Katarzyna Sobolewska-My�lik Partie i systemy partyjne na �wiecie Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004 I � Partie polityczne - definicje i geneza 1.1. Definicje partii politycznej Ustalenie jednoznacznej definicji partii politycznej jest, wbrew pozorom, zagadnieniem skomplikowanym. Partia polityczna jako zjawisko podlega ci�g�ej ewolucji, zmieniaj� si� realia polityki, w kt�rych partie dzia�aj�, nie wspominaj�c ju� o r�norodno�ci wynikaj�cej z warunk�w lokalnych. W efekcie, definicji partii politycznych, sformu�owanych przez naukowc�w jest bardzo du�o. Zawieraj� one oczywi�cie wiele element�w wsp�lnych, ale eksponowane s� r�wnie� cechy traktowane przez autora definicji jako wa�ne, co czasem prowadzi do kontrowersji z innymi uj�ciami zagadnienia. Przytoczenie samych tylko najbardziej znacz�cych definicji partii politycznej, jakie ukaza�y si� w opracowaniach naukowych, by�oby zadaniem trudnym i jednocze�nie nu��cym. Zatem w poni�szym rozdziale zaprezentowane zostan� jedynie przyk�ady, kt�re pozwol� czytelnikowi na zorientowanie si� w podstawowych kwestiach, uwa�anych w nauce za istotne przy definiowaniu partii politycznej. U�ywaj�c terminologii socjologicznej, parti� mo�na opisa� jako grup� spo�eczn�, dobrowoln�, du��, formaln�, celow�. Taka charakterystyka nie jest jednak wystarczaj�ca dla odr�nienia partii od innych grup dzia�aj�cych we wsp�czesnych spo�ecze�stwach. Dlatego definicje partii zawieraj� elementy pozwalaj�ce na okre�lenie specyfiki, najcz�ciej wskazuj�c na obszar dzia�ania partii jakim jest polityka lub te� wymieniaj�c charakterystyczne funkcje, wype�niane przez te organizacje. Pierwsze rozwa�ania na ten temat pochodz� z XVIII w., chocia� struktury, kt�re da�y pocz�tek wsp�czesnym partiom i by�y podstaw� tych rozwa�a� pojawi�y si� sto lat wcze�niej, w okresie Chwalebnej Rewolucji angielskiej. Dla �wczesnych badaczy jednym z wa�niejszych problem�w by�o rozr�nienie pomi�dzy parti� a fakcj�. Fakcja by�a okre�lana jako grupa zorientowana na partykularne interesy, oceniana jednoznacznie negatywnie, parti� natomiast okre�lano jako grup� opart� na zasadach, zorientowan� na dobro wsp�lne1. Za takie uwa�ano w�a�nie brytyjskie ugrupowania parla- 1 Szeroki przegl�d historycznych podej�� do definiowania partii prezentuje G. Sartori, Parties and Party Systems. A Frameworkjor Analysis, New York 1976, rozdz. I. 8 mentarne z XVII w. Rozr�nienia mi�dzy nimi a wsp�czesnymi sobie, osiemnastowiecznymi Whigami i Torysami dokona� m.in. David Hume, kt�ry twierdzi�, �e partie Chwalebnej Rewolucji to �partie zasad", ugrupowania swoich czas�w nazwa� raczej fakcjami1. Jak pisze Sartori to w�a�nie ten autor wytyczy� drog� dla wyra�nego rozr�nienia tych dw�ch grup - partii i fak-cji - pos�uguj�c si� w�a�nie kategori� zasad, na podstawie kt�rych dzia�aj� partie, w odr�nieniu od interes�w lub emocji, b�d�cych podstaw� tworzenia fakcji. Jedn� z najcz�ciej cytowanych definicji pochodz�cych z pierwszego okresu rozwa�a� nad partiami jest definicja sformu�owana przez Edmunda Burke'a i g�osz�ca, �e partia �jest ca�o�ci� z�o�on� z ludzi pragn�cych drog� wsp�lnych wysi�k�w realizowa� interes narodu, zgodnie z zasad� przez wszystkich akceptowan�"2. Definicje proponowane przez wsp�czesnych badaczy znacznie mniej skoncentrowane s� na problemie zasad i warto�ci. W wielu z nich podkre�lane s� te elementy charakterystyki partii, kt�re wi��� si� z ich konkretnymi dzia�aniami i funkcjami w �yciu politycznym. Bardzo wiele definicji eksponuje rol� partii jako ��cznika pomi�dzy rz�dem a spo�ecze�stwem. Przyk�adem mog� by� definicje Sigmunda Neumanna czy Kay Lawson. Neumann definiuje parti� nast�puj�co: �wyodr�bniona organizacja aktywnych politycznie aktor�w spo�ecznych, kt�rzy s� zainteresowani kontrolowaniem w�adzy wykonawczej i kt�rzy konkuruj� o poparcie spo�eczne z inn� grup� lub grupami o odmiennych pogl�dach. Tak rozumiana [partia] jest to wa�ny po�rednik ��cz�cy si�y spo�eczne i ideologie z oficjalnymi instytucjami rz�dowymi i wi���cy je z dzia�aniem politycznym w ramach szerszej wsp�lnoty politycznej"3. Kay Lawson definiuje parti� jako organizacj� zrzeszaj�c� jednostki, kt�ra poszukuje wyborczego i pozawyborczego wsparcia ze strony spo�ecze�stwa (lub jego cz�ci) dla okre�lonych przedstawicieli tej organizacji, po to, by mogli sprawowa� w�adz� polityczn� zwi�zan� z konkretnymi stanowiskami rz�dowymi, twierdz�c, �e w�adza ta wykonywana jest dla spo�ecznego dobra4. Dla tej autorki funkcja ��cznika mi�dzy w�adz� a spo�ecze�stwem jest specyficzna tylko dla partii i tylko przez nie wype�niana. Najpowa�niejsz� krytyk�, jakiej poddawane s� te definicje jest fakt, �e zbyt �ci�le wi��� partie z procesami zachodz�cymi w spo�ecze�stwie, nie doceniaj�c w nich aktywnych wsp�tw�rc�w proces�w politycznych. Wiele definicji akcentuje z kolei dzia�ania partii w polityce, k�ad�c nacisk na tafcie Ich funfecje Jak uczestnictwo w wyborach czy sprawowanie w�adzy. Tutaj przyk�adem mog� by� definicje sformu�owane przez A. Down-sa czy G. Sartoriego. 1 Ibidem, s. 7. 2 Cytat za P.A. Beck, Porty Politlcs In America, New York 1979, s. 8. 3 Modern Political Parttes, S. Neumann (red.) Chicago 1958, s. 396. 4 K. Lawson, The Compamtiwe Study ofPolittcal Parties, New York 1976, s. 3, 4. 9 Anthony Downs definiuje parti� jako koalicj� os�b chc�cych legalnymi �rodkami zdoby� kontrol� nad aparatem w�adzy wykonawczej1. Giovanni Sartori proponuje definicj�, w kt�rej partia jest grup� bior�c� udzia� w wyborach i zdoln� do obsadzenia, w drodze wybor�w, swoimi kandydatami urz�d�w publicznych2. Spo�r�d zarzut�w wysuwanych pod adresem tych definicji mo�na wskaza� na dwa najistotniejsze a mianowicie, �e na ich podstawie trudno odr�ni� partie od innych struktur, wykonuj�cych podobne funkcje a tak�e, �e trudno odr�ni� partie dzia�aj�ce w warunkach demokracji od tych, kt�re funkcjonuj� w warunkach niedemokratycznych. Je�eli chodzi o pokrywanie si� funkcji wype�nianych jednocze�nie przez partie i inne organizacje, mo�na zauwa�y�, �e niecz�ste ale znane s� przypadki, kiedy w wyborach uczestnicz� np. zwi�zki zawodowe, uwa�aj�c, �e problemy ich cz�onk�w nie znajduj� wystarczaj�cej reprezentacji w dzia�alno�ci partii. Ten przypadek jest akurat dla polskiego czytelnika bardzo bliski poprzez niedawny udzia� �Solidarno�ci" w wyborach w roku 1991 i 1993, z wyra�nym przes�aniem pr�nowania interes�w zwi�zkowych. �Solidarno��", co wa�ne, podkre�la�a w�wczas, �e jej reprezentacja parlamentarna ma mie� charakter zwi�zkowy a jej g��wnym celem jest obrona interes�w pracowniczych. Wyra�nie dystansowa�a si� tak�e od obsadzania swoimi kandydatami funkcji w aparacie wykonawczym, zatem spe�nia�a jedynie cz�ciowo warunki okre�lone w cytowanych definicjach Downsa i Sartoriego. Niemniej dla obserwatora nie zwracaj�cego bacznej uwagi na szczeg�owe motywacje, obraz by� jednoznaczny: podmiot jakim by� zwi�zek zawodowy �Solidarno��" uczestniczy� w wyborach parlamentarnych. Wydaje si� zatem, �e ten przyk�ad najlepiej ilustruje zarzuty stawiane cytowanym definicjom, kt�re wi��� si� z trudno�ciami w rozr�nieniu na ich podstawie partii i organizacji, kt�re nimi nie s�, a kt�re czasami wykonuj� podobne funkcje. Z kolei problem partii dzia�aj�cej w warunkach niedemokratycznych wi��e si� z faktem, �e partia taka nie konkuruje z innymi partiami, cz�sto b�d�c jedyn� parti� w pa�stwie. Ten w�a�nie brak uwzgl�dnienia elementu konkurencji w walce z innymi ugrupowaniami o poparcie spo�eczne uwa�any jest za niedoci�gni�cie definicji okre�laj�cych partie jedynie poprzez funkcje sprawowania w�adzy czy uczestnictwo w wyborach a wi�c m.in. tak�e cytowane powy�ej definicje Downsa i Sartoriego. Krytyka taka formu�owana jest w �wietle pogl�du, �e partia nie konkuruj�ca z innymi w og�le nie jest parti�. Ten punkt widzenia reprezentowany jest np. w przytoczonej powy�ej definicji Neumanna czy definicji Schlesinge-ra, kt�ry rozumie parti� jako �organizacj� polityczn�. Ten ostatni rozumie 1 Cytat za P.A. Beck, op. clt., s. 8. 2 G. Sartori, op. clt., s. 63. \ 10 parti� jako organizacj� polityczn�, kt�ra aktywnie i efektywnie anga�uje si� w konkurencj�, kt�rej stawk� jest wybieralny urz�d"1. Tu z kolei nale�y podkre�li�, �e Giovanni Sartori nie tylko w sformu�owanej definicji nie uwzgl�dnia elementu konkurencji, ale wyra�nie stwierdza, �e proponowana przez niego definicja odnosi si� tak�e do monopartii, czyli partii nie maj�cych w pa�stwie konkurencji innych2. Zdaniem tego autora bowiem, nawet wybory, maj�ce jedynie charakter rytualny czy fasadowy, wci�� pozwalaj� odr�ni� organizacje, kt�re si� do nich odwo�uj�, czyli partie, od grup, kt�re tego nie robi�. Mo�na zgodzi� si� z pogl�dem, �e definicje nie podkre�laj�ce elementu konkurencji, a eksponuj�ce funkcje partii zwi�zane z aktywno�ci� polityczn�, a zw�aszcza z wykonywaniem funkcji rz�dzenia, rzeczywi�cie nie pozwalaj� zorientowa� si�, czy dany autor uwa�a monoparti� za tak� sam� organizacj� jak parti� dzia�aj�c� w warunkach demokratycznej konkurencji. Problem ten pozostaje zreszt� kwesti� nierozstrzygni�t� - w tej ksi��ce pojawi si� on raz jeszcze przy okazji omawiania typologii system�w partyjnych. Ryszard Herbut z kolei wskazuje na inny problem zwi�zany z definicjami eksponuj�cymi g��wnie funkcje partii, do kt�rych zaliczy� mo�na w zasadzie wszystkie przytoczone powy�ej. Ot� wed�ug prof. Herbuta w definicjach tego typu nadmiernie akcentowana jest rola partii jako ogniwa po�rednicz�cego mi�dzy w�adz� a spo�ecze�stwem3. Wa�ne jest przy tym, by nie myli� tej uwagi krytycznej z innymi, przytoczonymi przy okazji definicji Neu-manna czy Lawson. Nie chodzi tu bowiem o nadmierne wyeksponowanie spo�ecznego zakorzenienia partii, ile o zbyt du�y akcent na wykonywanie funkcji w pewnym sensie zaw�aj�cych postrzeganie partii jedynie do dzia�a� legitymizacyjnych. Ciekawe podej�cie do problemu definiowania partii politycznych zaprezentowa� ameryka�ski autor V. O. Key Jr. W kolejnych publikacjach po�wi�conych kwestii partii i grup nacisku autor ten przeprowadza� dosy� szczeg�owe rozwa�ania zmierzaj�ce do precyzyjnego okre�lenia partii politycznej. Efektem tych dywagacji by�o wyr�nienie kilku sfer lub p�aszczyzn grupowej aktywno�ci politycznej, z kt�rych ka�da mo�e by� samodzielnie okre�lana terminem �partia" a jednocze�nie termin ten mo�na te� odnie�� do wszystkich tych sfer jednocze�nie. Jak pisa� Key: �W�r�d wyborc�w powstaj� grupy os�b, uwa�aj�ce si� za cz�onk�w partii. [... ] W innym sensie termin partia odnosi si� do grupy mniej lub bardziej profesjonalnych dzia�aczy politycznych. [...] Czasem partia oznacza grup� w rz�dzie. [...] Czasem za� I 1 Cytat za K. Lawson, op.clt., s. 3. S. Neumann wyra�nie pisze, �e z definicj� partii ��czy si� �klimat demokracji", natomiast warunki re�imu dyktatorskiego sprawiaj�, �e dzia�aj�ce w nich organizacje nie s� partiami. Patrz Modern Politlcal Partles, op. ctt., s. 395. 2 G. Sartori, op. cit., s. 63. Wed�ug tego autora podstawowy problem zwi�zany z monopar-tyjno�ci� nie tyle dotyczy definicji partii, ile problemu systemu partyjnego - kwesti� t� omawiam w dalszej cz�ci pracy, po�wi�conej systemom partyjnym. 3 R. Herbut, Teoria I praktykafunkcjonowania partii politycznych, Wroc�aw 2002, s. 23,24. 1.1. Definicje partii politycznej 11 odnosi si� do ca�o�ci, ��cz�cej w jedno parti� w�r�d wyborc�w, profesjonaln� grup� polityczn�, partie w legislaturze i parti� w rz�dzie. [...] W istocie to og�lne okre�lenie mo�e by� uzasadnione bowiem wszystkie te grupy sk�adaj�ce si� na parti� wchodz� ze sob� w mniej lub bardziej �cis�e interakcje a czasem tworz� jedno��"1. Ostatecznie Key rozr�ni� trzy p�aszczyzny sk�adaj�ce si� na parti�: partia w�r�d wyborc�w, partia w rz�dzie i partia jako organizacja2. Perspektywa zaproponowana przez tego autora jest znacznie bardziej rozpowszechniona na gruncie nauki ameryka�skiej, m.in. dlatego, �e partie ameryka�skie stanowi� w istocie stosunkowo lu�ne po��czenie tych trzech p�aszczyzn3. Partie europejskie s� znacznie bardziej zwarte i sp�jne. Tak�e dwaj inni autorzy, Peter Mair i Richard Katz, wyr�nili w partii trzy sfery, okre�laj�c je jako party in public office, party on the ground i party in central office, co mo�na przet�umaczy� odpowiednio jako partia obsadzaj�ca urz�dy publiczne, partia �u podstaw" i partia jako struktura biurokratyczna4. Pod okre�leniem �urz�dy publiczne" nale�y rozumie� przede wszystkim centralne organy pa�stwa, takie jak rz�d czy parlament, partia �u podstaw" odnosi si� zar�wno do cz�onk�w, jak i lu�niej zwi�zanych z parti� jej zwolennik�w i wyborc�w. Trzecie okre�lenie dotyczy struktur organizacyjnych samej partii. Tym, co wydaje si� bardzo trafne w tych podej�ciach jest analityczne spojrzenie na parti� jako ca�o��, ��cz�c� r�ne sfery aktywno�ci politycznej. Spojrzenie to nie pomija tak�e istotnej sfery organizacyjnej partii. Zar�wno w jednym, jak drugim przytoczonym przyk�adzie wi�kszy nacisk po�o�ony jest na fakt z�o�onej i wielowymiarowej struktury partii ni� na funkcje, kt�re wype�nia. T� perspektyw� badawcz� Herbut nazywa orientacj� strukturaln�5. Oba sposoby definiowania partii - funkcjonalny i strukturalny - nie wykluczaj� si� wzajemnie. Natomiast w moim przekonaniu podej�cie strukturalne mo�e by� bardziej trafne w analizie zmian i przekszta�ce�, kt�re s� udzia�em wsp�czesnych partii. Uchwycenie ich wymaga spojrzenia analitycznego, m.in. dlatego, �e zmiany te nie dotycz� r�wnomiernie wszystkich wyr�nionych sfer, a tak�e dlatego, �e wiele z nich przynosi rezultat w postaci coraz wi�kszej niesp�jno�ci wewn�trznej, zw�aszcza w sferze organizacyjnej, co z kolei rzutuje na spos�b dzia�ania partii i funkcje przez ni� spe�niane. Perspektywa strukturalna pozwala na lepsze zrozumienie tych proces�w, poniewa� nie akcentuje wy��cznie jednego atrybutu czy roli partii, ale pozwala dostrzec wielowymiarowo�� jej usytuowania i aktywno�ci. 1 V.O. Key Jr, Politics, Parties and Pressure Groups, New York 1958. 2 V.O. Key Jr, Politics, Parties and Pressure Groups, New York 1964 {Party-in-the electo-rate, party-ln-government,party-as-organlzation). 3 Tak widzi to m.in. P.A. Beck, op. clt., str. 11. 4 P. Mair, Party Organtzatlons: From CWtl Soctety to the State, w: How Parties Organlze. Change and Adapatatlon tn Party Organtzattons In Western Democracies, R.S. Katz, P. Mair (red.), London 1994, s. 4. 5 R. Herbut, op. clt. 14 i parlamentem, nawet je�eli jaka� forma przedstawicielstwa zosta�a z woli w�adz kolonialnych ustanowiona. Te przyk�ady wymagaj� szerszego wyt�umaczenia ni� jedynie odwo�ywanie si� do rozwoju parlamentaryzmu. Rozbudowuj�c niejako swoj� koncepcj� genezy partii, zwracaj� uwag� na dwie kwestie: procesy politycznych przesile�, kt�re okre�laj� mianem kryzys�w oraz procesy modernizacji. Istotny sens tej koncepcji polega na tym, �e tego rodzaju przesilenia polityczne, wi���ce si� z powstawaniem partii a tak�e procesy modernizacji rozszerzaj� perspektyw� badawcz�, albowiem opr�cz kraj�w europejskich mo�na je zaobserwowa� w innych krajach, poza starym kontynentem, gdzie tak�e powsta�y partie polityczne, mimo �e nie zawsze towarzyszy�y temu instytucje i procedury zwi�zane z demokracj� przedstawicielsk�. Do kryzys�w (przesile�) stanowi�cych kontekst powstania partii omawiani autorzy zaliczaj� szczeg�lnie trzy: kryzys legitymacji, partycypacji i integracji. Pierwszy wi��e si� z wyzwaniem stawianym dotychczasowym strukturom w�adzy, drugi polega na mobilizacji politycznej grup dot�d nieaktywnych w tej sferze, trzeci wi��e si� z przekszta�caniem struktur pa�stwowych, ich rozpadem lub wprost przeciwnie, powstawaniem nowych. Mog� one zachodzi� sekwencyjnie lub ��cznie, czas ich. trwania mo�e by� roz�o�ony na �wVe\e \aWato s\�vvrcvu\.owafc s\e_"w Vlt�\&.\tiy okresie. "Kryzysy Ye s� swoistym katalizatorem powstawania partii, chocia� zapewne nie doprowadzi�yby do takiego skutku, gdyby nie zosta� w danym kraju osi�gni�ty pewien stopie� zaawansowania proces�w modernizacyjnych1. Odnosz�c si� do kwestii modernizacji LaPalombara i Weiner u�ywaj� �ywej analogii stwierdzaj�c, �e tak jak elektrownia wodna lub huta s� symbolami nowoczesno�ci gospodarczej, tak partia jest symbolem nowoczesno�ci politycznej2. Procesy unowocze�nienia s� zwi�zane z masow� mobilizacj� a to w�a�nie masowe uczestnictwo polityczne wymaga takiej organizacji, jak� jest partia. Podaj�c przyk�ady proces�w modernizacyjnych LaPalombara i Weiner wskazuj� m.in. na rozw�j gospodarki kapitalistycznej, zwi�kszaj�cy mobilno�� spo�eczn� i rozsadzaj�cy struktury lokalnych zale�no�ci; na rozw�j system�w komunikacyjnych i transportowych, u�atwiaj�cych przep�yw ludzi i informacji czy te� na procesy sekularyzacyjne, pozwalaj�ce jednostkom na rozbudow� zaufania do w�asnych si� i wp�ywu na w�asne losy3. Ta lista oczywi�cie nie wyczerpuje ca�o�ci proces�w ekonomiczno--spo�ecznych sk�adaj�cych si� na unowocze�nienie, ale zawiera bardzo czytelne przyk�ady pozwalaj�ce na zrozumienie zwi�zku modernizacji i mobilizacji du�ych grup spo�ecznych. Warto podkre�li� raz jeszcze, �e w omawianej koncepcji przesilenia polityczne (kryzysy) i modernizacja razem stanowi� warunki sprzyjaj�ce powstaniu partii. 1 Ibidem, s. 21. 2 Ibidem, s. 4. 3 Ibidem, s. 20, 21. 15 Koncepcja LaPalombary i Weinera jest w moim przekonaniu dobrym uzupe�nieniem uj�� koncentruj�cych wyja�nienia genezy wsp�czesnych partii na rozwoju parlamentaryzmu i prawa wyborczego. Bez niej bowiem trudno odpowiedzie� na pytanie o przyczyny rozszerzania praw wyborczych i konieczno�ci zdobywania przez parlamentarzyst�w poparcia nowych grup spo�ecznych. Pozwala te� ona na wyt�umaczenie, nierzadkich poza Europ�, sytuacji, kiedy pierwsze partie polityczne pojawiaj� si� poza istniej�cym parlamentem albo te� jeszcze przed jego powstaniem. Przedstawione koncepcje genezy partii politycznych odnosz� si� przede wszystkim do sytuacji powstawania partii w nowoczesnym systemie politycznym po raz pierwszy. Obecnie takie sytuacje raczej si� ju� nie zdarzaj�. Je�eli powstaj� nowe partie, to albo dzieje si� to w kontek�cie ustabilizowanego systemu politycznego i partyjnego i polega na podziale w obr�bie istniej�cych partii, b�d� te� wi��e si� ze znacz�cymi przemianami we wspomnianych systemach. Tej kwestii po�wi�cony jest podrozdzia� zatytu�owany Zmiany w europejskich systemach partyjnych w ostatnich dekadach XX w. Innym wa�nym kontekstem stawania nowych partii na wi�ksz� skal� s� procesy demokratyzacji, czyli przej�cia od system�w niedemokratycznych do demokracji, kt�re odby�y si� niedawno w wielu krajach, w tym tak�e w naszej cz�ci Europy. Mechanizmy powstawania partii w procesach demokratyzacji s� przedmiotem dalszej cz�ci rozdzia�u. 1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych w procesach demokratyzacji Om�wione powy�ej koncepcje genezy partii politycznych ��cz� powstanie tych organizacji z rozwojem demokracji, parlamentaryzmu i praw wyborczych. Jednak skupiaj� si� one g��wnie na problemie powstawania pierwszych partii politycznych, w momencie kszta�towania si� tak�e pierwszych wsp�czesnych demokracji. Partie polityczne powstaj� i w obecnych czasach, wa�nym kontekstem ich genezy s� wsp�czesne procesy demokratyzacji. Jednak�e te ostatnie maj� nieco inn� charakterystyk�, m.in. dlatego, �e w wielu przypadkach, przede wszystkim w krajach europejskich, nie oznaczaj� powstania ustroju demokratycznego po raz pierwszy a raczej po raz kolejny. Grecja, Hiszpania, Portugalia czy kraje Europy �rodkowej i Wschodniej, kraje przechodz�ce procesy demokratyzacyjne odpowiednio w latach siedemdziesi�tych i dziewi��dziesi�tych XX w., maj� ju� w swojej wsp�czesnej historii, a przynajmniej niekt�re z nich, d�u�sze lub kr�tsze okresy funkcjonowania ustroju demokratycznego. Zatem tak�e powstawanie partii nie zdarza si� tam po raz pierwszy. Fakt ten tworzy specyficzne uwarunkowania dla nowo powstaj�cych partii. Rozwa�anie kwestii partii w zwi�zku z demokratyzacj� mo�na rozpocz�� od odpowiedzi na pytanie o rol�, jak� te struktury odgrywaj� w pro- 16 1. Partie polityczne - definicje i geneza cesach zmian ustrojowych. Zdania s� tutaj podzielone, niekt�rzy autorzy uwa�aj�, �e partie odgrywaj� rol� wr�cz dominuj�c�, inni z kolei s�dz�, �e o ile rola partii w samym procesie demokratyzacji mo�e by� r�na, o tyle z pewno�ci� partie dominuj� w procesie konsolidacji demokracji. Analizuj�cy przemiany ustrojowe w Europie �rodkowej Attila Agh uwa�a, �e partie odegra�y w nich rol� centraln�1. Z kolei uczeni badaj�cy procesy demokratyzacji w Europie Po�udniowej w latach siedemdziesi�tych wskazuj� na znaczenie osobisto�ci �ycia politycznego nie zwi�zanych z partiami, jak np. hiszpa�ski monarcha Juan Carlos2. Pridham i Lewis zwracaj� te� uwag� na rol� medi�w jako pewn� alternatyw� dla organizacji partyjnych i partyjnego cz�onkostwa3. Autorzy nie rozwijaj� tego w�tku, mo�na si� jednak domy�la�, �e chodzi tu o funkcj� mobilizacji elektoratu czy te� funkcj� informacyjn�, kt�ra kiedy� w znacznie wi�kszym stopniu by�a realizowana przez udzia� w strukturach partyjnych a obecnie zosta�a przej�ta przez �rodki masowego przekazu, szczeg�lnie telewizj�. W mojej opinii nie istnieje jednoznaczna odpowied� na pytanie czy partie odegra�y w procesach przemian ustrojowych rol� decyduj�c�, czy nie. Zale�y to od konkretnych przypadk�w. Z pewno�ci� natomiast mo�na powiedzie�, �e w ka�dym z tych proces�w partie spe�nia�y podobne funkcje: w wi�kszo�ci przypadk�w by�y uczestnikami pierwszych wolnych wybor�w, w parlamentach inicjowa�y szereg reform sk�adaj�cych si� na proces demokratyzacji, by�y jednym z kana��w rekrutacji elit politycznych, obsadza�y pozycje w�adzy wykonawczej a tak�e kszta�towa�y g��wne kierunki jej dzia�a� zgodnie ze swoj� lini� programow�. Z tego powodu, nawet je�eli nie by�y decyduj�cymi, to by�y wa�nymi uczestnikami tych proces�w a zatem warto po�wi�ci� nieco uwagi mechanizmom, kt�re umo�liwi�y ich dzia�anie: ich powstawaniu i uwarunkowaniom. Odnowienie dzia�alno�ci partii politycznych po drugiej wojnie �wiatowej w Niemczech, W�oszech i Austrii w du�ej mierze polega�o na odtworzeniu si� nurt�w politycznych funkcjonuj�cych w tych krajach przed zwyci�stwem si� faszystowskich. Cz�ciowo, g��wnie w przypadku partii socjalistycznych czy komunistycznych, partie powr�ci�y do dzia�alno�ci przedwojennej w niezmienionej postaci. Tak by�o w przypadku niemieckiej SPD, w�oskich komunist�w (PCI) czy socjalist�w (PSI). Tak�e Socjaldemokratyczn� Parti� Austrii mo�na w du�ym stopniu uwa�a� za kontynuatork� ugrupowania powsta�ego w 1889 r. Niekiedy nowo powstaj�ce partie nawi�zywa�y do niedawno dzia�aj�cych ugrupowa� o podobnym obliczu programowym. Tu najlepszym przyk�adem mog� by� powojenne partie chadeckie, kt�re powstaj�c jako ugrupo- 1 A. Agh, The Emerglng Party Systems tn East Central Europ�, �Budapest Papers on De-mocratic Transition" 1992, nr 13, 1992, s. 3. 2 G. Pridham, P.G. Lewis, Introduction. Stabilising Jragtle democracies and party system development, w: Stabllistng Fragile Democracies. Comparing new party systems in sout-hern and eastern Europ�, G. Pridham, P.G. Lewis (red.) London-New York 1996, s. 7. 3 Ibidem s. 7. 1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych... 17 wania nowe, w mniejszym lub wi�kszym stopniu kontynuowa�y tradycje swoich przedwojennych poprzedniczek. We W�oszech powojenna Chrze�cija�ska Demokracja mia�a pewne tradycyjne zwi�zki z przedwojenn� Parti� Ludow�, Austriacka Partia Ludowa nawi�zywa�a do Partii Chrze�cija�sko-Spo�ecznej. W Niemczech CDU podkre�laj�c fakt, �e jest parti� now�, bazowa�a w pewnym stopniu na tradycjach Partii Centrum. Tranzycja w krajach Europy Po�udniowej, zw�aszcza w Hiszpanii w latach siedemdziesi�tych, przynios�a ze sob� zar�wno odtworzenie partii �historycznych", jak i powstanie szeregu nowych ugrupowa�. Wa�ny dla tego procesu by� fakt, �e partie �historyczne", czyli te, kt�re kontynuowa�y dzia�alno�� sprzed okresu autorytaryzmu, najcz�ciej dzia�a�y tak�e nielegalnie w trakcie trwania dyktatury w kraju a tak�e na emigracji. Wszystkie wymienione sposoby powstawania partii dotyczy�y tak�e przypadk�w demokratyzacji w Europie �rodkowej: powstawa�y tu zar�wno partie nowe, jak i �historyczne". Jednocze�nie jednak demokratyzacja �rodkowoeuropejska r�ni�a si� od wymienionych przyk�ad�w dwoma wa�nymi elementami: po pierwsze nast�pi�o tu przekszta�cenie si� by�ych partii rz�dz�cych w warunkach braku demokracji i ich sojuszniczek, w partie o nowej to�samo�ci, bazuj�ce jednak na zasobach strukturalnych i cz�onkowskich swoich poprzedniczek. Po drugie pewna grupa partii nowo powstaj�cych wy�oni�a si� w procesie dekompozycji du�ych, wielonurtowych, heterogenicznych struktur nazywanych ruchami spo�ecznymi, organizacjami typu forum czy wielkimi koalicjami. Ka�da z dr�g powstawania partii wi�za�a si� z okre�lonymi, szczeg�lnymi uwarunkowaniami. Nawi�zywanie do przesz�o�ci i powstawanie partii, kt�re okre�li�am mianem �historycznych" zwraca uwag� na rozmaite aspekty zwi�zk�w z przesz�o�ci�. Fakt istnienia partii w przesz�o�ci oddzia�uje na powstawanie nowych ugrupowa� w kilku przynajmniej aspektach. Przesz�o�� mo�e dzia�a� na korzy�� partii jako bardzo dobra legitymacja, wzmacniaj�ca jej wiarygodno�� w nowych warunkach. Na tego rodzaju dobre skojarzenia liczy�y partie w Europie �rodkowo-Wschodniej - przede wszystkim by�y to partie socjaldemokratyczne, kt�re podkre�laj�c swoje historyczne korzenie, chcia�y wyra�nie odr�ni� si� od tych socjaldemokracji, kt�re powsta�y po przekszta�ceniu si� by�ych ugrupowa� rz�dz�cych. Przyk�adem mo�e by� tutaj Czeska Partia Socjaldemokratyczna, kt�ra rozpoczynaj�c dzia�anie jeszcze w Czechos�owacji, pod nazw� Czechos�owackiej Socjaldemokracji, podkre�la�a, �e jest bezpo�redni� kontynuatork� partii przedwojennej. Na swoje przedwojenne tradycje liczy�a te� w pierwszych latach dzia�ania w�gierska Niezale�na Partia Drobnych Posiadaczy, kontynuuj�ca tradycje partii o tej samej nazwie z lat trzydziestych1. 1 Wi�cej na temat partii, kt�re powsta�y w krajach Europy �rodkowej po 1989 r. czytelnik znajdzie w publikacji K. Sobolewska-My�lik, Partie i systemy partyjne Europy �rodkowej po roku 1989, Krak�w 1999. 18 1. Partie polityczne - definicje i geneza Przesz�o�� jednak�e mo�e te� by� obci��eniem, zw�aszcza je�eli stanie si� �r�d�em konflikt�w mi�dzy dzia�aczami pami�taj�cymi czasy dawne i nowymi, kt�rzy wskazuj� na konieczno�� nieuchronnych zmian, wi���cych si� z podj�ciem dzia�alno�ci na nowo. Tego rodzaju spory mog� by� przezwyci�ane z korzy�ci� dla partii, jak w przypadkach czeskich czy hiszpa�skich socjalist�w, lub te� mog� sta� si� powodem upadku partii, jak to si� sta�o w przypadku W�gierskiej Partii Socjaldemokratycznej. W procesach demokratyzacji w Europie �rodkowej i Wschodniej zwraca uwag� stosunkowo niewielka liczba partii �historycznych", kt�re zdo�a�y znale�� sobie trwa�e miejsce na obecnej scenie politycznej. By� mo�e wi��e si� to z d�ugim okresem funkcjonowania system�w niedemokratycznych, co przyczyni�o si� do zerwania tej ci�g�o�ci. Z kolei przypadek hiszpa�ski sugeruje, �e sam fakt d�ugiego trwania okresu niedemokratycznego nie t�umaczy wszystkiego. W kraju tym autorytaryzm frankistowski funkcjonowa� ponad trzydzie�ci lat, a jednak w procesach demokratyzacyjnych i potem znacz�c� rol� odgrywa�y maj�ce historyczne korzenie partie orientacji lewicowej, komunistyczna i socjalistyczna. Ta ostatnia do dzisiaj jest jedn� z dw�ch najwi�kszych partii hiszpa�skich. W tym przypadku pewne znaczenie wydaje si� mie� fakt dzia�ania tych ugrupowa� �w podziemiu", jako opozycji wobec frankizmu, jednak, co wa�ne, nie przybra�y one w�wczas jakiej� odmiennej postaci: ruchu czy innej niepartyjnej struktury. Ta kwestia prowadzi nas do nast�pnej, a mianowicie do wy�aniania si� partii z ruch�w spo�ecznych. Proces ten tak�e mia� swoje uwarunkowania, tym razem charakterystyczne tylko dla przypadk�w demokratyzacji �rodkowoeuropejskich. Poniewa� jedn� z bardziej znacz�cych konsekwencji tego rodzaju genezy partii by�y problemy instytucjonalizacji, kwestie te s� bardziej szczeg�owo omawiane w rozdziale Partia jako organizacja, sporo miejsca po�wi�ci�am te� relacjom mi�dzy ruchami a powstaj�cymi partiami w rozdziale po�wi�conym nowym ruchom spo�ecznym. W tym miejscu zatem zasygnalizuj� jedynie fakt swoistej konkurencji, jak� stworzy�y one partiom w organizowaniu dzia�a� politycznych w pierwszym okresie przekszta�ce� ustrojowych. Konkurencji tym trudniejszej, �e partie jako takie nie cieszy�y si� w tym okresie akceptacj� spo�eczn�, kojarzono je raczej z rz�dowymi strukturami by�ego re�imu ni� z demokracj� i mo�liwo�ciami uczestnictwa politycznego, jakie partie stwarzaj�. Natomiast ruchy zyskiwa�y sobie sympati� m.in. silnym akcentowaniem swojego niepartyjnego charakteru. W tym kontek�cie podkre�lano zw�aszcza jedno��, jak� umo�liwia�a tym strukturom ich heterogeniczna charakterystyka, w przeciwie�stwie do partii, kt�re nieuchronnie ��cz� si� z podzia�ami. W procesach demokratyzacji w Europie Po�udniowej wp�yw prepartyj-nych, heterogenicznych koalicji by� du�o bardziej ograniczony, najbardziej znana by�a w tym kontek�cie Unia Centrum Demokratycznego w Hiszpanii, kt�ra zwyci�y�a w pierwszych wyborach w 1977 r. Jej dzia�anie tym m.in. odr�nia�o j� od ruch�w znanych z transformacji w Europie �rodkowej, �e nie odcina�a si� od partyjnego charakteru, jej specyfik� by�o raczej bardzo 1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych... 19 szerokie spektrum ideowe, nie za� negacja partyjno�ci. Tak�e jej os�abienie a nast�pnie znikni�cie w nast�pnych latach przebieg�o stosunkowo �agodnie i nie mia�o decyduj�cego wp�ywu na dzia�anie partii1. W procesach powrotu do demokracji w okresie tu� po wojnie w zasadzie nie mo�na m�wi� o jakiejkolwiek roli ruch�w spo�ecznych. W odniesieniu do partii nowo powstaj�cych nale�y wspomnie� jeszcze o jednym wa�nym czynniku warunkuj�cym ich dzia�anie, a mianowicie ich wewn�trzparlamentarnej genezie. W swojej koncepcji dotycz�cej genezy partii, kt�ra zosta�a przedstawiona w cz�ci pierwszej tego rozdzia�u, Maurice Duverger dokona� rozr�nienia mi�dzy genez� wewn�trz- i pozaparlamentarn�, wskazuj�c jednocze�nie, �e geneza wewn�trzparlamentarna by�a cz�sta w partiach tworzonych do roku 1900, po tej dacie regu�� jest raczej powstawanie partii poza parlamentem2. W procesach demokratyzacji, zw�aszcza w Europie �rodkowej, mo�na stwierdzi� wyra�ne naruszenie tej regu�y. Pierwsze partie by�y przede wszystkim efektem dzia�ania niewielkich grup ludzi, aktywnych politycznie, poszukuj�cych dr�g oddzia�ywania na dokonuj�ce si� procesy polityczne. Cz�sto kandydowali oni do parlamentu z ramienia wspomnianych powy�ej ruch�w spo�ecznych, natomiast w trakcie pracy w cia�ach przedstawicielskich u�wiadamiali sobie konieczno�� znacznie wi�kszej dywersyfikacji pogl�d�w i dzia�a� ni� to by�o mo�liwe w ramach tych heterogenicznych struktur3. Sta�o si� to jednym z bod�c�w tworzenia przez nich partii politycznych, cho� oczywi�cie nie mo�na te� wykluczy� istnienia wielu innych motywacji, w tym zwi�zanych z osobistymi ambicjami. Tak wi�c wiele z pierwszych partii politycznych w procesach demokratyzacji w Europie �rodkowej zosta�o utworzonych przez elity parlamentarne, z wieloma konsekwencjami tego faktu, o kt�rych pisze m.in. Duverger. Jedn� z najwa�niejszych jest niewielka identyfikacja z tak uformowanymi partiami du�ych grup spo�ecznych. Partie wywodz�ce si� z elit politycznych i z nimi kojarzone nie by�y zdolne do pobudzenia masowej mobilizacji i identyfikacji. Nie sprzyja�a temu tak�e s�abo�� ich struktur, zw�aszcza na poziomie lokalnym. Geneza wewn�trzparlamentarna nie by�a jedynym powodem tych problem�w. W�r�d innych przyczyn wskazywana jest cz�sto s�aba krystalizacja interes�w, utrudniaj�ca wytworzenie si� stabilnej relacji mi�dzy parti� a okre�lon� grup� spo�eczn�; s�abo�� spo�ecze�stwa obywatelskiego w krajach post-socjalistycznych a tak�e fakt, �e wsp�czesne relacje mi�dzy wyborc� a kandydatem zdominowane s� przez media, zw�aszcza elektroniczne, co tak�e nie sprzyja formowaniu si� grupowych lojalno�ci. 1 Wi�cej szczeg��w na temat hiszpa�skiego systemu partyjnego patrz m.in. K. Sobolew-ska-My�lik, System partyjny wsp�czesnej Hiszpanii, w: Wsp�czesne systemy partyjne wybranych pa�stw europejskich, M. Grzybowski, A. Zi�ba (red.), Krak�w 1996. 2 M. Duverger, op. cit., s. xxxvi. 3 Tak� sytuacj� opisuje czeski autor w odniesieniu do post�w wybranych w ramienia Forum Obywatelskiego. Patrz J. Honajzer, Ob�anske Forum. Vznik, vyvqj a rozpad, Praha 1996. 20 1. Partie polityczne - definicje i geneza Innym wa�nym uwarunkowaniem tworzenia si� partii politycznych w procesach transformacji demokratycznych by�y uregulowania prawne, okre�laj�ce charakter i spos�b funkcjonowania najwa�niejszych instytucji ustrojowych. Dotyczy�o to w r�wnym stopniu wszystkich partii, bez wzgl�du na ich genez�. W szczeg�lno�ci chodzi tutaj o prawo wyborcze, maj�ce istotny wp�yw na kszta�t cia� przedstawicielskich, w tym oczywi�cie na ich sk�ad partyjny. We wszystkich przypadkach transformacji ustrojowych zdecydowano si� na systemy nie stawiaj�ce wysokich barier dla zaistnienia partii na rynku wyborczym. Mowa tu o systemach opartych na zasadzie proporcjonalno�ci, kt�re nie ograniczaj�c nadmiernie dost�pu partii do instytucji przedstawicielskich, pozwalaj� na znaczn� swobod� ekspresji sympatii politycznych obywateli, cho� jednocze�nie ich konsekwencj� jest raczej wi�ksza ni� mniejsza liczba partii aktywnych w polityce i obecnych w instytucjach systemu politycznego. Wp�yw wywierany przez system wyborczy ma w zasadzie wi�ksze znaczenie z punktu widzenia kszta�tu systemu partyjnego ni� poszczeg�lnych partii, jednak�e w szczeg�lnej sytuacji powstawania nowych partii, system wyborczy oddzia�ywa� tak�e i na pojedyncze ugrupowania. M�g� bowiem albo u�atwi�, albo utrudni� nie tyle samo ich powstanie, ile przetrwanie na scenie politycznej1. W tym miejscu warto wspomnie� interesuj�cy kontekst powstawania nowych ordynacji wyborczych zw�aszcza w krajach Europy �rodkowo-Wschod-niej, gdzie kwestie te negocjowano w trakcie rozm�w prowadzonych przez przedstawicieli by�ego re�imu oraz opozycji antykomunistycznej. Fakt, �e dyskusje na temat kszta�tu pierwszych ordynacji wyborczych toczy�y si� z udzia�em takich a nie innych partner�w, sprawia�, �e powsta�a sytuacja nasuwa�a skojarzenie z procesami demokratyzacji z XIX i pocz�tk�w XX w., kiedy �stare", ustabilizowane si�y polityczne stan�y wobec wyzwania nowych, kt�re poszukiwa�y dla siebie miejsca w systemie2. W tym kontek�cie Arend Lijphart przytacza tez� Steina Rokkana, �e w wytworzonej logice �podzia�u w�adzy", kiedy zar�wno stare, jak i nowe si�y polityczne chc� uzyska� najkorzystniejsze dla siebie rozwi�zanie, najcz�stszym wyborem jest w�a�nie proporcjonalna ordynacja wyborcza. Z drugiej strony ciekawym przyk�adem r�norodno�ci motywacji, kt�rymi kierowa�y si� �stare" i �nowe" si�y polityczne w ustalaniu ordynacji mo�e by� ordynacja w�gierska, oparta na interesuj�cym, chocia� skomplikowanym, po��czeniu system�w proporcjonalnego i wi�kszo�ciowego. Zjawisko to jest interesuj�ce tak�e ze wzgl�du na wcze�niej omawiane r�ne uwarunkowania, jakim poddane by�y partie ze wzgl�du na swoj� genez�. Ot� elementy ordynacji wi�kszo�ciowej, wi���ce si� z wyborem kandyda- 1 O rozmaitych systemach wyborczych i ich konsekwencjach patrz tak�e A. �ukowski, Systemy wyborcze - wprowadzenie, Olsztyn 1999. Patrz tak�e podrozdzia� po�wi�cony tym problemom w rozdziale 7 niniejszej pracy. 2 Pisze o tym A. Lijphart, Democratization and Constltutional Cholces in Czecho-Sloua-kia, Hungary and Poland 1989-1991, w: Flying Blind. Emerglng Democracles in East Central Europ�, Budapest 1992, s. 101. 1.3. Mechanizmy powstawania partii politycznych. 21 t�w w okr�gach jednomandatowych, popierane byty zar�wno przez wiele nowo powsta�ych partii, licz�cych przede wszystkim na popularno�� aktywist�w i dzia�aczy okresu opozycyjnego, a tak�e okresu transformacji, jak i przez W�giersk� Socjalistyczn� Parti� Robotnicz� (p�niejsz� W�giersk� Parti� Socjalistyczn�), kt�ra r�wnie� spodziewa�a si� skorzysta� z popularno�ci wielu swoich dzia�aczy, przede wszystkim tych, kt�rzy w poprzednich kadencjach parlamentu wiele zrobili dla swoich wyborc�w1. G�osowanie na listy partyjne, wi���ce si� z kolei z wielomanadtowymi okr�gami wyborczymi i jednoznacznie proporcjonaln� ordynacj� wyborcz�, popiera�y z kolei partie �historyczne", kt�re liczy�y przede wszystkim na dobre skojarzenia wyborcy z nazw� a nie konkretnym kandydatem. Pisz�c o uregulowaniach prawnych warto te� wspomnie� o oddzia�ywaniu rozstrzygni�� odnosz�cych si� do pozycji ustrojowej g�owy pa�stwa. Podstawow� r�nic� maj�c� m.in. zwi�zek z rol� i pozycj� partii politycznych jest r�nica pomi�dzy systemami prezydenckimi, w kt�rych g�owa pa�stwa jest najsilniejszym organem egzekutywy a systemami parlamentarnymi, w kt�rych rola ta przypada raczej rz�dowi, wy�anianemu z parlamentu2. W systemach prezydenckich partie polityczne maj� znacznie mniejszy wp�yw na kszta�towanie polityki w�adzy wykonawczej, przez co ich rola jest wyra�nie s�absza ni� w systemach parlamentarnych. Z tego punktu widzenia nowe europejskie demokracje raczej wzmocni�y ni� os�abi�y rol� partii, wyj�tkiem s� niekt�re kraje postradzieckie. Tu warto wspomnie� te� o sytuacji Polski, w naszym kraju bowiem na pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych tendencja do ewentualnego silniejszego umocowania ustrojowego prezydenta by�a bardziej wyra�na ni� w krajach s�siaduj�cych. Nie dzia�a� na korzy�� nowych partii tak�e fakt, �e pierwsze w pe�ni demokratyczne wybory, kt�re odby�y si� w 1990 r. nie dotyczy�y parlamentu, jednego z wa�niejszych miejsc dzia�ania partii, ale w�a�nie prezydenta. Od tego czasu jednak zmiany ustrojowe upodobni�y Polsk� do innych demokracji o charakterze parlamentarnym. Na ko�cu wreszcie warto wspomnie� ciekawe uwarunkowanie powstawania partii w procesach wsp�czesnej demokratyzacji, jakim jest ewolucja partii w krajach, w kt�rych dzia�a�y one w zasadzie bez przeszk�d od momentu powstania w XIX w. Zwraca na to uwag� Philippe Schmitter pisz�c, �e powstaj�ce w nowych demokracjach partie dzia�aj� w otoczeniu mi�dzynarodowym, w kt�rym model reprezentacji oparty na partii politycznej jest poddany coraz silniejszej konkurencji ze strony innych struktur takich jak grupy interesu czy ruchy spo�eczne, co wed�ug tego autora nale�y bra� pod 1 Nie bez znaczenia by�a w tym przypadku reforma ordynacji wyborczej, przeprowadzona na W�grzech jeszcze w 1985 r., kiedy starano si� urealni� wyb�r, przedstawiaj�c wi�cej ni� jednego kandydata. Osoby te, chc�ce zdoby� miejsca w parlamencie, rywalizowa�y o sympatie wyborc�w i wiele z tych usi�owa� zosta�o ukoronowanych pewnym sukcesem. 2 O zale�no�ciach mi�dzy pozycj� ustrojow� poszczeg�lnych organ�w pa�stwa a rol� partii politycznych m�wi koncepcja rz�du partyjnego Richarda Katza, w tej pracy om�wiona w rozdziale 7. 22 1. Partie polityczne - definicje i geneza uwag�, analizuj�c procesy demokratyzacji z punktu widzenia partii politycznych1. Innymi s�owy, Schmitter zwraca uwag�, �e warunki dziaiania wsp�czesnych partii s� trudniejsze ni� byty kiedy�, co z pewno�ci� nale�y bra� pod uwag� analizuj�c, komentuj�c czy oceniaj�c dzia�anie nowo powsta-J<%�f�fip�Zfffl W pa�stwach przechodz�cych procesy demokratyzacyjne. 1 P. Schmitter, The consoltdation oj democracy and representation oj soctal groups, .American Behavioural Scientist", 1991, za Stabilistng Fraglle Democracles, op. cit, s. 6. Funkcje partii politycznych. Od partii kadrowej do kartelu - ewolucja modelu partii a zmiana funkcji 2.1.Funkcje partii politycznych - uj�cie og�lne Jedn� z istotnych kwestii, odnosz�cych si� do partii politycznych s� ich funkcje. Intuicyjnie ka�dy z nas, obywateli demokratycznego pa�stwa, potrafi�by wskaza� przynajmniej kilka, kt�re jego zdaniem partie spe�niaj�. Kilka z nich zosta�o zasygnalizowanych ju� w poprzednim rozdziale, w kt�rym omawia�am definicje partii politycznych. Wielu badaczy definiuje te organizacje w�a�nie eksponuj�c ich funkcje, w uj�ciach przytoczonych przyk�adowo powy�ej mo�na by�o odnale�� m.in. takie, jak udzia� w wyborach, sprawowanie w�adzy czy - w niekt�rych definicjach uznawana wr�cz za wiod�c� - funkcja ��cznika mi�dzy w�adz� a spo�ecze�stwem. Badacze zastanawiaj� si� nad problemem funkcji spe�nianych przez partie nie tylko przy okazji pr�by zdefiniowania tych organizacji, jest to tak�e odr�bne zagadnienie, kt�remu po�wi�cono wiele uwagi. Pr�buj�c analizowa� istniej�cy w tym zakresie dorobek, natrafiamy od razu na ogromn� trudno��, polegaj�c� na jego wielko�ci. Ka�dy prawie autor zajmuj�cy si� problematyk� partii pisze o ich funkcjach w nieco inny spos�b, mniej lub bardziej og�lnie. W uj�ciu Sigmunda Neumanna funkcje wype�niane przez partie polityczne mo�na opisa� nast�puj�co: partia (1) organizuje opini� publiczn� i wyra�a interesy zar�wno pojedynczych obywateli, jak te� grup, uzgadniaj�c je z interesem ca�ej spo�eczno�ci; (2) jest ��cznikiem pomi�dzy rz�dem i opini� publiczn�; (3) rekrutuje elity przyw�dcze1. W jednym ze swoich opracowa� Klaus von Beyme stwierdza, �e mo�na wyr�ni� cztery funkcje partii, co do kt�rych, jak stwierdza autor, wi�kszo�� badaczy mog�aby si� zgodzi�. S� to: (1) okre�lanie cel�w poprzez ideologi� i program; (2) artykulacja i agregacja interes�w spo�ecznych; 1 S. Neumann, Toward a ComparatWe Study oJPolltical Parttes, w: Modern Political Par-ties, S. Neumann (red.), Chicago 1958, s. 396-398. 24 2. Funkcje partii politycznych (3) mobilizacja i socjalizacja spo�ecze�stwa w obr�bie systemu politycznego, szczeg�lnie w okresie wybor�w; (4) rekrutacja elit i formowanie rz�du1. W literaturze polskiej mo�na spotka� podobne uj�cie, kt�rego autor wymienia z kolei nast�puj�ce funkcje partii: {1) funkcja kszta�towania opinii i postaw politycznych; (2) funkcja wyborcza; (3) funkcja rz�dzenia, przy czym ka�da z tych og�lnie uj�tych funkcji jest nast�pnie rozbita na bardziej szczeg�owe2. Poniewa� jednak, jak przyznaj� cytowani autorzy, nie s� to bynajmniej jedyne mo�liwo�ci opisu i typologii funkcji partii, poprzestan� na tych przyk�adach i zrezygnuj� z przytaczania kolejnych. Podejmuj�c ten problem opr� si� na wyodr�bnieniu trzech p�aszczyzn aktywno�ci partii, co wi��e si� opisanym w pierwszym rozdziale podej�ciem do definiowania partii zaproponowanym przez ameryka�skiego autora V. O. Key. Przypomn�, �e autor ten wskaza� trzy wsp�istniej�ce ze sob� p�aszczyzny, kt�re sk�adaj� si� na parti� polityczn�: s� to partia-wobec-wyborcy, partia-w-rz�dzie i partia-jako-organizacja. Jak to ju� napisa�am w rozdziale pierwszym podej�cie to wydaje si� bardzo trafnie ujmowa� wsp�czesne partie, pozwalaj�c tak�e na bardzo szerokie spojrzenie na ich aktywno��. Z punktu widzenia analizy problemu funkcji partii stanowi ono rodzaj podstawy, na kt�rej mo�na nadbudowywa� kolejne, bardziej ju� dok�adnie potraktowane zadania, kt�re partie wype�niaj�. Co wi�cej, pozwala ono w�r�d funkcji partii uj�� tak�e dzia�alno�� organizacyjn�, cz�sto pomijan�. Pomijanie funkcji organizacyjnych wydaje si� zwi�zane z naciskiem na powi�zanie partii ze spo�ecze�stwem i eksponowaniem w dzia�aniach partii g��wnie tych, kt�re partia wykonuje w tym zakresie. Natomiast sfera organizacyjna jest r�wnie wa�na, tym bardziej, �e wsp�cze�nie przyci�ga ona coraz wi�cej uwagi m.in. ze wzgl�du na powstawanie nowych partii, jak i na zmiany, kt�re dotycz� ugrupowa� istniej�cych od dawna. Zaczn� od sfery okre�lonej jako partia-wobec-wyborcy3. W tym obszarze wa�n� funkcj�, na jak� wskazuje wielu autor�w jest wyra�anie i agregacja interes�w. Tu od razu nale�y wskaza� na pewien istotny problem wi���cy si� z bardzo rozpowszechnionym u�yciem poj�cia �interes", a kt�ry dotyczy kojarzenia interes�w artyku�owanych przez partie z grupowymi interesami ekono- 1 K. von Beyme, Party Leadership and Change In Party Systems: Toward a Postmodern Party State?, �Government and Oposition", t. 31, nr 2, wiosna 1996, s. 136. 2 M. Sobolewski, Partie i systemy partyjne �wiata kapitalistycznego, Warszawa 1977. 3 U�ywani tego okre�lenia za sformu�owaniem V.O. Key, jednak�e chc� podkre�li�, �e obszar ten odnosi si� zar�wno do wyborc�w, jak i do cz�onk�w partii. 2.1. Funkcje partii politycznych - uj�cie og�lne 25 micznyini. Podej�cie to podda� bardzo kompleksowej krytyce m.in. Giovan-ni Sartori, kt�ry wykaza�, �e na zachowania wyborcze wp�ywaj� tak�e inne, poza ekonomicznymi, elementy okre�laj�ce grupow� to�samo�� i, co za tym idzie, trudno jednoznacznie wi�za� ekspresyjne dzia�ania partii jedynie z interesami ekonomicznymi1. Tak�e, jak wskazuj� autorzy badaj�cy powstawanie nowych partii w krajach przechodz�cych procesy transformacji demokratycznej , wyborcy w tych krajach nie zawsze wiedz�, jakie s� ich interesy ekonomiczne, natomiast kszta�tuj� swoje zachowania wyborcze wed�ug innych kryteri�w identyfikacji: religijnych, narodowych czy nawet biograficznych2. W obliczu tych problem�w, proponuj� tutaj uj�cie stosunkowo og�lne, u�yte przez Ryszarda Herbuta, a mianowicie, �e partie oferuj� swoim wyborcom pewn� to�samo�� wyborcz� a ekspresja dotyczy tych warto�ci, kt�re si� na ni� sk�adaj�3. Innymi s�owy partie wyra�aj� to, co dla danej grupy spo�ecznej jest istotne i co sprawia, �e ludzie popieraj� je w wyborach. Takie szerokie uj�cie pozwala widzie� partj^zar�wno jako wyrazicielk� interes�w ekonomicznych, jak i postaw religijnych czy nawet powi�za� poparcie dla danej partii z czynnikami biograficznymi. Bardzo ciekawie ten ostatni problem przedstawiaj� Miros�awa Grabowska i Tadeusz Szawiel w odniesieniu do partii polskich, pisz�c o kszta�towaniu si� ich elektorat�w mi�dzy innymi pod wp�ywem uczestnictwa w wielkich wydarzeniach historycznych zwi�zanych z transformacj� ustrojow�4. Tak wi�c biograficzne uwarunkowania mog�y sk�oni� osob� do wsparcia w wyborach 1989 r. strony rz�dowej, co z kolei mog�o sta� si� wa�n� motywacj� le��c� u podstaw dalszych decyzji wyborczych, faworyzuj�cych kandydat�w i ugrupowania �postkomunistyczne". Tu warto wspomnie� tak�e ciekawy punkt widzenia Sartoriego, kt�ry zwraca uwag�, �e gdyby chodzi�o jedynie o sam� artykulacj� tych wa�nych spraw, partia niekoniecznie by�aby potrzebna, wystarczy�by tu jedynie efektywny kontakt obywatela z odpowiednimi ogniwami systemu. Zamiast partii wystarczy�yby sonda�e opinii publicznej albo komputer, za pomoc� kt�rego wyborca informowa�by rz�dz�cych o swoich oczekiwaniach. To, co sprawia, �e partia jest niezb�dna to po��czenie ekspresji z naciskiem; partia polityczna jest w tym kontek�cie narz�dziem �przek�adaj�cym preferencje mas na decyzje polityczne"5. Dodatkowym elementem, kt�ry tak�e zazwyczaj wyst�- 1 Szerzej na ten temat patrz G. Sartori, The Sociology oJParties: A Critical Revtew, w: The West European Party System, P. Malr (red.), Oxford 1990, s. 150-184. 2 O problemie trudno�ci w obiektywnym i subiektywnym definiowaniu poj�cia �interes" a tak�e o trudno�ciach z kierowaniem si� interesami ekonomicznymi w sytuacji transformacji ustrojowej patrz M. Grabowska, T. Szawiel, Budowanie demokracji, Warszawa 2003, s. 24. 3 Leksykon politologu, A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Wroc�aw 1999, s. 386. 4 M. Grabowska, T. Szawiel, op. cit, s. 30. 5 G. Sartori, Parties and Party Systems. A Framework Jor Analysis, t. 1, Cambridge 1976, s. 28. \ 26 puje wraz z funkcj� ekspresji w odniesieniu do partii politycznych jest wspomniana na pocz�tku agregacja. Oznacza to, �e partia, w odr�nieniu od np. grupy nacisku, nie powinna skupia� si� na wyra�aniu warto�ci i ��da� bardzo w�skich, wi���cych si� jedynie z jakim� jednym bardzo konkretnym problemem lub jedn� w�sk� grup� spo�eczn�. Rol� partii jest raczej ��czy� te kwestie w wi�ksze �ca�o�ci". Funkcja ekspresji oznacza, �e partia wyra�a to, co wa�ne dla poszczeg�lnych grup w danym spo�ecze�stwie. Drug� stron� tej relacji jest jednak�e praca samej partii nad kszta�towaniem tych element�w, kt�re sk�adaj� si� na wspomnian� to�samo�� grupow�. To co wa�ne dla uchwycenia owej roli partii to fakt, �e nie s� one jedynie biernymi zwierciad�ami �ycia spo�ecznego, a bior� aktywny udzia� w tworzeniu tego obrazu. Podsumowuj�c to, co do tej pory zosta�o powiedziane, mo�na stwierdzi�, �e w sferze relacji partia-wyborca partie zdobywaj� poparcie spo�eczne i kszta�tuj� swoje elektoraty zar�wno wyra�aj�c to, co sk�ada si� na ich to�samo��, jak te� aktywnie przyczyniaj�c si� do jej uformowania. M�wi�c innymi s�owy mi�dzy parti� a jej wyborcami wyst�puje rodzaj relacji zwrotnej - my wybieramy parti�, poniewa� porusza ona wa�ne dla nas kwestie, ale te� i ona cz�sto pomaga nam je dok�adnie sprecyzowa�. W omawianym obszarze do wa�nych funkcji nale�y tak�e mobilizacja. Rola ta polega na stworzeniu obywatelom mo�liwo�ci uczestnictwa politycznego, zach�caniu ich do tej aktywno�ci i poprzez to w��czaniu ich w proces polityczny w danym kraju. Partie realizuj� te zadania przede wszystkim poprzez szeroko poj�ty proces wyborczy, wsp�tworz�c szeroki wachlarz mo�liwo�ci uczestnictwa: od poparcia swoim g�osem kandydata lub listy, proponowanej przez partie, poprzez zapoznawanie si� z rozmaicie podanymi przez parti� informacjami politycznymi a� do osobistego zaanga�owania si� w roli kandydata zwi�zanego z parti� i popieranego przez ni�. Partia-w-rz�dzie Tu do najcz�ciej wymienianych funkcji partii nale��: rekrutacja elit politycznych, obsadzanie stanowisk rz�dowych czy opozycja wobec aktualnego rz�du. Wype�nianie tych funkcji wi��e si� z formu�owaniem propozycji rozwi�za� problem�w politycznych, ekonomicznych czy spo�ecznych a nast�pnie podejmowaniem i realizacj� decyzji politycznych. Tu tak�e mieszcz� si� przetargi i negocjacje, jakie wi��� si� z formowaniem rz�du oraz z gr� parlamentarn� pomi�dzy aktualn� ekip� rz�dow� i opozycj�. Wype�nianie funkcji w obszarze w�adzy podlega stosunkowo du�emu zr�nicowaniu z punktu widzenia rozwi�za� systemu politycznego. Parti