Sl�ski rodow�d Pa�stwowego God�a Polski MARIAN HAISIG �l�ski rodow�d Pa�stwowego God�a Polski 7�j��a�ri n:�tsDo' -IS�� Wydawnictwo - Silesia Wroc�aw 1993 Praca zosta�a przygotowana w ramach programu RPBP III 36 " Przeobra�enia spo�eczne i narodowe na �l�sku " �Copy�ght by Ma�an Haisig ��j 'f :; � �.2G��g ISBN 83-85689-OS-2 Sk�ad i druk Wydawnictwo i Drukarnia " Silesia " Wroc�aw, pl. S. Staszica 10 Orze� Bia�y - nasze god�o pa�stwowe, graficzny symbol suwerenno�ci i jeden z klejnot�w dumy narodowej, posiada swoj� bogat� i wielowiekow� histori� dokumentowan� w licznych �r�d�ach obra- zowych i pisanych, si�gaj�cych pocz�tku XIII stu- lecia. Ilustrowan� histori� god�a pa�stwowego Pol- ski utrwali�y i przekaza�y nam dawne monety i piecz�cie w�adc�w - drobne, ale wa�kie ogniwa �ycia prawno-spo�ecznego minionych wiek�w, roz- proszone dzi� po archiwach i zbiorach muzealnych. W wizerunku tych najbardziej wiarygodnych i pla- stycznych �r�de� historycznych rodzi�o si� i kszta�- towa�o god�o kraju, regionu czy pa�stwa. Znak w�adcy utrwalony na stemplu monety mia� gwaran- towa� jej warto�� i si�� nabywcz�. Natomiast piecz�� z tym znakiem nabiera�a walor�w prawa. W jej przede wszystkim wizerunku znajdujemy najwcze�niejsze �lady narodzin herbu pa�stwa, kt�ry wyst�powa� wpierw na ksi���cej tarczy, z ko- lei na strefach proporca, aby w ko�cu ustali� si� w oddzielnym znaku herbowym jako pe�nym sym- bolu w�adzy. 5 �-��4(9� �l�sk w Polsce wczesnopiastowskiej i narodziny god�a dynastycznego Piast�w W dobie wczesnego �redniowiecza �l�sk stano- wi� jedn� z fundamentalnych cz�ci pa�stwa Pia- st�w zar�wno pod wzgl�dem politycznym, gospo- darczym, jak i kulturalnym. Przede wszystkim by� jednak �l�sk ziemi� polsk�. Ju� Gall Anonim w pocz�tkach XII stulecia widzia� w mieszka�cach �l�ska Polak�w, czeski kronikarz Kosmas r�wnie� okre�lal �l�sk jako cz�� Polski. Wroc�aw by� uwa�any za jedn� ze stolic pa�stwa polskiego. Testament Boles�awa Krzywoustego z roku 1138 wyznaczaj�c �l�sk jako dzielnic� dziedziczn� dla seniora rodu, Wladyslawa II i jego potomk�w, wytyczy� nurt dziej�w pa�stwa polskiego na na- st�pne stulecia i zamiast slu�y� umocnieniu pa�- stwa da� pocz�tek rozdrobnieniu dzielnicowemu na przesz�o p�ltora wieku. W�a�nie w epoce rozbicia dzielnicowego odegra� �l�sk szczeg�ln� rol� w dzie- jach, nie tylko politycznych, Polski. Ziemia �l�ska, najdalej wysuni�ta na zach�d, zwi�zana szlakami komunikacyjnymi z zachodem Europy, bogata w z�o�a naturalne, stala si� przoduj�c� dzielnic� pa�stwa Piast�w. Na okres rozbicia dzielnicowego przypada szczeg�lnie wa�na jej rola gospodarcza i polityczna. �l�sk jest skarbnic� najstarszych pomnik�w j�zyka i kultury polskiej i tu w�a�nie pojawia si� znak or�a, symbol wsp�lnoty rodowej dynastii Piast�w. Stworzona przez dw�ch pierwszych Henryk�w monarchia �l�ska odgrywala a� do najazdu Mon- gol�w w roku 1241 znacz�c� rol� w rozdrob- nionym na dzielnice pa�stwie Piast�w. Wroc�aw i Opole, dwie nadodrza�skie stolice �l�ska, by�y o�rodkami �ycia gospodarczego i politycznego tej dzielnicy. I w tych w�a�nie o�rodkach najwcze�niej pojawi�y si� znaki wladzy pa�stwowej, utrwalone i zachowane w godlach napiecz�tnych trzech Pias- t�w �l�skich: Henryka I Brodatego, Henryka II Pobo�nego i Kazimierza, ksi�cia opolskiego. Znak Henryka Brodatego - p�ksi�yc rogami do g�ry z zawieszonym nad nim krzy�em r�wnoramien- nym, zapewne znak osobisty tego Piasta, pojawia si� na ksi���cej tarczy w wizerunku jego piecz�ci pieszej z r. 1203, aby z kolei znale�� si� na ksi���cej tarczy jego syna - Henryka II Pobo�nego, ale ju� na tu�owiu or�a. To wprowadzenie znaku Henryka Brodatego na piersi or�a da�o pocz�tek god�u dynastycznemu Piast�w wroc�awskich, a pierwsze pojawienie si� or�a z p�ksi�ycow� przepask� na piecz�ci pieszej Henryka II Pobo�nego potwierdza jej woskowy odcisk przy dokumencie z roku 1224, dzi� ju� nie zachowany 1. Mo�na przyj��, �e wyko- nanie tej piecz�ci ksi���cej moglo nast�pi� nawet 6 7 kilka lat wcze�niej. Niemal r�wnocze�nie, bo w ro- ku 1222, pojawia si� orze� jako znak herbowy Piast�w opolskich, na piecz�ci konnej Kazimierza , ksi�cia opolskiego, syna Mieszka, na jego tarczy ksi���cej, ale bez p�ksi�ycowej przepaski na pier- siach 2. Znak or�a w ikonogra ii piecz�ci Piast�w �l�skich W sfragistyce ksi���cej Piast�w wroc�awskich (i innych dolno�l�skich) orze� heraldyczny ustala si� w swoim wizerunku i wykroju skrzyde� oko�o po�owy XIII wieku. Ten przewodni motyw pojawia si� na piecz�ciach r�nych typ�w i rozmiar�w � �ivviu �� u 11 lr�' JG- go (1242), Henryka III Bia�ego (1248), Bernarda , ksi�cia �widnickiego (1281) orze� wyst�puje w polu tarczy trzymanej przez ksi�cia, bez dodatkowego motywu architektonicznego. Niekiedy postaci ksi�cia z tarcz� herbow� w r�- ku towarzysz� bramy i inne motywy architek- toniczne, jak na piecz�ciach: Henryka III Bia�ego (1253), Konrada I (1253), Henryka IV Prawego (1270 i 1288), HenrykaV Brzuchatego (1280), Przemka (1284), Henryka V (1287), Henryka III 8 # , ;; # r !a d Henryk I Brodaty - piecz�� piesza, rok 1203 2. Henryk I Brodaty - denar jednostronny z or�em 3. Henryk II Pobo�ny - piecz�� piesza z or�em na �l�skim, rok ok.1230 tarczy, rok 1224 4. Kazimierz ks.opolski - piecz�� konna, rok 1222 i , g�ogowskiego (1289) czy Bolkal �widnickiego (1293). Wyra�ne i pigkne w rysunku wzory or�a Piast�w dolno�l�skich znajdujemy na piecz�ciach Henryka V Brzuchatego jako ksigcia legnickiego szczeg�lnie na jego piecz�ci herbowej z or�em na tarczy wczesnogotyckiej z r. 1268. Pi�knym or�em bez tarczy piecz�towa� si� Konrad II, ksi��� �aga�- ski (1283). Or�a na pochylonej tarczy nakrytej he�mem przedstawiaj� piecz�cie Bolka I, ksi�cia �widnickiego z lat 1283 i 1290. Na piecz�ciach mniejszych typu herbowego oraz tzw. piecz�ciach odwrocia (contra.sigillum) orze� Piast�w dolno�l�s- kich dokumentowany jest w licznych, starannie odtworzonych formach heraldycznych. W polu bez tarczy znajdujemy go na piecz�ciach Konrada I (1253 i 1257), Przemka (1284), Henryka V Brzu- chatego (1286, 1287 i 1290), Henryka III g�ogow- skiego (1289), Bolka I �widnickiego (1290, 1292, 1295 i 1297). Na wszystkich wielkich piecz�ciach typu por- tretowego (konnych i pieszych) motyw or�a poja- wia si� niezmiennie na ksi���cej tarczy w miniatu- rowym, ale wyra�nym rysunku. Obserwujemy go na cytowanych poprzednio, dobrze zachowanych pie- cz�ciach pieszych Henryka III Bia�ego z lat 1248 i 1253, Konrada I (1253), Henryka IV Prawego (1270), Henryka V Brzuchatego jako ksi�cia legnic- kiego (1280), Bernarda, ksi�cia �widnickiego (1281), 9 Przemka (1284), Henryka IV (1287 i 1288), Hen- ryka III, ksi�cia g�ogowskiego (1289), Henryka V jako ksi�cia wroc�awskiego (1292) i Bolka I, ksi�cia �widnickiego (1293). Na ma�ych piecz�ciach dolno- �l�skich pojawia si� niekiedy orze� przedstawiony naturalistycznie jako symbol �w. Jana Ewangelisty. Znajdujemy go na pieczgciach odwrocia Henry- ka IV Prawego (1272, 1280 i 1289), Konrada II (1283) i Henryka III g�ogowskiego (1292). Wyj�t- kowo spotykamy motyw Iwa, ale nie w roli znaku herbowego, na ma�ych piecz�ciach Boles�awa II �ysego (1269) i Henryka IV Prawego (1270). W sfragistyce Piast�w g�rno�l�skich orze� jako przewodni znak dynastyczny nie posiada sierpowej przepaski na tu�owiu, tak charakterystycznej dla heraldyki Piast�w dolno�l�skich. Na G�rnym �l�s- ku pojawia si� orze� najwcze�niej na piecz�ci kon- nej Kazimierza, ksi�cia opolskiego (1222). W pc�- nej postaci heraldycznej, w polu uko�nie u�o�onej tarczy nakrytej he�mem u g�ry, znajdujemy go na piecz�ciach herbowych Piast�w opolskich, bytom- skich i raciborskich: Boles�awa (1279), Kazimierza (1282), Przemys�awa (1291) i Boles�awa (1293 i 1294). Znaki Piast�w ma�opolskich w ikonografii piecz�ci ksi���cych Zgo�a odmiennie w swojej ikonografii i chrono- logii wyst�powania rodzi�y si� i kszta�towa�y po- cz�tki heraldyki piastowskiej w rozdrobnionych ksi�stwach dzielnicowych Ma�opolski, Wielkopol- ski, Kujaw oraz Mazowsza. Ma�opolska - centralna dzielnica pa�stwa Pia- st�w, kt�rej stolic� by� Krak�w, siedziba seniora i kolejna rezydencja ksi���t piastowskich - mimo swojej szczeg�lnej rangi politycznej jeszcze w po�o- wie XIII w. nie posiada�a okre�lonego znaku w�a- dzy i god�a dzielnicowego. A zdawa� by sig mog�o, i� w�a�nie na ziemi krakowskiej, jako sto�ecznej, znak taki winien by� narodzi� sig najwcze�niej. Leszek Bia�y, ksi��� krakowski i sandomierski, na pieczgci pieszej z lat 1210 -1212 wprowadzi� znak wspi�tego lwa3. Jego piecz�� z roku 1220 wyobra- �a bardzo niewyra�ny motyw jakby p�or�a, na ostatniej za� jego piecz�ci, u�ytej przez wdowg w roku 1228, wprawdzie wyst�puje niewyra�ny motyw or�a zwr�conego g�ow� w lewo, ze zwisaj�- cymi w d� skrzyd�ami, ale w swojej stylizacji przypomina on raczej symbol sakralny - or�a �w. Jana Ewangelisty. Na dw�ch piecz�ciach konnych Konrada I jako ksigcia krakowskiego i ��czyckiego (t1247) z lat 1242 i 1247 nie pojawia si� �aden znak 11 heraldyczny, a dopiero na piecz�ci pieszej Bole- s�awa V Wstydliwego, syna Leszka, z roku 1252 widzimy w polu ksi���cej tarczy heraldycznego or�a 4. Zapewne jego god�o jako pana miasta znaj- dujemy na najstarszej pie�z�ci w�jtowskiej Krakowa w centralnym miejscu wizerunku napiecz�tnego. Jeszcze W�adys�aw �okietek jako ksi��� krakowski i sandomierski po opanowaniu Krakowa w roku 1310 u�ywa� piecz�ci z herbem kuj awskim i dopie- ro w latach 1312 -1314 wprowadzi� posta� ukoro- nowanego or�a. Mo�na ostro�nie przyj��, i� kolejni w�adcy Ma�opolski, ksi���ta krakowscy i sando- mierscy, nie u�ywali ustalonych w swej postaci gode� i dopiero u schy�ku XIII w. orze� heraldycz- ny ustala si� w roli god�a ksi�stwa krakowskiego i znaku ziemi krakowskiej. Znaki ksi���ce Piast�w wielkopolskich i kujawskich Wielkopolska, kolebka naszej pa�stwowo�ci, nie wyprzedzi�a jednak innych dzielnic w kszta�- towaniu i ustalaniu ksi���cych znak�w dynastycz- nych i w narodzinach heraldyki piastowskiej. Zwra- ca uwag� przypadkowo�� i r�norodno�� wyst�po- wania znak�w ksi���cych na tarczach i proporcach, a tak�e ich brak. Cho� tarcza na piecz�ci proto- plasty rodu, Mieszkalll Starego z roku 1175, przedstawia w swoim polu jaki� nie okre�lony bli�ej znak, nie ma on jednak nic wsp�lnego ze znakiem herbowym. Ale ju� na czterech znanych piecz�ciach W�adys�awa Odonica (�1279) z lat 1231,1233, 1235 i 1237 na tarczy je�d�ca pojawia si� wyra�ny orze�, wyst�puj�cy na jednej z nich tak�e w polu proporca5. Nie znajdujemy jednak or�a na piecz�ciach Przemys�awa I, ksi�cia pozna�- skiego (�1257). Natomiast na jego piecz�ci konnej z lat 1247 i 1248 w polu tarczy ksi���cej zjawiaj� si� trzy lilie�, a ju� w roku nast�pnym pole tarczy wype�niaj� w ich miejsce trzy poprzeczne pasy, aby z kolei na nowej piecz�ci pieszej z lat 1252 i 1257 ust�pi� miejsca postaci wspi�tego Iwa'. Na piecz�ci konnej Boles�awa Pobo�nego, ksi�cia kaliskiego (�1279) z lat 1252 - 1258 widoczny jest na tarczy orze�, natomiast na piecz�ci pieszej tego ksi�cia z roku 1250 tarcz� w r�ku rycerza walcz�cego ze smokiem wype�nia wspi�ty lew s. Tak�e Przemys� II jako ksi��� pozna�ski na swoich piecz�ciach z lat 1276 i 1280 wprowadza lwa wspi�tego9. Na jego wielkiej piecz�ci pieszej z tytu�em ksi�cia wielkopols- kiego z roku 1290 pojawia si� znak or�a bez korony, na nowej za� wspania�ej piecz�ci pieszej sprawionej jeszcze w tym samym roku, nosz�cej r�wnie� tytu� ksi�cia krakowskiego, pole tarczy ksi���cej wype�- nia ukoronowany orze� z p�ksi�ycow� przepask� 12 13 Piast�w ��roc�awskich 1 o. W dzielnicy kujawskiej Piastowie tej ga��zi rodu przyj�li god�o w�asne, u�ywane jeszcze jako znak rodowy na kr�lewskich piecz�ciach ostat- nich Piast�w na krakowskim tronie - W�adys�awa �okietka i Kazimierza Wielkiego. A znak ten wyst�powa� u st�p kr�lewskiego tronu, niezale�- nie od god�a pa�stwowego, jakim by� ju� wtedy orze� z koron� na g�owie. U Piast�w kujawskich orze� heraldyczny najwcze�niej wprowadzony zo- sta� na tarcze ksi���ce znanych piecz�ci konnych Kazimierza I (� I 267) z lat 1231, 1236 i 124611. Znajdujemy go r�wnie� na tarczach piecz�ci pie- szych z lat 1251 i 1252, wyobra�aj�cych tego ksi�cia w walce z lwem 1z. Tarcz� z or�em ma na swojej niecz�ci z roku 1273 Leszek Czarny, ksi��� ��czycki i sieradzki (�1288), od roku 1279 r�wnie� krakowski i sandomierski. Najego dw�ch piecz�- ciach herbowych z lat 1281 i 1287 miejsce or�a heraldyczncgo zajmuje ju� herb kujawski - b�d�cy konfiguracj� po�owy or�a z po�ow� lwa odwr�co- nych od siebie g�owami, z ma�� koron�. Na ma�ej piecz�ci herbowej Leszka Czarnego rymowana Iegenda otokowa obja�nia rysunek herbu: S. DVCIS LESTCONIS PARS AQVILA PARSQ- VE LEONIS (piecz�� ksi�cia Leszka - p� or�a i p� lwa) 13. Na piecz�ci pieszej Siemomys�a, ksi�cia kujaw- skiego (tl287), u�ywanej od roku 1268, tarcz� ksi���c� wype�nia herb kujawski, wyst�puj�cy r�w- nie� na odwrociu tej piecz�ci. Siemowit, ksi��� dobrzy�ski (�1306), na swojej piecz�ci mniejszej typu herbowego z roku 1300 kaza� umie�ci� wspi�- tego w lewo lwa, a syn jego Leszek, ksi��� na Inowroc�awiu (� 1339), na wszystkich znanych pie- cz�ciach u�ywa� herbu kujawskiego w uk�adzie p� lwa - p� or�a, a tylko na piecz�ci z roku 1307 uk�ad motyw�w zosta� zmieniony. W latach 1314 - - 1317 rysunek herbu zosta� wzbogacony dodat- kowym motywem miecza u�o�onego w poprzek god�a 14. Herb kujawski widzimy tak�e na piecz�- ciach Przemys�a, ksi�cia inowroc�awskiego (j-I 339), a na ostatniej z nich pojawia si� r�wnie� he�m z klejnotem herbul5. Herb kujawski wyst�puje stale na piecz�ciach W�adys�awa �okietka jako ksi�cia kujawskiego, ��czyckiego i sieradzkiego z lat 1281 i 1294. Na jednej z jego piecz�ci z roku 1282 brak jest nad god�em korony, cho� motyw ten wyst�puje stale w latach 1296 -1299. Na wielkiej piecz�ci pieszej W�adys�awa �okietka jako ksi�cia krakowskiego i sandomierskiego pocz�wszy od ro- ku 1312 wyst�puj� trzy istotne znaki herbowe: orze� bez korony w polu proporca, orze� ukoronowany na tarczy oraz oddzielnie kujawski na tarczyl�. 14 U Piast�w na Mazowszu Mazowsze, jako jedna z dziedzicznych dzielnic pa�stwa Piast�w najd�u�ej zachowa�a swoj� odr�b- no�� i niezale�no��, orze� piastowski pojawi� si� na ksi���cej tarczy najp�niej wla�nie na Mazowszu. Sfragistyka ksi���t mazowieckich posiada ju� cen- n� monogra�i� �r�d�ow� Stefana K. Kuczy�skie- gol' i pe�n� dokumentacj� heraldyki tej ga��zi Piast�w. Zachowane piecz�cie Konrada I (�1247), Boles�awa I jako ksi�cia mazowieckiego od r.1234 i Siemowita I (j-1262) na swoich tarczach ksi���- cych nie posiadaj� �adnych znak�w. Puste tarcze wype�niaj� niekiedy nieokre�lone motywy ro�linne, jak np. na piecz�ci Siemowita I z roku 1254. Orze� heraldyczny pojawia si� najwcze�niej na piecz�ci pieszej Konradall, ksi�cia czerskiego z roku 12851s. Boles�aw II (�1313), Siemowit II (�1343) i Trojden I (�1341) maj� znowu na swoich piecz�- ciach tarcze puste. Jedna tylko piecz�� Siemowi- ta II z roku 1343 rysuje na tarczy skrzydlatego smoka 19. Tarcza na piecz�ci pieszej Wa�ka, ksi�cia p�ockiego (tl336), znowu jest pusta, ale ju� piecz�- cie herbowe jego syna Boles�awa III (� 1351 ) nosz� na tarczy ksi���cej or�a, kt�ry ustala si� na her- bowych piecz�ciach Siemowita III Starszego (�1381) oraz Siemowita IV (�1426) - ksi���t czerskich20. Piecz�tuj� si� or�em Janusz I, ksi��� mazowiecki 16 5. W�adys�aw Odonic ks.wielkopolski - piecz�� kon- na, rok 1233 , , k �x k k, � r �w mr 1 m. . k %; � k # x i 6. Henryk V Brzuchaty ks. legnicki - piecz�� herbowa, rok 1268 7. Leszek Czarny ks. sieradzki - piecz�� piesza z or�em na tarczy, rok 1273 . P f t 9 t } .% i L t i warszawski (�1429), Aleksander, proboszcz gnie�- nie�ski (�1422), Kazimierz II, ksi��� be�ski (�1422) i W�adys�aw I, ksi��� p�ocki (�1455). Boles�aw IV, ksi��� warszawski, czerski i ciechanowski (j1454), na swojej wielkiej piecz�ci pieszej wprowadzi� dwie tarcze herbowe, jedn� z or�em i drug�, cztero- polow� z motywami or�a i smoka skrzydlatego na przemian z 1. Wielk� pieczg� piesz� - ostatniego z Piast�w mazowieckich - Januszalll (t1256) zdobi� r�wnie� dwie tarcze herbowe z or�em i smokiem. Dokonawszy przegl�du bogatego materia�u ikonograficznego zachowanego w �r�d�ach sfragi- stycznych, a reprezentuj�cych god�a napiecz�tne ksi���t wszystkich linii i ga��zi, kt�rzy od pocz�tku XIII w. rezydowali w poszczeg�lnych dzielnicach piastowskich, spr�bujmy uporz�dkowa� i zestawi� przyj�te ustalenia i wnioski. Znaki ksi���ce Piast�w dzielnicowych w �wietle chronologii ich wyst�powania 8. Konrad II ks. �aga�ski - piecz�� herbowa, rok I 304 Zachowane i utrwalone w rze�bie napiecz�tnej god�a i znaki herbowe pozwoli�y na�wietli� w skr�- towym ujgciu obraz pocz�tk�w i rozwoju heral- dyki ksi���cej Piast�w na przestrzeni XIII wieku, od momentu jej narodzin, na progu tego stulecia, 17 :; �r''� do zjednoczenia naszego pa�stwa u schy�ku tego stulecia. Znakiem wiod�cym jest oczywi�cie orze� heraldyczny, jednog�owy, oraz jego odmiany regio- nalne: orze� z p�ksi�ycow� przepask� na tu�owiu, przyj�ty przez Piast�w wroc�awskich i innych dol- no�l�skich, orze� Piast�w opolskich i g�rno�l�s- kich, wreszcie orze� z koron� na g�owie. W dalszej kolejno�ci id�: lew wspi�ty, kon�iguracja p� lwa i p� or�a, smok skrzydlaty, konfiguracja motyw�w or�a i smoka na czteropolowej tarczy, szachownica Piast�w brzeskich i konfiguracja tego motywu z or�em Piast�w dolno�l�skich, r�wnie� w uj�ciu czteropolowej tarczy legnicko-brzeskiej. Rozwa�my bli�ej te god�a z uwzgl�dnieniem ich regionalnego charakteru oraz chronologii ich wyst�powania. Do najstarszych i najliczniej wyst�puj�cych w heraldyce ksi���cej znak�w nale�y orze� z roz- �o�onymi symetrycznie skrzyd�ami. Pojawia si� on najwcze�niej na �l�sku u Piast�w opolskich i wroc- �awskich, na piecz�ci Henryka II Pobo�nego (1224) i piecz�ci Kazimierza - ksi�cia opolskiego, z roku 1222. Sierpowa, p�ksi�ycowa przepaska na tu�o- wiu or�a Piast�w wroc�awskich i dolno�l�skich odr�nia go od or�a Piast�w opolskich i g�rno�l�- skich. W Ma�opolsce orze� przypominaj�cy raczej or�a �w. Jana Ewangelisty pojawia si� na ostatniej piecz�ci Leszka Bia�ego, przed rokiem 1227. Po nim dopiero Boles�aw V Wstydliwy przyjmuje or�a na swoj� tarcz� w roku 1252. W�adys�aw �okietek jako ksi��� krakowski i sandomierski czyni to w r. 1312. W Wielkopolsce wprowadza or�a na swoj� tarcz� W�adys�aw Odonic na trzech piecz�ciach konnych z lat 1231-1237, a po nim - Boles�aw Pobo�ny w latach 1252 i 1258. Na Kujawach znajdujemy or�a na tarczach trzech piecz�ci Kazimierzal, ks. kujawskiego i ��czyc- kiego, w latach 1231, 1236 i 1246, a tak�e na dw�ch p�niejszych piecz�ciach konnych z lat 1251-1252. Najp�niej pojawi� si� orze� w heral- dyce Piast�w mazowieckich, bo dopiero na tarczy ksi�cia czerskiego, Konradall w roku 128522. Godnym stwierdzenia jest fakt dokumentowany �r�d�ami sfragistycznymi, i� na przestrzeni Xlll wieku orze� wyst�puje we wszystkich historycznych dzielnicach pa�stwa piastowskiego, cho� z roz- mait� cz�stotliwo�ci�, ustalaj�c si� w roli znaku pa�stwowego dopiero u schy�ku stulecia. W pierw- szej po�owie XIII w. w okresie zaledwie kilkunastu lat (1222-1237) pojawia si� orze� niemal r�wno- cze�nie nie tylko w monarchii Henryk�w �l�skich, u Piast�w opolskich i wroc�awskich, ale tak�e w Wielkopolsce, Ma�opolsce i na Kujawach. Naj- szybciej ustala si� znak or�a na �l�sku, charak- teryzuj�cy si� bogactwem wzor�w i odmian. Wpro- wadzony na tarcze herbowe przez Piast�w �l�skich, w�adc�w wielkiej monarchii Henryk�w, przetrwa� lg I9 w roli znaku dynastycznego a� do wyga�ni�cia tego lwa - u�o�onych w pionie. Znajdujemy to dynastii w 1675 roku. god�o najwcze�niej na piecz�ci Siemomys�a, ksi�cia Lew wspi�ty - drugi z przewodnich znak�w kujawskiego, z roku 1268, a p�niej piecz�tuj� si� wyst�puj�cych w heraldyce ksi���t dzielnicowych ju� tym god�em wszyscy kolejni Piastowie kujaw- XIII wieku, zjawia si� wpierw na tarczy Leszka scy. Leszek Czarny, ksi��� sieradzko-��czycki u�y- Bia�ego, ksi�cia krakowskiego i sandomierskiego, wa wizerunku or�a na swojej piecz�ci z roku 1273, na wcze�niejszych jego piecz�ciach z lat 1210 ale ju� na u�ywanej w latach 1281-1287 ma�ej i 1212, cho� trzeba stwierdzi�, i� jego rysunek jest piecz�ci herbowej, odci�ni�tej na odwrociu wielkiej jeszcze niewyra�ny. Ale w Wielkopolsce motyw ten piecz�ci z tytu�em ksi�cia krakowskiego i san- staje si� przewodnim god�em ksi���t tej dzielnicy. domierskiego, pojawia si� herb kujawski pod ma�� Pojawia si� on najwcze�niej na tarczy ksi�cia kali- koron�. Piecz�tuje si� tym herbem W�adys�aw skiego Boles�awa Pobo�nego, w roku 1250; jest �okietek po opanowaniu Krakowa, a po �mierci god�em Przemys�a I, wprowadzonym na jego pie- Przemys�a II w roku 1295 jako w�adca Krakowa cz�cie w latach 1252-1257, a wreszcie Przemys�a II nadal u�ywa tego god�a. Herb kujawski wyst�puje jako ksi�cia wielkopolskiego i pozna�skiego w la- w kilku odmianach, u�ywanych przez poszczeg�l- tach 1276-1290. Wyj�tkowo u�ywa go na swojej nych ksi���t tej dzielnicy. Wiele pisze o tych piecz�ci Siemowit, ksi��� dobrzy�ski, w 1300 roku. odmianach Jan D�ugosz podaj�c charakterystycz- Lew jest god�em dynastycznym ksi���t wielkopol- n� kolorystyk� herbu dla Kujaw oraz ksi�stw skich od po�owy XIII w., ale po zaj�ciu Krakowa ��czyckiego i sieradzkiego. W god�ach napiecz�t- przez Przemys�a II w roku 1290 znika on bezpo- nych wyst�puj� cz�sto warianty uk�adu motyw�w, wrotnie z heraldyki piastowskiej. a tak�e dodatkowe detale heraldyczne. Na piecz�- Orze� i lew w kon�iguracji odwr�conych do ciach Leszka Czarnego i Leszka Siemomys�owicza siebie g�owami da�y pocz�tek god�u rodowemu wzbogaca ca�o�� god�a ma�a korona w roli motywu Piast�w dzielnicy kujawskiej, dla kt�rego ustali�a dodatkowego, raczej o charakterze dekoracyjnym. si� nazwa herbu kujawskiego. Na Kujawach orze� Na licznych piecz�ciach Leszka Siemomys�owicza piastowski znika z tarczy ksi���cej w drugiej po�o- uk�ad motyw�w jest zmienny. Na piecz�ci Leszka wie XIII wieku (ok. roku 1257), a jego miejsce znajdujemy jeszcze inny dodatkowy element her- zajmuje konf�iguracja po�owy or�a z po�ow� wspi� - bowy - miecz przytrzymywany �ap� lwa, u�o�ony 20 21 T w poprzek god�a. W godle p�niejszych ksi���t kujawskich element ten zanika. �lerb kujawski w ustalonej konfiguracji p� or�a i p� Iwa ustala si� jako herb rodowy Piast�w tej dzielnicy. Motyw legendarnego smoka pojawia si� w he- raldyce piastowskiej stosunkowo p�no, bo ju� po zjednoczeniL pa�stwa za ostatnich w�adc�w tej dynastii. Spotykany jest wpierw w roli motywu dekoracyjnego. Znajdujemy go m.in. od po�owy XIII w. na monetach Mieszka III Starego w roli symbolu, a na piecz�ciach ksi���cych - jako ele- ment dekoracyjny bez wymowy znaku herbowego. Przedstawiono smoka pod stopami zbrojnej po- staci, pod tu�owiem konia, a cz�sto w scenie walki z fantastycznym stworem. Jako motyw ju� heral- dyczny �w polu tarczy smok skrzydlaty pojawia si� na Mazowszu po raz pierwszy na piecz�ci herbowej Siemowita I, ksi�cia czerskiego w roku 1343. Nie- kt�rzy badacze usi�uj� wi�za� genez� tego znaku z Krakowem i legend� wawelsk�. Motyw smoka powraca do wizerunku piecz�ci ksi���t mazowiec- kich dopiero w po�owie XV wieku. Widzimy go na piecz�ci Boles�awa IV, ksi�cia czerskiego i war- szawskiego (t 1454). W dokonanym przegl�dzie wszystkich znak�w ksi���cych dokumentowanych w sfragistyce Pia- st�w dzielnicowych XIII w. szczeg�ln� uwag� bu- dzi� mog� zagadkowe i nie daj�ce si� wyja�ni� genetycznie znaki na tarczach piecz�ci konnych Przemys�a I, ksi�cia wielkopolskiego. Piecz�� z ro- ku 1247 przedstawia w polu ksi���cej tarczy trzy lilie w uk�adzie 2, I. Na piecz�ci kont�ej odci�ni�tej przy dokumencie w roku nast�pnym zamiast lilii wyst�puj� na tarczy trzy poprzeczne pasy (belki). Nowa pieczg� tego ksigcia z roku 1252 przedstawia ju� w polu tarczy wspi�tego lwa. Te przypadkowe, dowolnie dobrane motywy, zagadkowe znaki, zni- kaj� bezpowrotnie z ksi���cych tarcz. R�norodno�� znak�w ksi���cych wyst�puj�- cych w ikonografii piecz�ci piastowskich przez ca�y XIII wiek, by�a odbiciem rozdrobnienia dzielnico- wego i s�abo�ci pa�stwa polski�go. Potwierdza�y to utrwalone na proporcach i tarczach znaki ksi���ce, zmieniaj�ce si� w zale�no�ci od wydarze� i uk�a- d�w politycznych. W�r�d tych r�norodnych zna- k�w ksi���cych wykszta�ci� si� i ustali� najwcze�niej w roli god�a dynastycznego orze� Piast�w �l�skich. God�a i znaki na monetach piastowskich XII i XII w. Dokonuj�c przegl�du heraldyki piastowskiej w �wietle bogatego zasobu zachowanych �r�de� sfragistycznych, warto uzupe�ni� i wzbogaci� ze- brany materia� ikonograficzny przegl�dem �r�de� 22 23 numizmatycznych. God�a i znaki wyst�puj�ce we wczesnym �redniowieczu na stemplu monet pias- towskich, wyra�aj�ce w swojej tre�ci przede wszyst- kim symbolik� chrze�cija�sk�, stopniowo prze- kszta�ca�y si� w god�a pan�w menniczych, aby z kolei ust�pi� miejsca god�om o dojrza�ej heral- dycznie tre�ci, konkretnej w swej wymowie. Na ziemiach polskich takim god�em o ustalonej po- staci i symbolice sta� si� w pierwszej po�owie XIII w. orze� Piast�w �l�skich. Piastowskie denary wczesnego �redniowiecza w czasach pierwszych w�adc�w polskich przedstawiaj� w swoim stemplu obok dominuj�cych motyw�w krzy�a, �wi�tyni i prawicy Opatrzno�ci, tak�e czasem ptaka, w kt�- rym niekt�rzy b��dnie dopatruj� si� pierwszych �lad�w piastowskiego or�a. Ptak w postaci natura- listycznej by� r�wnie� jednym z symboli chrze�- cija�skich, w kt�rym widziano Go��bic� - symbol Ducha �wi�tego lub or�a �w. Jana Ewangelisty. Orze� na denarach Kazimierza Sprawiedliwego, opatrzony napisem "AQVILA", nale�y jeszcze do motyw�w symboliki chrze�cija�skiej23. Or�y na �l�skich jednostronnych denarach, tzw. braktea- tach, zaliczanych do monet Boles�awa Wysokiego sprzed 1190 r., maj� r�wnie� wymow� symbolu chrze�cija�skiego - or�a �w. Jana Ewangelisty. Or�a, jeszcze naturalistycznego, wyobra�a wcze�niejszy brakteat krakowski Henryka I Brodatego, zapewne r 9. Przemys� I ks. wielkopolski - piecz�� piesza z lwem na tarczy, rok 1252 24 10. Przemys� II ks.wielkopolski - piecz�� herbowa z lwem, rok 1276 1 11. Przemys� II ks. wielkopolski - piecz�� piesza z or�em na tarczy, przed rokiem 1290 a 5 � �� �v 5 �a F � 6 i � 12. Przemys� II ks.wielkopolski i krakowski - piecz�� piesza z or�em �l�skim na tarczy, rok 1290 z pierwszego okresu jego rz�d�w w Krakowie, z 1228 roku. Ale ju� na du�ym brakteacie tego ksi�cia oko�o roku 1230 znajdujemy or�a heral- dycznego, na kt�rego tu�owiu pojawia si� wyra�ny p�ksi�yc z krzy�em, znak Henryka I, utrwalony wcze�niej na tarczy jego piecz�ci pieszej. Napis w legendzie monety: HEINRICVS DVX, okre�la osob� w�adcy. Moneta owa jest �wiadectwem pier- wszego pojawienia si� or�a heraldycznego Piast�w �l�skich na stemplu menniczymz4. Zaliczanie tej szczeg�lnej interesuj�cej monety do emisji Hen- ryka I Brodatego jest kwestionowane przez nie- kt�rych numizmatyk�w, zar�wno czeskich, jak i polskich, wi���cych j� z osob� Henryka IV Pra- wego. Rysunek or�a heraldycznego oraz cechy epigra�iczne liternictwa legendy zdaj� si� wskazy- wa� na pierwsz� po�ow� XIII w. Bite masowo, szczeg�lnie przez Piast�w dolno�l�skich w 2 po�o- wie XIII w., du�e brakteaty beznapisowe w�r�d r�norodnych motyw�w stempla przedstawiaj� nie- kiedy r�wnie� g�ow� w koronie, a tak�e ukoronowa- nego jednog�owego or�a heraldycznego. Emisje tych monet mo�na ostro�nie wi�za� z osob� Henryka IV w okresie realizacji jego d��e� zjednoczeniowych 25. Or�a heraldycznego dolno�l�skich Piast�w znajduje- my w wyra�nej postaci na kwartnikach ksi�stwa g�ogowskiego sprzed 1300 roku oraz w polu tarczy na p�niejszych kwartnikach z pocz�tku XIV wieku 25 Brakteaty kujawskie z ko�ca XIII w. oraz ksi���ce denary W�adys�awa �okietka bite przed rokiem 1306 typuj� na zmian� z herbem kujawskim znak or�a. Od koronacji ostatnich Piast�w na krakows- kim tronie - W�adys�awa �okietka i Kazimierza Wielkiego - orze� heraldyczny, ju� w randze herbu pa�stwowego, staje si� przewodnim znakiem stem- pla monet polskich. �r�d�a numizmatyczne potwierdzaj� wystar- czaj�co, �e proces heraldyzacji znak�w ksi���cych najwcze�niej zako��zy� si� na �l�sku, gdzie orze� heraldyczny Piast�w w pe�nej i wyra�nej postaci pojawi� si� na jednostronnym denarze Henryka I Brodatego. Dopiero w pocz�tkach XIV w. znaj- dujemy or�a heraldycznego na denarach W�ady- s�awa �okietka - jeszcze w roli znaku ksi���cego, a nie god�a pa�stwowego. Orze� �l�ski symbolem wsp�lnoty dynastycznej Piast�w w okresie rozbicia dzielnicowego W �wietle dost�pnego i przebadanego materia�u 7r�d�owego, jakiego dostarczy�y bogate ��d�a sfragis- tyrme i numiaziatyczne, mogli�my pozna� w chrono- logicznym zestawie i w przegl�dzie poszczeg�lnych region�w historycmych god�a i znaki sk�adaj�ce si� na obraz heraldyki piastowskiej Xlllw. w okresie trwaj�cego rozdrobnienia dzielnicowego. Dokona- na charakterystyka heraldyki ksi���cej Piast�w oraz przyj�te ustalenia i wnioski wi��� si� �ci�le z zagadnieniem, kiedy i w jakich okoliczno�ciach znak or�a, wywodz�cy si� z ziemi �l�skiej i o pias- towskim rodowodzie, podniesiony zosta� do rangi god�a pa�stwowego Polski. Wprowadzany na tarcze ksi���ce Piast�w w po- szczeg�lnych ksi�stwach dzielnicowych orze� stawa� si� coraz wyra�niej widomym symbolem wsp�lnoty rodowej Piast�w i zyskiwa� na popularno�ci. Orze� stawa� si� r�wnie� znakiem bojowym w wojennej potrzebie. Warto przytoczy� informacj� zawart� w rymowanej kronice austriackiej Ottokara, po- wsta�ej przed rokiem 1308. Dowiadujemy si� z niej, �e w bitwie nad rzek� Moraw� w 1260 roku, w obozie kr�la czeskiego Przemys�a Ottokara II powiewa� nad rycerstwem opolskim i wroc�awskim jako wsp�lne god�o Polak�w - "sztandar czarny jak w�giel z bia�ym or�em"26. Kiedy w latach osiemdziesi�tych XIII stulecia o�ywaj� tendencje zjednoczeniowe, o�rodkiem tych d��e�, podobnie jak za pierwszych Henryk�w, staje si� ponownie �l�sk, rz�dzony przez HenrykalV Prawego. W�a�nie w okresie najwi�kszego rozdrob- nienia dzielnicowego trwa �ywa wi� Piast�w �l�skich z Ma�opolsk� i Wielkopolsk�. Henryk IV Prawy, w�adca ca�ego �l�ska, pan Krakowa i Sandomierza, 26 . nie zdo�a� jednak zrealizowa� swoich plan�w zjed- noczeniowych i aspiracji dynastycznych, cho� celu by� bliski. Przedwczesna �mier� 23 czerwca 1290 r. zada�a cios jego zamierzeniom. Ale w�adca ten pozostawi� testament polityczny, w kt�rym wyty- cza� drog� ku zjednoczeniu Polski. W swojej ostat- niej woli wyznacza� spadkobierc�w w osobach ksi�cia g�ogowskiego Henryka III i ksi�cia wielko- polskiego Przemys�a II. Temu ostatniemu przypa- d�y w udziale ziemie krakowska i sandomierska - centralne, seniorackie ksi�stwa pa�stwa piastow- skiego 2'. Przemys� II ks. wielkopolski spadkobierc� testamentu politycznego Henryka IV Prawego i zmiana god�a herbowego jego piecz�ci �mier� Henryka IV, w�adcy ca�ego �l�ska i pana Krakowa orazjego testament przekazuj�cy Przemy- s�owi II w dziedzictwie ksi�stwa krakowskie i san- domierskie, wp�yn�y na przysz�e losy pa�stwa pol- skiego. Nie pozosta�o to bez wp�ywu na zmian� znaku ksi���cego na herbowej tarczy spadkobiercy. Zwr��my szczeg�ln� uwag� na motywy heraldyczne wszystkich znanych piecz�ci herbowych i pieszych tego ksi�cia wielkopolskiego z lat 1276-1290. 28 Publikuje je w bardzo niedok�adnych, niekiedy b��dnych opisach i niezbyt czytelnych reproduk- cjach fotograficznych Franciszek Piekosi�ski, a wcze�niej Kazimierz Stronczy�ski 2s. Ten ostatni zamieszcza jednak bardzo staranne i czytelne ry- sunki opisanych piecz�ci ksi���cych. Przemys� II (za wzorem ojca, Przemys�a I [t 1279]) na piecz�ci herbowej u�ytej w roku 1276 mia� lwa wspi�tego w polu tarczy 29. Na piecz�ci pieszej u�ytej w roku 1280 (o �r. 80 mm) znowu pojawia si� lew wspi�- ty3o. Nowa, wielka piecz�� piesza, sprawiona la- tem 1290 r. (po �mierci Henryka IV, kiedy Prze- mys� II by� ju� dziedzicem ziemi krakowskiej), zachowuj�c dotychczasow� struktur� tre�ci napie- cz�tnego wizerunku bez istotnych zmian, przyj�a w miejsce lwa na tarcz� ksi���c� or�a bez koro- ny 31. Odci�ni�ta na odwrocie tej piecz�ci ma�a piecz�tka powtarza or�a z pola tarczy32. Jeszcze w tym samym roku 1290, w kilka miesi�cy p�niej, sprawiona zosta�a druga, jeszcze okazalsza piecz�� piesza, ju� z tytu�em ksi�cia krakowskiego. Orze� �l�ski Henryka IV na ksi���cej tarczy Przemys�a II Ta szczeg�lnie interesuj�ca pod wzgl�dem hera- ldycznym piecz��, ostatnia z ksi���cych piecz�ci Przemys�a II, zas�uguje na dok�adny opis. 29 Nale�y do najwi�kszych rozmiarami pieczgci ksi��gcych, sprawionych przed koronacj�. Kiedy ksi���cych (o �r. 95 mm). W jej centralnym polu Przemys� II zasiad� na tronie krakowskim i zaj�� - stoj�cy na grzbiecie le��cego u st�p smoka ksi��g stolicg senioratu, kaza� wprowadzi� na swoj� tar- w zbroi, z tr�jk�tnym jakby he�mem na g�owie, czg ksi���c� herb testatora, jako spadkobierca opiera prawe ramig na tr�jstrefowym proporcu, czg�ci dziedzictwa i jego spu�cizny politycznej. kt�rego koniec tkwi w pysku potwora. W polu Znak Piast�w �l�skich zosta� przyjgty r�wnie� proporca orze� bez korony; w lewej, opuszczonej przez Piasta wielkopolskiego, usuwaj�c w cie� Iwa w d� rgce tarcza z wyobra�onym w jej polu wspigtego - dotychczasowe god�o tej stolicy. Orze� ukoronowanym or�em z wyra�nie akcentowan� heraldyczny sta� si� herbem ca�ej dynastii Piast�w p�ksig�ycow� przepask� na piersiach. Po bokach i symbolem ich rodowej wsp�lnoty. Opisana tu postaci, na szczytach wie� blankowych dw�ch pieczg� Przemys�a II z tytu�em ksigcia Wielkopol- trgbaczy dm�cych w I-ogi. Po lewej stronie g�owy ski i Krakowa jest w symbolice swoich motyw�w ksigcia - rgka b�ogos�awi�ca w nimbie. Nad g�ow� herbowych r�wnocze�nie �wiadectwem przejgcia trzy ostro�uki z symbolem go��bicy jako Ducha przez spadkobiercg czg�ci dziedzictwa Piasta �l�- �wigtego po�rodku, przerywaj�ce otok z napisem: skiego. Na znaczenie opisanej tu pieczgci wskazuje + SIGILLVM. PREMISLONIS. SECVNDI. DEI. r�wnie� wystawiony w roku 1295 dokument, GRA. DVCIS. POLONIE - Spod proporca zwisa w kt�rym Przemys�aw II uniewa�nia wszystkie wy- jakby fragment wstggi z zako�czeniem legendy: ET dane przez siebie dokumenty wieczyste opatrzone CRA, wyryty literami nieco mniejszych rozmia- pieczgci� z lwem (".sigillum in quo leo expre.ssu.s r�w 33. Warto zaznaczy�, i� �aden z autor�w podaj�- " cych opis tej pieczgci nie dostrzega� na niej or�a est ), je�li nie zostan� ponownie uwierzytelnione pieczgci� z or�em34. �l�skiego, cho� by� to szczeg� heraldyc7.ny zas�uguj�- Ten �l�ski orze� z koron� na g�owie, utrwalony cy na uwagg. Jaka symbolika przy�wieca� mog�a w rze�bie ksi��gcej pieczgci z roku 1290, narzuca wprowadzeniu na ksi��gc� tarcz� wielkiej piecz�ci jeszcze jedno skojarzenie. W swoim wizerunku pieszej Pezemys�a II - or�a Piast�w wroc�awskich, przypomina wymown� symbolikg heraldyczn� p�- a konkretnie herbu Henryka IV Prawego? By�a to niejszego grobowca wroc�awskiego HenrykalV niew�tpliwie - jak wiemy - pieczg� sprawiona po Prawego. Na p�ycie nagrobkowej sarkofagu umiesz- �mierci �l�skiego Piasta, a zarazem ostatnia z pieczgci czone zosta�y trzy tarcze herbowe, z kt�rych jedna, 30 L 31 przy boku postaci, jest herbem ksi���t wroc�aw- skich, dwie za� dalsze, umieszczone po bokach g�owy, posiadaj� szczeg�ln� wymow� symboliki heraldycznej. Herb w polu tarczy prawej - wed�ug pierwotnej, odnowionej polichromii - czarny ze srebrn� sierpow� przepask� - jest zapewne god�em ksi�stwa wroc�awskiego i z��czonej z nim ca�ej dzielnicy �l�skiej. Natomiast herb w polu tarczy lewej - bia�y, r�wnie� z sierpow� przepask� na tu�owiu i z g�ow� w koronie - jakby wiernie odtworzony z napiecz�tnej tarczy Przemys�a II, to god�o �l�sko-krakowskie, symbol zjednoczenia zie- mi �l�skiej z ziemi� krakowsk� w jeden organizm polityczny. Orze� w koronie na majestatycznej piecz�ci kr�la Przemys�a II z r. 1295 i jego symbolika Kiedy 26 czerwca 1295 r. Przemys� II, w�adca Wielkopolski, Ma�opolski i Pomorza Gda�skiego, uwie�czy� dzie�o cz�ciowego zjednoczenia korona- cj� na kr�la Polski, sprawiona zosta�a nowa, oka- za�a i dwustronna, tym razem nie ksi���ca, alc kr�lewska, majestatyczna piecz��. Ikonografia tej interesuj�cej piecz�ci, a szczeg�lnie jej symbolika heraldyczna, wymagaj� bli�szego om�wienia. Stro- . 13. Przemys� II kr�l polski - strona herbowa piecz�ci majestatycznej, rok 1295 32 ( P t � � ��b3� �� �� 4 � a . x : s"~ . n -W +, � r� 14. Przemys� II kr�l polski - strona portretowa piecz�ci 15. W�adys�aw �okietek jako ks. kujawski - piecz�� majestatycznej, rok 1295 herbowa, rok 1294 16. Kazimierz Wielki kr�l - strona herbowa piecz�ci majestatycznej, rok 1333 na portretowa piecz�ci przedstawia monarch� w stroju koronacyjnym, z insygniami w�adzy, ber- �em i jab�kiem kr�lewskim w r�kach, siedz�cego na szerokiej gotyckiej �awie tronowej. W legendzie otokowej napis:. .S PREMISL II DEI GRACIA REGIS POL[onie] 7 DOMINI POMERANIE. Na stronie herbowej w polu tarczy orze� o szerokich, r�wnolegle u�o�onych i opadaj�cych ku do�owi skrzyd�ach, z koron� na g�owie zwr�conej w pra- wo. Legenda otokowa cz�ciowo uszkodzona, z je- dnym wyrazem nieczytelnym: + REDDIDII. IP- SE P. . . ICTRICIA. SIGNA. POLONIS3S. Ten orze� w koronie, bez sierpowej przepaski na tu�o- wiu, to nie orze� �l�skich Piast�w, zdobi�cy jeszcze w roku I290 ksi���c� tarcz� Przemys�a II. Nie by� to r�wnie� herb dynastyczny Piast�w, cho� pia- stowski w swoim rodowodzie. By� to znak w�adzy podniesiony po raz pierwszy w dziejach do rangi god�a pa�stwowego Polski, a zarazem symbol jedno�ci politycznej pa�stwa. Do tej symboliki ukoronowanego or�a nawi�zuje charakterystyczna legenda w rymach leoni�skich wierszy, w brakuj�- cym wyrazie r�nie odgadywana przez badaczy 36. Legenda: Reddidit ipse. . . victricia signa Poloni,s, w przek�adzie polskim: "sam przywr�ci� Polakom [ich] zwyci�skie znaki", wydaje si� by� zrozumia�a, podkre�la og�lnopolski charakter zawartej my�li. 33 L Po �mierci Przemys�a II orze� ukoronowany za- chowuje swoj� rang� znaku pa�stwowego. W�ady- s�aw �okietek kontynuuj�c dzie�o zjednoczenia ziem polskich wprowadza po koronacji w roku 1320 na stron� herbow� swojej wielkiej, r�wnie� dwustronnej piecz�ci - or�a w koronie 3 �. To samo czyni Kazi- mierz Wielki, ostatni z Piast�w na krakowskim tronie3s. Utrwalony w rze�bie jego piecz�ci maje- statycznej na stronie herbowej orze� jest chyba naj- wspanialszym wzorem god�a pa�stwowego Polski. Korona wprowadzona na g�ow� or�a pa�stwo- wego, pe�ni�c w heraldyce rol� znaku rangowego, autorytetu i majestatu w�adzy monarszej, sta�a si� symbolem najwy�szej zwierzchno�ci i centralnej w�a- dzy nad zjednoczonymi ziemiami pa�stwa. Orze� w koronie utrwalony na majestatycznych piecz�ciach Przemys�a II, W�adys�awa �okietka i Ka- zimierza Wielkiego (ostatnich Piast�w na tronie kra- kowskim), to ju� nie god�o dynastii Piast�w, ale herb pa�stwowy Polski. Kiedy stron� herbow� piecz�ci W�adys�awa �okietka i Kazimierza Wielkiego wype�- nia orze� pa�stwowy, na stronie portretowej u st�p tronu pojawia si� nadal herb kujawski tej linii Piast�w - p� or�a i p� lwa39. Orze� Piast�w �l�skich, kt�rego narodziny, dzieje oraz rola w kszta�towaniu si� god�a pa�stwowego Polski u schy�ku XIII w. stanowi�y przewodni nurt rozwa�a� i wniosk�w, stanowi dow�d prastarej wi�zi �l�ska z Macierz�. Dzi� orze� Piast�w �l�skich, kt�ry przetrwa� do naszych czas�w w ikonografii zachowanych �r�de� sfragistycznych, w licznych za- bytkach architektury sakralnej i �wieckiej, w rze�bie pomnik�w grobowych dawnych gospodarzy tej ziemi, na stemplu �l�skich monet, a tak�e w her- bach wielu miast �l�skich, jest dla nas trwa�ym pomnikiem tradycji historycznych regionu oraz symbolem wi���cym polsk� przesz�o�� �l�ska z je- go polsk� tera�niejszo�ci�. Ustalony ju� w po�owie XIII w. wpierw w god�ach napiecz�tnych Piast�w wroc�awskich i opolskich, w okresie rozbicia dziel- nicowego wprowadzany na tarcze innych ksi���t piastowskich - sta� si� znakiem wsp�lnoty rodowej Piast�w. Ten w�a�nie znak or�a o piastowskim rodowodzie, przej�ty przez Przemys�a II, spadko- bierc� wielkiego Piasta �l�skiego, podniesiony zo- sta� w roku 1295 do rangi god�a pa�stwowego Polski. * * * Zbli�aj�cy si� rok 1995 - rok jubileuszu - zam- knie siedem pe�nych wiek�w historii naszego god�a pa�stwowego. Przetrwa� on nawet d�ugie lata niewoli, wojen i zabor�w, aby ulec uszczup- leniu i zubo�eniu dopiero po II wojnie �wiatowej, w 1945 r. 34 35 � �, . Zdj�cie korony z g�owy Or�a Bia�ego by�o �wiadomym b��dem heraldycznym oraz zaprzecze- niem historycznej i ikonograficznej dokumentacji god�a pa�stwowego Polski. Korona na g�owie Or�a polskiego, wprowadzona ponownie ustaw� z dnia 9 lutego 1990 r., przywracaj�c jego historyczn� posta�, jest zarazem symbolem pe�nej suwerenno�ci naszego narodu i pa�stwa. Przypisy ' Archiwum Pa�stwowe, Wroc�aw, Rep. 91/36, r. 1224. 2 Jak wy�ej, Rep.125/28, c.1224. Piecz�� bardzo dobrze zachowana. 3 Piekosi�ski F., Piecz�cie polskie wiek�w.�rednich, Kra- k�w 1899, nr 29, 30, fot. 22, 33. 4 Piekosi�ski, op. cit., nr 137, fot. 107. 5 Piekosi�ski, op. cit., nr 78, 85, 103. 6 Piekosi�ski, op. cit., nr 130, fot. 100. � Piekosi�ski, op. cit., nr 139, fot. 108. s Piekosi�ski, op. cit., nr 134, 141, fot. 104, I10. 9 Piekosi�ski, op. cit., nr 171, 181. 'o piekosi�ski, op. cit., nr 201, fot. 152, nr 205, fot. 153. " piekosi�ski, op. cit., nr 108, p. konna, r. 1236, fot. 84, nr 128 z r. 1246, fot. 99, nr 136, p. piesza z r. 1251, fot. 106. 'z piekosi�ski, op. cit., nr 136, fot. 106, nc 140, fot. 109. '3 piekosi�ski, op. cit., nr 197, fot. 151. '4 Piekosi�ski, op. cit., nr 264, 265, 273, 274, 301-304. 's piekosi�ski, op. cit., nr 226, 227, 255, 275, 346, 267 z klejnotem herbu. 16 piekosi�ski, op. cit., nr 306, fot. 200, z r. 1313. " Kuczy�ski S., Piecz�cie ksi���t mazowieckich, Wroc�aw 1978. 's Piekosi�ski, op. cit., nr 187. 37 Zdjgcie korony z g�owy Or�a Bia�ego by�o �wiadomym b��dem heraldycznym oraz zaprzecze- niem historycznej i ikonograficznej dokumentacji god�a pa�stwowego Polski. Korona na g�owie Or�a polskiego, wprowadzona ponownie ustaw� z dnia 9 lutego 1990 r., przywracaj�c jego historyczn� posta�, jest zarazem symbolem pe�nej suwerenno�ci naszego narodu i pa�stwa. Przypisy ' Archiwum Pa�stwowe, Wroc�aw, Rep. 91/36, r. 1224. 2 Jak wy�ej, Rep.125/28, r.1224. Piecz�� bardzo dobrze zachowana. 3 Piekosi�ski F., Piecz�cie polskie wiek�w.�rednich, Kra- k�w 1899, nr 29, 30, fot. 22, 33. 4 Piekosi�ski, op. cit., nr 137, fot. 107. 5 Piekosi�ski, op. cit., nr 78, 85, 103. 6 Piekosi�ski, op. cit., nr 130, fot. 100. � Piekosi�ski, op. cit., nr 139, fot. 108. s Piekosi�ski, op. cit., nr 134, 141, fot. 104, I10. 9 Piekosi�ski, op. cit., nr 171, 181. 'o piekosi�ski, op. cit., nr 201, fot. 152, nr 205, fot. 153. 1' piekosi�ski, op. cit., nr 108, p. konna, r. 1236, fot. 84, nr 128 z r. 1246, fot. 99, nr 136, p. piesza z r. 1251, fot. 106. 'z piekosi�ski, op. cit., nr 136, fot. 106, nr 140, fot. 109. '3 piekosi�ski, op. cit., nc 197, fot. 151. '4 Piekosi�ski, op. cit., nr 264, 265, 273, 274, 301-304. ls piekosi�ski, op. cit., nr 226, 227, 255, 275, 346, 267 z klejnotem herbu. 16 piekosi�ski, op. cit., nr 306, fot. 200, z r. 1313. " Kuczy�ski S., Piecz�cie ksi���t mazowieckich, Wroc�aw 1978. 's Piekosi�ski, op. cit., nr 187. 37 'y Piekosi�ski, op. cit., nr 349, z r. 1343. zo piekosi�ski, op. cit., nr 436, fot. 240, nr 585, fot. 360. z' Stronczy�ski K., Pomniki ksi���ce Pia.st�w lennik�w dawnej Polski, Piotrk�w lHHH, s. 121. zz Stronczy�ski, Pomniki. . , s. 92 (rysunek); Piekosi�ski, op. cit., nr 187. za Stronczy�ski K., Dawne monetypol.skie dynu.stii Piast�w i Jagiellon�w, t. I-III, Piotrk�w 1883-18H5, tab. XVII, ncy 147 i lsz. 24 F�edensburg F., Die schle.si.schen Muenzen de.s Mittelal- ter.s, Wroc�aw 1931, nr 93. 25 F��ensburg, op. c�it., nry 779-807. 26 Grodecki R., Przl�czynek do.sprawy pochodzenia orla polskiego, Wiadomo�ci Numizmatyczno-Archeologiczne, t. XIV, Krak�w 1933, s. 122 -123. z� Kodeks dyplomatyczny Wielkopol.ski, t. II, Pozna� 1878; Gruenhagen O., Rege.sten zur.schle.si.schen Ge.schichte, Breslau 1879, nr 2140. Is Stronczy�ski K., Pomniki ksi���ce Pia.st�w lennik�w dawnej Polski, Piotrk�w 1888, Piekosi�ski F., Pieczgciepol.skie wiek�w �rednich, Krak�w 1 H49. 29 Piekosi�ski, op. cit., nr 171, fot. 132. Przemys� II u�y� tej piecz�ci jeszcze w r. 1289. ao piekosi�ski, op. cit., nr 181H z r. 12H0 (daje jej niedo- k�adny opis za Ulanowskim, Dokumenty kujaw.skic, nr CI) i uwa�a j� nies�usznie za falsyfikat. Natomiast Stronczy�ski, op. cit., s. 14, zalicza j� do piecz�ci Przemys�a I. a' Piekosi�ski, op. cit., nr 201, fot.1527; Stronczy�ski, op. cit., s. 23. 32 piekosi�ski, op. cit., nr 202 (z r. 1242). 33 piekosi�ski, op. cit., nr 205, fot. 153; Stronczy�ski, op. cit., s. 24. 34 Kodeks dyplomatyczny Wielkopol.ski, t. II, dokument z r. 1295. a5 piekosi�ski, op. cit., nry 216, 217, fot. 160, 161. ab J. D�ugosz a za nim Zag�rski odczytuj� legend� tej pieez�ci: "Reddidit ipse suis. . .", T. �ebrawski, "Reddidit ipse potens. . . .", za� K. Stronczy�ski: "Reddidit ipse pronis. . . " (Piekosi�ski, op. cit., s. 145). Poprawne odgadni�sie bcakuj�- cego wyrazu nie zmienia istoty tre�ci legendy. a� Piekosi�ski, op. cit., nr 320, fot. 209, nr 321, fot. 210. 38 piekosi�ski, op. cit., nr 377, fot. 251 i nr 37H, fot. 252. a9 Piekosi�ski, op. cit., fot. 209, 251. W przegl�dzie heraldyki Piast�w dolno�l�skich pomini�to szachownic� Piast�w brzeskich i tarcz� legnicko-brzesk� z or- �em i szachownic�. 38 Wykaz wa�niejszej literatury Andrulewicz H., Geneza Orla Bialego jako herbu Kr�le.stx�a Polskiego w r. l295, Studia �r�d�oznawcze, t. XIII, 1968. Balzer O., W sprawie gode! i.slownictwa pa�stwowego tera�niej- szej Polski, Lw�w 1920. Chom�towski J. K., O typach orla pa�.stwowego w.sfragistyce poLskiej, Miesi�cznik Heraldyczny, IX, 1430, s. 143-146. Godlo, barwy i hymn Rzeczypo.spolitej. Zary.s dziej�w, War- szawa 1963. Grodecki R., Przyczynek do sprawy pochodzenia orla pol- skiego, Wiadomo�ci Numizmatyczno-Archeologicme, t. XIV, Krak�w 1933, s. 122-123. Grosse R., Nowy orzel pa�stwowy, "Czas", 1428, nr 42. Gumowski M., Piecz�cie kr�l�w pol.skich, Krak�w 1420. Gumowski M., Pocz�tki Bialego Orla, Rocmiki Historyczne, t. VII, Pozna� 1931, s. 1-30. Gumowski M., Piecz�cie.�l�.skie do ko�ca XIV wieku, "Histo- �a �l�ska", t. III, Krak�w 1936, s. 247-440. Gumowski M., Handbuch der polnischen Heraldik, Graz 1464. Haisig M., Herby dynastyczne Pin.st�w i pocz�tki godla pa�- stwowego Polski, "Piastowie w d�ejach Polski", praca zbiorowa pod redakcj� R. Hecka, Wroc�aw 1475, s. 149 -166. K�trzy�ski St., O dwu pieczgciach Przemy.slawa II z r. l290, Miesi�cznik Heraldycmy, XI, Warszawa 1432, .nr 2, s. 21-30. Knotel P., Der.schle.si.sche Adler. Eine heraldi.sche Studie, "Vierteljahrschrift fur Heraldik, Sphragistik und Genealo- �e", XVI Jahrg., Berlin 1888, s. 341-401. Krzy�anowski St., Dyplomy i kancelaria Przemy.sla II, "Stu- dium z dyplomatyki polskiej XIII wieku", Krak�w 1840. Odb. z "Pami�tnika Wydz. Filolog. i Filozof. Akademii Umiej.", VIII, s. 34. ecz o.s olite � Warszawa 1421. �oza W., Codlo i barwy Rz yp p J� Majkowski E., Przyczynki do.sfragi.styki poLskiej okre.su Pia- .st�w, Wiadomo�ci Numizmatycmo-Archeolo�czne, 1426, s. 51, 58. Michniewicz Z., Bialy orzel na grobowcu Henryka IV we Wroclawiu, Roczniki Srtuki �l�skiej, I, Wroc�aw 1454, s. 34-45. Mikucki S., W.sprawie genezy orla poLskiego, "Wiadomo�ci Numizmatyczno-Archeologicme", t. XII, Krak�w 1430, s. 114-129. Mikucki S., Heraldyka Piast�w �l�.skich do.schylku XIV wieku, "Histo�a �l�ska", t. III, Krak�w 1436