Wielkie Religie Świata pod redakcją Michaela D. Coogana Wstęp. Już przed dziesiątkami tysięcy lat człowiek odnosił się do otaczającego świata poprzez praktyki magiczne i religijne. Na podstawie późniejszych analogii za przejawy magii i aktywności religijnej można uważać starannie rzeźbione figurki bóstw, ludzi i zwierząt, zdumiewające malowidła na ścianach jaskiń i skomplikowane obyczaje pogrzebowe. A zatem już od czasów prehistorycznych wiara w istnienie rzeczywistości przerastającej ludzkie rozumowanie była czynnikiem decydującym w procesie kształtowania się kultur, a zaraz dawała nadzieję wobec kruchości i przemijania ludzkiego istnienia. Religia przybierała w przeszłości bardzo różne formy, a nowe jej przejawy rodzą się nieustannie w otaczającym nas świecie. Niniejsza książka przynosi omówienie żywych do dziś tradycji, które odnajdujemy w religiach światowych: judaizmie, chrześcijaństwie, islamie, hinduizmie, buddyzmie, religiach chińskich i japońskich. Jednym z kryteriów wyboru tych właśnie siedmiu tradycji religijnych jest liczba wyznawców. Oczywiście należy w tym wypadku uwzględnić chrześcijaństwo (blisko 2 miliardy wiernych, islam (ponad 1 miliard) i hinduizm (niemal 800 milionów). Trudniej jest ocenić liczbę buddystów, jednak religia ta dominuje na znacznych obszarach południowo-wschodniej Azji i stanowi zasadniczy element w wierzeniach Chin i Japonii. Trudno także oszacować, ilu Chińczyków spośród 1,2 miliarda obywateli Chińskiej Republiki Ludowej nadal zachowuje tradycyjne praktyki religijne, ale nawet przy ostrożnej ocenie musimy mówić o setkach milionów. Drugim kryterium jest zasięg terytorialny danej religii. Dlatego też, wyznawcy judaizmu są stosunkowo nieliczni - zaledwie około 13 milionów - to w wyniku rozproszenia Żydów, którego początki sięgają ostatnich stuleci p.n.e., spotykamy ich we wszystkich zakątkach świata. W prawdzie w XX wieku to rozproszenie zmalało, ale wciąż dwie trzecie Żydów na świecie mieszka poza Izraelem. W perspektywie historycznej największą aktywność misjonarską wykazały chrześcijaństwo i islam, rozprzestrzeniając się daleko poza obszar swego pochodzenia. W czasach współczesnych emigrańci wyznający islam, hinduizm i religie chińskie przenieśli swe wierzenia i praktyki religijne do innych części świata. Podobnie buddyzm wykracza poza swą pierwotną kolebkę w Indiach, wywierając znaczący wpływ na postawy religijne Azjatów oraz - w ostatnich czasach - wielu mieszkańców Zachodu. Religijne tradycje Japonii, mimo iż ograniczają się głównie do areopagu wysp japońskich, również zasługują na omówienie w tej książce biorąc pod uwagę liczebność mieszkańców tego kraju (125 milionów) i ogromny wpływ współczesnej Japonii na sytuację w świecie. Ostatnim kryterium, decydującym o włączeniu danej religii do niniejszego opracowania, jest jej znaczenie historyczne. Na przykład judaizm, stosunkowo niewielkiej liczby wyznawców, wywarł ogromny wpływ na życie religijne, intelektualne i kulturalne mieszkańców większej części naszego globu. Chrześcijaństwo, które wyrosło bezpośrednio z tradycji żydowskiej, ma wiele wspólnych cech z trzecią wielką religią monoteistyczną -islamem. Tradycja judeochrześcijańska, a pod wieloma względami także islam w decydującym stopniu przyczyniły się do ukształtowania kultury zachodniej. Dobór takich właśnie kryteriów sprawił, że o wielu innych religiach nie mówi się w niniejszej książce bezpośrednio. Niektóre z nich mają starożytny rodowód, jak na przykład zoroastryzm, inne stosunkowo niedawno wyodrębniły się z religii tu omawianych (na przykład sikhizm, bahaizm i mormonizm) lub występują jedynie na ograniczonym obszarze, jak dźinizm w Indiach. W niniejszym przeglądzie nie uwzględniono także niezliczonych niepisanych tradycji religijnych obu Ameryk, Afryki, Oceanii i innych regionów, a także systemów religijnych starożytności (które w wielu wypadkach zostały zastąpione przez omawiane tu religie). W odnośnych rozdziałach zostanie jednak odnotowany ich wpływ na historię i kształtowanie się doktryny głównych religii współczesnego świata. wsTĘP 7 Hinduskie kobiety uczestniczą w posiłku na cześć bogini Lakszmi. Uroczystości hinduistyczne coraz częściej spotykamy w różnych częściach współczesnego świata, a współistnienie wielu tradycji religijnych o różnym pochodzeniu jest obecnie powszechnym zjawiskiem regionalnym, a nawet lokalnym. 8 WSTĘP Pochodząca z ok. 600 roku p. n. e. statuetka, przedstawiająca egipską boginię Izydę karmiącą piersią boga Horusa. Izyda, powszechnie czczona na całym starożytnym Bliskim Wschodzie i w rejonie Morza Śródziemnego jako boska matka, stanowiła jeden z wczesnych pierwowzorów Marii, matki Chrystusa. Każdy rozdział zawiera obszerny opis jednej z siedmiu religii. Równocześnie, by umożliwić czytelnikowi porównania, ocenę podobieństw i różnic między systemami wierzeń i rodzajami praktyk religijnych, materiał w poszczególnych rozdziałach został podzielony na dziesięć tematów, z których każdy omówiono na dwóch-czterech stronach. Niektóre ważne zagadnienia zostały dodatkowo wyróżnione w kolumnach na marginesie lub w ramkach. Tematyczne omówienie danej religii poprzedza esej, przedstawiający zasadnicze jej cechy, znaczenie historyczne i obecne oraz rozprzestrzenienie. Po tym wprowadzeniu następuje szczegółowe omówienie dziesięciu tematów: Pochodzenie i rozwój historyczny. Te pierwsze dwa tematy zostały w następnych rozdziałach ujęte albo oddzielnie (judaizm, chrześcijaństwo, islam i buddyzm), albo łącznie (hinduizm, religie chińskie, religie japońskie). Ogólnie rzecz biorąc, w przypadku większości religii niemożliwe jest wyznaczenie dokładnego momentu ich "narodzin", ponieważ wszystkie systemy wierzeń są ściśle związane z rozwojem kultur, z których się wyłoniły, a których korzenie leżą czasem w głębokiej prehistorii. Ponadto źródła opisujące pochodzenie danej wiary mogą być znacznie późniejsze od wspomnianych w nich wydarzeń i często mieszają się w nich elementy mitologiczne z historycznymi. Poza źródłami pisanymi, współczesny historyk religii może opierać się jedynie na często fragmentarycznych i niejasnych wskazówkach dostarczanych przez archeologów i antropologów. Dla wyznawców buddyzmu, chrześcijaństwa i islamu ich wiara wywodzi się jednoznacznie z nauk jednego mistrza, którego życie można z dużą dozą pewności osadzić w realiach historycznych. Dlatego też temat "Pochodzenie" w rozdziałach omawiających te religie potraktowano jako swobodny esej o życiu i dziele Buddy, Jezusa, Mahometa i ich najbliższych uczniów. Okres kształtowania się judaizmu został z kronikarską dokładnością opisany w jednym zbiorze pism - hebrajskiej Biblii - a zatem i w tym wypadku temat "Pochodzenia" omówiono w odrębnym podrozdziale, skupiając się na historii biblijnej ludu i kraju Izraela. Aspekty boskości. Jak już wspomniano, centralnym składnikiem religii jest wiara w istnienie boskiego elementu lub bytu przerastającego ludzką rzeczywistość. Sposób, w jaki określano ten byt, stanowi trzeci temat niniejszej książki: "Aspekty boskości". Czy byt ten jest jeden, czy jest ich wiele? Czy jest osobowy czy bezosobowy? Czy znajduje się poza czy wewnątrz, daleko czy blisko, czy jest transcendentny czy immanentny? Każda religia inaczej podchodzi do tych kwestii, ale w szerszej perspektywie udzielane odpowiedzi zdradzają wiele podobieństw. W kwestii, czy boskość jest jedna czy wieloraka, rozróżnienie między monoteizmem a politeizmem może okazać się bardziej teoretyczne niż rzeczywiste. Na przykład w hinduizmie praktyki religijne odnoszą się do bardzo wielkiej liczby bogów i bogiń, którzy jednak w pewnym sensie rozumiani są jako przejaw jednej, leżącej u podstaw wszystkiego, boskiej rzeczywistości. Podstawowa chrześcijańska doktryna dotycząca Trójcy Świętej - jednego Boga w trzech osobach - jest mistyczna, ale zdaniem chrześcijan nie narusza zasadniczego monoteizmu ich wiary. Nawet monoteistyczne religie rozwijają więc rodzaj "funkcjonalnego politeizmu", przynajmniej na poziomie wierzeń ludowych, w którym ważna rola i znaczenie przypisywane są licznym "świętym" i demonom. Najlepszym tego przykładem jest Maria, matka Jezusa, która dla wielu chrześcijan stanowi żeński element, uzupełniający zasadniczo patriarchalny monoteistyczny system wiary. Ponadto w chrześcijaństwie i w islamie, a w pewnej mierze także w judaizmie, mamy do czynienia z ciągłą walką między Bogiem a siłami zła. Święte teksty. Jednym ze sposobów, w jaki boskość objawia się ludziom, są natchnione przez Boga święte teksty. Każda znająca pismo wspólnota religijna stworzyła zbiory tekstów kanonicznych, ułożonych, zebranych i zredagowanych na przestrzeni krótkiego czasu lub wręcz przeciwnie - w ciągu wielu wieków. Wykorzystuje się je w praktykach religijnych i w edukacji. Wyjaśniają one zasadnicze idee danej tradycji religijnej, a czasami opowiadają także jej historię. W wielu religiach święte teksty uważa się za "objawione" - czyli powstałe pod wpływem boskiego natchnienia lub wręcz napisane przez bóstwo. Święta literatura, kształtowana w procesie ewolucji doktryny religijnej, przyczynia się równocześnie do dalszego jej rozwoju; jest bowiem wykorzystywana w obrzędach i dalszych studiach nad tekstami. Pisma religijne to zbiór podstawowych zasad i wzorzec dla formułowania doktryny. W niektórych religiach kanon świętej literatury jest zamknięty, a teksty, które się na ten kanon składają, wywodzą się z odległej przeszłości. Dotyczy to szczególnie judaizmu, chrześcijaństwa i islamu: Biblia żydów i chrześcijan oraz Koran przyjęły skończoną formę na dość wczesnym etapie w historii rozwoju religii (choć wyznania chrześcijańskie wciąż nie zgadzają się co do kanonicznego statusu kilku ksiąg zwanych apokryfami). Te trzy wielkie monoteistyczne religie nadają także innym, czasami równie starożytnym tekstom szczególne znaczenie religijne, choć nie uważają ich za pochodzące od Boga. W innych religiach kanon świętych pism jest bardziej otwarty i zawiera teksty z późniejszych okresów, a czasami nawet tradycje ustne. We wszystkich religiach wokół kanonu świętych pism rozwinęły się liczne komentarze i interpretacje, przy czym niektóre z tych pomocniczych tekstów również osiągnęły szacowny, a nawet kanoniczny status. WSTĘP 9 Madonna z Dzieciątkiem Mistrza z San Miniato (działał ok. 1460-90). Pełen uwielbienia, chwilami wręcz boski kult Najświętszej Marii Panny wynika częściowo z tradycji śródziemnomorskich, przejętych przez chrześcijaństwo. Na przykład powszechny chrześcijański wizerunek Matki Boskiej karmiącej Dzieciątko Jezus można wywodzić bezpośrednio z przedstawień Izydy z Horusem (zob. ilustrację na poprzedniej stronie). Święte postacie. Wszystkie większe religie uznają znaczącą rolę, jaką odegrała w ich powstaniu jedna lub więcej postaci. Czasami są to "założyciele", odpowiedzialni za zasadnicze aspekty danej tradycji religijnej, a nawet za samo jej istnienie. Postaci te mogą być otaczane czcią jako ucieleśnienia bóstwa - Jezus czy Kryszna; jako odbiorcy specjalnego boskiego objawienia - Mojżesz, Mahomet; lub jako osoby, które doświadczyły niezwykłego, podstawowego oświecenia - Budda czy Laozi. Pisma tych świętych mężów i opowieści o ich życiu często stanowią jądro kanonu świętych tekstów danej religii. Poza założycielami w większości religii występują postaci szanowane lub wielbione ze względu na przykładne życie i głoszone nauki. Czasami uważa się, że te osoby osiągnęły niezwykły stopień świętości czy oświecenia. Niektórzy byli przywódcami, nauczycielami i przewodnikami; innych wielbiono za heroiczną cnotę, zachowywaną nieraz w obliczu prześladowań. Niekiedy święty, mędrzec, mnich, imam, zakonnica, mistyk czy guru jest otaczany czcią przez ogół wyznawców, ale najczęściej skupia się wokół niego określona grupa w ramach większej społeczności religijnej, albo też jego kult ogranicza się do pewnego terytorium. Zasady etyczne. W świętych tekstach i życiorysach świętych postaci zawarte są podstawowe zasady postępowania dla jednostek i całej wspólnoty religijnej. Te zasady są często sformułowane w sposób bardzo zwięzły, na przykład w formie dziesięciu przykazań judaizmu i chrześcijaństwa lub "szlachetnej ośmiorakiej ścieżki" buddyzmu. Czasami trzeba je wyszukiwać w księgach, jak na przykład 613 przykazań, które żydowska tradycja odnajduje w Torze. W miarę rozwoju religii mogą pojawić się spory co do zastosowania tradycyjnych zasad w nowej sytuacji. Dyskusje na temat moralności jednostkowej czy zbiorowej często bywają zaciekłe; mogą one prowadzić do schizm i w końcu do powstania nowych podgrup w ramach tej samej religii. Jednak głównym dążeniem każdej wspólnoty religijnej i sekty jest sformułowanie zasad etycznych, które jej zwolennikom pomogą zrealizować najwyższy cel religii - osiągnięcie zbawienia, odkupienia, oświecenia i "wyzwolenia" duszy. Święte miejsca. Wszystkie religie wydzielają odszary, gdzie łączą się pierwiastki ziemskie i święte. Świątynie, meczety, kościoły, publiczne i domowe kaplice służą jako miejsca zbiorowego i prywatnego kultu, obrzędów (jak nadawanie imienia czy zawieranie małżeństw) i edukacji religijnej. Odbywają się tam również różne obchody i uroczystości; co więcej, pełnią one rolę ośrodków zarządzania w systemie hierarchicznym danej religii. Wiele religii rozwinęło dające się łatwo odróżnić style budownictwa sakralnego, w których często wyraża się złożona symbolika i które wielokrotnie zdradzają wpływy miejscowej czy regionalnej architektury. Wyznawcy niektórych religii darzą uwielbieniem pewne elementy przyrody, na przykład góry, rzeki i źródła. Niejednokrotnie dane miejsce uważane było za święte już w czasach starożytnych, przed nadejściem danej religii. Inne zyskały opinię świętych, ponieważ związane były z konkretną świętą osobą. Każde święte miejsce może stać się celem pielgrzymek. Na przestrzeni dziejów te same miejsca mogły być święte dla różnych religii. Na przykład wielki. meczet Omajjadów w Damaszku (poniżej) wzniesiono w latach 705-10 na miejscu bizantyjskiego kościoła chrześcijańskiego pod wezwaniem św. jana Chrzciciela, który z kolei zastąpił istniejącą tu wcześniej grecko-rzymską świątynię poświęconą Zeusowi/jowiszowi. Święty czas. We wszystkich religiach niektóre pory dnia, roku, cyklu życia ludzkiego, a nawet okresy dziejów uważane są za czas szczególnego zbliżenia do sacrum; wymagający prywatnych lub zbiorowych ceremonii. Kosmiczny rytm Słońca, Księżyca, planet i gwiazd uwzględniano w kalendarzu religijnym. Powszechnie uważa się, że świt i zmierzch to pory szczególnie uświęcone. Niektóre liturgie wymagają, by akty wiary spełniano o pewnych porach dnia, tygodnia czy roku. W większości religii Nowy Rok obchodzony jest jako czas odnowy w życiu jednostki i społeczności, jako chwila wsTĘP optymizmu, w której można zwracać się do istot wyższych z prośbą o błogosławieństwo. Nowy Rok jest często związany z cyklem rolniczym, wyznaczając koniec zbiorów lub początek pory zasiewów. Święte uroczystości ("obrzędy przejścia") znaczą także kluczowe momenty przemian w życiu człowieka: narodziny, dojrzałość płciową i małżeństwo, jak również śmierć. W wielu religiach oddaje się cześć przodkom. Tego rodzaju obrzędy umacniają związki jednostki i rodziny z szerzej rozumianą wspólnotą religijną. Również wielką wagę przypisuje się upamiętnianiu najważniejszych wydarzeń w dziejach danej religii, na przykład narodzin lub śmierci jej założyciela. Znaczącą formą kultu są także pielgrzymki do miejsc związanych z czczonymi postaciami, wydarzeniami czy przedmiotami. Dzieci dokonują obrzędowego obmycia statuetki Buddy w świątyni zen w japońskim Nagano podczas uroczystości Dnia Dziecka. Takie obchody są istotnym sposobem włączenia najmłodszych wyznawców w religijne życie społeczności. Śmierć i życie pozagrobowe. Śmierć stanowi jeden z głównych tematów ludzkich rozważań i jako taka jest przedmiotem obrzędów i wierzeń religijnych. Chwili śmierci zazwyczaj towarzyszą rytualne obrzędy; większość systemów wiary uznaje, że człowiek będzie w jakiejś formie dalej istniał po śmierci. W wielu religiach wierzy się w istnienie przestrzeni poza światem widzialnym, które są przejściowym lub ostatecznym przeznaczeniem zmarłych: raj (niebiańskie przestrzenie szczęśliwości) dla sprawiedliwych i piekło (diabelskie rejony cierpienia) dla potępionych. Religie pochodzące z Indii zakładają, że dusza po śmierci podlega reinkarnacji w nowej formie fizycznej, której natura zależy od sumy zasług czy przewinień zgromadzonych przez jednostkę za życia. Ci, którzy podporządkowują się etycznym wymaganiom swojej wiary, najczęściej dążą albo do uwolnienia się od śmierci, albo do osiągnięcia błogosławionej nieśmiertelności w obecności bóstwa. Buddyści, dla których seryjna reinkarnacja oznacza skazanie na wiecznotrwałe ludzkie cierpienie, usiłują wyzwolić się z zamkniętego cyklu ponownych narodzin i śmierci. Jedynie w judaizmie przyjmuje się, że to, co dzieje się z człowiekiem po śmierci, nie ma większego znaczenia religijnego, dlatego też w tematach poświęconego mu rozdziału pominięto "Śmierć i życie pozagrobowe". Społeczeństwo a religia. Główne religie światowe odzwierciedlały i równocześnie kształtowały wartości najważniejsze w życiu społeczeństw. Przywódcy religijni na przestrzeni dziejów wywierali przemożny wpływ na kwestie moralne, społeczne i polityczne - i tak jest również i dziś w wielu krajach. Powstanie współczesnych rządów świeckich prowadziło niekiedy do napięć między władzami cywilnymi a religijnymi. Napięcia te wynikają z założenia, że interesy "kościoła" i "państwa" - bez względu na to, jak nazwiemy te dwie siły w różnych cywilizacjach i społecznościach - są zawsze odmienne, a zatem zaangażowanie społeczności religijnych w sprawy współczesnego państwa oznacza "wtrącanie się". Jednak wiele problemów stojących dziś przed ludźmi każe podnosić kwestie etyczne bezpośrednio odnoszące się do podstawowych, a czasem od dawna rozważanych zagadnień religijnych. Na przykład, czy można zaakceptować wojnę w ogóle albo w konkretnym przypadku? Czy należy zakazać rozwodów, aborcji lub inżynierii genetycznej? Wyznawcy różnych religii muszą podejmować trudne decyzje, czy stanąć po stronie świeckiego rządu, czy zająć niezależne od niego stanowisko. Dylemat ten ilustrują dwie kwestie. Pierwsza z nich odnosi się do równości płci. Do jakiego stopnia religie, które zachowują tradycyjne zasady (na przykład kapłaństwo zarezerwowane wyłącznie dla mężczyzn), mogą wiarygodnie popierać zmiany w statusie i traktowaniu kobiet? Druga sprawa to tolerancja dla różnorodności kulturowej. Jeżeli święte pisma i historia danej doktryny religijnej umacniały w jej wyznawcach przekonanie, że stanowi ona najlepszą lub wręcz jedyną drogę do zbawienia (bez względu na to, jak definiowane jest to pojęcie), jak religia ta może wiarygodnie zachęcać społeczeństwo, by z równym szacunkiem traktowało inne religie, których wierzenia i praktyki stanowią niekiedy jej antytezę? Na następnych stronach te i inne złożone tematy zostały podjęte przez autorów, będących uznanymi specjalistami w swoich dziedzinach. Razem stworzyli oni żywy i autorytatywny przegląd głębokich przekonań mistycznych, potężnych prądów intelektualnych, a zarazem zdumiewającej wewnętrznej logiki i spójności oraz wspaniałych przejawów świętości, które stanowią największe i najtrwalsze osiągnięcie głównych religii świata. Michael D. Coogan Profesor religioznawstwa, Stonehill College, Easton, Massachusetts, oraz Dyrektor Wydawnictw w Harvard Semitic Museum WSTĘP 13 Jego Świętobliwość Papież jan Paweł II, witany przez Fidela Castro na lotnisku w Hawanie 21 stycznia 1998 r. Wpływ autorytetu papieża na społeczność katolicką na całym świecie stanowił niekiedy przyczynę tarć między Kościołem a rządami różnych państw, szczególnie w krajach komunistycznych, takich jak Kuba, które oficjalnie popierają ateizm. Rozdział pierwszy. Judaizm. Carl S. Ehrlich. Tetragram, czteroliterowe imię boskie (YHWH), stoi w centrum iluminacji z hebrajskiej Biblii, przepisanej w 1384 roku w Hiszpanii. Imię Boga uważane jest za zbyt święte, by je wymawiać. WPROWADZENIE 16 Wprowadzenie RODZI SIĘ WIARA 20 Rozwój historyczny OD HERODA DO HERZLA 22 Aspekty boskości I NAJWYŻSZY BÓG 26 Aspekty boskości MESJANIZM I ODKUPIENIE 28 Święte pisma ŻYWE PRAWO 30 Święte postacie PRAWODAWCY, UCZENI I ZAŁOŻYCIELE 36 Zasady etyczne DROGA IZRAELA 38 Święte miejsca SANKTUARIA NARODOWE 40 Święty czas RYTM ŻYCIA 44 Społeczeństwo a religia JUDAIZM W ŚWIECIE WSPÓŁCZESNYM 48 Na SĄSIEDNIEJ STRONIE Qumran na pustyni judzkiej, w pobliżu Morza Martwego. "Zwoje znad Morza Martwego'; w tym najstarsze znane manuskrypty wielu ksiąg biblijnych znaleziono tu w 1947 roku. Pochodzą one sprzed zburzenia Świątyni w 70 roku n.e. 16 Iluminowana stronica z pierwszego kompletnego drukowanego wydania Arba'ah Turim (Włochy, 1475), dawnej kodyfikacji żydowskiego prawa, dokonanej przez Jakuba ben Aszera. Wprowadzenie. Judaizm, z około trzynastoma milionami wyznawców, jest dziś najmniejszą z religii światowych. Jednak jego znaczenie i rozprzestrzenienie w świecie jest odwrotnie proporcjonalne do liczebności praktykujących żydów. Korzenie judaizmu sięgają religii państwowej starożytnego królestwa Judy, które przestało istnieć w 586 roku p.n.e. (zob. str. 20). Ci Judejczycy, którzy przeżyli jego zagładę, stanęli przed zadaniem dostosowania swej narodowej religii do potrzeb pozbawionej kraju społeczności, rozrzuconej na obszarze Bliskiego Wschodu od Egiptu po Mezopotamię. O ich sukcesie świadczy zarówno rozwój samego judaizmu, jak i jego głęboki wpływ na dwie inne wielkie religie: chrześcijaństwo i islam. W wyniku diaspory ("rozproszenia") po 586 roku p.n.e. judaizm został przeniesiony przez swych wyznawców do wszystkich zakątków Ziemi, a religia żydowska rozwijała się pod wpływem otaczających ją kultur. Wpływy te zresztą były obustronne, Żydzi bowiem mieli wielki udział w przekazywaniu wiedzy. Na przykład nauka arabska i za jej pośrednictwem starożytnej Grecji, którą Żydzi sefardyjscy (zob. str. 24), wygnani z Hiszpanii, przenieśli do innych części Europy, stała się jednym z głównych źródeł europejskiego odrodzenia. Jako religia judaizm opiera się na trzech głównych elementach: Bogu, Torze i narodzie Izraela. Jest to niewątpliwie najstarsza religia monoteistyczna, głosząca wiarę w jedynego, powszechnego i wiecznego Boga, stwórcę i pana wszystkiego, co istnieje. Bóg zawarł szczególne porozumienie, czyli przymierze, z jednym ludem - Żydami, czyli Izraelem, i nakazał im, by byli "światłością dla pogan" (Izaak 49,6). Wyznawcy judaizmu nie oczekują, że wszyscy ludzie zostaną żydami, mają natomiast nadzieję, że cały świat uzna panowanie jedynego Boga. W zamian za opiekę Boga nad Izraelem żydzi mają obowiązek stosowania się do boskich nauk, czyli Tory (zob. str. 30-33). Na tej płaszczyźnie spotyka się Bóg z Izraelem. Tora zawiera przykazania etyczne i obrzędowe (micwot), a spełniając je, można uczestniczyć w danej od Boga świętej etyce i moralności. Termin "Izrael" określa historyczną i polityczną całość, lud, naród, system wierzeń, grupę społeczną, kulturę. Brak jednej, jasnej definicji sprawia, że wśród Żydów wciąż trwają spory, kto właściwie jest żydem (zob. str. 49-51). Judaizm, który powstał jako religia konkretnego państwa narodowego, zdołał przetrwać wieki wygnania, zyskując lokalnie wiele różnych tożsamości. Choć religia, obejmująca wiarę, sposób życia i obrzędy rytualne - różnie praktykowane - stanowiła podstawę żydowskiej tożsamości, równie wielką rolę odgrywała wspólna świadomość historyczna oraz globalna solidarność etniczna. Wskazując drogę ku przyszłemu odkupieniu, judaizm toczy nieustanny dialog ze swą historią. Legendarna przeszłość, zapisana w pierwszych księgach Biblii, stanowiła podstawę wspólnej tożsamości różnych plemion Izraela. Zgodnie z WPROWADZENIE 17 powszechnie znaną opowieścią, Bóg, który stworzył niebo i ziemię, zawarł osobiste przymierze z Abrahamem, pozbawionym kraju przybyszem z Mezopotamii. W zamian za wiarę Bóg obiecał Abrahamowi siedzibę w Kanaanie - przyszłej ziemi Izraela - oraz liczne potomstwo. Abraham miał wnuka Jakuba (Bóg nadał mu później nowe imię Izrael), który, uciekając przed głodem, przeniósł się do Egiptu wraz ze swymi synami i ich rodzinami. Służyli oni faraonowi, ale ich potomstwo popadło w niewolę, z której lud Izraela wyzwolił dopiero Bóg. Izraelici opuścili Egipt pod wodzą Mojżesza (wydarzenie to określane jest jako Wyjście lub Exodus) i dotarli do góry Synaj, gdzie zawarli z Bogiem przymierze, mające obowiązywać po wieczne czasy. Według tradycji żydowskiej było to najważniejsze wydarzenie w historii Izraela, narodziny monoteizmu. Jednak Izraelczycy wykazali się brakiem wiary, wobec czego zostali skazani na czterdziestoletnią wędrówkę przez pustynię, zanim dotrą do obiecanej ziemi Kanaanu i podbiją ją pod wodzą następcy Mojżesza, Jozuego. Zagrożenie ze strony tubylczych Kananejczyków i świeżo przybyłych Filistynów sprawiło, że dwanaście plemion Izraela zjednoczyło się, choć nie bez oporów, pod jednym berłem. Po pierwszym królu, Saulu, panowali kolejno Dawid i Salomon; okres ten uważany jest za "złoty wiek" Izraela. W wyniku kolejnych naruszeń przymierza Bóg ukarał Żydów utratą ojczyzny i narodowego sanktuarium. Zawsze jednak ożywiała Ich WPROWADZENIE 19 wiara, że prawdziwa pokuta pozwoli im odnowić związek z Bogiem. Przez większą część swojej historii Żydzi czerpali nadzieję z tej dumnej, lecz pełnej przestróg opowieści. Aż nazbyt często historię narodu żydowskiego przedstawiano jako pasmo klęsk. Od czasów hellenistycznych (330-63 p.n.e.) ich odrębność stanowiła przedmiot szyderstw i braku zrozumienia. Muzułmanie czasami dyskryminowali żydów, ale dopiero w chrześcijańskiej Europie antyjudaizm stał się powszechnym elementem w polityce. Można zrozumieć, że naród, który nadal odczuwa skutki nazistowskich prześladowań (1933-45), z taką pieczołowitością kultywuje pamięć o cierpieniach żydów na przestrzeni wieków. Nie jest to jednak solidny fundament pod budowę tożsamości narodowej. Ostatnio daje się zauważyć tendencja do podkreślania pozytywnych aspektów żydowskiego bytu. Większą uwagą obdarza się literackie dzieła judaizmu: Biblię, Talmud, poezję, dzieła filozoficzne, teologiczne i etyczne. Jedną z głównych przesłanek rozwoju "pozytywnego judaizmu" było powstanie państwa Izrael. Kwestie polityczne i sprawa zdefiniowania żydów i judaizmu niewątpliwie przyczyniły się do powstania pewnego napięcia między Izraelem i społecznościami diaspory. Niemniej jednak państwo Izrael jest jedną z osi, wokół których obraca się współczesne życie żydowskie. Judaizm, w którym sprawy bytowe traktowane są z wielką troską, ma obecnie dostateczną moc, by zająć się wewnętrznymi sprawami natury religijnej i narodowej. To skupienie się na wewnętrznych, żydowskich sprawach jest oznaką zdrowia i nadzieją na owocną przyszłość. Góra Synaj, w dzisiejszym EgipcIe. Według Biblii to właśnie na Synaju Bóg dał wieczne Prawo Mojżeszowi i Zawarł przymierze z Izraelem. Związanie Izaaka, mozaika z synagogi Bet Alfa w północnym Izraelu, VI wiek n.e. Przedstawia ona wydarzenia z Księgi Rodzaju (22,1-19), gdy Bóg chcąc wypróbować szczerość wiary Abrahama, rozkazuje mu złożyć syna w ofierze. Rys historyczny. przed 1200 p.n.e. • Według tradycji, czasy Abrahama, Jakuba i innych przodków Izraela; osiedlenie się w Egipcie; Wyjście; podbój Kanaanu. 1200-1000 p.n.e. • Ukształtowanie się starożytnego Izraela jako grupy religijno-etnicznej. ok. 1000 p.n.e. • Dawid zostaje królem. ok. 960 p.n.e. • Objęcie tronu przez Salomona, który buduje Pierwszą Świątynię. ok. 925 p.n.e. • Izrael rozpada się na konkurujące ze sobą państwa: Izrael i Judę. 722 p.n.e. • Izrael zostaje podbity przez Asyrię; działalność proroka Izajasza. 586 p.n.e. • Babilon podbija Judę; Świątynia zostaje zburzona, warstwy rządzące wygnane; na wygnaniu działa prorok Ezechiel. 538 p.n.e. • Cyrus II król perski, pozwala Żydom powrócić i odbudować Świątynię. 458 p.n.e. • W Jerozolimie działa Ezdrasz. 164 p.n.e. • Ponowne poświęcenie Drugiej Świątyni przez Hasmoneuszy. 63 p.n.e. • Judea dostaje się pod władzę Rzymu. 66-73 n.e. • Pierwsza wojna żydowska z Rzymem. 70 n.e. • Zburzenie Drugiej Świątyni;Jochanan ben Zakkaj zakłada akademię rabiniczną w Jawne. 132-135 • Druga wojna żydowska (bunt Bar Kochby); męczeństwo rabbiego Akiby. ok. 200 • Kodyfikacja Miszny pod przewodnictwem Jehudy ha-Nasiego. ok. 400 • Ukończenie Talmudu Jerozolimskiego. ok. 500 • Ukończenie Talmudu Babilońskiego. 882-942 • Życie Saadii Gaona, kierownika akademii w Surze w Babilonii. 1040-1105 • Życie Rasziego, zamieszkałego we Francji komentatora żydowskiego. 1096 • Masakra Żydów w Nadrenii podczas pierwszej wyprawy krzyżowej. X-XII w. • "Złoty wiek" Żydów hiszpańskich 1135-1204 • Życie Majmonidesa. 1492 • Wygnanie Żydów z Hiszpanii. 1648-69 • Pogrom Żydów na Ukrainie. 1665-66 • Działalność Sabataja Cwi ("mistycznego mesjasza"). 1789-91 • Rewolucja francuska początek emancypacji Żydów w Europie Zachodniej. 1844 • Pierwszy Synod Reformowany w Brunszwiku, Niemcy. 1897 • Pierwszy Kongres Syjonistyczny w Bazylei, Szwajcaria. 1935-45 • Nazistowska polityka antysemicka prowadzi do wymordowania dwóch trzecich całej populacji Żydów w Europie ("Holocaust"). 1948 • Powstanie państwa Izrael (14 maja). 1967 • Izrael zajmuje Zachodni Brzeg, Wschodnią Jerozolimę, wzgórza Golan oraz półwysep Synaj podczas izraelsko-arabskiej wojny sześciodniowej. 1972 • Ruch reformistyczny wyświęca pierwszą kobietę-rabina. 1973 • Izrael odpiera inwazję arabską podczas postu Jom Kippur. 1977 • Początek arabsko-izraelskiego procesu pokojowego. 1995 • Ugoda z Oslo otwiera drogę ku pokojowemu współistnieniu arabsko-izraelskiemu. 20 POCHODZENIE Owoc granatu z kości słoniowej, być może część dekoracji Pierwszej Świątyni, wzniesionej przez króla Salomona ok. 950 roku p.n.e. Nie całkiem czytelna inskrypcja hebrajska mówi: "Należy do (domu YHWH?), świętego dla kapłanów: Monoteizm Izraelitów. Starożytne teksty, odkrywane w różnych miejscach Bliskiego Wschodu, pozwoliły umiejscowić religię Izraelitów w szerszym kontekście kulturowym. Wiele mitów biblijnych, tak samo jak wyobrażenia religijne i imiona bóstwa, mają swoje odpowiedniki u sąsiadów Izraela. Najwyraźniejsze więzy Łączą religię żydowską z religią Kananejczyków, których Izraelici zastąpili na terenie Palestyny. Historyczne nieprawdopodobieństwo wyjścia z Egiptu całego ludu Izraela sprawiło, że zakwestionowano nawet samo istnienie Mojżesza oraz rolę, jaką odegrał we wprowadzeniu izraelickiego monoteizmu. Choć mniejszość uczonych wciąż opowiada się za modelem biblijnym, w którym rozwinięty monoteizm pojawia się już w początkach historii narodu, większość przyjmuje długotrwały rozwój religii Izraela. Jako narodowa wspólnota Izrael powstał wokół swego narodowego bóstwa, nazywanego YHWH (zob. str. 26) - Jahwe. Wydaje się jednak, że pierwotni Izraelici nie uważali YHWH za bóstwo jedyne. Istnieniu innych bogów, wyznawanych przez inne ludy, zaprzecza się wyraźnie dopiero pod koniec okresu Pierwszej Świątyni (przed wygnaniem babilońskim). W VIII wieku p.n.e. prorok Ozeasz pierwszy raz zarysował ideę świętego związku Izraela z Bogiem. Wyłączność zawarta w takim pojęciu - oznaczająca, że Izrael winien był posłuszeństwo tylko jednemu bóstwu - mogła na dłuższą metę doprowadzić do poglądu, że istnieje tylko jeden Bóg, panujący nad całością ludzkich losów. Bez względu na pochodzenie tej nowej idei teologicznej, Judejczycy mogli dzięki niej zachować wiarę nawet po utracie swej państwowości. Rodzi się wiara. Najdawniejsza wzmianka o Izraelitach znajduje się na tak zwanej steli izraelskiej, wzniesionej przez egipskiego faraona Merneptaha (panował ok. 1213-1203 p.n.e.). Mówi ona, że na centralnej wyżynie Kanaanu istniała w jego czasach grupa etniczna, zwana Izraelem. W ciągu następnych dwustu lat, zwanych przez archeologów pierwszą epoką żelaza (1200-1000 p.n.e.), w centralnym górzystym rejonie Kanaanu wyraźnie wzrosło osadnictwo. W okresie przejściowym do drugiej epoki żelaza (1000-586 p.n.e.) utworzyło się państwo narodowe. Równocześnie w tym samym regionie powstały także inne państewka. Pochodząca z IX wieku p.n.e. inskrypcja, niedawno znaleziona w Tel Danie w północnym Izraelu, wymienia Dawida jako założyciela dynastii, ale legenda o wspaniałościach wspólnego królestwa Izraelitów nie znalazła potwierdzenia w źródłach archeologicznych. Po śmierci Salomona królestwo rozpadło się na dwa rywalizujące ze sobą państwa: królestwo Izraela na północy i królestwo Judy na południu. Izrael dysponował rozleglejszym terytorium, był bogatszy i o większym znaczeniu, ale w 722 roku p.n.e. uległ Asyryjczykom. Ponieważ jednak Biblię spisali skrybowie pochodzący z Judy, przedstawili w niej wyraźnie negatywny obraz północnego królestwa. Obraz Judy jest bardziej zróżnicowany, choć to wynika raczej z kryteriów teologicznych niż politycznych. Na przykład król Ezechiasz wychwalany jest za wierność religii, mimo iż wskutek jego katastrofalnych rządów królestwo skurczyło się do Jerozolimy z okolicą. Ostatecznie w roku 586 p.n.e. Judę podbił Nabuchodonozor II, król Babilonu, RODZI SIĘ WIARA 21 niszcząc jej centrum religijne - Świątynię Jerozolimską (zob. str. 40-41) i deportując przedstawicieli klas wyższych do Mezopotamii. Wygnańcy zachowali jednak swą narodową religię, tworząc tym samym precedens wygnańczej wiary, która przetrwała i miała wieki rozproszenia. Dla zachowania swej tożsamości wygnani Judejczycy ("Judejczyk" to pierwotne znaczenie słowa "Żyd") musieli dostosować swoją religię do nowych warunków. Narodowy Bóg Judejczyków został ostatecznie ujęty jako uniwersalny Bóg całej ludzkości. Dlatego nieszczęścia, jakie na nich spadły, nie stanowiły triumfu Babilonu i jego bóstw, lecz były karą, wymierzoną Judejczykom przez jedynego Boga. Ta koncepcja teologiczna doprowadziła z kolei do rozważań nad związkiem między bóstwem i człowiekiem oraz wynikających z tego reguł obrzędowych i etycznych. Z kwestiami tymi związana była potrzeba zachowania - niektórzy uczeni twierdzą, że wręcz sformułowania - starodawnych tradycji wygnańców. Taki był początek żydowskiej tradycji naukowej, która w pierwszym rzędzie przyczyniła się do powstania Biblii (zob. str. 30-33). Imperium nowobabilońskie zostało w 539 roku p.n.e. podbite przez Persów, którzy zezwolili wygnańcom na powrót do Judy i odnowienie praktyk religijnych. Niewielka część Żydów powróciła do Judy i odbudowała Świątynię, konsekrowaną w 515 roku p.n.e. Judaizm znów miał swe główne sanktuarium i pewną autonomię. Był to początek stanu rzeczy, z którym mamy do czynienia i dziś, gdy oprócz Żydów w samej Ziemi Izraela istniały żydowskie społeczności rozsiane po innych krajach, objęte wspólną nazwą diaspory ("rozproszenia"). Najstarsze społeczności diaspory powstały w Babilonie i Egipcie. W okresie perskim (539-330 p.n.e.) za rządów Ezdrasza i Nehemiasza żydowskie prawo religijne stało się jedynym prawem obowiązującym w ich wspólnocie. Jego przepisy pozwoliły Żydom w diasporze zachować swą odrębność. W wyniku podbojów Aleksandra Wielkiego (356-323 p.n.e.) Judea znalazła się pod rządami greckimi. Jego spadkobiercy prowadzili politykę hellenizacji, popierając na swoich terytoriach kulturę grecką. W dziedzinie religii oznaczało to utożsamienie bóstw ludów podbitych z postaciami greckiego panteonu. Społeczność żydowska podzieliła się na grekofilów, opowiadających się za szybkim przyjęciem zasadniczo otwartego i tolerancyjnego systemu helleńskiego, i pietystów, którzy uważali go za wrogi wyłącznemu monoteizmowi judaizmu. Grecki władca z dynastii Seleukidów Antioch IV Epifanes (175-164 p.n.e.) stanął po stronie żydowskich zwolenników hellenizacji, co doprowadziło w 167 roku p.n.e. do zakazu wielu żydowskich praktyk religijnych i do wzniesienia ołtarza Zeusa w Świątyni. Pietyści, pod przewodem kapłana Matatiasza i jego syna Jehudy Makabiego (Judy Machabeusza), wzniecili powstanie, odzyskali pewną autonomię dla Judei i oczyścili sprofanowaną Świątynię w 164 roku p.n.e. (zob. także str. 46). Ironia dziejów sprawiła, że dynastia Hasmoneuszy, założona przez powstańców, również zaczęła się z czasem opowiadać za kulturą helleńską, aż w końcu Judea uległa Rzymianom w 63 roku p.n.e. Biblia i archeologia. Archeologia biblijna, powstała w XIX wieku, miała na celu wykazać wiarygodność Biblii. W pewnej mierze to się udało: wiemy dziś znacznie więcej o świecie, w którym rozgrywała się biblijna historia Izraela, a pewne cechy tego świata odnajdziemy w biblijnej opowieści. Natomiast teologicznych interpretacji historii Izraela archeologia nie potwierdza, a czasem wręcz im zaprzecza. Tysiące odkrytych później starożytnych tekstów nie zawierają żadnej wzmianki ani o Abrahamie, Sarze i innych protoplastach Izraela, ani o Mojżeszu, ani o pobycie Izraelitów w Egipcie. Nie ma archeologicznego potwierdzenia podboju Kanaanu przez Jozuego ani wspaniałych osiągnięć kultury w czasach Dawida i Salomona. Obecnie przekaz biblijny i świadectwa archeologii traktuje się najczęściej niezależnie od siebie. Związek między nimi pozostaje przedmiotem dyskusji. Król Dawid grający na harfie, ilustracja z hebrajskiego manuskryptu z końca XIII wieku, północna Francja. Żydzi czczą Dawida jako ojca "złotego wieku"starożytnego Izraela i autora wielu psalmów. 22 ROZWÓJ HISTORYCZNY Języki Żydowskie. Na przestrzeni dziejów Żydzi przyjmowali oczywiście języki swych różnych ojczyzn, by móc porozumiewać się ze swymi nieżydowskimi sąsiadami. Z niektórych języków w krajach, gdzie istniały liczne społeczności żydowskie, rozwinęły się osobne języki żydowskie, na przykład ladino z hiszpańskiego i jidysz z niemieckiego. Tak jak Biblia stanowi wspólny, podstawowy tekst dla wszystkich Żydów, tak samo język hebrajski łączył ludność żydowską na całym świecie. Hebrajski, jako język Pisma, sam także otoczony jest aurą świętości. We wszystkich epokach był on językiem porozumiewania się Żydów i wspólnej modlitwy. Powstanie syjonizmu na przełomie XIX i XX wieku przyczyniło się do rozkwitu hebrajskiego jako języka mówionego, nie ograniczonego już tylko do sfery religijnej. Rzymscy żołnierze niosą przedmioty zrabowane ze Świątyni w 70 roku n. e. Płaskorzeźba z Łuku Tytusa w Rzymie (wzniesionego w 81 roku n.e.). Faryzeusze i inne grupy religijne. W ciągu ostatnich z górą dwóch stuleci okresu Drugiej Świątyni (164 p.n.e. 70 n.e.) istniało kilka żydowskich sekt, w tym saduceusze, esseńczycy, zeloci, faryzeusze oraz zwolennicy Jezusa. Saduceusze byli partią kapłańską w Jerozolimie. Esseńczycy trzymali się na uboczu od reszty społeczeństwa, a podczas pierwszej wojny żydowskiej prawdopodobnie ukryli w 11 grotach Qumran nad Morzem Martwym słynne manuskrypty. Zeloci, jak wskazuje ich nazwa, byli antyrzymskimi fanatykami. Zburzenie Świątyni w 70 roku przetrwali jedynie faryzeusze i zwolennicy Jezusa. Z tej drugiej grupy rozwinęło się chrześcijaństwo (zob. str. 58), natomiast faryzeusze, na czele których stał Jochanan ben Zakkaj (zob. tekst główny), położyli podstawy pod judaizm rabiniczny. Judaizm głoszony przez faryzeuszy cechowała wiara nie tylko w pisaną Torę (Biblię), ale również w "Torę ustną", czyli prawa przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie od czasów, gdy Bóg powierzył je Mojżeszowi (zob. str. 30-33). Faryzeusze zdemokratyzowali naukę żydowską. Ich akademie były otwarte dla wszystkich mężczyzn, a ideałem rabbiego był wykwalifikowany rzemieślnik. Wiara w życie pozagrobowe pozwoliła im zaakceptować trudny los na tym świecie. Od Heroda do Herzla. Dzisiejsza forma i praktyki judaizmu zrodziły się we wczesnorzymskiej Palestynie. Najpierw rządziła tam w imieniu Rzymu dynastia zapoczątkowana przez Heroda Wielkiego (37-4 p.n.e.), bezwzględnego, lecz sprawnego władcę, który przez wielu Żydów traktowany był nieufnie jako potomek rodu zmuszonego do przejścia na judaizm. Prowadził on ożywioną działalność budowlaną, m.in. podejmując zakrojoną na wielką skalę odbudowę Drugiej Świątyni. Po Herodzie nastąpił jego syn Archelaos. Okazał się jednak tak nieludzki, że Rzymianie odsunęli go od władzy w 6 roku n.e. Następnie Judeą rządziło kilku rzymskich prefektów. Żydzi powstali przeciwko okupantom w 66 roku, ale po pierwszych sukcesach powstanie (zwane pierwszą wojną żydowską) załamało się wobec przeważających sił Rzymu. Po długim oblężeniu Jerozolima padła, a Świątynię zrównano z ziemią (70 rok n.e.). Kolejna próba zrzucenia rzymskiego jarzma (powstanie Bar Kochby, czyli druga wojna żydowska w latach 132-5) doprowadziła do wygnania na pewien czas Żydów z Jerozolimy. Żydowskie aspiracje narodowe na tyle skutecznie stłumiono, że odrodziły się dopiero w XX wieku. W czasie oblężenia Jerozolimy podczas pierwszej wojny żydowskiej Rzymianie zezwolili rabbiemu (nauczycielowi) Jochananowi ben Zakkajowi na założenie akademii rabinicznej w Jawne (grecka nazwa Jamnia), na OD HERODA DO HERZLA 23 wybrzeżu między obecnym Tel Awiwem a Aszdodem. Ben Zakkaj uznał, że przyszłość judaizmu leży nie w daremnych powstaniach zbrojnych przeciwko Rzymowi, lecz w uczonej tradycji, reprezentowanej przez sektę zwaną faryzeuszami (zob. ramka powyżej). W ciągu kilku lat centrum żydowskiego życia i nauki przesunęło się do Galilei. Całe pokolenia uczonych rozważały w tamtejszych akademiach rabinicznych szczegóły żydowskiego obyczaju i prawa oraz sposoby ich zastosowania w codziennym życiu. Poza Palestyną te same rozważania prowadzono w wielkich żydowskich akademiach w Surze i w Babilonie. Około 500 roku powstał tam Talmud Babiloński, dzieło, które wywierało największy wpływ na judaizm przez tysiąc pięćset lat. Judaizm wszedł w długi okres uczonej refleksji. Jego wyznawcy prowadzili w tym czasie niepewny żywot jako mniejszość etniczna i religijna pośród wrogich im często społeczeństw. Ocenia się, że w szczytowym okresie rozwoju Imperium Rzymskiego Żydzi stanowili jedną dziesiątą ludności Rzymu. Ku judaizmowi skłaniała się też znaczna liczba nie-Żydów, którzy nie przyjęli go jednak na skutek trudności dostosowania się do niektórych jego wymagań, na przykład obrzezania. Wyrosłe z judaizmu chrześcijaństwo w formie głoszonej przez Pawła (zob. str. 60) nie narzucało tego rodzaju specyficznie żydowskich praw i okazało się dla nie-Żydów, skłaniających się ku etycznemu monoteizmowi, 24 ROZWÓJ HISTORYCZNY bardziej atrakcyjne. Chrześcijaństwo uzyskało status rzymskiej religii państwowej w 392 roku i od tego czasu chrześcijańscy władcy stanowili prawa dyskryminujące żydów i podkreślające fakt, iż Bóg ich odrzucił. Dzieje żydów w krajach chrześcijańskich to jeden ciąg prześladowań. Pogromy, wygnania i przymusowe nawracanie były na porządku dziennym. Żydów obwiniano też o klęski naturalne, na przykład o epidemię Czarnej Śmierci w latach 1348-9. Europejscy żydzi mieli zamkniętą drogę do większości zawodów, dlatego zmuszeni byli zajmować się handlem i lichwą (ta ostatnia była chrześcijanom zakazana). Od dawna mieli ograniczoną swobodę wyboru miejsca zamieszkania, a od XVI wieku zaczęto ich przymusowo osiedlać w wydzielonych dzielnicach miast, zwanych "gettami" od nazwy najstarszej tego rodzaju dzielnicy w Wenecji. Chazarowie. Około 740 roku władcy tureckiego ludu Chazarów przyjęli judaizm. Nie całkiem wiadomo, dlaczego to uczynili, choć być może krok ten został podyktowany ich niepewnym położeniem w rejonie Kaukazu między chrześcijańskim Bizancjum a światem muzułmańskim. Jako kraj rządzony przez wyznających judaizm władców Chazarowie przetrwali około dwustu lat, potem ich państwo zostało zniszczone przez najazdy Rusi Kijowskiej. Około półtora wieku po upadku Chazarów hiszpańsko-żydowski poeta Juda Halewi (zm. 1141) napisał filozoficzną rozprawę na temat judaizmu, zatytułowaną Huzari. Ma ona formę dyskusji, toczonej w obecności chazarskiego króla, na temat różnych zalet judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Według Halewiego król wybrał judaizm z powodu przemawiających za nim racjonalnych argumentów. Żydzi odwiedzający grobowiec jochanana ben Zakkaja, założyciela akademii w jawne pod koniec I wieku n.e.; Twierdza nad Jeziorem Genezaret w północnym Izraelu. Sefardyjczycy i Aszkenazyjczycy. W ramach judaizmu występuje istotny podział na sefardyjczyków ("Hiszpanów"), wywodzących się ze średniowiecznej Hiszpanii, oraz aszkenazyjczyków ("Niemców"), pochodzących od Żydów zamieszkujących średniowieczne Niemcy. Sefardyjczycy znaleźli się pomiędzy siłami chrześcijańskimi i muzułmańskimi, walczącymi o panowanie nad Półwyspem Iberyjskim. W X-XII wieku żydzi przeżyli pod panowaniem muzułmańskim swój "złoty wiek" okres rozkwitu żydowskiej nauki, twórczości i wpływów. Kres temu położyli władcy z dynastii Almohadów w połowie XII wieku. Ostateczne opanowanie półwyspu przez chrześcijan przyniosło prawdziwe prześladowania, aż w końcu, w 1492 roku, wymordowano lub wypędzono z Hiszpanii wszystkich tych żydów, którzy odmówili przejścia na chrześcijaństwo. Żydzi hiszpańscy udali się do Niderlandów, Afryki Północnej, Włoch i Imperium Osmańskiego; niewielka liczba sefardyjczyków wywędrowała nawet na kontynent amerykański. Wygnańcy odegrali kluczową rolę w rozpowszechnianiu arabskiej nauki, która była z kolei jednym z istotnych bodźców rozwoju europejskiego renesansu. Siedliska żydowskie w średniowiecznych Niemczech skupiały się początkowo wzdłuż Renu, ale społeczności te uległy zagładzie w wyniku pogromu podczas pierwszej wyprawy krzyżowej w 1096 roku. Później odrodziły się, ale centrum żydowskiego życia w północnej Europie przeniosło się dalej na wschód - wielu żydów uważało Wilno za nowe Jeruzalem. Jeszcze w XX wieku największe skupiska aszkenazyjczyków znajdowały się w Polsce i Rosji. Większość tych społeczności bądź wyemigrowała (głównie do Stanów Zjednoczonych), bądź zginęła w czasach Holocaustu. Trzecią grupę, często błędnie łączoną z sefardyjczykami, stanowią Edot ha-Mizrah ("Społeczności Wschodu") - Żydzi, których przodkowie pozostali na Bliskim Wschodzie. Każda grupa ma własną tradycję i historię. Przez ponad tysiąc lat przewodnim światłem judaizmu była starożytna społeczność żydowska w Babilonii; inna ważna wspólnota żyła w Jemenie, ale większość mieszkających tam Żydów uciekła lub emigrowała do Izraela po 1948 roku. Istnieją też inne społeczności żydowskie o starożytnym rodowodzie, które niełatwo zaklasyfikować. Należą do nich żydzi chińscy, indyjscy i etiopscy. OD HERODA DO HERZLA 25 Położenie żydów pod panowaniem islamu również bywało niepewne, ale w okresach tolerancji społeczności żydowskie rozkwitały tam w sposób niespotykany w krajach chrześcijańskich. Żydzi bywali lekarzami, kupcami, urzędnikami dworskimi, uczonymi i poetami. Szczytem tego rozwoju był "złoty wiek" żydów w muzułmańskiej Hiszpanii (X-XII wiek). Żydzi odgrywali ważną rolę pośredników między kulturami. Ponieważ społeczności żydowskie były rozsiane po całej Europie, Azji i Afryce Północnej, stanowili oni istotny czynnik handlu międzynarodowego, a dzięki znajomości języków przekazywali osiągnięcia naukowe świata islamu do Europy. Trudności życia w Europie Zachodniej i Środkowej spowodowały, że liczni żydzi przenieśli się do Europy Wschodniej. W miarę pogarszania się sytuacji coraz większa ich liczba zwracała się ku mistycyzmowi i mesjanistycznym spekulacjom, widząc w nich źródło nadziei we wrogim świecie. Pojawiło się wielu fałszywych mesjaszy, a najsławniejszym z nich był Sabataj Cwi (1626-76), pochodzący ze Smyrny w Turcji (zob. str. 29). Od XVIII wieku położenie żydów, dotychczas wyrzutków w chrześcijańskich społeczeństwach europejskich, zaczęło się poprawiać. Proces ten zapoczątkowało oświecenie i następująca po nim emancypacja żydów w wielu krajach. Po raz pierwszy otrzymali oni wtedy w niektórych państwach Europy Zachodniej i w Nowym Świecie równe prawa obywatelskie. Jednak o pełnej akceptacji decydował dopiero chrzest. Dlatego też wielu żydów kupowało sobie prawo wejścia do społeczeństwa za cenę wyrzeczenia się judaizmu. Ci, którzy nie chcieli odrzucić swojej religii, stali się w początkach XIX wieku siłą napędową żydowskiego ruchu reformatorskiego. Część przyklaskiwała radykalnym innowacjom reformatorów, inni natomiast uznali ich za odstępców od prawdziwej wiary. Wynikiem był podział judaizmu na istniejące dziś trzy główne nurty: judaizm reformowany, judaizm konserwatywny i judaizm ortodoksyjny (zob. str. 48-51). Pod koniec XIX wieku teoria wyższości rasowej, wysnuta z darwinowskiej myśli ewolucyjnej, dała początek nowej formie antyjudaizmu: antysemityzmowi (zob. tekst na prawym marginesie). To tragiczne zjawisko znalazło kulminację w wymordowaniu dwóch trzecich Żydów europejskich - jednej trzeciej całego narodu żydowskiego - w czasach Holocaustu (1941-5). Nazwą tą określa się systematyczną, masową zagładę, stanowiącą owoc antysemickiej polityki nazistowskich Niemiec w latach 1933-45. Ta bezprzykładna katastrofa nie zahamowała żydowskich dążeń narodowych. Już pod koniec XIX wieku powstał pod przewodnictwem Theodora Herzla (zob. str. 37) ruch żydowski - syjonizm - który czerpał po części inspirację z europejskiej myśli nacjonalistycznej. Nazwa syjonizm pochodzi od Syjonu, starożytnej poetyckiej nazwy Jerozolimy. Ruch ten szukał rozwiązania odwiecznej "kwestii żydowskiej" w powrocie Żydów do ich dawnej ojczyzny - Palestyny. W 1948 roku, w wyniku uchwalonego rok wcześniej przez ONZ planu podziału Palestyny, na ziemi Izraela powstało narodowe państwo żydowskie, co zakończyło trwającą blisko 1900 lat tułaczkę Żydów. Żydowski dowód tożsamości i Gwiazda Dawida ze słowem jood ("Żyd"po holendersku), wydane przez nazistowskie władze okupacyjne w Amsterdamie w 1943 roku. Gwiazdę należało nosić na zewnętrznym ubraniu, by wskazywała, że noszący ją jest Żydem. Antysemityzm. Określenie "antysemityzm" obejmuje obecnie wszelkie przejawy antyjudaizmu o podłożu rasowym, religijnym lub politycznym. W gruncie rzeczy jego użycie jest często anachroniczne. Termin antysemityzm ukuł w 1879 roku Wilhelm Marr, niemiecki działacz polityczny, który nadał nowy wymiar tradycyjnie antyżydowskim nastawieniom, czyniąc z nienawiści do żydów kwestię raczej rasową niż czysto religijną. Na godny pożałowania sukces, jaki odniosły poglądy Marra, wskazuje przyjęcie tego terminu przez zaciekle antyżydowskie, rasistowskie ruchy polityczne z końca XIX i początków XX wieku, w tym oczywiście przez narodowosocjalistyczną partię Hitlera. 26 ASPEKTY BOSKOŚCI Wieczne Przymierze. Biblia mówi o różnych typach przymierza (hebr. brit, czasem pisane beritlub brith) z Bogiem. Jednym z nich jest osobisty związek między człowiekiem a Bogiem, któremu u mężczyzn daje wyraz obrzezanie (brit milah, "przymierze obrzezania"). Drugim jest przymierze między Bogiem a ludzkością; jego symbolem jest umowa zawarta na górze Synaj. Synajskie przymierze między Bogiem a Izraelem wzorowane jest na starożytnych bliskowschodnich traktatach, w których pan zawierał formalny związek z wasalem. W zamian za wyzwolenie z niewoli Izraelici uznali władzę Boga, zobowiązując się do przestrzegania danych przez Niego przykazań. A zatem wypełnianie przykazań uważa się za zobowiązanie judaizmu wobec Boga, który z kolei ma troszczyć się przez dzieje o żydów. Złamanie tego obustronnego przyrzeczenia przez którąkolwiek ze stron byłoby nie dającym się usprawiedliwić wykroczeniem. Wyłączny związek Izraela z Bogiem został wyrażony w modlitwie Szema, głównym żydowskim wyznaniu wiary. Nazwa Szema pochodzi od pierwszego słowa w Księdze Powtórzonego Prawa (6,4): "Słuchaj (Szema), Izraelu, Pan to nasz Bóg - Pan jedyny" (lub "Pan jest naszym Bogiem, Pan jest jeden"). W rozszerzonej wersji modlitwy wers ten uzupełnia się innymi z Księgi Powtórzonego Prawa i Księgi Liczb. Mezuza i umieszczony w niej ręcznie napisany zwój ze słowami Szemy. Mezuzę przybija się w żydowskich domach do framugi ... Najwyższy Bóg. Judaizm uważa Boga za istotę transcendentną, ponad naturą i światem. Jednak boskość obecna jest w świecie w tym sensie, że Bóg porozumiewa się z ludźmi różnymi drogami. Tradycja kabalistyczna, zwana cimcum ("skurczenie") głosi, że Bóg, pozostając wszystkowiedzącym i wszechmocnym, sam wyrzekł się po części panowania nad światem i dał ludzkości wolną wolę, by mogła wykazać poziom swej dojrzałości. Jako stwórca Bóg jest ostateczną rzeczywistością; jest bogiem historii, który nadaje dziejom ich sens moralny. Istotą Boga jest dobroć, ale judaizm nie jest tu dualistyczny - zakłada bowiem, że Bóg jest stwórcą i dobra, i zła. Rozważając kwestię, dlaczego w świecie istnieje zło, teologowie wprowadzili pojęcie cimcum, wyjaśniające przejściowy triumf ludzkiej skłonności do złego. Niewyobrażalna tragedia Holocaustu doprowadziła jednak do kryzysu żydowskiej teologii - niektórzy zaczęli kwestionować naturę, a nawet samo istnienie Boga. Judaizm podkreśla, że dla nazwania Boga ludzkość musi uciekać się do metafor, bowiem zasadniczo nie da się go opisać słowami. Można co najwyżej wymienić boskie atrybuty i rozmyślać o nich. Na pierwszym miejscu stoją tu sprawiedliwość i miłosierdzie. W niektórych kręgach żydowskich uważa się je dziś za męski i żeński aspekt Boga. Bóg musi być gotów, by jak ojciec nagradzać i karać swoje dzieci i by jak matka okazywać im troskę. Bóg Izraela ma imię, którego w okresie biblijnym używano powszechnie. Jest to tetragram, niewymawialne, czteroliterowe imię Boga, w hebrajskim zapisane spółgłoskami YHWH (zob. ilustracja na str. 15). W późniejszym judaizmie uznano, że imię to jest zbyt święte, by je wymawiać, wymyślono więc jego substytuty. Najpowszechniejszym jest Adonaj ("mój Pan"). Dla niektórych kręgów żydowskich także Adonaj stało się zbyt święte, by je wymawiać poza modlitwą. Dlatego używają one innych omówień, na przykład ha-Szem ("Imię"). Innym sposobem zwracania się do Boga jest recytacja boskich przymiotów, jak "Święty" i "Miłosierny". Obecność Boga w świecie określa się słowem szechina, rzeczownikiem rodzaju żeńskiego, który leży u podstaw wielu żydowskich mistycznych spekulacji, dotyczących żeńskich i męskich aspektów Boga. Szechina stała się również ważnym pojęciem we współczesnej teologii feministycznej. Próbom bardziej racjonalnego podejścia do natury Boga w judaizmie przeciwstawiają się od dawna prądy mistyczne, z których największy wpływ zyskała kabała (zob. str. 32). NAJWYŻSZY BÓG 27 Przedstawienia sacrum. Inaczej niż bóstwa pogańskie, które przedstawiano w formach zwierzęcych i antropomorficznych, Bóg judaizmu nie ma kształtu, jest niewidzialny i wykracza poza ludzkie zrozumienie. Od najwcześniejszych czasów judaizm starał się to podkreślać, unikając figuralnych przedstawień, które można by wziąć za próby opisania bóstwa. Zakaz ten ujęty został w drugim przykazaniu (Wyjścia 20,4-6, Powtórzonego Prawa 5,8-10). Interpretacja przykazania spowodowała spory między ikonoklastami - którzy w ogóle zakazywali sztuki przedstawieniowej - a tymi, którzy dopuszczali ją niemal wszędzie. W okresie późnorzymskim i bizantyjskim rabini, którzy nie zaakceptowaliby przedstawień w religijnych obrzędach, modlili się w synagogach z pięknymi, mozaikowymi podłogami (zob. str. 18), a nawet, jak na przykład w Dura Europos w Syrii, ze ścianami zdobionymi scenami z Biblii. Niektóre mozaiki przedstawiały tak nieżydowskie sceny, jak wizerunek greckiego boga Heliosa. Uważano jednak, że żydowski kontekst pozbawii te wizerunki wszelkiego pierwotnie religijnego znaczenia, a zatem mogły one służyć za przedstawienia uniwersalnego cyklu życia. W ciągu wieków praktyka wahała się od jednej skrajności do drugiej. Jednak, jak wskazuje bogactwo żydowskiej sztuki ilustracyjnej, jakaś forma artystycznej tradycji była zawsze w judaizmie obecna, choć często bardzo zredukowana. Część Hagady "ptasiej; powstałej w Niemczech ok. 1300 roku. Artysta przedstawił postaci biblijne zgłowami ptaków, by uniknąć zarzutów, iż próbuje przedstawić wizerunek Boga. 28 ASPEKTY BOSKOŚCI Prorok Eliasz na górze Karmel według opisu w I Księdze Królewskiej (18). W okresie rabinicznym wierzono, że ponowne przybycie Eliasza będzie zwiastować przyjście Mesjasza i koniec czasów, co wywiedziono z następującego zdania w Księdze Malachiasza: "Oto ja poślę wam proroka Eliasza przed nadejściem dnia Pańskiego, dnia wielkiego i strasznego" (Malachiasz 3,23. To malowidło ścienne z ok. 245 roku pochodzi z synagogi w starożytnym mieście Dura Europos w Syrii. Mesjanizm i odkupienie. Idee mesjanistyczne były w judaizmie odpowiedzią na narodową katastrofę. Samo słowo mesjasz to transkrypcja hebrajskiego maszjach, "pomazaniec" - "ten, który został namaszczony" oliwą przez Boga. W Biblii mianem mesjasza obdarza się różne osoby, przez sam fakt namaszczenia: królów, kapłanów, proroków, a nawet nie-Izraelitów. Jednakże Biblia nie łączy tych postaci z późniejszą ideą Mesjasza, który u kresu czasu rozpocznie akt odkupienia. Inne teksty biblijne, pochodzące z czasów niewoli babilońskiej i okresu po powrocie z wygnania, wyrażają nadzieję, że Izrael znów będzie żył w wolności pod wspaniałymi rządami potomka z królewskiego rodu Dawida. Niektóre teksty wspominają także o przyjściu drugiego Aarona, by pełnił funkcję arcykapłana, lub drugiego Mojżesza, by swym darem proroczym znów pobudził kraj. Pod koniec okresu Drugiej Świątyni te wielorakie nadzieje w różny sposób połączyły się z myślą apokaliptyczną. Wynikiem tego była idea bliskiego nadejścia Mesjasza, który albo sam uratuje Żydów od nieszczęść i zaprowadzi władzę Boga, albo będzie panował w chwale, gdy Bóg osobiście dokona dzieła wyzwolenia. W miarę narastania prześladowań w czasach Heroda i pod panowaniem Rzymu pojawiło się kilku rzekomych mesjaszów, na przykład Szymon bar Kochba, który przewodził nieudanemu MESJANIZM I ODKUPIENIE 29 powstaniu przeciwko Rzymowi (druga wojna żydowska w latach 132-5). Większość rabbich odrzuciła głoszone o nim tezy; wyjątkiem był tu wielki Akiba (zob. str. 37). Nie jest jasne, czy Jezus z Nazaretu uważał się za mesjasza, ale tak twierdzili jego zwolennicy, nazywając go christos ("Chrystusem"), co jest greckim odpowiednikiem hebrajskiego maszjach. Choć już w rękopisach znad Morza Martwego występuje idea podwójnego (kapłańskiego i królewskiego) mesjasza, być może dopiero po powstaniu Bar Kochby rozwinęła się koncepcja dwóch mesjaszów, z których jeden miałby pochodzić z rodu patriarchy Józefa, a drugi z rodu Dawida. Mesjasza pochodzącego od Dawida, którego rządy oznaczałyby nadejście królestwa bożego na ziemi, miałby poprzedzać mesjasz pochodzący z rodu Józefa. On to stanąłby na czele sił dobra przeciwko siłom zła w skazanej na przegraną walce. Jego klęska i śmierć byłyby wstępem do boskiej interwencji w dzieje i zaprowadzenia boskich rządów pod drugim, dawidowym mesjaszem. Istnieje tradycja, według której mesjasz został stworzony na początku czasu i czeka u Boga na chwilę odkupienia. Według innej teorii w każdym pokoleniu chodzi po świecie potencjalny ludzki mesjasz. Przyjmowano nawet, że pod postacią trędowatego żebraka siedzi on u bram Rzymu, czekając na swoją chwilę. Wielki żydowski filozof-racjonalista Majmonides (zob. str. 37) odrzucił ideę mesjasza działającego poza ramami zwykłej historii ludzkości; zwalczał ponadto zwolenników wizji apokaliptycznej, zgodnie z którą nadejście mesjasza oznaczać będzie koniec czasów. Niemniej jednak wiarę w nadejście mesjasza wprowadził jako jeden z trzynastu punktów żydowskiego wyznania wiary. Sabataj Cwi. Większość ruchów mesjańskich była dość ograniczona, ale jeden wstrząsnął całym żydowskim światem. W 1665 roku w Ziemi Izraela pojawił się Sabataj (albo Szabtaj) Cwi (1620-76), wędrowny mistyk, urodzony w Smyrnie w Turcji. Wizjoner Natan z Gazy obwołał go Mesjaszem. Sabataja wielbiono w całym świecie żydowskim, który nie otrząsnął się jeszcze po straszliwych kozackich pogromach, dokonanych w latach 1648--49 pod wodzą Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie. Żydzi powszechnie przygotowywali się na nadejście Królestwa Bożego, ale w tym samym roku sułtan uwięził Sabataja, a ten wolał przejść na islam niż stracić życie. Nadal jednak zachował część zwolenników, którzy jego odstępstwo uznawali za konieczne poniżenie Mesjasza przed ostatecznym triumfem. Dla większości żydów historia Sabataja stała się jednak ilustracją mądrego powiedzenia rabbiego Jochanana ben Zakkaja z I wieku n.e.: jeśli zabierałeś się właśnie do sadzenia drzewka, a ktoś przynosi ci wiadomość, że nadszedł Mesjasz pójdź oczywiście powitać Mesjasza, ale wpierw zasadź drzewko. Współczesna holenderska grafika, przedstawiająca XVII-wiecznego "mistycznego mesjasza; Sabataja Cwi. 30 ŚWIĘTE PISMA Dialog przez wieki. Zgodnie z tradycją żydowską Biblii nie czyta się samej. Na przykład Biblie rabinów (Mikra'ot Gedolot) dołączają do hebrajskiego i aramejskiego tekstu Biblii komentarze z różnych epok i krajów, poczynając od komentarzy Rasziego (rabbiego Salomona ben Izaaka, 1040-1105; zob. str. 37) z północnej Francji. W ten sposób zachęca się czytelnika do dyskusji na temat sensu tekstu biblijnego, toczącej się od dawna i nieustannie. W takich studiach nie chodzi o osiągnięcie interpretacji ostatecznej, ale o rozszerzenie wiedzy o możliwościach interpretacyjnych - uznaje się bowiem, że prawda ma zawsze wiele warstw. Miszna i talmud. Wobec zburzenia Świątyni w 70 roku n.e. i niemożności odprawiania przypisanych do niej obrzędów Jochanan ben Zakkaj (zob. str. 22-23) uznał, że klucz do przetrwania judaizmu leży w zachowaniu żydowskiej nauki i w przeniesieniu symboli religijnych ze Świątyni na wszystkie aspekty żydowskiego życia. W założonej przez niego akademii w Jawne i w innych akademiach późniejszych rabini rozwinęli system prawny i obyczajowy, oparty na zgłębianiu żydowskiej tradycji i dostosowywaniu jej do nowych warunków. Owe ustalenia rabiniczne, czyli "ustne prawo" obejmujące wszelkie aspekty życia religijnego i świeckiego, zostały skodyfikowane około 200 roku przez rabbiego Jehudę ha-Nasiego i ujęte w Misznie ("to, co jest nauczane"), podzielonej na sześć "porządków", które z kolei dzielą się na sześćdziesiąt trzy "traktaty". Także i sama Miszna stała się przedmiotem dalszych dociekań w różnych społecznościach żydowskich. Powszechne debaty rabiniczne na temat Miszny, uwzględniające opinie większości i mniejszości, zostały spisane w Talmudzie Jerozolimskim (około 400 roku) i Talmudzie Babilońskim (około 500 roku). Talmud Babiloński stał się podstawowym zbiorem tradycji żydowskich. Oba Talmudy używają tego samego tekstu Miszny, ale różnią się zapisem dyskusji, czyli Gemarą. Talmud ("Nauka") zyskał pozycję tekstu świętego, z rabinicznego punktu widzenia równą Biblii. Obszerna literatura, na którą składają się dodatki (Tosafot), komentarze i komentarze do komentarzy, narasta także i w naszych czasach. Zgodnie z nakazem, zawartym w traktacie Pirkej Awot ("Sentencje Ojców"), by "zbudować wokół Tory ogrodzenie", rabini starali się chronić ją dodatkowymi przepisami i zwyczajami. Teoretycznie wykroczenie przeciw "ogrodzeniu" jest mniej poważne niż przeciw jednemu z. podstawowych sześciuset trzynastu przykazań Tory właściwej. W praktyce jednak bliskość nowszych przepisów sprawiła, że uważano je za ważniejsze. Żywe prawo. Najważniejszym tekstem religijnym judaizmu jest Tora. Słowo to często tłumaczy się jako "prawo", ale pierwotnie znaczyło "nauka" lub "pouczenie". W wąskim znaczeniu Tora to pierwszych pięć ksiąg Biblii, zwanych także Pięcioma Księgami Mojżeszowymi lub Pięcioksięgiem (Pentateuchem). Zawierają one biblijną wersję stworzenia świata, opowieść o przodkach Izraela, niewoli Izraelitów w Egipcie i ich wyzwoleniu, przyjęciu boskich przykazań na górze Synaj oraz o wędrówkach Izraelitów przez pustynię przed wejściem do Ziemi Obiecanej. Rabini z okresu talmudycznego (ok. II-VII wieku n.e.) znaleźli w Torze sześćset trzynaście przykazań, tworzących podstawę żydowskiego życia i obyczajów. Słowem Tora określa się czasem także całą Biblię hebrajską. Składa się ona z trzech części. Po Pięcioksięgu następuje część druga, nazywana Prorocy (Nebi'im), zawierająca dzieła historyczne i księgi prorockie. Trzecia część to jedenaście ksiąg zwanych Pisma (Ketubim) lub Hagiografy - zbiór poezji, mądrości, proroctw i opisów dziejów. Innym określeniem Biblii hebrajskiej jest Tanach - akronim powstały z pierwszych liter słów Tora, Nebi'im i Ketubim. Podział Biblii hebrajskiej na trzy części odzwierciedla nie tylko porządek, w jakim były one uznawane za kanon, ale również względną wagę, przypisywaną tym tekstom w żydowskiej tradycji. Pięcioksiąg, czyli Tora właściwa, zajmuje najwyższe miejsce - i jako ostateczne źródło żydowskich wierzeń i praktyk, i jako przedmiot czci. Każda gmina przechowuje zwoje Tory w synagodze, w specjalnej skrzyni, czyli arce (aron ha-kodeszu), umieszczonej przy tej ścianie synagogi, która wskazuje w stronę Jerozolimy i ku której zwracają się modlący. Co tydzień podczas nabożeństwa w synagodze czyta się inny fragment Tory, czyli paraszę, tak że cała Tora zostaje przeczytana w cyklu rocznym lub trzyletnim. Paraszę uzupełnia fragment z Proroków. Odczytywanie Pisma w synagodze dało początek innemu określeniu hebrajskiej Biblii: Mikra ("to, co jest odczytywane [na głos] "), bezpośrednio spokrewnionemu z arabskim słowem Koran. Zburzenie Pierwszej Świątyni Jerozolimskiej w 586 roku p.n.e. i Drugiej Świątyni w 70 roku n.e., połączone z utratą narodowej tożsamości, w obu przypadkach zmusiło Żydów do nadania tradycji formy pisanej, gwarantującej przetrwanie. Za pierwszym razem zredagowano znaczną część Tory i Proroków, za drugim - ustną tradycję, która w rezultacie weszła do Miszny, a stąd do Talmudu (zob. ramka na sąsiedniej stronie). Tradycja rabiniczna uznaje tak zwaną ustną Torę, czyli spuściznę talmudyczną, za równie ważną jak Tora pisana. Obie Tory miał otrzymać Mojżesz na górze Synaj. Torę pisaną przedstawił od razu całemu Izraelowi. Natomiast Tora ustna była przekazywana w kręgu wtajemniczonych, aż wiele wieków później została spisana przez rabbich. A zatem "Tora" może odnosić się zarówno do biblijnej, jak i talmudycznej tradycji, a w swoim najszerszym sensie I do całości żydowskich praw i obyczajów. Ponieważ, nadano jej formę księgi, Żydzi mogli brać z sobą tę "przenośną ojczyznę", gdziekolwiek się udawali. Dając wyraz wierze, że Tora ustna została objawiona na górze Synaj razem z Torą pisaną, rabini z epoki talmudycznej ustalili ważną zasadę, że rozwój żydowskiego prawa i tradycja są podobnie jak sama Tora częścią objawienia. Doniosłość tego założenia najlepiej ilustruje opowieść o tym, jak Mojżesz udaje się do akademii prowadzonej przez rabbiego Akibę, wielkiego żydowskiego uczonego z I wieku n.e. (zob. str. 37). Mojżesz nie jest w ogóle w stanie zrozumieć dyskusji, aż wreszcie jeden z uczniów odwołuje się do Tory właściwej, czyli do Ksiąg Mojżeszowych. Wtedy Mojżesz pojmuje, że tradycja, którą przekazał Izraelowi, nie jest monolityczna ani statyczna, lecz z biegiem czasu zmienia się i modyfikuje. ŻYWE PRAWO 31 Księgi Biblii hebrajskiej. Tora (Pięcioksiąg) • Księga Rodzaju (Genesis) • Księga Wyjścia (Exodus) • Księga Kapłańska (Leviticus) • Księga Liczb (Numeri) • Księga Powtórzonego Prawa (Deuteronomium) Prorocy (Nebi'im) • Księga Jozuego • Księga Sędziów • Księga Samuela • Księga Królewska • Księga Izajasza • Księga Jeremiasza • Księga Ezechiela • Księga "dwunastu proroków mniejszych" (Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza) Pisma (Ketubim) • Księga Psalmów • Księga Przysłów • Księga Hioba • Pieśń nad Pieśniami • Księga Rut • Lamentacje Jeremiasza • Eklezjastes (Księga Koheleta) • Księga Estery • Księga Daniela • Księga Ezdrasza-Nehemiasza • Księga Kronik 32 ŚWIĘTE PISMA Pod Murem Zachodnim (zob. str. 41) trzynastoletni chłopiec po raz pierwszy czyta publicznie Torę podczas uroczystości bar miewa, oznaczającej jego religijną pełnoletność. Zohar i kabała. Zbiór pism w języku aramejskim pochodzących z końca XIII wieku, zatytułowany Zohar ("Oświecenie"), jest podstawą kabały, najbardziej wpływowego ruchu mistycznego w judaizmie. Zohar został prawdopodobnie napisany przez hiszpańskiego mistyka Mojżesza z Leónu (zm. 1305), który utrzymywał, że ułożył go na podstawie pism sławnego rabbiego z II wieku n.e., Szymona ben Jochaja. Kabała usiłowała przeniknąć tajemnicę boskości. Na podstawie Zoharu zrodziła się koncepcja Boga jako istoty składającej się z centralnej, niepoznawalnej tajemnicy (Ein Sof) i dziesięciu aspektów (sefirot). Związany z tym był skomplikowany symbolizm, którego studiowanie miało zbliżyć adepta do ostatecznej prawdy. Epoka oświecenia i rozwój racjonalizmu zmniejszyły znaczenie Zoharu. Jednak ostatnio daje się zauważyć wzrost spekulacji mistycznych wśród ultraortodoksyjnych żydów i chasydów, a także wśród żydów znajdujących się pod wpływem filozofii New Age lub zaangażowanych w poszukiwanie innych duchowości. Na wpół kanoniczny status zyskało też w judaizmie wiele ksiąg późniejszych niż Tora i Talmud, a zawierających wykładnie religijne. Jednym z najwcześniejszych takich tekstów jest przekład Biblii hebrajskiej na aramejski, zwany Targum ("Tłumaczenie"). Tradycyjna wykładnia żydowska posługuje się zazwyczaj metodą zwaną midraszem ("wyszukiwanie", "badanie"), by wyszukać w Biblii pouczenia prawne (midrasz halacha) lub inne (midrasz ugada). Midrasz ugada była bardziej popularna i rozpowszechniona. Tekst Talmudu zawiera oba rodzaje pouczeń, a metody midrasz używa się nadal, dostosowując tradycję do nowych czasów. Prawne aspekty tradycji żydowskiej zrodziły w ciągu stuleci ogromną literaturę komentarzy do tekstów religijnych i komentarzy do tych komentarzy. Próbowano też skodyfikować żydowską tradycję prawną. Najsławniejszymi i najbardziej wpływowymi kodeksami prawnymi były Miszne Tora ("Powtórzenie Tory") Majmonidesa (zob. str. 37) oraz Szulchan Aruch ("Nakryty stół") Józefa Karo (1488-1575). Prezentują one z żydowskiego punktu widzenia reguły postępowania i obyczaje w układzie tematycznym, można ich zatem używać jako przewodników po wszystkich dziedzinach życia. Poza tym układano zbiory odpowiedzi (responsd), dawanych przez rabinów na konkretne pytania dotyczące codziennego życia żydów. Ta literatura wciąż narasta, przede wszystkim w miarę publikacji responsów spisanych podczas Holocaustu, świadczących o pragnieniu, by nawet w obliczu zagłady zachować reguły żydowskiego życia. ŻYWE PRAWO 33 Zgodnie z Talmudem studiowanie Tory jest zasługą równą wszystkim innym dobrym uczynkom, albowiem Tora jest bramą, która do nich prowadzi. Wielki nacisk na studiowanie Tory i nieustanne stosowanie jej w życiu pozwoliło judaizmowi przetrwać przez tysiąclecia. Sidur i hagada. Spośród wszystkich ksiąg dwie są szczególnie ważne dla żydowskiego życia i obrzędów. Pierwsza to sidur, czyli modlitewnik. Istnieje wiele wersji siduru z modlitwami codziennymi, szabatowymi i świątecznymi. Liczne różnice dzielą modlitewniki aszkenazyjskie i sefardyjskie, a także modlitewniki używane w synagodze ortodoksyjnej, konserwatywnej i reformowanej. Wszystkie one jednak zachowują pewną podstawową strukturę i liturgię. Po modlitwach wstępnych, które mają nadać właściwy ton całemu nabożeństwu, następuje pierwsza ważna część liturgii. Obraca się ona wokół modlitwy Szema (Powturzonego Prawa 6,4), głównego żydowskiego wyznania wiary w jedynego Boga (zob. str. 26), rozpoczynającego się wezwaniem do oddawania Mu czci. Następnie chwali się Boga jako stwórcę. Miłość Boga do Izraela i posłuszeństwo Izraela wobec Tory są tłem dla wiary w ostateczne zbawienie. Następna część nabożeństwa nosi nazwę Amida ("Stanie"), ponieważ odmawia się ją na stojąco. W swej wersji codziennej składa się z dziewiętnastu błogosławieństw, w których zgromadzeni dziękują Bogu za troskę o poszczególnych ludzi i o całą społeczność. Liturgię kończy się Alejnu, modlitwą wyrażającą oczekiwanie na czas, gdy świat połączy wiara w jedynego Boga, oraz recytacją przez żałobników kadższumodlitwy chwalącej Boga, która jest też cezurą w nabożeństwie. Drugą księgą jest Hagada, "Opowiadanie" historii wyjścia Izraelitów z Egiptu pod wodzą Mojżesza. Księga ta stanowi podstawę obchodów podczas uroczystego posiłku rodzinnego w święto Paschy (sederu). Poprzez jej recytację przekazuje się z pokolenia na pokolenie i na nowo przeżywa wielkie boskie dzieło wyzwolenia. W Hagadzie przeplatają się narracja biblijna, interpretacje rabiniczne i midrasz (zob. tekst główny). Ma ona służyć celom dydaktycznym i budzić zainteresowanie dzieci, dlatego też odgrywa ważną rolę w kształtowaniu żydowskiej tożsamości. Iluminowana strona z Hagady Fejbusz, napisanej w Niemczech ok. 1470 roku. Jest to jedna z najwspanialej dekorowanych hagad zachowanych z tego okresu, z ilustracjami wykonanymi przez malarza Joela ben Szimona. Zwój Tory i jego skryba. Sefer Tora (zwój Tory) to najświętszy przedmiot w judaizmie. Każda litera zwoju musi być starannie wykaligrafowana przez sofersz (skrybę), takiego jak ukazany obok Jemeńczyk. Musi się on wpierw uczyć około siedmiu lat. Torę spisuje się na pergaminie ze skóry koszernego zwierzęcia, a proces pisania trwa około roku. Po dokładnym sprawdzeniu przez sofera i specjalistów aszkenazyjczycy okrywają ("ubierają") zwój haftowaną ochronną "sukienką", często bogato dekorowaną, szczególnie koronami. Na uchwytach zwoju umieszcza się srebrne okucia, czyli rżnzrnorzizYt (hebr. "owoce granatu"). W społecznościach sefardyjskich zwoje Tory umieszcza się w ozdobnych cylindrach z drewna lub metalu, wykładanych aksamitem (zob. na przykład ilustrację na str. 24). Zwój Tory odsłania się jedynie do czytania. Czytając ze zwoju, lektor posługuje się wskazówką zwaną jad (hebr. "ręka"), by nie dotykać Tory rękami. Jztd jest często ze srebra, ale może być także z kości słoniowej lub drewna. Ma zazwyczaj piętnaście do dwudziestu centymetrów długości i zakończony jest miniaturową rączką z wysuniętym palcem wskazującym. Jeśli zmaże się z czasem choćby jedna litera tekstu, zwój nie nadaje się do użytku, dopóki sofer nie napisze tej litery na nowo. Zwój, który jest zbyt zniszczony, by go można było odnowić, jest chowany na żydowskim cmentarzu. 36 ŚWIĘTE POSTACIE Mojżesz. Mojżesz przyjmujący Dziesięć Przykazań na górze Synaj. Ilustracja z XIV-wiecznej Hagady sarajewskiej, sporządzonej dla żydów w muzułmańskiej Hiszpanii. Choć postać i życie Mojżesza nie zostały udokumentowane historycznie, jest on centralną postacią Pięcioksięgu i judaizmu w ogóle. Według Biblii Bóg właśnie Mojżeszowi powierza wyzwolenie Izraelitów z niewoli egipskiej i przeprowadzenie ich przez pustynię do Ziemi Obiecanej. To przez niego Bóg zawiera przymierze z ludem Izraela i przekazuje swe przykazania. Mojżesz jest zatem główną postacią założycielską judaizmu i archetypem Żyda. Jest jedynym człowiekiem, z którym Bóg rozmawiał twarzą w twarz, i największym z proroków. W okresie rabinicznym Mojżesz stał się Mosze Rabbenu, "Mojżeszem naszym nauczycielem", pierwowzorem rabina. Jest także ideałem spolegliwego przywódcy. Mojżesz jest znany najlepiej jako prawodawca. Nie on jednak tworzył prawo - służył jedynie Bogu za instrument dla przekazywania przykazań Izraelowi, nie był ich autorem. Jednak to właśnie do Mojżesza odwoływał się późniejszy judaizm rabiniczny interpretując żydowską tradycję. Zdaniem rabbich, na górze Synaj Mojżesz otrzymał nie tylko prawo zapisane w Torze, ale również tradycję ustną, utrwaloną na piśmie dopiero w czasach rabinicznych (zob. str. 31). W ten sposób Mojżesz staje się pierwszym ogniwem w łańcuchu tradycji prowadzącym do rabbich. Mimo centralnej pozycji, jaką Mojżesz zajmuje w judaizmie, pozostaje on istotą ludzką. Prawdopodobnie by uniknąć nawet możliwości deifikacji Mojżesza Biblia podaje, że nieznane jest miejsce jego pochowania (Powtórzonego Prawa 34,6). Nie może się ono zatem stać celem pielgrzymek i czci. Prawodawcy, uczeni i założyciele. Choć poszczególne osoby mogą aspirować do świętości dzięki swym czynom, judaizm unika na ogół wielbienia śmiertelnych. Postacie z przeszłości są naśladowane, ale nie czczone: podział między dziedziną boską a ludzką zostaje zachowany. W judaizmie nie ma apoteozy. W żydowskiej tradycji dwie postaci wyrastają nad wszystkie inne: Mojżesz (zob. ramka poniżej) i król Dawid; pierwszy jako prawodawca, prorok i wzorzec człowieka, drugi jako przywódca polityczny, poeta i człowiek, choć ułomny, ale cieszący się łaską boską. Legendarny "złoty wiek" za panowania PRAWODAWCY, UCZENI I ZAŁOŻYCIELE 37 Dawida i jego syna Salomona stanowi dla Żydów źródło inspiracji i ściśle wiąże się z nadziejami mesjanistycznymi (zob. str. 28-29). Spośród postaci biblijnych za drugiego prawodawcę uważany jest Ezdrasz. W okresie po niewoli babilońskiej ogłosił on Torę za prawo dla narodu żydowskiego, i to przez niego właśnie Bóg udzielił ludowi Izraela specjalnego błogosławieństwa. Wzorem rabinicznego Żyda był Hillel (I wiek n.e.), łączący żydowską uczoność z głębokim humanizmem i pokorą. Hillel dążył do ulepszenia świata (tikkun olam). Talmud podaje, że gdy pewien sympatyk judaizmu zwrócił się do niego, by nauczył go Tory, Hillel odpowiedział: "Nie czyń bliźniemu, co tobie niemiłe. Oto cała Tora. Reszta to komentarz. Idź i ucz się" (Szabbat 31). Rabbi Akiba (ok. 50-135 n.e.), największy chyba uczony okresu rabinicznego, był aż do wieku lat czterdziestu niepiśmiennym pasterzem. Zwolennik Szymona bar Kochby, pretendenta do tytułu mesjasza (zob. str. 29), Akiba został zabity przez Rzymian. Umierał ze słowami żydowskiego wyznania wiary - Szemy (zob. str. 26) na ustach, tworząc w ten sposób wzór żydowskiego męczeństwa na wiele następnych wieków. Talmud wspomina o pewnej kobiecie, Berurii (II wiek n.e.), tak uczonej jak mężczyźni. Istnieje wiele opowieści o jej mądrości i dobrotliwości. Była ona natchnieniem dla całych pokoleń kobiet żydowskich, żądnych wiedzy tradycyjnie zarezerwowanej dla mężczyzn. Rabbi Meir, jej mąż, też był sławnym nauczycielem. Dwaj wielcy mędrcy średniowieczni to Raszi i Rambam -akronimy odpowiednio rabbiego Salomona ben Izaaka (1040-1105) i rabbiego Mojżesza ben Majmona (Majmonidesa, 1135-1204). Raszi większość życia spędził w rodzinnym Troyes we Francji, ale studiował w Niemczech. Reprezentuje on ostatni okres rozkwitu kultury Żydów w Nadrenii przed ich zdziesiątkowaniem podczas pierwszej wyprawy krzyżowej. Jego wielkie osiągnięcie polegało na tym, że dzięki komentarzom do Biblii i Talmudu uczynił naukę żydowską dostępną dla wszystkich. Dość nietypowo przekazywał swą wiedzę córkom. Majmonides, świetny filozof i lekarz sułtana Egiptu, znany jest najlepiej dzięki Miszne Tora, próbie kodyfikacji żydowskiego prawa (zob. str. 32), oraz Przewodnikowi błądzących -filozoficznej obronie żydowskiej wiary argumentami racjonalistycznymi. Wpływ Majmonidesa wyszedł daleko poza granice judaizmu. Mojżesz Mendelssohn (1729-86) w pełni zasługuje na miano pierwszego Żyda doby nowożytnej. Świetny uczony i filozof, był ulubieńcem niemieckiej inteligencji nieżydowskiej w czasach, gdy Żydzi zaczynali dopiero przełamywać bariery społeczne, które czyniły z nich obywateli drugiej kategorii. Jako inspirator Haskali ("Żydowskiego Oświecenia") Mendelssohn starał się połączyć idee europejskiego oświecenia z judaizmem. On pierwszy stanął przed kwestią, która do dziś zaprząta żydów: jak zachować swą żydowską tożsamość, będąc równocześnie otwartym i chłonnym na współczesność. Herzl i Syjonizm. Współczesny żydowski ruch intelektualny i polityczny, ten najbardziej wpływowy wyrasta z wielusetletniej nadziei na powrót narodu do ziemi Izraela, z idei mesjanistycznej (zob. str. 28-29) i współczesnego europejskiego nacjonalizmu. Theodor Herzl (1860-1904), austriacki działacz żydowski, uznał, że jedynym rozwiązaniem "kwestii żydowskiej" jes odrodzenie państwa żydowskiego. W 1897 roku zorganizował pierwszy Kongres Syjonistyczny w Bazylei w Szwajcarii, przewidując, że w ciągu pięćdziesięciu lat jego marzenie się ziści. Hasło Herzla wydawało się absurdalne,ale pomysł padł na podatny grunt i wielu Żydów osiedliło się w Palestynie w czasie gdy znajdowała się ona pod rządami Brytyjczyków (1918-48). W 1947 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych przegłosowała podział Palestyny na dwa odrębne państwa: żydowskie i arabskie. W dniu 14 maja 1948 roku, w przeddzień odejścia Brytyjczyków, ogłoszono powstanie państwa Izrael. W 1949 roku prochy Herzla, duchowego ojca współczesnego Izraela, zostały przewiezione z Wiednia i spoczęły w Jerozolimie. Włoski manuskrypt Miszne Tora Majmonidesa z końca XIV wieku. O Mojżeszu Majmonidesie mówiono: "od Mojżesza do Mojżesza nie było nikogo nad Mojżesza ". 38 ZASADY ETYCZNE Prawa Noachowe. Według teologii rabinicznej każdy człowiek sprawiedliwy, żyd czy goj, może wejść do przyszłego świata. Żydzi mają żyć zgodnie z 613 przykazaniami, natomiast system etyczny gojów musi się zgadzać z siedmioma "prawami Noachowymi", które Bóg dał Noemu po potopie. Zakazują one bałwochwalstwa, bluźnierstwa, morderstwa, przestępstw seksualnych, kradzieży i okrucieństwa wobec zwierząt; i zalecają stworzenie systemu sądowniczego. Judaizm skupia się głównie na tym, jak żyć w świecie doczesnym, a nie na tym, jak przygotować się do innego bytu. Życie pozagrobowe nie zajmowało nigdy centralnego miejsca w żydowskiej teologii ani w życiu czy obrzędach. Droga Izraela. Wiara w jedynego Boga jest w judaizmie ściśle związana z zasadami etycznymi. Moralność to zarazem posłuszeństwo woli bożej i naśladownictwo Boga. Ponieważ Bóg jest święty i sprawiedliwy, żydzi muszą go pod tym względem naśladować. Podstawę moralności stanowi sześćset trzynaście przykazań (micwot), wyodrębnionych przez rabbich w samym Pięcioksięgu, czyli we właściwej Torze (zob. str. 30-31). Przykazania te, razem z ogromem opartej na nich tradycji, zwą się halacha, czyli dosłownie "droga" - droga, jaką Izrael ma kroczyć. W talmudycznym traktacie Pirkej Awot ("Sentencje Ojców") nauczyciel Szymon Sprawiedliwy twierdzi, że świat opiera się na Torze (na przykazaniach i ich stosowaniu), na służbie bożej (modlitwie i sławieniu Boga) i na dobrych uczynkach. W tym samym traktacie Szymon ben Gamaliel ujmuje to bardziej abstrakcyjnie, uznając, że świat opiera się na prawdzie, sprawiedliwości i pokoju. W żadnym wypadku oczekiwana nagroda za etyczne postępowanie nie może stanowić motywacji dla dobrego życia: dobre uczynki należy spełniać dla nich samych, ponieważ są nakazane przez Boga. Wypełnianie micwot, szczególnie w niesprzyjających okolicznościach, uważane jest za święcenie imienia bożego (kidusz ha-Szem), natomiast ich łamanie jest jego obrazą (hillul ha-Szem). Taka nad ubogimi, słabymi i ułomnymi nabiera sensu religia, a troska o innych ma ogromne znaczenie. Społeczności żydowskie z reguły miały wysoko zorganizowany system opieki społecznej; wszyscy musieli go wspomagać według swoich możliwości. Innym czynnikiem jest idea tikkun olam ("ulepszania świata") - pragnienie, by zostawić świat lepszym, niż się go zastało. Pozwala to wyjaśnić, dlaczego Żydzi często stali w pierwszym szeregu walki o sprawiedliwość i przemiany społeczne. Judaizm nie uznaje doktryny o grzechu pierworodnym, ale wierzy, że człowiek rodzi się ze zdolnością czynienia dobra i zła. Każdy musi ponieść odpowiedzialność za swoje czyny, życie zaś jest walką między skłonnością do dobra (jecer ha-tow) i skłonnością do zła (jecer ha-ra). Ten, kto walczy z chwiejną moralnością i odnosi zwycięstwo nad pokusami, według jednego z poglądów stoi wyżej niż ten, który prowadzi życie absolutnie nienaganne. Wolna wola odgrywa w judaizmie ważną rolę. Inaczej niż zwierzę, człowiek jest zdolny wybierać między dobrem a złem. Niemniej jednak Bóg jest wszechwiedzący i wie, jaką drogą dany człowiek pójdzie. jako źródło żydowskiego sposobu życia Tora zajmuje w synagodze honorowe miejsce w aron ha-kodeszu. Ta XVII-wieczna arka znajduje się w Krakowie. DROGA IZRAELA 39 W judaizmie istnieją dwa rodzaje nakazów etycznych: te, które odnoszą się do związku między ludzkością a Bogiem, oraz te, które określają stosunki między ludźmi. W święto Jom Kippur, Dzień Pokuty, zwany także Dniem Pojednania, społeczność wyznaje wspólnie swe wykroczenia przeciwko Bogu i prosi go o wybaczenie. Pojednanie nie będzie jednak doskonałe, póki każdy człowiek nie poprosi o wybaczenie tych, których w minionym roku mógł zranić. Bóg nie może wybaczać występków dokonanych między ludźmi; wybacza jedynie te, które skierowane były przeciw niemu. Kaszrut. Żydowskie prawa dotyczące odżywiania są zwane kaszrut, od hebrajskiego słowa kaszer ("odpowiedni", "nadający się") albo koszer w wymowie aszkenazyjczyków. Nie-Żydzi niezbyt rozumieją kaszrut, choć przepisy te rzucają światło na trzy ważne sfery myśli żydowskiej. Przede wszystkim reguły pokarmowe pokazują nieracjonalność niektórych żydowskich praktyk religijnych. Podejmowano apologetyczne próby znalezienia racjonalnych i naukowych podstaw dla kaszrut, jednak pomijają one podstawową przesłankę wszystkich przykazań: posłuszeństwo wobec woli Boga. Przykazania są żądaniami, jakie Bóg stawia narodowi żydowskiemu w zamian za opiekę. Dlatego żadnych rozumowych podstaw nie wymagają. Po drugie, rozwój prawa kaszrut odzwierciedla rabiniczne budowanie "ogrodzenia wokół Tory" (Pżrkej Awot). By chronić najważniejsze nauki Tory, rabini do nakazów Pięcioksięgu dodawali dalsze reguły. Na przykład przykazanie "nie będziesz gotował koźlęcia w mleku matki jego" ma najwyraźniej wielkie znaczenie, jako jedyne bowiem wśród nakazów Tory jest powtórzone aż trzy razy (Wyjścia 23,19, 34,26; Powtórzonego Prawa 14,21). Niezależnie od tego, co znaczyło ono w swym pierwotnym kontekście, rabini starali się je chronić, formułując reguły dodatkowe. Stąd wziął się zakaz jednoczesnego spożywania potraw z mięsa i mleka, nakaz osobnych naczyń na mięso i mleko oraz nakaz, by po zjedzeniu mięsa odczekać pewien czas, zanim spożyje się mleko. Po trzecie, prawa kaszrut wyrażają świętość wszelkiego życia. Zdaniem żydów, pierwsi ludzie byli wegetarianami, a spożywanie mięsa jest ustępstwem, uczynionym przez Boga po potopie. Jednak nie wszystkie zwierzęta można jeść, a te, które nadają się do jedzenia, należy traktować w szczególny sposób. Z koszernych ptaków i zwierząt należy najpierw usunąć wszelką krew, krew bowiem jest nośnikiem siły życiowej, zatem nie nadaje się do jedzenia przez człowieka. Zwierzęta należy zabijać tak szybko i bezboleśnie, jak tylko możliwe - stworzenie, które niepotrzebnie cierpiało, nie jest koszer. Generalnie okrucieństwo wobec zwierząt stanowi wykroczenie przeciwko etyce żydowskiej, dlatego też judaizm zakazuje polowań. Koszerny sklep mięsny w Londynie. Londyn ma drugą pod względem liczebności społeczność żydowską w Europie (po Paryżu). 40 ŚWIĘTE MIEJSCA Współczesna rekonstrukcja głównego sanktuarium Świątyni w czasach Heroda; fragment modelu znajdującego się w hotelu Holyland w Jerozolimie ukazującego, jak zapewne wyglądało miasto w I wieku n.e. Ziemia Izraela. Sanktuaria narodowe. W centrum zainteresowań judaizmu leżą jednocześnie społeczeństwo i rodzina. W dzisiejszym świecie znajduje to odzwierciedlenie w dwóch głównych typach świętej przestrzeni: w synagodze i w domu. W pewnym sensie źródeł ich świętości należy szukać w Świątyni Jerozolimskiej, najważniejszym sanktuarium judaizmu w starożytności, zbudowanym na obszernej terasie (Wzgórzu Świątynnym, czyli al-Haram asz-Szarid, gdzie obecnie wznoszą się budowle muzułmańskie: meczet Kopuła na Skale i meczet al-Aksa (zob. str. 116). Jedynie Biblia zaświadcza o istnieniu Pierwszej Świątyni, wzniesionej przez króla Salomona ok. 950 roku p.n.e., która przetrwała aż do 586 roku p.n.e. Być może początkowo była to kaplica dobudowana do królewskiego pałacu, jak to często bywało w innych kulturach starożytnego Wschodu. Świątynię Salomona zniszczyli Babilończycy, ale została odbudowana za rządów perskich i ponownie poświęcona w 515 r. p.n.e. Według Biblii błogosławieństwo Boże dla Abrahama zawierało podwójną obietnicę - licznego potomstwa i ziemi. Naród żydowski uważa siebie za spełnienie obietnicy potomstwa; drugie przyrzeczenie spełnia się natomiast, gdy dzieci Izraela mieszkają w Ziemi Izraela. Jest to pewien swoiście żydowski paradoks, że religia, którą wyznawać może osoba urodzona w dowolnym miejscu na świecie, jest tak ściśle związana z jednym, niewielkim terytorium. Zgodnie z żydowskimi przekonaniami, jak w planie Świątyni były miejsca o różnej świętości (zob. tekst główny), tak istnieją także poziomy świętości geograficznej. O Izraelu mówi się "Ziemia Święta", a jego stolicą jest Jerozolima, Święte Miasto. Jest ona pępkiem świata (Ezechiel 5,5; 38,12), gdzie sfery boska i ludzka są w bliższym niż gdziekolwiek kontakcie. Ziemia Izraela to oś, wokół której obraca się całe żydowskie życie. Kalendarz żydowski (zob. str. 45), określający pory świąt na całym świecie, związany jest ze zmianami pór roku, ale wyłącznie takimi, jakie zachodzą w Izraelu. Przez wiele stuleci życie religijne każdego żyda płynęło zgodnie z rytmem czasu właściwym ziemi bardzo nieraz odeń odległej. Od zburzenia Pierwszej Świątyni znaczna część narodu żydowskiego żyła na wygnaniu. Były okresy, w których życiu żydowskiemu przewodziły społeczności diaspory, mieszkające poza Ziemią Świętą, a także okresy, gdy żydowska społeczność w Izraelu była najważniejsza. Ta wymiana między Izraelem a diasporą była jedną z twórczych sił judaizmu. Bez względu jednak na to, jak głęboko żydzi związali się ze swoją ziemią osiedlenia i na ile stali się lojalnymi obywatelami goszczących ich krajów, przywiązanie do Ziemi Izraela i nadzieja na powrót do niej w epoce mesjańskiej (zob. str. 28-29) odgrywały zasadniczą rolę w tożsamości i teologii Żydów na całym świecie. Narodziny tak szybko po Holocauście współczesnego państwa Izrael oraz dokonująca się tam integracja Żydów z całego świata zostały uznane za jeden z wielkich cudów w dziejach żydowskich. Niektórzy sądzą nawet, że powstanie państwa żydowskiego niemal dwa tysiące lat po upadku poprzedniego jest zwiastunem ery mesjańskiej (athalta dgeulah). Druga Świątynia była najprawdopodobniej skromną budowlą, póki nie przebudował jej król Herod Wielki (37-4 p.n.e.). Jej wspaniałość nie trwała długo, w 70 roku n.e. bowiem zburzyli ją Rzymianie. Z samej Świątyni nic nie zachowało się do naszych czasów, choć część terasy, na której stała, powiększonej przez Heroda i ujętej masywnymi murami oporowymi, jest wciąż widoczna. Zachowane mury herodiańskie to przede wszystkim Mur Zachodni, obecnie najświętsze miejsce judaizmu (zob. tekst na prawym marginesie). Na terenie należącym do Świątyni istniały rejony o różnym stopniu świętości i dostępności. W czasach Heroda były to kolejno, w miarę zbliżania się do centralnego sanktuarium: Dziedziniec Gojów, poza który nieżydzi nie mieli wstępu, następnie Dziedziniec Kobiet, Dziedziniec Izraelitów (tzn. tylko dla mężczyzn) i Dziedziniec Kapłanów. Sama Świątynia składała się z dziedzińca, głównej sali i wewnętrznego sanktuarium (Świętego Świętych), do którego dostęp miał tylko arcykapłan, i to tylko raz w roku w dniu Jom Kippur (Dzień Pokutny czyli Dzień Pojednania; zob. str. 46). Świątynia nie była instytucją demokratyczną ani egalitarną. Niewiele wiadomo o początkach synagogi. Żydzi musieli rozwinąć jakiś sposób prowadzenia życia religijnego i społecznego na wygnaniu, po zburzeniu Pierwszej Świątyni w VI wieku p.n.e. Jednak najstarsze budynki synagog, których istnienie potwierdzają wykopaliska archeologiczne, pochodzą- SANKTUARIA NARODOWE 41 Mur zachodni. Po zburzeniu Świątyni ruiny jej zachowały świętość nawet wówczas, gdy wszelkie ich ślady znikły pod wzniesionymi później budowlami. Przez wiele wieków Rzymianie, chrześcijanie i muzułmanie zakazywali Żydom dostępu do Wzgórza Świątynnego. Dlatego skupili oni swe modlitwy przy istniejącym fragmencie zachodniego muru oporowego terasy wzgórza. Żydowskie władze religijne zakazują wstępu na Wzgórze ŚwiątynnE w obawie, że ktoś mógłby nieświadomie stanąć tam, gdzie niegdyś znajdowało się miejsce Święte Świętych. Mur Zachodni, zwany także Ścianą Płaczu, jest najświętszym miejscem judaizmu. Ortodoksyjny Żyd modli się przy Murze zachodnim. Wierni często wsuwają w szpary między potężnymi blokami kamiennymi z czasów Heroda karteczki z ręcznie pisanymi modlitwami. 42 ŚWIĘTE MIEJSCA Miejsca pielgrzymek. Choć judaizm oficjalnie odrzuca kult osób, różne miejsca uznane za groby postaci biblijnych stały się celem pielgrzymek. Są to między innymi domniemane grobowce: patriarchów i matron w Hebronie, Racheli koło Betlejem, Dawida i Absaloma w Jerozolimie, i wielu innych (z wyjątkiem Mojżesza - zob. str. 36). Także grobowce dawnych rabinów i innych przywódców duchowych stały się miejscami czci, podobnie jak miejsca związane z chwałą i klęskami żydowskiej historii. Jednak najpopularniejszym celem pielgrzymek pozostaje Mur Zachodni, najświętsze miejsce judaizmu (zob. str. 41). Aron ha-kodesz (arka) w XIII-wiecznej synagodze Staronowej w Pradze, wielkim centrum nauki żydowskiej w średniowieczu. Arka, w której przechowuje się Torę, to odpowiednik miejsca Świętego Świętych, gdzie w okresie Pierwszej Świątyni (ok. 960 586p.n.e.) spoczywała Arka Przymierza zawierająca tablice z Dziesięcioma Przykazaniami. Zazwyczaj arka jest najwspanialej dekorowanym elementem synagogi. z okresu o mniej więcej pięćset lat późniejszego, czyli z końcowego okresu Drugiej Świątyni. Samo słowo "synagoga", wywodzące się z greckiej wersji hebrajskiego określenia bet kneset ("miejsce zgromadzeń"), wskazuje na jej społeczną funkcję. A zatem już w okresie istnienia Drugiej Świątyni synagoga była odrębną instytucją. Po 70 roku n.e. rozwojowi i zwycięstwu judaizmu rabinicznego, opierającego swą władzę na synagodze, towarzyszyły argumenty, że dla dalszego trwania judaizmu Świątynia nie jest już niezbędna, mimo wciąż niewygasłych nadziei Żydów na jej odbudowę. Utrata Świątyni doprowadziła do wzrostu roli synagogi: z centrum gminy i domu nauki stała się ona miejscem obrzędów religijnych, uprzednio sprawowanych w Świątyni. Znaczna część obrzędów świątynnych dotyczyła ofiar, których według prawa żydowskiego nie wolno było składać nigdzie indziej. Dlatego w synagodze miejsce ofiar zajęła nauka i wspólna służba boża. Wywarło to głęboki wpływ na rozwój judaizmu rabinicznego, który starał się zachować pamięć obrzędów świątynnych na wypadek odbudowy przybytku, a zarazem reinterpretował te obrzędy i uczynił z synagogi odrębną instytucję. Dzięki synagodze judaizm rabiniczny doprowadził do zwiększenia roli każdego żyda jako jednostki. Z żydowskiego punktu widzenia stanowiło to ostateczną realizację biblijnego określenia Izraela jako "królestwa kapłanów i ludu świętego" (Wyjścia 19,6). SANKTUARIA NARODOWE 43 Podczas gdy Świątynia i miejsce, gdzie się znajdowali, są dla judaizmu święte w swej istocie, w przypadku synagogi nie ona sama jest święta, lecz to, co się w niej odbywa, oraz znajdujące się wewnątrz przedmioty (zwoje Tory, najcenniejsze przedmioty w judaizmie, oraz modlitewniki - zob. str. 30-34). To one czynią z synagogi "świątynię na krótki czas" (Ezechiel 11,16) dla Izraela na wygnaniu. Synagogi tradycyjnie orientuje się w kierunku Jerozolimy. Na ścianie wskazującej w stronę Jerozolimy umieszcza się szafę lub "arkę" (aron ha-kodesz), w której przechowywane są zwoje Tory. W synagogach ortodoksyjnych kobiety siedzą osobno, często za zasłoną lub na balkonie-galerii. W wyniku zmian dokonanych w obrzędach Świątyni, także dom żydowski stał się miejscem świętym. Wskazuje na to mezuza, niewielkie pudełko zawierające zwój pergaminu, przytwierdzone do framugi drzwi wejściowych (zob. str. 26). Mezuza zawiera słowa najważniejszego wyznania wiary - modlitwy Szema (Powtórzonego Prawa 6,4) oraz pierwsze dwa z jej błogosławieństw. Wskazuje ona, że przekraczając próg domostwa wchodzi się w przestrzeń poświęconą Bogu i pewnym zasadom etycznym. Choć rabini z epoki talmudycznej tak ustalili porządek modlitw w synagodze, by odzwierciedlały składanie ofiar w Świątyni, to w domu ołtarz ofiarny został zastąpiony stołem. W środowisku domowym nawet jedzenie nabiera cech rytualnych i staje się świętym aktem służby bożej. Symbolizm. W świętym dla Żydów miejscu może znajdować się każdy z symboli żydowskich. Dla wielu pierwszym skojarzeniem będzie sześcioramienna Gwiazda Dawida (Magen Dawid. Jest to jednak symbol stosunkowo nowy, który pojawił się po raz pierwszy w późnym średniowieczu w Pradze. Mozaikowe posadzki w synagogach z okresu rzymskiego i bizantyjskiego pokazują, jakie symbole były najważniejsze dla Żydów z epoki rabinicznej. Pierwsze miejsce zajmuje niewątpliwie siedmioramienny świecznik (menora), przedstawiony także na słynnej płaskorzeźbie z Łuku Tytusa w Rzymie, gdzie uwidoczniono przedmioty złupione w Świątyni w 70 roku (zob. ilustracja na str. 22). Jest to nadal powszechnie uznawany symbol żydowski. Drugim symbolem, mniej powszechnym, jest trąba z wydrążonego baraniego rogu (szofar). Mniej dziś popularne są liście palmowe (lulaw) i owoce cytronu (etrog), używane w święto Sukot (czyli Szałasów; zob. str. 46). Innym częstym symbolem jest łopatka do kadzidła przypominająca, że palenie kadzidła stanowiło ważny element obrzędów w Świątyni. Menora, czyli siedmioramienny świecznik, przedstawiona w iluminowanej Biblii hebrajskiej, wydanej w Portugalii ok. 1300 roku. Wielka menora stanowiła jeden z najważniejszych elementów wyposażenia starożytnej Świątyni (zob. str. 22). Dziewczynka recytuje Haftarę (czytanie z ksiąg prorockich) podczas uroczystości bat micwy ("córki przymierza), gdy przyjmuje na siebie wszystkie zobowiązania związane z dorosłością. Ten ważny obrzęd przejścia odbywa się, gdy dziewczynka ma 12 lub 13 lat, chłopiec 13 lat (zob. ramka na sąsiedniej stronie). Szabat. Uczony Ahad Ha-Am (1856-1927) powiedział: "Bardziej niż Izrael zachował szabat, szabat zachował Izrael". Powszechne przestrzeganie w co siódmy dzień dnia modlitwy, nauki i odpoczynku jednoczyło naród żydowski od czasów starożytnych. Pojawia się on Już w pierwszej biblijnej relacji o stworzeniu świata, jako element boskiego porządku (Rodzaju 2,2-3). Zgodnie z tradycją żydowską dzień zaczyna się i kończy wieczorem, a zatem szabat trwa od zachodu słońca w piątek do zmierzchu w sobotę. Na początku i na końcu szabatu zapala się świece, by zaznaczyć przejście od roboczego tygodnia do czasu świętego. Do porannej sobotniej liturgii w synagodze należy przede wszystkim czytanie paraszy, czyli przepisanego na dany tydzień fragmentu Tory wraz z uzupełniającym fragmentem z pism prorockich. Rabini z epoki talmudycznej wymieniali trzydzieści dziewięć typów prac, których nie wolno wykonywać w szabat. Wyprowadzali je z listy działań związanych z budową starożytnej Świątyni Jerozolimskiej, przerywanych na czas trwania szabatu. Wykładnia tych starodawnych zakazów w zmieniających się warunkach życia stanowiła przez wieki źródło sporów wśród Żydów. Rytm życia. Tradycyjne życie żyda ma odzwierciedlać jego zasady etyczne i religijne, a także łączność z historycznymi doświadczeniami narodu. Osiąga się to poprzez obrzędy odprawiane w cyklu dziennym, tygodniowym, miesięcznym i rocznym oraz w rytmie najważniejszych wydarzeń związanych z cyklem życia. W codziennych obrzędach dominuje związek jednostki z Bogiem i wdzięczność za boski dar życia. Żydzi powinni modlić się trzy razy dziennie, a każda z tych sesji modlitewnych odpowiada jednej z trzech codziennych ofiar składanych dawniej w Świątyni. W codziennych modłach ważne jest poczucie wspólnoty, a niektóre modlitwy można odmawiać jedynie wówczas, gdy zbierze się kworum ( minjan) - dziesięciu dorosłych mężczyzn (w wieku lat co najmniej trzynastu). Ogromne znaczenie przypisuje się higienie osobistej, która ma odzwierciedlać boską doskonałość i czystość. Istnieją błogosławieństwa odpowiednie w każdej właściwie sytuacji, jaka może zajść w ciągu dnia - w ten sposób nawet najbardziej codziennym zajęciom nadaje się aurę świętości. RYTM ŻYCIA 45 W dawnych czasach, w Ziemi Izraela, cotygodniowe fragmenty Tory (zob. str. 31) czytano w cyklu trzyletnim; obecnie normą stała się babilońska tradycja czytania całej Tory w cyklu rocznym. W szabat (zob. tekst na lewym marginesie) czyta się i rozważa tygodniowy fragment w całości, a jego wyjątki - w poniedziałki i czwartki, które były dniami targowymi w starożytnym Izraelu i wtedy zbierały się większe grupy ludzi. Choć nisan - pierwszy miesiąc w żydowskim kalendarzu - przypada na wiosnę (marzec/kwiecień), żydowski Nowy Rok (Rosz ha-Szana) obchodzi się dopiero w miesiącu siódmym (tiszri, wrzesień/październik). Jest to pozostałość dwojakiego sposobu wyznaczania Nowego Roku w starożytności - w pierwsze wiosenne żniwa bądź też z końcem sezonu rolniczego. W Rosz ha-Szana święci się doroczne odnowienie twórczego aktu boskiego w chwili, gdy cykl roczny się zamyka. Nowy Rok rozpoczyna dziesięciodniowy okres refleksji i zadumy, znany jako "Straszne Dni" (Jamim Noraim). Jest to czas uroczysty, w którym należy doprowadzić do porządku swoje stosunki z innymi ludźmi. Wierzy się, że w tym czasie Bóg decyduje o losie każdego w roku nadchodzącym. Kulminacyjnym momentem tego okresu jest Jom Kippur (zob. tekst na lewym marginesie). Piętnastego dnia miesiąca tiszri rozpoczynają się tygodniowe obchody święta Sukot (Szałasów, w Polsce zwanego także Świętem Kuczek), pierwszego z trzech "świąt pielgrzymich" (nazwa pochodzi stąd, że w czasach starożytnych żydzi mieli wtedy odwiedzać Świątynię w Jerozolimie). Pierwotnie upamiętniało ono koniec okresu żniw, ale w judaizmie zyskało dodatkowe znaczenie. Tymczasowe schronienia, czyli szałasy (sukkot, l. poj. sukkah), w których nocowali starożytni rolnicy podczas żniw, otrzymały nową wykładnię: szałasów, w których mieszkali Izraelici podczas czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię do Ziemi Obiecanej. Zgodnie z tradycją podczas Sukot w szałasach spożywa się posiłki, a jeśli klimat na to pozwala - także śpi, ożywiając w ten sposób biblijną przeszłość i upamiętniając kruchość ludzkiego istnienia. Święto Sukot kończy się podwójnym świętem: szemini aceret ("ósmy dzień zgromadzenia"), obchody o niejasnym znaczeniu, nawiązujące do tradycji biblijnej, oraz Simchat Tora ("Radość Tory"), które zamyka roczny cykl tygodniowych czytań Tory i rozpoczyna nowy cykl uroczystym odczytaniem tekstów Ksiąg Powtórzonego Prawa 34 i Rodzaju 1. Przed czytaniem siedmiokrotnie okrąża się synagogę w radosnym, tanecznym korowodzie, niosąc zwoje Tory. Ośmiodniowe święto, przypadające w zimie, to Chanuka ("Odnowienie"). Jest to jedno z niewielu starożytnych świąt, które nie ma biblijnego pochodzenia. Upamiętnia zwycięstwo Żydów nad hellenistycznym władcą Syrii Antiochem IV Epifanesem i ponowne poświęcenie Świątyni Jerozolimskiej w 164 roku p.n.e. (zob. str. 21). Pierwotnie święto to było zapewne spóźnionymi obchodami Sukot, którego w 164 roku nie można było święcić wcześniej, ponieważ Świątynia została skalana. Zgodnie z późniejszą tradycją Chanuka upamiętnia cud, związany z ampułką poświęconej oliwy, która podtrzymywała płomyk lampy przez osiem, a nie jak zwykle przez jeden dzień. Piętnasty dzień miesiąca szwat (tu biszwat), przypadający w styczniu lub w lutym, to doroczna pora sadzenia drzew w Ziemi Izraela. Poza Izraelem Żydzi również sadzą drzewa, jeśli tylko pozwala na to klimat. Elementem świąt współczesnych jest zbieranie funduszy na zalesianie Izraela. Nie najważniejszym, ale niezwykle popularnym świętem biblijnym jest Purim. Upamiętnia ono cudowne ocalenie Żydów przed zagrażającą im zagładą w okresie panowania perskiego, opowiedziane w Księdze Estery (Megillat Esther). Wspólne czytanie z tej księgi stanowi centralny punkt święta. Purim, lekcja nadziei dla pokoleń Żydów, odbywa się w atmosferze wesołej zabawy, z paradami i przebraniami. Rozdaje się także prezenty, szczególnie ubogim. Kalendarz. Starodawny żydowski kalendarz jest wciąż używany do celów religijnych. Punktem wyjścia jest moment stworzenia, wyliczony na podstawie Biblii: a zatem rok 1999 odpowiada żydowskiemu rokowi 5759. Kalendarz roczny łączy w sobie cykle słoneczny i księżycowy. Miesiące liczy się według cykli Księżyca, a wiele świąt przypada na czas pełni. Siedem razy w każdym cyklu dziewiętnastoletnim dodaje się jeden miesiąc, by święta zawsze przypadały na odpowiednią porę roku. . -II ~.CT V 1L8,e1'W7 ~ ~ .!7"~e~f,%~~. Obrzędy przejścia. W judaizmie wielki nacisk kładzie się na najważniejsze etapy cyklu życiowego jednostki oraz na ich upamiętnienie. Ze wszystkimi wydarzeniami od narodzin aż po śmierć związane są odpowiednie obrzędy. Męski noworodek staje się w wieku ośmiu dni członkiem żydowskiej społeczności i dzięki aktowi obrzezania zaczyna korzystać z jej przymierza z Bogiem (brit mila - "przymierze obrzezania"). Otrzymuje też imię. Dziewczynkę tradycyjnie przyjmuje się do narodu żydowskiego i nadaje jej imię podczas nabożeństwa szabatowego, ale ostatnio niektóre wspólnoty żydowskie wprowadziły obchody narodzin córki bardziej zbliżone do brit mila. Nazywane są one simchat bat ("radość z córki") lub brit bat ("przymierze córki"). Od średniowiecza chwila, gdy chłopiec osiąga religijną dojrzałość, święcona była obrzędem bar mic ("syna przymierza"), podczas którego trzynastolatek po raz pierwszy zostaje wezwany do czytania Tory. Liberalni Żydzi przyznają ten zaszczyt także dziewczynkom podczas podobnej uroczystości zwanej bat miewa ("córka przymierza"). Ceremonia ślubu składa się z trzech głównych części. Pierwsza to podpisanie wiążącego prawnie kontraktu małżeńskiego (ketuby), tradycyjnie spisywanego po aramejsku. Druga to uroczystość pierścienia, czyli chupa; jej nazwa pochodzi od przenośnego małżeńskiego baldachimu, używanego podczas tej ceremonii. Zazwyczaj, choć nie zawsze, chupę przechowuje się w synagodze. Ostatnia część to jihud, gdy małżonkowie zostają sami - tradycyjnie po to, by skonsumować małżeństwo, ale obecnie jest to raczej chwila odpoczynku w ciągu pełnego wydarzeń dnia. Na pismo rozwodowe (get) muszą się zgodzić oboje małżonkowie. W judaizmie tradycyjnym tylko mężczyźnie wolno jest wystawić get, kobieta może jednak zwrócić się do żydowskiego sądu, by nakazał mężowi to uczynić. W chwili śmierci należy odmawiać Szemę, główne wyznanie wiary (zob. str. 26). Po pogrzebie, który powinien się odbyć w dniu śmierci, następuje tydzień głębokiej żałoby (sziwa). Następne trzydzieści dni to okres lżejszej żałoby (szloszim), podczas której powraca się z wolna do normalnego życia. Żałoba kończy się po dalszych dziesięciu miesiącach. Zmarłego wspomina się w rocznicę jego śmierci (jarcajt). Zawsze odmawia się wówczas tradycyjną modlitwę żałobną kadisz ("uświęcenie"), wysławiającą Boga. XVIII-wieczny kontrakt małżeński (ketuba) z Wenecji. Ketuba jest często barwnie ilustrowana i umieszczana w domu na widocznym miejscu. 46 śWIĘTy czas Jom Kippur. Święto Jom Kippur (Dzień Pokuty albo Dzień Pojednania), dziesiąty dzień Nowego Roku, to dzień postu, kiedy wszyscy okazują skruchę przed Bogiem. Zgodnie z tradycją należy się wówczas ubrać na biało (symbol czystości) i powstrzymać od wielu czynności: jedzenia i picia, stosunków płciowych i kąpieli. Główną rolę w obrzędach Jom Kippur odgrywa czytanie z Księgi Jonasza, medytacje o proroctwach i skrucha. Święto rozpoczyna się o zmierzchu i kończy następnego wieczora, gdy na niebie pojawią się trzy gwiazdy (po dwudziestu pięciu godzinach). Koniec obwieszcza dźwięk baraniego rogu (szofar). Spożywa się wówczas często wspólne śniadanie. Dopiero po zakończeniu święta Jom Kippur uważa się, że wszyscy zostali oczyszczeni i mogą z czystym sumieniem rozpoczynać nowy rok. Zapalanie świeczek chanukowych. Na Chanukę używa się specjalnej menory z dziewięcioma świeczkami - jednej na każdy dzień święta i dziewiątej do zapalania innych. W czasie pełni Księżyca w pierwszym miesiącu rozpoczynają się tygodniowe obchody święta Pesach (Paschy). Pierwotnie było to święto pielgrzymie dla uczczenia pierwszych owoców roku rolnego. Później Pesach zmieniło znaczenie i stało się pamiątką wyjścia z Egiptu. Obrzędy świąteczne odbywające się w noc, kiedy Anioł Śmierci "przeszedł" w Egipcie nad mieszkaniami Izraelitów (Wyjścia 12,11-12; 12,27), mają głównie na celu przypomnienie boskiego wyzwolenia. Główne obrzędy święta Paschy odbywają się przy bogatym, rytualnym posiłku (sederze), podczas którego czyta się z Hagady historię wyjścia z Egiptu (zob. str. 33). Dzieci i dorośli odgrywają przypisane sobie stałe role, a wszyscy Żydzi mają się uważać za wyzwolonych. W siedem tygodni od początku Pesach przypada trzecie święto pielgrzymie, Święto Tygodni (Szawuot, w Europie Wschodniej zwane także Pięćdziesiątnicą). Pierwotnie było ono związane ze zbiorami pszenicy; obecnie Szawuot przyjęło charakter obchodów rocznicy objawienia na górze Synaj w siedem tygodni po wyjściu z Egiptu. Księga Rut, która dotyczy wydarzeń w okresie żniw, stanowi odpowiednie czytanie dla tego święta. Dziewiąty dzień miesiąca aw (tisza b'aw), w lipcu lub sierpniu, to dzień postu, który jest jednym ze świąt nie nawiązujących do tradycji biblijnej. W tym dniu podobno spotkało Żydów wiele nieszczęść, na przykład zburzenie Świątyni w 586 roku p.n.e. i w 70 roku n.e., a także wygnanie z Hiszpanii w 1492 roku. RYTM ŻYCIA 47 Święta współczesne. Niemal wszyscy Żydzi obchodzą współcześnie dwa nowe święta. Pierwszym jest dzień upamiętniający Holocaust (Jom ha-Szoah), obchodzony na pamiątkę sześciu milionów Żydów wymordowanych przez nazistów i ich sprzymierzeńców podczas drugiej wojny światowej. Przypada on mniej więcej dwa tygodnie po święcie Pesach, w rocznicę owego dnia w 1943 roku, kiedy to skazani na zagładę Żydzi z warszawskiego getta chwycili za broń przeciwko swym prześladowcom. Oczywiście jest to dzień żałoby. Z kolei Dzień Niepodległości Izraela (lom ha-Acmaut) to radosne obchody niemal cudownego odrodzenia narodu żydowskiego po tragedii Holocaustu, a także niepodległości państwa Izrael, ogłoszonej 14 maja 1948 roku. Sefardyjska rodzina świętuje seder (posiłek paschalny). Głowa domu podnosi macę (przaśny chleb), symbolizującą chleb, którego Izraelici nie zdążyli odpowiednio wypiec, uciekając w pośpiechu z Egiptu (Wyjścia 12,39). 48 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA Judaizm reformowany i tożsamość żydowska. Judaizm reformowany wywarł znaczny wpływ na inne odłamy judaizmu, przodując w dostosowywaniu tradycji do nowej rzeczywistości społecznej. Ponieważ jednak wiele decyzji ruchu reformowanego zapada bez konsultacji z innymi odłamami judaizmu, reformiści często popadają w konflikt ze swymi współwyznawcami. Jednym z najlepszych tego przykładów jest wprowadzona przez judaizm reformowany nowa definicja tożsamości żydowskiej. Są dwa sposoby zostania żydem. Jednym jest nawrócenie się na judaizm, drugim - urodzenie się jako Żyd. Tradycyjnie uważano, że urodzić się Żydem znaczy mieć żydowską matkę, ponieważ w judaizmie pochodzenie dziedziczy się w linii żeńskiej. Jednak próbując poradzić sobie z wysokim procentem małżeństw mieszanych wśród współczesnych Żydów, amerykański ruch reformowany rozszerzył definicję Żyda na każdego, kto ma jednego żydowskiego rodzica - czy to ojca, czy matkę - i został wychowany jako Żyd. Wśród innych odłamów judaizmu nie ma na to zgody i jedynie niewielki ruch rekonstrukcjonistyczny (zob. str. 51) przyjął tę nową definicję. W 1967 roku podział płci podczas modlitwy został wprowadzony także przy Murze Zachodnim w Jerozolimie (zob. str. 41); płot oddziela modlące się kobiety (po prawej) od mężczyzn. Judaizm w świecie I Współczesnym. Czasy nowożytne rozpoczęły się dla judaizmu pod koniec XVIII wieku. Wówczas to, pod wpływem idei oświecenia, zaczyna się w Europie Zachodniej i w obu Amerykach stopniowa emancypacja żydów, którzy przestają być obywatelami drugiej kategorii, wyłączonymi z reszty społeczeństwa. Zepchnięcie na margines społeczeństwa pozwalało żydom zachować własną religię i tożsamość, mimo iż w dążeniu, by zostać członkami społeczeństwa z pełnią praw politycznych, wielu z nich przyjęło chrzest. Obecnie nie ma już presji do przechodzenia na chrześcijaństwo, ale pokusa asymilacji w liberalnych społeczeństwach zachodnich jest nadal silna. Niemniej jednak większość żydów stara się godzić nowoczesność JUDAIZM W ŚWIECIE WSPÓŁCZESNYM 49 z judaizmem. Różne rozwiązania tej kwestii doprowadziły zarówno do odnowy żydowskiej teologii, jak i do głębokiego religijnego i ideologicznego rozbicia w społeczności żydowskiej. Pierwszy nowoczesny ruch żydowski, zwany judaizmem reformowanym, narodził się w XIX-wiecznych Niemczech jako próba połączenia żydowskiego monoteizmu z filozofią europejską (zob. str. 25). Judaizm reformowany jest teologią eklektyczną, pozwalającą swym zwolennikom na wybór odpowiadających im aspektów tradycji żydowskiej. Dlatego kładzie on większy nacisk na etykę niż na obrzędy i podkreśla aktywność społeczną tak wewnątrz, jak i na zewnątrz społeczności żydowskiej (zob. także tekst na marginesie poprzedniej strony). Ze wszystkich kierunków judaizmu najtrudniej jest zdefiniować judaizm ortodoksyjny, ponieważ on także dzieli się na wiele nurtów: od centrowej, współczesnej ortodoksji po chasydyzm (zob. ramka poniżej) i ultraortodoksję na prawicy. Ponadto, w odróżnieniu od pozostałych kierunków, 50 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA nie ma w nim jednej centralnej organizacji. Współczesny ruch ortodoksyjny - narodził się w XIX - wiecznych niemczech jako reakcja na rozwój radykalnych tendencji reformatorskich i rozwinął zgodnie z hasłem " tora w połączeniu z nauką świecką". Na jego czele stanął rabin Samson Rafael Hirch (1808 - 88)który zrozumiał że społeczność żydowska nie może sobie pozwolić na zamknięcie w dobrowolnym intelektualnym getcie . W odróżnieniu od reformatorów Hirsch uważał , że uda się tego dokonać bez potrzeby rezygnacji z tradycyjnych żydowskich przekonań i obyczajów . Tak więc współczesny judaizm ortodoksyjny jest otwarty na badania naukowe we wszystkich dziedzinach ludzkiej wiedzy - poza tymi które stoją w sprzeczności z podstawowymi dogmatami religijnymi, jak na przykład współczesna krytyka biblijna. W judaizmie ortodoksyjnym podstawowym dogmatem jest wiara w boskie pochodzenie Tory i pisanej i ustnej. Dlatego gdy nowe okoliczności wymagają nowych ustaleń szuka się ich w ramach halachy ( całości żydowskiego prawa )a nie nagina halachy do okoliczności. Ruch konserwatywny jest w judaizmie próbą znalezienia złotego środka między reformami a ortodoksjami . Jest " konserwatywny " w porównaniu z judaizmem reformowanym, ale "liberalny" w porównaniu z ortodoksyjnym . Choć jego intelektualnych ojców należy szukać także w Niemczech , narodził się on w stanach Zjednoczonych . Stanowił kompromis między liberalnymi reformami pochodzącymi z Niemiec którzy Judaizm w świecie współczesnym 51 stanowili w XIX wieku większość Żydów amerykańskich, a tradycjonalistycznymi imigrantami z Europy Wschodniej, których masy napłynęły do Ameryki w latach 1881-1924. Judaizm konserwatywny, tak jak ortodoksyjny, opiera się na halasze, ale bardziej elastycznie interpretuje tradycję. Podobnie jak judaizm reformowany, konserwatyści przyznają kobietom równe prawa w życiu religijnym (zob. tekst na prawym marginesie), ale odrzucają pogląd reformistów, że żydostwo dziedziczy się w linii męskiej (zob. str. 48). Pogląd ten przyjęło jedynie skrzydło judaizmu konserwatywnego zwane ruchem rekonstrukcjonistycznym, które zakłada, iż judaizm winien podlegać nieustannej ewolucji. Ma ono wielki wpływ na rozwój intelektualny judaizmu w Ameryce Północnej. Przez blisko pół wieku, tragiczne wydarzenia Holocaustu i utworzenie państwa Izrael jednoczyły Żydów na całym świecie. W ostatnich czasach Żydzi zaczęli jednak poświęcać więcej uwagi swym sprawom religijnym. Dzięki centralnej roli, jaką Izrael odgrywa dla Żydów na całym świecie, współczesne świeckie państwo często stawało się polem walki w wielu kwestiach doktrynalnych. Założycielami państwa Izrael byli przeważnie świeccy syjoniści, którzy chętnie oddali nadzór nad sprawami religijnymi w ręce oficjalnych władz ortodoksyjnych. Doprowadziło to do podziału społeczeństwa izraelskiego na religijnie obojętną większość świecką i na politycznie wpływową ortodoksyjną mniejszość. By zapewnić swe wpływy, władze religijne doprowadziły do uznania judaizmu ortodoksyjnego za jedyną uprawnioną postać judaizmu w Izraelu. W ten sposób judaizm ortodoksyjny stał się religią państwową, pozbawiając praw inne kierunki judaizmu. Na ironię zakrawa fakt, że zdecydowana większość Żydów w diasporze, stanowiąca główne źródło finansowego i politycznego poparcia dla Izraela, należy do odłamów nieortodoksyjnych. Izrael miał być przystanią dla wszystkich Żydów. Izraelskie prawo powrotu gwarantuje automatycznie obywatelstwo każdemu Żydowi przybywającemu do Izraela. Jednak ultraortodoksyjne środowiska w Izraelu usiłują unieważniać orzeczenia rabinów nieortodoksyjnych - wręcz nie uznawać Żydów nieortodoksyjnych - żyjących w diasporze, zwłaszcza jeśli chodzi o określanie, kto jest Żydem (zob. tekst na marginesie na str. 48). Konserwatyści, rekonstrukcjoniści, reformiści i liberalni ortodoksi podjęli na całym świecie walkę, by chronić prawa wszystkich Żydów oraz by zróżnicować i wzbogacić życie religijne w Izraelu. Współczesny ferment wewnątrzżydowski i wynikające z niego zamieszanie, łącznie z napięciami między Izraelem a społecznościami diaspory, mogą być źródłem frustracji dla tych, którzy w tym biorą bezpośredni udział. W istocie jednak jest to oznaka siły i żywotności samego judaizmu. Chasydyzm. Pierwotnie był to ruch pierystyczny, mistyczny i ekstatyczny. Chasydyzm (chasid - "pobożny") narodził się z reakcji przeciwko tradycyjnej ortodoksji wschodnioeuropejskiego judaizmu. Swoje początki ma on w naukach charyzmatycznego Izraela ben Eliezera (1700-60), znanego jako Baal Szem Tow ("Mistrz Dobrego Imienia"). Razem ze swymi zwolennikami usiłował on przywrócić radość z prostych aktów świętej posługi i modlitwy. Ten nowy ruch w judaizmie zwalczał wielki rabbi Eljasz ben Salomon (1720-97), zwany Gaonem z Wilna, reprezentant panującej ortodoksji. Eljasz ekskomunikował chasydów - ironia dziejów sprawiła jednak, że obecnie chasydzi przekształcili się w judaizmie w orędowników ortodoksyjnego fundamentalizmu. Spadkobiercy obu grup są teraz ortodoksyjnymi sprzymierzeńcami w walce przeciwko rzekomemu osłabianiu tradycyjnego judaizmu. Społeczności chasydzkie cechuje organizacja dynastyczna, skupiająca się wokół charyzmatycznego rabina, zwanego rebe. Rebe cieszy się ogromnym szacunkiem. Najwyraźniej daje się to zauważyć w grupie zwanej Lubawiczer Chasidim (chasydów z Lubawicza), którzy posunęli się do głoszenia, że ich zmarły rebe Menachem Mendel Schneerson (1902-94) jest mesjaszem. Wiele grup chasydzkich można rozpoznać po noszonym przez nich odrębnym stroju, przypominającym ubiór szlachty (gojów), która kontaktowała się z Żydami w sztetl (żydowskich miasteczkach) Europy Wschodniej w XVIII wieku. Chasydzi na ulicy w Jerozolimie. Mają oni długie płaszcze i szerokoskrzydłe kapelusze, typowe dla niektórych grup chasydzkich. Judaizm i płeć. Historycznie rzecz ujmując, judaizm był systemem patriarchalnym. Zazwyczaj mężczyźni odgrywali role publiczne i decydowali o interpretacji tekstów i tradycji religijnej, natomiast kobiety zajmowały się domem. Rabini tłumaczyli tę sytuację jako korzystną dla kobiet wyjaśniając, że dzięki temu są one zwolnione od stałych obowiązków religijnych, czyli od micwy. Skoro zaś jedynie mężczyźni musieli odprawiać codzienne modły publiczne, stały się one ich domeną; kobiety były z nich zwolnione (lub wyłączone, zależnie od punktu widzenia). W synagodze kobiety i mężczyźni siedzieli oddzielnie. Ponieważ micwa nie nakazywała kobietom studiowania tekstów żydowskich, nie dawano im żydowskiego wykształcenia. Wraz z powstaniem judaizmu liberalnego kobiety zaczęły odgrywać większą rolę w żydowskim życiu publicznym. Ruch reformowany pierwszy zmienił miejsce kobiety w synagodze. W liberalnych kongregacjach wspólne siedzenie mężczyzn i kobiet w synagodze doprowadziło w końcu do równego udziału kobiet w liturgii synagogalnej, a w 1972 roku judaizm reformowany zaczął wyświęcać kobiety na rabinów i kantorów. Od 1985 roku kobiety spełniają te funkcje we wszystkich trzech liberalnych wyznaniach żydowskich. Zwiększenie praw kobiet wpłynęło również na judaizm ortodoksyjny. Obecnie w wielu kręgach uznaje się znaczenie kobiecych studiów nad Torą, a także poświęca się więcej uwagi tym dziedzinom żydowskiego prawa, które mają szczególne znaczenie dla kobiet - na przykład prawu rozwodowemu. Feminizm żydowski doprowadził do podkreślania żeńskich aspektów Boga, a zwłaszcza szechiny (zob. str. 26). Rozdział drugi. Chrześcijaństwo. Rosemary Drage Hale. Iluminowany holenderski modlitewnik z roku 1475. Bogata symbolika obejmuje pelikana, karmiącego młode własną krwią (na lewej stronie na dole), co oznacza zbawczą ofiarę Chrystusa. WPROWADZENIE 54 Pochodzenie "NA POCZĄTKU" 58 Rozwój historyczny DWA TYSIĄCLECIA WIARY 60 Aspekty boskości 1 OBJAWIENIE I PRAWDA 64 Aspekty boskości 2 MISTYCZNE ZJEDNOCZENIE 66 Święte pisma KANON CHRZEŚCIJAŃSKI 68 Święte postacie MĘCZENNICY, ŚWIĘCI I ANIOŁOWIE 70 Zasady etyczne ŚLADAMI CHRYSTUSA 74 Święte miejsca DOM PAŃSKI 76 Święty czas LITURGIA, SAKRAMENTY I ŚWIĘTA 80 Śmierć i życie pozagrobowe DRODZY ZMARLI 84 Społeczeństwo a religia KOŚCIÓŁ, PAŃSTWO I SPOŁECZEŃSTWO 86 Na sąsiedniej stronie: Chrystus w majestacie, mozaika z ok. 1050 roku w kościele Hagia Sophia (Świętej Mądrości) w Stambule (dawniej Konstantynopol), kościele-matce prawosławia. Zbudowany w pierwszej połowie VI wieku, obecnie mieści muzeum. 54 Kapłani etiopscy biorą udział w wielkanocnych obchodach w Jerozolimie. Zmartwychwstanie nastąpiło na trzeci dzień po ukrzyżowaniu Chrystusa. Miejsce ukrzyżowania prawdopodobnie znajduje się na terenie obecnego Starego Miasta, a w czasach Jezusa leżało tuż poza Jerozolimą. Wprowadzenie. Wkrótce po ukrzyżowaniu w 30 roku n.e. Jezusa z Nazaretu, żydowskiego kaznodziei i uzdrowiciela, w świecie grecko-rzymskim zrodziił się nowy ruch religijny, który na zawsze miał zmienić oblicze świata. Najbliższy krąg uczniów Jezusa i wielu jego zwolenników uwierzyło, że jest on Chrystusem, czyli Mesjaszem, boskim odkupicielem ludzkości, który powstał z martwych. Wyruszyli w świat, szerząc tę nowinę, a także nauki Jezusa, oparte na miłości do Boga i bliźniego. Z "ruchu Jezusowego" rozwinęło się chrześcijaństwo, obecnie największa religia światowa, licząca blisko dwa miliardy wiernych na całym świecie. Chrześcijaństwo jest ze swej istoty religią monoteistyczną, opartą na wierze w jedynego Boga (wiecznego Stwórcę, który jest transcendentny wobec stworzenia, a jednak działa w świecie) i Jezusa Chrystusa, zbawiciela i odkupiciela ludzkości. Chrześcijaństwo uważa, że Bóg stał się człowiekiem, wcielając się w Jezusa z Nazaretu, który umarł na krzyżu, a następnie zmartwychwstał, niemniej cieleśnie. Wiara w Trójcę Świętą, świętą tajemnicę Ojca, Syna i Ducha Świętego jako jednego Boga w trzech Osobach, jest centralnym punktem religii chrześcijańskiej. Obecnie istnieją setki Kościołów, czyli wyznań chrześcijańskich. Główne gałęzie chrześcijaństwa to: katolicyzm (największa grupa wyznawców), prawosławie i protestantyzm. Mówiąc ogólnie, katolicy poddają się zwierzchności papieża (biskupa Rzymu) jako głowy Kościoła, który ma prawo definitywnie orzekać w sprawach wiary i moralności. Katolicki kult jest bogaty liturgicznie i opiera się na siedmiu sakramentach (aktach, które 56 WPROWADZENIE niosą łaskę Bożą). Są to: chrzest, bierzmowanie, Eucharystia (czyli Komunia Święta), pokuta (sakrament pojednania), małżeństwo, kapłaństwo i namaszczenie chorych. Znaczną rolę w praktykach religijnych katolików odgrywa cześć dla Maryi i świętych. Prawosławie, pod niektórymi względami podobne do katolicyzmu, także zachowało silną ciągłość historyczną z najwcześniejszym Kościołem, ale odrzuca władzę jednego przywódcy Kościoła. Cerkiew (Kościół prawosławny) rządzona jest przez biskupów, patriarchów (przełożonych Kościoła w jednym kraju) i synody. Inaczej niż w katolicyzmie rzymskim, kapłani prawosławni mogą mieć żony, jeśli ożenią się przed wyświęceniem. Prawosławne praktyki religijne również oparte są na sakramentach, a szczególną ich cechą jest rola ikon (wizerunków świętych). Ruch protestancki narodził się w XVI wieku, gdy Marcin Luter i inni reformatorzy chrześcijaństwa odrzucili wiele aspektów katolicyzmu, łącznie z autorytetem papieża. Protestantyzm rozwinął się w bardzo zróżnicowany wewnętrznie odłam chrześcijaństwa, podzielony na liczne wyznania, głoszące rozmaite poglądy na temat rządzenia Kościołem, sposobu sprawowania kultu, wymagań wobec duchownych, Eucharystii, świętych, chrztu i zbawienia. Protestantów łączy odrzucenie władzy papieskiej i uznanie Biblii za najwyższy autorytet. Dopuszczają tylko dwa sakramenty (chrzest i Wieczerzę Pańską), choć w niektórych kościołach protestanckich także te uważane są bardziej za symbole niż sakramenty. Protestanci mają duchownych, sprawujących funkcje kierownicze, ale zasadniczo popierają tezę Lutra o "kapłaństwie wszystkich wiernych". Lorenzo di Niceoló (działał na przełomie XIV i XV wieku), Koronacja Najświętszej Marii Panny. Cześć oddawana świętym w Kościele katolickim skupia się najbardziej na postaci Marii, dziewiczej matki Chrystusa, który tu koronuje ją na Królową Niebios. jest to jeden z jej wielu tytułów. Rys historyczny. 8-7 p.n.e. • Narodziny Jezusa z Nazaretu. 30 n.e. • Ukrzyżowanie Jezusa. ok. 40-64 • Działalność Pawła. ok. 65-100 • Powstanie czterech Ewangelii. 313 • Edykt mediolański kładzie kres prześladowaniu chrześcijan w Cesarstwie Rzymskim. 325 • Sobór nicejski potwierdza doktrynę Trójcy Świętej; powstaje Credo nicejskie. 392 • Pogaństwo zakazane w Cesarstwie Rzymskim. 354-430 • Życie św. Augustyna, teologa i filozofa. 451 • Sobór w Chalcedonie. ok. 543 • Śmierć Benedykta, twórcy zachodniej Formy monastycyzmu. 590-604 • Pontyfikat papieża Grzegorza 1 Wielkiego. 638-656 • Arabowie podbijają Egipt, Palestynę, Syrię i Mezopotamię. 800 • Karol Wielki koronowany na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego przez papieża Leona III 863 • Rozpoczęcie nawracania Słowian przez św. Cyryla i Metodego. 950-1000 • Cała Europa wyznaje chrześcijaństwo. 1054 • Rozdział Kościołów: wschodniego (prawosławnego) i zachodniego (katolickiego). 1095-9 • Pierwsza wyprawa krzyżowa do Ziemi Świętej. 1182-1226 • Życie św. Franciszka z Asyżu, założyciela zakonu Franciszkańskiego. 1237 • Wprowadzenie inkwizycji w celu zwalczania herezji. 1225-74 • Życie św. Tomasza z Akwinu, teologa. 1378 • "Wielka Schizma" w Kościele zachodnim; konkurencyjni papieże w Rzymie i w Awinionie we Francji. 1414-17 • Sobór w Konstancji; koniec schizmy. 1453 • Konstantynopol zdobyty przez Turków. 1492 • Zakończenie "rekonkwisty" w Hiszpanii. 1517 • Marcin Luter inicjuje ruch reformatorski przeciwko nadużyciom w Kościele. 1534 • Powstanie Kościoła anglikańskiego ; Ignacy Ioyola zakłada Towarzystwo Jezusowe (jezuitów). 1536 • Jan Kalwin wydaje swe główne dzieło teologiczne. 1545-63 • Sobór trydencki. 1542-82 • Jezuici wysyłają misje do Indii, Japonii i Chin. 1618-48 • Wojna trzydziestoletnia. 1647 • George Fox zaczyna organizować Towarzystwo Przyjaciół (kwakrów). 1666 • Rozłam w Cerkwi rosyjskiej na reformatorów i starowierców. 1726 • W Ameryce Północnej rozpoczyna się ruch ewangeliczny ("Wielkie Przebudzenie"). 1738 • John Wesley, założyciel Kościoła metodystów, zaczyna głosić swe nauki. 1830 • Joseph Smith zakłada mormonizm. 1869-70 • Pierwszy Sobór Watykański. 1910 • Konferencja misyjna w Edynburgu kładzie podwaliny pod nowoczesny ekumenizm. 1948 • Powstanie Światowej Rady Kościołów. 1963-65 • Drugi Sobór Watykański. WPROWADZENIE 57 Jeszcze w pokoleniu naszych ojców można było przyjąć, że wszyscy, określający się jako katolicy, metodyści, baptyści i tak dalej, mają ogólnie ten sam pogląd na świat, co ich współwyznawcy. Jest to już jednak przeszłość. Takie kwestie jak homoseksualizm, język liturgii równouprawniający mężczyzn i kobiety, kapłaństwo kobiet i aborcja są przedmiotem sporów wewnątrz poszczególnych kongregacji oraz wyznań. Istnieje jednak również znaczące dążenie do przywrócenia jedności chrześcijan, nazywane ekumenizmem. Od 1948 roku istnieje Światowa Rada Kościołów, która stara się jednoczyć Kościoły uznające Jezusa Chrystusa za Boga i Zbawiciela. Rada jest ciałem doradczym dla takich instytucji jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, a ponadto prowadzi programy pomocy dla uchodźców i ofiar klęsk żywiołowych na całym świecie. Pomimo różnic, niezgody, a czasami wręcz wrogości i przemocy, które towarzyszyły kontaktom między poszczególnymi Kościołami, jest wiele spraw, co do których w zasadzie zgadzają się wszyscy chrześcijanie - i nie chodzi tu tylko o podstawy teologii i Pismo Święte. Wszyscy uważają, że dla praktyk religijnych ważna jest wspólnota i braterstwo. Wszyscy uznają podstawowe chrześcijańskie cnoty: "wiarę, nadzieję i miłość" (1 List do Koryntian 13,13) oraz to, że "chrześcijańskie życie" to takie, w którym człowiek stara się jak najlepiej naśladować Chrystusa. Niektórzy krytycy widzieli w chrześcijańskich ideach - nakazujących cierpliwość w cierpieniu i "nadstawianie drugiego policzka" - chorobliwe, a w każdym razie niezdrowe wyrzeczenie się spraw tego świata. Jednak ogólnie rzecz biorąc, chrześcijaństwo afirmuje życie. Wcielenie Boga w Jezusa Chrystusa jest symbolizowane przez światło w ciemności, a Zmartwychwstanie stanowi radosne potwierdzenie nadziei, świadcząc o miłości Boga do Jego stworzeń. Cerkiew prawosławna w Humor w rumuńskich Karpatach. Choć ten rodzaj dekoracji ścian zewnętrznych występuje jedynie w Rumunii, święte obrazy są charakterystyczną cechą pobożności prawosławia w ogóle. 58 POCHODZENIE "Na początku". Podstawowe opowiadanie o narodzeniu, życiu, śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa zawarte jest przede wszystkim w czterech Ewangeliach z nOWEgo Testamentu: według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana (zob. stR. 68-69). Celem Ewangelii jest głosić "królestwo Boże" i Jezusa jako Syna Bożego i zbawcę ludzkości, stąd nie poddają się one łatwo badaniu ściśle historycznemu. Niemniej jednak panuje ogólna zgoda co do tego, że Jezus narodził się za panowania Heroda Wielkiego (który rządził JudeĄ w latach 37-4 p.n.e. jako wasal Cesarstwa Rzymskiego) w pobożnej rodzinie żydowskiej z kobiety imieniem Maria, której małżonkiem był Józef. Wychowywał się w Nazarecie w Galilei, położonej w północnej Palestynie. Relacje o narodzinach Jezusa w Ewangeliach Mateusza i Łukasza na początku tworzą atmosferę boskiej tajemnicy: archanioł Gabriel ukazuje się dziewicy Marii i oznajmia, że pocznie ona dziecko za sprawą Ducha Świętego; mędrcy wyruszają w podróż do miejsca narodzenia Jezusa, idą za gwiazdą, która ma ich doprowadzić do "króla żydowskiego". Pasterze pasący swe trzody, słyszą z ust anioła słowa: "Dziś w mieście Dawida Urodził się wam Zbawiciel, którym jest Mesjasz, Pan" (Łukasz 2,11). . Jezus a judaizm. Największe sukcesy odniosło chrześcijaństwo w nawracaniu nieŻydów, ale samo bezsprzecznie wyrosło z tradycji judaizmu. Jezus był Żydem, tak samo jak jego rodzina i większość świętych postaci Nowego Testamentu, który zresztą w znacznej mierze prezentuje źydowsko-chrześcijański punkt widzenia. Przesłanie Jezusa skierowane było do Żydów i oni właśnie stanowili podstawową grupę jego wczesnych zwolenników. Trudniej natomiast odpowiedzieć, jakiej orientacji Żydem był Jezus. Łączono go z kilkoma z rozlicznych grup, składających się na ówczesny judaizm (zob. str. 23). Niewątpliwie Jezus miał do czynienia z faryzeuszami, według Ewangelii bowiem często toczył z nimi spory. W historii żydowskiej występuje wielu pretendentów mesjańskich (zob. str. 28-29), a zatem samo uznawanie Jezusa za Mesjasza nie spowodowało rozłamu między jego zwolennikami a judaizmem. Przyczyna leżała raczej w fakcie, że chrześcijanie negowali obowiązujący charakter żydowskich praw (na przykład nie obstawali przy obrzezaniu) i wierzyli w boskość Jezusa. Judaizm z kolei twierdzi, że tak jak człowiek nie może być bogiem, tak Bóg nie może stać się człowiekiem. Mimo ostatecznego triumfu chrześcijaństwa nieżydowskiego gmina Żydów-chrześcijan istniała w Palestynie przez kilka stuleci po śmierci Jezusa. Synagoga w Kafarnaum, mieście, które było ośrodkiem działalności Jezusa w Galilei. Została wzniesiona ok. 300 roku na miejscu budynku, istniejącego w czasach Jezusa. Synagogi były terenem wpływów uczonych w Piśmie i faryzeuszy, z którymi Jezus wielokrotnie spierał się na temat interpretacji prawa żydowskiego, na przykład przepisów dotyczących pożywienia, kontaktów z grzesznikami i przestrzegania szabatu. "NA POCZĄtKU" 59 Triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy pod koniec jego działalności (po lewej) i Ostatnia Wieczerza (po prawej), jego ostatni posiłek z 12 głównymi uczniami przed ukrzyżowaniem. Z księgi ukazującej sceny z życia Chrystusa, powstałej w Konstantynopolu ok. 1650 roku. Ewangelie opowiadają o chrzcie przyjętym przez dorosłego Jezusa (zob. str. 82) od Jana Chrzciciela, znaczącej proroczej postaci, która miała przygotować grunt pod ujawnienie się Chrystusa jako Syna Bożego. Chrzest oznaczał początek publicznej działalności Jezusa w Galilei i okolicach. Na początku swej misji Jezus wybrał dwunastu głównych uczniów, zwanych apostołami (gr. apostolos, "wysłannik" Chrystusa), których po jego śmierci uważano za spadkobierców głoszonej przez niego nauki, odpowiedzialnych za szerzenie wiary w niego jako Mesjasza i odkupiciela. Opowieści z Ewangelii przedstawiają Jezusa jako czyniącego cuda proroka. Opisują cuda uzdrawiania i wskrzeszania z martwych, wypędzania demonów, przemiany wody w wino, rozmnożenia chleba i ryb, by nakarmić wielkie rzesze - wszystkie te zdarzenia wyznawcy Jezusa uważali za dowód, że rzeczywiście jest on Mesjaszem. Dla początków chrześcijaństwa tak samo ważna jak narodziny i działalność Jezusa jest jego śmierć i zmartwychwstanie. W okresie żydowskiego święta Paschy przebywającego w Jerozolimie Jezusa zdradził jeden z jego uczniów. Jezus został aresztowany, przesłuchany przez władze żydowskie, a następnie postawiony przed rzymskim namiestnikiem, Piłatem z Pontu. Uznano go za winnego głoszenia, że jest Mesjaszem, królem Żydów, co w pojęciu władz żydowskich było roszczeniem bluźnierczym, a w oczach Rzymian stanowiło zdradę główną. Jezus został skazany na śmierć przez ukrzyżowanie, co było zwykłym sposobem egzekucji przestępców i buntowników, i zmarł na krzyżu w ciągu kilku godzin. Jednak ruch zwolenników Jezusa nie zginął razem ze swoim przywódcą. Wkrótce po ukrzyżowaniu Jezusa niewielka grupa jego żydowskich uczniów zaczęła głosić z przekonaniem, że zmartwychwstał, a przez fakt jego zmartwychwstania wypełniły się mesjańskie nadzieje Izraela. Z trudem mogliby przewidzieć zdumiewający sukces, jaki miała odnieść ich nauka. "Chrystus" i "Chrześcijanie". Słowo Chrystus jest greckim tłumaczeniem (christos) hebrajskiego maszijacb ("mesjasz" czyli "Pomazaniec", "namaszczony [przez Boga]"). Początkowo był to jedynie tytuł, wskazujący na Jezusa jako Mesjasza, szybko jednak stał się częścią imienia "Jezus Chrystus". Dlatego też jego zwolenników nazywano "chrześcijanami"; po raz pierwszy tego określenia użyto prawdopodobnie w odniesieniu do gminy chrześcijańskiej w Antiochii w Syrii. Użycie słowa "Chrystus" jako imienia, a nie tytułu, występuje w jednej z najwcześniejszych wzmianek o nim w tekście niechrześcijańskim. Tacyt, rzymski historyk z I wieku n.e., pisze o "przesądzie" panującym wśród Żydów w Rzymie, zapoczątkowanym przez człowieka, którego nazywa "Chrestosem". 60 ROZWÓJ HISTORYCZNY Jezus z uczniami w ogrodzie Getsemani. Późnorzymska mozaika w kościele San Apollinare Nuovo w Rawennie we Włoszech (konsekrowanym w 549 roku). Chrystus z jedenastoma uczniami (bez dwunastego, Judasza Iskarioty, który go zdradził) przedstawieni są w patrycjuszowskich strojach rzymskiej arystokracji. Ortodoksja i herezja. Określenia "heretycki" i "herezja" (z greckiego hairesis, "stronnictwo") odnoszą się do chrześcijan, którzy odeszli od ortodoksyjnej doktryny i przekonań. By przetrwać i rozwijać się, wczesny Kościół musiał, sformułować jednolity system wiary i ustalić kanon pism świętych. Ortodoksję kościelną ustalali biskupi i teologowie, spotykający się na synodach i soborach. Najbardziej ożywiona dyskusja toczyła się wokół istoty Trójcy Świętej (zob. str. 65) oraz relacji między Bóstwem a człowieczeństwem w Chrystusie. Ta skomplikowana kwestia leżała u podstaw wczesnych herezji, takich jak arianizm, nestorianizm i monofizytyzm. Inne herezje starożytne to manicheizm, marcjonityzm i montanizm. Dyskusja podczas soboru nicejskiego (325) i następnych, aż do chalcedońskiego (451) doprowadziła do sformułowania podstawowych zasad wiary chrześcijańskiej. Dwa tysiąclecia wiary. Bezpośrednio po ukrzyżowaniu Jezusa większość wierzących w niego jako Mesjasza była palestyńskimi Żydami. Jednak w ciągu dwóch dziesięcioleci między 40 a 60 rokiem n.e. sytuacja uległa radykalnej zmianie, gdyż chrześcijanie zanieśli swe przesłanie do pogan (nie-Żydów). Historia tej misji zaczyna się od Szawła (czyli Saula) z Tarsu, mówiącego po grecku Żyda z diaspory i rzymskiego obywatela, który poza swym hebrajskim imieniem nosił także imię rzymskie - Paweł. Szaweł/Paweł początkowo prześladował chrześcijan, brał nawet w Jerozolimie udział w ukamienowaniu Szczepana - czczonego później jako pierwszy chrześcijański męczennik. Wkrótce potem, w drodze do Damaszku, gdzie miał aresztować innych zwolenników Jezusa, doznał widzenia i nawrócił się (Dzieje Apostolskie 9,1-19, 22,5-16). Rozpoczął odtąd pełne oddania, długie i uwieńczone sukcesem wysiłki w celu nawrócenia pogan z Grecji i Azji Mniejszej. Paweł był jednym z pierwszych, którzy opracowali zasady teologii chrześcijańskiej, odmienne od prawa i praktyki żydowskiej. Rozprzestrzeniające się chrześcijaństwo napotykało szereg przeszkód. Chrześcijanie odmawiali składania ofiar greckim i rzymskim bogom i uznawania rzymskiego cesarza za boga, jak tego wymagało prawo. Dlatego też sam fakt bycia chrześcijaninem oznaczał zdradę państwa. Wielu chrześcijan poniosło męczeńską śmierć, ale męczeństwo stawało się dla ludzi świadectwem o nowej DWA TYSIĄCLECIA WIARY 61 wierze i jednoczyło jej wyznawców. Prześladowania skończyły się po edykcie mediolańskim cesarza Konstantyna (313), głoszącym tolerancję religijną. W 392 roku Teodozjusz I uznał chrześcijaństwo za jedyną religię imperium. Wczesny okres dziejów chrześcijaństwa często nazywa się "patrystycznym", gdyż był to okres działalności Patres Ecclesiae (łac. "Ojców Kościoła"), wielkich teologów, których dzieła przyczyniły się do ukształtowania chrześcijańskiej myśli i doktryny. Na Zachodzie największy wpływ spośród Ojców Kościoła wywarł święty Augustyn, biskup Hippony w Afryce Północnej. Stanowisko biskupa (gr. episkopos, "nadzorca") powstało w początkach chrześcijaństwa starożytnego; mieli oni być duchowymi przywódcami wspólnot chrześcijańskich, a biskupi Rzymu, Konstantynopola, Antiochii, Jerozolimy i Aleksandrii byli uważani za "patriarchów" Kościoła. Pod koniec V wieku świecka władza nad Zachodnim Cesarstwem Rzymskim przeszła w ręce germańskich najeźdźców. Na razie jednak Kościoły na Zachodzie i bizantyjskim Wschodzie zachowały jedność. W państwach feudalnych, które powstały w średniowiecznej Europie Zachodniej, największą władzę miała monarchia,arystokracja i Kościół. Państwo i Kościół często wchodziły w konflikt, ale zasadniczo władca zajmował się sprawami doczesnymi, natomiast papież sprawował najwyższą władzę w kwestiach duchowych. Spór co do zakresu władzy papieskiej leżał u podstaw wielkiej schizmy (rozłamu) między Wschodem a Zachodem. Schizma między wschodem a zachodem. Rozłam między Kościołem wschodnim (prawosławnym) i zachodnim (rzymskim) w 1054 roku wyniknął z narastających różnic kulturowych między mówiącym po łacinie Zachodnim Cesarstwem Rzymskim a greckim Wschodem. Podstawowy podział kulturowy i lingwistyczny pogłębiła długa historia złożonych rozbieżności doktrynalnych, w tym kwestii relacji Ducha Świętego i Chrystusa oraz kultu ikon (gr. eikon, "obraz"), przedstawiających Chrystusa, Marię i świętych. W VIII wieku na Wschodzie do władzy doszli ikonoklaści ("niszczyciele obrazów"), którzy uważali, że wykorzystywanie świętych wizerunków w kościołach stanowi idolatrię. Niezliczone dzieła sztuki sakralnej uległy wówczas zniszczeniu. Jednak ikonodulom ("czcicielom wizerunków") udało się z czasem odzyskać wpływy. Ikony uważane są na Wschodzie nie tylko za symbole, lecz wręcz za przedmioty obdarzone świętością, mogące dawać łaskę wiernym. Oba prądy ominęły Zachód. Do ostatecznego rozłamu przyczyniły się różnice poglądów na rolę papieża rzymskiego. Na Zachodzie najwyższą władzę w Kościele sprawował papież, biskup Rzymu, który wywodził swój mandat przez apostoła Piotra od samego Chrystusa. Natomiast na Wschodzie władzą najwyższą był episkopat złożony ze wszystkich biskupów, papieżowi przyznawano jedynie pierwszeństwo honorowe i funkcję strażnika doktryny. W 1054 roku doszło do starcia, gdy bizantyjska społeczność w południowych Włoszech odmówiła podporządkowania się papieżowi Leonowi IX. W rezultacie wynikłego sporu legat papieski obłożył ekskomuniką patriarchę Konstantynopola. Każda ze stron zaczęła uważać drugą za schizmatyków. Mimo prób załagodzenia rozłamu oba Kościoły nigdy się nie połączyły. Sceny z życia świętych Flora i Ławra. Rosyjska ikona z początku XVI wieku z Nowogrodu. Monastycyzm. Tradycyjnie za ojca monastycyzmu uważa się świętego Antoniego (ok. 251-356), który prowadził samotne, wypełnione modlitwą życie na pustyni w Egipcie. Znalazł on wielu naśladowców, którzy zostali samotnymi pustelnikami lub utworzyli wspólnoty, na czele których stał opat lub książę. Mnichów wyrzekających się życia światowego zaczęto czcić jako wzór chrześcijańskich cnót. Jeden sławny dawny klasztor, na Monte Cassino niedaleko Neapolu, został założony przez świętego Benedykta z Nursji (480-550). Jego "reguła" (zestaw wskazówek duchowych i administracyjnych) przez wiele wieków stanowiła podstawę zachodniego monastycyzmu i po dziś dzień obowiązuje w zakonach benedyktyńskich. Zakonnice i zakonnicy składają śluby ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, oddają się głównie modlitwie i codziennemu śpiewaniu modlitw brewiarzowych (zob. str. 82). Reguła benedyktyńska określa godziny snu, pracy fizycznej, czytania i posiłków. 62 ROZWÓJ HISTORYCZNY Kontrreformacja. Reformacja protestancka dała impuls odnowie katolicyzmu, zwanej kontrreformacją. Katolicki ruch reformatorski, wzmocniony na soborze trydenckim (1545-63), nie tylko położył kres wielu praktykom (na przykład sprzedaży odpustów), które drażniły reformatorów, ale także spowodował założenie nowych zakonów, w tym intelektualnie rygorystycznych jezuitów (Towarzystwa Jezusowego), którzy pod przewodnictwem swego założyciela Ignacego Ioyoli (1491-1556) starali się nadać nową treść pracy duszpasterskiej i misyjnej. Kontrreformacja doprowadziła do potwierdzenia supremacji kapłanów, sakramentów i władzy papieskiej na wszystkich obszarach, gdzie odniosła sukces. Nowy optymizm w środowiskach katolików znalazł wyraz w wielkim rozkwicie sztuki sakralnej. Chrześcijaństwo zachodnie (rzymskie) rozwijało się nadal w okresie wypraw krzyżowych (pierwszą z nich podjęto w 1095 roku). Były to ekspedycje wojskowe, mające na celu wyparcie muzułmanów z Ziemi Świętej. Kontakty z cywilizacją islamską doprowadziły, przez naukę arabską, do odkrycia zagubionej tradycji filozoficznej starożytnej Grecji, szczególnie Arystotelesa. To odkrycie dodało nowego wigoru filozofii chrześcijańskiej i postawiło przed nią nowe wyzwania. Znalazło też odbicie w dziełach teologów, których teorie są znane pod wspólną nazwą scholastyki. Największym myślicielem scholastycznym był św. Tomasz z Akwinu (1225-74) (zob. str. 64), który podjął próbę pogodzenia starożytnych systemów filozoficznych z teologią chrześcijańską. Średniowieczny rozkwit nauki chrześcijańskiej zbiegł się z rozwojem uniwersytetów w Europie oraz reformą monastycyzmu benedyktyńskiego (zob. str. 61). Reforma ta doprowadziła do powstania kilku nowych zakonów. W XIII wieku pojawiły się też zakony żebracze: dominikanie i franciszkanie, którzy pragnęli prowadzić życie pełne wyrzeczeń i ubóstwa. Jeszcze przed reformacją protestancką w XVI wieku tacy reformatorzy jak Jan Wiklif (Wycliffe, 1330-84) w Anglii i Jan Hus (1373-1415) w Czechach zaczęli kwestionować tradycyjną władzę hierarchii kościelnej. Obu potępiono jako heretyków, ale poparcie świeckich dla głoszonych przez nich krytyk i postulowanych reform wciąż rosło. Niezadowolenie stało się jawne w 1517 roku, gdy Marcin Luter (1483-1546), augustiański mnich z Wittenbergi w Niemczech, publicznie ogłosił dziewięćdziesiąt pięć "tez", krytykujących Rzym za sprzedawanie z żądzy zysku odpustów -obietnic skrócenia czasu kary w czyśćcu (zob. str. 85). Mimo sprzeciwu Kościoła, niemiecki ruch reform przybrał na sile i w ciągu kilku lat rozłam w chrześcijaństwie zachodnim stał się nieunikniony. W 1529 roku sygnatariusze jednego z formalnych protestów zostali nazwani protestantami - i ta nazwa się przyjęła. Protestantyzm, który zasadniczo opowiadał się za wyższością autorytetu Pisma Świętego nad tradycją i hierarchią kościelną, rozwijał się w kilku kierunkach. Radykalni reformatorzy, na przykład Ulrich Zwingli (1484-1531) i Jan Kalwin (1509-64) sprzeciwiali się kultowi obrazów, niektórym aspektom rzymskiej liturgii i celibatowi duchownych. Inaczej niż ci, którzy idąc w ślady Lutra głosili zbawienie przez wiarę, a nie przez uczynki, Kalwin wierzył w predestynację, czyli to, że niektórzy wierni zostali wybrani do zbawienia, inni zaś nie. Dzisiaj mianem protestanckich określa się ogromną liczbę wyznań (zob. tekst na prawym marginesie). Władcy świeccy opowiadali się za reformą z różnych powodów. Wielu zgadzało się z krytyką Kościoła, głoszoną przez reformatorów; inni dostrzegli okazję przejęcia bogactw kościelnych. Początki jednego z największych wyznań protestanckich, anglikanizmu (Church of England i związane z nim odłamy, na przykład episkopalizm), wiązały się z małżeńskimi kłopotami króla Anglii Henryka VIII (panował 1509-47), któremu papież odmówił zgody na rozwód. Portret Marcina Lutra, przywódcy reformacji niemieckiej, namalowany w 1529 roku przez jednego z jego pierwszych zwolenników, malarza Lucasa Cranacha (1472-1553). DWA TYSIĄCLECIA WIARY 63 Protestantyzm, podkreślający świętość małżeństwa i rodziny i niechętny celibatowi, negatywnie wpływał na monastycyzm, więc w wielu objętych reformacją krajach klasztory właściwie zanikły - tym bardziej że wiernych katolicyzmowi mnichów prześladowano, a majątki klasztorów przejmowali władcy świeccy. Epoka reformacji i kontrreformacji (zob. tekst na lewym marginesie) zbiega się z początkami europejskiej ekspansji kolonialnej. W miarę jak Europa rozszerzała swoją dominację, obejmując Amerykę i inne lądy, misjonarze pragnący "iść i nauczać wszystkie narody" (Mateusz 28,19) pomagali szerzyć chrześcijaństwo na cały świat. Działalność misyjna kontynuowana jest do dziś, uległa jednak zmianie pod wpływem ekumenizmu, ruchu zapoczątkowanego na kongresie misyjnym, zwołanym w 1910 roku w Edynburgu, w którym uczestniczyli przedstawiciele różnych państw i Kościołów. Ekumenizm postawił sobie za zadanie wspomóc współpracę i dialog między różnymi Kościołami oraz położyć kres stuleciom podejrzliwości i wrogości między chrześcijanami różnych wyznań. W miarę wchodzenia chrześcijaństwa w epokę nowożytną musiało się ono zmierzyć z potężnymi wpływami racjonalizmu XVIII-wiecznego oświecenia, rewolucji przemysłowej i kapitalizmu przemysłowego, a także zapoczątkowanego w XVII wieku postępu nauki. Urbanizacja i sekularyzacja, szczególnie na Zachodzie, przyczyniły się do zmiany tradycyjnych ról i funkcji, spełnianych przez Kościół i społeczności religijne. Niemniej jednak, tak samo jak wszystkie inne żywe tradycje religijne, chrześcijaństwo zachowało witalność, o czym świadczy nieustanny proces reform i wewnętrzny pluralizm. Dziś ponad czterysta wyznań określa się jako chrześcijańskie. Wielu uważa, że ta różnorodność religijna stanowi jeden z najważniejszych problemów, stojących obecnie przed chrześcijaństwem. Kościoły protestanckie. Główne Kościoły protestanckie to: luteranie (w Polsce Kościół ewangelicko-augsburgski), kalwini (w Polsce Kościół ewangelicko-reformowany), baptyści, metodyści, prezbiterianie, anglikanie (i Kościół episkopalny), Towarzystwo Przyjaciół (kwakrzy), mennonici, mormoni i Stowarzyszenie Chrześcijańskiej Nauki (Christian Scientists). Anglikanizm ma najbardziej skomplikowaną liturgię, opartą na The Book of Common Prayer. Baptyści, jeden z wielkich Kościołów protestanckich (z wieloma podgrupami), podkreślają osobiste przeżycie religijne i chrzest dorosłych. Inne Kościoły to na przykład Adwentyści Dnia Siódmego, obchodzący szabat w sobotę i zachowujący niektóre reguły pokarmowe ze Starego Testamentu. Takie wyznania jak Świadkowie Jehowy zwane są millenarystycznymi, wierzą bowiem, że Chrystus wkrótce przybędzie, by stoczyć ostateczną, apokaliptyczną bitwę pod Armagedonem, po której będzie panował przez tysiąc lat. Szereg Kościołów protestanckich określa siebie jako "ewangeliczne". Ich wyznawcy zazwyczaj uważają się za "ponownie narodzonych" w Chrystusie, podkreślają osobiste nawrócenie i często poświęcają się ewangelizowaniu świata. Kaznodzieje ewangeliczni mają orientację ściśle biblijną. Pod wpływem telewizyjnych kaznodziejów i prowadzonych na całym świecie misji jednym z najszybciej rozwijających się ruchów są zielonoświątkowcy. Ruch ten zyskał także pewną popularność wśród katolików. Kładzie on silny nacisk na głoszenie słowa Bożego i jest zasadniczo charyzmatyczny, co oznacza, że ekstatyczne doświadczenia, takie jak "mówienie językami", uważane są za istotny element kultu. Określenie zielonoświątkowcy odwołuje się do Zesłania Ducha Świętego na apostołów w dniu Zielonych Świąt (Dzieje Apostolskie 2,1-4). Nabożeństwa w "Kryształowej Katedrze; nowoczesnym kościele protestanckim w Orange County w Kalifornii. 64 ASPEKTY BOSKOŚCI Słowo stało się ciałem. "Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo (...) A Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas. I oglądaliśmy Jego chwałę" (Jan 1,1-14). Choć współcześni uczeni dyskutują o pochodzeniu i autorstwie pierwszych wersów Ewangelii według św. Jana, niewielu kwestionuje ich znaczenie dla zrozumienia korzeni chrześcijaństwa. Nawiązują one do początku Biblii hebrajskiej, Starego Testamentu: "na początku Bóg stworzył niebo i ziemię" (Rodzaju 1,1), ale także ujawniają różnicę między chrześcijaństwem a jego "rodzicielską" religią-judaizmem. Tutaj, zgodnie ze słowami Jana, bóstwo ucieleśnia się pod postacią Jezusa z Nazaretu. Jego boska osoba uważana jest za Syna Bożego, odkupiciela ludzkości. Święty Augustyn wygłaszając kazanie do swych uczniów. Angielska ilustracja do dzieła Augustyna De Civitate Dei ("Państwo Boże, ok. 1100 roku. Objawienie i prawda. Teologia chrześcijańska to bardzo złożona dziedzina, mająca wiele form i posługująca się wieloma metodami. Możemy mówić o teologii naturalnej, teologii praktycznej, teologii systematycznej, teologii mistycznej, teologii pastoralnej, teologii spekulatywnej, a ostatnio także o teologii wyzwolenia (zob. str. 87), by wymienić tylko niektóre kierunki. Istnieją zasadniczo dwa typy teologii. Przy jednym podejściu bada się treść źródeł teologicznych (Biblia, Ojcowie Kościoła, orzeczenia soborów i papieży). Typ drugi jest problemowy i systematyczny, można w nim wyróżnić teologię dogmatyczną i teologię moralną. Teologia dogmatyczna, nauka o prawdach o Bogu, stara się sformułować podstawowe doktryny i zasady wiary. Czerpiąc z Biblii i tradycji, teologia dogmatyczna zajmuje się na przykład koncepcją Trójcy Świętej. Teologia moralna jest nauką o praktycznych prawdach moralnych. Stara się wyjaśnić boskie prawa i więź ludzkości z Bogiem. Chrześcijańskie studia teologiczne miały żywą historię, sięgającą samych początków Kościoła. W ramach obszernego tematu "natura Boga" teologowie systematycznie zajmują się wieloma dziedzinami, mającymi znaczenie dla spraw doktrynalnych, na przykład chrystologią (badaniem osoby i natury Jezusa), mariologią (badaniem roli Marii we wcieleniu Boga w człowieka), soteriologią (prawdy dotyczące odkupienia i zbawienia) i eschatologią (kwestie dotyczące końca świata). W Nowym Testamencie odnajdujemy debaty teologiczne, ale teologia jako odrębna dyscyplina powstała dopiero dzięki Ojcom Kościoła, takim jak św. Augustyn, który np. na podstawie nauki św. Pawła sformułował podstawowe dla chrześcijaństwa pojęcie grzechu pierworodnego: że ludzie cierpią na dziedziczną chorobę moralną, wynikającą z grzechu popełnionego przez Adama (zob. str. 74), i tylko łaska Boża może doprowadzić ich do zbawienia. Później, w miarę rozwoju uniwersytetów w średniowiecznej Europie, teologia zyskała miano królowej nauk. Był to okres teologii scholastycznej, systematycznej metody wyciągania teologicznych wniosków na podstawie sylogizmów (dedukcji). Najważniejszym z teologów scholastycznych był św. Tomasz z Akwinu (1225-74), autor niezwykle wpływowego dzieła Summa Theologiae, w którym usiłuje on pogodzić rozum i wiarę w świetle na nowo odkrytej przez Europę Zachodnią (dzięki pośrednictwu nauki arabskiej) filozofii Grecji starożytnej, zwłaszcza zaś filozofii Arystotelesa. Badania nad dziełem św. Tomasza z Akwinu, wciąż odgrywające znaczącą rolę we współczesnym katolicyzmie, określa się mianem tomizmu. W wyniku reformacji protestanckiej i ruchu oświeceniowego badania teologiczne uległy zróżnicowaniu. Myśl teologiczną kwestionował także racjonalizm krytyczny i nowe odkrycia naukowe. Friedrich Schleiermacher (1768-1834), uznany za ojca teologii protestanckiej, twierdził, że teologii OBJAWIENIE I PRAWDA 65 nie można opisywać w kategoriach rozumu i moralności, ale raczej przez ludzkie poczucie zależności od nieskończonej wyższej istoty. Ludwig Feuerbach, autor Wykładów o istocie religii (1851), twierdził, że Bóg to jedynie projekcja umysłu, która ma odpowiadać na ludzkie nadzieje i zaspokajać ludzkie potrzeby. W XX wieku Paul Tillich (1886-1965) umieszczał chrześcijańską teologię w kontekście współczesnego świata, twierdząc, że wiara chrześcijańska jest pewnym sposobem radzenia sobie z "ostateczną kwestią" bytu i Boga. W sumie dzieje teologii chrześcijańskiej to skomplikowana historia przekładów, interpretacji i prób rekonstrukcji tajemnic wiary. Trójca przenajświętsza. Doktryna o Trójcy Świętej jest główną prawdą chrześcijaństwa. Stanowiła wyzwanie dla teologów na przestrzeni całych dziejów tej religii. Zgodnie z doktryną istnieje jeden Bóg, ale ten Bóg występuje w trzech Osobach: Ojca, Syna i Ducha Świętego, czczonych jako jedność. Idea Boga jako "w Trójcy jedynego i troistego w jedności" pozostaje jedną z najświętszych tajemnic tak we wschodnim, jak i zachodnim Kościele. Powszechnie przyznaje się, że w Biblii nie ma wprost wyrażonej nauki o Trójcy Świętej, choć Pismo Święte wylicza jej Osoby (np. w zakończeniu Ewangelii według Mateusza). Ewangelie według Mateusza, Marka i Łukasza biorą za punkt wyjścia człowieczeństwo Chrystusa, a potem ujawniają jego wielkość, natomiast Ewangelia Jana od początku kładzie nacisk na boskość. Wcześni teologowie podkreślali boską naturę Jezusa, ale rozważali, jak chrześcijaństwo może zachować monoteizm, skoro i Jezus, i Bóg mają być uważani za boskich. Już w II wieku Tertulian (155-222) użył terminu trinżtas (łac. "trójca") w dyspucie teologicznej, nauczając, że Bóg jest "jedną substancją", obejmującą "trzy osoby". Orygenes (185-254) twierdził, że wiara chrześcijańska opiera się na jedności transcendentnego Boga (który ludzkoś stworzył), współistotnego z Synem (który ludzkość odkupił) i Duchem Świętym (który ludzkość uświęcił). Do początku IV wieku teologowie umocnili ortodoksyjne stanowisko, uznające Boga za Jedynego w trzech osobach, i umieścili tę doktrynę w pierwszych wersach wyznania wiary, zwanego Credo nicejskim (325). Ojcowie z Kapadocji - teologowie z Azji Mniejszej, których dzieła są wciąż uważane za podstawę doktryny katolickiej i prawosławnej - sformułowali ortodoksyjną naukę na temat zrodzenia Syna i pochodzenia Ducha Świętego. Jedną z głównych przyczyn doktrynalnych schizmy Wschodu i Zachodu (zob. str. 61) było przekonanie Wschodu, że Duch pochodzi od Ojca przez Syna, podczas gdy Zachód twierdził, że pochodzi od Ojca i Syna. Dzisiaj teologowie uważają zwykle, że twierdzenia te nie są sprzeczne (- od red.). Święta Trójca, dzieło XIV-wiecznego węgierskiego malarza, zwanego Mistrzem Trójcy Świętej. Bóg Ojciec, siedzący na tronie, podtrzymuje ukrzyżowanego Syna, nad którego głowę unosi się Duch Święty pod postacią białej gołębicy. Średniowieczni teologowie porównywali Trójcę z trzema ludzkimi cechami: pamięcią, intelektem i wolą, które mieszczą się w jednej osobowości. 66 ASPEKTY BOSKOŚCI "Mistycyzm ucieleśniony". Chrześcijańska literatura mistyczna daje świadectwo wielu tak zwanym "ucieleśnionym" przeżyciom duchowym. Obejmują one widzenia Chrystusa lub Matki Boskiej, "słyszenie głosów" (Boga lub aniołów), rozmaite doznania fizyczne. Istnieją niezliczone doniesienia o wiernych, osiągających stan mistycznej ekstazy, której towarzyszą inne objawy fizyczne, takie jak omdlenia, lewitacja, napady płaczu i trans. Mówi się, że takie stany są wynikiem boskiego działania w duszy człowieka, a towarzyszy im wyłączenie się lub - przeciwnie - intensyfikacja zmysłów. W XIII wieku, gdy szczególnie skupiano się na cierpieniach Chrystusa, św. Franciszek z Asyżu jako pierwszy otrzymał stygmaty - znaki pięciu ran ukrzyżowanego Chrystusa. Święta Teresa z Avili, XVI-wieczna hiszpańska mistyczka, reformatorka i organizatorka klasztoru karmelitanek, twierdziła, że przeżycia ekstatyczne to pewien etap na drodze do mistycznej jedności z Bogiem. Jej autobiograficzne pisma i traktat o mistycznej drodze, zatytułowany Wewnętrzny zamek, powstały w burzliwych czasach działalności hiszpańskiej inkwizycji, dlatego też oferują jedynie ostrożne opisy etapów ekstazy i uniesienia. Gianlorenzo Bernini (1598-1680), Ekstaza św. Teresy. Rzeźba wyraża to, co święta Teresa nazywała "transwerberacją" - doznanie duszy, którą przeszywają promienie boskiej miłości (tu pod postacią grotu trzymanego przez anioła). Mistyczne zjednoczenie. Mistycyzm chrześcijański jest zasadniczo teistyczny, to znaczy, że skupia się na transcendentnej rzeczywistości Boga i zawsze podkreśla boską miłość. Kształtuje go chrześcijańskie pojęcie Boga, odzwierciedla więc związek Boga z duszą. Obszerne pisma mistyków chrześcijańskich dzielone bywają na dwa nurty: intelektualne rozważania o filozofii mistycznej oraz doświadczalne opisy mistycyzmu praktycznego. Wspólnym tematem chrześcijańskiej literatury mistycznej jest jednak - nie dające się wyrazić ani wypowiedzieć - mistyczne zjednoczenie z Bogiem. Mistycyzm filozoficzny analizuje naturę takiego zjednoczenia, natomiast mistycyzm praktyczny używa raczej języka przenośni, by opisać samo doświadczenie. Choć poszczególne opisy chrześcijańskich doświadczeń mistycznych znacznie różnią się między sobą, wszyscy mistycy chrześcijańscy w taki czy inny sposób opisują bezpośrednią świadomość boskiej obecności, zazwyczaj przez uczonych i teologów nazywaną "mistycznym zjednoczeniem" (łac. u~tio mystica) z Bogiem. Mistyczne zjednoczenie często wymaga długich przygotowań, ścieżki życiowej zaczynającej się od "przebudzenia", po którym następuje okres oczyszczenia, "iluminacja", a w końcu doświadczenie zjednoczenia. Dla innych jest to doświadczenie transcendentne, nadchodzące nagle, ale całkowicie zmieniające ich życie. Korzenie chrześcijańskiego mistycyzmu można odnaleźć w Piśmie Świętym. Szczególnie święty Paweł nauczał, że przez umiłowanie Chrystusa chrześcijanie mogą doświadczyć zjednoczenia z Bogiem. Niemniej jednak, choć wczesnochrześcijański mistycyzm zawierał w sobie wyraźny pierwiastek kontemplacyjny, był on zasadniczo intelektualny i filozoficzny, a także korzystał z myśli greckiej i rzymskiej. Na przykład pogański filozof Plotyn (205-270) obszernie pisał o pojęciu Absolutu, twierdząc, że odrzucenie świata i kontemplacja stanowią najdoskonalszą ścieżkę do zjednoczenia z Bogiem. Święty Augustyn, usiłując pogodzić grecką filozofię z teologią chrześcijańską, widział Boga w centrum wszelkiej rzeczywistości, transcendentnego wobec myśli i konkretnego istnienia. Terminu "teologia mistyczna" po raz pierwszy użył pisarz zwany Pseudo-Dionizym Areopagitą (ok. 500). Mówił on o ukrytej obecności Boga i twierdził, że poznanie Boga osiąga się jedynie przez wyrzeczenie się siebie, czemu towarzyszy oczyszczenie umysłu z wszelkich myśli. Kościół średniowieczny był świadkiem rozkwitu przeżyć mistycznych. Mistycy uważali siebie za narzędzia Boga i mimo że prowadzili życie kontemplacyjne, papieże i władcy szukali u nich rady. Wśród sławnych mistyków tego okresu należy wymienić Hildegardę z Bingen (1098-1179), niemiecką księżnę, która relacjonowała swe profetyczne i apokaliptyczne wizje, używając symboli alegorycznych. Francuski mistyk św. Bernard z Clairvaux (1090-1153) odwoływał się do biblijnej Pieśni nad Pieśniami, by przedstawić mistyczny związek duszy i Chrystusa pod postacią metaforycznego małżeństwa. Działający we Włoszech św. Franciszek z Asyżu (1181-1226), założyciel zakonu franciszkanów, praktykował mistycyzm oparty na "naśladowaniu Chrystusa" (zob. także ramka na poprzedniej stronie). Julianna z Norwich (1342-ok. 1415), jedna z wielu średniowiecznych mistyczek angielskich, opowiadała o swych objawieniach dotyczących tajemnicy wiary, skupiając się na nieskończonej i nieograniczonej boskiej miłości i używając metafory Chrystusa jako matki. Reformacja miała na ogół niechętny stosunek do mistycyzmu, ale niektórzy protestanci - na przykład Jakub Boehme (1575-1624) - mówili o przeżyciach wynikających z mistycznego, boskiego zjednoczenia. W czasach bardziej współczesnych mistycy czerpali z pozachrześcijańskich tradycji mistycznych. Na przykład Thomasa Mertona (1915-68) inspirował buddyzm. Zainteresowanie mistycyzmem pozostaje żywe i dziś, gdyż chrześcijanie nadal poszukują kontaktu z głęboką, intensywną tajemnicą związku duszy z Bogiem. MISTYCZNE ZJEDNOCZENIE 67 Modlitwa Jezusowa. Mistycyzm kontemplacyjny jest niezwykle ważny w prawosławiu. Opiera się na technice medytacji, polegającej na ciągłym powtarzaniu Modlitwy Jezusowej: "Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną grzesznym". Modlitwa ta pochodzi z V wieku i jest wciąż odmawiana w kościołach prawosławnych. Pobożne skupienie, osiągane dzięki powtarzaniu Modlitwy Jezusowej, nazywane jest hezychazmem (z gr. "spokój"). Odmawiający ją twierdzą, że wprowadza ona wiernego w stan duchowego wyciszenia, w którym doświadcza on świętej mądrości i udziału w naturze Boga. O takim bezpośrednim zjednoczeniu z boskością opowiadał między innymi sławny grecki święty i mistyk, Grzegorz Palamas (1290-1359). Odmawiając modlitwę, wierny ma także nadzieję, że dana mu będzie wizja Boskiego Światka, uważanego za identyczne ze światłem Przemienienia (Mateusz 17,1-9, oraz odpowiednie fragmenty u Marka i Łukasza). XVII-wieczna grafika przedstawiająca Jakuba Boehme, jednego z najbardziej wpływowych mistyków protestanckich. Boehme, luteranin, twierdził że doświadczył wiedzy o naturze Trójcy Świętej (zob. str. 65). 68 ŚWIĘTE PISMA Okładka Biblii z emalii i srebra, wykonana w Armenii w 1658 roku. Na stronie tytułowej (po prawej) przedstawiony jest Bóg tronujący nad Świątynią oraz prorocy Starego Testamentu; tył okładki (po lewej) ukazuje Jezusa przed Świątynią i jego dwunastu uczniów. Kanon chrześcijański. Chrześcijanie uważają, że Biblia jest natchniona przez Boga, a zatem stanowi najświętszą księgę chrześcijaństwa. Składa się ona z dwóch części: Starego Testamentu, którego trzon tożsamy jest z Biblią hebrajską (zob. str. 30-31), będącą dla chrześcijan świadectwem pierwszego przymierza ("testamentu") Boga z ludzkością; oraz z Nowego Testamentu, przymierza Jezusa Chrystusa, przez którego spełniła się obietnica dana przez Boga Izraelowi. Na dwadzieścia siedem ksiąg Nowego Testamentu, powstałych w ciągu stulecia po śmierci Chrystusa, składają się Ewangelie, opowiadające o jego narodzinach, misji, męce i zmartwychwstaniu. Dzieje Apostolskie, relacjonujące między innymi misję Pawła wśród nie-Żydów, oraz listy Pawła i innych postaci wczesnego Kościoła (zob. ramka na następnej stronie). Ostatnia księga, Apokalipsa (Objawienie) świętego Jana, to groźna wizja końca czasów. Rdzeniem Nowego Testamentu są cztery Ewangelie (z greckiego enagge-lion, "dobra nowina"), przypisywane tradycyjnie Mateuszowi, Markowi, Łukaszowi i Janowi ("ewangelistom"). Od końca XVIII wieku trzy pierwsze Ewangelie nazywa się synoptycznymi ("oglądanymi razem"), ponieważ przy porównaniu okazuje się, że łączy je znaczące podobieństwo formy i treści. Ewangelia świętego Jana, czyli Czwarta Ewangelia (powstała ok. 95 roku) wyraźnie odbiega od nich stylem i nastawieniem. Te cztery księgi obejmuje się wspólnym określeniem "Ewangelia". Skomplikowana jest historia przyjęcia Starego i Nowego Testamentu za święte księgi chrześcijaństwa. Biblia hebrajska jest wspólna dla Żydów i chrześcijan, ale we wczesnym Kościele zmieniono porządek jej ksiąg tak, by kończyły się księgami prorockimi. Chrześcijański Stary Testament kończy się więc Księgą Malachiasza. Zawartą w niej wzmiankę o proroku Eliaszu jako zwiastującym nadejście Mesjasza autorzy Ewangelii odnosili KANON CHRZEŚCIJAŃSKI 69 do Jana Chrzciciela (Mateusz 11,7-15 i Łukasz 1,16-17). Katolicy i prawosławni zaliczają do Starego Testamentu także siedem żydowskich ksiąg greckich, których Żydzi i protestanci nie uznają za natchnione. Na kanon Nowego Testamentu składają się pisma, które wczesny Kościół uznał za natchnione przez Boga i przyjął jako najlepsze świadectwo religijnych doświadczeń chrześcijan. To uznanie nie było dziełem jednostki ani synodu kościelnego, ale kształtowało się przez kilka wieków. Już w 160 roku teolog Tertulian posłużył się wyrażeniem "Nowy Testament" dla określenia zbioru pochodzących z I wieku pism wspominających Chrystusa. Jednak dopiero w IV-V wieku dwadzieścia siedem ksiąg obecnego Nowego Testamentu zostało powszechnie zaakceptowanych, a kanon chrześcijański otrzymał formę zachowaną do obecnych czasów. Od samego początku Kościół uznał niektóre teksty za apokryfy (dosł. "ukryte"), co oznacza, że mają one specjalne wartości duchowe lub historyczne, ale nie należy ich uważać za księgi objawione. Biblia poddaje się różnym interpretacjom; wykorzystywano ją do uzasadniania sprzecznych z sobą stanowisk, na przykład poligamii i monogamii. Dla wielu chrześcijan, a zwłaszcza tych, którzy należą do wyznań fundamentalistycznych. Biblia jest w całości dziełem objawionym; w tym sensie każde słowo zostało natchnione przez Boga, a zatem jest dosłownie prawdziwe i nie zawiera błędu. Inne wspólnoty stosują interpretację bardziej symboliczną. Dla katolicyzmu Biblia jest prawdziwym Słowem Bożym, ale wyrażonym słowami ludzkimi, które wymagają ludzkich metod objaśniania. Uczeni czytają Biblię jak dzieło literackie i stosują metody krytyki literackiej, usiłując rozwikłać kwestie autorstwa i gatunku literackiego. Wczesne drukowane wydanie niemieckiej Biblii Lutra (1561). Kościół katolicki oskarżył reformatora o niewłaściwe tłumaczenie niektórych fragmentów, na przykład słów św. Pawła o usprawiedliwieniu przez wiarę (List do Rzymian 3,28), tak by odzwierciedlały doktrynę luterańską. Listy Nowego Testamentu. List jako rodzaj literacki stanowi ważny element pism składających się na Nowy Testament. Podczas gdy Ewangelie zajmują się wydarzeniami z życia Jezusa i jego nauką, listy są publicznym przekazem, skierowanym do nowych wspólnot chrześcijańskich (cztery mają indywidualnych adresatów). Były one jednym ze sposobów prowadzenia działalności misyjnej. Dlatego też często posługiwały się ówczesnym stylem retorycznym, a odczytywane na głos przybierały formę kazań. Listy dawały również okazję, żeby odpowiedzieć przeciwnikom ruchu Jezusowego. Chociaż dotyczą one konkretnych sytuacji w miejscach, do których były wysyłane, teologowie decydujący o składzie kanonu dostrzegli w nich wartości ponadczasowe i uznali za tak samo istotne dla kształtowania wiary jak Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Najważniejszą grupę stanowi trzynaście listów, tradycyjnie przypisywanych Pawłowi (choć uczeni obecnie kwestionują autorstwo kilku z nich). Napisano je po grecku, jak cały Nowy Testament. Mówią one o misji Pawła do społeczności nieżydowskich i potwierdzają jego autorytet jako apostoła Chrystusa. Dwa listy do Koryntian (wspólnoty w Grecji) zarysowują jego poglądy na temat doktrynalnych i etycznych kwestii, ważnych dla tamtejszej społeczności, takich jak celibat, jedzenie mięsa z ofiar pogańskich, zmartwychwstanie. W liście do Galatów (wspólnota chrześcijańska w Azji Mniejszej) Paweł podejmuje kontrowersyjną kwestię obrzezania. Jego zdaniem nie-Żyd nie musi poddać się obrzezaniu, by zostać chrześcijaninem. Stanowiło to zdecydowane odejście praktyki chrześcijańskiej od dziedzictwa żydowskiego. 70 ŚWIĘTE POSTACIE Najświętsza Maria Panna. Powszechny kult Marii, matki Chrystusa, rozwinął się w ciągu wieków zarówno w zachodnim, jak i wschodnim chrześcijaństwie; w IV wieku był już rozwinięty, ale początki ma wcześniejsze. Podczas II Soboru Nicejskiego (787) uznano, że choć najwyższe uwielbienie przysługuje jedynie Bogu, Marię należy traktować z większą czcią niż pozostałych świętych. Kult maryjny w Kościele zachodnim rozwinął się znacznie później niż na Wschodzie, ale w katolicyzmie jest on szczególnie żywy. Już przed XII wiekiem matkę Jezusa powszechnie nazywano "Najświętszą Panną" i "Naszą Panią" (Notre Dame, Madonną). Poświęcano jej setki kościołów. Przez wiele stuleci dysputy teologiczne koncentrowały się wokół doktryny "niepokalanego poczęcia" (które zakłada, że Maria, tak samo jak Jezus, narodziła się bez grzechu pierworodnego; zob. str. 74) i "wniebowzięcia", czyli przeniesienia ciała po śmierci do nieba. W czasach nowożytnych zanotowano wiele przypadków objawień maryjnych. Miejsca tych objawień, na przykład Lourdes we Francji, stały się celem pielgrzymek (zob. str. 76). Kult maryjny, podobnie jak kult świętych, opiera się na wierze w jej wstawiennictwo za grzesznikami, co wynika z przekonania, że Jezus, jako syn, nie odmawia prośbom matki. Istnieją niezliczone historie o jej współczuciu dla tych, którzy wzywają jej imienia. Dlatego też przedstawiana jest jako litościwa i łaskawa matka wszystkich wiernych. W protestantyzmie szanuje się Marię jako matkę Chrystusa, ale nie zajmuje ona miejsca tak istotnego jak w prawosławiu czy katolicyzmie. W protestanckich praktykach religijnych nie oddaje się jej większej czci. XVI-wieczna ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Specjalna cześć, jaką prawosławie żywi wobec Najświętszej Marii Panny, znajduje odbicie w Akatyście, pochodzącym z V wieku hymnie, wciąż używanym w liturgii, i w jej greckim tytule Theotokos ("Bogarodzica'). Męczennicy, święci i aniołowie. Ludzie, którzy prowadzili niezwykle cnotliwe życie lub zmarli śmiercią męczeńską, są w chrześcijaństwie czczeni jako święci i święte (łac. sanctus, sancta, "święty, święta"). Cześć dla takiej osoby oznacza jej pochwalne wspominanie oraz dążenie do naśladowania jej duchowości i sposobu życia, stanowiącego wzór realizacji ideałów religijnych i moralnych. Praktyki pobożne, związane z czczeniem świętych, polegają na składaniu ofiar, inwokacjach i ślubach, którym towarzyszyły prośby o uzdrowienie i cuda. Uważa się, że skoro święci mieszkają w niebie, w bliskości Boga, mają oni szczególną moc, by wstawiać się za proszącym. Cześć świętych jest związkiem MĘCZENNICY, ŚWIĘCI I ANIOŁOWIE 71 dwustronnym: wierny deklaruje lojalność i oddanie, święty zaś zapewnia mu opiekę i wstawiennictwo. Do świętych zwracano się z prośbą o wstawiennictwo u Boga już w okresie prześladowań w Cesarstwie Rzymskim. Wiara w ich wstawiennictwo nawiązywała do praktyk znanych z kultury grecko-rzymskiej, w której ci, co zmarli śmiercią bohaterską, mieli dysponować zza grobu nadprzyrodzoną mocą. Greckie słowo martys (męczennik) znaczy "świadek" (tzn. świadek Chrystusa), a ludzie, którzy dla wiary poszli na śmierć, byli wzorcami i bohaterami wczesnego chrześcijaństwa - właśnie tymi, którzy poszli w ślady Chrystusa. Imiona męczenników z tego okresu, na przykład Perpetuy i Felicyty (obie zginęły w 203 roku), włączano do liturgii wspólnot wczesnochrześcijańskich. W późniejszych wiekach ich szczątki będą wielbione jako relikwie i świadectwo okresu początków wiary. Ciała pierwszych męczenników i świętych zamiast na cmentarzach, zaczęto chować pod ołtarzami w kościołach. Z czcią dla szczątków świętych wiązano uzdrowienia, egzorcyzmy i rozliczne cuda. Praktyka ta nasilała się od IV wieku do średniowiecza i towarzyszyło jej rosnące zapotrzebowanie na święte relikwie: kości i inne rzeczy związane ze świętym. Przy akceptacji i czynnym udziale hierarchii kościelnej we wszystkich krajach chrześcijańskich zaczęto więc otaczać czcią liczne grobowce świętych i relikwiarze (pojemniki na szczątki). Przez wiele stuleci zwracanie się do świętych stanowiło podstawowy element prywatnego i publicznego kultu. Kalendarz dni poświęconych różnym świętym stał się dla wiernych codziennym przewodnikiem do medytacji. Powszechny kult świętych był charakterystyczny dla średniowiecznego chrześcijaństwa. Do świętych relikwii dodawano pisane relacje, czyli "hagiografie" (gr. hagios, hagia, "święty, święta", i graphia, "pisanie"), które opowiadały o życiu i cudach czynionych przez różnych świętych, zachęcając do oddawania im czci; ich relikwie przedstawiały zaś jako żywe instrumenty boskiej mocy. Szczególną popularnością cieszyła się Złota Legenda, XIII-wieczny zbiór cudownych opowieści, spisanych przez Jakuba de Voragine. Później, w XVIII wieku, Żywoty świętych Albam Butlera, objęły 2565 biografii świętych, ułożonych w porządku kalendarzowym, zgodnie z poświęconymi im dniami. Niektórzy święci byli czczeni tylko lokalnie, inni natomiast znani byli w całym chrześcijaństwie. Wśród tych ostatnich są- Pochodzący ze zbiorów watykańskich relikwiarz ze srebra, złoconego srebra i brązu. Wykonany dla papieża Piusa II (pontyfikat w latach 1458-64) dla relikwii, uznanych za należące do św. Andrzeja Apostoła; jest ozdobiony ponad 200 drogimi i półszlachetnymi kamieniami. 72 ŚWIĘTE POSTACIE -na pierwszym miejscu stoi Maria Panna (zob. ramka na poprzedniej stronie) i jej mąż, cieśla Józef, który w Ewangeliach opisany jest jako "sprawiedliwy człowiek" (Mateusz 1,19). Józef cieszy się czcią jako pełen życzliwości i troskliwy mąż Marii i opiekun małego Jezusa, poczętego dzięki Duchowi Świętemu. Pobożność i posłuszeństwo wobec Boga to podstawowe cechy jego wzorowego charakteru. Rozwojowi kultu świętych towarzyszyło pojęcie "świętych patronów", wciąż jeszcze powszechne w ludowym katolicyzmie i prawosławiu. Życie świętych i legendy o nich, a także przypisywane im szczególne cuda, kojarzono z określonymi dziedzinami życia. Na przykład święta Łucja (zmarła w 304 roku), która została oślepiona przez swych prześladowców, a następnie cudownie odzyskała wzrok, została patronką chorób oczu. Pomocy świętego Sebastiana, rzymskiego żołnierza, który miał odzyskać zdrowie, mimo że przeszyło go wiele strzał, wzywano przeciwko morowi i innym chorobom, które w czasach grecko-rzymskich uważano za przyniesione strzałami bogów (Sebastian zginął później męczeńską śmiercią). Józef, mąż Marii, jako opiekun Chrystusa został także uznany za patrona Kościoła powszechnego (od 1870), a także patrona ojców, cieśli i robotników. Ponieważ uważa się, że zmarł w pokoju, jeszcze przed Ukrzyżowaniem, w obecności ukochanej rodziny, stał się także patronem dobrej śmierci. Kanonizacja. Stosowana w katolicyzmie praktyka dodawania nowych imion do oficjalnej listy świętych zwana jest kanonizacją. Jedynie papież ma prawo ogłosić kogoś świętym, ale specjalna komisja bada wcześniej wszelkie dowody świadczące o świętości danego kandydata. Złożona i długa procedura nie zmieniła się właściwie od czterystu lat, choć nabrała zdecydowanego przyspieszenia z chwilą, gdy w 1978 roku na tronie papieskim zasiadł Jan Paweł II. Najpierw szczegółowo bada się życie kandydata, by przekonać się o jego (lub jej) sławie osoby świątobliwej i wytrwałej w wierze. Sprawdza się doniesienia o związanych z tą osobą boskich znakach, czyli niewytłumaczalnych wydarzeniach, które można uznać za cuda. Świątobliwa osoba jest następnie beatyfikowana (uznana za błogosławioną), co dopuszcza jej miejscowy kult. Dalsze dowody, że Bóg nadal działa za pośrednictwem błogosławionego (błogosławionej), stanowią podstawę do powtórzenia całej procedury, co może zakończyć się ogłoszeniem przez papieża, że kandydat jest świętym, któremu należy się cześć w całym Kościele. Kanonizacja jest stosunkowo rzadka; w ciągu ostatnich ośmiuset lat jedynie około trzystu osób uznano za świętych. Watykan skreślił też wielu świętych z listy, bowiem z czasem stwierdzono, że dowody ich świętości były niewystarczające. Dotyczyło to także niektórych popularnych postaci, na przykład świętego Jerzego i świętego Krzysztofa, które miały charakter symboliczny, a nie historyczny. MĘCZENNICY, ŚWIĘCI I ANIOŁOWIE 73 Stowarzyszenia i społeczności religijne często wybierają sobie specjalnego świętego patrona, a katolickie dzieci zazwyczaj otrzymują imię jednego ze świętych. Wierni prawosławni czczą znacznie mniejszą liczbę świętych, a pobożność ta skupia się głównie wokół świętych Ojców Kościoła (zob. str. 61) i wczesnych męczenników, których ikony w wielkiej ilości znajdują się w cerkwiach i w domach. Kościoły protestanckie szczególną czcią otaczają proroków Starego Testamentu i apostołów; poza tym jednak uważają kult świętych za idolatrię, a moc wstawiania się za grzesznikami dają jedynie Chrystusowi, aczkolwiek Kościoły: anglikański i luterański (ewangelicko-augsburgski) wymieniają pewne imiona, które zasługują na pamięć. Kościół katolicki to jedyny kościół chrześcijański, w którym istnieje formalna procedura uznawania za świętych (zob. ramka na poprzedniej stronie) i specjalne reguły oddawania im czci. Choć cześć dla świętych jest popierana przez Kościół, ich relikwie nie mogą stać się przedmiotem adoracji, która jest zarezerwowana wyłącznie dla Osób Trójcy Świętej. Święty Michał Archanioł rosyjska ikona ze szkoły Stroganowa, ok. 1600. Archanioł Michał uważany za obrońcę Kościoła przed siłami zła, jest często przedstawiany jako rycerz. Aniołowie. Świętymi nazywani są też liczni aniołowie - nadprzyrodzone istoty, które mieszkają w niebiosach i mają niezwykłą moc. Aniołowie Często występują w Biblii, gdzie chwalą Boga i opiekują się wiernymi. Jednak biblijni aniołowie (jak zresztą sugeruje ich nazwa - z greckiego aggelos, "wysłannik") działają przede wszystkim jako boscy wysłannicy, pośrednicy między niebem a ziemią. Należą do nich archaniołowie ("główni aniołowie") Gabriel, Rafael i Michał. W Starym Testamencie aniołowie zwiastują narodziny Izmaela, Izaaka i Samsona, natomiast w Ewangeliach - narodziny Jana Chrzciciela i Jezusa. Oznajmiają także o zmartwychwstaniu i dają rady we śnie Józefowi z Nazaretu. W początkach VI wieku pisarz znany jako Pseudo-Dionizy przedstawił anioły jako część hierarchii niebiańskich sił, przypisując każdemu szczególne zadania. Aniołowie pilnują wszystkich ludzkich spraw, ratują, napominają i zachęcają. Koncepcja anioła stróża - anioła-opiekuna, przypisanego przez Boga każdej osobie - wywodzi się z Biblii (szczególnie Psalm 91,11) oraz z powszechnej w świecie grecko-rzymskim wiary w bóstwa opiekuńcze. W dniu 2 października katolicy obchodzą święto aniołów stróżów, natomiast dzień świętego Michała przypada 29 września (anglikanie obchodzą ten dzień jako święto archanioła Michała i wszystkich aniołów). Przekonanie o roli aniołów jest powszechne i występuje we wszystkich odłamach współczesnego chrześcijaństwa, choć protestantyzm raczej nie głosi wiary w ich nadprzyrodzoną moc, a nawet w ich istnienie. 74 ZASADY ETYCZNE Grzech i cnota. Teologowie wczesnochrześcijańscy uznawali, że nieposłuszeństwo Adama i Ewy wobec boskiego zakazu jedzenia owoców z "drzewa poznania dobra i zła" w ogrodzie Edenu (Rodzaju 2,17) oznacza utratę łaski przez cały rodzaj ludzki i symbolizuje ludzką niedoskonałość, a wobec wolności - moralną samowolę. Według św. Pawła przez upadek Adama na świecie pojawił się grzech. Na tej podstawie św. Augustyn rozwiną koncepcję "grzechu pierworodnego", zgodnie z którą każda istota ludzka (poza Chrystusem i Marią; zob. str. 70) odziedziczyła grzech Adama. Doktryna ta obowiązuje w katolicyzmie. Chrześcijaństwo średniowieczne uznało "siedem grzechów głównych" - pychę, chciwość, nieczystość, zazdrość, nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu, gniew, lenistwo - za źródło wszystkich poszczególnych grzechów. W pysze dopatrywano się podstawy wszelkiego zła, a poparto ten pogląd cytatem z księgi greckiej Starego Testamentu, Mądrości Syracha: "Albowiem początkiem pychy - grzech" (Syrach 10,13). Siedem grzechów głównych personifikowano w kazaniach, sztuce i literaturze religijnej. Często przedstawiano je w walce z ich przeciwieństwami - pokorą, hojnością, czystością, łagodnością, umiarkowaniem, miłością braterską i pilnością. Roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo nazywa się czterema cnotami kardynalnymi, natomiast wiara, nadzieja i miłość (które wymienił św. Paweł w 1 Liście do Koryntian 13,13) to "cnoty boskie". Cnoty boskie stanowią to, co w Dziejach Apostolskich (9,2) nazywa się "drogą" [chrześcijan]. Wszyscy zgadzają się też, że naczelną cnotą chrześcijańską, jak mówią Jezus i po nim św. Paweł, jest miłość Boga i bliźniego. jedna z Misjonarek Miłosierdzia, członkini katolickiego zakonu, założonego w Indiach przez albańską zakonnicę Matkę Teresę (1910 97) w celu opieki nad chorymi i opuszczonymi. Tutaj niesie pomoc dzieciom-ofiarom wojny w Mozambiku. Pełne samozaparcia miłosierdzie (łac. caritas, "miłość; "uczucie) jest najwyższym wyrazem postawy chrześcijańskiej. Śladami Chrystusa. PODSTAWOWE zasady, mające prowadzić wierzących po chrześcijańskiej drodze życia, niewiele zmieniły się w ciągu całych dziejów chrześcijaństwa. Mają one często formę nakazów boskich, czyli przykazań. Autorytatywnym źródłem etyki chrześcijańskiej jest przede wszystkim Dziesięć Przykazań, które Mojżesz otrzymał od Boga na górze Synaj (Wyjścia 20,2-17; Powtórzonego Prawa 5,6-21), oraz nauki Jezusa. W obu przypadkach źródła pisane pozostały stałe. Interpretacja Pisma Świętego ulegała zróżnicowaniu w zależności od kontekstu historycznego, społecznego i geograficznego; ponadto była różna w różnych Kościołach. Na przykład, tego samego zbioru zasad używano zarówno w argumentacji na rzecz podtrzymywania dawnego status quo przez inkwizycję, jak i dla wytłumaczenia radykalnego programu społecznego, głoszonego przez współczesną teologię wyzwolenia (zob. str. 87). Dziesięć przykazań, czyli Dekalog ("Dziesięć Słów" lub "Stwierdzeń") wyraża zasadnicze obowiązki religijne i społeczne. W Biblii są one przedstawione jako niewątpliwe słowa samego Boga. Określają właściwy stosunek jednostki do Boga, rodziców, współmałżonka i społeczności. Pierwsze trzy przykazania mówią o związku człowieka z Bogiem - należy wielbić jedynie Boga (unikać czci bożków), święcić dzień święty i szanować imię boskie. Później następuje przypomnienie, by szanować rodziców, a pozostałych sześć przykazań dotyczy etycznego postępowania w społeczeństwie, z nakazem, by nie kraść, nie pożądać dóbr należących do bliźnich, nie mówić fałszywego świadectwa, nie zabijać i nie cudzołożyć. Ewangelia według świętego Mateusza przytacza długie kazanie, które Jezus wygłosił do zebranych, siedząc na wzgórzu. Tak zwane "Kazanie na Górze ŚLADAMI CHRYSTUSA 75 (Mateusz 5-7) stanowi podstawę etyki chrześcijańskiej. Jezus najpierw mówi zebranym, że nie przybył, by obalać żydowskie prawo Mojżeszowe, lecz by je wypełnić, i ostrzega ich, że każdy, kto "zniósłby jedno z tych przykazań, choćby najmniejszych, i uczyłby tak ludzi, ten będzie najmniejszy w królestwie niebieskim" (Mateusz 5,19). Zarysowuje nowy system etyczny, który rozszerza prawo Mojżeszowe, dając podstawy tworzącej się, odrębnej moralności chrześcijańskiej. Jezus rozszerza przykazanie "nie zabijaj", włączając w sformułowany w nim zakaz nawet podsycanie gniewu przeciw innemu człowiekowi; rozszerza przykazanie "nie cudzołóż", włączając do niego zmysłowe pożądanie; wreszcie wzmacnia zakaz próżnego używania imienia boskiego, rozszerzając go o zaklinanie się na niebo, ziemię czy siebie samego (zob. także ramka powyżej). Jednak istota etyki chrześcijańskiej polega przede wszystkim na dokonanym przez Jezusa przewartościowaniu przykazania miłości. Ewangelia Mateusza podaje dalej, że gdy uczony w Piśmie pytał Jezusa, jakie jest największe przykazanie, Chrystus zacytował Biblię: "Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem (Powtórzonego Prawa 6,5). To jest największe i pierwsze przykazanie. Drugie podobne jest do niego: Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego (Kapłańska 19,18). Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy" (Mateusz 22,36-40; także Marek 12,29-31 i Łukasz 10,25-28). Na płaszczyźnie osobistej ludzie muszą kochać nie tylko tych, którzy odwzajemniają ich miłość, ale także swych nieprzyjaciół, usiłując dojść z nimi do zgody. Błogosławieństwa. W Kazaniu na Górze (zob. tekst główny) Jezus wymienia osiem błogosławieństw dla postępujących dobrze, na przykład: "Błogosławieni cisi, albowiem oni na własność posiądą ziemię" (Mateusz 5,3-12). W Kościele zachodnim nazywa się je "błogosławieństwami", w Kościele wschodnim - "przykazaniami błogosławieństwa". Inaczej niż dziesięć przykazań, błogosławieństwa nie mają postaci nakazów. Wymieniają one raczej cechy, jakie powinni mieć wyznawcy Jezusa, by otrzymać błogosławieństwo i życie wieczne w niebie. Cechy te nawiązują do chrześcijańskich cnót: pokory, prostoty, dążenia do sprawiedliwości, czystości serca, miłosierdzia, zaprowadzania pokoju oraz gotowości do cierpienia prześladowań za wiarę chrześcijańską. Łukasz (6,20-26) podaje inną wersje błogosławieństw, zawierającą także kontrastującą z nimi serię "biada", czyli klątw. Góra Błogosławieństw, tradycyjnie uważana, za miejsce Kazania na Górze, na północno-zachodnim wybrzeżu jeziora Genezaret. Katolicki kościół pod wezwaniem Ośmiu Błogosławieństw (na pierwszym planie) został zbudowany w 1936 roku. Dobry Samarytanin. Sławna przypowieść Jezusa o dobrym Samarytaninie (Łukasz 10,29-37) daje wyjaśnienie pojęcia "bliźni", zawartego w przykazaniach, i wskazuje na przykład moralnego postępowania, jakiego Jezus oczekuje od swych wyznawców. Przypowieść mówi, że pewien człowiek został napadnięty przez rabusiów i zostawiony na drodze, by umarł. Jego losem nie interesują się świątobliwi ludzie z jego własnego narodu, natomiast pomaga mu Samarytanin - wyznawca religii wyznawanej w Samarii (kraina między Judeą a Galileą), związanej z judaizmem, ale jednak z nim skłóconej. Większość słuchaczy Jezusa odniosłaby się do Samarytanina podejrzliwie lub wręcz wrogo. Ale w opowiedzianej przez Jezusa przypowieści Samarytanin reprezentuje prawdziwego "bliźniego": nie tyle kogoś, kto należy do tej samej rodziny, narodu czy nawet religii, ale człowieka, który miłuje wszystkich z czystego serca, nie licząc na nagrodę. 76 ŚWIĘTE MIEJSCA Miejsca pielgrzymek. Co roku tysiące chrześcijan odwiedza miejsca związane z życiem Jezusa: Betlejem, Jerozolimę i miejscowości w Galilei. Poza Ziemią Świętą istnieje wiele innych miejsc pielgrzymkowych, zazwyczaj związanych z relikwiami świętych, które są czczone dla ich świętej mocy. Pielgrzymka jest przede wszystkim aktem pobożności, prośbą lub podziękowaniem za wstawiennictwo albo pokutą. Jednym z najsławniejszych miejsc pielgrzymkowych (zob. mapa na str. 55) jest Santiago de Compostela w Hiszpanii, gdzie mają się znajdować relikwie świętego Jakuba Apostoła. Innym celem pielgrzymek jest katedra w Canterbury w Anglii, mieszcząca grobowiec św. Tomasza Becketa, arcybiskupa Canterbury, zamordowanego w 1170 roku. W średniowieczu Santiago rywalizowało z Rzymem jako cel pielgrzymek. Natomiast pielgrzymki do Canterbury stanowiły inspirację Opowieści kanterberyjskich, napisanych w XIV wieku przez Geoffreya Chaucera w formie zbioru opowiadań snutych przez pielgrzymów udających się do grobu Becketa. Wiele centrów pielgrzymkowych, szczególnie w krajach katolickich, powstało w miejscach, gdzie ukazywała się Najświętsza Maria Panna. Do najsławniejszych należą: Fatima w Portugalii i Lourdes we Francji. Zapewne najlepiej znane jest Lourdes. W 1858 roku pewna dziewczynka, pochodząca z chłopskiej rodziny, oznajmiła, że w istniejącej tam grocie objawiała jej się Matka Boska. W grocie wytrysło źródło, uważane od tej pory za przyczynę cudownych ozdrowień. Co roku tysiące wiernych przybywa do kościoła Różańca Świętego, zbudowanego ponad grotą. W Polsce pielgrzymki kierują się zwykle do miejsc, gdzie znajdują się szczególnie czczone obrazy Matki Bożej. jednym z głównych celów pielgrzymek do Ziemi Świętej jest kościół Narodzenia w Betlejem, zbudowany nad grotą, w której miał narodzić się Jezus. Kościół na planie rzymskiej bazyliki został wzniesiony przez cesarza Konstantyna Wielkiego w 326 roku i odbudowany po pożarze w VI wieku. Dom Pański. Terminem "Kościół" określa się zarówno ogół chrześcijańskich wiernych, jak i poszczególne tradycje religijne. Może on też oznaczać budynek, "kościół", miejsce, gdzie - jak się uważa - Bóg przebywa na ziemi i gdzie chrześcijanie gromadzą się, by wspólnie lub indywidualnie się modlić. Te funkcje znajdują odzwierciedlenie w słowie "kościół" w wielu językach - church, Kirche, eglise, iglesia i tak dalej - które pochodzą albo od greckiego kyriakos [domos] ("[dom] Pański"), albo ekklesia ("zgromadzenie"). Współczesna rozmaitość wyznań chrześcijańskich znajduje wyraz w ogromnej różnorodności stylów architektonicznych i wyposażenia wnętrz kościołów. Jednak we wczesnych wiekach chrześcijaństwa, w okresie prześladowań w cesarskim Rzymie, kościoły jako wyodrębnione budynki w ogóle nie istniały: chrześcijanie spotykali się w prywatnych domach ("kościołach domowych"), by się modlić, bądź też gromadzili się potajemnie w podziemnych katakumbach, by grzebać swoich zmarłych. Gdy w IV wieku zakończył się okres prześladowań, chrześcijanie mogli się zbierać publicznie. Za panowania późnorzymskich cesarzy, takich jak Konstantyn Wielki, burzono pogańskie świątynie lub adaptowano je do DOM PAŃSKI 77 użytku chrześcijańskiego. Wznoszono wspaniałe nowe kościoły, często na chwałę ńie tylko Bogu, ale i ziemskiemu władcy. W wielu umieszczono szczątki męczenników lub inne relikwie, tworząc typową dla wczesnego chrześcijaństwa sieć świętych miejsc pielgrzymkowych (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony). Najwcześniejsze kościoły chrześcijańskie na Zachodzie miały formę bazyliki (łac. basilica, z gr. basilike, "królewski"), głównego budynku publicznego w każdym rzymskim mieście, spełniającego funkcje zarówno sali zgromadzeń, jak i sądu. Kościół w formie bazyliki miał dominującą oś podłużną, prowadzącą od wejścia głównego do prezbiterium we wschodniej części kościoła, gdzie znajdował się ołtarz, przy którym odprawiano mszę. W V wieku każde większe miasto chrześcijańskie miało co najmniej jeden kościół na planie bazyliki, zapewniający dość miejsca dla zgromadzeń rozrastających się wspólnot. We wczesnym średniowieczu pojawił się nowy styl architektoniczny. Kościoły zaczęto budować na planie krzyża, z transeptem (nawą poprzeczną) krzyżującym się z długą, centralną nawą główną (łac. navis, dosł. "okręt"). Zarówno dawne, jak i współczesne kościoły prawosławne, zwane cerkwiami, mają zazwyczaj plan kwadratu i przykryte są charakterystycznymi kopułami. Symbolika chrześcijańska. Pierwsi chrześcijanie często oznaczali święte miejsca w domach lub katakumbach rzeźbionymi lub malowanymi symbolami, takimi jak ryba (symbol chrztu, Chrystusa i Zmartwychwstania), Jezus pasterz niosący baranka (motyw mający pogańskie pierwowzory), litery Alfa i Omega (pierwsza i ostatnia litera greckiego alfabetu, oznaczające Chrystusa jako początek i koniec wszystkich rzeczy; zob. Apokalipsa 1,8) oraz chi-ro, monogram z greckich liter X i P (pierwszych dwóch liter słowa Chrystus po grecku). Chrześcijanie rzadko używali wizerunku ukrzyżowanego Chrystusa lub symbolu krzyża, zanim cesarz Konstantyn Wielki (panował 306-37) zakazał wykonywania kary śmierci przez ukrzyżowanie. Od tego momentu świadomość faktu, że ukrzyżowanie było poniżającą karą dla przestępców, zaczęła zanikać. Wcześniej pogańscy przeciwnicy chrześcijaństwa sami czasami używali wizerunku krzyża, by wyśmiewać się z Chrystusa i jego zwolenników. Ołtarz. Centralnym elementem w większości chrześcijańskich kościołów jest ołtarz. Zależnie od planu kościoła, znajduje się on na jego wschodnim krańcu lub pośrodku. Czasami ma wspaniale rzeźbioną formę, innym razem jest to po prostu stół z drewna, marmuru lub kamienia. Centralne usytuowanie wskazuje na jego specjalną rolę: po dziś dzień w świątyniach katolickich, prawosławnych i anglikańskich przy ołtarzu odprawia się mszę (zob. str. 82-83). Ołtarz otacza szczególna tajemnica religijna, a obszar wokół niego bywa zarezerwowany wyłącznie dla kapłanów. Po przyjęciu doktryny o przeistoczeniu, według której po konsekracji eucharystycznej chleb i wino stają się co do istoty ciałem i krwią Chrystusa, tabernakulum na ołtarzu zaczęto uważać za mieszkanie Boga. Wierni okazują swą cześć, przyklękając przed nim. W katolickich i prawosławnych świątyniach na głównym lub bocznym ołtarzu znajduje się więc ozdobne tabernakulum, w którym przechowuje się hostię (konsekrowany chleb, pod postacią którego obecny jest Chrystus). Świeci się przed nim wieczna lampka lub świece. Podczas mszy na ołtarzu stawia się zdobiony kielich na wino oraz srebrną lub złotą patenę (talerz) na chleb. W kościele katolickim w ważne święta hostia wystawiona jest w przenośnym, ozdobnym pojemniku zwanym monstrancją (z łac. mon strare- "pokazywać"), by wierni mogli ją wielbić. Ołtarz jest zazwyczaj zwieńczony krzyżem, a czasem bogato dekorowaną nastawą ołtarzową. W kościołach protestanckich ołtarz (często zwany Stołem Pańskim) jest przeważnie znacznie prostszy. Na nim lub nad nim znajduje się jedynie krzyż. Monstrancja z XIII-wiecznej katedry w Toledo w Hiszpanii. Odzwierciedla ona wyniosły, pełen piękna gotycki styl wielu zachodnioeuropejskich kościołów z tego okresu. 78 ŚWIĘTE MIEJSCA Niezależnie od tego, czy skromnie, czy bogato wyposażony, kościół chrześcijański jest świętym miejscem, mającym budzić szacunek i lęk oraz przekazywać zgromadzonym wiernym chrześcijańskie misterium i dramat zbawienia. Ten cel jest wyraźnie widoczny we wspaniałym rozwoju zachodniej architektury sakralnej: w stylu romańskim (ok. 1000-1150), gotyckim (ok. 1150-1550) i barokowym (ok. 1550-1750). Potężne mury, rzeźbione lub malowane ornamenty, sklepienia i wysmukłe wieże, a także przenikające do wnętrza światło i kolor miały sprzyjać wielbieniu Boga i inspirować wiernych. Projekt średniowiecznego kościoła, operujący światłem i przestrzenią, łączył w sobie teologiczną symbolikę i geometryczną harmonię. Przy budowie kościoła istotną rolę odgrywała orientacja przestrzenna. Wejście znajdowało się od zachodu - od strony zachodzącego słońca, ciemności i śmierci, które wierny symbolicznie zostawiał za sobą. Zbliżając się do ołtarza we wschodniej części kościoła, szedł on zawsze w kierunku wschodzącego słońca, światła i zmartwychwstania. Północna strona kościoła symbolizowała Stary Testament, natomiast południowa - Sąd Ostateczny oraz chrześcijański raj na ziemi, Nową Jerozolimę. Święte wizerunki. Przez całe dzieje chrześcijaństwa święte opowieści i misteria wyrażano w kamiennych i drewnianych rzeźbach, skomplikowanych mozaikach, freskach, rzeźbionych nastawach ołtarzowych i witrażach (zob. tekst na marginesie następnej strony). Biorąc pod uwagę, że w średniowieczu ogromna większość wiernych była niepiśmienna, nie sposób przecenić funkcję dydaktyczną obrazów religijnych, wzbogacających życie duchowe i wspomagających kontemplację. Tematem świętych obrazów są oczywiście Bóg, Chrystus, Matka Boska i święci, a także sceny z Pisma i z dziejów chrześcijaństwa. W różnych okresach część chrześcijan sprzeciwiała się czczeniu wizerunków w kościołach; czasami nawet usuwano wszystkie święte obrazy (zazwyczaj pozostawiając jedynie krzyż), twierdząc, że łamią one biblijne zakazy co do idolatrii (Wyjścia 20,4). W VIII wieku ikonoklaści (obrazoburcy) w Kościele wschodnim doprowadzili do oficjalnego zakazu używania wizerunków, obowiązującego kilka dziesięcioleci. W XVI i XVII wieku co bardziej radykalni protestanci także pozbawili kościoły licznych ornamentów, zastępując witraże zwykłym szkłem i bieląc pokryte freskami ściany. Surowa wspaniałość wielu średniowiecznych katedr w protestanckiej części Europy jest zazwyczaj rezultatem takich właśnie akcji. W średniowieczu były one bowiem dekorowane zapierającymi dech w piersiach, barwnymi malowidłami. Prezbiterium cerkwi prawosławnej w Charbinie w prowincji Heilongjiang w Chinach. Na szczycie schodów znajduje się ikonostas (zob. tekst główny), ozdobiony ikonami Chrystusa, Matki Boskiej i świętych. Za ikonostas, gdzie znajduje się ołtarz wolno wchodzić wyłącznie kapłanom. DOM PAŃSKI 79 Niezależnie od epoki i wyznania, pewne znaczące elementy kościoła pozostają mniej więcej stałe: ołtarz, (zob. str. 77), prezbiterium, nawa, ambona oraz (w kościele zachodnim) ławki dla wiernych. W wielu kościołach trzy stopnie oddzielają prezbiterium od nawy, w której gromadzą się wierni. Natomiast w cerkwiach prawosławnych w tym miejscu wznosi się przegroda, zwana ikonostasem ("miejscem obrazów"), bogato zdobiona ikonami (zob. ramka na poprzedniej stronie). W kościołach katolickich i anglikańskich granicę tę zazwyczaj wyznaczała balustrada. Ambona to kamienne lub drewniane podwyższenie z pulpitem, z którego czyta się Pismo Święte i wygłasza kazania. W kościołach protestanckich, gdzie czytanie Pisma Świętego stanowi centralną część nabożeństwa, ambona znajduje się w bardzo eksponowanym miejscu. Ławki (wyposażone w klęczniki), albo krzesła dla wiernych, to średniowieczna innowacja, wprowadzona tylko na Zachodzie: przez wiele wieków chrześcijanie stali podczas liturgii, co przetrwało w większości cerkwi prawosławnych. Choć większość chrześcijańskich miejsc kultu nosi nazwę "kościół", używa się także innych określeń. Katedra (skrót od określenia "kościół katedralny") to miejsce, w którym, historycznie rzecz biorąc, stała cathedra - tron miejscowego biskupa. Niektórym kościołom katolickim papież nadaje tytuł bazyliki, co znaczy, że znajduje się w nich ołtarz wyłączony do użytku jedynie papieża lub jego przedstawiciela (w tym wypadku znaczenie słowa "bazylika" jest inne od znaczenia architektonicznego; zob. str. 77). Niewielkie lub prywatne miejsce kultu często nazywa się kaplicą (łac. cappella, dosł. "płaszczyk" - słowo pochodzi od sławnego przybytku koło Tours we Francji, gdzie przechowywano płaszcz świętego Marcina). Rozeta w północnym transepcie katedry Notre Dame w Chartres we Francji. Siedzącą na tronie Najświętszą Pannę z Dzieciątkiem (pośrodku) otaczają wizerunki aniołów i Ducha Świętego (pod postacią gołębicy), królów izraelskich oraz proroków ze Starego Testamentu. PRZEKSZTAŁCONE ŚWIATŁO Do zdumiewających osiągnięć architektonicznych w romańskich i gotyckich katedrach w Europie Zachodniej należały witraże (wypełnienia z kolorowego szkła), dzięki którym wnętrza pełne były światła i koloru. Okna witrażowe przedstawiają wizerunki postaci biblijnych i sceny z ich życia albo mają charakter geometryczny i abstrakcyjny. Kształt i proporcje niektórych okien, jak na przykład rozety w katedrze w Chartres we Francji, mogą wyrażać symbolikę liczb (na przykład motywy potrójne reprezentują Trójcę Świętą, poczwórne - Ewangelie, i tak dalej). Idea kościoła jako Domu Bożego doprowadziła w średniowieczu do powstania koncepcji, zgodnie z którą fizyczna tkanka budowli miałaby reprezentować Matkę Boską, naczynie, w którym Bóg się ucieleśnił. Opat Suger, XII-wieczny zakonnik francuski, twierdził, że okna witrażowe ukazują naturę wielkiej tajemnicy dziewiczego Narodzenia, światło bowiem wpada przez okna i nabiera pięknego wyglądu, nie tłukąc szkła. 80 ŚWIĘTE CZASY Boże Narodzenie. Nowy Testament nie mówi o porze roku, w jakiej narodził się Chrystus, choć należy zauważyć, że palestyńscy pasterze pilnowaliby nocą swych trzód na wzgórzach raczej w lecie, a nie zimą. W Cesarstwie Rzymskim przesilenie zimowe obchodzono 25 grudnia jako święto Niezwyciężonego Słońca (Sol Invictus). Była to także pora Saturnaliów, wesołego, powszechnego karnawału. Pod koniec IV wieku, gdy Rzym zakazał obchodzenia pogańskich świąt, dzień Sol Invictus przyjęto za dzień narodzin Jezusa, który w Ewangelii zwany jest "światłością świata" (Jan 8,12). Przyjmując 25 grudnia za punkt wyjścia, Kościół mógł wyliczyć porę innych świąt, takich jak Zwiastowanie (Łukasz 1,26-38) na 25 marca, obrzezanie (Łukasz 2,21) na 1 stycznia oraz Epifanię, czyli święto Trzech Króli - hołd złożony przez wschodnich mędrców Mesjaszowi (Mateusz 2) - na 6 stycznia. Liturgia, Sakramenty i Święta. W tradycji chrześcijańskiej słowo liturgia miewa dwa odrębne znaczenia. Ogólnie odnosi się ono do wszelkich nabożeństw, do kultu publicznego, w przeciwieństwie do modlitw prywatnych. Terminem tym określa się tak że konkretny obrzęd, mszę, która dla katolików i prawosławnych jest aktem uwielbienia Słowa Bożego i Eucharystii (Komunii Świętej, czyli Wieczerzy Pańskiej). Samo słowo liturgia (gr. leżtourgżu, "służenie publicznie") oddaje zbiorowy aspekt znacznej części chrześcijańskich obrzędów, w trakcie których wierni gromadzą się, by wspólnie czytać Pismo, śpiewać i modlić się. Chrześcijanie przestrzegają kalendarza liturgicznego, czyli rocznego cyklu, który koncentruje się wokół dwóch głównych świąt, najważniejszych dla wszystkich wyznań chrześcijańskich: Bożego Narodzenia, czyli obchodów narodzenia Jezusa (zob. tekst na lewym marginesie), oraz Wielkanocy, będącej pamiątką jego zbawczego zmartwychwstania (zob. ramka na następnej stronie). Oba te święta poprzedzają okresy uświęcenia, odpowiednio Adwent i Wielki Post. Adwent (łac. adventus, "przybycie") przygotowuje do obchodów narodzenia Jezusa oraz jego spodziewanego ponownego przyjścia. Zgodnie z tradycją zachodnią trwa on cztery tygodnie poprzedzające 25 grudnia, natomiast w prawosławiu jest to czterdzieści dni przed Bożym Narodzeniem. Wszystkie kościoły uznają pierwszą niedzielę Adwentu za początek roku liturgicznego. Wielkanoc jest poprzedzona Wielkim Postem, czterdziestodniowym okresem przygotowań, wypełnionym pokutą, postem i wyrzeczeniami, który rozpoczyna się w Środę Popielcową. Dni bezpośrednio poprzedzające Wielki Post to zwykle okres hucznych zabaw, które kończą się we wtorkowe "ostatki", czyli "zapusty". Wtorek tradycyjnie był ostatnim dniem, w który można było jeść mięso przed Wielkim Postem; stąd zresztą pochodzi słowo "karnawał" (z włoskiego cdrne, "mięso"). Siedem tygodni po Wielkanocy przypada Zesłanie Ducha Świętego (Pięćdziesiątnica), popularnie zwane Zielonymi Świątkami, upamiętniające zstąpienie Ducha Świętego na uczniów Jezusa (Dzieje Apostolskie 2,14). Według relacji zawartej w Nowym Testamencie wydarzeniu temu towarzyszyła glossolalia ("mówienie językami"), zjawisko charakterystyczne skądinąd dla współczesnego ruchu zielonoświątkowców (zob. tekst na marginesie na str. 63). W chrześcijaństwie wschodnim obchodzi się wyjątkowo uroczyście jeszcze dwa inne święta: Przemienienia Pańskiego (6 sierpnia), które upamiętnia ukazanie się Jezusa w chwale z Mojżeszem i Eliaszem (Mateusz 17,1-13; Marek 9,2-13; Łukasz 9,28-36), oraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (15 sierpnia), na pamiątkę zabrania jej duszy i ciała do nieba. Ucałowanie krzyża podczas nabożeństwa prawosławnego w jednej z moskiewskich cerkwii. LITURGIA, SAKRAMENTY I ŚWIĘTA 81 Wielkanoc. Wielkanoc to największe święto chrześcijaństwa, obchodzone na pamiątkę zbawczej śmierci i zmartwychwstania Chrystusa. Jako pobożny Żyd Jezus udał się do Jerozolimy na święto Paschy, czyli Pesach (zob, str. 47). Stąd właśnie pochodzi nazwa Wielkanocy w wielu kościołach (po grecku i po łacinie Pascha). Mateusz, Marek i Łukasz opisują Ostatnią Wieczerzę, czyli posiłek, jaki Jezus spożył ze swymi uczniami, właśnie jako posiłek paschalny. Następnie Jezus został aresztowany, osądzony i skazany. Następnego dnia, zwanego przez chrześcijan Wielkim Piątkiem, poniósł męczeńską śmierć. Jest to dzień wielkiej żałoby w Kościele. Chrystus zmarł po kilku godzinach od zawieszenia na krzyżu, a z powodu zbliżającego się szabatu (od piątku wieczór do soboty wieczór; zob, str. 44) został pogrzebany w wielkim pośpiechu. Ewangelie mówią, że kobiety, które udały się w niedzielę do grobu, zastały grób pusty. Boski posłaniec ogłosił im, że Jezus powstał z martwych. Zmartwychwstanie obchodzi się w Niedzielę Wielkanocną, najradośniejszy dzień w chrześcijańskim kalendarzu. Wcześni chrześcijanie przeważnie święcili ten dzień równocześnie z żydowskim świętem Paschy (przypadającym w czternastym dniu żydowskiego miesiąca nisan, przy pełni Księżyca w porze wiosennego zrównania dnia z nocą), ale Kościół zdecydował później, że święto to będzie obchodzone w pierwszą niedzielę po pierwszej pełni Księżyca po zrównaniu dnia z nocą. Niedzielę Wielkanocną poprzedza Wielki Tydzień. W prawosławiu i katolicyzmie odprawia się specjalną liturgię w Wielki Czwartek (dla upamiętnienia Ostatniej Wieczerzy i obmycia nóg uczniów przez Chrystusa), Wielki Piątek (Ukrzyżowanie i koniec Wielkiego Postu) i Wielką Sobotę (ciało Chrystusa spoczywa w grobie). W Wielką Sobotę wieczorem oraz wcześnie rano w Niedzielę Wielkanocną odbywają się specjalne uroczyste nabożeństwa przypominające zmartwychwstanie Chrystusa. Mompox w Kolumbii, procesja w Niedzielę Palmową, która jest ostatnią niedzielą przed Wielkanocą i pierwszym dniem Wielkiego Tygodnia. Upamiętnia ona wjazd Jezusa do Jerozolimy na ośle, gdy ludzie rzucali mu pod nogi gałązki (według Jana 12,13 były to liście palmowe). 82 ŚWIĘTY CZAS Prywatne modlitwy. Na liturgię w kościele, związaną na przykład z sakramentami, składają się tradycyjne, ustalone chrześcijańskie rytuały. Jednakże znaczącą część obrzędowego życia chrześcijan stanowią formy pozaliturgiczne, często spontaniczne i nieformalne - na przykład modlitwy. W prawosławiu jest to także cześć oddawana ikonom. Zajmują one specjalne miejsce nawet w domach, gdzie podczas modlitwy pali się przed nimi lampka, świeczka albo kadzidło. Także wielu katolików zapala świeczki i modli się w kościołach poza godzinami nabożeństw. W prywatnej modlitwie odmawia się na przykład różaniec, na który składa się "Zdrowaś Mario" (łac. Ave Maria), czyli modlitwa do Matki Boskiej, oraz "Ojcze nasz". Modlitwa "Ojcze nasz", której Jezus nauczył swoich uczniów (Mateusz 6,9-13; Łukasz 11,2-4), to najważniejsza modlitwa wszystkich chrześcijan. W ciągu wieków obchody ku czci lokalnych świętych i inne uroczystości regionalne, na przykład poświęcenie kościoła, wprowadzały do kalendarza liturgicznego znaczne zróżnicowanie i zamieszanie. W 1582 roku papież Grzegorz XIII, w ramach zasadniczej reformy kalendarza, usystematyzował święta Kościoła katolickiego. Kościoły protestanckie zrezygnowały z większości tych świąt, uważając, że nie mają one podstaw w Biblii. Niemniej jednak do połowy XVIII wieku większość Kościołów i państw Europy Zachodniej przyjęła poprawki Grzegorza do dawnego kalendarza juliańskiego, który od chwili jego wprowadzenia w czasach rzymskich przesunął się do tego czasu, w stosunku do roku słonecznego, o dwanaście dni. Choć większość krajów prawosławnych przyjęła kalendarz gregoriański do użytku cywilnego, Kościół prawosławny nadal stosuje się do kalendarza juliańskiego. Dlatego też występuje rozbieżność co do dat Wielkanocy i Bożego Narodzenia między katolikami i protestantami z jednej, a prawosławnymi z drugiej strony. Na przykład 25 grudnia w kalendarzu juliańskim przypada na 6 stycznia w kalendarzu gregoriańskim; także inna w prawosławiu data wiosennego zrównania dnia z nocą wpływa na datę prawosławnej Wielkanocy (zob. str. 81). W chrześcijaństwie istnieje wiele obrzędów nawiązujących do wydarzeń z życia Chrystusa i przybliżających wiernych do sacrum. Obejmują one sakramenty, czytania Biblii, przepisane modlitwy, czuwania, posty i pielgrzymki (zob. str. 76). Dla mnichów, mniszek i księży do codziennych obrzędów należy odmawianie brewiarza, czyli codziennych modlitw - obecnie są to jutrznia, godzina czytań, modlitwy w ciągu dnia, nieszpory i kompleta. W kościołach bywa odprawiana jutrznia oraz nieszpory. Najważniejszymi obrzędami chrześcijańskimi są sakramenty święte. Większość chrześcijan uważa, że Chrystus osobiście ustanowił chrzest (obrzęd przyjęcia do wspólnoty wiernych, wiążący się zazwyczaj z nadaniem imienia) oraz Eucharystię, czyli Komunię Świętą, obrzędowe przypomnienie Ostatniej Wieczerzy i Męki. Oba sakramenty stanowiły przedmiot zaciekłych sporów; ich właśnie dotyczą najpoważniejsze różnice między poszczególnymi wyznaniami chrześcijańskimi. Chrzest, polegający na zanurzeniu w wodzie lub polaniu nią, to obrzęd, który w Kościołach stanowi akt przyjęcia dziecka do wspólnoty i nadania mu imienia. W niektórych wyznaniach chrześcijańskich jest on zarezerwowany wyłącznie dla dorosłych. Znaczenie Eucharystii (gr. eucharistia, "dziękczynienie"), powszechnie uważanej za najważniejszy sakrament w chrześcijaństwie, również stanowiło źródło licznych kontrowersji. Dla katolików, prawosławnych i niektórych wiernych anglikańskich chleb (hostia) i wino, spożywane przez wiernych, to dosłownie ciało i krew Chrystusa przeobrażone w wyniku konsekracji dokonanej przez kapłana. Ta tajemnica wiary zwana jest przeistoczeniem ("transsubstancjacją"). Luteranie przyjmują zmodyfikowane LITURGIA, SAKRAMENTY I ŚWIĘTA 83 pojęcie, zwane "konsubstancjacją", oznaczające, że substancje chleba i wina współistnieją z substancją ciała i krwi. Kalwini i wielu anglikanów uważają, że w chlebie i winie nie zachodzi żadna zmiana fizyczna, ale przekazują one wiernemu moc ciała i krwi Chrystusa (koncepcja ta zwana jest "wirtualizmem"). Większość pozostałych wyznań protestanckich głosi, że Eucharystia jest obrzędem wyłącznie symbolicznym, w którym nie zachodzi żadne przeobrażenie chleba i wina. W katolicyzmie i prawosławiu do komunii mogą przystępować jedynie ochrzczeni. W tych Kościołach występuje jeszcze pięć innych sakramentów, które wnoszą boską moc w życie wierzącego. Są to: bierzmowanie (udzielenie Ducha Świętego dla dojrzałości chrześcijańskiej), pokuta (przebłaganie za grzechy), małżeństwo, kapłaństwo (udzielanie święceń) i namaszczenie chorych (tzw. "ostatnie namaszczenie"). Oba Kościoły uważają, że sakramenty są niezbędne dla zbawienia, podczas gdy większość wyznań protestanckich zakłada, że chrzest i Komunia Święta są obowiązkiem, bo stoi za nimi autorytet Pisma Świętego, ale nie są niezbędne do zbawienia. Wierna zapala świeczkę w moskiewskiej cerkwi. Temu prywatnemu aktowi kultu zazwyczaj towarzyszy chwila cichej refleksji i modlitwa. Dzień Pański. Nie później niż w II wieku chrześcijański "Dzień Pański" (Apokalipsa 1,10) został przeniesiony z ostatniego dnia tygodnia (sobota) na pierwszy (niedzielę), nie tylko by odróżnić go od żydowskiego szabatu (zob. str. 44), ale przede wszystkim dlatego, że w tym dniu Jezus zmartwychwstał. W niedzielę chrześcijanie gromadzą się, by ponownie przeżyć Wieczerzę Pańską. W liturgii Eucharystii wierni przystępują do Komunii Świętej; w protestanckiej liturgii słowa czytaniom z Biblii towarzyszą kazania i nauki. Katolicy nazywają liturgię Eucharystii mszą. Słowo to pochodzi od łacińskiego wyrazu mżssa ("wysłuchanie"), wypowiadanego przez kapłana pod koniec nabożeństwa. Obrzędy związane z Dniem Pańskim przede wszystkim przywołują i upamiętniają to, co chrześcijanie uważają za Chrystusową ofiarę ciała i krwi. Następujący fragment z Ewangelii (Łukasz 22,19-20), często wypowiadany przez kapłana lub pastora, stanowi część chrześcijańskiej liturgii Eucharystii: "Następnie wziął chleb, odmówiwszy dziękczynienie połamał go i podał swoim uczniom mówiąc: To jest Ciało moje, które za was będzie wydane: to czyńcie na moją pamiątkę! Tak samo i kielich po wieczerzy, mówiąc: Ten kielich to Nowe Przymierze we Krwi mojej, która za was będzie wylana". Wierna przyjmuje poświęcony chleb Wieczerzy Pańskiej, podczas odprawianego podgołym niebem protestanckiego, ewangelicznego nabożeństwa w Manili na Filipinach. Katolicy, anglikanie i prawosławni używają określenia "Eucharystia; podczas gdy inne wspólnoty chrześcijańskie mówią "Wieczerza Pańska; bezpośrednio przywołując znaną z Ewangelii opowieść o Ostatniej Wieczerzy, ostatnim posiłku, jaki Jezus spożył z uczniami przed aresztowaniem i ukrzyżowaniem. 84 ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE Drodzy zmarli. Jednym z najważniejszych dogmatów chrześcijaństwa jest wiara w życie wieczne po śmierci. Wynika ona z przekonania o zbawczym miłosierdziu Boga, które przejawiło się we wcieleniu i zmartwychwstaniu Chrystusa, a obejmuje wszystkich wiernych, Chrystus bowiem odkupił ich grzechy. Tak jak w przypadku innych podstawowych dogmatów chrześcijaństwa, podstawę doktryny o życiu wiecznym wierni znaleźli w Biblii. Jednym z najczęściej cytowanych fragmentów jest werset z Ewangelii świętego Jana (3,16): "Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swojego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne". Obrzędowe wyrażenie wiary w życie wieczne jest częścią wielu chrześcijańskich liturgii, a zawiera się w Credo (wyznaniu wiary). Ostatnie wersy wszystkich chrześcijańskich wyznań wiary potwierdzają wiarę w zmartwychwstanie ciała i życie wieczne. Zbawienie, jak określa się stan odkupienia i pogodzenia z Bogiem, to główny duchowy cel chrześcijan. Poza kalwinami - którzy wyznają doktrynę predestynacji, głoszącą, że jedynie wybrana grupa wiernych dostąpi zbawienia - większość protestantów wierzy, że zbawienie jest dane przez sam fakt wiary i przyjęcia Jezusa Chrystusa. Katolicy i prawosławni uzależniają zbawienie także od przynależności do Chrystusowego Kościoła i przystępowania do sakramentów (zob. str. 82-83). Interpretacje natury zbawienia i drogi do niego prowadzącej są różne, ale w całym chrześcijaństwie panuje pogląd, że człowiek ma duszę nieśmiertelną. Choć chrześcijanie różnią się w poglądach co do wymagań, jakie należy spełnić, by zostać zbawionym, wszyscy zgadzają się, że zbawieni spędzą wieczność w raju, natomiast potępieni zostaną ukarani nieskończonymi cierpieniami w piekle. Dokładne określenie natury życia wiecznego jest sprawą trudną. W średniowieczu przyjęto cztery możliwe miejsca dla duszy po śmierci: raj, piekło, czyściec i otchłań. W Starym Testamencie termin "raj" odnosi się do niebios, rejonu nad chmurami, gdzie mieszka Bóg, Nowy Testament zaś często mówi o "królestwie niebieskim" i "królestwie Bożym" (terminy te obejmują wiele innych znaczeń) jako miejscu, w którym wierni uczestniczą w chwale Bożej. Współcześni chrześcijanie wyobrażają sobie niebiosa jako stan triumfującej chwały i radości, błogi raj w obecności uszczęśliwiającej wizji Boga. Życie w nieprzyjaźni z Bogiem prowadzi do potępienia w piekle. Od zarania chrześcijaństwa piekło wyobrażano sobie jako miejsce niewypowiedzianych kar, wieczne inferno, nad którym panuje diabeł, czyli szatan. Potępieni są na wieki oddzieleni od Boga; zatem miejsce ich pobytu musi być możliwie jak najbardziej odległe od raju i umiejscowione w głębokiej ciemności. Biblijny opis piekła można znaleźć w żywej wizji dnia Sądu Ostatecznego w Ewangelii świętego Mateusza. Chrystus siedzi DRODZY ZMARLI 85 w majestacie, oddzielając zbawionych od potępionych, i mówi do tych ostatnich: "Idźcie precz ode mnie, przeklęci, w ogień wieczny, przygotowany diabłu i jego aniołom!" (Mateusz 25,41). W średniowieczu uważano, że czyściec jest miejscem, w którym dusze, które nie są ani potępione, ani bezgrzeszne, cierpią przez pewien czas po śmierci, by oczyścić się z grzechów. Wiara ta wynikła z przekonania, że grzech i Bóg nie mogą współistnieć, a zatem dusza musi być bez grzechu, by mogła wejść do wiecznego, niebiańskiego raju. Zgodnie ze współczesną nauką katolicką czyściec to stan kary dla tych dusz, które w chwili śmierci nie oczyściły się z grzechów lub którym Bóg grzechów nie odpuścił. Protestanci odrzucili wiarę w czyściec jako nie mającą podstaw biblijnych. Niektórzy teologowie katoliccy uważali, że dusze sprawiedliwych z czasów przed Chrystusem i nieochrzczonych dzieci idą do otchłani, miejsca pełnego spokoju, ale pozbawionego obecności Boga. Przede wszystkim jednak chrześcijanie uznają, że o losie pośmiertnym ludzi decyduje Bóg, a nie oni sami. Wiara w życie przyszłe polega na zaufaniu do Boga (uzup. red.). Anioł odpycha diabła, ważąc na wadze uczynki zmarłego. Dzieło Guariento di Arpo (ok. 1310-70). Chowanie zmarłych. Chrześcijanie tradycyjnie grzebią swoich zmarłych na cmentarzach. Zwyczaje w tym względzie były różne w różnych epokach i nadal wykazują liczne odmienności regionalne. Praktyki pogrzebowe dają wyraz wierze w nieśmiertelność. Tak jak i w innych religiach, pochówkowi towarzyszą obrzędy przejścia. Po odpowiednich przygotowaniach ciało bywa wystawione na widok publiczny, po czym następuje pochówek w ziemi lub kremacja. Uroczystości pogrzebowe i tradycyjne czuwanie przy zwłokach przynoszą pewną ulgę pogrążonym w żałobie i często kończą się wspólnym posiłkiem (stypą). Pamięć o zmarłych. Wiele wyznań chrześcijańskich wspomina zmarłych podczas mszy, modlitw i świąt. Dary tych świąt różnią się: w greckim Kościele prawosławnym dzień pamięci o zmarłych przypada w wigilię drugiej niedzieli przed Wielkim Postem lub w wigilię Zesłania Ducha Świętego, natomiast w Kościele ormiańskim jest to Poniedziałek Wielkanocny. Katolicy świętują Dzień Zmarłych (Zaduszny) 2 listopada; w połączeniu z dniem Wszystkich Świętych (1 listopada) w średniowieczu było to trzecie co do ważności święto w roku, po Wielkanocy i Bożym Narodzeniu. W wielu krajach jest to dzień przeżywany emocjonalnie, czas refleksji i modlitw za bliskich, którzy odeszli. W kolonialnym Meksyku hiszpańscy misjonarze połączyli lokalne, prekolumbijskie religijne święto zmarłych z chrześcijańskim Dniem Zmarłych, w wyniku czego powstał sławny "meksykański Dzień Zmarłych". Tak samo jak w wielu krajach Europy, również w Meksyku chrześcijanie odwiedzają i ozdabiają groby zmarłych bliskich. Przygotowują także pikniki na cmentarzu, a po zjedzeniu wystawnego posiłku opowiadają historie z życia tych, co odeszli, i zostawiają specjalne ofiary. Podczas wieczornego posiłku rodzina dzieli się chlebem, zwanym pan de muerto ("chleb śmierci"). Uważa się, że szczęście spotka tego, kto nadgryzie schowany w środku plastikowy szkielecik. Groby ozdobione przez krewnych kwiatami, świeczkami i specjalnymi ofiarami (na przykład pożywieniem) w Dzień Zaduszny w Juanita Isle w Meksyku. 86 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA Ewangelizacja społeczna a konserwatyzm. Gdy chrześcijaństwo wkraczało w XX wiek, niektórzy chrześcijańscy myśliciele i działacze zaczęli łączyć ze sprawami wiary kwestie społeczne. Protestanci i katolicy z głębokim zaangażowaniem głosili, że obowiązkiem chrześcijaństwa jest uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów społecznych i wypowiadanie się przeciwko pogwałceniom praw człowieka. Pojęcie "ewangelizacji społecznej" wynikało z przekonania, że ludzkość nękają problemy, które może rozwiązać jedynie religia. Ruchy ewangelizacyjne w protestantyzmie, takie jak Armia Zbawienia, założona w 1878 roku przez Williama Bootha (1829-1912), wspomagały szpitale, sierocińce, schroniska dla bezdomnych i darmowe jadłodajnie, ale także stosowały otwarcie polityczne metody działania na rzecz sprawiedliwości ekonomicznej i równości rasowej. W katolicyzmie rozwinęło się od XIX w. nauczanie społeczne Kościoła, akcentujące potrzebę zasad moralnych przy organizacji społeczeństwa i podziale dóbr materialnych. Ruchy głoszące idee ewangelizacji społecznej są zwalczane przez grupy konserwatywne i fundamentalistyczne, zajmujące się przede wszystkim ewangelizacją i podtrzymywaniem tradycyjnych wartości chrześcijańskich. Chrześcijanie konserwatywni uważają, że etyka społeczna musi opierać się na szacunku dla własności, na sprawiedliwych prawach karzących przestępców i na wolności gospodarczej, a nie na przejmowaniu przez państwo zbyt wielu środków materialnych i socjalnej opiekuńczości (uzup. red.). Kościół, państwo i społeczeństwo. Biblia nakazuje chrześcijanom posłuszeństwo wobec praw państwowych, ale bez naruszania praw Bożych, zgodnie ze słowami Jezusa: "Oddajcie więc cesarzowi, co cesarskie, a co Bożego - Bogu" (Marek 12,17). Jednak na przestrzeni dziejów w różnych państwach stosunki między władzą kościelną a władzą świecką bywały rozmaite. Ostatni cesarze rzymscy odgrywali aktywną rolę w sprawach Kościoła, zwołując sobory, skazując heretyków i decydując o tym, kto stoi na czele Kościoła. Ich spadkobiercami na Wschodzie byli cesarze bizantyjscy, na Zachodzie zaś władcy Świętego Cesarstwa Rzymskiego (konfederacja państw Europy Środkowej, założona przez Karola Wielkiego w 800 roku, a rozwiązana przez Napoleona w 1804 roku). W średniowieczu, szczególnie na Zachodzie, polityczne znaczenie kleru wzrosło po XII-wiecznym "sporze o inwestyturę" (dotyczącym zakresu ingerencji władz świeckich w sprawy kościelne), w wyniku którego Kościół uzyskał wyłączną zwierzchność nad sprawami duchowymi. XVI-wieczna reformacja protestancka umocniła zasadę rozdziału Kościoła i państwa. W krajach protestanckich władzę legislacyjną i polityczną objęli przywódcy świeccy (poza Anglią, gdzie monarcha jest równocześnie głową Kościoła anglikańskiego). Ruchy antyklerykalne i antykościelne w ostatnich stuleciach rodziły się głównie z krytyki bogactwa Kościoła i nadmiernych przywilejów kleru. W XVIII-XX wieku niektóre rządy - na przykład we Francji, Meksyku i Hiszpanii - prowadziły otwarcie antyklerykalną politykę, wprowadzając prawne ograniczenia działalności Kościoła i przejmując jego majątki, a nieraz stosując krwawe represje. W państwach komunistycznych antyklerykalizm stał się częścią oficjalnej ideologii ateistycznej, w niektórych przypadkach przyjmując nawet formę zakazu publicznych praktyk religijnych. Choć wyznania chrześcijańskie uznają rozdział Kościoła od państwa, wielu chrześcijan angażuje się w życie kraju i aktywnie działa na rzecz przemian społecznych. Współczesna myśl chrześcijańska obejmuje między innymi koncepcje "ewangelizacji społecznej" (zob. tekst na lewym marginesie) oraz radykalnej "teologii wyzwolenia" (zob. tekst na marginesie następnej strony), które skupiają się na losie biednych i prześladowanych. Twierdzą one, że teologia ze swej natury - szczególnie jej część mówiąca o stosunku Boga do ludzkości - ma implikacje praktyczne i polityczne. Głębokie podziały między chrześcijanami różnych wyznań dają o sobie znać nawet obecnie. Wiele sporów nie wygasło od czasów reformacji, a zdarzają się jeszcze dawniejsze, jak na przykład konflikt katolicyzmu i prawosławia w byłej Jugosławii. Polityka segregacji rasowej na południu- Konwój organizacji charytatywnej Christian Aid wiezie pomoc ofiarom suszy w Mdli. KOŚCIÓŁ, PAŃSTWO I SPOŁECZEŃSTWO 87 - Stanów Zjednoczonych i apartheidu w Republice Południowej Afryki znalazła poparcie u części miejscowych Kościołów, ale spotkała się z ostrą krytyką ze strony innych chrześcijan. W świecie współczesnym chrześcijaństwo musi sprostać wielu wyzwaniom z zewnątrz. Od XVI i XVII wieku nauka zaczęła kwestionować podstawy nauki chrześcijańskiej i stale podnosi nowe kwestie natury doktrynalnej, moralnej i etycznej. Kreacjonizm i teoria ewolucji wciąż jeszcze, po upływie z górą stulecia od ich ogłoszenia, dzielą wiernych. Obecnie należy dodać do tego spory w dziedzinie bioetyki, dotyczące klonowania i inżynierii genetycznej. Inne problemy, przed którymi stają chrześcijanie u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa, obejmują między innymi: ochronę środowiska, często pozostającą w sprzeczności z szybkim postępem gospodarczym; stosowanie kary śmierci; aborcję; zagadnienia seksualności i rodziny. Kościoły protestanckie nie uważają małżeństwa za związek sakramentalny, inaczej niż katolicy i prawosławni, ale wszyscy chrześcijanie porównują instytucję małżeństwa do związku Kościoła i Chrystusa (zob. List do Efezjan 5,22-33). W ciągu całych swych dziejów Kościół uważał rodzinę za istotny czynnik przekazywania wartości chrześcijańskich. Zarówno postępowi, jak i konserwatywni teologowie wszelkich wyznań podkreślają społeczne znaczenie małżeństwa i rodziny. Trwają jednak spory co do praw rządzących małżeństwem, seksualnością i wychowaniem dzieci w rodzinie. Nie wydaje się, by głębokie różnice, często przebiegające wzdłuż linii podziału na prawicę i lewicę, a dotyczące takich spraw, jak partnerstwo w małżeństwie, planowanie rodziny i orientacja seksualna, miały w niedalekiej przyszłości przestać dzielić wiernych. Anglikańskie kapłanki i diakonissy podczas specjalnej uroczystości w katedrze w Canterbury. Kapłaństwo kobiet jest jedną z podstawowych kwestii dzielących główne wyznania. Większość kościołów protestanckich ma obecnie kobiety-kapłanki, natomiast katolicyzm i prawosławie są temu zdecydowanie przeciwne. Teologie wyzwolenia. Określenie "teologie wyzwolenia" obejmuje różnorodne radykalne nurty w chrześcijaństwie, w tym właściwą teologię wyzwolenia i teologię feministyczną. Teologia wyzwolenia, która zrodziła się wśród katolików w Ameryce Łacińskiej, dąży do radykalnych przemian społecznych, mających na celu przezwyciężenie nędzy, a Jezusa przedstawia przede wszystkim jako wyzwoliciela prześladowanych. Jej zwolennicy twierdzą, że cierpiąca część ludzkości to wybrani przez Boga. Szczególną rolę przypisują oni przede wszystkim Księgom Wyjścia (opowieść o wyzwoleniu narodu wybranego) i Hioba (historia cierpień niewinnej jednostki). Niektórzy hierarchowie katoliccy krytykowali teologię wyzwolenia, twierdząc, że ponieważ opiera się ona na ideologii marksistowskiej, redukuje religię do poziomu polityki. Można jednak zauważyć, że istnieje długa tradycja chrześcijańskiego zaangażowania politycznego, nawet w państwach katolickich, co znajduje wyraz w działalności partii chrześcijańsko-społecznych i chrześcijańsko-demokratycznych we Włoszech, w Niemczech i innych krajach (choć ich program jest naturalnie bardziej prawicowy). Teologia feministyczna opiera się na przekonaniu, że teologia tradycyjna jest w swej istocie patriarchalna, czyli że została sformułowana wyłącznie przez mężczyzn i dla mężczyzn. Głównym celem teologii feministycznej jest wyeliminowanie dyskryminacji wynikającej z przynależności do danej płci, rasy lub klasy społecznej oraz popieranie pełnej równości wszystkich chrześcijan. Podnosząc kwestię ucisku kobiet w historii chrześcijaństwa, teologii i praktyce, teologia feministyczna odwołuje się do Pisma Świętego i tradycji; krytykuje teologię patriarchalną i stara się odzyskać utracone doświadczenia kobiet. Rozdział trzeci. Islam. Matthew S. Gordon. Stronica z wielkoformatowego rękopisu Koranu (54x66 cm), powstałego w Afryce Północnej w początkach VIII wieku. Ten styl kaligrafii arabskiej zwany jest kufickim od nazwy irackiego miasta Al-Kufa. WPROWADZENIE 90 Pochodzenie ARABSKIEGO 94 Rozwój historyczny OKRES IMPERIÓW 96 Aspekty boskości drogi do boga 100 święte pisma słowo boże 104 Święte postacie I PROROK I WYSŁANNIK 106 Święte postacie 2 IMAMOWIE I "ŚWIĘCI" 108 Zasady etyczne Szariat i prawo MUZUŁMAŃSKIE 110 Święte miejsca MECZETY 112 Święty czas OBOWIĄZKI WIERNYCH 114 Śmierć i życie pozagrobowe POWRÓT DO BOGA 118 Społeczeństwo a religia PROBLEMY I KONFLIKTY 120 NA SĄSIEDNIEJ STRONIE Wspaniałe, wyłożone ceramicznymi płytkami wnętrze Meczetu Szacha (Masdżed-e Szah) w Isfahanie w Iranie, zbudowanego w latach 1612-37 (prace rozpoczęte przez szacha Abbasa Wielkiego). Na dekorację składają się niemal wyłącznie symbole i kaligrafowane litery, zgodnie z poglądami islamu na sztukę przedstawieniową (zob. str. 100). 90 Z przyczyn niezależnych od polskiego wydawCy, na mapach na str. 91 znalazły się mylne oznaczenia dotyczące procentu ludności muzułmańskiej w niektórych krajach. Korygujemy zatem te nieścisłości. W następujących krajach ludność muzułmańska przekracza 5%: Francja, Gujana, Kenia, Mongolia, Republika Środkowoafrykańska, Rosja, Togo, Trynidad, Tobago. W następujących krajach muzułmanie nie stanowią znaczącej grupy ludności i nie przekraczają 1%: Białoruś, Estonia, Litwa, Łotwa, Mołdawia, Ukraina. (Przyp. konsult.) Modlący się Palestyńczycy na placu Żłóbka w Betlejem, mieście świętym dla żydów i chrześcijan, ale zamieszkanym głównie przez muzułmanów. Wzajemne wpływy trzech monoteistycznych religii na przestrzeni dziejów powodowały waśnie, ale i wzajemnie wzbogacały. WPROWADZENIE. Islam pojawił się w dziejach ludzkości jako trzecia z wielkich światowych religii monoteistycznych. Samo słowo islam, często tłumaczone "poddanie się", odwołuje się do decyzji muzułmanów (muslimun, którzy poddają się, podporządkowują się"), by zarówno cieleśnie, jak i duchowo podporządkować się woli Boga (po arabsku Allah, "Jedyn, Poddanie się woli Bożej, wyrażonej w świętych tekstach religijnych równoznaczne z wprowadzeniem harmonijnego porządku we wszechświecie. W tym sensie islam odwołuje się nie tylko do aktu poddania woli Bożej, ale i do jego konsekwencji, czyli pokoju (salam). Religia muzułmańska ma swój początek w wydarzeniach, które miały miejsce w początkach VII wieku n.e. w arabskim mieście Mekka. Tradycja mówi, że czterdziestoletni kupiec Muhammad Ibn Abd Allah (Mahomet) nazywany po prostu Prorokiem lub Wysłannikiem Boga, otrzymał cały szereg danych od Boga objawień, poczynając od pierwszego 610, aż po ostatnie wkrótce przed śmiercią w 632 roku. Te objawienia znane pod wspólną nazwą Koran, uważane są przez muzułmanów za bezpośrednie i ostateczne Słowo Boże i stanowią podstawowe źródło muzułmańskiej wiary i praktyk religijnych. Koran jest równocześnie symbolem i ucieleśnieniem bliskiego związku między Bogiem a ludzkością. Koran uzupełniają obszerne i złożone relacje o życiu Mahometa hadisami (zob. str. 105), w których zawarta jest Sunna, czyli tradycja", mówiąca, jak Prorok myślał, mówił i prowadził swoje sprawy. Sunna to dwa najważniejsze źródła muzułmańskiej myśli religijnej i prawnej. Interpretowanie Koranu i hadisów jest zadaniem alimów, religijnych uczonych lalim, l. mn. Mama, "wiedzący"). Ich dziełem są podstawy zbioru przepisów, zwanego szarf it, z którego z kolei rozwinęło się prawo muzułmańskie (zob. str. 110-11). Większość współczesnych muzułmanów należy do społeczności sunnickiej. Sunnicka odmiana islamu (zob. str. 98) powstała przed X wiekiem w kręgach uczonych w takich ośrodkach jak Kair, Damaszek, Bagdad oraz w głównych miastach irańskich, na przykład w Niszapurze. Uważając się za członków jednej, światowej społeczności muzułmańskiej, sunnici uznają jednak wewnętrzne zróżnicowanie społeczne i kulturowe, wynikające z zetknięcia się nauk islamu z lokalnymi i regionalnymi praktykami religijnymi na Bliskim Wschodzie i gdzie indziej. Dopuszczają także różnice, związane z interpretacjami doktrynalnymi, a szczególnie prawnymi. Islam sunnicki ukształtował się częściowo w wyniku nieuniknionej, w zorganizowanych religiach, tendencji do ustalenia pewnej "ortodoksji", a częściowo jako reakcja na rozwój innych nurtów tradycji muzułmańskiej. Głównym takim nurtem jest szyizm (zob. str. 97). Islam szyicki ma kilka odmian, a największe z nich to: imamici ("dwunastowcy"; zob. str. 108-9), stanowiący większość w Iranie i południowym Iraku oraz znaczne liczebnie mniejszości w Libanie, Kuwejcie, Pakistanie i w innych krajach; ismailici (zob. str. 109), którzy też dzielą się na kilka grup, a mieszkają głównie w Indiach, Afryce Wschodniej oraz w coraz większej liczbie w miastach Kanady i Wielkiej Brytanii; oraz zajdyci, skupieni głównie w Jemenie. Islam ukształtował się na obszarze Bliskiego Wschodu. Na wczesnym etapie rozwoju zetknął się z judaizmem i chrześcijaństwem, zoroastryzmem w Iranie (Persji), a także z prawnymi i politycznymi tradycjami Cesarstwa Bizantyjskiego; szybko opanował również Iran oraz stepy Azji Środkowej zamieszkane głównie przez ludy tureckie. Rozprzestrzeniając się poza te rdzenne tereny, islam w sposób nieunikniony wszedł w kontakt z wieloma innymi kulturami. Dzisiejszą światową społeczność muzułmańską charakteryzuje ogromna różnorodność narodowa, etniczna, społeczno-ekonomiczna i lingwistyczna. Liczba muzułmanów na całym świecie wciąż rośnie. Najczęściej mówi się o miliardzie wyznawców, choć w niektórych regionach, gdzie muzułmanie są grupą dominującą liczebnie, trudno jest ustalić dokładne dane. Innowiercy uważają zazwyczaj, że większość muzułmanów to Arabowie. Takie błędne przekonanie wyrosło z faktu, że w istocie większość Arabów to wyznawcy islamu, a także z arabskiego pochodzenia samej religii. Ponadto Koran został objawiony właśnie w języku arabskim. Jednak większość współczesnych muzułmanów mieszka poza arabskimi rejonami Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Najwięcej ludności muzułmańskiej żyje w Indonezji, następnie w Pakistanie, Bangladeszu i w Indiach. Muzułmanami jest większość Irańczyków i Turków. Istnieją liczne społeczności muzułmańskie w Chinach, Rosji i Afryce na południe od Sahary. W Europie i Ameryce Północnej też mieszkają niewielkie, lecz żywotne i szybko rosnące społeczności muzułmańskie. Na przykład wielu muzułmanów z Pakistanu i Indii osiedliło się obecnie w Wielkiej Brytanii, z Afryki Północnej - we Francji, a Turcy i Persowie - w Niemczech. Muzułmańskie społeczności w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych to zarówno rodziny imigrantów i ich potomkowie, jak też nawróceni. Rys historyczny. 570-632 • Życie Proroka Mahometa. 622 • Mahomet przenosi się do Medyny (hidżra); początek kalendarza muzułmańskiego (16 lipca). 632 • Śmierć Mahometa; wybór Abu Bakra na pierwszego kalifa. 632-661 • Kalifowie Prawowierni (Al-Chulafa al- Raszidum) rozciągają panowanie islamu na północną Afrykę, Persję, Jerozolimę, Damaszek, Kaukaz i Azję Środkową. ok. 640-660 • Początki muzułmańskiej tradycji szyickiej. 732 • Pochód muzułmanów w głąb Europy zostaje powstrzymany przez wojska chrześcijańskie w bitwie pod Poitiers we Francji. 750-925 • "złoty wiek" imperium Abbasydów. 969-1171 • Dynastia ismailickich Farymidów rządzi w Kairze. 1055-1220 • Sułtani Seldżuccy rządzą w Bagdadzie. 1096 • Początek pierwszej wyprawy krzyżowej. 1099 • Krzyżowcy zdobywają Jerozolimę. 1250-1517 • Mamelucy rządzą w Egipcie. 1258 • Bagdad złupiony przez Mongołów; koniec imperium Abbasydów. 1291 • Wojska muzułmańskie zajmują Akrę w Palestynie, ostatnią twierdzę krzyżowców. 1453 • Konstantynopol (Stambuł) zdobyty przez Turków Osmańskich. 1492 • Upadek Grenady kończy rządy muzułmanów w Hiszpanii. 1502-1736 • Dynastia SaFawidów rządzi Iranem. 1520-1736 • Sułtan Sulejman Wspaniały rozciąga zwierzchnictwo osmańskie na Europę południowo-Wschodnią, Afrykę Północną i Bliski Wschód. 1526 • Umocnienie władzy Mogołów w Indiach. 1683 • Turcy oblegają Wiedeń. 1798 • Napoleon atakuje Egipt. 1832 • Francuzi zajmują Algierię. 1857 • Po obaleniu imperium Mogołów Indie dostają się pod bezpośrednią władzę brytyjską. 1885-98 • Mahdyści rządzą Sudanem. 1920 • System mandatowy wprowadza europejskie rządy kolonialne na dawnych ziemiach osmańskich: w Iraku, Syrii, Libanie, Palestynie i Zajordanii 1923 • Kemal Ataturk ogłasza powstanie republiki tureckiej; obalenie kalifatu. 1932 • Powstanie Arabii Saudyjskiej. 1947 • Powstanie muzułmańskiego państwa Pakistanu. 1948 • Powstanie państwa Izrael i pierwsza wojna arabsko-izraelska. 1949 • Niepodległość Indonezji. 1967 • Druga wojna arabsko-izraelska. 1973 • Trzecia wojna arabsko-izraelska. 1979 • Rewolucja muzułmańska w Iranie. 1991 • Niepodległość dawnych republik sowieckich w Azji Środkowej. 1993 i 1995 • Porozumienia z Oslo prowadzą do utworzenia palestyńskiej autonomii w Gazie i na Zachodnim Brzegu. WPROWADZENIE 93 Wierni w meczecie Hajdam w Kulabie w południowym Tadżykistanie. W średniowieczu islam dotarł w głąb Azji Środkowej, sięgając aż do (chińskiego Turkiestanu i jeszcze dalej, do centralnych Chin). Odrodzenie islamu nastąpiło w tych rejonach po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 roku. Nowoczesny meczet Fajsala (zbudowany w latach 1978-88) w Islamabadzie w Pakistanie to pomnik muzułmańskiego internacjonalizmu. Dar Arabii Saudyjskiej (nazwany na cześć saudyjskiego króla Fajsala Ibn Abd al-Aziza Al Su uda), został zaprojektowany przez tureckiego architekta jako centralny element nowej stolicy Pakistanu. Sam Pakistan powstał w 1947 roku na głównie muzułmańskich terenach północno-zachodnich wschodnich Indii, gdzie niegdyś rozciągało się imperium dynastii Mogołów, panującej na subkontynencie od XVI do XVIII wieku. 94 POCHODZENIE AIrHARAM W przedmuzułmańskiej Mekce znajdowało się starodawne sanktuarium, zwane Al-Haram, od arabskiego słowa oznaczającego "święty, nienaruszalny". W czasie, gdy urodził się Mahomet, być może w 570 roku, plemię Kurajszytów kontrolowało dostęp do Al-Haramu, stanowiącego ośrodek miejscowych praktyk religijnych i cel pielgrzymek. W jego środku znajdowała się Al-Kaba, starożytna święta budowla (zob. str. 112), wewnątrz i wokół której ustawiono wiele kamiennych idoli, przedstawiających rozmaite bóstwa arabskie, z których głównym był Hubal, być może bóg wojny, i trzy córki Allaha, boskiego pana Al-Haramu. To w imię Allaha (arab. al-ilah "bóg") Mahomet rozpoczął nauczanie, choć w owym czasie Allahowi najwyraźniej towarzyszyły inne bóstwa. Pielgrzymkowe funkcje Al-Haramu szły w parze z jego wykorzystaniem przez kupców: uważano go za neutralny grunt, gdzie bez obaw można wymieniać towary i spotykać się. A zatem Kurajszyci odgrywali tu rolę negocjatorów, strażników świętych miejsc, a zarazem aktywnych uczestników przedsięwzięć handlowych. Widok Medyny, miasta, w którym powstała pierwsza wspólnota muzułmańska. Medyna, obecnie leżąca w Arabii Saudyjskiej, jest drugim co do świętości miastem islamu po Mekce. Malowidło z ok. 1750 roku. Arabski tygiel. Według tradycji islam narodził się w Al-Hidżazie, północno-zachodnin rejonie Półwyspu Arabskiego, a konkretnie w miastach Mekka (arab Makka) i Jasrib, później znanym jako Medyna (z arab. Madinat an-Nali - "Miasto Proroka"). To właśnie w Mekce czterdziestoletni kupiec zwany Muhammad Ibn Abd Allah (Mahomet) doznał pierwszego objawienia tworząc podstawy islamu. Wpływowi członkowie klanu Mahometa, Bam Haszim, należącego do potężnego plemienia Kurajszytów, opanowali szlaki handlowe, łączące Al-Hidżaz z południową Syrią, Mezopotamią (dziu Irak), Jemenem i Afryką Wschodnią. W VI wieku "Arabia" obejmowała niemal cały Półwysep Arabski a także Zajordanię, południową Syrię i Mezopotamię. Na pustynnym Pół wyspie Arabskim istniały niewielkie ośrodki handlowe, takie jak Mekka a także społeczności rolnicze, na przykład Jastrib. Jego mieszkańcy posługi wali się wspólnym językiem arabskim, ale nie tworzyli politycznej jedności Główną formą organizacji społecznej i politycznej było plemię. Większoś ówczesnych Arabów to pasterze-koczownicy (Beduini), prowadzący trudne i pełne wyrzeczeń życie, oparte na hodowli wielbłądów, owiec i kóz. Plemię zapewniało zarówno poczucie tożsamości, jak i fizyczne bezpieczeństwo. Sposób życia Arabów zmieniał się pod wpływem rozwoju sytuacji politycznej, gospodarczej i religijnej na Bliskim Wschodzie. Prawdopodobnie chrześcijańscy kupcy i wędrowni kaznodzieje dosyć często odwiedzali Półwysep Arabski, a zatem Mahomet zetknął się z tradycją chrześcijańską. W Al-Hidżazie żyli także w znacznej liczbie Żydzi, szczególnie w Jasribie gdzie mieszkały co najmniej trzy żydowskie plemiona. Na całym Bliskim Wschodzie dominowały w owym czasie dwa rywalizujące z sobą mocarstwa: Cesarstwo Bizantyjskie i perskie imperium Sasanidów. W początkach VI. wieku oba były znacznie osłabione wojną i wewnętrznymi zamieszkami. ARABSKI TYGIEL 95 Społeczność muzułmańska, czyli - by użyć terminu koranicznego - umma, datuje swe powstanie od konkretnego zdarzenia w życiu Mahometa. W wyniku boskich objawień Mahomet rozpoczął swą prorocką misję około 610 roku (zob. str. 106-7). Początkowo mieszkańcy Mekki, a zwłaszcza Kurajszyci, traktowali go tolerancyjnie, ale ich stosunek szybko zmienił się na wrogi, gdy Mahomet stopniowo zwracał się ku czystemu monoteizmowi i krytykował pogański kult skupiony wokół Al-Haramu (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony). W 622 roku prześladowania jego zwolenników sprawiły, że Prorok przeniósł się wraz z nimi do Jasribu, rolniczego miasta, położonego dalej na północ. Ostatni z Mekki wyjechał sam Mahomet oraz jego teść i bliski towarzysz, Abu Bakr. Podróż Proroka w 622 roku zwana jest hidżrę, od której tradycja muzułmańska datuje założenie ummy i początek muzułmańskiego kalendarza. Tradycja profetycka. W pewnym sensie muzułmanie uważają nauki wywodzące się z boskiego objawienia danego Mahometowi za moment powstania ich religii. Z drugiej strony panuje przekonanie, że Tradycja wyrażona przez Proroka jest tak stara, jak sama ludzkość. Muzułmanie wierzą, że jedyny, prawdziwy Bóg, wieczny i wszechmocny, po raz pierwszy objawił swe Słowo w czystej, niezmiennej formie Adamowi, pierwszemu człowiekowi, a następnie starożytnemu patriarsze Abrahamowi (po arabsku Ibrahimowi). To samo pierwotne przesłanie, mówiące o wyjątkowej więzi Boga z ludzkością, zostało później dane Mahometowi. W ten sposób islam postrzega siebie jako religię oryginalną i jedynie prawdziwą - religię Abrahama. Według Koranu między Abrahamem a Mahometem żyło wielu innych proroków (nabź), z których dwudziestu ośmiu zostało wybranych, by szerzyć Słowo Boże; nazywa się ich rasulami. Do najważniejszych rasulów należą: Noe (arab. Nuh), Dawid (Dawud), Mojżesz (Musa) i Jezus (Isa). Przez tych dwóch ostatnich boskie przesłanie trafiło do żydów i chrześcijan, a zatem obie grupy należą, tak samo jak islam, do wspólnej "tradycji Abrahama". Koran nazywa żydów i chrześcijan "Ludami Księgi" (Ahl al-Kitab) i traktuje ich ze szczególnym szacunkiem. Ale Koran zawiera także polemikę z tymi dwoma "religiami Abrahama". Według nauki muzułmańskiej każde kolejne objawienie stanowi początek nowego cyklu profetycznego, który znajduje kulminację w zamierzonym lub niezamierzonym zniekształceniu pierwotnej, oryginalnej idei - i w tym momencie pojawia się nowy prorok. A zatem cykl rozpoczęty przez Jezusa zakończył się "zniekształceniem", które polega na chrześcijańskich koncepcjach Trójcy Świętej i boskości Chrystusa (zob. str. 64). Na każdego kolejnego proroka wcześniejsze zniekształcenie boskiego przesłania nakładało podwójną odpowiedzialność: by ostrzegać i by odnawiać. Z muzułmańskiego punktu widzenia Mahomet ma w tym profetycznym łańcuchu swoje miejsce, ale jest wyjątkowy, ponieważ stanowi "pieczęć proroków" (chatam arz-nabijjin): na nim kończy się cykl profetyczny. Przypomina ludzkości o pierwotnym, prawdziwym przesłaniu i przynosi jego ostateczną, doskonałą formę: Koran. Anioł interweniuje, przynosząc barana na ofiarę, zamiast syna, którego Abraham zamierzał złożyć w ofierze, wypełniając boski nakaz będący próbą wiary. Muzułmańscy uczeni są zgodni, że synem tym nie był Izaak (Ishak), lecz Izmael (Isma al). Tureckie malowidło z 1583 roku. 96 ROZWÓJ HISTORYCZNY Podróże Ibn Battuty. Jednym z najważniejszych źródeł wiedzy o średniowiecznym świecie islamu jest relacja z podróży uczonego działającego w XIV wieku, Ibn Battuty (1304-ok. 1370). Przemierzając ten świat od Afryki Północnej do Egiptu i Al-Hidżazu, od Palestyny do Persji, Azji Środkowej, Indii, Azji Południowo-Wschodniej i aż po Chiny, Ibn Battuta odwiedził wiele muzułmańskich społeczeństw, reprezentujących bogactwo języków, kultur i dziejów. Opisuje niszczycielski najazd Mongołów na Persję i Azję Środkową w XIII wieku; rozprzestrzenianie się islamu wśród Turków, którzy stopniowo przejmowali kontrolę nad Azją Mniejszą; i rosnącą obecność islamu w krajach leżących wzdłuż wybrzeży Oceanu Indyjskiego oraz w głębi Afryki. Podbite ludy. Nawrócenia wśród podbitych ludów, zamieszkujących arabsko-muzułmańskie imperium, były stałym zjawiskiem w pierwszych kilku wiekach historii islamu. Muzułmanami stali się w ogromnej większości mieszkańcy Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej. Jednak w Egipcie, Mezopotamii i innych rejonach przetrwały liczne wspólnoty chrześcijańskie, żydowskie i inne. Przypadki wymuszonego nawracania zdarzały się, ale, jak się wydaje, niezbyt często. Niektóre kościoły chrześcijańskie przerobiono na meczety, ale dotyczyło to wyjątków. Jako "Ludy Księgi" - ludy, do których Bóg skierował swoje prorocze przesłanie - żydzi i chrześcijanie zostali przez alimów, czyli uczonych religijnych, nazwani zimmi, "ludy chronione". Oznaczało to, że należy szanować ich tradycję i praktyki religijne i pozwolić im, by sami decydowali we własnych sprawach wewnętrznych. Później, z przyczyn głównie politycznych i finansowych, statusem zimmich objęto także wyznawców zoroastryzmu. Zimmż mieli zagwarantowane bezpieczeństwo osobiste, majątku i miejsc kultu religijnego; zazwyczaj w praktyce przepis ten był respektowany. Z drugiej strony status zimmżch był zdecydowanie niższy od muzułmanów. W wielu miejscach i w różnych okresach wymagano od nich, by nosili wyróżniające ich ubrania; często nie wolno im było nosić broni. Co więcej, zżmmi nie mogli szerzyć swej wiary i budować nowych miejsc kultu. Musieli oni także płacić specjalny podatek, zwany dżizja, nakładany na niemuzułmanów. Wydaje się, że to głównie stygmat związany ze statusem zżmmich sprawiał, iż wielu niemuzułmanów w końcu przechodziło na nową wiarę. Bizantyjski kościół Hagia Sofia w Konstantynopolu przerobiono na meczet Ala Safva w 1453 roku. Epoka imperiów. W Medynie Mahomet nadal nauczał i pozyskiwał zwolenników. W "Konstytucji Medyńskiej" ogłosił istnienie ummy (zob. str. 95). Przez następnych dziesięć lat sprawował władzę religijną, polityczną i wojskową nad dynamicznie się rozwijającą nową społecznością. Próba pozyskania poparcia żydowskich plemion, mieszkających w Medynie zakończyła się tragicznie: dwa z nich zostały wygnane, a trzecie zmasakrowano. Jedna kampania wojskowa, mająca na celu zdobycie Mekki, odniosła sukces. W chwili śmierci, 8 czerwca 632 roku, Mahomet kontrolował znaczną część Półwyspu Arabskiego. Wysłał także wojsko, by wypróbować bizantyjskie systemy obronne w południowej Syrii. W ciągu następnych dwudziestu lat arabskie armie muzułmańskie całkowicie zniszczyły perskie imperium Sasanidów, a także wyparły Bizantyjczyków z Syrii i Egiptu. W toku dalszych podbojów wojska muzułmańskie zajęły znaczne obszary Azji Środkowej, północne Indie, pozostałą część Afryki Północnej i Półwysep Iberyjski. Rządy nad tym szybko rosnącym imperium sprawowali najpierw Towarzysze Proroka, a następnie, po okresie wewnętrznych walk, elita plemienna EPOKA IMPERIÓW 97 imienia Mahometa - Kurajszytów, dowodzona przez rodzinę Umajjadów. Polityczni spadkobiercy Proroka nosili tytuł kalifów (z arab. chalifa, "przedstawiciel, następca"). W latach 661-750, po przeniesieniu stolicy z Medyny do Damaszku, Umajjadzi rządzili kalifatem, odnosząc wielkie sukcesy w arabizacji i islamizacji podbitych ziem. W 750 roku Umajjadów usunęli Abbasydzi, inna gałąź Banu Haszim (klanu Proroka). Czasy kalifatu Abbasydów ze stolicą w Bagdadzie to okres stałego rozwoju społeczności muzułmańskiej. Przechodzenie na nową wiarę było powszechne w Afryce Północnej, Hiszpanii i na Bliskim Wschodzie. Podążając śladem zwycięskich wojsk, Arabowie osiedlali się w głównych ośrodkach miejskich Bliskiego Wschodu; również arabskie garnizony wojskowe, takie jak Al-Basra, Al-Kufa czy Al-Fustat, przekształcały się w nowe miasta. W IX i X wieku Arabowie stykali się w tych miejskich środowiskach z tradycjami żydowskimi, chrześcijańskimi, perskimi i zoroastryzmem. Te kontakty oraz potrzeby wynikające z administrowania ogromnym imperium doprowadziły do niezwykłego rozkwitu muzułmańskiej myśli prawnej, religijnej i politycznej. Przodującym ośrodkiem była stolica imperium - Bagdad. Wśród wybitnych postaci tego okresu można wymienić uczonych Dżafara as-Sadika (700-765) i Asz-Szafi'iego (767-819), historyka i egzegetę At-Tabariego (838-923), filozofa Ibn Sinę (w Europie znanego jako Awicenna; 980-1047) oraz być może najbardziej z nich wszystkich wpływowego Al-Ghazalego (1058-1111; zob. str. 103). W połowie IX wieku władza Abbasydów zaczęła słabnąć. Półtora wieku wcześniej dynastia utraciła Hiszpanię na rzecz potomka Umajjadów; obecnie zaś polityczne niepowodzenia, a także rosnące znaczenie alimów, doprowadziły do zachwiania prawnych podstaw rządów kalifów. Równie 98 ROZWÓJ HISTORYCZNY poważnym problemem było powstanie dwóch odłamów islamu, z których rozwinie się szyizm (zob. tekst na prawym marginesie). Imperium Abasydów stopniowo ustępowało miejsca regionalnym ośrodkom władzy. Fatymidzi, rządzący Tunezją od 909 roku, w 969 roku podbili Egipt i założyli swoją stolicę w Kairze. Księstwa abbasydzkie w Iranie oraz ziemie w Azji Środkowej położone za rzeką Oksus (Amu-Darią) padły łupem wyznających islam koczowniczych ludów tureckich, którym przewodził ród Seldżuków. Władcy seldżuccy, czyli sułtani, zdobyli Bagdad i położyli kres marionetkowemu już tylko kalifatowi w 1055 roku. Krótki okres zjednoczonego imperium pod władzą Turków Seldżuckich, obejmując większość Bliskiego Wschodu, zakończył się jego rozpadem. Niemniej jednak Seldżucy wytyczyli szlak dla kolejnych inwazji ludów tureckich a w końcu dla najazdów Mongołów w XIII wieku. W okresie seldżuckim nastąpił rozkwit intelektualnych i artystycznych tradycji perskich i tureckich, stanowiących nowe źródło inspiracji dla myśli muzułmańskiej. Seldżucki minister Nizam al-Mulk (zm. 1092) szczególnie zasłużył się alminom poprzez mianowanie ich przedstawicieli na stanowiska religijne i legislacyjne oraz wspomaganie uczelni teologicznych (madrasa). Takie niełatwe, choć wzajemnie korzystne związki rządzącej wojskowej elity tureckiej z intelektualistami i autorytetami religijnymI EPOKA IMPERIÓW 99 CEchowały także rządy Mameluków (1250-1517), którzy po Fatymidach przejęli władzę w Egipcie. Wysiłki alimów, częściowo dzięki oficjalnej opiece sułtanów, doprowadziły do powstania wspólnego systemu symboli, obrzędów, tradycji i postaw w całym świecie muzułmańskim. Do Indii islam przybył na fali wczesnych podbojów, ale zakorzenił się na stałe dopiero w początkach XIII wieku, gdy powstały Sułtanaty Delhijskie (1206--1526), księstwa rządzone przez tureckich i środkowoazjatyckich dowódców wojskowych. Muzułmańscy kupcy, misjonarze, a zwłaszcza mistycy (sufi; zob. str. 101-3), przyczynili się do nawrócenia ludów zachodnich i północnych Indii na islam. Wieki XIII i XIV były okresem pokojowego rozprzestrzeniania się islamu, niesionego przez sufich i kupców z Indii do Azji Południowo-Wschodniej. Stopniowo islam przyjęła większość mieszkańców obszaru obecnej Indonezji i Malezji. Także dzięki kupcom i sufitom islam z Afryki Północnej rozprzestrzenił się na Saharze Zachodniej i wzdłuż wybrzeży dzisiejszej Somalii i Tanzanii. Poczynając od średniowiecza, islam docierał do Afryki położonej na południe od Sahary, ale główne jego zdobycze w tym regionie przypadły dopiero na XIX i XX wiek. W XV-XVII wieku w świecie islamu powstały trzy dynamiczne i bogate imperia. Sułtani osmańscy rządzili w Stambule (dawnym Konstantynopolu, stolicy Bizancjum) i w szczytowym okresie potęgi kontrolowali Afrykę Północną, Egipt, Bliski Wschód, Anatolię i znaczną część południowo-wschodniej Europy. Szachowie z dynastii Safawidów doprowadzili do zasadniczych zmian w rządzonym przez siebie Iranie, przechodząc z islamu sunnickiego na islam szyicki ("dwunastowców"). W Indiach scentralizowane imperium Mogołów było oficjalnie państwem muzułmańskim, ale u podstaw ich władzy leżała opieka, jaką Mogołowie otaczali kulturę hinduską (zob. str. 132). W XVIII wieku rozpoczął się trwający do dziś okres gwałtownych i niekiedy dramatycznych przemian w świecie islamu. Najpierw trzy wielkie imperia: osmańskie, safawidzkie i mogolskie przeżyły okres wewnętrznych zamieszek, a wkrótce musiały sprostać zagrożeniom niesionym przez ekspansywny imperializm krajów europejskich, szczególnie Wielkiej Brytanii, Francji i Rosji. Europa chrześcijańska i świat islamu zetknęły się już w czasach wypraw krzyżowych, podejmowanych przez katolickie rycerstwo z Europy Zachodniej od XI wieku. Konflikt obu światów doprowadził do kresu rządów muzułmańskich w Hiszpanii w 1492 roku. Rozwój imperializmu europejskiego doprowadził w latach dwudziestych XX wieku do okupacji niemal całego świata muzułmańskiego. W XVIII wieku muzułmańscy uczeni i pisarze ubolewali nad przemieszczeniami ludności i brakiem jedności na skutek rozdrobnienia i osłabienia trzech muzułmańskich imperiów. Dzięki ruchom odnowy społecznej i politycznej, zrodzonym w odpowiedzi na brak spójności islamu (zob. tekst na prawym marginesie), przygotowany został grunt pod odbudowę siły i przywrócenie znaczenia islamu we współczesnym świecie. Islam szyicki. Korzenie szyizmu sięgają konfliktu na tle sukcesji po Proroku. Garstka szanowanych muzułmanów wybrała na pierwszego kalifa Abu Bakra, bliskiego Towarzysza Mahometa, postępując tak wbrew tym, którzy w roli prawowitego następcy widzieli Alego Ibn Abi TaGba, zięcia Proroka. Choć Ali także został później kalifem (656-661), jego zwolennicy upierali się, że popełniono niesprawiedliwość. Ruch szyicki wyrósł z frakcji zwolenników Alego. Szyici twierdzą, że jedynie potomek Alego i jego żony Fatimy, córki Proroka, może być przywódcą, czyli imamem ummy-społeczności muzułmańskiej. W 680 roku sprawę Alidów (zwolenników Alego) podjął jego syn Al-Husajn w krótkotrwałym powstaniu, które zakończyło się śmiercią jego samego i masakrą jego męskich zwolenników przez wojsko kalifa Jazida I (680-683). Dwa główne odłamy szyizmu - imamici, zwani dwunastowcami, i ismailici - powstały w wyniku sporu, kto może uzyskać tytuł imama (zob. str. 108-9). Na czele dwunastowców, których główny ośrodek znajdował się w Bagdadzie, stała apolityczna, intelektualna elita, dobrze zintegrowana z miejską społecznością muzułmańską. Szyici ismailici, mający oparcie na wsi i głoszący radykalne hasła polityczne, podjęli aktywną działalność misjonarską, zyskując sobie zwolenników w całym świecie muzułmańskim. W początkach X wieku powstało w Afryce Północnej państwo ismailickie - kalifat Fatymidów. W latach 969-1171 Farymidzi rządzili imperium, którego centralną część stanowił Egipt. Dziedziniec Lwów w pałacu Alhambra, siedzibie muzułmańskich władców Grenady w południowej Hiszpanii. Grenada, ostatni szaniec wielkiej cywilizacji arabskiej na Półwyspie Iberyjskim, została zajęta przez wojska chrześcijańskie w 1492 roku. Islam Sunnicki. Większość muzułmanów należy do sunnickiej odmiany islamu. Jej powstanie można datować na czasy sporów między szyitami (zob. str. 97) a większością społeczności muzułmańskiej w okresie pierwszego kalifatu; jej rozwojowi sprzyjały wyzwania, przed jakimi stoi każda nowa wiara na etapie kształtowania spójnego systemu praktyki i teorii. Sunnizm podkreśla zgodę i wspólnotę, oparte na Koranie i przykładzie Proroka. Termin "sunnici" pochodzi od arabskiego słowa Sunna- "ludzie Tradycji (sunna) i wspólnoty". Tradycja to przykład Mahometa, wzór postępowania dla muzułmanów. Kluczowym etapem w rozwoju sunnizmu było powstanie czterech głównych szkół prawa muzułmańskiego ok. 1000 roku (zob. str. 110). Dwie karty z Koranu, powstałego w czasach Seldżuków. Tekst zapisany jest pismem zwanym muhakkak, natomiast tytuły sur są w geometrycznym piśmie kufickim. Pierwsze ruchy odrodzeniowe. W odpowiedzi na brak jedności muzułmańskiej w XVIII wieku zob tekst główny podejmowano próby rozwiązania dostrzeganego kryzysu drogą przebudowy muzułmańskiego życia społecznego i religijnego. Na półwyspie arabskim Ibn abd al.-wahhabzm 1792 propagował surową, wręcz autorytarną wizję społeczeństwa muzułmańskiego. Jego alians z księciem muhammadem Ibn Su'udem zm. 1765 ostatecznie przyczynił się do powstania współczesnej Arabii Saudyjskiej w 1932 roku. Usmanu dan fodio (1754-1817), popularny nigeryjski nauczyciel i działacz , poprowadził swych zwolenników do walki z wrogami politycznymi i siłami , które jego zdaniem korumpowały społeczeństwo muzułmańskie . Ruch dan fodio miał na celu stworzenie właściwego muzułmańskiego społeczeństwa i teokratycznego państwa , które pokieruje procesem jego odrodzenia. W Indiach szach wali allach (1702-62) wezwał do reformy tradycyjnej teorii i praktyki prawa muzułmańskiego. Jego idee popierał muhammad Ibn Ali as Sansui (1787-1859), północnoafrykański uczony i założyciel sufickiego bractwa Sanusijja. W połowie ekspansji imperializmu europejskiego stała się ważniejsza od odrodzenia muzułmańskiego społeczeństwa. Szkoła koraniczna w I ambuktu w położonym na skraju Sahary państwa Mali. Islam przybył do tej części Afryki wzdłuż szlaków handlowych między 1250 a 1500 rokiem. 100 ASPEKTY BOSKOŚCI Drogi do Boga. Islam pojmuje Boga (Allaha) jako tego, z którego emanuje wszystko inne. Jest on najpierw i przede wszystkim absolutnie Jedyny - co wyjaśnia pojęcie tauhid (zob. ramka na następnej stronie). Według słów Koranu: świadczą Bóg, iż nie ma boga, jak tylko On - i aniołowie, i lud posiadający wiedzę - utrzymując ze słusznością: "Nie ma boga, jak ty On, Potężny, Mądry!"" (Sura 3:18). Jedyność Boga potwierdza pierwszy wers szahady, muzułmańskiego wyznania wiary: "Nie ma bóstwa oprócz Boga". Naruszenie zasady tauhidu oznacza popełnienie szirku, co często tłumaczone jest jako "skojarzenie" - chodzi o skojarzenie ze świętością i boskością dowolnego aspektu świata, mimo że nie posiada on tych właściwości Koran ujmuje to następująco: "Czcijcie Boga i nie dodawajcie współtowarzyszy!" (Sura 4:36). Określenie to można rozumieć na wiele sposobów. Oczywiście poważnym grzechem jest wielbienie jakiejkolwiek innej siły lub istoty we wszechświecie poza Bogiem. Muzułmanie mogą również za przykłady szirku uważać skupienie się na dobrach materialnych albo i impulsywne i aroganckie zachowanie się, ponieważ naruszają one więź i zasady postępowania jednostki wobec Boga i społeczności. Muzułmańscy uczeni często piszą, że wiara, czyli iman, składa się z pięciu zasad. Pierwsza z nich to wiara w tauhid. Druga to wiara w istoty związane z Bogiem i jego obecnością w świecie, i w pracę, jaką wykonują na rzecz Boga; chodzi tu o anioły i istoty zwane dżinnami. Trzecia mówi o wierze w proroków i w profetyczne przesłanie, komunikujące wolę boską, ludzką. Wiara ta obejmuje wszystkie księgi boskiego objawienia, w tym Torę mojżeszową i Ewangelie. Czwarta dotyczy wiary w Sąd Ostateczny i następujące po nim wieczne cierpienie lub wieczną nagrodę (zob. ramka na następnej stronie). Piąta doktryna to wiara w predestynację. Zgodnie z podstawowym pojęciem koranicznym Bóg objawia się przez "znaki", dla których Koran używa określenia aja (l. Mn. ajat); to samo słowo stosuje się do wszystkich wersetów Koranu. Sam Koran też jest takim znakiem, w tym sensie, ostrzega i poucza. Muzułmańscy uczeni od najdawniejszych czasów usiłowali rozstrzygnąć kwestie dotyczące wiedzy czy świadomości Boga. Intelektualną historię Tradycji muzułmańskiej wyznaczają częściowo różne poszukiwania teologiczne, częściowo zaś napięcia, wynikające z różnic między drogami tych poszukiwań. Na przykład w IX wieku wybuchł spór, czy da się poznać Boga drogą rozumową - był to wynik doświadczeń związanych z długim okresem tłumaczenia i komentowania greckich dzieł filozoficznych i naukowych przez uczonych muzułmańskich. sztuka i boskość. Twierdzenie, że islam zawsze zakazywał sztuki przedstawieniowej, jest przesadą, o ile nie po prostu fałszem, na co wskazuje bogata muzułmańska tradycja ilustrowanych rękopisów (choć nigdy nie znajdziemy ilustracji w Koranie ani żadnym czysto religijnym tekście). Sam Koran nie zawiera takiego wyraźnego zakazu; to raczej uczeni przejawiali przeważnie wrogi stosunek do wszelkiego rodzaju sztuki przedstawieniowej. Wynika on z teorii, że tworzenie obrazów żywych istot stanowi wyzwanie dla twórczego geniuszu, jakim dysponuje jedynie Bóg. W meczetach sztuka przedstawieniowa nie występuje: kwitną tu natomiast wielkie muzułmańskie tradycje kaligrafii i sztuki symbolicznej. DROGI DO BOGA 101 Mistycyzm, poszukiwanie wyższego stopnia duchowego doświadczenia i świadomości boskości, przybrał w islamie formę ruchu zwanego sufizmem. Być może określenie to wywodzi się z arabskiego suf ("wełna"), nawiązując do szorstkiego, prostego ubioru, noszonego przez ascetów w okresie kształtowania się islamu. W kontekście muzułmańskim poszukiwanie głębokiej duchowości należy postrzegać jako integralny element życia, nie zaś działanie niezależne od głównych praktyk i doktryn religijnych. Znaczną część swej inspiracji sufizm czerpie z koranicznej idei "przyjaźni" (wilaja) z Bogiem, dlatego też o sufich w muzułmańskich księgach często mówi się "przyjaciele" (aulija, l. poj. walź) - ci, którzy w stosunkach z Bogiem okazują absolutną szczerość i całkowitą ufność. Korzenie sufizmu sięgają praktyk religijnych Proroka i jego towarzyszy. Literatura zajmująca się duchowością muzułmańską mówi o ascetycznym stylu życia Mahometa, który naśladowała elita wczesnego imperium muzułmańskiego, łącznie z kalifami. W pismach sufich Mahomet stawiany jest za przykład głębokiego, duchowego życia. Późniejsi myśliciele i poeci suficcy uzasadniali to mistyczną podróżą (miradż) Proroka z Mekki do Jerozolimy i stamtąd do nieba (zob. str. 107). Czerpiąc z przykładu Proroka i nauki o objawieniu, pierwsi sufi zaczęli wyrażać idee, które późniejsi uczeni rozwiną w sufizm teoretyczny, 102 ASPEKTY BOSKOŚCI główną gałąź późnośredniowiecznej literatury muzułmańskiej. Idee te wiązane są z postaciami Hasana Al-Basriego (zm. 728), Rabiego Al-Adawijji (zm. 801), At-Tustariego (zm. 896) i Al-Dżunajda (zm. 910). Pierwsi dwaj podkreślali potrzebę ascetyzmu, głębokiej i niezachwianej ufności w boski cel oraz samoświadomości. Późniejsi sufi mówili o zjednoczeniu jaźni z boską obecnością, zwanym niekiedy unicestwieniem jaźni (fana) przez dyscyplinę i kontemplację, co stało się centralną ideą formalnego sufizmu. Do wczesnych myślicieli sufickich zalicza się także Dżafara as-Sadika (zm. 765), którego szyici uważają za szóstego imama. W miarę jak rosła sława pierwszych sufich, wokół nich i innych podobnie myślących skupiało się coraz liczniejsze grono zwolenników. W IX i X wieku powstały nieformalne kręgi nauczycieli, czyli "przewodników" (szajchów), i ich uczniów (muridów). Ich doświadczenia dały początek podstawowej koncepcji sufizmu, że życie wewnętrzne kształtuje się dzięki zdyscyplinowanemu pokonywaniu kolejnych etapów rozwoju duchowego, DROGI DO BOGA 103 a do każdego z nich uczeń prowadzony jest przez nauczyciela czy mistrza. Tak samo jak mistrz zyskiwał wiedzę i oświecenie dzięki ufności w Bogu, tak uczeń czerpie z nauk swojego szacha. W duchowych poszukiwaniach sufizmu centralną rolę odgrywa praktykowanie zikru, często tłumaczone jako "przypominanie" czy "wzywanie" Boga i jego imion (zob. tekst na marginesie str. 101) w cichej medytacji lub spokojnej, rytmicznej recytacji. Zikr wyrasta z Koranu i hadisów Proroka (zob. str. 105), a jego streszczeniem jest rytualna modlitwa, czyli sala, w której muzułmanie wzywają boskiej obecności, wymieniając imiona Boga. Pierwotnie sufizm nie wykraczał poza niewielkie grupy ascetów, ale już w X i XI wieku jego idee zaczęły obejmować szersze kręgi społeczeństwa. Powstawały "zakony" sufich, lub raczej bractwa (zob. ramka na sąsiedniej stronie), którym towarzyszyła organizacja jeszcze liczniejszych klasztorów sufickich (chanka). W ciągu kilku stuleci bractwa sufich stały się codziennym elementem muzułmańskiego życia i tak jest na wielu obszarach po dziś dzień. Pierwsze zakony sufickie. Historycy zazwyczaj uważają, że do najstarszych wielkich zakonów sufickich należała Kadirijja. Nazwa pochodzi od Abd al-Kadira al-Dżilaniego (1077-1166), perskiego uczonego, którego kazania, głoszone w Bagdadzie, przyciągały wielu słuchaczy. Jego synowie wraz z innymi uczniami dali podstawy zakonowi i przyczynili się do wzrostu sławy Abd al-Kadira. Jeszcze obecnie pielgrzymi wciąż licznie odwiedzają jego grób. Wśród innych wcześnie powstałych zakonów należy wymienić grupy Suhrawardijja i Szazilijja, z których pierwsza ma wielkie znaczenie w Indiach, Pakistanie i Bangladeszu, natomiast druga tradycyjnie odgrywa rolę w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie. Baktaszijja, zakon turecki, ściśle związany z wojskiem w dawnym imperium osmańskim, był znany ze swych ezoterycznych praktyk, tak samo jak Rifa'ijja, odgałęzienie Kadirijji, której członkowie na przykład niekiedy jedli szkło i chodzili po rozżarzonych węglach. Te duże zakony odegrały decydującą rolę w pozyskiwaniu prozelitów w wielu rejonach Afryki Środkowej, na wybrzeżu Oceanu Indyjskiego i w Azji Środkowej. Do niektórych elitarnych zakonów wstępowali jedynie wykształceni mieszkańcy miast, inne były ściśle związane z niektórymi warstwami społeczeństwa, na przykład z wojskiem lub miejskimi gildiami. Jeszcze inne zakony miały szeroką bazę społeczną i często współdziałały z ludowym kultem "świętych", który pojawił się w muzułmańskim świecie w średniowieczu. Niektóre zakony powstały celem wielbienia któregoś z sufickich mistrzów. Wyrazem uwielbienia są święta odbywające się przy jego grobowcu. Mauzoleum Rukn-ż-Alama, świętego"sufickiego bractwa Suhrawardijja, w Multanie w Pakistanie, zbudowane w XIII-XIV wieku. Bractwo Suhrawardijja, założone w Bagdadzie, zyskało sobie wielu zwolenników na subkontynencie indyjskim i tam jest obecnie najliczniejsze. Imiona Boga. W Koranie można znaleźć długą listę imion Boga, z których każde oddaje inny wymiar nieskończenie złożonej i absolutnie nie dającej się opisać boskiej obecności. W sławnym hadisie (zob. str. 105) Prorok wspomina o dziewięćdziesięciu dziewięciu imionach boskich, choć w Koranie można ich odnaleźć wiele więcej. Nie jest to tylko lista cech, ale także jeden ze sposobów, w jakie Koran podkreśla ideę boskiej doskonałości: każdą z tych cech mogą częściowo posiadać ludzie, ale tylko Bóg może mieć je wszystkie w sposób doskonały i kompletny. Dwa imiona wysuwają się na plan pierwszy: Ar-Rahman ("miłosierny") i At-Rahim ("litościwy"). Te dwie cechy często wymienia się razem, na przykład w inwokacji zwanej Basmala (zob. str. 104). Afirmacja Boga. Stosunek muzułmanina do Boga opiera się na trzech centralnych zasadach muzułmańskich, wywodzących się bezpośrednio z Koranu. Pierwszą z nich, tauhid, można trafnie oddać zwrotem "boska jedność". Zawiera ona w sobie także podstawową ideę islamu, że Bóg jest całkowitą i absolutną Jednością, doskonałą całością i wyjątkowością samą w sobie. Jednak trafniejsze byłoby tłumaczenie "afirmacja boskiej jedności", która zawiera w sobie podstawowy obowiązek muzułmanów, by budować swą wiarę liman) i praktyki religijne (islam) zgodnie z wiarą w boską jedność. A zatem tauhid to wezwanie do pełnego starań, pobożnego życia Nubuwwa, czyli "proroctwo", odnosi się do sposobu, w jaki Bóg ujawnia swą wolę wobec ludzkości. Bóg wysyła proroków, którzy niosą światu przesłanie tauhżdu i mają wzywać ludzkość do posłuszeństwa i właściwych wyrazów kultu. Islam przypisuje Mahometowi szczególną rolę jako "pieczęci proroków" (zob. str. 95). Złożone idee tauhidu i nubuwwy wyrażone są w krótkim stwierdzeniu, zwanym szahada ("dawanie świadectwa"): "Nie ma bóstwa oprócz Boga [Allaha], a Mahomet jest Wysłannikiem Boga". Świadome i szczere wypowiedzenie szahady to wszystko, czego wymaga się przy przechodzeniu na islam; tradycyjnie szepcze się te słowa w ucho noworodka. Jest to także pierwszy z tak zwanych "pięciu filarów", pięciu aktów, na których opiera się system obrzędów muzułmańskich (zob. str. 114-17). Trzecia zasada dotyczy pojęcia "Ostatnich Dni", czyli końca świata. Często wyrażana jest terminem ma dd, który mieści ideę "powrotu", czyli powrotu wszystkiego, co stworzył Bóg, do boskiego źródła. Według Koranu Ostatnim Dniom będzie towarzyszyć Sąd Ostateczny. Koran, często używając barwnego języka, nie pozostawia wątpliwości co do nieuniknioności boskiego sądu; każdy będzie sądzony według tego, w jaki sposób odpowiedział na prorocze wezwanie. Tradycja szyicka dodaje jeszcze dwie zasady. Pierwszą z nich jest "imamat", koncepcja mówiąca, że społeczne i duchowe przywództwo Mahometa było kontynuowane przez ród jego natchnionych przez Boga potomków, czyli Imamów (zob. str. 108-9). Druga zasada dotyczy "boskiego atrybutu" doskonałej sprawiedliwości, czyli adl. Średniowieczni uczeni szyiccy na tym właśnie atrybucie Boga opierali swe wywody na temat boskiego sądu, sprawiedliwości, na której się opiera, i odpowiedzialności ludzi za swoje czyny. Bóg w literaturze muzułmańskiej. Z sufizmu wyrosła znaczna liczba często bardzo trudnych dzieł, dotyczących duchowej wiedzy i mistycznej więzi z obecnością Boga. Do najważniejszych należą dzieła Ibn al-Arabiego (1165-1240), który pisał częściowo w muzułmańskiej Hiszpanii (Al-Andalus). Wielu pisarzy sufickich uznało, że skomplikowane i głęboko przeżywane idee znajdują najpełniejszy wyraz w poezji. Farid ad-Din al-Attar (zm. 1230) i Ibn al-Farid (1181-1234) to najwięksi z poetów sufickich; także przekłady dzieł Dżalal ad-Dina ar-Rumiego (zm. 1273) cieszą się obecnie wielką popularnością w Europie i Ameryce Północnej. Tworzył on mistyczne poezje, uważane za klejnoty średniowiecznej literatury muzułmańskiej. Bóg i liczne boskie przymioty to temat ogromnej liczby dzieł średniowiecznych i nowożytnych teologów, mistyków, poetów i prozaików. Do wielkich średniowiecznych myślicieli należał Abu Hamid Muhammad al-Ghazali (1058-1111), którego dzieła są po dziś dzień powszechnie czytane. Był z pochodzenia Persem, a życie poświęcił pisaniu i nauczaniu - poza dziesięcioletnią przerwą wywołaną kryzysem duchowym, podczas której podróżował i oddawał się kontemplacji. Jego najszerzej znane dzieło, które zarazem jest znaczącym wyznaniem wiary sunnickiej, nosi rytul Ibja ulum ad-dżn ("Odrodzenie nauk religijnych"). W tej i innych pracach, w tym w słynnej duchowej autobiografii Al-Munkiz min ad-dalal ("Uwolnienie od błędu"), Al-Ghazali osiągnął rodzaj syntezy racjonalnej i mistycznej drogi do uwielbienia Boga. Wierny w meczecie należącym do sufickiego bractwa Chalwatijja w miejscowości Baka al-Gbarbijja w Izraelu. 104 ŚWIĘTE PISMA Basmala. Z jednym wyjątkiem wszystkie sury Koranu zaczynają się od inwokacji, zwanej Basmala: "W imię Boga Miłosiernego, Litościwego!" (Bi-smi-Llahi-r-Rahman-ir-Rahim). Tym zwrotem zaczyna się także każdy akt kultu, a muzułmanie często wypowiadają go również w codziennym życiu. Koran poświęca wiele miejsca wspaniałości boskiego miłosierdzia, którego największym wyrazem jest sam Koran, ze względu na światło, jakie daje, i przewodnictwo, jakie zapewnia. Koran w życiu Islamu. koran jest obecny w życiu muzułmanina na wiele sposobów. stanowił główny PRZEDMIOT TRADYCYJNEJ EDUKACJI - młodzi muzułmanie uczyli się czytać i pisać wersety Koranu, zmierzając do ideału, czyli opanowania ich wszystkich na pamięć. Choć praktyka ta w minionym stuleciu stopniowo zanikła wraz z upowszechnieniem przeważnie świeckiego szkolnictwa publicznego, rodzice wciąż starają się zapewnić swym dzieciom naukę Koranu. Przykład Proroka, który ustnie przekazywał Słowo Boże swoim zwolennikom, pomaga wyjaśnić, dlaczego po dziś dzień tak wielką wagę przywiązuje się do nauki na pamięć i ustnej recytacji Koranu. Recytacja Koranu pozostaje wysoko cenioną formą sztuki, a nagrania sławnych recytatorów są dostępne w całym świecie muzułmańskim. Cechą Koranu jest jego fizyczna świętość. Muzułmanie wolą zbliżać się do świętej księgi i dotykać jej jedynie w stanie rytualnej czystości. Ma on także boską moc łaski (arab. buraka), która może, zgodnie z ludowymi wierzeniami, działać uzdrawiająco. Chłopcy w Muzułmańskim Instytucie Fu'ada, szkole koranicznej w Asjucie w Egipcie. Nauka Koranu wciąż stanowi ważną część wykształcenia większości muzułmanów. Słowo Boże. Islam czci Koran jako wiernie przytoczone Słowo Boże, przekazywane Prorokowi w ciągu jego dorosłego życia. Muzułmanie uznają Koran za przedłużenie boskości na ziemski byt, za ucieleśnienie na Ziemi boskiego miłosierdzia, potęgi i tajemnicy. Mahomet otrzymał wersety Koranu i recytował je swoim zwolennikom. Samo słowo Koran oznacza "recytację" i może odnosić się do fragmentu lub całości świętego tekstu. Według tradycji Koran otrzymał swą obecną, pisemną formę za kalifatu Usmana (644-656), który nakazał grupie szanowanych muzułmanów stworzenie wersji wzorcowej. Składa się on ze stu czternastu rozdziałów, zwanych surami, z których każdy ma numer i tytuł; tytuł najczęściej pochodzi od słowa lub wyrażenia występującego w pierwszych wersetach danej sury. Na przykład Sura 2 ma tytuł Al-Bakara ("Krowa"). Zachodni uczeni przeważnie przywołują sury Koranu według ich numeracji, natomiast pisarze muzułmańscy zazwyczaj używają tytułów. Sury składają się z osobnych wersetów (ajat, l. poj. aja), dosłownie "znaków", dawanych przez Boga na temat jego obecności i miłosierdzia. Tradycja mówi, że pierwszą objawioną surą była Sura 96, Al-Alak ("Zakrzepła krew"), wygłoszona do Proroka przez anioła Gabriela. Mahomet słyszy o swojej misji: "Głoś! w imię twego Pana, który stworzył człowieka z grudki krwi zakrzepłej!" (Sura 96:1-2). Sury ułożone są według długości SŁOWO BOŻE 105 - najdłuższe na początku Koranu, najkrótsze na końcu. Jedynym wyjątkiem jest Sura I, "Otwierająca", Al-Fatiha która ma siedem wersetów. Sury są określane jako mekkańskie lub medyńskie, zależnie od tego, czy zostały objawione przed czy po hidżrze, czyli ucieczce Mahometa do Medyny w 622 roku. Wersety mekkańskie mówią o majestacie i jedności Boga i o pewności, że litość i sprawiedliwość boska mają znaczenie dla ludzkości i całego świata. W tym kontekście rolą Mahometa w okresie mekkańskim, jak sam twierdził, było głoszenie dobrej nowiny o miłosierdziu Boga i ostrzeganie przed nadchodzącym sądem, po którym sprawiedliwi zostaną oddzieleni od niegodziwców. Jak mówi Sura 35:7: "Tych, którzy nie uwierzyli, czeka kara straszna. A tych, którzy uwierzyli i pełnili dobre dzieła, czeka przebaczenie i nagroda wielka". Sury mekkańskie są często krótkie i zwięzłe, i posługują się żywą, intensywną obrazowością. Sury medyńskie zawierają podobne idee, wyrażone podobnym językiem, ale odzwierciedlają nowe wyzwania stojące przed Mahometem i rodzącą się społecznością muzułmańską. Są dłuższe i bardziej złożone: wyrażają troskę o porządek religijny, moralny i społeczny. Co ważniejsze, wyznaczają główne obowiązki islamu: modlitwę, dawanie jałmużny, post podczas ramadanu i pielgrzymkę do Mekki (hadżdż). Odnoszą się także do tak różnych spraw, jak małżeństwo, rozwód, cudzołóstwo, hazard i wypowiadanie wojny. Uczeni muzułmańscy od samego początku wiele wysiłku poświęcali wyjaśnianiu skomplikowanych nauk Koranu. Interpretacja koraniczna, czyli tafsir, stanowi jeden z podstawowych elementów nauki muzułmańskiej. Tafsiry są bardzo liczne; jednym z najwcześniejszych i najobszerniejszych jest wielotomowe dzieło At-Tabariego (839-923). Sura "Otwierająca" (Al-Fatiha) (po prawej) i pierwsza strona Sury 2, Al-Bakara ("Krowa ) z ozdobnego Koranu, powstałego w Indiach w czasach panowania Mogołów, ok. 1700 roku. Hadisa droga Mahometa. Religijni uczeni (ulania) opierali interpretacje Koranu na Tradycjach dotyczących samego Mahometa. Po śmierci Proroka wspólnota muzułmańska zaczęła spisywać jego nauki, słowa i czyny. "Droga", czyli "Tradycja" Mahometa (Sunna- stąd określenie sunnici; zob. str. 98) została później zebrana w serii relacji zwanych hadisami. Każdy hadis zaczynał się od listy tych, którzy relację przekazywali; w najbardziej idealnym przypadku pierwszy na liście był sam Mahomet lub bliski Towarzysz, do którego Prorok przemawiał osobiście. Najważniejszym okresem zbierania i komentowania hadisów był koniec VIII i początek IX wieku. We wczesnym średniowieczu hadisy wywoływały wiele sporów, ponieważ uczeni stwierdzili, że poszczególne relacje często odzwierciedlały opinie lub interpretacje doktrynalne, pochodzące z czasów po śmierci Proroka. Od około 850 roku wśród sunnitów powstało kilka krytycznych wydań hadisów, z których największym szacunkiem cieszą się opracowania Al-Buchanego (810-870) i Muslima Ibn al-Hadżdżadża (zm. 875). Szyizm we wcześniejszym okresie także wykształcił znaczne i złożone zbiory hadisów, cofając się w czasie od imama do imama (zob. str. 108-9). Z punktu widzenia uczonych szyitów hadisy imamów pełnią tę samą rolę, co hadisy sunnickie, czyli wyjaśniają Koran i stanowią źródło myśli religijnej i prawnej. Z czterech dawnych zbiorów hadisów, uważanych przez szyitów za kanoniczne, zapewne najważniejszy jest zbiór Al-Kulajniego (zm. 939). 106 ŚWIĘTE POSTACIE XIX-wieczna "ręka Fatimy; popularny amulet odwracający "złe oko ". Fatima cieszyła się sławą ulubionej córki Proroka i kobiety o wyjątkowej dobroci. RODZINA PROROKA Termin Ahl al-Bajt (dosł. "Rodzina Domu" [Proroka]) odnosi się do najbliższej rodziny Mahometa i jego potomków. Tak sunnici, jak i szyici czczą członków rodziny Proroka, ponieważ łączą ich z nim więzy krwi, a życie spędzili u jego boku. Ali Ibn Abi Talib, jego żona Fatima (córka Proroka) i ich synowie Al-Hasan i Al-Husajn są szczególnie ważni dla szyitów jako początek linii imamów (zob. str. 108-9). Kilka kobiet, które odegrały kluczową rolę w życiu Proroka, stawia się za wzór jako osoby szczególnie godne pochwały i czci. Chadidża, jego pierwsza żona, dodawała Prorokowi odwagi w początkowym okresie objawień, gdy podobno zdjął go lęk po widzeniu anioła Gabriela. Późniejsza żona A'isza jest postacią bardziej kontrowersyjną. Sunnici uważają ją za najbardziej ulubioną żonę Mahometa po Chadidży, natomiast szyici twierdzą, że popełniła cudzołóstwo i w jakiś czas po śmierci Proroka uczestniczyła w zamieszkach. Prorok i wysłannik. Nie można przecenić znaczenia Mahometa nie tylko dla ukształtowania się islamu, ale i dla codziennego życia muzułmanów od czasów Proroka po dzień dzisiejszy. Mahomet jest czczony jako muzułmanin doskonały, wzór muzułmańskiego życia. Jego karierę opisano w wielu tekstach, przede wszystkim powstałych w pierwszych wiekach islamu tworzących podstawy późniejszej, ogromnej liczby opracowań. Najważniejsze teksty to biografie Proroka i jego rodziny, dzieła historyczne jak to napisane przez At-Tabariego (838-923) - oraz hadisy, zbiory relacji na temat słów i czynów Proroka (zob. str. 105). Koran jest oczywiście jedynym w swoim rodzaju źródłem wiedzy o życiu Proroka, zarówno jak• i spisem objawień, które otrzymał on od Boga, jak i jako cenne, choć trudne w interpretacji odniesienia do kariery Mahometa. Tego rodzaju teksty łączą w sobie informacje zarówno niewątpliwie legendarne, jak i osadzone w rzeczywistych wydarzeniach. Według hammada Ibn Ishaka i innych biografów Mahomet urodził się około roku 570 w Mekce, w klanie Banu Haszim, w plemieniu Kurajszytów. Osierocony w dzieciństwie, był wychowywany przez wuja Abu Taliba i liczną rodzinę. Podobno już jako młodzieniec zyskał opinię niezwykle uczciwego, co dało mu przydomek Al-Amin ("Godny zaufania"). Liczne omina też miały wskazywać, że młodzieniec zostanie prorokiem. Reputacja Mahometa zwróciła uwagę starszej od niego kobiety imieniem Hadidża, wdowy po kupcu, która została jego pierwszą żoną i matką czterech jego córek, w tym Fatimy, szczególnie czczonej przez szyitów (zob. na lewym marginesie). Misja Mahometa jako proroka rozpoczęła się podczas jednego z stych okresów samotnych medytacji. W 610 roku, w jaskini na górze Hira, skąd rozciągał się widok na Mekkę, pojawił się przed nim archanioł Gabriel i wezwał do podjęcia proroczej działalności. Mahomet przezwyciężył początkowe obawy i zaczął szerzyć naukę monoteistyczną, która została mu objawiona. Początkowo skupiał wokół siebie niewielką grupę zwolenników, ale liczba ich szybko zwiększała się. Początkowo, wobec rosnącej opozycji ze strony pogańskich Mekkczyków, chronił Mahometa wuj, a wspierała Chadidża. Jednak śmierć obojga w 619 roku pozbawiła go ochrony przed atakami. Przeniósł się więc ze swymi zwolennikami z Mekki do Jasribu. Tę emigrację (hidźrę) datuje się tradycyjnie na 16 lipca 622 roku, co dla muzułmanów stanowi początek ich wspólnej historii (zob. str. 95). W Jasribie (później Medyna) Mahometa wkrótce czekały nowe obowiązki. W Mekce był prorokiem i nauczycielem, teraz jednak musiał kierować społecznością, która oczekiwała od niego zarówno fizycznej ochrony przed przeciwnikami, jak i przewodnictwa we wszystkich PROROK I WYSŁANNIK 107 sprawach religijnych, społecznych i prawnych. Jego zwolennicy, muzułmanie, dzielili się zasadniczo na dwie grupy: muhadżirun, czyli tych, którzy przybyli z nim z Mekki, oraz ansar, "popleczników", pochodzących z Medyny. Do zadań Mahometa w tym okresie należało między innymi skłonienie tych dwóch grup do współpracy. Zbrojny konflikt z Mekkańczykami zakończył się zwycięstwem nad Mekką w 630 roku. Podobno po wejściu do miasta Mahomet skierował się natychmiast ku Al-Kabie (zob. str. 112), skąd wyrzucił przedmuzułmańskie, pogańskie idole. Dążył także do zawarcia sojuszy z potężnymi plemionami na całym Półwyspie Arabskim lub do ich podporządkowania. Po śmierci Proroka w 632 roku wiele z tych sojuszy załamało się, więc jego bezpośredni następcy musieli prowadzić wojny, by sprowadzić te plemiona na powrót na łono islamu. Po ostatniej pielgrzymce do Mekki, kilka tygodni przed śmiercią, Prorok podobno po raz ostatni przemówił do swych zwolenników w pobliżu Ghadir Chumm. Nalegał na zachowanie jedności. Słowa, które miał wypowiedzieć wówczas na temat swego zięcia i kuzyna, Alego Ibn Abi Taliba, są jednym ze źródeł podziału w islamie na większość sunnicką i mniejszość szyicką. Cudowne podróże Mahometa. Suficcy pisarze i poeci uważają, że jedno wydarzenie w życiu Mahometa w wystarczającym stopniu udowadnia jego niezwykły status. Według Tradycji muzułmańskiej niedługo przed hidżrę (zob. tekst główny) Prorok odbył cudowną podróż z Mekki do Jerozolimy w towarzystwie anioła Gabriela (Dżibrila). To wydarzenie znane jest jako isra. Mówi się, że w świętym mieście Prorok modlii się z grupą wcześniejszych proroków, w tym z Abrahamem (Ibrahimem) i Jezusem (Isą), potwierdzając ich pozycję jako proroków i muzułmanów. Następnie na grzbiecie dziwnego, skrzydlatego stworzenia imieniem Al-Burak wzniósł się do nieba, aż stanął w obecności Boga. Relacje na temat isry i wniebowstąpienia (mżradż) podają, że wówczas właśnie ustalono, iż muzułmanów będzie obowiązywać cykl pięciu modlitw w ciągu dnia. Podróż, jak wyjaśniają liczne teksty i zbiory wierszy, wskazuje zarówno na związek Mahometa z Bogiem, jak i na możliwość osiągnięcia - w sensie mistycznym - bliskości Boga. Mahomet (po prawej stronie obrazu) wznosi się do nieba na Al-Buraku, pół koniu i pół człowieku, prowadzony przez anioła Gabriela (po lewej). Miniatura namalowana w Heracie w Afganistanie w 1436 roku. Biografie Proroka. Biografie Mahometa to osobny rodzaj literacki, zwany sira. Najwcześniejsza i zapewne najważniejsza biografia została napisana przez uczonego z VIII wieku, Muhammada Ibn Ishaka (zm. około 770). Zachowała się ona jedynie w późniejszym opracowaniu, przygotowanym przez Abd al-Malika Ibn Hiszama (zm. około 834). Na przestrzeni dziejów islamu wczesne biografie i hadisy służyły za podstawę dla coraz bardziej rozbudowanych relacji o życiu i osiągnięciach Proroka. Ludowe relacje zawierają wiele pieśni i poezji, wykonywanych z okazji dnia urodzin Mahometa (Maulid an-Naba). Władze dwunastowców. Wobec nieobecności samego Imama alimowie (uczeni teologowie) "dwunastowców" początkowo zadowalali się spełnianiem ograniczonej roli jako nauczyciele i duchowi przewodnicy swojej społeczności. Jednak z biegiem lat stawało się jasne, że alimowie będą musieli przejąć także - choćby jedynie czasowo - funkcje Imama jako przywódcy społeczności, orzekającego w sprawach prawnych i doktrynalnych. W ciągu wieków alimowie "dwunastowców" określili swoją rolę przedstawicieli "ukrytego Imama". W rezultacie pełen zakres prawnej i religijnej władzy Imama przeszedł na czołowych uczonych. Społeczność miała natomiast obowiązek płacenia jałmużny, czasem zwanej podatkiem religijnym, przywódcom alimów. Połączenie władzy ekonomicznej z wysoką rangą moralną i religijną nadało tym ludziom wielkie znaczenie w społeczności "dwunastowców. Imamowie i "święci". Podstawowa różnica między tradycją sunnicką a szyicką polega na wierze i czci, jaką szyici oddają rodowi natchnionych przez Boga przywódców, zwanych Imamami. Wiara ta wyrosła ze szczególnego rozumienia wczesnych dziejów islamu. Podobno podczas swego ostatniego kazania koło Ghadir Chumm (zob. str. 107) Mahomet mówił o swoim zięciu, Alim Ibn Abi Talibie. Według interpretacji sunnitów Mahomet chwalił Alego i polecał go społeczności muzułmańskiej. Natomiast komentatorzy szyiccy twierdzą, że Mahomet właściwie wyznaczył Alego na swojego następcę, zatem jedynie Ali miał prawo zostać przywódcą (imamem) i duchowym przewodnikiem młodej muzułmańskiej społeczności. Szyici uważają, że przywódcy muzułmańscy postąpili wbrew życzeniom Proroka, nie wybierając Alego Ibn Abi Taliba na jego bezpośredniego następcę. Termin szy ici wywodzi się z arabskiego szi'at Ali - "zwolennicy, stronnicy Alego". Po śmierci Alego w 661 roku szyici lojalnie zwrócili się do jego syna Al-Imama jako przywódcy społeczności, orzekającego w sprawach prawnych -Hasana, a następnie do brata Al-Hasana, Al-Husajna. W 680 roku Al-Husajn próbował dołączyć do swoich zwolenników w mieście Al-Kufa w południowym Iraku, co jego kuzyn, kalif z rodu Umajjadów, uznał za pró bę przejęcia władzy. W bitwie pod Karbalą w pobliżu Al-Kufy wojska wier ne kalifowi pokonały i zabiły Al-Husajna i towarzyszących mu mężczyzn. Opierając się na tej dawnej, tragicznej historii, uczeni i działacze szyiccy wypracowali złożony system wiary i praktyk religijnych, skupionych wokół urzędu Imama. Osoba Imama, jak określa to obszerna literatura w tradycji szyickiej, stanowi ogniwo w łańcuchu proroków, sięgającym wstecz przez Mahometa i Jezusa do Abrahama i Adama (zob. str. 95). Imam musi być bezpośrednim potomkiem Proroka Mahometa i następcą IMAMOWIE I "ŚWIĘCI" 109 wyznaczonym przez poprzedniego Imama, tak samo jak Ali - według szyitów - był następcą desygnowanym przez Mahometa. A zatem jedynie Imam może zgodnie z prawem sprawować władzę na ziemi, a ludzie powinni go bezwzględnie słuchać. Uważa się, że jest on nieomylny, bezgrzeszny i wyposażony w wiedzę, przekazywaną ludowi przez Boga. Zdecydowanie największym liczebnie odłamem szyizmu są "dwunastowcy", zwani tak, gdyż ich doktryna koncentruje się wokół osoby dwunastego Imama, chłopca imieniem Muhammad, o którym powiadano, że zniknął w 873 roku, niedługo po śmierci swego ojca, jedenastego Imama Hasana al-Askariego. Zniknięcie dwunastego Imama stało się podstawą skomplikowanej doktryny. Zasadniczo uważa się, że chłopiec nie umarł, ale wszedł w cudowny stan ukrycia (doktryna "okupacji"), którego natura i długość trwania znana jest tylko Bogu. Pozostaje on zatem żywą istotą, której należy się cześć i posłuszeństwo ze strony wszystkich szyitów. "Ukryty" dwunasty Imam (Al-Imam al-Gha ab) jest także postacią mesjańską, która powróci na krótko przed Dniem Sądu, by stanąć na czele sił dobra przeciw siłom zła w ostatniej, apokaliptycznej bitwie. Ismailici. Ten odłam szyizmu powstał po śmierci Dżafara as-Sadika, szóstego Imama, w 765 roku. Wielu zwolenników as-Sadika popierało jego syna Musę jako siódmego Imama, inni natomiast opowiedzieli się za jego najstarszym synem, Isma'ilem (stąd odłam ten zwany jest ismailitami albo "siódmowcami"). Ismailici wierzą w nieprzerwaną linię Imamów po dzień dzisiejszy, nie tak jak "dwunastowcy", którzy oczekują powrotu "ukrytego" Imama (zob. tekst główny). W szyizmie ismailickim powstało wiele sekt. Jedną z nich jest społeczność druzów, pierwotnie grupy ismailickiej, która w XI wieku przypisała boski status kalifowi Al-Hakimowi z rodu Fatymidów. Próby zniszczenia tej herezji nie powiodły się i druzowie żyją po dziś dzień w niektórych rejonach Libanu, Syrii i Palestyny. Wierni przy trumnie Abd Szacha Ghaziego islamskiego "świętego " w Karaczi w Pakistanie. W wielu częściach muzułmańskiego świata występuje pojęcie baraki, duchowego lub boskiego błogosławieństwa lub daru, który ,,święty" lub relikwie "świętego" (także na przykład jego lub jej grobowiec) mogą przekazać wiernym. "Przyjaciele boga". W całym świecie muzułmańskim panuje wiara, że niektóre jednostki i rody otrzymują przywilej specjalnych mocy duchowych lub zbliżenia do świętości. Cześć dla takich "świętych" ma wiele wspólnego z bardziej ludową wersją sufizmu (zob. str. 101-3); pochodzące z Koranu wyrażenie wali Allah, czyli "przyjaciel Boga", używane jest zarówno w odniesieniu do sufich, jak i "świętych" muzułmańskich. Teologowie muzułmańscy często okazywali niepokój, a nawet wrogość wobec takich przekonań, częściowo dlatego, że świętość jest atrybutem wyłącznie boskim, a nie ludzkim. Jednak u wielu zwykłych muzułmanów idea "świętych" nie budzi zastrzeżeń. Uwielbienie dla takich postaci stanowi po dziś dzień znaczący element kultu. Może się ono skupiać na pobożności i moralnej postawie "świętego" lub na jego (jej) zdolności do przekształcania świata doczesnego (na przykład przez uzdrawianie) lub wzywania żywiołów. Inni "święci" bardziej przypominają bohaterów ludowych, sławnych dzięki oporowi, jaki stawiali ciemiężącym lud władcom. Kulty "świętych" mogą być lokalne lub międzynarodowe. Na przykład położony w południowym Maroku Marrakesz - często zwany "grobowcem świętych" z powodu sporej liczby pochowanych tam świątobliwych osób - kojarzony jest z siedmioma "świętymi", których dnie urodzin obchodzone są jedynie lokalnie podczas świąt miejscowych wspólnot. Z kolei egipski "święty" Sajjid Ahmad al-Badawi (zm. 1276) cieszy się sławą w Egipcie i sąsiednich krajach, a czczony jest podczas kilku dorocznych świąt, z których największe - w Tancie w Egipcie - przyciąga znaczną liczbę ludzi. Cztery ścieżki. W średniowieczu w islamie sunnickim powstały cztery szkoły (lub tradycje) prawa (mazhab, dosłownie "ścieżka" lub "szlak"). Każda z nich rozwinęła własną interpretację nauk Koranu i hadisów. Cztery szkoły: hanaficka, malikicka, szafi'icka i hanbalicka, noszą nazwy od swych założycieli, wybitnych postaci wczesnego islamu: Abu Hanify (zm. 767), Malika Ibn Anasa (około 715-795) Muhammada Ibn Idrisa asz-Szafi'iego (767-820) i Ahmada Ibn Hanbala (zm. 855). Najważniejszym z nich był Asz-Szafi'i, który swoje przemyślenia dotyczące religii i prawa ujął w traktacie Ar-Risala ("Epistoła"). Głównie dzięki jego wpływowi hadisy zostały skodyfikowane jako podstawa decyzji prawnych, a źródła prawa zostały sformalizowane (zob. ramka poniżej). Szkoły podzieliły między siebie świat sunnicki. Malikicka dominuje w Afryce Północnej; szafi'icka w Egipcie, Indonezji i Malezji; hanaficka w Turcji, Azji Środkowej i na subkontynencie indyjskim; hanbalicka zaś w Arabii Saudyjskiej. Szariat i prawo Muzułmańskie. Tradycja muzułmańska, oparta na naukach Koranu i hadisach (zob. 104-5), zgodnie z interpretacją religijnych uczonych muzułmańskich (, mów) nakazuje muzułmanom kierować się wolą boską nie tylko w życiu osobistym, ale i w życiu społeczności. Zgodnie z tym poglądem Bóg wybrał ludzkość, by była jego przedstawicielką (chalifa) na ziemi i, parafując sformułowanie z Koranu, "nakazywała to, co jest uznane, a zakazywała tego, co jest naganne" (Sura 3:110). A zatem wszyscy muzułmanie są odpowiedzialni za stworzenie i zachowanie sprawiedliwego i mocnego porządku społecznego. Podstawę tego moralnego porządku i społecznego dobrobytu tworzą oczywiście nauki Koranu (zasadnicze źródło muzułmańskiej praktyki prawnej i etycznej), hadisy oraz religijno-prawne tradycje wypracowane przez alimów (zob. tekst na lewym marginesie i w ramce poniżej). Ten zestaw nauk objęty jest wspólną nazwą szariatu ("prawa droga"). Wywodzą się z niego prawa, w których muzułmańscy uczeni starali się wprowadzić w życie muzułmański system społeczny. Nauka sharii zwana jest fikh, co być może najlepiej można oddać jako " prudencja". Uczeni, studiujący shari'ę to fukaha (l. poj. fakih). Już w początkowym okresie rozwoju tradycji prawnej prawa rządzące życiem islamu dzielono zasadniczo na dwie kategorie: te, które dotyczą stosunków między ludźmi a Bogiem, i te, które odnoszą się do ludzkiej wspólnoty. Każda z tych dziedzin dzieli się następnie na pięć SZARIAT I PRAWO MUZUŁMAŃSKIE 111 Kategorii ludzkich postępków etycznych: "wymagane", "zalecane" (lub "niekonieczne"), "obojętne" (czyli "dozwolone"), "naganne" i "zakazane". A zatem w sferze stosunków ludzi z Bogiem pięć aktów oddania Bogu (ibadat, l. poj. ibada) stanowi dla muzułmanów praktykę "wymaganą". Akty te są często nazywane "pięcioma filarami" islamu i składają się na muzułmański system obrzędowy (zob. str. 114-17). Zbiór praw muzułmańskich, dotyczących spraw społecznych i politycznych, jest znacznie większy. Jedną z dziedzin Koranu, którą zajmują się uczeni prawnicy, jest prawo rodzinne. Koran wypowiada się tu w wielu kwestiach, mówiąc o małżeństwie, rozwodzie, cudzołóstwie, dziedziczeniu, traktowaniu żon i dzieci i o sprawach finansowych. Jeśli chodzi o muzułmańską naukę o małżeństwie, kwestia poligamii (wielożeństwa) pozostaje kontrowersyjna. Koran mówi wyraźnie, że muzułmanin może mieć równocześnie do czterech żon (Sura 4:3). Jednak, jak wskazują współcześni apologeci, ten i inny werset (4:129) nakazują mężowi, by wszystkie kobiety traktował tak samo pod wszelkimi względami - a to żądanie oznacza praktyczne ograniczenie poligamii, jeśli nie w ogóle jej zakaz. Główny dziedziniec madrasy w meczecie Al-Azhar w Kairze w Egipcie, najważniejszy ośrodek sunnickiego prawoznawstwa. Źródła prawa muzułmańskiego. Uczeni sunniccy wyróżniają cztery źródła prawa muzułmańskiego. Pierwszym i najważniejszym jest Koran, bezpośredni wyraz boskiej woli. Już w bardzo wczesnym okresie uczeni muzułmańscy oddawali się koranicznej egzegezie, czyli tafsirowi - intensywnemu badaniu świętej księgi w aspekcie językowym i religijnym. By łatwiej wyjaśnić częstokroć bardzo złożone znaczenie tekstu, uczeni zwrócili się następnie do hadisów, drugiego autorytatywnego źródła prawa. Ponieważ hadżsy zawierają nauki samego Proroka (zob. str. 105), stanowią one wyjaśnienie i uzupełnienie wersetów Koranu. Trzecim źródłem, na jakim opierają się sunnickie przepisy prawa, jest żdżma, zwykle tłumaczona jako "consensus" czyli "zgoda", a więc interpretacja danej kwestii albo uzgodniona przez większość uczonych w danym regionie albo wysnuta z dzieł uczonych wcześniejszych. Idżma je skutecznym sposobem ustalania i zachowywania wspólnych poglądów na temat danej sprawy lub problemu. Czwartym źródłem prawa, powstałym mniej więcej w tym samym czasie co idżma, jest kijas - "rozumowanie przez analogię". Jest ono skuteczne wówczas, gdy uczeni muszą podejmować decyzje w kwestiach nie wyjaśnionych wyraźnie ani w Koranie, ani w hadisach. Uczeni szyiccy różnią się od swych sunnickich kolegów głównie tym, że większą wagę przypisują ludzkiemu rozumowi i intelektowi; dlatego też zamiast kijasu szyici stosują akl lub idżtihad- "indywidualne rozumowanie. Madrasa. W miarę jak kształtowała się nauka muzułmańska - a przede wszystkim nauki prawne - i nauczyciele zaczynali gromadzić wokół siebie uczniów, zaistniała potrzeba wzniesienia oddzielnych budowli, w których uczniowie mogliby mieszkać i uczęszczać na zajęcia. Madrasy (uczelnie religijne) powstały prawdopodobnie we wschodniej Persji w X wieku. Stamtąd ten rodzaj organizacji nauki rozprzestrzenił się szybko na wschód i zachód. Madrasy stały się codziennym elementem w krajobrazie miast muzułmańskich, szczególnie w czasach Seldżuków (zob. str. 98). Madrasę można uważać za uzupełnienie meczetu, ponieważ oprócz wykładów i studiów naukowych odbywają się tam także oficjalne modły. 112 ŚWIĘTE MIEJSCA Mekka i Al-Kaba. Najświętszym miejscem islamu jest święte miasto Mekka, w sercu którego stoi główna świątynia islamu - Al-Kaba. W mieście i jego okolicach nie wolno przebywać niemuzułmanom. Natomiast sami muzułmanie powinni się w nim zachowywać w szczególny sposób. Zabronione są walki, polowania i wszelkie inne formy rozlewu krwi. Całe miasto uważane jest za sanktuarium. Al-Kaba nazywana jest w Koranie "Domem Boga" (BajtAllah). Tradycyjnie uważa się, że tę wielbioną, sześcienną strukturę wzniósł Adam, oczyszczenia dokonał Abraham, a akt ten powtórzył Mahomet, gdy rozbił idole pochodzące z czasów Dżahilijji, przedmuzułmańskiego "wieku ciemnoty". Al-Kaba odgrywa główną rolę w muzułmańskich praktykach religijnych. W trakcie codziennych modlitw (zob. str. 114) muzułmanie zawsze zwracają się w stronę Al-Kaby. W najważniejszym momencie hadżdżu, wielkiej pielgrzymki (zob. str. 117), wierni obchodzą siedmiokrotnie świętą budowlę. W jednym rogu Al-Kaby znajduje się Czarny Kamień (Al-Hadżar al-Aswach, być może meteoryt, uważany za fizyczny symbol pierwotnej więzi łączącej Boga z ludzkością. Meczet Selimije w Edirne (Adrianopolu) w Turcji, zbudowany w latach 1569-75 przez Sinana. Spełnił on tu swą ambicję, by zostać pierwszym muzułmańskim architektem, który wzniesie kopułę większą niż kopuła Aya Sofyi w Stambule (Konstantynopolu, zob. ilustracja na str. 99). Meczety. Zdumiewająca jedność wiary i praktyki religijnej, cechująca różne kultury, które składają się na społeczność muzułmańską od czasów średniowiecza, znajduje fizyczny wyraz w głównym miejscu kultu muzułmanów: w meczecie (arab. masdżid, "miejsce czynienia pokłonów"). Wszystkie meczety zbudowane są na tym samym podstawowym planie (zob. ramka na następnej stronie), ale wiele ma dodatkowe cechy, odzwierciedlające ich szczególne otoczenie kulturowe i historyczne. Tradycyjnie uważa się, że pierwowzorem meczetu był dom Mahometa w Medynie. Liczne próby odnalezienia tego miejsca nie doprowadziły do odtworzenia pierwotnego planu domu Proroka. Według przekazu była w nim duża, otwarta przestrzeń do modlitwy, druga przestrzeń zadaszona dla ochrony modlących się przed złą pogodą oraz w jakiś sposób zaznaczona kibla, czyli właściwy kierunek, w jakim należy się modlić (czyli kierunek Mekki). Na przestrzeni wieków muzułmańscy budowniczowie i architekci operowali tymi podstawowymi elementami, ubierając je w różne style i materiały. W czasach po pierwszych podbojach muzułmanie albo adaptowali istniejące MECZETY 113 budowle - na przykład chrześcijańskie kościoły, albo budowali proste w formie meczety. Dość wcześnie nastąpiło rozróżnienie między małymi, lokalnymi meczetami a większymi, służącymi całej społeczności nie tylko do prywatnych modlitw i nauki, ale i na piątkowe modlitwy i cotygodniowe kazania (chutba). Pod wpływem architektury bizantyjskiej i perskiej zaczęto wprowadzać nowe elementy architektoniczne, na przykład mihrab i minbar. Do najwspanialszych przykładów wczesnych meczetów należy zaliczyć meczet Umajjadów w Damaszku, meczet Al-Akra w Jerozolimie, a także dwa duże meczety wzniesione w Samarze, stolicy kalifatu Abbasydów w IX wieku, które niestety nie zachowały się do naszych czasów. Z budowli późniejszego okresu za najwybitniejsze przykłady architektury muzułmańskiej uważa się meczety z czasów osmańskich, a wśród nich - budowle zaprojektowane przez wielkiego osmańskiego architekta Sinana (1499-1588). Najwspanialszym z meczetów Sinana jest meczet Selimije w tureckim mieście Edirne. Meczet to nie jedyne miejsce, gdzie muzułmanie mogą się modlić. Codzienne modlitwy (zob. str. 114-15) odmawia się po prostu w cichym, czystym i odosobnionym miejscu, które dzięki temu nadaje się do wyrażenia aktu wiary. Muzułmanie często używają do modlitwy maty lub małego, prostokątnego dywanika, podkreślającego wydzielenie przestrzeni. Klasztory Sufickie. Jeśli chodzi o funkcję i formę architektoniczną, klasztory sufickie, często zwane dranka, właściwie trudno jest odróżnić od madrasy (zob. str. 111). Rozwinęły się także we wschodniej Persji w X i XI wieku. Mistrz sufi mógł tam nauczać i przyjmować swoich zwolenników; klasztory służyły też jako zajazdy dla podróżnych. Z biegiem czasu większe zakony sufickie zaczęły dysponować siecią klasztorów w całym świecie islamu. Sławny marokański uczony i podróżnik, Ibn Battuta (zob. str. 96), wspomina, że zetknął się z wieloma chankami. Architektura Meczetów. Charakterystyczne cechy meczetu ukształtowały się już we wczesnych dziejach islamu. Podstawowym elementem meczetu jest mżhrab, czyli nisza modlitewna, często najwspanialej zdobiony fragment budowli. Wskazuje ona wyznawcy kierunek, w którym leży Mekka i Al-Kaba (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony). Innym istotnym elementem meczetu jest minaret, czyli wieża (arab. mazana). Początkowo był to całkowicie odrębny budynek, i nie związany z meczetem i o nieznanym przeznaczeniu. Dzisiaj stąd właśnie najczęściej rozlega się wołanie muezina, wzywającego wiernych do modlitwy (zob. str. 114), choć wydaje się, i że początkowo nie była to główna funkcja minaretu, do modlitwy bowiem można wzywać także z dachu samego meczetu. I Fontanna zapewnia wodę potrzebną muzułmanom do rytualnego oczyszczenia (wudu), poprzedzającego wszystkie pięć dziennych sesji modlitewnych. Al-Dikka, czyli wysoka platforma, późniejszy dodatek do meczetu, jest m.in. tradycyjnie używana przez asystentów imama (imam to osoba kierująca modlitwą i wygłaszająca piątkowe kazanie, czyli chutbę, z "ambony", i czyli minbaru). Dżkka to często bogato dekorowana konstrukcja z drewna, ze schodami. Turecki mihrab, wyłożony płytkami ceramicznymi, z ok. 1570 roku. Inskrypcja koraniczna (z Sury 3) stanowi źródło określenia mihrab: "Za każdym razem, jak wchodził do niej Zachariasz, do przybytku świętego (al-mihrab), znajdował u niej zaopatrzenie. Powiedział "O Mario. Skąd to przychodzi do ciebie? (Ona powiedziała: "To jest od Boga). 114 ŚWIĘTY CZAS Dżihad. W różnych okresach rozwoju Tradycji muzułmańskiej wyrażano opinię, że dżihad, koncepcja pochodząca z Koranu i obszernie dyskutowana w literaturze muzułmańskiej, stanowi "szósty filar" islamu. Dżihad to słowo o złożonym znaczeniu, w zachodnich mediach i popularnych pojęciach zbyt często ograniczane do "świętej wojny", wezwania współczesnych radykalnych ruchów muzułmańskich. W Koranie i Tradycji jest ono rozumiane jako "dążenie ścieżką Boga", czyli dążenie do osiągnięcia doskonałego porządku moralnego w społeczeństwie i w życiu każdego człowieka. Nakazuje zatem każdemu muzułmaninowi i całej społeczności, by walczyła ze wszystkim, co może zniekształcić słowo Boże i powodować dysharmonię. Pojęcie dżihadu prawdopodobnie powstało w związku ze wczesnymi podbojami islamu. Jeśli tak było, niewątpliwie znaczyło wówczas szerzenie prawdziwej wiary - stąd związek ze współczesnym użyciem tego terminu przez tych, którzy postrzegają islam wyłącznie jako religię walczącą. Obowiązki wiernych. Muzułmanina obowiązuje pięć podstawowych obowiązków obrzędowych, często nazywanych "pięcioma filarami islamu" (arkan), choć tradycyjnie uważa się je raczej za akty wiary, znane pod arabską nazwą ibadat (l. poj. ibada). Koran wspomina o wszystkich pięciu obowiązkach, ale żadnego nie opisuje szczegółowo, dlatego też muzułmańscy uczeni i nauczyciele szukali wskazówek w hadisach. Literatura muzułmańska, i ta bardziej naukowa, i popularna, rozważa pięć obowiązków bardzo dokładnie, co wskazuje na wagę przywiązywaną do tego aspektu życia muzułmanów. Pierwszym z pięciu obowiązków jest wypowiadanie szuhady, muzułmańskiego wyznania wiary: "Nie ma bóstwa oprócz Boga, a Mahomet jest Wysłannikiem Boga". Jest to podstawa wiary muzułmanina, a zdanie to jest powszechnie używane w codziennym życiu wiernych. Drugim i, zdaniem wielu osób, głównym obowiązkiem, jest sala, czyli modlitwa. Obowiązek ten jest jasno postawiony w Koranie i przez samego Proroka. W jednym z wielu hadisów, w których mówi o modlitwie, Mahomet stwierdza: "Każdy, kto odmawia modlitwę, nawiązuje bliski kontakt z Panem". Koran wielokrotnie wspomina o modlitwie i niewątpliwie chodzi tu o kilka jej rodzajów. Najważniejsza jest "modlitwa wymagana", cykl modlitw odmawianych przez muzułmanów pięć razy dziennie w określonych porach, po obowiązkowym obrzędzie rytualnego oczyszczenia. Inne formy modlitwy nie są uważane za obowiązkowe. Pięć dziennych sesji modlitewnych przypada na moment po zachodzie słońca, wieczór, świt, moment po przejściu słońca przez zenit i popołudnie. Codzienne życie w krajach muzułmańskich toczy się w rytm wezwań do modlitwy (dzan), rozlegających się przed każdą z pięciu wyznaczonych pór, a głoszonych przez muezina (arab. muitzzin), zazwyczaj z "wieży" meczetu, czyli minaretu (arab. mazana) . Choć pożądane jest, by wszyscy muzułmanie zbierali się na modlitwę w meczecie, wymóg taki odnosi się jedynie do mężczyzn, którzy mają obowiązek przybyć tam w piątek w południe. Piątkowe zgromadzenie obejmuje kazanie (chutbę), wygłaszane przez kaznodzieję (chatib) lub wybitnego członka społeczności, które zazwyczaj polega na komentowaniu konkretnego tematu religijnego lub społecznego oraz dyskusji nad wybranym wersetem lub wersetami Koranu. Wierni zajmują miejsca w równych rzędach, a imam, osoba wybrana do prowadzenia modłów, stoi oddzielnie z przodu, zwrócony w stronę mihrabu (zob. str. 113). Należy zauważyć, że w kontekście modlitwy słowo imam ma inne znaczenie niż "Imam" u szyitów, określający potomków Proroka (zob. str. 108-9). Niezależnie od tego, czy modlitwa odbywa się w meczecie, w domu czy miejscu pracy, muzułmanie muszą się do niej przygotować umysłowo I fizycznie, skupiając się na samym akcie religijnym i jego znaczeniu. Fizyczną czystość osiąga się dzięki rytualnemu oczyszczeniu, obowiązkowemu przed każdą sesją modlitewną. Cykl modlitewny rozpoczyna się od takbiru (recytacji formuły Allahu akbar, "Bóg jest największy") i Al-Fatihy, Sury Otwierającej Koranu. Następnie wierny dokonuje gestów modlitewnych w cyklu czterech postaw: stanie, kłanianie się, dotykanie czołem ziemi i siedzenie, którym towarzyszą odpowiednie słowa; niektóre z nich są obowiązkowe, inne dowolne. Pojedynczy cykl zwany jest raka, a ich liczba zależy od tego, którą codzienną modlitwę się odmawia. Niezależnie od tego, czy modlitwę odmawia się samotnie czy w grupie, kończy się ją wypowiedzeniem "Pokoju", zwrotu zwanego taslim: "Pokój z tobą, i boskie miłosierdzie i błogosławieństwo". Te słowa wypowiada się do wszystkich bliźnich-muzułmanów, a według niektórych uczonych także do aniołów siedzących na ramieniu wiernego. Trzecim z pięciu głównych obowiązków muzułmanina jest zaka, czyli "wymagana jałmużna". Wspomina się o niej w Koranie i w hadisach jako o sposobie okazywania sobie nawzajem szczególnej troski. Ta forma jałmużny różni się od datków dobrowolnych; tradycyjnie oblicza się ją jako procent od dochodu, choć bierze się pod uwagę poziom bogactwa, a zatem także rzeczywistą możliwość płacenia. Czwarty obowiązek to uczestnictwo w poście (saum lub Bijam), przypadającym co roku w ramadanie, dziewiątym miesiącu muzułmańskiego kalendarza. Post dotyczy godzin dziennych (od brzasku do zachodu); muzułmanom nie wolno wówczas jeść, pić, odbywać stosunków seksualnych i palić. Rczmadun to niezwykła manifestacja wspólnej wiary w całym świecie islamu. Znaczy go nie tylko zwiększona religijność, ale także większy nacisk na więzy społeczne i rodzinne. Piątym i ostatnim obowiązkiem muzułmanina jest hadżdż- pielgrzymka do Mekki (zob. ramka na następnej stronie). Stan rytualnej czystości, wymagany przed pięcioma dziennymi modłami, jest zwany tahara. Rytuał oczyszczenia towarzyszy modlitwie, głównym obrzędom pielgrzymkowym i takim czynnościom jak dotykanie i czytanie Koranu, czego muzułmaninowi nie wolno robić bez uprzedniego oczyszczenia. Inne rodzaje rytuału oczyszczenia obejmują obrzezanie, któremu - choć Koran o nim nie mówi - powszechnie poddaje się chłopców, a w niektórych regionach także dziewczynki. W przypadku chłopców obrzezania zazwyczaj dokonuje się, gdy osiągną dziesięć lat lub - w niektórych społeczeństwach - gdy już potrafią recytować Koran. Kontrowersje co do obrzezania dziewczynek wciąż trwają, tak w świecie islamu, jak i poza nim. Uczeni muzułmańscy nie mogą dojść do zgody co do wymogu obrzezania kobiet. Wielu protestuje przeciwko temu rytuałowi, twierdząc, że jest to głównie praktyka wynikająca z lokalnej kultury, nie znajdująca uzasadnienia ani w Koranie, ani w hadisach. W niektórych krajach muzułmańskich obrzezanie dziewcząt jest prawnie zakazane. Przed oczyszczeniem wierny jest w stanie "większej" lub "mniejszej" nieczystości. Pierwsza wymaga pełnego oczyszczenia ciała (ghusl) i musi nastąpić na przykład po menstruacji, porodzie i wydaleniu nasienia. Mniejsza nieczystość wymaga rytualnej ablucji (wudu), dokonanej po przebudzeniu ze snu, zaspokojeniu potrzeby fizjologicznej, omdleniu i w innych okolicznościach. Jeszcze do niedawna muzułmańscy i niemuzułmańscy uczeni, studiujący rytuały islamu, spierali się niekiedy co do centralnego znaczenia wspomnianych wyżej aktów obrzędowych w religijnym życiu muzułmanów. Na przykład w przestarzałych już zachodnich studiach można znaleźć opis muzułmańskich obrzędów jako wykonywanych mechanicznie, bez głębszej refleksji. Takie odczytanie "pięciu filarów" nie bierze pod uwagę faktu, że islam główną wagę przypisuje wewnętrznemu skupieniu i skoncentrowaniu muzułmanina uczestniczącego w akcie modlitewnym. Muzułmańscy pisarze często używają w tym kontekście terminu nijja, czyli "zamiar", "intencja". W rozumieniu Al-Ghazalego (zob. tekst na marginesie str. 103), wybitnego uczonego, zasłużonego dla rozwoju muzułmańskiej myśli religijnej, każdy rytuał jest pozbawiony znaczenia, jeśli muzułmanin nie skupia się na tym, co robi: "Nieuważny wierny bynajmniej Go nie widzi i nie świadczy o Nim, nie zwraca uwagi na Tego, do kogo przemawia, lecz rutynowo rusza językiem". I, by zacytować sam Koran: "Biada modlącym się, którzy są niedbali w swojej modlitwie, którzy tylko chcą być widziani" (Sura 107:4-6). Modlący się mężczyźni przed meczetem w Indiach. Maty i dywaniki, na których klęczą, wskazują na świętość przestrzeni będącej miejscem modlitwy (zob. str. 113. Wierny w Stambule. Muzułmanów zachęca się, by modlili się razem, ale nie jest to obowiązkowe, a indywidualna modlitwa poza pięcioma codziennymi przepisanymi porami jest uważana za wysoce chwalebną. Rok muzułmański. Muzułmański kalendarz ma dwanaście miesięcy. Pierwszy z nich nazywa się muharram, a ostatni zu al-hidżdża - wówczas odbywa się hadżdż (zob. str. 117). Jest to kalendarz księżycowy i co roku opóźnia się wobec roku słonecznego o mniej więcej jedenaście dni. Dlatego też każdy miesiąc przechodzi przez wszystkie pory roku w cyklu trwającym około trzydziestu dwóch i pół roku. Wśród uroczystych i upamiętniających dni obchodzone są także urodziny Proroka (Maulid an-Nabi) 12 dnia trzeciego miesiąca (rabi al-awwa). Dwa wielkie święta, Id al-Fitr (Święto Zakończenia Postu) i Id al-Adha (Święto Ofiarowania) wyznaczają, odpowiednio, koniec dziewiątego miesiąca, ramadanu, i porę hadżdżu. i m śy rx czAs Muzułmanie myjący się w miejscu przeznaczonym na rytualne ablucje w pobliżu Kopuły na Skale na Al-Haram Asz-Szarifie (w tradycji żydowskiej: Wzgórze Świątyni) w Jerozolimie. Rytuał przejścia. W pobożnych domach nowo narodzone dziecko otrzymuje imię na pamiątkę osób ważnych w historii i obdarzanych szczególną czcią, na przykład Muhammad lub Husajn dla chłopców i Chadidża lub Fatima dla dziewczynek (zob. str. 106). Inne imiona można tworzyć od imion Boga, na przykład Abd Allah (Sługa Boży) lub Abd ar-Rahman (Sługa Miłosierny). Jako błogosławieństwo odczytuje się dziecku wersety Koranu, zazwyczaj Surę Otwierającą (Al-Fatihę). W dzieciństwie dokonuje się obrzezania, choć jest ono stosowane powszechnie tylko wobec chłopców (zob. tekst główny). Wiele małżeństw jest aranżowanych, ale ta praktyka ulega zmianie, szczególnie w miastach. Poligamia, mimo iż dozwolona, jest obecnie rzadka (zob. str. 111). Ciało zmarłego myje się i przygotowuje do pochówku, a w tym czasie odmawia się modlitwy za zmarłych. Pogrzeb zazwyczaj odbywa się rankiem w dzień po śmierci. W wielu regionach częste są procesje żałobne, ale hadisy podają, że Prorok nie popierał skomplikowanych i emocjonalnych egzekwii. OBOWIĄZKI WIERNYCH 117 Pielgrzymka do Mekki. Hadżdż, pielgrzymka do świętego miasta Mekki, to piąty rytualny obowiązek muzułmanina. Wszyscy wierni powinni odbyć hadżdż co najmniej raz w życiu, ale jedynie wtedy, jeśli stać ich na tę podróż i mają pewność, że ich rodzinom niczego nie zbraknie podczas ich nieobecności. Dlatego też w praktyce większość muzułmanów nigdy nie odbywa hadżdżu, ale nie są przez to uważani za gorszych. W niektórych krajach istnieją programy oszczędnościowe, umożliwiające muzułmanom odkładanie pieniędzy na pielgrzymkę. Jednym z takich państw jest Malezja, gdzie również odbywa się krajowa loteria, w której główną wygraną stanowi w pełni opłacony hadżdż. Pielgrzymka odbywa się w ostatnim miesiącu muzułmańskiego roku, zu al-hżdżdża ("miesiąc pielgrzymki"). Nawet w obecnej epoce szybkiego i wygodnego transportu hadżdż jest fizycznie i duchowo wymagający. Zaczyna się od włożenia ihramu, białej szaty; jest to obrzęd rytualnego oczyszczenia, symbolizujący odwrócenie się od światowych trosk. Następne obrzędy podkreślają znaczenie Abrahama w muzułmańskiej koncepcji związków ludzi z Bogiem, a także relacji Abrahama i Mahometa. Po przybyciu do Mekki pielgrzym siedem razy okrąża Al-Kabę (zob. str. 112), następnie siedem razy przebiega odległość między dwoma wzgórzami - As-Safą i Al-Marwą - w ten sposób odtwarzając poszukiwania wody, jakie prowadziła biblijna Hagar, by dać pić swemu synowi Izmaelowi (Ismai'lowi). Kolejne obrzędy wymagają opuszczenia Mekki: jest to między innymi czuwanie na równinie Arafatu, dla upamiętnienia Abrahama i Izmaela; rzucanie kamieniami w filary, co symbolizuje kuszenie Izmaela przez Szatana; oraz ofiary składane ze zwierząt. Końcowy tawaf (okrążanie Al-Kaby) kończy święte obrzędy. Wielu pielgrzymów udaje się wówczas do Medyny, by odwiedzić grób Proroka, co formalnie nie stanowi części hadżdżu, ale jest wysoce cenionym czynem. Al-Kaba stoi dziś pośrodku dziedzińca meczetu, którego rozmiary świadczą o liczbie pielgrzymów odbywających hadżdż (około 3 milionów rocznie). Al-Kabę okrąża kiswa, czarna zasłona, na której złotą nicią wyhaftowano koraniczne inskrypcje. 118 ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE Powrót do Boga. Śmierć według Koranu oznacza nie tyle koniec, co raczej powrót do Boga, źródła wszystkich rzeczy, stwórcy (AL-Chalik) i jedynego właściciela prawdziwej i doskonałej rzeczywistości. Bóg stwarza i tak samo Bóg decyduje, w którym momencie wszystkie rzeczy przestają istnieć. "Każda dusza zakosztuje śmierci. My [Bóg] doświadczamy was złem i dobrem, dla wypróbowania, i wy do Nas będziecie sprowadzeni" (Sura 21:35). Śmierć jest zatem niczym więcej, jak odebraniem przez Boga czasowego życia, prowadzonego przez ludzi na ziemi, przejściem z jednej formy istnienia w inną. Ziemskie życie jest przelotne, niekompletne i - skoro tylko Bóg może być doskonały - w sposób nieunikniony niedoskonałe. Także i śmierć jest stanem nietrwałym. Fizyczne ciało rozpada się i znika, natomiast dusza (arab. Na), uwolniona od fizycznych ograniczeń, podąża na inny poziom. A zatem Tradycja muzułmańska wierzy w życie po śmierci, o którym wiedzę można zyskać jedynie przez boskie objawienie. Ilustracja z XVI-wiecznego tureckiego rękopisu, ukazująca anioła Gabriela przekazującego Mahometowi (po prawej) Słowo Boże. Aniołowie, dzinny i iblis. W przedstawionym przez Koran wszechświecie, a zwłaszcza w działaniach nieba i piekła, kluczową rolę odgrywają aniołowie oraz istoty zwane dżinnami. Do aniołów należy Gabriel (Dżibril), z którym porozumiewał się Mahomet w krytycznych momentach swej prorockiej misji, oraz Azrael (Azra'il) - anioł śmierci. O obu aniołach Koran często wspomina, a średniowieczni muzułmańscy autorzy szczegółowo piszą o ich obecności i naturze. Pełnią oni funkcję posłańców Boga do ludzi. Najdobitniejszym przykładem takiego działania jest Gabriel, przynoszący boskie objawienie Mahometowi. O aniołach mówi się, że są to istoty ze światła; w muzułmańskiej sztuce przedstawieniowej zazwyczaj ukazuje się je jako skrzydlate istoty, unoszące się nad ziemią. Anielskie światło, które symbolizuje zarówno oświecenie, jak i mądrość, kontrastuje z ogniem, z którego podobno zrobione są dżinny. Dżinny, istoty stojące o stopień niżej od aniołów, są w muzułmańskim świecie bardziej wieloznaczne. Mogą służyć Bogu zarówno w sposób pozytywny, jak i destrukcyjny: na przykład wielki arabski muzyk Al-Mausili (767-850) twierdził, że jego muzyka powstaje z natchnienia dżinna, ale Iblis, muzułmański szatan, także podobno wyłonił się z szeregów dżinnów. Relacja o postępowaniu Iblisa przed Bogiem należy do niewielu szczegółowych opowieści, zamieszczonych w Koranie. Początkowo zaakceptowany przez aniołów i Boga jako pobożna postać, Iblis sprzeciwił się Bogu w chwili, gdy ten stwarzał Adama. Na rozkaz Boga aniołowie bili czołem przed nowo stworzoną ludzką istotą, natomiast Iblis odmówił, za co został wygnany z niebios. W odpowiedzi ślubował, że poświęci się sprowadzaniu ludzi na złą drogę (Sura 2:28-34). POWRÓT DO BOGA 119 Koran. Wiara w życie po śmierci jest uważana za istotny aspekt wiary muzułmańskiej, ponieważ w ten sposób muzułmanie afirmują Boga i jego budzącą lęk obecność. Również dzięki temu można wyjaśnić znaczenie i cel życia z jego wielorakimi uciążliwościami i wymaganiami. Islam wierzy w sąd nad każdym człowiekiem po śmierci oraz w ostateczny, apokaliptyczny sąd nad wszystkimi duszami. Literatura hadżsów, uczonych komentarzy i bardziej popularnych relacji, zazwyczaj przedstawia los człowieka w kilku fazach. Najpierw przestaje funkcjonować ciało, w ten sposób uwalniając duszę, która jest badana przez dwóch aniołów (zob. ramka na poprzedniej stronie), Al-Munkara i An-Nakira. Od tej chwili dusza mieszka w grobie aż do skończenia świata, gdy cała ludzkość wstanie z martwych, by stawić się na ostatni Dzień Sądu. Bóg będzie sądził wszystkich (w jednym z popularnych wyobrażeń, używając wagi) według tego, jak odpowiedzieli na prorocze przesłanie niesione przez Mahometa i poprzedzających go proroków. Tę odpowiedź rozumie się głównie w sensie posłuszeństwa boskiej woli: niewierzący odrzuca normy postępowania skodyfikowane w Koranie i hadisach, a zatem zasługuje na miejsce w piekle, natomiast szczerze wierzący, który postępuje zgodnie z Tradycją Proroka (Sunna), wchodzi do raju. Koran kilkakrotnie przypomina wiernym o tych nagrodach i karach, dając także szczegółowe, zapadające w pamięć obrazy raju i piekła. Wśród godnych uwagi koncepcji, występujących w opisie końca czasu w Koranie i różnych komentarzach, jest również idea "prostej ścieżki" (as-sirat al-mustakim) prawdziwego oddania: niegodziwcy schodzą z niej na manowce, wierzący zaś nią podążają. Na przykład: "Zaprawdę, Bóg jest moim Panem i waszym Panem! Czcijcie Go! To jest droga prosta" (Sura 19:36). Na Sądzie Ostatecznym ścieżka ta zwęzi się do szerokości ostrza brzytwy, po którym muszą przejść wszyscy ludzie. Wierni pokonają tę drogę z łatwością, ale grzesznicy potkną się i spadną w wieczny ogień piekielnej czeluści. Wolna wola i osąd. Głównym problemem muzułmańskich teologów, podobnie jak ich żydowskich i chrześcijańskich kolegów, jest definicja wolnej woli i odpowiedzialności. Na jakiej podstawie można osądzać ludzi, skoro wszystko jest z góry zaplanowane przez Boga? Spory na ten temat między najwcześniejszymi uczonymi muzułmańskimi odzwierciedlały ówczesne podziały polityczne. Przeciwnicy kalifatu Umajjadów (zob. str. 96-97) opowiadali się zdecydowanie za istnieniem wolnej woli i potrzebą przyjmowania odpowiedzialności za swoje czyny przez wszystkich ludzi. Z kolei zwolenniry Umajjadów wysuwali koncepcję predestynacji, twierdząc, że wszystko jest z góry zaplanowane przez Boga - oczywiście łącznie z rządami Umajjadów. Kwestie ludzkiej wolnej woli podjęła w IX wieku grupa uczonych, mutazylitów, która głosiła, że zło na świecie nie może pochodzić od Boga, lecz jest wytworem wyłącznie ludzkim. Późniejsi teologowie sunniccy, szczególnie Al-Aszari (zm. 935) starali się wypracować stanowisko pośrednie. Al-Aszari twierdził, że Bóg, zachowując swą wszechmoc, dostarcza ludzkości "odrobiny" (lub w innym odczytaniu "krótkiego momentu") wolności, a zatem odpowiedzialności. Muzułmański pogrzeb w Kaszgarzew Chinach. Prorok dopuszczałjedynie najprostsze oznaczenia grobów i choć od tej reguły były wyjątki - na przykład monumentalne grobowce rządzących w Egipcie Mameluków (1250-1517 - większość grobów, jak te tutaj, jest pozbawiona ozdób. Keynal Ataturk (,Ojciec Turków), którego radykalne reformy w Turcji poosmańskiej okazały się najtrwalszym programem sekularyzacji w świecie islamu. Problemy i konflikty. W XIX wieku reakcje muzułmańskiego świata na zachodni imperializm, rozwój technologiczny i szerzenie się nowych ideologii były dosyć zróżnicowane. Na przykład w niektórych państwach popularność w kręgach wojskowych i politycznych zyskały idee świeckiego nacjonalizmu, opartego na scentralizowanym, dynamicznym państwie. W Iranie, a przede wszystkim w Turcji po upadku Imperium Osmańskiego w wyniku I wojny światowej, władzę przejęli ambitni wojskowi, którzy podjęli program radykalnej, świeckiej reformy państwa. Mustafa Kemal Ataturk (1881-1938), założyciel nowoczesnego państwa tureckiego, usiłował oddzielić muzułmańskie praktyki i prawo religijne od sfery publicznej. Podjęte przez niego działania objęły obalenie kalifatu i odrzucenie szariatu oraz położenie kresu systemowi edukacji opartemu na madrasach (uczelniach religijnych). W Iranie podobną politykę usiłowała prowadzić dynastia Pahlawich (rządząca w latach 1925-79), ale z mniejszymi sukcesami z powodu silnej opozycji ze strony szyickich duchownych "dwunastowców" (zob. str. 108-9) i ich zwolenników. Także inne wpływowe postaci i ruchy usiłowały kształtować społeczeństwo nowoczesne, patrzące w przyszłość, ale oparte na zasadach islamu. Do sformułowania idei zwanych "reformą islamu" przyczynili się między innymi intelektualiści: Dżamal ad-Din al-Afghani (1839-97), Sajjid Ahmad Chan (1817-98), Raszid Rida (1865-1935), Muhammad Abduh (1849-1905) i Abd al-Hamid Ibn Badis (zm. 1940). Jednak podejmowanym przez nich próbom reform zazwyczaj przeszkadzały nowo powstałe, nacjonalistyczne, głównie świeckie elity. Napotykali oni także zaciętą opozycję ze strony konserwatywnych alimów, których przerażała gotowość reformatorów do kwestionowania samych podstaw prawa i religii muzułmańskiej - przy zapożyczeniu wielu elementów zachodniej myśli prawnej i politycznej - oraz wezwanie do zreformowania tradycyjnego, opartego na madrasie systemu edukacji. Abduh bezpośrednio odczuł działania konserwatywnej opozycji. Wykształcony na sławnym kairskim uniwersytecie Al-Azhar, na próżno walczył o unowocześnienie programu nauki w tej i w innych muzułmańskich instytucjach naukowych. Jego działalność przyczyniła się jednak do powstania nowego typu szkoły wyższej - Uniwersytetu Kairskiego (1914). Problemy stojące przed współczesnym światem islamu wyrastają oczywiście i z niedawnej, i z odległej przeszłości. Reakcje na te wyzwania odzwierciedlają różnorodność dróg, jakimi współcześni muzułmanie, zarówno teologowie, jak i laicy, dążą do zrozumienia i zastosowania wzorców złożonej i głęboko zakorzenionej tradycji religijnej i społecznej. Społeczność muzułmańska nadal rozwija się, zarówno w rejonach, gdzie istniała od wieków, jak i tam, gdzie obecność wspólnot wyznających islam datuje się od niedawna - głównie w Europie i Ameryce Północnej. Problemy dotyczące samego PROBLEMY I KONFLIKTY 121 islamu, o charakterze lokalnym i ponadnarodowym, nierozerwalnie łączą się z ogólnymi problemami współczesności - czy to związanymi z rozwojem nowych technologii i sposobów komunikowania się, zmiennymi prądami politycznymi w nowej, postzimnowojennej rzeczywistości, globalnym rozprzestrzenianiem się zachodniej kultury popularnej, czy głębokim wpływem przekształceń światowych struktur gospodarczych. Jednak wszelkie rozważania na temat problemów stojących przed współczesnym islamem przyniosą owoce jedynie wtedy, gdy uwzględni się znaczenie religii w życiu muzułmanów na poziomie tak indywidualnym, jak społecznym. Na pytania stojące przed społeczeństwem muzułmańskim wielu muzułmanów udzieliłoby prostej odpowiedzi: "Islam stanowi [lub "zapewnia"] rozwiązanie". Zdanie to często wypowiadają członkowie ruchów zwanych muzułmańskimi lub, mniej dokładnie, fundamentalistycznymi. Ten drugi termin sugeruje, że ruchy takie szukają powrotu do wyidealizowanej muzułmańskiej przeszłości czy też sięgają po "średniowieczne" wzorce, podczas gdy w rzeczywistości większość z nich prezentuje nową wizję islamu i społeczeństwa muzułmańskiego, nawet jeśli się odwołują do osiągnięć muzułmańskiej historii. Na przykład wielu komentatorów zauważa, że wyraźnie polityczny sposób, w jaki przywódcy i zwolennicy ruchów muzułmańskich używają muzułmańskiego słownictwa i symboli - opowiadając się za noszeniem przez kobiety zasłony czy też innych tradycyjnych elementów ubioru, wreszcie odwołując się do samego Koranu - nie ma właściwie precedensu w przeszłości islamu. Także to, co nazywa się "islamem politycznym", jest zjawiskiem niezwykle złożonym, zbyt często sprowadzanym przez media i akademickich obserwatorów do tak wstrząsowych wydarzeń politycznych, jak muzułmańska rewolucja w Iranie w 1979 roku, która obaliła szacha, a wyniosła do władzy ajatollaha Ruhollaha Chomeiniego (1902-89) i jego zwolenni- naród islamu. Z islamu wyrosło szereg ruchów i doktryn społeczno-religijnych, które - mimo ich muzułmańskich korzeni - są nie do przyjęcia dla muzułmanów głównych nurtów. Dwa najważniejsze przykłady to drużowie (zob. str. 109), a w czasach współczesnych ruch Narodu Islamu (Nation of Islam) w Stanach Zjednoczonych. Naród Islamu powstał w latach trzydziestych XX wieku, podczas wielkiego kryzysu, w zamieszkanych przez Afro-Amerykanów dzielnicach Chicago i Detroit. Jego założyciele, Fard (Farrad) Muhammad (zm. 1934) i jego uczeń Elijah Muhammad (1890-1975) propagowali walczący, separatystyczny afro-amerykański nacjonalizm wśród biednych i pozbawionych praw politycznych mieszkańców miejskich gett w północnych stanach USA. Zdecydowanie rasistowskie przesłanie Narodu Islamu i nadanie statusu świętego Fardowi Muhammadowi nie może być zaakceptowane przez wyznawców głównych nurtów islamu. Kluczową rolę w historii Narodu Islamu odegrał radykalny przywódca Malcolm X (1925-65), wczesny zwolennik Elijaha Muhammada. Malcolm X zerwał później z tym ruchem i dołączył do sunnitów. Podziały w Narodzie Islamu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych sprawiły, że wielu członków poszło w ślady Malcolma X; inni natomiast dołączyli do odnowionego Narodu pod przywództwem Louisa Farrakhana (ur. 1933). Kobiety w drodze do meczetu w środkowej Bośni. "Polityczny islam " wśród bośniackich, głównie świeckich muzułmanów był dosyć niespodziewanym zjawiskiem, zrodzonym głównie jako reakcja na naciski niemuzułmańskich ekstremistycznych nacjonalistów w dawnej Jugosławii. 122 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA -ków, czy zamordowanie prezydenta Egiptu Anwara as-Sadata w 1981 roku przez fundamentalistycznych terrorystów, albo działalność takich organizacji jak: Hezbollah w Libanie, Hamas w Izraelu-Palestynie i terrorystyczne ugrupowania, powstałe podczas algierskiej wojny domowej od początku lat 1990. Zbyt często ignoruje się fakt, że otwarta działalność polityczna, niekiedy odwołująca się do przemocy, jest tylko jednym z razów odczuwanego przez wielu muzułmanów odnowionego związku z wiarą. Co więcej, należy pamiętać, że większość terrorystycznych muzułmańskich organizacji stanowi opozycję polityczną, trzeba zatem właściwie rozumieć motywy ich działalności i wysuwane roszczenia. Idee i ruchy "islamu politycznego" w znacznej mierze wyrastają z reakcji na zachodni imperializm w początkach XX wieku oraz z rozważań nad możliwościami odrodzenia społeczności muzułmańskiej. W tym sens- Kobiety a Islam. Algierskie kobiety w pełnych zasłonach. WAlgierii konflikt między świecką elitą a muzułmańskim radykalizmem doprowadził do wojny domowejw ostatnim dziesięcioleciu XX wieku. Rola kobiety w muzułmańskim społeczeństwie jest tematem gorących dyskusji tak w samym świecie islamu, jak i poza nim. Muzułmańscy pisarze i działacze w różny sposób odnosili się do problemu prywatnego i politycznego życia kobiet. Spory dotyczą specyficznego traktowania kobiet i ról przypisywanych płciom w ujęciu Koranu, hadisów i innych pism. Znani współcześni myśliciele muzułmańscy, na przykład Maududi (zob. tekst główny na następnej stronie) i egipski pisarz Kasim Amin (zm. 1908), wzywali do ponownego rozważenia tych kwestii. W ostatnich czasach spór dotyczył głównie obecności kobiet w publicznych dziedzinach życia a zwłaszcza w pracy i na wyższych uczelniach. Coraz powszechniejsze noszenie zasłony (hidżabu) i skromnego, surowego stroju wskazuje, do jakiego stopnia muzułmańskie kobiety uważają argumenty zachodnich feministek za istotne. Jednak kwestie dotyczące kobiet często uważa się za problem całego społeczeństwa muzułmańskiego. Inaczej mówiąc, debata dotycząca roli obu płci w społeczeństwie stanowi jedynie część dyskusji na temat małżeństwa, rozwodu, dziedziczenia i innych dziedzin muzułmańskiego życia rodzinnego. Prawo rodzinne było wielokrotnie tematem ożywionych debat wśród osób zajmujących się miejscem kobiety w społeczeństwie muzułmańskim. Próby nowego ujęcia tradycyjnych praw rodzinnych lub praw dotyczących statusu jednostek spotykały się z bardzo mieszanym przyjęciem. forma taka powiodła się w Turcji Ataturka i w Tunezji rządzonej przez prezydenta Habiba Bourguibę (ur. 1903). znacznie bardziej zróżnicowane rezultaty przyniosła na przykład we współczesnym Egipcie, Kuwejcie i Pakistanie. .~r._.~..- _,_ _~__.-... PROBLEMY I KONFLIKTY 123 -nowią one radykalną odpowiedź na idee reformatorskie i powstanie narodowych, głównie świeckich państw w całym świecie muzułmańskim. Największe znaczenie mają trzy ruchy. W Persji rozwój wydarzeń w XIX wieku, szczególnie zaś schyłek państwa Kadżarów (1794-1925), wzmocnił wpływy szyickich alimów "dwunastowców". Tu właśnie należy szukać źródeł późniejszych napięć między szachami z dynastii Pachlawich a co bardziej wpływowymi alimami; kulminacją konfliktu był rozwój wojującego ruchu szyickiego z Chomeinim na czele. W Indiach idee Abu al-Ali Maududiego (1903-79) doprowadziły w latach czterdziestych XX wieku do powstania Dżama'at-i-Idami ("Stowarzyszenia Muzułmańskiego"), które po dziś dzień aktywnie działa w Pakistanie. W Egipcie idee i działalność Hasana al-Banny (1906-49) przygotowały grunt pod powstanie stowarzyszenia Braci Muzułmanów. W następnych latach byliśmy świadkami pojawienia się wielu odgałęzień tego fundamentalistycznego ruchu na Bliskim Wschodzie, w tym Hamasu oraz jego oddziałów w Syrii i Jordanii. Podobnie jak dawniejsi reformatorzy, współcześni ideolodzy ubierają niektóre argumenty w terminologię społeczną i moralną. Twierdzą oni, że społeczeństwo muzułmańskie uległo zepsuciu w wyniku przyjęcia zachodniej kultury, która jest ogólnie postrzegana jako zbyt swobodna moralnie. Szczególnie wyrażają oni niepokój w związku z rosnącą rolą kobiet, uważają bowiem, że podważa to porządek społeczny i zasady Koranu. Współcześni radykaliści muzułmańscy są także zainteresowani reformami politycznymi. W pismach Chomeiniego i na przykład Sajjida Kutba (zm. 1966), jednego z przywódców Braci Muzułmanów, skazanego przez rząd egipski na śmierć za zbrojną działalność wywrotową, można znaleźć dogłębną krytykę elity świata muzułmańskiego. Islam i Izrael. Konflikt palestyńsko-izraelski stanowi źródło wielkiego niepokoju i debat w świecie muzułmańskim, szczególnie na arabskim Bliskim Wschodzie. Powstanie Izraela w 1948 roku doprowadziło do tego, że setki tysięcy palestyńskich Arabów musiało opuścić swe domy i posiadłości. Konflikt przybrał na sile po wojnie 1967 roku, gdy Izrael zajął Wschodnią Jerozolimę, Zachodni Brzeg, wzgórza Golan i strefę Gazy. Jerozolima to trzecie najświętsze miasto islamu, głównie z powodu jego związków z prorokiem Mahometem (zob. ramka na str. 107) i okresem formowania się islamu. Do tego czynnika religijnego należy dodać, że dla wielu Arabów straty poniesione w 1967 roku stanowiły potwierdzenie kryzysu, jaki, ich zdaniem, dotknął niektóre rządy arabskie i arabski świecki nacjonalizm. Dlatego też porażka ta - w opinii wielu Arabów -uzasadnia powstanie bardziej bojowych form fundamentalizmu muzułmańskiego. Konflikt wkroczył obecnie w nową fazę po porozumieniach podpisanych w Oslo w latach dziewięćdziesiątych, dzięki którym na Zachodnim Brzegu i w Gazie powstała Autonomia Palestyńska. Porozumienia, powszechnie uważane za krok naprzód w skomplikowanych stosunkach arabsko-izraelskich, spotkały się jednak z aktywną opozycją z obu stron. Nowy meczet w Brunei w Azji Południowo-wschodniej, niewielkim państwie muzułmańskim, którego gospodarka rozkwitła w wyniku odkrycia tam złóż ropy naftowej. Kraje muzułmańskie kontrolują około dwóch trzecich światowych rezerw ropy, dającej dostatek i siłę gospodarczą, dzięki czemu islam zajął w XX wieku ważne miejsce na scenie międzynarodowej. Rozdział czwarty Hinduizm Vasudha narayan Figurka z piaskowca wykonana ok. 800 w Madhaja pradeś , ukazująca boga śiwę jako Natarażę. Wprowadzenie 126 Pochodzenie i rozwój historyczny pięć tysięcy lat tradycji 130 Aspekty boskości Bogowie i boginie 134 Święte pisma Słowa wysławiające bogów 138 Święte postacie Nauczyciele i Przywódcy 142 Zasady etyczne Drogi do wyzwolenia 144 Święte miejsca ziemia pełna świętości 146 Święty czas karman, Śmierć i ponowne narodziny 156 Społeczeństwo religijne Podział i tożsamość 158 Wprowadzenie. Wyznawcy hinduizmu stanowią osiemdziesiąt procent niemal miliardowej ludności Indii - ponadto można ich obecnie spotkać na całym świecie. A jednak termin "hinduizm" jest dość trudny do zdefiniowania. Religia ta nie ma konkretnego założyciela, ustalonej doktryny, jednego nauczyciela czy proroka, którego wszyscy hindusi uważaliby za główną postać swojej religii. Nie ma także jednej, świętej księgi, powszechnie przyjętej za najważniejszą. Nawet samo użycie słowa "hindus" jest złożonym problemem. Charakterystyczne określenia "Indie" i "hindus" pochodzą od Sindhu, dawnej nazwy rzeki Indus. W starożytnych inskrypcjach i dokumentach "hindus" oznacza mieszkańca ziemi Hind, czyli subkontynentu indyjskiego. W rządzonych przez muzułmanów średniowiecznych imperiach na terenie Indii słowem tym określano wszystkich mieszkańców Indii nie wyznających islamu, nie zależnie od ich religii. Dopiero pod koniec XVIII wieku termin ten zaczęto stosować wyłącznie w odniesieniu do wyznawców głównej religii Indii. "Hindus" nie jest określeniem, jakiego wyznawcy hinduizmu używali wobec siebie w przeszłości, czy też nawet obecnie, choć termin hindus ("hinduskość") wszedł w ostatnim okresie do słownika politycznego. Hindusi określają swą tożsamość, odwołując się do kasty, społeczności, religii i języka. Wyrażenie sanatana dharma ("odwieczna wiara") zyskała popularność w minionych dwustu latach, ale odnosi się ono bardziej do filozoficznych interpretacji religii niż jej barwnych lokalnych przejawień. W dawnych tekstach zwrot sanatana dharma oznaczał idealne religijne powiązania człowieka, ale nie określał zbiorowości religijnej. Świątynia Swaminarajan w Neasden w Londynie służy jednej z wielkich społeczności hinduskiej diaspory. Otwarto ją w 1997 roku i jest to największa świątynia hinduska poza Indiami. ŚWIĘTE MIEJSCA HINDUIZMU. Na mapie zaznaczono wiele spośród najważniejszych świętych miejsc hinduizmu. Większość zaznaczonych miast jest związana z jednym bóstwem lub większą ich liczbą , inne jak na przykład miasta doliny Indusu, Ellora i świątynie Khadźuracho mają znaczenie raczej historyczne . Pozostałe miasta zaznaczono dla lepszej orientacji, choć nie mają one większego znaczenia religijnego. 128 WPROWADZENIE Według prawa indyjskiego terminem "hindusi" można objąć nawet osoby wyznające religie, zazwyczaj uważane za teologicznie odległe od hinduizmu. Stosuje się go powszechnie wobec tych, którzy mieszkają w Indiach i przyjmują tradycję hinduską - bliżej nie zdefiniowaną - w jakiejkolwiek formie czy odmianie. Obejmuje on zatem także buddystów, dźinistów i si-khów. Używa się go także na określenie wszystkich innych, nie wyznających islamu, chrześcijaństwa, parsi (zoroastryzmu) czy judaizmu. Hinduizm stał się Jednak kłopotliwą etykietką dla niektórych religii, w powszechnym pojęciu z nim kojarzonych. Zdarzało się, że pewne indyjskie sekty i ruchy odwoływały się do sądu, protestując przeciwko swemu oficjalnemu, "hinduistycznemu" statusowi. W ciągu ostatnich dwustu lat hinduizm przedstawiano jako religię dosyć zunifikowaną. Należy jednak zaznaczyć, że występują w nim setki wewnętrznych podziałów, będących wynikiem różnicy kast, społeczności, Języka i geografii. Regionalne hipostazy bóstwa lub miejscowy święty tekst mogą być dla konkretnej grupy wyznawców ważniejsze niż jakakolwiek koncepcja panhinduska. Wiele takich grup może w dużej mierze odwoływać się do tych samych pism, bóstw, tradycji i wzorców obrzędowych, różnie je jednak interpretując; mogą istnieć także inne grupy, nie mające z nimi niemal nic wspólnego. Występują również pewne powiązania biegnące geograficznie - przez cały subkontynent, albo historycznie - przez tysiąclecia. A zatem czasami lepiej jest mówić o wielości religii hinduskich, czasami zaś - o jednej tradycji. Rys historyczny. ok. 3000-1750 p.n.e. • Cywilizacja doliny Indusu (harappańska). ok 1500 p.n.e. • Najazd Ariów na północne Indie. ok. 800 p.n.e. • Kompilacja i zapis usmej tradycji Wed ok. 600 p.n.e. • Powstanie Upaniszad. 326 p.n.e. • Armie greckie pod wodzą Aleksandra Wielkiego wkraczają do północno-zachodnich Indii. ok. 272 p.n.e. • Aśoka, władca z rodu Maurjów, obejmuje władzę. ok. 100 p.n.e. • Powstanie Bhagawadgity. ok. 200 n.e. • Ułożenie Praw Manu. ok. 500 • Narodziny tantryzmu. ok. 700 • Działalność Alwarów, tamilskich poetów bhakti (pobożnych), w tym Nammalwara. ok. 800 • Filozof Śankara pisze Adwaita Wedanta, kluczowe dzieło filozofii niedualistycznej. 1137 • Śmierć Ramanudźy, teistycznego filozofa wisznuizmu. ok. 1175 • Życie Dtajadewy, poety bhakń. 1206 • W Delhi powstaje sułtanat muzułmański. 1450?- 1547 • Życie księżniczki Miry, poetki bbakń. 1483-1530 • Życie Kabura, założyciela imperium Mogołów. 1483-1563 • Życie Surdasa, wielkiego wyznawcy Kryszny. 1480-1583 Życie Ćajtanji, wisznuisty, bengalskiego przywódcy bhaktż. 1518 • Śmierć Kabira, północnoindyjskiego poety bhakti. 1543?-1623 • Życie Tulsidasa, północnoindyjskiego poety bhakti. 1550-1605 • Panowanie Akbara z dynastii Wielkich Mogołów. 1757 • W Kalkucie rządy obejmują Brytyjczycy. 1772-1833 • Życie reformatora hinduizmu, Rama Rohana Roya, założyciela Brahmo Samadź ("Towarzystwa Brahmańskiego") w 1828 roku. 1824-83 • Życie reformatora hinduizmu Dayanandy Saraswatiego, założyciela Arja Samadź ("Towarzystwa Szlachetnych") w 1875 roku. 1857-8 • Upadek imperium Mogołów i ustanowienie bezpośrednich rządów brytyjskich. 1875 • H. Blavarsky i H. S. Olcott zakładają Towarzystwo Teozofiane, oparte na hinduizmie i buddyzmie. 1893 • Vivekananda, założyciel Misji Ramakryszny, hinduskiej organizacji religijnej, uczestniczy w światowym Parlamencie Religii w Chicago. 1914 • Sri Aurobindo (1872-1950) zakłada pierwszy aśram (schronienie religijne) w Pondicherry. 1920 • M. K. ("Mahatma") Gandhi (1869-1948)rozpoczyna antybrytyjską kampanię opartą na abimsie (nieczynieniu zła). 1947 • Indie uzyskują niepodległość. 1948 • Gandhi ginie w zamachu. 1966 • A. C. Bhaktivedanta zakłada w Nowym Jorku Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny. 1992 • Wojujący hinduiści burzą XVI-wieczny meczet w Ajodhji. WPROWADZENIE 129 Czy hinduizm to religia, kultura, czy też - jak powiedziałoby wielu Indusów -sposób życia? Łączy on wszystkie te trzy aspekty, ale to, co na Zachodzie uznano by za granicę między sferą sacrum i profanum, nie znajduje zastosowania w tradycji hinduistycznej. Wiele świętych tekstów hinduskich ma wskazywać wyznawcy duchową drogę do wyzwolenia się z powtarzającego się cyklu życia i śmierci, ale wiele innych aspektów hinduskiego życia i obrzędów nie prowadzi wprost do takich transformacji, lecz jest postrzegane jako sposób poprawy życia na ziemi. A zatem takie działania jak sadzenie drzew, śpiew, taniec, medycyna itp. włącza się do sfery religii. Dlatego też przy badaniu wielu tradycji hinduskich należy bardzo ostrożnie używać słów "świecki" i "święty". W kontekście hinduskim bardziej znaczące są słowa dharma i moksza. Dharma-sanskryckie słowo pochodzące od rdzenia wyrazowego oznaczającego "podtrzymać" - to prawda, słuszność, obowiązek, prawo i sprawiedliwość. Moksza dosłownie oznacza "wyzwolenie", czyli uwolnienie od cyklu życia i śmierci, któremu podlega każda dusza (zob. str. 156-7). Wiara w ten proces jest zapewne jedyną rzeczą wspólną dla wszystkich hindusów. Kobieta z dzieckiem na ręku wchodzi do świątyni Hojsalów w Halebidzie w stanie Karnataka. Świątynia poświęcona jest Hojsaleśwarze ("Panu dynastii lub ludu Hojsalów ), miejscowemu wcieleniu Wisznu, jednego z wielkich bogów panhinduskich. 130 POCHODZENIE I ROZWÓJ HISTORYCZNY Pięć tysięcy lat tradycji. Religia hinduska nie ma jednego założyciela; nie można także wyznaczyć daty jej powstania w konkretnym roku czy nawet stuleciu. Powszechnie uważa się, że początków hinduizmu należy szukać w starożytnej kulturze rdzennych mieszkańców Indii oraz ludów indoeuropejskich, które przy były na subkontynent około czterech tysięcy lat temu. Etapów najdawniejszych dziejów tej religii nie wyznacza działalność wybitnych osobistości (choć musiało ich być wiele) ani też zakrojona na szeroką skalę akcja nawracania, lecz raczej kompilacja i zapisywanie świętych tekstów, wcześniej przekazywanych w tradycji ustnej, w których ujęto podstawowe koncepcje tego, co dziś zwiemy hinduizmem. Najdawniejsza ze znanych cywilizacji indyjskich rozwijała się w latach 3000-1750 p.n.e. na terenach obejmujących dolinę rzeki Indus, a prawdopodobnie także inne obszary. W Harappie i Mohendżo Daro odkopano całe miasta. Ludy należące do tej cywilizacji (zwanej cywilizacją doliny Indusu lub harappańską) znały pismo, ale pozostaje ono do dziś nie odczytane. Na niektórych harappańskich pieczęciach odnajdujemy przedstawienia postaci o podobnych cechach co późniejsze hinduskie bóstwo Śiwa. "Wielka Łaźnia" , ogromny zespół basenów w Mohendżo Daro, obejmujący także portyki i boczne pomieszczenia, mogła pełnić funkcje kultowe. Te fragmentaryczne świadectwa pozwalają nam jednak zakładać, że niektóre cechy współczesnej religii hinduskiej mogą mieć blisko pięć tysięcy lat. pozostałości wielkiej łaźni w mohendzo w dolinie indusu w pakistanie. " Łaźnia" zbudowana z cegły , była zapewne świętym basenem dla rytualnych ablucji, tak samo jak podobne budowle w późniejszych świątyniach hinduskich. PIĘĆ TYSIĘCY LAT TRADYCJI 131 Kultura doliny Indusu ustąpiła "epoce Wea°', której nazwa pochodzi od świętych tekstów ludów indoeuropejskich. Powszechnie uważa się, że około 2000 roku p.n.e. Indoeuropejczycy przybyli do Indii z Azji Środkowej, choć niektórzy uczeni głoszą tezę, iż Indie były ich pierwotną ojczyzną. Odkrycia archeologów, antropologów i językoznawców sugerują, że był to proces pokojowy, a wędrówka Indoeuropejczyków wynikała z poszukiwania nowych terenów rolniczych. Indoeuropejczycy nazywali siebie Ariami lub "Szlachetnymi". Ich język był najprawdopodobniej tożsamy z sanskrytem, staroindyjskim językiem Wed, który jest blisko spokrewniony ze wszystkimi innymi językami z rodziny języków indoeuropejskich, obejmującej między innymi łacinę, grekę i polski. W Indiach Ariowie ułożyli wiele świętych poematów, a później także podręczników na temat obrzędów religijnych i filozofii. Najdawniejsze takie 132 POCHODZENIE I ROZWÓJ HISTORYCZNY zbiory znane są pod wspólną nazwą Wed (sanskr. weda, "wiedza") i tworzą rdzeń starożytnej, protohinduskiej religii wedyjskiej. Światopogląd wczesnej epoki wedyjskiej, w której religijność polegała głównie na składaniu ofiar bogom, ustąpił miejsca dociekaniom filozoficznym i rozważaniom zawartym w późniejszych tekstach, znanych jako Aranjaki i Upaniszady (zob. str. 138). Powstały one mniej więcej w początkach VI wieku p.n.e., w okresie wielkiego fermentu intelektualnego, gdy Siddhartha Gautama (Budda; zob. str. 168-71), Mahawira (założyciel dźinizmu) i inni kwestionowali, a nawet odrzucali autorytarne struktury tradycyjnej religii indyjskiej, takie jak religijne przywództwo kasty kapłanów (braminów), sam system kastowy oraz status Wed (patrz tekst na lewym marginesie). Upaniszady szukają wyzwolenia z cyklu życia i śmierci, wprowadzając pojęcie nieśmiertelności jako zjawiska rzeczywistego. Najwyższym celem religii hinduistycznej, jaka się później rozwinęła, było osiągnięcie nieśmiertelności duszy, a w życiu doczesnym - szczęścia i pokoju. Większość późniejszej, zapisanej w języku sanskryckim literatury bezpośrednio lub pośrednio dotyczy dharmy (słowo to ma wiele warstw znaczeniowych, w tym: "cnotliwe postępowanie", "prawda" i "prawo"). Bhagawadgita podkreśla, że dharmę należy praktykować nie w oczekiwaniu nagrody, lecz z oddania jednemu Bogu. "Istota najwyższa", w Upaniszadach przyjmująca abstrakcyjną formę brahmana (zob. str. 134-5), w Bhagawadgicie występuje pod postacią bóstwa o imieniu Kryszna lub Wisznu. Pobożne oddanie (bhakti) - głęboko osobisty kult i poddanie się tej najwyższej istocie było jedną z najbardziej powszechnych cech wielu społeczności hinduskich w ciągu ostatnich dwóch tysiącleci. Na rozprzestrzenienie się bhakti złożyły się dwa czynniki. Jednym z nich było stosowanie języków miejscowych zamiast sanskrytu. Drugim - atrakcyjność PIĘĆ TYSIĘCY LAT TRADYCJI 133 tej formy pobożności dla wszystkich klas społecznych. Inni popularni poeci bhakti pochodzili z zamożniejszych kręgów społecznych. Jedną z najsławniejszych poetek była księżniczka z Gudźaratu, Mira (1450?-1547), pisząca namiętne poematy o swej miłości do boga Kryszny. Niektóre legendy mówią, że pod koniec życia Mira połączyła się z wizerunkiem Kryszny w świątyni. XVI wiek był świadkiem pojawienia się sikhizmu i jego licznych guru, poczynając od Guru Nanaka (1469-1539), a także najpełniejszego rozkwitu islamskiego imperium Mogołów pod rządami Akbara i jego następców (zob. tekst na prawym marginesie). W tym okresie Portugalczycy, Holendrzy, Brytyjczycy i Francuzi zaczęli zakładać w Indiach placówki handlowe. Z czasem, w miarę słabnięcia potęgi Mogołów, placówki te zaczęły umacniać się i przejmować kontrolę nad szerszym terytorium. W XVIII wieku znaczna część subkontynentu została objęta luźną kontrolą brytyjską. Wiele społecznych i religijnych praktyk Indusów -szczególnie zaś "idolatria" i system kastowy -stało się przedmiotem surowej krytyki ze strony europejskich misjonarzy i innych przybyszów, a niektórych praktyk wręcz zakazano, na przykład sati (palenia na stosie wdowy razem ze zmarłym mężem). Jedną z reakcji na krytykę z zewnątrz były ruchy reformatorskie, które rozwinęły się w,łonie hinduizmu w początkach ery nowożytnej (zob. ramka powyżej). Wiele różnych tradycji, składających się na barwny obraz hinduizmu, nadal rozkwita poza Indiami. Hindusi, którzy osiedlili się w Azji Południowo-Wschodniej w pierwszym tysiącleciu naszej ery, szerzyli też własną kulturę, budując wielkie świątynie w Kambodży i na Jawie. Podobnie Indusi emigrujący w ostatnich dziesięcioleciach do Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych starają się zachować swą tożsamość poprzez rozwój religijnej i kulturalnej działalności w środowiskowych świątyniach hinduistycznych. RELIGIA wedyjska. Najważniejszym elementem życia religijnego w okresie wedyjskim była ofiara rytualna. Większość rytuałów wiązała się z ogniem (zob. str. 155), a odprawiali je obrzędowi specjaliści i kapłani (hotar), którzy także nadzorowali budowę ołtarzy i recytowanie hymnów. Wiele obrzędów wiązało się z piciem somy, odurzającego płynu. Religia wedyjska dostrzegała subtelny związek między odprawianiem obrzędów a rozpowszechnieniem ryty ("prawda", "sprawiedliwość" i "słuszność"). Ryta umożliwia utrzymanie harmonii i pokoju na ziemi i w niebiosach, a podtrzymują ją wcześni bogowie wedyjscy, na przykład Warum. Według hymnów wedyjskich, ułożonych 1000 r. p.n.e., sam świat mógł powstać w akcie kosmicznej ofiary. Jeden z hymnów o stworzeniu wyraźnie mówi o początkach podziałów społecznych, które przetrwały do dziś w systemie kastowym (zob. str. 158-60). XVIII-wieczny rękopis Rygwedy ("Mądrości wersów'), ponad 100 hymnów do starożytnych bogów wedyjskich, w których wspomina się różne obrzędy ofiarne. Hinduizm, Budda i Mahawira. Wyrafinowana filozofia Upaniszad kształtowała się równocześnie z rozwojem krytycznych dociekań religijnych w wielu rejonach północnych Indii. Siddhartha Gautama (Budda) i Mahawira ("Zwycięski", którego zwolennicy to dzisiejsi dźiniści) zakwestionowali pogląd, że Wedy stanowią boskie objawienie. I oni dwaj, i inni oparli się na własnym doświadczeniu duchowym, by przedstawić drogę do wyzwolenia od cyklu życia i śmierci dostępną dla wszystkich, a nie jedynie dla wyższych kast społeczeństwa. Zarówno Siddhartha, jak i Mahawira, podkreślali konieczność nieczynienia zła (ahimsa). Ta cnota zyskała wielką wagę w hinduizmie i wielu innych religiach południowej Azji. W czasach współczesnych wpłynęła ona na strategię Mohandasa Karamchanda Gandhiego (zwanego Mahatmą, czyli "Wielką Duszą"), który stanął na czele walki Indii o niepodległość w XX wieku. XVIII-wieczna miniatura ukazująca starożytną hinduską opowieść o stworzeniu świata. Wisznu (pośrodku) nadzoruje mieszanie wielkiego pierwotnego oceanu mleka, w celu wyprodukowania świętego napoju zwanego soma. By obrócić wielkie mieszadła, bóstwa (po lewej) i demony (po prawej ciągną za ogon i głowę kosmicznego węża. REFORMATORZY HINDUIZMU. Ram Mohan Roy (1772-1833) urodził się w ortodoksyjnej rodzinie bramińskiej, ale poznał zachodnie życie społeczne i pisma chrześcijaństwa, a także zetknął się z członkami ruchu unitariańskiego. W wyniku badań nad Upaniszadami (zob. str. 138) i innymi tekstami doszedł do wniosku, że niektóre praktyki stosowane przez hindusów nie należą do "klasycznego" hinduizmu. W 1828 roku założył towarzystwo mające na celu rozważania nad naturą brahmana, najwyższej istoty (zob. str. 135). Organizacja ta przyjęła nazwę Brahmo Samadź ("Towarzystwo Brahmańskie"). Roy przetłumaczył niektóre Upanższady i inne teksty sanskryckie i rozprowadzał je za darmo. Był pionierem edukacji: zakładał nowe czasopisma i instytucje oświatowe, a także działał na rzecz poprawy statusu indyjskich kobiet. Dayananda Saraswati (1824-83) uważał, że jedynie wczesne hymny Rygwedy (zob. str. 131) są prawdziwymi tekstami świętymi. Był on pod wrażeniem wyrażanej w nich radości życia i troski o jednostkę, o rodzinę i społeczność. W 1875 roku Dajananda założył Arja Samadź ("Towarzystwo Szlachetnych"). Oparte ono było na naukach Rygwedy, głosiło potrzebę kształcenia się i wytężonej pracy. Według niego idealny człowiek winien służyć innym ludziom i dzięki temu prowadzić pełne życie, a nie życie pełne wyrzeczeń. Dobre społeczeństwo, twierdził, to takie, w którym ludzie pracują dla dobra ludzkości; to samo przez się prowadzi do zdrowia duszy i ciała. Hinduizm w czasach Mogołów. Pięć wieków temu znaczna część wyznawców hinduizmu znalazła się pod rządami Mogołów, muzułmańskiej dynastii pochodzącej z Azji Środkowej. Społeczną i doktrynalną przepaść, dzielącą hinduizm i islam, można było pokonać jedynie dzięki pełnej pobożności duchowości. Hinduska tradycja pobożnego oddania (zob. tekst główny) miała swój odpowiednik w sufizmie, mistycznej tradycji islamu (zob. str. 101-3). Tam, gdzie hindusi żyli w kontakcie z muzułmanami, można było dostrzec, że ich pobożność ma wiele ze sobą wspólnego. Tolerancyjne rządy cesarza Akbara (1556-1605) prowadziły nawet do prób połączenia obu wyznań, a w każdym razie wyznaczenia ich wspólnych obszarów. Działania takie prowadził sam Akbar, a także książę Dara Śikoh, syn cesarza Szacha Dżahana (panował w latach 1627-58). Dara Sikoh został zgładzony przez własnego brata, Aurangzeba (panował 1658-1707), którego rządy przyniosły powrót do ścisłej islamskiej ortodoksji na dworze Mogołów. 134 ASPEKTY BOSKOŚCI ŚWIĘTE WIZERUNKI. W świątyniach hindusi wielbią- najwyższą istotę w formie "wizerunku"; w ten sposób (a także słowem "idol") tłumaczy się sanskryckie słowo muni, którego dokładniejsze znaczenie można oddać jako "forma", "ucieleśnienie" lub "inkarnacja". Większość hindusów uważa święty wizerunek za rzeczywiste wcielenie najwyższej istoty, formę przybraną przez bóstwo, by przyjmować hołdy wyznawców. Podczas obrzędu konsekracyjnego, zwanego prana pratisztha ("ustanowienie życia"), obraz przestaje być zwyczajnym materialnym przedmiotem; od tego momentu zaczyna być postrzegany jako wcielenie bóstwa na ziemi. Boski duch pozostaje w obrazie tak długo, jak sobie tego życzą jego wyznawcy. Boski czynnik żeński. Od ponad dwóch tysięcy lat hindusi nieprzerwanie wielbią boskość w formie kobiecej - często nazywanej po prostu Wielką Boginią. Być może tradycja ta jest jeszcze wcześniejsza i sięga przedhinduskiej cywilizacji doliny Indusu (zob. str. 130). Wielką Boginię, w literaturze sanskryckiej zwaną niekiedy Dewi, zazwyczaj uważa się za wcielenie Parwati, żony Siwy. Jako bóstwo dobroczynne nosi ona imię Amba lub Ambika ("Mateczka"), szeroko czczona jest też jako Śri lub Lakszmi (zob. str. 136). Pod postacią Kali Wielka Bogini jest mroczna i budząca lęk, jej szyję zdobi naszyjnik z ludzkich czaszek. Jednak nawet pod tą postacią wyznawcy nazywają ją matką. Jako bogini-wojowniczka nosi imię Durga i przedstawiana jest z uśmiechem na twarzy, ale z bronią w rękach. Durga jadąca na tygrysie lub lwie należy do najpopularniejszych bogiń w Indiach. Jest silna i piękna, a oręż w jej rękach wskazuje, że gotowa jest stanąć w obronie swych wyznawców. W jednym słynnym opowiadaniu skupia ona energię wszystkich innych bóstw, by pokonać bawołu-demona Mahiszę Asurę. Po trwającej dziewięć nocy walce odnosi zwycięstwo, upamiętnione jesiennym świętem Nawaratri ("Dziewięciu nocy"; zob. str. 153). W Indiach czczonych jest też wiele innych bogiń. W niektórych rejonach bogini bywa znana jedynie pod miejscowym imieniem i wysławiana w lokalnych opowieściach, gdzie indziej identyfikuje się ją z Boginią panhinduską. W niektórych wiejskich społecznościach miejscowym boginiom lub Kali składa się ofiary ze zwierząt. XVIII-wieczne malowidło ukazujące straszliwą - ale powszechnie czczoną - boginię Kali siedzącą na bogu Śiwie. Jest to popularne przedstawienie połączenia żeńskich i męskich boskich zasad. Bogowie i boginie. W indyjskich miastach i miasteczkach można znaleźć dziesiątki świątyń i kaplic, poświęconych wielu bóstwom. Wizerunki bogów i bogiń znajdują się też na widocznych miejscach w sklepach, szpitalach, urzędach państwowych, a także na ołtarzach i kapliczkach w domach prywatnych. Hindusi mogą akceptować istnienie wielu bóstw, ale jedno z nich uważać za najwyższe; mogą także uważać wszystkich bogów i boginie za równych, ale wielbić jedno ulubione bóstwo. Jednakże większość hindusów jest zdania, że wszystkie bóstwa są hipostazami jednego Boga. W tym wypadku określanie tego Boga w kategoriach mężczyzna-kobieta, jeden czy wielu, oznaczałoby ograniczenie go i narzucenie bóstwu ludzkich pojęć płci i liczby. - Upaniszady, święte teksty hinduizmu, ułożone około 600 r. p.n.e. (zob. str. 138), najwyższą istotę nazywają brahmanem; nie można go w żaden sposób określić, gdyż wykracza on poza ludzkie zrozumienie (zob. tekst na marginesie następnej strony). Jednak w tekstach zwanych Puranami ("starożytnymi [opowieściami]") twierdzi się, że to boskie istnienie BOGOWIE I BOGINIE 135 przyjmuje kształt i imię, by stać się osiągalnym dla ludzkości. Dlatego też hindusi mówią o najwyższej istocie zarówno nirguna ("bez atrybutów"), jak i sagum ("z atrybutami", takimi jak łaska i miłosierdzie). Ta najwyższa istota przybiera w tekstach tożsamość Wisznu ("Wszystko Przenikającego"), Śiwy ("Przychylnego", "Dobroczyńcy") bądź też Wielkiej Bogini w jednym z jej wielu przejawów, takich jak Śakti ("Energia"), Durga czy Kali (zob. ramka na str. 134). Choć w pismach hinduizmu Wisznu, Śiwa i Wielka Bogini są bóstwami najważniejszymi, wśród innych bardzo popularnych bóstw można wymienić: Ganeśę o głowie słonia (syna Parwati), Kartikkeję/Murugana (syna Śiwy) i Hanumana (boską małpę, głęboko oddaną Ramie, wcieleniu Wisznu). Wiele przydrożnych kapliczek poświęcono Ganeśi i Hanumanowi. Ganeśę przedstawia się jeżdżącego na myszy i nazywa także Wigneśwarą ("tym, który przezwycięża wszystkie przeszkody"). Hindusi zanoszą do niego modły przed rozpoczęciem jakiegokolwiek zadania, przedsięwzięcia czy podróży. Wszyscy bogowie i boginie mają w ikonografii charakterystyczne cechy, a każde ułożenie rąk i stóp, każde kojarzone z danym bóstwem zwierzę, roślina czy ptak, kryją w sobie szczególne znaczenie symboliczne. Brahmani wyższa mądrość. Przez wiele stuleci definicja brahmana - według Upaniszad najwyższej istoty - stanowiła przedmiot głębokich dociekań. Według Upaniszady Tajttirija brahman to prawda (satja), wiedza (dźńana) i nieskończoność (ananta). Poza tym o brahmanie można powiedzieć jedynie, że jest to istnienie (satj, świadomość (ćit) i błogostan (ananda). Brahmana nie da się ostatecznie opisać, opisać bowiem znaczy ograniczyć, a nie można tego dokonać w przypadku nieskończoności. Mędrzec Jadźńawalkja powiedział, że można przybliżyć się do określenia brahmana jedynie mówiąc, czym on nie jest. Podobna trudność powstaje przy próbach zdefiniowania związku między brahmanem a atmanem (duszą ludzką). W sławnym dialogu w Upaniszadzie Chandogja, ojciec mówi synowi, by rozpuścił sól w wodzie. Wyjaśnia następnie, że brahman i atman są podobnie połączone, i kończy swe nauki sławnym powiedzeniem "Tat twam asi" (sanskr. "Tym ty jesteś"). "Tym" (tat) odnosi się do brahmana, a "ty" (twam) do atmana. Filozof Śankara (VIII wiek) sądził, że zwrot ten oznacza, iż brahman i atman to jedno. Jednak Ramanudźa (XI wiek) uznał, że wskazuje on raczej na to, że brahman i atman są nierozłączne, ale nie identyczne. Figura mapy-bóstwa Hanumana wieziona ulicami Majsuru podczas święta. Bóstwo rozdziera pierś, by pokazać wizerunki swych ukochanych: Ramy i Siwy (zob. str. 138) noszone w sercu. 136 ASPEKTY BOSKOŚCI Śri, łaskawa bogini. Bodaj najlepiej znanym wcieleniem Wielkiej Bogini w tradycji, hinduistycznej i dźinijskiej jest Śri, powszechniej znana jako Lakszmi. Jest ona boginią dobrobytu i pomyślności, a jej wizerunek zdobi miliony domów, sklepów i firm. Lakszmi zwana jest matką wszelkiego stworzenia, dawczynią mądrości i zbawienia i ucieleśnieniem łaskawości. Wielu nauczycieli układało hymny sławiące jej współczucie i mądrość. Przynosi ona pomyślność na ziemi, ale przede wszystkim pomaga wyzwolić się z cyklu życia i śmierci. Mówi się, że Lakszmi wystarczy spojrzeć na kogoś, by dać mu bogactwo i zbawienną łaskę. Jedna z jej rąk wskazuje na ziemię w geście zwanym w hinduizmie warach ("dająca"). W sztuce hinduskiej bogini bywa przedstawiana jako dająca dobrobyt swym wyznawcom - ze złotymi monetami sypiącymi się z jej dłoni. Druga dłoń jest uniesiona, wskazując, że bogini roztacza opiekę nad swym wyznawcą. Lakszmi występuje jako niezależna bogini i w wielu świątyniach ma oddzielną kapliczkę, ale równie często bywa przedstawiana jako nieodłączna małżonka Wisznu. Śri-Lakszmi nieodmiennie łączy się z kwiatem lotosu. Przenika wszystko, we wszystkim istnieje, ale objawia się jedynie w sprzyjających miejscach, których najlepszym przykładem jest lotos. Bywa przedstawiana z kwiatami lotosu w ręce; mówi się także, że mieszka na wspaniałym kwiecie lotosu lub nawet "w lesie lotosów". Dzieli z nimi kolor i zapach: zapach lotosu nie da się oddzielić od swego źródła, podobnie jak łaskawość od bogini Śri. Kwiat przypomina ludziom, jak powinni postrzegać swój związek ze światem: co prawda wyrasta z błota i brudnej wody, ale nigdy nie bywa nimi zabrudzony. Boski pierwiastek w przyrodzie. Wielu hindusów przypisuje boski status zjawiskom i cechom przyrody. Na przykład rzeki Ganga (Ganges), Kaweri, Jamuna i inne są personifikowane i czczone jako boginie-matki. Hindusi czczą także ciała niebieskie i odprawiają przebłagalne obrzędy dla nawagraha ("dziewięciu planet" - Słońca, Księżyca, Wenus, Merkurego, Marsa, Jowisza, Saturna i dwóch mitycznych istot zwanych Rahu i Ketu). W wielu świątyniach w południowych Indiach i na całym świecie znajdują się wizerunki planet. Wiele bóstw ma po kilka ramion, a w każdej ręce trzyma broń lub kwiat, by chronić swych wyznawców od złego. Niektórzy hindusi uważają, że liczne ramiona bóstwa oznaczają jego wszechmoc. Większość bóstw łączy się z jednym lub kilkoma zwierzętami lub ptakami. Choć święte pisma dają mitologiczne wyjaśnienie tego związku, wyznawcy mogą go pojmować bardziej metaforycznie. A zatem słoniowa głowa Ganeśi i towarzysząca mu mysz świadczą o mocy pokonywania trudności: słoń zgniata poważne przeszkody, a mysz przegryza się przez małe. Podobnie jak Ganeśa, wiele bóstw ma konkretne funkcje, a zatem można czcić jednego boga czy boginię, by odnosić sukcesy zawodowe, innego, by wyzdrowieć, i tak dalej. Poza bóstwami uznawanymi przez wszystkich hindusów istnieją liczni miejscowi bogowie i boginie o różnym pochodzeniu i funkcjach. Wiele z nich uważa się za miejscowe wcielenia wielkich bóstw. Na przykład Wisznu znany jest w wielu rejonach południowych Indii pod lokalnymi imionami. Wyznawcy danego bóstwa uważają je często za istotę najwyższą. Niektóre wczesne teksty zawierają ideę boskiej trójcy (trimurti), na którą składają się: Brahma (stwórca), Wisznu (zachowujący) i Śiwa (niszczyciel), ale koncepcja ta nigdy nie zyskała szerszej popularności. Z czasem Brahma właściwie odszedł w zapomnienie, a funkcje stworzenia, zachowania i zniszczenia zostały połączone w jednym bóstwie - Wisznu, Śiwie lub Dewi BOGOWIE I BOGINIE 137 (Wielkiej Bogini), zależnie od poglądów danego wyznawcy. Wielorakie aspekty mocy Śiwy znajdują wyraz w jego często paradoksalnych rolach: jest on równocześnie groźny i dobrotliwy, stwarza i niszczy, jest niestrudzonym tancerzem i surowym joginem, samotnym ascetą i mężem bogini Parwati. Opowieści o jego mocy zbawczej mówią, że daje on mądrość i łaskę swoim wyznawcom. W ikonografii Śiwa i Parwati przedstawiani są w abstrakcyjnej formie słupa (linga) umieszczonego w łonie (joni) - co reprezentuje ich moce stwórcze. Wisznu przedstawiany jest w kilku wcieleniach, czyli awatarach. Uważa się, że w ciągu wieków bóg ten kilkakrotnie zstępował na ziemię pod postacią człowieka lub zwierzęcia, by wprowadzać dharmę, czyli sprawiedliwość. Do piątego wieku n.e. ustalono dziesięć najważniejszych wcieleń Wisznu. Pierwszą awatrą Wisznu była ryba, która uratowała Manu (przodka ludzkiej rasy), jego rodzinę. i wiele zwierząt przed powodzią. Następnie Wisznu wcielał się w żółwia, dzika, pół człowieka - pół lwa i karła. Kolejne wcielenia były w pełni ludzkie: wojownik Paraśurama, Rama, Balarama i Kryszna. Hindusi wierzą, że w swym dziesiątym wcieleniu Wisznu nadejdzie pod koniec obecnej ery świata, która zaczęła się około 3102 r. p.n.e. i będzie trwała 432000 lat. Czasami w pismach pomija się Balaramę, natomiast wprowadza Buddę jako dziewiąte wcielenie, po Krysznie. Często uznaje się, że Wisznu przyjmuje formę najlepiej odpowiadającą danej krytycznej sytuacji. Dziewiąte wcielenie Wisznu, Kryszna ("Ciemny"), to jeden z najpopularniejszych bogów hinduskich, opiewany w pieśniach ludowych, opowieściach (na przykład w Bhagawadgicie, zob. str. 139), rzeźbie, malarstwie i przedstawieniach. Choć Krysznę powszechnie uważa się za inkarnację Wisznu, niektóre kulty - na przykład ten głoszony przez Ćajtanję i Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny (zob. tekst na prawym marginesie) - uważają go za bóstwo najwyższe. W pewnej mierze wszyscy hindusi uznają wyższość Kryszny nad innymi wcieleniami Wisznu, widząc w nim tak zwane "pełne" zstąpienie bóstwa, pana łaski, miłosierdzia i pokoju. Kryszna to także uwodzicielski kochanek, który tańczy w świetle księżyca z uwielbiającymi go goili (pasterkami). Ich tańce odtwarzane są w wielu społecznościach; najlepiej znane są tańce raas lila w Gudźaracie. W tekstach sanskryckich, na przykład w Gitd Gowinda Dźajadewy (XII w.), goili Radha występuje jako kochanka Kryszny i parę tę zazwyczaj przedstawia się razem (zob. ilustracja na str. 141). Kryszna wśród pasterek. Malowidło z ok. 1710 r. "Świadomość kryszny". A. C. Bhaktivedanta (urodzony jako Abhaycharan De, 1896-1977) założył w 1966 roku w Nowym Jorku Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny (ISKCON). Jego teologię, przypisującą Krysznie boską łaskę, jak i uczuciowe, pobożne melodeklamacje, można wywieść od wielkiego guru Ćajtanji (1486-1583). Członkowie ISKCON studiują Bhagawadgitę (zob. str. 139) i opowieści o Wisznu w Bhagawata Puranie. Nazwa "Hare Kryszna", często nadawana na Zachodzie członkom ISKCON, pochodzi od ich zwyczajowej melodeklamacji pobożnej mantry "hare Kryszna, hare Kryszna, Kryszna Kryszna, hare hare"("cześć Krysznie"). Członkowie ISKCON są wegetarianami; unikają także czosnku, cebuli i innych pokarmów, uważanych za nieczyste w tradycji wisznuickiej. 138 ŚWIĘTE PISMA Ramajana. Ta wielka epopeja opowiada o młodym księciu Ramie, który urodził się w Ajodhji, stolicy królestwa Kośali. W przeddzień koronacji księcia jego ojciec Daśaratha każe mu udać się na wygnanie. Towarzyszy mu piękna małżonka Sita, która jednak podczas pobytu w lesie zostaje schwytana przez Rawanę, króla-demona z Lanki. Epos sławi walkę Ramy o odzyskanie żony. Po długiej walce Rama zabija Rawanę i odnajduje Sitę. Następnie wracają do Ajodhji, gdzie ma miejsce koronacja Ramy. Rama, wielbiony jako siódme wcielenie Wisznu (zob. str. 137) jest ideałem sprawiedliwego króla. Wielu hindusów tradycyjnie uważa Sitę za doskonałą żonę, podążającą za mężem na wygnanie, dla innych jest ona jednak przede wszystkim przykładem siły i cnoty. Dostosowuje się do męża tak, jak on do niej, a ich miłość warta jest wysławiania. Nie ustępuje jednak, gdy Rama zwraca się do niej, by udowodniła swoją cnotę. Raz, w Lance, przystaje na to; jednak gdy Rama ponownie występuje z tym samym żądaniem, odrzuca możliwość pojednania i prosi Matkę Ziemię, by ją pochłonęła, jeśli jest niewinna. Istnieje wiele wersji Ramajany w językach lokalnych, a samą opowieść pojmowano na różne sposoby. W jednej z interpretacji, pochodzącej z XII wieku, Sita dobrowolnie poddaje się uwięzieniu i cierpieniu, by uratować ludzkość i świat od zła. W interpretacji alegorycznej dusza ludzka (Sita) zostaje schwytana przez materialne ciało (Rawana), następnie pokonane przez Ramę, który ratuje duszę ze szponów zmysłów. Niektóre wersje tej opowieści, zwane Sitajana, opowiadają tę historię z punktu widzenia Sity. Ilustracja Ramajany z Radźastanu, ukazująca różne wydarzenia z życia Ramy i Sity podczas ich wygnania w lesie. Słowa wysławiające Bogów. Najstarszymi świętymi pismami indyjskimi są Wedy, po raz pierwszy zebrane około 800 r. p.n.e., choć niektóre z nich powstały wiele wieków wcześniej (zob. str. 131). Każdy z czterech zbiorów Wed (Rygweda, Samaweda, Ayadźurweda i Atharwaweda) zawiera hymny i traktaty obrzędowe, a także Aranjaki ("Kompozycje leśne") i Upaniszady ("Przysiadywanie blisko [nauczyciela]"), dzieła filozoficzne powstałe około 600 r. p.n.e. lub nieco później. Wiele wierzeń hinduskich uznaje Wedy za dzieło ponadludzkie, czyli nie napisane przez człowieka. Mówi się o nich, że mają wieczną naturę i ujawniają się w każdym cyklu czasowym. Recytatorzy wedyjscy, czyli wieszcze (ryszź) nie wymyślili ani nie ułożyli Wedy oni je "zobaczyli" czy też "usłyszeli". Przez stulecia uważano zapisanie najwcześniejszych tekstów wedyjskich za świętokradztwo, a zatem było to zabronione. Wieszcze przekazywali je swoim uczniom, zapoczątkowując tradycję ustną, która trwa po dziś dzień. Porządek świętych słów musi pozostać niezmienny, a zapamiętywanie ich to skomplikowany i zdyscyplinowany proces, w którym stosuje się wiele zabiegów mnemotechnicznych dla zapewnienia dokładnej wymowy, rytmu i dykcji. Kanon wedyjski uzupełniono później licznymi dziełami, zwanymi smrytż, czyli literaturą "zapamiętaną". Choć zostały one napisane przez człowieka, uważa się je za teksty natchnione. Nie mają one wagi Wedy ale w życiu hindusów w ciągu ostatnich dwóch i pół tysiąca lat odegrały znacznie większą rolę. Smrytż dzieli się czasem na epopeje, starożytne opowieści (Furany) i kodeksy prawno-etyczne (dharmaśastry; zob. str. 139). Dwie epopeje smryti - Ramajana ("Opowieść o Ramie"; zob. tekst na lewym marginesie) i Mahabharata ("Wielka epopeja Indii" lub "Wielcy synowie Bharaty"; zob. tekst na marginesie następnej strony) to najsławniejsze dzieła tradycji hinduskiej. Od ponad dwóch tysięcy lat interpretuje się je, komentuje SŁOWA WYSŁAWIAJĄCE BOGÓW 139 i czerpie z nich przyjemność. Tworzą one jądro świętej literatury hinduskiej. Przez wiele wieków cieszyły się popularnością wśród wyznawców różnych sekt i członków różnych grup społecznych. Kochają je także dzieci, dla których opowieści z obu epopei są niezmiennie pierwszym i wywierającym najtrwalszy efekt kontaktem z pismami hinduskimi. Dla wielu hindusów określenie "święte księgi" odnosi się właśnie do tych epopei. Szczególnie Ramajana była źródłem inspiracji dla całych pokoleń wiernych w Indiach i w innych częściach świata. Gdy na jej podstawie nakręcono sześćdziesięcio-odcinkowy serial telewizyjny, pobił on rekordy oglądalności w historii indyjskiej telewizji. Ramajanf przedstawia się tańcem i śpiewem w tych miejscach południowo-wschodniej Azji, dokąd sięgają wpływy kultury hinduskiej (i buddyjskiej), a główne postaci epopei są znane nawet w Tajlandii i Indonezji. Epopeje i Purany spisano w sanskrycie, starożytnym "udoskonalonym" języku, który - podobnie jak łacina w Europie - stanowił domenę mężczyzn z elit społecznych. Jednak w Indiach mężczyźni i kobiety z niższych kast wyrażali swe uczucia religijne i pragnienie boskiego miłosierdzia w językach lokalnych. Obecnie na subkontynencie istnieje ponad osiemnaście języków oficjalnych i setki dialektów. Literatura religijna, powstała w niektórych z nich, ma długą i bogatą historię. Bhagawadgita. Jedną z najświętszych ksiąg hinduizmu jest Bhagawadgita ("Pieśń błogosławionego"), skrótowo nazywana Gitą. Właśnie gdy ma się rozpocząć opowiedziana w Mahabharacie wojna (zob. tekst na prawym marginesie), Ardźuna - jeden z braci Pandawów, uprzednio przedstawiany jako bohater, który zwyciężył w kilku bitwach - popada w przygnębienie na myśl, że ma walczyć przeciwko swym kuzynom, wujom i innym krewnym. Ardźuna odkłada łuk i pyta swego kuzyna Krysznę (który występuje teraz jako wcielenie Wisznu), czy należy brać udział w wojnie, w której polegnie wielu ludzi, w dodatku należących do tego samego rodu. Kryszna odpowiada twierdząco: jest to właściwe, jeśli walczymy o słuszną sprawę. Należy walczyć o sprawiedliwość (dharma), skoro pokojowe środki nic nie dały. Prowadzona na polu bitwy rozmowa Kryszny i Ar-dżuny zajmuje około osiemnastu rozdziałów. One to właśnie składają się na Bhagawadgitę. Gita mówi o pełnym miłości oddaniu wobec Pana i znaczeniu bezinteresownego działania. Kryszna poucza Ardźu-nę - którego zazwyczaj uważa się za symbol człowieka szukającego duchowego przewodnictwa - o naturze duszy. Boga i sposobach osiągnięcia wyzwolenia. Można dotrzeć do Wisznu-Kryszny-Boga przez pobożność, wiedzę lub bezinteresowne działanie. Niektórzy późniejsi badacze uważają, że są to trzy drogi, natomiast inni komentatorzy widzą w tym trzy aspekty jednej drogi - pełnego miłości oddania najwyższej istocie. Mahabhasata. Mahabharata liczy około stu tysięcy wersów i uważana jest za najdłuższy poemat świata. Jest to historia wielkiej walki między potomkami króla imieniem Bharata (zdaniem wielu Indusów, imię to znaczy Indie). Zasadnicza część opowieści mówi o wojnie między dwiema rodzinami, Pandawami i Kaurawami. Kaurawowie usiłują wyzuć Pandawów z ich części dziedzictwa po Bharacie. Wybucha wielka wojna, w której wszystkie królestwa muszą się opowiedzieć po którejś ze stron. Pandawowie odnoszą zwycięstwo, ale jest ono drogo okupione - wszyscy synowie i bliscy krewni giną w bitwie. W niewielu hinduskich domach znajdzie się pełen tekst Mahabharaty, ale wiele osób posiada egzemplarz jednego, najbardziej znanego epizodu - Bhagawadgity (zob. ramka 140 ŚWIĘTE PISMA Om święta sylaba. Sylabę om wypowiada się na rozpoczęcie i na zakończenie wszystkich hinduskich i dźinijskich modlitw i recytacji świętych pism; używają jej także buddyści, szczególnie w Tybecie. Om interpretuje się jako złożony z trzech dźwięków: a-u-m. Pierwszy z nich rozpoczyna się głęboko w ciele, ostatni zaś kończy na wargach, co uważa się za przynoszące szczęście. Historia om w hinduizmie jest bardzo starożytna, a jego znaczenie i moc rozważane są w Upaniszadach. Wszyscy hindusi uważają, że om to najświętszy dźwięk, lecz nie zgadzają się co do jego znaczenia. Niektórzy wywodzą sylabę z sanskryckiego rdzenia czasownikowego aw-, oznaczającego "ten, który chroni". Miałaby ona reprezentować najwyższą rzeczywistość brahmana. Wielu hinduskich filozofów sądzi, że om była pierwszym dźwiękiem i zawiera w sobie istotę prawdziwej wiedzy. Niektórzy mówią, że trzy dźwięki, z których się składa, reprezentują trzy światy: ziemię, powietrze i niebiosa; dla innych przedstawiają one istotę trzech Wed (Rygwedy, jadźurwedy i Samawedy, zob. str. 138). Wśród wisznuistów (wyznawców Wisznu) panuje przekonanie, że a-u-m reprezentuje Wisznu, człowieka i relację pomiędzy nimi; bądź też Wisznu, Śri i wyznawcę. Już w VI wieku p.n.e. Siddhartha Gautama (Budda) i Mahawira, założyciel dźinizmu (zob. str. 132), odrzucili sanskryt i zaczęli zwracać się do swych wyznawców w języku rodzimym. Jednak wyznawcy Wed i epopei ludzie, których dziś nazywamy hindusami - zachowali sanskryt jako język komunikacji religijnej jeszcze przez wiele stuleci naszej ery. Najwcześniejsze religijne teksty hinduskie w języku rodzimym spisano po tamilsku, w języku południowoindyjskim należącym do rodziny języków drawidyjskich, którym dziś posługuje się około 75 milionów ludzi. Już dwa tysiące lat temu istniała bogata literatura tamilska. Najstarsze dziełka, zwykle określane mianem poematów Sangam ("Akademii"), to świeckie teksty o królach i rycerskich cnotach lub o miłości i romansach. Stały się one wzorem dla późniejszej literatury religijnej, w której bóstwo zajmowało miejsce władcy czy kochanka. Hinduski ruch bhakti (pobożny) narodził się w południowych Indiach około VI wieku n.e. "Święci" podróżowali od świątyni do świątyni, śpiewając po tamilsku hymny na cześć Wisznu i Śiwy. Te hymny, najstarsze święte teksty hinduizmu w języku lokalnym, czerpią z wcześniejszej poezji tamilskiej i zwracają się do bóstwa w wysoce osobisty, intymny i czuły sposób. W literaturze rodzimej Wisznu i jego wcielenia (zob. str. 137), a także Śiwa, zostają przez wyznawcę obsadzeni w kilku rolach: ojca lub matki, kochanka, oblubieńca, opiekuna, najgłębszej postaci duszy. Często bóstwo przedstawiane jest jako dziecko, któremu wyznawca śpiewa z macierzyńską miłością. Po X wieku tamilskie nabożne poematy wprowadzono do liturgii świątynnej w tych rejonach kraju, gdzie ludność mówiła po tamilsku, i uznano za równe znaczeniem sanskryckim Wedom. Od XII wieku n.e. ruch pobożności religijnej (bhakta) rozprzestrzeniał się na zachód i północ Indii dzięki rosnącej popularności świętych tekstów, takich jak na przykład Bhagawata Puranu, a także poprzez działalność Ramanandy (1299?-1400), sławnego i wpływowego hinduskiego "świętego" i charyzmatyka. W XIII wieku poeta Dźńaneśwar rozważał ideały Bhagawadgity w sławnym traktacie noszącym jego imię, Dźńaneśwari, który został napisany w języku marathi, używanym w regionie Maharasztra. Do rozwoju lokalnej pobożności przyczyniły się dwa czynniki. Jeden z nich to użycie w poezji bhakti współczesnych, żywych języków. Drugim była jej atrakcyjność dla wszystkich klas społecznych. Przykładem może być twórczość pochodzącego z "niskiej" kasty poety Tukarama (1598-1649) i należącej do "wysokiej" kasty księżniczki Miry (1450?-1547). Mira ułożyła setki pieśni, które do dziś cieszą się popularnością i śpiewane są w domach i świątyniach w Indiach i w diasporze. Jednym z najsłynniejszych bardów w północnych Indiach był Surdas (ok. 1483-1563), niewidomy śpiewak i poeta, który osiedlił się w pobliżu Agry, na południe od Delhi. Tworzył w jednym z dialektów hindi. W Sursagarze opiewa młodzieńczego Krysznę, a wiersze te zyskały popularność wśród wielu hindusów. Współczesny plakat ukazując zespół świątynny na wyspie Omkareśwera na jednym z jezior w północnych Indiach; drogi (zaznaczone na czerwono) układają się w formę pisanej sylaby Om. Słowa wysławiające Bogów. Miasto Puri w Orisie na wschodzie Indii zyskało strawę jako miejsce dorocznej procesji ulicznej Dźagannatha, w której bierze udział wielka platforma czy wóz na kołach. Prawdopodobnie z tym kultem związany był poeta Dźajadewa (ok. 1175?), autor sanskryckiego dzieła Gita Gowinda, sławnej opowieści o miłości Radhy i Kryszny. Innym znaczącym poetą nurtu religijnego bhakti był Tulsidas (1543?-1623), który osiedlił się w Waranasi (Benares). Napisane przez niego jezioro czynów Ramy było czymś więcej niż tylko przekładem Ramajany. Strofy tego poematu mają własne piękno. Stały się one inspiracją dla tradycyjnych narratorów i milionów wyznawców Ramy, posługujących się językiem hindi. Pisma w językach lokalnych i tradycja Wedyjska. Wobec rozprzestrzenienia się ruchu bhaktż na całe Indie (zob. tekst główny) status dzieł sanskryckich uległ pomniejszeniu, ponieważ wprowadzenie poematów w językach rodzimych do liturgii świątynnej podważyło ortodoksyjną tezę, że tylko sanskryt jest językiem objawienia i teologicznej komunikacji. Niektórzy bramini zawsze uczyli się znacznych fragmentów sanskryckiej tradycji wedyjskiej, w ten sposób utrzymując ją przy życiu, inni jednak znają zaledwie kilka sanskryckich hymnów. Niemal wszyscy hindusi poznali historie opowiedziane w wielkich epopejach, choć być może nie byli w stanie przeczytać ich w pierwotnej, sanskryckiej wersji. Jednak przeważająca liczba hindusów potrafi recytować pobożne poematy tworzone przez hinduskich "świętych" w ich własnych językach. Pisane w hindi poematy Surdasa o Krysznie (zob. tekst główny), pieśni księżniczki Miry i tamilskie poematy Nammalwara i Andala (VIII-IX w.) mogą w lokalnej społeczności pełnić rolę świętych tekstów. W tym sensie poematy i pieśni w językach rodzimych prowadzą, inspirują, pocieszają i oferują nadzieję i mądrość masie wiernych w sposób bardziej bezpośredni niż Wedy i pozostała literatura sanskrycka. Nie znaczy to bynajmniej, że literatura w językach lokalnych odbiega od przesłania Wed. W większości społeczności panuje raczej przekonanie, że "święci" ludzie, którzy pisali w językach żywych, wysnuli prawdę z niezrozumiałych Wed i udostępnili ją wszystkim, pobudzając pobożność i przyspieszając osiągnięcie boskiej zbawczej łaski. Poetów bhakti, pochodzących z różnych kast - jeden z nich był prawdopodobnie nawet wykluczony ze swojej kasty - stawiano za przykład idealnych wyznawców wysławianych przez nich bogów i bogiń. Czczeni niezależnie od swej kasty czy pici, kwestionowali hierarchiczny system kastowy, który odmawiał zbawiennej wiedzy "niższym" kastom, kobietom i wyrzutkom (zob. str. 159-61). Kryszna gra na flecie swojej kochance imieniem Radha. Ilustracja z pochodzącego z początku XVIII wieku tekstu w języku lokalnym z prowincji Himaćal Pradeś. Ekstatyczny fizyczny związek tej pary wyrażał w późniejszej poezji modlitewnej i klasycznym tańcu związek między ludzką duszą a boskością. Wpisanych dialektem hindi poematach Surdasa (zob. tekst główny) Kryszna to złośliwy złodziej mada, ale także uwodzicielski fletnista, tańczący z Radhg przy świetle księżyca. Surdas wychwala uczucie Radhy do Kryszny jako wzór oddania. Jego poezje przyczyniły się do wzmocnienia kultu Kryszny w całych północnych Indiach. 142 ŚWIĘTE POSTACIE Kobiety-gurtu Anandamaji Ma. Wiele dzisiejszych kobiet-guru zgromadziło wokół siebie licznych zwolenników. Do najsławniejszych należy Anandamaji Ma (1896-1982), Bengalka, której imię znaczy "Matka pełna błogości". Była mężatką, ale prowadziła życie w czystości, a jej mąż stał się jej wyznawcą. Po licznych doświadczeniach duchowych usłyszała wewnętrzny głos, mówiący jej, że jest boska i nie powinna się nikomu kłaniać. Wielu charyzmatycznych nauczycieli, niekoniecznie należących do linii zinstytucjonalizowanych guru, doświadcza podobnej przemiany. Anandamaji Ma przyciągała tysiące zwolenników, którzy widzieli w niej nie tylko guru, ale i wcielenie Wielkiej Bogini: jeden z uczniów wspominał że ujrzał ją jako piękne bóstwo, rozświetlające pokój jak wschodzące słońce. Choć nie demonstrowali wprost swych magicznych zdolności, wyznawcy uważali, że w tajemnicy czyniła cuda dla ich dobra. Charyzmatyczni przywódcy. Choć dla zwolenników rozróżnienie to może nie być całkiem jasne, z jednej strony istnieją duchowi nauczyciele, którzy należą do dawnych rodów z tradycjami, z drugiej zaś - charyzmatyczni nauczyciele, którzy przyciągają wyznawców poprzez "nadprzyrodzone" zjawiska, sięgające od "magicznych" manifestacji przedmiotów po uzdrawianie wiarą. Ci charyzmatyczni przywódcy nie dają się łatwo zaklasyfikować, a każdy z nich ma wielu zwolenników. Wyznawcy czasem uważają swych guru za wcielenie bóstwa, które pod postacią nauczyciela zeszło na ziemię dla dobra ludzkości. Tak się dzieje właśnie w przypadku Sri Sarya Sai Baby (urodzonego jako Satya Narayan Raju w 1926 r.), charyzmatycznego przywódcy z Andhra Pry deś, którego wyznawcy uważają za wcielenie bóstw Siwy i Śakti (Bogini). W innych przypadkach wierni czczą swych nauczycieli po prostu jako istoty duchowo wyższe i wysoce rozwinięte, które uniosły się ponad ziemskie troski ludzkiego życia do stanu samoświadomości czy doskonałości. Czasami charyzmatyczny przywódca może otrzymać tytuł, na przykład rysu ("wieszcz"), taki sam, jak ci, którzy ułożyli Wedy. Dobrze znanym przykładem jest Mahesh Yogi (urodzony w 1911 r.), założyciel ruchu medytacji transcendentalnej, na Zachodzie popularnie nazywanego TM. Jest on znany jako Maharyszi, czyli "wielki wieszcz". Saj Baba (po prawej) i jego wyznawcy. Uważa się, że na całym świecie jest ich ponad 50 milionów. Nauczyciele i przywódcy. Indusi wyznający hinduizm, buddyzm i dźinizm od dawna zwracali się do świętych mężczyzn i kobiet o nauki, jak osiągnąć spokój za życia, a następnie wyzwolenie z cyklu życia i śmierci (zob, str. 156-7). Wielu hindusów doświadczyło swych pierwszych doznań religijnych dzięki nauczycielowi, który może być zwany aćarja, guru lub swami. Określenie aćarja zazwyczaj odnosi się do formalnej głowy klasztoru, sekty lub podsekty, bądź też do nauczyciela, który wprowadza ucznia do swego ruchu. Czasem słowa tego używa się wymiennie z guru. Guru, podobnie jak swami ("mistrz"), jest bardziej swobodnym i szerzej znanym określeniem każdego nauczyciela religii. Wielu hindusów uważa, że pierwowzorem guru jest bóg Kryszna, który pouczał swego kuzyna Ardźunę w Bhagawadgicie (zob. str. 139). Inni za najwyższego guru uważają Śiwę (zob. str. 135-7). Poza nauczycielami istnieją tysiące ascetów, ludzi owładniętych przez bóstwo lub ducha, mediów, opowiadaczy i sadhu ("świętych męźów"), którym zwolennicy okazują cześć i niekiedy też posłuszeństwo. Każda z wielu hinduskich tradycji filozoficznych tworzy odrębną sektę z własnym przywódcą. W minionych stuleciach działało wielu wpływowych teologów, a nowe sekty ze znaczną liczbą zwolenników powstawały wokół charyzmatycznych guru (zob. ramka poniżej) niemal w każdym pokoleniu. Często NAUCZYCIELE I PRZYWÓDCY 143 przywództwo w takich szkołach przekazywane jest po dziś dzień od nauczyciela do nauczyciela w sposób nieprzerwany od stuleci. Dotyczy to na przykład szkół założonych przez Śankarę (ok. 800 r.; zob. tekst na marginesie), Ramanudźę (XI w.), Madhwę (XIII w.) i Ćajtanję (XVI w.). W społecznościach tych często występują schizmy, gdy uzupełniający się lub rywalizujący nauczyciele walczą o lojalność uczniów. W szkole Ramanudźy stosuje się złożony rytuał inicjacyjny, podczas którego przywódca lekko uderza nowego członka czy członkinię w ramię i nadaje mu (lub jej) nowe imię i osobistą mantrę do medytacji. W innych wspólnotach modlitewnych członkostwo może być znacznie mniej formalne. W Upaniszadzie Tajttirija napomina się wyruszającego w drogę ucznia, by matkę i ojca uważał za Boga, tak samo jak nauczyciela. Po dziś dzień duchowy nauczyciel ma rangę równą bóstwu. Zwolennicy tradycji filozoficznych zapoczątkowanych przez Ramanudźę, Ćajtanję i innych czczą swych nauczycieli religii niemal na równi z bóstwami. Pobożne teksty przedstawiają nauczyciela czy nauczycielkę jako bezpośrednio ważniejszego/ważniejszą nawet od Boga; absolutne poddanie się mu lub jej stanowi jedną z dróg do wyzwolenia. Wielu nauczycieli to zachowujący celibat asceci. Z sanskryckich pism można wysnuć wniosek, że pochodzący z "wysokiej" kasty braminów mężczyźni przechodzą cztery etapy życia: ucznia, pana domu, mieszkańca lasu i ascety. Śankara najwyraźniej przeszedł bezpośrednio z pierwszego etapu do ostatniego. Idący za jego przykładem kandydaci do Misji Ramakryszny, popularnego stowarzyszenia, założonego w XIX wieku przez Swami Vivekanandę, prowadzą życie pełne wyrzeczeń i nie zawierają małżeństw. Dzisiaj wielu guru ma swoje strony w Internecie, prowadzone przez wyznawców (zob. str. 149), gdzie rejestrowane są trasy ich wędrówek, pouczenia i pieśni. Dzięki temu powstała obejmująca cały świat hinduska "cyberspołeczność". Ród Śankary. O jednym z najbardziej znanych teologów hinduskich, Śankarze (ok. 800 r.) mówi się, że założył cztery czy pięć klasztorów w różnych częściach Indii: w Dwarace (na zachodzie), Puri (na wschodzie), Śringeri i Kańćipuram (na południu) oraz w Badrinath (na północy). W każdym z tych klasztorów nieprzerwanie trwa ród nauczycieli noszących w tytule Śankary Nauczyciela (Śankaraćarja). Nauczyciele ci często poruszali sprawy społeczne i polityczne; cieszą się znacznym poparciem wśród wykształconych mieszkańców miast i wywierają wpływ na tych, którzy trwają przy filozofii głoszonej przez ich założyciela. Podobną rolę odgrywają komentatorzy filozoficzni, na przykład Swami Ćinmajananda, którego zwolennicy energicznie działają na rzecz zachowania tradycyjnych pism religijnych w druku i mediach elektronicznych. Mędrzec Sukadewa (pośrodku), sławny rysu ("wieszcz'), na dworze króla Parikszita, władcy chlubiącego się pochodzeniem od Ardźuny, wojownika, któremu Kryszna doradzał w Bhagawadgicie. Malowidło z ok. 1760 roku. 144 ZASADY ETYCZNE Tantra. Tantra zaczęła zyskiwać na znaczeniu w tradycji hinduskiej około V wieku i wpłynęła na wiele sekt hinduistycznych. Liturgie stosowane w świątyniach śiwaickich i wisznuickich w dużej mierze wywodzą się z tantry. Na przykład podczas wprowadzania do świątyni wizerunków bóstw na podłodze rysuje się geometryczne wzory (mandale), przedstawiające bóstwo i kosmos, dla użytku podczas medytacji i w obrzędach. Tantryzm rozwinął własną formę jogi, zwaną kundalini joga. Kundalini dosłownie oznacza "ta z kolczykami" i odwołuje się do Śakti, czyli mocy Wielkiej Bogini, która podobno leży zwinięta jak wąż u nasady kręgosłupa każdego człowieka. Gdy moc tę się obudzi, wznosi się ona, przenikając ciało, przechodząc przez jego sześć ośrodków kosmicznych zwanych ćakrami ("kołami") do końcowego ośrodka, umiejscowionego na szczycie głowy pod czaszką. Ośrodek ten przedstawia się w formie kwiatu lotosu o tysiącu płatków. Najwyższym celem tej formy jogi jest obudzenie mocy kundalini i sprawienie, by połączyła się z Puruszą, męską najwyższą istotą, mieszkającą w lotosie. Połączenie to zapewnia praktykującym wizje i moc psychiczną, a w końcu prowadzi do uwolnienia się z cyklu życia i śmierci. Waranasi (Benares), święci mężowie podczas medytacji. W hinduizmie kontemplacja (dhjana) jest jedną z dróg do osiągnięcia "prawdziwej" mądrości. Drogi do wyzwolenia. Powstałe w Indiach tradycje religijne przedstawiały istoty ludzkie schwytane w nieprzerwany cykl życia i śmierci (zob. str. 156-7). Hindusi, dźiniści i buddyści mówią o tym trudnym położeniu jak o ciągłym cierpieniu i ziemskiej pułapce. Proponują jednak różne drogi wyzwolenia z zaklętego kręgu. Nawet sam hinduizm proponuje kilka możliwych dróg ku wyzwoleniu, przy czym na plan pierwszy wysuwają się dwie. Pierwsza cechuje ten odłam hinduizmu, który wierzy, iż ludzka dusza (atman) jest tożsama z najwyższą istotą (brahmanem) (zob. str. 134-5). Ponieważ istnieje tylko jedna istota najwyższa, a my jesteśmy z nią tożsami, możemy osiągnąć wyzwolenie dzięki empirycznemu uświadomieniu sobie, że jesteśmy boscy. Ten światopogląd, najlepiej opisany przez nauczyciela Śankarę (zob. str. 143), podkreśla znaczenie ludzkich wysiłków i dążenia do koniecznej, przekształcającej mądrości. Drugi punkt widzenia reprezentowany jest przez szkoły, które mówią o ostatecznym rozróżnieniu - choćby niepewnym - między ludzką duszą a Bogiem. Zwolennicy tego poglądu głoszą oddanie się najwyższej istocie i zdanie się na łaskę boską. W Bhagawadgicie (zob. str. 139) Kryszna opisuje trzy drogi do wyzwolenia: drogę działania, drogę wiedzy i drogę pobożnego oddania. Niektórzy hindusi uważają, że są to różne drogi ku boskości, inni - że to aspekty jednej dyscypliny. Droga działania (karma joga) to droga bezinteresownych czynów; człowiek musi wypełniać swoje obowiązki (dharma), na przykład uczyć się czy spełniać dobre uczynki, ale nie ze strachu przed winą DROGI DO WYZWOLENIA 145 lub karą albo w nadziei pochwały czy nagrody. Odrzucając w ten sposób owoce swego działania, można osiągnąć trwały pokój. Podobna jest koncepcja "niezależnego działania" jako najlepszej drogi osiągnięcia wyzwolenia. Polega ona na altruistycznym działaniu dla dobra ludzkości i postępowaniu w sposób pełen życzliwości. Zgodnie z drogą wiedzy (dźńana joga) zyskanie wiedzy na podstawie świętych pism może prowadzić do osiągnięcia przekształcającej mądrości, niszczącej dawny karmam (zob. str. 156). Prawdziwa wiedza to wgląd w rzeczywistą naturę wszechświata, boskiej mocy i ludzkiej duszy. Mądrość tę można osiągnąć, ucząc się z tekstów odpowiedniego i uczonego nauczyciela (guru), dzięki medytacji oraz kontroli nad ciałem i umysłem w wyniku uprawiania jogi (zob. ramka poniżej). Trzecią drogę Bhagawadgita akcentuje najsilniej: jest to droga pobożnego oddania (bhaktż joga). Droga ta jest chyba najpopularniejsza wśród hindusów wszelkiego stanu. Kryszna obiecuje Ardźunie, że komuś, kto oddaje się Bogu, ostatecznie wybaczone będą wszystkie grzechy, a karman wymazany. Tak oddanie bogu lub bogini, otwarcie się na działanie boskiej łaski, jest przez wielu hindusów uważane za jedyną drogę do zbawienia. Patandźali i Joga. Sanskryckie słowo joga (dosłownie "jarzmo") odwołuje się do stosowanej w różnych dyscyplinach praktyki, która pozwala wyznawcy "sprzęgnąć" swego ducha z bóstwem. W tekstach hinduskich mówi się o niej z szacunkiem; ma zresztą wiele znaczeń. Pochodzenie jogi jest niejasne, ale ogólnie uważa się, że jest praindoeuropejskie. Wielu Indusów kojarzy jogę z Patańdźalim (ok. III w. p.n.e.), autorem Sutr Jogi, serii krótkich zdań w formie aforyzmów. Joga Patańdźalego w interpretacji komentatorów wymaga moralnej, umysłowej i fizycznej dyscypliny oraz medytacji. Mówi się, że ta forma jogi ma osiem "członów", czyli dyscyplin. Dwie pierwsze z. nich to jamy (powstrzymanie się od przemocy, fałszu i innych negatywnych praktyk) i pijamy (pozytywne praktyki, na przykład spokój i ascetyzm). Patańdźali zaleca także odpowiednie pozycje ciała (asany) do medytacji oraz kontrolę oddechu (pranajama) i wycofanie się świadomości od zewnętrznych bodźców (pra jahara). Doskonałość w koncentracji (dharana) i kontemplacji (dhjana) prowadzą do samadhi, ostatecznego połączenia z boskim pierwiastkiem i wyzwolenia z cyklu życia i śmierci. Jest to stan, którego nie da się odpowiednio opisać w ludzkim języku. joga Patańdźalego jest przez wielu uczonych uznana za formę klasyczną, ale joga stanowiła prawdopodobnie istotny element indyjskiego życia religijnego już na kilka stuleci przed powstaniem tekstu SutrJogi. Istnieją także inne jej odmiany. W minionym stuleciu rozróżniono radźa jogę i hatha jogę. Radźa joga zajmuje się ćwiczeniem umysłu i czasem określenie to stosowane jest wobec jogi Patańdźalego. Hatha joga skupia się głównie na pozycjach ciała i kontroli nad nim. Mówi się, że ludzkie ciało ma "słońca" i "księżyce"; ostateczne wyzwolenie można osiągnąć dopiero wtedy, gdy zharmonizuje się różne ośrodki ciała z kosmosem. Ta forma jogi zyskała znaczną popularność na Zachodzie. Pozycja medytacyjna z XVIII-wiecznego podręcznika hatha jogi. 146 ŚWIĘTE MIEJSCA Święte miasta. Hinduskie święte teksty, zwłaszcza epopeje i purany, wystawiają świętość wielu poszczególnych miejsc. Pobożni hindusi uważają, że mieszkanie w takim miejscu lub pielgrzymka podjęta do jednego z nich wystarczą, by zniszczyć grzechy i karman, wspomagając osiągnięcie wyzwolenia z cyklu życia, śmierci i ponownych narodzin (zob. str. 156-7). Wiele jest świętych miast i wsi; niektóre mają znaczenie regionalne, inne obejmują cały subkontynent. Krótki wiersz, znany milionom hindusów, wymienia siedem najświętszych miast: "Ajodhja, Mathura, Maja, Kaśi, Kanći, Awantika I miasto Dwaraka; Tych siedem [miast] daje nam Wyzwolenie". Świątynia Lakszmi Narajan w New Delhi, znana także jako świątynia Birlów, od nazwiska rodziny, która ją zbudowała w 1938 roku. Zasadniczo poświęcona jest Wisznu i Lakszmi. Zewnętrzne mury świątyń hinduskich są często jaskrawo zdobione, a wieże (śikhary) to typowe elementy północnoindyjskiej architektury sakralnej. Reprezentują one kosmiczne góry, gdzie, zgodnie z wierzeniami, mieszkają bogowie i boginie. Święte rzeki. Ganga (Ganges), Jamuna, Kaweri i Narmada to rzeki uważane za tak święte, że poprzez samą kąpiel w nich człowiek oczyszcza się z grzechów. Szczególnie święte są miejsca, gdzie dwie rzeki łączą swe wody lub gdzie rzeka wpada do morza. Pielgrzymi regularnie przybywają, by wykąpać się w Triveni Sangama ("Spotkanie trzech rzek") w Prajadze (Allahabadzie), gdzie zlewają swe wody Ganges, Jamuna i mityczna podziemna rzeka Saraswati. Niewielkie, szczelnie zamknięte słoje ze świętą wodą z Gangesu przechowuje się w domach i wykorzystuje podczas domowych obrzędów oczyszczających zmarłych i umierających. Wodę z Gangesu lub innej świętej rzeki na północy można przenieść do świętego miejsca daleko na południu, na przykład do nadmorskiego miasta Rameśwaram w stanie Tamilnadu; z kolei piasek z Rameśwaramu można przenieść do Gangesu i zanurzyć w wodzie. Taka praktyka stanowi dopełnienie okrężnej pielgrzymki i jeden ze sposobów na pokazanie wzajemnego związku różnych świętych miejsc i tradycji hinduizmu. Podczas konsekracji świątyń w społecznościach hinduskich poza Indiami wodę ze świętych rzek indyjskich miesza się z wodą z rzek w kraju osiedlenia i wylewa na nową świątynię, Łącząc ją fizycznie i symbolicznie ze świętą ziemią ojczystą. Ziemia pełna świętości. Miliony hindusów regularnie odwiedzają święte miasta, oddają bóstwom cześć w świątyniach, kąpią się w świętych rzekach i wspinają się na święte góry - po to, by modlić się o szczęście w tym i następnym życiu. Według niektórych hinduskich pism całe Indie są świętą ziemią, ponieważ tu właśnie dokonuje się czynów, stanowiących podstawę karmanu. Idea Indii jako świętej ziemi narodziła się w początkach naszej ery. Manu, autor książki o dharmie (zob. str. 129) i etyce, region położony między wschodnim a zachodnim oceanem na południe od Himalajów nazywał świętym Arjawartą ("Krajem Szlachetnych"). Z czasem koncepcję świętej ziemi rozciągnięto na cały subkontynent. Od końca XIX wieku Indie personifikowane są jako boska matka. Wiele pieśni wysławia "Matkę Indie" (Bharata Mata) jako oddaną matkę-boginię. Wizerunek ten ma podtekst polityczny: podczas walki o niepodległość przeciwko władzy Brytyjczyków przedstawiano Matkę Indie zniewoloną przez obce siły. Mapa Indii pełna jest świętych miejsc. Choć istnieje wiele standardowych tras hinduskich pielgrzymek - uwzględniających na przykład wszystkie słynne świątynie Wisznu i Dewi - tysiące innych miast, wsi i okolic także mają opinię świętych. Trasy pielgrzymek są często tematyczne: wyznawcy mogą odwiedzić sto osiem miejsc, gdzie obecna jest śakti, czyli moc Bogini, albo sześćdziesiąt osiem miejsc, gdzie znaki Śiwy "same się objawiły"; dwanaście miejsc, gdzie występuje on jako "płomień twórczej energii" (dźjotir linga); osiem miejsc, gdzie objawił się sam Wisznu - i tak dalej. Niemal każde święte miejsce jest związane ze sthala purana - tekstem, mówiącym o jego starożytności i świętości. Sama świątynia jest jak "port przesiadkowy", gdzie człowiek może "przekroczyć" (tirtha) ocean życia i śmierci. Rzeczywiście, wiele świątyń i świętych miejsc leży w pobliżu morza, jeziora, rzeki lub źródła. Gdy w pobliżu nie ma żadnej wody, zazwyczaj znajduje się tam jednak sztuczny obrzędowy basen lub studnia. Ten związek z wodą datuje się być może jeszcze z czasów cywilizacji doliny Indusu (zob. str. 130) - "Wielka Łaźnia" w Mohendżo Daro przypomina baseny budowane do dziś przy świątyniach w południowych Indiach. Przed modlitwą w świątyni pielgrzymi oczyszczają się w nich fizycznie i duchowo. Wiele świętych miejsc leży w pobliżu gór i jaskiń, w miejscach gdzie - według opowieści zawartych w purdnach - mieszkają hinduskie bóstwa. Na przykład domostwo Śiwy znajduje się w Himalajach na górze Kajlasa, którą w oczach wiernych symbolizuje każda świątynia śiwaicka. W niektórych regionach, szczególnie na północy, te kosmiczne góry są symbolizowane przez wielkie wieże świątynne (śikhary) (zob. ilustrację na str. 146). Wyznawca odmawia poranne modlitwy w Gangesie w Waranasi (Benares). Zanurzenie w świętych wodach rzeki uważane jest za wielki akt duchowego oczyszczenia. 148 ŚWIĘTE MIEJSCA Najbardziej wewnętrzne sanktuarium w hinduskiej świątyni to tradycyjnie przestrzeń bez okien, przypominająca święte jaskinie, które stanowiły najwcześniejsze hinduskie miejsca kultu. Choć istnieją dowody na uprawianie kultu w świątyniach już w początkach naszej ery, wielkie zespoły sakralne powstały dopiero po VI wieku. Hindusi migrujący do Azji Południowo-Wschodniej także wznosili świątynie, by zachować i szerzyć swą religię. Świątynie, które były ważnymi ośrodkami religijnymi, kulturalnymi i gospodarczymi, budowano według skomplikowanych reguł, miały bowiem reprezentować cały wszechświat. Niektóre większe świątynie mają siedem ogrodzonych przestrzeni, przedstawiających siedem pięter raju w kosmologii hinduskiej. Wiele zespołów świątynnych w Indiach powiązanych jest z głównymi sektami - to znaczy, że wielbi się tam albo Wisznu, albo Śiwę, albo Wielką Boginię i ich orszaki. Częstokroć bóstwa te czczone są pod ich miejscowymi lub regionalnymi imionami. Typowa świątynia ma osobne kaplice dla bóstwa, jego/jej współmałżonka/i, innych boskich towarzyszy i świętych. Na przykład w pochodzącej z VIII wieku świątyni w Tiruwanmijurze, ZIEMIA PEŁNA ŚWIĘTOŚCI 149 na przedmieściach Ćennaj (Madrasu), istnieją kaplice głównego boga, Śiwy, jego małżonki Parwati - znanej tu pod regionalnym imieniem Tripura Sundari ("Piękna pani trzech światów") - i ich dzieci: Ganeśi i Murugana. W świątyni znajdują się także wizerunki innych wcieleń Śiwy, na przykład jako Nataradźy (kosmicznego tancerza; zob. ilustracja na str. 125), oraz wizerunki jego wyznawców. Świątynie w diasporze zazwyczaj obsługują szersze społeczności, więc pod jednym dachem znajdują się w nich wizerunki Wisznu, Śiwy, Wielkiej Bogini i innych bóstw. Hindus zazwyczaj chodzi do miejscowej świątyni lub innego świętego miejsca, z którym od pokoleń jest związana jego rodzina. Może także oszczędzać, by udać się na pielgrzymkę do odległego, sławnego świętego miejsca. Hindusi żyjący poza krajem i inni wierni, którzy nie są w stanie osobiście uczestniczyć w takich pielgrzymkach, oglądają odprawiane tam obrzędy na specjalnie zamawianych kasetach wideo. Cały czas hindus modli się w domu, gdzie jest specjalne miejsce dla modlitw rodzinnych. Czasem ludzkie ciało nazywa się "świątynią najwyższej istoty". Niektóre wyznania hinduskie, na przykład Wiraśajwa (społeczność powstała około 1150 roku), wprost odrzucają kult świątynny i czczą każdą ludzką istotę jako świątynię najwyższej istoty, boga Śiwy. Inne wyznania, na przykład społeczności wielbiące Wisznu i Lakszmi w południowych Indiach, zachowują praktykę kultu świątynnego, ale także traktują ludzkie ciało jako boskie. Poeta Perijalwar (VIII wiek) mówił w jednej ze swych pieśni: "Zbuduj świątynię w swoim sercu. Wprowadź do niej boga zwanego Kryszną. Ofiaruj mu kwiat miłości". Tirumala-Tirupati. Najbogatszą świątynią w Indiach - i jedną z najbogatszych instytucji religijnych na świecie - jest świątynia Tirumala-Tirupati w stanie Andhra Pradeś. W literaturze starożytnej wspominana jest jako Tiru Wenkatam i poświęcona Wisznu, popularnie nazywanemu Wenkateśwara ("Pan wzgórz Wenkatam"). Teksty modlitewne kierowane do Wenkateśwary pochodzą z VII wieku, ale wiadomo, że pielgrzymi odwiedzali miejsce, w którym stoi świątynia, od niemal dwóch tysięcy lat. Świątynia wznosi się pośród pięknych wzgórz Tirumala. Aż do 1965 roku posiadała ponad sześćset okolicznych wsi; później przejął je rząd. Tirumala-Tirupati przez ponad tysiąc lat cieszyła się opieką władców Indii, lecz dopiero w ostatnim stuleciu stała się celem licznych pielgrzymek. Popularność świątyni niezwykle wzrosła po jej ponownej konsekracji w 1958 roku. Niezwykłe bogactwa świątyni często są przedmiotem opisów i komentarzy w indyjskich mediach. W świątynnym pojemniku na ofiary wierni regularnie zostawiają diamenty, biżuterię i złoto - miesięcznie około dwudziestu kilogramów. Znane są także przypadki ofiar w postaci samochodów i ciężarówek. Coroczne datki w gotówce, zostawiane przez pielgrzymów, mogą dochodzić do dziesiątków milionów dolarów. Świątynia Tirumala-Tirupati wykorzystuje te ogromne środki na finansowanie wielu projektów i przedsięwzięć, w tym towarzystw dobroczynnych, szpitali, wydawnictw, uniwersytetów i innych instytucji oświatowych, oraz budowę osiedli mieszkaniowych. W ostatnich latach jedną z głównych dziedzin działalności świątyni była pomoc w rozwiązywaniu poważnych problemów ekologicznych Indii, a zwłaszcza subsydiowanie projektów zakrojonego na szeroką skalę zalesiania. Centralna kaplica zespołu świątynnego Tirumala-Tirupati. Świątynia dała początek innym, poświęconym Panu Wenkateśwarze: w Pittsburghu, Atlancie, Nowym Jorku, Chicago i innych wielkich amerykańskich miastach. Pobożna"cyberprzestrzeń". Zgodnie z wierzeniami hindusów święte miejsce to takie, do którego przybywają wyznawcy, by ujrzeć kaplicę z wizerunkiem bóstwa i wysłuchać słów świętych ksiąg. Dawniej nauczyciele religii bardzo uważali, komu przekazują swe nauki, i dokładnie przyglądali się swym zwolennikom. Obecnie w Internecie każdy może obejrzeć wizerunki bóstw, nauczycieli i guru, a nawet usłyszeć recytację i muzykę świętych tekstów i pieśni. Najważniejsi guru miewają w sieci nawet po pięćdziesiąt stron, założonych przez swych wyznawców. Niektóre organizacje określają swe strony internetowe mianem "elektronicznych aśramóui'. Aśram był tradycyjnym miejscem nauki lub pustelnią. Inne strony internetowe, na przykład "Om słodkie Om", poświęcone są świętej sylabie om (zob. str. 140). Wierni poważnie traktują internetowe wizerunki bóstw. Na niektórych stronach przypomina się internautom, że zapisywanie takich wizerunków byłoby przejawem braku szacunku. Kazania wygłaszane przez guru i recytacja modlitw są dostępne na plikach audio, do których "cyberwyznawcy" mają nieograniczony dostęp. Mężczyzna porządkuje domową kapliczkę w Puri w stanie Orisa. Hindusi modlą się w świątyniach, ale także i w domach, gdzie celom modlitewnym służy ołtarzyk, półka, szafka, a nawet cały pokój. Wypełniają je wizerunki bogów i bogiń. 152 ŚWIĘTY CZAS NA POPRZEDNICH STRONACH Kumbh Mela ("Święto dzbana"albo "Wodnika') w Hardwarze, gdzie rzeka Ganges wpływa na równiny północnych Indii, stanowi okazję do jednego z największych zgromadzeń religijnych ludzi na ziemi. Odbywa się co dwanaście lat, wówczas nawet 15 milionów hinduskich pielgrzymów potrafi przybyć do miasta w astrologicznie wyznaczonym pomyślnym czasie, by wykąpać się w rzece. Podobno w ten sposób zmywa się z siebie wszystkie dotychczasowe grzechy. Ostatnie pełne Kumbh Mela obchodzono w Hardwarze od lutego do kwietnia 1998 roku (zdjęcie pochodzi z poprzedniego święta w 1986 roku). Skromniejsze wersje Kumbh Melu odbywają się co cztery lata na zmianę w miastach Hardwar, Nasik (nad rzeką Godawari), Allahabadzie (w miejscu spotkania Gangesu i jamuny) i w Udźdźajn (nad rzeką Siprą). Na obchody te przybywają setki tysięcy hinduskich ascetów. Malowidło z ok. 1780 roku z Himaćal Pradeś, przedstawiające Krysznę (pośrodku) obchodzącego radosne wiosenne święto Holi. Jak tu pokazano, w trakcie obchodów ludzie obrzucają się barwnym proszkiem. Radość w boskości. Święta hinduskie są barwne i radosne, niemal zawsze związane z ucztowaniem i innymi przyjemnościami, choć zazwyczaj towarzyszy im również okres rytualnego postu. W całych Indiach bardzo popularne jest świętowanie urodzin bogów Ramy, Kryszny i Ganeśi. Najważniejsze święta regionalne to Holi (radosne święto wiosenne, obchodzone w niektórych rejonach północnych Indii dla uczczenia nowych kolorów wiosennych kwiatów), Onam (święto zbiorów, obchodzone w południowym stanie Kerala na przełomie sierpnia i września na cześć piątego wcielenia boga Wisznu - zob. str. 137) oraz Pongal (święto zbiorów, obchodzone w połowie stycznia w stanie Tamilnadu). Inne święta, na przykład Nawaratri (zob. ramka na następnej stronie) i Dipawali (w niektórych rejonach zwane potocznie Diwali) to święta ogólnohinduskie, upamiętniające zwycięstwo sił słusznej sprawy nad siłami zła. Dipawali ("Naszyjnik świateł") jest jednym z najpowszechniejszych świąt hinduskich. Przypada na okres nowiu między połową października a połową listopada. W czasie święta ludzie dekorują domy światłami, wystrzeliwują fajerwerki i wkładają nowe ubrania. Wszyscy dają sobie prezenty i spożywają uroczyste posiłki. W południowych Indiach uważa się, że Dipawali święci rocznicę dnia, w którym Kryszna zabił demona Narakasurę, w ten sposób zapewniając zwycięstwo światła nad ciemnością. Z kolei na północy jest to upamiętnienie powrotu Ramy do Ajodhji i jego koronacji (zob. str. 138). W Gudźaracie święto wyznacza początek nowego roku. W wielu rejonach Indii na Dipawali wstaje się przed świtem, by wziąć rytualną kąpiel, panuje bowiem przekonanie, że w tym dniu święte wody Gangesu są obecne we wszystkich innych wodach. RADOŚĆ W BOSKOŚCI 153 Modlitwy w świątyni stanowią centralny element religijnego życia hindusów. W większości świętych miejsc kult nie przybiera formy zgromadzenia - w tym sensie, że ludzie nie przychodzą na wspólne modły o określonej porze. W świątyniach nie ma miejsc siedzących: wierni zazwyczaj stoją kilka minut, przyglądając się bóstwu w kaplicy. W hinduizmie formą najbardziej zbliżoną do zgromadzenia religijnego jest spotkanie w celu wysłuchania nauczyciela - choć w większości wypadków odbywa się to raczej w publicznej sali, a nie w świątyni - lub śpiewania pieśni religijnych w domu lub w miejscach publicznych. Ten typ grupowego kultu jest powszechny w diasporze, szczególnie w weekendy. Przed wejściem na teren świątyni zawsze zdejmuje się buty. Obyczaj ten symbolizuje chwilowe porzucenie kurzu i błota światowych myśli i namiętności. Najprostszym aktem pobożności w świątyni jest złożenie bóstwu daru z kamfory, owoców, kwiatów lub orzechów kokosowych, które można kupić na straganach przed wejściem. W niewielkiej świątyni składa się tę ofiarę bezpośrednio przed wizerunkiem bóstwa, lecz w większości miejsc kultu wierni najpierw wręczają dar kapłanowi, który następnie prezentuje go bogu czy bogini. W wielu świątyniach północnoindyjskich zwykłym wyznawcom wolno wejść do wewnętrznego sanktuarium, na południu natomiast miejsca te są dostępne jedynie dla kapłanów i wtajemniczonych. Najważniejszym elementem oddawania czci w świątyni jest patrzenie na bóstwo (pod postacią wizerunku; zob. str. 134) i przebywanie w jego obecności. Ofiara złożona boskiemu wizerunkowi zostaje uznana za "pobłogosławioną" i obdarzoną "przychylnością" (prasadą) przez bóstwo. Następnie wyznawca otrzymuje ją z powrotem. Ten prosty akt patrzenia na bóstwo, składania daru i otrzymywania z powrotem daru uświęconego jest najpopularniejszym ze wszystkich hinduskich obrzędów wotywnych. Bóstwo czczone w domu, tak samo jak w świątyni, uważane jest za Pana i władcę i w związku z tym odpowiednio traktowane. Członkowie rodziny regularnie zapalają przed boskim wizerunkiem lampkę oliwną lub laseczki kadzidła, składają dary z owoców i innego pożywienia (zob. ilustracja na str. 149). Gdy grupa wiernych modli się wspólnie w domu lub w świątyni, obrzęd może się kończyć arab, czyli "machaniem lampami". Obecny kapłan lub któryś z wiernych zapala kawałek kamfory na talerzu i uświęca go, przesuwając przed bóstwem zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Płonącą kamforę pokazuje się następnie wiernym, którzy szybko, lecz z szacunkiem nakrywają dłonią płomień i dotykają powiek, jak gdyby chcieli wchłonąć światło duchowej wiedzy, emanujące z najwyższego bóstwa. Panny i mężatki - ale nie wdowy - często spełniają pewne wotywne obrzędy, zwane wrata. Wiele z tych obrzędów ma charakter domowy i mają one na celu uzyskanie pomyślności dla męża, dalszej rodziny i społeczności. Według sanskryckich podręczników obrzędy te mają umożliwiać kobietom osiągnięcie wyzwolenia z cyklu życia i śmierci, jednak większość kobiet spełnia je po prostu dla szczęścia domowego. Po modlitwach do domowego bóstwa kobiety razem jedzą i rozdają przynoszące pomyślność rzeczy, na przykład banany, orzechy kokosowe, kurkumę i kumkum (czerwony proszek, którym znaczy się czoło). Wratd może trwać od kilku minut do pięciu dni, z okresami postu przeplatanymi wspólnymi posiłkami. W północnych Indiach wiele rytuałów odprawianych przez kobiety ma na celu pomyślność męskich krewnych. Na przykład w miesiącu księżycowym od połowy października do połowy listopada kobiety poszczą w czwartym i ósmym dniu malejącego księżyca dla dobra swych mężów i synów. Z kolei w południowych Indiach podczas miesiąca księżycowego między połową lipca a połową sierpnia kobiety odprawiają obrzędy, których celem jest zwiększenie mocy ducha. Kobiety z kasty braminów modlą się do bogini Lakszmi (zob. str. 136) o dobrobyt domu. Kobiety z innych kast zanoszą do świątyń miejscowej bogini specjalne garnuszki z wodą i mlekiem, jako ofiary za rodzinę; czasem także gotują dania z ryżu i mleka i rozdają je. W świątyniach potężnej regionalnej bogini Draupadi Amman (głównej postaci epopei Mahabharata) kobiety i mężczyźni wpadają w trans i chodzą po rozżarzonych węglach w ceremonii zwanej eufemistycznie "chodzeniem po kwiatach". Hinduskie kalendarze. Wszystkie, bardzo liczne hinduskie kalendarze i sposoby liczenia czasu są związane z fazami księżyca. Kalendarze te regularnie dostosowuje się do cyklu słonecznego, by święta zawsze przypadały na tę samą porę roku. Nowy Rok jest w różnych częściach Indii obchodzony w różnych porach. Na przykład w stanie Gudźarat przypada na dzień po Dipawali (zob. główny tekst). W innych regionach może przypadać na nów najbliższy wiosennemu zrównaniu dnia z nocą albo w połowie kwietnia. Nawaratri. Święto Nawaratri ("Dziewięciu Nocy") obchodzi się w całych Indiach. Rozpoczyna się ono podczas nowiu w miesiącu księżycowym trwającym od połowy września do połowy października. W wielu rejonach kraju jest poświęcone boginiom Saraswati, Lakszmi i Durdze. Powszechnie jednak jest to czas, gdy ludzie okazują szacunek narzędziom swojej pracy, bez względu na to, o jakie przedmioty mogłoby tu chodzić. W niektórych regionach autobusy i samochody ozdabia się girlandami, a w ostatnich latach nawet maszyny do pisania i komputery błogosławi się świętym proszkiem i pozwala im przez jeden dzień "odpocząć". Dziewiąty dzień Nawaratri poświęcony jest szczególnie Saraswati, patronce nauki i muzyki. W południowych Indiach przed wizerunkiem bogini kładzie się wszystkie posiadane w domu instrumenty muzyczne, przybory do pisania i wybrane podręczniki, by pobłogosławiła je na nadchodzący rok. Ostatni dzień Nawaratri poświęcony jest Lakszmi, bogini pomyślności (zob. str. 136). Tego dnia, po zgodnym z rytuałem zapisaniu pomyślnego słowa Śri (jedno z imion Lakszmi), ludzie tradycyjnie podejmują nowe zadania, otwierają nowe księgi rachunkowe firm i rozpoczynają naukę. Dla uczczenia tego dnia należy nauczyć się nowych modlitw, muzyki i czegoś z zakresu ogólnej wiedzy. Czci się również wielkich nauczycieli hinduistycznych. Wierni obnoszą stiukowy wizerunek bogini Saraswati ulicami Kalkuty podczas święta Nawaratri. 154 ŚWIĘTY CZAS Święte przedstawienie. Do najważniejszych dla hindusów dróg, prowadzących do przeżycia religijnego, należą taniec i muzyka. Jest to więcej niż rozrywka: uważa się, że zarówno pieśniarz, jak i tancerz, naśladują wielkich wyznawców z przeszłości, a czyniąc to, mogą uzyskać wyzwolenie z cyklu życia i śmierci (zob. str. 156-7) - nawet jeśli nie podejmują prób osiągnięcia zbawienia inną drogą. Tańce ludowe zawsze były w Indiach bardzo popularne, natomiast klasyczny taniec indyjski byŁ przez wiele wieków wykonywany jedynie przez tancerzy na dworach królewskich i w świątyniach. Dopiero w XX wieku mężczyźni i kobiety z różnych sfer społecznych zyskali dostęp do tej obrzędowej drogi do wyzwolenia. Elementy tego tańca opisano w księdze zwanej Ndtja Sas a ("Traktat o tańcu"), pochodzącej z około 200 roku. Praca ta jest wysoko ceniona, tak bardzo, że wielu hindusów uważa ją za piątą Wedę (zob. str. 138), która ma udostępnić wszystkim ludziom drogę ku boskości. Święte tańce często wykonuje się w świątyniach dla przyjemności bóstwa. Zgodnie z tradycją hinduską, datującą się z czasów Muz w ramach kultu wykonywano utwory muzyczne. Muz; uważa się za boskość objawiającą się na ziemi pod postacią dźwięku, a niektóre hinduskie teksty twierdzą, że Wisznu i Sri mogą być obecni w formie dźwięku jako Nada Br; man - brahman, najwyższa istota (zob. str. 134-5). Wielkie hinduskie opowieści religijne (zob. str. 138przekazywane są nie tyle przez księgi, co przez pieśni i Opowieści zawarte w świętych księgach - szczególnie te o bogach Krysznie i Ramie - pokazywane są w formie scenicznej w całych Indiach. W najsławniejszym z tych świętych przedstawień Ramajanę (zob. str. 138) wykonuje corocznie w ogromnym parku koło miasta Waranasi (Beres) w ramach obchodów zwanych Ramlila. Uważa się, że aktorzy, biorący udział w przedstawieniu, na czas jego trwania zyskują boską moc. Barwnie ubrane tancerki obchodzą wiosenne święto Holi (zob 152) przed świątynią koło Sadri w Radźastanie. RADOŚĆ W BOSKOŚCI 155 Rytuały przejścia. W religii hinduskiej, podobnie jak w innych religiach, istnieje wiele obrzędów znaczących przejście człowieka z jednego etapu życia do następnego. W niektórych świętych pismach sakramenty związane z cyklem życia rozpoczynają się od urodzin dziecka, w innych zaś od chwili zawarcia małżeństwa, uważa się bowiem, że to wtedy rozpoczyna się prawdziwe życie człowieka. Niektóre obrzędy związane z cyklem życia są takie same w całym hinduizmie, inne zaś - zwłaszcza obrzędy dotyczące kobiet (zob. tekst główny) - to czysto lokalne uroczystości. Tak jak wszystkie znaczące sakramenty hinduskie, obrzędy przejścia muszą odbywać się w obecności świętego ognia. Już w okresie wedyjskim ogień (sanskr. agrzz) odgrywał wielką rolę. Wczesne rytuaływedyjskie (zob. str. 131) odprawiano wokół ogniowego ołtarza; ogień uważano także za pana domu. Ofiary świętemu ogniowi składa się podczas obrzędów przed narodzeniem dziecka, gdy dziecko kończy rok, w trakcie ceremonii zaślubin - co więcej, ślub jest ważny tylko wówczas, gdy zostaje zawarty w obecności ognia, uważanego za kosmicznego świadka sakramentu - a także gdy człowiek kończy lat sześćdziesiąt i osiemdziesiąt. Po śmierci ciało człowieka ofiarowuje się płomieniom. Również przy ogniu odprawia się doroczny obrzęd upamiętniający przodków. Wszystkie obrzędy dotyczące cyklu życia poprzedza wyznaczenie pomyślnego czasu dla ich przeprowadzenia. Musi on zgadzać się z osobistym horoskopem danej osoby, postawionym w chwili narodzin. 156 ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE Syn autora, Verzki Narayanan, uczestniczy w obrzędzie "świętej nici" w Ćennaj (Madras). Rytuał ten pozwoli mu studiować starożytne pisma wedyjskie i nauczać o nich (zob. str. 159). Studiowanie świętych tekstów to jeden ze sposobów dążenia do mokrzy (wyzwolenia duszy), ponieważ pozwala wyznawcy uzyskać najwyższą wiedzę. Filozofowie hinduscy mówili, że tak, jak ogień zmienia drewno w popiół tak ogień wiedzy wymazuje wszelkiego karmam. Karman, śmierć i ponowne narodziny. Mniej więcej od VII wieku p.n.e. wyróżniającą cechą religii, które narodziły się na subkontynencie indyjskim, jest wiara w karman. Karman dosłownie oznacza "działanie", szczególnie działanie obrzędowe, ale od czasów Upaniszad (około 600 r. p.n.e.) terminem tym objęto koncepcję nagród i kar związanych z różnymi czynami. U podstaw teorii karmanu leży idea nieśmiertelności duszy. Choć we wczesnych Wedach życie po śmierci zarysowane jest bardzo mgliście, już w czasach Upaniszad uważano, że dusza ludzka istnieje wiecznie, a po śmierci podlega ponownym narodzinom, czyli reinkarnacji (samsara). A zatem "prawo karmanu" odnosi się do związku przyczyny i skutku, który może trwać przez kilka cykli życiowych. Przez każdy swój czyn człowiek zyskuje zasługę (punja) lub winę (papa). Dobre i złe uczynki nie kasują się wzajemnie; każdy musi doświadczyć owoców wszystkich swych działań w ciągu kilku cykli życiowych. Stosunek punja i papa, zyskany podczas jednego życia, określa naturę i jakość następnego istnienia. Wyzwolenie (moksza) z tego cyklu przychodzi, według Upaniszad, przez najwyższą, wynikającą z doświadczenia mądrość. Osiągając tę przekształcającą wiedzę jednostka zyskuje głęboki wgląd we własną nieśmiertelność (amrta) i od tej chwili dusza traci zdolność do ponownych narodzin. Ponowne narodzenie i jego związek z karmanem - główne koncepcje późniejszej religii hinduskiej - są wyraźnie wyjaśnione w Upaniszadach, podobnie jak najwyższy cel każdej istoty ludzkiej: wyzwolenie z nieskończonego cyklu narodzin i śmierci oraz z ludzkiego cierpienia, towarzyszącego przeżywaniu kolejnych cykli (zob. str. 144-5). Od czasów Upaniszad hindusi traktowali pojęcia karma i amrty jako pewniki. Jednak różne tradycje hinduskie odmiennie przedstawiają dzieje duszy, która w końcu wyzwoli się z cyklu życia i śmierci. Niektórzy uważają, że doświadcza ona radosnego modlitewnego zespolenia z najwyższą istotą. Inne szkoły, na przykład wisznuizm bengalski, postrzegają ostateczne wyzwolenie jako stan namiętnego oddzielenia duszy ludzkiej od Boga. Zgodnie z tą tradycją bogiem jest Kryszna, dusza zaś wciela się w rolę młodej pasterki, partnerki boga. Wiele pism opowiada o wędrówce duszy po śmierci. Dusza, która osiągnęła wyzwolenie i nie narodzi się ponownie, może wejść do domu Śiwy lub Wisznu (zob. ramka na następnej stronie). Żaden święty tekst hinduski nie opisuje w szczegółach, co dusza, która nie osiągnęła jeszcze wyzwolenia, robi zaraz po śmierci lub między jednym życiem a drugim. Oczywiście karman zebrany w poprzednich wcieleniach wpływa na jakość następnego życia, ale święte księgi nic nie mówią o tym, ile czasu upływa przed kolejną reinkarnacją. Nie wiadomo także, dlaczego ludzie nie pamiętają minionych wcieleń, choć powszechnie uważa się, że wiele osób przypomina sobie z nich pojedyncze epizody. Jedynie naprawdę rozwinięte dusze - wielcy przywódcy duchowi i nauczyciele - miałyby pamiętać wszystkie swoje wcześniejsze wcielenia. W licznych księgach podkreślana jest wstrętna natura życia doczesnego; formułują one zatem zalecenie, by ludzie szukali wiecznotrwałego, "prawdziwego" życia przez wyzwolenie ducha. Inne jednak twierdzą, że wielbiąc Boga na ziemi można doświadczyć raju doczesnego. Na przykład święte ośrodki pielgrzymkowe zapewniają oderwanie się od codziennego rytmu ziemskiej egzystencji i oferują boskie objawienie. Niektórzy hindusi uważają, że życie wypełnione oddawaniem chwały bóstwu to naprawdę radosne doświadczenie, które nie jest jedynie naśladownictwem stanu wyzwolenia, ale tym stanem właśnie. Hinduski raj i piekło. Choć reinkarnacja i wyzwolenie (zob. tekst główny) to w hinduizmie najczęściej rozważane aspekty życia po śmierci, purany opowiadają o wielu rajach i piekłach. Niektóre pisma ze szczegółami opisują siedem sfer niebios i siedem kręgów piekła, natomiast typowe opisy różnych rejonów raju mówią o tańczących dziewczętach i drzewach spełniających życzenia, co daje dość typowy obraz (męskiego) ogrodu rozkoszy. W tradycji hinduskiej pobyt duszy w raju lub piekle jest raczej uważany za czasowy. Dusza odradza się w takim rejonie, jeśli zgromadziła pewien rodzaj dobrego lub złego karmanu; jednak gdy karman ten się wyczerpie, dusza przechodzi do innej formy istnienia. Według niektórych pism dusza, która osiągnęła wyzwolenie z cyklu życia, śmierci i ponownych narodzin, przekracza rzekę Wiradźę ("Bez namiętności") i wkracza do niebiańskiego raju - Wajkunthy (mieszkania Wisznu) albo Kajlasy (góra-mieszkanie Siwy na granicy Indii i Tybetu). Wyznawcy tych bogów wyobrażają sobie ich niebiańskie domostwa jako miejsca wypełnione innymi wiernymi, śpiewającymi chwałę bogów. Wajkunthę przedstawia się czasem jako ogromny pałac o tysiącu kolumn, wypełniony światem. Bóg Śiwa i jego małżonka Parwati, z dziećmi Ganeśg i Skandą, w ich domostwie na górze Kajlasa (himalajski szczyt w południowo-zachodnim Tybecie). Inne bóstwa i wierni patrzą na nich w uwielbieniu. 158 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA Podział i tożsamość. Do niedawna mieszkańcy Indii z rzadka tylko używali słowa "hindus" dla określenia swojej tożsamości. Pozycja danej osoby w społeczeństwie znacznie bardziej zależała od jej przynależności do określonej "klasy" społecznej (warna, dosłownie "kolor"), "podklasy" (dźuti, dosłownie "grupa urodzenia"), odłamu religijnej społeczności i od przekonań filozoficznych. Istnieją cztery główne warny i, obecnie, ponad tysiąc dźati. Najwcześniejsza wzmianka o odrębnych stanach w społeczeństwie indyjskim pochodzi z Wed. Rozważając kosmiczną ofiarę, w której różne części wszechświata powstają z ciała pierwotnego kosmicznego człowieka, Rygweda mówi: "Z jego ust powstała klasa kapłańska; z jego ramion władcy. Z jego bioder powstali wytwórcy, a ze stóp służący (Rygweda 10,90). Choć niektórzy uważają te wersy za inspirację późniejszego "systemu kastowego" (z portugalskiego casta - podział, społeczny), stratyfikacja indyjskiego społeczeństwa rozpoczęła się prawdopodobnie na długo przed ułożeniem tekstu Rygwedy. Pierwotnymi szeroko pojętymi czterema warpami byli: kapłani (bramini), władcy i rycerze (kszatrijowie), kupcy i wytwórcy (wajśjowie) i służący (śudrowie). Przynajmniej dwie ostatnie kasty stanowiły zawsze szerokie pojęcie. Choć z czasem zaczęto oczekiwać, że członkowie danej klasy zajmą się, teoretycznie, związanym z nią zawodem, zalecenie to nie miało zapewne wielkiego zasięgu. Dzisiaj, mimo iż niektóre dźati da się luźno włączyć w dawny podział na cztery stany, setek innych nie można zakwalifikować jako "kupców" czy "służących". Wyplatacze koszy w Dźajpurze w Radźastanie. Istnieje wiele dźati zajmujących się wyplataniem koszy. W wielu rejonach Indii mają one "niski" status społeczny. PODZIAŁ I TOŻSAMOŚĆ159 Stan kapłański, rycerski i kupiecki nazywano czasami "wyższymi" kastami, a ich męskich członków - "podwójnie urodzonymi" z powodu tradycyjnego inicjacyjnego rytuału duchowych narodzin, zwanego upanajana. Dzięki temu otrzymywali oni "świętą nić", dającą im moc studiowania Wed (zob. ilustracje na str. 156 i poniżej). Kobietom i członkom kasty śudrów tradycyjnie nie wolno czytać Wed, mimo że niektóre hymny wedyjskie zostały napisane przez kobiety. U podstaw hierarchicznego systemu społecznego leży fundamentalna idea hinduizmu - że ludzie rodzą się do życia, będącego wynikiem ich minionego karmam (zob. str. 156-7). Dlatego też status społeczny jednostki tradycyjnie uważa się za określony z góry i niezmienny; każdy musi stosować się do ściśle określonych obrzędów i regule diety swojego dźati. W minionych wiekach 160 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA wszelkie odstępstwa od praktyk własnej kasty mogły prowadzić do wykluczenia z dźati i życia poza społeczeństwem - człowieka wykluczonego z kasty. Prowadzono szerokie rozważania, czy pierwotnie kasta zależała od urodzenia czy po prostu od kwalifikacji danej osoby. Sanskryckie słowo dźati sugeruje to pierwsze, ale niektóre fragmenty epopei Mahabharata (zob. str. 139) wskazują, że niegdyś sytuacja nie była tak jednoznaczna. Na dalszych etapach rozwoju hinduizmu spory na tym tle przycichły i obecnie status społeczny zależy wyłącznie od urodzenia w danej grupie. Jednak, jak pokazuje doświadczenie historyczne, zawsze istniały pewne możliwości przejścia do innej kasty. Na przykład członkowie "niskich" dźati uzurpowali władzę i oświadczali, że pochodzą od bogów, tym samym podnosząc swoją kastę do statusu kszutrijów. Po dziś dzień ludzie regularnie identyfikują się przez swoje dźati. Cały indyjski system kastowy jest zaś tak wielką siłą społeczną, że niehinduskie społeczności religijne - chrześcijanie, żydzi i sikhowie - przejęły jego elementy. Na przykład chrześcijanie Nadal na południu Indii zawierają małżeństwa wyłącznie z osobami z tej samej grupy. Choć liczne teksty i praktyka jasno wskazują na hierarchiczny charakter systemu kastowego (zob. ramka na str. 159), niektórzy hindusi uważają ten tradycyjny system za równy podział pracy, przy czym każda większa grupa odpowiada za konkretną sferę istotnej dla społeczeństwa działalności. We współczesnych czasach siła systemu kastowego okazała się przeszkodą na drodze reform społecznych. Na przykład Mahatma Gandhi szczególnie starał się przezwyciężyć uprzedzenia wobec najbardziej poszkodowanych w społeczeństwie indyjskim, tak zwanych "niedotykalnych", czyli tych, którzy zajmują się rzeczami uważanymi za "nieczyste" lub PODZIAŁ I TOŻSAMOŚĆ 161 "kalające" kasty wyższe. Zajęcia takie obejmują obróbkę skór i dzielenie mięsa zwierząt, ponieważ martwa skóra i mięso uważane są za kalające. Słowo "parias" pochodzi od tamilskiego patia- "dobosz". Jego użycie na określenie wyrzuconego z kasty tłumaczy się tym, że bębny obciągano "nieczystą" zwierzęcą skórą. Gandhi nazywał postawionych poza systemem kast haridźunamż ("dziećmi Boga"), a przyjęta po odzyskaniu niepodległości konstytucja indyjska zabrania ich dyskryminacji. Jak dotychczas, oficjalne deklaracje miały niewielki wpływ na praktykę codziennego życia. Przynależność do sekty, szkoły filozoficznej i danego regionu przebiega w poprzek podziałów kastowych i dostarcza innej podstawy społecznej identyfikacji. Sekty hinduskie wyodrębniane są w zależności od głównego boga, któremu oddają cześć - wisznuiści są wyznawcami Wisznu, śiwaiści - Śiwy i tak dalej. Społeczności filozoficzne - nawiązujące do nauk wielkich myślicieli, na przykład Śankary (VIII wiek), Ramanudźy (XI wiek) i Ćajtanji (XVI wiek) - w wielu rejonach Indii stanowią odrębne grupy. Ważna jest także tożsamość regionalna: hindusi starają się poślubić osobę, która pochodzi nie tylko z tego samego dźati i należy do tej samej sekty i szkoły filozoficznej, ale i z tego samego regionu. Tradycyjnie uważa się, że hinduska żona powinna zachowywać monogamię, być wierną mężowi za życia i czcić jego pamięć po śmierci. Niektóre z tych przekonań wciąż obowiązują w społeczeństwie hinduskim. Mąż może opuścić żonę, natomiast w niektórych społecznościach opinia społeczna wciąż utrudnia kobiecie odejście od męża. Choć Manu bywa z entuzjazmem cytowany przez mężczyzn piszących o prawie hinduskim, wiele hinduskich kobiet zawsze cieszyło się pewną religijną i finansową niezależnością, a także wniosło istotny wkład do kultury swej ojczyzny. Obowiązki czterech kast. Wiele traktatów o sprawiedliwości, moralnym obowiązku i prawie napisano już w pierwszych stuleciach naszej ery. Noszą one zbiorczą nazwę dharmaśastry ("teksty o właściwym zachowaniu"), a najsławniejszy z nich to Manawa Dharmaśastra ("Prawa Manu"). Łącznie stanowiły one podstawę późniejszych praw hinduskich. Dharmaśastry zarysowują obowiązki i przywileje czterech głównych waru (stanów) społeczeństwa. Klasa braminów (kapłanów) zachowuje wyłączne prawo nauczania i studiowania Wed Przez wiele stuleci bramini - do których poza kapłanami należeli nauczyciele i doradcy - zazdrośnie strzegli swego monopolu i zakazywali spisania Wed. Dawni królowie i książęta indyjscy należeli do klasy kszatrijów ("królewskiej" albo "rycerskiej"), która tradycyjnie sprawowała władzę świecką. Kszatrijom wolno było uczyć się, ale nie nauczać Wed. Ich obowiązkiem było chronienie ludu i kraju. Większość kszatrijów wyprowadzała swoje pochodzenie z pierwotnych boskich rodzicieli ludzkości - w hinduizmie po dziś dzień linie dziedzictwa są niezwykle ważne - a późniejsze obrzędy hinduskie wyraźnie podkreślały ich związek z istotami boskimi. Kupcy (wajśjowie) zajmowali się handlem i rolnictwem, a zatem byli potencjalnymi bogaczami i ludźmi mającymi wpływ na gospodarkę. Zgodnie z kodeksem praw także wajśjom wolno było studiować Wedy, ale nie mogli ich nauczać. Pisma prawnicze stwierdzają, że obowiązkiem śudry jest posługa innym klasom, zwłaszcza braminom. Sudrom nie wolno gromadzić bogactw, nawet jeśli mają takie możliwości. Śudrę można szanować jedynie ze względu na jego lub jej podeszły wiek. Bramińscy kapłani w świątyni w Kanćiauram w stanie Tamilnadu. Każdy kapłan nosi "świętą nić, wskazującą na jego status: uprawnionego do studiowania i nauczania starożytnych tekstów sanskryckich. System kastowy był- i jest nadal - znacznie bardziej złożony i elastyczny, niż określają to dharmaśastry. W przeszłości zalecenia kastowe, podobnie jak wypowiedzi Manu o kobietach (zob. str. 160), nie były zbyt poważnie traktowane w wielu społecznościach, a w niektórych rejonach kraju w ogóle ich nie respektowano. Na przykład członkowie klanu zwanego Wellala należeli, formalnie rzecz biorąc, do klanu śudrów, ale w praktyce byli zamożnymi posiadaczami ziemskimi, sprawującymi na południu znaczną władzę ekonomiczną i polityczną. Zakazy dharmaśastr najwyraźniej nie miały wpływu na ich losy. Powstały również liczne grupy "bezkastowców", których kodeksy prawne nic nie mówiły. Grupy te były wynikiem albo mieszanych małżeństw albo, częściej, wykonywania zawodów uważanych za kalające (zob. str. 160). Wisznuista (wyznawca Wisznu) w świątyni Śri Rangam w Tamilnadu. Wisznuistów można rozpoznać po charakterystycznych znakach, namalowanych na czole. Kobiety w pismach hinduskich. Ogólnie rzecz biorąc, literatura hinduska wypowiadała sprzeczne opinie na temat roli i pozycji kobiet. Prawa Manu, spisane w początkach naszej ery, sugerują, że ówczesne kobiety miały niski status, na przykład: "Choćby był pozbawiony cnót... mąż musi być wciąż jak bóg wielbiony przez wierną żonę" (Manu 5:154). Manu mówi wprawdzie dalej, że dla zadowolenia bogów kobiety należy szanować, niemniej jednak stwierdzenia negatywne przeważają nad pozytywnymi. U podstaw wielu poglądów wyrażanych przez pisarzy religijnych-mężczyzn leżała koncepcja "pomyślności". Zasadniczo osoba lub rzecz są pomyślne, jeśli realizują trzy cele: dharmę (obowiązek), arthę (dostatek) i kamę (zmysłowe przyjemności). A zatem według dharmaśastr (zob. ramka na str. 159) i w praktyce hinduskiej po dziś dzień pomyślne dla kobiety jest małżeństwo, bo dzięki niemu staje się ona pełnym partnerem w dharmie, artha i kamie. Jedynie mężatka może mieć tytuł Śrimati ("mająca pomyślność"). Jest także Grbalakszmż- "Boginią Lakszmi w domu", i najbardziej szanowaną kobietą w społeczeństwie hinduskim, szczególnie jeśli rodzi dzieci. Przykazań Manu i innych nie zawsze przestrzegano. Nawet w okresie wedyjskim kobiety układały hymny i uczestniczyły w dyskusjach filozoficznych. Po VIII w. n.e. pojawiły się kobiety poetki, patronki świątyń, filozofki, komentatorki religijne i autorki uczonych dzieł. Były szanowane, czczone, a czasami nawet wielbione. Współczesny obraz ukazujący Ćajtanję (1486-1583) wielkiego "świętego" bengalskiego, w otoczeniu wyznawców. Zwolennicy Ćajtanji, wyznawcy Kryszny, tworzą jedną z najważniejszych hinduskich "społeczności filozoficznych, której koncepcje leżą także u podstaw Międzynarodowego Towarzystwa Świadomości Kryszny (zob. str. 137. Rozdział piąty. BUDDYZM. Malcolm David Eckel. XIV-wieczna figurka Majtrei ze złoconego brązu, wykonana w Nepalu. Majtreja jest jednym z kilku niebiańskich istot, wokół których skupia się buddyzm mahajana w Azji (zob. str. 176- 7).. Wprowadzenie 164 Pochodzenie życie Buddy 168 Rozwój historyczny szkoły i "wozy" 172 Aspekty boskości i istoty niebiańskie 176 Święte pisma słowa Dharmy 178 Święte postacie śladami mistrza 182 Zasady etyczne droga do nirwany 184 Święte miejsca MIEJSCA kultu 186 Święty czas szacunek dla drogi 190 Śmierć i życie pozagrobowe cykl ponownych narodzin 192 Społeczeństwo a religia podział ról i związki w społeczeństwie buddyjskim 194 Na s ąsiedniej stronie. Buddyjskie chorągwie modlitewne - kawałki materiału zapisane świętymi tekstami - na przełęczy Khambala między Chinami a Tybetem. Wiatr, poruszający chorągiewkami, aktywuje modlitwy. 164 Wprowadzenie. Słowo "buddyzm" pochodzi od przydomka, jakim obdarzono Siddharthę zwanego Gautamą (ok. 566-486 r. p.n.e.) - uczniowie bowiem wielbili go jako Buddę, czyli "Przebudzonego". W ciągu zaledwie kilku wieków nauki Buddy rozprzestrzeniły się na całym subkontynencie indyjskim i poza nim w wielu rejonach Azji. Buddyzm - choć w późniejszym okresie niemal zanikł w kraju swego pochodzenia - wywarł głęboki wpływ na życie religijne i rozwój kulturowy ogromnych obszarów, od Afganistanu na zachodzie po Chiny, Koreę i Japonię na wschodzie, a w południowo-wschodniej Azji od Birmy aż po indonezyjskie wyspy: Jawę i Bali. Obecnie buddyzm wzbogaca również religijny pejzaż Europy i Ameryki Północnej. Praktyki i nauki buddyzmu, w miarę rozszerzania się na coraz to dalsze obszary, wykazywały zdumiewającą elastyczność i zdolność adaptacji do zastanych w nowym miejscu kultur i tradycji. Co więcej, buddyzm ma tak wiele różnych odmian, że czasem trudno jest rozpoznać "buddyjskość" konkretnych wierzeń lub praktyk religijnych. W sercu religijnej tradycji widnieje postać Buddy. Urodził się on jako indyjski książę, ale odrzucił królewskie życie, by szukać wyzwolenia z samsary, wiecznego cyklu narodzin, śmierci i ponownych narodzin (zob. str. 192). Po długich studiach, medytacji i wgłębianiu się we własną jaźń doświadczył oświecenia, czyli "przebudzenia" (bodhź), które sprawiło, że stał się buddą (należy zauważyć, że choć Siddharthę nazywa się Buddą, nie był on ani pierwszym, ani ostatnim człowiekiem, który osiągnął "stan buddy"). W końcu zaczął nauczać i gromadzić wokół siebie uczniów. Swe objawienia ujął w doktrynach "czterech szlachetnych prawd" (zob. str. 171) i "szlachetnej ośmiorakiej ścieżki" (zob. str. 184-5). Birmański rękopis z początku XIX wieku poświęcony życiu Buddy przedstawia Siddharthę Gautamę medytującego w Bodhgaja przed oświeceniem (po lewej). Atakują go siły Mary, króla demonów (zob. str. 170), ale Budda opiera się ich atakom, wycofują się więc w nieładzie. Po prawej, różne niebiańskie istoty składają hołd oświeconemu Buddzie. Tradycja buddyjska rozwijała się w różnych kierunkach, ale zachowała swój praktycyzm. Buddy nie uważano za Boga ani istotę nadprzyrodzoną, lecz za człowieka, który znalazł odpowiedź na najgłębsze dylematy ludzkiego życia - i udostępnił tę odpowiedź innym. W odczuciu milionów Azjatów, a dziś także coraz liczniejszych Europejczyków i Amerykanów, buddyzm wyraża sens sacrum oraz społecznej i kulturowej spójności, nie opierając się na koncepcji Boga-Stwórcy. Jakieś sto lat po śmierci Buddy nastąpił pierwszy rozłam w społeczności buddyjskiej na tle sporów o zachowanie dyscypliny. Powstało osiemnaście rywalizujących ze sobą szkół (nikajów), z których przetrwała jedynie therawada, tradycja dominująca obecnie w południowo-wschodniej Azji. W III wieku p.n.e. indyjski cesarz Aśoka przyczynił się do wprowadzenia buddyzmu na Śri Lance, skąd rozprzestrzenił się on na południowo-wschodnią Azję aż po Indonezję. W II wieku n.e. mnisi buddyjscy przenieśli swą religię wzdłuż jedwabnego szlaku do Chin, skąd sięgnęła ona do Korei, a następnie do Japonii. W Tybecie buddyzm zakorzenił się w VII wieku, tworząc jedną z najlepiej rozpoznawanych obecnie kultur buddyjskich, głównie dzięki osobie czternastego Dalajlamy (zob. str. 194). Sukcesy buddyzmu w południowej i wschodniej Azji były możliwe dzięki powstaniu w Indiach mahajany, czyli ruchu "Wielkiego Wozu", mniej więcej w początkach naszej ery. Mahajana niosła ze sobą nowe pisma (sutry); nowe rozumienie roli odgrywanej przez świeckich - obok mnichów i mniszek - dzięki reinterpretacji ideału bodhisattwy, czyli "przyszłego Buddy" (zob. str. 176-7), oraz nowy sposób myślenia o samym Buddzie. Buddyzm tantryczny, wyrosły z mahajany, pojawił się w VI wieku n.e. Tantra, która kładzie nacisk na symbolizm i obrzędowość, a buddów widzi jako "gniewne" bóstwa, jest jedną z najciekawszych i intelektualnie pobudzających odmian buddyzmu. Szkoły buddyzmu tantrycznego można znaleźć w Chinach, Korei i Japonii; tantra dominuje także w Tybecie i Nepalu. Instytucjonalnej i intelektualnej ekspansji buddyzmu sprzyjało pojawienie się licznych, niezwykłych osobowości, poczynając od wczesnych zwolenników Buddy, zwanych arhantami ("godnymi"). Tak z mahajaną, jak i z therawadą związanych było wielu uczonych mnichów, na przykład therawadyjski uczony Buddhaghosza, który nadał intelektualny kształt monastycznym tradycjom południowo-wschodniej Azji. Buddyzm zrodził religijnych i społecznych reformatorów, takich jak Shinran i Nichiren w Japonii (zob. str. 154-5). Ma również długą tradycję zaangażowania politycznego, poczynając od starożytnego cesarza Aśoki aż po dwoje buddystów, którzy niedawno otrzymali Pokojowe Nagrody Nobla: czternastego Dalajlamę (zob. str. 183 i 194) i panią Aung San Suu Kyi z Birmy (zob. str. 197). Oczywiście istniały również całe pokolenia zwykłych buddystów, którzy nie zapisali się w dziejach, niemniej jednak nadawali sens swemu życiu przez proste gesty buddyjskiej wiary, stosowanie się do "pięciu zasad" (zob. str. 185), ofiarowywanie mnichom pożywienia, odprawianie obrzędów przejścia, udział w obchodach urodzin Buddy i buddyjskich "świętych" oraz udział w pielgrzymkach. Wszystkie te aspekty buddyjskiej praktyki religijnej zdają się w taki czy inny sposób wyrażać to samo, podstawowe dążenie do odnalezienia spokoju w świecie pełnym cierpienia i przemian. WPROWADZENIE 167 Rys historyczny. ok. 566-486 p.n.e. • Życie Siddharthy Gautamy i - Buddy. ok. 486 p.n.e. • Pierwsze Zgromadzenie Buddyjskie; stworzenie jądra kanonu buddyjskiego. ok. 383 p.n.e. • Drugie Zgromadzenie Buddyjskie; pierwsze rozłamy w społeczności buddyjskiej. 327-325 p.n.e. • Grecy pod wodzą Aleksandra Wielkiego w Indiach. 268 239 p.n.e. • Panowanie Aśoki, który wysyła misjonarzy buddyjskich na Sri Lankę. 220 p.n.e.-236 n.e. • Rozkwit buddyzmu pod panowaniem dynastii Satawahanów w południowych Indiach. ok. 100 p.n.e. • Pojawiają się pierwsze sutry mahajany. I wiek • Buddyzm dociera do Chin. 320-540 • Czasy dynastii Guptów, "klasyczny wiek" indyjskiego buddyzmu. IV wiek • Buddyzm dociera do Korei; Buddhaghosza kodyfikuje podstawy buddyzmu therawada. VI wiek • Buddyzm dociera do Japonii. 600-646 • Panowanie Harszy w północnych Chinach. VII wiek • Powstanie buddyzmu tantrycznego. VII-VIII wiek • "Pierwsze rozprzestrzenianie dharmy" w Tybecie; w bSam-yas powstaje pierwszy klasztor tybetański. 800-1200 • Czasy dynastii Pala; wielkie klasztorne uniwersytety we wschodnich Indiach. 838-842 • Panowanie Caang-dar-ma w Tybecie. X wiek i później rozprzestrzenianie dharmy" w Tybecie. XI wiek • Powstanie czterech głównych szkół buddyzmu tybetańskiego. 1040-1123 • Życie rybeta Tybetańskiego świętego Mi-la-ras-pa. 1100-1200 • Klasztory we wschodnich Indiach ulegają zniszczeniu; zmierzch buddyzmu w Indiach. 1173-1210 • Panowanie Narapatisithu na Śri Lance. XII-XIV wiek • Indochińskie ludy Śri Lanki przyjmują buddyzm therawada. 1357-1419 • Życie Tsong-kha-pa, założyciela tybetańskiej szkoły dGe-lugs-pa. 1391-1475 • Życie tybetańskiego mnicha dGe-'dun-grub (w retrospekcji, "pierwszego° Dalajlamy). 1543-88 • Panowanie bSod-nams rGya-mtsho z Tybetu, który uzyskuje tytuł Dalajlamy. 1617-82 • Panowanie Ngag-dbaną-blo-bzang rGya-mtsho, "Wielkiego Piątego" Dalajlamy. W tym czasie zostaje wzniesiona Potala. 1801-52 • Życie Gugene'a Burnoufa, pierwszego Francuskiego tłumacza tekstów buddyjskich. 1844 • Pierwszy tekst buddyjski opublikowany w Stanach Zjednoczonych (przetłumaczony z francuskiego przez H. D. Thoreau). 1881 • W Anglii powstaje Towarzystwo Tekstów Palijskich. 1864-1933 • Życie A. Dharmapali, reformatora ze Śri Lanki. 1891-1956 • Życie B. R Ambedkara, który odradza buddyzm w Indiach. 1893 • Czołowi buddyści azjatyccy uczestniczą w Światowym Parlamencie Religii w Chicago. 1935 • Narodziny bsTan-'dzin rGya-mtsho (Tenzina Gyatso), czternastego Dalajlamy. 1950 • Chińska inwazja na Tybet. 1966-76 • "Rewolucja kulturalna" w Chinach: prześladowania buddystów w Tybecie. Mnisi południowokoreańscy odmawiają modlitwy w "Dniu Buddy'; który przypada w kwietniu lub w maju i jest obchodzony uroczyście w całym buddyjskim świecie (zob. str. 191). Święte pisma buddyjskie w jedwabnych pokrowcach; część biblioteki klasztoru Gompa w Ladakh w zachodnich Himalajach. 168 pochodzenie Buddyzm i życie buddy Siddharthy. Narodzinom Buddy towarzyszyło wiele nadprzyrodzonych znaków i wydarzeń, zapowiadających znaczenie jego drogi życiowej. Według Buddhaćarita ("Czyny Buddy"), relacji o życiu Buddy, spisanej przez poetę Aśwaghoszę w II wieku n.e., w chwili poczęcia przyszłego Buddy jego matka, królowa Maja, śniła, że biały słoń bezboleśnie wszedł do jej boku. Gdy nadszedł czas narodzin Siddharthy, wyskoczył on z boku matki, zrobił siedem kroków i powiedział: "Urodziłem się, by osiągnąć przebudzenie (bodhz) dla dobra świata: to moje ostatnie narodziny". Ojciec Siddharthy, Śuddhodana, zwrócił się do dworskich mędrców o wyjaśnienie tych cudów. Mędrcy ujrzeli koła na dłoniach i podeszwach stóp dziecka. Orzekli zatem, że Siddhartha wyrośnie na ćakrawartina ("kręcącego kołem"), całkiem dosłownie "rewolucjonistę": albo potężnego, zwycięskiego króla, albo wielkiego nauczyciela religijnego. Cudowne narodziny i pierwszych siedem kroków Buddy (zob. tekst na marginesie powyżej). Tybetańskie malowidło z XVIII wieku. Religia buddyjska ma swe korzenie w życiu i nauce Buddy - Siddharthy Gautamy, nazywanego także Śakjamunim, czyli "Mędrcem z klanu Śakjów" - który urodził się na przedgórzu Himalajów w pierwszej połowie VI wieku p.n.e. Z buddyjskiego punktu widzenia dzieje Buddy zaczynają się od opowieści o jego dawniejszych wcieleniach jako bodhisattwy, czyli "przyszłego Buddy". Zgodnie ze starożytną doktryną ponownych narodzin (samsara) życie każdego człowieka jest wynikiem długiego ciągu uczynków (karman), zebranych w ciągu wielu wcieleń, a Siddhartha Gautama nie był pod tym względem wyjątkiem. Zbiór tradycyjnych tekstów, zwany opowieściami Dźatuka (zob. ramka na następnej stronie), zawiera informację, że Siddhartha przygotowywał się do swego ostatecznego życia Buddy przechodząc przez wiele wcieleń, podczas których przyjmował nauki od dawniejszych buddów i przejawiał cnoty moralne, najważniejsze w tradycji buddyjskiej. Zgodnie z przyjętą chronologią naukową Siddhartha Gautama urodził się w 566 roku p.n.e. i zmarł w wieku lat osiemdziesięciu w 486 roku p.n.e., choć buddyści z południowo-wschodniej Azji przyjmują rok 623 jako czas jego narodzin, a 543 jako rok jego śmierci, czyli parinirwany ("ostatecznej nirwany"). Istnieją różne wersje co do okoliczności narodzin Buddy i legendy, która narosła wokół jego życia. Urodził się w gaju Lumbini pod Kapilawastu ŻYCIE BUDDY 169 (obecnie południowy Nepal); jego rodzicami była królewska para z indyjskiego klanu Śakjów. Większość życia spędził w rejonie środkowego Gangesu, w pobliżu Waranasi (Benaresu), Patny i Wajśali (zob. mapa na str. 165). Buddyjska tradycja przyjmuje, że Siddhartha wychowywał się w Kapilawastu w pałacu swego ojca, króla Śuddhodany, i ożenił się z księżniczką Jaśodharą, która urodziła mu syna Rahulę. Gdy skończył trzydzieści lat, Siddhartha zainteresował się, co jest poza pałacem, którego nigdy dotychczas nie opuszczał, i poprosił ojca o pozwolenie wyjścia na zewnątrz. W parku tuż obok pałacu ujrzał trzy obrazy, które uświadomiły mu realność ludzkiego cierpienia: starego człowieka, chorego człowieka i ciało zmarłego. Podczas kolejnej wyprawy poza mury pałacu Siddhartha zobaczył kogoś jeszcze: wędrownego ascetę (śramartę). Ślubował, że pójdzie w jego ślady, by szukać wyzwolenia ze świata cierpienia. Początkowo ojciec usiłował go powstrzymać, ale Siddhartha opuścił pałac - według legendy pomogli mu w tym bogowie, zsyłając sen na cały dwór - i porzucił swą książęcą tożsamość, by rozpocząć życie wędrowca. To wydarzenie, zwane prdwradźjd ("pójście naprzód") jest przywoływane w społecznościach buddyjskich za każdym razem, gdy ktoś decyduje się rozpocząć życie mnicha lub mniszki. Początki odsunięcia się Siddharthy Gautamy od społeczeństwa znaczył wyczerpujący post i odmawianie sobie wszystkiego - wyrzeczenia posunięte 170 POCHODZENIE tak daleko, że doprowadziły go niemal do śmierci. Uznawszy, że ta droga ku zbawieniu jest nieskuteczna, przyjął dar pożywienia od młodej kobiety i wkroczył na drogę zwaną przez buddystów "środkową". Jest to ten rodzaj dyscypliny, który usiłuje unikać krańcowości - zarówno dogadzania sobie, jak i wyrzeczeń. Wędrówki Siddharthy doprowadziły go w końcu pod drzewo figowca rosnące na brzegu rzeki Najrandźana w Bodhgaja; miejsce to stało się znane pod nazwą Drzewa Bodhi, czyli Drzewa Przebudzenia. Usiadł pod drzewem i podjął ostatni, zdecydowany wysiłek uwolnienia się od cyklu śmierci i ponownych narodzin (zob. str. 192-3). Zaatakował go zły bóg Mara, buddyjski kusiciel (zob. ilustracja na str. 164), który wysłał swe zmysłowe córki, by ściągnęły na siebie jego uwagę, i dzikich synów, by go wystraszyli. Ale Siddhartha przetrzymał napaść Mary i podczas ostatniej nocy medytacji pojął dharmę ("prawdę", "prawo") ludzkiego istnienia (zob. tekst na marginesie następnej strony). Wówczas mógł już być naprawdę zwany buddą ("przebudzonym"). Podobno początkowo Budda pragnął zatrzymać dla siebie swoje objawienie i kilka tygodni siedział medytując, zanim postanowił przekazać innym nowo zyskaną mądrość. Poszedł do parku jeleni w Sarnath pod Waranasi, gdzie spotkał pięciu dawnych towarzyszy duchowych którzy go poszukiwali. Opowieści Dźataka ("Narodziny") mówią o wcieleniach Buddy przed jego ostatecznymi narodzinami jako Siddhartha Gautama. Jedną z najpopularniejszych jest opowieść o księciu Wessantarze, wzorze hojności. Podobno Wessantara rządził królestwem, któremu zapewniała szczęście obecność białego słonia o magicznych właściwościach - sprowadzał on na ziemię obfite deszcze. Pewnego dnia władca innego królestwa przysłał posłów, prosząc o podarowanie mu białego słonia. Niezwykle szczodry Wessantara oddał zwierzę, lecz protestujący przeciwko temu gestowi poddani wygnali go do lasu razem z żoną i dziećmi. Tam niedobry bramin (członek kasty kapłańskiej) imieniem Dźudźaka zwrócił się do Wessantary, by ten oddał mu w niewolę swoje dzieci. Książę radośnie na to przystał. Bóg Sakka, bojąc się, że Wessantara odda nawet swoją żonę, przyjął ludzką postać i poprosił o księżną. Wessantara oddał mu żonę, ale Sakka natychmiast zwrócił ją księciu, wyjaśniając, że teraz księżna jest darem boga, więc Wessantara musi zatrzymać ją na zawsze. Rychło los Wessantary przyjął lepszy obrót. Jego dzieci zostały wykupione od złego bramina, wkrótce potem książę odzyskał królestwo i powrócił triumfalnie z całą rodziną. Podobnie do innych opowieści Dźataka (na przykład o wcieleniu Buddy jako jelenia, który dla uratowania łani dał się schwytać na ofiarę), historia Wessantary jest szeroko sławiona w południowo-wschodniej Azji jako przykład cnoty hojności. Ta cecha jest szczególnie ważna dla świeckich buddystów - wspomagających i patronujących klasztorom. Szczodrość Wessantary i jego wygnanie w lesie stanowią zapowiedź aktu wyrzeczenia, który zapoczątkował drogę Siddharthy do nirwany. Tybetański tangka (przenośny obraz) z ok. 1700 roku, przedstawiający dzieje wcześniejszych wcieleń Buddy. Przedstawienia Buddy. Najwcześniejsze przedstawienia Buddy to symbole lub sceny kojarzone z jego życiem, nie ukazujące jego postaci. Dwoma najpowszechniejszymi symbolami Buddy w tak zwanych wizerunkach anikonicznych są: koło dharmy (symbolizujące pierwsze kazanie; zob. ilustracja na następnej stronie) i tron pod drzewem bodhi, gdzie osiągnął przebudzenie. Anikoniczne przedstawienia "wielkiego odejścia" - gdy Siddhartha opuścił pałac, by zostać wędrownym ascetą - ilustrują jedną z legend: pokazują konia bez jeźdźca, chronionego przez parasol przed słońcem, z grupą pomniejszych indyjskich bóstw tłumiących odgłos podków konia. Częstym przykładem tego typu wczesnego przedstawienia są po prostu ślady stóp Buddy. W początkach naszej ery buddyści zaczęli tworzyć wizerunki samego Buddy. W rejonie Gandha na obecnej granicy między Pakistanem i Afganistanem, przedstawienia Buddy podlegały silnym wpływom sztuki hellenistycznej, promieniującym z greckich królestw w Afganistanie i zachodniej Azji Środkowej. Natomiast w okolicach Mathury, w środkowym biegu Gangesu, posągi Buddy były utrzymane w surowym stylu, wywodziły się z tradycyjnej indyjskiej sztuki dekoracyjnej. Te dwa style połączyły się w okresie panowania indyjskiej dynastii Guptów (320-540), tworząc klasyczne wizerunki Buddy, spotykane w całym buddyjskim świecie. Styl z okresu Guptów przejawia się również w malowidłach na ścianach buddyjskich jaskiń w Adźancie w zachodnich Indiach oraz w pogodnym, eleganckim, zmysłowym, ale nie z tego świata przedstawieniu nauk Buddy w Sarnath. Wpływy hellenistyczne dają się wyraźnie rozpoznać w wyrazie, postawie, rysunku mięśni i udrapowaniu szat tego posągu Buddy z Gandhary, wykonanego z łupku z 11 wieku n.e. "Wzgórek mądrości"na głowie to specyficznie buddyjski element. Brakujące obecnie dłonie były prawdopodobnie otwarte - jedna wzniesiona, druga opuszczona - w geście błogosławieństwa. ŻYCIE BUDDY 171 Wygłosił do nich kazanie (sutrę), zwane "Pierwszym obrotem koła dharmy [Prawa]" (Dharmaćakraprawartana). Dzieje buddyzmu jako zorganizowanej doktryny religijnej rozpoczynają się od chwili, gdy nauczyciel, który dopiero co zyskał spokój ducha i mądrość, przekazał rezultaty swego przebudzenia garstce towarzyszy. W ten sposób powstał zarodek buddyjskiej i sanghy ("społeczności"). Przez pozostałych czterdzieści pięć lat życia Budda wędrował po drogach północnych Indii, nauczając dharmy i pozyskując coraz to nowych zwolenników. W końcu, w mieście Kuśinagari, wygłosił do uczniów końcową naukę (sutra Mahaparinirwana), położył się między dwoma drzewami i umarł, czy też osiągnął "ostateczną nirwanę" (parinirwana). Postępując według nakazów samego Buddy, grupa świeckich zwolenników spaliła jego ciało, a prochy rozdzieliła jako relikwie. Zostały one pochowane w kopcach grobowych, czyli stupach (zob. str. 186-7). Cześć okazywana tym relikwiom stworzyła wzorzec buddyjskich praktyk religijnych, skierowanych następnie nie tylko ku relikwiom, ale i innym przedmiotom, wizerunkom i miejscom uświęconym przez związek z życiem Buddy. W tradycji buddyjskiej tworzą one "ciało formy" Buddy, podczas gdy jego nauki zwane są "ciałem dharmy" (zob. str. 179). W obu rodzajach "ciała" Budda jest wciąż obecny w społeczności buddyjskiej. "Cztery szlachetne prawdy". Pierwsze z głębokich objawień Buddy w Bodhgaja dało mu wiedzę o jego wcześniejszych wcieleniach. Następnie przyszła wiedza o narodzinach innych, a w końcu wiedza o "czterech szlachetnych prawdach": "prawdzie cierpienia", "prawdzie o przyczynach cierpienia", "prawdzie o ustąpieniu cierpienia" i "prawdzie o drodze". "Przebudzenie" Buddy rozpoczęło się w chwili, gdy zdał sobie sprawę, że życie jest wypełnione cierpieniem, szczególnie wynikającym z patrzenia na odejście ukochanej osoby, przedmiotu lub doświadczenia. Budda dostrzegł, że przyczyną cierpienia jest pożądanie, a pożądanie pochodzi z pełnego ignorancji, błędnego pojmowania natury rzeczy, zwłaszcza zaś natury samego siebie. Wraz z odkryciem "czterech szlachetnych prawd" przyszło przekonanie, że on sam, Siddhartha, doprowadzi cierpienie do końca. Według Buddy cierpienie ustępuje, gdy powodujący je proces ulega odwróceniu, doprowadzając do nirwany, końca pragnień i niewiedzy (zob. str. 192-3). Budda wierzył, że nirwanę można osiągnąć dzięki "szlachetnej ośmiorakiej ścieżce" (zob. str. 184). To ozdobne "koło dharmy flankowane przez leżące gazele, zdobi dach świątyni w Lhasie w Tybecie. Przedstawia pierwsze kazanie Buddy w parku gazeli koło Waranasi. 172 ROZWÓJ HISTORYCZNY Zmierzch buddyzmu w Indiach. Rozwój hinduizmu przed XIII wiekiem w Indiach (zob. str. 132-3) podważył atrakcyjność buddyzmu wśród ludu, równocześnie zaś stulecia wzajemnych oddziaływań buddyzmu i hinduizmu na poziomie popularnym najwyraźniej zmniejszyły różnice między tymi dwoma systemami wierzeń. Niepewna była także pozycja indyjskich klasztorów, bowiem - wspierane przez królów i książęta - podatne były na prześladowania ze strony ich wrogów politycznych. Niszcząc klasztory w Nalandzie w 1197 roku i w Wikramaśili w 1203 roku, muzułmańscy najeźdźcy właściwie położyli kres wpływom buddyzmu na kulturę indyjską. Zrujnowane klasztory zawsze dawały schronienie kilku mnichom, ale od tego czasu aż do XX wieku (zob. str. 197) buddyzm miał niewielkie znaczenie w kraju swoich narodzin. Rzeźba z Gandhary z III wieku n.e., przedstawiająca Buddę wychudzonego na skutek postu w ascetycznym etapie poszukiwań oświecenia (zob. str. 169). Szkoły i "wozy". Większość danych na temat wczesnych dziejów społeczności buddyjskiej, czyli sanghy, pochodzi z tekstów napisanych co najmniej pięćset lat po śmierci Buddy. Dlatego też trudno jest z całą pewnością ustalić, jak sanha przekształciła się z niewielkiej grupy uczniów, skupionych wokół charyzmatycznego przywódcy, w potężny ruch religijny, odgrywający znaczącą rolę w Indiach i poza nimi. Jednak tradycja buddyjska mówi O kilku etapach rozwoju instytucjonalnego, które zapewniły tej religii wpływ na rozwój cywilizacji azjatyckiej. Podobno wkrótce po śmierci Buddy w 486 roku p.n.e. (lub 543 roku p.n.e.), w mieście Radźagryha, odbyło się Pierwsze Zgromadzenie Buddyjskie. Według jednej z relacji uczeń Buddy, Kaśjapa, podróżował z grupą mnichów, gdy dotarła do nich wiadomość o śmierci mistrza. Jeden z mnichów otwarcie się ucieszył, mówiąc, że śmierć Buddy wyzwala ich z narzuconych przez reguły klasztorne ograniczeń. Bojąc się załamania dyscypliny, Kaśjapa zaproponował więc zwołanie zgromadzenia w celu powtórzenia nauk Buddy i reguł monastycznych oraz ustalenia wspólnego wzorca doktryn i praktyk religijnych, stanowiących wytyczne dla społeczności buddyjskiej. W wyniku tego zgromadzenia powstał zalążek buddyjskiego kanonu. Inna tradycja mówi o drugim zgromadzeniu, zwołanym około stu lat później w mieście Wajśali, gdzie miano przedyskutować odmiany kodeksu klasztornego, wynikłe z ekspansji buddyzmu w różnych regionach kraju. Jednak sprawy te nie znalazły pełnego rozstrzygnięcia, co doprowadziło do pierwszej wielkiej schizmy w buddyzmie: podziału na sthawżrów ("starszych") i mahasanghików ("wielką społeczność"). Był to początek rozbicia sanghi na osiemnaście szkół (nika) i zapowiedź ostatecznego podziału na buddyzm hinajana ("Mały Wóz") i buddyzm mahajana ("Wielki Wóz") (zob. tekst na marginesie następnej strony). Rozwój najdawniejszych społeczności wiele zawdzięczał królewskiemu patronatowi, tak w Indiach, jak i poza nimi. Wielki cesarz z rodu Maurjów, Aśoka, który panował (268-239 p.n.e.) nad północnymi Indiami ze swej stolicy w Pataliputrze (obecnie Potna), w jednoznaczny i publiczny sposób przyjął buddyzm. W ramach polityki "sprawiedliwego podboju" (dharmawidźuna) wprowadzał wartości buddyjskie w całym królestwie i aktywnie wspierał rozwój religii poza granicami państwa. Jego syn Mahendra (w palijskim: Mahinda) miał stanąć na czele misji, która udała się na Śri Lankę. W tym samym okresie mnisi buddyjscy dotarli także na obszar Afganistanu i Azji Środkowej, gdzie nawiązali kontakty z hellenistycznymi królestwami, założonymi po najeździe Aleksandra Wielkiego na Indie w latach 327-325 p.n.e. Co najmniej jeden hellenistyczny władca, Menander (w palijskim: Milinda) prawdopodobnie przeszedł na buddyzm. Religia buddyjska wspierana SZKOŁY I "WOZY" 173 była także przez scytyjskie plemię Śaka, które najechało na Afganistan około 130 roku p.n.e., oraz przez króla Kaniszkę, który panował nad obszarami północnego Afganistanu około 100 roku n.e. W południowych Indiach poparcie ze strony dynastii Satawahanów (220 p.n.e.-236 n.e.) doprowadziło do rozkwitu kultury buddyjskiej na obszarze dzisiejszego stanu Andhra Pradeś. Przez pierwszych sześć czy siedem wieków naszej ery buddyzm stał w centrum znakomicie rozwijającej się kultury indyjskiej, zwłaszcza za panowania dynastii Guptów (320-540) i króla Harszy (606-646). Buddyjskie klasztory stanowiły wysoko rozwinięte ośrodki nauki, kształcące mnichów w filozofii, religii, medycynie, astronomii i gramatyce. Później, gdy na północne Indie zaczęli coraz mocniej napierać obcy najeźdźcy, główne ośrodki życia monastycznego przesunęły się w dolny bieg Gangesu, do Biharu i Bengalu. W czasach dynastii Pala (około 800-1200) centra klasztorne, takie jak Nalanda i Wikramaśila, nadal rozwijały wcześniejsze tradycje. Historia buddyzmu w południowo-wschodniej Azji rozpoczyna się wraz z działalnością misjonarzy, wysłanych przez Aśokę na Śri Lankę. Przez ponad tysiąc lat buddyzm był w tym regionie eklektyczną mieszanką wielorakich tradycji, które odzwierciedlały różnorodność indyjskiego buddyzmu. Od XI wieku, gdy wpływy indyjskich klasztorów zaczęły słabnąć (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony), wielu buddyjskich mnichów i królów w Birmie i Tajlandii zwróciło się o przewodnictwo do ośrodków buddyjskich na Śri 174 ROZWÓJ HISTORYCZNY Lance. Za panowania lankijskiego króla Narapatisithu (1173-1210) na plan pierwszy wysunęła się therawada (jedna z osiemnastu szkół). Za przykładem Śri Lanki ortodoksyjną religię therawady przyjęto w Tajlandii i w Birmie, i ten właśnie odłam buddyzmu po dziś dzień dominuje w tym regionie. W XIX i XX wieku buddyści w Azji Południowo-Wschodniej musieli stawić czoło europejskiemu kolonializmowi, ale pokolenia reformatorów sprostały wyzwaniu i rozwinęły formę "współczesnego" buddyzmu (zob. str. 196-7). Do Tybetu buddyzm napłynął w dwóch falach, zwanych "pierwszym" i "drugim rozprzestrzenianiem dharmy". Pierwsze rozpoczęło się w VII wieku, gdy żony tybetańskiego króla Srong-btsan-sgam-po (Songtsena Gampo) przywiozły wizerunki Buddy do stolicy kraju, Lhasy. Pierwszy klasztor powstał pod koniec VIII wieku w bSam-yas (Samye) w wyniku współpracy indyjskiego tantrycznego świętego Padmasambhawy, indyjskiego uczonego Śantarakśity i tybetańskiego króla Khri-srong-lde-btsana (Thrisonga Detsena). Buddyzm tybetański kształtują elementy, wniesione przez tych trzech założycieli: tantryczne rytuały i medytacje (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony), monastyczna dyscyplina intelektualna i królewska władza świecka. "Pierwszemu rozprzestrzenianiu dharmy" położyła kres fala prześladowań, która rozpoczęła się za panowania króla Glang-dar-my (Langdarmy, 838-42). Buddyzm powrócił do Tybetu pod koniec X wieku, co nazwano "późniejszym rozprzestrzenianiem dharmy", a pod koniec XI wieku wyraźnie zarysował się już podział na cztery główne odłamy tybetańskiego buddyzmu. Jeden, rNying-ma-pas (Nyingmapa), wywodził się od Padmasambhawy. Inne, Sa-skya-pas (Sakyapa), bKa'-gdams-pas (Kadampa) i bKa'-rgyud-pas (Kargyupa), miałyby się wywodzić od świętych i uczonych, którzy przybyli po okresie wielkich prześladowań. Z odłamu bKa'gdams-pas wyrasta ród dGe-lugs-pa (Gelukpa), z którego ostatecznie wyłonili się dalajlamowie (zob. ramka na następnej stronie). Do Chin buddyzm dotarł w I (bądź też dopiero w II) wieku n.e. wzdłuż jedwabnego szlaku (zob. mapa na str. 201). Podobnie jak w południowo-wschodniej Azji i w Tybecie, początkowo największym wyzwaniem dla nowej religii było wyrażenie bogactwa i złożoności indyjskiego buddyzmu w miejscowej formie. Jednak do czasów dynastii Tang (618-907) zakończył się proces akulturacji buddyzmu, który odgrywał ważną rolę w cywilizacji chińskiej. W tym okresie wyłoniły się klasyczne chińskie szkoły mahajany, w tym tradycja medytacji chan (z sanskryckiego dhjana, "medytacja") oraz szkoły filozoficzne: tiantai i huajan. Buddyzm chiński znalazł się pod głębokim wpływem mahajańskiej tradycji niebiańskich buddów i bodhisattwów, szczególnie Amitabhy (Amituo Fo), Awalokiteśwary (Guanyin; zob. str. 211) i Majtreji (Mile Fo; zob. str. 176-77). Jako wiara "cudzoziemska" buddyzm bywał okresowo prześladowany, nawet w szczytowym okresie rozwoju za panowania dynastii Tang (zob. str. 206). Odrodzenie neokonfucjańskie w czasach dynastii Song (960-1279; zob. str. 205) doprowadziło do tego, że buddyzm nigdy nie SZKOŁY I "WOZY" 175 odzyskał przewagi, jaką cieszył się w czasach Tang. Zachował jednak znaczenie jako jedna z szanowanych w Chinach "trzech nauk" (zob. str. 200). Chińska odmiana buddyzmu dotarła do Korei w IV wieku, a do Japonii w VI wieku (zob. str. 243). Także Wietnam przyjął tradycję buddyjską z Chin, choć być może religia ta dotarła tam już w II wieku n.e. Odmiana buddyzmu chan (w japońskim: zen), kładąca nacisk na medytację i doświadczenie "przebudzenia", występuje we wszystkich trzech krajach, tak samo jak uwielbienie niebiańskich buddów i bodhisattwów. W połowie XX wieku na Zachodzie reprezentowane były niemal wszystkie główne buddyjskie szkoły i tradycje, zarówno w środowiskach imigrantów, jak i wśród nawróconych ludzi Zachodu (zob. tekst na prawym marginesie). W klasztorach, świątyniach i salach medytacji od Szkocji po San Francisco buddyzm zapuścił głębokie korzenie. Buddyzm Mahajana. Mniej więcej w początkach naszej ery, w okolicznościach, które wciąż pozostają niejasne, pojawił się w buddyzmie osiemnastu szkół ruch reformatorski, nazwany mahajaną, czyli "Wielkim Wozem", w przeciwieństwie do hinajany, czyli "Małego Wozu" (zob. tekst główny). Tradycja mahajany, jak twierdzą jej zwolennicy, wywodzi się od samego Buddy. Według pism mahajany Budda zwołał specjalne zgromadzenie na Szczycie Sępów w Radźagryha i przed wybraną grupą uczniów wygłosił pouczenie, zwane "drugim obrotem koła dharmy". Podobno nauka ta przez pewien czas pozostawała w ukryciu, póki jej nie ujawniono pozostałej części buddyjskiej społeczności w Indiach. Nie wiadomo na pewno, czy mahajana pojawiła się w jednym regionie Indii, czy rozwinęła się w kilku różnych ośrodkach. Jest jednak jasne, że nacisk, jaki kładzie na ideał bodhisattwy (zob. str. 176-7, 184), w nowy sposób przedstawia interesy świeckich buddystów, zarówno mężczyzn, jak i kobiet. Bodhisattwa nie odrzucał świata, by osiągnąć nirwanę, jak w tradycyjnym ideale klasztornym, ale powracał do świata, kierując się współczuciem dla zwykłych ludzi. Buddyzm mahajana rozwinął mitologię niebiańskich buddów i bodhisattwów, wykazującą pokrewieństwo nie tylko z formami kultu rodem z religii irańskich i bliskowschodnich, ale i z kształtującą się mitologią hinduską. Buddyjska stupa w Mihintale, gdzie Mahendra (Mahinda), syn króla Aśoki, miał wygłosić pierwsze buddyjskie kazanie na Śri Lance. Buddyzm therawada rozprzestrzenił się z wyspy na Azję Południowo-Wschodnią w XIII wieku. Buddyzm Tantryczny. Buddyzm mahajana dał początek ruchowi, który wydawał się kwestionować same podstawy religii. Znany jest on jako tantra, od nazwy tekstów przekazujących zasady nowej nauki, a także jako Mantrajana ("Wóz świętych pieśni") i Wadźrajana ("Wóz gromu" albo "Wóz diamentowy"). Buddyzm tantryczny podkreśla rytuał i symbolikę, szczególnie mandorlę, czyli "święty krąg" (zob. str. 177), i popiera praktyki prowadzące do osiągnięcia natychmiastowego "przebudzenia". Radykalny charakter tego "przebudzenia" jest najżywiej wyrażony w sztuce tantrycznej przez przedstawianie Buddy jako "bóstwa gniewnego". Tantryczny siddha, czyli "święty", rozumie, że ostatecznie nie ma żadnej różnicy między spokojem a gniewem, a doświadczenie "przebudzenia" występuje nawet w najbardziej podstawowych ludzkich uczuciach. Pagan, dawna stolica Birmy, gdzie znaleziono pozostałości ponad 5000 świętych budowli buddyjskich. Miasto rozkwitało przez dwa wieki przed najazdem Mongołów w 1287 roku. Buddyzm dociera na zachód. Przed około 1850 rokiem buddyzm na Zachodzie znany był właściwie tylko badaczom, ale już pod koniec XIX wieku zaczął się szerzyć, częściowo dzięki byłemu pułkownikowi armii amerykańskiej Henry'emu S. Olcottowi (1832-1907) i rosyjskiej mistyczce Helenie Blavatsky (1831-91). Podjęli oni zadanie odrodzenia buddyzmu therawada na Śri Lance, a założone przez nich Towarzystwo Teozoficzne wiele zawdzięcza podstawowym pojęciom buddyzmu. Do wiedzy o buddyzmie przyczynił się także Światowy Parlament Religii (Chicago, 1893), na który przybyło wielu czołowych buddystów z Azji. Kapłani-królowie Tybetu. Tytuł Dalajlamy (dosłownie "Nauczyciel Oceanu"; prawdopodobnie chodzi tu o "ocean mądrości") jako pierwszy otrzymał król tybetański bSod-nams rGya-mtsho (Sonam Gyatso, 1543-88) od mongolskiego wodza Ałtana Chana. Jednak zdaniem buddystów tybetańskich bSod-nams rGyamtsho jest trzeci w linii reinkarnacji, rozpoczętej przez mnicha dGe'dun-grub (Gendun Dup, 1391-1475), którego uważa się zatem za "pierwszego" prawdziwego Dalajlamę. Od czasów "Wielkiego Piątego" Dalajlamy, Ngag-dbang-blo-bzang rGya-mtsho (Ngawang Losang Gyatso, 1617-82), dalajlamowie stali się w pełni świeckimi i religijnymi przywódcami Tybetu. Pod ich przewodnictwem bud dyści tybetańscy zachowali tradycyjny sposób życia aż do czasu, gdy chińska inwazja na Tybet w 1950 roku zmusiła bsTan-'dzin rGya-mtsho (Tenzina Gyatso), czternastego Dalajlamę, do emigracji. Od tego czasu wokół niego skupiają się wszystkie wysiłki, by zachować kulturę tybetańską, tak w Tybecie, jak i wśród społeczności nawróconych i wygnańców na całym świecie (zob. także str. 194). Pałac Potala w Lhasie, zbudowany przez "Wielkiego Piątego" Dalajlamę, Ngag-dbaną-blo-bzang rGya-mtsho w XVII wieku. Był siedzibą kapłanów-władców Tybetu do 1950 roku. 176 ASPEKTY BOSKOŚCI Istoty niebiańskie. Buddyzm therawada twierdzi, że Siddhartha Gautama był niewątpliwie człowiekiem, który osiągnął ostateczną nirwanę i zmarł, by się już nigdy nie odrodzić. Gdy wyznawca therawady składa ofiarę wizerunkowi Buddy, nie jest to akt kultu wobec bóstwa, lecz sposób na zyskanie karmicznej zasługi i przypomnienie sobie cnót Buddy, które każdy powinien w miarę możności kultywować. Nie znaczy to jednak, że w buddyzmie nie istnieją żadne bóstwa pochodzące, na przykład, ze starożytnej tradycji indyjskiej. W tradycji mahajana bochisattwowie ("przyszli buddowie") - ci, którzy doszli do wyższych stadiów "stanu buddy" gromadzą taką moc ze swych licznych dobrych uczynków, wynikających ze współczucia i mądrości, że zyskują zdolność działania w niemal boski sposób. Te niezwykłe postaci zwane są "niebiańskimi bodhisattwami. Mogą w cudowny sposób interweniować na tym świecie, a nawet tworzyć niebiańskie królestwa, gdzie ludzie rodzą się powtórnie w błogostanie - a zależy to w równej mierze od współczucia bodhisattwy i od zasług konkretnego wyznawcy. Pod koniec działalności w charakterze bodhisattwy stają się oni "niebiańskimi Buddami i osiągają jeszcze cudowniejszą moc. Jednak wielu bodhisattwów celowo odkłada na później osiągnięcie statusu buddy, by pomagać zwykłym wyznawcom na drodze do nirwany. Dzięki koncepcjom niebiańskiego bodhisattwy'i źWa^/buddyzm mahajana rozwinął skomplikowany "panteon" quasi-bóstw. Jednym z najważniejszych jest bodhisattwa Awalokiteśwara ("Pan, który patrzy w dół"), którego nazwano uosobieniem współczującego spojrzenia Buddy. Współczucie Awalokiteśwary można obudzić, powtarzając mantrę "Om mani padme hum" ("O, klejnocie w lotosie"; om i hum to nieprzetłumaczalne święte sylaby; zob. str. 140). W buddyzmie indyjskim Awalokiteśwara łączony jest z żeńską bodhisattwą zwaną Tara, która ucieleśnia kobiecy aspekt jego współczucia. W Chinach, gdzie Awalokiteśwarę czci się pod imieniem Guanyin, męski i żeński aspekt bodhisattwy zlały się w jedno i Guanyin jest obecnie czczony głównie pod postacią kobiecą (zob. str. 211). Specjalny związek z Awalokiteśwarą czują Tybetańczycy (po tybetańsku nazywa się on Spyan-ras-gzigs lul Chenrezig), którzy twierdzą, że złożył on specjalne ślubowanie, iż będzie chronić naród Tybetu, i przejawia się w każdej osobie Dalajlamy. Do ważnych niebiańskich bodhisattwów zalicza się także Majtreję, "buddę przyszłego wieku", następnego bodhisattwa który pojawi się na świecie, by zostać buddą (zob. ilustracja na str. 163). Tak samo jak Awalokiteśwara Majtreja ratuje ludzi w niebezpieczeństwie: w Chinach, gdzie zwany jest Mile Fo, ruchy mesjanistyczne kilkakrotnie zapowiadały jego bliskie nadejście i przekształcenie społeczeństwa według reguł buddyjskich. Inni nie- Popiersie bodhisattwy z Gandhary. W literaturze mahajana bodhisattwa przedstawiany jest jako istota spoglądająca w dół na świat, czująca cierpienie ludzi i ratująca ich przed niebezpieczeństwem. Bodhisattwa Siddhartha. Granica między bodhisattwa a buddą może być niewyraźna. Według Sutry Lotosu (zob. str. 181) sam Budda był jedynie wcieleniem wielkiego bodhisattwy, którego długa działalność jeszcze się nie zakończyła. Zdając sobie sprawę, że żyjący na ziemi ludzie potrzebują przykładu innej istoty ludzkiej, która doświadczyła procesu dochodzenia do nirwany, bodhisattwa ten przybrał postać Siddharthy Gautamy i pokazał, jak osiągnąć parinirwanę (ostateczną nirwanę). Nie był to jednak koniec jego kariery: w dalszym ciągu pojawia się zawsze, gdy potrzebne jest jego współczucie, tak długo, jak długo ludzie będą potrzebować jego pomocy. ISTOTY NIEBIAŃSKIE 177 -biańscy bodhisattwowie to Mandźuśri, bodhisattwa mądrości, i Kśitigarbha, pocieszający zmarłych i opiekun podróżnych i dzieci. Najlepiej znanym niebiańskim buddą jest Amitabha ("Nieskończone światło"), któremu przypisuje się stworzenie raju, "Czystej Ziemi" (zob. str. 193). Każdy, kto z wiarą powtarza jego imię, szczególnie w chwili śmierci, zostanie odrodzony w Czystej Ziemi i stanie twarzą w twarz z samym Amitabhą. Budda Amitabha miał wielkie wpływy w Chinach i Japonii, gdzie jest zwany odpowiednio Amituo Fo i Amida Butsu (fo i butsu = Budda). W epoce Kamakury (1185-1333) Amida stał się jednym z najważniejszych elementów w życiu japońskich buddystów. Wielki reformator Shinran (1173-1263) stwierdza radykalnie, że bardziej należy liczyć na łaskę Amidy niż na własne starania (zob. str. 254). Inne ważne postaci to lekarz-Budda Bhaiszadźjaguru ("Nauczyciel uzdrawiania") i "słoneczny budda Wairoćana ("Promienny"), główny Budda w wielu tantrycznych mandalach (zob. ramka poniżej), identyfikowany ze słońcem. Odegrał on znaczną rolę w procesie akulturacji buddyzmu w Japonii, gdzie na czele panteonu sintoickiego stoi bogini Słońca (zob. str. 246-7). Popularne bóstwa. Buddyzm zawsze dopuszczał oddawanie czci miejscowym bóstwom i duchom. Podobno nawet samym Buddą opiekował się naga (w tradycji indyjskiej naga to wężowe bóstwo, nadzorujące deszcz; w buddyzmie bóstwa te strzegą także skarbów tradycji). Stupy (zob. str. 186) często wiąże się z jakszami (bogami dobrobytu i szczęścia) i ich żeńską odmianą (boginiami płodności). W Azji Południowo-Wschodniej bogowie hinduscy, na przykład Indra i Wisznu, stali się ważnymi buddyjskimi bóstwami opiekuńczymi. Buddyzm uznaje również wiele regionalnych bóstw w Chinach, Korei, Japonii i w Tybecie. Tantryczne mandale. W buddyzmie tantrycznym wszechświat jest często przedstawiany jako mandala, czyli "święty krąg", symbolizujący makro- i mikrokosmos: zarówno wszechświat, jak i umysł i ciało indywidualnego wyznawcy. Mandale wykorzystuje się w obrzędach i medytacji, by pomóc wiernemu w ukształtowaniu jej czy jego wizji wszechświata, kontemplacji zintegrowania własnej jaźni z kosmosem i pokonaniu różnicy między nirwaną a światem śmierci i ponownych narodzin. Jeden z najpowszechniejszych świętych obrazów tego rytu znany jest jako "Mandala Pięciu Buddów"; odgrywa on główną rolę w buddyzmie tantrycznym w Tybecie i japońskiej tradycji Shingon. Jako punkt wyjściowy przyjmuje układ pięciu niebiańskich buddów. Wairoćany w środku, Amitabhy na zachodzie, Amoghasiddhiego na północy, Akszobhji na wschodzie i Ratnasambhawy na południu. Mandalę rozbudowuje się i dopracowuje w procesie symbolicznych skojarzeń, by użyć pięciu barw, pięciu cech osobowości, pięciu mądrości i tak dalej, przy czym każdy element każdej pentady musi być skojarzony z jednym z pięciu buddów. Buddowie są również związani z pięcioma boginiami umieszczonymi w środku mandali i w czterech pośrednich punktach kompasu. Nepalska mandala z 1860 roku, przedstawiająca Wairoćanę w środkowym kole i czterech buddów w narożnikach kwadratu. Mandala przedstawia także liczne inne święte postaci. Kanon Palijski. Najbardziej konserwatywnym kanonem buddyjskich pism jest Tipitaka ("Trzy Kosze") w tradycji therawada, tekst spisany po galijsku, w języku średnioindoaryjskim, blisko spokrewnionym z sanskrytem. Często nazywa się go po prostu kanonem galijskim. Według tradycji Tipitaka (sanskr. Tripitaka) została spisana w 29 roku p.n.e. za panowania króla Wattagamaniego na Śri Lance. Trzy "kosze" to trzy części kanonu: Suttapitaka (sanskr. Sutrapitaka), Winajapitaka i Abhżdhammapitaka (sanskr. Abhidharmapitaka). Sutry z Suttapitaki to na ogół pouczenia doktrynalne Buddy - od krótkich poematów po długie narracje prozą o poprzednich wcieleniach Buddy. Zawiera także wiersze przypisywane najwcześniejszym zwolennikom Buddy: Theragathę ("Wiersze Seniorów") i Therżgathę ("Wiersze Seniorek"). Winajapżtaka zajmuje się regułami zakonnymi i daje komentarz do Patimokkhy ("Zasad monastycznych"); obejmuje też opowieści mające ilustrować buddyjskie zasady moralne. Abhidhammapitaka stanowi systematyczną analizę kategorii myśli buddyjskiej. Zachowały się także fragmenty kanonicznych zbiorów z niektórych innych osiemnastu szkół (zob. str. 172). Na przykład szkoła sarwastiwadin ("ci, którzy wyznają doktrynę, że wszystkie rzeczy istnieją") pozostawiła po sobie fragmenty własnych "trzech koszy" w przekładach na chiński i tybetański oraz w oryginalnym sanskryckim. Często dość zasadniczo różnią się one od pitak z kanonu palijskiego. Tradycyjna interpretacja kanonu palijskiego wiele zawdzięcza mnichowi Buddhaghoszy, który przybył na Śri Lankę z Indii w V wieku. Zebrał on i przetłumaczył znaczną liczbę syngaleskich komentarzy do tekstów galijskich, a jego najważniejsze dzieło, Wisuddhimagga ("Ścieżka do oczyszczenia") jest autorytatywnym przewodnikiem po praktyce buddyzmu therawada. Pierwsza drukowana wersja kanonu galijskiego powstała za namową króla Chulalongkorna z Tajlandii w 1893 roku. Wersja, powszechnie używana przez zachodnich uczonych, została wydana w Londynie przez Pali Text Sociery (Towarzystwo Tekstów Palijskich), założone w 1881 roku dla rozpowszechniania ksiąg tradycji therawada. Fragment kanonu galijskiego zapisany po birmańsku na pasku złota. Pochodzi z V wieku n.e. i jest najstarszym znanym tekstem buddyjskim z Birmy. Buddyjski wyznawca obraca "koło modlitwy" w świątyni w Kyicho w Bhutanie. Każde ,,koło" to cylinder zawierający święte teksty modlitewne, które, jak się uważa, zostają ożywione, gdy cylinder jest wprawiany w ruch przez wiernego. Na tej samej zasadzie funkcjonują modlitewne chorągiewki (zob. str. 163). Słowa dharmy. Po śmierci Buddy jego wyznawcy zwołali Pierwsze Zgromadzenie Buddyjskie, by powtórzyć jego naukę - dharmę (zob. str. 172). Zgromadzenie ustaliło procedury zapamiętywania i recytacji, które pozwoliły na ustne przekazywanie nauk przez blisko pięćset lat, zanim je w końcu spisano. Spisane wersje kanonu istnieją w niemal wszystkich kulturach buddyjskich i są często traktowane z wielkim szacunkiem, jednak tradycja ustna ma wciąż podstawowe znaczenie w całym buddyjskim świecie. W wyniku tej starożytnej praktyki ustnego przekazu buddyzm nie ma jednego kanonu pism. Różne szkoły i tradycje uważają różne zbiory tekstów za autorytatywne, przedstawiające rozmaite sposoby rozumienia dharmy w ciągu wieków. Palijski kanon tradycji therawada (zob. ramka poniżej) zawiera wiele bardzo starych materiałów z najwcześniejszych etapów SŁOWA DHARMY 179 ustnej tradycji oraz teksty powstałe prawdopodobnie w II wieku p.n.e. Kanony chiński i tybetański zawierają szeroki wybór literatury mahajana jeszcze z XII wieku. Nawet tam, gdzie kanon jest formalnie zamknięty (jak w przypadku kanonu galijskiego), może on występować w różnych wersjach. Na przykład niektóre teksty w birmańskiej wersji kanonu galijskiego nie są kanoniczne dla buddystów lankijskich. Choć kanoniczna literatura buddyjska jest różnorodna i często dodawano do niej nowe teksty, wciąż jednak uważa się ją za źródło autorytatywne - nie tylko dlatego, że stanowi zapis nauk Buddy, ale i dlatego, że w pewnym sensie zapewnia dostęp do niego samego. Święte teksty buddyjskie przedstawiają najważniejsze, trwałe aspekty Buddy, które buddyści nazywają jego "ciałem dharmy" (zob. str. 171). Wers w galijskim Samjutta Nikaja mówi: "Po cóż komu, Wakkali, widzieć to nędzne ciało? Ten, kto widzi dhammę [galijskie słowo oznaczające dharmę], widzi mnie; ten, kto widzi mnie, widzi dhammę". Dharmaldhamma funkcjonuje jako ciągła obecność Buddy w społeczności buddyjskiej i jest tak samo godna szacunku jak sam Budda. Teksty buddyjskie często recytuje się lub przepisuje jako akt pobożności, a często - szczególnie w tradycji mahajana 180 ŚWIĘTE PISMA kładzie się teksty na ołtarzu jako przedmioty kultu obok, a nawet zamiast wizerunków Buddy. Rozwój tradycji mahajana jest ściśle związany z ewolucją i szerzeniem jej pism. Na podstawie badań lingwistycznych najstarsze teksty mahajany można datować na I wiek p.n.e. Już w II wieku n.e. najważniejsze teksty mahajany przetłumaczono na chiński, a teksty, które zyskały status kanoniczny, powstawały w Indiach jeszcze po 1100 roku. W Indiach nigdy nie powstał kanon tradycji mahajana, który byłby tak wyraźnie określony jak kanon palijski, choć nieformalne zbiory tekstów mahajana istniały już w II wieku n.e. Najstarszy istniejący katalog chińskiej kanonicznej literatury buddyjskiej pochodzi z 518 roku. Pierwsza drukowana chińska wersja Tripitaki powstała w latach 972-983, w początkach panowania dynastii Song. Kanon tybetański został zebrany przez uczonego Bustona (1290-1364), a po raz pierwszy całość wydrukowano w Pekinie w początkach XV wieku. Zarówno kanon chiński, jak i tybetański, robią wrażenie kodyfikacji klasztornej biblioteki. Najwyraźniej w obu wypadkach koncepcja "kanoniczności" była dość luźna. Istniał pewien rdzeń literatury (w sanskrycie zwany sutra, po tybetańsku bKa.), która niosła w sobie bezpośredni autorytet buddów i bodhisattwów (zob. tekst na lewym marginesie). Wokół tego rdzenia narósł zbiór literatury doktrynalnej, filozoficznej i interpretacyjnej, zwany w sanskrycie sastra, a po tybetańsku bsTan, czyli "nauka". Najobszerniejszy zbiór tekstów tantrycznych znajduje się w kanonie tybetańskim. Podobnie jak w pozostałej buddyjskiej literaturze kanonicznej, występują w nim znaczne różnice formy, od prostych pieśni tantrycznych świętych indyjskich po skomplikowane komentarze dotyczące tantrycznego rytuału, medytacji i symboliki. Tradycja tybetańska ogólnie klasyfikuje teksty tantryczne w czterech kategoriach: rytuału (krija), praktyki (carja), dyscypliny (joga) i najwyższej dyscypliny (anuttarajoga). Mahawa iroćana Tantra ("Tantra Wielkiego Wairoćany"), tekst, który w chińskim i japońskim tantryzmie ma centralne znaczenie, należy do kategorii ćarja. Do kategorii anuttarajoga należą takie teksty, jak Hewadźra Tantra i Guhjasamadźa Tantra, które skupiają się na natychmiastowym urzeczywistnieniu Pustki. Literatura tantryczna w Indiach rozwijała się od VII do XII w. Inne znaczące zbiory mahajańskie to Buddhawatamsaka i Ratnakuta ("Stos klejnotów"). Buddhawatamsaka zawiera Sutrę Gandawjuha, opowiadającą historię Sudhany, młodego pielgrzyma, którego podróż została przedstawiona na murze wielkiej stupy w Borobudurze na Jawie. Ratnakuta obejmuje sutry, które zainspirowały mahajańską tradycję uwielbienia dla buddyAmitabhy ("Nieskończonego Światła"). Ogromny zakres i różnorodność buddyjskich tekstów doprowadziły do wielu kontrowersji na temat autorytetu pism i ich interpretacji. Członkowie osiemnastu szkół (zob. str. 172) protestowali przeciwko uznaniu mahajany, twierdząc, że sutry nie są prawdziwymi naukami Buddy. Zwolennicy mahajany odpowiadali, że nauczanie szkół to zaledwie nauki przygotowawcze, które mahajana przewyższa. Działająca w ramach mahajany szkoła madhjamaka twierdziła, że jedynie niektóre teksty mahajany miały określone znaczenie (nitartha), natomiast inne wymagały interpretacji (nejartha). Tradycje chińska i tybetańska wypracowały kilka złożonych systemów klasyfikacji, by pogodzić sprzeczności i określić, na których tekstach można się oprzeć przy konkretnym nauczaniu. Tradycja tantryczna zajmowała się sprawami interpretacji, twierdząc, że znaczenie tanu zostało celowo ukryte i może być właściwie interpretowane jedynie przez wykwalifikowanego nauczyciela (w sanskrycie - guru, po tybetańsku - lama). Sutry. Sutry "Doskonałość Mądrości" spisane na liściach palmowych, połączonych nicią (sutra dosłownie znaczy "nic"). "DOSKONAŁOŚĆ MĄDROŚCI". W chińskim i tybetańskim kanonie, w części składającej się z sutr, znajduje się dział zatytułowany "Doskonałość mądrości" (sanskr. Pradźńaparamita), podający kilka najbardziej podstawowych opisów ideału bodhisattwy (zob. str. 184) i koncepcji Pustki. Rozpoczynające się od stosunkowo krótkiego tekstu sutry "Doskonałości mądrości" obejmują kompozycje od stu tysięcy wierszy po krótkie, na przykład Sutre Diamentową i Sutre Serca. Próby uporządkowania danych o doktrynie Pustki w literaturze "Doskonałości mądrości" doprowadziły do powstania dwóch głównych szkół filozofii mahajana: madhjamaki ("środkowej drogi") i jogaćary ("praktyki jogi"). Madhjamaka, która dominuje w Tybecie, interpretowała Pustkę jako wszystkie rzeczy, które nie mają żadnej rzeczywistej tożsamości, a ich "rzeczywistość" jest jedynie konwencjonalna lub iluzoryczna. Według jogaćary, która zyskała przewagę w Chinach i tam, gdzie zaznaczyły się wpływy chińskie, na przykład w Wietnamie, Pustka oznacza, że w umyśle nie ma żadnego rzeczywistego rozróżnienia między podmiotem i przedmiotem. SŁOWA DHARMY 181 Sutra lotosu. Sutra Lotosu funkcjonowała we wschodniej Azji niemal jako kompendium doktryny mahajana. Jest to jeden z tych tekstów, które wywarły wielki wpływ na religijny i filozoficzny rozwój tradycji mahajany, ale nie należą do żadnego standardowego podpodziału kanonu. W sutrze tej znajdujemy sławną przypowieść, w której Budda przedstawiony jest jako ojciec, kuszący dzieci do wyjścia z płonącego domu obietnicami różnych "wozów". Gdy dzieci wychodzą, daje im "jeden wóz", "wielki wóz" mahajany. Ta przypowieść obrazuje stosunek między naukami mahajany i "mniejszych wozów" związanych z wcześniejszymi szkołami. Sutra Lotosu nakłania także do pobożnego stosunku do samego tekstu jako sposobu wyrażania czci dla Ciała Dharmy Buddy. Praktyka ta zyskała szczególne znaczenie w Japonii, zwłaszcza wśród wyznawców Nichirena (zob. także str. 251, 254-5). Młodzi mnisi studiują pisma buddyjskie w świątyni Kurdde w Bhutanie. 182 ŚWIĘTE POSTACIE Mnich-nowicjusz w rozmowie z nauczycielem (po lewej) w klasztorze Labrang w północnym Tybecie. Święta władza królewska. Jedną z najważniejszych instytucjonalnych form rozwoju ideału bodhisattwy było stworzenie koncepcji świętej władzy królewskiej. Tradycja ta narodziła się w buddyzmie w III wieku p.n.e., w czasach cesarza Aśoki (zob. str. 172), któremu buddyści przyznają specjalny status protektora dharmy. W miarę rozwoju tradycji mahajana czczeni buddyjscy książęta i królowie zaczęli być uważani za bodhisattwów. Należy do nich m.in. książę Shotoku, który odegrał kluczową rolę we wprowadzeniu buddyzmu w Japonii (zob. str. 243), oraz tybetańscy dalajlamowie (zob. str. 175), których buddyści tybetańscy wielbili jako wcielenia niebiańskiego bodhisattwy Awalokiteśwary (zob. str. 176). Szacunek, związany ze statusem bodhisattwy, umożliwił dalajlamom sprawowanie tak świeckiej, jak i duchowej władzy nad Tybetem. Zgodnie z tradycją buddyjską "święta osoba" przede wszystkim naśladuje Buddę. Najprostszym sposobem, by to uczynić, jest dążenie do nirwany przez podjęcie życia klasztornego (zob. str. 184-5). Czołowymi przykładami monastycznego ideału byli pierwsi zwolennicy Buddy, na przykład jego główny uczeń Sariputra (w palijskim: Sariputta), który urodził się w indyjskiej rodzinie bramińskiej w Nalandzie. Wkrótce po nawróceniu przez Buddę stał się arhantem, czyli "czcigodnym", człowiekiem, który - jak jego mistrz - osiągnął nirwanę. Sariputra znany był z mądrości, a w sutrach mahajany często przedstawiany jest jako jeden z pierwszych, którzy zadawali Buddzie pytania. Równocześnie z Sariputra nawrócił się jego przyjaciel Maudgaijajana (w palijskim: Moggallana), również pochodzący z rodziny bramińskiej. Podobno miał on magiczną zdolność uspokajania wrogich sił przyrody i podróżowania w najwyższe warstwy kosmosu. W popularnej chińskiej legendzie buddyjskiej występuje jako Mulian, który udał się aż do piekieł, by wstawić się za swoją matką. Jednym z najbardziej godnych uwagi uczniów Buddy był Angulimala ("Girlanda Palców"), czczony jako wzorcowy przykład człowieka, który może radykalnie odciąć się od przeszłości i podjąć życie klasztorne. Przed spotkaniem Buddy Angulimala był groźnym mordercą, który nosił naszyjnik z palców swoich ofiar. A jednak został mnichem i osiągnął nirwanę. W późniejszych wiekach w indyjskich klasztorach również pojawiały się postaci znane z odwagi, wiedzy i osiągnięć medytacyjnych. Do tych, którzy stworzyli wyrafinowaną kulturę klasztorów w Biharze i Bengalu, należą: ŚLADAMI MISTRZA 183 filozof mahajany Śantarakszita, który nadzorował zakładanie pierwszego klasztoru w Tybecie, oraz Atiśa, który dopomógł w odrodzeniu buddyzmu w Tybecie podczas "późniejszego szerzenia dharmy" (zob. str. 174). Rozwoju buddyzmu we wschodniej i południowo-wschodniej Azji oraz w Tybecie nie da się oddzielić od działalności mnichów buddyjskich. Indyjski mnich imieniem Buddhaghosza ukształtował buddyzm therawada na Śri Lance (zob. str. 178); Shenxiu i Huineng założyli odpowiednio północną i południową szkołę chan w Chinach; japoński mnich Dogen nadał klasyczną formę religii zen (zob. str. 252), a tybetański mnich Tsong-khapa (1357-1419) sformułował tradycję dGe-lugs-pa, która wydała dalajlamów. Zaangażowanie klasztorów w różnego rodzaju działalność przetrwało do dzisiaj, czego przykładem może być tak powszechnie szanowana postać jak Thich Nhat Hanh (ur. 1926), wietnamski mnich, który podczas wojny wietnamskiej stał na czele Buddyjskiej Delegacji Pokojowej i propagował na Zachodzie buddyjską cnotę "dbałości o innych". Mahajański ideał bodhisattwy (zob. str. 176-7, 184) jest w zasadzie dostępny dla każdego wyznawcy bez względu na wiek - zarówno dla świeckich, jak i mnichów i mniszek. Niektóre sutry mahajany żywo odmalowują życie bodhisattwów świeckich, na przykład Wimalakirtiego, który udowodnił, że nie ma prawdziwej różnicy między osiągnięciami mnicha a laika. Jego przykład znalazł szczególny oddźwięk w Chinach, gdzie buddyjski ideał odcięcia się od rodziny i wstąpienia do klasztoru niezbyt dobrze pasował do konfucjańskich pojęć o synowskiej miłości (zob. podpis ilustracji na str. 219). Buddyjskie święte kobiety. Nie tylko mężczyźni stanowili przykład monastycznego ideału. Budda zgodził się na wyświęcanie kobiet i założenie klasztoru żeńskiego. Z najdawniejszych dziejów rozwoju religii pochodzi wiele wzruszających pieśni, przypisywanych pierwszym mniszkom. Obecnie w większości krajów buddyjskich tradycje mniszek wymarły, jedynie w Chinach istnieją aktywnie działające żeńskie klasztory. W innych krajach powstały ruchy zmierzające do ożywienia klasztorów żeńskich. Wśród kobiet świeckich, wielbionych jako bodhisattury, jest królowa Śrimala, główna bohaterka sutry Śrimaladevuimhanuda ("Ryk lwa królowej Śrimali). Postać ta wyraża ideały podobne do tych, które ucieleśnia męski bodhisattwa Wimalakirti (zob. tekst główny). Tantryczni mnisi i święci. W tradycji tantrycznej, szczególnie w Tybecie, istnieje skomplikowana interakcja między uczonym mnichem w społeczności klasztornej a samotnym siddhą, czyli "świętym". Indyjska tradycja tantryczna mówi o takich siddhach jak Maitrigupta (lub Maitripa), którzy osiągali oświecenie w medytacji, usuwając się na obrzeża cywilizacji i pracując z niekonwencjonalnymi i charyzmatycznymi guru. Padmasambhawa, indyjski tantryczny święty, który brał udział w zakładaniu pierwszego tybetańskiego klasztoru, przedstawiany jest jako samotna postać o niezwykłych zdolnościach. Jego małżonka, Ye-shes-tsho-gyal, była również osobą pełną mocy. Tybetański "święty" Mi-la-ras-pa (lub Milarepa; 1040-1123) przez wiele lat pracował z wybuchowym guru Marpa, póki nie osiągną wielkiego oświecenia i nie wycofał się w góry, gdzie żył jako samotny siddha. Tantryczne praktyki wprowadzono również do życia klasztornego celem jego wzbogacenia, nie kwestionując przy tym tradycyjnych klasztornych wartości. Tybetańscy mnisi często łączą w praktyce jednostkowego życia ideały tantrycznego siddhy, mahajańskiego bodhisattwy i tradycyjnego mnicha. Duży posąg tantrycznego "świętego" Padmasambhawy, współzałożyciela pierwszego tybetańskiego klasztoru w bSam yas (Samye), wykonany ze złoconej miedzi. ,,Święty" ukazany jest w pozycji dhjanasana (,,medytacyjnej), z nogami skrzyżowanymi w pozycji lotosu. 184 ZASADY ETYCZNE Ideał Bodhisattwy. Na ziemiach wschodniej i południowo-wschodniej Azji, które przyjęły mahajanę, etyczny ideał bodhisattwy stał się główną zasadą moralną buddyjskich mnichów i świeckich. Bodhisattwa kultywuje cnoty współczucia (karum) i mądrości (pradźna). Te dwie zasady znalazły wyraz w "przysiędze bodhisattwy": "Niech osiągnę stan Buddy dla dobra wszystkich innych istot!". Pierwsza zasada to ideał aktywny, skupiony na kojeniu cierpienia innych. Oznacza to także pomoc niesioną innym na drodze do nirwany, nawet za cenę opóźnienia własnego wejścia w nirwanę. Drugi ideał ma bardziej kontemplacyjny charakter. Skupia się na przejrzeniu "welonu iluzji", osłaniającego zwykłe doświadczenia, tym samym prowadząc do wyzwolenia się z cierpienia. Mnich kontempluje buddyjskie pisma w wielkim zespole świątynnym w Angkor Thom w Kambodży. Droga do nirwany. Ducha buddyjskiej etyki najlepiej wyraża historia człowieka imieniem Malunkjaputta, który staje przed Buddą i mówi mu, że nie będzie słuchał jego nauk, o ile najpierw Budda nie odpowie mu na kilka spekulatywnych pytań, takich jak: "jak powstał świat?" i "czy Budda będzie istniał po śmierci?". W odpowiedzi Budda porównuje Malunkjaputtę do człowieka, którego trafiła zatruta strzała, ale który nie pozwala jej usunąć, póki lekarz nie powie mu, z czego strzała jest zrobiona, kto ją wystrzelił i tak dalej. Buddyści uważają, że wszelkie spekulacje myślowe muszą być podporządkowane praktycznej zasadzie: są wartościowe jedynie wówczas, gdy mogą człowiekowi bezpośrednio pomóc usunąć "strzałę cierpienia" i odnaleźć drogę do nirwany. Wszelkie inne, takie jak wątpliwości Malunkjaputty, nie mają sensu. Podstawowym przewodnikiem na drodze ku nirwanie jest "szlachetna ośmioraka ścieżka", proces dyscypliny składający się z ośmiu części: "właściwej wiedzy", "właściwej myśli", "właściwej mowy", "właściwego działania", DROGA DO NIRWANY 185 "zacnego życia", "właściwego ćwiczenia", "właściwej dbałości" i "właściwego skupienia". Inaczej mówiąc, zasadnicze rzeczy potrzebne do nirwany to trzy zasady: powstrzymanie się od przynoszących komuś krzywdę czynów (śilu, "moralne postępowanie"; zob. tekst na prawym marginesie), zdyscyplinowany umysł (samadhi, "skupienie umysłu") i właściwe zrozumienie siebie samego i świata (pradźna, "mądrość"). Zasady te związane są z tradycyjnym buddyjskim pojmowaniem prawa karmanu, czyli moralnego zadośćuczynienia, rządzącego procesem śmierci i ponownych narodzin. Człowiek powinien powstrzymywać się od krzywdzących uczynków, ponieważ pociągają one za sobą karę w przyszłym życiu i dodatkowo utrudniają ucieczkę od cyklu życia i ponownych narodzin. "Skupienie umysłu" pomaga pozbyć się pożądania i nienawiści, prowadzących do krzywdzących uczynków. Natomiast "mądrość" usuwa fałszywe poczucie własnej jaźni, które napędza cały proces pożądania, nienawiści i krzywdzących uczynków. Zgodnie z buddyjskim podejściem do prawa karmanu wszelka odpłata jest związana z rodzajem popełnionego czynu. Grzesznik będzie w następnym życiu cierpieć; dobre uczynki przynoszą szczęście, a uczynek, który jest zarówno zły, jak i dobry, da mieszankę cierpienia i szczęścia. Im hojniejszy jest ofiarodawca, gdy mnisi przychodzą do niego po poranną jałmużnę - pożywienie, tym lepiej będzie mu się wiodło w przyszłym życiu. Ludzie gniewni i okrutni, nie szanujący rodziców i starszych, siejący niezgodę i zamieszanie, będą w konsekwencji cierpieć w następnym wcieleniu. Modelem dla świeckiego ideału jest Budda, nie tyle jako idealny mnich, co w jego wcześniejszych wcieleniach - jako zwykły świecki człowiek, w okresie, gdy przygotowywał się do wejścia w stan buddy, spełniając uczynki świadczące o niezwykłej lojalności, poświęceniu i hojności. Praktykowanie "skupienia umysłu" (samadhi) w buddyjskiej tradycji może przyjmować różne formy. Jedna z podstawowych technik nakazuje siedzenie bez ruchu, z wyprostowanymi plecami i skrzyżowanymi nogami, i ćwiczenie "uwagi" (w sanskryckim smrti, w galijskim sati) własnego oddechu. Chodzi o to, by uspokoić umysł, usunąć szkodliwe emocje i zyskać większą świadomość strumienia rzeczywistości, który tworzy jaźń i świat. Inne formy koncentracji i medytacji wymagają rozmyślnego kultywowania obrazów umysłu, często w formie wizerunków buddów i bodhisattwów, wokół których skupia się kult. Także uprawianie "mądrości" (pradźna) przybiera wiele form. W tradycji therawada wiąże się ze studiowaniem Abhidhammy, trzeciej części kanonu galijskiego, a jego kluczową koncepcją jest doktryna "niejaźni". Być mądrym (lub też, słowami "szlachetnej ośmiorakiej ścieżki", mieć "właściwe poglądy") znaczy dostrzegać, że w jaźni nie ma żadnej stałej tożsamości, która trwałaby dłużej niż moment. Zrozumienie tej prawdy w głębokim, praktycznym sensie prowadzi do wyzwolenia z egoistycznych wyobrażeń, które podtrzymują cykl śmierci i ponownych narodzin. XII-wieczne malowidło chińskie, przedstawiające uczniów Buddy dających jałmużnę ubogim. jest to przykład ,,dobrych uczynków, które wspomagają dążenie duszy do osiągnięcia nirwany. "Pięć reguł". Dla świeckich wyznających buddyzm therawada, a właściwie dla wszystkich buddystów, "moralne postępowanie" zawiera się w pięciu regułach: żadnego zabijania, żadnej kradzieży, żadnych niewłaściwych stosunków płciowych, żadnego kłamstwa i żadnych napojów odurzających. Odbywający nowicjat mnisi therawada przestrzegają jeszcze pięciu innych reguł: żadnego jedzenia po południu, żadnych ozdób, żadnego uczestnictwa w rozrywkach czy przedstawieniach, żadnego używania pieniędzy i żadnego spania na miękkich łóżkach. Jednak mnichów, którzy przyjęli już ostateczne śluby, obowiązuje ponad dwieście reguł zamieszczonych w Winaja Tżpitaka, części kanonu galijskiego (zob. str. 178) zajmującej się dyscypliną w klasztorach. 186 ŚWIĘTE MIEJSCA Pierwsze świątynie buddyjskie powstawały w naturalnych jaskiniach, gdzie i dziś można napotkać wiele kaplic. Te wizerunki Buddy znajdują się w świętych pieczarach Pak Ou w prowincji Luang Prabang w Laosie. Miejsca kultu. Jak podaje galijska Mahaparinibbana Sutta, w ostatnich słowach skierowanych do uczniów Budda nakazał, by jego ciało poddano kremacji, a prochy pochowano w stupach, czyli kurhanach grobowych, które dzięki temu staną się ośrodkami kultu i medytacji. Podstawowa forma świątyni buddyjskiej nawiązuje do tych pierwotnych stup: duży, centralny kopiec otoczony jest balustradą i zwieńczony kwadratową budowlą z centralnym masztem, na którym zawieszono parasole. W najwcześniejszych stupach prochy Buddy przechowywano w kwadratowej budowli, ale później przeniesiono je do centralnego kopca. W miarę rozwoju formy stupy w Indiach kopce zaczęto ozdabiać wizerunkami Buddy, przedstawieniami wydarzeń z jego życia lub ważnymi fragmentami tekstów buddyjskich. W tych tradycyjnych świątyniach oddawano cześć Buddzie, składając mu ofiary podobne do tych, jakie wyznawca hinduizmu umieszczał pod wizerunkami hinduskich bóstw: kwiaty, świece, kadzidło i tak dalej. Ponadto można było również okrążać stupę w akcie rytualnego obejścia. Podstawowa forma stupy zmieniała się w różnych krajach w odmienny sposób. W południowo-wschodniej Azji świątynie zazwyczaj zachowują niski, zaokrąglony kształt tradycyjnej stupy. W Tybecie natomiast stupy wyrosły w górę, przyjmując kształt mchod-rten (chorten), czyli "miejsca składania ofiar". Wyniosły kształt pagody w Chinach, Korei i Japonii wywodzi się od parasoli, dawniej zdobiących maszty wczesnych stup indyjskich. ŚAMBHALA: ŚWIĘTA ZIEMIA Apokaliptyczna Kalaćakra Tantra ("Koło czasu"), jeden z ostatnich tekstów tantrycznych powstałych w Indiach, opowiada o mitycznym królestwie Śambhali, leżącym w górach na północ od Indii i rządzonym przez sprawiedliwego buddyjskiego króla. Tekst zapowiada nadejście czasów, gdy siły zła opanują świat. Wówczas Śambhala ujawni się, sprawiedliwy król wyruszy ze swej cytadeli na czele wojsk, pokona siły zła i ustanowi rządy dharmy. Proroctwo Kalaćakry stanowi przykład mesjanistycznych spekulacji, które wywierały istotny wpływ na buddyzm na pewnym etapie jego dziejów. Dla Tybetańczyków jest to nie tylko obraz idealnego buddyjskiego królestwa, ale także wyidealizowany, symboliczny cel, który jogin może osiągnąć w procesie medytacji. Podobnie jak utopia "Shangri-la", Sambhala związała się w zachodniej wyobraźni z samym Tybetem jako wyidealizowanym buddyjskim rajem, którego starodawny, uświęcony sposób życia zachował się przez stulecia za niepokonaną barierą Himalajów, nienaruszony przez zewnętrzne wpływy. MIEJSCA KULTU 187 W wielkiej świątyni buddyjskiej w Borobudurze na Jawie tradycyjna droga obejścia została przekształcona w szereg wznoszących się galerii, ozdobionych scenami z życia Sudhany, młodego pielgrzyma mahajany, dążącego do oświecenia. Na szczycie budowli wyznawca wychodzi na otwartą platformę, zastawioną kilkoma koliście biegnącymi rzędami pojedynczych stup, z których każdą zdobi wizerunek siedzącego Buddy. Pośrodku platformy stoi duża stupa symbolizująca prawdopodobnie pustą jasność świadomości Buddy. W całym buddyjskim świecie niewiele jest bardziej eleganckich i wywierających większe wrażenie przedstawień oświecenia Buddy. Buddyści indyjscy tradycyjnie budują swoje świątynie na wzór hinduskich. Najwcześniejsze świątynie buddyjskie powstały w jaskiniach w zachodnich Indiach. Zazwyczaj wejście prowadziło do dużej, otwartej przestrzeni wewnątrz jaskini, gdzie wyznawcy mogli siedzieć lub stać przed małą stupą lub wizerunkiem Buddy. Czasami wizerunek ten znajdował się w osobnym pomieszczeniu, podobnym do garbha gryha, czyli "domu-ona" w świątyniach hinduskich. W ostatnich latach podjęto starania, by odbudować niektóre najważniejsze buddyjskie świątynie w Indiach, zniszczone w XII i XIII wieku. Na przykład buddyjska organizacja zwana Towarzystwem Mahabodhi ("Wielkiego Przebudzenia") doprowadziła do odbudowy świątyni w Bodhgaja, gdzie Budda doznał oświecenia. Architektura świątyń buddyjskich w Indiach wywarła wpływ na kształt świątyń w całym buddyjskim świecie. Świątynia Zęba w Kandy na Śri Lance oraz świątynia Szmaragdowego Buddy w Bangkoku w Tajlandii są poświęcone rodzinom królewskim w obu krajach i były zarazem symbolami władzy królewskiej. W Jokhangu w Lhasie znajduje się podobno najstarszy wizerunek Buddy w Tybecie; od wielu wieków jest to cel buddyjskich pielgrzymek. 188 ŚWIĘTE MIEJSCA Wielka świątynia w Narze w Japonii odegrała decydującą rolę w ustaleniu stosunków między buddyzmem a japońską dynastią cesarską. W XX wieku buddyjskie świątynie pojawiły się w Europie i Ameryce Północnej. Los Angeles zwane jest czasami najbardziej złożonym i różnorodnym buddyjskim miastem na świecie. Wśród wielu tamtejszych świętych miejsc należy wymienić zespół świątynny Hsi Lai, ufundowany przez kwitnącą buddyjską społeczność z Tajwanu. Świętą przestrzeń, stworzoną przez buddyjską architekturę sakralną, można pojmować w skali kosmicznej. Centralna kopuła stupy reprezentuje Meru, buddyjską kosmiczną górę, wyznaczającą środek świata; parasole, wznoszące się nad centralną osią stupy, to poziomy niebios zajmowane przez różne kategorie bóstw zgodnie z dawną tradycją indyjską. Nad parasolami, w przestworzu nieba, leży pozbawione formy królestwo, dokąd wznoszą się buddyjscy "święci" w najgłębszej medytacji, oraz "pola buddy" - mieszkania niebiańskich buddów i bodhisattwów w tradycji mahajana. A zatem odbycie rytualnego obejścia stupy oznacza nie tylko przypomnienie i uczczenie życia Buddy, ale również zdecydowane postawienie się w centrum wszechświata. Koncepcja świętego centrum w tradycji indyjskiej była szczególnie związana z tronem przebudzenia Buddy, czyli bodhimandą w Bodhgaja. Według popularnych legend indyjskich wszyscy buddowie przybywają do tego samego tronu, by dostąpić przebudzenia. Kamienna budowla, stojąca obecnie pod drzewem bodhi w Bodhgaja, miałaby stanowić szczyt diamentowego tronu, sięgającego w głąb do środka ziemi. Koncepcję świętego "tronu oświecenia" można rozciągnąć także na święte góry, na przykład szczyt Kajlasa w Tybecie i górę Wutai w Chinach, które wielbione są jako trony potężnych buddów lub bodhisattwów. MIEJSCA KULTU 189 Z kolei idea świętego siedziska uświęca również każdą przestrzeń, w której buddysta siada, by medytować. Wyznawcy zen zwyczajowo przypominają sobie, że miejsce, na którym siadają do medytacji, to tron wszystkich buddów przeszłych i przyszłych. Według tradycji buddyjskiej cielesne szczątki i fizyczne wizerunki Buddy, wielbione w świątyniach, stanowią jego "ciało formy". Nauki Buddy, zwane "ciałem dharmy", to także przedmiot kultu - czasem zupełnie dosłownie. Niektóre wczesne sutry mahajany mówią, że miejsce, w którym objaśnia się dharmę, należy traktować jak "kaplicę" (ćajtja) Buddy, a klasyczne teksty indyjskie opisują świątynie, do których wprowadza się uroczyście egzemplarz pism mahajany, by skupiał na sobie kult. Badania archeologiczne udowodniły, że w wielu indyjskich stupach zamiast relikwii Buddy znajdowały się święte teksty. Uwielbienie dla pism widoczne jest także w świątyniach tybetańskich, gdzie na ołtarzu lub obok niego kładzie się egzemplarze suty mahajany, oraz w mocy przypisywanej Sutrze Lotosu w japońskich sektach wywodzących się od Nichirena (zob. str. 254). Święty krajobraz. W Indiach i w innych krajach definicja buddyjskiej świątyni bywa dość płynna, a miejsce uświęcone przez związek z życiem Buddy nie musiało być upamiętnione poprzez wzniesienie wielkiej budowli architektonicznej. Wiele opowieści podróżniczych o dawnych Indiach informuje o drobnych, lecz niezwykłych cechach krajobrazu związanych z życiem Buddy. Twierdzono na przykład, że ślady na skałach w strumieniu koło Sarnath pozostawiły szaty Buddy, który w tym miejscu przekraczał strumień. Także przepaść w pewnym mieście niedaleko Śrawasti otwarła się ponoć, by połknąć jednego zjego wrogów. W wielu miejscach istniał żywy kult domniemanych śladów stóp Buddy, wśród nich zaś bodaj najsławniejszy jest szczyt Adama na Śri Lance. Według tradycji therawada Budda wykorzystał swą magiczną moc, by polecieć na Śri Lankę, i zostawił tam odcisk stopy jako świadectwo swojej wizyty. Wielka świątynia buddyjska w Borobudurze na wyspie Jawa w Indonezji. Jest to równocześnie trójwymiarowe przedstawienie kosmosu i jedno z najbardziej godnych uwagi przekształceń tradycyjnej stupy. Cele pielgrzymek. Od wieków święte miejsca buddyjskie były celem pielgrzymek. Chińska opowieść Podróż na Zachód (zob. str. 217) informuje, że do miejsc w północnych Indiach, związanych z życiem Buddy, ciągnęli pielgrzymi nawet z dalekich Chin, dopóki upadek indyjskiego buddyzmu nie uniemożliwił tego rodzaju wypraw. Buddyści z południowo-wschodniej Azji pielgrzymują do miejsc uważanych za święte w ich tradycji - na przykład na szczyt Adama na Śri Lance. Tybetańczycy udają się do centralnego Tybetu, do świętych miejsc Lhasy, a także odbywają męczącą podróż na zachód kraju, by obejść wkoło górę Kajlasa. Także inne góry są celem regularnych pielgrzymek. Buddyści chińscy odwiedzają górę Putuo na małej wysepce u wybrzeży prowincji Zhejiang, by oddać hołd bodhisattwie Guanyin, która podobno tam mieszka, i prosić ją o łaskę. Góra Fudżi w Japonii jest wielbiona przez wiele odłamów buddyzmu (zob. str. 261). Historia buddyzmu japońskiego wymienia wielu sławnych pielgrzymów. Niektórzy, na przykład założyciele zen: Eisai i Dogen (zob. str. 252), w poszukiwaniu dharmy podróżowali do Chin. Inni, jak poeta Matsuo Basho (1644-94), poszukiwali przebudzenia wędrując po drogach Japonii. Szczyt Adama na Śri Lance. Na samym wierzchołku znajduje się wgłębienie w skale, tradycyjnie uważane za "odcisk stopy" Buddy. Góra jest popularnym celem pielgrzymek. 190 ŚWIĘTY CZAS Przyjęcie do klasztoru. W wyznających therawadę krajach Azji Południowo-Wschodniej przyjęcie do klasztoru młodego człowieka w wieku od jedenastu do piętnastu lat często stanowi zarazem rytuał, symbolizujący jego przejście od dzieciństwa do dorosłości. Przyjęty do klasztoru nastolatek może tam spędzić zaledwie kilka miesięcy lub lat: na tyle długo, by nauczyć się zasad klasztornego życia, pisania i czytania, albo - w buddyzmie tajskim - by "dojrzeć" do małżeństwa. Młody człowiek może jednak także postanowić, że złoży wymagane śluby i na stałe włączy się do mniszej społeczności. Obrzędy przyjęcia do klasztoru przywołują wydarzenia związane z wyrzeczeniem się świata przez Buddę. W trakcie zbiorowych uroczystości młodemu człowiekowi goli się głowę, a następnie ubiera się on w szaty mnicha i wypowiada słowa, pieczętujące jego wstąpienie do zakonu. W krajach mahajany przyjęcie do klasztoru nie jest tak silnie związane z rytuałem osiągnięcia dojrzałości. jednak dla tych młodych mężczyzn lub (w Chinach) kobiet, którzy decydują się na życie klasztorne, oznacza ono nieodwołalne wkroczenie na inną drogę życia. Szacunek dla drogi. Wiele buddyjskich świąt ściśle wiąże się z wydarzeniami z życia Buddy lub z historią i doktrynami buddyzmu. Najważniejszym świętem buddyjskim w świecie therawady jest "Dzień Buddy", upamiętniający życie Buddy (zob. tekst na marginesie następnej strony). Tybetańczycy także świętują najważniejsze wydarzenia z życia Buddy, ale każde osobno i w różnych porach roku. Najważniejsze jest święto poczęcia Buddy, czyli jego inkarnacji, obchodzone piętnastego dnia pierwszego miesiąca księżycowego i stanowiące jedno z wydarzeń znaczących tybetański Nowy Rok. Obchody mogą również koncentrować się wokół relikwii Buddy. Do Kandy na Śri Lance przybywają w lipcu lub sierpniu buddyści, by wziąć udział w procesji, podczas której po ulicach obnosi się ząb Buddy. Święto to obchodzone jest od ponad tysiąca lat (zob. ilustracja na następnej stronie). Faxian, chiński pielgrzym z IX wieku i naoczny świadek tych obchodów, zostawił jeden z najwcześniejszych opisów tej uroczystości. W wielu buddyjskich krajach obchodzi się święta na cześć ważnych buddyjskich nauk i pism. Wyznawcy therawady świętują pierwsze kazanie Buddy podczas pełni w ósmym miesiącu księżycowym, co zbiega się z początkiem pory monsunów, gdy mnisi udają się na doroczny okres odosobnienia. W Laosie co roku obchodzi się uroczystość hojnego księcia Wessantary, jednego z dawniejszych wcieleń Buddy (zob. str. 169). W Tybecie odbywa się święto Kdlaćakrd Ta~ttry (zob. str. 186), natomiast buddyści chińscy i japońscy mają doroczne obchody na cześć buddyjskich sutr, szczególnie Sutry Lotosu. Na ziemiach therawady także obchodzi się znaczące wydarzenia z historii buddyzmu. Założenie sanghi, społeczności buddyjskiej, jest powszechnie święcone podczas pełni w trzecim miesiącu księżycowym. W poszczególnych krajach upamiętnia się przybycie do nich buddyzmu, natomiast klasztory świętują rocznicę swego założenia. Koniec dorocznego okresu odosobnienia mnichów podczas pory monsunów jest okazją do wielkiego, radosnego święta, podczas którego świeccy przyłączają się do mnichów i składają datki na ubranie i inne rzeczy potrzebne społeczności klasztornej do przetrwania nadchodzącego roku. Rytuały przejścia są w buddyzmie tak samo ważne, jak w innych religiach. W krajach therawady przestrzega się licznych obrzędów towarzyszących drodze dziecka od narodzin po dorosłość. W Birmie celebruje się całą serię specjalnych dziecięcych uroczystości, w tym obrzędy ciąży, narodzin, mycia głowy dziecka po narodzinach, nadania imienia, przebicia ucha dla dziewczynek i związania włosów dla chłopców. Często trudno powiedzieć, czy dane obchody rzeczywiście mają swe źródło w buddyzmie, choć mnisi buddyjscy zazwyczaj w nich uczestniczą - śpiewają lub modlą się. Birmański chłopiec ma goloną głowę przed wstąpieniem do klasztoru na okres nauki jako mnich-nowicjusz. Szacunek dla drogi. Podobne wątpliwości dotyczą "buddyjskich" zaślubin. Trudno traktować samego Buddę jako pozytywny przykład dla małżonków, skoro opuścił żonę i rodzinę, by podjąć życie wędrownego mnicha. W południowo-wschodniej Azji często zaprasza się mnichów na ślub, by przyjęli datki i towarzyszyli uroczystości śpiewając zapewniające pomyślność pieśni. Jednakże specyficznie buddyjski element w tych obchodach jest marginesowy lub nie ma go wcale. W Chinach buddyści stosują się do tradycyjnego modelu obrzędów ślubnych, w którym najważniejsze są miejscowe wartości: synowskie oddanie i szacunek dla przodków (zob. str. 226). W Japonii tradycyjne śluby i kilka innych rytuałów przejścia zazwyczaj odbywają się zgodnie z obyczajem shinto, a nie buddyjskim (zob. str. 264). Inaczej jest w przypadku pogrzebów. Budda odrzucił dom i ziemskie wygody poruszony wizją starości, chorób i śmierci, dlatego też obrzędy towarzyszące śmierci są zdecydowanie związane z wartościami buddyjskimi. W Chinach, Korei i Japonii ludzie zwracają się do buddyjskich mnichów i kapłanów o poprowadzenie pogrzebu; także więzy rodzin z poszczególnymi świątyniami są zwykle wzmacniane poprzez doroczne ofiary ku czci zmarłych. W południowo-wschodniej Azji pogrzeby trwają często kilka dni. W tym czasie składa się ofiary i śpiewa sutry. Mają one dodać zasług zmarłemu, by mógł je wykorzystać w następnym życiu. "Dzień buddy". Na Śri Lance i w innych krajach therawady w południowo-wschodniej Azji najważniejszym świętem buddyjskim jes "Dzień Buddy", czyli Wiśakha Pudźa, przypadający na pełnię księżyca w księżycowym miesiącu Wiśakha (kwiecień-maj). Święto to upamiętnia narodziny, oświecenie i śmierć Buddy. Z tej okazji wierni odwiedzają klasztory, oddają cześć świątyniom lub wizerunkom Buddy i wysłuchują tradycyjnych kazań o jego życiu. Wierni w Kandy na Śri Lance obchodzą doroczne święto, podczas którego ulicami miasta obnosi się świętą relikwię - ząb, podobno należący do Buddy. 192 ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE Poematy zen na progu śmierci. W japońskim buddyzmie zen istnieje tradycja układania poematów w chwili śmierci. Poezja ta często z mocą wyraża mądrość i oderwanie od świata, które przenikają opowieść o śmierci Buddy. Pewien wojownik, wyznawca zen, zmuszony do popełnienia samobójstwa z lojalności wobec swego feudalnego pana, napisał o śmierci, że jest jak ostry miecz, przecinający pustkę, jak chłodny wiatr, wiejący przez płonący ogień. Jest tak, jakby jego własny miecz był mieczem mądrości Buddy, który przetnie iluzje życia i zgasi ogień istnienia - tak jak nirwana Buddy "zgasiła" ogień śmierci i ponownych narodzin. Malowidło ścienne z klasztoru w Taisicho Dzang w Bhutanie, ukazujące ,,koło życia" - wizualne przedstawienie cyklu samsary. Cykl ponownych narodzin. Buddyjska tradycja rozważań o śmierci rozpoczęła się w chwili, gdy Siddhartha Gautama doznał "czterech wizji" - chorego, starego, zmarłego i ascety - które sprawiły, że wyrzekł się królewskiego życia (zob. str. 169). W jego koncepcji wyrzeczenia zawarta była obietnica, że - pod warunkiem zachowania dyscypliny moralnej i duchowej - pozwoli ono pokonać problem śmierci. Tradycyjne buddyjskie pojęcie śmierci opiera się na starożytnej indyjskiej doktrynie samsary. Termin ten tłumaczony jest jako "reinkarnacja", "transmigracja" lub po prostu "odrodzenie", ale dosłownie oznacza "wędrówkę" od jednego życia do następnego. Już przed czasami Buddy religia indyjska uznała istnienie za zjawisko cykliczne: człowiek rodzi się, starzeje i umiera, a następnie rodzi się ponownie w innym ciele, by rozpocząć ten proces od nowa. Po ponownych narodzinach można być człowiekiem, bóstwem, duchem lub zwierzęciem; można się także odrodzić w piekle, by odcierpieć karę za przeszłe winy. Rodzaj reinkarnacji danego człowieka zależy od karmanu, czyli prawa do moralnej nagrody lub kary. Im więcej zasług człowiek zgromadzi podczas życia, w tym wyższej formie istnienia narodzi się ponownie; inaczej dzieje się z tymi, którzy w życiu popełnili więcej grzechów, niż zgromadzili zasług. Najwięksi przestępcy, zanim odrodzą się w jakiejkolwiek formie, muszą zmazać swe winy, cierpiąc w jednej z części piekła, zależnie od surowości nałożonej kary. Najniższy i zarazem najgorszy poziom piekła przeznaczony jest dla tych, którzy zabili swych rodziców lub nauczyciela. Tak samo jak skazani na piekło mogą zmazać swoje grzechy i raz jeszcze narodzić się w ludzkiej postaci, ci, którzy wznieśli się do boskości, mogą wyczerpać swe zasługi i znów powrócić między ludzi. Żaden stan nie trwa bowiem wiecznie. Ludzie wierni tradycji starają się unikać popełniania złych uczynków i gromadzą zasługi przez akty wiary i ofiary dawane mnichom w nadziei na lepsze życie w następnym wcieleniu. Jednak Siddartha Gautama postrzegał samsarę jako wieczne koło śmierci i potencjalnych cierpień, postanowił więc przerwać ten cykl. Jego akt wyzwolenia, zaprzestania odrodzeń, zwany jest .nirwaną, dosłownie "zdmuchnięciem" ognia ignorancji i pragnienia, które Budda uważał za "paliwo" samsary i źródło cierpienia (zob. str. 171). Według tradycji buddyjskiej Budda osiągnął nirwanę w dwóch etapach. Pod drzewem bodhi, w chwili "przebudzenia" (zob. str. 170), zdał sobie sprawę, że nie zasila już samrary karmicznymi uczynkami - inaczej mówiąc, wygasły w nim wszelkie pragnienia. Kilkadziesiąt lat później, w chwili śmierci, która oznaczała jego parinirwanę, czyli ostateczną (lub "całkowitą") nirwanę, wyczerpał się cały istniejący w nim karman, przez co ostatecznie wyzwolił się z samsary, by nigdy już nie przeżyć reinkarnacji. Wraz ze śmiercią przestał istnieć. Mnisi i mniszki usiłują iść w ślady Buddy i osiągnąć to samo wyzwolenie z cyklu ponownych narodzin. Odrzucają więc przyjemności i obowiązki świeckiego CYKL PONOWNYCH NARODZIN 193 życia, ćwiczą medytację i dobre, moralne postępowanie. Dla wszystkich buddystów droga do nirwany prowadzi przez stosowanie się do zasad "szlachetnej ośmiorakiej ścieżki" (zob. str. 185). Buddyjskie pogrzeby mają pomóc zmarłemu w uzyskaniu lepszych narodzin. Pogrzeby tybetańskie idą nawet krok dalej, starając się, w miarę możliwości, zapewnić zmarłemu wyzwolenie od samsary (zob. ramka poniżej). Praktyka ta, jak się wydaje, skierowana jest w równej mierze do żywych, jak do zmarłych. Pomaga żałobnikom pogodzić się stopniowo (w ciągu siedmiu tygodni) ze stratą bliskiej osoby i przygotować się do własnego odejścia z tego świata (zob. także str. 156-7). Księga umarłych. Jednym z najlepiej znanych pogrzebowych tekstów buddyjskich jest tybetańska Księga Umarłych. Przez czterdzieści dziewięć dni - uważanych za czas potrzebny do odrodzenia się do innego życia - lama recytuje słowa tekstu, najpierw w obecności ciała zmarłego, a potem przed jego wizerunkiem. Tekst opisuje szereg dobrotliwych i groźnych buddów, którzy ukażą się zmarłemu w "świecie pośrednim" (bar-do) między śmiercią a ponownymi narodzinami, i wyjaśnia, że formy te należy traktować jedynie jako przejawy własnego umysłu. Według Księgi zmarły może połączyć się z tymi formami, dzięki temu wyzwalając się z cyklu śmierci i ponownych narodzin. Tym, którym nie uda się połączyć z formami buddów, Księga Umarłych radzi, jak w następnym życiu osiągnąć lepsze wcielenie. "Czysta ziemia". Buddyjska tradycja Czystej Ziemi, występująca głównie w Chinach, Japonii i Tybecie, uznaje, że jeśli wierny z wiarą recytuje imię niebiańskiego buddy Amitabhy (w chińskim: Amituo; w japońskim: Amida), ten odwiedzi wiernego w chwili śmierci w otoczeniu niebiańskich bodchisattwów i przeniesie go, by odrodził się w Sukhawati, niebiańskiej Czystej Ziemi lub "zachodnim raju", którym włada. Tutaj wierny, wolny od ziemskich problemów, może przygotować się do nirwany, zagwarantowanej wszystkim, którzy osiągną Czystą Ziemię. Wiara i praktyka buddyzmu Czystej Ziemi, czyli amidyzmu, ma korzenie w odwiecznym indyjskim przekonaniu, że medytacja o konkretnym bóstwie w chwili śmierci pomoże zapewnić ponowne narodziny w niebiańskim domostwie tego bóstwa. Amidyzm nadal odgrywa zasadniczą rolę w pojmowaniu śmierci w niektórych najpopularniejszych formach japońskiego buddyzmu (zob. str. 253-4). XVIII-wieczny tybetański obraz ukazujący Buddę w parinirwanie, umierającego by się już nigdy powtórnie nie narodzić. Księga Umarłych pomaga zmarłym osiągnąć ten stan. 194 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA jego Świątobliwość bsTan-ilzin rGya-mtsho (Tenzin Gyatso), 14. Dalajlama, na wygnaniu. Niezmiennie cieszy się duchowym autorytetem wśród buddystów tybetańskich zarówno w kraju, jak i za granicą. Prześladowania w Tybecie. Tradycyjne życie buddyjskie toczyło się w Tybecie niezmiennie przez wieki, aż do 1950 roku, gdy nowo powstała Chińska Republika Ludowa najechała na ten kraj, narzucając swoją władzę. Szesnastoletni wówczas czternasty Dalajlama, bsTan-'dzin rGya-mtsho (Tenzin Gyatso), zachował urząd, ale został zmuszony do uznania chińskich rządów. Powstanie przeciwko chińskiej władzy w 1959 roku sprowokowało surowe represje, Dalajlama zaś musiał uciekać do Indii. Od tego czasu tybetańskie klasztory doświadczyły ciężkich prześladowań, a wiele z nich zostało zniszczonych, szczególnie w czasach rewolucji kulturalnej (1966 76). Jednak w latach osiemdziesiątych rozluźniono nieco kontrolę nad działalnością religijną, co pozwoliło na odrodzenie życia w niektórych tradycyjnych ośrodkach klasztornych. Ze swego azylu w Indiach Dalajlama nieustannie wzywa do podejmowania pokojowych wysiłków na rzecz zachowania kultury i autonomii Tybetu. W 1989 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Jednak Chiny nie odpowiadają na jego apele i starają się kontrolować życie religijne Tybetu poprzez wybór zaaprobowanych przez siebie "reinkarnacji" Panczenlamy i innych wysokich rangą klasztornych urzędników. Podział ról i związki w społeczeństwie buddyjskim. Buddyjska społeczność, czyli sangha, tradycyjnie dzieli się na cztery części: mnichów, mniszki, świeckich mężczyzn i świeckie kobiety. Mnisi i mniszki usiłują iść w ślady Buddy, odrzucając codzienne obowiązki zwykłych świeckich i prowadząc życie pełne prostoty. Świeccy są odpowiedzialni za zachowanie tkanki społeczeństwa buddyjskiego. Zawierają związki małżeńskie i rodzą dzieci, uprawiają rolę, gromadzą bogactwo i rozdają nadwyżki, prowadzą wojny i utrzymują porządek, i w ogóle robią wszystko, by mieszkańcy klasztorów mogli skupić się na dążeniu do nirwany. Te proste podziały społeczeństwa buddyjskiego stają się jednak bardziej złożone, jeśli rozpatruje się różne role przypisane poszczególnym mnichom w społeczności klasztornej, rozliczne zajęcia i funkcje w ramach społeczeństwa świeckiego oraz zmienne stosunki łączące te dwie sfery społeczeństwa - klasztorną i świecką. Społeczność zakonna miała swój początek w grupie wędrowców, towarzyszących Buddzie w podróży przez wsie i miasta północnych Indii. W miarę upływu czasu mnisi i mniszki przyjęli bardziej osiadły tryb życia. Deszcze monsunowe, padające w północnych Indiach w lipcu i sierpniu, sprawiają, że drogi są nieprzejezdne, zatem społeczność zakonna zatrzymywała się w tym okresie w jednym miejscu. Z tej praktyki wyrosła instytucja klasztoru (wihara), która z czasem zajęła centralne miejsce w buddyjskim życiu. Wielkie indyjskie klasztory, popierane i chronione przez władców i bogatych dobroczyńców, stały się ośrodkami nauki, zajmującymi się nie tylko buddyjską filozofią i obrzędowością, ale także dziedzinami świeckimi: literaturą, medycyną i astrologią. Szczególnie w południowo-wschodniej Azji buddyści rozwinęli złożone tradycje monastyczne, często ściśle związane z władzą królewską. Niekiedy związek ten był całkiem bezpośredni, jak w przypadku króla Mongkuta z Tajlandii (zob. str. 196). Tradycja buddyjskich królów sięga Aśoki, władcy imperium Maurjów w północnych Indiach w III wieku p.n.e. (zob. str. 172), uważanego za idealnego dharmaradźę, czyli "sprawiedliwego króla". Według tradycji Aśoka przyjął buddyzm po wyjątkowo krwawej wojnie. Usiłował popierać politykę dharmawidźaja, czyli "sprawiedliwego podboju", prowadzonego raczej na drodze dharmy, a nie walki zbrojnej. Władcy buddyjscy tradycyjnie uważali się za "sprawiedliwych" w stylu Aśoki. Opiekowali się klasztorami w zamian za legitymizację ich rządów przez społeczność mnichów. Czymś niezwykłym jest odmiana instytucji buddyjskiej władzy królewskiej w Tybecie (zob. str. 182), gdzie "Wielki Piąty" Dalajlama wykorzystał, PODZIAŁ RÓL I ZWIĄZKI W SPOŁECZEŃSTWIE BUDDYJSKIM 195 słabość swych rywali i objął przywództwo tak świeckie, jak i religijne. W pewnym sensie można by tę pozycję władców Tybetu porównać z papiestwem przed utratą przez nie ziemskich włości w XIX wieku. Takie połączenie władzy religijnej i królewskiej trwało w Tybecie aż do chińskiego najazdu w 1950 roku (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony i na str. 175). Buddyści szanują wielkie klasztory, wywierające przemożny wpływ na społeczeństwo, ale zachowują również uwielbienie dla indywidualnych "świętych", którzy oddalają się, by w samotności lub z grupką towarzyszy, z dala od społeczeństwa, dążyć do nirwany. "Leśni święci" na Śri Lance czy w Tajlandii traktowani są często jak wielcy bohaterowie, stanowią przeciwwagę dla życia w wielkich klasztorach i społeczeństwie jako takim oraz ucieleśniają jego krytykę. Gdy Dogen, założyciel sekty soto zen w Japonii (zob. str. 252), odrzucił prośbę cesarskiego wysłannika o włączenie się w życie japońskiego dworu, a samego wysłannika kazał wyrzucić poza mury klasztoru, wcielał tym samym w życie starodawny buddyjski ideał wycofania się ze spraw państwa. Związki między mnichami a świeckimi najlepiej uwidacznia starodawna praktyka porannej jałmużny, wciąż przestrzegana w południowo-wschodniej Azji. Codziennie rano mnisi wychodzą z klasztoru i idą od domu do domu, prosząc o pożywienie na dany dzień. Ten prosty rytuał wiąże ze sobą mnichów i świeckich siecią wzajemnego wsparcia. Mnisi otrzymują jałmużnę, która pomoże im w dążeniu do nirwany, natomiast Młodzi mnisi czekają w kolejce, by otrzymać poranną jałmużnę od gospodyni domu w Bangkoku. 196 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA Wyznawca w pagodzie Thien Hao w mieście Ho Chi Minha (Sajgon) w Wietnamie. Reforma w Tajlandii. Ze wszystkich buddyjskich rodów królewskich dynastia tajska zachowała do XX wieku najsilniejszą pozycję. Tajlandia (dawniej Syjam), której oszczędzono doświadczeń związanych z europejskim kolonializmem, podążała własną drogą ku nowoczesności pod kierunkiem swych władców. Król Mongkut (1804--68) przed wstąpieniem na tron był przez dwadzieścia pięć lat mnichem. W klasztorze popierał reformatorską odmianę buddyzmu, w rajskim zwaną thammajut (z galijskiego: dhamma juttika, "ci, którzy trwają przy dharmie"). Jako król (od 1851 roku) nadal popierał program reform thammajut, dążący do zmodernizowania i zaostrzenia dyscypliny w rajskiej społeczności klasztornej. Syn Mongkuta, Chulalongkorn (panował 1868-1910), kontynuował politykę ojca i popierał formę buddyzmu, dającą się pogodzić z Zachodnią nauką (Chulalongkorn to jeżdżący na rowerze monarcha z musicalu Król i ja). Po dziś dzień król Tajlandii odgrywa centralną rolę w politycznym i religijnym życiu kraju. świeccy mają codzienną okazję ćwiczenia się w hojności, a zatem gromadzenia zasług, które w następnym życiu pomogą im się narodzić w lepszym wcieleniu. Odzwierciedla to szerszą ideę "przyczynowych współzależności", o której nauczał Budda. Zgodnie z tą teorią każdy ma jakąś rolę do odegrania w buddyjskim społeczeństwie, a wszystkie one połączone są siecią wzajemnych zależności. W XIX i XX wieku tradycyjnymi strukturami buddyjskiego społeczeństwa w Azji Południowo-Wschodniej wstrząsnęły nowe wyzwania, niesione przez europejski kolonializm, politykę sekularyzacji, komunizm i współczesną naukę. Na początku XX wieku, pod wpływem modernistycznej i naukowej wizji buddyzmu rozwiniętej przez Towarzystwo Teozoficzne (zob. str. 175), lankijski mnich Anagarika Dharmapala (1864-1933) stanął na czele ruchu dążącego do zracjonalizowania buddyjskich praktyk religijnych, odrzucenia "przesądów" i zmobilizowania społeczności buddyjskiej do walki przeciwko brytyjskiej władzy kolonialnej. Od kiedy Śri Lanka (jako Cejlon) odzyskała niepodległość w 1948 roku, rozkwitły tam - mimo trudności - buddyjskie instytucje. Starcia na tle etnicznym między buddyjskimi Syngalezami a wyznającymi hinduizm Tamilami wprowadziły w nowoczesnym społeczeństwie lankijskim element walki religijnej, który trudno jest pogodzić z obrazem buddyjskiej tolerancji i pokoju. Szczególnie wyraźnie aktywne związki buddyzmu z polityką zaznaczyły się w Birmie. Po wycofaniu się Wielkiej Brytanii i odzyskaniu niepodległości w 1948 roku premier U Nu (1907-95) zaczął wprowadzać program reform, zwany "buddyjskim socjalizmem". U Nu twierdził, że prawdziwe socjalistyczne państwo powinno popierać równość, walczyć z instynktem bogacenia się i zapewniać wystarczająco dużo wolnego czasu, by ludzie mogli poświęcać się medytacji i dążeniu do nirwany. U Nu, pozbawiony władzy PODZIAŁ RÓL I ZWIĄZKI W SPOŁECZEŃSTWIE BUDDYJSKIM przez juntę wojskową w 1962 roku, żył na wygnaniu w Indiach, aż w końcu powrócił do Birmy w 1980 roku jako buddyjski mnich. W ostatnich latach Aung San Suu Kyi wprowadziła zasady buddyjskie do kampanii na rzecz przywrócenia demokracji w Birmie (zob. ramka poniżej). Jej kariera świadczy o tym, że kobiety mogą odgrywać ważną rolę i w życiu politycznym współczesnych krajów buddyjskich w Azji Południowo-Wschodniej. Niemniej jednak tradycyjne idee męskiej dominacji wciąż są głęboko zakorzenione w kulturze tego i innych regionów. Nie licząc Tybetu, buddyzm musiał też podjąć walkę o przetrwanie w Indochinach rządzonych przez komunistyczne reżimy, prowadzące politykę sekularyzacji, gdzie stopień prześladowań religijnych był bardzo zróżnicowany. Na przykład w Wietnamie instytucjom buddyjskim pozwolono na znaczną aktywność, podczas gdy w Kambodży ucierpiały one głęboko w wyniku wyniszczenia całego społeczeństwa przez Czerwonych Khmerów w latach 1975-9 i wciąż jeszcze nie odzyskały dawnej witalności. W XX wieku podjęto także próby odrodzenia buddyzmu w jego ojczyźnie - Indiach, co wiązało się z szerszą krytyką tradycyjnego systemu kastowego. Dr Bhimrao Ramdźi Ambedkar (1891-1956), "niedotykalny" z indyjskiego stanu Maharasztra, dostrzegał w buddyzmie ideał równości i sprawiedliwości społecznej, który mógł poprawić ciężki los najniższej kasty społeczeństwa indyjskiego (zob. str. 159). Stworzył on ważny ruch społeczny, oparty na zasadach buddyjskich, który wciąż odgrywa pewną rolę w indyjskim życiu religijnym i w polityce. Aung San Suu Kyi. Działalność pani Aung San Suu Kyi we współczesnej Birmie (oficjalna nazwa kraju: Mianma) stanowi jeden z najsławniejszych przykładów wprowadzania buddyjskich wartości religijnych w sprawy świeckie. W lipcu 1988 roku generał Ne Win, przywódca Partii Programu Socjalistycznego, przeprowadził ogólnokrajowe referendum na temat przyszłości politycznej Birmy. Opozycja wobec autorytarnych rządów wojskowych skupiła się wokół Aung San Suu Kyi. Jej ojciec, Aung San, był towarzyszem U Nu (zob. tekst główny) i przewodził ruchowi na rzecz niepodległości kraju, póki nie został zabity w 1947 roku. Polityczne pisma Aung San Suu Kyi, zebrane pod tytułem Wolność od strachu, wymownie opowiadają o współczesnym dążeniu do demokracji i przestrzeganiu praw człowieka, a także o tradycyjnych buddyjskich wartościach: prawdzie, odwadze, sprawiedliwości i życzliwości. W uznaniu za jej kampanię na rzecz pokojowej reformy demokratycznej Aung San Suu Kyi otrzymała w 1991 roku Pokojową Nagrodę Nobla. Aung San Suu Kyi i jej zwolennicy podczas konferencji prasowej przy bramie jej domu w Rangunie (Yangonie), skąd - przebywając w areszcie domowym - kieruje ruchem na rzecz demokratycznych reform w Birmie. Rozdział szósty. Religie Chin. Jennifer Oldstone-Moore. XVIII-wieczne przedstawienie studentów zdających egzamin do służby cywilnej. Test wymagał dokładnej znajomości zasad konfucjańskich, tworzących podstawy władzy w Chinach przez dwa tysiące lat. WPROWADZENIE 200 Pochodzenie i rozwój historyczny BOGACTWO TRADYCJI 204 Aspekty boskości NIEBIAŃSKIE CESARSTWO 208 Święte pisma słowa mędrców 212 Święte postacie święci i herosi 214 Zasady etyczne w poszukiwaniu zgody 216 Święte miejsca uświęcony wszechświat 220 Święty czas czas kultu 224 Śmierć życie pozagrobowe nieśmiertelne ciało i dusza 230 Społeczeństwo a religia Państwo, rodzina i jednostka 234 Na SąSIEDNIEJ STRONIE Pielgrzymi wspinają się do świątyni na Taishan (tj. górze Tai), szczycie, który już od starożytności miał ogromne znaczenie dla religii chińskiej. Jest to jedna z pięciu świętych gór w Chinach (zob. mapa na str. 201). 200 Centralny ośmiokątny motyw na tym dziecięcym przybraniu głowy ukazuje kolisty symbol yin-yang, otoczony ośmioma trygramami tradycyjnie używanymi we wróżbiarstwie (zob. tekst na marginesie na str. 213). Wprowadzenie. Trzy główne religie: konfucjanizm, taoizm i buddyzm, a także wszechobecna religia ludowa, od tysiącleci kształtowały kulturę i historię Chin i wciąż pozostają ważnym aspektem cywilizacji chińskiej. Tradycyjne religie rozwijają się bez przeszkód na Tajwanie i w Hongkongu, a także w Singapurze i w innych społecznościach chińskich poza krajem. Pomijając Hongkong, w Chińskiej Republice Ludowej są one nieco mniej widoczne, ponieważ praktyki religijne spotykają się tam z niechęcią ze strony władz i, od czasu do czasu, z prześladowaniami. Religijne tradycje Chin opierają się na dwóch podstawowych zasadach: Kosmos to miejsce święte, a wszystkie jego aspekty są ze sobą wzajemnie powiązane. Głównym celem religii chińskiej jest podtrzymywanie tej świętości dzięki zachowaniu harmonii między ludźmi oraz między ludzkością a przyrodą. Znajduje to odzwierciedlenie w rodzimych systemach: taoizmie i konfucjanizmie, a także w religii ludowej. Buddyzm, który przybył z Indii, również z czasem dostosował się do chińskiego światopoglądu. Ze wszystkich religii o zasięgu ponadregionalnym, które dotarły do Chin, buddyzm odniósł największy sukces, choć pewien wpływ wywarł także islam, szczególnie w zachodniej części kraju (zob. ilustracja na str. 119). Jednak w innych częściach Chin ani islam, ani chrześcijaństwo nie znalazły liczniejszych zwolenników, po części dlatego, że charakter obu tych wiar, uważających się za jedynie prawdziwe, niezbyt dobrze pasuje do silnie synkretycznej natury chińskich praktyk religijnych. Konfucjanizm, taoizm i buddyzm, zwane "Trzema Naukami", uważa się w Chinach raczej za komplementarne, nie zaś wykluczające się nawzajem - większość ludzi praktykuje zatem zazwyczaj wszystkie trzy równocześnie. Choć systemy te mają własne, odrębne dzieje, ogół Chińczyków uzna, że powiedzenie: "Trzy Nauki łączą się w Jedną" jest prawdziwe. U podstaw tradycyjnej religii chińskiej leży starodawne pojmowanie funkcjonowania kosmosu. Według niego wszystko, co istnieje, w tym niebiosa, Ziemia, istoty ludzkie i bóstwa, zbudowane jest z tej samej, żywotnej substancji, czyli chi (zob. nota o transkrypcji na następnej stronie). Qi występuje zasadniczo jako dwie uzupełniające się siły: yin i yang. Pierwotnie określenia te oznaczały zacienione zbocze wzgórca (yin) i jego słoneczną stronę (yang, ale bardzo wcześnie zyskały znaczenie symboliczne. Yin oznacza to, co jest ciemne, wilgotne, nieruchome, mętne, zimne, miękkie i kobiece; uzupełniający yang odnosi się do tego, co jest jasne, suche, rosnące, lekkie, ciepłe, twarde i męskie. Wszystkie rzeczy składają się z yin i yang w różnych proporcjach. Rozumienie kosmosu w kategoriach yin yangfunkcjonuje w połączeniu z cyklem "pięciu faz", który tworzy dokładniejszą strukturę, pomagającą zrozumieć, jak współdziałają ze sobą żywotne siły. Fazy te reprezentowane Są przez "ogień" "drewno" "metal" i "ziemię" ale należy pojmować nie tyle jako konkretne elementy, co siły metafizyczne, z których każda w pewnym momencie wywiera wpływ dominujący. Fazy odzwierciedlają system yin yang (ogień i drewno są yang, metal i woda są yin; ziemia jest neutralna) i są uporządkowane w dwóch cyklach. W pierwszej sekwencji (drewno, ogień, ziemia, metal, woda) każda faza produkuje następną. W drugim cyklu (ogień, woda, ziemia, drewno, metal) każdy element niszczy swego poprzednika. Wszystko, co istnieje we wszechświecie - zmiany i wzorce w przyrodzie, ciała niebieskie, czas, zjawiska przyrody i ludzkie społeczeństwo - związane jest zarówno swoim uczestnictwem w tych cyklach transformacji, jak i różnymi proporcjami yin i yang. Stosunki między każdą z pięciu faz mają odpowiedniki w niezliczonych innych pentadach (grup pięciu), które wyrażają naturę i interakcje Niebios, Ziemi i istot ludzkich. Wchodzą w to kierunki świata (północ, wschód, południe, zachód i środek) bóstwa, zwierzęta, liczby, planety, pory roku i kolory. Główne tradycje duchowe wyrażają ideał rozwijania kosmicznej harmonii. Konfucjanizm, wyrosły z nauk Mistrza Konga (Kong Fuzi, w formie zlatynizowanej Konfucjusz), skupia się na stworzeniu harmonijnego społeczeństwa opartego na cnocie. Podstawowa cnota to ren ("dobrotliwość", "ludzkość Według Konfucjusza pierwotny związek występuje między rodzicem a dzieckiem, szczególnie zaś między ojcem a synem, i w idealnej formie wyraża w xiao - synowskim oddaniu. Dzięki zachowywaniu tych więzów nastąpi przemiana rodziny, społeczności, a w końcu wszechświata (zob. str. 216-17). Taoizm, który - jak się tradycyjnie uważa - powstał w VI wieku p.n.e., ale zasadniczo oparty jest na tekstach z IV i III wieku p.n.e., mniej zajmuje się harmonią między jednostkami, bardziej zaś harmonią między ludźmi a przyrodą. Pojęcie tao ("drogi") oznacza naturalny wzorzec, leżący u podstaw wszelkiej kosmicznej zmiany i transformacji, sposób, w jaki qi jest nieustannie tworzone i rozpuszczane, by tworzyć nieskończoną liczbę zjawisk we wszechświecie. Taoizm skupia się na pojęciu wuwei, "nieinterferencji" z tao. By we własnym życiu i w kosmosie zachować porządek i harmonię, każdy musi nauczyć się dostrzegać tao w przyrodzie i zgodnie z nim działać lub powstrzymać się od działania. Z czasem ideę wzmocnienia siebie przez dostrojenie do sił przyrody zaczęto odnosić do dbałości o ludzkie ciało w celu osiągnięcia długowieczności. Buddyzm pojawił się w I wieku n.e. i wkrótce zyskał wielu zwolenników. Niósł z sobą czar czegoś obcego i egzotycznego, fascynującą i złożoną indyjską kosmologię i obietnicę powszechnego zbawienia - idee, które w rodzimych systemach nie istniały lub były dość szczątkowe. Jednak buddyzm w Chinach rozwinął także odrębne formy, najlepiej widoczne w połączeniu taoizmu i buddyzmu, z którego wyłania się szkoła chińskiego buddyzmu chan ("medytacji"; zob. str. 219). O chińskich religiach mówi się często, że są "z tego świata", bardzo praktyczne; rzeczywiście tak jest w religii ludowej. Nawiązuje ona do głównych aspektów Trzech Nauk, ale nie prezentuje żadnego systematycznego zestawu wierzeń. Skupia się na poprawie życia doczesnego przez zachowanie zdrowia, długie życie, dostatek, domową harmonię, dzieci, które będą kontynuować ród, oraz ochronę przed klęskami. W centrum religii ludowej znajduje się wzajemny układ między żywymi a zaświatami (przodkami, bóstwami i duchami). Zakłada się, że jeśli ludzie będą czynić, co do nich należy, świat duchowy odpowie tym samym, zapewniając błogosławieństwo lub - w przypadku duchów -nie wyrządzając zła. WPROWADZENIE 201 Święte Chiny. Krajobraz religijny Chin wypełniają święte góry i świątynie. Niektóre miejsca już od starożytnych czasów uważano za święte, na przykład Pięć Świętych Szczytów (Taishan, Hengshan na północy, Songshąn, Huashan i Hengshan na południu); inne zyskały święty status, gdy pojawili się religijni przywódcy i szkoły, które utożsamiano z konkretnym szczytem (na przykład góra Tiantai [Tiantaishan], siedziba buddyjskiej sekty o tej samej nazwie, i Putuoshan, góra poświęcona buddyjskiemu bóstwu Guanyin). Wszędzie tam, gdzie wyznaje się tradycyjną religię, od najmniejszej wioski po stolicę, znajdujemy wielką liczbę świątyń. W Chińskiej Republice Ludowej ważne świątynie otrzymują oficjalne zezwolenia na działanie, głównie ze względu na ich atrakcyjność turystyczną, choć toczy się w nich również życie religijne. Wśród innych związanych z religią miejsc, zaznaczonych na mapie, należy wymienić: Anyang (miejsce, w którym odkryto wiele kości wróżebnych), Qufu (miejsce narodzin Konfucjusza) i Chang'an (stolicę dynastii Tang, gdzie wiele pism buddyjskich przetłumaczono po raz pierwszy na chiński i gdzie w VII wieku powstała pierwsza gmina chrześcijańska). [NB: W całym niniejszym rozdziale zastosowano współczesną transkrypcję pinyin. Niektóre nazwy i nazwiska, które brzmią bardziej znajomo w dawniejszej, spolszczonej transkrypcji, podano w obu formach]. 202 WPROWADZENIE Rys historyczny. OKRES LEGENDARNY (datowanie tradycyjne) Okres herosów. 2852 p.n.e. • Fuxi. 2737 p.n.e. • Shennong. 2697 p.n.e. • Huangdi. Królowie-Mędrcy i dynastia Xia. 2357 p.n.e. • Yao. 2255 p.n.e. • Shun. 2205 p.n.e. • Yu (założyciel dynastii Xia). 2205-1766p.n.e. •dynastia Xia. OKRES HISTORYCZNY. Dynastia Shang (ok. 1766-1050 p.n.e.). • Wróżbiarstwo; kult przodków i kult "Pana na Wysokościach" (Shang Di). Dynastia Zhou (1050-256 p.n.e.). • Kult Niebios (Tian); powstanie pojęcia "mandatu niebios"; chińscy klasycy; "100 szkół" założonych przez Konfucjusza (551-479 p.n.e.), Mencjusza (371 - ?289 p.n.e.), Laozi (?ur. 604 p.n.e.) i innych; powstanie teorii qż i yin - yang; szamanizm. Dynastia Qin (221-207 p.n.e.). • Cesarz Qin Shihuangdi prześladuje uczonych. Dynastia Han (206 p.n.e. 220 n.e.) Konfucjanizm staje się podstawą religii państwowej; buddyzm dociera do Chin; występują ludowe ruchy religijne, takie jak "Żółte Turbany" i "Niebiańscy Mistrzowie". Okres podziału (220-589) • Pojawia się religijny taoizm; umocnienie buddyzmu. Dynastia Sui (581-618) Dynastia Tang (618-907) • Buddyzm i taoizm zyskują na znaczeniu, (ale buddyzm prześladowany w latach 841-5); rozwija się buddyzm Czystej Ziemi i chan; nestoriański kościół chrześcijański założony w 635 roku; przybycie islamu (VIII wiek); obecny jest judaizm, manicheizm i zoroastryzm Okres Pięciu Dynastii (907-970). Dynastia Song (960-1279) • Rozwój neokonfucjanizmu; powstanie buddyjskich towarzystw modlitewnych; rozwój religii ludowej Dynastia Yuan (1276-1386) • Mongołowie rządzą w Chinach Dynastia Ming (1386-1644) • Wang Yangming (1472-1529), ważna postać neokonfucjanizmu; przybycie katolickich misjonarzy (XVI wiek) Dynastia Qing (1644-1911) • Chrześcijaństwo zdławione we wczesnym okresie panowania dynastii; w XIX wieku zachodnie mocarstwa zmuszają Chiny do otwarcia się, powracają też misje chrześcijańskie OKRES WSPÓŁCZESNY Republika Chińska (1911-49; od 1949 na Tajwanie) • Rozkwit tradycyjnych religii; działalność misjonarzy chrześcijańskich Chińska Republika Ludowa (od 1949) • Ateistyczna ideologia państwowa tłumi działalność religijną; kult Mao Zedonga (Mao Tse-tunga); prześladowania religijne w latach rewolucji kulturalnej (1966-76); pewne złagodzenie ograniczeń działalności religijnej po śmierci Mao w 1976 roku. WPROWADZENIE 203 Konfucjusz z grupą zwolenników. Ilustracja pochodząca z anonimowego XVI-wiecznego dzieła Księga życia Konfucjusza. Głowa Buddy - część ogromnej postaci, wyrzeźbionej w litej skale w Leshan w prowincji Sichuan. Buddyzm, podkreślając miejscowe tradycje chińskie, znacznie odbiega od swej południowoazjatyckiej postaci. Ta adaptacja widoczna jest także w chińskiej sztuce buddyjskiej, czego przykładem może być posąg z Leshan. 204 POCHODZENIE I ROZWÓJ HISTORYCZNY Bogactwo tradycji. Wiele spośród głównych wierzeń i wątków religijnych istniało już w czasach dynastii Shang i Zhou (XVIII-III wiek p.n.e.); stanowią one wspólną podstawę konfucjanizmu, taoizmu, buddyzmu i religii ludowej. Szacunek dla przodków rozwinął się szczególnie w okresie Shang, gdy chowano zmarłych z bogatymi darami grobowymi. Przyszłość odczytywano z kości wróżebnych (zob. ramka poniżej). Czasem wzywano najwyższego boga, Shang Di ("Pana na Wysokościach"), ale uważano go za odległego od ludzkości. W czasach dynastii Zhou zastąpił go Tian ("Niebiosa"), panujący nad duszami zmarłych. W miarę rozwoju kultu Tiana zaczęto wierzyć, że daje on "niebiański mandat" do sprawowania władzy danej osobie lub dynastii, uznanej za godną takiego wywyższenia. Jego niezadowolenie z władcy objawiało się zamieszkami, buntami, głodem i klęskami żywiołowymi. Jeśli warunki stawały się nie do zniesienia, Tian cofał mandat i władcę można było zgodnie z prawem zrzucić z tronu. Chiński system kosmologiczny, obejmujący gi, gin gangi pięć elementów (zob. str. 200-203), powstał również za panowania dynastii Zhou. W tym samym okresie różne praktyki religijne, sztukę, dzieła literackie i wyjątkowe czyny ujęto w formie Sześciu Ksiąg Klasycznych - podstawowych tekstów konfucjanizmu (zob. str. 212-13). Przed VI wiekiem p.n.e. władza dynastii Zhou osłabła, a w następującym później okresie zamieszek stworzono liczne teorie władzy, mające na BOGACTWO TRADYCJI 205 celu przywrócenie pokoju i harmonii. Wiele nauk, powstałych w tym czasie, obejmuje się łączną nazwą "stu szkół", a najsławniejsze z nich to konfucjanizm i taoizm. Konfucjusz (Kong Fuzi), urodzony w 551 roku p.n.e. w Qufu w dzisiejszej prowincji Shandong, pochodził ze skromnej, lecz szanowanej rodziny. Przez pewien czas pracował jako urzędnik państwa Lu, następnie zaś przez trzynaście lat podróżował po różnych chińskich państwach, zachęcając władców do wprowadzenia w życie jego pomysłów na dobre rządy. Nie znalazłszy zrozumienia, powrócił do domu rozczarowany i resztę swoich dni aż do śmierci w 479 roku p.n.e. spędził nauczając i redagując Sześcioksiąg. Podstawą myśli Konfucjusza było twierdzenie, że rząd musi opierać się na cnocie moralności, wszyscy zaś obywatele winni spełniać obowiązki wynikające z ich pozycji. Jego wielki następca, Mencjusz (Mengzi, 371-?289 p.n.e.), rozwinął nauki Konfucjusza o ludzkich cnotach i dobrym rządzie, głosząc zasadniczą dobroć ludzkiej natury i prawo człowieka do buntu przeciwko złemu władcy. Trzeci wielki konfucjański myśliciel z czasów starożytnych, Xunzi (działał od około 298-238 p.n.e.), przedstawił bardzo odmienny pogląd na naturę ludzką. Twierdzii, że ludzie są z natury źli, a stają się dobrzy jedynie dzięki surowym prawom i karom. Poglądy Xunzego w krańcowej formie głosili "legaliści", tworzący jedną ze "stu szkół". W historii Chin zapisali się oni bardzo negatywnie z powodu roli, jaką odegrali w brutalnych rządach pierwszego cesarza zjednoczonych Chin, Qin Shihuangdi (221-209 p.n.e.), którego panowanie naznaczyło masowe palenie ksiąg i egzekucje wielu konfucjańskich uczonych. W czasach dynastii Han (206 p.n.e.-220 n.e.) nastąpiło połączenie konfucjanizmu, legalizmu i kosmologii yin yang. Okres ten upamiętniło także stworzenie chińskiego cesarskiego systemu biurokratycznego, który aż do XX wieku dostarczał ludzi rządzących krajem, kształconych w konfucjańskich cnotach. W następnych stuleciach popularność taoizmu i buddyzmu wpłynęła ograniczająco na ekspansję konfucjanizmu, ale w czasach dynastii Song (960-1279) nastąpiło jego odrodzenie, zwane neokonfucjanizmem. Najznamienitszy uczony tego okresu, Zhu Xi (1130-1200), opracował system metafizyczny, oparty na moralności konfucjańskiej. Założył, że wszystkie rzeczy, łącznie z naturą ludzką, mają w sobie porządkujący je element li (nie należy go mylić z homonimicznym li oznaczającym "rytuał"), który nadaje formę żywotnej materii qi (zob. str. 200). Ludzie muszą "badać rzeczy", by zrozumieć leżące u ich podstaw zasady, i kształcić się, by opierać swoje uczynki na odpowiednich pryncypiach moralnych. Neokonfucjańskie poparcie "spokojnego siedzenia" (medytacji) jako techniki samokształcenia odzwierciedla wpływy buddyzmu. Według tradycji Laozi (Lao-tsy), legendarny założyciel taoizmu, urodził się w 604 roku p.n.e. po cudownym poczęciu i narodzinach. Był cesarskim urzędnikiem i popierał teorię władzy na zasadzie laissez faire, przeżył jednak rozczarowanie i postanowił wycofać się, by żyć w górach. Jednak po drodze, Strażnik Zachodniej Przełęczy ubłagał go, by spisał swoje nauki. W ten sposób powstał główny tekst taoizmu - Daodejżng (Tao te-kin. Istnieją dwie odrębne tradycje taoistyczne: taoizm "filozoficzny" i taoizm "religijny". Taoizm filozoficzny, reprezentowany przez Laozi i Zhuangzi (IV wiek p.n.e.), skupia się na dostrzeżeniu i podążeniu za tao (dao), siłą i wzorcem leżącym u podstaw porządku przyrody. Zhuangzi twierdził, że pokój i harmonia to naturalny stan rzeczy - póki ludzie w niego nie ingerują - i że powinno się dostrzegać relatywność wszystkich wartości i punktów widzenia. Taoizm religijny rozpoczął się w II wieku n.e. od takich ruchów jak "Żółte Turbany" i "Niebiańscy Mistrzowie" (znany także jako "Droga Pięciu Korców Ryżu"). Grupy te połączyły starodawne praktyki i wierzenia, na przykład dążenie do osiągnięcia długowieczności, z własnymi pismami, bóstwami, rytuałami, a dosyć często również z oczekiwaniami nieśmiertelności, które władza uważała za groźne. Z czasem taoizm religijny rozwinął kanon objawionych pism, panteon bóstw, wykształconą warstwę kapłańską i stałe rytuały. Buddyzm stał się częścią religijnego krajobrazu Chin w I wieku n.e. W okresie swego największego rozwoju w Chinach (III-IX wiek), w czasach politycznie niestabilnych, wysuwał wizję powszechnego zbawienia, a także proponował skomplikowany i barwny obraz życia po śmierci. Buddyzm łatwo się zaadaptował, a największy sukces odniosły te jego szkoły, które najlepiej dostosowały się do chińskiej mentalności. Buddyzm tiantai, dzieląc zakres nauk buddyjskich na poziomy prawd relatywnych, odwoływał się do chińskiej skłonności do harmonizowania i godzenia różnych punktów widzenia. Buddyzm Czystej Ziemi miał szerokie poparcie wśród ludu, propagując zaś pobożność i obietnicę szczęśliwego odrodzenia (zob. str. 193) wychodził naprzeciw niepokojom wynikającym z niepewnych czasów. Krytyka języka i racjonalne rozważania, cechujące szkołę medytacyjną, czyli chan, współbrzmiały z filozoficznym taoizmem, z którym miały wspólny cel: zrozumienie prawdziwej natury rzeczywistości, nawet jeśli ta rzeczywistość jest opisana w odmienny sposób. (Tiantai, Czysta Ziemia i chan miały wywrzeć wielki wpływ na buddyzm japoński; zob. str. 252-3). Buddyzm uważano jednak zawsze za religię "obcą", doświadczył on więc kilku okresów prześladowań. Po najgorszym z nich (841-5), gdy zamknięto tysiące klasztorów, buddyzm pozostał wprawdzie istotną siłą w religijnym życiu Chin, ale nie odzyskał już swego dawnego znaczenia. Spośród wielu szkół w dalszym ciągu rozwijały się jedynie szkoły Czystej Ziemi i chan. Zasadnicza struktura ludowej religii chińskiej ukształtowała się przed 1000 rokiem n.e. Weszło do niej wiele starodawnych rodzimych praktyk, na przykład szamanizm (zob. tekst na marginesie następnej strony), wróżbiarstwo i cześć oddawana przodkom. Włączono do niej także buddyjskie idee karmanu i ponownych narodzin, kosmologie raju i piekła, buddów i bodhisattwów, a także taoistyczną hierarchię bóstw. Konfucjanizm z wyższością - BOGACTWO TRADYCJI 207 traktował ludowe praktyki religijne; także w przypadku kapłanów buddyjskich i taoistycznych ich rolą jest raczej przewodzenie obrzędom niż wyjaśnianie doktryny ludowi. Zaprasza się ich, by odprawiali konkretne rytuały w świątyniach prowadzonych przez organizacje lokalne, ale nie są na stale związani ze świątyniami religii ludowej. W ciągu ostatnich dwustu lat chińskie tradycje religijne musiały sprostać ogromnym wyzwaniom, wynikającym z kulturowych i wojskowych kontaktów z Zachodem. Intelektualiści i władze uznały, że tradycje te są źródłem chińskiej słabości i w porównaniu z zachodnią nauką i racjonalizmem są "nienowoczesne". Tę opinię wzmacnia oficjalna polityka władz komunistycznych, trudno więc jest ocenić obecną siłę religii ludowej w Chinach lądowych. Daje się jednak zauważyć, że gdy tylko słabną naciski władzy, praktyki religijne odradzają się bardzo szybko. Kości wróżebne. Wróżenie z kości miało duże znaczenie w czasach dynastii Shang. Dwór królewski szukał we wróżbach rady w bardzo rozmaitych przypadkach, od przepowiedni pogody i znalezienia przyczyny bólu zęba, po właściwą porę wypowiedzenia wojny, prawdopodobieństwo udanego polowania i wysokość zbiorów. Wiele kości wróżebnych odkryto w Anyangu w północno-wschodnich Chinach (zob. mapa na str. 201). Za pomocą kości zadawano pytania wymagające prostych odpowiedzi: tak-nie. Kierowano je do istot nadprzyrodzonych - zwykle przodków, których uważano za źródło błogosławieństwa lub nieszczęścia, zwłaszcza w sprawach płodności. Czasem stawiano pytania najwyższemu bogowi Shang Di lub snom przyrody. Gdy intonowano pytanie, gorącym prętem dotykano kości łopatkowej wołu lub owcy albo skorupy żółwia. Wróżbita interpretował następnie pęknięcia spowodowane dotykiem gorącego pręta, by odkryć odpowiedź na postawione pytanie. Kość wróżebna, część łopatki owcy. Zgodnie ze zwyczajem pytanie i odpowiedź zapisana na kości. Na tym XVIII-wiecznym malowidle występują razem trzy główne postaci chińskiej tradycji religijnej i filozoficznej. Laozi (po lewej) przygląda się, jak Konfucjusz kołysze w ramionach maleńkiego Buddę. Jezuici w Chinach. Jezuicka misja w Chinach, założona w XVI wieku, to pierwsza podjęta przez Europejczyków próba zrozumienia chińskich religii od środka. Wiodącą postacią w misji był Matteo Ricci (zob. ilustracja powyżej), który wysiadł na ląd w Macao w 1582 roku. By pozyskać przychylność konfucjańskich urzędników i dzięki temu otworzyć sobie dostęp do cesarza, Ricci i jego towarzysze nauczyli się chińskiego, a także przyjęli ubiór, sposób zachowania się i wykształcenie właściwe chińskiej elicie. Jezuici popierali godzenie obrzędów konfucjańskich z chrześcijaństwem - na przykład dopuszczając czczenie przodków, ale raczej jako akt pamięci, a nie kultu. Ricci uważał, że starożytni Chińczycy wielbili jedynego Boga pod postacią Shang Di (zob. str. 204) i dopiero późniejsza degeneracja religii naruszyła ich pierwotny monoteizm. A jednak, pomimo akulturacji misjonarzy i ich gotowości do ustępstw, Chińczycy uznali religię Zachodu za znacznie mniej atrakcyjną niż zachodnia astronomia, matematyka i mechanika. Portret Mattea Ricciego (1552-1610). Ten włoski misjonarz miał fenomenalną pamięć i podczas swego pobytu w Chinach zdumiewał dwór cesarski, recytując długie fragmenty klasycznych chińskich dzieł. Szamani. Szaman to medium, dzięki któremu można porozumiewać się z duchami: szamanowi w transie wydaje się, że opuszcza ciało i podróżuje do świata duchów. W starożytnych Chinach szamani brali udział w obrzędach ofiarnych na dworze i byli kanałem przekazu świętej mocy, wzywając bogów i boginie, błagając o deszcz, uzdrawiając i egzorcyzmując demony. Ich oficjalna rola zanikła przed 400 rokiem n.e., ale w religii ludowej szamani wciąż działają jako media, uzdrowiciele, egzorcyści i tłumacze snów. Pieczary w Dunhuang. Zespół sztucznych pieczar na odległym północnym zachodzie Chin stanowi zdumiewające świadectwo wczesnego rozkwitu buddyzmu w tym kraju i jego przystosowania do chińskich uwarunkowań. Dla chińskich pielgrzymów i kupców Dunhuang było odległą placówką na jedwabnym szlaku, który łączył Chiny z Indiami, Bliskim Wschodem i Europą (zob. mapa na str. 201). Tą właśnie drogą dotarł do Chin buddyzm, w drugą zaś stronę podążali nią do Indii chińscy pielgrzymi poszukujący świętych ksiąg, na przykład mnich Xuanzang (zob. str. 217). Od IV do XIV wieku pielgrzymi wykuli w miękkiej skale urwiska w Dunhuang "Jaskinie Tysiąca Buddów". Świątynie, kaplice i mieszkania wykuwano w skale, a ich mury dekorowano barwnymi malowidłami. Przedstawienia z Dunhuang pokazują, jak w ciągu wieków indyjski buddyzm przekształcił się w buddyzm chiński, przejmując coraz więcej chińskich motywów. W pieczarach znajdowała się także biblioteka, złożona z tysięcy cennych rękopisów buddyjskich (zob. ilustracja na str. 213). W XI wieku zamurowano ją, by uchronić księgi przed rabusiami, pozostała więc nienaruszona aż do ponownego otwarcia w 1900 roku. Pieczary w Dunhuang w północno-zachodnich Chinach. Dzięki swemu oddalonemu położeniu uniknęły skutków kolejnych wybuchów antybuddyjskich w Chinach, w tym prześladowań w latach 841-5, a w czasach współczesnych nawet rewolucji kulturalnej. 208 ASPEKTY BOSKOŚCI Pochodzący z początku XX wieku drzeworyt kolorowy, przedstawiający Boga Kuchni w otoczeniu jego niebiańskiej rodziny. Zaojun, Bóg kuchni. Kuchnia w domu jest czynnikiem definiującym rodzinę; na przykład spokrewnione rodziny mogą korzystać ze wspólnego ołtarza, ale nie pieca kuchennego. Tak samo jak Tudi Gong jest bogiem miejscowym (zob. tekst główny), tak i Zaojun, Bóg Kuchni, jest bogiem rodziny i jej łącznikiem z niebiańską biurokracją. 23. lub 24. dnia ostatniego miesiąca w roku Zaojun jest wysyłany do nieba - poprzez spalenie jego wizerunku - by Nefrytowemu Cesarzowi (zob. tekst główny) złożyć doroczny raport na temat rodziny. Zanim odejdzie, rodzina karmi go słodkimi, lepkimi rzeczami, by miał tylko słodkie rzeczy do powiedzenia - albo by jego wargi były tak zlepione, że słowa staną się niezrozumiałe. Niebiańskie cesarstwo. Stosunek Chińczyków do boskich aspektów przybiera dwie główne formy. Z jednej strony istnieje panteon aktywnie działających bogów i nie materialnych istot, z których wiele czci się w świątyniach i domach. Z drugiej strony religijność skupia się na zasadach porządkowych - siłach kosmicznych i koncepcjach najwyższej rzeczywistości - które stanowią raczej przedmiot kontemplacji niż kultu. Dla większości ludzi kontakty z boskością przybierają formę aktów wiary i ofiar składanych bóstwom, które mogą pomóc w codziennych sprawach lub zapewniają ochronę przed niebezpieczeństwem. Jednak wyznawcy filozofii taoistycznej, konfucjanizmu i buddyjskie sekty skupione na filozofii, na przykład chan, cechuje pierwszeństwo w poszukiwaniu objawienia i oświecenia przed aktami wiary czy modlitwą. Chińskie bóstwa zachowują w niebiańskiej biurokracji hierarchię związaną z systemem biurokratycznym Chin cesarskich. W skład panteonu wchodzą postacie taoistyczne, buddowie i bodhisattwowie oraz wiele postaci z chińskiego folkloru i legend. Każde bóstwo pełni konkretną funkcję więc suplikant wybiera właściwe dla swoich potrzeb. Poszczególne bóstwa leczą różne choroby, przynoszą potomstwo bezdzietnym parom, chronią żołnierzy i marynarzy, a także zapewniają powodzenie i szczęście całej społeczności. Można prosić bóstwa o wspomożenie przodków lub nadzór nad niebezpiecznymi i nieposłusznymi duchami. Bóstwa wysokiego szczebla sprawują władzę nad urzędnikami ziemskiej biurokracji, którzy odpowiadają rangą ich własnym niebiańskim podwładnym, i na odwrót. Bogowie, tak samo jak cesarscy urzędnicy mogą awansować lub stracić stanowisko, zależnie od swych osiągnięć. którzy nie wykonują właściwie swoich obowiązków, bywają karani przez zwierzchników w niebiańskiej biurokracji lub przez wyższych rangą ziemskich urzędników. Na przykład boga, który nie sprowadza deszczu w czasie suszy, można wynieść ze świątyni i postawić na słońcu, by sam doświadczył upału i pragnienia. Ci natomiast, którzy dobrze służą, w nagrodę awansują. Najniższym rangą urzędnikiem w niebiańskiej biurokracji jest miejscowy bóg, Tudi Gong, "Bóg Ziemi". Każda okolica czy wioska ma własnego Tudi Gonga, którego można porównać do wiejskiego policjanta gminnego urzędnika. Jego zadaniem jest utrzymywanie spokoju, przywoływanie do porządku miejscowych duchów, jeśli powodują kłopoty i ogólnie wiedza o tym, co się dzieje w okolicy. Mieszkańcy małych wiosek mogli zgłaszać wypadki i ważniejsze wydarzenia, na przykład narodziny, śmierć lub małżeństwo, równocześnie Tudi Gongowi i miejscowemu (ziemskiemu) komisariatowi policji. O wszystkich ważniejszych zdarzeniach Tudi Gong informuje swego zwierzchnika w niebiańskiej hierarchi. NIEBIAŃSKIE CESARSTWO 209 Tudi Gong rezyduje w niewielkiej kaplicy, gdzie ludzie często składają proste ofiary drugiego i szesnastego dnia każdego miesiąca księżycowego (to znaczy tuż po nowiu i pełni), codziennie zaś mogą zostawić kadzidło. Bardziej wyszukane ofiary składa się bogu na urodziny, przypadające w drugim dniu drugiego miesiąca księżycowego. Na szczycie niebiańskiej hierarchii stoi najwyższy bóg, zwany Nefrytowym Cesarzem. Pochodzenie tej postaci nie jest jasne. Jego kult pojawił się w IX wieku, a w niespełna sto lat później był już całkowicie rozwinięty.- Mazu, cesarzowa niebios. Mazu, czyli Tian Hou (Cesarzowa Niebios), to jedna z najpopularniejszych bogiń w południowych Chinach i na Tajwanie. Jej dzieje ilustrują ważne aspekty chińskiego panteonu: ludzkie pochodzenie bogów, ich konkretne funkcje i sposób, w jaki awansują za zasługi. Według legendy Mazu urodziła się w XI wieku w rodzinie rybaków w prowincji Fujian w południowych Chinach, a jej narodzinom towarzyszyły pomyślne omina. Jako dziecko Mazu przejawiała nadprzyrodzoną moc. Pewnego dnia, wiedząc, że jej ojciec i dwaj bracia znaleźli się na morzu podczas niebezpiecznego sztormu, jej dusza opuściła ciało i zaczęła ciągnąć obie łodzie do brzegu. Jednak matka znalazła pozornie nieżywe ciało Mazu i, przerażona, zaczęła targać ją za rękę, przez co dusza wypuściła łódź ojca. Bracia wrócili do domu, płacząc, że ojciec był prawie uratowany, ale jednak zginął. Powiedzieli także, że na falach widzieli kształt Mazu. Gdy Mazu zmarła w wieku dwudziestu ośmiu lat, na miejscowych łodziach zaczęto umieszczać jej wizerunek, by chronił je na morzu. Po dwustu latach ludowego kultu Mazu została oficjalnie uznana za boginię, a następnie awansowała w niebiańskiej hierarchii. W końcu, w XVII wieku, osiągnęła rangę Cesarzowej Niebios, małżonki Nefrytowego Cesarza (zob. str. 209-10). Uroczystość w świątyni Mazu w północnym Tajwanie. Bogini jest patronką tych, którzy żyją z morza. 210 ASPEKTY BOSKOŚCI W taoizmie filozoficznym Absolut to pierwotny stan doskonałości, czas chaosu i nieskończonych możliwości. Symboliczna historia Hunduna, "kosmicznej tykwy", opowiada o zniszczeniu tego rajskiego stanu, gdy to, co było naturalne i spontaniczne, stało się nakazane i określone. Hundun ("Chaos"), król Środka, nie miał siedmiu otworów, jak inne żywe stworzenia. Wobec króla Porywczego z Północy i króla Gwałtownego z Południa okazywał spontaniczną i naturalną hojność, co wprawiało ich w zakłopotanie. Martwili się, że nie zachowają "twarzy", jeśli nie odpłacą Hundunowi za jego życzliwość. W końcu postanowili wywiercić w Hundunie siedem otworów, by dać mu to, co mają inni ludzie. Zatem Porywczy i Gwałtowny złożyli mu wizytę i codziennie wiercili w Hundunie jedną dziurę. Siódmego dnia Hundun zmarł (Czuang-tsy, str. 112). W tej historii Hundun przedstawiony jest jako pozbawiona twarzy, pękata tykwa, nieregularnie ukształtowany pojemnik z nasionami, symbolizujący twórczy potencjał chaosu. Jest to przeciwieństwo Porywczego i Gwałtownego, którzy, zamiast przyjąć dary Hunduna z radością i spontanicznością, z jaką były dane, obsesyjnie przejmowali się zasadami i protokołem. Założyli błędnie, że Hundun doceni społeczną "twarz", która ich określała i ograniczała, i w ten sposób doprowadzili do śmierci twórczej spontaniczności. Według poglądów taoistycznych ci dwaj królowie działali wbrew tao. XVIII-wieczna waza z laki w kształcie tę od dawna kojarzono z taoizmem; tykwy, ozdobiona lapis-lazuli, nefrytem taoistycznych nieśmiertelnych często i innymi drogimi kamieniami. Roślinę ukazuje się z tykwą pełną mocnych ziół. -Jest to najwyższy niebiański sędzia i władca, zwierzchnik hierarchii administracyjnej, który zatwierdza awanse i degradacje podległych mu bóstw. Nosi on szaty i przybranie głowy dawnych cesarzy Chin. Nefrytowy Cesarz nie ma wielu świątyń, gdyż dla zwykłego człowieka, a także dla pomniejszych bóstw, takich jak Tudi Gong, jest postacią bardzo odległą i można się z nim porozumiewać jedynie przez pośredników. Pomijając fakt, że wszystkie bóstwa mieszkają w niebiosach, różnią się od ludzi głównie mocą i funkcją. Ludzie prowadzący przykładne życie po śmierci w nagrodę dołączają do niebiańskiej hierarchii, jak na przykład Mazu (zob. str. 209). Historie życia i cechy charakteru bogów i bogiń są powszechnie znane dzięki chińskim operom i opowieściom ludowym oraz informacjom przekazywanym przez komunikujące się z duchami media. Urodziny bóstwa to ważne święto. Stosunek między wiernym a bóstwem oparty jest na wzajemności. Uważa się, że jeśli bogu lub bogini ofiarowuje się kadzidło, pieniądze i jedzenie, bóstwo to jest zobligowane do odpowiedzi. Jednak chińskie bóstwa nie są wszechmocne - nawet Nefrytowy Cesarz - zatem nie o wszystko można je prosić i nie wszystko są w stanie spełnić. Prośby na leży kierować odpowiednimi kanałami; zwykły człowiek nie może zwracać się bezpośrednio do Nefrytowego Cesarza, tak samo jak człowiek z gminu nie mógł w Chinach cesarskich zwracać się wprost do cesarza. Choć Nefrytowy Cesarz stoi na czele niebiańskiej hierarchii, jest tylko wyrazicielem woli trójcy pierwotnych taoistycznych istot, zwanych Trzema Czystościami. Mogą one występować na ołtarzach świątynnych, ale rzadko są czczone. Trzy Czystości wyrażają niezróżnicowaną, abstrakcyjną moc tao. Są to odległe, kosmiczne moce - nie prosi się ich o łaskę, jednak taoistyczni kapłani przyzywają je w liturgiach kosmicznej odnowy. W filozofii konfucjańskiej wyrazem Najwyższego jest samo "niebo" (Tian). Już przed Konfucjuszem, za panowania dynastii Shang i Zhou, najwyżsi bogowie, zwani Pan na Wysokościach (Shang Di) i Tian (zob. str. 204), występowali w formach antropomorficznych, ale rzadko przywoływano ich podczas wróżenia, bowiem uważano za zbyt odległych. Konfucjańskie pojęcie nieba było nieco inne: dla mistrza był to porządek moralny, który podpiera kosmos. Konfucjusz był przekonany, że choć jemu samemu nie udało się uczynić z cnoty podstawy władzy, w swej działalności spełniał jedynie wolę niebios, przejawiającą się w niebiańskim mandacie, udzielanym lub odbieranym ziemskiemu cesarzowi (zob. str. 204). W Chinach cesarskich jedynie cesarz, nazywany Synem N mógł spełniać akty kultu wobec Niebios. To świadczyło o jego zgodnej z boskim mandatem, nadającym mu rolę mediatora między niebem a ziemią. Mistyczny naturalizm filozoficznego taoizmu nie zajmuje się cnotą i moralnością, lecz raczej ruchem i powstawaniem wszystkich rzeczy zgodnie z tao, "drogą" przyrody i kosmosu. Tao jest źródłem i wzorcem wszystkich rzeczy utworzonych z pierwotnego, żywotnego materiału, czyli qi (zob. str. 200) i rozpływających się w nim. Taoiści wyrażają szacunek dla nieskończonej subtelności i zakresu tao, przenikającego wszystko. Tao jest ciche i niezauważalne, bezstronne i wszechobejmujące. Nie jest jednak boskie, nie można go więc wielbić tak, jak niebiosa i bóstwa. Buddyzm mahajana, który zakorzenił się w Chinach, uznaje wiele czczonych postaci zbawców, zwanych niebiańskimi buddami (chińs. fo) i bodhisattwami (chińs. pusa), którzy ze swych niebiańskich domostw mogą błogosławić istotom ludzkim (zob. str. 176-7). Choć pierwotnie nie przypisywano im boskiej natury, wiele z tych postaci weszło do ludowego chińskiego panteonu, na przykład sam Budda (Śakjamuni, chińs. Shijiamouni), Amitabha (Amituo/Emituo Fo), Majtreja (Mile Fo) i Awalokiteśwara (Guanyin), męski pusa, który przekształcił się w popularną chińską boginię miłosierdzia (zob. tekst na prawym marginesie). NIEBIAŃSKIE CESARSTWO 211 GUANYIN LITOŚCIWA Buddyjski bodhhisattwa Guanyin ("Słyszący Płacz") stał się w Chinach boginią miłosierdzia, jedną z najbardziej ukochanych i najczęściej wzywanych postaci w religii ludowej. Ma ona różne aspekty. Guanyin szczególnie chroni kobiety i dzieci; kobiety modlą się do niej o potomstwo, a przedstawia się ją często z dzieckiem w ramionach. Występuje albo jako bodhisattwa z tysiącem oczu i ramion (co symbolizuje jej bezgraniczną zdolność do łaskawego spoglądania na wyznawców i rozdawania współczucia), albo jako szczupła postać w białej szacie, trzymająca gałązkę wierzby i wazę nektaru, symbole niebiańskiej dobrotliwości (zob. także str. 177 i 248). Duża drewniana figura Guanyin z czasów dynastii Mżng (1368-1644) lub wcześniejsza. 212 ŚWIĘTE PISMA Daodejing. Daodejing(Tao-te-kin, przypisywany Laozi, założycielowi taoizmu, zachęca do znalezienia swego miejsca w przyrodzie i praktykowania wuwei (zob. str. 203) by stworzyć życie pełne harmonii. W pełnym skrótów, mistycznym języku wychwala on siłę pozornej słabości, na przykład wody, która uporczywym kapaniem zwycięża skałę. Paradoksalnie Daodejing twierdzi, że nie należy ufać słowom i nazwom, ponieważ utrudniają one osiągnięcie zrozumienia natury tao. Według poglądów taoistycznych słowa to po prostu wygodny sposób wskazywania na coś, co jest w ciągłym ruchu i nie daje się nazwać. Pieczęcie zapisane poszczególnymi maksymami z Dialogów konfucjańskich były popularne od starożytności. Stanowią one swego rodzaju artystyczny nurt. W tym wypadku napis brzmi: "Bądź uprzejmy, wspaniałomyślny, szczery, pilny i łaskawy. Słowa mędrców. Święte księgi w skodyfikowanych chińskich tradycjach religijnych obejmują głównie pisma, które nie są jednak uważane za słowa bogów. Liczne starożytne teksty wielkiej wagi osiągnęły kanoniczny status w jednej, dwóch lub wszystkich głównych religiach. Najważniejsze z nich to dzieła Konfucjusza. Choć do niedawna jedynie niewielki procent Chińczyków umiał pisać i czytać, ideały i wartości zawarte w kanonie konfucjańskim miały tak ogromny wpływ, iż stały się podstawą kulturowej tożsamości narodu chińskiego. Przez dwa tysiąclecia egzaminowano z nich kandydatów na urzędników państwowych. Uczeni urzędnicy, sprawujący władzę w cesarstwie, wyszukiwali w dziełach kanonicznych wskazówki do rozwiązywania bieżących problemów. Przenikającą wszystko troską kanonu konfucjańskiego, który składa się z Sześcioksięgu i Czteroksięgu, jest harmonia porządku społecznego. Konfucjusz uważał się nie za twórcę, lecz jedynie przekaziciela mądrości starożytnych Królów-Mędrców. Jego zdaniem mądrość można osiągnąć przede wszystkim przez studiowanie sześciu tekstów klasycznych: Księgi przemian (Yijing; zob. tekst na marginesie następnej strony), Księgi dokumentów, Księgi pieśni, kroniki - Wiosny i jesienie, Księgi Obyczaju i zagubionej dziś Księgi muzyki. Tradycyjnie uważa się, że Konfucjusz napisał kronikę Wiosny i jesienie oraz komentarz do Yijingu, a pozostałe teksty zredagował. Według współczesnych uczonych teksty te powstały w okresie dynastii Zhou (1050-256 p.n.e.), a Księgi dokumentów być może nawet wcześniej. Z Księgi dokumentów i kroniki Konfucjusz zaczerpnął nauki moralne i przykłady dobrych rządów. Twierdził także, że by być wykształconą, "wyższą" osobą, należy zanurzyć się w muzyce, poezji, kosmologii, wróżbiarstwie i etykiecie zawartej w pozostałych klasykach. Własne zalecenia Konfucjusza dla idealnego społeczeństwa zawarte są w Dialogach konfucjańskich, wypowiedziach mistrza, zapisanych przez uczniów. Dowodzi on w nich, że obyczaje (lź) wczesnych władców chińskich - od ceremonii państwowych po etykietę - stanowią wzorzec swobodnych i właściwych stosunków międzyludzkich. Pozostałe trzy księgi: Mencjusz, Wielka nauka i Doktryna środka także opisują sposoby dojścia do cnotliwego rządu i harmonijnego społeczeństwa. Wszystkie konfucjańskie teksty spisane są zwięzłym, eleganckim klasycznym językiem chińskim. Na podstawie tych tekstów powstała tradycja komentowania i wyjaśniania ich znaczenia. Podstawowe teksty taoizmu: Daodejing (zob. tekst na lewym marginesie) i Zhuangzi z równą mocą co konfucjański kanon wpłynęły na ukształtowanie chińskiego etosu. Także i one wskazują drogę wiodącą do harmonii, ale wzorca i porządku szukają w sile tao, nie zaś w starożytnej "złotej epoce". Podobnie jak Daodejing, Zhuangzi - nazwane tak od swego autora (zob. str. 206) - głosi potrzebę harmonii z przyrodą. Rozkoszuje się SŁOWA MĘDRCÓW 213 nieustannie zmieniającymi się formami przyrody i odrzuca standardy wartości stworzone przez ludzi i narzucone nieskończonej różnorodności natury. Śmierć i życie są częścią procesów naturalnych i należy podchodzić do nich z równą radością i entuzjazmem. Zhuangzi opowiada o ciekawych ludziach i rzeczach oraz delektuje się wzlotami wyobraźni. Religijny taoizm zgromadził wielki i wciąż rosnący zbiór pism, składający się z ponad tysiąca dzieł. W skład tego kanonu wchodzą traktaty na różny temat, obejmujące rytuał, alchemię, egzorcyzmy, żywoty wielkich taoistów z minionych epok oraz objawienia. Do nich odwołują się taoistyczni kapłani i adepci, czy to zajmując się innymi, czy też w swym własnym dążeniu do oświecenia i długowieczności. Chińskie pisma buddyjskie odzwierciedlają wysiłek adaptowania obcej tradycji buddyzmu do całkiem nowych uwarunkowań. Pierwsi buddyści w Chinach stanęli wobec istniejącego już wcześniej, ogromnego zbioru pism. Sutra Lotosu, tekst niezwykle ważny dla wszystkich wschodnioazjatyckich odłamów buddyzmu (zob. także str. 181 i 251), leży u podstaw rozlicznych i często sprzecznych nauk, formułując zasadę, że wszystkie buddyjskie szkoły ostatecznie nauczają prawdy prowadzącej do oświecenia. Inny kluczowy tekst, Sutra (głoszona) z wysokiego miejsca ma czysto chińskie pochodzenie i opisuje oświecenie Huinenga, szóstego patriarchy szkoły medytacji chan. Religia ludowa na ogół obywa się bez świętych tekstów, choć różne ruchy religijne mają własne księgi. Starodawne Pieśni z Chu (IV wiek p.n.e.) opisują szamańskie wzloty oraz inne praktyki i wierzenia, które przetrwały w religii ludowej (zob. str. 207). Gdy w VIII wieku n.e. wynaleziono druk, wielką popularność zyskały niedrogie teksty nauk moralnych, zaczerpnięte z różnych tradycji religijnych. Budda nauczający swego starego ucznia Subhutiego; drzeworytowa ilustracja ze zwoju Sutry Diamentowej (zob. str. 180), jednego z wielu buddyjskich tekstów znalezionych w Dunhuangu (zob. str. 207. Pochodzi z czasów dynastii Tang (618 907). Ying. Ogromne znaczenie starożytnej praktyki i teorii wróżbiarstwa znalazło wyraz w konfucjańskim klasycznym tekście Ying - Księdze przemian, która powstawała przez kilkaset lat w początkach dynastii Zhou. Wchodzi ona w skład kanonu konfucjańskiego, ale odgrywa ogromną rolę we wszystkich chińskich religiach. Jej popularność częściowo wynika z zawartych w niej spekulacji kosmologicznych, zgodnych z oczekiwaniami elity, a częściowo z przydatności jako podręcznika stosowanego po dziś dzień wróżbiarstwa. System wróżb Yijingu opiera się na kombinacji ośmiu trygramów, złożonych z przerywanych i ciągłych linii, reprezentujących przeciwstawne, lecz uzupełniające się siły yin (przerywane) i yang (ciągłe) (zob. str. 200-203). Trygramy połączone są parami we wszystkich możliwych kombinacjach, tworząc w sumie sześćdziesiąt cztery heksagramy. Uważa się, że heksagramy te przedstawiają komplet możliwych sytuacji i kierunków rozwoju w stale zmieniającym się wszechświecie. Poza formułowaniem opinii na temat poszczególnych heksagramów i linii, z których są złożone, Yijing zawiera komentarze i wyjaśnienia, pomagające interpretować rezultaty wróżb. 214 ŚWIĘTE POSTACIE jedwabna pogrzebowa chorągiew z VI lub VII wieku, przedstawiająca Fuxi splecionego z Nugua, boginią, która w chińskiej mitologii występuje jako stwórczyni człowieka z gliny. Święci i herosi. Wiele prawdziwych, legendarnych, półlegendarnych i mitycznych postaci otrzymało status herosów lub świętych, ponieważ od nich wywodziła się któraś z chińskich tradycji religijnych, bądź też stanowili przykład wyrażonych w niej ideałów. Bohaterowie konfucjańscy kojarzeni są z zakładaniem podstaw cywilizacji, czyli doskonałością norm społecznych. Są to quasi-mityczni herosi kultury i starożytni królowie-mędrcy, najdawniejsze postacie w tradycyjnych dziejach Chin. Istnieją również zapiski o niezwykłych ludziach, którzy z wielkim poświęceniem praktykowali cnoty inspirowane przez konfucjańskie nauki. Z kolei bohaterowie taoistyczni to ci, którzy udoskonalili swą wiedzę o działaniu tao. Jednak zarówno konfucjańscy, jak i taoistyczni herosi, czczeni są za to, że przyczynili się do osiągnięcia powszechnej harmonii. Herosów często kanonizowano; jako bóstwa stawali się oni częścią niebiańskiej hierarchii (zob. str. 208-11). Bodaj najsławniejszym przykładem jest bardzo popularny Guandi, wojskowy bohater z czasów dynastii Han (206 p.n.e.-220 n.e.). W ciągu wieków cesarskie dekrety awansowały go w niebiańskiej hierarchii i dziś jest on patronem wielu zawodów i rzemiosł. Najbardziej znanymi bohaterami kulturowymi - półmitycznymi postaciami, które stworzyły podstawy cywilizacji - są Fuxi, Shennong i Huangdi. Fuxi, Pogromcy Byków, przypisuje się wynalezienie sieci służących do chwytania zwierząt i ryb oraz udomowienie zwierząt. Wynalazł on ponadto sztukę wróżenia, ustalając osiem trygramów (zob. tekst na marginesie, str. 213), wymyślił także małżeństwo, a zatem rodzinę. Shennong, Boski Rolnik, wynalazł pług i motykę oraz nauczył ludzkość uprawiania roli. Odkrył podwaliny medycyny i farmakologii, określając terapeutyczne i toksyczne właściwości roślin. Huangdi, Żółty Cesarz, wynalazł sztukę wojenną i pokonał "barbarzyńców", kładąc podwaliny pod późniejsze chińskie cesarstwo. Chińska tradycja traktuje okres po herosach kultury jako złoty wiek starożytności, czasy Królów-Mędrców i doskonałych rządów. Konfucjusz twierdził, że królowie Yao, Shun i Yu byli wzorem władcy. Yao uznał, że żaden z jego dziesięciu synów nie nadaje się do rządzenia, szukał więc na swego następcę najcnotliwszego człowieka w królestwie. Jego kryterium cnoty było synowskie oddanie. Znalazł dziedzica w Shunie, który szanował swego ojca i macochę i służył im bez skargi, mimo że próbowali go zamordować. Shun został królem, a później także pominął w sukcesji swoich synów, przekazując tron Yu (zob. ramka na następnej stronie). W każdej dynastii występowały postacie obojga płci, ucieleśniające ideały cnotliwego i oddanego urzędnika, posłusznego dziecka, czystej i pełnej poświęcenia żony. Ich dzieje opowiadane są w tekstach, które od ŚWIĘCI I HEROSI 215 wieków stanowią pierwsze czytanki, na przykład Księga miłości synowskiej i Żywoty bohaterskich kobiet, w historiach zamieszanych w miejscowych gazetkach oraz w dynastycznych opowieściach. Przykładem może być opowieść o Laizi, który udawał, że jest dzieckiem, będąc już po siedemdziesiątce, by jego wiekowi rodzice nie czuli się staro; inne historie opowiadają o dziewczętach, które popełniły samobójstwo na wieść o śmierci narzeczonych; jest też historia o drugiej żonie, która wbiegła do płonącego domu, by uratować dzieci pierwszej żony, własne zostawiając na zagładę. W przeciwieństwie do etyki, cnoty i altruizmu, cechujących konfucjańskiego bohatera, działającego zgodnie z moralnością i prawem, bohaterowie taoistyczni intensywnie pracują nad sobą. Starają się poprzez nauki taoizmu uzyskać magiczne moce i, przede wszystkim, osiągnąć nieśmiertelność. Postacie te są podziwiane, ale panuje też wokół nich atmosfera kontrkultury. Na przykład mnich taoistyczny o głowie pokrytej strupami, wolny od społecznych oczekiwań i więzi, śmiejący się głośno i bezczelnie, to częsty obraz w literaturze. Yu, opanowujący powódź. Z chińskiego punktu widzenia idealne państwo to takie, które jest dobrze rządzone i ma sprawiedliwych władców, starających się wprowadzić porządek i harmonię między przyrodą a ludzkością. Opowiada o tym historia Yu, jednego z Królów-Mędrców starożytności i założyciela legendarnej dynastii Xia (tradycyjne dary: 2205-1766 p.n.e.). Zasłużył się on tym, że bez wytchnienia dążył do ochrony ludzi przed powodziami - najczęstszą klęską żywiołową w dziejach Chin. W czasach panowania Yu nadeszła wielka powódź, niszcząca wszystko na swojej drodze. Yu postawił tamę na wielkiej rzece, która spowodowała powódź, co pozwoliło mu utworzyć dziewięć prowincji i uczynić ziemię nadającą się do zamieszkania. Yu tak dalece poświęcił się temu zadaniu, że przez dziesięć lat nie odwiedzał własnego domu, nawet gdy przechodził tak blisko, iż słyszał wołania swych małych dzieci. Yu pracował, aż jego palce nie miały już paznokci, a jego nogi - włosów. Nie ustawał nawet wtedy, gdy wyniszczające choroby sprawiły, że skurczył się o połowę, organy wewnętrzne przestały funkcjonować, a nogi ledwo go niosły. Yu jest wychwalany za troskę i poświęcenie dla "czarnowłosego ludu". Motyw wielkiej powodzi często występuje w mitologii światowej. Znaczący jest fakt, że w jego chińskiej wersji ludzkość jest uratowana jedynie przez działanie pełnego oddania, ludzkiego bohatera, nie zaś przez potężne bóstwo. Wielki Yu, trzeci z wzorcowych Królów-Mędrców według chińskiej legendy, jego domniemany grobowiec można dziś zobaczyć w pobliżu Shaoxing w prowincji Zhejlang. Książe Zhou. Książę Zhou (zm. 1094 p.n.e.), wychwalany przez Konfucjusza, przez wieki uchodził za wzór urzędnika, który spełniał obowiązek podtrzymywania porządku i dynastii, nie starając się zagarnąć tronu dla siebie. Książę był bratem króla Wu, założyciela dynastii Zhou. Po śmierci Wu książę przez siedem lat był regentem, sprawując władzę w imieniu nieletniego syna Wu. Nigdy nie próbował uzurpować tronu, choć padały takie - później odrzucone - oskarżenia. Ten heroiczny wzorzec okazał się tak trwały, że szanowanego komunistycznego premiera, Zhou Enlaia (1898-1976), popularnie obdarzano przydomkiem "książę Zhou". 216 W POSZUKIWANIU ZGODY Chińska etyka wykazuje zdumiewającą zdolność do syntetyzowania wątków różnych nauk religijnych w jeden, spójny system. Elementy pochodzące z odrębnych tradycji konfucjanizmu, taoizmu, buddyzmu i religii ludowej splatają się bez widocznych sprzeczności. Problemy etyki leżące u podstaw wszystkich tych kierunków można określić jako poszukiwanie zgody: harmonijnego życia w ramach rodziny, społeczeństwa i przyrody. Nauki etyczne w taoizmie są ważne, ale nie stoją na pierwszym planie. Taoizm filozoficzny podkreśla dążenie do spontanicznego, naturalnego działania, natomiast taoizm religijny skupia się na poszukiwaniu długowieczności i nieśmiertelności. Buddyzm ma własny, odrębny system etyczny, związany z podstawowymi celami: oświeceniem i zbawieniem. W Chinach dostosował się on do starszego etosu konfucjańskiego i taoistycznego; z kolei religia lokalna zaadoptowała praktyki buddyjskie, jak medytacje. Największy nacisk na nauki etyczne kładzie konfucjanizm. Etyka konfucjańska skierowana jest na stworzenie harmonijnego społeczeństwa i moralnego, dobrotliwego państwa. Konfucjaniści twierdzą, że można to osiągnąć, jeśli wszyscy będą postępować rozważnie i szczerze oraz będą wprowadzać w życie ren, "humanitaryzm", głęboko zakorzeniony altruizm. Konfucjusz zdefiniował ren jako traktowanie wszystkich ludzi z szacunkiem i życie zgodne ze złotą zasadą (zob. ilustrację po prawej). Konfucjanizm wymaga, by wszystkich traktować humanitarnie, ale w ramach wyraźnie określonej hierarchii. Synowska miłość - obowiązki, miłość i szacunek okazywany rodzicom - to najważniejsza konfucjańska cnota, podobnie jak zachowanie odpowiednie do zajmowanego stanowiska. Najważniejsze stosunki wiążą ojca i syna, cesarza i ministra, męża i żonę, starszego i młodszego brata, parę przyjaciół. Tylko ten ostatni uważany jest za stosunek równych sobie ludzi. Harmonijne społeczeństwo zależy od tego, by każdy z oddaniem wypełniał swoje zadania Etyka konfucjańska nie zwraca uwagi na nagrodę czy karę poza światem doczesnym, jednak koncepcja synowskiej miłości stała się integralną częścią pojęcia zbawienia w religii ludowej, szczególnie w kulcie przodków. Idealnie rzecz biorąc, by stać się zadowolonym i dobrodusznym przodkiem, trzeba mieć żyjących męskich potomków, którzy złożą konieczne ofiary po śmierci rodzica. Podróż na zachód. Klasyczna chińska powieść Podróż na Zachód, napisana w 1592 roku przez Wu Cheng'ena i oparta na prawdziwym zdarzeniu, jest śmieszna, sprośna, pozbawiona szacunku i wysoce rozrywkowa. Można ją jednak czytać również jako alegorię neokonfucjańskiego ćwiczenia umysłu, taoistowskiej fizjologicznej alchemii i dążenia do nieśmiertelności (zob. str. 221) oraz buddyjskiego oświecenia i zbawienia. Książka opowiada, jak mnich Xuanzang (który żył w latach ok. 596-664) wyrusza na niebezpieczną wyprawę do Indii w poszukiwaniu buddyjskich ksiąg. Podróżuje z towarzyszami, którzy są niebiańskimi istotami, a swoje moce osiągnęli przez praktyki taoistyczne. Idą kierując się rozkazami Buddy, prowadzeni i chronieni przez Guanyin (zob. str. 211), a ich podróż śledzą taoista Laozi i postać konfucjańska - Nefrytowy Cesarz (zob. str. 209-11). Pokonawszy niebezpieczeństwa grożące ich życiu, zdrowiu i cnocie ze strony żarłocznych i pożądliwych potworów, pięciu pielgrzymów dociera bezpiecznie do Indii i powraca z wieloma buddyjskimi pismami. W trakcie podróży Xuanzang osiąga buddyjskie oświecenie, podstawowe zrozumienie tao i fizyczną nieśmiertelność oraz pokonuje intelektualny obszar neokonfucjańskiego ćwiczenia umysłu. Najwyższą nagrodą pielgrzymów jest zatem osiągnięcie oświecenia i zbawienia, oferowanego przez wszystkie Trzy Nauki. Jest to znakomita ilustracja łatwego kontaktu, jaki zdaniem Chińczyków istnieje między trzema religiami - tak dalece, że cele wszystkich trzech może osiągnąć jeden człowiek. Główną role w Podróży na Zachód odgrywa Małpa, sztukmistrz o magicznej mocy i wielkiej inteligencji. Reprezentuje powszechną taoistyczną i buddyjską metaforę "małpy umysłu", określającej niespokojny umysł, trudny do opanowania. 218 ZASADY ETYCZNE Podobnie jak konfucjanizm, taoizm filozoficzny nie zajmuje się zbawieniem, lecz raczej wskazuje na konieczność akceptacji stałej płynności wszechświata. Taoiści-filozofowie uważają, że nie ma takiego stanu bytu, od którego można by uciec, wszystkie bowiem etapy istnienia stanowią część naturalnego porządku tao. Etyka "niedziałania" (wuwel) w przyrodzie wymaga, by poddać się naturalnym procesom i zmianom. Narodziny, dojrzewanie i śmierć są zatem tak samo ważnymi i koniecznymi fazami procesów naturalnych. Taoistyczny filozof Zhuangzi w odpowiedzi na krytykę, że nie odprawia żałoby po śmierci żony, rzekł: "(...) ona pierwotnie nie miała życia! nie tylko nie miała życia, lecz nie miała ciała... [Potem] nastąpiło zmieszanie (...) nastąpiła zmiana (...) i powstało ciało, [wreszcie] nastąpiła zmiana w ciele i powstało życie. A teraz znów zaszła zmiana - i oto umarła. Jest to podobne do biegu czterech pór roku (...) a ja gdybym łkał i opłakiwał ją, dałbym dowód, że nie pojąłem przeznaczenia" (Czuang-tsy, str. 195, przekład J. Chmielewski, W. Jabłoński i O. Wojtasiewicz, Warszawa 1953). Z kolei w religijnym taoizmie silny nacisk kładzie się na dążenie do nieśmiertelności. Dzięki zrozumieniu działania tao można otworzyć sekrety życia i śmierci, z pożytkiem je wykorzystując. Daje się to osiągnąć poprzez różne ćwiczenia: dietę, uprawianie seksu, gimnastykę i medytację. Podczas tych ćwiczeń taoiści starają się odwrócić przepływ naturalnych płynów wewnątrz ciała, dzięki czemu mogą stać się młodsi i karmić w sobie "embrion nieśmiertelności", który przeżyje śmierć. Adepci tych ćwiczeń powinni oczyścić umysły i serca na równi z ciałem, a wszelkie magiczne moce, jakie posiądą, wolno im wykorzystywać jedynie ku pożytkowi innych. Sztuka oświecenia. Sztuka jest jednym ze sposobów, w jaki buddyści chan mogą wyrazić prawdy przyswojone podczas medytacji bez odwoływania się do słów. Oświecenie przychodzi w formie błyskawicy, w której nikną wszystkie różnice między jaźnią a resztą kosmosu. To właśnie doświadczenie obrazują gwałtowne, pełne napięcia ruchy pędzla artystów chan, którzy starają się zapisać oświecenie w całej jego intensywności. Tam, gdzie słowa zawodzą, kompletne dzieło sztuki tak wstrząsa patrzącym, że również zdaje on sobie sprawę z ostatecznej prawdy. Muqi (działający w pierwszej połowie XII wieku), jeden z najsławniejszych malarzy buddyzmu chan, jest mistrzem stylu spontanicznego. Malował bardzo wiele różnorodnych tematów, ale jego dzieła zawsze zachęcają patrzącego, by utożsamił się z głęboką naturą przedmiotu, zacierając granicę między "sobą" a "innym". W POSZUKIWANIU ZGODY 219 Buddyjskie nauki etyczne, szczególnie starodawne indyjskie pojęcie karmanu (zob. str. 156-7), stanowią integralną część chińskich pojęć religijnych. Znajomość praw karmanu zachęca do szlachetnych czynów i współczucia, co wiąże się z rozdawaniem pism, uwalnianiem schwytanych zwierząt i oferowaniem pożywienia żebrakom, w tym także buddyjskim mnichom i mniszkom. W buddyzmie chińskim zbawienie i oświecenie postrzega się jako dwie formy tego samego celu. Przeciętna osoba, która uzna, że rygor klasztoru i medytacji jest zbyt wielki i nie do zniesienia, osiąga zbawienie przez dewocyjny buddyzm Czystej Ziemi. Wierni wzywają wówczas imienia buddy Amitabhy (chińs. Amituo Fo), bodhisattwy, który obiecał pomóc wszystkim szukającym oświecenia. Jeśli wierny ze szczerego serca intonuje "Cześć tobie, Buddo Amitabha", będzie uratowany przed reinkarnacją w piekle i odrodzi się w Czystej Ziemi, czyli "Zachodnim Raju". Chan (z sanskryckiego dhjana, "medytacja") jest szkołą chińskiego buddyzmu, która podkreśla raczej oświecenie niż zbawienie. Oświecenie to przebłysk intuicji, który ukazuje pustkę wszystkich rzeczy. Zgodnie z założeniami chan wszystkie ludzkie istoty mogą dostąpić oświecenia, gdyż wszystkie żywe stworzenia obdarowane są "naturą Buddy". W tym życiu można dojść do tego jedynie przez medytację. By osiągnąć wielką chwilę oświecenia i zmusić umysł, by zszedł ze swej zwykłej ścieżki myśli dyskursywnej, mistrz chan stosuje tak zwaną "publiczną sprawę" (gongim, skąd japońskie koan), sesję pytań i odpowiedzi w dialogu między mistrzem i uczniem, w trakcie której może dojść do krzyków, bicia i pozornie nonsensownych stwierdzeń. Przez to ćwiczenie uczeń zmuszony jest odejść od światowego postrzegania rzeczywistości i pojąć prawdę najwyższą. Etyka i dobre rządy. Zarówno konfucjanizm, jak i taoizm, zajmują się dobrymi rządami, ale mają zupełnie różne pojęcia na temat tego, co czyni władcę etycznym. Dialogi konfucjańskie przedstawiają władcę jako czynny przykład cnoty: "(..) gdy Ty sam będziesz pragnął dobra, także i lud Twój stanie się dobry. Bowiem człowiek szlachetny jest jak wiatr, a prosty człowiek jest jako trawa. Jakże może się nie ugiąć trawa, gdy wiatr nad nią powieje" (Dialogi konfucjańskie, XII, 19, str. 123, przekład K. Czyżewska-Madajewicz, M. J. Kunstler, Z. Tłumski, Ossolineum 1976). Daodejing wyraża bardziej bierny stosunek taoizmu do rządzenia: "Jeśli nie będę podejmował żadnego działania, lud sam (...) będzie się rozwijał (...) Jeśli nie będę miał żadnych pragnień, lud sam (...) zachowa wrodzoną (...) prostotę". (Daodejing, rozdz. 57, str. 67, przekład T. Żbikowski w: Taoizm, Kraków 1988). Chińskich urzędników wybierano niegdyś na podstawie stopnia, w jakim opanowali klasyczne dzieła konfucjańskie (zob. ilustracja, str. 199). Nakazywano im lojalność i cnotę - do tego stopnia, że mieli napominać samego cesarza, gdyby jego rządy zeszły z drogi cnoty, i raczej wycofywać się ze służby, niż służyć despocie. Konfucjusz ujął to następująco: "Mędrzec (...) pozostaje w ukryciu. Gdy ładu brak, gdy w jakimś kraju zapanuje ład, wówczas ubóstwo: stan podły wstyd przynoszący" (Dialogi konfucjańskie, str. 89-90). Na przykład, gdy mongolscy najeźdźcy założyli w 1279 roku dynastię Yuan, wielu dworzan wybrało "cnotliwe wycofanie się", by nie służyć "barbarzyńskiemu" obcemu władcy. Buddyjscy mnisi w klasztorze w Szanghaju. Z perspektywy tradycyjnej etyki chińskiej buddyjscy mnisi i mniszki wydawali się pasożytami, pozbawionymi uczuć rodzinnych, ponieważ żebrali i nie zawierali małżeństw. Takie opowieści jak ta o Mulianie, uczniu Buddy, który ratuje z piekła swoją matkę, pomagały przekonywać, że buddysta może jednak pozostać oddanym dzieckiem. 220 ŚWIĘTE MIEJSCA Zachodnia inskrypcja. Neokonfucjański uczony Zhang Zai (1027-77) był autorem niezwykle wpływowej teorii o naturze wszechświata. W krótkim tekście, zwanym Zachodnią Inskrypcją, Zhang wyjaśnia wzajemnie powiązaną naturę wszechświata, przywołując świętość i kompletność stworzonego porządku: "Niebo jest moim ojcem, a Ziemia jest moją matką; nawet tak drobne stworzenie jak ja znajduje pomiędzy nimi dla siebie bezpieczne miejsce. Zatem to, co wypełnia wszechświat, uważam za swoje ciało, a to, co kieruje wszechświatem, uważam za swoją naturę. Wszyscy ludzie są mymi braćmi i siostrami, a wszystkie rzeczy - mymi towarzyszami. Wielki władca [cesarz] to najstarszy syn moich rodziców [Nieba i Ziemi], a wielcy ministrowie są jego rządcami (...) W życiu naśladuję i służę [Niebu i Ziemi. W śmierci spocznę w spokoju". (Wedle: Chan, Source Book, str. 497-8) Fragment dachu świątyni klasztornej w Zakazanym Mieście, starym cesarskim zespole pałacowym w Pekinie. Dach chińskiej świątyni przyrównuje się do świętej góry. Może on być "zaludniony" postaciami i istotami z chińskich mitów, na przykład sławnymi nieśmiertelnymi. Uświęcony wszechświat. W religii chińskiej można zetknąć się z sacrum w świątyniach i kaplicach, w domu i w przyrodzie. Świątynia jest miejscem kultu, w którym lokalna społeczność składa ofiary bogom i boginiom. O świątyniach religii ludowej mówi się "taoistyczne", ale w zasadzie nie muszą one być związane z tą tradycją. W wielu świątyniach obok wizerunków bóstw z religii ludowej stoją posągi Buddy, bodhisattwy Guanyin (zob. str. 211) i Konfucjusza. Kult w tych świątyniach jest zazwyczaj nieformalny, a wierni składają dary z pożywienia, kadzidła i "pieniędzy duchów" (zob. str. 232). Społeczność wiernych gromadzi się też w świątyni z okazji ważnych świąt i składania ofiar, na przykład na chiński Nowy Rok, w związku z przypadającymi wiosną i jesienią obchodami ku czci Boga Ziemi, na święto Głodnego Ducha (zob. str. 232) oraz jiao, czy'.i "wielką ofiarę" - skomplikowany obrzęd odnowy, odprawiany przez całą społeczność lokalną (zob. str. 226). Niektóre świątynie stanowią także popularny cel pielgrzymek, szczególnie w dzień urodzin bóstwa. Świątynie wznoszone są z datków osób prywatnych, a zarządzane przez stowarzyszenia świątynne, składające się ze świeckich. Kapłanów buddyjskich lub taoistycznych wynajmuje się do konkretnych uroczystości. W skład społeczności świątynnej często wchodzą ludzie będący mediami dla duchów, piszący lub przemawiający w imieniu konkretnego bóstwa oraz egzorcyści. Świątynie pełnią także funkcję ośrodka danej społeczności. Mogą się w nich odbywać zebrania dotyczące lokalnych spraw, koncerty i przedstawienia teatralne, spotkania miejscowych klubów i stowarzyszeń kulturalnych. UŚWIĘCONY WSZECHŚWIAT 221 W systemie taoistycznym i w religii ludowej bóstwa ustawione są w hierarchii odpowiadającej hierarchii urzędniczej w cesarstwie chińskim (zob. str. 208-11). Również świątynie, w których mieszkają ci niebiańscy urzędnicy, przypominają budynki cesarskich urzędów: ich okapy są podobnie podwinięte w górę, słupy i drzwi pomalowane na czerwono - w kolorze pomyślności, wejścia zaś strzegą kamienne lwy. Wyjątkowo (Świątynia Nieba w Pekinie) świątynia stanowi również odzwierciedlenie kosmosu: taras, na którym ją wzniesiono, jest kwadratowy jak Ziemia, a strop miewa formę kopuły, naśladującej kopułę niebios (zob. str. 222). Religijny krajobraz Chin współtworzą także świątynie buddyjskie i konfucjańskie. Te pierwsze to zazwyczaj klasztory, w których mieszkają buddyjscy mnisi lub mniszki. W świątyniach konfucjańskich członkowie (ziemskiej) warstwy urzędniczej tradycyjnie oddawali cześć Konfucjuszowi - jako człowiekowi, nie bogu - w postaci ofiar, składanych dwa razy w roku, na zrównanie dnia z nocą. Jeden z pawilonów świątyni Konfucjusza w Pekinie wzniesiono na planie kwadratu, a wewnątrz zachowano absolut- Ciało : święty mikrokosmos Niektóre taoistyczne techniki medytacyjne wymagają, by adept wejrzał w siebie i obserwował "kraj swego ciała". "Kraj" to znajomy teren, jest to bowiem mikrokosmos, wierne powtórzenie wszechświata. Na przykład starożytne założenie kosmologii chińskiej, że niebo jest okrągłe, a Ziemia kwadratowa, znajduje odzwierciedlenie w ludzkiej głowie - niebie i "kwadratowych" stopach - Ziemi. Ten cielesny kosmos zawiera także słońce i księżyc, gwiazdozbiory, łańcuchy górskie, mosty, jeziora i pagody. Wewnętrzny kraj zamieszkuje liczna populacja, a zarządzany jest tak samo, jak cesarskie państwo chińskie.Współgranie mikrokosmosu i makrokosmosu to stały temat taoizmu. Gdy taoistyczny kapłan odprawia liturgię ceremonii jiao (zob. str. 226), równocześnie stosuje w odniesieniu do cielesnego mikrokosmosu technikę medytacji, zwaną fizjologiczną alchemią. Żywotne soki i płyny ciała są wówczas poddane oczyszczeniu i transmutacji. Technikę tę stosuje się razem z praktykami dietetycznymi, seksualnymi, gimnastycznymi i innymi, dążąc do osiągnięcia długowieczności, a nawet nieśmiertelności.Fizjologiczna alchemia rozwijała się zwłaszcza w czasach dynastii Tang i Song, ale i dziś jest ona wciąż praktykowana. Dawniej wykorzystywano bardziej konwencjonalną formę alchemii, stosując substancje spoza ciała, tworząc eliksiry z metali i innych składników, które spożywano w nadziei uzyskania długowieczności. Fizjologiczni alchemicy także próbują produkować Wykorzystanie paraleli między makrokosmosem wszechświata a mikrokosmosem ludzkiego ciała odzwierciedla podstawowe zasady chińskiego kosmosu i taoizmu: wszystkie rzeczy wynikają z tego samego źródła, dlatego gdy raz dostrzeże się podstawowy wzorzec wszechświata - tao - można zrobić z niego użytek dla osobistej korzyści. 222 ŚWIĘTE MIEJSCA świątynia nieba. Na południe od cesarskiego pałacu w Pekinie (Beijingu) znajduje się Świątynia Nieba, wielki zespół świątynny, który był jednym z najświętszych miejsc w cesarskich Chinach. Tutaj cesarz odprawiał obrzędy - na przykład składał doroczną ofiarę podczas zimowego przesilenia, gdy energia yin była u szczytu, a yang, przynoszące wzrost, ciepło i światło właśnie zaczynało się odbudowywać. Jako Syn Niebios, jedyny pośrednik między Niebem ( Tian) a cesarstwem ( Tianxid, "Wszystko pod Niebem"), tylko on mógł złożyć tę ofiarę. Regularne, przewidywalne ruchy ciał niebieskich dowodziły zdolności nieba do regulowania wszechświata. Dzięki ofiarom cesarz Chin wzywał Niebo do zagwarantowania porządku w cesarstwie. Świątynia Nieba była terenem świętym - zwykłym ludziom nie wolno było nawet patrzeć na milczącą procesję, złożoną z cesarza i jego otoczenia, która podążała z pałacu cesarskiego do świątyni. Podczas ceremonii zimowego przesilenia cesarz składał dary z kadzidła, nefrytu, jedwabiu i wina. Ofiarowywał czerwonego wołu, symbolizującego yang, i padał na twarz przed ołtarzem Nieba dziewięć razy (dziewięć uważane jest za najbardziej yang spośród liczb) Cesarz otrzymywał mandat Niebios do sprawowania władzy (zob. str. 204) dzięki właściwemu odprawianiu obrzędów i niezmiennie pełnemu cnót rządzeniu dla dobra ludzi Wypełnienie przez niego tego obowiązku zapewniało po myślny wzrost zasiewów i trwały porządek w cesarstwie. Jednak jeśli Niebo nie było z cesarza zadowolone, harmonia i naturalny rytm świata przyrody i ludzi ulegał zakłóceniu. Zwiastuny chaosu, na przykład powodzie, trzęsienia ziemi głód, susza i bunty, wskazywały na niezadowolenie Nieba. Jeśli trwały dłużej, mogły doprowadzić do uzasadnionego obalenia dynastii. Strop Świątyni Nieba w Pekinie. Tak samo jak wszystkie budowle w tym zespole świątynnym, ma ona kwadratowy plan i okrągły, sklepiony sufit, symbolizujące ziemię i niebo. Konfiguracje poszczególnych elementów wynikają ze skomplikowanej numerologii. UŚWIĘCONY WSZECHŚWIAT 223 Członkowie rodziny modlą się przy domowym ołtarzu w Dali w prowincji Yunnan, na południu Chin. Dla większości Chińczyków dom to najbliższa przestrzeń religijna, szczególnie "domowy ołtarz; który może być wolno stojący lub urządzony w niszy w ścianie (zob. także str. 230). -ną symetrię; każda ściana stanowi lustrzane odbicie ściany przeciwległej, co ma wyrażać porządek i racjonalizm wiązany z myślą konfucjańską. Uważa się, że także naturalne elementy krajobrazu mają duchową moc. Taishan (górze Tai), najważniejszej z pięciu świętych gór, przypisywano moce zapewniające płodność i zapobiegające klęskom żywiołowym. Jest ona także symbolem stabilności. Oddawano jej cześć wiosną i jesienią, by zapewnić sobie pomyślne siewy i obfite zbiory. Chińczycy wciąż składają dowody pobożności w świątyniach, wzniesionych na szczytach. Miejsce gwałtownej śmierci może też nabrać duchowej mocy. Kapliczki bywają na przykład wznoszone w miejscach śmiertelnych wypadków drogowych, by przebłagać gniewnego ducha, który zagraża bezpieczeństwu żyjących. Świętość i moce drzemiące w świecie materialnym znajdują wyraz w starożytnej sztuce fengshui, chińskiej geomancji, która wciąż jest jeszcze stosowana i znalazła nową popularność na Zachodzie. Fengshuż (dosłownie "wiatr i woda") to sztuka wyznaczania najkorzystniejszego miejsca na groby, budynki, a nawet miasta, pozwalająca jak najlepiej wykorzystać święte moce istniejące w naturalnym środowisku. Uważa się, że dzięki fengshui ludzkie istoty mogą żyć w harmonii z naturalnym porządkiem rzeczy. Mistrz fengshui korzysta ze specjalnego kompasu, by określić miejsce w stosunku do charakterystycznych punktów otaczającego krajobrazu, na przykład szczytów gór, cieków wodnych, ścieżek i wydatnych skał. Dzięki temu mistra może odkryć niebiańskie i ziemskie siły, których współdziałanie decyduje o pomyślności danego miejsca. Wykorzystanie fengshui do wyznaczenia miejsca na grób jest bardzo ważne, spokojne miejsce spoczynku zapewnia bowiem wygodę, a zatem przychylność przodków. Fengshui można stosować także do wyznaczania położenia drzwi, okien itp., tak aby stworzyć harmonijną przestrzeń w domu lub miejscu pracy. 224 ŚWIĘTY CZAS Świąteczne jedzenie. Potrawy spożywane podczas chińskich świąt są często dobierane dla ich symboliki i skojarzeń. Nazwy wielu pokarmów odwołują się do życzeń noworocznych. Wyraz "orzeszek ziemny" brzmi jak wyraz "życie"; daktyl (zao) i kasztan (lizz) razem sugerują "wczesnego syna" (zaozz); "nasiona lotosu" brzmią jak "wiele dzieci", a kumkwat brzmi jak "złoto". Inne potrawy są bardziej symboliczne, na przykład brzoskwinie (w mitologii owoc długowieczności), granaty (liczne nasiona sugerują wielu synów) i pędy bambusa (ich szybki wzrost symbolizuje szybki awans zawodowy). Niektóre pokarmy mają pomyślne nazwy: przykładowo chleb gotowany na parze zwany jest "bryłkami złota", a pewien rodzaj makaronu - "nićmi długowieczności". Okrągły kształt niektórych potraw symbolizuje kompletność, doskonałość i obecność całego kręgu rodzinnego podczas świąt. Przykładem mogą być ogromne wieprzowe klopsiki ("lwie głowy") i kule z mąki ryżowej (yuurzxiao) przygotowywane na Nowy Rok, czy okrągłe owoce i księżycowe ciastka na święto Środka Jesieni, symbolizujące także księżyc w pełni (zob. str. 226). Czas kultu. Chiński kalendarz oparty jest na księżycowym rytmie czasu (zob. ramka na str. 227) i wiele świąt religijnych zbiega się z fazami księżyca. Inne wynikają z cyklu rolniczego, ponieważ od czasów starożytnych uprawa roli była podstawą gospodarki chińskiej. Doroczne święta odzwierciedlają również starodawną kosmologię yin gang, widoczną w rosnącej (yang) i malejącej (yin) fazie księżyca i w związanym z porami roku cyklu wzrostu i przekwitania. Główne święta chińskiego roku religijnego koncentrują się także wokół innych tematów: znaczenia rodziny i szacunku okazywanego przodkom, dążenia do długowieczności, pragnienia błogosławieństwa przebłagania i odwrócenia potencjalnie nieprzychylnych sił. Wiele tych motywów przewija się również w kulcie bogów i bogiń religii ludowej, szczególnie w obchodach ich urodzin. Znaczenie nauki konfucjańskiej podkreśla się obchodami rocznicy urodzin Konfucjusza (28 września), uznanej także za Dzień Nauczyciela, a w konfucjańskich świątyniach na Tajwanie święconej muzyką i tańcem w tradycyjnych strojach. Chiński Nowy Rok, czyli święto wiosenne (zob. ramka na następnej stronie) to uroczystość końca wzrostu mocy yin, która osiąga swój szczyt podczas zimowego przesilenia, i początek władzy yang. To czas, gdy rodziny spotykają się i odnawiają kączące je więzy. Święto Czyste i Jasne (Qingming), następujące dwa tygodnie po wiosennym zrównaniu dnia z nocą, także jednoczy rodziny, ale w tym wypadku chodzi o odnowienie więzi ze zmarłymi. Duchy zmarłych odgrywają główną rolę również w święcie Głodnego Ducha, przypadającym na piętnasty dzień (pełnię) siódmego miesiąca (zob. str. 232). Jeszcze dwa inne święta są powszechnie obchodzone: Podwójna Piątka i Środek Jesieni. Podwójna Piątka przypada na piąty dzień piątego miesiąca księżycowego, blisko letniego przesilenia, gdy siły yang osiągają swój doroczny szczyt. W dawnych czasach ta gorąca pora roku była regularnie czasem epidemii, więc w czasie obchodów Podwójnej Piątki na drzwiach wejściowych tradycyjnie wiesza się lecznicze zioła i trawy. Uważa się, że najskuteczniejsze w odganianiu chorób są rośliny o mocnym zapachu i ostrych lub kolczastych liściach; na przykład ostro zakończone liście tataraku nazywane są "mieczami zabijającymi demony". Pięć to ważna cyfra w chińskiej kosmologii, a Podwójna Piątka obfituje w odpowiedniki (zob. str. 202), takie jak "pięć trucizn" (stonoga, wąż, skorpion, ropucha i jaszczurka), "pięć kolorów" (niebieski, czerwony, żółty, biały i czarny) itp. Podczas uroczystości wizerunki "pięciu trucizn" umieszczane są na ubraniu, jedzeniu i amuletach. Są to stworzenia przynoszące pomyślność, mocnymi truciznami oddalające zjadliwe i niebezpieczne ataki. Pięć kolorów przywołuje twórczą moc Pięciu Elementów (zob. str. 200-202) Owoce, ciastka i inne produkty żywnościowe w czasie taoistycznego święta na Tajwanie. CZAS KULTU 225 W święto Podwójnej Piątki czci się także smoki, wodę i poetę Qu Yuana. W kategoriach cyklu rolniczego święto to przypada wtedy, gdy sadzonki ryżu przenosi się na tarasy, gdzie podlewają je obfite w tym czasie deszcze. Według chińskiej tradycji deszcz wywołują smoki, żyjące w chmurach i wodzie i błogosławiące ziemi płodnością. Sławne wyścigi "smoczych łodzi", odbywające się w Podwójną Piątkę, odzwierciedlają te wierzenia, a także legendę Qu Yuana, wielkiego poety, ministra księcia z Chu, niewielkiego królestwa w czasach dynastii Zhou w III wieku p.n.e. Ten sumienny i mądry minister dał kiedyś radę, która została źle przyjęta, i został wygnany. Z sercem pełnym tęsknoty wędrował po kraju. W końcu, ułożywszy swój najsławniejszy poemat Li Sao ("Spotkanie z żałością"), w którym zawarł podsumowanie swych ideałów i życia, rzucił się do rzeki Miluo w obecnej prowincji Hunan. Widząc to, wiele osób wypłynęło w szybkich łodziach, ale nie udało im się go uratować. WrZucali- Chiński nowy rok. Nowy Rok, czyli Święto Wiosny, jest najważniejszym świętem w chińskim kalendarzu. Zaczyna się pierwszego dnia pierwszego miesiąca księżycowego, zazwyczaj między 21 stycznia a 19 lutego. Wcześniej dokładnie sprząta się dom, usuwając zeszłoroczny brud i "nieprzychylne oddechy". Cała rodzina wraca do domu, długi zostają spłacone, a kłótnie zażegnane. Sprawozdanie za miniony rok wysyła się do nieba za pośrednictwem Boga Kuchni (zob. str. 208). Czerwień, kolor pomyślności, jest wszędzie. Drzwi dekoruje się nowymi wizerunkami tradycyjnych bogów wejścia i szczęśliwymi słowami. W wigilię Nowego Roku rodzina zbiera się na posiłek. Nakrycia na stole stawia się także dla bliskich zmarłych, którzy mogą być obecni duchem. Rodzina rozmawia przez całą noc, starannie unikając nieszczęśliwych lub negatywnych tematów i słów. Zgodnie z tradycją przed północą zamyka się drzwi, by nie wpuścić złych duchów, i otwiera się je dopiero w Nowy Rok. Przez pierwsze dwa dni roku nikomu nie wolno pracować. Istnieją także zakazy dotyczące zamiatania i używania ostrzy, by nie "wymieść" ani nie "odciąć" szczęścia Nowego Roku. Ostatnia noc obchodów Nowego Roku to Światło Latarni w pierwszą pełnię Nowego Roku. Rozbawione, hałaśliwe tłumy gromadzą się z pięknymi lampionami, by oglądać ludzi w tradycyjnych strojach chodzących na szczudłach i tancerzy przebranych za lwy. Chodzący na szczudłach, ubrani w kolorowe stroje ludzie wśród tłumów świętujących chiński Nowy Rok na ulicach Pekinu. Zewnętrzny czas jiao W świątyniach na Tajwanie wciąż obchodzi się wielką taoistyczną uroczystość ofiarną, jiao. Odprawiana przez taoistycznych kapłanów w nieregularnych odstępach czasu, ma ona na celu odnowienie związku społeczności z Trzema Czystościami, najwyższymi mocami kosmicznymi (zob. str. 211). Cała społeczność przygotowuje się do jiao odprawiając post, ale w samym obrzędzie biorą udział jedynie kapłani, muzykanci i najwięksi dobroczyńcy świątyni. Ludzie natomiast składają liczne dary w świątyni i biorą udział w wesołym święcie, które towarzyszy jiao. Wyścigi "smoczych lodu "podczas święta Podwójnej Piątki na rzece Miluo w Hunanie, w której podobno utopił się poeta Qu Yuan. Łodzie, ozdobione smoczą głową i ogonem, miewają długość ponad 30 m, a wiosłować w nich może nawet 80 osób. -więc do wody ryż, by ryby zajęły się jedzeniem ryżu, a ciało Qu Yuana zostawiły w spokoju. Ryż rzucany rybom ma dziś formę zongzi, lepkich pierożków rybnych owiniętych liśćmi bambusa i przewiązanych wstążeczkami w pięciu kolorach. Święto Środka Jesieni przypada na pełnię ósmego miesiąca księżycowego. Jest to święto zbiorów, święto księżyca i dążenia do nieśmiertelności. Chiński mit mówi, że na księżycu mieszka królik, który rozgniata specjalne zioła na eliksir nieśmiertelności, oraz bogini Chang E. Podczas tego święta ustawia się na dworze stół, zastawiony okrągłymi (w kształcie księżyca w pełni) owocami, na przykład pomarańczami, melonami i owocami granatu, oraz "księżycowymi ciastkami". Ludzie gromadzą się, by oglądać księżyc, opowiadać historie na księżycowe tematy i recytować wiersze. Chińskie święta religijne skupiają się raczej na rodzinie i społeczności niż na jednostce. Poza śmiercią, która oznacza dołączenie do grona przodków (zob. str. 230-32), najważniejszym chińskim rytuałem przejścia jest małżeństwo, zapewniające kontynuację rodziny dzięki perspektywie potomstwa. Tradycyjnie małżeństwo uważano za zawarte, gdy młoda para pokłoniła się przed tablicami przodków pana młodego, w ten sposób przedstawiając im oblubienicę. Takie praktyki podtrzymują więzy między żyjącymi a zmarłymi, stanowią odpowiednie synowskie zachowanie się, a zatem zapewniają błogosławieństwo antenatów. Istnieją również święta osiągnięcia dojrzałości dla chłopców i dziewcząt, ale nie mają one pierwszorzędnego znaczenia. Z czasem zaczęto je obchodzić tuż przed małżeń- CZAS KULTU 227 >~~~~ ~3 ~~~J~m\ \ _ I ~ ii~_ ii . ii _ i~~ i\. ii~_ Chiński kalendarz. Chiński rok religijny łączy kalendarz słoneczny i księżycowy. Kalendarz księżycowy składa się z dwunastu miesięcy księżycowych, które co dwa lub trzy lata uzupełnia się o dodatkowe miesiące, by kalendarz księżycowy i słoneczny nie odbiegały od siebie. Rok solarny, w którym zrównania dnia z nocą i przesilenia określają początek pór roku, podzielony jest na dwadzieścia cztery okresy po około 15 dni, zwanych "węzłami" lub "oddechami". Wywodzą się one z obserwacji pogody i nieba, a także odzwierciedlają cykle roku rolniczego- Osiem okresów nosi nazwy związane ze zrównaniami, przesileniami i początkiem pór roku. Inne przywołują zdarzenia znaczące dla rolnictwa lub meteorologii i noszą nazwy typu "Obudzone owady" (początek marca), "Jasny i czysty" (początek kwietnia, stąd Zwierzęta chińskiego zodiaku: szczur, wół, tygrys, królik, smok, wąż, koń, baran, małpa, kogut, pies i świnia. XIX-wieczny dysk z brązu. -święta, które przypadają w tym czasie "Koniec upału" (koniec sierpnia) i "Przychodzi mróz" (koniec października). Wielu cudzoziemców zna dwunastoletni cykl, związany ze zwierzętami chińskiego zodiaku. Jest to tylko jeden element szerszego systemu cyklicznego. Na przykład dłuższy, sześćdziesięcioletni cykl obejmuje zwierzęta zodiaku, pięć kolorów (zob. str. 224-5) oraz dwa zestawy symboli: dziesięć niebiańskich łodyg i dwanaście ziemskich gałęzi. Każde zwierzę kojarzone jest z jedną gałęzią, a każdy kolor koreluje dwie łodygi. Tak na przykład rok 2000 jest rokiem Białego Smoka, a 2012 będzie rokiem Czarnego Smoka. Pierwszy rok sześćdziesięcioletniego cyklu to jiazi, rok Niebieskiego Szczura. Ostatnio przypadł w 1984 roku. -stwem, a nie po osiągnięciu określonego wieku. Ważne są również sześćdziesiąte urodziny, symbolizujące zamknięcie podstawowego cyklu czasowego (zob. ramka powyżej). Kult wielkich sił kosmicznych, szczególnie nieba i ziemi, stanowił wyłączny przywilej i odpowiedzialność cesarza. Właściwe odprawianie tych obrzędów zapewniało łaskawość przyrody. W stolicy cesarstwa cesarz składał ofiary w Świątyni Słońca podczas wiosennego zrównania dnia z nocą, w Świątyni Ziemi podczas letniego przesilenia, w Świątyni Księżyca podczas jesiennego zrównania dnia z nocą, a w Świątyni Nieba (zob. str. 222) podczas przesilenia zimowego. Odprawiał również odpowiednie obrzędy na początku każdej pory roku. Podczas Qingming składał ofiary własnym przodkom, przodkom wszystkich dawnych cesarzy i herosom cywilizacji (zob. str. 214). Wszystkie inne obrzędy i święta w cesarstwie obchodzono zgodnie z rocznym almanachem przewidywanych niebiańskich wydarzeń, wydawanym przez oficjalne Biuro Astronomiczne, departament Ministerstwa Obrzędów. Cesarska wiedza o tych sprawach wskazywała na harmonię panującą między cesarzem a Niebem; każde niespodziewane kosmiczne wydarzenie mogło być interpretowane jako znak zbliżającej się utraty mandatu sprawowania władzy (zob. str. 204). Na następnych stronach Dziewczynka i tancerze przebrani za lwy biorą udział w tradycyjnej chińskiej paradzie noworocznej. ... : ~.:i~ ..: ~.. r..-.. , . . .~I ' : = ,;:.: ~'r' .. ).., łY ~~?," `"'. wal; ,w }y.,(ąd: '.:; ;.T , .i ..:... .: 7~. sR. ~ .,•Kl. Y% r • ,~ :;&śs ::.%y .,• ~::. . ,i.~ Z ht D. t•• 5~~.~•,, y ł ~>'~ S l ~. i. .. l .. 4...' ~,~~ j ~`."i',; 6;`ń K'~y°~k t.' ~y,. ,~a%,. • e~,oy .. . .., i.v ~~Ć.t•Y,~S~ ,~.'~stci~'q.. ~• '~ttn ~ ; K.". # 5. ,r. l ~. ~t .. , .: `.;~ x .~~ ~ ,.s l . ..;.z' . q4$ y. . ~' ~ w.`.~.'^ jilly ' Y,;• ~ .,. i a.. i,~ai~. a , ~4 230 ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE Domowy ołtarz w Pekinie, z kadzidłem umieszczonym przed portretami przodków. W stojących na ołtarzu drewnianych tablicach mieszkają duchy przodków. Dla nich rodzina pali kadzidło, oferuje im jedzenie i picie. Także przy ołtarzu informuje się przodków o ważnych wydarzeniach w życiu rodziny: o narodzinach, śmierci, małżeństwie, wyjazdach i przedsięwzięciach zawodowych. Tablice przodków. Domowy ołtarz stanowi pod wieloma względami centrum jedności rodziny, obejmującej wszystkie pokolenia, żywych i zmarłych. To tutaj przechowywane są tablice, w których, jak się uważa, mieszkają duchy przodków. Ogólnie rzecz biorąc, na tablicach zapisane są imiona, daty urodzin i śmierci oraz liczba synów. Do przodków zwraca się jak do bliskich członków rodziny i tak też się ich traktuje. Teoretycznie na ołtarzu reprezentowana jest rodzina najstarszego mężczyzny, ale w pewnych okolicznościach mogą tam pojawić się także inne tablice. Na przykład w rodzinie, w której nie ma synów, kobieta może postawić tablice własnych przodków na ołtarzu męża. Tablice obejmują trzy do pięciu pokoleń. W miarę jak kolejne pokolenia odchodzą, najstarsze tablice usuwa się z ołtarza i przenosi do sali przodków, wspólnej dla kilku domostw tej samej, rozgałęzionej rodziny. Tutaj odbywają się obrzędy skierowane do przodków zbiorowo; emocje są bardziej formalne i przejawiają raczej wdzięczność wobec zgromadzenia antenatów, nie zaś synowską miłość wobec tych, którzy odeszli niedawno. Nieśmiertelne ciało i dusza. Chińskie koncepcje śmierci i życia pozagrobowego łączą w sobie idee pochodzące ze wszystkich głównych religii. Większość idei i obrzędów można wywieść z religijnego taoizmu, buddyzmu lub religii ludowej. Konfucjanizm nie zajmował się bezpośrednio życiem po śmierci, choć konfucjańska cnota synowskiej miłości jest podstawą zrozumienia życia zmarłych i odpowiedzialności, jaką mają wobec nich żywi. Buddyzm ma własne, odrębne wierzenia co do losu człowieka po śmierci, które w ciągu wielu stuleci zlały się z koncepcjami rdzennie chińskimi i wpłynęły na ich kształt. Ogólnie mówiąc, chińskie praktyki pogrzebowe i nie tylko są ważniejsze niż stojące za nimi wierzenia, ponieważ obrzędy wyrażają jedność rodziny i etyczne postępowanie wobec innych. Chińczycy czują, że zmarli są blisko i wywierają na żywych wielki wpływ. Zmarli członkowie rodziny odgrywają wielką rolę w jej trwałym dobrobycie. Synowska miłość wymaga, by przodkowie zostali odpowiednio pochowani i otrzymywali regularne ofiary. Traktowani w pełen czci sposób, stają się antenatami, źródlem błogosławieństwa i płodności rodziny (czyli zapewniają potomstwo). Koncepcje te datują się co najmniej z czasów dynastii Shang (zob. str. 204). Ci, o których nikt nie zadbał po śmierci we właściwy sposób - przez zaniedbanie lub brak potomstwa a także ci, którzy zmarli przedwcześnie lub tragicznie, stają się duchami: niebezpieczną, złośliwą siłą, którą należy przebłagać. Materialne granice między żywymi a umarłymi nie są jasne. Mieszkańcy obu światów składają się z tego samego żywotnego materiału (qi) w formach yin i yang (zob. str. 200). Każdy ma dwie dusze: duszę hun, zrobioną z yang qi, i duszę po, zrobioną z yin gi. W chwili śmierci dusza hun, która reprezentuje aspekt duchowy i intelektualny, opuszcza ciało i wznosi się, zgodnie ze swą naturą yang, w końcu zajmuje swe miejsce na tablicach przodków, które stoją na domowym ołtarzu w tradycyjnym chińskim domu (zob. lewy margines). Dusza po, jako energia yin, schodzi do ziemi. Pozostaje w ciele, póki nie zostanie ono pochowane z właściwym ceremoniałem. Można ją przebłagać ofiarami grobowymi. Jeśli pochówku nie przeprowadzono we właściwy sposób, jeśli śmierć była przedwczesna lub gwałtowna albo dusza nie została odpowiednio "nakarmiona" (zob. poniżej), dusza hun nie wzniesie się do tablic przodków, a dusza po nie zejdzie do grobu. Zamiast tego duch zmarłego będzie, nawiedzać żywych, dopóki nie zostanie przebłagany. Żywi mają obowiązek zaopatrywać zmarłego w rzeczy, których potrzebuje dla swej wygody: pożywienie, pieniądze i inne drobiazgi. Najprostszym wyrazem troski o przodków jest palenie kadzidła na domowym NIEŚMIERTELNE CIAŁO I DUSZA 231 ołtarzu dwa razy dziennie. Podczas nowiu i pełni oprócz kadzidła można składać dary: pożywienie i "pieniądze duchów" (zob. str. 232). Uważa się, że przodkowie, którym ofiarowuje się pożywienie, biorą z niego "esencję", a część materialną zostawiają do zjedzenia rodzinie. Podczas obrzędów pogrzebowych zmarli otrzymują przydatne przedmioty, na przykład samochody, służących, domy, gotówkę i wyposażenie domu - wszystkie wykonane z papieru i spalone, tak aby wzniosły się do przodków w dymie. Dwa razy dziennie antenaci otrzymują kadzidło na domowym ołtarzu; w święta i w rocznicę śmierci przodek oprócz kadzidła dostaje także jedzenie, picie i "pieniądze duchów". Obrzędy związane ze - Nieśmiertelni. Chińska cywilizacja zna długą historię prób, podejmowanych w celu takiego ulepszenia ludzkiego ciała, by móc żyć wiecznie: nieśmiertelność w pojęciu Chińczyków nie była możliwa bez ciała. Techniki, które miały zapewnić długowieczność, oraz przekonanie, że niektórzy ludzie je udoskonalili, stanowią część chińskiej historii już od czasów dynastii Zhou. Techniki takie obejmowały kontrolę nad ciałem (zob. ramka na str. 221), a także oczyszczenie serca i umysłu, ponieważ nie istniała zasadnicza dychotomia między ciałem a duszą: wszelkie sposoby oczyszczenia i zachowania wspomagają dążenie do nieśmiertelności. W dawnych czasach ludzie poszukiwali eliksiru czy pigułki nieśmiertelności, albo pracując nad nimi w laboratoriach (gdzie "pitne złoto" produkowano z różnych substancji łącznie z cynobrem), albo starając się dotrzeć do postaci, żyjących w legendarnych miejscach na krańcach znanego Chińczykom świata. Dwa takie miejsca - wyspa Penglai i góra Kuniun - stanowiły cel poszukiwań zarówno dla królów, jak i ludzi z gminu. Penglai miała być zamieszkana przez nieśmiertelnych i leżeć gdzieś u południowych wybrzeży Chin. Qin Shihuangdi, pierwszy cesarz z dynastii Qin(221-209 p.n.e.), wysyłał ekspedycje w poszukiwaniu Penglai i dostępnego tam legendarnego środka na nieśmiertelność. Górę Kuniun, położoną na północnym zachodzie, na granicy między Chinami a Azją Środkową (zob. mapa na str. 201), uważano za siedzibę Królowej Matki Zachodu - bogini, która była w stanie obdarzyć człowieka nieśmiertelnością. Królowa Matka Zachodu uprawia także brzoskwinie nieśmiertelności, które jej drzewa owocowe rodzą raz na trzy tysiące lat. Ornamenty z drzewa brzoskwiniowego są w Chinach wciąż popularne i wyrażają życzenie długowieczności. Ci, którzy osiągnęli nieśmiertelność, żyją na zewnętrznych rubieżach wszechświata, latając wśród gwiazd i wędrując po Ziemi w absolutnej pogodzie ducha, jedząc wiatr i pijąc rosę. Niektórych nieśmiertelnych opisuje się jako "ludzi-ptaki" - podobno wyrosły im pióra i odlecieli w dal. Inni pozornie umierają jak zwykli - XX-wieczne przedstawienie "Ośmiu Nieśmiertelnych" taoizmu. Opowieści o tym, jak każda z tych sławnych postaci osiągnęła życie wieczne, stanowią popularną część taoistycznej mitologii. -Śmiertelnicy, ale po pochówku, jeśli odkopie się i otworzy ich trumnę, będzie ona pusta - pozostanie w niej tylko jakiś osobisty drobiazg, na przykład laska lub sandał. 232 ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE - zmarłymi zapewniają błogosławieństwo żywym; świadczą również o jedności i sile rodziny w czasie i przestrzeni. Dary -wskazują, że przodków, jako rodzinę, darzy się odpowiednim szacunkiem i miłością (zob. także ramka poniżej). O silnie synkretycznych tendencjach chińskiej religii świadczy jej zdolność łączenia licznych - i czasami zdawałoby się sprzecznych - pojęć co do losów duszy po śmierci. A zatem dusza po zmarłego, jak się uważa, schodzi do chińskiego świata podziemnego, czyli piekła, gdzie piekielny trybunał sądzi ją za grzechy; następnie dusza odbywa karę i w końcu dostępuje reinkarnacji. Ta starożytna wiara była ugruntowana jeszcze przed przybyciem buddyzmu do Chin w I wieku n.e. Buddyzm dodał własne koncepcje do wcześniej istniejących: ideę karmanu (indywidualnej równowagi zgroma- Święta zmarłych. Dwa doroczne święta mają na celu przebłaganie zmarłych. Jedno z nich, wiosenne święto Czyste i Jasne (Qingming), przeznaczone jest dla przodków. Drugie, święto Głodnych Duchów (Guijie), przypadające na piętnasty dzień siódmego miesiąca księżycowego, ma za zadanie przejednać potencjalnie złośliwe duchy. Qingming przypada dwa tygodnie po wiosennym zrównaniu dnia z nocą. Tego dnia rodziny spotykają się przy rodzinnych grobach na uroczystych piknikach. Wyrywa się chwasty i odnawia inskrypcje. Po zapaleniu trociczek i czerwonych świec rodzina składa zmarłym ofiary z ryżu, wina, herbaty, jedzenia, papierowych ubrań i "pieniędzy duchów". Święto Głodnych Duchów, piętnastego dnia siódmego miesiąca księżycowego, nie ma na celu wzmocnienia jedności rodziny, lecz raczej ochronę społeczności. Podczas siódmego miesiąca księżycowego bramy piekła stoją otworem, a jego mieszkańcy mogą swobodnie chodzić, dokąd chcą. Ci, którzy nie mają troszczących się o nich potomków i są eufemistycznie zwani "dobrymi braćmi", to złośliwe, nieszczęśliwe i potencjalnie niebezpieczne duchy. Święto Głodnych Duchów ma właśnie dostarczyć takim duszom tego, co potrzebują, czyli środków utrzymania i rozrywek (muzyki i przedstawień teatralnych). W dzień Głodnych Duchów, przed stojącym na dworze ołtarzem, odpowiednią uroczystość przy udziale społeczności lokalnej odprawiają mnisi buddyjscy i taoistyczni. Jest to ceremonia przebłagalna. Kapłani wzywają duchy, by okazały skruchę i weszły do buddyjskiej Czystej Ziemi. Te duchy, które nie żałują za grzechy, po uroczystości wracają do piekła, gdzie dalej cierpią. Ofiary w formie pożywienia, składane duchom i przodkom przy tej i innych okazjach, symbolizują stosunki między żywymi a umarłymi. Przodkowie są członkami rodziny, więc ofiarowuje się im pożywienie w domu, w sali przodków (zob. tekst na marginesie str. 230) lub przy grobowcu. Potrawy dla nich są starannie przygotowane i doprawione tak, jak dla żywych; niektórzy szczególnie szanowani przodkowie mogą dostać do jedzenia to, co najbardziej lubili za życia. Natomiast "dobrzy bracia" karmieni są przy kuchennych drzwiach lub w ogóle poza domem, a pożywienie dla nich jest zwykłe - jest to raczej gest niż wyraz troski o ukochanych członków rodziny. Pozostałości ofiary w formie "pieniędzy duchów: Pieniądze te są specjalnie drukowane i mają różne nominały. Zmarli używają ich na swoje utrzymanie w innym świecie; tak jak pozostałe ofiary, pali się je i wysyła przodkom w dymie. NIEŚMIERTELNE CIAŁO I DUSZA 233 -dzonych zasług i win); postać Yamy, króla piekieł, oraz różne poziomy kar w piekle, gdzie grzesznicy doznają cierpień, by wyrównać swą karmiczną równowagę przed powtórnym wcieleniem na ziemi. Po zstąpieniu do piekła dusze stają przed sądem, złożonym z dziesięciu sędziów - przedstawianych w strojach dawnych cesarskich urzędników sądowych - którym podlega dziesięć trybunałów piekielnych, wyrokujących w różnych zbrodniach. Po wyroku dusza płaci za dawne grzechy, przechodząc przez różne poziomy piekła, gdzie cierpi katusze odpowiednie do popełnionych wykroczeń. W końcu dochodzi do ostatniego piekielnego sądu, gdzie - odpokutowawszy za błędy minionego życia - jest reinkarnowana zgodnie z zasługami. Rodziny mogą przyśpieszyć przejście ukochanych zmarłych przez piekło dzięki ofiarom i dobrym uczynkom. W piekle przechowywane są także "księgi życia i śmierci", w których zapisuje się wszystkie przydzielone danej osobie dni. W chińskim folklorze istnieje wiele opowieści o pomyłkach, w wyniku których kogoś skazano na piekło i musiał cierpieć, póki błąd nie został odkryty. Dusza wyjątkowo cnotliwej osoby może nie ulegać reinkarnacji, lecz wstąpić do niebiańskiej hierarchii urzędniczej w charakterze bóstwa. Niebiańska biurokracja stanowi odzwierciedlenie wszystkich typowych aspektów ziemskiej struktury urzędniczej (zob. str. 208), łącznie z jej potencjalnymi niedostatkami: błędami, niekompetencją. Chińskie koncepcje życia pozagrobowego obejmują także nauki buddyzmu Czystej Ziemi. Wyznawcy Amitabhy (Amituo Fo), buddy "Czystej Ziemi", spodziewają się odrodzenia w Zachodnim Raju jako preludium do osiągnięcia nirwany i całkowitego wyzwolenia się z cyklu ponownych narodzin (zob. str. 193). Śmierć i taoizm filozoficzny. Choć chińskie tradycje religijne kładą wielki nacisk na długowieczność i nieśmiertelność (zob. ramka na str. 232 osoby o filozoficznych skłonnościach mają inny stosunek do śmierci i życia pozagrobowego. Filozofowie taoiści nie szukali nieśmiertelności, by umknąć przed śmiercią, lecz delektowali się twórczymi możliwościami nieskończonych, zmiennych wzorców tao. Chętnie witali oni śmierć jako czas, w którym qi, z którego są stworzeni, cudownie przemieniało się w coś innego w akcie kreacji. XVIII-wieczne malowidło na jedwabiu przedstawiające czterech królów, którzy pilnują rejestru wyroków w piekle. 234 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA Słowo "religia". Do niedawna w języku chińskim nie istniało słowo "religia" w jego zachodnim znaczeniu: konkretnego zbioru wierzeń, doktryn i obrzędów. Chińczycy nigdy nie traktowali konfucjanizmu, taoizmu i buddyzmu jako wzajemnie się wykluczających i tradycyjnie mówią o nich po prostu "nauki". Jednak jednym z rezultatów zwiększonych kontaktów z Zachodem od XIX wieku (zob. ramka na następnej stronie) stała się potrzeba oddania znaczenia słowa "religia" w odniesieniu do systemu wiary, takiej jak na przykład chrześcijaństwo. Na początku XX wieku przyjęto neologizm zongjiao, który można przetłumaczyć dosłownie jako "nauki przodków (lub klanu)". Wielu chińskich praktyk i przekonań nie da się dopasować do tego określenia. Chińczycy uważają, że Trzy Nauki znajdują odzwierciedlenie w wielu aspektach codziennego życia, nie zaś tylko w formalnych, "religijnych" obrzędach i aktach kultu. Chodzi tu o zachowanie wobec urzędników, związki, sztukę, a nawet gotowanie. Państwo, rodzina i jednostka. Nauki konfucjanizmu, taoizmu i buddyzmu odegrały znaczną rolę w kształtowaniu chińskiego społeczeństwa, przy czym religia ludowa odzwierciedla etykę i najważniejsze wątki wszystkich trzech systemów. Jednak najbardziej oczywistą rolę odegrał bez wątpienia konfucjanizm - do tego stopnia, że o wielu postawach społecznych wynikających z zasad konfucjańskich mówi się po prostu "chińskie". Na konfucjanizmie oparł się porządek dwóch najbardziej wpływowych organizacji, kształtujących życie Chińczyków: państwa i rodziny. Ideał wyrażony przez konfucjanizm - pełne cnót rządy dla dobra ludzi - stanowił podstawę teorii państwa w cesarskich Chinach. Autokratyczni cesarze wiedzieli, że ich rządy będą oceniane na podstawie etyki konfucjańskiej, więc historię dynastii zapisywali dla osądu przyszłych pokoleń. Ministrowie i urzędnicy musieli wykazać się znajomością nauk Konfucjusza oraz wiernością wobec konfucjańskich zasad. Stosunek między cesarzem a poddanym uważano za analogiczny do najważniejszego związku w chińskim społeczeństwie: związku między rodzicem a dzieckiem, dokładniej zaś między ojcem a synem. Dzieci były winne rodzicom absolutną lojalność i posłuszeństwo. Oczekiwano od nich, że zatroszczą się o nich na starość i urodzą potomstwo, które po śmierci swoich rodziców podejmie troskę o dusze przodków (zob. str. 230-33). Stosunek ten znalazł odzwierciedlenie w tradycyjnym chińskim prawie: ojciec miał prawo zabić nieposłuszne dziecko, natomiast syn mógł być skazany na śmierć za podniesienie ręki na ojca. Tradycyjne społeczeństwo chińskie było autorytarne i hierarchiczne. Zgodnie z myślą konfucjańską każdy członek rodziny i społeczeństwa miał do odegrania odrębną rolę. Kobiety uważano za ucieleśnienie energii yin, zatem za bierne karmicielki, w przeciwieństwie do dynamicznego yang mężczyzn. Według takiego układu kobiety były podporządkowane mężczyznom: jako dziewczynki musiały być posłuszne ojcom, jako mężatki mężom, a w starości - synom. Mężatka powinna okazywać oddanie rodzicom męża, z którymi młoda para często mieszkała. W czasach współczesnych wciąż kładzie się silny nacisk na jedność rodziny i właściwe stosunki między dziećmi a rodzicami, choć już w mniejszym stopniu. Tradycyjne zasady były wystawione na ciężką próbę podczas rewolucji kulturalnej (1966-76), gdy Mao Zedong zachęcał dzieci i młodzież do odrzucania przekonań starszych i rodziców jako burżuazyjnych i kontrrewolucyjnych. To doświadczenie, tak dalece sprzeczne z tradycją synowskiej miłości, niewątpliwie pozostawiło głębokie psychiczne blizny. Nawet w oficjalnie egalitarnej Chińskiej Republice Ludowej daje się zauważyć wyraźną preferencję ze strony rodziców dla synów, a komunistyczna polityka zwalczania przeludnie- Buddyjskie mniszki, wzywające imienia Amituo Fo (buddy Amitabhy) w świątyni na Górze Bębna, niedaleko Fuzhou w prowincji Jżan~ż. PAŃSTWO, RODZINA I JEDNOSTKA 235 -nia, zezwalająca małżeństwom na tylko jedno dziecko, spowodowała, że ludzie na różne sposoby starają się zapewnić, by dziecko to było chłopcem. Wierzenia reprezentowane przez taoizm i buddyzm są wobec konfucjanizmu komplementarne lub alternatywne. Taoizm proponuje wątek kontemplacyjny i ideał powrotu do natury- ucieczkę od miejskiego, pełnego sztucznych form życia. Taoistyczne dążenie do długowieczności znalazło odbicie w takich sztukach, jak tażjichuan i qigong, szeroko praktykowanych w Chinach i nie tylko, mających wzmocnić ciało i wyostrzyć umysł. Wiele innych sztuk, na przykład malarstwo, gotowanie i medycyna, znalazło się pod wpływem taoistycznej nauki o harmonii i równowadze. Także kobietom taoizm proponuje perspektywę inną niż konfucjańska męska dominacja. Buddyzm nie miał większego udziału w kształtowaniu się chińskich tradycji, raczej przysporzył im kolorytu. Buddyjskich mnichów wzywa się do odprawiania chińskich obrzędów pogrzebowych, a recytacja sutr pomaga duszom szybciej przejść przez piekło. Ponadto buddyzm, obiecujący powszechne zbawienie, stanowi dla wielu osób - szczególnie kobiet - ucieczkę od sztywnych, hierarchicznych ideałów konfucjańskich. Wdowy lub kobiety, których dzieci opuściły dom, często stają się świeckimi buddystkami lub wręcz mniszkami. Spotkanie z zachodem. Stosunki Chin z Zachodem w XIX wieku wyrażały się głównie pasmem upokarzających porażek militarnych, jednostronnych traktatów i niepożądanym napływem misjonarzy, dyplomatów i kupców. Te gorzkie doświadczenia, a także poznanie zachodnich poglądów na chińską kulturę, wstrząsnęły samooceną Chińczyków, którzy uważali się wcześniej za arbitrów cywilizacji, i wywarło głęboki wpływ na stosunek do własnych tradycji religijnych. Konfucjanizm, teoretyczna podstawa rządów i moralności przez dwa tysiąclecia, stał się celem ataków jako system ograniczający, przestarzały, odpowiedzialny za polityczną i militarną słabość Chin. W miarę coraz energiczniejszego dążenia do modernizacji i uprzemysłowienia krytykowano buddyzm, taoizm i religie ludowe jako pełne przesądów i stojące na drodze postępu. Jednak tradycja okazała się zbyt silna, by można ją było całkowicie zniszczyć, choć poddawano ją ciężkim próbom. W XX wieku tradycyjna myśl chińska zaakceptowała nowoczesność, nie tylko na Tajwanie, w Hongkongu i emigracyjnych społecznościach chińskich, lecz także w samych Chinach, gdzie komunizm narzucił własne ograniczenia, często przybierające formę surowych prześladowań. Obca filozofia marksizmu-leninizmu została w Chinach przyklejona do miejscowego kontekstu. Mimo iż kolejni przywódcy komunistyczni jak najgorzej wyrażali się o tradycyjnym konfucjanizmie, oficjalna retoryka o pracy dla dobra państwa, partii lub kolektywu nie odbiegała w gruncie rzeczy od tradycyjnego, konfucjańskiego przedkładania dobra zbiorowości nad dobro jednostki. Neony w kształcie smoków i innych symboli z tradycyjnej chińskiej religii ludowej zdobią wieżowce Hongkongu, znacząc jego powrót do Chin w 1997 roku. Rozdział siódmy. Religie Japonii. C. Scott Littleton. Wprowadzenie 238 Pochodzenie i rozwój historyczny WIARA I WSPÓŁISTNIENIE 242 Aspekty boskości ŚWIAT DUCHOWY 246 ŚwiĘte pisma KRONIKI I ŚWIĘTE TEKSTY 250 Święte postacie ŚWIATŁO MĄDROŚCI 252 Zasady etyczne HARMONIA I OŚWIECENIE 256 Święte miejsca KRAJOBRAZ PEŁEN SANKTUARIÓW 258 Święty czas UCZESTNICTWO W ZYCIU DUCHOWYM 262 Śmierć i życie pozagrobowe NIEBO I PIEKŁO 266 Społeczeństwo a religia I DAWNE WIERZENIA WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE 268 SpOŁeczeństwo a religia 270 "NOWE RELIGIE" 270 .~ ~y - ^wu~.- ~s ~mr ~ąN ~i lute -w~ ,~=A Na sąsiedniej stronie: Wyznawcy w tradycyjnych strojach pielgrzymów kłaniają się przed sintoistycznym chramem w Karatsu na wyspie Kiusiu podczas dorocznego, listopadowego święta Kunchi (zob. także str. 262). Posąg Buddy w Kamakurze w Japonii. Budda został przedstawiony w pozycji zazen (pozycji lotosu), według buddystów zen - idealnej dla medytacji. 238 Ofiary złożone przez pielgrzymów na Koya-san (górze Koya), głównej siedzibie sekty shingon, założonej przez Kóbó-daishiego w IX wieku (zob. str. 243, jednej z głównych sekt japońskiego buddyzmu. Wprowadzenie. Mieszkańcy Japonii wyznają równocześnie dwie główne religie - sintoizm i buddyzm, które współistniały i wpływały na siebie nawzajem przez ostatnich półtora tysiąca lat. Sintoizm to religia rodzima, natomiast buddyzm japoński stanowi odgałęzienie religii uniwersalnej, wyznawanej przez setki milionów ludzi we wschodniej i południowo-wschodniej Azji oraz na Zachodzie. Rdzenna religia Japonii nazywana jest "drogą bogów (lub duchów)", co wyraża się zarówno rodzimym wyrażeniem Kami no Michi, jak i synonimicznym słowem shintó, stanowiącym efekt japońskiej wymowy chińskich słów shen ("duch") i tao ("droga"). Oba zwroty pisane są chińskimi ideogramami shen i tao. Od okresu odrodzenia tej religii w XVIII i XIX wieku, shintó jest częściej używanym słowem - co o tyle stanowi paradoks, iż propagatorów tego odrodzenia cechowało antychińskie nastawienie. Korzenie sintoizmu leżą głęboko w japońskiej prehistorii. Jego najstarsza i najbardziej podstawowa koncepcja - karni ("duch", "boska istota" lub "bóg/bogini"; zob. str. 246-9) - wciąż stanowi oś japońskiej świadomości religijnej. Pierwotne źródło buddyzmu znajdowało się daleko od Japonii, w Indiach (zob. Rozdział piąty). Jednak - podobnie jak większość elementów japońskiej cywilizacji - nowa wiara dotarła w połowie VI wieku n.e. do Japonii przez Koreę z Chin, których cywilizacja promieniowała na całą wschodnią Azję. Buddyzm przyniósł też ze sobą znajomość pisma. Teksty buddyjskie były dostępne jedynie w tłumaczeniu na chiński, więc nowo nawróceni japońscy arystokraci - upowszechnienie się buddyzmu wśród niższych warstw ludności zajęło dalszych kilkaset lat musieli nauczyć się czytać chińskie znaki. W tym samym okresie do Japonii dotarł konfucjanizm i taoizm. Obie nauki wywarły głęboki wpływ na shintó i rozwój japońskiego buddyzmu. Rzadko jednak osiągały one status odrębnych sekt religijnych (na przykład na dworze Tokugawów około 1700 roku). Pomimo ogromnego wpływu chińskich wierzeń religijnych, filozofii i sztuki Japonia zawsze pozostawała odrębna od swego sąsiada zza morza. Wkrótce z całą mocą ujawniła się zasadnicza tendencja do przyswajania i przekształcania tego, co zapożyczano z innych krajów. Odłamy buddyzmu mahajana, które zakorzeniły się lub zrodziły w Japonii - "szkoły z Nary", tendai, shingon, jódo-shu i jódo-shinshu, Nichiren-shu i Nichiren-shoshu, zen i inne - wkrótce nabrały wyłącznie japońskiego charakteru. Dlatego też granica między buddyzmem a sintoizmem może czasem wydawać się dość płynna - na przykład wiele bóstw buddyjskich zaczęto czcić zgodnie z sintoistycznym kultem karni (zob. str. 249). W późniejszym okresie w Japonii powstały tak zwane "nowe religie" (zob. str. 270-1), a także zaczęło odradzać się chrześcijaństwo, które WPROWADZENIE 239 dotarło do Japonii już w XVI wieku, ale po pewnym czasie zostało zakazane (zob. str. 244). Rozwój tych kultów wynika, odpowiednio, ze społecznego chaosu ostatnich trzydziestu lat (1837-67) siogunatu Tokugawów oraz gwałtownego rozwoju ekonomicznego po II wojnie światowej. Jednak w każdym wypadku końcowy rezultat był w samej swej istocie japoński, stanowiąc stosunkowo spójną mieszankę zagranicznych i rodzimych idei, obyczajów, obrzędów i wierzeń. Synkretyzm, czyli połączenie w jeden system rozbieżnych wierzeń i praktyk religijnych, od dawna cechował religijne życie Japonii. Ponadto występuje w tym kraju coś, co na Zachodzie uznano by za wysoki stopień "tolerancji dla wieloznaczności". Poza pewnymi istotnymi wyjątkami większość Japończyków prawdopodobnie uznałaby się równocześnie za wyznawców sintoizmu i buddyzmu, nie dostrzegając sprzeczności w praktykowaniu dwóch wiar o tak radykalnie odmiennych korzeniach. Zapewne wiele osób ujęłoby to następująco: shintó jest "religią życia", a buddyzm - "religią śmierci". Dlatego też na przykład zdecydowana większość ślubów w Japonii odbywa się zgodnie z obrzędem shintó, natomiast większość pogrzebów jest buddyjska; cmentarze znajdują się zazwyczaj przy świątyniach buddyjskich. Mówiąc ogólnie, sintoizm skupia się- Rys historyczny. OKRES PREHISTORYCZNY Epoka Jómon (ok. 11000-300 p.n.e.) • Najwcześniejsze kulty płodności Epoka Yayoi (ok. 300 p.n.e.-300 n.e.) • Napływ osadników z południowo-wschodniej Azji; początki sintoizmu Epoka Kofun (ok. 300-552) ok. 400 • Dosiadający koni nomadowie z Azji Środkowej wprowadzają pochówek w kurhanach (kofsen) i figurki ceramiczne haniwa OKRES HISTORYCZNY Epoka Asuka (552-646) 552 lub 538 • Wprowadzenie buddyzmu 592 • Regent Shótoku Taishi uznaje buddyzm za religię dworu Epoka Hakuho (646-710) • Założenie czterech z sześciu buddyjskich "szkół z Nary" Epoka Nary (710-794) • Założenie pozostałych dwóch "szkół z Nary"; pierwszy wielki rozkwit buddyzmu japońskiego 712 • Ono Yasumaro ukiada Kojiki 720 • Powstaje Nihonshoki Epoka Heian (794-1185) 804-806 • Kóbó-daishi i Dengyo-daishi, założyciele sekt tendai i shingon, odwiedzają ważne dla buddyzmu miejsca w Chinach 850-1000 • Tendai i shingon rozprzestrzeniają się w całej Japonii Epoka Kamakura (1185-1333) Honen (1133-1212) zakłada buddyjską sektę Czystej Ziemi (Jódo-shu); Eisai (1141-1215) zakłada sektę rinzai, odłam buddyzmu chan (zen) z Chin; Shinran (1173-1263) zakłada sektę buddyzmu zwaną Prawdziwa Czysta Ziemia ()ódo-shinshu); Dógen (1200-53) zakłada w Japonii pochodzącą z Chin sektę sótó, odłam buddyzmu chan (zen); Nichiren (1222-42) zakłada sektę buddyjską Nichiren-shu Epoka Ashikaga (1333-1568) 1549 • Jezuicka misja św. Franciszka Ksawerego rozpoczyna "stulecie chrześcijaństwa" w Japonii Epoka Momoyama (1568-1603) 1571 • Oda Nobunaga burzy wielki zespół świątynny buddyzmu tendai na górze Hiei; okazuje życzliwość wobec katolicyzmu 1596 • Siogun Toyotomi Hideyoshi zakazuje chrześcijaństwa; nowicjusze zostają zabici Epoka Tokugawa (1603-1868) 1615 • Wygnanie misjonarzy chrześcijańskich 1638 • Siogun lemitsu wprowadza edykty antychrześcijańskie; wzrost znaczenia buddyzmu poł. XVIII w. • Początek odrodzenia sintoizmu pocz. XIX w. • zaczynają pojawiać się "nowe religie" (np. Tenrikyo w 1838 roku) Epoka Meiji (1868-1912) 1872 • Cesarz Meiji odwołuje antychrześcijańskie edykty; początki "sintoizmu państwowego"; buddyzm prześladowany przez krótki czas Epoka Taishó (1912-26) • Odrodzenie buddyzmu Epoka Shówa (1926-1989) 1945 • Po klęsce Japonii w II wojnie światowej siły okupacyjne USA wymuszają zniesienie sintoizmu państwowego i odrzucenie boskiego statusu rodu cesarskiego przez cesarza Hirohito 1950-60 • Rozkwit "nowych religii", np. Soka Gakkai Epoka Heisei (1989-) 1995 • Atak trującym gazem w tokijskim metrze, przeprowadzony przez sektę Aum Shinrikyo WPROWADZENIE 241 -na sprawach związanych z tym światem, na prokreacji, płodności, duchowej czystości i fizycznym zadowoleniu. Buddyzm natomiast, choć nie odrzuca świata doczesnego, zawsze większy nacisk kładł na zbawienie i możliwość życia po śmierci. W istocie rozwój buddyjskich sekt Czystej Ziemi był odpowiedzią na to właśnie duchowe zapotrzebowanie. Wszelka ocena roli, jaką religia odgrywa we współczesnym społeczeństwie japońskim, musi brać pod uwagę podstawowe cechy japońskiej kultury. Najważniejsze jest podporządkowanie jednostki grupie, obrazowo ujęte w japońskim powiedzeniu: "gwóźdź, który wystaje, trzeba wbić młotkiem". Wielu uczonych uważa, że cecha ta wynika z konieczności ścisłej współpracy i kolektywnego podejmowania decyzji, niezbędnych przy uprawie ryżu - aż do niedawna głównego źródła utrzymania Japończyków. Uprawa ryżu, wprowadzona w Japonii pod koniec pierwszego tysiąclecia przed naszą erą, jest niezwykle pracochłonna; przed epoką mechanizacji każdą roślinkę trzeba było osobno posadzić w mokrej ziemi. Nawet w czasach współczesnych wszyscy członkowie rodziny podporządkowują osobiste plany wspólnej pracy dla osiągnięcia jak najwyższych zbiorów - a zatem możliwości przeżycia dla wszystkich. Na wyższym szczeblu organizacji jest to sprawa wsi, w której kilka gospodarstw wzajemnie sobie pomaga sadząc, pieląc i zbierając. Taka społeczna współpraca i idący z nią w parze brak indywidualizmu od samego początku cechowały zarówno sintoizm, jak i buddyzm japoński. Od wielu wieków obie religie za najwyższą cnotę uważały podporządkowanie się jednostki dobru większej wspólnoty - uprawiającej ryż wioski, feudalnej posiadłości rządzonej przez zamkniętą elitę samurajską, bądź zespołu pracowników zatrudnionych, w wielonarodowej korporacji. Gankakeema (tabliczki modlitewne) pozostawione przez wiernych w buddyjskiej świątyni Kiyomizu w Kioto. Miasto było stolicą cesarstwa od 794 roku (nosiło wówczas nazwę Heian) do 1868 roku. Jest to jeden z najważniejszych ośrodków japońskiego buddyzmu. 242 POCHODZENIE I ROZWÓJ HISTORYCZNY Wiara i współistnienie. Haniwa -figurka wojownika, być może oddającego cześć bóstwu lub swemu panu - znaleziona w Ya-mato-mwa. w prefekturze łbaraki we wschodniej części Honsiu. Źródeł sintoizmu należy szukać głęboko w prehistorii. Brak odpowiedzi na pytanie, czy w prehistorycznej kulturze Jómon (około 11000-300 p.n.e.) istniały wierzenia, skupiające się wokół kultu karni w formie w jakikolwiek sposób zbliżonej do dzisiejszej. Ówcześni mieszkańcy wysp japońskich - nie znające pisma, na poły nomadyczne ludy zbieraczy i rybaków - stworzyli dogu, stylizowane figurki kobiece o wydatnych piersiach i biodrach. Wierzenia związane z dogu nie są dokładnie znane, ale prawdopodobnie dowodzą one istnienia kultu płodności. Dogu często umieszczano w pobliżu grobów lub bezpośrednio w nich. Przedtem figurkę łamano, co być może wyrażało rytualne "zabójstwo", mające na celu uwolnienie "istoty" dogu. Jednak kwestia, czy ta "istota" pojmowana była w kategoriach choćby odległe przypominających pierwotne sintoistyczne karni, pozostaje wyłącznie w sferze spekulacji. Dowody ikonograficzne na istnienie sintoizmu zaczynają się pojawiać równocześnie z początkiem bardziej złożonej kultury Yayoi (około 300 p.n.e.-300 n.e.). Wśród darów grobowych kojarzonych z ludem Yayoi - rolnikami uprawiającymi ryż, których ojczyzna leżała prawdopodobnie gdzieś w Azji Południowo-Wschodniej lub południowych Chinach - znajdowano niewielkie wyobrażenia spichlerzy ryżowych, zaskakująco podobnych do architektury chramu w Ise, która pozostała niezmieniona przez co najmniej 1200 lat (zob. str. 258). Występują również kobiece figurki symbolizujące płodność oraz kamienne maczugi, prawdopodobnie o fallicznym charakterze. Wprowadzenie uprawy ryżu na pólkach ryżowych pociągało za sobą obrzędy związane z siewem i zbiorami, zapewne w swej istocie podobne do związanych z ryżem obrzędów sintoistycznych, zachowanych po dziś dzień na japońskiej wsi. Z kultem płodności ludu Yayoi ściśle związane są klejnoty zwane ma-gatama, obrzędowe lustra i święte miecze. Wszystkie te przedmioty odgrywają znaczącą rolę w mitologii shintó i po dziś dzień wchodzą w skład cesarskich regaliów. Wielu uczonych przypuszcza, że kult ujigami, bóstw związanych z najstarszymi japońskimi uji (klanami), ukształtował się w tym okresie. Najważniejszym ujigami była (i jest) Amaterasu, bogini słońca (zob. str. 247), mitologiczna przodkini uji Yamato ("klanu Słońca"), czyli japońskiej rodziny cesarskiej. W IV wieku n.e. Japonia została podbita przez dosiadających koni nomadów z Azji Środkowej, co niemal na pewno było wynikiem ataku elitarnych wojowników, nie zaś masowej inwazji ludności. Przybysze wprowadzili nową formę grobowca wodza: kofun, czyli kurhan, przypominający swym kształtem dziurkę od klucza. Haniwa, wotywne figurki koni i wojowników, układano często na obrzeżach tych masywnych kopców, by towarzyszyły zmarłemu panu w podróży na tamten świat. WIARA I WSPÓŁISTNIENIE 243 Przed początkiem VI wieku cesarz Yamato, wywodzący się z regionu, który wciąż nosi taką samą nazwę, rozciągnął swą władzę na większą część kraju na południe i zachód od równiny Kanto (zob. mapa na str. 239). Do tego właśnie zalążka państwa przybyła pierwsza większa grupa buddyjskich misjonarzy. Tradycyjny przekaz podaje, że działo się to w 552 roku, ale zdaniem uczonych bardziej prawdopodobny jest rok 538. Według spisanych w 720 roku kronik Nihonshoki (zob. str. 250) niedawno nawrócony król Paekche w południowo-zachodniej Korei wysłał misjonarzy na dwór Yamato, polecając nową religię z dalekich Indii swemu japońskiemu "bratu". Wiele osób na dworze Yamato z entuzjazmem przyjęło nową religię chociaż w dość sintoistyczny sposób, wielbiąc statuetki Buddy jako przejawy potężnego karni - inni zaś sprzeciwiali się jej wpływom. Jednak w 592 roku regent Shótoku Taishi uznał buddyzm za oficjalną religię dworu cesarskiego. W ciągu następnych dwustu lat buddyzm szybko zyskiwał wpływy wśród cesarskiej arystokracji, natomiast większość Japończyków oparła się wpływom nowej religii aż do początku epoki Heian (794-1185). W 806 roku dwaj mnisi, Kóbó-daishi i Dengyo-daishi, powrócili do Japonii po pobycie w Chinach i założyli dwie nowe sekty na wzorach chińskich - odpowiednio shingon (z chińskiego zhen yan - "prawdziwy świat") i tendai (od Tiantai, góry i nazwy sekty we wschodnich Chinach). Obie sekty miały swe ośrodki- Szkoły z Nary. W latach 625-738 japońscy mnisi, którzy studiowali w Chinach, założyli w Narze, pierwszej stolicy Japonii, lub w jej pobliżu, sześć ważnych szkół buddyjskich: jojitsu (625), sanron (625), hossó (654), kusha (658), kegon (736) i ritsu (738). Każda ze "szkół z Nary" miała związki ze świątynią-matką w Chinach. Najlepiej znaną z tych szkół jest prawdopodobnie kegon. Jej siedzibą jest wzniesiona z drewna świątynia Todai-ji w Narze, w której mieści się ogromna statua Buddy z brązu. Jest to jedna z najsławniejszych budowli w Japonii. Książe Shótoku. Książę Shótoku (Shótoku Taishi), drugi syn cesarza Yomei, urodził się w 574 roku, zaledwie dwadzieścia lat po przybyciu pierwszych misjonarzy buddyjskich. Jego ojciec był jednym z pierwszych cesarzy, którzy przyjęli nową wiarę, i starał się, by syn poznawał buddyjskie koncepcje niemal od chwili urodzenia. W 587 roku przyszłość buddyzmu w Japonii została zapewniona, gdy klan Soga, popierający nową wiarę, pokonał konserwatywną koalicję, na czele której stał ród Mononobe. Potem, gdy młody Shótoku został regentem w imieniu swej ciotki, cesarzowej Suiko, mógł w 592 roku ogłosić buddyzm oficjalną religią dworu Yamato. Wkrótce później założył (a być może też sam zaprojektował) ważny ośrodek buddyjski w Horyuji koło Nary. Przez całe swe panowanie nieustannie starał się popierać buddyzm. Dlatego też Shótoku często nazywany jest "założycielem buddyzmu japońskiego". Jednak jego wkład w rozwój religii japońskiej nie ograniczał się do popierania buddyzmu. Znał także klasyków chińskich i starał się wprowadzić do Japonii konfucjanizm i taoizm. W 604 roku wydał sławną "Konstytucję w siedemnastu artykułach", w której położono nacisk na wiele etycznych zasad buddyjskich i konfucjańskich. Do chwili śmierci Shótoku w 622 roku Japonia zmieniła się z leżącego na uboczu, niemal niepiśmiennego protopaństwa w cywilizowane, wysoce rozwinięte cesarstwo, wzorowane na chińskim. ' f. Is .f; ;~; I~• 1 ~; ~ i,.. \ _ Książę Shótoku: wiszący zwój z ok. 1850 roku. Sam książę, założyciel japońskiego buddyzmu, stał się przedmiotem powszechnej czci. 244 POCHODZENIE I ROZWÓJ HISTORYCZNY - na szczytach gór w pobliżu nowej stolicy Heianu (Kioto) - shingon na górze Koya, a tendai na górze Hiei. Z tych ośrodków wyruszali misjonarze nowych sekt, przemierzając kraj. W IX i X wieku liczba nawróconych na buddyzm gwałtownie wzrosła. Później Kioto stało się głównym ośrodkiem sekt zen, które przybyły z Chin w XII i XIII wieku (zob. str. 252). Buddyści nie starali się usunąć ani zastąpić shintó, ale zakładali świątynie w pobliżu chramów sintoistycznych i twierdzili, że między oboma wyznaniami nie zachodzi zasadnicza sprzeczność. Pod koniec epoki Heian takie wzajemne przenikanie się doprowadziło do powstania ryobu shintó, czyli "podwójnego shintó", w którym sintoistyczne karni i buddyjscy bosatsu (bodhIsatzury; zob. str. 176-7) zostali formalnie połączeni w jedne bóstwa. Chrześcijaństwo w Japonii. W 1549 roku Franciszek Ksawery, portugalski ksiądz i jeden z założycieli zakonu jezuitów, przybył do Japonii na czele chrześcijańskiej misji - zaledwie cztery lata po wizycie pierwszych portugalskich statków handlowych. Nową religię popierał, w każdym razie implicite, potężny dażmyó (książę feudalny) Oda Nobunaga (1534-82), który robił skuteczny użytek z europejskiej broni. Nowa wiara szybko się rozprzestrzeniała i w początkach lat osiemdziesiątych XVI wieku właściwie wszyscy dażmyó na wyspie Kiusiu nawrócili się wraz ze swymi poddanymi. Także w innych regionach, w tym w stolicy Kioto, istniały większe zgrupowania chrześcijan. W sumie liczba nawróconych musiała sięgać niemal miliona. Nie ma żadnych dowodów, że sam Nobunaga przeszedł na katolicyzm, choć na jednym z ostatnich portretów przedstawiony został z krucyfiksem. W 1582 roku Nobunaga został zabity przez podwładnego. Jego miejsce zajął Toyotomi Hideyoshi (1536-98), główny generał Nobunagi. W 1587 roku odrzucił on politykę tolerancji wobec chrześcijaństwa. Znaczną liczbę japońskich nowicjuszy w zakonie jezuickim ukrzyżowano - dziś nazywa się ich "japońskimi męczennikami" - a misjonarzy wygnano. Oficjalnie chrześcijaństwo zostało zabronione w 1596 roku. Prześladowania straciły nieco na sile w czasach Tokugawy Ieyasu (1542-1616), następcy Hideyoshiego i założyciela siogunatu Tokugawów, którzy rządzili Japonią od 1603 do 1867 roku. Jednak już wnuk Ieyasu, siogun Tokugawa Iemitsu, zacięcie prześladował chrześcijan. Na przykład podejrzanych o wyznawanie chrześcijaństwa, którzy odmawiali podeptania wizerunku Najświętszej Marii Panny, natychmiast ścinano. W obliczu takich represji większość chrześcijańskich duimyó i ich pod danych odeszła od wiary. Do 1640 roku tak zwane "stulecie chrześcijaństwa" w Japonii dobiegło końca. Niewielka garstka japońskich katolików, zamieszkała głównie w Nagasaki i okolicach, nadal praktykowała w tajemnicy. Gdy antychrześcijańskie edykty odwołano w 1872 roku, ci wyznawcy Chrystusa już przez ponad dwieście lat nie mieli żadnego kontaktu z Rzymem i znaczna część ich praktyk religijnych daleko odbiegła od zasad chrześcijańskich (na przykład pobożny stosunek do Jezusa i Marii zaczął przypominać kult potężnych sintoisTycznyCh karni lub buddyjskich bosatsu). Większość z nich odmówiła powrotu do kościoła katolickiego i ten niewielki odłam chrześcijaństwa stanowi obecnie maleńki fragment w japońskiej mozaice religijnej. Obecnie w liczącej niemal 130 milionów mieszkańców Japonii jest około 600000 chrześcijan. Ten teologiczny synkretyzm często przedstawiano w formie wizerunków kaMI w ludzkiej formie, "śniących" o swych odpowiednikach bosatsu. Ostatnie lata epoki Heian znaczyła krwawa wojna domowa, zakończona wyznaczeniem Minamoto no Yoritomo na nowe cesarskie stanowisko sioguna, czyli "generalissimusa". Potem nastąpiło czterysta lat niemal nieustannych starć wewnętrznych, które doprowadziły wielu kapłanów do przekonania, że już nadszedł mappó, "wiek chaosu", zapowiadany przez buddyzm mahajana (zob. str. 266-7). W początkach epoki Kamakura (1185-1333), w odpowiedzi na to duchowe wyzwanie, powstały trzy sekty: jódo-shu (sekta Czystej Ziemi), jódo-shinshu (sekta Prawdziwej Czystej Ziemi) i Nichiren-shu (sekta Nichirena). Założyciele tych nowych odgałęzień buddyzmu: Hónen (1133-1212), Shinran (1173-1263) i Nichiren (1222-82) kształcili się w wielkim zespole świątynnym buddyzmu tendai na górze Hiei. Najważniejszym wydarzeniem religijnym w epokach Ashikaga i Momoyama (1333-1603) było przybycie chrześcijaństwa w 1549 roku, ale początkowe postępy misyjnej działalności na terenie Japonii skończyły się po śmierci Ody Nobunagi, pierwszego zwolennika chrześcijaństwa (zob. ramka na poprzedniej stronie). W czasach siogunatu Tokugawów (1603-1868) rozwijał się głównie buddyzm, szczególnie sekty Czystej Ziemi. Tokugawa przyjęli także hierarchiczną filozofię chińskiego neokonfucjanizmu (zob. str. 205); jedyną konfucjańską świątynię w Tokio założył piąty siogun Tokugawa w 1690 roku. Znaczącą rolę, szczególnie wśród inteligencji, zaczął odgrywać także taoizm. Pod koniec XVIII wieku wysiłki Motooriego Norinagi (1730-1800) i innych uczonych sintoistycznych doprowadziły do odnowy zainteresowania Kojiki, Nihonshoki i innymi starodawnymi tekstami shintó (zob. str. 250). Sto lat później odrodzenie shintó, silnie podkreślające kult cesarza, przyczyniło się w znacznym stopniu do upadku gospodarczo dogorywającego siogunatu i odnowienia władzy cesarskiej przez cesarza Meiji w 1868 roku. W latach bezpośrednio po restauracji Meiji, sintoizm stał się oficjalną religią Japonii (zwaną "sintoizmem państwowym"), a buddyzm przeżył krótki okres zmierzchu (zob. tekst na prawym marginesie). W latach siedemdziesiątych XIX wieku misjonarze wielu wyznań chrześcijańskich powrócili do znów tolerancyjnej Japonii, ale niewielu Japończyków widziało sens odchodzenia od shintó, wiary ściśle związanej z cesarstwem, a zatem z rosnącym dobrobytem, wynikającym z prowadzonego przez rząd uprzemysłowienia na zachodnią modłę. Obecnie jedynie około 600000 Japończyków jest wyznawcami Chrystusa. Ważnym zjawiskiem w najnowszej historii Japonii jest rozwój shinko shukyo ("nowych religii"). Terminem tym określa się rozliczne sekty, które zaczęły powstawać w początkach XIX wieku, w czasach społecznego chaosu, znaczącego upadek podtrzymywanego przez siogunat feudalizmu. Sekty te w większości stanowiły mieszankę shintó i buddyzmu, ale od czasu restauracji w okresie Meiji przyjęły także elementy chrześcijaństwa i innych wyznań (zob. str. 270-1). WIARA I WSPÓŁISTNIENIE 245 Prześladowania Buddyzmu. Triumf shintó po restauracji Meiji doprowadził do wystąpień przeciwko buddyzmowi, popieranemu przez siogunat. Liczące wiele lat buddyjskie symbole siłą usunięto z głównych świątyń, a w latach siedemdziesiątych XIX wieku buddyjscy mnisi stracili znaczenie, jakim cieszyli się w czasach Tokugawów. Muzea i prywatni kolekcjonerzy w Europie i Ameryce stanowili chłonny rynek na bezcenne przedmioty usunięte ze świątyń przez antybuddyjskich zelotów przy milczącej zgodzie władz. Jednak pod koniec lat osiemdziesiątych XIX wieku cesarski rząd położył kres prześladowaniom i buddyzm szybko odbudował swoje wpływy. Sintoizm pozostał religią państwową aż do 1945 roku, ale historyczna równowaga między oboma wyznaniami została przywrócona i trwa po dziś dzień. Sintoizm państwowy stracił swą pozycję po drugiej wojnie światowej i od tej pory żadne wyznanie nie ma oficjalnego statusu. XVIII-wieczna mapa buddyjskiego "seminarium"sekty tendai na Hieżaan (górze Hiei) niedaleko Kioto. Uczyło się tu wielu założycieli japońskich sekt buddyjskich, w tym Hónen, Shinran, Nicbiren, Eisai i Dógen (zob. str. 252-3). 246 ASPEKTY BOSKOŚCI Cesarski mit. Region Izumo w Japonii wniósł ważny wkład do mitologii shintó; szczególnie chodzi tu o historię ustanowienia rządów Jimmu Tenno, pierwszego cesarza, i japońskiego rodu cesarskiego. Po wygnaniu Susanoo z nieba (zob. ramka na następnej stronie), zszedł on na "Czerwoną Równinę" (Ziemię), gdzie uratował piękną dziewczynę, której zagrażał smok. W jednym z jego ośmiu ogonów Susanoo znalazł magiczny miecz Kusanagi i ofiarował go siostrze, bogini Amaterasu, jako dar pokoju. Ożenił się z dziewczyną, wzniósł pałac koło Izumo i dał początek dynastii potężnych bóstw, które rządziły ziemią. Największym z nich był Okuninushi, "Wielki Pan Kraju". Amaterasu, przestraszona potęgą Okuninushięgo, wysłała swego wnuka Honinigiego, by przywrócił jej władzę nad ziemią. Osiągnięto kompromis: poczynając od potomka Honinigiego, Jimmu Tenno, ziemią będą rządzić ziemscy potomkowie Amaterasu jako cesarze, natomiast Okuninushi zostanie wiecznym boskim strażnikiem kraju. Świat duchów. Japońskie słowo karni często tłumaczy się jako "bóstwo" (bóg lub bogini), ale w rzeczywistości określa ono bardzo szeroki wachlarz duchowych istot, razem z wieloma tajemniczymi i nadprzyrodzonymi siłami i "bytami". W Kojiki (zob. str. 250) mówi się, że istnieje osiem milionów kdmi, co po japońsku oznacza nieskończoną liczbę. Należą do nich niezliczone, mgliście określone opiekuńcze bóstwa klanów, wiosek i okolic (ujigamż); "duchy miejsca" - uosobienie wyróżniających się cech geograficznych, w tym gór, rzek i wodospadów; inne zjawiska naturalne, na przykład kamikaze ("boski wiatr") - tajfun, który uratował Japonię przed mongolską inwazją z morza w XIII wieku. Wśród karni są też oni - demoniczne, mściwe duchy (zob. str. 248), inne zaś powstały z połączenia importowanych dobrotliwych bóstw: buddyjskich i taoistycznych. Duchy przodków to kolejna ważna kategoria karni. W sintoizmie wierzy się, że duch danej osoby staje się karni po śmierci ziemskiego "gospodarza", a kdmi przodków rodziny są czczone w domowych kapliczkach. Niektóre karni antenatów, na przykład duchy cesarza Meiji (1867-1912), który zmodernizował kraj, i innych władców, mogą stać się przedmiotem szerszego kultu. Kaplica Meiji znajduje się w najważniejszym chramie sintoistycznym w Tokio. Karni wszystkich Japończyków, poległych na wojnach od 1872 roku, są nadal czczone w tokijskim kontrowersyjnym chramie Yasukuni (zob. str. 268). Najlepiej znane karni to antropomorficzni bogowie i boginie, zrodzeni w zamierzchłych czasach, zwanych przez starożytne teksty "epoką bogów" (zob. ramka na następnej stronie). Są to "niebiańscy karni (dmatsukama), na przykład szeroko czczona bogini słońca Amaterasu, i "ziemscy karni, na przykład popularny Okuninushi, bóg opiekujący się Japonią i jej cesarzami (zob. tekst na marginesie). Okuninushi jest czczony w Izumo Taisha, drugim co do ważności chramie sintoistycznym po przybytku Amaterasu w Ise. Do innych znaczniejszych karni należy Inari, bóg ryżu, powszechnie czczony za to, że zapewnia dobre zbiory ryżu, a co za tym idzie - ogólny dostatek. Dlatego też jego kult jest szczególnie rozpowszechniony wśród sklepikarzy, kupców i rzemieślników. Wysłannikiem i opiekunem Inari jest lis, więc wizerunki tego zwierzęcia występują we wszystkich chramach tego boga. W starożytnych czasach Inari uważano także za patrona płatnerzy. Tak zwanych "siedmiu bogów szczęścia" stanowi ucieleśnienie różnych pożądanych cech. Najpopularniejsi z nich to Daikokuten i jego syn Ebisu, reprezentujący materialny dostatek i często wspólnie zajmujący świątynie. Daikokuten, zazwyczaj przedstawiany z wielkim workiem na lewym ramieniu, jest szczególnie czczony przez kucharzy i właścicieli restauracji. Często identyfikowany jest z Okuninushim, znanym także jako Daikoku - Jimmu Tenno w drodze, która doprowadzi go na tron jako pierwszego cesarza Japonii. Grafika XIX-wieczna. ŚWIAT DUCHÓW 247 "Epoka bogów. Dzieje wielkich sintoistycznych bogów i bogiń opisano w epopejach Kojiki i Nihonshoki (zob. str. 250-51). Opowiadają one o zamierzchłej epoce, zwanej "epoką bogów", gdy bóstwa działały na ziemi, zanim jeszcze ustanowiły tu rządy swych śmiertelnych potomków -cesarzy, a same wycofały się do nieba. Początkowo, gdy świat był płynnym, burzliwym, bezkształtnym chaosem, powstało siedem kolejnych pokoleń niewidzialnych karni. W ósmym pokoleniu powstał bóg Izanagi i bogini Izanami. Stojąc na "pływającym moście niebios" (prawdopodobnie tęczy), zanurzyli oni ozdobioną klejnotami włócznię w galaretowatej masie, tworząc wyspę Onogoro. Był to pierwszy stały ląd. Izanagi i Izanami zeszli na wyspę. Tam uświadomili sobie, że różnią się płcią, i połączyli się. Jednak pierwszym potomkiem Izanami było "dziecko-pijawka" (czyli potwór), więc para szukała pomocy u starszych karni. Następnie Izanami urodziła wielu karni, a także wyspy tworzące archipelag japoński. Jednak narodziny ostatniego dziecka, boga ognia, skończyły się takim poparzeniem, że umarła i odeszła do Yomi, krainy zmarłych (zob. str. 267). Izanagi udał się za nią do Yomi, na próżno usiłując odzyskać ukochaną żonę. Spotkał ją, ale gdy go poprosiła, by na nią nie patrzył, nie wysłuchał jej prośby. Zobaczył, że Izanami stała się gnijącym, potwornym demonem, i uciekł w przerażeniu, ścigany przez Izanami i tak zwane "wiedźmy z Yomi". Ledwo udało mu się ujść z życiem. By oczyścić się po pobycie w Yomi, Izanagi wykąpał się w rzece Hi (zob. mapa na str. 239). Podczas kąpieli z jego lewego oka urodziła się bogini słońca Amaterasu, z prawego oka - bóg księżyca Tsukiyomi, a z nosa bóg burzy, Susanoo. Następnie Izanagi oddalił się na wyspę Kiusiu, gdzie dziś można znaleźć świątynie ku czci jego i Izanami. Przed odejściem Izanagi przekazał władzę swemu potomstwu: Amaterasu, która miała być najwyższym bóstwem, Tsukijomi został panem nocy, a Susanoo panem morza. Jednak Susanoo zazdrościł swojej siostrze i szalał z wściekłości w niebiosach, powodując chaos. W odpowiedzi Amaterasu zamknęła się w "niebiańskiej jaskini ciemności", przez co świat został pozbawiony światła, a uprawy zaczęły ginąć. W końcu podstępem skłoniono ją do powrotu i wówczas światło słoneczne znów zajaśniało. Po ponownym pojawieniu się bogini słońca Susanoo został wygnany, a najwyższa władza Amaterasu umocniła się. Jej potomek Jimmu został pierwszym cesarzem (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony). Ustanowienie cesarskiego rodu oznaczało koniec "epoki bogów". XIX-wieczny tryptyk ukazujący Amaterasu, boginię słońca, wynurzającą się w promiennym świetle z ,,Niebiańskiej jaskini Ciemności: Wyszła z jaskini dopiero wtedy, gdy inne bóstwa podstępem przekonały ją, że jej odbicie w lustrze - święty symbol sintoizmu - było potężniejszą od niej samej boginią słońca. Sugerowano, że ten epizod opowiada o zaćmieniu Słońca. 248 ASPEKTY BOSKOŚCI Złe duchy. W tradycji japońskiej większość złych duchów, czyli oni ("demonów"), jest niewidzialna. Niektóre z nich to duchy zwierząt, które mają moc wstępowania w ludzi. Jednym z najgroźniejszych jest duch lisa - człowiek przez niego opanowany jest wystawiony na wszelkie nieszczęścia, w tym choroby i śmierć. W niektórych wiejskich rejonach Japonii, szczególnie na północy, gdzie najlepiej zachowały się dawne wierzenia i zwyczaje, istnieją yamabushi ("górscy wojownicy"; zob. str. 260), uważani za szczególnie zdolnych egzorcystów, umiejących przywracać zdrowie ofiarom złych duchów. Inny rodzaj złego ducha to obake. Także te istoty potrafią wyrządzić znaczne szkody, można je jednak odpędzić poprzez odpowiednie obrzędy. - sama. Ebisu niesie wędkę w lewej ręce, a rybę tai pod pachą. Pozostała piątka to Benten (bóg umiejętności muzycznych i innych sztuk), Fukurokuju (bóg pomyślności), Hotei (bóg wspaniałomyślności), Jurojin (bóg długowieczności) i Bishamonten (bóg hojnej i łaskawej władzy). Buddyzm japoński, zgodnie z tradycją mahajana, wielbi szeroki zestaw świętych istot znanych jako butsu (sanskr. buddha) i bosatsu (sanskr. bodhisattwa; zob. str. 176-7). Zwłaszcza trzy z tych boskich istot zajmują czołowe miejsca w japońskim buddyzmie: Amida, Kannon i Jizo. Najważniejszy z nich jest butsu Amida (sanskr. Amitabha), władający w Czystej Ziemi, czyli Zachodnim Raju, centralnej koncepcji sekty tendai i jej odgałęzień Czystej Ziemi (zob. str. 193). Najpopularniejszym buddyjskim bóstwem po Amidzie jest Kannom pochodzący bezpośrednio od chińskiej bogini Guanyin (zob. str. 211), a jeszcze wcześniej od indyjskiego męskiego bodhisattwy Awalokiteśwary (zob. str. 176). Przedstawiany w Japonii jako bóstwo żeńskie, Kannon jest opiekunem dzieci, zmarłych dusz i kobiet rodzących; jest to także bosatsu, do którego wyznawcy zwracają się o litość i wybaczenie. "Boginię" Kannon często opisuje się jako "Kannon o Tysiącu Ramion", co oznacza, iż bóstwo ma nieograniczone pokłady współczucia, które rozdaje wyznawcom. Świątynie poświęcone Kannon można znaleźć w Japonii nieomal wszędzie. Bosatsu Jizo także zajmuje się dziećmi, szczególnie duszami zmarłych dzieci (w tym, w ostatnich czasach, płodów usuniętych drogą aborcji). Maleńkie Jizo-ya, czyli świątynie Jizo, występują w całej Japonii. Łatwo je rozpoznać przez zbiór niewielkich wizerunków bosatsu w czerwonym sza- Tenjin: niebiański biurokrata. Najlepszym przykładem postaci historycznej, która stała się znaczącym sintoistycznym kdmi, jest Sugawara no Michizane, znany jako Tenjin, czyli "Niebiańska Osoba". Tenjin (845-903), znakomity administrator i uczony, był u szczytu swej kariery na dworze w Heian (Kioto), gdy kilku zazdrosnych kolegów uknuło przeciw niemu spisek. Tenjin został niesłusznie oskarżony o nadużycie władzy i wygnany z rodzinnego miasta. Resztę życia spędziił jako polityczny banita. Po jego śmierci Heian nawiedzaiy nieustające pożary i plagi. Władze cesarskie, przekonane, że jest to boska odpłata za sposób, w jaki potraktowały Tenjina, starały się ułagodzić gniewnego ducha, wznosząc dużą świątynię jego kdmi chram Kitano Temmangu, który po dziś dzień pozostaje jednym z najważniejszych w Kioto. Historia mówi, że warunki w Heian natychmiast uległy poprawie. Wkrótce Tenjin został ważnym członkiem sintoistycznego panteonu, czczonym w całej Japonii. Uważa się, że szczególnie pomocny jest w sprawach związanych z edukacją. Regularnie wzywają go studenci przed ważnymi egzaminami i uczeni szukający boskiej pomocy w prowadzonych badaniach. ŚWIAT DUCHÓW 249 -lu i z częścią ubrania zmarłego dziecka. Jizo jest opiekunem wszystkich cierpiących. Uważa się, że jest w stanie wyzwolić dusze z Jigoku ("piekła"; zob. str. 267) i zaprowadzić je do Czystej Ziemi. W kulcie ludowym różnica między sintoistycznymi karni a buddyjskimi bosutsu i butsu jest bardzo niewyraźna. Czasami dawni kapłani shintó używali zwrotu "natura karni" w sposób analogiczny do buddyjskiego "natura buddy". W tym rozumieniu karni i bosatsu zasadniczo się uzupełniają, a wiele bóstw odgrywa ważną rolę w obu wyznaniach - na przykład Hachiman (zob. tekst na marginesie). Także Kannon i Jizo wielbieni są jako karni przez większość Japończyków. Hachiman nie jest jedynym bóstwem o historycznych czy quasi-historycznych korzeniach. Innym jest na przykład Tenjin, a wśród najnowszych - cesarz Meiji. Japońscy buddyści czasami wzywają duchy buddyjskich mistrzów: Hónena, Shinrana i Nichirena (zob. str. 253-5). Hachiman. Sintoistyczny karni Hachiman to ważny bóg-wojownik, w dużej mierze ukształtowany na wzór na poły legendarnego cesarza Ojina (około 300 n.e.). Kult Hachimana jest rozpowszechniony w całej Japonii, a czci się go tak w świątyniach shintó, jak buddyjskich. Przede wszystkim zaś jest opiekuńczym bóstwem świątyni Todaiji w Narze (gdzie znajduje się największy posąg Buddy w Japonii) i kaplicy Hachimana w Kamakurze. Właśnie w świątyniach Hachimana najczęściej odprawia się obrzęd, zwany omżyamairi, podczas którego dzieci - w przypadku Hachimana głównie chłopcy - po raz pierwszy dostępują oczyszczenia (zob. str. 264). Równocześnie wizerunek Hachimana można znaleźć w wielu świątyniach buddyjskich, gdzie jest czczony jako bosatsu. Posąg Hachimana, wykonany przez rzeźbiarza Kaikei, działającego w Narze w XIII wieku. Uderzający realizm tej postaci jest typowy dla epoki Kamakura (1185-1333. Boga przedstawiono w habicie buddyjskiego mnicha. 250 ŚWIĘTE PISMA Buddyjski mistrz kaligrafii w Tokio, pracujący nad zwojem. Kaligrafia przybyła z Chin i stała się znaczącą dziedziną sztuki, szczególnie po wynalezieniu uproszczonego pisma japońskiego w IX wieku (zob. str. 253. Nihonshoki. Zapewne czołowe klany japońskie nie były zadowolone z Kojiki, jeszcze zanim Ono Yasumaro zakończył pracę (zob. tekst główny), ponieważ podkreślano tam przede wszystkim historię rodu cesarskiego, kosztem ich własnych. Dwór postarał się ułagodzić ich niezadowolenie, zamawiając Nihonshoki ("Kroniki Japonii") u zespołu dworskich urzędników. Ono stworzył dość prostą opowieść, natomiast autorzy Nihonshoki czuli się zobowiązani, by każde ważne mitologiczne wydarzenie opowiadać z różnych punktów widzenia, przedstawiając wersje uświęcone w każdym z głównych klanów. W rezultacie powstała zatem plątanina kompromisów, powtórzeń, a nawet sprzeczności. Niemniej jednak Nihonshoki to skarbnica opowieści, rzucających światło na zakres i zróżnicowanie starożytnej mitologii shintó i jej karni. Odmiennie niż Kojiki, Nihonshoki spisano w klasycznym języku chińskim, choć włączono tam fragmenty archaicznej poezji japońskiej. Gdzie tylko to było możliwe, autorzy przedstawiali miry z perspektywy chińskiej. Tekst zawiera wiele tematów z mitologii chińskiej i wielokrotnie do niej nawiązuje. Dobrym przykładem jest historia Pan Gu, chiński mit o stworzeniu, w niemal identycznej formie kilka razy powtórzony w Nihonshoki. Kroniki i święte teksty. Najstarszymi i najważniejszymi tekstami źródłowymi sintoizmu są dwie epopeje z początku VIII wieku: Kojiki i Nihonshoki. Żadnego z tych tekstów nie można nazwać "pismem" w sensie boskiego objawienia. Są to raczej oparte na genealogii kroniki, rozpoczynające się we wczesnym okresie historycznym. Kojiki ("Zapis dawnych spraw"), najstarszy zachowany tekst w języku japońskim, został ułożony i zredagowany w 712 roku przez uczonego urzędnika dworu, Ono Yasumaro, na podstawie wielu wcześniejszych źródeł. Te źródła, zarówno pisane (i niestety dawno zagubione), jak i ustne, w większości stanowiły genealogie kilku potężnych ujż, czyli klanów, które dominowały w życiu kraju w epoce Nara (710-94). Najpotężniejszym z nich był cesarski ród Yamato. Każda genealogia wysnuwała pochodzenie danego uji od konkretnego karni (boga lub bogini). W tym okresie Japonia zapożyczała z Chin niemal wszystkie elementy kulturowe. Dwór japoński - zainspirowany przez chińską "cesarską kronikę", która służyła legitymizacji rządzącej dynastii - nakazał Ono, by spisał podobną kronikę japońską, która po wsze czasy ustaliłaby wyższość rodu Yamato. Najwcześniejsze części tekstu Ono zawierają pierwszy zarys kosmologii i teogonii shintó: stworzenie Wysp Japońskich przez pierwotne bóstwa Izanagiego i Izanami; narodziny bogini słońca, Amaterasu; rozciągnięcie jej władzy na "porośniętą trzcinami równinę" (Japonię); oraz pojawienie się jej potomka Jimmu, pierwszego cesarza (zob. str. 246-7). Kojiki oraz Nihonshoki (spisane w 720 roku jako rodzaj uzupełnienia Kojiki; zob. tekst na marginesie) to bynajmniej nie jedyne źródła wierzeń sintoistycznych. Inne to: Manyoshu (około 760), obszerna antologia poezji, obejmująca wiersze na tematy religijne, mitologiczne i świeckie, Fudoki, kroniki prowincji, zamówione w 713 roku i zawierające legendy o miejscowych karni, oraz Engishikż, pochodzące z końca X wieku, w których zapisano wiele norżto, czyli rytualnych modlitw, odmawianych podczas publicznych uroczystości. W japońskim buddyzmie zdecydowanie najważniejszym tekstem jest Sutra Lotosu (Hokkeyo; zob. ramka na następnej stronie). Druga pod względem ważności jest Sutra Słońca, na której opiera się sekta shingon, wprowadzona w Japonii przez Kóbó-daishiego (774-835). Według Sutry Słońca cały wszechświat stanowi emanację Waitoćany, Słonecznego Buddy, wierni zaś mają dążyć do zrozumienia głębokiego znaczenia tego procesu. Podobnie jak Sutra Lotosu, Sutra Słońca twierdzi, że "natura Buddy" ("buddowatość") istnieje w każdym człowieku i każdy może KRONIKI I ŚWIĘTE TEKSTY 251 w ciągu jednego życia osiągnąć oświecenie. Jednak zdaniem Sutry Słońca, droga do zbawienia prowadzi przez ezoteryczną wiedzę zawartą w wysoce złożonej mandali (symbolicznym przedstawieniu kosmosu; zob. str. 177), nie zaś przez wyznawanie wiary w bodhisattwy. Liczne inne teksty, czczone w japońskim buddyzmie, to oryginalne pisma wielkich mistrzów - Kóbó-daishiego, Dengyo-daishiego, Hónena, Shinrana i Nichirena, oraz założycieli zen - Eisaia i Dógena (zob. str. 252). W zen występuje także koan (święta zagadka, z chińskiego gong an), przypominające mantrę stwierdzenie lub enigmatyczne, czasem pozornie absurdalne pytanie do kontemplacji. Sławnym koanem jest pytanie: "Jaki jest dźwięk klaskania jednej dłoni?". Sutra Lotosu. Sutra Lotosu, rzekomo oparta na kazaniach wygłaszanych przez samego Buddę, jest jednym z najważniejszych tekstów religijnych w buddyjskiej tradycji mahajana (zob. także str. 181). Przybyła ona do Japonii z pierwszymi buddyjskimi misjonarzami w połowie VI wieku, ale jej wielkie znaczenie datuje się dopiero od czasów, gdy Dengyo-daishi (762-822) sprowadził z Chin sektę tendai (chińskie: tiantai). Wszystkie główne sekty japońskie, które rozwinęły się z tendai, opierają się na Sutrze Lotosu - w tym także sekty Czystej Ziemi Hónena i Shinrana, a zwłaszcza sekta założona przez Nichirena (zob. str. 254-5). Centralna teza Sutry Lotosu głosi, że wszelkie formy życia w mniejszym lub większym stopniu mają "naturę buddy". Można to rozumieć jako zdolność do wszechobejmującej litości, połączonej ze spokojem wynikającym z odrzucenia wszelkich pragnień. Zbawienie możliwe jest jedynie wtedy, gdy komuś uda się w pełni zrealizować swą naturę Buddy, i aby to osiągnąć, wyznawca musi oddać się życiu wypełnionemu modlitwą i medytacją, starając się uzyskać pomoc różnych bodhisattwów (zob. str. 176-7). Urzeczywistnienie "natury Buddy" przybliża wyznawcę do najwyższego celu: nirwany, ostatecznego wyzwolenia z nieskończonego cyklu śmierci i ponownych narodzin. Wersy Sutry Lotosu zapisane chińskimi znakami, złotym stanowi fragment odpisu sutry, przygotowanego zapewne tuszem na papierze indygo. Ten piękny rękopis prawdopodobnie w Kioto dla cesarza Go-Mizunoo (rządził 1611-29). ~e " ^ w ti= a. ~t e; o. ~ •t. 252 ŚWIĘTE POSTACIE Światło mądrości. W ciągu ostatnich dwóch tysięcy lat do rozwoju religii japońskich przyczyniły się postacie, będące kapłanami, mnichami, biurokratami, książętami i cesarzami. Większość z nich to buddyści - założyciele nowych sekt i szkół. Stworzyli oni religijne ramy, które wciąż nadają kształt japońskiemu buddyzmowi, a także wywarły głęboki wpływ na ewolucję sintoizmu, w procesie poszukiwania elementów łączących oba wyznania. W historii sintoizmu największą rolę odegrali uczeni, na przykład Ono Yasumaro (zob. str. 250) i Motoori Norinaga (zob. str. 255), którzy niestrudzenie starali się o zachowanie starodawnych tradycji wiary w karni. Wśród najdawniejszych mistrzów buddyjskich należy wymienić Saicho (762-822) i Kukai (774-835), lepiej znanych odpowiednio jako Dengyo-daishi i Kobo-daishi, założycieli sekt tendai i shingon (zob. str. 243-4). Założenie sekty Zen. W epoce Kamakura powstało zen - odmiana buddyzmu japońskiego, która jest najlepiej znana poza Japonią. Jej założycielami byli Eisai (1141-1215) i Dógen (1200-53), uczniowie "seminarium" tendai na górze Hiei (Hieizan). Eisai poczuł się rozczarowany zbyt luźną, jego zdaniem, klasztorną dyscypliną na Hiei i w 1168 roku wyruszył na pięciomiesięczną pielgrzymkę do Chin. Odwiedził tam główne świątynie sekty tiantai (z której rozwinęło się tendai) i zbierał święte teksty, jeszcze nie przetłumaczone na japoński. Podczas dłuższej pielgrzymki (1187-91) poznał Xu'ana Huaichanga, mistrza sekty lżnji chan - szkoły buddyzmu, skupionej na intensywnej medytacji (słowo chan pochodzi z sanskryckiego dhyana; zob. str. 219). Zainspirowany naukami Xu'ana Eisai powrócił do Japonii, by głosić doktrynę linjż chan, czyli - w wymowie japońskiej - rinzai zen. Opuścił Hieizan i udał się do Kamakury, gdzie uzyskał opiekę siogunatu i napisał kilka ważnych dzieł, w tym Shukke Taiko ("Podstawy życia monastycznego", 1192), Kozen Gokku ron ("Szerzenie zen jako obrony narodu", 1198) i Nżhon Buppo Chuko gammon ("Wniosek o odnowienie japońskiego buddyzmu", 1204). Dógen, założyciel sekty sótó zen, także studiował na Hieizan i podobnie jak Eisai poczuł się rozczarowany tym, co uważał za duchowe rozprzężenie. Na skutek tych wątpliwości udał się do Kenninji, pobliskiego klasztoru rinzai zen. Sześć lat później także Dógen wyruszył na pielgrzymkę do Chin, gdzie studiował u mistrza sekty cuotong chan. Po powrocie do Japonii Dógen założył sektę cuotong chan (w japońskiej wymowie "sótó zen"). Sótó zen cechuje nacisk na siedzenie w pozycji zazen czyli ze skrzyżowanymi nogami w pozycji lotosu - jako warunek osiągnięcia satorż, czyli oświecenia. Inaczej niż Eisai, który popierał studiowanie i kontemplację koanów (zob. str. 251), Dógen uważał, że kluczem do duchowego oświecenia jest indywidualna dyscyplina, skierowana na głębokie zrozumienie własnej "natury Buddy". Rozwinął tę ideę w Fukan Zazengi ("Powszechne poparcie zasad zazen", 1227), jednym ze swych najważniejszych dzieł. I I <:;~y.= - ~ _."Q.. ..",;~= - ~,~~,., -- ~ - .~*w- .;..c"~- ~...- .. a y. ~._ ~ f ~.~ : _ = I ~ . _ l'- ~x ~ I ~ _~~ _ _ ;1 ~ ~ I ; :o:~- _ . .~ a i ~ ~.o~. f _ _~ ~~~ ~r~ Eistti, założyciel sekty ri-rszai zen. Rinzai szybko rozprzestrzeniło się wśród japońskiej elity samurajów, którzy uznali, że umysłowa dyscyplina zen czyni z nich lepszych wojowników. Wszyscy japońscy buddyści, nie tylko członkowie ich własnych sekt, czczą ich jako mędrców. Kobo-daishi tradycyjnie przypisuje się wynalezienie hiragany i katakarty, rodzajów pisma, opartych na wartościach pięćdziesięciu jeden chińskich ideogramów, które znacznie uprościły zapis języka japońskiego. W epoce Kamakura (1185-1333) działało kilka ważnych dla buddyzmu postaci, które otrzymały podstawowe wykształcenie religijne w wielkim zespole świątynnym sekty tendai na górze Hiei - przez wieki głównym "seminarium" buddyjskim w Japonii. Należy tu wymienić wielkich mistrzów Eisaia i Dógena, którzy wprowadzili chdrc (zen), chińską buddyjską szkołę medytacji, i uczynili z niej jeden z głównych kultów w Japonii (zob. ramka na poprzedniej stronie). Pierwszym z wielkich alumnów z góry Hiei w tym okresie był Genku (1133-1212), lepiej znany jako Hónen, założyciel sekty Czystej Ziemi (jódo-shu). Hónen został mnichem tendai w wieku lat piętnastu, ale z czasem ortodoksyjne dogmaty tendai przestały go zadowalać. Pod koniec lat siedemdziesiątych XII wieku założył nową sektę, opartą na doktrynie powstałej kilkaset lat wcześniej w Chinach i skupionej wokół idei Czystej Ziemi, niebiańskiego raju, w którym panuje budda Amida (zob. str. 193). W obliczu panującego w tym okresie chaosu społecznego Hónen stwierdza , że wszystkie stworzenia ludzkie mają złą naturę, nie mogą więc samodzielnie osiągnąć zbawienia, nawet jeśli wiodą pozornie nienaganne życie. Jego zdaniem jedyną nadzieją jest zdanie się na łaskę Amidy. Można dotrzeć do Czystej Ziemi przez nembutsu - wypracowaną w tendai praktykę powtarzania zwrotu "namu Amida Butsu" ("pokładam wiarę w Amidzie") - a także przez nauki chińskich mistrzów: Daochuo, Shandao i Zhiyi. Teologia Hónena głosiła koncepcję mappó, pojęcia pochodzącego z buddyzmu mahajana i mówiącego, że świat wszedł w okres, w którym siła prawa (dharma) maleje, a kluczem do zbawienia staje się bardziej wiara niż medytacja. Hónen głosił, że jeśli ktoś stale praktykuje nembutsu, szczególnie tuż przed śmiercią, Amida zlituje się nad duszą błagalnika i doprowadzi go do odrodzenia w Czystej Ziemi (zob. także str. 266-7). Od roku 1207 Hónen, usunięty z Hiei, przebywał na wygnaniu. Zamieszkał na odległej wyspie Shikoku, skąd pozwolono mu powrócić dopiero kilka miesięcy przed śmiercią. W okresie wygnania powstała większość jego najważniejszych dzieł, w tym Senchaku hóngan nembutsu-shu ("Traktat o wyborze rtembutsu pierwotnego ślubowania"), gdzie podkreślono najwyższą wagę nembutsu. Tendai ostatecznie uznała oficjalnie sektę Hónena, a jódo-shu stało się istotną siłą w dalszym rozwoju duchowości japońskiej. Jeszcze większe wpływy zyskała doktryna głoszona przez głównego ucznia Hónena, Shinrana (1173-1263), założyciela jódo-shinshu, sekty Prawdziwej Czystej Ziemi (zob. ramka). Początkowo jódo-shinshu stanowiło luźno zorganizowane zrzeszenie grup religijnych, zakładanych przez- ŚWIATŁO MĄDROŚCI 253 A f 3 . H Ta współczesna grafika przedstawia otoczoną aureolą postać Hónena, założyciela buddyzmu Czystej Ziemi, siedzącego na podwyższeniu w kształcie lotosu. W rękach trzyma różaniec do recytacji. 254 ŚWIĘTE POSTACIE Akwarela na jedwabiu przedstawiająca Shinrana, który przedkładał wiarę w osobisty stosunek między wiernym a Amidg nad nembutsu, głoszone przez Hónena. Shinran: wielki reformator. Niewiele wiadomo o wczesnym życiu Shinrana (1173-1263), założyciela jódo-shinshu, czyli sekty Prawdziwej Czystej Ziemi - obecnie najliczniejszej sekty w japońskim buddyzmie. Wiadomo, że rozpoczął naukę w klasztorze w wieku lat ośmiu i służył jako dosó (mnich niskiej rangi) na górze Hiei aż do 1201 roku. Następnie dostał się pod wpływ Hónena (zob. tekst główny) i towarzyszył mu na wygnaniu w latach 1207-11. Po śmierci Hónena w 1212 roku Shinran uzyskał wybaczenie ze strony władz. Już w tym okresie wypracowana przez Shinrana interpretacja doktryny nembutsu (zob. str. 253) odbiegała od doktryny jego mistrza. Odrzucił także doktrynę celibatu kapłanów. Podczas pobytu na wygnaniu z Hónenem stał się pierwszym buddyjskim kapłanem, który ożenił się i utrzymywał rodzinę (idąc za przykładem Shinrana, wiele innych sekt japońskiego buddyzmu pozwala obecnie swym kapłanom na małżeństwo). Shinran postanowił udać się na wschód, do regionu Kanto, skupiając wokół siebie własną grupę uczniów. Ten okres znaczy początek jódo-shinshu. Kilka lat później, w 1235 roku, Shinran powrócił do Kioto, gdzie pozostał aż do śmierci. Zmarł w wieku dziewięćdziesięciu lat. Tym, co odróżnia Shinrana od Hónena, jest waga, jaką przywiązuje on do "pierwotnego ślubowania", czyli absolutnego oddania Amidzie (zob. str. 177) jako "osobistemu zbawcy", by zapożyczyć wyrażenie z teologii chrześcijańskiej. Shinran twierdził, że wszechobejmująca, głęboko osobista wiara w moc boskości Amidy stanowi klucz do zbawienia (idea ta zdumiewająco przypomina protestancką doktrynę "usprawiedliwienia przez wiarę", sformułowaną trzysta lat później przez Marcina Lutra). Ostatecznie liczy się związek między błagalnikiem a Amidą, a wszystko inne jest zasadniczo marginesowe: dlatego też nie ma znaczenia, jak często recytuje się nembutsu, czy też czy wymawia się je tuż przed śmiercią, jak głosił Hónen. Jedno, głęboko żarliwe nembutsu, w którym błagalnik otwiera przed Amidą swoje serce, wystarcza dla ostatecznego odrodzenia w Czystej Ziemi. - Shinrana podczas podróży po Japonii, z których każda na swój sposób interpretowała nauki mistrza. W ściśle zorganizowaną, hierarchiczną społeczność przekształcił sektę dopiero jakieś dwieście lat po śmierci Shinrana mnich Rennyo (1414-99), znany jako "drugi założyciel" jódo-shinshu. Trzecim, znacznie bardziej kontrowersyjnym mistrzem, który wyszedł w tym okresie z Hieizan był Nichiren (1222-82). Od młodego wieku Nichiren żywił wiele wątpliwości co do wierzeń Czystej Ziemi - szczególnie jeśli chodzi o moc nembutsu - i wierzeń sekt zen (zob. str. 251). Za najwyższy duchowy autorytet uznał jeden tekst - Sutrę Lotosu, zawierającą doktrynę powszechnego zbawienia (zob. str. 251). Przypisywał jej tak olbrzymią moc, że zachęcał swych zwolenników do odśpiewywania frazy zwanej daimoku: "namu myoho renge kyo" ("szukam schronienia w Sutrze Lotosu"). Nichiren odrzucił wszystkie inne tezy buddyzmu, łącznie z tą, że Amida ma moc zbawiania dusz. ŚWIATŁO MĄDROŚCI 255 W 1253 roku, po opuszczeniu Hieizan, Nichiren zaczął występować przeciwko sektom Czystej Ziemi i zen. Władze zesłały go na wyspy Izu i było to w jego życiu pierwsze z serii zesłań i uwięzień. W 1268 roku Nichiren twierdził, że zagrażającą krajowi mongolską inwazję z morza da się odwrócić wówczas, gdy cała Japonia przyjmie jego nauki jako jedyną religię. Oskarżenia stały się tak pełne jadu, że skazano go na śmierć za zdradę państwa (karę tę później odwołano; flotę mongolską zaś zniszczył tajfun, okrzyknięty kamikaze, czyli "boskim wiatrem"). Kłótliwego, charyzmatycznego, fanatycznego i ultrapatriotycznego Nichirena Japończycy nie zaakceptowali. Żaden inny buddysta nie twierdził, iż głosi jedyną prawdę. Ten aspekt jego nauk od początku budził sprzeciwy. Dlatego też dwie sekty oparte na jego nauce: Nichiren-shu i Nichiren-shoshu pozostały stosunkowo mało znaczące aż do XX wieku. Druga z tych sekt, wspierana przez organizację zwaną Soka Gakkai ("Społeczeństwo Tworzące Wartości"), rozpoczęła kampanię, mającą na celu ożywienie nauk Nichirena. Po drugiej wojnie światowej Soka Gakkai i Nichiren-shoshu zyskały miliony zwolenników, ale wciąż budzą kontrowersje wśród głównych nurtów buddyzmu i sintoizmu (zob. str. 271). Od czasów Nichirena w Japonii działało wielu religijnych myślicieli i uczonych, tak buddyjskich, jak sintoistycznych, w tym wielki XVIII-wieczny uczony shintó Motoori Norinaga (zob. tekst na prawym marginesie). Jednak żaden z nich nie może się równać z mistrzami, jacy pojawili się w ciągu stu pięćdziesięciu lat od urodzin Hónena do śmierci Nichirena. Podczaspodróży na wygnanie na wyspy Izu (ok. 160 km na południe od Tokio), Nichiren uspokaja morze, podczas gdy załoga kuli się w przerażeniu. Na falach pojawia się tekst świętej inwokacji Nichirena, daimoku (zob. tekst główny) Drzeworyt Kuniyoshiego (1797-1861). Odrodzenie Sintoizmu: Motoori. Zapewne największym ze wszystkich uczonych sintoistów był Motoori Norinaga (1730-1801). Jemu to głównie sintoizm zawdzięcza swe odrodzenie pod koniec XVIII wieku, zwane Kokugaku ("Narodowy Ruch Nauki"). Motoori studiował medycynę, zanim poświęcił się studiowaniu japońskiej klasyki mitologicznej, szczególnie Kojiki i Nihonshoki (zob. str. 250). Natchnienie dai mu Keichu (1640-1701), mnich buddyzmu shingon, oraz - w bardziej bezpośredni sposób - Kamo no Mabuchi (1697-1769). Obaj usiłowali określić japońską tożsamość narodową na podstawie starodawnych tekstów shintó. Resztę życia Motoori spędził na interpretowaniu wiary w karni. Zyskał wielu zwolenników. Jego arcydzieło monumentalne, czterdziestoczterotomowe Kojiki den ("Interpretacja Kojiki", 1798) jest zarówno wyczerpującą egzegezą Kojiki, jak i szerokim kompendium wiedzy o starożytnej Japonii. Motoori doszedł do wniosku, że wpływy chińskie - łącznie z buddyzmem - od dawna zaciemniały prawdziwy charakter japoński. Ani Motoori, ani żaden z jego dwóch intelektualnych poprzedników nie odrzucił buddyzmu otwarcie, ale ich stosunek do niego był ogólnie negatywny. Motoori zaatakował buddystów i uczonych konfucjańskich za próby "poznania niepoznawalnego". Antychińskie nastroje i sintoistyczna wiara w karni, niestrudzenie propagowane przez Motooriego, stanowiły znaczący element Kokugaku i wywarły głęboki wpływ na ludzi, którzy działali na rzecz restauracji okresu Meiji w 1868 roku. 256 ZASADY ETYCZNE Kapłan zeń podczas medytacji. Adept zeń (zob. tekst na marginesie poniżej) stara się intensywnie skupić umysł, wyciszyć i usunąć wszystkie zewnętrzne myśli. Harmonia i oświecenie. Czasami mówi się, że Japończycy zawsze poszukują wskazówek etycznych w swoim buddyjskim dziedzictwie. Jest to jednak teza dyskusyjna. Teologia shintó opiera się na idei, że w przyrodzie i stosunkach międzyludzkich zawarta jest dobrotliwa harmonia, czyli wa, a wszystko, co ten stan narusza, jest złe. Pomaga to wyjaśnić powszechne i głęboko zakorzenione w Japonii przekonanie, że jednostka jest mniej ważna niż grupa - rodzina, szkoła czy kolektyw w miejscu pracy. Dla zachowania wa potrzebne są reguły, rządzące ludzkim postępowaniem, a bez wa i społeczeństwo, i świat przyrody zamienią się w chaos. Koncepcje konfucjańskie i taoistyczne, przybyłe z Chin, także zakładały, że chaos będzie nieuniknionym wynikiem tolerowania społecznego nonkonformizmu, ale idee te przede wszystkim wzmacniały istniejącą wcześniej etykę shintó, wyrosłą z klanowego społeczeństwa Japonii prehistorycznej i starożytnej. Etyka ta opiera się na dwóch zasadniczych i ściśle ze sobą związanych pojęciach: potrzebie zachowania "twarzy" (tatemae), jaką człowiek pokazuje światu, oraz koncepcji rozbudowanego domostwa (ie), do którego należą także duchy przodków (zob. str. 246). Przekonanie, że etyka japońska opiera się bardziej na wstydzie niż winie, jest przesadne, ale prawdą jest, iż konformizm Japończyków w znacznej mierze wynika z faktu, że jednostka - a także jej ie, szkoła, pracodawca czy inna wspólnota - która pogwałci kodeks społeczny, będzie cierpieć z powodu utraty tatemae. Utratę "twarzy", zależnie od powagi sytuacji, można odpokutować przez różne działania, począwszy od głębokiego ukłonu, uroczystego aktu wręczenia podarunków, po popełnienie samobójstwa (jisatsu). Nawet dzisiaj, gdy ktoś popełnia samobójstwo, często przypisuje się to nieumiejętności poradzenia sobie ze wstydem z powodu, na przykład, nie zdanego egzaminu. Jeśli utrata "twarzy" dotyczy całej grupy, dokonuje się zbiorowego aktu zadośćuczynienia. Na przykład, gdy spóźnia się słynny japoński super-szybki pociąg Shinkansen, wszyscy pracownicy - od motorniczego po konduktorów, hostessy i sprzedających bilety - czują się odpowiedzialni i gorąco przepraszają spóźnionych pasażerów. Gdy raz odprawi się pokutę, wstyd i wina ustępują i nie trwają dalej. Etyka shintó osiągnęła apogeum w czasach "sintoizmu państwowego" (1872-1945), gdy posłuszeństwo cesarzowi - łącznie z oddaniem za niego życia - uznano za najszlachetniejsze postępowanie. Jest to zjawisko zdecydowanie "z tego świata", a na nagrodę lub karę w przyszłym świecie niemal się nie zważa (zob. str. 266-7). Natomiast stan duszy po śmierci stanowi przedmiot troski japońskiej tradycji buddyjskiej. Od samego początku w buddy- HARMONIA I OŚWIECENIE 257 Zeń i Satori. Rinzai zeń i sótó zeń stanowią wyjątek od generalnej reguły buddyjskiej, gdyż mniej zajmują się osiągnięciem oświecenia (sanskr. bodhf) jako stopniem prowadzącym do nirwany i zbawienia (zob. tekst główny), bardziej natomiast zastosowaniem go do wymagań współczesnego świata. Takie "praktyczne oświecenie" nosi nazwę satori ("duchowe przebudzenie") i polega na tym, że podczas medytacji umysł i ciało zostają subiektywnie unicestwione, natomiast osiąga się bezpośrednią świadomość własnej jaźni. Rinzai i sótó różnią się sposobem osiągania satori. W rinzai największą wagę przywiązuje się do koanów (zob. str. 251), zakładając, że satori często pojawia się w nagłym przebłysku, w chwili gdy umysł dociera do głębokiego znaczenia jednego ze spokrewnionych z mantrą powiedzeń. Natomiast sótó pierwszeństwo daje samemu procesowi medytacji, inaczej mówiąc, siedzeniu w pozycji zazen (lotosu). W miarę jak nowicjuszowi coraz łatwiej przychodzi zachowanie tej pozycji, umysł wyzwala się - bardziej stopniowo, nie zaś w przebłysku zrozumienia - z tego, co Alan Watts (1915-73), jeden z pierwszych praktykujących zeń na Zachodzie, nazywał "wewnętrzną rozmową". Gdy raz osiągnie się to wyzwolenie, wkrótce nastąpi satori. -zmie mahajana istniało sprecyzowane pojęcie wrodzonego człowiekowi zła, najwyższym zaś celem jest osiągnięcie zbawienia w formie nirwany, czyli "wyzwolenia" z cyklu narodzin, śmierci i ponownych narodzin. Ten cykl napędzany jest poprzez koncepcję karmanu, gromadzenie zasług i win (zob. str. 156, 192). Z buddyjskiego punktu widzenia wina wynika z pożądania, zatem wyzwolenie się z pożądania stanowi klucz do zbawienia. W buddyzmie mahajana osiągnięcie nirwany zależy od postępowania zgodnego z zaleceniami "szlachetnej ośmiorakiej ścieżki" (zob. str. 184-5). Zgodnie z nauką głoszoną przez szkoły Czystej Ziemi do zbawienia prowadzą dwie drogi. Pierwsza z nich, "trudna" droga, wymaga prowadzenia życia moralnie doskonałego - wyzbycia się samolubstwa, które leży u podstaw pożądania, oraz spełniania dobrych uczynków - a także podejmowania głębokiej medytacji, by osiągnąć wymagany przez nirwanę stan oświecenia. Nacisk kładziony przez buddyzm na stłumienie osobistych pragnień jest w Japonii uzupełniony przez etyczną tradycję shintó, wymagającą podporządkowania się grupie w taki sposób, by zachować harmonię (wa). Druga, "łatwa" droga do łaski, głoszona przez sekty Czystej Ziemi, opiera się na założeniu, że wysiłek niezbędny do osiągnięcia zbawienia, jest zbyt wielki dla wszystkich żyjących w tym pełnym trosk i kłopotów świecie. Trzeba zawierzyć Buddzie Amidzie, który poprowadzi duszę po śmierci do raju Czystej Ziemi, gdzie łatwiej jest dążyć do zbawienia. Ogród zeń w świątyni Ryoanji w Kioto. Na. przestrzeni wieków dyscyplina wymagana do osiągnięcia satori (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony) inspirowała japońską estetykę "spokoju i prostej elegancji" (shibui lub wabi-sabi^), która znalazła wyraz w wielu dziedzinach japońskiej sztuki, na przykład w ikebanie (układaniu kwiatów), haiku (poezji, w której myśl lub obraz wyrażony zostaje w 17-zgłoskowym poemacie), chanoyii (" ceremonii herbaty ", szczegółowym rytuale podawania herbaty) i projektowaniu ogrodów. Harmonijny i prosty wzór typowego ogrodu zeń stanowi idealne otoczenie dla kontemplacji. 258 ŚWIĘTE MIEJSCA Krajobraz pełen sanktuariów. Dwa główne rodzaje budowli sakralnych w Japonii to świątynie buddyjskie (otera) i chramy sintoistyczne (jirwja). Znajduje się tam również znaczna, choć nieporównanie mniejsza, liczba kościołów chrześcijańskich (kyokai), głównie w większych miastach. Prototypem japońskich świątyń buddyjskich były budowle chińskie. Pierwsi japońscy mnisi uważali, że ich świątynie są "potomstwem" sanktuariów, które odwiedzali w Chinach, i zgodnie z chińskim zwyczajem wznosili je na szczytach górskich. Dlatego też słowo san lub zon ("góra"), pochodzące od chińskiego shan, często występuje w nazwach japońskich świątyń - nawet zbudowanych na równinach - dla podkreślenia górskiego położenia chińskiego sanktuarium, od którego się wywodziły. Sławne świątynie na szczytach to przede wszystkim wielki zespół buddyzmu ten- Świątynia w Ise. Ise, cel pielgrzymek Japończyków od ponad tysiąca lat, to wielki zespół świątynny, położony niedaleko wybrzeża na południowy wschód od Nary, w prefekturze Mie (zob. mapa na str. 239). Najstarszy chram w Ise - i najświętsze miejsce sintoizmu - to Naiku ("Wewnętrzny Chram"), poświęcony bogini słońca Amaterasu. Jest tu także Geku ("Zewnętrzny Chram") bogini ryżu Toyouke-omikami. Ise jest rzeczywiście unikalne, biorąc pod uwagę, że od VII wieku wszystkie budowle w zespole świątynnym są co dwadzieścia lat zastępowane replikami, które w każdym szczególe stanowią dokładne kopie pierwotnej budowli. Dlatego też Ise jest równocześnie stare i zawsze nowe. Symbolizm jest tu niezwykle ważny: przy każdej odbudowie bogini słońca (boska przodkini domu cesarskiego) i bogini ryżu odzyskują wigor, co - przez skojarzenie - zapewnia trwałą witalność rodowi cesarskiemu i obfite zbiory ryżu. Bez tych dwóch elementów kraj by nie przeżył. Pod koniec dwudziestoletniego cyklu obok starych budowli wznosi się nowe. Przez krótki czas odwiedzającym może się wydawać, że widzą podwójnie, ponieważ zespół świątynny i jego kopia stoją obok siebie, dopóki ubrani w specjalne szaty kapłani z Ise nie dokonają obrzędowego przeniesienia świętych wizerunków. Dopiero wtedy stare budynki rozbiera się i oczyszcza teren, który będzie starannie konserwowany aż do następnego cyklu odbudowy. Rozebrane budowle wciąż zawierają w sobie potężną świętą istotę bogini i nie są niszczone. Ich fragmenty rozdziela się między chramy w całej Japonii, gdzie zostaną wbudowane w ściany, duchowo ożywiając cały sintoistyczny wszechświat. - Dai na górze hiei i święte miejsca sekty shingon na górze koya Buddyjskie otera, tak samo jak ich odpowiedniki w Chinach, to zespół budynków, charakterem nieco przypominający średniowieczne klasztory chrześcijańskie. W kondó, czyli głównym pawilonie, stoją święte wizerunki Buddy w towarzystwie innych buddów i bodhisattwów. Ponadto znajduje się tam daikódó, czyli czytelnia, a także rozliczne skarbce, magazyny, mieszkania mnichów i zazwyczaj pięciopiętrowa pagoda (goju no to), która rozwinęła się ze starożytnej formy stupy (zob. str. 186) i w której tradycyjnie przechowuje się święte relikwie. Gdzie tylko to możliwe, zespół otoczony jest ogrodem, którego niektóre części - na przykład sławny ogród zen w świątyni Ryoanji w Kioto - także są miejscami kultu. Jeden z pierwszych i najbardziej godnych uwagi zespołów świątynnych został zbudowany w 607 roku przez Shótoku Taishiego (zob. str. 243) w Horyuji koło Nary. Jest to prawdopodobnie najstarszy zachowany zespół budowli drewnianych na świecie. Składa się on z dziesięciu większych obiektów, z których kilka jest oficjalnie uznanych za "narodowe skarby" przez rząd Japonii. Ryoanji, otera (świątynia buddyjska) w Kioto. Została zbudowana w połowie XV wieku przez Hosokawów, jedną z wielu potężnych, rywalizujących ze sobą dynastii daimyó (feudalnych panów) w tej epoce. 260 ŚWIĘTE MIEJSCA Synkretyzm i architektura sakralna. Być może nie jest to przypadek, że w epoce Nara, gdy świątynie sintoistyczne przyjęły więcej cech architektury chińskiej, przez co zbliżyły się wyglądem do świątyń buddyjskich (zob. tekst główny), nastąpił również zauważalny rozwój synkretyzmu między tymi dwoma wyznaniami. W gruncie rzeczy niemal wszystkie większe buddyjskie świątynie (otera) zawierają przynajmniej jeden mały chram shintó (jinja). Ciekawym efektem tego procesu był ruch shugendó ("droga góry"), który ukształtował się w epoce Heian (794-1185). Szerzony przez mistyków zwanych yamabushi (dosł. "śpiący w górach"), proponował połączenie buddyjskich bosatsu i sintoistycznych karni (zob. str. 246-7), zwłaszcza tych karni, które mieszkają w górach. Shugendó przetrwało do dziś w niektórych rejonach północnej Japonii, a jego świątynie to równocześnie otera i jinja. Słynna "pływająca" uroczysta brama, czyli toru, prowadząca do chramu Itsukushima na wyspie Miyajima w Zatoce Hirosimskiej. Zanim odwiedzający wejdą do chramu, który jest celem pielgrzymek od wielu wieków, muszą przepłynąć pod bramą łodzi. Powstałą pod chińskim wpływem wyszukaną formę torii można porównać z dawniejszym i prostszym stylem bramy do wewnętrznego chramu w Ise (zob. str. 258). Typowa sintoistyczna jirtja to także zespół kilku budynków. Poza maleńkimi kaplicami, czasem wznoszonymi na dachach domów towarowych i innych współczesnych wieżowców, są one niemal zawsze otoczone przyrodą, choćby było to jedynie kilka drzew ocieniających miejski plac. Najstarsze jirtji były świętymi okręgami pod gołym niebem, być może wokół czczonego obiektu przyrody, na przykład drzewa lub skały. Pierwsze budowle zaczęły pojawiać się w początkach naszej ery. Wiele z nich służyło kultowi bóstw ryżowych, wzorowano je więc na pokrytych strzechą spichlerzach. Dwie najstarsze są uważane również za najświętsze: w Ise (zob. str. 258) i Izumo. Chram w Izumo, poświęcony opiekuńczemu bóstwu regionu Izumo, Okuninushiemu ("Wielkiemu Panu Kraju"; zob. str. 246), zbudowany jest z drewna i pokryty strzechą. Podobnie jak chram w Ise, był często odbudowywany według identycznego wzoru, choć nie w regularnych odstępach czasu. W epoce Nara (710-94) w wielu chramach sintoistycznych zaczęły pojawiać się elementy architektury chińskiej, na przykład zadarte szczyty i jaskrawokarminowa farba zamiast naturalnego, nie zdobionego drewna. Wczesnym przykładem nowego chińskiego stylu jest Kasuga jinja w Narze. Od tego czasu jirtja i otera zaczęły wyglądać bardzo podobnie. Jednak tak jak obecność pagody natychmiast wskazuje, że dana budowla to otera, tak samo jinja można od razu rozpoznać dzięki ceremonialnej świętej bramie,- KRAJOBRAZ PEŁEN SANKTUARIÓW 261 czyli torii. W najprostszej formie, na przykład w Ise, jest to po prostu para słupów połączonych dwoma poprzecznymi belkami, z których jedna wystaje poza podpory. Torii wyznacza granicę między nieczystym światem zewnętrznym a terenem uświęconym. Przechodząc pod bramą, odwiedzający zostaje symbolicznie oczyszczony z brudów zebranych w świecie zewnętrznym. Głównym budynkiem jinja jest honden (główny pawilon), gdzie znajduje się święty wizerunek karm, któremu jest poświęcona świątynia. Ponadto znajduje się tam jeden albo dwa magazyny, zewnętrzny budynek, przed którym wyznawcy modlą się i składają ofiary, oraz kamienna cysterna na wodę do obrzędowych ablucji - opłukania rąk i ust - wymaganych przed zbliżeniem się do wizerunku karni . Niektóre góry są święte w tradycji jednego lub drugiego, a czasem obu głównych wyznań (zob. ramka poniżej). Ponadto za święte uważa się niezliczone inne obiekty przyrody. Właściwie niemal każde niecodzienne wypiętrzenie skalne, rzeka, wzgórze i wodospad mają jakiś związek z miejscową świątynią lub chramem. Przykładem może być wspaniały wodospad Nachi w prefekturze Wakayama (zob. mapa na str. 239), który powszechnie uważany jest za potężnego karni, czy też góra Fudzi. Święte góry. Fascynacja świętością gór przenika i buddyzm, i sintoizm. Dwie najważniejsze sekty buddyjskie, tendai i shingon, mają siedziby w kompleksach świątynnych odpowiednio na Hieizan i Koya-san (górach Hiei i Koya). Jednak najsławniejszą ze wszystkich świętych gór w Japonii jest Fudzi, czyli Fuji-san (zob. mapa na str. 239), tradycyjnie uważana za ważne karni. Od dawna jest to cel licznych pielgrzymek. Co roku tysiące wyznawców wspinają się na nią, by modlić się w niewielkim chramie sintoistycznym na jej szczycie. W XIX wieku, gdy podróżowanie było trudniejsze, w wielu rejonach Japonii rozwinął się "kult Fudzi", polegający na wznoszeniu małych replik góry w miejscowych jżnja. Ci, którzy nie mogli udać się na Fudzi, wchodzili na replikę w symbolicznym akcie pielgrzymki. Fuji-san jest świętą górą także dla wielu japońskich szkół buddyjskich, na przykład dla Nichiren-shu (zob. str. 254). Główna świątynia tej sekty stoi u podnóża góry w Minobu w prefekturze Yamanashi. Pokryty śniegiem szczytgóry Fudzi, wielbionej jako bóstwo shintó przez wiele tysięcy japońskich pielgrzymów, którzy co roku wspinają się do chramu na szczycie. Wejście na wysoki na 3776 m uśpiony wulkan jest samo w sobie uważane za akt kultu. 262 ŚWIĘTY CZAS Uczestnictwo w życiu duchowym. Być może jedną z najbardziej wyrazistych cech religii Japonii jest obfitość lokalnych uroczystości i obrzędów, tak sintoistycznych, jak buddyjskich. Poza świętami obchodzonymi powszechnie, na przykład japońskim Nowym Rokiem (zob. tekst na marginesie następnej strony) i świętem przodków Obon (zob. str. 264), każdy chram shintó i niemal każda buddyjska sekta i świątynia mają własny kalendarz specjalnych obrzędów i ceremonii (zob. tekst na lewym marginesie). To samo dotyczy "nowych religii" (zob. str. 270-71). Inne powszechne obrzędy to pogrzeby, niemal zawsze prowadzone według obrządku buddyjskiego - ważnym wyjątkiem są tu egzekwie cesarskie, całkowicie sintoistyczne w formie (zob. str. 266). Dla większości lokalnych społeczności zdecydowanie najważniejszym obrzędem shintó jest doroczne (lub w niektórych przypadkach odbywające się co dwa lata) święto matsuri. Właściwie każde japońskie miasto, okolica, wieś lub buraku (dzielnica) ma takie własne święto, skupione wokół świątyni miejscowego karni. Istnieją dwa podstawowe typy matsuri. Pierwszy typ to "zwykłe święto" lub "matsuri cienia", które nie jest wprost związane z miejscowym karni, niemniej jednak skupia się wokół świątyni, Ogromną lakierowaną rybę ciągnie się ulicami Karatsu na wyspie Kiusiu podczas dorocznego Kunchi matsuri. Wielkie, kolorowe platformy z wizerunkami różnych stworzeń przydają kolorytu temu liczącemu sobie 300 lat świętu (zob. także ilustracja na str. 236). Święta czystość. Przykładem obrzędu, typowego dla jednej tylko sekty buddyjskiej, jest sławna górna, czyli uroczystość oczyszczenia, zajmująca centralne miejsce w kulcie shingon. Japończycy odnoszą się do tej uroczystości z ogromnym szacunkiem z powodu jej starodawności. Jak większość buddyjskich obrzędów, przybyła do Japonii z Chin, ale jej korzenie sięgają czasów wedyjskich w Indiach. Niektórzy uczeni uważają, że jest ona spokrewniona ze starożytnym indyjskim ceremoniałem somy (zob. str. 131). Górna skupia się na oczyszczeniu przez ogień wyznawców, którzy pragną symbolicznie przenieść się na wyższy stopień świadomości. Kapłani shingon układają w kwadrat małe kawałki drewna, a na każdym kawałku zapisana jest modlitwa lub fragment świętej buddyjskiej sutry. Kapłani intonują święte pieśni i stos zostaje podpalony. Świętą górną (olejem sezamowym) polewa się płomienie, dzięki czemu skaczą one i tańczą. Gdy święty dym zaczyna się wznosić, kapłani okadzają nim różne codzienne przedmioty podawane im przez członków zgromadzenia - fotografie ukochanych, portfele, torebki, prawa jazdy i tak dalej - w ten sposób oczyszczając je i, jak się uważa, zabezpieczając przed uszkodzeniem. Pod koniec uroczystości kapłan nanosi odrobinę oleju sezamowego na czoło każdego z obecnych, dając znak oczyszczenia i kontaktu z ezoterycznym światem, symbolizowanym przez płomienie i dym. -a jego kulminację stanowi uroczysta procesja, w której obnosi się po okolicy przenośny chram (mikoshi). Drugim typem matsun jest taisai, czyli "duże święto", gdy w mikoshi umieszcza się święty wizerunek miejscowego karni. Taisai na ogół odbywa się co trzy lata, choć w niektórych większych świątyniach może mieć miejsce częściej, nawet co roku. W obu typach matsun trzy grupy reprezentujące miejscową społeczność - stowarzyszenie kupców (shotenkai), stowarzyszenie mieszkańców (chokai) i stowarzyszenie starszych świątyni (sodaikai) - starają się przedstawić pozytywny obraz gminy, równocześnie wzmacniając własne poczucie społecznej solidarności i lokalnej dumy (zob. ramka na str. 265). Poza uczestniczeniem we wspólnych obrzędach domowych i lokalnych obchodach wielu Japończyków chodzi do świątyń indywidualnie, prosząc o błogosławieństwo miejscowego bosatsu lub karni, szczególnie w obliczu jakiegoś osobistego kryzysu. W świątyni buddyjskiej łączy się to zwykle z zapaleniem kadzidełka jako ofiary dla bóstwa, którego dym owiewa ofiarnika. Po przybyciu do świątyni sintoistycznej wyznawca najpierw dokonuje oczyszczających ablucji, płucząc usta i dłonie, a następnie podchodzi do zewnętrznej części świątyni i zostawia ofiarę, przeważnie pieniądze, w pudełku na datki. By zwrócić uwagę bóstwa na swą obecność, wyznawca dwukrotnie klaszcze albo ciągnie za sznurek z dzwonkiem, bądź też robi jedno i drugie. Następnie, ze spuszczoną w geście szacunku głową i złożonymi dłońmi, wygłasza prośbę o pomoc. Na przykład matka może zwrócić się do karni, by pomogło jej dziecku zdać egzaminy. Inne prośby mogą dotyczyć uzdrowienia chorego dziecka lub zapewnienia płodności małżeństwu. Po wygłoszeniu prośby wyznawca znów klaszcze, by zaznaczyć, że zakończył wypowiedź,- Uroczystości noworoczne. Trzydniowe święto japońskiego Nowego Roku, Shogatsu Matsuri, obchodzone jest w dniach 1-3 stycznia od czasu, kiedy to Japonia odeszła od chińskiego kalendarza księżycowego na rzecz kalendarza gregoriańskiego, poczynając od 1 stycznia 1873 roku. W dniach poprzedzających Nowy Rok wszyscy sprzątają domy, by w Nowy Rok wejść z jak najmniejszą liczbą nieczystości. Rodziny zbierają się na wspólne posiłki (osechi), podczas których spożywa się specjalną zupę (ozoni) i ciasteczka z gniecionego ryżu (mocht). Zwierzchnicy i osoby wyższe rangą otrzymują podarunki jako wyraz szacunku. Najważniejszą częścią Shogatsu Matsuri jest uroczysta wizyta w świątyni. Wówczas wierni składają dary i modlą się o powodzenie i dobre zdrowie w nadchodzących miesiącach. W niektórych kultach sintoistycznych dokonuje się obrzędowego spalenia miniaturowych domowych kapliczek, stojących na kamidana, i tabliczek z imionami przodków (zob. tekst na marginesie na str. 264) i zastępuje się je nowymi. 264 ŚWIĘTY CZAS -i wychodzi z chramu. Jeśli prośba zostanie spełniona, dobre wychowanie wymaga, by suplikant powrócił podziękować karni za wstawiennictwo. Jednym z najpopularniejszych sintoistycznych rytuałów przejścia jest obrzęd związany z narodzinami, zwany omiyamairi - dosłownie "honorowa wizyta w chramie" (omiya to synonim jinja) - podczas którego noworodek jest witany w społeczności rodzinnej. Kilka miesięcy po narodzinach rodzice zanoszą dziecko do chramu, by oczyścił je kannushi (kapłan shintó). Zazwyczaj obecna jest przy tym również dalsza rodzina - dziadkowie, wujowie, ciotki i tak dalej - a po uroczystości następuje świąteczny posiłek. W głównych chramach, na przykład w Mei][-jingu w Tokio, przyjęcie odbywa się w specjalnej sali na terenie chramu. Oharai, akt obrzędowego oczyszczenia, to centralna część większości sintoistycznych uroczystości. Kannushilub guji (starszy kapłan w chramie) starają się usunąć wszelkie duchowe nieczystości z osoby, miejsca lub rzeczy, machając świętą gałęzią sakaki ("drzewa dobrobytu", Cleyera ochna-cea, wiecznozielonego krzewu) i melorecytując odpowiednie modlitwy (norito). Za nieczystość uważa się także opanowanie przez złego ducha, czyli oni (zob. str. 248). Oczyszczenie oblubienicy i oblubieńca stanowi centralny element tradycyjnej japońskiej ceremonii ślubnej, zazwyczaj odprawianej przez kapłana shintó. Przeważnie jednak małżeństwo zawiera się nie w chramie, lecz w hotelu lub "pałacu ślubów". Powrót zmarłych. Jednym z powszechnie obchodzonych świąt japońskich jest Obon, buddyjska ,uroczystość dorocznego powrotu zmarłych do ich domów rodzinnych, przypadająca w połowie sierpnia. Na Obon, którego dokładną datę wciąż wyznacza się według kalendarza księżycowego, ludzie w miarę możliwości powracają do swych rodzinnych miast i sprzątają groby najbliższych. Odmawiają modlitwy za zmarłych, szczególnie tych, którzy odeszli niedawno, i wykonują Bon-odori, tradycyjny taniec na cześć zmarłych. W innych porach roku w domu odbywają się regularne obrzędy dla przodków. Według shintó, dusze zmarłych stają się niskiej rangi bóstwami, zgodnie zaś z wierzeniami buddyjskimi, dążą one do zbawienia. Obie koncepcje są akceptowane, co odzwierciedla japońską "tolerancję dla wieloznaczności" w sprawach duchowych. Do domowych obrzędów dla przodków, szczególnie w okresie Obon, należy palenie kadzidła na butsudanie, domowym buddyjskim ołtarzu, i ofiarowywanie małych porcji ryżu duszom przodków. Siedem dni po śmierci dusza otrzymuje "imię śmierci" (kaimyo), które zostaje zapisane na jednej z tablic przodków (ihai), przechowywanych w butsudanie. Te same dusze przodków :zczone są jako sintoistyczne tama (zob. str. 266) lub karni, reprezentowane przez tablice na kamidanie, domowej ,półce bogów", często zawieszonej bezpośrednio nad butsudanem. Domowym karni także składa się ofiary. Większość domowych obrzędów odprawia się wczesnym rankiem, w czasie uważanym za święty tak w buddyzmie, jak w sintoizmie. Typowe tokijskie taisai. Lokalne matsuri (święto) obchodzone w północno-zachodniej dzielnicy Tokio, zwanej Nishi-Waseda, co trzy lata przybiera formę taisai ("dużego święta") na cześć bogini słońca Amaterasu, która jest karni miejscowej świątyni, Tensojinja. Jest to jedna z tysięcy świątyń tej bogini w Japonii. Najważniejsza jej świątynia znajduje się w Ise (Ise-jingu; zob. str. 258). Matsuri tradycyjnie zajmuje dwa dni na początku września. Rankiem pierwszego dnia dzieci obnoszą po ulicach dziecięce mikoshi, przenośny chram, wielkości mniej więcej jednej czwartej mikoshi dorosłych. Tensojinja jest za mała, by mieć własnego guji (starszy kapłan sintoistyczny, dla odróżnienia od zwykłego kapłana, czyli kannushi), więc organizatorzy taisai wzywają guji z innej świątyni. Po południu guji w asyście miejscowych sodai (starszyzny świątyni) odprawia uroczystość, podczas której śpiewa modlitwy sintoistyczne i oczyszcza świątynię i wszystko, co się w niej znajduje, machając gałęzią sakaki (świętego drzewa; zob. tekst główny na poprzedniej stronie). Wieczorem na terenie świątyni odbywa się zabawa. Czasami jest to występ grupy tańca tradycyjnego, czasami sintoistyczna grupa teatralna wystawia kagure - święty teatr (zob. str. 268). Wędrowni kramarze matsuri, zwani roten, ustawiają swe stoiska, sprzedają pamiątki i tradycyjne potrawy świąteczne - na przykład okonomiyaki, potrawę z jaj przygotowywaną na grillu, i smażony makaron. Wczesnym rankiem następnego dnia guji wyjmuje święty (i rzadko oglądany) wizerunek Amaterasu z wewnętrznego pomieszczenia chramu i umieszcza go w czekającym mikoshi. Wówczas zmieniające się trzydziesto-czy czterdziestoosobowe zespoły młodych ludzi (mężczyzn i kobiet) obnoszą chram po wąskich uliczkach, śpiewając "Wa shoi! Wa shoiF (nieprzetłumaczalny okrzyk, coś w rodzaju naszego "hurra!"). Procesję, która często zatrzymuje się, by się czegoś napić, prowadzi guji, a w jej skład wchodzą pieśniarze, dobosz, młody człowiek przebrany za Tengu - demona strzegącego chramu - i sodai. Po sześciu czy siedmiu godzinach wędrówki procesja powraca znów na teren chramu. Kapłan wyjmuje wizerunek bogini z mikoshi i odnosi na miejsce w wewnętrznej sali, gdzie pozostanie on do następnego taisai. Podstawowym celem tego obrzędu jest uświęcenie rejonu, obsługiwanego przez jinja, poprzez wystawienie go na świętą aurę, emitowaną przez boski wizerunek obnoszony w mikoshi. Oczywiście niosący mikoshi także zostają uświęceni. Matsuri jest zatem radosnym świętem. Jego uczestnicy czują, że mają udział w boskiej istocie miejscowego karni. Mogą wówczas doświadczać uczuć zbliżonych do ekstazy. Po ostatniej modlitwie, odmawianej przez kapłana, tragarze mikoshi siadają do posiłku w mikishó, czyli głównej siedzibie organizatorów święta, stojącej na terenie małej buddyjskiej świątyni bosatsu Jizo (zob. str. 248), w pewnej odległości od Tensojinja. 266 ŚMIERĆ I ŻYCIE POZAGROBOWE Niebo i piekło. Jak już wspomniano, sintoizm jest dla Japończyków "religią życia" - zajmuje się przede wszystkim tym, co jest tu i teraz: bogactwem przyrody, płodnością ludzi i zwierząt. Od czasów przybycia buddyzmu do Japonii sintoistyczne koncepcje życia po śmierci i zbawienia duszy ograniczyły się do wiary, że dusza człowieka przeżywa śmierć ciała i nadal działa na rzecz żyjących. Duchy przodków, czyli tama, uważane są za część grupy społecznej, wobec której człowiek powinien "zachować twarz" (zob. str. 264); one z kolei mają błogosławić i ochraniać żyjących. Sprawy śmierci i tego, co dzieje się potem, znajdują się w centrum uwagi większości japońskich sekt buddyjskich. Istnieją liczne buddyjskie wizje "raju", z których najbardziej sugestywna jest koncepcja Czystej Ziemi (zob. str. 193). Dla buddyjskich sekt Czystej Ziemi droga do ostatecznego "zbawienia" (nirwany, wyzwolenia z cyklu życia i śmierci; zob. str. 257) leży w ponownym narodzeniu się właśnie w Czystej Ziemi, w niebiańskiej sferze, gdzie zmarły, wolny od ziemskich trosk, będzie w stanie osiągnąć oświecenie, a potem nirwanę. Czysta Ziemia leży zatem w pół drogi między bólem i cierpieniem świata doczesnego a ostatecznym, trwałym wyzwoleniem. Kluczem do odrodzenia się w tym raju jest absolutna wiara w buddę Amidę, wyrażana poprzez powtarzanie nembutsu (zob. str. 253-4). Uważa się, że Amida przepełniony jest niezmiernym współczuciem dla ludzi, do tego stopnia, że choć on sam osiągnął oświecony stan buddy, postanowił powstrzymać się przed wejściem w nirwanę, by pomagać innym w dotarciu do raju Czystej Ziemi. Teoretycznie wciąż istnieje możliwość osiągnięcia nirwany bezpośrednio, "trudną drogą", przez głębokie medytacje i duchowe oczyszczenie. Jednak Hónen, założyciel sekty Czystej Ziemi (zob. str. 253), był przekonany, że wiara w Amidę jest warunkiem koniecznym, większość bowiem istot ludzkich jest z natury tak pełna zła, iż nawet, zdawałoby się, doskonałe życie duchowe na tym świecie zapewne nie wystarczy do osiągnięcia ostatecznego zbawienia. Pomoc Amidy jest też szczególnie potrzebna dlatego, że zdaniem większości buddyjskich kapłanów wszechświat osiągnął już swoją "trzecią erę" - epokę rosnącego chaosu, po japońsku zwaną mappo. Występujące w tym okresie coraz większe zamieszanie, nieporządek i zło sprawiają, że zaledwie garstka ludzi jest w stanie odnaleźć spokój, konieczny do podążania "trudną" ścieżką ku zbawieniu. Jeśli im się to nie uda, mogą (zgodnie z przekonaniami sekty Czystej Ziemi) zostać skazani na ogień buddyjskiego piekła, czyli Jigoku (zob. ramka poniżej). Buddyści Czystej Ziemi wierzą, że Amida pomoże masom wiernych uniknąć tego losu. Według sekt Czystej Ziemi wszyscy ci, których Amida nie uratował, mogą zwrócić się do innej ważnej postaci w eschatologii buddyjskiej - bodhisattwy Majtrei ("Dobrotliwego", po japońsku: Miroku), "buddy przyszłego wieku". Uważa się, że Majtreja przyjdzie, by przywrócić nauki Buddy (dharmę) i stworzyć buddyjski raj na ziemi, gdy wraz z dopełnieniem się mappo nadejdzie koniec świata. Nikt nie potrafi przewidzieć, kiedy ten koniec nastąpi, ale niektóre wyrosłe z buddyzmu "nowe religie" głosiły apokaliptyczne przepowiednie. Ostatnią (i najgłośniejszą) z nich była sekta Aum Shinrikyo, odpowiedzialna za ataki trującym gazem sarinem w tokijskim metrze w 1995 roku. Pożegnanie zmarłych. Wyznanie wiary w budde Asma stało się w Japonii powszechnym sposobem na odejście z tego świata. Obecnie większość Japończyków chce, by ich ciało po śmierci poddano kremacji według obrządku buddyjskiego, a prochy pochowano na buddyjskim cmentarzu. Niemal wszystkie japońskie cmentarze znajdują się przy świątyniach, szczególnie cmentarze sekt Czystej Ziemi (jódo-shu i jódo-shinshu). Można również zostać pochowanym według obrządku sintoistycznego. W Tokio znajdują się co najmniej dwa cmentarze shintó. Jeden z nich jest zarezerwowany dla członków rodziny cesarskiej, której pogrzeby mają tradycyjnie sintoistyczną formę. Tu w 1989 roku odbył się pogrzeb zmarłego cesarza Shówa (Hirohito), prowadzony przez kapłanów shintó (kannushi) z Ise i innych ważnych chramów. Zaświaty. Prehistoryczna religia Japonii, jak się wydaje, miała dobrze rozwiniętą koncepcję życia pozagrobowego. Wielką wagę przywiązywano do ułożenia ciała, w epoce Konin (około 300-552) zaś sypano kurhany jako mieszkania dla duchów zmarłych cesarzy. Także w dawnym sintoizmie istniała koncepcja piekielnego rejonu, przypominającego Hades, o czym można się przekonać na podstawie opisu Yomi w Kojiki. Jednak poza sławnym epizodem, gdy demiurg Izanagi odwiedza podziemne państwo, na próżno usiłując odzyskać zmarłą małżonkę (zob. str. 247), nie znajdujemy żadnych wzmianek o tym miejscu. Nie odgrywa też ono żadnej roli we współczesnej teologii sintoistycznej. Koncepcje buddyjskie wyparły większość sintoistycznych pojęć na temat krainy zamieszkanej przez zmarłych, choć nie wszystkie. Uważa się, że trzydzieści trzy lata po śmierci tama, czyli duch zmarłego przodka (zob. tekst główny), traci swą odrębną naturę i łączy się ze zbiorowością duchów antenatów, czyli karni. Podobno mieszkają one na świętej górze - w Kumano, Yoshino lub w innym górzystym rejonie w sercu starożytnej Japonii. Amorficzne rodzinne karni wzywa, się w obrzędach, ale na bardziej abstrakcyjnym poziomie niż tama niedawno zmarłego członka rodziny (zob. także str. 264). Sekty buddyjskie głoszą kilka koncepcji świata zmarłych, wyznaczając rejony raju, nad którymi panuje sam Budda (sekta Nichirena), budda Wairoćana (sekta shingon), Majtreja i Kannon. Wprowadziły one także pojęcie boskiego sądu, który odbywa się czterdzieści dziewięć dni po śmierci człowieka. Wówczas istota zwana Emmą (sanskr. Yama) sprawuje sąd nad jego duszą. Zależnie od wydanego wyroku dusza zostaje skierowana albo do raju, albo do zamieszkanych przez demony rejonów Jigoku (piekła), albo ponownie wciela się w zwierzę, bóstwo lub człowieka. Jednak najpowszechniejszą koncepcją zaświatów jest Czysta Ziemia, raj, gdzie dusze chronią się przed męczarnią Jigoku i ostatecznie osiągają trwałe wyzwolenie - nirwanę. Sintoistyczna wiara w duszę w formie tama i karni występuje równocześnie z buddyjską wiarą w duszę, wysyłaną do piekła, raju lub powracającą w kolejnym wcieleniu. Jak w wielu innych przypadkach, religia japońska nie dostrzega konfliktu w połączeniu tych dwóch pojęć, choć na pozór wydają się one całkowicie sprzeczne. 268 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA Dawne wierzenia we współczesnym świecie. W starożytnej Japonii społeczeństwo było podzielone na uji, czyli klany rodowe. Także sintoizm wyrósł ze wspólnych wartości, rozwijanych w ramach rodowej struktury społecznej. Opiekuńcze karni, mieszkające w lokalnym chramie shintó, do dziś nazywa się ujigami, czyli "bóstwem klanu", mimo że system a/; jako podstawa japońskiego społeczeństwa nie funkcjonuje już od ponad tysiąca lat. W bliższych nam czasach wykształciło się pojęcie ie, czyli szeroko rozumianego domostwa, które zastąpiło uji w roli głównej jednostki społecznej, gdy po 1185 roku umocnił się system feudalny. Z takiego rozumienia wynikało zakorzenione znaczenie rodziny w sintoizmie. O przynależności do świątyni wciąż jeszcze decyduje ie danej osoby, co zresztą przyczyniło się do rozwoju tak zwanych "nowych religii" (zob. str. 270-71). Przez wiele wieków kobiety odgrywały małą rolę w religijnym życiu kraju, choć z okresu wczesnohistorycznego znane są panujące cesarzowe: Shótoku Taishi był regentem jednej z nich (zob. str. 243), inna zaś zamówiła Kojiki (zob. str. 250). Wysokie kapłanki sprawowały też kult w Ise, chramie bogini słońca (zob. str. 258). Jednak około 800 roku wpływ chińskiego konfucjanizmu i jego zdecydowanie patriarchalnej ideologii położył kres dawnej równości płci. Od tego czasu wszyscy cesarze i większość kapłanów to mężczyźni, choć bogini Amaterasu pozostaje najbardziej czczonym bóstwem shintó. W ostatnich latach światowy ruch na rzecz równouprawnienia kobiet zaczął wpływać także na tradycyjne japońskie wierzenia i praktyki. Coraz więcej chramów sintoistycznych pozwala młodym kobietom nosić mikoshi (przenośne chramy) podczas świąt (zob. ramka na następnej stronie). Zwiększyła się także liczba kapłanek sintoistycznych, mimo sprzeciwów ze strony bardziej konserwa- Chram Yasukuni. Widmo militarystycznej przeszłości Japonii odradza się czasami w kontekście chramu Yasukuni w Tokio. Karni mieszkające w tej jinja to duchy Japończyków, poległych na wojnach toczonych w okresie od stworzenia armii cesarskiej w 1871 roku do końca drugiej wojny światowej. Dlatego też chram pozostaje przedmiotem sporów, szczególnie wtedy, gdy wybitni członkowie rządu - a czasem nawet premier - udają się tam, by złożyć karni hołd. Takie wypadki nie zdarzają się często, ale zawsze są szeroko nagłaśniane przez japońskie media. Lewica, przywołując przedwojenny sintoizm państwowy (zob. str. 245) z jego głęboko nacjonalistyczną ideologią, oskarża polityków o naruszanie pochodzącej z 1947 roku konstytucji, wyraźnie zakazującej państwu wiązania się z jakąkolwiek religią. Prawica odrzuca te oskarżenia, twierdząc, że chram Yasukuni jest instytucją religijną, a ci, którzy się tam modlą, występują jako osoby prywatne. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt, że w ostatnich latach podejmowano próby przekształcenia Yasukuni-yya' w japoński odpowiednik "grobu nieznanego żołnierza", czyli miejsce, gdzie zagraniczni dygnitarze składaliby wieńce. Jednak drażliwość lewicy w tej sprawie znajduje oddźwięk u znacznej części japońskiej sceny politycznej. Jak na razie, nowe propozycje nie zyskały wystarczającego poparcia w japońskim parlamencie. -tywnych chramów. W 1996 roku 10 procent z 21091 kapłanów stanowiły kobiety, w porównaniu do 9 procent w 1993 roku. Dawny związek sintoizmu z państwowym militaryzmem, trwający aż do 1945 roku, wciąż jeszcze bywa przyczyną sporów (zob. tekst na marginesie poprzedniej strony). Natomiast sekty buddyjskie, które przeważnie nie mieszały się w przeszłości do polityki, znacznie oporniej poddają się zmianom podobnym do tych, które pozwoliły kobietom wejść do stanu kapłańskiego w shintÓ. W japońskim buddyzmie nie ma chyba w ogóle kapłanek, bądź też są one bardzo nieliczne. Od wieków istniały żeńskie klasztory buddyjskie, ale stanowią one bardzo konserwatywny element japońskiego życia religijnego. Wśród sekt buddyjskich najwięcej kontrowersji w czasach współczesnych budzi Nichiren-shoshu (zob. str. 255), a właściwie jej świecka przybudówka Soka Gakkai ("Tworzące Wartość Społeczeństwo"; zob. str. 271). Kobiety noszące Chram. Akt noszenia mikoshi, czyli przenośnego chramu, podczas lokalnego święta matsuri (zob. str. 262-3) jest uważany za znaczny przywilej, szczególnie wówczas, gdy mikoshi zawiera wizerunek miejscowego bóstwa. Tradycyjnie honor noszenia mikoshi przypadał młodym mężczyznom. Kobiety odgrywały jedynie pomocniczą rolę w procesji matsuri, przygotowując napoje dla tragarzy i gotując obiad, podawany po powrocie przenośnego chramu do głównej świątyni. Sytuacja ta zaczęła ulegać zmianie pod koniec lat siedemdziesiątych. W coraz większej liczbie chramów kobiety, obok swych braci i mężów, zyskiwały prawo do noszenia karni. W tokijskiej dzielnicy Nishi-Waseda (zob. str. 265) zmiana ta nastąpiła w 1978 roku. W marcu tegoż roku, sześć miesięcy przed "matsuri cienia" (zob. str. 262), członkini kobiecego komitetu stowarzyszenia mieszkańców (chokai) - którego przewodniczący ponosi główną odpowiedzialność za organizację święta - zauważyła, że w pobliskim matsuri kobiety nosiły mikoshi, i zaproponowała, by także ich dzielnica poszła za tym przykładem. Proces podejmowania decyzji, który wówczas nastąpił, był typowo japoński: rozpoczęła się uprzejma dyskusja, nie zaś spolaryzowany spór. Propozycję rozważyły główne organizacje uczestniczące w przygotowaniu matsuri: chokai, stowarzyszenie starszyzny świątynnej oraz stowarzyszenie lokalnych kupców (których córki stanowiłyby większość kobiet noszących chram). Spytano o zdanie także guji (głównego kapłana) z pobliskiego chramu, który regularnie prowadził matsuri w Nishi-Waseda. Zaaprobował on zmianę, podając jako precedens, że w Ise istniały niegdyś wysokie kapłanki Amaterasu (zob. tekst główny), Amaterasu zaś jest również lokalną boginią w Nishi-Waseda. Kilka miesięcy później, gdy wszystkie zaangażowane grupy nieformalnie rozważyły propozycję i ją zaakceptowały, przewodniczący chokai oficjalnie wyraził zgodę na zmianę. Kilka dni przed matsuri grupę młodych kobiet wpisano do rejestru niosących mikoshi. 270 SPOŁECZEŃSTWO A RELIGIA Nowe religie. Od początku XIX wieku w Japonii narodziło się wiele ruchów duchowych, objętych wspólną nazwą "nowych religii" (Shinko Shukyo). Przeważająca ich część narodziła się na gruncie sintoizmu, choć są one także przesycone ideami pochodzącymi z innych wierzeń, w tym buddyzmu, tradycji chińskich, takich jak konfucjanizm i taoizm, chrześcijaństwa, a w czasach współczesnych - nawet zachodniego okultyzmu. Mimo niekiedy wątpliwych podstaw teologicznych, "nowe religie" świadczą dowodnie, że dawna skłonność do innowacji w sferze wierzeń jest nadal żywa we współczesnej Japonii. Pierwsze "nowe religie" powstały na tle rosnącego chaosu społecznego, towarzyszącego załamaniu się siogunatu Tokugawów. Powstało wówczas kilka nowych sekt, na czele których zazwyczaj stawał charyzmatyczny przywódca. Dalsze sukcesy odnosiły te sekty w epoce Meiji (1868-1912); pod koniec tego okresu rząd japoński uznawał oficjalnie trzynaście opartych na sintoizmie sekt, w tym tenrikyo (zob. ramka poniżej). Z tradycji buddyjskiej również wyrosło kilka nowych ruchów, w tym najbardziej wpływowy - Soka Gakkai ("Tworzące Wartość Społeczeństwo"), założony pod koniec lat dwudziestych XX wieku przez Makiguchiego Tsuesaburo (1871-1944)- Sekta Tenrikyo. W 1838 roku Miki Nakayama (1798-1887), karmiąc swego chorego syna, została opanowana przez karni, który przedstawił się jej jako Ten-taishógun - "Niebiański Najwyższy Pan". W ciągu następnych lat Ten-taishógun opowiadał Nakayamie, że on i dziewięć podległych mu istnień to jedyne prawdziwe karni, ona sama zaś została wybrana, by głosić "niebiańską prawdę", czyli tenri. W ten sposób powstała sekta tenrikyo. Przesłanie karni zostało później spisane w długim poemacie, ukończonym w 1883 roku, zatytułowanym Ofudesaki - "Czubek boskiego pędzelka do pisania". Poemat ten zawiera zbiór objawień, jakich doznała założycielka na temat natury niebios i mieszkających tam karni. Ich stosunek do istot ludzkich przypominał stosunek rodzica do swoich dzieci. Dlatego też najważniejszy przejaw bóstwa w wierze tenrikyo zwany jest Oyakami - "Bóg Rodzic". Do początku XX wieku tenrikyo stało się uznaną sektą sintoistyczną. Po dziś dzień pozostaje jedną z tych nowych religii, które odniosły największy sukces. Choć zasadniczo oparta na sintoistycznej koncepcji hierarchii karni, religia założona przez Miki Nakayamę (czyli Oyasa-mę, "Czczoną Rodzicielkę") łączy w sobie idee zapożyczone także z buddyzmu Czystej Ziemi, w tym koncepcje "zbawienia" przez szczere wyznanie wiary (w tym wypadku w moc Oyakami) oraz dobrze zdefiniowanych zaświatów. Ze swego ośrodka w Tenri niedaleko Nary wiara ta rozprzestrzeniła się w całej Japonii, a ostatnio została także przeniesiona na Hawaje, do Ameryki Północnej, Brazylii i innych krajów, gdzie istnieją znaczniejsze grupy imigrantów japońskich. "NOWE RELIGIE" 271 - i ściśle związany z istniejącą sektą Nichiren-shoshu. Przed drugą wojną światową Tsuesaburo i jego uczeń TodaJosei (1900-58) zyskali zaledwie kilka tysięcy zwolenników, wkrótce zaś głoszenie nauk Nichirena (zob. str. 255) doprowadziło do rozwiązania ich ruchu. Jednak po 1945 roku ruch Soka Gakkai, pod przywództwem Tody, rozwinął się gwałtownie na fali społecznych niepokojów, towarzyszących gwałtownemu rozwojowi gospodarczemu Japonii po wojnie (zob. tekst na prawym marginesie). Soka Gakkai znajdował oparcie przede wszystkim wśród mas ludowych, które - przenosząc się ze wsi do miast - straciły kontakt z siecią tradycyjnych społecznych powiązań, tak ważnych w życiu Japończyków. Związek ze świątynią lub chramem wynikał z ie, należącego od dawna do danej okolicy (zob. str. 256), tak więc osoby, które dopiero co osiedliły się w nowym miejscu, miały trudności z uzyskaniem przynależności do tamtejszego sanktuarium. Wiele nowych religii powstało, by zaspokoić duchowe potrzeby takich ludzi. Te nowe religie, które nie odbiegały zbytnio od "głównego nurtu" tradycyjnych wierzeń, wzorem dawniejszych sekt promowały "wartości rodzinne". Jednak pewną liczbę nowych sekt oskarżono o pranie mózgów podatnych młodych ludzi. Jedną z nich była Aum Shinrikyo, sekta odpowiedzialna za atak gazowy w tokijskim metrze w 1995 roku. Według jednej ze statystyk obecnie istnieje około dwustu nowych religii, choć niektóre z nich mają znikomą liczbę wyznawców. Dobrym przykładem niewielkiego ruchu jest Shukyo Mahikari ("Boskie Światło"), sekta założona na początku lat sześćdziesiątych XX wieku. Kładzie ona nacisk na uzdrawianie, a jej teologia ma niezmiernie szerokie podstawy - czerpie ze shintÓ, buddyzmu i wielu innych tradycji, odwołując się m.in. do legendy o Atlantydzie. Podobnie jak inne nowe religie Shukyo Mahikari stanowi żywy przykład japońskiego geniuszu w mieszaniu elementów wielu tradycji duchowych i kulturowych. Soka Gakkai. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku Soka Gakkai, na czele którego stanął następca Tody Josei, Daisaku Ikeda (ur. 1928), liczył już ponad jedenaście milionów członków. Do ruchu przystąpiło także wielu nieJapończyków, szczególnie w Stanach Zjednoczonych. Ścisła hierarchia Soka Gakkai, jego quasi-militarna organizacja, masowe wiece i wymóg niemal całkowitego oddania ze strony członków obudziły podejrzenie, że jest to przykrywka dla dywersji militarnej. Podejrzenie to - później odrzucone jako nieprawdziwe - zyskało na sile, gdy w latach sześćdziesiątych ruch założył Komeito, "Partię Czystej Władzy". Komeito powszechnie uważano za próbę upolitycznienia Nichiren-shoshu, a nawet przejęcia władzy. Wrażenie to pozostało, mimo że Komeito zerwało wszystkie formalne związki z Soka Gakkai ponad dwadzieścia lat temu (a ostatnio zostało rozwiązane). Innym źródłem niepokoju jest fakt, że Soka Gakkai prowadzi intensywną kampanię dla pozyskiwania zwolenników, co jest sprzeczne z tradycyjną dla Japonii otwartą postawą wobec różnorodności religii. Jednak mimo spadku liczby członków, skandali finansowych i rozłamu z kapłanami Nichirena, Soka Gakkai pozostaje znaczącą siłą w religijnym życiu Japonii. Słowniczek. bodhisattwa (sanskr.) - przyszły budda (dosł. Istota oświecona). W buddyzmie jednostka, która osiąga oświecenie (bodhi), ale powstrzymuje się przed wejściem w nirwanę (zob. poniżej), by wspomagać innych w ich dążeniach duchowych bosatsu (jap.) - bodhisattwa (zob- powyżej) budda (sanskr.) - oświecony, przebudzony. W buddyzmie jednostka, która osiągnęła oświecenie i nirwanę (zob. poniżej). Określenie to, jeśli pisane z dużej litery (Budda), odnosi się do Siddharthy Gautamy, założyciela buddyzmu chan (chin.) - medytacja, z sanskryckiego słowa dhjana (zob. poniżej). Chińska szkoła buddyzmu, w której medytacja jest główną drogą ku oświeceniu Czysta Ziemia - Sukhawati, "Zachodni Raj", w którym panuje budda Amitabha (w Chinach zwany Amituo Fo, w Japonii Amida). Jest to miejsce błogosławionego spokoju, gdzie wierni, po śmierci, mogą dążyć do oświecenia i nirwany (zob. poniżej). Wiara w Czystą Ziemię cechuje buddyzm wschodnioazjatycki Dawidowy - odnoszący się do Dawida, króla Izraela w latach około 1000-960 p.n.e., oraz Jego rodu dharma (sanskr.) - prawda, porządek, sprawiedliwość, obowiązek, słuszność. Termin ten występuje tak w hinduizmie. Jak i buddyzmie; jako imię własne (Dharma) odnosi się konkretnie do prawdy o ludzkim bycie, odkrytej i nauczanej przez Buddę dhjana (sanskr.) - medytacja; stąd chińskie chan (zob. powyżej) i Japońskie zeń (zob. poniżej) dualizm - wiara, że wszechświatem rządzą bliźniacze, przeciwne sobie siły (na przykład dobra i zła), wywodzące się z różnych źródeł (na przykład od Boga i diabła). Ideę tę odrzuca ścisły monoteizm, w którym Bóg uważany Jest za źródło wszystkich zjawisk we wszechświecie eschatologia (gr. eschatos "ostatni") - doktryna lub doktryny odnoszące się do końca świata guru (sanskr.) - nauczyciel. W hinduizmie wielbiony nauczyciel lub nauczycielka hadis (arab.) - sprawozdanie. Relacja lub zbiór relacji na temat słów, nauk i uczynków Proroka Mahometa halacha (hebr.) - całość praw żydowskich imam (arab.) - przywódca. Osoba wybrana do prowadzenia regularnych piątkowych modlitw w meczecie. Jako imię własne (Imam) termin ten odnosi się do jednej z postaci, uważanych przez szyitów za jedynych prawowitych spadkobierców Mahometa na ziemi karman (sanskr.) - działanie, czyn. W hinduizmie i buddyzmie równowaga zasług i win zgromadzonych przez każdego człowieka, określająca naturę następnego wcielenia mantra - w hinduizmie i buddyzmie słowo lub wyrażenie powtarzane wzgl. recytowane rytmicznie Jako pomoc w medytacji Mojżeszowy - odnoszący się do Mojżesza, a zwłaszcza do praw przekazanych przez Boga Izraelowi za pośrednictwem Mojżesza, zapisanych w pierwszych pięciu księgach Biblii hebrajskiej, czyli Starego Testamentu nirwana (sanskr.) - dosł. zdmuchnięcie- W buddyzmie stan wolny od wszelkiej niewiedzy i pragnień, w którym przestaje się gromadzić karman (zob. powyżej), dzięki temu osiągając wyzwolenie z cyklu śmierci i ponownych narodzin patrystyczny - dotyczący lub odnoszący się do Ojców Kościoła, teologów wczesnochrześcijańskich (ok. 200-500 n.e.), którzy przyczynili się do ukształtowania podstaw doktryny chrześcijańskiej Prorok - Mahomet rabiniczna epoka, rabiniczny okres - w judaizmie nazwa nadana epoce (mniej więcej od końca I wieku do początku VII wieku n.e.), w której powstały dzieła wielkich rabbich (nauczycieli), takich jak Jochanan ben Zakkaj, Akiwa i Jehuda ha-Nasi. W tym okresie spisano wielkie zbiory praw żydowskich - Misznę (ok. 200 roku n.e.) i Talmud (Talmud Jerozolimski ok. 400, Talmud Babiloński ok. 500 roku n.e.) rabiniczny - dotyczący lub odnoszący się do rabbich i ich nauk, szczególnie w okresie rabinicznym (zob. powyżej) sufi, suficki - dotyczący lub odnoszący się do sufizmu (mistycyzmu islamskiego); także islamski mistyk talmudyczna epoka, talmudyczny okres - epoka w historii żydowskiej literatury, w której powstały pisma składające się na Talmud (ok. 200-500 n.e.) (zob. także rabiniczna epoka, powyżej) tantra - nazwa nadana starożytnym świętym tekstom i nurtom, które na ich podstawie ukształtowały się w hinduizmie (od ok. 500 n.e.) i buddyzmie (od ok. VII wieku n.e.). Tantryzm hinduski skupia się na opanowaniu męskiej i żeńskiej energii boskiej; tantryzm buddyjski kładzie szczególny nacisk na rytuał, symbolizm i nagłe oświecenie, nawiązując do koncepcji "gniewnych bóstw". Oba nurty posługują się mandalą, (kolistym przedstawieniem kosmosu) trynitarny - w chrześcijaństwie dotyczący lub odnoszący się do doktryny Trójcy Świętej (Boga Ojca, Syna i Ducha Świętego) ulama (arab. l. poj. alźm) - "uczeni". W islamie zespół specjalistów w dziedzinie prawa i religii, stanowiących najwyższy autorytet w sprawach religijnych wedyjski - dotyczący lub odnoszący się do świętych tekstów sanskryckich zwanych Wedami bądź też do opartych na nich starożytnych ofiarnych praktyk religijnych wzgl. okresu, w którym powstały (około 1750-600 p.n.e.) zeń (jap.) - medytacja, z chińskiego chan, a głębiej z sanskryckiego dhjana (zob. powyżej). Szkoła buddyzmu japońskiego, w której głównym elementem jest medytacja