http://slowniki.pwn.pl/zasady/629734_1.html Spis tre�ci: I. OG�LNA CHARAKTERYSTYKA POLSKIEJ INTERPUNKCJI 1. ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE 2. CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI II. ZNAKI INTERPUNKCYJNE 3. ZNAKI ODDZIELAJ�CE. UWAGI OG�LNE 4. PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI 5. INNE ZASTOSOWANIA KROPKI 5.1. Kropka po skr�cie wyrazu 5.2. Kropka po inicja�ach imienia i nazwiska 5.3. Skr�t z kropk� lub wielokropek na ko�cu zdania 5.4. Kropka po cyfrach arabskich oznaczaj�cych liczebniki porz�dkowe 5.5. Pisownia dat 5.6. Kropka po liczbach arabskich lub rzymskich oraz literach wprowadzaj�cych wyliczenia 5.7. Kropka po tytule cz�ci dzie�a, np. rozdzia�u, podrozdzia�u, ust�pu 5.8. Kropka obok innych znak�w interpunkcyjnych 6. POMIJANIE KROPKI 6.1. Na kartach tytu�owych ksi��ek 6.2. Po tytu�ach rozdzia��w i podrozdzia��w 6.3. Po tytu�ach artyku��w w czasopismach 6.4. Po �ywej paginie (tzn. po tek�cie umieszczanym w nag��wku strony) 6.5. Po liczebnikach porz�dkowych pisanych cyframi rzymskimi 6.6. Mi�dzy sk�adnikami daty 6.7. Po liczebnikach porz�dkowych oznaczaj�cych godzin� 6.8. Po liczebnikach g��wnych 6.9. Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizyt�wkach i wywieszkach 6.10. Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach 6.11. Po skr�towcach 6.12. Po skr�tach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek pieni�nych 7. �REDNIK 7.1. �rednik w rozbudowanych wypowiedzeniach z�o�onych 7.2. �rednik zastosowany do oddzielania pojedynczych zda� 7.3. �rednik w zdaniach zawieraj�cych rozbudowane wyliczenia 8. PRZECINEK 8.1. Przecinek u�ywany pojedynczo lub podw�jnie 8.2. U�ycie my�lnik�w zamiast przecink�w A. Przecinek pomi�dzy zdaniami podrz�dnymi i nadrz�dnymi. Zasady og�lne 8.A.1. Oddzielanie zdania podrz�dnego (okre�laj�cego) 8.A.2. Wyrazy wprowadzaj�ce zdanie podrz�dne B. Przecinek pomi�dzy zdaniami podrz�dnymi i nadrz�dnymi. Zasady szczeg�owe 8.B.1. Po��czenia partyku�, sp�jnik�w, przys��wk�w ze sp�jnikami 8.B.2. Po��czenia przys��wk�w, zaimk�w lub wyra�e� przyimkowych ze sp�jnikami 8.B.3. Dwa s�siaduj�ce sp�jniki, sp�jnik i zaimek wzgl�dny 8.B.4. Imies��w zako�czony na -�c, -�szy, -wszy C. Przecinek pomi�dzy zdaniami wsp�rz�dnymi po��czonymi bezsp�jnikowo 8.C.1. Sposoby ��czenia zda� z�o�onych wsp�rz�dnie mog� 8.C.2. Zdania wsp�rz�dne bezsp�jnikowe D. Zdania wsp�rz�dne sp�jnikowe. Regu�y og�lne 8.D.1. Zdania wsp�rz�dne po��czone sp�jnikami: przeciwstawnymi, wynikowymi, synonimicznymi 8.D.2. Zdania wsp�rz�dne po��czone sp�jnikami: ��cznymi, roz��cznymi, wy��czaj�cymi E. Zdania wsp�rz�dne sp�jnikowe. Regu�y szczeg�owe 8.E.1. Sp�jniki ��czne, roz��czne, wy��czaj�ce z przys��wkami i zaimkami 8.E.2. Sp�jnik ��czny, roz��czny, wy��czaj�cy (oraz partyku�a czy) powt�rzone na pocz�tku dw�ch zda� wsp�rz�dnych 8.E.3. Sp�jnik lub zaimek wzgl�dny upodrz�dniaj�cy powt�rzone po sp�jniku ��cznym lub roz��cznym F. Przecinek mi�dzy cz�ciami zdania pojedynczego G. Przecinek mi�dzy cz�ciami zdania pojedynczego po��czonymi sp�jnikowo 8.G.1. Przecinek przed sp�jnikami: i, a (= i), oraz, tudzie�, lub, albo, b�d�, czy, ani, ni 8.G.2. Przecinek przed sp�jnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz (...) 8.G.3. Przecinek przed sp�jnikami powt�rzonymi, pe�ni�cymi identyczn� funkcj� H. Przecinek a wyra�enia por�wnawcze 8.H.1. Przed cz�onem por�wnawczym wprowadzonym przez wyrazy: jak, jakby, jako (...) 8.H.2. Przyk�adowe wyliczenia i wyszczeg�lnienia wprowadzane przez wyraz jak 8.H.3. Por�wnania paralelne (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; ten, co) 8.H.4. Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka I. Przecinek mi�dzy cz�ciami zdania pojedynczego po��czonymi bezsp�jnikowo 8.I.1. Przecinek mi�dzy po��czonymi bezsp�jnikowo jednorodnymi cz�ciami zdania 8.I.2. Przecinek przed cz�onami powtarzanymi J. Wyra�enia wprowadzaj�ce i wtr�cone 8.J.1. Przecinek w wyra�eniach wprowadzaj�cych wyja�nienia i wyliczenia 8.J.2. Wyra�enia typu: na przyk�ad, chyba, przynajmniej (...) 8.J.3. Wyrazy i wyra�enia oznaczaj�ce stosunek osoby m�wi�cej do tre�ci wypowiedzi 8.J.4. Kr�tkie wyra�enia maj�ce form� zda� g��wnych (...) 8.J.5. Wyrazy i wyra�enia nie b�d�ce cz�ciami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem) 8.J.6. Wtr�cone cz�ony zda� z�o�onych i pojedynczych 8.J.7. Przecinek po wyrazach wyra�aj�cych okrzyk 9. ZNAKI PROZODYCZNE, EMOTYWNE ORAZ ZNAKI OPUSZCZENIA. UWAGI OG�LNE 10. WIELOKROPEK 10.1. Zasady u�ycia 10.2. Przed wyrazami, kt�rych czytelnik nie mo�e w okre�lonym kontek�cie oczekiwa� 10.3. Wielokropek umieszczony w nawiasie kwadratowym 10.4. Wielokropek obok innych znakach interpunkcyjnych 11. MY�LNIK 11.1. My�lnik u�ywany do zaznaczenia domy�lnego cz�onu zdania 11.2. My�lnik u�yty zamiast domy�lnych czasownik�w jest, s�, przed zaimkiem to 11.3. My�lnik przed wyra�eniem, ujmuj�cym w spos�b og�lny, to, co zosta�o wcze�niej powiedziane szczeg�owo 11.4. My�lnik u�ywany do oznaczenia momentu zawieszenia g�osu 11.5. My�lnik w miejscu, w kt�rym pojawia si� element nieoczekiwany, zaskakuj�cy 11.6. My�lnik po bardziej rozbudowanych cz�onach zdania 11.7. My�lnik i wtr�cenia 11.8. My�lnik i uwagi wtr�cone 11.9. My�lnik i wypowied� narratora 11.10. My�lnik w wyliczeniach 11.11. My�lnik obok innych znakach interpunkcyjnych 11.12. My�lnik pomi�dzy cyframi oznaczaj�cymi warto�� przybli�on� 11.13. Zestawienie dw�ch wyraz�w o znaczeniach przeciwstawnych 11.14. U�ycie my�lnika dla unikni�cia dwuznaczno�ci 12. PYTAJNIK 12.1. Pytajnik na ko�cu zda� pytaj�cych 12.2. Pytajnik w zdaniach pytajnych roz��cznych 12.3. Pytajnik w zdaniach z�o�onych 12.4. Pytajnik w nawiasie 12.5. Pytajnik zast�puj�cy znaki interpunkcyjne oddzielaj�ce 12.6. ��czenie pytajnika z wykrzyknikiem 12.7. Pytajnik na ko�cu i w �rodku zdania 13. WYKRZYKNIK 13.1. Znak wykrzyknienia po wszelkich okrzykach, zawo�aniach (...) 13.2. Znak wykrzyknienia wielokrotnie powt�rzony 13.3. Znak wykrzyknienia w zdaniach rozpoczynaj�cych si� od wo�acza (...) 13.4. U�ycie wykrzyknika zamiast kropki 13.5. Znak wykrzyknienia w tytu�ach utwor�w i rozdzia��w 13.6. Wykrzyknik w nawiasie 13.7. Wykrzyknik po pytajniku 14. DWUKROPEK 14.1. Dwukropek u�ywany do przytoczenia czyich� lub w�asnych s��w 14.2. Dwukropek u�ywany do wymienienia wyraz�w, zwrot�w, obja�nianych nast�pnie w tek�cie 14.3. Dwukropek a wyliczenie szczeg��w 14.4. Dwukropek i podmiot szeregowy 14.5. Dwukropek i zapowiedzi w postaci: jednym s�owem, s�owem, innymi s�owy, inaczej m�wi�c itp. 14.6. Dwukropek i zdania, przynosz�ce wyja�nienie lub uzasadnienie zdania poprzedzaj�cego 14.7. Dwukropek i przydawki rzeczowne 15. NAWIAS 15.1. Nawiasy i wypowiedzi uzupe�niaj�ce lub obja�niaj�ce tekst g��wny 15.2. Nawiasy i wtr�cone przyk�ady i obja�nienia 15.3. Nawias okr�g�y zamykaj�cy po liczbach i literach b�d�cych sk�adnikami wyliczenia 15.4. U�ycie nawiasu kwadratowego 15.5. Nawias kwadratowy do oznaczania zapisu fonetycznego 15.6. Nawias okr�g�y lub kwadratowy i dane bibliograficzne cytatu lub �r�d�a 15.7. Nawias obok innego znaku interpunkcyjnego 16. CUDZYS��W A. Uwagi szczeg�owe i zalecenia 16.A.1. Cudzys�owy ostrok�tne 16.A.2. Cudzys��w z�o�ony z apostrof�w 16.A.3. Cudzys�owy definicyjne B. U�ycie cudzys�owu jako znaku cytowania 16.B.1. Cudzys��w i przytoczenia 16.B.2. Sytuacja gdy tekst cytowany zosta� wyr�niony za pomoc� innego rodzaju czcionek 16.B.3. Sytuacja gdy w obr�b cytatu wprowadzono jakie� komentarze C. U�ycie cudzys�owu ze wzgl�d�w znaczeniowo-stylistycznych 16.C.1. Cudzys��w zastosowany dla wyodr�bnienia wyraz�w u�ytych ironicznie 16.C.2. Cudzys��w u�yty do wyodr�bnienia w tek�cie wyrazu obcego stylistycznie 16.C.3. Cudzys��w u�yty do wyodr�bnienia niekt�rych nazw w�asnych D. Zbiegni�cie si� cudzys�owu z innym znakiem interpunkcyjnym 16.D.1. Cudzys��w i kropka 16.D.2. Cudzys��w i znak zapytania 16.D.3. Cudzys��w i wielokropek, je�li cytat zosta� urwany 16.D.4. Cudzys��w i wielokropek, je�li wielokropek jest cz�ci� cytowanego tekstu 17. INTERPUNKCJA POLSKA � PODSUMOWANIE NIEKT�RE ORZECZENIA KOMISJI KULTURY J�ZYKA I RADY J�ZYKA POLSKIEGO PAN ORTOGRAFIA INTERPUNKCJA Poradnia j�zykowa - pytania i odpowiedzi I. OG�LNA CHARAKTERYSTYKA POLSKIEJ INTERPUNKCJI 1. ZNAKI INTERPUNKCYJNE I ICH FUNKCJE W j�zyku polskim u�ywamy dziesi�ciu znak�w interpunkcyjnych. S� to: kropka, �rednik, przecinek, dwukropek, my�lnik (pauza), wielokropek, znak zapytania (pytajnik), znak wykrzyknienia (wykrzyknik), nawias i cudzys��w. Podstawow� funkcj� j�zyka jest funkcja komunikatywna, dlatego te� za podstawowy cel interpunkcji nale�y uzna� zapewnienie tekstowi pisanemu jednoznaczno�ci i u�atwienie jego poprawnego odbioru. Oznacza to, �e w razie w�tpliwo�ci zwi�zanych z przestankowaniem nale�y przede wszystkim uwzgl�dni� zasad� zrozumia�o�ci (komunikatywno�ci) i zastosowa� takie przestankowanie, kt�re zapewni maksymaln� przejrzysto�� tekstu. Druga funkcja znak�w interpunkcyjnych polega na tym, �e s�u�� one do wyra�ania niekt�rych w�a�ciwo�ci mowy, kt�re w inny spos�b w pisanej odmianie j�zyka nie mog�yby zosta� zakomunikowane. I tak na przyk�ad przecinek i kropka sygnalizuj� przerwy w m�wieniu, my�lnik � m.in. zawieszenie g�osu, pytajnik bywa, a wykrzyknik z regu�y jest � znakiem emocji. St�d wynika funkcja trzecia: znaki przestankowe umo�liwiaj� poprawne zrozumienie i wyg�oszenie tekstu, inaczej m�wi�c: pozwalaj� go w�a�ciwie interpretowa�. Szczeg�owe funkcje polskich znak�w interpunkcyjnych podajemy w tabeli. [Tabel� zamieniono na tekst.] Znaki oddzielaj�ce: kropka (zamykanie wypowiedze�), �rednik, przecinek (oddzielanie mniejszych ca�o�ci w obr�bie wypowiedzenia). Znaki prozodyczne: wielokropek, my�lnik, pytajnik (oznaczanie przerwania, zawieszenia g�osu, szczeg�lnej intonacji). Znaki emocji: wykrzyknik, pytajnik, my�lnik, wielokropek (oznaczanie stan�w uczuciowych m�wi�cego). Znaki opuszczenia: wielokropek, my�lnik (zaznaczanie pomini�� w tek�cie). Znaki wyodr�bniaj�ce: dwukropek (wprowadzenie wyliczenia, cytatu, uzasadnienia, wyniku, wyja�nienia), cudzys��w, nawias, dwa przecinki (otwieraj�cy i zamykaj�cy), dwa my�lniki (otwieraj�ce i zamykaj�cy) (wydzielanie fragment�w tekstu). Warto r�wnie� nadmieni�, �e wi�ksza przejrzysto�� i zrozumia�o�� tekstu mo�e zosta� osi�gni�ta poprzez takie czynniki graficzne, jak: odpowiedni podzia� na akapity (obok samej wielko�ci akapitu istotne jest r�wnie� wprowadzanie wci�� pierwszej linii akapitu lub � stosowane zamiast wci�cia � poszerzanie odst�p�w mi�dzy akapitami, odpowiedni odst�p mi�dzy liniami tekstu, czyli interlinia itd.), u�ycie odpowiedniego kroju czcionek po��czone z wyodr�bnianiem pewnych partii tekstu za pomoc� kursywy, pogrubienia, rozstrzelenia liter i innych sposob�w. 2. CHARAKTER POLSKIEJ INTERPUNKCJI Interpunkcja polska ma przede wszystkim charakter sk�adniowy. Oznacza to, �e znaki interpunkcyjne s�u�� g��wnie do uwydatniania logiczno-sk�adniowej konstrukcji zda�. Opr�cz tego uwzgl�dnia si� te� takie czynniki, jak: wydzielanie cz�on�w wtr�conych, lu�no zwi�zanych z g��wnym tokiem wypowiedzi, rytmik� mowy, intonacj�. Interpunkcja umo�liwia r�wnie� wyodr�bnienie niekt�rych wyraz�w b�d� to ze wzgl�du na ich wa�no��, b�d� te� z uwagi na to, �e chcemy wyrazi� sw�j dystans do pewnych s��w i wypowiedzi. Odst�pstwo od konsekwentnego stosowania zasad sk�adniowych jest mo�liwe tylko wtedy, gdy wprowadzenie znaku przestankowego mog�oby zak��ci� konstrukcj� rytmiczn�: Zdarza si� cz�sto, �e je�li czego� bardzo pragniesz, los zaczyna ci� prze�ladowa�. Zrobi�a si� z niej panna co si� zowie. W pierwszym przyk�adzie przecinek � zgodnie z zasad� sk�adniow� � powinien zosta� wstawiony pomi�dzy wyrazy �e i je�li, gdy� zdanie je�li czego� bardzo pragniesz jest podrz�dne w stosunku do zdania �e los zaczyna ci� prze�ladowa�; jednak�e ze wzgl�d�w rytmicznych przecinek pomijamy. Wzgl�dy rytmiczne jeszcze wyra�niej narzucaj� si� w przyk�adzie drugim, a fragment co si� zowie nie jest � jak mog�oby si� wydawa� � odr�bnym zdaniem, lecz utartym po��czeniem wyrazowym okre�laj�cym wyraz panna. Zasady interpunkcyjne maj� charakter obowi�zuj�cy (nakazuj� stosowanie odpowiedniego znaku lub tego zakazuj�) b�d� fakultatywny. Z zamieszczonej wy�ej tabeli wynika, �e wiele znak�w interpunkcyjnych mo�e pe�ni� r�ne funkcje, obok regu� okre�laj�cych �ci�le u�ycie okre�lonych znak�w pisz�cy maj� niema�� swobod� w ich zastosowaniu. Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-sk�adniowego jest konieczne, je�li chcemy osi�gn�� jednoznaczno�� i przejrzysto�� tekstu. Brak znak�w interpunkcyjnych w tek�cie lub b��dne ich rozmieszczenie mo�e wypaczy�, a nawet ca�kowicie zmieni� sens wypowiedzi. Podane ni�ej przyk�ady obrazuj� takie mo�liwo�ci. a) Pierwszy z podanych przyk�ad�w pokazuje, �e sens zdania mo�e zale�e� od u�ycia b�d� pomini�cia przecinka; zostanie on wi�c u�yty zale�nie od tego, czy chcemy poinformowa� o udziale dw�ch czy trzech os�b. W obu przyk�adach zosta�a zastosowana regu�a oddzielania przecinkami jednorodnych cz�ci zdania po��czonych bezsp�jnikowo (zob. 8.I.1); w drugim przyk�adzie wyra�enie Stryj J�zek oznacza jedn� osob�, stanowi wi�c jeden niepodzielny sk�adnik: Stryj, J�zek i Rafa� zg�osili si� po odbi�r paszport�w. Stryj J�zek i Rafa� zg�osili si� po odbi�r paszport�w. b) W zdaniach poni�szych przecinek musimy postawi� koniecznie, jednak�e to, w kt�rym miejscu go umie�cimy, zale�y od tego, jak� tre�� chcemy przekaza�: Maria wybieg�a szybko, zamykaj�c drzwi. Maria wybieg�a, szybko zamykaj�c drzwi. M�wili wolno, id�c. M�wili, wolno id�c. Aby podkre�li� wa�no�� zagadnienia, podamy te� anegdotyczny przyk�ad depeszy, w kt�rej od miejsca znaku interpunkcyjnego zale�y los skaza�ca: Powiesi� nie mo�na, uwolni�. Powiesi�, nie mo�na uwolni�. W powy�szym przyk�adzie mamy pewn� swobod� w przestankowaniu: mo�emy bowiem zamiast przecinka u�y� my�lnika. II. ZNAKI INTERPUNKCYJNE 3. ZNAKI ODDZIELAJ�CE. UWAGI OG�LNE Mamy do dyspozycji trzy znaki o funkcji oddzielaj�cej: kropk�, kt�ra jest najsilniejszym z nich, �rednik i przecinek. Funkcj� tak�, opr�cz swej podstawowej funkcji, mog� pe�ni� r�wnie� wykrzyknik, pytajnik oraz wielokropek. Gdy dochodzi do zast�pienia kropki przez jeden z wymienionych znak�w, granica pomi�dzy wypowiedzeniami jest sygnalizowana za pomoc� du�ej litery rozpoczynaj�cej nast�pne wypowiedzenie. R�nic� w u�yciu kropki, �rednika i przecinka pokazuje nast�puj�cy przyk�ad: Podobnie malarze d��yli do oddania z�udnych iluzji; nie dbali o odtworzenie przedmiotu tak, jak on wygl�da, gdy si� na niego patrzy z bliska, ze wszystkich stron; malowali go tak, jakim si� wydawa� z daleka, w blasku �wiat�a lub w p�mroku. (J. Bia�ostocki) To rozbudowane wypowiedzenie sk�ada si� z trzech wzgl�dnie samodzielnych i wsp�rz�dnych wzgl�dem siebie ca�o�ci. Dwie pierwsze zosta�y oddzielone �rednikami, trzeci� � ko�cow� � zamyka kropka. W obr�bie drugiej i trzeciej cz�ci wypowiedzenia autor zastosowa� dodatkowo przecinki w celu podkre�lenia budowy sk�adniowej tych wypowiedze�. 4. PODSTAWOWA FUNKCJA KROPKI Kropka zamyka wypowiedzenie (tzn. zdanie lub r�wnowa�nik zdania), b�d�ce podstawow� ca�o�ci� sk�adniowo-znaczeniow�. W obr�bie wypowiedzenia zako�czonego kropk� mog� wyst�powa� inne znaki interpunkcyjne. Z tych powod�w kropka musi by� uwa�ana za podstawowy i najwa�niejszy znak przestankowania. Oto przyk�ady u�ycia kropki w tej funkcji: Wtedy powsta� cz�owiek, kt�ry dot�d siedzia� by� jakby na uboczu, w g��bi nieco, lecz mimo �e dotychczas g�osu nie zabiera�, zebrani z szacunkiem ku niemu spozierali. (S. Mro�ek) By�a pewna, �e je�eli matka troszczy si� kiedy o ni�, to tylko przez obaw�, aby jej pracy i opieki nad sob� nie utraci�; tote� troskliwo�� ta, zamiast �agodzi� i rozwesela�, zaostrza�a i zachmurza�a jej rysy. (E. Orzeszkowa) Kropka � jak ju� wspomnieli�my � mo�e zosta� zast�piona przez pytajnik, wykrzyknik lub wielokropek: Dlaboga, panie Wo�odyjowski! Larum graj�! wojna! nieprzyjaciel w granicach! a ty si� nie zrywasz? szabli nie chwytasz? na ko� nie siadasz? Co si� sta�o z tob�, �o�nierzu? (H. Sienkiewicz) I to nadaje moim czynom jaki� po�owiczny charakter... (W. Gombrowicz) 5. INNE ZASTOSOWANIA KROPKI 5.1. Kropka po skr�cie wyrazu Kropk� stawiamy po skr�cie wyrazu, w kt�rym zosta�a odrzucona ko�cowa cz��: prof. (= profesor), ul. (= ulica), godz. (= godzina). Je�li skr�t zawiera ostatni� liter� wyrazu, w�wczas nie stawiamy po nim kropki: mjr (= major), dr (= doktor); jednak gdy skr�t oznacza przypadek inny ni� mianownik, kropk� stawiamy (np. Dawno nie widzia�em dr. Nowaka), gdy� ko�cowa cz�� wyrazu, ko�c�wka -a, zosta�a odrzucona; zasada ta nie dotyczy skr�t�w tytu��w kobiet, poniewa� skr�t zawiera ostatni� liter� wyrazu (Dawno nie widzia�em dr Nowak). Mo�na r�wnie� po skr�cie dopisa� ko�c�wk�: Dawno nie widzia�em dra Nowaka � w�wczas bez kropki, poniewa� w skr�cie wyst�puje ostatnia litera wyrazu. 5.2. Kropka po inicja�ach imienia i nazwiska Kropk� stawiamy zawsze po inicja�ach imienia i nazwiska, np. A.S., K.U., J.S.G. 5.3. Skr�t z kropk� lub wielokropek na ko�cu zdania Je�eli na ko�cu zdania wyst�puje skr�t z kropk� lub wielokropek, nie stawiamy drugiej kropki zamykaj�cej zdanie: Skr�tem wyra�enia pleno titulo jest P. T. Zamilk�a. I Abel zamilk�. Ju� o nic nie prosi�... 5.4. Kropka po cyfrach arabskich oznaczaj�cych liczebniki porz�dkowe Po cyfrach arabskich oznaczaj�cych liczebniki porz�dkowe stawiamy kropki, np. na 10. (= dziesi�tym) pi�trze; w 3. (= trzeciej) osobie, po raz 7. (= si�dmy). Kropka po liczebniku mo�e zosta� opuszczona, je�li z kontekstu jednoznacznie wynika, �e u�yty zosta� liczebnik porz�dkowy, np. Chodz� do 8 klasy. Po cyfrze oznaczaj�cej dat� nie daje si� kropki, gdy nazwa miesi�ca zosta�a zapisana s�ownie: 7 kwietnia, 17 maja (nie: 7. kwietnia, 17. maja) � zob. tak�e 5.5. 5.5. Pisownia dat W datach pisanych w ca�o�ci cyframi arabskimi stawiamy kropki, np. 1.01.1996, 6.9.1994 roku, 11.11.1918 r. Nie stawiamy kropki, gdy liczba miesi�ca zosta�a oznaczona cyfr� rzymsk�: 1 I 1996, 6 IX 1994 roku, 11 XI 1918 r. Wyj�wszy szczeg�lne wypadki, takie jak wymogi komputerowego przetwarzania danych lub zasady urz�dowe i prawne, nie nale�y stosowa� innych znak�w do oddzielania poszczeg�lnych sk�adnik�w daty (np. dywiz�w: 1-1-1995), ani te� stosowa� innego szyku ni�: dzie�, miesi�c, rok. 5.6. Kropka po liczbach arabskich lub rzymskich oraz literach wprowadzaj�cych wyliczenia Kropk� stawiamy po liczbach (arabskich lub rzymskich) oraz literach wprowadzaj�cych wyliczenia: I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI 1. Og�lna charakterystyka interpunkcji polskiej. A. Funkcje znak�w przestankowych. a. Charakter polskiej interpunkcji. Po cyfrach arabskich i ma�ych literach mo�na postawi� te� nawias zamykaj�cy: I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI 1) Og�lna charakterystyka interpunkcji polskiej. A. Funkcje znak�w przestankowych. a) Charakter polskiej interpunkcji. 5.7. Kropka po tytule cz�ci dzie�a, np. rozdzia�u, podrozdzia�u, ust�pu Po tytule cz�ci dzie�a (rozdzia�u, podrozdzia�u, ust�pu lub paragrafu) mo�emy postawi� kropk�, je�li pierwsza litera tego tytu�u jest napisana wielk� liter�, a pozosta�e ma�ymi: I. ZASADY POLSKIEJ INTERPUNKCJI 1) Og�lna charakterystyka interpunkcji polskiej. A. Funkcje znak�w przestankowych. a) Charakter polskiej interpunkcji. Albo: A. Funkcje znak�w przestankowych a) charakter polskiej interpunkcji W drugim przyk�adzie nie postawili�my kropki, poniewa� podpunkt a) rozpoczyna si� ma�� liter�. 5.8. Kropka obok innych znak�w interpunkcyjnych W przypadku gdy dochodzi do zbiegu znak�w interpunkcyjnych, kropk� stawiamy po nawiasach i cudzys�owach zamykaj�cych, natomiast nie stawiamy jej po wykrzykniku, pytajniku, wielokropku. 6. POMIJANIE KROPKI Kropki nie stawiamy w nast�puj�cych okoliczno�ciach: 6.1. Na kartach tytu�owych ksi��ek Na kartach tytu�owych ksi��ek, np. Ferdinand de Saussure Kurs j�zykoznawstwa og�lnego Przek�ad Krystyna Kasprzyk Wst�p Witold Doroszewski Warszawa 1961 Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Inne znaki interpunkcyjne na karcie tytu�owej stawiamy, np. Kto jest kim? 6.2. Po tytu�ach rozdzia��w i podrozdzia��w Po tytu�ach rozdzia��w i podrozdzia��w, kt�re w ca�o�ci pisane s� wielkimi literami, np. INTERPUNKCJA POLSKA 6.3. Po tytu�ach artyku��w w czasopismach Po tytu�ach artyku��w w czasopismach, np. Wasz prezydent � nasz premier Zwyci�stwo i kl�ska 6.4. Po �ywej paginie (tzn. po tek�cie umieszczanym w nag��wku strony) Po �ywej paginie (tzn. po tek�cie umieszczanym w nag��wku strony). Je�li �ywa pagina sk�ada si� z tytu�u nadrz�dnego i podrz�dnego, to tytu�y te oddzielamy my�lnikami, np. Microsoft Windows 3.1 � Uruchamianie 6.5. Po liczebnikach porz�dkowych pisanych cyframi rzymskimi Po liczebnikach porz�dkowych pisanych cyframi rzymskimi, np. Mia�o to miejsce na pocz�tku XVII wieku. Jan III Sobieski postanawia wtedy ruszy� na Wiede�. Mieszkali na IV pi�trze. 6.6. Mi�dzy sk�adnikami daty Mi�dzy sk�adnikami daty, je�li miesi�c napisany jest liczb� rzymsk� lub s�ownie, np. Dnia 4 czerwca 1989 roku. Dnia 4 VI 1989 roku. 6.7. Po liczebnikach porz�dkowych oznaczaj�cych godzin� Po liczebnikach porz�dkowych oznaczaj�cych godzin�, np. Poci�g odje�d�a o 7 wieczorem. Kropk� jednak stawiamy pomi�dzy cyframi oznaczaj�cymi godziny i minuty, np. 15.10, 8.25. 6.8. Po liczebnikach g��wnych Po liczebnikach g��wnych, np. W przedziale siedzia�o 6 os�b. Od tego czasu min�o 500 lat. 6.9. Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizyt�wkach i wywieszkach Po imieniu i nazwisku w podpisach, na wizyt�wkach i wywieszkach, np. Tomasz Rudzki dr Henryk Go��b Szczecin, ul. Ptasia 15 m. 27 Naczelny Dyrektor mgr Przemys�aw Polak 6.10. Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach Po napisach na afiszach, transparentach i szyldach, np. Wielki kiermasz zabawek Sklep spo�ywczy 6.11. Po skr�towcach Po skr�towcach, np. RP, MON, MSW, PAN, PSL, PWN, PTTK, UW, UMCS, USA Je�li skr�towiec wyst�pi na ko�cu zdania, w�wczas wyst�pi po nim kropka (lub inny znak interpunkcyjny) pe�ni�ca funkcj� znaku zamykaj�cego zdanie, np. Pracowa�em w PKO. UWAGA: Pospolitym b��dem jest stawianie kropki po ka�dej literze skr�towca, np. R.P., U.S.A., P.A.N. (zob. tak�e 5.2). 6.12. Po skr�tach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek pieni�nych Po skr�tach jednostek miar i wag oraz rodzimych jednostek pieni�nych, np. g (= gram), km (= kilometr), ha (= hektar), z� (= z�oty) Je�li skr�t tego rodzaju pojawi si� na ko�cu zdania, w�wczas postawimy po nim kropk� (lub inny znak interpunkcyjny) w funkcji znaku ko�cz�cego zdanie, np. Kosztowa�o mnie to 100 z�. 7. �REDNIK �rednik jest znakiem rozdzielaj�cym s�abszym od kropki i s�u�y do oddzielania w miar� samodzielnych cz�ci wypowiedzenia. Od przecinka z kolei r�ni si� tym, �e oddziela wy��cznie cz�ony r�wnorz�dne pod wzgl�dem logiczno-sk�adniowym, podczas gdy przecinek mo�e oddziela� r�wnie� cz�ony nier�wnorz�dne. 7.1. �rednik w rozbudowanych wypowiedzeniach z�o�onych �rednik u�ywany jest najcz�ciej w rozbudowanych wypowiedzeniach z�o�onych, np. Najszlachetniejszy kamie� jest ten, kt�ry kraje wszystkie inne, a siebie zarysowa� nie daje; najszlachetniejsze serce jest to, kt�re w�a�nie raczej da si� skaleczy�, ni� samo zadra�nie. (A. Asnyk) Przytrafia si� cz�sto, �e dobry cz�ek jaki niewdzi�cznika przygarnie; ale trafia si� cz�ciej, �e niewdzi�cznik taki przepada marnie. (A. Mickiewicz) �atwo mo�na zauwa�y�, i� wypowiedzenia te maj� struktur� dwudzieln�, a poszczeg�lne cz�ci oddzielone �rednikami to wsp�rz�dne wypowiedzenia sk�adowe. 7.2. �rednik zastosowany do oddzielania pojedynczych zda� �rednik r�wnie� mo�e zosta� zastosowany do oddzielania pojedynczych zda�, samodzielnych pod wzgl�dem my�lowo-poj�ciowym, np. Uko�czy� filozofi� na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim; z zawodu jest tak�e fotografikiem. 7.3. �rednik w zdaniach zawieraj�cych rozbudowane wyliczenia �rednik nale�y umie�ci� r�wnie� w zdaniach zawieraj�cych rozbudowane wyliczenia, w kt�rych wielokrotnie u�yto przecink�w, np. Kropki nie stawiamy: po tytu�ach dzie� i czasopism, na stronie tytu�owej, na ok�adce i obwolucie ksi��ek; po tytu�ach (nag��wkach) cz�ci, rozdzia��w, paragraf�w dzie�a, gdy tytu� napisano w osobnym wierszu samymi wielkimi literami [...]; po liczbie b�d� literze oznaczaj�cej cz�� dzie�a, je�li znajduje si� w osobnym wierszu [...]; (F. Przy�ubski) 8. PRZECINEK 8.1. Przecinek u�ywany pojedynczo lub podw�jnie Przecinek � najcz�ciej u�ywany znak rozdzielaj�cy � mo�e wyst�pi� pojedynczo lub podw�jnie. Przecinek podw�jny s�u�y do wydzielania wyrazu lub grupy wyraz�w w obr�bie wypowiedzenia, np. La�o wtedy, pami�tam, jak z cebra. (M. D�browska) By�o to, je�li si� nie myl�, przed miesi�cem. 8.2. U�ycie my�lnik�w zamiast przecink�w Zamiast przecink�w w takim wypadku mo�na u�y� my�lnik�w lub nawiasu. Nale�y jednak pami�ta�, �e: a) my�lniki oznaczaj� wydzielenie mocniejsze ni� przecinki, a s�absze ni� nawiasy; b) nawias oznacza wydzielenie najsilniejsze. Zasadniczo jednak przecink�w u�ywamy pojedynczo do oddzielania cz�ci wypowiedzenia. W tym wypadku nale�y stosowa� zasady wymienione i scharakteryzowane poni�ej. A. Przecinek pomi�dzy zdaniami podrz�dnymi i nadrz�dnymi. Zasady og�lne 8.A.1. Oddzielanie zdania podrz�dnego (okre�laj�cego) Zdanie podrz�dne (okre�laj�ce) zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania nadrz�dnego bez wzgl�du na kolejno�� tych zda�, np. S�owacki w okresie mistycznym wyznawa�, �e pisze tylko to, co mu anio�owie dyktuj�. (J. Parandowski) My�l�, �e czeka nas jeszcze w przysz�o�ci zasadnicza dyskusja o kryteriach, kt�re rz�dz� doborem materia�u literackiego wprowadzanego w pole edukacji, chocia� mo�na powiedzie�, �e dyskusja taka toczy si� permanentnie, poniewa� niewiele jest rzeczy w szkole wzbudzaj�cych wi�ksze emocje ni� lista lektur szkolnych. (J. S�awi�ski) a) Zdanie podrz�dne wplecione w zdanie nadrz�dne musi by� wydzielone przecinkami z obu stron: Po wschodzie s�o�ca, gdy niebo troch� si� wypogodzi�o, wyp�yn�li na jezioro. b) Zasada ta dotyczy r�wnie� r�wnowa�nik�w zda�: Mnie ju� nic nie ul�y, a wino najmniej. (K. Makuszy�ski) P�no, bo dopiero po trzech miesi�cach, przyszed� pierwszy list. Gertruda, zakasawszy r�kawy, wlewa�a do wody wywar zielony z igie� �wierkowych i rumianku. (J. Iwaszkiewicz) 8.A.2. Wyrazy wprowadzaj�ce zdanie podrz�dne Zdanie podrz�dne jest zwykle wprowadzane przez jeden z nast�puj�cych wyraz�w (sp�jnik�w, zaimk�w lub partyku�): aby, acz, aczkolwiek, albowiem, ani�eli, a�, azali, a�eby; bo, bo�, bowiem, by, byle, byleby; chocia�, chocia�by, cho�, cho�by, chyba, chybaby, chyba �e, chyba �eby, co, cokolwiek, czy, czyj; dlaczego, dlatego, dlatego �e, dok�d, dok�dkolwiek, dopiero, dopiero gdy, dop�ki; gdy, gdyby, gdy�, gdzie, gdziekolwiek; ile, ilekolwiek, ilekro�, ile razy, ile �e, im, inaczej, innymi s�owy, i�, i�by; jak, jak gdyby, jakby, jaki, jakikolwiek, jakkolwiek, jako, jakoby, jako �e, jak�eby, jakoby, jednak, jedynie, je�li, je�liby, je�eli, je�eliby; k�dy, kiedy, kiedy�, kiedykolwiek, kim, kogo, komu, kto, ktokolwiek, kt�r�dy, kt�ry; ledwie, ledwo; mimo �e, mimo i�; na co, niech, nim, ni�, ni�by; odk�d, o ile; po co, po czym, podczas gdy, podobnie jak, pomimo �e, pomimo i�, poniewa�, p�ki, przecie�, przeto, przy czym; sk�d, sk�dkolwiek, skoro; tak jak, tylko �e, tym bardziej �e; w miar� jak, w razie gdyby, wprz�d nim; za co, zaledwie, zanim, zw�aszcza gdy, zw�aszcza kiedy, zw�aszcza je�eli, zw�aszcza �e; �e, �e a�, �eby. B. Przecinek pomi�dzy zdaniami podrz�dnymi i nadrz�dnymi. Zasady szczeg�owe 8.B.1. Po��czenia partyku�, sp�jnik�w, przys��wk�w ze sp�jnikami Nie rozdziela si� przecinkiem po��cze� partyku�, sp�jnik�w i przys��wk�w ze sp�jnikami, np. chyba �e, chyba �eby, ile �e, jak gdyby, jako �e, mimo �e, pomimo to, pomimo �e, tylko �e, tym bardziej �e, w�a�nie gdy, w�a�nie jak, w�a�nie kiedy, podczas gdy, zw�aszcza gdy, zw�aszcza je�eli, zw�aszcza kiedy, zw�aszcza �e. Przecinek nale�y postawi� przed ca�ym wyra�eniem (jest to tzw. cofanie przecinka). Przyk�ady: Nie chcia� si� po�o�y�, pomimo �e by� �pi�cy. Napisz� na pewno, chyba �ebym zapomnia�. 8.B.2. Po��czenia przys��wk�w, zaimk�w lub wyra�e� przyimkowych ze sp�jnikami Po��czenia przys��wk�w, zaimk�w lub wyra�e� przyimkowych ze sp�jnikami oddzielamy przecinkiem w�wczas, gdy na przys��wek, zaimek lub wyra�enie przyimkowe pada akcent zdaniowy; m�wi�c, wyr�nimy te wyrazy za pomoc� akcentu, a w miejscu przecinka zrobimy pauz� oddechow�, np. Powiniene� post�powa� tak, aby nikogo nie skrzywdzi�. Wzbogaci� si� w�wczas, gdy odziedziczy� du�y spadek. Ceni� go tym bardziej, �e jest cz�owiekiem wspania�omy�lnym. Zanie� t� ksi��k� tam, sk�d j� przynios�e�. W powy�szych przyk�adach przys��wki, zaimki lub wyra�enia przyimkowe pe�ni� funkcj� okolicznik�w w zdaniach g��wnych. U�ywaj�c odpowiednich okolicznik�w, podkre�lamy czas (w�wczas), spos�b (tak), stopie� (tym bardziej) oraz miejsce (tam). Wyra�enia o identycznej lub podobnej budowie wyst�puj� r�wnie� w funkcji sp�jnik�w zestawionych; w takich wypadkach nale�� one do zdania podrz�dnego, a przecinek stawiamy przed nimi: Powiniene� post�powa� szlachetnie, tak aby nikogo nie skrzywdzi�. Wzbogaci� si�, w�wczas gdy odziedziczy� du�y spadek. Zanie� t� ksi��k�, tam sk�d j� przynios�e�. Najcz�ciej spotykanymi po��czeniami tego typu s�: dlatego i�, dlatego �e, dopiero gdy, podobnie jak, potem gdy, tak aby, tak by, tak i�, tak jak, tak jakby, tak �e, tak �eby, taki jak, taki sam jak, tam gdzie, tam sk�d, ten sam co, teraz gdy, to co, tym bardziej i�, tym bardziej �e, w miar� jak, wprz�d nim, wtedy gdy, z chwil� gdy. 8.B.3. Dwa s�siaduj�ce sp�jniki, sp�jnik i zaimek wzgl�dny Nie rozdziela si� dw�ch s�siaduj�cych sp�jnik�w, sp�jnika i zaimka wzgl�dnego, zaimka wzgl�dnego i sp�jnika, typu a �e, a cho�, a gdy, a je�li, a kiedy, a mianowicie, a poniewa�, a wi�c, i cho�, kt�ry je�li, �e aby, �e gdy, �e je�li, np. Przyrzek� mi, �e je�li b�dzie trzeba, zawsze mi pomo�e. Opowiada� wszystkim, �e gdy wygra du�o pieni�dzy, rozda je ubogim. Cz�sto chadza� na spacery, a gdy si� zm�czy�, siada� zawsze na tej samej �awce. Zdania tego typu mo�emy jednak wydzieli� dwoma przecinkami lub dwoma my�lnikami, gdy chcemy podkre�li�, �e s� zdaniami wtr�conymi: Opowiada� wszystkim, �e � gdy wygra du�o pieni�dzy � rozda je ubogim. Wr�ci� z zagranicy i, cho� potrzebowa� odpoczynku, rzuci� si� w wir codziennych zaj��. 8.B.4. Imies��w zako�czony na -�c, -�szy, -wszy Imies��w zako�czony na -�c, -�szy, -wszy � bez wzgl�du na to, jak interpretujemy jego funkcj� w zdaniu � w zasadzie oddziela si� przecinkiem wraz z ewentualnymi jego okre�leniami od poprzedzaj�cej go lub nast�puj�cej po nim reszty zdania lub wydziela si� go przecinkami, je�li jest wtr�cony w zdanie: Patrz�c z bliska na telewizor, m�czysz wzrok. Przeskoczywszy r�w, znalaz� si� ju� na swoim polu. Uczniowie, s�uchaj�c napomnie�, spogl�dali na siebie z zak�opotaniem. Dzi�ki temu, robi�c nadal swoje, nikomu si� nie nara�ali. a) Przecinka nie stawia si� pomi�dzy zwrotem imies�owowym a bezpo�rednio poprzedzaj�cym go sp�jnikiem (np. i, a, i�, �e) lub zaimkiem wzgl�dnym (np. jaki, kt�ry, co): Nie spodziewa� si�, �e napisawszy bardzo dobry artyku�, b�dzie go musia� jeszcze poprawia�. Gonzalo p�dem bieg� z obawy, �eby tamci jemu w t�umie nie zgin�li, i odnalaz�szy ich, mnie znaki dawa�, bym po�piesza�. (W. Gombrowicz) b) Wyj�tek mo�emy uczyni� tylko w wypadkach, gdy chcemy podkre�li�, �e po sp�jniku nast�pi�o zawieszenie g�osu, tzn. �e zdanie ma charakter wtr�cony, np. Powiedzia�a, �e ma nas do�� i obr�ciwszy si� na pi�cie, wysz�a. Powiedzia�a, �e ma nas do�� i, obr�ciwszy si� na pi�cie, wysz�a. W pierwszym przyk�adzie informujemy jedynie o dodatkowych okoliczno�ciach towarzysz�cych wydarzeniu. W drugim dorzucamy poboczn� informacj�, a zawieszaj�c g�os, zapowiadamy, �e zaskoczy ona s�uchacza. c) Wed�ug zasady podawanej dotychczas w s�ownikach ortograficznych "nie jest potrzebny przecinek przy zwrocie imies�owowym, je�eli imies��w nie ma okre�le�". Zgodnie z ni� nale�a�oby pisa�: Wl�k� si� kulej�c brzegiem lasu. Obudziwszy si� o niczym ju� nie pami�ta�. Jednak Komisja Kultury J�zyka PAN, kieruj�c si� ch�ci� uproszczenia przepis�w interpunkcyjnych, opowiedzia�a si� za rozci�gni�ciem zasady oddzielania lub wydzielania przecinkiem imies�ow�w na -�c, -�szy, -wszy maj�cych okre�lenia tak�e na imies�owy bez okre�le�. Zgodnie z t� zasad� napiszemy: Wl�k� si�, kulej�c, brzegiem lasu. Obudziwszy si�, o niczym ju� nie pami�ta�. Konsekwentne stosowanie takiej zasady pozwala unikn�� w�tpliwo�ci, czy imies��w w danym tek�cie wymaga oddzielenia przecinkiem, bo jest r�wnowa�nikiem zdania albo "ma charakter wtr�cenia", czy te� nie powinien by� oddzielany lub wydzielany przecinkami, bo jest tylko okolicznikiem (por. Aneks, p. 14). C. Przecinek pomi�dzy zdaniami wsp�rz�dnymi po��czonymi bezsp�jnikowo 8.C.1. Sposoby ��czenia zda� z�o�onych wsp�rz�dnie mog� Zdania z�o�one wsp�rz�dnie mog� by� po��czone bezsp�jnikowo lub sp�jnikowo. Przestankowanie uzale�nione jest od sposobu zespolenia takich zda�. 8.C.2. Zdania wsp�rz�dne bezsp�jnikowe Zdania wsp�rz�dne bezsp�jnikowe zawsze oddzielamy przecinkami: Szybowiec ruszy�, nabra� p�du, g�adko oddzieli� si� od ziemi, stromo wspi�� si� wzwy�. (J. Meissner) Obst�pili go, patrz� w os�upia�ym milczeniu. A on grabi pazurami, st�ka, szele�ci w�r�d poszycia. Wreszcie podnosi si� z nar�czem zwi�d�ych li�ci i drobnego chrustu, wraca na d�, sypie ten �adunek do �rodka. Nie przeszkadzaj� mu, obraca jeszcze ze dwa, trzy razy, potem w�azi do jamy, znika w niej. (J. J. Szczepa�ski) D. Zdania wsp�rz�dne sp�jnikowe. Regu�y og�lne 8.D.1. Zdania wsp�rz�dne po��czone sp�jnikami: przeciwstawnymi, wynikowymi, synonimicznymi Przecinkami rozdzielamy zdania wsp�rz�dne po��czone nast�puj�cymi sp�jnikami: a) przeciwstawnymi: a, ale, lecz, jednak, jednak�e, za�, wszak�e, owszem, natomiast, tylko, tylko �e, jedynie, przecie�, raczej, tymczasem, za to, np. Ja m�wi� to, a on co innego. Nauczycielka usi�owa�a prowadzi� lekcje, ale raz za razem zrywa� si� ha�as. (J. Wiktor) Ju� mieli zaczyna�, lecz kto� im przeszkodzi�. Po�rodku p�yn�a rzeka, za� na stokach wzg�rz dostrzeg�em kilka strumyk�w. Obiecywa� du�o, tymczasem nic nie zrobi�. UWAGA: Je�li sp�jnik a ��czy zdania (a nie jego cz�ci), zawsze stawiamy przed nim przecinek, np. Ledwie b�ysn�o s�o�ce, a ju� zrobi�o si� ciep�o. Mieli obszerne i wygodne mieszkanie, a sk�ada�o si� ono z pi�ciu pokoj�w. b) wynikowymi: wi�c, dlatego, tote�, to, zatem, wobec tego, skutkiem tego, wskutek tego, i (= wi�c, tote�), tedy, przeto, np. W tej okolicy las nie by� zbyt g�sty, wi�c stopniowo robi�o si� coraz ja�niej. (A. Szklarski) Nie kocha m�a, zatem powinna go opu�ci�. (T. Boy-�ele�ski) Zapyta� niegrzecznie, wobec tego odpowiedzia�em mu oschle. UWAGA: Przed sp�jnikiem i mo�emy postawi� przecinek, je�li wyst�puje on w funkcji wynikowej (mo�na go zast�pi� przez wi�c lub tote�), np. Zacz�a si� sesja egzaminacyjna, i wzi�li si� do nauki. (= wi�c wzi�li si� do nauki) Nadszed� pa�dziernik, i studenci rozpocz�li nauk�. (= tote� rozpocz�li nauk�). c) synonimicznymi (wyja�niaj�cymi): czyli, to jest, to znaczy, innymi s�owy, np. Rzeczowniki w j�zyku polskim maj� deklinacj�, to znaczy odmieniaj� si� przez przypadki. Wyje�d�am do Japonii, czyli Kraju Kwitn�cej Wi�ni. 8.D.2. Zdania wsp�rz�dne po��czone sp�jnikami: ��cznymi, roz��cznymi, wy��czaj�cymi Nie rozdziela si� przecinkiem zda� z�o�onych wsp�rz�dnie po��czonych nast�puj�cymi sp�jnikami: a) ��cznymi: i, oraz, tudzie�, zarazem, np. Zwieziono z lasu kilka woz�w drewna i sprzedano je na opa�. UWAGA: Je�li sp�jnik a wyst�pi w funkcji ��cznej (mo�liwe jest wtedy zast�pienie go przez i), mo�emy postawi� przed nim przecinek: Za dnia s�oneczniki zagl�daj� w moje okno, a miedze wij� si�, jak ��te wst��ki [...] (K. Brandys) b) roz��cznymi: lub, albo, b�d�, czy, np. Pojad� na Mazury albo wybior� si� w Bieszczady. Rozpoczn� w tym roku studia b�d� p�jd� do pracy. UWAGA: Przed sp�jnikiem czy ��cz�cym zdania wsp�rz�dne roz��czne nie stawiamy przecinka, np. Wyje�d�asz na �wi�ta czy zostajesz? Poradzisz sobie czy mam ci pom�c? Ale gdy wyraz czy wprowadza zdanie podrz�dne (okre�laj�ce), musi zosta� poprzedzony przecinkiem, np. Nie wiedzia� (czego?), czy mo�e wej��. Zapyta� (o co?), czy ju� min�a dwunasta. c) wy��czaj�cymi: ani, ni, np. Kwiryna ju� nie przypomina o spowiedzi ani matka nie grozi ksi�dzem. (P. Gojawiczy�ska) Je�� nie chcia� ni humoru dobrego nie mia�. E. Zdania wsp�rz�dne sp�jnikowe. Regu�y szczeg�owe 8.E.1. Sp�jniki ��czne, roz��czne, wy��czaj�ce z przys��wkami i zaimkami Po��czenia sp�jnik�w ��cznych, roz��cznych i wy��czaj�cych (a wi�c typu i-lub-ani) z przys��wkami i zaimkami o charakterze uzupe�nie� wtr�conych czy dopowiedzianych oddzielamy przecinkiem od reszty tekstu, np. By� cz�owiekiem uszczypliwym, lub raczej z�o�liwym. By�a �liczna, czy mo�e raczej pe�na uroku. Nie by�em w Hiszpanii, ani te� w Portugalii. By�em w g�rach, i to przez dwa miesi�ce. Typowe po��czenia tego typu: i to, albo raczej, lub raczej, czy raczej, albo lepiej, ani te�, ani nawet, czy mo�e. 8.E.2. Sp�jnik ��czny, roz��czny, wy��czaj�cy (oraz partyku�a czy) powt�rzone na pocz�tku dw�ch zda� wsp�rz�dnych Je�li sp�jnik ��czny, roz��czny, wy��czaj�cy (dotyczy to te� partyku�y czy) zosta� powt�rzony na pocz�tku dw�ch zda� wsp�rz�dnych, przecinek nale�y postawi� przed powt�rzonym sp�jnikiem lub partyku��, np. Albo zrobisz to dzi�, albo nie r�b wcale. Ani nie mam czasu, ani ochoty. Czy zrobisz to sam, czy przys�a� ci kogo� do pomocy? Matka zwraca�a si� z pro�b� o pomoc ju� to do swojej rodziny, ju� to do dawniejszych przyjaci�. Pojad� b�d� kolej�, b�d� autobusem. 8.E.3. Sp�jnik lub zaimek wzgl�dny upodrz�dniaj�cy powt�rzone po sp�jniku ��cznym lub roz��cznym Nie stawiamy przecinka, je�li sp�jnik lub zaimek wzgl�dny upodrz�dniaj�cy (np. �e, jak, kt�ry) zosta� powt�rzony po sp�jniku ��cznym lub roz��cznym. Typowymi po��czeniami s�: i �e, albo �e, i jak, i kt�ry, np. Powiedzia� mi, �e musi odpocz��, �e w takim razie wyje�d�a i �e nie wr�ci przed up�ywem tygodnia. Wiem, jak to jest i jak mog�oby by�. Wiedzieli�my doskonale, �e odwiedz� nas osobi�cie albo �e przynajmniej zadzwoni�. F. Przecinek mi�dzy cz�ciami zdania pojedynczego Poszczeg�lne cz�ony zdania pojedynczego, podobnie jak poszczeg�lne sk�adniki zdania z�o�onego, mog� by� po��czone sp�jnikowo lub bezsp�jnikowo, np. Wr�ci� do pracy zdrowy i wypocz�ty. Wr�ci� do pracy zdrowy, wypocz�ty. Zasady u�ycia przecink�w w zdaniach pojedynczych scharakteryzowano poni�ej. G. Przecinek mi�dzy cz�ciami zdania pojedynczego po��czonymi sp�jnikowo Zasady u�ycia przecinka mi�dzy sp�jnikowo po��czonymi cz�ciami zdania pojedynczego z drobnymi odst�pstwami s� takie same, jak regu�y u�ycia przecink�w w zdaniach wsp�rz�dnie z�o�onych. W skr�cie, z uwzgl�dnieniem pewnych r�nic, przedstawiaj� si� nast�puj�co: 8.G.1. Przecinek przed sp�jnikami: i, a (= i), oraz, tudzie�, lub, albo, b�d�, czy, ani, ni Nie stawiamy przecinka przed sp�jnikami: i, a (= i), oraz, tudzie�, lub, albo, b�d�, czy, ani, ni, np. Nie widzia�em Pary�a ani Marsylii. M�g�bym studiowa� polonistyk� b�d� slawistyk�. a) Przed sp�jnikiem a o funkcji ��cznej (mo�na go wymieni� na i) nie stawiamy przecinka, np. Wyk�ad by� kr�tki a przyst�pny. S�owik �piewa� cicho a �agodnie. b) Je�li cz�on wprowadzany przez jeden z wymienionych sp�jnik�w ma charakter dopowiedzenia, przed nim stawiamy przecinek: Uwa�am go za szale�ca, i to od dawna. Jest cz�owiekiem rozmownym, albo raczej gadu��. 8.G.2. Przecinek przed sp�jnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz (...) Przed sp�jnikami przeciwstawnymi a, ale, lecz oraz synonimicznymi (czyli, to znaczy, to jest, innymi s�owy) stawiamy przecinek, np. Mog�em tam p�j��, ale po co? Prawda zwyci�y�a, a nie fa�sz. Jestem zami�owanym podr�nikiem, czyli globtroterem. 8.G.3. Przecinek przed sp�jnikami powt�rzonymi, pe�ni�cymi identyczn� funkcj� Przecinek stawiamy przed sp�jnikami powt�rzonymi, kt�re pe�ni� identyczn� funkcj�: Zwiedzili i zamek, i muzeum. Zawsze kto� b�d� to pomaga� jej, b�d� to wyr�cza� j� w pracy. To jaka� si�a zatrzymywa�a go w miejscu, to pcha�a go naprz�d. a) W zwi�zku z t� zasad� r�wnie� oddzielamy przecinkami powtarzaj�ce si� cz�ony utartych wyra�e�, np. ni st�d, ni zow�d; ni z tego, ni z owego; ni pies, ni wydra; ani widu, ani s�ychu; ani be, ani me. b) W innych frazeologizmach o podobnej konstrukcji (tzn. sk�adaj�cych si� z dwu cz�on�w r�wnorz�dnych) nie stawiamy przecinka, np. na chybi� trafi�, bij zabij, rad nierad, chc�c nie chc�c. UWAGA: Powt�rzony sp�jnik poprzedzamy przecinkiem tylko wtedy, gdy pe�ni on funkcj� analogiczn� do pierwszego, np. Siedz� i pij� i kaw�, i herbat�. Kup chleb i bu�ki, i jab�ka, i gruszki. Natomiast nie postawimy przecinka w zdaniach: Siedz� i pij� kaw� i herbat�. Kup chleb i bu�ki albo jab�ka i gruszki. H. Przecinek a wyra�enia por�wnawcze 8.H.1. Przed cz�onem por�wnawczym wprowadzonym przez wyrazy: jak, jakby, jako (...) Przed cz�onem por�wnawczym wprowadzonym przez wyrazy jak, jakby, jako, ni�, niby, niby to, niczym, ni to, ni�, podobnie nie umieszczamy przecinka, np. By� g�uchy jak pie�. By�a ubrana podobnie jak moja �ona. Zna� si� na tym lepiej ni� ktokolwiek inny. Jednak aby podkre�li�, �e cz�on por�wnawczy jest dopowiedziany, wtr�cony, powinni�my oddzieli� go przecinkiem, np. Dzi�, podobnie jak wczoraj, przyszed� z pracy bardzo p�no. Do ulubionych ksi��ek, jak do przyjaci�, cz�sto wracamy. 8.H.2. Przyk�adowe wyliczenia i wyszczeg�lnienia wprowadzane przez wyraz jak Przyk�adowe wyliczenia i wyszczeg�lnienia wprowadzane przez wyraz jak zawsze poprzedzamy przecinkiem, np. Ropa naftowa dostarcza nam wielu produkt�w, jak: eter, benzyn�, smary, oleje. Wsp�ln� grup� stanowi� nieodmienne cz�ci mowy, jak: przys��wek, przyimek, sp�jnik, wykrzyknik, partyku�a. 8.H.3. Por�wnania paralelne (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; ten, co) W por�wnaniach paralelnych (o konstrukcji tak, jak; taki, jaki; tyle, co; ten, co) mo�emy postawi� przecinek, np. Czytanie ksi��ek jest r�wnie mi�e, jak i kszta�c�ce. Mia�em tyle samo pieni�dzy, co przed rokiem. Jednak�e je�li przed por�wnaniem nie robimy przerwy oddechowej albo je�eli sk�adniki por�wnania nie przeciwstawiaj� si� sobie bardzo wyra�nie, albo gdy chcemy os�abi� wyrazisto�� por�wnania, przecinek mo�emy pomin��, np. Kowalski jest r�wnie dobrym uczniem jak Nowak. Zarabiam tyle samo co przed rokiem. 8.H.4. Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka Przed wyrazem jako (= w charakterze, w roli) przecinka nie stawiamy, chyba �e chcemy podkre�li�, i� wyra�enie wprowadzone przez jako ma charakter przyczynowo-uzasadniaj�cy. W�wczas mo�emy ten odcie� znaczeniowy zasygnalizowa� przecinkiem, np. By� powszechnie szanowany jako lekarz. (By� z zawodu lekarzem i z tej przyczyny szanowano go); By� powszechnie szanowany, jako lekarz. (Wykonuj�c zaw�d lekarza, zyska� szacunek). I. Przecinek mi�dzy cz�ciami zdania pojedynczego po��czonymi bezsp�jnikowo 8.I.1. Przecinek mi�dzy po��czonymi bezsp�jnikowo jednorodnymi cz�ciami zdania Przecinek stawiamy pomi�dzy po��czonymi bezsp�jnikowo jednorodnymi cz�ciami zdania: a) podmiotami, np. Lekkoatleci, pi�karze, p�ywacy i inni sportowcy wyjad� na igrzyska olimpijskie. Do osobliwo�ci �wiata zwierz�cego w Polsce nale��: �ubr, b�br, �o�, wilk, nied�wied�, �bik, ry� i kozica. b) dope�nieniami, np. Opowiada� to ju� rodzicom, kolegom, znajomym. Lubi�a czekolad�, cukierki, lody. c) przydawkami r�wnorz�dnymi, np. Min�� kolejny dzie� senny, monotonny, nudny. Zostawi� po sobie r�kopis bez wst�pu, bez zako�czenia, bez przypis�w. Natomiast przydawki nier�wnorz�dne, to znaczy takie grupy przydawek, z kt�rych pierwsza okre�la po��czenie drugiej przydawki i okre�lanego przez ni� rzeczownika, nie s� oddzielane przecinkiem, np. Pierwszy powojenny film polski dotyczy� kwestii okupacyjnych. (pierwszy?? (powojenny ? film); pierwszy z powojennych film�w); Wsp�czesna polska literatura ma wiele t�umacze� na j�zyki obce. (wsp�czesna?? (polska ? literatura); wsp�czesna cz�� polskiej literatury). Nie oddziela si� r�wnie� przydawek wyznaczaj�cych zakres okre�lanego rzeczownika: Podr�ni jad�cy tym poci�giem s� obowi�zani mie� miejsc�wki. (ci z podr�nych, kt�rzy jad� tym poci�giem) Robotnikom zatrudnionym przy budowie mostu zapewniono bezpieczne warunki pracy. (tym spo�r�d robotnik�w, kt�rzy zostali zatrudnieni przy budowie mostu) d) Okoliczniki jednorodne (czyli dwa okoliczniki miejsca, sposobu, czasu itd.) oddzielamy przecinkiem, je�li: � okolicznik, kt�ry wyst�puje na drugim miejscu, jest bli�szym okre�leniem pierwszego, np. W ubieg�ym tygodniu, we �rod�, wr�ci� z Australii. W�z sta� zawsze na podw�rzu, przy samej stodole. - tworz� przyk�adowe wyliczenie, np. Pracowa� w instytucie, w bibliotece, w domu. Mieszka�em w Krakowie, w Poznaniu, w �odzi. W pozosta�ych wypadkach okolicznik�w nie rozdzielamy przecinkami. Tote� nale�y pisa�: Spotka�em go na ulicy p�nym wieczorem (okoliczniki niejednorodne � miejsca i czasu). Post�pi�em wczoraj bardzo g�upio (okoliczniki niejednorodne � czasu i sposobu). 8.I.2. Przecinek przed cz�onami powtarzanymi Przecinek stawiamy przed cz�onami powtarzanymi, np. Zarobili na tym wiele, wiele pieni�dzy. Trwa�o to wszystko d�ugo, d�ugo. Jedynie przed powt�rzonymi wyrazami � wykrzyknikami mo�emy zastosowa� r�n� interpunkcj�. Gdy chcemy zasygnalizowa� inn� intonacj� oraz wym�wienie wykrzyknie� z wi�kszym naciskiem, u�ywamy wykrzyknika. Stosuj�c przecinki w miejsce wykrzyknik�w, zaznaczamy, i� wykrzyknienie nie ma silnie emocjonalnego charakteru, np. Ho, ho! Co za pi�kny widok! Ho, ho, co za pi�kny widok! No, no, no, jaki dowcipny! No, no, no! jaki dowcipny! J. Wyra�enia wprowadzaj�ce i wtr�cone 8.J.1. Przecinek w wyra�eniach wprowadzaj�cych wyja�nienia i wyliczenia Z obu stron nale�y oddziela� przecinkami wyra�enia wprowadzaj�ce wyja�nienia i wyliczenia, kt�re rozpoczynaj� si� najcz�ciej od czyli, to jest, to znaczy. Je�li takie wyra�enia znajduj� si� na ko�cu zdania, drugi przecinek zast�pujemy kropk� lub r�wnowa�nym jej znakiem interpunkcyjnym, np. Odwiedz� kraje po�udniowej Europy, to jest W�ochy, Albani� i Grecj�. Znam go od dawna, to znaczy od dwudziestu lat, i ogromnie go ceni�. 8.J.2. Wyra�enia typu: na przyk�ad, chyba, przynajmniej (...) Wyra�enia typu: na przyk�ad, chyba, przynajmniej, zw�aszcza, prawdopodobnie, ewentualnie, nawet, raczej poprzedzamy przecinkiem, je�li uwypuklaj� one tre�ci zapowiedziane w cz�onie poprzedzaj�cym i maj� charakter dopowiedzenia; w mowie by�yby one poprzedzane kr�tk� pauz�, np. W sklepie sprzedawano wiele towar�w, na przyk�ad meble. Odwiedzamy si� cz�sto, przynajmniej co drugi dzie�. Jak mo�na zauwa�y�, dopowiedzenia s� takim sk�adnikiem zdania, kt�ry mo�e zosta� opuszczony bez wi�kszej szkody dla budowy zdania. Nale�y pami�ta�, i� dopowiedzenie wyst�puj�ce wewn�trz zdania wydzielamy za pomoc� przecink�w z obu stron, np. Lubi jazz, zw�aszcza tradycyjny, cho� ceni te� muzyk� powa�n�. Chwali si� bezustannie swoimi sukcesami, na przyk�ad cz�stymi awansami, wi�c prawie wszyscy maj� go do��. Je�li warunki te nie s� spe�nione, przecinka nie stawiamy, np. W nocy pojazd stoj�cy na przyk�ad na drodze powinien by� o�wietlony. Kontemplatorem s��w pewnego znamiennego typu by� spo�r�d tw�rc�w literackich na przyk�ad Norwid. (W. Doroszewski) 8.J.3. Wyrazy i wyra�enia oznaczaj�ce stosunek osoby m�wi�cej do tre�ci wypowiedzi Wyrazy i wyra�enia oznaczaj�ce stosunek osoby m�wi�cej do tre�ci wypowiedzi oddzielamy przecinkiem, gdy maj� charakter cz�on�w wtr�conych. Do wyraz�w i wyra�e� typowych nale�� m. in.: bez w�tpienia, bynajmniej, doprawdy, istotnie, na odwr�t, naturalnie, niestety, niew�tpliwie, niezawodnie, oczywi�cie, odwrotnie, owszem, przeciwnie, rzeczywi�cie, rzecz jasna, zapewne. Przyk�ady: My�l�, �e nie warto, doprawdy, zajmowa� si� t� spraw�. Naturalnie, pomog� ci, je�li tylko poprosisz. S�owa doprawdy, naturalnie mog� funkcjonowa� samodzielnie jako odpowied� na pytanie. Je�li takie wyra�enia nie s� cz�onami wtr�conymi, nie oddzielamy ich przecinkami. W mowie odpowiada temu brak pauzy lub zawieszenia g�osu w momencie wypowiadania wyraz�w i wyra�e� tego typu: Jest to cz�owiek bez w�tpienia uczciwy. Zepsu� mi si� samoch�d, wi�c oczywi�cie nie zd��y�em na czas. 8.J.4. Kr�tkie wyra�enia maj�ce form� zda� g��wnych (...) Kr�tkie wyra�enia maj�ce form� zda� g��wnych, za� faktycznie b�d�ce sk�adnikami pozazdaniowymi, nale�y oddziela� obustronnymi przecinkami, np. Sko�czy�e�, jak mi m�wiono, studia. Za rok, by� mo�e, wyjad� z kraju. Jestem chory, zdaje si�, �e na gryp�. Typowymi wyra�eniami tego typu s�: s�dz�, przypuszczam, wiadomo, rzek�by�, zdaje si�, by� mo�e, jak wida�, niestety. 8.J.5. Wyrazy i wyra�enia nie b�d�ce cz�ciami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem) Wyrazy i wyra�enia nie b�d�ce cz�ciami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem) zawsze wydzielamy przecinkami. S� nimi: a) wyrazy i wyra�enia takie, jak: s�owem, �ci�le, �ci�lej, �ci�le m�wi�c, innymi s�owy, kr�tko, inaczej, kt�re oddzielamy obustronnymi przecinkami lub przecinkiem i dwukropkiem (zob. tak�e 8.J.4), np. Ojciec, matka, dwaj synowie, s�owem, ca�a rodzina wybieg�a na podw�rko. Przejecha�em blisko pi��set, �ci�le: czterysta osiemdziesi�t osiem kilometr�w w ci�gu dnia. b) wyrazy w wo�aczu, np. Panie Kaziu, musimy si� koniecznie spotka�. Czy nie m�g�by�, skarbie, kupi� mi tych kosmetyk�w!? Panie dyrektorze, a co b�dzie z moj� premi�? 8.J.6. Wtr�cone cz�ony zda� z�o�onych i pojedynczych Wtr�cone cz�ony zda� z�o�onych i pojedynczych wydzielamy p