UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA HISTORIA NR 137 BRONIS�AW NOWACKI CZESKIE ROSZCZENIA DO KORONY W POLSCE W LATACH 1290-1335 POZNA� 1987SPIS TRE�CI WSt�P przez monarchi� czesk� tytu��w Rozdzia� I. Poj�cie Regnum Poloniae w �r�d�ach czeskich XIV wieku............................ Rozdzia� II. Podstawy prawne pretensji czeskich wobec Polski .............................' . . 1. Tytu�y prawne Przemy�lid�w.................. 2. Tytu�y prawne Jana Luksemburskiego .............. Rozdzia� III. Realizowanie prawnych do ziem polskich ............... 1. Zabiegi ostatnich Przemy�lid�w o koron� polsk� ........ 2. Realizacja roszcze� do korony w Polsce przez Jana Luksemburskiego............................ Zako�czenie ... ......................... Wykaz cz�ciej stosowanych skr�t�w ................ Bibliografia .... ....................... BOhmische AnsprfJche auf die polnische Krone in den Jahren 1290-1335 '(Zusaamenfassung).................- 5 13 28 29 74 82 82 88 112 116 117 124WST�P Zagadnienie czeskich roszcze� do korony w Polsce w latach 1290-1335 stanowi tylko fragment bada� nad stosunkami polsko-czeakimi. Jest to jednak fragment maj�cy Istotne znaczenie nie tylko dla zbadania wzajemnych kontakt�w obu pa�stw, lecz tak�e dla wyja�nienia tak wa�nego w naszych dziejach procesu, jakim by� proces odradzania pa�stwa polskiego po okresie rozbicia dzielnicowego. G��wnym zadaniem badawczym rozprawy jest ponowne przeanalizowanie informacji zawartych w przekazach �r�d�owych oraz poddanie krytycznej ocenie dotychczasowych osi�gni�� historiografii polskiej i czeskiej, dotycz�cych sformu�owanego w tytule pracy problemu. W szczeg�lno�ci zale�a�o na ustaleniu, czy roszczenia w�adc�w czeskich miaiy podstawy prawne, jaki mia�y charakter, Jakich dotyczy�y terytori�w ziem polskich oraz jak przebiega�a ich realizacja za panowania Wac�awa II i Jana Luksemburskiego. W ramach tak uj�tego kwestionariusza pyta� znalaz�y si� te� problemy bardziej szczeg�owe, takie Jak poj�cie �Regnum Poloniae" w rozumieniu �wczesnych czeskich akt�w dyplomatycznych oraz czeskich �r�de� narracyjnych. Tu tak�e wymieni� nale�y spraw� tytu�u �rex Poloniae" u�ywanego przez w�adc�w czeskich po wymarciu m�skiej linii dynastii Przemy�lid�w oraz pe�nionej przez ten tytu� funkcji. W szczeg�lno�ci chodzi� b�dzie o stwierdzenie czy u�ywanie tej tytulatury mia�o podstawy prawne, czy by�o tylko wyrazem ich roszcze� w stosunku do Polski. ��czy si� z t� spraw� kwestia powstania zale�no�ci lennej ksi���t �l�skich od w�adc�w czeskich i okoliczno�ci, w jakich ona dochodzi�a do skutku. U�yty w temacie pracy termin �roszczenia" w Jego prawniczym rozumieniu oznacza zg�oszenie praw lub pretensji do czego�, co zdaniem zg�aszaj�cego s�usznie mu si� nale�y. Sygnalizowany zatem w tytule problem czeskich roszcze� do korony w Polsce oznacza - wed�ug naszego rozumienia - ubieganie si� w�adc�w Kr�lestwa Czech o uzyskanie polskiej korony kr�lewskiej, kt�ra zdaniem strony czeskiej s�usznie im siq nale�y jako prawnym w�adcom na terytorium ziem polskich. Podnoszenie roszcze� do korony Jest zatem r�wnoznaczne z pretensjami kr�l�w czeskich do panowania na ziemiach polskich. Podstawy prawne czeskich roszcze� do korony polskiej s� osadzone �ci�le w realiach historycznych Polski ko�ca XIII wieku. Ma to decyduj�cy wp�yw na zakres terytorialny pretensji zg�aszanych przez w�adc�w Kr�lestwa Czech w stosunku do ziem polskich i ich w�adc�w. W roku 1290, w kt�rym zosta�a zapocz�tkowana czeska penetracja na ziemiach polskich, Polska by�a w okresie rozbicia dzielnicowego. Z tej przyczyny b��dem by�oby m�wi� o ekspansji czeskiej na Polsk�, gdy� faktycznie by�a ona skierowana na �l�sk,Ma�o-polsk� czy Wielkopolsk�. Tych te� terytori�w dotyczy� mog�y pierwotne tytu�y prawne Przemy�lld�w. Zdajemy sobie spraw�, �e rozwi�zanie problemu legitymizmu czeskich roszcze� do korony w Polsce stanowi tylko cz�� szerszej problematyki pol-sko-czeskich stosunk�w, na kt�re sk�adaj� si� zagadnienia narodowo�ciowe, gospodarcze, polityczne a tak�e kulturalne i spo�eczne. Nas interesuje w tej pracy g��wnie aspekt prawny pretensji kr�l�w czeskich wysuwanych wobec Polski i jej w�adc�w i przede wszystkim ta tre�� zawarta jest w tytule niniejszej pracy. Chronologicznie rozprawa zamyka si� w granicach 1290-1335 roku.Rok 1290 otwiera czeskie panowanie w ksi�stwie krakowsko-sandoaierskim, kt�re tym samym daje podstawy kr�lowi czeskiemu do stara� o uzyskanie polskiej korony, chocia� faktycznie Wac�aw II rozpocz�� je dopiero w 1293 roku.Rok 1335 - data zamykaj�ca ramy niniejszej pracy - zwi�zana Jest z umorzeniem czeskich pretensji do korony w Polsce na mocy um�w trenczy�sko-wyszehradzkich. Rozdzia� I - �Regnum Poloniae w �r�d�ach czeskich XIV wieku" - Jest kluczowy dla ustalenia znaczenia terytorialnego i ustrojowego terminu Regnum Poloniae, u�ywanego w czeskich �r�d�ach dyplomatycznych oraz narracyjnych. Drugim celem badawczym tego rozdzia�u Jest ustalenie chronologii zmian, jakie nast�powa�y w rozumieniu tego terminu i ich zwi�zku ze zmianami politycznymi zachodz�cymi na ziemiach polskich. Rozdzia� II- �Podstawy prawne pretensji czeskich wobec Polski" - podzielony zosta� na dwie cz�ci. W pierwszej analizuje si� tytu�y prawne Prze-my�lid�w, krytycznie odnosz�c si� do niekt�rych hipotez podnoszonych w dotychczasowych badaniach. Zgodnie z kolejno�ci� fakt�w analizujemy odr�bnie tytu�y prawne Przemy�lid�w do Ma�opolski, �l�ska, Wielkopolski,wreszcie do innych ziem polskich. W drugiej cz�ci zwr�cili�my uwag� na tytu�y prawne Jana Luksemburskiego Jako nast�pcy i spadkobiercy Przemy�lid�w na tronie czeskim. Celem badawczym tego rozdzia�u jest weryfikacja ustalonych Ju� w historiografii podstaw prawnych pretensji kr�la czeskiego Wac�awa II wobec Polski oraz wykazanie na ile te podstawy mia�y legalny charakter. Zale�e� nam b�dzie te� na okre�leniu stopnia ich dobrowolno�ci lub wymu��eni�.Dalszy cel zmierza do okre�lenia podstaw prawnych do korony w Polsce podnoszonych przez Jana Luksemburskiego jako spadkobiercy Wac�awa II. Rozdzia� III - �Realizowanie przez monarchi� czesk� tytu��w prawnych do ziem polskich" - ukaza� ma najpierw eskalacj� terytorialnej ekspansji Wac�awa II w Polsce oraz rozw�j Jego stara� w celu uzyskania korony polskiej. W drugiej cz�ci tego rozdzia�u zajmiemy si� wyja�nieniem zabieg�w Jana Luksemburskiego o koron� w Polsce. Jest to problem w polskiej historiografii traktowany ma�o krytycznie 1 bardzo Jednostronnie. Stworzone konstrukcje pozbawione s� tak dalece podstaw �r�d�owych, �e stanowi� wprost pre- aumpcj�. Interesowa� nas b�dzie w tym zakresie czas wszcz�cia tych zabieg�w oraz formy ich realizacji. Szuka� te� trzeba odpowiedzi na pytanie o zakres terytorialny roszcze� luksemburskich na ziemiach polskich, bowiem l w tej dziedzinie zdania badaczy s� podzielone. S�owem, chodzi� nam b�dzie o zbadanie czy roszczenia kr�la czeskitgo Jana dotyczy�y ca�ej Polski czy tylko Jej cz�ci. Z problemem tyn wi��e si� terytorialny zakres tytu�u rex Poloniae dodawany Janowi Luksemburskiemu do tytulatury czeskiej. Wreszcie wymaga� b�dzie wyja�nienia sprawa ho�d�w lennych sk�adanych przez ksi���t �l�skich kr�lowi czeskiemu w latach 1327/31 oraz ewentualnych zwi�zk�w tych akt�w homaglalnych z czeskimi roszczeniami do korony w Polsce. Podj�ty w rozprawie problem stosunk�w polsko-czesklch w �redniowieczu by� przedmiotem licznych bada� historyk�w polskich, czeskich,a tak�e niemieckich. Nie doprowadzi�y one jednak do . na�wietlenia problemu w spos�b kompleksowy, wobec czego wyniki ich s� bardzo zr�nicowane,a nadto wyst�puj� w nich do�� znaczne luki. Mimo tego problem czeskich roszcze� do korony w Polsce nie sta� si� dot�d przedmiotem odr�bnej analizy. W historiografii polskiej pocz�tk�w naszego stulecia oraz okresu mi�dzywojennego wi�ksza cz�� bada� historycznych dotyczy�a wewn�trznych stosunk�w w Kr�lestwie Polskim. Tylko na marginesie wyst�puj� tu zagadnienia dwustronnych stosunk�w polsko-czesklch. Szerzej zagadnieniem tym zaj�to si� Jedynie w aspekcie warunk�w odpadni�cia �l�ska od Polski w XIV wieku. Niemniej wszelkie uwagi na temat stosunk�w polsko-czeskich w XIV wieku odznaczaj� si� du�� trze�wo�ci� i nie narzucaj� opinii zdecydowanie anty-luksemburskich. Do nich nale�� opracowania czas�w W�adys�awa �okietka pi�ra S. Zakrzewskiego czy J. D�browskiego oraz ciekawe portrety Kazimierza Wielkiego nakre�lone przez 0. Haleckiego, J. D�browskiego czy Z. Kaczmar-czyka (Tytu�y prac podane w bibliografii). Fundamentalne znaczenie posiada praca Oswalda Balzera �Kr�lestwo Polskie 1295-1370", w kt�rej znajdujemy wnikliwe, aczkolwiek cz�sto dyskusyjne wyniki analizy prawnoustrojowej stosunk�w polsko-czeskich. Na wynikach tej analizy zaci��y� fakt, �e ca�a trzytomowa monografia jest w zasadzie odpowiedzi� na tezy S. Kutrzeby zamieszczone w �Historii ustroju Polski" (1905) a podtrzymane i rozwini�te przez S. K�trzy�skiego w rozprawach: �O kr�lestwie wielkopolskim" (1909) oraz �Zapis Kazimierza Wielkiego dla Kazimierza Bogu��awowicza" (1912). Zgodnie z tez� zaprezentowan� przez S. Kutrzeb�, kr�lestwo odnowione przez Przemy�la II w 1295 roku nie by�o kr�lestwem wszystkich ziem polskich.lecz tylko '.,'ielkopolski. Taki charakter zachowa�o ono a� do schy�ku dynastii piastowskiej, chocia� nast�powa�a powolna ewolucja w kierunku tworzenia kr�lestwa uniwersalnego. Py�a to teza niezwykle �mia�a i w warunkach podzielonej Polski rozbiorowej ze wzgl�d�w politycznych i ideologicznych nie mog�a znale�� szersze-o poparcia w�r�d .historyk�w, najbardziej zdecydowanie przeciwko niej, w obronie uniwersalnego Kr�lestwa Polskiego, wst�pi� w�a�nie 0.3alzer, pu-Likuj�c swoje dzie�o w latach 1920-1921. Mechaniczne podporz�dkowanie tezie o uniwersalnym charakterze Regnum Poloniae nie wp�yn�o Jednak korzy- 8 atole na analiz� pobocznego problemu tego dzie�a, Jakim by�y stosunki pol-sko-czeskie. Pe�n� analiz� problematyki stosunk�w polsko-czeskich w XIII i XIV w. przedstawi� B. W�odarski, tote� trzy Jego prace o czasach Wac�awa II l Jana Luksemburskiego stanowi� punkt wyj�cia dla naszych bada�. S� to: �Polska i Czechy w II po�owie XIII i pocz�tkach XIV wieku", �Polityka Jana Luksemburczyka wobec Polski za czas�w W�adys�awa �okietka" oraz �Pierwsze trudno�ci Luksemburg�w w Czechach". Prace te aczkolwiek w znacznym stopniu wyja�niaj� podstawowe problemy historyczne, to Jednak nie ukazuj� ca�ej z�o�ono�ci prawno-politycznej Polski i Czech, co da�o w rezultacie obraz niekompletny, nie wyja�niaj�cy ca�okszta�tu prawno-politycznych stosunk�w polsko-czeskich. Prace te charakteryzuje tak�e ma�o krytyczne podej�cie do tez postawionych w pracach 0. Balzera, co nie mog�o przyczyni� si� do wzbogacenia naszej wiedzy w tym zakresie. W okresie mi�dzywojennym o�ywi�y si� zainteresowania problematyk� �l�sk� XIV wieku, co �ci�le wi��e si� ze stosunkami polsko-czeskimi w tym okresie. Najobszerniejsz� analiz� tego problemu znajdujemy w opracowaniu J. D�browskiego �Dzieje polityczne �l�ska w latach 1290-1402" z pracy zbiorowej �Historia �l�ska" (1933) oraz w rozprawie tego� autorstwa �Warunki podboju �l�ska przez Czechy 1327-1331" (1931). Tej problematyki dotyczy tak�e R. Gr�deckiego �Rozstanie si� �l�ska z Polsk� w XIV wieku" (1938). Dla rozpoznania europejskiej atmosfery politycznej w kontek�cie stosunk�w polsko-czeskich w czasach W�adys�awa �okietka cenne s� artyku�y A.K�o-dzi�skiego, opublikowane w latach 1904-1936 (patrz spis bibliografii), oraz syntetyczne artyku�y K. Tymienieckiego �Odnowienie dawnego Kr�lestwa Polskiego" (1920) i �Pierwsze wskrzeszenie pa�stwa polskiego a ideologia �redniowieczna" (1921). Historiografia polska po II wojnie �wiatowej nie przynios�a kontynuacji bada� zapocz�tkowanych przez B. W�odarskiego, co nie znaczy, �e problem stosunk�w polsko-czeskich na prze�omie XIII i XIV wieku zosta� zarzucony. V/ og�lnych uwagach na temat czeskich roszcze� do korony w Polsce badacze wnie�li element nader jednostronny i zdecydowanie krytyczny w stosunku do ostatnich Przemy�lid�w oraz Jana Luksemburskiego, widz�c w nich przedstawicieli niemczyzny i wielkie zagro�enie gernanizacy.jne dla odradzaj�cego si� Kr�lestwa Polskiego. Opinie takie spotykamy w artykule J. D�browskiego �Szczyt nat�enia niebezpiecze�stwa niemieckiego w XIV wieku" (1948), M pracy Z. Wojciechowskie.^o �Polska - Niemcy. Dziesi�� wiek�w zmaga�" (1945) oraz K. Pieradzkiej �Udzia� polskich feuda��w w planach rozbior�w Polski w XIV i XV wieku" (1955). W tym przynadku synteza wyprzedzi�a ana-).iz�, gdy� nie mo�emy odnotowa� v; okresie powojennym pog��bionych bada� nad stosunkami polsko-czeskimi w XIV wieku, kt�re potwierdzi�yby formu�owane apriorycznie twierdzenia. Artyku� K. Maleczy�skiego �Polska a Czechy * �redniowieczu" (1947) nie wni�s� �adnych nowych element�w. '.�/ okresie tym jkaza�y si� jednak prace dotycz�ce stosunk�w nolitycznych w Polsce XIV "ieku. Z. Kaczmarczyka �Monarchia Kazimierza Wielkiego" (1947) oraz E.D�u-?opolskieeo �'./�adys�aw �okietek na tle swoich czas�w" (1951). Procesowi jednoczenia Polski po�wi�ci� monografi� J. Baszkiewicz �Powstanie zjednoczonego pa�stwa polskiego na prze�omie XIII i XIV wieku" (1956), kt�ra sw� now� metod� badawcz� wnios�a do historiografii �wie�e spojrzenie na problemy Polski XIII i XIV w. W tym okresie powsta�o tak�e cenne studium, dotycz�ce jednak g��wnie II po�owy XIV wieku, J. D�browskiego �Korona Kr�lestwa Polskiego w XIV wieku" (1958). Wiedz� historyczn� w zakresie historii Polski tego okresu wzbogacili tak�e inne badacze: J. Bieniak, R. Heck, St. Russocki. We wszystkich tych pracach znajdujemy sporo spostrze�e� ne temat stosunk�w polsko-czeskich. Badania czeskie nad prawno-politycznyml stosunkami polsko-czeskimi w XIV wieku nie s� r�wnie� zbyt zaawansowane. W XIX i w pierwszych latach XX wieku badacze czescy zajmowali si� g��wnie histori� ojczyst�. Tw�rca romantycznej szko�y historiografii czeskiej F. Palacky, zgodnie z ideologi� i potrzebami swojego czasu, osnow� dziej�w ojczystych uczyni� konfrontacj� mi�dzy �wiatem s�owia�skim i germa�skim. Skrajne pogl�dy historiografii romantycznej rych�o jednak, bo na prze�omie XIX i XX wieku, zosta�y zdyskontowane przez szko�� krytyczn� J. Goi�a. Nurt ten jednak popad� w drug� skrajno��, g�osz�c tezy o permanentnej recepcji wzor�w w dziedzinie ustroju i kultury od wy�ej cywilizacyjnie rozwini�tych kraj�w, tj. z kr�gu kultury roma�skiej i germa�skiej. Ze szko�y historycznej J. Goi�a wyr�s� J. Susta, kt�ry szczeg�lnie zainteresowa� si� stosunkami polsko-czeskimi na prze�omie XIII i XIV wieku i podda� szczeg�owej analizie polsk� polityk� Wac�awa II. Wy�o�y� te kwestie w rozprawie pod tytu�em �Vaclav II a koruna polska" (1915). Zaj�� si� * niej pierwszymi pr�bami opanowania przez Wac�awa II �l�ska i Ma�opolski oraz staraniami kr�la czeskiego o koron� polsk� od 1293 roku. Kontynuacj� badawcz� tej rozprawy jest dla lusty obszerne dzie�o �Dv2 knihy ^esktfch lejin" (1926-1935) oraz �Kral cizinec" (1939). Prace J, �usty stanowi� zatem w czeskiej literaturze history znej podstaw� w zakresie dziej�w Czech i stosunk�w polsko-czeskich w czasach ostatnich Przemy�lid�w oraz Jana Luksemburskiego. Polsko-czeskich stosunk�w dotycz� tak�e dwie rozprawy C. Berki �Polsko za iesk�ho krala Vaclava II" (1908) i �ZApas Vl<5dislava Lok;?tka o korur.u polskou" (1909) oraz 04> Bauera �Poznsimky k mirovym smlou-vfo ceskopolskym z roku 1335" (1931). Osobn�,wa�n� pozycj� dla naszych bada� stanowi R. Fliedera �Corona Regni Bohemiae" (1903). W historiografii czeskiej po drugiej wojnie �wiatowej problematyk� pol- sko-czesk� zaj�� si� v. Chaloupecky w rozprawie �Inauguracni diplomy krdle r?.na z roku 1.510 a 1311" (1949). Zaznaczy�o si� zainteresowanie problema- 'fc� �l?esko-czesk� w artyku�ach H. Vacha �Slesk� politika Jan Lucembur- eho a .jeji pozadi" (1960) oraz J. Fanka �Slezsko a �eske �erne v polskych kranikach 14. stoleti. Pris?evel? k dejindm c sko-polskych vztahu do 535" (1973), a tak�e �Pojeti �eskych dgjin a Sesko-polsktfch vztahu v Jtarlich polskych kronikach (1973). Post�p w badaniach czeskich nad klea XIV zawdzi�cza� mo�na tak�e F. Grausowi, kt�ry w dziedzinie hi- i gospodarczej da� obraz stosunk�w handlowych Czech z ich p�nocnym siadem w publikacji �Cesky obch�d ze suknem ve XIV a pocdtkem XV stole- ti" (1950) oraz w artykule �Die Bildung eines Nationalbewusstseines im mittelalterllchen BOhmen" (1960) przedstawi� swoje spojrzenie na problem �wiadomo�ci narodowej w przedhusyckich Czechach. Ponadto odnotowa� .nale�y rozpraw� J. Pr�chno �Terra Bohemiae, Regnum Bohemiae, Corona Bohemiae", stanowi�c� studium o symbolicznym znaczeniu korony w po�no�redniowieczym pa�stwie czeskim, ale genetyczne uj�cie problematyki dotyka interesuj�cego nas okresu z prze�omu XIII i XIV wieku. Ostatnio tak�e Jiri Spev5cek opublikowa� monografi� pod tytu�em �Karl IV. Sein Leben und seine staatsmflnni-ache Leistung" (1976), kt�rej pierwsze rozdzia�y dotykaj� interesuj�cego nas okresu, chocia� brak w nich szerszego kontekstu polsko-czeskiego. W mniejszym stopniu wykorzystano badanie niemieckie. Ze starszych to siens" Bd.I (1884) oraz �KOnig Johann von BOhmen und Bischof Nanker von Breslau" (1864). oraz �Konig Johann von BOhmen und Bischof Nanker von Breslau" (1864). Wa�n� okaza�a si� publikacja E. Graebnera �BChmische politik von Tode Ottokars II bis zum Aussterben der Rremysliden" (1903-1904), chocia� stosunki polsko-czeskie potraktowa� w niej autor marginesowo. Dla zagadnienia stosunk�w czesko-�l�skich pomocn� okazs�a si� praca E. Schieche �Geschi-chte Schlesiens" Bd. I (1938). Z nowszych prac badaczy niemieckich dost�pne okaza�y si� G.v.Grawert-Kaya �Das staatsrechtliche Verhflltnis Schlesiens zu Polen. BOhmen und dem Reich wahrend des Mittelalters" (1971), a tak�e przynosz�c� nowe i wa�ne u-stalenia pr-^c� Otfrida Pustejovsky'ego �Schlesiens Ubergang an die BOhmische Krone. Machtpolitik BOhmens im Zeichen von Kerrschaft und Frie-den" (1975). W pracach badaczy niemieckich zaznaczy�y si� wyra�ne tendencje nacjonalistyczne, szczeg�lnie widoczne w kwestii interpretacji ho�d�w �l�skich w latach 1327-1331, co budzi nieufno�� do ich ustale�. Podstaw� �r�d�ow� pracy stanowi� g��wnie �r�d�a czeskie, gdy� problem badany jest z tej w�a�nie perspektywy. Kie znaczy to oczywi�cie, �e pomini�to �r�d�a polskie. Zaznaczy� w tym miejscu trzeba, �e polski materia� �r�d�owy do interesuj�cego nas okresu jest stosunko\-;o skromny. W�r�d �r�de� narracyjnyc?i cenne i stosunkowo ma�o wykorzystane �r�d�o stanowi kronika zbras�awska (Chronikon Aulae Regiae), spisana w latach 1314 do 1339. Jest to najwa�niejsze dzie�o Mstoriograficzr.e s�u��ce poznaniu wypadk�w towarzysz�cych panowaniu ostatnich Przemy�lid�w oraz Jana Luksemburskiego, napisane przez wsp�czesnego obserwatora. Wa�nym �r�d�em jest tzw. kronika rymowana Dalimlla, spisana na pocz�tku XIV wieku, ukazuj�ca wzrost znaczenia mo�now�adztwa i budzenie sio w Czechach ideologii antynieraieckiej. Do kr�gu prac historiograficznych niepo�ledniej warto�ci dla naszych bada� nale�y kronika tzw. Palkawy (.Rrzibik z Radenina) spisana w latach 1374-1380. '/.'a�nym �r�d�em Jest tak�e autobiografia Karola ry (Vita Caroli IV imperatoris ab ipso Carolo cor.scripta). Dla dziej�w stosunk�w polsko-czeskich XIV wieku jest to --r�tllo '.-ielkiej warto�ci, ze wzgl�du na wyw�d praw kr�l�w czeskich do korony polskiej z czeskiego punktu widzenia. Wszystkie powy�sze �r�d�s dost�pne s� w eivcji Fontes rerum Pohemicarum. 11 Z innych obcych �r�de� dla zbadania stara� Wac�awa II o Ma�opolsk� wykorzystano kronik� Ottokara styryjskiego (Pez, Scriptores rerum Austriaca- rum, III)- 7 polskich �r�de� narracyjnych dla rozpoznania kontakt�w �l�ska z Czechami wa�na Jest Kronika Ksi���t Polskich, kt�ra w wielu miejscach potwierdza i uzupe�nia informacje kroniki zbras�awskiej. Z braku innych �wczesnych kronik polskich wykorzystano tak�e kronik� Janka z Czarnkowa oraz Annales Jana D�ugosza. Interesuj�cego materia�u dostarcza polska annalistyka, a szczeg�lnie rocznik kapitu�y pozna�skiej oraz kroniczka krakowska wydana dwukrotnie. Po raz pierwszy jako tocznik kujawski przez A. Bielowskiego w MPH III, a po raz drugi przez W. K�trzy�skiego jako kroniczka krakowska w Rozprawach AU, Wydz. Hist.-Fil., t. XXXIV, Krak�w 1897. Ponadto zwr�cono uwag� na nast�puj�ce roczniki: ma�opolski, Traski, miephowsKl, �wi�tokrzyski - wszystkie opublikowane w Monumenta Poloniae Historica. Do opracowania tematu poddano badaniom analitycznym niemal sto dokument�w sporz�dzonych w kancelarii czeskiej oraz polskiej. Spo�r�d wszystkich dokument�w wystawionych w badanym okresie i dotycz�cych prawno-polityeznych stosunk�w polsko-cze-skich, szczeg�ln� uwag� zwr�cono na nast�puj�ce: uk�ady i porozumienia polskich ksi���t dzielnicowych, akty uk�ad�w ksi���t i kr�l�w po-lskich z Czechami, akty lenne ksi���t polskich, rewersa�y lenne Jana Lukse'mburskie-go dla ksi���t polskich, akty nada� lennych kr�l�w rzymskich dotycz�ce ziem polskich, bulle papieskie w sprawie spor�w polsko-czeskich, akty memoria��w Polski i Czech w sprawie �l�ska. Wszystkie te dokumenty publikowane s� w dyplomatoriuszach. Najliczniej s� one reprezentowane w Kodeksie dyplomatycznym Wielkopolski, w edycji C. Grttnhagena i H. Markgrafa, Lehns und Besitzurkunden Schlesiens oraz J. Fiedlera, BBhmische Herrschaft in Polen. Te trzy edycje publikowanych �r�de� okaza�y si� wr�cz nieocenione dla naszych bada�. Zu�ytkowano ponadto dziesi�tki dokument�w z kancelarii czeskiej zamieszczonych w formie regest�w, kt�rych edycj� rozpocz�� Jeszcze w po�owie ubieg�ego stulecia J. Emler (Regesta diplomatica nec non epistolaria Bohemiae et Koraviae, t. I-VII, Praha 1855-1963). Nowa Edycja Codex di-plomaticus et epistolaris regni Bohemiae, publikuj�ca dokumenty w ca�o�ci, obejmuje dopiero czwarty tom si�gaj�cy roku 1253 (t. I-IV, Praha 1907--1962). Zu�ytkowane regesty nie dotycz� bezpo�rednio problematyki pracy i s�u�� g��wnie analizie tytulatury kr�l�w czeskich. Pozwol� r�wnie� ustali� fakty co do miejsca i czasu, w celu odtworzenia �tinerarium Jana Luksemburskiego. 'if obu zakresach mog� stanowi� dostateczn� podstaw� do formu�owania okre�lonych wniosk�w. Podj�ta w pracy pr�ba nowego spojrzenia na prawno-polityczne zwi�zki -olsko-czeskie w czasach ostatnich Przeny�lid�w oraz Jana Luksemburskiego pozwoli mo�e pe�niej rozumie� charakter kontakt�w obu pa�stw w tym zakresie oraz - jak s�dzimy - le-�ej na�wietli proces jednoczenia Kr�lestwa ?olskieso w ko�cu XIII i w pierwszych dziesi�cioleciach XIV wieku. Rozdzia� I POJ�CIE REGNUM POLONIAE W �R�D�ACH CZESKICH XIV WIEKU Analiza czeskich �r�de� XIV wieku, zar�wno przekaz�w kronikarskich,jak i innych o charakterze dyplomatycznym, powinna da� odpowied� na pytanie, jak rozumiano w monarchii czeskiej charakter i zasi�g Regnum Poloniae. Zagadnienie to jest kluczowe dla prawid�owego rozpoznania czeskich roszcze� do korony w Polsce. Dla pog��bienia zagadnienia,- Jak r�wnie� dla wprowadzenia �adu do wci�� ma�o jasnej problematyki zwi�zanej z ideologi� i rzeczywisto�ci� Polski XIV wieku i jej zwi�zk�w z czeskim s�siadem, wprowadzamy zabieg rozr�niaj�cy rozumienie terminu Regnum Poloniae w perspektywie polityki czeskiej od jego rozumienia w kr�gach spo�ecznych nie zwi�zanych bezpo�rednio ze sprawowaniem funkcji politycznych w Czechach. Jednym s�owem,staramy si� oddzieli� rozumienie tego terminu wyra�one na kartach dokument�w kancelarii kr�lewskiej, od tego samego terminu stosowanego w �r�d�ach o charakterze narracyjnym. Zabieg powy�szy uchroni, Jak s�dz�, przed nieporozumieniami polegaj�cymi na uto�samianiu rzeczywistego statusu Regnum Poloniae z rozumieniem znaczenia tego terminu od strony formalnoprawnej. Do takiego rozr�nienia sk�ania przekonanie, �e aczkolwiek dokument jest �wiadectwem ustanowionego aktu prawnego, to nie znaczy, �e w ca�o�ci odzwierciedla stan faktyczny. Dotyczy to szczeg�lnie jego cz�ci zwanej w dyplomatyce protoko�em, gdzie zamieszcza si� istotn� dla naszej analizy ntytulacj�, kt�ra wobec niemo�no�ci przeprowadzenia analizy pe�nych doku-t�w, lecz tylko w formie regest�w, staje si� wa�n� wskaz�wk� dla rozpo-iia rozumienia terminu Regnura Poloniae przez czesk� kancelari� kr�lewsk�. Tego typu �r�d�a nie zawsze przedstawiaj� stan faktyczny, lecz cz�sto i�aj� d��enia aparatu w�adzy do zmiany status quo i budowania nowego tanu �wiadomo�ci spo�ecznej (pe�ni� funkcj� propagandow�). Inny charakter posiadaj� �r�d�a narracyjne, Jak np. dwie kroniki cze-e z XIV vvv<u: kronika zbras�awska Piotra z �ytawy oraz rymowana kroni-tzw. Dalimila. �adna z nich nie jest w swoich zamierzeniach kronik� rsk� i st�d mog� odzwierciedla� inne tendencje ni� oficjalny kurs poli-czeskiej. Przy analizie obu kronik zwr�cono uwag� na mo�liwo�� indy- 14 15 widualnych b�d� �rodowiskowych opinii maj�cych zwi�zek istotny pomi�dzy pozycj� Jednostki w spo�ecze�stwie a Jej widzeniem �wiata, oraz �e ta pozycja determinuje k�t widzenia rzeczywisto�ci charakterystyczny dla grupy, z kt�r� Jednostka Jest zwi�zana. Uwzgl�dniono tak�e relatywizm ocen oraz opinii o zjawiskach historycznych w tw�rczo�ci dziejopisarskiej, prezentowanych przez �yj�cych nawet wsp�cze�nie z rozgrywaj�cymi si� wydarzeniami, a tak�e mo�liwo�� ewolucji znaczenia termin�w wyst�puj�cych w �r�d�ach1 . Autorzy obu wspomnianych kronik nale�eli do stanu duchownego, a jednak pisali, wed�ug oceny historiografii czeskiej, w interesie innych grup spo�ecze�stwa, gdy� sami zajmowali r�ne miejsca w hierarchii spo�ecznej. Otton oraz Piotr, autorzy kroniki zbras�awskiej, byli opatami klasztoru fundowanego przez kr�la Wac�awa II i reprezentowali wy�sze duchowie�stwo klasztorne (feuda��w duchownych), podczas gdy Dalimil, chocia� niewiele o nim wiadomo, by� rzecznikiem pogl�d�w i Interes�w szlachty . Inicjatorem pisania kroniki w klasztorze zbras�awakim by� jego opat od 1297 roku imieniem^ Otton, rodem z Turyngii. W Jego zamy�le kronika mia�a dawa� �wiadectwo �ycia i czyn�w za�o�yciela klasztoru zbras�awskiego, kr�la czeskiego Wac�awa II. Prac� nad tym dzie�em rozpocz�� Otton ju� po �mierci Wac�awa i napisawszy 51 rozdzia��w pierwszej ksi�gi zmar� w 1314 roku. Dzie�o swe doprowadzi� do roku 1295/1296*. Po Jego �mierci kronik� kontynuowa� mnich i p�niejszy opat tego samego klasztoru, r�wnie� pochodzenia niemieckiego. Piotr z �ytawy. Wszechstronniej wykszta�cony, o wi�kszych od poprzednika ambicjach historiograficz-nych,rozszerzy� ramy kroniki. Uko�czywszy dzie�o gloryfikacji za�o�yciele klasztoru, zapragn�� spisa� czyny pierwszego w�adcy nowej dynastii czeskiej Jana Luksemburskiego. W swoich zapatrywaniach by� Piotr �ytawaki zwolennikiem silnej w�adzy kr�lewskiej, kt�ra by�aby w stanie obroni� dobra klasztoru zbras�awskiego przed samowol� szlacheck�. Dlatego cz�sto na kartach swej kroniki krytykuje tych mo�nych, kt�rzy przeciwstawiaj� si� w�adzy kr�lewskiej*1. Nie Jest on Jednak �lepo oddany dynastii luksemburskiej l daje niejednokrotnie wyraz silnego przywi�zania do wygas�ej dynastii Przemy�lid�w a potem do kr�lowej El�biety, spadkobierczyni rodu i �ony Jana, z kt�rej dworem by� blisko zwi�zany a� do jej �mierci w 1330 roku . Samego kr�la Jana darzy w pocz�tkach jego panowania nie skrywan� sympati�, lecz p�niej cz�sto nie szcz�dzi mu s��w cierpkich i krytyki, pot�piaj�c zw�aszcza Jego awanturnicze i lekkomy�lne wyprawy do Europy Za- A.F. G r a b s k i, Polska w �wiadomo�ci spo�ecze�stw europejskich w wiekach �rednich, w: Polska dzielnicowa i zjednoczona, Warszawa 1972, s. 399-4O4J T. M a n-t e u f t e l, Poznanie historyczne a relatywizm ocen, w: Historyk wobec historii, Warszawa 1976, s. 29-34. Z. F i a l a, O kronice zbraslayske a jejLch autorech, w: Zbraslayska Kronika, Prana 19?6, s. 6. 3 Tam�e, s. 9. k Tam�e, s. 7. 5 Tam�e, s. 7,11. chodniej, kt�re przynosi�y ogromne szkody skarbowi pa�stwa . Ten fakt �wiadczy, �e pogl�dy zawarte w kronice maj� charakter samodzielny i nie s� pisane ku upodobaniu monarchy i pod Jego dyktando. Najpierw od 1310 roku jako kapelan opata Konrada, a od 1316 roku Ju� jako opat klasztoru zbras�awskiego, bra� Piotr osobisty udzia� w wielu politycznych czynno�ciach. Od 1333 roku by�, Jak si� s�dzi, zwi�zany z dworem margrabiego Karola, synem i nast�pc� kr�la Jana'. Pierwsz� ksi�g� kroniki Piotr uko�czy� na wiosn� 1317 roku i zamkn�� j� wydarzeniami z 1316 roku. Dwie nast�pne ksi�gi pisa� na bie��co systemem rocznikarskim . W ca�ej kronice jawi si� Piotr g��wnie jako obro�ca i pomno�yciel d�br swojego klasztoru. St�d wyp�ywa jego niech�� do Henryka karynckiego, a tak�e niekorzystna zmiana opinii o Janie Luksemburskim. Piotr czuje si� przede wszystkim wielkim feuda�em duchownym i reprezentuje interesy l opinie tej grupy spo�ecznej. Zupe�nie inne pogl�dy reprezentowa� Dalimil, autor tzw. kroniki rymowanej. Powsta�a ona wsp�cze�nie z kronik� zbras�awsk�, gdzie� mi�dzy rokiem 1282 a 1314, gdy� na tym roku ko�czy si� narracja . O osobie autora nie wiemy, niestety, niczego pewnego i Jego osobowo�� mo�e by� rozpoznana tylko poprzez analiz� pogl�d�w wyra�onych w jego dziele. By� jednak z ca�� pewno�ci� wyrazicielem opinii i interes�w feuda��w �wieckich i w tej grupie spo�ecznej widzia� si�� i przysz�o�� ziemi czeskiej, nie za� w osobie kr�la czy dynastii . W kronice przebija silnie tendencja antyniemiecka. Fakt ten zosta� w historiografii, mo�e nies�usznie, uznany za dow�d ostrego antagonizmu narodowo�ciowego w Czechach. W okresie walki mo�now�adztwa czeskiego z kr�lem Janem Luksemburskim o usuni�cie z dworu wp�yw�w niemieckich mo�na uzna� t� kronik� za narz�dzie propagandy antyniemieckiej, a samego autora uwa�a� za powi�zanego z interesami mo�now�adztwa �wieckiego wyst�puj�cego przeciw kr�lowi. Powy�sze uwagi daj� podstaw� do wnioskowania, �e kronika zbras�awsk� oraz dalimilowa wyra�aj� pogl�dy i opinie grup spo�ecznych, kt�re kronikarze reprezentuj� i w kt�rych interesie dzia�aj�, W obu kronikach najistotniejszy Jest interes pa�stwa czeskiego, chocia� ka�dy z kronikarzy reprezentuje inn� Jego ideologi�. Piotr �ytawski istot� �adu i sprawiedliwo�ci upatruje w silnej w�adzy kr�lewskiej, za� Dalimil jest rzecznikiem przewagi mo�nych nad monarch�. Chronicon Aulae Hegiae, Fontes rerura Bohemlcarum (FRB). IV, 278, 280, 283, 285. z- F i a l a, O kronice zbraslayske, s. 11. Tam�e, s. 12. *��*�, s. 17. ejstarli Seska rya J. Danhelka, Praha 1958, �ya. �*le, Warszawa 196*. s. 1?2; kronika tak receneho Dalimila, wyd. B. Hayranek i 2; J. D � b r o w s k i, Dawne dziejopisarstwo pol-Z. F i a l a, O kronice zbraslayske, s. 7. s. 7. "gJ5*82^1 ^esfca rynoyana kronika, s. 18; Z. F i a l a, O kronice zbraslayske, tycz�a r,.ssooici> �redniowieczna �wiadomo�� historyczna i spo�eczno-poli-charK t ^agi � metl>dach ich badania, w: Dawna �wiadomo�� historyczna w Polsce, Cze-"�=n i S�owacji, Wroc�aw "n"� - "��� "�� 1978, s. 123-128. 16 Obie kroniki ��czy fakt niezale�no�ci od kursu oficjalnej polityki dworu i g�oszonych na nim pogl�d�w, chocia� w wi�kszym stopniu dotyczy to dzie�a Dalimila. Obie ��cznie prezentuj� pogl�dy i opinie feuda��w �wieckich i duchownych. Przechodz�c do zagadnienia sygnalizowanego w tytule rozdzia�u istotne staje si� wyja�nienie terminologii, na gruncie dotychczasowych ustale�, g��wnie w oparciu o �r�d�a polskie. R e g n u m ma zasadniczo dwa znaczenia: 1) kr�lestwo (rz�dy kr�lewskie) i w tym przypadku informuje o zasadach prawno-ustrojowych (w�adza), oraz 2) pa�stwo (obszar), co odnosi si� do terytorium. Spotykamy si� jeszcze z trzecim znaczeniem, w kt�rym zawarty jest okre�lony program polityczny, a w tym tre�� o charakterze ideologicznym. Ma ono szczeg�lne znaczenie w okresie przezwyci�enia rozbicia dzielnicowego, odradzania si� kr�lestwa i jego wewn�trznej integracji. Ustalono dotychczas, �e zakres terytorialny Regnum Poloniae wyst�puje w polskich �r�d�ach w czterech znaczeniach, jako: 1) kr�lestwo wielkopolskie, 2) obszar podleg�y bezpo�rednio w�adzy aktualnego kr�la, 3) obszar podleg�y w�adzy kr�la wraz z ziemiami, kt�re by�y lennem kr�lewskim, 4) obszar kr�lestwa pierwszych Piast�w, odpowiadaj�cy polskim granicom 12 etnicznym . Konieczne jest zbadanie, w jakim znaczeniu terminu Regnum Poloniae u�ywali autorzy �r�de� czeskich. Termin r e x Poloniae i Regnum Poloniae pojawia si� w �r�d�ach czeskich prze�omu XIII i XIV wieku w zwi�zku z informacj� kronikarza zbra-s�awskiego o koronacji Przemy�la, �ksi�cia kaliskiego", na kr�la �ca�ej Polski" (totam Poloniam) za zgod� Stolicy Apostolskiej . Ca�o�� relacji kroniki zbras�awskiej o koronacji Przemy�la II skonstruowana zosta�a z czterech zasadniczych w�tk�w. Najpierw kronikarz podaje dzieje Polski w czasach pierwszych Piast�w, aby nast�pnie przej�� do roli, jak� w niej odgrywa� Krak�w. U�yty w tek�cie zwrot reges et domini tocius Polonie w tym przypadku nie budzi w�tpliwo�ci, �e dotyczy wszystkich ziem polskich zamieszka�ych przez ludno�� polsk�. Drugim w�tkiem jest okres rozbicia dzielnicowego Polski i upadek znaczenia Krakowa, jako centralnej dzielnicy kr�lestwa,i degradacja tego o�rodka do roli zwyczajnego ksi�stwa. Y/�tek trzeci stanowi� informacje o koronacji Przemy�la,�ksi�cia kaliskiego",, na kr�la �ca�ej Polski", za� w czwartym podnosi kronikarz pretensje kr�la Wac�awa do Przemy�la, �e ten odwa�y� si� przyw�aszczy� sobie koron� polsk�, kt�ra od dawna zwi�zana jest z Krakowem . Nie wydaje si� Jednak s�uszne, aby u�yte w tek�cie po raz drugi poj�cie tocius Polonie posiada�o to samo znaczenie, co w pierwszym przypadku1-'. 12 Stan dotychczasowy bada� naukowych w tym zakresie zebra�a ostatnio J. K r z y-�aniakowa, Regnum Poloniae w XIV wieku. Perspektywy bada�, w: Sztuka i ideologia XIV wieku, Warszawa 1975. 3 FHB, IV, 60. 1if Tam�e. 5 Tak interpretowa� ten fragment 0. B a l z e r. Kr�lestwo Polskie, t. I,s.242 i n. 17 W cz�ci kroniki pisanej r�k� Ottona tylko dwukrotnie dotyka kronikarz fakt�w zwi�zanych z histori� Polski. Po raz pierwszy przy wyborze kr�la Wac�awa na ksi�cia krakowskiego w roku 1291 , i po raz drugi z okazji koronacji Przemy�la II1'. Jest rzecz� charakterystyczn�, �e przy pierwszej okazji ani razu nie wymieni� s�owa �Polonia", traktuj�c ksi�stwo krakowskie Jak gdyby bez zwi�zku z reszt� Polski. Tak wi�c po raz pierwszy wyra�enia �Polonia" u�y� w zwi�zku z koronacj� Przemy�la II. Tu zaczyna si� ca�y dylemat. Otton zna� og�lnie dzieje Polski, daj�c ciekawy obraz jej historii. Nie zna� natomiast geografii politycznej tych ziem w okresie rozbicia dzielnicowego, '..'iedzia� jednak, �e �Regnum Poloniae" i �Polonia" s� wsp�czesnymi nazwami Wielkopolski. By� �wiadomy, �e w sensie historycznym nazwa ta dotyczy�a kiedy� ca�o�ci ziem polskich. Pisz�c te s�owa oko�o 1314 roku by� obci��ony �wiadomo�ci� p�niejszych wydarze� zwi�zanych z ograniczeniem terytorialnym kr�lestwa Przemy�la II do Wielkopolski i Pomorza, jak r�wnie� faktem, �e Wac�aw II koronowa� si� na kr�la Polski po zaj�ciu terytorium by�ego kr�lestwa Przemy�la II. Po �mierci Wac�awa II i upadku kr�lestwa nazwa �Regnum Poloniae" przylgn�a na wiele lat do Wielkopolski. Te wszystkie okoliczno�ci z�o�y�y si� na przekonanie autora kroniki jakoby d u x Calisiensis, (ksi��� jakiego� ksi�stwa w Wielkopolsce) diadema reglum capiti suo impo-suit et se in regem tocius Polonie coronavit. Opat zbras�awski Otton nie znalaz� innogo wyj�cia z 18 sytuacji, gdy ta sama nazwa dotyczy�a dw�ch r�nych terytori�w . W tym wi�c przypadku tytulatura Przemy�la II dux Calisiensis, wskutek dwuznaczno�ci terminu �Polonia", sta�a si� okre�leniem indywidualizuj�cym i ograniczaj�cym zasi�g kr�lestwa Przemy�la II,w oczach czeskiego opata,do Wielkopolski1". Tak wi�c wyra�enia �tocius Polonie" nie musz� mie� tego samego waloru znaczeniowego. Gdy pierwsze dotyczy niew�tpliwie wszystkich ziem polskich, drugie dotyczy, jak s�dzimy, tylko ca�ej Wielkopolski''0. Dopiero drugi autor kroniki zbras�awskiej, opisuj�� zaj�cie Wielkopolski przed koronacj� Wac�awa II w 1300 roku, wykazuje si� szczeg�owymi wiado- 16 1? 18 FRB. IV, 4;. FR3, IV, 60. Por. ustalenia Kamienieckiego. KH, XXIII, s. 212-214, tak�e O. B a l z e r. Kr�lestwo Polskie, t. I, s. 4? i n., kt�ry w tym miejscu zgadza si�, �e �tota Polonia" w II po�owie XIII wieku mog�a oznacza� sam� tylko Wielkopolsk�. Tak�e K. T y-"ieniecki. Odnowienie dawnego kr�lestwa polskiego, KH, XXXIV, 1920, s. 66 1 n. oraz J. Wi�niewski, Nazwa Wielkopolska, w: Dzieje Wielkopolski,t. 1, Pod red. J. ^opolskiego, Pozna� 1969, s. 38-44. 1 Q Tyn sarcyra nie zaprzecza si� uniwersalnego charakteru kr�lestwa Przemy�la II. Aczkolwiek ograniczone terytorialnie do '.Uelkopolski i Pomorza mog�o istnie� jako idea kr�lestwa w znaczeniu uniwersalnym. Chodzi nam tylko o to, �e imputowanie tej Ideologii stroni� czeskiej by�oby absurdem, sprzecznym z zasadami polityki czeskiej � tyn czasie. Podobnie wyra�enie �tociufi ;-;azovie" spotykany w historiografii polskiej. Jako rzyk�ad podaj� notatk� ze spocink�w gnie�nie�skich. �Killesimo CCCXIII Boleslaas dux tocius Mazovie obiit". MPKns VI, An.ial.Pol.Kaior., s. 96. 18 mozo�ami o podziale ziem wielkopolskich,wymieniaj�c kolejno ziemie zajmowane przez Wac�awa.S� tp: ziemia kaliska,gnie�nie�ska,pomorska (aic) i pozna�ska . W tym fragmencie zdaje ai� wyra�nie rozumie� poj�cie �Regnum Poloniae" w zakresie partykularnym, a wi�c jako kr�lestwo wielkopolskie. Tak�e i w tym przypadku wa�nym dowodem taki��o rozumienia jest u�yte okre�lenie, tym razem jednak rex Calisiensis. Wydaje si�, �e gdyby uznano w Czechach uniwersalny charakter Kr�lestwa Polskiego w czasach Przemy�la II, nic nie sta�oby.na przeszkodzie, aby nazwa� Przemy�la w tym miejscu rex Poloniae. Tymczasem mamy rex Calisiensis, a ponadto dalsza cz�� tego zdania wskazuje, �e terytorium, kt�rym rz�dzi �kr�l kaliski" stanowi regnum. I w tym przypadku mo�e to odnosi� ai� tylko do kr�lestwa wielkopolskiego. Oto cytat: �gdy zosta� zabity pierwszy kr�l 22 kaliski ... zeszli si� starsi tego kr�lestwa..." Nale�y tak�e z pewn� uwag� rozwa�y� wyra�enie �pierwszy kr�l kaliski". Wskazuje ono bowiem na fakt, �e w opinii czeskiej kr�lestwo Przemy�la II nie stanowi�o kontynua-cj*i dawnego, historycznego Regnum Poloniae. �wiadczy to za tym, i� opinia czeska przywi�zywa�a du�e znaczenie do zakresu terytorialnego kr�lestwa Przemys�a, widz�c w nim now� jako�� prawno-ustrojow�. Tak wi�c z chwil� koronacji Wac�aw II sta� si� w prostej linii spadkobierc� nie tylko terytorium by�ego kr�lestwa Przemys�a II (wielkopolskiego), ale tak�e kontynuatorem Regnum Poloniae w sensie prawno-ustrojowym. Na partykularne rozumienie w Czechach terminu �Polonia" wskazuje r�wnie� dokument uk�adu zawartego przez 'Wac�awa z Mieszkiem cieszy�skim i Boles�awem opolskim dnia 17 stycznia 1291 r. w O�omu�cu. W uk�adzie tym strony przyrzekaj� sobie przyja�� i przymierze przeciw ka�demu, je�eli wyprawa zbrojna zostanie skierowana przeciwko nast�puj�cym ziemiom: B o e m i e, M o r a v i e, Polony e, �l�zie, Cracovie, Scla-v i e . Spo�r�d ziem polskich wyodr�bnione zosta�y tu wyra�nie �l�ska i krakowska, tote� �Polonye" mo�e oznacza� tylko Wielkopolsk� . Niejak� trudno�� sprawia*identyfikacja terytorium nazwanego w dokumencie �Sclayia". Na pierwszy rzut oka termin ten wydaje si�, jak na koniec XIII wieku,wyra�eniem archaicznym, kojara�cym si� ze Sklawoni� lub Slavoni�, kt�rym to terminem oznaczano w XI w. wszystkie ziemie s�owia�skie lub w poszczeg�lnych wypadkach Czechy albo Polsk�, zw�aszcza w czasach Boles�awa Chrobre- 25 go . Bli�sze przyjrzenie si� sprawie wyklucza jednak kojarzenie tego terminu z Polsk� b�d� Czechami. Przymierze, jak wynika z dokumentu, skierowane jest mi�dzy innymi przeciwko W�grom, kt�re w-1290 roku wesz�y w kryzys polityczny zwi�zany ze �mierci� kr�la w�gierskiego W�adys�awa IV. 'Wac�aw II 21 22 FRB, IV, s. 81. Tam�e. ' GrUnhagen u. Markgraf, Leh.u.-Bes.-Ukden.Schles.,II, 300. 24 25 Por. B. W � o d a r s k i, Polska i Czechy, s. 121 i B. K U r b i s. Kszta�towanie si� poj�� geograficznych o S�owia�szczy�nie.Sla-123-124"' B' 252~282' �raz Studla nad ta-onik� Wielkopolsk�, Pozna� 1952, ingerowa� w wewn�trzne sprawy w�gierskie, zg�aszaj�c swoj� kandydatur� do tronu w�gierskiego, Jako syn Kunegundy, wnuczki Beli IV. Warto zaznaczy�, ze Kunegunda by�a c�rk� bana slawo�skiego, kt�ry w tym czasie by� poddanym Kr�lestwa W�gier. �y�a w tym czasie Jeazcze siostra Kunegundy a ciotka Wac�awa II, ksi�na Gryfina, wdowa po Leszku Czarnym, ksi�ciu krakowsko--sandomierskim. Spraw� t� warto zaj�� si� w innym miejscu. Tymczasem nale�y stwierdzi�, ze termin �Sclavia" z dokumentu przymierza mi�dzy Wac�awem II a ksi���tami opolskimi z 17 stycznia 1291 roku dotyczy prawdopodobnie terytorium banatu slawo�skiego i jest powi�zany z rodzinnymi koligacjami w�adcy Czech z ba-nami S�awonii i Maczwy. Tak�e w roczniku Henryka heimburskiego spotykamy zapis wskazuj�cy na odr�nienie Krakowa od Wielkopolski (Polski). Zapis brzmi: rex Wence-s l a u s intravit per Krak�w �n Poloniam contra Boleslaum(!) Loketkonem, q u e m c e-pit in civitate Syram . Na rozumienie poj�cia Regnum Poloniae w znaczeniu partykularnym wskazuj� bez w�tpliwo�ci s�owa innego wsp�czesnego kronikarza czeskiego, autora tzw. rymowanej kroniki Dalimila; Pak knez dobry knezstva krakovskeho pak Kalise, kneztva pomoranskeho a kralostvie poznanskeho Neb kralovnou polskou poj�� Mes� a ty �erne v vLnL jmlese . Kronika pisana niemal wsp�cze�nie opowiadanym faktom zachowa�a wyra�nie �lad terytorialnego ograniczenia kr�lestwa Przemys�a II a tak�e Wac�awa do kr�lestwa wielkopolskiego. Nie wytworzy�a si� wprawdzie urz�dowa ty-tulatura �rex Posnaniensis", lecz �rex Calisiensis" (rsp. rex Kalissie), ale w �wiadomo�ci czeskiej opinii spo�ecznej g��wn� siedzib� w�adcy by� OQ Pozna�, a wi�c kr�lestwo musia�o by� rozumiane w znaczeniu partykularnym . Kiedy kr�l czeski Wac�aw II w 1300 z r�k arcybiskupa gnie�nie�skiego otrzyma� polsk� koron� kr�lewsk�, ju� od kilku lat, bo od 1291 roku, by� 26 27 Heinrici de Heimb.annal., FRB, III, 320. Rymoyana kronika Seska tak ?eLeneho Dalimila, FKB, III, 200. 28 ., zakresie rozpowszechniania w Europie tytulatury �dux Kalissie" przychyli� chyba nale�y do pogl�du 0. Balzera, �e przyczyn� tego by�a �wiadomo�� podzia�u Iski na ksi�stwo kaliskie i pozna�skie oraz spora popularno�� w Europie XIII Ci�cia kaliskiego Boles�awa Pobo�nego, kt�rego bezpo�rednim nast�pc� by� II ( 0. B a l z e r, Kr�lestwo Polskie, t. I, B, 236. Tak�e na nast�p- mach zebrane informacje �r�d�owe o wyst�powaniu tej tytulatury). wywod�w 0. Balzera doda� jednak mo�na, �e recepcja tytu�u ksi�cia kaliskiego Przemys�a II przesz�a do Czech prawdopodobnie poprzez osob� Henryka IV wroc�aw- gp, kt�ry w latach 1281-1284 mia� z Przemys�em spory, kt�re doprowadzi�y do ksi�cia wielkopolskiego a nawst okresowego zaj�cia Kalisza przez Henryka nryk cieszy� si� du�� popularno�ci� w owym okresie w Czechach, a poniewa� kon- enryka z Przemys�em rozpocz�� si� w rok po obj�ciu przez Przemys�a w�adzy w e kaliskim (1279 r.) st�d znany m�g� by� g��wnie z tym tytu�em. O wp�ywach IV w Czechach por. B. W � o d a r s k i, Polska i Czeihy, s. 97 i n. 20 panem ksi�stwa krakowskiego i ziemi sandomierskiej oraz uzale�nionych od siebie na prawie lennym czterech ksi�stw �l�skich: opolskiego,raciborskiego, bytomskiego i cieszy�skiego. Ponadto wskutek koronacji gnie�nie�skiej sta� si� panem Pomorza Wschodniego, Wielkopolski, przynajmniej cz�ci Kujaw, ziemi ��czyckiej i sieradzkiej. Zasi�g terytorialny Jego w�adzy na ziemiach polskich ci�gn�� si� zatem od Morza Ba�tyckiego, od uj�cia Wis�y i Jej lewym brzegiem na po�udnie, gdzie na ziemi krakowsko-aandomierskiej obj�� i prawy brzeg tej rzeki, dalej za� dorzecze Warty i niewielk� cz�� �l�ska, bezpo�rednio s�siaduj�c� z Czechami. By�a to ju* du�a integracja rozdrobnionych ziem polskich skupionych pod panowaniem Jednego w�adcy. Pozosta�a Jednak poza Jego w�adz� spora cz�� ziem polskich, rz�dzona przez niezale�nych Piastowlcz�w. Rodzi si� w tym miejscu pytanie, co czu� sam koronowany w�adca w chwili koronacji. Czy czu� si� kr�lem regnum w rozumieniu partykularnym czy te� uniwersalnym? Powy�ej przeprowadzona analiza wykaza�a, �e �Regnum Poloniae" w rozumieniu czeskiej opinii feudalnej odnosi�o si� do kr�lestwa wielkopolskiego. Wynika�o to z reali�w historycznych i rozumienia istoty rozbicia dzielnicowego w Polsce, zw�aszcza po zaniechaniu systemu pryncypackiego.Z chwil� restytucji kr�lestwa w 1295 roku,dla obserwator�w czeskich istotny by� zakres terytorialny nowego regnum.a ideologia uniwersalna Przemys�a II by�a im zapewne obca,cho�by ze wzgl�du na kr�tkotrwa�y okres panowania Przemys�a.Bior�c tak�e pod uwag�,�e Jedna z g��wnych ziem polskich - ksi�stwo krakowskie - by�o aktualnie pod panowaniem czeskim,to w interesie czeskiej monarchii by�o zacie�nienie poj�cia Kr�lestwa Polskiego z lat 1295/1296 do Jego rozumienia partykularnego. Panuj�c nad wi�kszo�ci� ziem polskich i maj�c w swych r�kach oba g��wne o�rodki:Krak�w i Pozna�, Wac�aw II stworzy� jednak inne mo�liwo�ci. Posiadamy kilka wskaz�wek �r�d�owych, kt�re zdaj� si� �wiadczy�, �e (chocia�by w zakresie ideologii) monarchia Wac�awa II w Polsce mia�a charakter uniwersalny. Pierwsz�, bodaj najwa�niejsz� wskaz�wk� jest tytula-tura. Wac�aw ii a� do 23 marca 1291 roku u�ywa tytu�u r e x Bohe- mie et marchio N o r a v l e. Natomiast mi�dzy t� dat� a 10 kwietnia tego roku, kiedy opanowuje ksi�stwo krakowskie, do tego tytu�u dodaje dux Cracovie et Sandomirle wpleciony mi�dzy pierwszy i drugi cz�on pierwotnej tytulatury. Z chwil� koronacji gnie�nie�skiej w 1300 roku tytulatura urz�dowa Wac�awa przyjmuje istotn� dla nas posta� rex Bohemie et Polonie. Znikaj� wi�c wszystkie tytu�y ��cznie z margrabstwem morawskim, nie przybywaj� te� inne z nowo nabytych ziem w Polsce. Fakt ten musi by� zwi�zany z ideologi� unifikacyjn� ziem polskich. Pomijaj�c brak pomniejszych i mniej znacz�cych ziem, brak tytu�u krakowskiego ksi�cia sprawia wra�enie zatarcia faktu otrzymania tej ziemi na mocy innych tytu��w prawnych2^1. S�usznie tedy w W tym miejscu nale�y zgodzi� si� z O. Balzerem, �e tytuiatura Wac�awa jest dowodem uniwersalnego charakteru Kr�lestwa Polskiego, z zastrze�eniem, �e nie odbija ona stanu rzeczywistego, lecz stanowi jeden z element�w polityki i ideologii Wac�awa wzgl�dem Polski. (O. B a l z e r. Kr�lestwo Polskie.t. II, s. 90. Tam tak�e w przypisach podstawowa literatura i podstawa ir�d�oaa). Jednym tylko miejscu zaopiniowa� ten fakt O. Balzer, �e �Mog�o to kr�lestwo nazywane regnum Poloniae, przedstawia� si� pod wzgl�dem ustrojowym i ideowym (podkr. autora - B.N.), Jako kr�lestwo uniwersalne,polskie, a mog�o te� obok niego zachowa� si� poprzednie' znaczenie regni Polonie Jako terytorialnego okre�lenia Wielkopolski . S�dzi� mo�na, �e kr�lestwo Wac�awa II w Polsce mia�o charakter uniwersalny tylko w sferze ideologii i zwi�zanych z ni� czeskich plan�w politycznych. Jaskrawo uwidoczni�o si� to ju� po �mierci Wac�awa II, kiedy W�adys�aw �okietek zaj�� Ma�opolsk�, za� Henryk g�ogowski Wielkopolsk�. W Jednym z dokument�w Wac�awa III wydanym dnia 2 lipca 1306 roku - tu� przed rozpocz�ciem wyprawy zbrojnej do Polski - tytu�uje si� kr�l czeski rex Bohemie et Polonie dux Cracovie et Sandomerie. Tytulatura t� na pewne podkre�li� Wac�aw III swoje prawa do wymienionych ziem, jednak tym samym zaprzeczy� uniwersalnemu charakterowi kr�lestwa polskiego. Odkry� tym samym fakt, �e uniwersalne kr�lestwo polskie Przemy-�lid�w by�o tylko niezrealizowan� ide�, a Regnum Poloniae w rzeczywisto�ci stanowi�o kr�lestwo wielkopolskie . Tymczasem kronikarz zbras�awski, b�d�cy dla nas reprezentantem czeskiej opinii feudalnej, zachowuje wci�� wzgl�dem rozumienia terminu Regnum Poloniae stanowisko zachowawcze i nadal odnosi je do kr�lestwa w Jego znaczeniu partykularnym. Oto w 1304 roku wybucha sp�r mi�dzy kr�lem rzymskim Albrechtem a Wac�awem II. Na tle nieporozumie� dotycz�cych czeskich nale�no�ci finansowych wzgl�dem cesarstwa, Albrecht za��da� wydania sobie nast�puj�cych ziem: Egram, M 1 s n a m, Ungar�am, Cra- �jt y coviam ac Polonie regnu B . Ten fragment kroniki zbras�awskiej wykazuje dobitnie,�e rozumienie terminu Regnum Poloniae w uj�ciu partykularnym funkcjonowa�o w Europie �rodkowej,! to nie -tylko w Czechach,ale tak�e na terenie Niemiec,gdy� niew�tpliwie tak sformu�owane ��dania Albrechta przytoczy� Piotr �ytawski w kronice.Wydaje si�, �e nie by�oby potrzeby rozr�niania ziemi krakowskiej od Wielkopolski, gdyby poza granicami Polski funkcjonowa� termin Regnum Poloniae odnosz�cy si� do uniwersalnego kr�lestwa polskiego33.W takim przypadku powinien wystarczy� i by� rozumiany w znaczeniu ca�ej Polski tylko drugi cz�on czyli �Polonia" . 30 31 32 33 0. B a l z e r, Kr�lestwo Polskie, t. II, s. 100. Regesta Bohemiae, II, 2096. FKB, U, 88. S.K�trzy�ski, Zapis Kazimierza Wielkiego dla Kazimierza Bogus�awo-PH, XIV, 1912, s. 21, p. 1. 0. B a l z e r, Kr�lestwo Polskie, t. I, s. 418, t. II, s. 81 i n. - w tym "lejscu musimy zwr�ci� uwag�, �e z pewno�ci� ni� mo�na traktowa� jako okre�lnika terytorialnego Wielkopolski tytulary przydanej Przemys�owi II przez autora rocznika ma�opolskiego, zamieszczonego w kodeksie szamotulskim. Czytamy w nim: B e x m a-iori<;D~i__.= .... atura permanentnie u�ywana przez W�adys�awa �okietka od 1296 roku w brzmieniu: ok" * C^ominus) regni Polonie. Tak�e ona nie wydaje si� by� tylko resleniem terytorialnym Wielkopolski, lecz ma znaczenie ustr�j�wo-prawne. 22 Ju� powy�ej zwr�cono uwa