Robert Allen Poznaj swoj� osobowo�� �wiat Ksi��ki Robert Allen Poznaj swoj� osobowo�� Z angielskiego prze�o�y� Zbigniew Ko�ciuk Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie �wiat Ksi��ki Piotr Jezierski Redaktor prowadz�cy Ewa Niepok�lczycka Redakcja Jacek Ring Korekta Dorota Wojciechowska Olimpia Sieradzka Copyright � MENSA ASSESS YOUR PERSONALITY text and Puzzle Content Copyright � British Mensa Limited 1998 Design and Artwork Copyright � Carlton Books Limited 1998 Copyright � for the Polish translation by Bertelsmann Media Sp. z o.o., 2003 �wiat Ksi��ki Warszawa 2003 Sk�ad i �amanie FELBERG Druk i oprawa Bia�ostockie Zak�ady Graficzne SA ISBN 83-7311-849-7 Nr 3994 Brytyjska Mensa jest organizacj� zrzeszaj�c� ludzi, kt�rych ��czy jedna wsp�lna cecha: wysoki iloraz inteligencji cechuj�cy jedynie dwa procent populacji. Ponad 40 000 cz�onk�w Mensy ju� od- kry�o, jak bardzo s� inteligentni. Oznacza to, �e w samej tylko Wielkiej Brytanii do osi�gni�cia wspomnianych dw�ch procent potrzeba jeszcze 1,5 miliona os�b. Mo�esz by� jedn� z nich. Szukasz intelektualnych bod�c�w? Je�li lubisz zadania na inteligencj�, wiele dobrych �materia��w" znajdziesz w naszym og�lnokrajowym miesi�czniku. Wyra� swoje zdanie w jednym z biuletyn�w wydawanych przez lokalne oddzia- �y Mensy. Czerp wiedz� z licznych ksi��ek i publikacji dost�p- nych dla jej cz�onk�w. Szukasz kontakt�w towarzyskich? Czy jeste� osob� towarzysk�, czy wolisz przebywa� w gronie znajomych, z kt�rymi dobrze si� czujesz? Przyjd� na nasze spot- kania, przyj�cia i imprezy. We� udzia� w wyk�adach i dyskusjach. Uczestnicz w wydarzeniach regionalnych i og�lnonarodowych konferencjach. W kalendarzu Mensy niemal codziennie zaplano- wane s� jakie� wydarzenia. B�dziesz mia� wiele okazji do pozna- nia nowych ludzi, wymiany pogl�d�w i zawarcia ciekawych zna- jomo�ci. Szukasz os�b o podobnych zainteresowaniach? Niezale�nie od tego, czy interesuje ci� co� tak pospolitego jak rozwi�zywanie krzy��wek i rebus�w, czy tak ezoterycznego jak oo egiptologia, w Mensie znajdziesz odpowiedni� Grup� Szczeg�o- wych Zainteresowa� (Special Interest Group - SIG). Odpowiedz na wyzwanie. Dowiedz si�, jaki jeste� inteligentny. Jeszcze dzi� skontaktuj si� z British Mensa Ltd i popro� o dar- mow� broszur�. Z rado�ci� przyjmujemy nowych cz�onk�w do naszej organizacji zrzeszaj�cej ludzi o wysokim IQ. British Mensa Ltd Mensa House St. John's S�uare Wolverhampton WV2 4AH Je�li nie mieszkasz w Wielkiej Brytanii, a chcia�by� dowiedzie� si� o nas wi�cej, napisz na adres: Mensa International 15 The Ivories 628 Northampton Street London NI 2NY England Z rado�ci� skontaktujemy Ci� z miejscowym oddzia�em Mensy. Spis tre�ci Wprowadzenie ....................... 9 Czy mo�esz si� zmieni�? .................. 23 Dlaczego warto u�ywa� test�w? .............. 28 Czy mo�na oszuka� test?.................. 36 W jaki spos�b opracowuje si� testy?............ 40 Grafologia.......................... 44 Analiza kolor�w....................... 53 Odczytywanie osobowo�ci z twarzy............. 56 TESTY O testach.......................... 62 Czy panujesz nad sytuacj�? ................ 66 Czy jeste� pe�en niepokoju? ................ 70 Czy jeste� optymist�?.................... 78 Czy kierujesz si� intuicj�? ................. 85 Czy jeste� ekstrawertykiem?................ 92 Czy ci�ko pracujesz? ................... 106 Czy jeste� intrygantem? .................. 111 Czy jeste� ambitny? .................... 116 Czy jeste� uczciwy?..................... 121 Czy jeste� wytrwa�y? .................... 131 Czy jeste� odwa�ny? .................... 139 Czy potrafisz si� skoncentrowa�? ............. 148 Czy jeste� my�licielem?................... 156 Spis tre�ci Czy jeste� stabilny emocjonalnie? ............. 163 Czy jeste� lojalny? ..................... 168 Czy jeste� chory?...................... 175 Czy jeste� nie�mia�y?.................... 181 Czy m�wisz wymijaj�co? .................. 187 Czy jeste� elastyczny? ................... 192 Czy jeste� czysty?...................... 202 Czy jeste� pogodny? .................... 209 Czy jeste� religijny?..................... 217 Czy czujesz si� szcz�liwy?................. 225 Czy jeste� zdrowy? ..................... 230 Czy jeste� praktyczny?................... 238 Czy jeste� oszcz�dny? ................... 244 GRY Chi�ska ruletka ...................... 249 Konsekwencje........................ 258 Bohaterowie i z�oczy�cy .................. 263 Niebo............................ 265 Piek�o............................ 270 Statystyka......................... 276 Najwa�niejsze terminy ................... 290 8 a wst�pie musz� wyzna�, �e ksi��ka, kt�r� trzymasz w r�- H kach, nie jest powa�nym dzie�em psychologicznym. Zapy- li tasz pewnie, dlaczego. Czyni� w niej co�, czego podobno nigdy nie nale�y robi� - ��cz� psychometri� z popularn� psycho- logi�. Nie zamierzam jednak przeprasza� za spos�b potraktowa- nia tematu, kt�ry zawodowym psychologom mo�e si� wyda� nonszalancki. Po pierwsze, moje informacje na temat psychome- trycznych bada� osobowo�ci s� rzetelne i w �aden spos�b nie zosta�y pomieszane z danymi uzyskanymi poprzez zastosowanie w niej �czcigodnych" metod. Je�li razi ci� wszystko, co nie jest �prawdziw�" psychologi�, prosz�, aby� potraktowa� t� ksi��k� jako dwie oddzielne ca�o�ci zawarte w jednym tomie. Pierwsza zawiera informacje dotycz�ce psychometrycznych bada� osobo- wo�ci, przedstawione, mam nadziej�, w spos�b przyst�pny, aneg- dotyczny i interesuj�cy, a jednocze�nie prawdziwy. Informacje te maj� wielkie znaczenie, poniewa� testy psychometryczne szybko staj� si� narz�dziem stosowanym powszechnie w procesie rekru- tacji pracownik�w i w planowaniu ich kariery zawodowej. M�wi�c bardziej dosadnie: je�li pragniesz zdoby� prac� lub awansowa�, przypuszczalnie zostaniesz poddany jakim� testom psychologicz- nym. Dlatego warto wiedzie�, czym one s�, co mo�na, a czego nie mo�na dzi�ki nim oceni� oraz jak s� one tworzone i przeprowa- dzane. Drug� cz�� ksi��ki stanowi� gry i zabawy. Nie wysuwam w zwi�zku z nimi �adnych twierdze�. Je�li s�dzisz, �e nauka i zabawa nie mog� wsp�istnie� w jednym tomie, masz do tego pe�ne prawo. Ja jestem jednak odmiennego zdania. Uwa�am, �e Wprowadzenie w �yciu codziennym ca�y czas dokonywana jest ocena osobowo- �ci. Czynno�� ta stanowi wa�ny element ludzkiej psychologii. Codziennie, w spos�b czysto intuicyjny, wszyscy oceniamy bli�- nich. Zawsze gdy spotykamy nieznajomego, zawsze gdy poznaje- my now� osob�, zawsze gdy w biurze pojawia si� nowy wsp�pra- cownik, wszyscy, kt�rych to dotyczy, formu�uj� opinie na temat jego osobowo�ci. Czasami s� one jedynie wod� na m�yn biurowej plotki, czasami mog� jednak zosta� wykorzystane do podj�cia bardzo wa�nych decyzji dotycz�cych tej osoby. We�my, na przyk�ad, policj�. Czy funkcjonariusze ka�� podejrzanemu wype�ni� psy- chometryczny test osobowo�ci podczas rutynowego przes�ucha- nia? Sporadycznie mog� to czyni�, jednak w wi�kszo�ci wypad- k�w kieruj� si� jedynie wewn�trznym doznaniem, przeczuciem, intuicj� czy jak to chcecie nazwa�. Podejrzany cz�sto trafia do aresztu z powodu si�y tych odczu�, sk�aniaj�cej �ledczych do pod- j�cia tak, a nie inaczej ukierunkowanych dzia�a�. Chocia� po- pularne metody analizy osobowo�ci mog� si� spotka� z surow� krytyk� zawodowych psycholog�w, kt�ra niekiedy bywa w pe�ni usprawiedliwiona, analiza osobowo�ci jest faktem �ycia, elemen- tem, kt�ry stanowi trwa�y sk�adnik konstrukcji psychicznej cz�o- wieka. Jako taki wp�ywa na spos�b, w jaki �yjemy, i dlatego uwa- �am, �e miejsce, kt�re przyznaj� analizie osobowo�ci, w tej ksi��- ce jest w pe�ni usprawiedliwione. Ca�y czas jednak oddzielam metody �popularne, intuicyjne" od metod stosowanych w nauko- wej psychologii. Nie uchroni mnie to od problem�w, poniewa� wielu zwolennik�w grafologii, j�zyka cia�a, psychologicznej anali- zy barw itd., uwa�a swoje metody za r�wnie, je�li nie bardziej skuteczne od narz�dzi stosowanych w badaniach psychometrycz- nych. Czytelnik b�dzie musia� sam to os�dzi�. Analiza osobowo�ci, chocia� nie zawsze wyst�powa�a pod t� nazw�, jest r�wnie stara jak ludzko��. Poniewa� ludzie �yj� w spo�eczno�ci i s� ze sob� zwi�zani rozmaitymi stosunkami opartymi na rywalizacji i wsp�dzia�aniu, zawsze wa�ne by�o w�a�ciwe zrozumienie osobowo�ci innych. Kiedy naszym przod- 10 kom, zajmuj�cym si� my�listwem i zbieractwem, udawa�o si� Wprowadzenie w ko�cu otoczy� �cigane zwierz�, bardzo wa�na by�a wiedza, kt�ry z �owczych nie straci odwagi, gdy zwierz� b�dzie pr�bowa- �o uciec, a kogo ogarnie strach. Podobnie ludzka sk�onno�� do rywalizacji wymaga, by przeciwnicy mierzyli si� wzrokiem, odkry- wali s�abo�ci rywala i szukali sposobno�ci, by odnie�� zwyci�- stwo. Dworzanie i politycy badali si� wzajemnie, staraj�c si� dociec, kt�ry z graczy jest najsprytniejszy i, cho�by na pewien czas, mo�e si� sta� po�ytecznym sojusznikiem. Liczba sytuacji, gdy ludzie potrzebowali znajomo�ci motyw�w, kt�rymi kierowali si� bli�ni, ich instynkt�w oraz przypuszczalnych reakcji, jest niemal nieograniczona. Opr�cz autentycznej potrzeby informacji ludzie wydaj� si� zwyczajnie ciekawi bli�niego. Je�li jeste� osob�, kt�r� interesuj� inni ludzie, z pewno�ci� sp�dzasz wiele godzin na rozmowach z przyjaci�mi o motywach ich post�powania, dziwactwach oraz stosunkach z przyjaci�mi i wrogami. Nie zdziwi ci� pewnie wia- domo��, �e nie ma w tym post�powaniu niczego niezwyk�ego. Podobnie zachowuje si� wi�kszo�� z nas. Czy bez sporej dawki oceny osobowo�ci mo�e istnie� plotka? Analiza osobowo�ci to jednak znacznie wi�cej ni� czysta rozrywka. Nasze powodzenie - a w istocie prze�ycie - jako istot spo�ecznych zale�y od sta�ego wzajemnego oceniania i weryfikowania ocen dotycz�cych osobo- wo�ci. Zmieniaj� si� sytuacje, w wi�kszym lub mniejszym stopniu zmieniaj� si� tak�e ludzie, a rezultaty tych zmian maj� banalne lub powa�ne skutki dla naszej spo�eczno�ci. To g��wnie dzi�ki instynktowi jeste�my w tej dziedzinie na bie��co. Opr�cz potrzeby poznania osobowo�ci bli�niego odczuwamy r�wnie� g��bok� po- trzeb� poznania samego siebie. Ku zaskoczeniu wielu jest to dziedzina, kt�r� ludzie cz�sto uwa�aj� za bardzo trudn�. �ycie stawia nas wobec wielu wybor�w, pocz�wszy od ko�yski (pluszowy mi� czy w�ochaty kr�liczek?) a� po gr�b (tradycyjny pogrzeb czy kremacja cia�a?). Ca�ym naszym �yciem rz�dz� wybory, kt�rych dokonujemy, a wybory te pozostaj� pod przemo�nym wp�ywem naszej osobowo�ci. W �yciu zawodowym warto wiedzie�, czy wo- limy pracowa� z innymi, czy samodzielnie, czy cenimy bardziej 11 Wprowadzenie pieni�dze, czy stanowisko lub zadowolenie z pracy, czy wolimy pracowa� w biurze, czy na wolnym powietrzu. Poza obszarem za- wodowym musimy zdecydowa�, kogo po�lubi� - no i, oczywi�cie, czy w og�lne zawrze� ma��e�stwo - czy mie� dzieci, a je�li tak, to ile. List� t� mo�na by kontynuowa� bez ko�ca. Wydaje si� dziwne, �e wielu ludzi ma niewielkie poj�cie o w�asnej osobowo�ci. Po- �wi�ci�em du�o czasu na pomaganiu ludziom, kt�rzy mieli pro- blemy zawodowe lub osobiste wynikaj�ce z braku podstawowego zrozumienia w�asnej osobowo�ci. Jeszcze dziwniejszy wydaje si� fakt, �e kiedy przedstawia�em im wyniki analizy ich osobowo�ci, m�wili: �To prawda, w�a�nie taki jestem!". Samoocena nie sprowadza si� do korzy�ci czysto utylitarnych. Bardzo interesujemy si� tym, kim jeste�my. Wiele czasu po�wi�- camy na tak� lub inn� samoanaliz�. W czasach wsp�czesnych, szczeg�lnie od chwili pojawienia si� psychoanalizy, poznanie samego siebie sta�o si� istn� plag�. Nie ma prawie dnia bez nowej psychologicznej mody lub teorii, kt�ra do��cza si� do ju� istnie- j�cych. W pewnym stopniu zjawisko to mo�na uzna� za znamien- ne dla spo�ecze�stw, w kt�rych ludzie tak op�ywaj� w dostatki i tak niewiele musz� my�le� o tym, jak si� wy�ywi� i stworzy� sobie domostwo, �e maj� wiele czasu wolnego na introspekcj�. Zjawisko to jest jednak rozwini�ciem pragnienia, kt�rego do- �wiadczali�my od tysi�cy lat. Wielcy pisarze, filozofowie, lekarze i przyw�dcy religijni ka�dego kraju i epoki historycznej tworzyli rozmaite teorie na temat motyw�w ludzkiego post�powania. Teo- rie te by�y przyjmowane z wielkim entuzjazmem, poniewa� w g��- bi duszy wszyscy uwa�amy si� za bardzo interesuj�ce stworzenia, kt�re warte s� wnikliwej analizy. Skoro wspomnia�em o d�ugiej historii analizy osobowo�ci, przyj- rzymy si� pobie�nie dziejom tej sztuki. Zacznijmy od greckiego filozofa Teofrasta. Napisa� on szkice, kt�re zatytu�owa� Charaktery. Opisa� w nich dobrze znane typy ludzkie, takie jak Pochlebca, Tch�rz itd. Jego opisy podstawowych charakter�w ludzkich s� bliskie ludziom wsp�czesnym - ka�dy potrafi wskaza� osoby, kt�re 12 mo�na zaliczy� do poszczeg�lnych kategorii. Podstawowe typy oso- Wprowadzenie bowo�ciowe wyst�puj� te� w klasycznym teatrze greckim. Greccy aktorzy nosili na twarzach maski zwane persona i st�d wzi�o si� angielskie s�owo personality, czyli osobowo��. Gdy publiczno�� wi- dzia�a aktora z jego mask� na twarzy, od razu wiedzia�a, jakiego typu osobowo�ci nale�y si� spodziewa�. Pomys�, by ludzi traktowa� niczym typy osobowo�ciowe, utrzymywa� si� nieprzerwanie w histo- rii. Na powierzchni� wyp�yn�� wyra�nie wiele wiek�w p�niej, w dobie w�oskiego renesansu, w komedii delFarte z jej typowymi postaciami, takimi jak przystojny bohater, przebieg�y s�uga i zaz- drosny m��. Typy te pojawiaj� si� r�wnie� w filmach z Hollywood, nawet tych najnowszych, w kt�rych dostrzec mo�na, na przyk�ad, posta� �Nierz�dnicy o czu�ym sercu", dobrze znan� widzom �yj�cym wiele wiek�w wcze�niej. R�wnie� wsp�czesne seriale telewizyjne wykorzystuj� charakterystyczne typy postaci, a widz z miejsca wie, kto j est w�cibsk� s�siadk�, a kto �liczn� m�od� dziewczyn� lub nik- czemnym oszustem. Taki spos�b podej�cia do zagadnienia osobowo�ci nie jest typowy wy��cznie dla kultury Zachodu. W teatrze japo�skim u�ywano masek, kt�rych wygl�d w jednej chwili sygnalizowa� widzom, jaki jest charakter danej postaci. W tradycyjnej operze chi�skiej stosowano �ci�le okre�lone rodzaje makija�u dostarcza- j�ce widzom podobnej informacji (w makija�u postaci heroicznych dominowa�a czerwie�, natomiast u postaci nikczemnych - biel). Pr�by analizy osobowo�ci by�y podejmowane nieprzerwanie i doprowadzi�y do narodzin wielu r�nych metod - czasami nieco dziwacznych, czasami takich, co do dzi� maj� swoich zwolenni- k�w. Frenologia (nauka badaj�ca zwi�zki mi�dzy zdolno�ciami umys�owymi a okre�lonymi obszarami m�zgu) lub badanie oso- bowo�ci na podstawie kszta�tu g�owy by�y bardzo popularne w XIX wieku. Rzeczywi�cie wierzono, �e ujawniaj� one wewn�trz- n� prawd� na temat osobowo�ci cz�owieka. Grafologia by�a i do dzi� pozosta�a popularna. Chocia� cz�sto krytykowana przez naukowc�w, jest do dzi� szeroko praktykowana i przez wielu uwa�ana za wiarygodn�. We Francji, w pewnych kr�gach, grafo- logia do chwili obecnej traktowana jest z du�ym szacunkiem. 13 Wprowadzenie Nietrudno zrozumie� dlaczego. Zdrowy rozs�dek podpowiada nam, �e co� tak blisko zwi�zanego z cz�owiekiem jak jego charak- ter pisma musi ujawnia� jakie� informacje na temat jego osobo- wo�ci. Wszyscy znamy przyk�ady �typowych" element�w pisma danej osoby. Jednak dopiero gdy staramy si� stworzy� teori� opart� na takich przes�ankach, okazuje si�, i� nie ma solidnego uzasadnienia opinii, i� charakter pisma dostarcza wskaz�wek na temat osobowo�ci cz�owieka. W ostatnich latach pojawi�y si� inne modne metody, potrafi�ce rzekomo ustali� osobowo�� cz�owieka. Jedn� z nich by�a analiza barw, kt�ra w latach siedemdziesi�tych XX wieku uwa�ana by�a przez niekt�rych za cenny wk�ad do psy- chologii osobowo�ci. Ludzie byli pod wra�eniem hipotezy, �e wy- b�r kolor�w dokonywany przez danego cz�owieka ujawnia typ jego osobowo�ci. Stworzono ca�e teorie g�osz�ce, �e kolor czerwony oznacza asertywno��, ��ty za� ma zwi�zek z intelektem itd. P�- niej przyjrzymy si� bli�ej kilku mniej ortodoksyjnym metodom oceny osobowo�ci. Jakimi torami pod��a� g��wny nurt psychologii? Co psychologia ma do zaoferowania w dziedzinie oceny charakteru? Powr��my na chwil� do typ�w ludzkich opisanych przez Teofrasta. U podstaw tej teorii kry�o si� za�o�enie, �e typy osobowo�ciowe s� niezmienne. Cz�owiek gadatliwy pozostawa� rozmowny w ka�dym towarzystwie, niezale�nie od tego, czyjego gadulstwo by�o mile widziane. Podobnie mo�na by�o mie� pewno��, �e tch�rz nigdy nie nabierze odwagi, a g�upiec do ko�ca �ycia pozostanie g�upcem. Typy te s� w spos�b daleki, lecz wyra�ny zwi�zane z tym, co wsp�czesna psychologia nazywa �cechami osobowo�ciowymi". Obecnie zak�ada si�, �e cz�o- wiek, kt�ry podczas testu ujawni� osobowo�� towarzysk� i otwart� na innych, b�dzie taki w przysz�o�ci. Odnosi si� to r�wnie� do innych cech, takich jak l�k lub kreatywno��. Wi�kszo�� wsp�czes- nych analiz osobowo�ci przeprowadzanych w sferze biznesu i hand- lu opiera si� na �teorii cech". Pojawi�y si� r�wnie� inne teorie osobowo�ci, o kt�rych nale�y tutaj wspomnie�. Zwolennicy psychologii behawioralnej powiadaj�, 14 �e osobowo�� jest ukszta�towana przez nasze obecne i dawne re- Wprowadzenie akcje na warunki zewn�trze. Inni s�dz�, �e wszystkie nasze zacho- wania wyp�ywaj� z pod�wiadomych bod�c�w, kt�re mog� by� tak g��boko ukryte, i� mo�emy by� ich ca�kiem nie�wiadomi. Pogl�d taki w j�zyku psychologii okre�la si� mianem �teorii psychodynamicz- nej". Teoria ta si�ga swymi korzeniami analiz Sigmunda Freuda. W ostatnich latach pod�wiadome pop�dy by�y bardzo popularnym wyja�nieniem ludzkich zachowa�. Doprowadzi�o to do pewnych dziwacznych, a nawet gro�nych konsekwencji. Niekt�rzy psycho- terapeuci, szczeg�lnie w Ameryce P�nocnej, twierdzili, �e kobiety molestowane seksualnie w dzieci�stwie wypar�y te traumatyczne wydarzenia do tak g��bokiego poziomu pod�wiadomo�ci, i� wspo- mnienia tych wydarze� mog� zosta� ujawnione dopiero po pewnym okresie intensywnej terapii. Kobiety, przekonane o tym, �e mia�y szcz�liwe, wyj�tkowe dzieci�stwo, by�y zach�cane do odkrywania najbardziej bolesnych wspomnie� dotycz�cych molestowania. Nic dziwnego, �e metoda ta by�a bardzo kontrowersyjna. Problem z pod�wiadomymi pobudkami polega na tym, i� s� one pod�wiado- me. Kto mo�e w spos�b rozstrzygaj�cy stwierdzi�, czy faktycznie wyst�puj� i w jakiej mierze s� odpowiedzialne za zachowania cz�o- wieka? Rzecz jasna, pewni psycholodzy i psychoterapeuci przypi- suj� sobie szczeg�lne kompetencje w tej dziedzinie. Inni nie s� jed- nak o tym przekonani. Poniewa� teoria cech osobowo�ciowych jest g��wn� metod� stosowan� obecnie, przeanalizujmy szczeg�owo, jak dzia�a. Nasi starzy przyjaciele, Grecy, niezadowoleni z klasyfikacji postaci dramatu klasycznego, stworzyli cztery g��wne �typy", na kt�re mo�na podzieli� ludzi. Oko�o 4000 roku p.n.e. Hipokrates doszed� do wniosku, �e ka�dy cz�owiek jest sangwinikiem (krew: opty- mizm, nadzieja), flegmatykiem (flegma: apatia), cholerykiem (���: porywczo��) lub melancholikiem (czarna ���: smutek, przygn�- bienie). Klasyfikacja typ�w ludzkich dokonana przez Hipokratesa okaza�a si� tak trafna, �e w II wieku n.e. zosta�a rozwini�ta przez Galena i jest stosowana do dnia dzisiejszego. Jednak przyj�ty w niej podzia� wydaje si� niezbyt praktyczny. Ludzi rzadko mo�na zaliczy� tylko do jednej kategorii. 15 Wprowadzenie Nie przeszkodzi�o to p�niejszym badaczom w stworzeniu in- nych klasyfikacji, tym razem jednak za czynnik rozstrzygaj�cy przyj�to budow� cia�a (tzw. teoria konstytucjonalna). Teoria ta zosta�a przyst�pnie wyja�niona szerszej publiczno�ci przez psy- chologa Erica Berne'a: Istota ludzka powstaje z kom�rki jajowej. W miar� rozwo- ju zap�odnionej kom�rki jajowej tworzy si� trzywarstwo- wa rurka, p�niej za� z owych trzech warstw rozwijaj� si� r�ne organy. Z warstwy wewn�trznej powstaje �o��- dek i p�uca, z warstwy �rodkowej - ko�ci, �ci�gna, mi�- nie i naczynia krwiono�ne. Z warstwy zewn�trznej wy- kszta�ca si� sk�ra i uk�ad nerwowy. W procesie kszta�to- wania si� embrionu trzy wspomniane uk�ady rozwijaj� si� r�wnolegle i gdy dziecko przychodzi na �wiat, ma w r�wnym stopniu wykszta�cone wn�trzno�ci, mi�nie i m�zg. Mimo to pojawiaj� si� wyra�nie widoczne r�nice, na przyk�ad, jedni ludzie maj� wi�kszy brzuch, inni wyra�nie szersz� i umi�nion� budow�, a jeszcze inni bardziej rozwini�ty m�zg. Teoria g�osz�ca, �e r�ne rodzaje budowy cia�a dziel� ludzi na kategorie stosownie do ich konstytucji fizycznej, nadaje owym typom odpowiednie nazwy. Ludzie kr�gli i otyli, jako posiadaj�cy lepiej rozwini�te wn�trzno�ci (tkank� t�uszczow� i trzewia), zosta- li nazwani endomorfikami. Osobnicy o przysadzistej, muskular- nej budowie zostali nazwani mezomorfikami. Ludzi o d�ugich i cienkich ko�czynach ochrzczono ektomorfikami. Teraz nadchodzi wa�ny moment. Zdaniem niekt�rych autor�w typy konstytucji cielesnej bardzo dobrze opisuj� osobowo�� pewnych ludzi; na przyk�ad wszyscy dobrze znamy typ cz�owieka oty�ego i po- godnego lub typ dobrze zbudowanego, umi�nionego, zdrowego . sportowca. Z drugiej strony panuje powszechne przekonanie, �e lu- dzie inteligentni i sprytni s� chudzi, wysocy i maj� stosunkowo du�� 16 g�ow�. Psycholodzy, �wietnie potrafi�cy wynajdywa� nazwy dla r�- Wprowadzenie nych rzeczy (nawet je�li nie s� do ko�ca przekonani o ich istnieniu), wymy�lili nazwy typ�w osobowo�ci odpowiadaj�cych okre�lonej konstytucji fizycznej. Cz�owiek, kt�rego budowa fizyczna jest zdomi- nowana przez tkank� t�uszczow� i trzewia, zosta� nazwany wisce- rotonicznym endorfikiem. Berne tak opisuje tego osobnika: Ma du�y brzuch, poniewa� jego narz�dy wewn�trzne s� dobrze rozwini�te. Przyjemno�� sprawia mu przyswajanie sobie r�ne rzeczy. Lubi je��, a opr�cz tego przyjemno�� mu sprawia, gdy okazuje mu si� uczucie i aprobat�. Dobra zabawa to wed�ug niego p�j�cie na przyj�cie z lud�- mi, kt�rzy go lubi�. Nast�pnym typem jest somatotoniczny mezomorfik. Berne pisze o nim: Od jedzenia woli oddychanie. Ma ko�cist� g�ow�, szerokie ramiona i kwadratow� szcz�k�... Do tej grupy mo�na zaliczy� LVI Abnera i innych ludzi czynu. Z ich szereg�w rekrutuj� si� dobrzy ochroniarze i robotnicy budowlani. Z kolei cerebrotoniczny ektomorfik ma d�ugie ko�czyny, cien- kie ko�ci i s�abo rozwini�te mi�nie. Zdaniem Berne'a �wygl�dem przypomina roztargnionego profesora, cz�sto zreszt� rzeczywi�cie nim jest". Cz�owiek taki bywa cz�sto nerwowy, podekscytowany i nie przejawia szczeg�lnej sk�onno�ci do dzia�ania. Ludzie zali- czani do tego typu najlepiej nadaj� si� do zada� wymagaj�cych namys�u i refleksji. Czy na podstawie tej teorii mo�na formu�owa� przepowiednie na temat ludzkich zachowa�? Pierwszy i najbardziej oczywisty zarzut wskazuje na to, �e wi�kszo�� ludzi nie mie�ci si� w �adnej z poda- nych kategorii. Chocia� wiem, �e jedzenie sprawia mi przyjemno�� (cierpi na tym moja figura), �e w pracy pos�uguj� si� raczej m�zgiem ni� mi�niami, odbywam przecie� spacery, biegam i �wicz� na si�ow- ni. Jestem pewien, �e nie ma w tym niczego wyj�tkowego. Wi�kszo�� 17 BU W Wprowadzenie ludzi, kt�rych spotykamy na ulicy, trudno by�oby zaliczy� do jed- nego z trzech om�wionych w�a�nie typ�w osobowo�ciowych. Czy teoria konstytucjonalna da si� w og�le obroni�? Czy w og�le jest u�yteczna? Na pewno zawiera pewne oczywiste stwierdzenia w rodzaju: przysadzi�ci, dobrze umi�nieni i zdrowi ludzie s� przy- sadzi�ci, umi�nieni i zdrowi. Nawet je�li to prawda, trudno uzna� to zdanie za odkrywcze. Analiza osobowo�ci, je�li ma przedstawia� jak�kolwiek warto��, musi z pewn� dok�adno�ci� przewidywa�, jak dany cz�owiek zachowa si� w r�nych sytuacjach. Teoria konstytu- cjonalna, oparta na typach budowy cia�a, tego nie czyni. Na przyk�ad, czy wiscerotoniczny endomorfik b�dzie przejawia� wra�li- wo�� estetyczn�? Czy b�dzie wewn�trznie spi�ty? Czy b�d� nim targa�y w�tpliwo�ci? Teoria konstytucjonalna jest zbyt prosta, by mog�a udzieli� odpowiedzi na takie pytania. Mo�e budzi� zacieka- wienie, lecz nie ma zastosowania w powa�nych sprawach. Kolejny wa�ny kamie� milowy w teorii osobowo�ci po�o�y� Carl Gustav Jung. Jung by� uczniem i bliskim przyjacielem Freuda. Chocia� w ko�cu ich drogi si� rozesz�y, psychologia Junga pozo- staje pod silnym wp�ywem pogl�d�w Freuda. Jung uwa�a�, �e ludzka psyche (sk�adaj�ca si� z ego i pod�wiadomo�ci) przyjmuje dwie postacie: indywidualn� i zbiorow�. Chocia� obydwa systemy tworz� odr�bne ca�o�ci, zachodz� pomi�dzy nimi interakcje. Indy- widualna pod�wiadomo�� sk�ada si� z wypartych prze�y� jedno- stki i jest nam doskonale znana. Poj�cie pod�wiadomo�ci zbioro- wej ma swoich zwolennik�w, jest jednak znacznie bardziej kon- trowersyjne. Jung utrzymywa�, �e ca�a ludzko�� ma dost�p do pod�wiadomo�ci zbiorowej, co wyja�nia, dlaczego wszyscy ludzie zachowuj� si�, og�lnie rzecz bior�c, w podobny spos�b. To Jung podzieli� ludzi na ekstrawertyk�w i introwertyk�w. Ekstrawertycy s� zwr�ceni na zewn�trz, w stron� rzeczywistego �wiata, introwertycy za� wol� spogl�da� w g��b siebie, na w�asne subiektywne prze�ycia. Ludzie nie musz� si� jednoznacznie zali- cza� do jednej lub drugiej grupy. Nawet najwi�ksi introwertycy zwracaj� si� czasami w stron� zewn�trznego �wiata. Jednak�e 18 w sferze pod�wiadomo�ci jedna z tych orientacji ma charakter Wprowadzenie dominuj�cy. Podstawowa orientacja wsp�gra z czterema funk- cjami psychicznymi wyst�puj�cymi u wszystkich ludzi. To w�a�- nie wsp�granie podstawowej orientacji i czterech funkcji tworzy zr�b ludzkiej osobowo�ci. Czterema wspomnianymi funkcjami s�: ODBIERANIE WRA�E�: funkcja ta dostarcza nam opartego na faktach przedstawienia �wiata. INTUICJA: pod�wiadomy proces wnikania pod powierzchni� �re- alnego" �wiata w poszukiwaniu podstawowych czynnik�w wyja�- niaj�cych istot� rzeczywisto�ci. MY�LENIE: racjonalna obserwacja �wiata oparta na faktach, logice i argumentacji. ODCZUWANIE: ocena obserwacji dotycz�cych siebie i �wiata oparta na emocjach. Wszyscy dobrze znamy przeciwie�stwo odbierania wra�e� lub intuicji, my�lenia lub odczuwania. Jeden z element�w ma cha- rakter dominuj�cy, inny odgrywa rol� pomocnicz�. U cz�owieka, kt�ry kieruje si� bardziej wra�eniami ni� intuicj� i preferuje my�lenie od odczuwania, czynnikiem dominuj�cym mo�e by� od- czuwanie, my�lenie za� - czynnikiem pomocniczym. U innego osobnika, r�wnie� preferuj�cego odczuwanie i my�lenie, funkcj� dominuj�c� mo�e by� my�lenie, pomocnicz� za� - odczuwanie. Dominuj�ca funkcja jest u�ywana w spos�b dostosowany do pre- ferowanej orientacji (ekstrawertycznej lub introwertycznej). Intro- wertycy wykorzystuj� swoj� dominuj�c� funkcj� w wewn�trznym �wiecie. Z kolei funkcja pomocnicza jest u�ywana w sferze bytu, kt�ra w danej orientacji nie jest preferowana. W celu ustalenia funkcji dominuj�cych psychologowie Myers i Briggs stworzyli dodatkowy wymiar - przeciwie�stwo: s�dzenie lub postrzeganie (J-P od ang. judgment/perceptio�] - oraz skal�, w kt�rej za pomoc� sk�adaj�cego si� z czterech liter kodu mo�na 19 20 Wprowadzenie okre�li� typ osobowo�ci cz�owieka. Preferowany element - s�dzenie lub postrzeganie - determinuje spos�b, w jaki jednostka odnosi si� do �wiata zewn�trznego. Je�li kto� preferuje s�dzenie, w kon- takcie ze �wiatem zewn�trznym najcz�ciej u�ywan� funkcj� jest odczuwanie lub my�lenie (w zale�no�ci od tego, kt�ra z nich jest preferowana). Je�li dana osoba woli postrzeganie, w �wiecie zew- n�trznym pos�uguje si� odczuwaniem lub intuicj� (w zale�no�ci od tego, kt�r� z tych funkcji preferuje). Funkcja dominuj�ca jest inna u ekstrawertyk�w i introwertyk�w. W przypadku ekstrawertyk�w funkcja, na kt�r� wskazuje J-P, jest funkcj� dominuj�c�, druga za� ma charakter pomocniczy. Jungowska typologia, mimo up�ywu czasu, jest nadal szeroko stosowana w analizie osobowo�ci. Wiele lat po Jungu inny psycholog, Hans Eysenck, stworzy� kolejn� typologi�, kt�ra tak�e spotka�a si� z du�ym zainteresowa- niem (podsumowa�em j� za pomoc� rysunku umieszczonego na kolejnej stronie). System Eysencka jest dobrym przyk�adem praktycznego zasto- sowania teorii cech. Cecha osobowo�ciowa to zwyczajnie opis na- wykowego sposobu zachowania. Nasz j�zyk zawiera tysi�ce s��w, kt�re takie sposoby zachowa� opisuj�, od takich okre�le� jak �towarzyski" i �wytrwa�y" po takie jak �niespokojny" i �niezr�w- nowa�ony". Wielu psycholog�w podejmowa�o pr�b� opracowania kwestionariusza, kt�ry pom�g�by w okre�leniu cech osobowych re- spondenta. Poprzez zadawanie pyta� starali si� uzyska� informacje na temat jego preferencji, opinii i postaw. Najcz�ciej stosowane kwestionariusze mia�y form� zestawu twierdze�, z kt�rymi badany mia� si� zgodzi� lub nie. Chocia� w pewnych wypadkach mo�na udzieli� szybkiej i zdecydowanej odpowiedzi, pozostawiano r�wnie� trzeci� mo�liwo�� dla os�b, kt�re pragn� wyrazi� �niezdecydowa- nie". W niekt�rych testach odpowiedziom przypisane s� warto�ci punktowe; na przyk�ad, badany mo�e wybra� punkt na pi�ciostop- niowej skali od 1 (zdecydowana aprobata) do 5 (zdecydowana dezaprobata), gdzie 3 oznacza punkt, w kt�rym badany nie podej- muje �adnej zdecydowanej decyzji. Wa�n� cech� takich kwestiona- riuszy jest to, �e nie ma w nich w�a�ciwych i niew�a�ciwych od- Wprowadzenie powiedzi. Stwierdzenie w rodzaju �Lubi� chodzi� na przyj�cia" mo- �e spowodowa� zakre�lenie odpowiedzi �tak" lub �nie" bez wzbudza- nia w badanym poczucia, �e uczyni� co� niew�a�ciwego. Oczywi�cie w pewnych wypadkach respondent stara si� stworzy� sztuczny obraz w�asnej osoby, tym jednak zajmiemy si� nieco p�niej. Historia psychometrycznych bada� osobowo�ci rozpocz�a si� w latach I wojny �wiatowej, kiedy armia ameryka�ska chcia�a si� upewni�, czy rekruci nie cierpi� na zaburzenia psychiczne unie- mo�liwiaj�ce wys�anie ich na front. Opracowano w tym celu specjalny kwestionariusz, w kt�rym pojawi�y si� pytania w rodza- ju: �Czy moczysz si� w nocy?" i �Czy cz�sto �nisz na jawie?". Gdy psycholodzy odnosili wra�enie, �e respondent wykazuje zbyt wiele takich objaw�w, kierowali go na dalsze badania. TYPOLOGIA EYSENCKA ^X**niezr�wnowa�onyVS(^ ^r nastrojowy przewra�liwiony ^V X niespokojny niespokojny \^ / surowy agresywny \ / powa�ny egzaltowany \ " pesymistyczny .^. pow�ci�gliwy ^ zmienny \ <^s impulsywny nietowarzyski ^ 3j^ optymistyczny cichy ^ aktywny INTROWERTYK EKSTRAWERTYK bierny A/ �3- towarzyski ostro�ny %^ ^ otwarty zamy�lony % 4> rozmowny , 1 �agodny reaguj�cy 1 \ opanowany kontaktowy / \ spolegliwy �ywy / \ sta�y beztroski X ^V spokojny przyw�dca / ^"^^ ZR�WNOWA�ONY ^X^ 21 Pocz�tkowo wydawa�o si�, �e wspomniane metody badawcze znajd� zastosowanie g��wnie w medycynie. S�ynny test pochodz�cy z wczesnego okresu bada� nad osobowo�ci�, Wielowymiarowy Min- nesocki Opis Osobowo�ci (Minnesota Multiphasic Personality lnven- tory - MMPI), mia� na celu wykrycie zaburze� psychicznych, takich jak depresja, paranoja, schizofrenia i dewiacje psychopatyczne. Wkr�tce jednak okaza�o si�, �e prawdziwa warto�� �handlowa" owych test�w polega na tym, i� mog� pom�c pracodawcom w sele- kcji pracownik�w i kszta�towaniu ich kariery zawodowej. W�a�nie temu obszarowi po�wi�cam pierwsz� cz�� mojej ksi��ki. Poniewa� istnieje tyle r�nych test�w, warto zapyta�, czy s� one r�wnie przydatne i czy przebadanie danej osoby za pomoc� r�nych test�w da podobne rezultaty. Na pytania te mo�na odpowiedzie� kr�tko - nie. To prawda, �e testy oparte na teorii cech osobowo�cio- wych, zmierzaj�ce do okre�lenia podobnych rys�w charakteru, powinny da�, og�lnie bior�c, podobne rezultaty. Pewne testy r�ni� si� jednak znacznie od siebie. Na przyk�ad dobrze znany Test Ror- schacha plam barwnych jest przyk�adem zastosowania tzw. tech- niki projekcyjnej, w kt�rej pyta si� badanego, jakie kszta�ty �do- strzega" w pokazywanych mu plamach barwnych. Interpretacja wynik�w takich test�w jest w du�ym stopniu subiektywna i zale�na od umiej�tno�ci przeprowadzaj�cego je psychologa. Ju� na samym wst�pie warto zaznaczy�, �e nie ka�dy test przypominaj�cy test psychometryczny rzeczywi�cie nim jest. Ca�e mn�stwo test�w publikowanych w r�nych czasopismach stawia sobie za cel jedynie dostarczenie rozrywki i nie ma �adnej warto�ci psychologicznej. Bardziej szkodliwe s� testy podawane za psycho- metryczne, kt�rych wyniki s� w du�ej mierze oparte na tzw. efekcie Barnuma. Jak pewnie pami�tacie, P. T. Barnum by� artyst� estra- dowym, kt�ry wypowiedzia� odkrywcze s�owa: �Frajerzy rodz� si� co minut�". �atwo skonstruowa� test, kt�ry dostarczy wynik�w odpo- wiadaj�cych wszystkim badanym, nie wprowadzaj�c mi�dzy nimi �adnego rozr�nienia. Nie ma r�wnie� problemu z tym, by wszyscy, kt�rzy otrzymaj� wyniki badania osobowo�ci, uwierzyli, �e dostar- 22 cza ono ich prawdziwego wizerunku. ytanie o to, czy osobowo�� cz�owieka mo�e ulec zmianie, fma wielkie znaczenie w dziedzinie analizy i oceny osobo- wo�ci. Niestety, podobnie jak w przypadku wielu innych pyta� pojawiaj�cych si� w psychologii, nie ma na nie jasnej odpowiedzi. Jednym z istotnych element�w definicji osobowo�ci (jak widzieli�my wcze�niej) jest jej niezmienno�� w czasie. Co- dziennie rano budzisz si� jako taki sam cz�owiek, kt�ry poszed� spa� poprzedniego wieczora. Wszyscy do�wiadczamy tego w od- niesieniu do siebie samych i ludzi, kt�rych znamy. Zachowujemy du�� ostro�no�� wobec os�b, u kt�rych dokonuj� si� tak gwa�- towne zmiany osobowo�ci, �e w kr�tkim okresie wydaj� si� zupe�- nie inn� osob�. Rzeczywi�cie, istniej� ludzie cierpi�cy na zabu- rzenia wywo�ane przez zjawisko tzw. wielorakiej osobowo�ci, kt�rzy w bardzo kr�tkim czasie z jednej osobowo�ci przechodz� do zupe�nie innej. Uwa�amy jednak, �e jest to zaburzenie psychi- czne wymagaj�ce opieki medycznej, nie za� sytuacja normalna. Gdyby jednak ludzie nie mogli si� zmienia�, korzy�ci p�yn�ce z analizy osobowo�ci by�yby bardzo ograniczone. Potrafimy wska- za� osoby przystosowane lub nieprzystosowane do danej sytuacji. Patrz�c na ludzi, kt�rzy ze sob� pracuj�, mo�emy rozpozna� tych, kt�rym dobrze idzie, i tych, kt�rzy sobie nie radz�. Je�li nie mo- �emy pom�c ludziom w dokonaniu zmiany, nasza rola jest bardzo ograniczona. Okre�lenie stopnia, w jakim ludzie panuj� nad w�asn� osobo- wo�ci�, jest spraw� kontrowersyjn�. Freud i Jung twierdzili, �e cz�owiek jest w du�ym stopniu poddany nie�wiadomym pobudze- niom. W ci�gu ostatniego wieku "pogl�d ten wywar� wp�yw na 23 24 Czy mo�esz si� zmieni�? wiele obszar�w dzia�alno�ci cz�owieka. Na przyk�ad w dziedzinie sztuki niemal obowi�zuj�c� by�a teoria g�osz�ca, �e artysta jest ostatni� osob�, kt�ra mo�e zrozumie� stworzone przez siebie dzie�o. Wskazywano, dla przyk�adu, �e powie�� pe�na jest pod- �wiadomych pobudze� wyp�ywaj�cych z psychiki autora oraz i� jest on �le przygotowany do ich zrozumienia z tego powodu, �e s� one nie�wiadome i nie zdaje sobie sprawy z ich istnienia. Psychoanaliza opiera si� na za�o�eniu, �e ludzie poruszaj� si� bez ko�ca w b��dnym kole neurotycznych zachowa�, dop�ki odpowiednio przygotowany psychoanalityk nie pomo�e im w wy- kryciu motyw�w sprawczych ich post�powania. Proces ich odkry- wania jest bardzo �mudny i kosztowny, a ka�da zmiana zacho- wania mo�e zosta� wprowadzona dopiero po wnikliwym prze- analizowaniu dzieci�stwa pacjenta, do�wiadcze� z formacyjnego okresu jego �ycia oraz jego stosunk�w z innymi lud�mi. Psycho- analityk stosuje kilka technik psychologicznych, takich jak me- toda swobodnych skojarze� i analiza sn�w, by pom�c badanemu w odkryciu pobudze�, kt�re tak d�ugo pozostawa�y w ukryciu. Poniewa� wiele tre�ci pod�wiadomo�ci to wyparte wspomnienia epizod�w z przesz�o�ci pacjenta, zbyt bolesnych, by je przypomi- na�, potrzeba naprawd� du�ego trudu, �eby je ujawni�. Na drugim kra�cu mamy badaczy ze szko�y egzystencjalistycz- nej, nauczaj�cych, �e nie musimy czu� si� skr�powani w�asn� przesz�o�ci�, i wzywaj�cych, by�my wzi�li odpowiedzialno�� za w�asne �ycie. Trudno o bardziej odmienne stanowisko. Poni�ej zamieszczam fragment z ksi��ki Geralda Coreya zatytu�owanej Theory and Practice oj Couseling and Psychotheraphy (Teoria i praktyka poradnictwa oraz psychoterapii): Egzystencjalistyczna filozofia cz�owieka opiera si� w du- �ym stopniu na za�o�eniu, �e znaczenie naszego istnienia nie jest nigdy ustalone raz na zawsze. Cz�owiek stale stwarza siebie na nowo poprzez swoje przedsi�wzi�cia. Ludzie s� stale w fazie przej�ciowej, stale si� wy�aniaj�, ewoluuj� i staj�. Bycie osob� oznacza, �e odkrywa si� Czy mo�esz si� zmieni�? istot� egzystencji i nadaje jej sens. Pytamy: �Kim jestem? Kim by�em? Kim mog� si� sta�? Dok�d zmierzam?". Nie ma �adnego uprzednio istniej�cego planu ani sensu, kt�ry nam narzucono. O tym, �e ludzie si� zmieniaj�, wiemy z codziennego �ycia. Zwykle zmiany s� nieznaczne i d�ugo zachodz�, niekiedy bywaj� jednak nag�e i dramatyczne. Przyk�adem mo�e by� sytuacja cz�o- wieka, kt�ry straci� blisk� osob�. �mier� wsp�ma��onka mo�e doprowadzi� do depresji trwaj�cej ca�ymi miesi�cami, a nawet latami. Na d�u�sz� met� mo�emy zaobserwowa� takie zmiany, jak zwi�kszony poziom niepokoju, mniej ekstrawertyczn� orientacj�, a nawet wzrost poczucia niepewno�ci i spadek kreatywno�ci. �adna z tych zmian nie musi mie� jednak charakteru sta�ego; gdy dotkni�ty tragedi� cz�owiek pozna w ko�cu now� osob�, czas mo�e przynie�� inne, pozytywne zmiany. Badaj�c ludzi w kontek�cie pracy zawodowej, stale zdajemy sobie spraw� ze zmian, kt�re mog� si� dokona� w ich osobowo�ci. Test, kt�rym najcz�ciej si� pos�uguj�, ma na ko�cu dwie cz�ci. Pierwsza nosi tytu� �Potencjalne zalety". Wskazuj� w niej, jak pewnie odgadli�cie, pozytywne obszary, na kt�rych badany powi- nien skoncentrowa� uwag�. Druga to �Potencjalne obszary, kt�re mog� wymaga� zmian". Jest to, m�wi�c zwyczajnym j�zykiem, lista rzeczy, kt�rych nie mo�na uzna� za aktywa badanego i kt�rych zmiana przynios�aby mu korzy��. Jedn� z rzeczy, kt�re podkre�lamy w pracy, jest to, �e osobowo�� cz�owieka nie ma charakteru sta�ego jak rozmiar buta, lecz jest czym�, co w pew- nych granicach mo�e podlega� zmianom. Okre�lenie tych granic pozostaje spraw� otwart�. Gdyby po przeprowadzeniu testu wezwano pracownika na spotkanie i poinformowano: �Mo�e pan zosta� kierownikiem i otrzyma� podwy�k�, je�li nauczy si� pan bardziej przyjaznej i otwartej postawy wobec klient�w", m�g�by to spowodowa� u niego ch�� zmian. W�asny interes wydaje si� pot�nym czynnikiem motywuj�cym do dokonania takich ko- rekt. I 25 Czy mo�esz si� zmieni�? Czy mo�esz si� zmieni�? 26 Wszystkie zmiany osobowo�ci mog� by� bolesne, dlatego nie nale�y si� z tym spieszy�. Rozpocznij od pracy nad tymi aspekta- mi w�asnej osobowo�ci, kt�re mo�na zmieni� bez wi�kszego k�o- potu. Pami�taj, �e drastyczne zmiany rzadko bywaj� trwa�e. Niemal na pewno daremne i z pewno�ci� niewskazane jest d��enie do tego, by sta� si� osob�, kt�r� w spos�b oczywisty nie jeste�my. Cz�sto mo�na jednak natrafi� na poradniki, kt�re obie- cuj� �atwowiernym czytelnikom uzyskanie nowej, silniejszej i bar- dziej dynamicznej osobowo�ci. Naturalnie sugeruje si� r�wnie�, �e �nowe ja" b�dzie bardziej atrakcyjne dla przedstawicieli p�ci prze- ciwnej. M�j Bo�e... Prawdopodobie�stwo powodzenia tak �mia�ego przedsi�wzi�cia jest bliskie zeru. Cz�owiek chorobliwie nie�mia�y w ci�gu jednej nocy nie stanie si� osobnikiem towarzyskim, bierny za� nie odkryje w sobie nieznanych dot�d pok�ad�w asertywno�ci. W ka�dym razie atrakcyjne wydaje si� w nas to, co najbardziej naturalne i autentyczne. Ludzie, kt�rzy o tym zapominaj�, by wywo�a� wra�enie na innych, zwykle wydaj� si� im �mieszni. Najwyra�niej wida� to w mediach, gdy zwyczajny cz�owiek obda- rzony odrobin� talentu nagle staje si� wielk� gwiazd�. Przemiana ta mo�e by� ca�kiem zatrwa�aj�ca i dla zainteresowanej osoby katastrofalna w skutkach. Ilu zwyk�ych ludzi zacz�o wierzy� w sw�j medialny wizerunek i sta�o si� potworami egoizmu? Ilu rozwiod�o si� z osobami, od kt�rych wcze�niej byli zale�ni, i zacz�o si� obraca� w zupe�nie nieprawdziwym �wiecie? Znamy liczne opowie�ci o gwiazdach pop kultury, filmu i sportu, kt�re pad�y ofiar� alkoholu, narkotyk�w, depresji i przemocy, co potwierdza przeczucie, �e nie jest to zwyk�y zbieg okoliczno�ci. Utracenie kontaktu z w�asn� osobowo�ci� bywa bardzo niebezpieczne. Jedna z takich zmian, kt�rej wszyscy jeste�my �wiadomi, wp�ywa na d�ugotrwa�e zwi�zki mi�dzyludzkie. Zjawisko to mo�e przybiera� dwie formy. Ma��onkowie, kt�rzy s� ze sob� od lat, ucz� si� sztuki dostosowania do partnera, upodabniaj�c do siebie w sferze osobowo�ci. R�wnie powszechnym zjawiskiem jest jed- nak sytuacja, w kt�rej ludzie, mimo wielu lat fizycznej blisko�ci, oddalaj� si� od siebie i w ko�cu staj� zupe�nie r�ni. Prowadzi to cz�sto do tragicznej sytuacji, kiedy ma��onkowie w �rednim wie- ku z dzie�mi, kt�re osi�gn�y niezale�no��, postanawiaj� si� rozej�� po latach ledwie skrywanej niech�ci. Jak wcze�niej wspomnia�em, po�wi�camy wiele czasu na ana- lizowanie wzajemnego dostosowania ludzi, kt�rzy prze�ywaj� trudno�ci w swoim zwi�zku. Alarmuj�ca jest jednak liczba ludzi, kt�rzy wierz�, �e mo�na zachowa� �dobre" cechy partnera i usu- n�� �z�e". Problem nie polega wy��cznie na tym, �e w naszych testach pomijamy czynnik atrakcyjno�ci seksualnej - jeste�my te� zmuszeni do pomini�cia elementu mi�o�ci. Jest to powa�ny brak, gdy� wedle mojej wiedzy nie ma na rynku �adnego wiary- godnego testu mi�o�ci. Dlatego po�wi�ci�em troch� czasu na przyjrzenie si� relacjom, kt�re wed�ug wszelkich standard�w nig- dy nie powinny by� udane. Mimo moich ch�odnych i wyzutych z uczu� analiz okaza�o si�, �e ludzie pozostaj�cy w takich zwi�z- kach nie widzieli �wiata poza sob� i niecierpliwie szukali u mnie wskaz�wki, jak mog� poprawi� swoj� sytuacj�. Wydaje mi si�, �e tego rodzaju zmiana nie jest mo�liwa i �e jej poszukiwanie mo�e sprawi� obojgu partnerom wiele cierpienia. Nie mo�na kocha� kogo� pod warunkiem, �e stanie si� kim� innym. Wydaje si� to oczywiste, zdumiewa jednak, jak cz�sto ludzie staraj� si� narzu- ci� partnerowi nierealistyczne oczekiwania, by sta� si� dla nich bardziej �akceptowalny". 27 fhocia� testy psychologiczne znane s� od wielu lat, dopiero ggod niedawna s� szerzej u�ywane. Zadecydowa�o o tym kilka przyczyn. Po pierwsze, niemal powszechnie dost�pne sta�y si� ma�e, szybkie komputery osobiste, kt�re w u�amku sekundy potrafi� wykona� skomplikowane programy u�ywane do przeprowadzania test�w psychologicznych. Jeszcze niedawno te- sty musia�y by� przeprowadzane przez zawodowych psycholog�w, kt�rzy r�cznie liczyli wyniki bada�. Czynno�� ta by�a bardzo czasoch�onna i tym samym niezwykle kosztowna. Dzisiaj zebrane informacje mo�na wprowadzi� do komputera, r�cznie lub za pomoc� czytnik�w optycznych, odczytuj�cych kwestionariusze wype�nione przez badanych. Przetwarzanie danych zabiera bar- dzo ma�o czasu, a raport mo�na opracowa� i wydrukowa�, naci- skaj�c jeden klawisz. Dzi�ki temu psychologowie mog� si� skon- centrowa� na interpretacji rezultat�w, co jest czynno�ci� nieco bardziej skomplikowan�. W Wielkiej Brytanii jeszcze jedna zmiana przyczyni�a si� do szerszego spopularyzowania test�w. Brytyjskie Towarzystwo Psycho- logiczne (British Psychological Society) stworzy�o osobom niemaj�- cym wykszta�cenia psychologicznego mo�liwo�� uko�czenia kursu w dziedzinie test�w psychometrycznych i uzyskania licencji ankie- tera. Dzi�ki temu powsta�a nowa grupa ludzi potrafi�cych przepro- wadza� testy i interpretowa� ich rezultaty. Poniewa� wspomniane osoby nie mia�y tak wysokich kwalifikacji jak zawodowi psychologo- wie, ich czas by� ta�szy, obni�y�y si� wi�c koszty bada� testowych. Wi�ksza �atwo�� przeprowadzania test�w i obni�enie koszt�w, 28 chocia� najwa�niejsze, nie s� jednak jedynymi czynnikami, kt�re Dlaczego warto u�ywa� test�w? spowodowa�y upowszechnienie si� test�w psychologicznych. Meto- dy badawcze stosowane w przesz�o�ci w du�ej mierze zosta�y po- rzucone. Wywiad nadal pe�ni funkcj� pomocnicz� w stosunku do testu, nie jest jednak uznawany za wiarygodne narz�dzie. Wszyscy brali�my kiedy� udzia� w jakich� wywiadach. Niekt�rzy mieli okazj� obserwowania tego procesu �z obu stron sto�u". Cz�owiek staraj�- cy si� o prac� dokonuje sprytnej analizy cech, kt�re potencjalny pracodawca chcia�by widzie� u swoich pracownik�w, i, co zrozu- mia�e, pragnie zaprezentowa� si� w jak najlepszym �wietle. Je�li pracodawca potrzebuje kogo� umiej�cego pracowa� w zespole, aplikant podkre�la swoje do�wiadczenie w pracy zespo�owej. Je�li szuka si� zatwardzia�ego indywidualisty, kandydat stara si� ukaza� w�a�nie w takim �wietle. Ze strony pracodawcy pojawia si� zwykle za�o�enie, �e osoba przeprowadzaj�ca wywiad ��wietnie zna si� na ludziach". Zdumiewaj�ce, ilu ludzi schlebia sobie, podaj�c si� za takich znawc�w. Bardzo cz�sto wywiad ujawnia jednak wiele s�a- bostek, uprzedze� i preferencji, kt�re inteligentny kandydat z pew- no�ci� wykorzysta. Z kolei doskonale przygotowana osoba, kt�ra niechc�cy naruszy jakie� tabu prowadz�cego rozmow�, mo�e od- pa�� mimo swych niepodwa�alnych zalet. Mo�na chyba wybaczy�, je�li pracodawca dokonuj�cy wyboru sekretarki kieruje si� osobi- stymi s�abostkami. Bardzo cz�sto jednak osoba przeprowadzaj�ca wywiad jest jednocze�nie mened�erem deleguj�cym kandydata do pracy w departamencie, kt�rego pracownicy kieruj� si� zupe�nie innymi uprzedzeniami. Przewaga test�w polega na tym, �e eliminuj� celowe zafa�szo- wania wprowadzane przez kandydata oraz wszelkie sygna�y, kt�re mo�e mu przesy�a� osoba prowadz�ca wywiad, informuj�ce o jej oczekiwaniach. Skuteczny profil osobowo�ci w pewien spos�b ana- lizuje jego konstrukcj� psychiczn�. Chocia� brzmi to z�owr�bnie, w rzeczywisto�ci nie jest wcale takie strasznie. Kiedy� poproszono mnie o wyg�oszenie wyk�adu dla student�w Uniwersytetu Oksfor- dzkiego, kt�rzy niebawem mieli sko�czy� studia, trafi� na rynek pracy i, przypuszczalnie, zosta� poddani testom. Bardzo chcieli si� dowiedzie�, jakich informacji mog� niechc�cy dostarczy� podczas 29 Dlaczego warto mma� test�w? bada� testowych. Wyja�ni�em, �e test z pewno�ci� wyka�e, czy s� nie�miali, czy przebojowi, do�wiadczaj� niepokoju, s� kreatywni lub pozbawieni tej cechy itd. Nie ujawni jednak, czy kandydat nadu�ywa alkoholu, kocha swoj� matk� lub ma dziwn� fiksacj� zwi�zan� z damsk� bielizn�. Odnios�em wra�enie, �e doda�o im to otuchy. Metoda testowa pozwala pracodawcy na bardziej profesjonalny dob�r pracownik�w od metody opartej na czystych odczuciach i intuicji. Na przyk�ad na zaj�ciach z psychometrii mia�em kilku koleg�w, kt�rzy pracowali w kadrach jednej z du�ych firm moto- ryzacyjnych. Wyjawili mi, �e jednym z najtrudniejszych wyzwa� by�a dla nich rekrutacja kobiet do pracy w dziale sprzeda�y telefonicznej (panie te siedzia�y ca�y dzie� przy telefonie, sprzeda- j�c ubezpieczenia komunikacyjne). Dla wielu ludzi taka praca by�aby istn� tortur�, jednak, jak to zwykle bywa w �yciu, pewni ludzie s� do niej stworzeni. Niekt�re pracownice by�y tak dobre, �e przewy�szy�y wszelkie oczekiwania. Firma wytyczy�a handlow- com takie cele, by skutecznie dzia�aj�c, nie mieli �adnych proble- m�w z ich realizacj�. Niekt�re panie nie tylko spe�ni�y postawione wymagania, lecz zdo�a�y je przewy�szy� nawet o 17 do 20 procent. Prawdziwe kr�lowe sprzeda�y telefonicznej. Kierownictwo firmy postanowi�o zbada� osobowo�� tych niezwyk�ych handlowc�w i na podstawie uzyskanych wynik�w opracowa� norm�. Wymy- �lono bardzo interesuj�cy eksperyment. Postanowiono zatrudni� dwie nowe grupy kobiet. Rekrutacja do pierwszej grupy odbywa�a si� za pomoc� zastosowania tradycyjnych technik i metody oceny osobowo�ci. Kobiety z drugiej grupy musia�y przej�� badania testowe, p�niej za� por�wnywano ich wyniki z wynikami naj- lepszych pracownic dzia�u sprzeda�y telefonicznej. Zatrudniono jedynie te, kt�rych profil osobowo�ci odpowiada� profilowi najbar- dziej skutecznych handlowc�w. Zgodnie z oczekiwaniami po up- �ywie osiemnastu miesi�cy okaza�o si�, �e wiele kobiet mia�o do�� tego zaj�cia i odesz�o. Inne nie by�y wystarczaj�co skuteczne w sprzeda�y ubezpiecze� i po okresie pr�bnym zosta�y zwolnione. 30 Okaza�o si� jednak, �e kobiety, kt�re wybrano, opieraj�c si� na Dlaczego warto u�ywa� test�w? pozytywnym wyniku por�wnania z najlepszymi handlowcami, w wi�kszo�ci pozosta�y w firmie i posz�y w ich �lady. Ta metoda doboru �idealnych" pracownik�w staje si� coraz popularniejsza. Pracuj� obecnie z klientem, kt�rego firma dostarcza ekspert�w komputerowych du�ym przedsi�biorcom na kr�tkie kontrakty. Jego problem polega na tym, �e zatrudnia informatyk�w na kilka miesi�cy i umieszcza ich w du�ych przedsi�biorstwach, w kt�rych od razu reprezentuj� jego firm�. W takiej sytuacji wielkie znaczenie ma dob�r odpowiednich ludzi. Po pierwsze, wybrane osoby musz� zrobi� dobre wra�enie w firmie, do kt�rej zostan� oddelegowane. Musz� te� mie� odpowiednie cechy osobowo�ci, by wykona� zlecon� prac�, mimo znajdowania si� w obcym �rodowi- sku. Jak si� pewnie domy�lacie, pewni ludzie byli do tego stworzeni. Na podstawie analizy ich profilu chcieli�my stworzy� normy r