Wielkie Religie �wiata pod redakcj� Michaela D. Coogana Wst�p. Ju� przed dziesi�tkami tysi�cy lat cz�owiek odnosi� si� do otaczaj�cego �wiata poprzez praktyki magiczne i religijne. Na podstawie p�niejszych analogii za przejawy magii i aktywno�ci religijnej mo�na uwa�a� starannie rze�bione figurki b�stw, ludzi i zwierz�t, zdumiewaj�ce malowid�a na �cianach jaski� i skomplikowane obyczaje pogrzebowe. A zatem ju� od czas�w prehistorycznych wiara w istnienie rzeczywisto�ci przerastaj�cej ludzkie rozumowanie by�a czynnikiem decyduj�cym w procesie kszta�towania si� kultur, a zaraz dawa�a nadziej� wobec krucho�ci i przemijania ludzkiego istnienia. Religia przybiera�a w przesz�o�ci bardzo r�ne formy, a nowe jej przejawy rodz� si� nieustannie w otaczaj�cym nas �wiecie. Niniejsza ksi��ka przynosi om�wienie �ywych do dzi� tradycji, kt�re odnajdujemy w religiach �wiatowych: judaizmie, chrze�cija�stwie, islamie, hinduizmie, buddyzmie, religiach chi�skich i japo�skich. Jednym z kryteri�w wyboru tych w�a�nie siedmiu tradycji religijnych jest liczba wyznawc�w. Oczywi�cie nale�y w tym wypadku uwzgl�dni� chrze�cija�stwo (blisko 2 miliardy wiernych, islam (ponad 1 miliard) i hinduizm (niemal 800 milion�w). Trudniej jest oceni� liczb� buddyst�w, jednak religia ta dominuje na znacznych obszarach po�udniowo-wschodniej Azji i stanowi zasadniczy element w wierzeniach Chin i Japonii. Trudno tak�e oszacowa�, ilu Chi�czyk�w spo�r�d 1,2 miliarda obywateli Chi�skiej Republiki Ludowej nadal zachowuje tradycyjne praktyki religijne, ale nawet przy ostro�nej ocenie musimy m�wi� o setkach milion�w. Drugim kryterium jest zasi�g terytorialny danej religii. Dlatego te�, wyznawcy judaizmu s� stosunkowo nieliczni - zaledwie oko�o 13 milion�w - to w wyniku rozproszenia �yd�w, kt�rego pocz�tki si�gaj� ostatnich stuleci p.n.e., spotykamy ich we wszystkich zak�tkach �wiata. W prawdzie w XX wieku to rozproszenie zmala�o, ale wci�� dwie trzecie �yd�w na �wiecie mieszka poza Izraelem. W perspektywie historycznej najwi�ksz� aktywno�� misjonarsk� wykaza�y chrze�cija�stwo i islam, rozprzestrzeniaj�c si� daleko poza obszar swego pochodzenia. W czasach wsp�czesnych emigra�ci wyznaj�cy islam, hinduizm i religie chi�skie przenie�li swe wierzenia i praktyki religijne do innych cz�ci �wiata. Podobnie buddyzm wykracza poza sw� pierwotn� kolebk� w Indiach, wywieraj�c znacz�cy wp�yw na postawy religijne Azjat�w oraz - w ostatnich czasach - wielu mieszka�c�w Zachodu. Religijne tradycje Japonii, mimo i� ograniczaj� si� g��wnie do areopagu wysp japo�skich, r�wnie� zas�uguj� na om�wienie w tej ksi��ce bior�c pod uwag� liczebno�� mieszka�c�w tego kraju (125 milion�w) i ogromny wp�yw wsp�czesnej Japonii na sytuacj� w �wiecie. Ostatnim kryterium, decyduj�cym o w��czeniu danej religii do niniejszego opracowania, jest jej znaczenie historyczne. Na przyk�ad judaizm, stosunkowo niewielkiej liczby wyznawc�w, wywar� ogromny wp�yw na �ycie religijne, intelektualne i kulturalne mieszka�c�w wi�kszej cz�ci naszego globu. Chrze�cija�stwo, kt�re wyros�o bezpo�rednio z tradycji �ydowskiej, ma wiele wsp�lnych cech z trzeci� wielk� religi� monoteistyczn� -islamem. Tradycja judeochrze�cija�ska, a pod wieloma wzgl�dami tak�e islam w decyduj�cym stopniu przyczyni�y si� do ukszta�towania kultury zachodniej. Dob�r takich w�a�nie kryteri�w sprawi�, �e o wielu innych religiach nie m�wi si� w niniejszej ksi��ce bezpo�rednio. Niekt�re z nich maj� staro�ytny rodow�d, jak na przyk�ad zoroastryzm, inne stosunkowo niedawno wyodr�bni�y si� z religii tu omawianych (na przyk�ad sikhizm, bahaizm i mormonizm) lub wyst�puj� jedynie na ograniczonym obszarze, jak d�inizm w Indiach. W niniejszym przegl�dzie nie uwzgl�dniono tak�e niezliczonych niepisanych tradycji religijnych obu Ameryk, Afryki, Oceanii i innych region�w, a tak�e system�w religijnych staro�ytno�ci (kt�re w wielu wypadkach zosta�y zast�pione przez omawiane tu religie). W odno�nych rozdzia�ach zostanie jednak odnotowany ich wp�yw na histori� i kszta�towanie si� doktryny g��wnych religii wsp�czesnego �wiata. wsT�P 7 Hinduskie kobiety uczestnicz� w posi�ku na cze�� bogini Lakszmi. Uroczysto�ci hinduistyczne coraz cz�ciej spotykamy w r�nych cz�ciach wsp�czesnego �wiata, a wsp�istnienie wielu tradycji religijnych o r�nym pochodzeniu jest obecnie powszechnym zjawiskiem regionalnym, a nawet lokalnym. 8 WST�P Pochodz�ca z ok. 600 roku p. n. e. statuetka, przedstawiaj�ca egipsk� bogini� Izyd� karmi�c� piersi� boga Horusa. Izyda, powszechnie czczona na ca�ym staro�ytnym Bliskim Wschodzie i w rejonie Morza �r�dziemnego jako boska matka, stanowi�a jeden z wczesnych pierwowzor�w Marii, matki Chrystusa. Ka�dy rozdzia� zawiera obszerny opis jednej z siedmiu religii. R�wnocze�nie, by umo�liwi� czytelnikowi por�wnania, ocen� podobie�stw i r�nic mi�dzy systemami wierze� i rodzajami praktyk religijnych, materia� w poszczeg�lnych rozdzia�ach zosta� podzielony na dziesi�� temat�w, z kt�rych ka�dy om�wiono na dw�ch-czterech stronach. Niekt�re wa�ne zagadnienia zosta�y dodatkowo wyr�nione w kolumnach na marginesie lub w ramkach. Tematyczne om�wienie danej religii poprzedza esej, przedstawiaj�cy zasadnicze jej cechy, znaczenie historyczne i obecne oraz rozprzestrzenienie. Po tym wprowadzeniu nast�puje szczeg�owe om�wienie dziesi�ciu temat�w: Pochodzenie i rozw�j historyczny. Te pierwsze dwa tematy zosta�y w nast�pnych rozdzia�ach uj�te albo oddzielnie (judaizm, chrze�cija�stwo, islam i buddyzm), albo ��cznie (hinduizm, religie chi�skie, religie japo�skie). Og�lnie rzecz bior�c, w przypadku wi�kszo�ci religii niemo�liwe jest wyznaczenie dok�adnego momentu ich "narodzin", poniewa� wszystkie systemy wierze� s� �ci�le zwi�zane z rozwojem kultur, z kt�rych si� wy�oni�y, a kt�rych korzenie le�� czasem w g��bokiej prehistorii. Ponadto �r�d�a opisuj�ce pochodzenie danej wiary mog� by� znacznie p�niejsze od wspomnianych w nich wydarze� i cz�sto mieszaj� si� w nich elementy mitologiczne z historycznymi. Poza �r�d�ami pisanymi, wsp�czesny historyk religii mo�e opiera� si� jedynie na cz�sto fragmentarycznych i niejasnych wskaz�wkach dostarczanych przez archeolog�w i antropolog�w. Dla wyznawc�w buddyzmu, chrze�cija�stwa i islamu ich wiara wywodzi si� jednoznacznie z nauk jednego mistrza, kt�rego �ycie mo�na z du�� doz� pewno�ci osadzi� w realiach historycznych. Dlatego te� temat "Pochodzenie" w rozdzia�ach omawiaj�cych te religie potraktowano jako swobodny esej o �yciu i dziele Buddy, Jezusa, Mahometa i ich najbli�szych uczni�w. Okres kszta�towania si� judaizmu zosta� z kronikarsk� dok�adno�ci� opisany w jednym zbiorze pism - hebrajskiej Biblii - a zatem i w tym wypadku temat "Pochodzenia" om�wiono w odr�bnym podrozdziale, skupiaj�c si� na historii biblijnej ludu i kraju Izraela. Aspekty bosko�ci. Jak ju� wspomniano, centralnym sk�adnikiem religii jest wiara w istnienie boskiego elementu lub bytu przerastaj�cego ludzk� rzeczywisto��. Spos�b, w jaki okre�lano ten byt, stanowi trzeci temat niniejszej ksi��ki: "Aspekty bosko�ci". Czy byt ten jest jeden, czy jest ich wiele? Czy jest osobowy czy bezosobowy? Czy znajduje si� poza czy wewn�trz, daleko czy blisko, czy jest transcendentny czy immanentny? Ka�da religia inaczej podchodzi do tych kwestii, ale w szerszej perspektywie udzielane odpowiedzi zdradzaj� wiele podobie�stw. W kwestii, czy bosko�� jest jedna czy wieloraka, rozr�nienie mi�dzy monoteizmem a politeizmem mo�e okaza� si� bardziej teoretyczne ni� rzeczywiste. Na przyk�ad w hinduizmie praktyki religijne odnosz� si� do bardzo wielkiej liczby bog�w i bogi�, kt�rzy jednak w pewnym sensie rozumiani s� jako przejaw jednej, le��cej u podstaw wszystkiego, boskiej rzeczywisto�ci. Podstawowa chrze�cija�ska doktryna dotycz�ca Tr�jcy �wi�tej - jednego Boga w trzech osobach - jest mistyczna, ale zdaniem chrze�cijan nie narusza zasadniczego monoteizmu ich wiary. Nawet monoteistyczne religie rozwijaj� wi�c rodzaj "funkcjonalnego politeizmu", przynajmniej na poziomie wierze� ludowych, w kt�rym wa�na rola i znaczenie przypisywane s� licznym "�wi�tym" i demonom. Najlepszym tego przyk�adem jest Maria, matka Jezusa, kt�ra dla wielu chrze�cijan stanowi �e�ski element, uzupe�niaj�cy zasadniczo patriarchalny monoteistyczny system wiary. Ponadto w chrze�cija�stwie i w islamie, a w pewnej mierze tak�e w judaizmie, mamy do czynienia z ci�g�� walk� mi�dzy Bogiem a si�ami z�a. �wi�te teksty. Jednym ze sposob�w, w jaki bosko�� objawia si� ludziom, s� natchnione przez Boga �wi�te teksty. Ka�da znaj�ca pismo wsp�lnota religijna stworzy�a zbiory tekst�w kanonicznych, u�o�onych, zebranych i zredagowanych na przestrzeni kr�tkiego czasu lub wr�cz przeciwnie - w ci�gu wielu wiek�w. Wykorzystuje si� je w praktykach religijnych i w edukacji. Wyja�niaj� one zasadnicze idee danej tradycji religijnej, a czasami opowiadaj� tak�e jej histori�. W wielu religiach �wi�te teksty uwa�a si� za "objawione" - czyli powsta�e pod wp�ywem boskiego natchnienia lub wr�cz napisane przez b�stwo. �wi�ta literatura, kszta�towana w procesie ewolucji doktryny religijnej, przyczynia si� r�wnocze�nie do dalszego jej rozwoju; jest bowiem wykorzystywana w obrz�dach i dalszych studiach nad tekstami. Pisma religijne to zbi�r podstawowych zasad i wzorzec dla formu�owania doktryny. W niekt�rych religiach kanon �wi�tej literatury jest zamkni�ty, a teksty, kt�re si� na ten kanon sk�adaj�, wywodz� si� z odleg�ej przesz�o�ci. Dotyczy to szczeg�lnie judaizmu, chrze�cija�stwa i islamu: Biblia �yd�w i chrze�cijan oraz Koran przyj�y sko�czon� form� na do�� wczesnym etapie w historii rozwoju religii (cho� wyznania chrze�cija�skie wci�� nie zgadzaj� si� co do kanonicznego statusu kilku ksi�g zwanych apokryfami). Te trzy wielkie monoteistyczne religie nadaj� tak�e innym, czasami r�wnie staro�ytnym tekstom szczeg�lne znaczenie religijne, cho� nie uwa�aj� ich za pochodz�ce od Boga. W innych religiach kanon �wi�tych pism jest bardziej otwarty i zawiera teksty z p�niejszych okres�w, a czasami nawet tradycje ustne. We wszystkich religiach wok� kanonu �wi�tych pism rozwin�y si� liczne komentarze i interpretacje, przy czym niekt�re z tych pomocniczych tekst�w r�wnie� osi�gn�y szacowny, a nawet kanoniczny status. WST�P 9 Madonna z Dzieci�tkiem Mistrza z San Miniato (dzia�a� ok. 1460-90). Pe�en uwielbienia, chwilami wr�cz boski kult Naj�wi�tszej Marii Panny wynika cz�ciowo z tradycji �r�dziemnomorskich, przej�tych przez chrze�cija�stwo. Na przyk�ad powszechny chrze�cija�ski wizerunek Matki Boskiej karmi�cej Dzieci�tko Jezus mo�na wywodzi� bezpo�rednio z przedstawie� Izydy z Horusem (zob. ilustracj� na poprzedniej stronie). �wi�te postacie. Wszystkie wi�ksze religie uznaj� znacz�c� rol�, jak� odegra�a w ich powstaniu jedna lub wi�cej postaci. Czasami s� to "za�o�yciele", odpowiedzialni za zasadnicze aspekty danej tradycji religijnej, a nawet za samo jej istnienie. Postaci te mog� by� otaczane czci� jako uciele�nienia b�stwa - Jezus czy Kryszna; jako odbiorcy specjalnego boskiego objawienia - Moj�esz, Mahomet; lub jako osoby, kt�re do�wiadczy�y niezwyk�ego, podstawowego o�wiecenia - Budda czy Laozi. Pisma tych �wi�tych m��w i opowie�ci o ich �yciu cz�sto stanowi� j�dro kanonu �wi�tych tekst�w danej religii. Poza za�o�ycielami w wi�kszo�ci religii wyst�puj� postaci szanowane lub wielbione ze wzgl�du na przyk�adne �ycie i g�oszone nauki. Czasami uwa�a si�, �e te osoby osi�gn�y niezwyk�y stopie� �wi�to�ci czy o�wiecenia. Niekt�rzy byli przyw�dcami, nauczycielami i przewodnikami; innych wielbiono za heroiczn� cnot�, zachowywan� nieraz w obliczu prze�ladowa�. Niekiedy �wi�ty, m�drzec, mnich, imam, zakonnica, mistyk czy guru jest otaczany czci� przez og� wyznawc�w, ale najcz�ciej skupia si� wok� niego okre�lona grupa w ramach wi�kszej spo�eczno�ci religijnej, albo te� jego kult ogranicza si� do pewnego terytorium. Zasady etyczne. W �wi�tych tekstach i �yciorysach �wi�tych postaci zawarte s� podstawowe zasady post�powania dla jednostek i ca�ej wsp�lnoty religijnej. Te zasady s� cz�sto sformu�owane w spos�b bardzo zwi�z�y, na przyk�ad w formie dziesi�ciu przykaza� judaizmu i chrze�cija�stwa lub "szlachetnej o�miorakiej �cie�ki" buddyzmu. Czasami trzeba je wyszukiwa� w ksi�gach, jak na przyk�ad 613 przykaza�, kt�re �ydowska tradycja odnajduje w Torze. W miar� rozwoju religii mog� pojawi� si� spory co do zastosowania tradycyjnych zasad w nowej sytuacji. Dyskusje na temat moralno�ci jednostkowej czy zbiorowej cz�sto bywaj� zaciek�e; mog� one prowadzi� do schizm i w ko�cu do powstania nowych podgrup w ramach tej samej religii. Jednak g��wnym d��eniem ka�dej wsp�lnoty religijnej i sekty jest sformu�owanie zasad etycznych, kt�re jej zwolennikom pomog� zrealizowa� najwy�szy cel religii - osi�gni�cie zbawienia, odkupienia, o�wiecenia i "wyzwolenia" duszy. �wi�te miejsca. Wszystkie religie wydzielaj� odszary, gdzie ��cz� si� pierwiastki ziemskie i �wi�te. �wi�tynie, meczety, ko�cio�y, publiczne i domowe kaplice s�u�� jako miejsca zbiorowego i prywatnego kultu, obrz�d�w (jak nadawanie imienia czy zawieranie ma��e�stw) i edukacji religijnej. Odbywaj� si� tam r�wnie� r�ne obchody i uroczysto�ci; co wi�cej, pe�ni� one rol� o�rodk�w zarz�dzania w systemie hierarchicznym danej religii. Wiele religii rozwin�o daj�ce si� �atwo odr�ni� style budownictwa sakralnego, w kt�rych cz�sto wyra�a si� z�o�ona symbolika i kt�re wielokrotnie zdradzaj� wp�ywy miejscowej czy regionalnej architektury. Wyznawcy niekt�rych religii darz� uwielbieniem pewne elementy przyrody, na przyk�ad g�ry, rzeki i �r�d�a. Niejednokrotnie dane miejsce uwa�ane by�o za �wi�te ju� w czasach staro�ytnych, przed nadej�ciem danej religii. Inne zyska�y opini� �wi�tych, poniewa� zwi�zane by�y z konkretn� �wi�t� osob�. Ka�de �wi�te miejsce mo�e sta� si� celem pielgrzymek. Na przestrzeni dziej�w te same miejsca mog�y by� �wi�te dla r�nych religii. Na przyk�ad wielki. meczet Omajjad�w w Damaszku (poni�ej) wzniesiono w latach 705-10 na miejscu bizantyjskiego ko�cio�a chrze�cija�skiego pod wezwaniem �w. jana Chrzciciela, kt�ry z kolei zast�pi� istniej�c� tu wcze�niej grecko-rzymsk� �wi�tyni� po�wi�con� Zeusowi/jowiszowi. �wi�ty czas. We wszystkich religiach niekt�re pory dnia, roku, cyklu �ycia ludzkiego, a nawet okresy dziej�w uwa�ane s� za czas szczeg�lnego zbli�enia do sacrum; wymagaj�cy prywatnych lub zbiorowych ceremonii. Kosmiczny rytm S�o�ca, Ksi�yca, planet i gwiazd uwzgl�dniano w kalendarzu religijnym. Powszechnie uwa�a si�, �e �wit i zmierzch to pory szczeg�lnie u�wi�cone. Niekt�re liturgie wymagaj�, by akty wiary spe�niano o pewnych porach dnia, tygodnia czy roku. W wi�kszo�ci religii Nowy Rok obchodzony jest jako czas odnowy w �yciu jednostki i spo�eczno�ci, jako chwila wsT�P optymizmu, w kt�rej mo�na zwraca� si� do istot wy�szych z pro�b� o b�ogos�awie�stwo. Nowy Rok jest cz�sto zwi�zany z cyklem rolniczym, wyznaczaj�c koniec zbior�w lub pocz�tek pory zasiew�w. �wi�te uroczysto�ci ("obrz�dy przej�cia") znacz� tak�e kluczowe momenty przemian w �yciu cz�owieka: narodziny, dojrza�o�� p�ciow� i ma��e�stwo, jak r�wnie� �mier�. W wielu religiach oddaje si� cze�� przodkom. Tego rodzaju obrz�dy umacniaj� zwi�zki jednostki i rodziny z szerzej rozumian� wsp�lnot� religijn�. R�wnie� wielk� wag� przypisuje si� upami�tnianiu najwa�niejszych wydarze� w dziejach danej religii, na przyk�ad narodzin lub �mierci jej za�o�yciela. Znacz�c� form� kultu s� tak�e pielgrzymki do miejsc zwi�zanych z czczonymi postaciami, wydarzeniami czy przedmiotami. Dzieci dokonuj� obrz�dowego obmycia statuetki Buddy w �wi�tyni zen w japo�skim Nagano podczas uroczysto�ci Dnia Dziecka. Takie obchody s� istotnym sposobem w��czenia najm�odszych wyznawc�w w religijne �ycie spo�eczno�ci. �mier� i �ycie pozagrobowe. �mier� stanowi jeden z g��wnych temat�w ludzkich rozwa�a� i jako taka jest przedmiotem obrz�d�w i wierze� religijnych. Chwili �mierci zazwyczaj towarzysz� rytualne obrz�dy; wi�kszo�� system�w wiary uznaje, �e cz�owiek b�dzie w jakiej� formie dalej istnia� po �mierci. W wielu religiach wierzy si� w istnienie przestrzeni poza �wiatem widzialnym, kt�re s� przej�ciowym lub ostatecznym przeznaczeniem zmar�ych: raj (niebia�skie przestrzenie szcz�liwo�ci) dla sprawiedliwych i piek�o (diabelskie rejony cierpienia) dla pot�pionych. Religie pochodz�ce z Indii zak�adaj�, �e dusza po �mierci podlega reinkarnacji w nowej formie fizycznej, kt�rej natura zale�y od sumy zas�ug czy przewinie� zgromadzonych przez jednostk� za �ycia. Ci, kt�rzy podporz�dkowuj� si� etycznym wymaganiom swojej wiary, najcz�ciej d��� albo do uwolnienia si� od �mierci, albo do osi�gni�cia b�ogos�awionej nie�miertelno�ci w obecno�ci b�stwa. Buddy�ci, dla kt�rych seryjna reinkarnacja oznacza skazanie na wiecznotrwa�e ludzkie cierpienie, usi�uj� wyzwoli� si� z zamkni�tego cyklu ponownych narodzin i �mierci. Jedynie w judaizmie przyjmuje si�, �e to, co dzieje si� z cz�owiekiem po �mierci, nie ma wi�kszego znaczenia religijnego, dlatego te� w tematach po�wi�conego mu rozdzia�u pomini�to "�mier� i �ycie pozagrobowe". Spo�ecze�stwo a religia. G��wne religie �wiatowe odzwierciedla�y i r�wnocze�nie kszta�towa�y warto�ci najwa�niejsze w �yciu spo�ecze�stw. Przyw�dcy religijni na przestrzeni dziej�w wywierali przemo�ny wp�yw na kwestie moralne, spo�eczne i polityczne - i tak jest r�wnie� i dzi� w wielu krajach. Powstanie wsp�czesnych rz�d�w �wieckich prowadzi�o niekiedy do napi�� mi�dzy w�adzami cywilnymi a religijnymi. Napi�cia te wynikaj� z za�o�enia, �e interesy "ko�cio�a" i "pa�stwa" - bez wzgl�du na to, jak nazwiemy te dwie si�y w r�nych cywilizacjach i spo�eczno�ciach - s� zawsze odmienne, a zatem zaanga�owanie spo�eczno�ci religijnych w sprawy wsp�czesnego pa�stwa oznacza "wtr�canie si�". Jednak wiele problem�w stoj�cych dzi� przed lud�mi ka�e podnosi� kwestie etyczne bezpo�rednio odnosz�ce si� do podstawowych, a czasem od dawna rozwa�anych zagadnie� religijnych. Na przyk�ad, czy mo�na zaakceptowa� wojn� w og�le albo w konkretnym przypadku? Czy nale�y zakaza� rozwod�w, aborcji lub in�ynierii genetycznej? Wyznawcy r�nych religii musz� podejmowa� trudne decyzje, czy stan�� po stronie �wieckiego rz�du, czy zaj�� niezale�ne od niego stanowisko. Dylemat ten ilustruj� dwie kwestie. Pierwsza z nich odnosi si� do r�wno�ci p�ci. Do jakiego stopnia religie, kt�re zachowuj� tradycyjne zasady (na przyk�ad kap�a�stwo zarezerwowane wy��cznie dla m�czyzn), mog� wiarygodnie popiera� zmiany w statusie i traktowaniu kobiet? Druga sprawa to tolerancja dla r�norodno�ci kulturowej. Je�eli �wi�te pisma i historia danej doktryny religijnej umacnia�y w jej wyznawcach przekonanie, �e stanowi ona najlepsz� lub wr�cz jedyn� drog� do zbawienia (bez wzgl�du na to, jak definiowane jest to poj�cie), jak religia ta mo�e wiarygodnie zach�ca� spo�ecze�stwo, by z r�wnym szacunkiem traktowa�o inne religie, kt�rych wierzenia i praktyki stanowi� niekiedy jej antytez�? Na nast�pnych stronach te i inne z�o�one tematy zosta�y podj�te przez autor�w, b�d�cych uznanymi specjalistami w swoich dziedzinach. Razem stworzyli oni �ywy i autorytatywny przegl�d g��bokich przekona� mistycznych, pot�nych pr�d�w intelektualnych, a zarazem zdumiewaj�cej wewn�trznej logiki i sp�jno�ci oraz wspania�ych przejaw�w �wi�to�ci, kt�re stanowi� najwi�ksze i najtrwalsze osi�gni�cie g��wnych religii �wiata. Michael D. Coogan Profesor religioznawstwa, Stonehill College, Easton, Massachusetts, oraz Dyrektor Wydawnictw w Harvard Semitic Museum WST�P 13 Jego �wi�tobliwo�� Papie� jan Pawe� II, witany przez Fidela Castro na lotnisku w Hawanie 21 stycznia 1998 r. Wp�yw autorytetu papie�a na spo�eczno�� katolick� na ca�ym �wiecie stanowi� niekiedy przyczyn� tar� mi�dzy Ko�cio�em a rz�dami r�nych pa�stw, szczeg�lnie w krajach komunistycznych, takich jak Kuba, kt�re oficjalnie popieraj� ateizm. Rozdzia� pierwszy. Judaizm. Carl S. Ehrlich. Tetragram, czteroliterowe imi� boskie (YHWH), stoi w centrum iluminacji z hebrajskiej Biblii, przepisanej w 1384 roku w Hiszpanii. Imi� Boga uwa�ane jest za zbyt �wi�te, by je wymawia�. WPROWADZENIE 16 Wprowadzenie RODZI SI� WIARA 20 Rozw�j historyczny OD HERODA DO HERZLA 22 Aspekty bosko�ci I NAJWY�SZY B�G 26 Aspekty bosko�ci MESJANIZM I ODKUPIENIE 28 �wi�te pisma �YWE PRAWO 30 �wi�te postacie PRAWODAWCY, UCZENI I ZA�O�YCIELE 36 Zasady etyczne DROGA IZRAELA 38 �wi�te miejsca SANKTUARIA NARODOWE 40 �wi�ty czas RYTM �YCIA 44 Spo�ecze�stwo a religia JUDAIZM W �WIECIE WSPӣCZESNYM 48 Na S�SIEDNIEJ STRONIE Qumran na pustyni judzkiej, w pobli�u Morza Martwego. "Zwoje znad Morza Martwego'; w tym najstarsze znane manuskrypty wielu ksi�g biblijnych znaleziono tu w 1947 roku. Pochodz� one sprzed zburzenia �wi�tyni w 70 roku n.e. 16 Iluminowana stronica z pierwszego kompletnego drukowanego wydania Arba'ah Turim (W�ochy, 1475), dawnej kodyfikacji �ydowskiego prawa, dokonanej przez Jakuba ben Aszera. Wprowadzenie. Judaizm, z oko�o trzynastoma milionami wyznawc�w, jest dzi� najmniejsz� z religii �wiatowych. Jednak jego znaczenie i rozprzestrzenienie w �wiecie jest odwrotnie proporcjonalne do liczebno�ci praktykuj�cych �yd�w. Korzenie judaizmu si�gaj� religii pa�stwowej staro�ytnego kr�lestwa Judy, kt�re przesta�o istnie� w 586 roku p.n.e. (zob. str. 20). Ci Judejczycy, kt�rzy prze�yli jego zag�ad�, stan�li przed zadaniem dostosowania swej narodowej religii do potrzeb pozbawionej kraju spo�eczno�ci, rozrzuconej na obszarze Bliskiego Wschodu od Egiptu po Mezopotami�. O ich sukcesie �wiadczy zar�wno rozw�j samego judaizmu, jak i jego g��boki wp�yw na dwie inne wielkie religie: chrze�cija�stwo i islam. W wyniku diaspory ("rozproszenia") po 586 roku p.n.e. judaizm zosta� przeniesiony przez swych wyznawc�w do wszystkich zak�tk�w Ziemi, a religia �ydowska rozwija�a si� pod wp�ywem otaczaj�cych j� kultur. Wp�ywy te zreszt� by�y obustronne, �ydzi bowiem mieli wielki udzia� w przekazywaniu wiedzy. Na przyk�ad nauka arabska i za jej po�rednictwem staro�ytnej Grecji, kt�r� �ydzi sefardyjscy (zob. str. 24), wygnani z Hiszpanii, przenie�li do innych cz�ci Europy, sta�a si� jednym z g��wnych �r�de� europejskiego odrodzenia. Jako religia judaizm opiera si� na trzech g��wnych elementach: Bogu, Torze i narodzie Izraela. Jest to niew�tpliwie najstarsza religia monoteistyczna, g�osz�ca wiar� w jedynego, powszechnego i wiecznego Boga, stw�rc� i pana wszystkiego, co istnieje. B�g zawar� szczeg�lne porozumienie, czyli przymierze, z jednym ludem - �ydami, czyli Izraelem, i nakaza� im, by byli "�wiat�o�ci� dla pogan" (Izaak 49,6). Wyznawcy judaizmu nie oczekuj�, �e wszyscy ludzie zostan� �ydami, maj� natomiast nadziej�, �e ca�y �wiat uzna panowanie jedynego Boga. W zamian za opiek� Boga nad Izraelem �ydzi maj� obowi�zek stosowania si� do boskich nauk, czyli Tory (zob. str. 30-33). Na tej p�aszczy�nie spotyka si� B�g z Izraelem. Tora zawiera przykazania etyczne i obrz�dowe (micwot), a spe�niaj�c je, mo�na uczestniczy� w danej od Boga �wi�tej etyce i moralno�ci. Termin "Izrael" okre�la historyczn� i polityczn� ca�o��, lud, nar�d, system wierze�, grup� spo�eczn�, kultur�. Brak jednej, jasnej definicji sprawia, �e w�r�d �yd�w wci�� trwaj� spory, kto w�a�ciwie jest �ydem (zob. str. 49-51). Judaizm, kt�ry powsta� jako religia konkretnego pa�stwa narodowego, zdo�a� przetrwa� wieki wygnania, zyskuj�c lokalnie wiele r�nych to�samo�ci. Cho� religia, obejmuj�ca wiar�, spos�b �ycia i obrz�dy rytualne - r�nie praktykowane - stanowi�a podstaw� �ydowskiej to�samo�ci, r�wnie wielk� rol� odgrywa�a wsp�lna �wiadomo�� historyczna oraz globalna solidarno�� etniczna. Wskazuj�c drog� ku przysz�emu odkupieniu, judaizm toczy nieustanny dialog ze sw� histori�. Legendarna przesz�o��, zapisana w pierwszych ksi�gach Biblii, stanowi�a podstaw� wsp�lnej to�samo�ci r�nych plemion Izraela. Zgodnie z WPROWADZENIE 17 powszechnie znan� opowie�ci�, B�g, kt�ry stworzy� niebo i ziemi�, zawar� osobiste przymierze z Abrahamem, pozbawionym kraju przybyszem z Mezopotamii. W zamian za wiar� B�g obieca� Abrahamowi siedzib� w Kanaanie - przysz�ej ziemi Izraela - oraz liczne potomstwo. Abraham mia� wnuka Jakuba (B�g nada� mu p�niej nowe imi� Izrael), kt�ry, uciekaj�c przed g�odem, przeni�s� si� do Egiptu wraz ze swymi synami i ich rodzinami. S�u�yli oni faraonowi, ale ich potomstwo popad�o w niewol�, z kt�rej lud Izraela wyzwoli� dopiero B�g. Izraelici opu�cili Egipt pod wodz� Moj�esza (wydarzenie to okre�lane jest jako Wyj�cie lub Exodus) i dotarli do g�ry Synaj, gdzie zawarli z Bogiem przymierze, maj�ce obowi�zywa� po wieczne czasy. Wed�ug tradycji �ydowskiej by�o to najwa�niejsze wydarzenie w historii Izraela, narodziny monoteizmu. Jednak Izraelczycy wykazali si� brakiem wiary, wobec czego zostali skazani na czterdziestoletni� w�dr�wk� przez pustyni�, zanim dotr� do obiecanej ziemi Kanaanu i podbij� j� pod wodz� nast�pcy Moj�esza, Jozuego. Zagro�enie ze strony tubylczych Kananejczyk�w i �wie�o przyby�ych Filistyn�w sprawi�o, �e dwana�cie plemion Izraela zjednoczy�o si�, cho� nie bez opor�w, pod jednym ber�em. Po pierwszym kr�lu, Saulu, panowali kolejno Dawid i Salomon; okres ten uwa�any jest za "z�oty wiek" Izraela. W wyniku kolejnych narusze� przymierza B�g ukara� �yd�w utrat� ojczyzny i narodowego sanktuarium. Zawsze jednak o�ywia�a Ich WPROWADZENIE 19 wiara, �e prawdziwa pokuta pozwoli im odnowi� zwi�zek z Bogiem. Przez wi�ksz� cz�� swojej historii �ydzi czerpali nadziej� z tej dumnej, lecz pe�nej przestr�g opowie�ci. A� nazbyt cz�sto histori� narodu �ydowskiego przedstawiano jako pasmo kl�sk. Od czas�w hellenistycznych (330-63 p.n.e.) ich odr�bno�� stanowi�a przedmiot szyderstw i braku zrozumienia. Muzu�manie czasami dyskryminowali �yd�w, ale dopiero w chrze�cija�skiej Europie antyjudaizm sta� si� powszechnym elementem w polityce. Mo�na zrozumie�, �e nar�d, kt�ry nadal odczuwa skutki nazistowskich prze�ladowa� (1933-45), z tak� pieczo�owito�ci� kultywuje pami�� o cierpieniach �yd�w na przestrzeni wiek�w. Nie jest to jednak solidny fundament pod budow� to�samo�ci narodowej. Ostatnio daje si� zauwa�y� tendencja do podkre�lania pozytywnych aspekt�w �ydowskiego bytu. Wi�ksz� uwag� obdarza si� literackie dzie�a judaizmu: Bibli�, Talmud, poezj�, dzie�a filozoficzne, teologiczne i etyczne. Jedn� z g��wnych przes�anek rozwoju "pozytywnego judaizmu" by�o powstanie pa�stwa Izrael. Kwestie polityczne i sprawa zdefiniowania �yd�w i judaizmu niew�tpliwie przyczyni�y si� do powstania pewnego napi�cia mi�dzy Izraelem i spo�eczno�ciami diaspory. Niemniej jednak pa�stwo Izrael jest jedn� z osi, wok� kt�rych obraca si� wsp�czesne �ycie �ydowskie. Judaizm, w kt�rym sprawy bytowe traktowane s� z wielk� trosk�, ma obecnie dostateczn� moc, by zaj�� si� wewn�trznymi sprawami natury religijnej i narodowej. To skupienie si� na wewn�trznych, �ydowskich sprawach jest oznak� zdrowia i nadziej� na owocn� przysz�o��. G�ra Synaj, w dzisiejszym EgipcIe. Wed�ug Biblii to w�a�nie na Synaju B�g da� wieczne Prawo Moj�eszowi i Zawar� przymierze z Izraelem. Zwi�zanie Izaaka, mozaika z synagogi Bet Alfa w p�nocnym Izraelu, VI wiek n.e. Przedstawia ona wydarzenia z Ksi�gi Rodzaju (22,1-19), gdy B�g chc�c wypr�bowa� szczero�� wiary Abrahama, rozkazuje mu z�o�y� syna w ofierze. Rys historyczny. przed 1200 p.n.e. � Wed�ug tradycji, czasy Abrahama, Jakuba i innych przodk�w Izraela; osiedlenie si� w Egipcie; Wyj�cie; podb�j Kanaanu. 1200-1000 p.n.e. � Ukszta�towanie si� staro�ytnego Izraela jako grupy religijno-etnicznej. ok. 1000 p.n.e. � Dawid zostaje kr�lem. ok. 960 p.n.e. � Obj�cie tronu przez Salomona, kt�ry buduje Pierwsz� �wi�tyni�. ok. 925 p.n.e. � Izrael rozpada si� na konkuruj�ce ze sob� pa�stwa: Izrael i Jud�. 722 p.n.e. � Izrael zostaje podbity przez Asyri�; dzia�alno�� proroka Izajasza. 586 p.n.e. � Babilon podbija Jud�; �wi�tynia zostaje zburzona, warstwy rz�dz�ce wygnane; na wygnaniu dzia�a prorok Ezechiel. 538 p.n.e. � Cyrus II kr�l perski, pozwala �ydom powr�ci� i odbudowa� �wi�tyni�. 458 p.n.e. � W Jerozolimie dzia�a Ezdrasz. 164 p.n.e. � Ponowne po�wi�cenie Drugiej �wi�tyni przez Hasmoneuszy. 63 p.n.e. � Judea dostaje si� pod w�adz� Rzymu. 66-73 n.e. � Pierwsza wojna �ydowska z Rzymem. 70 n.e. � Zburzenie Drugiej �wi�tyni;Jochanan ben Zakkaj zak�ada akademi� rabiniczn� w Jawne. 132-135 � Druga wojna �ydowska (bunt Bar Kochby); m�cze�stwo rabbiego Akiby. ok. 200 � Kodyfikacja Miszny pod przewodnictwem Jehudy ha-Nasiego. ok. 400 � Uko�czenie Talmudu Jerozolimskiego. ok. 500 � Uko�czenie Talmudu Babilo�skiego. 882-942 � �ycie Saadii Gaona, kierownika akademii w Surze w Babilonii. 1040-1105 � �ycie Rasziego, zamieszka�ego we Francji komentatora �ydowskiego. 1096 � Masakra �yd�w w Nadrenii podczas pierwszej wyprawy krzy�owej. X-XII w. � "Z�oty wiek" �yd�w hiszpa�skich 1135-1204 � �ycie Majmonidesa. 1492 � Wygnanie �yd�w z Hiszpanii. 1648-69 � Pogrom �yd�w na Ukrainie. 1665-66 � Dzia�alno�� Sabataja Cwi ("mistycznego mesjasza"). 1789-91 � Rewolucja francuska pocz�tek emancypacji �yd�w w Europie Zachodniej. 1844 � Pierwszy Synod Reformowany w Brunszwiku, Niemcy. 1897 � Pierwszy Kongres Syjonistyczny w Bazylei, Szwajcaria. 1935-45 � Nazistowska polityka antysemicka prowadzi do wymordowania dw�ch trzecich ca�ej populacji �yd�w w Europie ("Holocaust"). 1948 � Powstanie pa�stwa Izrael (14 maja). 1967 � Izrael zajmuje Zachodni Brzeg, Wschodni� Jerozolim�, wzg�rza Golan oraz p�wysep Synaj podczas izraelsko-arabskiej wojny sze�ciodniowej. 1972 � Ruch reformistyczny wy�wi�ca pierwsz� kobiet�-rabina. 1973 � Izrael odpiera inwazj� arabsk� podczas postu Jom Kippur. 1977 � Pocz�tek arabsko-izraelskiego procesu pokojowego. 1995 � Ugoda z Oslo otwiera drog� ku pokojowemu wsp�istnieniu arabsko-izraelskiemu. 20 POCHODZENIE Owoc granatu z ko�ci s�oniowej, by� mo�e cz�� dekoracji Pierwszej �wi�tyni, wzniesionej przez kr�la Salomona ok. 950 roku p.n.e. Nie ca�kiem czytelna inskrypcja hebrajska m�wi: "Nale�y do (domu YHWH?), �wi�tego dla kap�an�w: Monoteizm Izraelit�w. Staro�ytne teksty, odkrywane w r�nych miejscach Bliskiego Wschodu, pozwoli�y umiejscowi� religi� Izraelit�w w szerszym kontek�cie kulturowym. Wiele mit�w biblijnych, tak samo jak wyobra�enia religijne i imiona b�stwa, maj� swoje odpowiedniki u s�siad�w Izraela. Najwyra�niejsze wi�zy ��cz� religi� �ydowsk� z religi� Kananejczyk�w, kt�rych Izraelici zast�pili na terenie Palestyny. Historyczne nieprawdopodobie�stwo wyj�cia z Egiptu ca�ego ludu Izraela sprawi�o, �e zakwestionowano nawet samo istnienie Moj�esza oraz rol�, jak� odegra� we wprowadzeniu izraelickiego monoteizmu. Cho� mniejszo�� uczonych wci�� opowiada si� za modelem biblijnym, w kt�rym rozwini�ty monoteizm pojawia si� ju� w pocz�tkach historii narodu, wi�kszo�� przyjmuje d�ugotrwa�y rozw�j religii Izraela. Jako narodowa wsp�lnota Izrael powsta� wok� swego narodowego b�stwa, nazywanego YHWH (zob. str. 26) - Jahwe. Wydaje si� jednak, �e pierwotni Izraelici nie uwa�ali YHWH za b�stwo jedyne. Istnieniu innych bog�w, wyznawanych przez inne ludy, zaprzecza si� wyra�nie dopiero pod koniec okresu Pierwszej �wi�tyni (przed wygnaniem babilo�skim). W VIII wieku p.n.e. prorok Ozeasz pierwszy raz zarysowa� ide� �wi�tego zwi�zku Izraela z Bogiem. Wy��czno�� zawarta w takim poj�ciu - oznaczaj�ca, �e Izrael winien by� pos�usze�stwo tylko jednemu b�stwu - mog�a na d�u�sz� met� doprowadzi� do pogl�du, �e istnieje tylko jeden B�g, panuj�cy nad ca�o�ci� ludzkich los�w. Bez wzgl�du na pochodzenie tej nowej idei teologicznej, Judejczycy mogli dzi�ki niej zachowa� wiar� nawet po utracie swej pa�stwowo�ci. Rodzi si� wiara. Najdawniejsza wzmianka o Izraelitach znajduje si� na tak zwanej steli izraelskiej, wzniesionej przez egipskiego faraona Merneptaha (panowa� ok. 1213-1203 p.n.e.). M�wi ona, �e na centralnej wy�ynie Kanaanu istnia�a w jego czasach grupa etniczna, zwana Izraelem. W ci�gu nast�pnych dwustu lat, zwanych przez archeolog�w pierwsz� epok� �elaza (1200-1000 p.n.e.), w centralnym g�rzystym rejonie Kanaanu wyra�nie wzros�o osadnictwo. W okresie przej�ciowym do drugiej epoki �elaza (1000-586 p.n.e.) utworzy�o si� pa�stwo narodowe. R�wnocze�nie w tym samym regionie powsta�y tak�e inne pa�stewka. Pochodz�ca z IX wieku p.n.e. inskrypcja, niedawno znaleziona w Tel Danie w p�nocnym Izraelu, wymienia Dawida jako za�o�yciela dynastii, ale legenda o wspania�o�ciach wsp�lnego kr�lestwa Izraelit�w nie znalaz�a potwierdzenia w �r�d�ach archeologicznych. Po �mierci Salomona kr�lestwo rozpad�o si� na dwa rywalizuj�ce ze sob� pa�stwa: kr�lestwo Izraela na p�nocy i kr�lestwo Judy na po�udniu. Izrael dysponowa� rozleglejszym terytorium, by� bogatszy i o wi�kszym znaczeniu, ale w 722 roku p.n.e. uleg� Asyryjczykom. Poniewa� jednak Bibli� spisali skrybowie pochodz�cy z Judy, przedstawili w niej wyra�nie negatywny obraz p�nocnego kr�lestwa. Obraz Judy jest bardziej zr�nicowany, cho� to wynika raczej z kryteri�w teologicznych ni� politycznych. Na przyk�ad kr�l Ezechiasz wychwalany jest za wierno�� religii, mimo i� wskutek jego katastrofalnych rz�d�w kr�lestwo skurczy�o si� do Jerozolimy z okolic�. Ostatecznie w roku 586 p.n.e. Jud� podbi� Nabuchodonozor II, kr�l Babilonu, RODZI SI� WIARA 21 niszcz�c jej centrum religijne - �wi�tyni� Jerozolimsk� (zob. str. 40-41) i deportuj�c przedstawicieli klas wy�szych do Mezopotamii. Wygna�cy zachowali jednak sw� narodow� religi�, tworz�c tym samym precedens wygna�czej wiary, kt�ra przetrwa�a i mia�a wieki rozproszenia. Dla zachowania swej to�samo�ci wygnani Judejczycy ("Judejczyk" to pierwotne znaczenie s�owa "�yd") musieli dostosowa� swoj� religi� do nowych warunk�w. Narodowy B�g Judejczyk�w zosta� ostatecznie uj�ty jako uniwersalny B�g ca�ej ludzko�ci. Dlatego nieszcz�cia, jakie na nich spad�y, nie stanowi�y triumfu Babilonu i jego b�stw, lecz by�y kar�, wymierzon� Judejczykom przez jedynego Boga. Ta koncepcja teologiczna doprowadzi�a z kolei do rozwa�a� nad zwi�zkiem mi�dzy b�stwem i cz�owiekiem oraz wynikaj�cych z tego regu� obrz�dowych i etycznych. Z kwestiami tymi zwi�zana by�a potrzeba zachowania - niekt�rzy uczeni twierdz�, �e wr�cz sformu�owania - starodawnych tradycji wygna�c�w. Taki by� pocz�tek �ydowskiej tradycji naukowej, kt�ra w pierwszym rz�dzie przyczyni�a si� do powstania Biblii (zob. str. 30-33). Imperium nowobabilo�skie zosta�o w 539 roku p.n.e. podbite przez Pers�w, kt�rzy zezwolili wygna�com na powr�t do Judy i odnowienie praktyk religijnych. Niewielka cz�� �yd�w powr�ci�a do Judy i odbudowa�a �wi�tyni�, konsekrowan� w 515 roku p.n.e. Judaizm zn�w mia� swe g��wne sanktuarium i pewn� autonomi�. By� to pocz�tek stanu rzeczy, z kt�rym mamy do czynienia i dzi�, gdy opr�cz �yd�w w samej Ziemi Izraela istnia�y �ydowskie spo�eczno�ci rozsiane po innych krajach, obj�te wsp�ln� nazw� diaspory ("rozproszenia"). Najstarsze spo�eczno�ci diaspory powsta�y w Babilonie i Egipcie. W okresie perskim (539-330 p.n.e.) za rz�d�w Ezdrasza i Nehemiasza �ydowskie prawo religijne sta�o si� jedynym prawem obowi�zuj�cym w ich wsp�lnocie. Jego przepisy pozwoli�y �ydom w diasporze zachowa� sw� odr�bno��. W wyniku podboj�w Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) Judea znalaz�a si� pod rz�dami greckimi. Jego spadkobiercy prowadzili polityk� hellenizacji, popieraj�c na swoich terytoriach kultur� greck�. W dziedzinie religii oznacza�o to uto�samienie b�stw lud�w podbitych z postaciami greckiego panteonu. Spo�eczno�� �ydowska podzieli�a si� na grekofil�w, opowiadaj�cych si� za szybkim przyj�ciem zasadniczo otwartego i tolerancyjnego systemu helle�skiego, i pietyst�w, kt�rzy uwa�ali go za wrogi wy��cznemu monoteizmowi judaizmu. Grecki w�adca z dynastii Seleukid�w Antioch IV Epifanes (175-164 p.n.e.) stan�� po stronie �ydowskich zwolennik�w hellenizacji, co doprowadzi�o w 167 roku p.n.e. do zakazu wielu �ydowskich praktyk religijnych i do wzniesienia o�tarza Zeusa w �wi�tyni. Piety�ci, pod przewodem kap�ana Matatiasza i jego syna Jehudy Makabiego (Judy Machabeusza), wzniecili powstanie, odzyskali pewn� autonomi� dla Judei i oczy�cili sprofanowan� �wi�tyni� w 164 roku p.n.e. (zob. tak�e str. 46). Ironia dziej�w sprawi�a, �e dynastia Hasmoneuszy, za�o�ona przez powsta�c�w, r�wnie� zacz�a si� z czasem opowiada� za kultur� helle�sk�, a� w ko�cu Judea uleg�a Rzymianom w 63 roku p.n.e. Biblia i archeologia. Archeologia biblijna, powsta�a w XIX wieku, mia�a na celu wykaza� wiarygodno�� Biblii. W pewnej mierze to si� uda�o: wiemy dzi� znacznie wi�cej o �wiecie, w kt�rym rozgrywa�a si� biblijna historia Izraela, a pewne cechy tego �wiata odnajdziemy w biblijnej opowie�ci. Natomiast teologicznych interpretacji historii Izraela archeologia nie potwierdza, a czasem wr�cz im zaprzecza. Tysi�ce odkrytych p�niej staro�ytnych tekst�w nie zawieraj� �adnej wzmianki ani o Abrahamie, Sarze i innych protoplastach Izraela, ani o Moj�eszu, ani o pobycie Izraelit�w w Egipcie. Nie ma archeologicznego potwierdzenia podboju Kanaanu przez Jozuego ani wspania�ych osi�gni�� kultury w czasach Dawida i Salomona. Obecnie przekaz biblijny i �wiadectwa archeologii traktuje si� najcz�ciej niezale�nie od siebie. Zwi�zek mi�dzy nimi pozostaje przedmiotem dyskusji. Kr�l Dawid graj�cy na harfie, ilustracja z hebrajskiego manuskryptu z ko�ca XIII wieku, p�nocna Francja. �ydzi czcz� Dawida jako ojca "z�otego wieku"staro�ytnego Izraela i autora wielu psalm�w. 22 ROZW�J HISTORYCZNY J�zyki �ydowskie. Na przestrzeni dziej�w �ydzi przyjmowali oczywi�cie j�zyki swych r�nych ojczyzn, by m�c porozumiewa� si� ze swymi nie�ydowskimi s�siadami. Z niekt�rych j�zyk�w w krajach, gdzie istnia�y liczne spo�eczno�ci �ydowskie, rozwin�y si� osobne j�zyki �ydowskie, na przyk�ad ladino z hiszpa�skiego i jidysz z niemieckiego. Tak jak Biblia stanowi wsp�lny, podstawowy tekst dla wszystkich �yd�w, tak samo j�zyk hebrajski ��czy� ludno�� �ydowsk� na ca�ym �wiecie. Hebrajski, jako j�zyk Pisma, sam tak�e otoczony jest aur� �wi�to�ci. We wszystkich epokach by� on j�zykiem porozumiewania si� �yd�w i wsp�lnej modlitwy. Powstanie syjonizmu na prze�omie XIX i XX wieku przyczyni�o si� do rozkwitu hebrajskiego jako j�zyka m�wionego, nie ograniczonego ju� tylko do sfery religijnej. Rzymscy �o�nierze nios� przedmioty zrabowane ze �wi�tyni w 70 roku n. e. P�askorze�ba z �uku Tytusa w Rzymie (wzniesionego w 81 roku n.e.). Faryzeusze i inne grupy religijne. W ci�gu ostatnich z g�r� dw�ch stuleci okresu Drugiej �wi�tyni (164 p.n.e. 70 n.e.) istnia�o kilka �ydowskich sekt, w tym saduceusze, esse�czycy, zeloci, faryzeusze oraz zwolennicy Jezusa. Saduceusze byli parti� kap�a�sk� w Jerozolimie. Esse�czycy trzymali si� na uboczu od reszty spo�ecze�stwa, a podczas pierwszej wojny �ydowskiej prawdopodobnie ukryli w 11 grotach Qumran nad Morzem Martwym s�ynne manuskrypty. Zeloci, jak wskazuje ich nazwa, byli antyrzymskimi fanatykami. Zburzenie �wi�tyni w 70 roku przetrwali jedynie faryzeusze i zwolennicy Jezusa. Z tej drugiej grupy rozwin�o si� chrze�cija�stwo (zob. str. 58), natomiast faryzeusze, na czele kt�rych sta� Jochanan ben Zakkaj (zob. tekst g��wny), po�o�yli podstawy pod judaizm rabiniczny. Judaizm g�oszony przez faryzeuszy cechowa�a wiara nie tylko w pisan� Tor� (Bibli�), ale r�wnie� w "Tor� ustn�", czyli prawa przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie od czas�w, gdy B�g powierzy� je Moj�eszowi (zob. str. 30-33). Faryzeusze zdemokratyzowali nauk� �ydowsk�. Ich akademie by�y otwarte dla wszystkich m�czyzn, a idea�em rabbiego by� wykwalifikowany rzemie�lnik. Wiara w �ycie pozagrobowe pozwoli�a im zaakceptowa� trudny los na tym �wiecie. Od Heroda do Herzla. Dzisiejsza forma i praktyki judaizmu zrodzi�y si� we wczesnorzymskiej Palestynie. Najpierw rz�dzi�a tam w imieniu Rzymu dynastia zapocz�tkowana przez Heroda Wielkiego (37-4 p.n.e.), bezwzgl�dnego, lecz sprawnego w�adc�, kt�ry przez wielu �yd�w traktowany by� nieufnie jako potomek rodu zmuszonego do przej�cia na judaizm. Prowadzi� on o�ywion� dzia�alno�� budowlan�, m.in. podejmuj�c zakrojon� na wielk� skal� odbudow� Drugiej �wi�tyni. Po Herodzie nast�pi� jego syn Archelaos. Okaza� si� jednak tak nieludzki, �e Rzymianie odsun�li go od w�adzy w 6 roku n.e. Nast�pnie Jude� rz�dzi�o kilku rzymskich prefekt�w. �ydzi powstali przeciwko okupantom w 66 roku, ale po pierwszych sukcesach powstanie (zwane pierwsz� wojn� �ydowsk�) za�ama�o si� wobec przewa�aj�cych si� Rzymu. Po d�ugim obl�eniu Jerozolima pad�a, a �wi�tyni� zr�wnano z ziemi� (70 rok n.e.). Kolejna pr�ba zrzucenia rzymskiego jarzma (powstanie Bar Kochby, czyli druga wojna �ydowska w latach 132-5) doprowadzi�a do wygnania na pewien czas �yd�w z Jerozolimy. �ydowskie aspiracje narodowe na tyle skutecznie st�umiono, �e odrodzi�y si� dopiero w XX wieku. W czasie obl�enia Jerozolimy podczas pierwszej wojny �ydowskiej Rzymianie zezwolili rabbiemu (nauczycielowi) Jochananowi ben Zakkajowi na za�o�enie akademii rabinicznej w Jawne (grecka nazwa Jamnia), na OD HERODA DO HERZLA 23 wybrze�u mi�dzy obecnym Tel Awiwem a Aszdodem. Ben Zakkaj uzna�, �e przysz�o�� judaizmu le�y nie w daremnych powstaniach zbrojnych przeciwko Rzymowi, lecz w uczonej tradycji, reprezentowanej przez sekt� zwan� faryzeuszami (zob. ramka powy�ej). W ci�gu kilku lat centrum �ydowskiego �ycia i nauki przesun�o si� do Galilei. Ca�e pokolenia uczonych rozwa�a�y w tamtejszych akademiach rabinicznych szczeg�y �ydowskiego obyczaju i prawa oraz sposoby ich zastosowania w codziennym �yciu. Poza Palestyn� te same rozwa�ania prowadzono w wielkich �ydowskich akademiach w Surze i w Babilonie. Oko�o 500 roku powsta� tam Talmud Babilo�ski, dzie�o, kt�re wywiera�o najwi�kszy wp�yw na judaizm przez tysi�c pi��set lat. Judaizm wszed� w d�ugi okres uczonej refleksji. Jego wyznawcy prowadzili w tym czasie niepewny �ywot jako mniejszo�� etniczna i religijna po�r�d wrogich im cz�sto spo�ecze�stw. Ocenia si�, �e w szczytowym okresie rozwoju Imperium Rzymskiego �ydzi stanowili jedn� dziesi�t� ludno�ci Rzymu. Ku judaizmowi sk�ania�a si� te� znaczna liczba nie-�yd�w, kt�rzy nie przyj�li go jednak na skutek trudno�ci dostosowania si� do niekt�rych jego wymaga�, na przyk�ad obrzezania. Wyros�e z judaizmu chrze�cija�stwo w formie g�oszonej przez Paw�a (zob. str. 60) nie narzuca�o tego rodzaju specyficznie �ydowskich praw i okaza�o si� dla nie-�yd�w, sk�aniaj�cych si� ku etycznemu monoteizmowi, 24 ROZW�J HISTORYCZNY bardziej atrakcyjne. Chrze�cija�stwo uzyska�o status rzymskiej religii pa�stwowej w 392 roku i od tego czasu chrze�cija�scy w�adcy stanowili prawa dyskryminuj�ce �yd�w i podkre�laj�ce fakt, i� B�g ich odrzuci�. Dzieje �yd�w w krajach chrze�cija�skich to jeden ci�g prze�ladowa�. Pogromy, wygnania i przymusowe nawracanie by�y na porz�dku dziennym. �yd�w obwiniano te� o kl�ski naturalne, na przyk�ad o epidemi� Czarnej �mierci w latach 1348-9. Europejscy �ydzi mieli zamkni�t� drog� do wi�kszo�ci zawod�w, dlatego zmuszeni byli zajmowa� si� handlem i lichw� (ta ostatnia by�a chrze�cijanom zakazana). Od dawna mieli ograniczon� swobod� wyboru miejsca zamieszkania, a od XVI wieku zacz�to ich przymusowo osiedla� w wydzielonych dzielnicach miast, zwanych "gettami" od nazwy najstarszej tego rodzaju dzielnicy w Wenecji. Chazarowie. Oko�o 740 roku w�adcy tureckiego ludu Chazar�w przyj�li judaizm. Nie ca�kiem wiadomo, dlaczego to uczynili, cho� by� mo�e krok ten zosta� podyktowany ich niepewnym po�o�eniem w rejonie Kaukazu mi�dzy chrze�cija�skim Bizancjum a �wiatem muzu�ma�skim. Jako kraj rz�dzony przez wyznaj�cych judaizm w�adc�w Chazarowie przetrwali oko�o dwustu lat, potem ich pa�stwo zosta�o zniszczone przez najazdy Rusi Kijowskiej. Oko�o p�tora wieku po upadku Chazar�w hiszpa�sko-�ydowski poeta Juda Halewi (zm. 1141) napisa� filozoficzn� rozpraw� na temat judaizmu, zatytu�owan� Huzari. Ma ona form� dyskusji, toczonej w obecno�ci chazarskiego kr�la, na temat r�nych zalet judaizmu, chrze�cija�stwa i islamu. Wed�ug Halewiego kr�l wybra� judaizm z powodu przemawiaj�cych za nim racjonalnych argument�w. �ydzi odwiedzaj�cy grobowiec jochanana ben Zakkaja, za�o�yciela akademii w jawne pod koniec I wieku n.e.; Twierdza nad Jeziorem Genezaret w p�nocnym Izraelu. Sefardyjczycy i Aszkenazyjczycy. W ramach judaizmu wyst�puje istotny podzia� na sefardyjczyk�w ("Hiszpan�w"), wywodz�cych si� ze �redniowiecznej Hiszpanii, oraz aszkenazyjczyk�w ("Niemc�w"), pochodz�cych od �yd�w zamieszkuj�cych �redniowieczne Niemcy. Sefardyjczycy znale�li si� pomi�dzy si�ami chrze�cija�skimi i muzu�ma�skimi, walcz�cymi o panowanie nad P�wyspem Iberyjskim. W X-XII wieku �ydzi prze�yli pod panowaniem muzu�ma�skim sw�j "z�oty wiek" okres rozkwitu �ydowskiej nauki, tw�rczo�ci i wp�yw�w. Kres temu po�o�yli w�adcy z dynastii Almohad�w w po�owie XII wieku. Ostateczne opanowanie p�wyspu przez chrze�cijan przynios�o prawdziwe prze�ladowania, a� w ko�cu, w 1492 roku, wymordowano lub wyp�dzono z Hiszpanii wszystkich tych �yd�w, kt�rzy odm�wili przej�cia na chrze�cija�stwo. �ydzi hiszpa�scy udali si� do Niderland�w, Afryki P�nocnej, W�och i Imperium Osma�skiego; niewielka liczba sefardyjczyk�w wyw�drowa�a nawet na kontynent ameryka�ski. Wygna�cy odegrali kluczow� rol� w rozpowszechnianiu arabskiej nauki, kt�ra by�a z kolei jednym z istotnych bod�c�w rozwoju europejskiego renesansu. Siedliska �ydowskie w �redniowiecznych Niemczech skupia�y si� pocz�tkowo wzd�u� Renu, ale spo�eczno�ci te uleg�y zag�adzie w wyniku pogromu podczas pierwszej wyprawy krzy�owej w 1096 roku. P�niej odrodzi�y si�, ale centrum �ydowskiego �ycia w p�nocnej Europie przenios�o si� dalej na wsch�d - wielu �yd�w uwa�a�o Wilno za nowe Jeruzalem. Jeszcze w XX wieku najwi�ksze skupiska aszkenazyjczyk�w znajdowa�y si� w Polsce i Rosji. Wi�kszo�� tych spo�eczno�ci b�d� wyemigrowa�a (g��wnie do Stan�w Zjednoczonych), b�d� zgin�a w czasach Holocaustu. Trzeci� grup�, cz�sto b��dnie ��czon� z sefardyjczykami, stanowi� Edot ha-Mizrah ("Spo�eczno�ci Wschodu") - �ydzi, kt�rych przodkowie pozostali na Bliskim Wschodzie. Ka�da grupa ma w�asn� tradycj� i histori�. Przez ponad tysi�c lat przewodnim �wiat�em judaizmu by�a staro�ytna spo�eczno�� �ydowska w Babilonii; inna wa�na wsp�lnota �y�a w Jemenie, ale wi�kszo�� mieszkaj�cych tam �yd�w uciek�a lub emigrowa�a do Izraela po 1948 roku. Istniej� te� inne spo�eczno�ci �ydowskie o staro�ytnym rodowodzie, kt�re nie�atwo zaklasyfikowa�. Nale�� do nich �ydzi chi�scy, indyjscy i etiopscy. OD HERODA DO HERZLA 25 Po�o�enie �yd�w pod panowaniem islamu r�wnie� bywa�o niepewne, ale w okresach tolerancji spo�eczno�ci �ydowskie rozkwita�y tam w spos�b niespotykany w krajach chrze�cija�skich. �ydzi bywali lekarzami, kupcami, urz�dnikami dworskimi, uczonymi i poetami. Szczytem tego rozwoju by� "z�oty wiek" �yd�w w muzu�ma�skiej Hiszpanii (X-XII wiek). �ydzi odgrywali wa�n� rol� po�rednik�w mi�dzy kulturami. Poniewa� spo�eczno�ci �ydowskie by�y rozsiane po ca�ej Europie, Azji i Afryce P�nocnej, stanowili oni istotny czynnik handlu mi�dzynarodowego, a dzi�ki znajomo�ci j�zyk�w przekazywali osi�gni�cia naukowe �wiata islamu do Europy. Trudno�ci �ycia w Europie Zachodniej i �rodkowej spowodowa�y, �e liczni �ydzi przenie�li si� do Europy Wschodniej. W miar� pogarszania si� sytuacji coraz wi�ksza ich liczba zwraca�a si� ku mistycyzmowi i mesjanistycznym spekulacjom, widz�c w nich �r�d�o nadziei we wrogim �wiecie. Pojawi�o si� wielu fa�szywych mesjaszy, a najs�awniejszym z nich by� Sabataj Cwi (1626-76), pochodz�cy ze Smyrny w Turcji (zob. str. 29). Od XVIII wieku po�o�enie �yd�w, dotychczas wyrzutk�w w chrze�cija�skich spo�ecze�stwach europejskich, zacz�o si� poprawia�. Proces ten zapocz�tkowa�o o�wiecenie i nast�puj�ca po nim emancypacja �yd�w w wielu krajach. Po raz pierwszy otrzymali oni wtedy w niekt�rych pa�stwach Europy Zachodniej i w Nowym �wiecie r�wne prawa obywatelskie. Jednak o pe�nej akceptacji decydowa� dopiero chrzest. Dlatego te� wielu �yd�w kupowa�o sobie prawo wej�cia do spo�ecze�stwa za cen� wyrzeczenia si� judaizmu. Ci, kt�rzy nie chcieli odrzuci� swojej religii, stali si� w pocz�tkach XIX wieku si�� nap�dow� �ydowskiego ruchu reformatorskiego. Cz�� przyklaskiwa�a radykalnym innowacjom reformator�w, inni natomiast uznali ich za odst�pc�w od prawdziwej wiary. Wynikiem by� podzia� judaizmu na istniej�ce dzi� trzy g��wne nurty: judaizm reformowany, judaizm konserwatywny i judaizm ortodoksyjny (zob. str. 48-51). Pod koniec XIX wieku teoria wy�szo�ci rasowej, wysnuta z darwinowskiej my�li ewolucyjnej, da�a pocz�tek nowej formie antyjudaizmu: antysemityzmowi (zob. tekst na prawym marginesie). To tragiczne zjawisko znalaz�o kulminacj� w wymordowaniu dw�ch trzecich �yd�w europejskich - jednej trzeciej ca�ego narodu �ydowskiego - w czasach Holocaustu (1941-5). Nazw� t� okre�la si� systematyczn�, masow� zag�ad�, stanowi�c� owoc antysemickiej polityki nazistowskich Niemiec w latach 1933-45. Ta bezprzyk�adna katastrofa nie zahamowa�a �ydowskich d��e� narodowych. Ju� pod koniec XIX wieku powsta� pod przewodnictwem Theodora Herzla (zob. str. 37) ruch �ydowski - syjonizm - kt�ry czerpa� po cz�ci inspiracj� z europejskiej my�li nacjonalistycznej. Nazwa syjonizm pochodzi od Syjonu, staro�ytnej poetyckiej nazwy Jerozolimy. Ruch ten szuka� rozwi�zania odwiecznej "kwestii �ydowskiej" w powrocie �yd�w do ich dawnej ojczyzny - Palestyny. W 1948 roku, w wyniku uchwalonego rok wcze�niej przez ONZ planu podzia�u Palestyny, na ziemi Izraela powsta�o narodowe pa�stwo �ydowskie, co zako�czy�o trwaj�c� blisko 1900 lat tu�aczk� �yd�w. �ydowski dow�d to�samo�ci i Gwiazda Dawida ze s�owem jood ("�yd"po holendersku), wydane przez nazistowskie w�adze okupacyjne w Amsterdamie w 1943 roku. Gwiazd� nale�a�o nosi� na zewn�trznym ubraniu, by wskazywa�a, �e nosz�cy j� jest �ydem. Antysemityzm. Okre�lenie "antysemityzm" obejmuje obecnie wszelkie przejawy antyjudaizmu o pod�o�u rasowym, religijnym lub politycznym. W gruncie rzeczy jego u�ycie jest cz�sto anachroniczne. Termin antysemityzm uku� w 1879 roku Wilhelm Marr, niemie