BIBLIOTEKA WYDZIA�U PEDAGOGICZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego Wanda Bandura-Madej (Wybur) Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej Poradnik dla pracownik�w socjalnych Interart Warszawa 1996 Rada Redakcyjna: EWA MARYNOWICZ-HETKA � przewodnicz�ca KRZYSZTOF FRYSZTACKI ALICJA MAJEWSKA-GA��ZIAK JOLANTA SUPI�SKA JERZY SZMAGALSKI KAZIMIERA W�DZ RYSZARD SZARFENBERG � sekretarz Recenzent naukowy: Prof. dr hab. Jerzy Kwa�niewski Konsultant naukowy: Prof. dr hab. Krzysztof Frysztacki PORADNIK DLA PRACOWNIK�W SOCJALNYCH Wyb�r I OPRACOWANIE Seria: �Biblioteka Pracownika Socjalnego" zosta�a sfinansowana z Funduszu PHARE-SED, Program 9111 �Rozw�j Spo�eczno-Go- spodarczy", realizowany przez Ministerstwo Pracy i Polityki So- cjalnej � Departament Pomocy Spo�ecznej Warszawa 1996 Projekt graficzny serii oraz projekt ok�adki: Roman Kirilenko Redaktor: Aleksandra Belerska Redaktor techniczny: Gra�yna Ejsbrejj Korekta: Ewa Stempniewicz �awa 1996 � Copyright by Wanda Badura-Madej (E Wanda Badura-Madej: Podstawowe poj�cia teorii kryzysu i interwencji kry- zysowej � copyright by Wanda Badura-Madej, 1996 Jadwiga Pi�tek: Symptomatologia i analiza kryzysu � copyright by Jadwiga Pi�tek, 1996 El�bieta Le�niak: Interwencja kryzysowa � copyright by El�bieta Le�niak, 1996 El�bieta Le�niak: Modele o�rodk�w interwencji kryzysowej � copyright by El�bieta Le�niak, 1996 El�bieta Le�niak, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy: Rodziny w kryzysie: diagnoza i interwencja kryzysowa � copyright by El�bieta Le�niak, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy, 1996 El�bieta Le�niak, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy: Kryzysy ma��e�skie: diagnoza i interwencja kryzysowa � copyright by El�bieta Le�niak, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy, 1996 Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy: Przemoc w rodzinie: diagnoza i interwe- ncja kryzysowa � copyright by Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy, 1996 Wanda Badura-Madej: Traumatyczne wydarzenia �yciowe: diagnoza i inter- wencja kryzysowa � copyright by Wanda Badura-Madej, 1996 Wanda Badura-Madej: Problematyka utraty, osierocenia i �a�oby w praktyce interwencji kryzysowej � copyright by Wanda Badura-Madej, 1996 Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy: Interwencja kry- zysowa w przypadku zachowa� samob�jczych � copyright by Wanda Badu- ra-Madej, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy, 1996 Wanda Badura-Madej, Jadwiga Pi�tek: Stres zwi�zany z pomaganiem ludziom w kryzysach � copyright by Wanda Badura-Madej, Jadwiga Pi�tek, 1996 Biblioteka WPedag. ISBN 83-7060-400-5 1092000237 Spis tre�ci Wst�p .13 VRozdzia� I Wanda Badura-Madej Podstawowe poj�cia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej .........15 1.1. Potoczne rozumienie terminu �kryzys".................. .15 1.2. Psychologiczne rozumienie kryzysu......................16 1.2.1. Definicja kryzysu.................................16 1.2.2. Rozpoznawanie kryzysu ...........................17 1.3. Rodzaje sytuacji kryzysowych...........................17 1.3.1. Kryzysy przemiany.......... Klasyczna teoria kryzysu Caplaim......... Poznawcza koncepcja kryzysu Lazarusa .... 18 18 Psychoanalityczna teoria rozwoju osobowo�ci Eriksona .19 1.3.2. Kryzysy sytuacyjne (traumatyczne) Przebieg reakcji kryzysowej w kryzysach sytuacyjnych . ,22� Kryzysy chroniczne ..............................23 1.4. Radzenie sobie z kryzysem .............................24 1.4.1. Mechanizmy radzenia sobie wed�ug Eriksona.........24 1.4.2. Strategie radzenia sobie wed�ug Janisa i Manna .......25 1.4.3. Mechanizmy radzenia sobie wed�ug Lazarusa.........25 1.4.4. Radzenie sobie z kryzysem wed�ug Caplana ..........26 1.4.5. Korzystanie ze wspazria spo�ecznego jako spos�b radzenia sobie...................................27 1.3.3. 6__________________________________________________ t| 1.5. Interwencja kryzysowa.................................27 v 1.5.1. Definicja .......................................27 1.5.2. Na czym polega interwencja kryzysowa?.............27 V/1.6. Podsumowanie: podstawowe zasady teorii kryzysu i inter- wencji kryzysowej.....................................28 Bibliografia ..............................................30 Rozdzia� II Jadwiga Pi�tek Symptomatologia i analiza kryzysu ..............................33 2.1. Czynniki wywo�uj�ce kryzys............................33 2.1.1. Identyfikacja czynnika kryzysowego ................33 2.1.2. W�a�ciwo�ci zdarzenia wywo�uj�cego kryzys .........34 Natura zdarzenia ................................34 Nag�o�� wyst�pienia .............................34 Czas trwania....................................35 2.1.3. Znaczenie identyfikacji wydarzenia wywo�uj�cego kryzys .........................................36 2.2. Przebieg reakcji kryzysowej.............................37 2.3. Rozpoznawanie reakcji kryzysowej.......................39 2.3.1. Og�lny wygl�d ..................................40 2.3.2. Stan somatyczny i reakcje fizjologiczne..............40 2.3.3. Zmiany �wiadomo�ci .............................41 2.3.4. Zaburzenia motoryki .............................41 2.3.5. Stan emocjonalny (ocena jako�ci emocji i stopnia kon- troli nad emocjami) ..............................41 2.3.6. Przebieg proces�w poznawczych ...................42 2.3.7. Dezorganizacja osobowo�ci........................43 2.4. Ostra faza kryzysu.....................................45 2.5. Czynniki wp�ywaj�ce na przebieg reakcji kryzysowej.......47 2.5.1. Predyspozycje osobowo�ciowe .....................47 2.5.2. T�o zdarzenia kryzysowego........................49 2.5.3. Pustka spo�eczna: brak spo�ecznego wsparcia .........50 2.6. Podsumowanie........................................52 Bibliografia ..............................................52 ^Rozdzia� III ^~131�bieta Le�niak Interwencja kryzysowa ........................................55 3.1. Historia interwencji kryzysowej .........................55 3.2. Definicja interwencji kryzysowej ........................56 3.3. Cele i charakterystyczne cechy interwencji kryzysowej......58 3.4. Etapy interwencji kryzysowej ...........................59 7 3.4.1. Tworzenie kontaktu emocjonalnego i relacji terapeuty- cznej ..........................................59 3.4.2. Zbieranie informacji..............................60 Analiza systemu wsparcia spo�ecznego..............61 3.4.3. Rozwi�zywanie problem�w zwi�zanych z kryzysem ...63 3.5. Zapis interwencji......................................64 3.6. Specyfika telefonicznej interwencji kryzysowej ............66 3.7. Osoby w kryzysie sprawiaj�ce pomagaj�cym szczeg�lne trudno�ci.............................................67 3.8. Podstawowe umiej�tno�ci pomagaj�cego..................69 3.9. Podsumowanie........................................69 Bibliografia ..............................................70 Rozdzia� IV El�bieta Le�niak Modele o�rodk�w interwencji kryzysowej.........................73 4.1. Rozw�j o�rodk�w interwencji kryzysowej.................73 4.2. Formy pracy o�rodk�w interwencji kryzysowej ............74 4.3. Zadania o�rodk�w interwencji kryzysowej ................76 4.4. Organizacja o�rodk�w interwencji kryzysowej .............76 4.4.1. Czas pracy o�rodk�w.............................76 4.4.2. �r�d�a finansowania..............................77 4.4.3. Struktura o�rodka ................................77 4.5. Wojew�dzki O�rodek Interwencji Kryzysowej w Krakowie jako plac�wka modelowa...............................77 4.5.1. Za�o�enia pracy O�rodka..........................78 4.5.2. Podstawowe elementy dzia�ania O�rodka.............78 4.5.3. Zasady organizacyjne i formy dzia�ania O�rodka ......79 4.5.4. Problemy zg�aszaj�cych si� do O�rodka..............81 Bibliografia ..............................................81 ' Rozdzia�V - '- . V El�bieta Le�niak, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy Rodziny w kryzysie: diagnoza i interwencja kryzysowa .............83 5.1. Wprowadzenie........................................83 5.2. Stres a kryzys w rodzinie...............................84 5.3. Rodzaje kryzys�w.....................................85 5.3.1. Normatywne kryzysy rozwojowe w rodzinie..........85 5.3.2. Czynniki wp�ywaj�ce na przebieg normatywnego kry- zysu rozwojowego w rodzinie......................87 5.4. Diagnoza reakcji kryzysowej w rodzinie ..................87 5.4.1. Zmienne reakcji kryzysowej: Model Typologiczny.....87 Czynniki wywo�uj�ce kryzys ......................88 8 Zdolno�ci regeneracyjne rodziny...................89 Typ rodziny ....................................89 �r�d�a odporno�ci rodziny: jej umiej�tno�ci i zasoby . .89 Indywidualna ocena wydarzenia krytycznego ........90 Globalna ocena wydarzenia krytycznego ............90 Wzorce rodziny zwi�zane z rozwi�zywaniem proble- m�w i radzeniem sobie...........................91 5.4.2. Typologia rodzin.................................91 Typologia rodzin regeneracyjnych..................91 Typologia rodzin spr�ystych......................93 Typologia rodzin rytmicznych.....................94 5.5. Podej�cia terapeutyczne do zaburze� w rodzinie ...........94 5.6. Interwencja kryzysowa wobec rodziny w kryzysie..........96 5.6.1. Cel interwencji ..................................96 5.6.2. Diagnoza kryzysu w rodzinie ......................96 Ocena rozmiar�w kryzysu ........................97 Bibliografia .............................................101 ^Rozdzia� VI El�bieta Le�niak, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy Kryzysy ma��e�skie: diagnoza i interwencja kryzysowa............103 6.1. Fazy tworzenia zwi�zku...............................103 6.2. Definicja kryzysu w ma��e�stwie .......................104 6.3. Kryzysy ma��e�skie wed�ug koncepcji utraty .............106 6.3.1. Etapy reakcji �a�oby.............................106 6.4. Zg�aszane przyczyny kryzys�w ma��e�skich..............108 - 6.5. Cele interwencji wobec pary ...........................109 6.6. Warunki interwencji kryzysowej wobec pary .............109 Bibliografia .............................................112 Rozdzia� VII Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy Przemoc w rodzinie: diagnoza i interwencja kryzysowa ............115 7.1. Przemoc wobec kobiet................................115 7.1.1. Rozpowszechnienie zjawiska przemocy wobec kobiet ... 116 7.1.2. Mity spo�eczne .................................116 7.1.3. Definicje przemocy .............................118 7.1.4. Rodzaje i formy przemocy wobec kobiet............119 7.1.5. Diagnoza przemocy wobec kobiet..................119 7.1.6. Diagnoza mechanizm�w przemocy.................121 7.1.7. Diagnoza cyklu przemocy ........................122 7.1.8. Psychologiczne skutki pozostawania w sytuacji przemocy 123 7.1.9. Pomoc dla kobiet krzywdzonych...................123 7.1.10. Interwencja kryzysowa...........................124 Ocena zagro�enia oraz stanu fizycznego i psychicz- nego ofiary ....................................124 Zrozumienie reakcji ofiary .......................124 Przywr�cenie poczucia kontroli...................124 Uruchomienie zasob�w..........................125 Uk�adanie planu................................125 7.1.11.D�ugoterminowe formy pomocy ...................126 Psychoterapia..................................126 Grupy wsparcia ................................127 7.1.12. Do�wiadczenia w�asne O�rodka ...................127 7.1.13.Przypadek maltretowanej kobiety ..................128 7.2. Przemoc wobec dzieci ................................131 7.2.1. Historia profesjonalnego zajmowania si� przemoc� wobec dzieci...................................131 7.2.2. Rodzaje przemocy wobec dzieci...................132 Przemoc fizyczna...............................132 Zaniedbanie ...................................132 Przemoc emocjonalna...........................132 Przemoc seksualna..............................133 7.2.3. Przyczyny przemocy wobec dzieci .................134 7.2.4. Interwencja kryzysowa w sytuacji przemocy wobec dzieci .........................................134 Post�powanie w przypadku podejrzenia o seksualne nadu�ycie dziecka w rodzinie ....................135 Etapy diagnozowania............................135 7.2.5. Podsumowanie .................................138 7.3. Przemoc wobec os�b starszych .........................139 7.3.1. Rodzaje przemocy wobec ludzi starszych ...........139 7.3.2. Motywy stosowania przemocy wobec os�b starszych . . 140 Bibliografia .............................................143 /Rozdzia� VIII) ^'i^AT, Wanda Badura-Madej \ Traumatyczne wydarzenia �yciowe: diagnoza i interwencja kryzyso- wa .........................................................145 8.1. Rozw�j wiedzy na temat wydarze� traumatycznych........145 8.2. Koncepcja stresu i reakcji posttraumatycznej .............147 8.2.1. Sytuacje traumatyczne ...........................147 8.2.2. Reakcja i zaburzenia posttraumatyczne .............148 8.2.3. Inne objawy reakcji posttraumatycznej..............150 8.3. Cz�sto�� wyst�powania traumatycznych wydarze�.........151 10 11 8.4. Typowe reakcje w sytuacji katastrofy....................151 8.5. Pomoc osobom po traumatycznych wydarzeniach .........152 8.5.1. Podstawowe za�o�enia pierwszej pomocy psychologicz- nej osobom po traumatycznym wydarzeniu ..........153 Bibliografia .............................................154 Rozdzia� IX Wanda Badura-Madej Problematyka utraty, osierocenia i �a�oby w praktyce interwencji kryzysowej..................................................157 9.1. Czym jest �a�oba?....................................157 9.2. Przejawy �a�oby .....................................158 9.3. Stadia procesu �a�oby.................................159 9.4. �a�oba antycypowana.................................160 9.5. Nietypowy przebieg �a�oby ............................161 9.5.1. Wzorce nietypowego przebiegu �a�oby .............161 9.5.2. Psychologiczne mechanizmy nietypowego przebiegu �a�oby ........................................162 9.5.3. Czynniki ryzyka wyst�pienia nietypowych objaw�w �a�oby.........................................163 9.6. �a�oba w rodzinie ....................................164 9.6.1. Zadania rodziny w sytuacji �a�oby .................164 9.6.2. Czynniki wp�ywaj�ce na przebieg �a�oby w rodzinie . . 165 9.6.3. �a�oba u dzieci.................................166 9.7. Inne utraty..........................................167 9.8. Interwencja kryzysowa w �a�obie .......................167 9.8.1. Interwencja kryzysowa we wczesnym okresie �a�oby . . 168 9.8.2. Terapia kryzysowa w przypadkach nietypowego prze- biegu �a�oby ...................................171 9.9. Inne formy pomocy dla os�b w sytuacji utraty i �a�oby: grupy wsparcia.......................................171 9.9.1. Do�wiadczenia w�asne O�rodka ...................172 Bibliografia .............................................173 Rozdzia� X Wanda Badura-Madej, Agnieszka Dobrzy�ska-Mesterhazy Interwencja kryzysowa w przypadku zachowa� samob�jczych......175 10.1. Zachowania samob�jcze..............................175 10.1.1. Syndrom presuicydalny.........................176 10.2. Wska�niki demograficzne samob�jstw..................177 10.3. Stereotypy spo�eczne na temat samob�jstw..............178 10.4. Diagnoza i rozpoznawanie czynnik�w ryzyka pr�by samo- b�jczej ............................................179 10.4.1. Czynniki ryzyka pr�by samob�jczej ..............179 10.4.2. Cechy wysokiego ryzyka samob�jstwa............180 10.4.3. Diagnoza czynnik�w ryzyka.....................180 10.5. Interwencja kryzysowa w sytuacjach zwi�zanych z samo- b�jstwem ..........................................182 10.5.1. Cele interwencji kryzysowej.....................182 10.5.2. Interwencja kryzysowa w r�nych rodzajach zacho- wa� suicydalnych .............................182 Interwencja kryzysowa w sytuacji ostrze�enia o za- miarze pr�by samob�jczej......................182 Interwencja w przypadku pr�by samob�jczej......183 10.6. Pomoc rodzinie osoby po pr�bie samob�jczej............183 10.6.1. Cele interwencji kryzysowej w rodzinie osoby po pr�bie samob�jczej............................184 10.6.2. Diagnoza rodziny osoby po pr�bie samob�jczej.....184 Rodzina przed pr�b� samob�jcz�................184 Rodzina po pr�bie samob�jczej .................185 10.6.3. Przebieg interwencji kryzysowej .................185 10.7. Interwencja kryzysowa w sytuacji dokonanego samob�j- stwa ...............................................187 10.8. Emocjonalne problemy terapeut�w udzielaj�cych pomocy osobom po pr�bach samob�jczych.....................190 10.9. Podsumowanie......................................190 Bibliografia .............................................191 Rozdzia� XI Wanda Badura-Madej, Jadwiga Pi�tek Stres zwi�zany z pomaganiem ludziom w kryzysach...............193 11.1. Cechy pracy metod� interwencji kryzysowej ............193 11.2. Optymalne cechy pracownika interwencji kryzysowej.....195 11.3. Obci��enia i koszty osobiste uprawiania zawodu.........196 11.3.1. Sytuacyjne i osobowo�ciowe �r�d�a stresu w pracy .. 196 11.3.2. Wypalenie zawodowe..........................197 11.3.3. Psychologiczne skutki pomagania ofiarom trauma- tycznych wydarze�: zesp� �zm�czenia wsp�czu- ciem" ............\..........................199 11.3.4. Psychologiczna koncepcja tzw. zast�pczej traumy .. .200 11.4. Radzenie sobie z obci��eniami pracy...................202 Bibliografia.............................................204 S�owniczek wa�niejszych termin�w .............................205 Wst�p Poj�cia �kryzysu" i �interwencji kryzysowej" coraz cz�ciej poja- wiaj� si� w praktyce psychologicznej. Ich popularno�� wynika ze zgodnej z do�wiadczeniami praktyk�w tezy, g�osz�cej, �e pomocy nale�y udziela� w momencie, gdy ludzie jej najbardziej potrzebuj�. Teoria kryzysu jest teori� optymistyczn�. Wed�ug niej kryzys ma swoje pozytywne oblicze, gdy� daje mo�liwo�� rozwoju i zmiany na lepsze. Interwencja kryzysowa jest t� form� pomocy, w kt�rej korzystamy z mocnych stron cz�owieka, nie koncentruj�c si� na brakach i zaburze- niach. Pozwala pomaga� ludziom cierpi�cym z powodu wydarze�, przerastaj�cych ich aktualne mo�liwo�ci radzenia sobie, wykraczaj�- cych poza zwyk�e do�wiadczenia cz�owieka. Praca powsta�a na podstawie do�wiadcze�, wynikaj�cych z udzie- lania pomocy psychologicznej osobom, zg�aszaj�cym si� do O�rodka Interwencji Kryzysowej w Krakowie. Przy pisaniu napotykali�my wiele trudno�ci terminologicznych. Poj�cia stresu, kryzysu czy rodziny w kryzysie s� trudne do prostego i jednoznacznego zdefiniowania. Pragn�c, by prezentowana wiedza mog�a by� u�yteczna w praktyce, �wiadomie zrezygnowali�my ze szczeg�owych rozwa�a� teoretycznych na rzecz prostoty definicji i sformu�owa�. Opisuj�c kryzys, zajmujemy si� zar�wno samym cz�owiekiem, jak i sytuacj�, w jakiej si� znalaz�. Kryzysu do�wiadcza bowiem konkretny 14 Wanda Badura-Madej cz�owiek, posiadaj�cy okre�lon� osobowo�� i histori� �ycia, a nie ano- nimowy �klient". Ten ostatni termin jest u�ywany w literaturze angiel- skoj�zycznej na okre�lenie osoby, kt�rej udziela si� pomocy. Chocia� w Polsce ma on nieco inne zabarwienie emocjonalne, w niniejszej pracy pos�ugujemy si� nim dla oszcz�dno�ci j�zykowej i podkre�lenia specyfiki instytucji o�rodka interwencji kryzysowej. W pierwszych rozdzia�ach pracy omawiamy podstawowe poj�cia i problemy teorii kryzysu i interwencji kryzysowej. W kolejnych przedstawiamy problemy, wi���ce si� z kryzysem w rodzinie, kryzy- sem ma��e�skim, przemoc�, wydarzeniami traumatycznymi, �a�ob� i samob�jstwami. Ostatni rozdzia� po�wi�camy zagadnieniu emocjo- nalnego obci��enia prac� i sposob�w radzenia sobie z nim. W pracy wiele razy podkre�lamy warto�� wsparcia spo�ecznego w radzeniu sobie z r�nymi problemami. W naszym przypadku wspar- ciem takim s�u�y� zesp� pracownik�w krakowskiego O�rodka Inter- wencji Kryzysowej, kt�rym chcemy podzi�kowa� za liczne dyskusje merytoryczne oraz serdeczn� atmosfer� i zaanga�owanie w pomaganie ludziom, zg�aszaj�cym si� po pomoc. Dzi�kujemy te� doc. Czes�awowi Czabale z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie oraz dr. Ewie Jaworskiej-Fra�czak z Kra- kowa za cenne uwagi merytoryczne. Waldemarowi Czy�owi dzi�ku- jemy za pomoc w przygotowaniu tekstu do druku, a Agnieszce i Szy- monowi Madejom za �yczliw� pomoc przy opracowywaniu ostatecznej wersji pracy. Najwi�cej zawdzi�czamy jednak wszystkim tym, kt�rym udziela- li�my pomocy. Dzi�ki ich pot�dze ducha, wiemy, �e nie ma takiej sytuacji, w kt�rej pomoc by�aby niemo�liwa! Wanda Badura-Madej ROZDZIA� I Wanda Badura-Madej PODSTAWOWE POJ�CIA TEORII KRYZYSU I INTERWENCJI KRYZYSOWEJ Potoczne i psychologiczne rozumienie terminu �kryzys". Definicja i rozpoznawanie kryzysu. Rodzaje sytuacji kryzysowych: kryzysy przemiany (teorie Caplana, Eriksona i Lazarusa), kryzysy sytuacyj- ne, kryzysy chroniczne. Radzenie sobie z kryzysem: koncepcje Eri- ksona, Janisa i Manna, Lazarusa, Caplana. Interwencja kryzyso- wa: definicja i zasady. Podsumowanie: podstawowe zasady teorii kryzysu i interwencji kryzysowej. 1.1. Potoczne rozumienie terminu �kryzys" Kryzys jest poj�ciem popularnym i cz�sto u�ywanym w j�zyku potocznym na okre�lenie wielu sytuacji, kiedy co� gwa�townie ulega zmianie, czemu towarzysz� negatywne emocje. W medycynie kryzy- sem nazywane jest nag�e pogorszenie si� stanu chorego. M�wi si� te� cz�sto o kryzysie warto�ci, kryzysie rodziny, kryzysie spo�ecznym i ekonomicznym. Termin kryzys pochodzi z j�zyka greckiego. Jego �r�d�os��w, kri- no, oznacza wyb�r, decydowanie, w formie zwrotnej za� � zmaganie si�, walk�, w kt�rej konieczne jest dzia�anie pod presj� czasu. W�ady- s�aw Kopali�ski (1989) wyja�nia kryzys, zgodnie z jego greckim �r�d�os�owem, jako okres prze�omu, przesilenia, decyduj�cych zmian. Tre�� s�owa crisis w j�zyku angielskim poszerza si� dodatkowo o takie 16 Wanda Badura-Madej cechy, jak nag�o��, urazowo�� i subiektywne konsekwencje urazu w postaci negatywnych prze�y� (J. Bomba, 1994). Tak wi�c kryzys wed�ug s�ownikowych definicji to: � punkt zwrotny na lepsze lub gorsze; � znacz�ce emocjonalne zdarzenie lub radykalna zmiana statusu w �yciu cz�owieka; � chwila, gdy decyduje si�, czy dana sprawa lub dzia�anie b�dzie post�powa� dalej, ulegnie modyfikacji czy te� zostanie zako�- czone; � stan cierpienia z towarzysz�cymi uczuciami zagro�enia i l�ku, prze�ywanymi w zwi�zku z wy�ej wymienionym zdarzeniami. 1.2. Psychologiczne rozumienie kryzysu Wiedza psychologiczna na temat kryzysu jest budowana od oko�o pi��dziesi�ciu lat. Nie ma jednolitej teorii kryzysu. Sk�adaj� si� na ni� wielorakie w�tki, tak teoretyczne, jak i wynikaj�ce z praktyki klinicz- nej. W teorii kryzysu � podobnie jak w teorii stresu � podstawowym za�o�eniem jest zasada homeostazy i potrzeba jej zachowania w syste- mie, w kt�rym �yje cz�owiek. Oznacza to, �e w odpowiedzi na wyda- rzenia zagra�aj�ce utrzymaniu r�wnowagi narastaj� w cz�owieku uczu- cia niepokoju i napi�cia. 1.2.1. Definicja kryzysu Wed�ug aktualnych koncepcji psychologicznych,'kryzys �znacz� przej�ciowy stan nier�wnowagi wewn�trznej, wywo�any przez kryty- czne wydarzenie b�d� wydarzenia �yciowe, wymagaj�cy istotnych zmian i rozstrzygni��. Krytyczne wydarzenia �yciowe w literaturze psychologicznej s� opisywane jako (M. Adamczak, 1992): � wydarzenia emocjonalnie znacz�ce, wyodr�bnione z toku co- dzienno�ci (np. urodzenie si� dziecka, �mier� bliskiej osoby w rodzinie); � wydarzenia, kt�re wymuszaj� zmian� w dotychczasowym fun- kcjonowaniu osoby w rodzinie, w �yciu spo�ecznym, w stosun- ku do �wiata i w�asnej osoby (np. przej�cie na emerytur� osoby aktywnej zawodowo, dla kt�rej praca by�a najwi�ksz� warto- �ci�, wywo�a kryzys i konieczno�� zmiany nawyk�w dnia co- dziennego); � wydarzenia mog�ce mie� zar�wno pozytywne (�lub), jak i ne- gatywne (zdrada ma��e�ska) zabarwienie emocjonalne. Obci��eniem dla r�wnowagi psychicznej cz�owieka jest du�a licz- ba wydarze� krytycznych, zag�szczenie w czasie oraz ich negatywna ocena. 1.2.2. Rozpoznawanie kryzysu W praktyce termin�w �stres" i �kryzys" u�ywa si� cz�sto zamien- nie. Nie s� to jednak poj�cia to�same1. Wyst�pienie wymienionych poni�ej cech oznacza, �e z du�ym prawdopodobie�stwem mamy do czynienia z kryzysem (G. Parry, 1990): � obecno�� ostrego wydarzenia krytycznego lub przewlek�ego stresu; � odczuwanie wydarzenia jako nieoczekiwanego; � spostrzeganie sytuacji jako utraty, zagro�enia lub wyzwania; � do�wiadczenie przez osob� negatywnych emocji i prze�y�; � poczucie niepewno�ci co do przysz�o�ci; � poczucie utraty kontroli; � nag�e naruszenie rutynowych sposob�w zachowania, rytmu dnia, przyzwyczaje�; � stan napi�cia emocjonalnego trwaj�cy przez pewien czas (naj- cz�ciej od dw�ch do sze�ciu tygodni, czasem nawet kilka miesi�cy); � konieczno�� zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowa- nia. 1.3. Rodzaje sytuacji kryzysowych Dla uporz�dkowania r�norodnych sytuacji i wydarze� kryzyso- wych u�yteczny jest podzia� zaproponowany przez J. Cullberga (G, Sonneck, 1985): 1. Kryzysy przemiany (rozwojowe, normatywne). 2. Kryzysy sytuacyjne (traumatyczne). 3. Kryzysy chroniczne. 1 Obszerne om�wienie problematyki stresu znajduje si� w pracy: J.F. Te- relak, Stres psychologiczny, Bydgoszcz 1995. 18 Wanda Badura-Madej 1.3.1. Kryzysy przemiany Kryzysy przemiany s� nieod��czn� cz�ci� �ycia, dotycz� nas wszystkich, s� spodziewane, a nawet po��dane, a poniewa� zawsze wymagaj� zmiany i podejmowania nowych r�l i zada�, towarzyszy im napi�cie emocjonalne. Najcz�ciej w�r�d kryzys�w przemiany wymie- nia si� opuszczenie domu rodzinnego, zawarcie ma��e�stwa, podj�cie pracy, uko�czenie szko�y, przej�cie na emerytur�. Kryzysy zwi�zane z tymi wydarzeniami zosta�y opisane najpe�niej przez Geralda Caplana. Odmian� kryzys�w normatywnych s� kryzysy rozwojowe, opisane przez Ericha Eriksona. Klasyczna teoria kryzysu Caplana Poj�cie kryzysu do psychiatrii i psychoterapii wprowadzi� w roku 1964 ameryka�ski psychiatra Caplan, uwa�any za jednego z tw�rc�w interwencji kryzysowej. W swoich rozwa�aniach skoncentrowa� si� wok� specyfiki i dynamiki reakcji emocjonalnych w sytuacji kryzy- sowej. Za znak rozpoznawczy kryzysu uzna� istnienie wydarzenia, wywo�uj�cego reakcj� emocjonaln�. Wed�ug Caplana sytuacja staje si� kryzysowa, je�eli osoba napotyka na takie przeszkody w realizacji wa�nych cel�w �yciowych, kt�rych nie jest w stanie pokona�, pos�u- guj�c si� znanymi sobie sposobami. Konsekwencj� jest utrata r�wno- wagi i dezorganizacja, co z kolei wymusza zmian�. Przyczynami kry- zysu mog� by� wydarzenia spostrzegane jako negatywne (zdrada, zwolnienie z pracy), ale i wydarzenia oceniane powszechnie jako po- zytywne (urodzenie d�ugo oczekiwanego dziecka). Cz�sto kryzysy rozwojowe nie rozpoczynaj� si� nagle, lecz rozwijaj� si� w ci�gu kilku dni lub tygodni. Wed�ug Caplana reakcja kryzysowa przebiega w czterech fazach: � Faza pierwsza: W konfrontacji z wydarzeniem stwarzaj�cym problem, osobiste zdolno�ci i umiej�tno�ci, a tak�e sprawdzone �r�d�a pomocy okazuj� si� niewystarczaj�ce, co prowadzi do napi�� i niepokoj�w. � Faza druga: Osoba w kryzysie uznaje, �e nie jest w stanie prze- zwyci�y� trudno�ci, prze�ywa siebie jako pokonan�, st�d te� obni�a si� jej poczucie w�asnej warto�ci, a wzrasta napi�cie. � Faza trzecia: Napi�cie powoduje mobilizowanie wszystkich re- zerw psychicznych, aby znale�� nowe sposoby rozwi�zywania problemu. W rezultacie dochodzi b�d� do przezwyci�enia kry- zysu i odzyskania poczucia r�wnowagi, b�d� � je�li pr�by okazuj� si� nieskuteczne � do zaprzeczenia istniej�cym trudno- Podstawowe poj�cia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 19 �ciom. Pojawia si� wtedy niebezpiecze�stwo przej�cia kryzysu w stan chroniczny. Je�li za� wysi�ek osoby nie doprowadza ani do przezwyci�enia kryzysu, ani do zaprzeczenia, dochodzi do czwartej fazy. � Faza czwarta: Napi�cie staje si� trudne do zniesienia. Cz�owiek mo�e sprawia� zewn�trznie wra�enie osoby panuj�cej nad sytu- acj�, jednak zniekszta�cone spostrzeganie rzeczywisto�ci oraz wycofanie si� z kontakt�w spo�ecznych prowadz� do dezorgani- zacji i chaosu wewn�trznego. Mo�e si� ujawni� wiele zachowa�, kt�re s� wentylem dla negatywnych emocji, na przyk�ad nadpo- budliwo��, tendencje samob�jcze, nadu�ywanie alkoholu. Poznawcza koncepcja kryzysu Lazarusa Richard Lazarus proponuje interakcyjny model analizy stresu i kry- tycznych wydarze� �yciowych (za H. S�kow�, 1993). Uwa�a on, �e natura reakcji emocjonalnej u danej osoby zale�y od znaczenia, jakie przypisuje ona sytuacji lub wydarzeniu. Potencjalnym �r�d�em kryzysu jest wi�c subiektywna interpretacja sytuacji �yciowych i w�asnych mo�liwo�ci, a nie waga samego wydarzenia. Kryzys nast�puje wtedy, gdy cz�owiek ocenia sytuacj� jako bardzo zagra�aj�c� i gdy nie znaj- duje sposobu poradzenia sobie z ni�. Psychoanalityczna teoria rozwoju osobowo�ci Eriksona Erich Erikson, jeden z najbardziej znanych i cenionych psycho- analityk�w ameryka�skich, opisa� rozw�j cz�owieka poprzez kolejno nast�puj�ce po sobie kryzysy. Kryzys wed�ug Eriksona to okres rozstrzygaj�cy, w kt�rym cz�o- wiek charakteryzuje si� zar�wno wzmo�onym potencja�em rozwojo- wym, jak i wi�ksz� podatno�ci� na dekompensacj� psychiczn� i soma- tyczn�. Przyczynami kryzys�w s� sprzeczno�ci i konflikty mi�dzy struktur� pop�dow� cz�owieka a wymaganiami otoczenia. Kryzys roz- wojowy przebiega w trzech fazach: powstawania i narastania proble- m�w; szczeg�lnej wra�liwo�ci, w kt�rej cz�sto dochodzi do zachowa� regresywnych; rozwi�zania problemu, gdy zostan� pokonane sprzecz- no�ci mi�dzy wymaganiami otoczenia a mo�liwo�ciami ego jednostki. Rozw�j cz�owieka przebiega � wed�ug Eriksona � w kolejno nast�puj�cych po sobie stadiach, z kt�rych ka�de wnosi now� jako�� do stosunku cz�owieka wobec siebie i �wiata (M. Orwid, 1981): 20 Wanda Badura-Madej 1. Ufno�� � nieufno�� (1. rok �ycia) Tworzy si� podstawowa postawa uczuciowa wobec otoczenia i w�asnej osoby, rozci�gaj�ca si� mi�dzy ufno�ci� i poczuciem bezpie- cze�stwa, kiedy potrzeby dziecka s� zaspokajane, a nieufno�ci�, l�- kiem i podejrzliwo�ci�, kiedy wyst�puj� niedostatki w opiece. 2. Autonomia a wstyd i zw�tpienie (2.-3. rok �ycia) Dzi�ki post�puj�cemu rozwojowi motorycznemu i umys�owemu, dziecko nabiera nowych umiej�tno�ci i mo�liwo�ci panowania nad swoimi pop�dami, potrzebami i otoczeniem. Cieszy go samodzielne dzia�anie, chce wszystko robi� samo. Je�eli rodzice rozumiej� t� po- trzeb� autonomicznego dzia�ania i toleruj� j�, tworzy si� poczucie autonomii, czyli poczucie panowania nad swoimi impulsami oraz nad otoczeniem. Je�eli rodzice s� zbyt niecierpliwi i robi� za dziecko to, co ono samo potrafi, albo s� zbyt szorstcy i krytyczni � w dziecku umacnia si� poczucie wstydu i w�tpliwo�ci. 3. Inicjatywa �poczucie winy (4.-5. rok �ycia) Jest to okres rywalizacji z innymi. Dziecko wykazuje du�� samo- dzielno�� i inicjatyw� w podejmowaniu wielu zabaw; obdarzane swo- bod� i mo�liwo�ciami organizowania zabaw uczy si� szybko inicjowa- nia r�nych aktywno�ci. Je�eli dziecko czuje, �e rodzice uwa�aj� je za natr�ta, a jego zabawy za g�upie, ro�nie w nim poczucie winy. 4. Pracowito�� � poczucie ni�szo�ci (6.-12. rok �ycia) Dziecko koncentruje si� na �wiecie zewn�trznym i dzia�aniu. Jest to okres, w kt�rym odczuwa ono potrzeb� zdobycia uznania za wyko- nane zadanie. Zach�canie dzieci do majsterkowania, wykonywania praktycznych czynno�ci, nagradzanie ich wynik�w � wszystko to pog��bia zmys� pracowito�ci. Nadmiar krytyki lub brak zainteresowa- nia wywo�uje poczucie ni�szo�ci i zniech�cenie. 5. Adolescencyjny kryzys to�samo�ci (13.-18. rok �ycia) Aby okre�li�, kim w naszym mniemaniu jeste�my, musimy odej�� emocjonalnie od rodzic�w. Wymaga to rozwini�tych si� ego: ufno�ci, �e �wiat jest miejscem dostatecznie bezpiecznym dla realizacji naszych mo�liwo�ci; autonomii, dzi�ki kt�rej ufamy samym sobie; inicjatywy i pracowito�ci. Je�eli zr�by dzieci�stwa by�y solidne, tworzymy silne poczucie w�asnej to�samo�ci, czyli poczucie tego, kim jeste�my, jacy byli�my i jacy chcemy by�. W przeciwnym razie nie osi�gamy poczu- cia silnej to�samo�ci, mocniejsze jest poczucie niewiedzy, kim jeste- �my. 6. Intymno�� izolacja (19.-30. rok �ycia) Istot� tego okresu jest rozwijanie umiej�tno�ci nawi�zania intym- nych, bliskich relacji z innymi lud�mi bez utraty w�asnej to�samo�ci. Dotyczy to zar�wno relacji z p�ci� przeciwn�, jak i przyja�ni. Przeci- wie�stwem jest �ycie w prze�wiadczeniu, �e jest si� samotnym i zda- nym wy��cznie na w�asne si�y. 7. Tw�rczo�� � stagnacja, kryzys wieku �redniego (31.-50. rok �ycia) Jest to okres tworzenia nowego poczucia celu, kiedy przechodzimy od �z�udzenia pewno�ci" do �pewno�ci z�udzenia". �ycie rozgrywa si� w wymiarach troski o innych (poczucia odpowiedzialno�ci za los in- nych, nie tylko z najbli�szej rodziny) lub koncentracji na sobie i za- spokajaniu w�asnych wyg�d, niemo�no�ci przekroczenia swoich w�as- nych granic. 8. Integralno�� rozpacz (od 51. roku �ycia) Integralno�� zak�ada dodatni bilans �yciowy, pogodzenie si� ze sko�czono�ci� w�asnego istnienia. Je�eli cz�owiek nie potrafi zaakcep- towa� swojego �ycia, pojawia si� rozpacz i l�k przed �mierci�. Potrze- bujemy m�dro�ci wynikaj�cej z wieku i do�wiadczenia, by patrze� na �wiat ca�o�ciowo. Dlaczego warto zna� teori� rozwoju osobowo�ci Eriksona i jak j� wykorzysta� w praktyce? Nale�y pami�ta�, �e: � �ycie cz�owieka jest ci�g�� zmian�. Rozwi�zanie problem�w w jednym stadium nie zabezpiecza osoby przed konfrontacj� z nimi w stadiach p�niejszych. W ka�dym okresie sprawdza- my, wzmacniamy lub os�abiamy poszczeg�lne umiej�tno�ci i wymiary naszej osoby: ufno�� � nieufno��, autonomi� � w�tpliwo�ci, inicjatyw� � poczucie winy, pracowito�� � po- czucie ni�szo�ci, poczucie to�samo�ci itd. Dlatego te� dzi�ki otoczeniu cz�owiek ma ogromne mo�liwo�ci zmiany i wyr�w- nania brak�w rozwojowych z poprzednich okres�w �ycia; � spos�b radzenia sobie w nowej sytuacji zale�y od tego, jak post�powano z nami w dzieci�stwie i jakie nabyli�my umiej�t- no�ci. Na przyk�ad, kiedy zostajemy rodzicami, ujawniaj� si� nasze nie rozwi�zane problemy rozwojowe i nie zaspokojone potrzeby. To dlatego doros�ym, wychowanym w rodzinach dys- 22 Wanda Badura-Madej funkcyjnych, trudno by� dojrza�ymi rodzicami; normatywny kryzys to�samo�ci u dojrzewaj�cego dziecka mo�e uruchomi� u rodzica nie rozwi�zane problemy z okresu dojrzewania. Po- dobnie na skutek urazu lub nieszcz�cia mog� si� ujawni� niekonstruktywne sposoby rozwi�zania poszczeg�lnych faz rozwojowych dzieci�stwa; � indywidualne kryzysy rozwojowe nak�adaj� si� na siebie, na przyk�ad kryzys nastolatka wsp�wyst�puje z kryzysem wieku �redniego rodzica, co powoduje w rodzinie szczeg�lnie du�e napi�cie emocjonalne. 1.3.2. Kryzysy sytuacyjne (traumatyczne) Kryzysy sytuacyjne (przez niekt�rych nazywane losowymi, incy- dentalnymi b�d� traumatycznymi, je�eli wywo�ane s� przez silne, urazowe wydarzenia) wyst�puj� w wyniku pojawienia si� zewn�trz- nych, najcz�ciej nieoczekiwanych wydarze�. Zagra�aj� one poczuciu to�samo�ci, bezpiecze�stwa, a tak�e zdrowiu i �yciu. Nale�� do nich �mier� najbli�szej osoby, nag�e inwalidztwo, katastrofa, utrata pracy, nag�e zagro�enie dla zwi�zku, jak na przyk�ad zdrada, rozpoznanie powa�nej choroby somatycznej. Literatura na temat kryzys�w traumatycznych jest bogata. Pocz�- wszy od Ericha Lindemanna, kt�ry w 1944 roku opisa� reakcj� �a�oby u ofiar po�aru w klubie nocnym w Bostonie, poprzez badania nad skutkami r�norodnych sytuacji skrajnie urazowych, jak na przyk�ad reakcji posttraumatycznej u ofiar katastrof, wojny, Holocaustu, do literatury wiktymologicznej dotycz�cej opisu reakcji u ofiar przemocy1. Przebieg reakcji kryzysowej w kryzysach sytuacyjnych W kryzysach sytuacyjnych reakcja kryzysowa przebiega w czte- rech fazach: 1. Faza szoku, w kt�rej podstawowym jest mechanizm zaprzecze- nia. �ycie zewn�trzne mo�e sprawia� wra�enie uporz�dkowanego, natomiast w psychice panuje chaos i silne pobudzenie. Pojawiaj� si� bezsensowne dzia�ania lub rodzaj odr�twienia z zaburzeniami konta- ktu. 2. Faza reakcji emocjonalnej, gdy nast�puje konfrontacja z rzeczy- wisto�ci�. Osoba pr�buje przystosowa� si� do nowej rzeczywisto�ci, O kryzysach traumatycznych szerzej traktuje rozdzia� VIII. Podstawowe poj�cia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 23 stosuj�c mechanizmy zaprzeczania, wyparcia, racjonalizacji. Wszy- stkie uczucia s� bardzo intensywne. Je�eli wsparcie spo�eczne jest niewystarczaj�ce lub osoba znajduje si� w pustce, istnieje niebezpie- cze�stwo fiksacji i przej�cia kryzysu w stan chroniczny. Je�eli osoba ma wsparcie ze strony innych, poziom emocji obni�a si� i mo�liwa jest refleksja, dotycz�ca przyczyny kryzysu i jego konsekwencji. 3. Faza pracy nad kryzysem. Osoba wyzwala si� spod dominacji traumatycznych prze�y�, pojawia si� zainteresowanie przysz�o�ci�. Granica mi�dzy fazami jest p�ynna i wyst�puje naprzemiennie, aczkol- wiek silne reakcje emocjonalne s� rzadsze i mniej intensywne. 4. Faza nowej orientacji, kiedy zostaje odbudowane poczucie w�asnej warto�ci, dochodzi do nawi�zania nowych zwi�zk�w, a wyda- rzenie traumatyczne wzbogaca do�wiadczenie �yciowe cz�owieka. 1.3.3. Kryzysy chroniczne Do kryzys�w chronicznych dochodzi, je�eli,zamiast rozwi�zania kryzysu przemiany osoba wycofa�a si� lub zastosowa�a patologiczne rozwi�zania, lub te� � w przypadku kryzysu traumatycznego � za- ' trzyma�a si� w tzw. fazie reakcji emocjonalne) (G. Sonneck, 1985). r Do typowego obrazu kryzysu chronicznego zalicza si� nast�puj�ce /cechy: brak umiej�tno�ci radzenia sobie, bierno��, bezradno��, brak motywacji do zmiany � mimo pozornej wsp�pracy� sk�onno�� do wycofywania si�, rezygnacja z odpowiedzialno�ci, pogorszenie relacji spo�ecznych.' Ludzie w kryzysach chronicznych wykazuj� postawy unikania. Czuj� l�k przed kontaktami i wysi�kiem, poniewa� riie maj� motywacji : do zmiany. Ich'aktywno�� sprowadza si� cz�sto do u�alania si� nad sob� i oskar�ania innych. Nastr�j jest zazwyczaj obni�ony, z licznymi ' dolegliwo�ciami somatycznymi^ Czasami otoczenie wzmacnia nieadaptacyjne sposoby radzenia sobie z kryzysem; na przyk�ad nadanie osobie w kryzysie etykiety chorego utrwala jej poczucie bezradno�ci i zale�no�ci. Cz�sto kryzysy chroniczne przypominaj� kryzysy ostre. W prakty- ce wa�ne jest ich zr�nicowanie, poniewa� zastosowanie interwencji skutecznej w kryzysach ostrych jest niekorzystne w kryzysach chroni- cznych � wzmaga bezradno�� i zale�no��. Przy kryzysach chronicz- nych, poza bezpo�redni� pomoc�, wa�ne jest wzmocnienie motywacji do g��bszej zmiany �ycia, co ju� wymaga psychoterapii. W r�nicowaniu obu typ�w kryzysu pomocna jest odpowied� na pytanie o czas trwania obecnych trudno�ci. Kryzys ostry wyst�puje 24 Wanda Badura-Madej w okresie do 6-8 tygodni od wydarzenia krytycznego. Natomiast w kryzysie chronicznym odst�p czasowy jest d�u�szy, czasem nawet kilkuletni. Samo sformu�owanie �kryzysy chroniczne" mo�e budzi� zastrze- �enia, poniewa� na przyk�ad na okre�lenie skutk�w patologicznych sposob�w rozwi�zania kryzys�w rozwojowych w j�zyku psychopato- logii u�y� mo�na terminu �reakcja nerwicowa", �zaburzenia zachowa- nia" czy �zaburzenia osobowo�ci". Inaczej ni� w paradygmacie medy- cznym, termin �kryzys" zwraca my�lenie diagnostyczne w kierunku analizy wydarzenia i sposob�w radzenia sobie, a dzia�ania interwen- cyjne i terapeutyczne ku wypracowywaniu motywacji do zmiany. 1.4. Radzenie sobie z kryzysem Poj�cie radzenia sobie (coping) wesz�o na trwa�e do praktyki interwencji kryzysowej. W literaturze psychologicznej, dotycz�cej krytycznych wydarze� �yciowych i stresu, pojawi�y si� w latach sie- demdziesi�tych liczne prace na temat sposob�w radzenia sobie z trud- nymi sytuacjami. Wyb�r skutecznych sposob�w radzenia sobie z kryzysem zale�y w du�ej mierze od takich w�a�ciwo�ci psychicznych, jak szacunek dla samego siebie, poczucie skuteczno�ci w�asnego dzia�ania, zaufanie do : siebie, �atwo�� przystosowania si�, poczucie w�asnej warto�ci. Zale�y \ r�wnie� od wieku i p�ci, stanu zdrowia, minionych do�wiadcze�. Nie- \ powodzenie w przesz�o�ci w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami / obni�a mo�liwo�ci radzenia sobie w przysz�o�ci. 1.4.1. Mechanizmy radzenia sobie wed�ug Eriksona Wed�ug Eriksona, poj�cie radzenia sobie odnosi si� do osobistego, aktywnego wysi�ku podj�tego w celu obni�enia stresu i tworzenia nowych rozwi�za�. Radzenie sobie zak�ada d��enie do panowania nad sytuacj�, a nie wy��cznie obron� w�asnej osoby, jak to si� dzieje dzi�ki mechanizmom obronnym. Istniej� trzy elementy procesu radzenia sobie, kt�re nawzajem uzupe�niaj� si�: 1. Si�ganie do nowych �r�de� informacji, co pozwala na redefinicj� sytuacji b�d� ustalenie nowych sposob�w przeciwstawiania si� jej. 2. Umiej�tno�� zachowania kontroli nad emocjami. 3. Umiej�tno�� korzystania z zasob�w otoczenia. Podstawowe poj�cia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 25 1.4.2. Strategie radzenia sobie wed�ug Janisa i Manna J. Janis i L. Mann (M. Adamczak, 1992) opisuj� pi�� r�nych strategii reagowania na kryzysy �yciowe: 1. Osoba zapewnia sobie dobre samopoczucie dzi�ki nieprzyjmo- waniu informacji, dotycz�cych zagro�enia i straty. 2. Osoba przyjmuje biernie now� sytuacj� jako co� oczywistego. 3. Osoba przenosi odpowiedzialno�� na innych, selektywnie przyj- muje informacje, prezentuje my�lenie �yczeniowe. 4. Osoba po�piesznie poszukuje rozwi�zania trudno�ci, dokonuje impulsywnych wybor�w bez zastanowienia si� nad ich konsekwencjami. 5. Osoba poszukuje pe�nych informacji, alternatywnych sposob�w rozwi�za�, spostrzega problem wielostronnie. Wyb�r strategii radzenia sobie zale�y od mo�liwo�ci do�wiadcza- nia zmiany i/lub jej subiektywnej oceny. Optymalna dla danej osoby strategia radzenia sobie polega na odczuwaniu powagi wydarzenia kryzysowego, z uwzgl�dnieniem ryzyka podejmowania dzia�a� lub zahamowania aktywno�ci. W niekt�rych sytuacjach kryzysowych nie- zb�dne jest bezzw�oczne dzia�anie, podczas gdy w innych brak aktyw- no�ci jest bardziej po��dany. 1.4.3. Mechanizmy radzenia sobie wed�ug Lazarusa Lazarus definiuje mechanizmy radzenia sobie jako r�norodne zachowania osoby, zmierzaj�ce do pokonania kryzysu. Dzieli je na dwa typy: 1. Sposoby radzenia sobie polegaj�ce na koncentracji na w�asnej osobie i emocjach poprzez obni�anie napi�cia, fantazjowanie, ucieczk� od wspomnie�. 2. Sposoby radzenia sobie polegaj�ce na koncentracji na problemie poprzez poszukiwanie informacji, przeformu�owanie problemu, poszu- kiwanie alternatywnych sposob�w rozwi�za�. Do strategii radzenia sobie Lazarus zalicza zahamowanie dzia�ania (np. powstrzymanie si� od agresywnych reakcji), poszukiwanie infor- macji oraz zmiany w systemie poznawczym (zaprzeczanie, uspokaja- nie si�). Lazarus podkre�la, �e ocena adaptacyjno�ci sposob�w radzenia sobie powinna by� wysoce zindywidualizowana, uwzgl�dniaj�ca real- ne warunki �ycia cz�owieka i jego rozwoju, poniewa� to, co w danej sytuacji na danym etapie reakcji kryzysowej ma charakter adaptacyjny, w innej sytuacji jest nieadaptacyjne. Przyk�adowo, mechanizm izolacji 26 Wanda Badura-Madej Podstawowe poj�cia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 27 ma charakter adaptacyjny w fazie szoku na traumatyczne wydarzenie, lecz w p�niejszych fazach kryzysu staje si� nieadaptacyjny, blokuj�c mo�liwo�� pracy nad znalezieniem sensu zdarzenia i zwi�zanego z nim cierpienia. Zdaniem Lazarusa, cech� dobrego radzenia sobie z kryzysem jest plastyczno�� i realistyczno��. Podejmowane w�wczas dzia�ania zmie- niaj� sytuacj� na lepsz� i korzystniejsz� i/lub umo�liwiaj� kontrol� nad emocjami. 1.4.4. Radzenie sobie z kryzysem wed�ug Caplana Caplan wyr�nia pewne zachowania, kt�re sk�adaj� si� na skute- czne i nieskuteczne radzenie sobie z kryzysem (G. Parry, 1990). Co sprzyja radzeniu sobie z kryzysem? � aktywna eksploracja rzeczywisto�ci i poszukiwanie informacji; � wyra�anie pozytywnych i negatywnych emocji; � aktywne inicjowanie pomocy ze strony innych; � podzia� sytuacji problemowej na fragmenty i stopniowe ich rozwi�zywanie; � rozpoznawanie w sobie symptom�w zm�czenia i dezorganiza- cji, co u�atwia utrzymanie integracji i kontrol� nad codzienn� aktywno�ci�; � aktywne radzenie sobie z uczuciami i problemami lub akcepto- wanie ich, gdy nie mo�na ich zmieni�; � plastyczno�� i gotowo�� dokonania zmian w samym sobie; � podstawowe zaufanie do w�asnej osoby i ludzi oraz nadzieja, �e kryzys mo�na przezwyci�y�. Co nie sprzyja radzeniu sobie z kryzysem? � zaprzeczanie istnieniu sytuacji problemowej, s�dy �yczeniowe, fantazje, brak aktywnej postawy; � wypieranie negatywnych uczu�, zaprzeczanie im lub ich proje- kcja i oskar�anie innych; � og�lna dezorganizacja funkcjonowania, nie tylko pogorszenie funkcjonowania zawodowego, ale i ostre zaburzenia rytmu do- bowego i nawyk�w dnia codziennego; � wybuchy gwa�townych emocji i og�lny brak panowania nad sob� lub rezygnacja z jakiejkolwiek aktywno�ci; � nieszukanie pomocy u innych, a nawet nieakceptowanie jej, gdy si� j� otrzymuje; � poczucie przyt�oczenia problemami i stereotypowe reagowanie na nie. 1.4.5. Korzystanie ze wsparcia spo�ecznego jako spos�b radzenia sobie Opr�cz koncentracji na w�asnej osobie lub problemie, cennym sposobem radzenia sobie w sytuacji kryzysowej jest korzystanie ze wsparcia spo�ecznego. Przez wsparcie spo�eczne rozumie si� otrzymy- wanie pomocy ze strony znacz�cych bliskich os�b lub instytucji, w formie emocjonalnego oparcia, praktycznej pomocy, rady i informa- cji. Wsparcie spo�eczne ma dwojakiego rodzaju udzia� w sytuacjach kryzysowych: mo�e zmniejsza� wp�yw czynnika stresowego lub go niwelowa� na przyk�ad przez pomoc w percepcji sytuacji bardziej jako korzy�ci ni� straty, b�d� pomaga� w zachowaniu dobrego stanu fizy- cznego i psychicznego (np. przez umo�liwienie odreagowania napi�cia zwi�zanego z kryzysowym wydarzeniem). Brak systemu wsparcia spo- �ecznego obni�a odporno�� psychiczn� oraz mo�liwo�� poradzenia sobie z kryzysem. 1.5. Interwencja kryzysowa 1.5.1. Definicja Na interwencj� kryzysow� sk�adaj� si� r�ne formy pomocy psy- chologicznej, medycznej, socjalnej, prawnej, kt�re maj� na celu przy- wr�cenie r�wnowagi psychicznej po krytycznym wydarzeniu �ycio- wym. Interwencja kryzysowa, jako forma pomocy psychologicznej, po- lega na kontakcie terapeutycznym, skoncentrowanym na problemie wywo�uj�cym kryzys, czasowo ograniczonym, w kt�rym dochodzi do konfrontacji osoby z kryzysem i do jego rozwi�zania. Redukcja symp- tom�w i przywr�cenie r�wnowagi psychicznej zapobiega dalszej dez- organizacji. 1.5.2. Na czym polega interwencja kryzysowa? Najbardziej klasyczny model interwencji kryzysowej polega na zapewnieniu wsparcia emocjonalnego i poczucia bezpiecze�stwa, na pomocy w konkretnych sprawach, na zredukowaniu l�ku dzi�ki opie- ku�czo�ci w okresie, kiedy zaburzona jest jasno�� my�lenia i utrudnio- ne w�a�ciwe decyzje i dzia�ania. W interwencji istotna jest empatyczna odpowied� na potrzeby osoby w kryzysie. E.S. Shneidemann podkre- 28 Wanda Badura-Madej Podstawowe poj�cia teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 29 �la, �e interwencja musi mie� charakter praktyczny, nie jest to czas na wyszukane psychologiczne interpretacje, ale jest to czas na dzia�anie. Na praktyk� interwencji kryzysowej sk�adaj� si� najcz�ciej nast�- puj�ce dzia�ania: � udzielenie wsparcia emocjonalnego u�atwiaj�cego odreagowa- nie emocji; � konfrontowanie z rzeczywisto�ci� i przeciwdzia�anie tenden- cjom do zaprzeczania i zniekszta�cania, aby sformu�owa� naj- wa�niejszy w danym momencie problem do rozwi�zania; � dokonanie oceny dotychczasowych sposob�w radzenia sobie pod wzgl�dem ich przystosowawczego b�d� nieprzystoso- wawczego charakteru; � odwo�anie si� do sprawdzonych strategii radzenia sobie lub stworzenie nowych; � stworzenie planu pomocy. Specyficzne cechy interwencji kryzysowej: . �podj�cie pomocy niezw�ocznie po wydarzeniu b�d� tak szybko, i jak to jest mo�liwe; j� du�a intensywno�� kontakt�w; � skoncentrowanie na problemach �tu i teraz"; � ograniczenie czasowe (6-10 spotka� odbywanych z cz�stotli- wo�ci� przynajmniej raz na tydzie�); � strukturowane, aktywne, czasami dyrektywne dzia�anie osoby pomagaj�cej. Czego nale�y unika� w interwencji kryzysowej? � pocieszania, perswadowania, dawania rad^_l___ � t�umienia reakcji emocjonalnych (�nie p�acz" zamiast �mo�esz przy mnie p�aka�"); � wymuszania szybkich decyzji; � bagatelizowania ostrych objaw�w reakcji kryzysowej w postaci nieprzyjmowania posi�k�w, zaburze� snu, si�gania po alkohol i inne u�ywki; � zbyt wczesnego podawania lek�w uspokajaj�cych. 1.6. Podsumowanie: podstawowe zasady teorii kryzysu i interwencji kryzysowej 1. Sytuacje kryzysowe mog� zdarza� si� epizodycznie w trakcie �ycia osobom, rodzinom, grupom, spo�eczno�ciom i narodom. Sytu- acje kryzysowe s� zapocz�tkowane przez zagra�aj�ce wydarzenie. Mo�e to by� pojedyncza katastrofa albo seria nast�puj�cych po sobie znacz�cych wydarze�, kt�rych skutki kum