tytu�: "O dysleksji czyli specyficznych trudno�ciach w czytaniu i pisaniu - odpowiedzi na pytania rodzic�w i nauczycieli" autor: Marta Bogdanowicz Mojej c�rce Kasi, od kt�rej wiele nauczy�am si� o dysleksji LUBIN 1994 Wydawnictwo Popularno-naukowe "LINEA" SPIS TRE�CI S�owo wst�pne...str. 2 Pytania...str. 3 Cz�� i Historia bada� nad dysleksj�...str. 9 Cz�� II Terminologia...str. 12 Cz�� III Definicja dysleksji rozwojowej...str. 16 Cz�� IV Cz�sto�� wyst�powania...str. 22 Cz�� V Etiologia - pierwotne przyczyny dysleksji rozwojowej...str. 25 Cz�� VI Patomechanizm - wturne przyczyny dysleksji rozwojowej...str. 31 Cz�� VII Diagnoza...str. 35 Cz�� VIII Symptomatologia - objawy dysleksji rozwojowej...str. 39 Cz�� IX Profilaktyka...str. 52 Cz�� X Dydaktyka...str. 56 Cz�� XI Terapia...str. 76 Cz�� XII Prognoza i perspektywy...str. 88 Cz�� XIII. ORGANIZACJE DZIA�AJ�CE NA RZECZ DZIECI ZE SPECYFICZNYMI TRUDNO�CIAMI W UCZENIU SI� CZYTANIA I PISANIA...str. 92 S�OWO WST�PNE Ksi��ka, kt�r� bierzesz, Czytelniku, do r�ki, jest nietypowa. Stanowi zbi�r pyta� i odpowiedzi. Pytania czerpa�am z rozm�w z rodzicami dzieci dyslektycznych podczas pracy w poradni, z list�w nadchodz�-cych do Polskiego Towarzystwa Dysleksji, wyk�ad�w ze studentami, zaj�� w Szkole dla Rodzic�w i zebra� Polskiego Towarzystwa Dysleksji. Pytania uszeregowane s� w dzia�y. Wszystkie wyszczeg�lnione s� na wst�pie publikacji. Dlatego te� nie jest konieczne, aby t� ksi��k� czyta� od pocz�tku do ko�ca. Mo�na j� czyta� r�wnie� od ko�ca i od �rodka. Mo�na tak�e odszukiwa� w niej, jak w swoistej encyklopedii, jedynie odpowiedzi na pytania, zale�nie od potrzeb i zainteresowa�. Odpowiedzi na pytania czerpa�am z literatury, z prowadzonych przeze mnie bada� naukowych, z d�ugoletniej praktyki diagnostycznej i terapeutycznej z dzie�mi, a tak�e - co ma ogromne znaczenie - z w�asnych do�wiadcze� matki dyslektycznego dziecka. Inspiracj� do napisania tej ksi��ki by�o spotkanie z Marion Welchman i jej publikacja wydana w Brytyjskim Towarzystwie Dysle- ksji, kt�rej sk�adam podzi�kowania. Pragn� wyrazi� moj� wdzi�czno�� redaktorom: Krystynie Kuczy�-skiej, Annie Cie�larowej i Stanis�awowi Drewniakowi, kt�rych praca przyczyni�a si� do wi�kszej komunikatywno�ci tekstu i tym samym u�atwi korzystanie z tej ksi��ki. Mam nadziej�, �e Czytelnik znajdzie odpowiedzi na wi�kszo�� pyta�, kt�re chcia�by mi zada�. Je�li tak nie jest, prosz� przes�a� swoje pytania pod wskazany ni�ej adres. Postaram si� na nie odpowiedzie� w kolejnym wydaniu tej ksi��ki. prof.dr hab. Marta Bogdanowicz Polskie Towarzystwo Dysleksji ul. Pomorska 68 80-343 GDA�SK Jeste�my w dobrym towarzystwie: Andersen, Rodin, Edison, Einstein, Churchill, kr�l Norwegii Olaf i jego cbrka ksi�na Astrid - to te� dyslektycy. Hans Christian Andersen (1 805-1875) PYTANIA I. Historia bada� nad dysleksj� 1. Jak d�ugo istnieje dysleksja? 2. Kiedy odkryto i opisano dysleksj�? 3. Jacy specjali�ci pierwsi opisali i badali zjawisko dysleksji rozwojowej? 4. Jak rozwija�a si� wiedza o dysleksji? 5. Jakie s� charakterystyczne tendencje w badaniach ostatnich lat? 6. Jak wygl�da wsp�praca specjalist�w w zakresie bada� nad dysleksj�? 7. Jakie nowe zjawiska spo�eczne zwi�zane z dysleksj� pojawi�y si� w ostatnim czasie? 8, Czy mo�na by� dyslektykiem i "wej�� do historii'? II. Terminologia 1. Dlaczego m�wimy o 'specyficznych' trudno�ciach w czytaniu i pisaniu? 2. Co znaczy skr�t: LD lu SLD? 3. Czy specyficzne trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dzieci od pocz�tku nazywano dysleksj�? 5 4. Jak d�ugo stosowano termin "wrodzona �lepota s�owna'? 5. Co to jest "pseudodysleksja"? 6. Jaki termin jest najcz�ciej u�ywany na oznaczenie specyficz-nych trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dzieci? 7. Jakie jeszcze inne nazwy mo�na spotka� w literaturze na oznaczenie specyficznych trudno�ci w czytaniu i pisaniu? 8. Dlaczego na oznaczenie specyficznych trudno�ci w czytaniu i pisaniu u�ywa si� czasem jednego, a czasem kilku termin�w? 9. Jak rozumie� terminy: "dysleksja", "dysortografia" i "dysgrafia"? 10. Jak� terminologi� stosuje si� w Polsce? 11. Co to jest "hiperdysleksja"? III. Definicja dysleksji rozwojowej 1. Czy wszyscy ludzie mog� si� nauczy� czyta� r�wnie szybko i piynnie? 2. Jakie wyniki uzyskuj� dzieci dyslektyczne w testach inteligencji? 3. Czy dzieci dyslektyczne mog� uzyska� iloraz inteligencji poni�ej przeci�tnej? 4. Czy dzieci z inteligencj� ni�sz� ni� przeci�tna mog� mie� trudno�ci w czytaniu i pisaniu? 5. Czy wszystkie dzieci, kt�re maj� trudno�ci w czytaniu i pisaniu to dzieci dyslektyczne? 6. Czy istnieje jedna definicja dysleksji? 7. Kt�ra z definicji jest powszechnie uznawana? 8. Czy definicja ta nie jest przestarza�a? 9. Jaka definicja jest u�ywana w Polsce? 10, Czy dysleksja i specyficzne trudno�ci w uczeniu si� to te same zjawiska? 11. Czy dzieci dyslektyczne zalicza si� do kategorii "dzieci o specjal- nych potrzebach edukacyjnych"? 12.,Czy niew�a�ciwe nauczanie mo�e by� przyczyn� dysleksji? 13. Dlaczego istniej� przeciwnicy wyr�niania zjawiska dysleksji? IV. Cz�sto�� wyst�powanta 1. Jak cz�sto zdarzaj� si� przypadki dysleksji? 2. Czy badania nad cz�sto�ci� wyst�powania specyficznych trud-no�ci w czytaniu i pisaniu prowadzone by�y w Polsce? 3. Czy cz�sto trudno�ci w czytaniu i pisaniu wyst�puj� jednocze�-nie? 4. Jaka jest przyczyna rozbie�no�ci wynik�w bada� nad cz�sto�ci� wyst�powania dysleksji uzyskanych przez r�nych badaczy? 5. Jaki jest stopie� stato�ci odsetka dzieci z dysleksj�, dysorto-grafi� i dysgrafi� ? 6. Czy ka�dy nauczyciel ma szans� zetkn�� si� z dzieckiem dyslektycznym? 7 V. Etlologia - plerwotne prrycryny dysleksjl rozwojowej 1. Czy istnieje jedna przyczyna dysleksji? 2. Czy w rodzinie mo�e by� wi�cej ni� jedno dziecko dyslektyczne? 3. Czy dysleksj� mo�na odziedziczy�? 4. Jak cz�sto zdarza si� dziedziczne uwarunkowanie dysleksji? 5. Czy dysleksja r�wnie cz�sto wyst�puje u chiopc�w jak u dziew-cz�t? 6. Dlaczego dysleksja cz�ciej wyst�puje u chiopc�w? 7. Czy dysleksja mo�e by� skutkiem nieprawidlowej ci��y i porodu? 8. Czy dysleksja wyst�puje zawsze w przypadkach nieprawidfowej ci��y i porodu lub w�wczas, gdy oboje rodzice s� dyslektykami? 9. Czy dysleksja jest "zlokalizowana" w m�zgu? 10. Co to znaczy, �e dysleksja mo�e by� uwarunkowana organicz-nie? 11. Czy istniej� pewne dowody organicznych zmian w centralnym uk�adzie nerwowym? 12. Czy dysleksja mo�e by� skutkiem urazu psychicznego? 13. Czy koncepcja "psychodysleksji" jest powszechnie przyj�ta? 14. Czy dysleksja mo�e mie� zwi�zek z zaburzeniami hormonalny-mi? 15. Jak wyja�ni� przypadki samoistnego ust�pienia dysleksji? 16. Kt�ra z koncepcji etiologicznych jest prawdziwa? 8 l7.Co znaczy termin "polietiologia"? VI. Patomechanizm - wt�rne prrycryny dysleksji rozwojowej 1. Jaki jest mechanizm powstawania dysleksji rozwojowej? 2. Jak rozumie� neuropsychologiczny mechanizm czynno�ci czyta-nia i pisania, ich lokalizacj� w m�zgu? 3. Jakie funkcje le�� u podstaw czynno�ci z�o�onych, jakimi s� czytanie i pisanie? 4. Zaburzenia jakich funkcji s� przede wszystkim odpowiedzialne za wyst�powanie specyficznych trudno�ci w uczeniu si� czytania i pisania? 5 Jaka jest sprawno�� innych funkcji poznawczych? 6. Jakie jest neuropsychologiczne pod�o�e specyficznych trudno-�ci w czytaniu i pisaniu? 7. Jaki jest patomechanizm specyficznych trudno�ci w czytaniu i pisaniu? 8. Co oznacza okre�lenie "obszar zaburze�" lub "sprz�one zabu-rzenia"? 9. W jakich przypadkach trudno�ci w czytaniu i pisaniu s� mniej nasilone? 10. Czy w zwi�zku z r�nymi patomechanizmami dysleksji rozwojo-wej mo�na m�wi� o r�nych typach dysleksji? 11. Jak mo�na ustali� istnienie zaburze� warunkuj�cych dysleksj� rozwojow�? VII. Diagnoza 1. Kto jest uprawniony do orzekania o dysleksji rozwojowej? 2. Jaki jest zakres bada� psychologa? 3. Jaka rola w diagnozowaniu przypada pedagogowi? 4. Jakie zadania w diagnozie dysleksji nale�� do psychiatry dzieci�- cego? 5. Jak jest rola logopedy w formulowaniu diagnozy dysleksji? 6. Czy konieczne jest badanie EEG? Jakie dodatkowe badania mog� by� prrydatne w diagnozie dysieksji? 7. Co to jest iloraz inteligecji i jakie jest jego znaczenie w przypadku badania dzieci dyslektycznych? 8. Co to jest "wska�nik fragmentarycznego deficytu rozwojowego"? 9. Czy orzeczenia psychologiczne, wraz z diagnoz� innych specja-list�w, powinny by� przekazywane do szkoiy? VIII. Symptomatologia - objawy dysleksji rozwojowej 1. Jakie objawy s� podstaw� rozpoznania dysleksji? 2. Jak zmienia si� symptomatologia dysleksji rozwojowej wraz z wiekiem dziecka? 3. Czy specyficzne trudno�ci w czytaniu i pisaniu wyst�puj� jedno-cze�nie i przez caty czas nauki szkolnej? 4. Jakie nasilenie trudno�ci w czytaniu upowa�nia nas do orzekania o zaburzeniach w czytaniu? 5. Jak odr�ni� specyficzne trudno�ci w czytaniu i pisaniu, zwane dysleksj�, od trudno�ci jakie ma ka�de dziecko zaczynaj�ce nauk� czytania i pisania? 6. Jakie specyficzne bt�dy w czytaniu popetniaj� dzieci dyslektycz- ne? 7. Czy objawy trudno�ci w czytaniu ust�puj� z wiekiem? 8. Czy dzieci dyslektyczne maj� tylko trudno�ci w j�zyku polskim? 9. Jak odr�ni� dziecko ze specyficznymi trudno�ciami w pisaniu od innych, kt�re r�wnie� pisz� niepoprawnie? 10. Dlaczego �atwiej ust�puje dysleksja ni� dysortografia? 1 i . Czy wyst�powanie bi�d�w ortograficznych w pracach pise-mnych ucznia to zawsze dysortografia? 12. Na czym polegaj� specyiiczne bt�dy w przypadku dysortografii? 13. Jakie objawy s� podstaw� rozpoznania dysgrafii? 14. Czy ka�dy przypadek brzydkiego pisma to dysgrafia? 15. Jakie s� charakterystyczne objawy zaburze� funkcji wzroko-wych? 16. Jakie s� charakterystyczne objawy zaburze� funkcji s�ucho-wych? 17. Jakie s� charakterystyczne objawy zaburze� funkcji rucho-e 18. Jakie s� charakterystyczne objawy zaburze� lateralizacji? 19. Czy lateralizacja skrzy�owana zawsze jest przyczyn� trudno�ci w czytaniu i pisaniu ? 10 11 20. Na czym polegaj� trudno�ci szkolne lewor�cznego dziecka? 21. Czy dzieci lewor�czne s� sprawne ruchowo? 22. Co to jest pismo zwierciadlane czy lustrzane? 23. Czy mylenie prawej i lewej r�ki, buta, strony, jest zwi�zane z dysleksj�? 24. Czy takie objawy jak l�ki nocne, moczenie nocne, j�kanie, b�le brzucha, wymioty, b�le g�owy mog� mie� co� wsp�lnego z dysleksj�? IX. Profilaktyka 1. W jakim wieku ujawnia si� dysleksja i od kiedy mo�na rozpocz�� oddzia�ywania profilaktyczne? 2. Jak wcze�nie mo�na przewidzie�, �e dziecko b�dzie mia�o trudno�ci w czytaniu i pisaniu? 3. W jakich przypadkach mo�emy przypuszcza�, �e nasze dziecko jest "dzieckiem ryzyka dysleksji"? 4. Czy mo�na zapobiec dysleksji? 5. Kto mo�e orzec o istnieniu ryzyka dysleksji ? 6. Gdzie szuka� specjalist�w do konsultacji dziecka, u kt�rego obserwujemy symptomy "ryzyka dysleksji"? 7. Czy mo�liwe s� profilaktyczne oddzia�ywania wobec dziecka lewor�cznego, kt�re mog�yby mu u�atwi� nauk� pisania lew� r�k�? 12 X. Dydaktyka 1. Jakie jest najskuteczniejsze podej�cie metodyczne w nauczaniu dzieci dyslektycznych? 2. Czy mo�liwe jest stosowanie uczenia polisensorycznego w nor-malnej klasie licz�cej oko�o 30 dzieci i w grupie przedszkolnej? 3. Dlaczego zdarza si�, �e dziecko potrafi napisa� tekst poprawnie, innym za� razem z licznymi b��dami? 4. Czy niekonsekwentny poziom graficzny prac pisemnych jest dowodem lenistwa dziecka? 5. Czy mo�na wp�yn�� na podniesienie poziomu graficznego pis-ma? 6. Czy s�uszne jest wymaganie, by dziecko z trudno�ciami w czytaniu i pisaniu wiele czasu po�wi�ca�o na to w domu? 7. Czy pomaga� dziecku w odrabianiu lekcji? 8. Czy pozwala� dziecku na ogl�danie telewizji? 9. Czy dziecku dyslektycznemu nale�y czyta� na g�os ksi��ki? 10. Jak pos�ugiwa� si� ksi��k� wobec ma�ego dziecka? 11. Jak pos�ugiwa� si� ksi��k� wobec dziecka w wieku przedszkol-nym? 12. Jak wykorzystywa� ksi��k� w okresie nauki szkolnej? 13. Czy dziecko dyslektyczne powinno czyta� na g�os przy ca�ej klasie? 14. Jakie inne formy mo�na zastosowa� dla przybli�enia dziecku lektury? 13 15. Jakie ksi��ki powinno czyta� dziecko dyslektyczne? 16. Czy pozwoli� dziecku na czytanie komiks�w? 17. Czy mo�na czyta� glo�no dziecku, je�li samemu nie robi si� tego dobrze? 18. Co robi�, gdy dziecko woli raczej kopa� pi�k� ni� m�czy� si� czytaniem. Jak mu u�wiadomi�, �e jego �ycie to nie tylko futbol? 19. W jaki spos�b zach�ci� dziecko do czytania? 20. Czy prace pisemne brzydko napisane w szkole powinny by� ponownie w domu przepisywane? Czy nale�y za wszelk� cen� dba� o estetyk� zeszytu? 21. Dlaczego nie tylko nauczyciele j�zyka polskiego powinni zna� problem dysleksji? 22. Czy dzieci dyslektyczne maj� trudno�ci z opanowaniem j�zy-k�w obcych i czy powinny si� ich uczy�? 23. Jak pom�c dziecku, gdy nie radzi sobie na zaj�ciach sporto-wych? 24. Jak pom�c dziecku, by by�o bardziej sprawne ruchowo? 25. Jak pom�c dziecku, by czu�o si� bardziej pewne siebie? 26. Jakie pomoce dydaktyczne mog� by� przydatne dzieciom ze specyficznymi trudno�ciami w czytaniu i pisaniu? 27. Jak nauczyciel mo�e pom�c w klasie dyslektycznemu dziecku? 28. Czy wobec dzieci dyslektycznych stosuje si� jakie� ulgi egzami- nacyjne? XI. Terapia 1. O czym nale�y pami�ta�, gdy si� jest rodzicem lub nauczycie-lem dziecka dyslektycznego ? 2. Kto, gdzie i kiedy mo�e skierowa� dziecko na zaj�cia terapeuty-czne? 3. Jaki jest system pomocy terapeutycznej dla dzieci dyslektycz-nych w Polsce? 4. Jakie inne formy organizacyjne opieki terapeutycznej dla dzieci dyslektycznych istniej� w Polsce? 5. Czy obecnie powstaj� w Polsce jakie� nowe inicjatywy r�wnie� w zakresie opieki nad dzie�mi z trudno�ciami w uczeniu si� czytania i pisania ? 6. Jak powinien przedstawia� si� program zaj�� terapeutycznych dla dzieci z dysleksj� rozwojow�? 7. Co oznacza termin '�wiczenia korekcyjno-kompensacyjne'? 8. Czy trudno�ci w czytaniu udaje si� przezwyci�y� na drodze terapii szybciej ni� trudno�ci w pisaniu? 9. Czy komputer mo�e by� u�yteczny w terapii dysleksji? 10. Czy magnetofon mo�e by� pomocny w terapii dziecka dyslekty-cznego? 11. Czy w przypadku dysleksji nabytej i rozwojowej stosuje si� takie same formy terapii? = 12. Od czego zale�� post�py w terapii? 13. Jacy specjali�ci potrzebni s� w przebiegu terapii? 14 15 14. Czy istnieje mo�liwo�� pomocy medycznej? 15. Jak mo�na zdoby� kwalifikacje w zakresie terapii pedagogicz-nej? 16. Czy rodzice mog� sami prowadzi� zaj�cia terapeutyczne z dzieckiem, je�li nie maj� mo�liwo�ci pomocy ze strony nauczyciela -terapeuty? 17. Czy mo�na wskaza� takie przypadki, w kt�rych praca rodzic�w z dzieckiem nie jest wskazana? 18. Jakie wskazania warto wzi�� pod uwag�, gdy ma si� dziecko ze specyficznymi trudno�ciami w uczeniu si�? 19. Jakie s� szanse na zrealizowanie idei integracji w nauczaniu dzieci dyslektycznych ? XII. Prognoza i perspektywy 1. Jakie s� mo�liwo�ci pokonania trudno�ci w czytaniu i pisaniu w przypadku dysleksji rozwojowej? 2. Czy mo�na mie� trudno�ci w czytaniu i pisaniu do ko�ca �ycia? 3. W jakim stopniu dysleksja i dysortografia utrudniaj� karier� szkoln� i zawodow�? 4. Wielu nastolatk�w opuszcza szko�� podstawow� z bardzo s�ab� umiej�tno�ci� czytania i pisania. Czy we wszystkich przypadkach mo�na m�wi� o dysleksji rozwojowej? 5. Czy ucze�-dyslektyk mo�e studiowa�? 6. Czy rodzice powinni zrewidowa� swoje wyobra�enie o przysz�o-�ci dziecka, gdy dowiedz� si�, �e jego trudno�ci w czytaniu i pisaniu maj� charakter dysleksji i dysortografii? 16 7. Czy mo�na "wyleczy�' dysleksj� u m�odzie�y, aby nie ogranicza�a mo�liwo�ci wyboru kariery szkolnej i zawodowej? 8. Czy dysleksja mo�e mie� wpiyw na �ycie osoby doros�ej? 9. Czy m�odzie� legitymuj�ca si� opini� psychdlogiczn�, orzekaj�-c� dysortografi�, mo�e oczekiwa� specjalnego potraktowania pod-czas egzamin�w wst�pnych do szk�t �rednich czy wy�szych? 10. Czy terapia pedagogiczna mo�e by� skuteczna wobec os�b doros�ych? 11. Czy doro�li dyslektycy mog� uzyska� jak�� pomo� poszukuj�c zatrudnienia? XIII. Organizacje dzia�aj�ce na rzecz dzieci ze specyficznyml trudno�ciami w uczeniu si� czytania i pisania 1 . Jakie organizacje zajmuj� si� pomoc� dla dzieci dyslektycznych i od kiedy dzia�aj�? 2. Jakie stowarzyszenia dzia�aj� w Europie? 3. Jakie s� cele Europejskiego Towarrystwa Dysleksji? 4. Jak powsta�o Polskie Towarrystwo Dysleksji? S.Czym zajmuje si� i kogo zrzesza Polskie Towarrystwo Dysleksji? 6. Jaki jest teren dzia�ania PTD i jaka jest jego organizacja? 7. Jakie s� w�adze Towarzystwa? 8. Jakie s� szczeg�iowe cele dzia�alno�ci PTD? 9. Co stanowi maj�tek i sk�d PTD czerpie fundusze? 17 i 10. Jak przebiega dotychczasowa dzia�alno�� PTD? 11. Jakie s� plany Polskiego Towarrystwa Dysleksji? XIV. Podstawowe publikacje do cz�ce specJalnych trudno�ci w czytaniu plsanlu 1. Jakie publikacje mog� by� przydatne psychologom, nauczycie-lom i rodzicom dla poznania zagadnienia specjalnych trudno�ci w czytaniu i pisaniu? 2. Jakie publikacje s�u�� rodzicom i nauczycielom do prowadzenia �wicze� z dzieckiem? 3. Kt�ra z wymienionych pozycji mo�e by� przede wszystkim pomocna rodzicom w pracy z dzieckiem? Cz�� I. HISTORIA BADA� NAD DYSLEKSJ� 1 . Jak d�ugo istnieje dysleksja? Prawdopodobnie odk�d istnieje pismo, to znaczy od kiedy ludzie zacz�li pos�ugiwa� si� pismem w porozumiewaniu si� mi�dzy sob�. 2. Kiedy odkryto i opisano dysleksj�? Dysleksj� u dzieci opisano prawie sto lat temu. Najpierw dostrze�o- no zjawisko utraty zdolno�ci do pisania i czytania u doros�ych, najcz�ciej wsp�tistniej�ce z utrat� mowy (afazj�), kt�rych przyczyn� by�o uszkodzenie m�zgu. D�uga droga wiod�a od opisania zjawiska wspomnianej utraty zdolno�ci czytania (aleksja lub dysleksja nabyta) oraz utraty zdolno�ci pisania (agrafia lub dysortografia nabyta) b�d�- cych efektem uszkodzenia m�zgu u os�b doros�ych, kt�re ju� umia�y czyta� i pisa�, do odkrycia podobnych objaw�w u dzieci, lecz wyst�-puj�cych od pocz�tku nauki czytania i pisania (dysleksja, dysortogra- fia i dysgrafia rozwojowa). Przyjmuje si�, �e pierwszy opis nabytej aleksji znajduje si� w pismach Valeriusa Maximusa i Pliniusza w I wieku n.e. Wspominaj� oni o przypadku wykszta�conego Ate�czyka, kt�ry na skutek urazu g�owy straci�'pami�� liter'. Dysleksj� rozwojow� opisano znacznie p�niej, bo dopiero w XIX wieku. Trwa dyskusja, komu przypisa� pierwsze�stwo. Najcz�ciej przyznaje si� je angielskiemu lekarzowi okuli�cie W. Pringle Morgano- wi, kt�ry 7 listopada 1896 roku opublikowa� w British Medical Journal opis pierwszego przypadku dysleksji rozwojowej. By� nim 14-letni ch�opiec, kt�ry nie m�g� nauczy� si� czyta� mimo normalnej inteligen-cji. 3. Jacy specjali�ci pierwsi opisali i badali zjawisko dysleksji rozwo- jowej? Nie byli nimi ani nauczyciele, ani psychologwie, lecz lekarze i to - co nie jest przypadkowe - okuli�ci. Kierowano do nich dzieci, u kt�rych podejrzewano wad� wzroku uniemo�liwiaj�c� im nauk� czytania. Tak 18 19 te� by�o we wspomnianym przypadku: wad� wzroku wykluczono, ch�opiec nie mia� trudno�ci w matematyce, a W. Pringle Morgan tak charakteryzowa� jego problemy: "S�owo pisane lub drukowane zdawa-�o si� zupe�nie nie dociera� do �wiadomo�ci ch�opca, dopiero przeczy-tane na g�os nabiera�o dla niego znaczenia. Mo�liwe, �e schorzenie to jest wrodzone". Morgan nazwa� je "wrodzon� �lepot� s�own�". Tak�e autor pierwszych monografii na temat dysleksji, J.Hinshelwood, by� lekarzem okulist�. 4. Jak rozwija�a si� wiedza o dysleksji? W historii bada� nad dysleksj� mo�na wyr�ni� kilka okres�w. Pierwszy z nich obejmuje lata: 1896-1917, a wi�c okres od ukazania si� pierwszej publikacji do czasu wydania monografii J. Hinshelwooda pt. Wrodzona �lepota s�owna (Congenital Word-blindness), kt�ra podsu-mowa�a rezultaty tego etapu bada�. By� to okres identyfikacji i rejestra- cji objaw�w dysleksji w formie publikacji zawieraj�cych opisy przypad- k�w. Sta�o si� to przyczyn� wyodr�bnienia specyficznych trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dzieci jako jednostki nozologicznej. Drugi okres bada� trwa� od pierwszej do drugiej wojny �wiatowej. Koncentrowano si� w�wczas na przyczynach, czyli na etiologii tych trudno�ci. Badania przenios�y si� w tym okresie z Europy do Stan�w Zjednoczonych. Trzeci okres rozpoczyna si� od drugiej wojny �wiatowej. Dominuj� w nim badania nad patomechanizmem dysleksji. Intensywnie rozwija- ne s� systemy opieki terapeutycznej. 5. Jakie s� charakterystyczne tendencje w badaniach ostatnich lat? Kontynuowane s� badania rozpocz�te w poprzednich okresach: nad etiologi� i patomechanizmami dysleksji, przy u�yciu najnowszej aparatury, zdolnej do penetrowania tkanki m�zgowej zar�wno w czasie sekcji m�zgu, jak i do badania czynno�ci �ywego m�zgu podczas czytania i pisania. Obserwuje si� odchodzenie od skrajnych pogl�d�w na rzecz uzgadniania wsp�lnych stanowisk. Wynika to z pog��bienia wiedzy oraz zacie�nienia si� kontakt�w mi�dzy przed-stawicielami r�nych dyscyplin naukowych, i to na arenie mi�dzynaro- dowej. Umilk�y wi�c spory co do priorytetu jednej dziedziny wiedzy na rzecz wsp�pracy interdyscyplinarnej. Istnieje zgoda co do polietiologii dysleksji, co oznacza, �e mo�e mie� ona r�ne przyczyny. Uznaje si� r�wnie� wielo�� r�nych patomechanizm�w wywohj�cych dysleksj�. R�wnie� w zakresie terminologii osi�gni�to niemal jednomy�lno��: poza krajami niemieckoj�zycznymi (gdzie u�ywa si� najcz�ciej poj�-cia legastenia), najpopularniejszym terminem na oznaczenie specyfi- cznych trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dzieci jest "dysleksja rozwojo- wa". 6. Jak wygl�da wsp�praca specjalist�w w zakresie bada� nad dysleksj�? Dosz�o do bardzo bliskiej wsp�pracy i wsp�lnych bada� przedsta-wicieli zar�wno r�nych dyscyplin wiedzy, jak i r�nych kraj�w, o czym �wiadczy powstanie mi�dzynarodowych towarzystw naukowych z kt�rych najwa�niejsze to: International Academy in Learning Disabili- ties (Mi�drynarodowa Akademia zajmuj�ca si� badaniami nad trudno-�ciami w uczeniu si�), International Reading Association (Mi�drynaro- dowe Towarrystwo do Spraw Czytania) cry International Study Group on Special Educational Needs (Mi�drynarodowa Grupa Badawcza zajmuj�ca si� specjalnymi potrzebami w procesie uczenia si�). 7. Jakie nowe zjawiska spo�eczne zwi�zane z dysleksj� pojawi�y si� w ostatnim czasie? Nowym i niezwykle dynamicznym zjawiskiem jest ruch samopomo-cy rodzic�w dzieci dyslektycznych, kt�rzy wsp�pracuj�c ze specjali-stami, zak�adaj� towarzystwa dzia�aj�ce na rzecz pomocy dzieciom dyslektycznym. Towarzystwa te z kolei jednocz�c si�, tworz� mi�dzy-narodowe organizacje, jak European DyslexiaAssociation (Europejskie Towarrystwo Dysleksji) czy te� International Dyslexia Association (Mi�- drynarodowe Towarrystwo Dysleksji). Innym zjawiskiem jest otwarto�� w przyznawaniu si� publicznie do tego rodzaju trudno�ci, a wi�c do "bycia innym", co nareszcie przestaje znaczy� "bycie gorszym". Jedn� z pierwszych tego typu publikacji jest autobiografia znanej angielskiej aktorki Susan Hampshire, kt�r� pol- scy widzowie znaj� np. z roli Fleur w telewizyjnej wersji "Sagi rodu Forsyth�w". W ksi��ce pt. Susan's Story, wznawianej kilkakrotnie od 1981 roku, opisuje ona swoje zmagania z trudno�ciami w czytaniu i pisaniu. Ostatnio o podobnych problemach m�wi�a inna angielska aktorka, Angharad Rees w wywiadzie zamieszczonym w "Daily Ex-20 21 press' (30 10 1991 roku), a tak�e norweski minister Edukacji w wywiadzie wydrukowanym w czasopi�mie 'Dysleksja" w 1991 roku. Pierwszym Polakiem, kt�ry publicznie opowiedzia� o swoich szkolnych trudno�ciach by� rektor d.s. Nauki i Wsp�pracy z Zagranic� Uniwersytetu Gda�skiego, profesor w dziedzinie nauk �cis�ych (por. 'Gazeta Uniwersytecka", Gda�sk 1991, nr 1). Cz�� II. TERMINOLOGIA 8. Czy mo�na by� dyslektykiem i "wej�� do historii'? 1. Dlaczego m�wimy o "specyficznych trudno�ciach' w czytaniu Tak.Dowodem na to jest plejada s�awnych postaci, kt�re wnios�y i pisaniu? znaczny wk�ad do stworzenia naszej cywilizacji w ci�gu wiek�w, mimo Okre�lenie "specyficzne' w odniesieniu do trudno��i w czytaniu i� byli dyslektykami. Wymienia si� tu: kr�la szwedzkiego Karola XI i pisaniu stosowane jest dla podkre�lenia charakteru trudno�ci o (1655-1697), kt�ry wst�pi� na tron maj�c 5 lat, rz�dzi� swoim krajem ograniczonym, w�skim zakresie. Wyst�puj� one u dzieci o prawid�o-d�ugo i m�drze, ksi�cia Ludwika, syna Napoleona III (1856-1879), wym rozwoju umys�owym, co odr�nia je od uog�lnionych trudno�ci w s�awnego bajkopisarza J.Ch. Andersena (1805-1875), wynalazc� mi- nauce u dzieci op�nionych w rozwoju umys�owym. krofonu i telefonu T. Edisona (1847-1931 ), francuskiego rze�biarza Rodina (1840-1917), du�skiego fizyka N. Bohra (1885-1962), tw�rc� 2. Co znaczy skr�t: LD lub SLD? teorii wzgl�dno�ci A. Einsteina (1879-1955), brytyjskiego m�a stanu LD - the Learning Difficulfies (lub Disabiliiies), czyli trudno�ci w W. Churchilla (1874-1965), prezydenta Stan�w Zjednoczonych W. uczeniu si�, SLD - the Specific Learning Difficulties (Disabilities), czyli Wilsona (1856-1924) i ameryka�s.�ciego genera�a G. Pattona (1885- specyficzne trudno�ci w uczeniu si�. Chodzi tu wi�c o wspommniane -1945). Wielu z wymienionych postaci doczeka�o si� nagrody Nobla, w�skozakresowe trudno�ci w przyswajaniu umiej�tno�ci szkolnych, nawet w dziedzinie literatury. Niedawno zmar�y kr�l Norwegii, Olaf V np. w czytaniu i pisaniu, lub w matematyce, u dzieci o normalnym (1903-1991), przyznawa� si� do trudno�ci w czytaniu i pisaniu, podob- rozwoju umys�owym. nie jak jego c�rka ksi�niczka Astrid, kt�ra o w�asnych i swoich pi�ciorga dzieci trudno�ciach m�wi�a ostatnio w wywiadzie przeprowa- 3. Czy specyficzne trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dzieci od dzonym przez telewizj� norwesk�. Podobno problemy takie ma r�w- pocz�tku nazywano dysleksj�? nie� obecny kr�l Szwecji, Karol Gustaw XVI. Nie. Jak ju� wspomniano, W.Pringle Morgan, nawi�zuj�c do termi- Dok�adniejsze informacje s� publikowane w "Galerii s�awnych dys- nu '�lepota s�owna" stosowanego w odniesieniu do os�b doros�ych , lektyk�w" w czasopi�mie "Scholasticus'. kt�re utra�ify zdolno�� czytania, nazwa� opisane przez siebie w 1896 roku zjawisko niemo�no�ci nauczenia si� czytania przez 14-letniego ch�opca - 'wrodzon� �lepot� s�own�". Termin ten mia� podkre�li�, �e zaburzenia uniemo�liwiaj�ce opanowanie umiej�tno�ci czytania maj� charakter wrodzony, to znaczy, �e istniej� od urodzenia, a nie s� nabywane w ci�gu �ycia dziQcka ju� po urodzeniu. 4. Jak d�ugo stosowano termin "wrodzona �lepota s�owna'? Ten najstarszy termin, oznaczaj�cy specyficzne trudno�ci w czyta-niu u dzieci, pocz�tkowo zdoby� sobie popularno��. By� u�ywany przez naukowc�w, kt�rzy �ladem W. Pringle Morgana opisywali kolej-22 23 ne przypadki takich trudno�ci. Np. J. Clairborne (1906) stosowa� poj�cie "word amblyopia" (�lepota s�owna), G. Varriot i P. Lecomte (1906) - "typholexia congenital" (wrodzona �lepota s�owna). Nazwa ta jednak ju� od 1909 roku mia�a swoich przeciwnik�w ze wzgl�du na to, �e wskazywa�a jedynie na zaburzenia funkcji wzrokowych jako na przyczyn� trudno�ci w czytaniu, a dok�adniej na defekt zmys�u, kt�ry w tych przypadkach nie wyst�puje. Nadto nazwa "�lepota s�owna" suge-rowa�a niezdolno�� do rozpoznawania s��w, podczas gdy niejedno-krotnie dzieci te potrafi� dobrze identyfikowa� s�owa (rozpoznaj�c je globalnie jak "obrazki"), nie umiej�c przy tym dokona� ich podzia�u (analizy) na g�oski ani ich zapisa�. Termin "�lepota s�owna" pozosta� jeszcze w nazwach historycznych, niekt�rych instytucji o d�ugoletniej dzia�alno�ci. 5. Co to jest "pseudodysleksja"? Pseudodysleksja to trudno�ci w czytaniu i pisaniu, kt�re nie maj� specyficznego charakteru: nie ograniczaj� si� tylko do czytania i pisania, nie maj� specyficznych symptom�w i nie s� uwarunkowane parcjalnymi zaburzeniami funkcji psychoruchowych 2. S� one uwa-runkowane zaniedbaniem �rodowiskowym, b��dami dydaktycznymi szko�y, brakiem motywacji do nauki, przebywaniem w dwuj�zycznym lub obcoj�zycznym otoczeniu itp. 6. Jaki termin jest najcz�ciej u�ywany na oznaczenie specyficz-nych trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dzieci? Jest to termin "dysleksja rozwojowa". W 1917 roku w monografii J. Hinshelwooda termin ten wprowadzony zosta� po raz pierwszy dla oznaczenia trudno�ci w uczeniu si� u dzieci w pierwotnym sformu�o-waniu "dysleksja wrodzona" (congenital dysleksja). Termin "dysleksja" stosowany by� ju� od 1887 roku przez R. Berlina, profesora ze Stuttgartu, lecz w przypadkach utraty zdolno�ci do czytania u os�b doros�ych. Dodanie do terminu "dysleksja" okre�lenia: 'wrodzona" czy Zaburzenia parcjalne, cryli cz�biowe, dotycz�ce tylko niektdrych funkcji. 2 Funkcje psychoruchowe, cryli funkcje psychiczne (m.in. spostrzeganie, pami��, uwaga), pozostaj�ce w �cis�ym zwyzku z funkcjami ruchowymi. 24 "rozwojowa", wskazuje na fakt wczesnych uwarunkowa� tych trudno-�ci, trwaj�cych od urodzenia, a nie nabytych w p�niejszym okresie �ycia. 7. Jakie jeszcze inne nazwy mo�na spotka� w literaturze na oznaczenie specyficznych trudno�ci w czytaniu i pisaniu? Ju� w 1956 roku A. Drew podawa�, �e na okre�lenie trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dzieci zaproponowano w latach 1895-1955 czter- na�cie r�nych nazw. W latach 80. mo�na by�o doliczy� si� 28 r�nych nazw. Jednak rekordy popularno�ci bije termin dysleksja, stosowany w r�nych wariantach. Drugim, cz�sto u�ywanym w krajach niemieckoj�-zycznych, jest termin legastenia wprowadzony przez P. Ranschburga w 1916 roku. Termin ten zdoby� te� pewn� popularno�� w Polsce w okresie mi�dzywojennym i tu� po wojnie, stosowany np. w publika-cjach prof. S. Baleya. 8. Dlaczego na oznaczenie specyficznych trudno�ci w czytaniu i pisaniu u�ywa si� czasem jednego, a czasem kilku termin�w? Niekt�rzy autorzy na oznaczenie specyficznych trudno�ci w czyta-niu i pisaniu u�ywaj� jednego terminu np. �lepota s�owna (W. Pringle Morgan 1896), legastenia (P. Ranschburg, 1916), wrodzona dysleksja (J. Hinshelwood 1917), dysleksja rozwojowa (Critchley, 1964). Inni autorzy pos�uguj� si� dwoma terminami np. dysleksja i dysgrafia (H. Spionek 1965), dysleksja i dysortografia (S. Borel-Maisonny, 1968). Wreszcie trzecia grupa autor�w stosuje trzy terminy: dysleksja, dysor- tografia, dysgrafia (O. Ku�era, 1966, Z. Mat�j�ek, 1972, M. Bogdano- wicz, 1976). Tak�e w literaturze angloj�zycznej spotykamy si� z rozr�nianiem trudno�ci w czytaniu ('in reading"), poprawnym pisaniu ("in spelling") i dotycz�ce poziomu pisma ("in writing"). Autorzy stosuj�cy trzy terminy maj� na celu dok�adne wskazanie rodzaju wyst�puj�cych trudno�ci u dziecka, poniewa� mog� one wyst�powa� w spos�b izolowany, (cho� najcz�ciej wyst�puj� jedno-cze�nie). Jeden termin cz�storstosowany jest w celu uproszczenia wypowiedzi, wskazania problemu. Tak wi�c m�wi si� o tzw. dysleksji lub o "dziecku dyslektycznym", sygnalizuj�c w ten spos�b, �e ma si� na my�li specyficzne trudno�ci w uczeniu si� czytania i pisania, bez precyzowania o jakie trudno�ci tu chodzi. 25 9. Jak rozumie� terminy: "dysleksja", "dysortografia" i "dysgrafia'? Stosowanie trzech termin�w daje mo�liwo�ci precyzyjnego okre-�lenia obszaru trudno�ci i jest zgodne z etymologi� tych termin�w oraz obrazem klinicznym omawianych zaburze�, gdy wyst�puj� w izolacji. Przedrostek 'dys-" oznacza w j�zyku �aci�skim i greckim brak czego� , trudno��, nadaje znaczenie negatywne. Termin 'dysleksja" wywodzi si� od czasownika "lego" (j. grecki i �acina) - czytam; zatem dysleksja to trudno�� w opanowaniu umiej�tno�ci czytania. Termin "dysortogra-fia" pochodzi od wyrazu 'orthos" (j. grecki) - prawid�owy i 'grapho' (j. grecki) - pisz�, rysuj�; tak wi�c "dysortografia' to trudno�� w opanowa- niu poprawnej pisowni (chodzi tu o wszelkiego rodzaju odst�pstwa od prawid�owego zapisu, nie tylko bt�dy ortograficzne). Termin "dysgrafia" - oznacza trudno�� w zakresie techniki pisania, niski poziom graficzny pisma, a wi�c o tzw. brzydkie, niekaligraficzne pismo. 10. Jak� terminologi� stosuje si� w Polsce? W okresie mi�dzywojennym G. Bychowski pisa� o "legastenii" (1934), R. Uzda�ska (1937) przytacza termin '�lepota s�owna' oraz za P. Ranschburgiem podaje terminy 'legastenia" (trudno�ci w czytaniu) i "grafastenia' (trudno�ci w pisaniu). W pracach S. Baleya publikowa- nych zar�wno przed wojn�, jak i po wojnie (1946), spotykamy termin "legastenia'. Termin 'dysleksja" zaistnia� w polskich publikacjach po- cz�wszy od artyku�u A. Drath pt. Dysleksja, kt�ry ukaza� si� w 1959 roku w czasopi�mie'Szkola Specjalna'. H. Spionek oraz jej wsp�lpra- cownicy u�ywali od lat 60. opisowych okre�le� b�d� te� sformu�owania tzw. dysleksja i dysgrafia. L. Kaczmarek w obszarze logopedii zapropo- nowa� nazwy: legastenia i grafastenia - wrodzone trudno�ci w nauce czytania i pisania na skutek zaburze� spostrzegania i motoryki. Zale�nie od rodzaju popelnianych bt�d�w w czytaniu i pisaniu propo-nuje nast�puj�ce terminy: kakografia i kakoleksja, paragrafia i paralek- sja, mogigrafia i mogileksja oraz dysortografia (popehianie bt�d�w ortograficznych na skutek nieznajomo�ci zasad ortografii, wadliwej lub gwarowej wymowy). W moich w�asnych badaniach i publikacjach od 1966 roku pos�ugu-j� si� terminami: dysleksja, dysortografia i dysgrafia w znaczeniu wy�ej opisanym, uznaj�c potrzeb� nawi�zania do terminologii stosowanej na �wiecie i przydatno�� tych rozr�nie� w praktyce klinicznej. Zaburzenia te, jak ju� podkre�la�am, wyst�puj� jednocze�nie, lecz 26 mog� te� mie� charakter trudno�ci izolowanych, o specyficznym obrazie klinicznym, co mo�na wyrazi� stosunkowo precyzyjnie za pomoc� tych termin�w. 11. Co to jest "hiperdysleksja"? Termin ten bywa u�ywany na oznaczenie trudno�ci w czytaniu ze zrozumieniem. Technika czytania jest w tych wypadkach dobra na poziomie elementarnego czytania (dekodowania zapisu), lecz tre�� tekstu nie jest zrozumia�a dla czytaj�cego. Przyk�adem takich trudno- �ci mo�e by� sytuacja, w kt�rej poprawnie odczytujemy szereg wyraz�w angielskich nie rozumiej�c ich znaczenia, co powoduje, �e nie rozumiemy sensu zda� i ca�ego tekstu. Cz�� III. DEFINICJA DYSLEKSJI ROZWOJOWEJ 1. Czy wszyscy ludzie mog� si� nauczy� czyta� r�wnie szybko i plynnie? Ludzie osi�gaj� r�ny stopie� opanowania danej umiej�tno�ci. Dzieje si� tak nie tylko ze wzgl�du na odmienne "zewn�trzne" okolicz- no�ci (np. dzieci plastyk�w ch�tnie i �adnie rysuj�,za� dzieci nauczy-cieli to z regu�y "dobrzy czytelnicy"), lecz i ze wzgl�du na zr�nicowa- ne mo�liwo�ci "wewn�trzne', inne u ka�dej osoby. Tak jest te� z umiej�tno�ci� czytania: a) niekt�rzy ludzie s� wybitnie uzdolnieni w zakresie j�zyka ojczystego. Szybko opanowuj� mow� i poprawn� wymow�. Ucz� si� czyta� i pisa� niemal bez pomocy doros�ych ju� w wieku przedszkolnym. Wyra�aj� swoje my�li jasno i poprawnie, b) przeci�tny cz�owiek musi w dzieci�stwie po�wi�ci� du�o czasu i pracy, aby posi��� umiej�tno�� czytania i pisania w stopniu zadowalaj�cym; c) niekt�re osoby nie potrafi� opanowa� umiej�tno�ci czytania i pisania w czasie przewidzianym w programie szkolnym i za pomoc� konwencjonalnych metod nauczania. Trudno�ci te s� przyczyn� coraz bardziej uog�lniaj�cych si� niepowodze� szkolnych, a w p�niejszym okresie zak��caj� ich kszta�cenie si� zawodowe i funkcjonowanie w pracy. Mo�e to spowodowa� nawarstwienie si� wt�rnych zaburze� emocjonalnych i prowadzi� do zaburze� rozwoju osobowo�ci. Je�eli te trudno�ci wyst�puj� jako izolowane, w�wczas nazywane s� specyficz-nymi trudno�ciami w uczeniu si� czytania i pisania (dysleksj�, dysorto- grafi� i dysgrafi� rozwojow�). 2. Jakie wyniki uzyskuj� dzieci dyslektyczne w testach inteligencji? Iloraz inteligencji jest to wsk;a�nik sprawno�ci intelektualnej mierzo- ny za pomoc� test�w inteligencji. Dzieci dyslektyczne to, jak zak�ada definicja, dzieci o prawid�owym rozwoju umys�owym, dlatego te� uzyskuj� w testach nie tylko wyniki w normie, lecz rownie� powy�ej normy, a nawet wyniki w granicach inteligencji wysokiej. 29 3. Czy dzieci dyslektyczne mog� uzyska� iloraz inteligencji poni�ej przeci�tnej? Mog�, ale nie oznacza to ich ni�szej sprawno�ci intelektualnej. Nale�y na wst�pie zaznaczy�, �e diagnoza kliniczna to nie to samo co wynik liczbowy testu i jego statystyczna interpretacja. Wprawdzie podstaw� diagnozy klinicznej jest wynik ilo�ciowy (iloraz inteligencji obliczony na podstawie testu inteligencji), lecz jest on interpretowany na podstawie jako�ciowej analizy materia��w z bada� testowych. Dlatego te� mo�e si� zdarzy�, �e wynik liczbowy badania testowego b�dzie zawiera� si� w granicach inteligencji ni�szej ni� przeci�tna, lecz diagnoza kliniczna mo�e orzeka� o inteligencji w normie. Podstaw� takiej interpretacji s� dane jako�ciowe, np. wysokie wyniki w podtestach badaj�cych my�lenie, rozumienie sytuacji spo�ecznych, rozumowanie arytmetyczne. Zaburzenia funkcji percepcyjno-motory-cznych czy j�zykowych, kt�re le�� u podstaw trudno�ci w czytaniu i pisaniu, mog� bowiem niekorzystnie wp�ywa� na poziom wykonania okre�lonego typu zada�, np. niewerbalnych (zaburzenia koordynacji wzrokoworuchowej) czy werbalnych (zaburzenia funkcji j�zykowych) i tym samym obni�y� iloraz inteligencji. Tak wi�c wynik testu inteligencji powinien by� jako�ciowo analizo-wany i ostro�nie interpretowany, poniewa� same dane liczbowe testu mog� da� b��dny obraz mo�liwo�ci intelektualnych badanego. 4.Czy dzieci z inteligencj� ni�sz� ni� przeci�tna mog� mie� trudno-�ci w czytaniu i pisaniu? Oczywi�cie, tak. W tym wypadku trudno�ci w czytaniu i pisaniu wyst�puj� na tle szerszej skali trudno�ci w nauce, np. w matematyce, chemii, innych przedmiotach. Niepowodzenia szkolne maj� wi�c cha-rakter niespecyficzny i uog�lniony. Trudno�ci w pisaniu maj� szerszy zakres, dotycz� te� strony merytorycznej tekstu (tre�� wypracowania jest uboga, uk�ad tre�ci chaotyczny, �le zbudowane zdania itp.), a b��dy s� wielorakie, nie tylko te, kt�re zaliczamy do typowych dla dysortografii. W tym wypadku nie orzekamy o istnieniu dysleksji rozwojowej, chocia� mo�emy pracowa� z tymi dzie�mi podobnymi metodami jak z dzie�mi dyslektycznymi. Proces terapii jest d�u�szy i przynosi mniejsze efekty. 5. Czy wszystkie dzieci, kt�re maj� trudno�ci w czytaniu i pisaniu to dzieci dyslektyczne? Nie. Mo�na wymieni� wiele przyczyn, dla kt�rych dziecko ma trudno�ci w czytaniu i pisaniu. Jedn� z nich jest op�nienie rozwoju umys�owego, o zr�nicowanym stopniu. Tak wi�c bardzo du�e trudno-�ci maj� dzieci z inteligencj� ni�sz� ni� przeci�tna, jeszcze wi�ksze -dzieci upo�ledzone umys�owo w stopniu lekkim. Najci�sze trudno�ci maj� dzieci g��biej upo�ledzone umys�owo. Zale�nie od stopnia upo�ledzenia niekt�re mog� opanowa� umiej�tno�� czytania i pisania w stopniu elementarnym (czytanie prostych tekst�w, kr�tkie wypowie- dzi na pi�mie), inne potrafi� jedynie nauczy� si� podpisywa� w�asnym nazwiskiem i rozumie� niekt�re napisy-szyldy. S� i takie, kt�re nigdy si� tego nie naucz�. Inn� przyczyn� trudno�ci jest zaniedbanie �rodowiskowe. Dziecko nie osi�gn�o stanu gotowo�ci do nauki czytania i pisania w okresie przedszkolnym: nie zna wielu s��w, nie umie si� wypowiada�, ma wadliw� wymow�, nie umie i nie lubi rysowa�, nie nauczy�o si� skupia� uwagi na zadaniach typu umys�owego itp. Dzieje si� tak, gdy rodzice nie po�wi�caj� dziecku czasu i nie interesuj� si� jego rozwojem, sami te� nie stanowi� dla niego dobrych wzor�w. Dalsz� przyczyn� s� bt�dy dydaktyczne szko�y: nauczyciel jest �le przygotowany lub nie wype�nia swoich obowi�zk�w, nauczyciele cz�sto si� zmieniaj�, dziecko uczy si� w niew�a�ciwych warunkach; w przedszkolu i w klasie "0" nie zrealizowano programu przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania, nie zainteresowano ksi��k�, nie nauczono czyta� w klasie "0", w wy�szych nie utrwalono zasad ortografii itp. Trudno�ci w czytaniu i pisaniu maj� te� dzieci z wadami wzroku i s�uchu (niedos�ysz�ce,niedowidz�ce i z powa�niejszymi wadami wzro-ku), pora�eniem lub niedokszta�ceniem narz�d�w ruchu. Trudno�ci w nauce czytania i pisania mog� mie� r�wnie� dzieci niedojrza�e emo-cjonalnie i spo�ecznie do szkoly i pracy umys�owej. Nie s� one zainteresowane s�uchaniem bdjek czy czytaniem ksi��ek, ogl�daniem obrazk�w, wykonywaniem zada� wymagaj�cych wysi�ku i koncentracji uwagi. Ich dzia�anie nie jest dowolne i intencjonalne. Nie maj� one motywacji do nauki, wol� zabaw�. Nie umiej� rozsta� si� z rodzicami, nie potrafi� przystosowa� si� do grupy r�wnie�nik�w. 30 31 r Osobn� grup� stanowi� dzieci dyslektyczne. Ich trudno�ci w czytaniu i pisaniu powstaj� na tle wybi�rczych zaburze� rozwoju niekt�rych funkcji psychomotorycznych (poznawczych i ruchowych). Aby zatem odr�ni� z jakim typem trudno�ci w czytaniu i pisaniu mamy do czynienia w konkretnym przypadku i rozpozna� czy trudno�ci w czytaniu i pisaniu u dziecka maj� specyficzny charakter, potrzebna jest diagnoza psychologiczna i pedagogiczna, poprzedzona wielogodzin-nym badaniem i wywiadem od rodzic�w i nauczyciela. 6. Czy istnieje jedna definicja dysleksji? W literaturze �wiatowej spotykamy r�ne definicje dysleksji rozwo-jowej. Definicje, kt�re mo�na by nazwa� "pedagogicznyr,ii", zawieraj� okre�lenie rodzaju trudno�ci w nauce ( np. niemo�no�� zrozumienia symboli pisanych) lub warunk�w ich powstawania (np. niemo�no�� nauczenia si� czytania i pisania przy u�yciu konwencjonalnych metod dydaktycznych). Druga grupa definicji to definicje "psychologiczne" okre�laj�ce etiologi� i patomechanizm trudno�ci w czytaniu i pisaniu (np. zabu- rzenia funkcji percepcyjno-motorycznych uwarunkowane mikrouszko-dzeniem centralnego uk�adu nerwowego). 7. Kt�ra z definicji jest powszechnie uznawana? �wiatowa Federacja Neurolog�w w 1968 r. w Dallas (USA) przyj�ta jako obowi�zuj�c� nast�puj�c� definicj�: Specyficzna rozwojowa dysleksja to zaburzenia manifestuj�ce si� trudno�ciami w nauce czytania, mimo stosowania obowi�zuj�cych metod nauczania, normalnej inteligencji i sprzyjaj�cych warunk�w spo�eczno-kulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawo-wych funkcji poznawczych, co cz�sto uwarunkowane jest konstytu-cjonalnie. 8. Czy definicja ta nie jest przestarza�a? Jak dot�d - nie, poniewa� stan bada� nie zmieni� si� na tyle, aby wprowadzi� korekt� do tej definicji. Dowodem jest definicja opublikowana w wydawnictwach Brytyj-skiego Towarzystwa Dysleksji z okazji roku 1990 - Mi�dzynarodowego Roku Pi�miennictwa. 32 Brytyjskie Towarzystwo Dysleksji okre�la dysleksj� jako zaburzenia o charakterze konstytucjonalnym, kt�re przejawiaj� si� jako specy-ficzne trudno�ci w uczeniu si� czytania, pisania i techniki pisania, w niekt�rych przypadkach wsp�twyst�puj�ce z trudno�ciami w opero-waniu liczbami. Warto podkre�li�, �e dysleksj� rozwojow� traktuje si� jako syndrom trudno�ci w czytaniu i w pisaniu. 9. Jaka definicja jest u�ywana w Polsce? Najcz�ciej przytacza si� definicj� u�ywan� przez Halin� Spionek (1965). Proponuje ona zalicza� do trudno�ci w czytaniu i pisaniu, wy��cznie te, kt�re s� spowodowane deficytami rozwoju funkcji perce-pcyjno-motorycznych. Oblicza si� je w stosunku do wieku dziecka, jak r�wnie� w relacji do jego og�lnego poziomu umys�owego. Deficyt rozwoju, zdaniem tej autorki, winien by� ujmowany w postaci wska�nika fragmentarycznego deficytu rozwojowego (Wfdr), kt�ry wyra�a stosunek op�nienia rozwoju tych funkcji do wieku dziecka. Badania prowadzone w p�niejszych latach wykazaiy, �e definicja ta jest zbyt w�ska. Wskazuj� one bowiem, �e nie tylko zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych s� odpowiedzialne za specyficzne trudno�ci w czytaniu i pisaniu. Mog� je r�wnie� spowodowa� zaburze-nia koordynacji tych funkcji, kt�re okre�lam terminem zaburze� inte- gracji percepcyjno-motorycznej i zaburzenia rozwoju funkcji j�zyko- wych. 10. Czy dysleksja i specyficzne trudno�ci w uczeniu si� to te same zjawiska? I tak i nie. W obu wypadkach chodzi o trudno�ci w uczeniu si�, r�nica za� dotyczy zakresu zjawisk, o kt�rych mowa. Poj�cie "specy-ficzne trudno�ci w uczeniu si�" (Specific Learning Difficulties lub SLD) ma zakres szerszy i oznacza trudno�ci w uczeniu si� w takich zakresach jak: czytanie (dysleksja), pisanie (dysortografia), technika pisania i kaligrafii (dysgrafia), liczenie (dyskalkulia), muzyka (dysmu- zja) itp. ` Zmieniona struktura centralnego uk�adu nerwowego o r�nej etiologii. I 33 Dysleksja rozwojowa ma wi�c w�szy zakres, bo dotyczy tylko obszaru czytania i pisania. Zjawiska te ��czy specyficzny charakter trudno�ci w uczeniu si�.obszaru czytania i pisania. Oznacza to, �e wyst�puj� one u dzieci inteligentnych, kt�re maj� normalne lub nawet wybitne mo�liwo�ci uczenia si�, z wyj�tkiem tych "w�skozakresowych", izolowanych trudno�ci. 11. Czy dzieci dyslektyczne zalicza si� do kategorii "dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych"? Tak, poniewa� "dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych" to wszystkie te dzieci, kt�re nie potrafi� podo�a� wymaganiom programu obowi�zuj�cego w danym kraju. Maj� one wi�ksze trudno�ci w ucze-niu si� ni� wi�kszo�� dzieci w tym samym wieku, a trudno�ci te przeszkadzaj� im w korzystaniu z powszechnie dost�pnych form edukacji. Oznacza to, �e dzieci, kt�re nie mieszcz� si� w powszechnie funkcjonuj�cym systemie edukacyjnym, potrzebuj� pomocy pedago-gicznej w formie: specjalnego programu nauczania, metod nauczania dostosowanych do ich potrzeb, ogranicze� i mo�liwo�ci oraz specjal-nie przygotowanych pedagog�w. Cz�sto potrzebuj� te� odmiennych rozwi�za� organizacyjnych dla realizowania ich specjalnej edukacji. Specjalne potrzeby edukacyjne obejmuj� szeroki zakres zjawisk, a wi�c zar�wno upo�ledzenie umy-s�owe, jak i specyficzne trudno�ci w uczeniu si�. Obu tym grupom dzieci nie wystarczy rutynowy program nauczania obowi�zuj�cy w o�wiacie. Jednak ka�da z tych grup wymaga zupelnie innych metod i warunk�w nauczania. bo r�ni je rodzaj i zakres zaburze�. W przypadku dzieci upo�ledzonych umys�owo mo�liwo�ci uczenia si� s� globalnie obni�one, w przypadku dzieci dyslektycznych deficyty w uczeniu si� maj� zakres w�szy. Problem specjalnych potrzeb edukacyjnych zosta� wywo�any w 1978 roku w Wielkiej Brytanii dokumentem, zwanym Warnock Report pt. Edukacja upo�ledzonych dzieci, a nast�pnie ustaw� wydan� w 1981 roku, gdzie zwr�cono uwag� na fakt, i� 20 procent dzieci w wieku szkolnym ma r�nego rodzaju trudno�ci w uczeniu si� i - co za tym idzie - potrzebuje specjalistycznej pomocy. 34 12. Czy niew�a�ciwe nauczanie mo�e by� przyczyn� dysleksji? Niewta�ciwe nauczanie (�le przygotowany nauczyciel, nieodpo-wiednie metody nauczania, �le realizowany program nauczania itp.) utrudnia czynienie post�p�w w nauce czytania i pisania u wszystkich dzieci w klasie, nie jest jednak przyczyn� dysleksji rozwojowej. Nie- mniej dziecko dyslektyczne w takich niesprzyjaj�cych warunkach dydaktycznych ma jeszcze wi�ksze trudno�ci w nauce ni� prowadzo-ne przez dobrego nauczyciela. 13. Dlaczego istniej� przeciwnicy wyr�niania zjawiska dysleksji? Od lat 30. niekt�rzy pedagodzy i psychologowie negowali istnienie zjawiska dysleksji, wyja�niaj�c trudno�ci dzieci dyslektycznych zanie- dbaniem �rodowiskowym i dydaktycznym: "g�upi rodzice, �li nauczy-ciele". Obecnie r�wnie� spotykamy si� z takim stanowiskiem niekt�-rych pedagog�w. Dzieje si� tak dlatego, �e pomimo stuletniej historii bada� nad dysleksj�, na wiele pyta� nie udato si� dot�d odpowie-dzie�. Taka sytuacja nie jest jednak wyj�tkowa w psychologii czy medycynie, poniewa� w wypadku wielu zaburze� i chor�b jeste�my r�wnie� bezradni. Mo�liwo�� zapobiegania w niekt�rych przypadkach dysleksji roz-wojowej poprzez wczesn� diagnoz� i interwencj� r�wnie� nie jest dowodem przeciwko istnieniu dysleksji. Tak jak szczepienia ochronne, skutecznie zapobiegaj�ce wielu dzieci�cym chorobom zaka�nym, nie wykluczaj� mo�liwo�ci ich wyst�pienia. Dzieci "ryzyka dysleksji", o dysharmonijnym rozwoju psychomotorycznym, mo�emy w wielu przy-padkach uchroni� przed niepowodzeniami szkolnymi, je�li w okresie przedszkolnym wyr�wnamy parcjalne op�nienia ich rozwoju lub te�, mo�emy dzi�ki specjalnym �wiczeniom, os�abi� nasilenie tych trudno-�ci. Nie jest to jednak pow�d zanegowania zjawiska dysleksji rozwojo-wej. Warto r�wnie� podkre�li�, �e wiele dzieci dyslektycznych wykazu-je siln� motywacj� do uczenia si�,j est dobrze wychowywanych i troskliwie przygotowywanych do zko�y przez swoich rodzic�w. Wiele z nich wywodzi si� ze �rodowisk rodzinnych o co najmniej przeci�tnym poziomie kultury, ma dobrych, rozumiej�cych nauczycieli i w�a�ciwe warunki do nauki. Cz�� IV. CZ�STO�� WYST�POWANIA 1. Jak cz�sto zdarzaj� si� przypadki dysleksji? W literaturze �wiatowej najcz�ciej podaje si�, �e jest ich od 10 do 15 procent. Jednak zestawienie wynik�w bada� przeprowadzonych w latach 1905-1972 w r�nych krajach Europy i w Stanach Zjednoczo-nych prezentuje znacznie szerszy zakres wynik�w od 0,1 do 30 procent. Najcz�ciej powtarzaj� si� wyniki 2% i 10�. Prawdopodobnie dlatego, �e cyfry te charakteryzuj� dwie grupy dzieci dyslektycznych: grup� dzieci z powa�nymi trudno�ciami w czytaniu (tzw. ci�kie przypadki), kt�r� badacze w r�nych krajach, a tak�e Brytyjskie Towarzystwo Dysleksji ocenia na 2-4 procent, oraz grup� dzieci z trudno�ciami w nauce czytania o r�nym stopniu tych trudno�ci (tak�e I�ejsze przypadki), szacowan� na okolo 10-15 procent. 2. Czy badania nad cz�sto�ci� wyst�powania specyficznych trud-no�ci w czytaniu i pisaniu prowadzone by�y w Polsce? Tak, prowadzone by�y w Gda�sku i w wojew�dztwie gda�skim przez zesp� specjalist�w Poradni Nerwic dla Dzieci (Marta Bogdano-wicz - psycholog, Hanna Jaklewicz - psychiatra dzieci�cy, Maria Kulig - pedagog Poradni Wychowawczo-Zawodowej w Malborku, Wirginia Loebl - pedagog), a tak�e w ramach prowadzonego przeze mnie seminarium magisterskiego. W �wietle przeprowadzonych bada�, w grupach reprezentatywnych dla populacji klas IV i klas "0" w Gda�sku oraz we wszystkich klasach czwartych dawnego powiatu Malbork twierdzono, i� oko�o 30 procent badanych zbiorowo�ci stanowi�y dzieci z trudno�ciami w czytaniu i pisaniu o r�nym uwarunkowaniu. Dzieci z dysleksj� by�o 9-10 procent (klasy IV Gda�sk - 9,2 procent, klasy IV wie� - 10,9 procent, klasy "0' Gda�sk -10 procent), dysortogra- fia wyst�powa�a cz�ciej 13 - 6 procent (klasy IV Gda�sk - 13,1 procent, klasy IV wie� - 16,7 procent), dysgrafia - 4 procent (klasy IV Gda�sk - 3,8 procent). W klasach "0" - 4,6 procent dzieci nie tylko nie opanowa�o umiej�tno�ci czytania ale nawet nie zna�