Sląski rodowód Państwowego Godła Polski MARIAN HAISIG Śląski rodowód Państwowego Godła Polski 7ţjćţaţri n:ţtsDo' -ISţţ Wydawnictwo - Silesia Wrocław 1993 Praca została przygotowana w ramach programu RPBP III 36 " Przeobrażenia społeczne i narodowe na Śląsku " ţCopyńght by Mańan Haisig ţţj 'f :; ţ ţ.2Gţţg ISBN 83-85689-OS-2 Skład i druk Wydawnictwo i Drukarnia " Silesia " Wrocław, pl. S. Staszica 10 Orzeł Biały - nasze godło państwowe, graficzny symbol suwerenności i jeden z klejnotów dumy narodowej, posiada swoją bogatą i wielowiekową historię dokumentowaną w licznych źródłach obra- zowych i pisanych, sięgających początku XIII stu- lecia. Ilustrowaną historię godła państwowego Pol- ski utrwaliły i przekazały nam dawne monety i pieczęcie władców - drobne, ale ważkie ogniwa życia prawno-społecznego minionych wieków, roz- proszone dziś po archiwach i zbiorach muzealnych. W wizerunku tych najbardziej wiarygodnych i pla- stycznych źródeł historycznych rodziło się i kształ- towało godło kraju, regionu czy państwa. Znak władcy utrwalony na stemplu monety miał gwaran- tować jej wartość i siłę nabywczą. Natomiast pieczęć z tym znakiem nabierała walorów prawa. W jej przede wszystkim wizerunku znajdujemy najwcześniejsze ślady narodzin herbu państwa, który występował wpierw na książęcej tarczy, z ko- lei na strefach proporca, aby w końcu ustalić się w oddzielnym znaku herbowym jako pełnym sym- bolu władzy. 5 ţ-ţó4(9ţ Śląsk w Polsce wczesnopiastowskiej i narodziny godła dynastycznego Piastów W dobie wczesnego średniowiecza Śląsk stano- wił jedną z fundamentalnych części państwa Pia- stów zarówno pod względem politycznym, gospo- darczym, jak i kulturalnym. Przede wszystkim był jednak Śląsk ziemią polską. Już Gall Anonim w początkach XII stulecia widział w mieszkańcach Śląska Polaków, czeski kronikarz Kosmas również określal Śląsk jako część Polski. Wrocław był uważany za jedną ze stolic państwa polskiego. Testament Bolesława Krzywoustego z roku 1138 wyznaczając Śląsk jako dzielnicę dziedziczną dla seniora rodu, Wladyslawa II i jego potomków, wytyczył nurt dziejów państwa polskiego na na- stępne stulecia i zamiast slużyć umocnieniu pań- stwa dał początek rozdrobnieniu dzielnicowemu na przeszło póltora wieku. Właśnie w epoce rozbicia dzielnicowego odegrał Śląsk szczególną rolę w dzie- jach, nie tylko politycznych, Polski. Ziemia śląska, najdalej wysunięta na zachód, związana szlakami komunikacyjnymi z zachodem Europy, bogata w złoża naturalne, stala się przodującą dzielnicą państwa Piastów. Na okres rozbicia dzielnicowego przypada szczególnie ważna jej rola gospodarcza i polityczna. Śląsk jest skarbnicą najstarszych pomników języka i kultury polskiej i tu właśnie pojawia się znak orła, symbol wspólnoty rodowej dynastii Piastów. Stworzona przez dwóch pierwszych Henryków monarchia śląska odgrywala aż do najazdu Mon- golów w roku 1241 znaczącą rolę w rozdrob- nionym na dzielnice państwie Piastów. Wrocław i Opole, dwie nadodrzańskie stolice Śląska, były ośrodkami życia gospodarczego i politycznego tej dzielnicy. I w tych właśnie ośrodkach najwcześniej pojawiły się znaki wladzy państwowej, utrwalone i zachowane w godlach napieczętnych trzech Pias- tów śląskich: Henryka I Brodatego, Henryka II Pobożnego i Kazimierza, księcia opolskiego. Znak Henryka Brodatego - półksiężyc rogami do góry z zawieszonym nad nim krzyżem równoramien- nym, zapewne znak osobisty tego Piasta, pojawia się na książęcej tarczy w wizerunku jego pieczęci pieszej z r. 1203, aby z kolei znaleźć się na książęcej tarczy jego syna - Henryka II Pobożnego, ale już na tułowiu orła. To wprowadzenie znaku Henryka Brodatego na piersi orła dało początek godłu dynastycznemu Piastów wrocławskich, a pierwsze pojawienie się orła z półksiężycową przepaską na pieczęci pieszej Henryka II Pobożnego potwierdza jej woskowy odcisk przy dokumencie z roku 1224, dziś już nie zachowany 1. Można przyjąć, że wyko- nanie tej pieczęci książęcej moglo nastąpić nawet 6 7 kilka lat wcześniej. Niemal równocześnie, bo w ro- ku 1222, pojawia się orzeł jako znak herbowy Piastów opolskich, na pieczęci konnej Kazimierza , księcia opolskiego, syna Mieszka, na jego tarczy książęcej, ale bez półksiężycowej przepaski na pier- siach 2. Znak orła w ikonogra ii pieczęci Piastów śląskich W sfragistyce książęcej Piastów wrocławskich (i innych dolnośląskich) orzeł heraldyczny ustala się w swoim wizerunku i wykroju skrzydeł około połowy XIII wieku. Ten przewodni motyw pojawia się na pieczęciach różnych typów i rozmiarów ţ ţivviu ţţ u 11 lrţ' JG- go (1242), Henryka III Białego (1248), Bernarda , księcia Świdnickiego (1281) orzeł występuje w polu tarczy trzymanej przez księcia, bez dodatkowego motywu architektonicznego. Niekiedy postaci księcia z tarczą herbową w rę- ku towarzyszą bramy i inne motywy architek- toniczne, jak na pieczęciach: Henryka III Białego (1253), Konrada I (1253), Henryka IV Prawego (1270 i 1288), HenrykaV Brzuchatego (1280), Przemka (1284), Henryka V (1287), Henryka III 8 # , ;; # r !a d Henryk I Brodaty - pieczęć piesza, rok 1203 2. Henryk I Brodaty - denar jednostronny z orłem 3. Henryk II Pobożny - pieczęć piesza z orłem na śląskim, rok ok.1230 tarczy, rok 1224 4. Kazimierz ks.opolski - pieczęć konna, rok 1222 i , głogowskiego (1289) czy Bolkal świdnickiego (1293). Wyraźne i pigkne w rysunku wzory orła Piastów dolnośląskich znajdujemy na pieczęciach Henryka V Brzuchatego jako ksigcia legnickiego szczególnie na jego pieczęci herbowej z orłem na tarczy wczesnogotyckiej z r. 1268. Pięknym orłem bez tarczy pieczętował się Konrad II, książę żagań- ski (1283). Orła na pochylonej tarczy nakrytej hełmem przedstawiają pieczęcie Bolka I, księcia świdnickiego z lat 1283 i 1290. Na pieczęciach mniejszych typu herbowego oraz tzw. pieczęciach odwrocia (contra.sigillum) orzeł Piastów dolnośląs- kich dokumentowany jest w licznych, starannie odtworzonych formach heraldycznych. W polu bez tarczy znajdujemy go na pieczęciach Konrada I (1253 i 1257), Przemka (1284), Henryka V Brzu- chatego (1286, 1287 i 1290), Henryka III głogow- skiego (1289), Bolka I świdnickiego (1290, 1292, 1295 i 1297). Na wszystkich wielkich pieczęciach typu por- tretowego (konnych i pieszych) motyw orła poja- wia się niezmiennie na książęcej tarczy w miniatu- rowym, ale wyraźnym rysunku. Obserwujemy go na cytowanych poprzednio, dobrze zachowanych pie- częciach pieszych Henryka III Białego z lat 1248 i 1253, Konrada I (1253), Henryka IV Prawego (1270), Henryka V Brzuchatego jako księcia legnic- kiego (1280), Bernarda, księcia świdnickiego (1281), 9 Przemka (1284), Henryka IV (1287 i 1288), Hen- ryka III, księcia głogowskiego (1289), Henryka V jako księcia wrocławskiego (1292) i Bolka I, księcia świdnickiego (1293). Na małych pieczęciach dolno- śląskich pojawia się niekiedy orzeł przedstawiony naturalistycznie jako symbol św. Jana Ewangelisty. Znajdujemy go na pieczgciach odwrocia Henry- ka IV Prawego (1272, 1280 i 1289), Konrada II (1283) i Henryka III głogowskiego (1292). Wyjąt- kowo spotykamy motyw Iwa, ale nie w roli znaku herbowego, na małych pieczęciach Bolesława II Łysego (1269) i Henryka IV Prawego (1270). W sfragistyce Piastów górnośląskich orzeł jako przewodni znak dynastyczny nie posiada sierpowej przepaski na tułowiu, tak charakterystycznej dla heraldyki Piastów dolnośląskich. Na Górnym Śląs- ku pojawia się orzeł najwcześniej na pieczęci kon- nej Kazimierza, księcia opolskiego (1222). W pcł- nej postaci heraldycznej, w polu ukośnie ułożonej tarczy nakrytej hełmem u góry, znajdujemy go na pieczęciach herbowych Piastów opolskich, bytom- skich i raciborskich: Bolesława (1279), Kazimierza (1282), Przemysława (1291) i Bolesława (1293 i 1294). Znaki Piastów małopolskich w ikonografii pieczęci książęcych Zgoła odmiennie w swojej ikonografii i chrono- logii występowania rodziły się i kształtowały po- czątki heraldyki piastowskiej w rozdrobnionych księstwach dzielnicowych Małopolski, Wielkopol- ski, Kujaw oraz Mazowsza. Małopolska - centralna dzielnica państwa Pia- stów, której stolicą był Kraków, siedziba seniora i kolejna rezydencja książąt piastowskich - mimo swojej szczególnej rangi politycznej jeszcze w poło- wie XIII w. nie posiadała określonego znaku wła- dzy i godła dzielnicowego. A zdawać by sig mogło, iż właśnie na ziemi krakowskiej, jako stołecznej, znak taki winien był narodzić sig najwcześniej. Leszek Biały, książę krakowski i sandomierski, na pieczgci pieszej z lat 1210 -1212 wprowadził znak wspiętego lwa3. Jego pieczęć z roku 1220 wyobra- ża bardzo niewyraźny motyw jakby półorła, na ostatniej zaś jego pieczęci, użytej przez wdowg w roku 1228, wprawdzie występuje niewyraźny motyw orła zwróconego głową w lewo, ze zwisają- cymi w dół skrzydłami, ale w swojej stylizacji przypomina on raczej symbol sakralny - orła św. Jana Ewangelisty. Na dwóch pieczęciach konnych Konrada I jako ksigcia krakowskiego i łęczyckiego (t1247) z lat 1242 i 1247 nie pojawia się żaden znak 11 heraldyczny, a dopiero na pieczęci pieszej Bole- sława V Wstydliwego, syna Leszka, z roku 1252 widzimy w polu książęcej tarczy heraldycznego orła 4. Zapewne jego godło jako pana miasta znaj- dujemy na najstarszej pieţzęci wójtowskiej Krakowa w centralnym miejscu wizerunku napieczętnego. Jeszcze Władysław Łokietek jako książę krakowski i sandomierski po opanowaniu Krakowa w roku 1310 używał pieczęci z herbem kuj awskim i dopie- ro w latach 1312 -1314 wprowadził postać ukoro- nowanego orła. Można ostrożnie przyjąć, iż kolejni władcy Małopolski, książęta krakowscy i sando- mierscy, nie używali ustalonych w swej postaci godeł i dopiero u schyłku XIII w. orzeł heraldycz- ny ustala się w roli godła księstwa krakowskiego i znaku ziemi krakowskiej. Znaki książęce Piastów wielkopolskich i kujawskich Wielkopolska, kolebka naszej państwowości, nie wyprzedziła jednak innych dzielnic w kształ- towaniu i ustalaniu książęcych znaków dynastycz- nych i w narodzinach heraldyki piastowskiej. Zwra- ca uwagę przypadkowość i różnorodność występo- wania znaków książęcych na tarczach i proporcach, a także ich brak. Choć tarcza na pieczęci proto- plasty rodu, Mieszkalll Starego z roku 1175, przedstawia w swoim polu jakiś nie określony bliżej znak, nie ma on jednak nic wspólnego ze znakiem herbowym. Ale już na czterech znanych pieczęciach Władysława Odonica (ţ1279) z lat 1231,1233, 1235 i 1237 na tarczy jeźdźca pojawia się wyraźny orzeł, występujący na jednej z nich także w polu proporca5. Nie znajdujemy jednak orła na pieczęciach Przemysława I, księcia poznań- skiego (ţ1257). Natomiast na jego pieczęci konnej z lat 1247 i 1248 w polu tarczy książęcej zjawiają się trzy lilieó, a już w roku następnym pole tarczy wypełniają w ich miejsce trzy poprzeczne pasy, aby z kolei na nowej pieczęci pieszej z lat 1252 i 1257 ustąpić miejsca postaci wspiętego Iwa'. Na pieczęci konnej Bolesława Pobożnego, księcia kaliskiego (ţ1279) z lat 1252 - 1258 widoczny jest na tarczy orzeł, natomiast na pieczęci pieszej tego księcia z roku 1250 tarczę w ręku rycerza walczącego ze smokiem wypełnia wspięty lew s. Także Przemysł II jako książę poznański na swoich pieczęciach z lat 1276 i 1280 wprowadza lwa wspiętego9. Na jego wielkiej pieczęci pieszej z tytułem księcia wielkopols- kiego z roku 1290 pojawia się znak orła bez korony, na nowej zaś wspaniałej pieczęci pieszej sprawionej jeszcze w tym samym roku, noszącej również tytuł księcia krakowskiego, pole tarczy książęcej wypeł- nia ukoronowany orzeł z półksiężycową przepaską 12 13 Piastów ţţrocławskich 1 o. W dzielnicy kujawskiej Piastowie tej gałęzi rodu przyjęli godło własne, używane jeszcze jako znak rodowy na królewskich pieczęciach ostat- nich Piastów na krakowskim tronie - Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. A znak ten występował u stóp królewskiego tronu, niezależ- nie od godła państwowego, jakim był już wtedy orzeł z koroną na głowie. U Piastów kujawskich orzeł heraldyczny najwcześniej wprowadzony zo- stał na tarcze książęce znanych pieczęci konnych Kazimierza I (ţ I 267) z lat 1231, 1236 i 124611. Znajdujemy go również na tarczach pieczęci pie- szych z lat 1251 i 1252, wyobrażających tego księcia w walce z lwem 1z. Tarczę z orłem ma na swojej nieczęci z roku 1273 Leszek Czarny, książę łęczycki i sieradzki (ţ1288), od roku 1279 również krakowski i sandomierski. Najego dwóch pieczę- ciach herbowych z lat 1281 i 1287 miejsce orła heraldyczncgo zajmuje już herb kujawski - będący konfiguracją połowy orła z połową lwa odwróco- nych od siebie głowami, z małą koroną. Na małej pieczęci herbowej Leszka Czarnego rymowana Iegenda otokowa objaśnia rysunek herbu: S. DVCIS LESTCONIS PARS AQVILA PARSQ- VE LEONIS (pieczęć księcia Leszka - pół orła i pół lwa) 13. Na pieczęci pieszej Siemomysła, księcia kujaw- skiego (tl287), używanej od roku 1268, tarczę książęcą wypełnia herb kujawski, występujący rów- nież na odwrociu tej pieczęci. Siemowit, książę dobrzyński (ţ1306), na swojej pieczęci mniejszej typu herbowego z roku 1300 kazał umieścić wspię- tego w lewo lwa, a syn jego Leszek, książę na Inowrocławiu (ţ 1339), na wszystkich znanych pie- częciach używał herbu kujawskiego w układzie pół lwa - pół orła, a tylko na pieczęci z roku 1307 układ motywów został zmieniony. W latach 1314 - - 1317 rysunek herbu został wzbogacony dodat- kowym motywem miecza ułożonego w poprzek godła 14. Herb kujawski widzimy także na pieczę- ciach Przemysła, księcia inowrocławskiego (j-I 339), a na ostatniej z nich pojawia się również hełm z klejnotem herbul5. Herb kujawski występuje stale na pieczęciach Władysława Łokietka jako księcia kujawskiego, łęczyckiego i sieradzkiego z lat 1281 i 1294. Na jednej z jego pieczęci z roku 1282 brak jest nad godłem korony, choć motyw ten występuje stale w latach 1296 -1299. Na wielkiej pieczęci pieszej Władysława Łokietka jako księcia krakowskiego i sandomierskiego począwszy od ro- ku 1312 występują trzy istotne znaki herbowe: orzeł bez korony w polu proporca, orzeł ukoronowany na tarczy oraz oddzielnie kujawski na tarczyló. 14 U Piastów na Mazowszu Mazowsze, jako jedna z dziedzicznych dzielnic państwa Piastów najdłużej zachowała swoją odręb- ność i niezależność, orzeł piastowski pojawił się na książęcej tarczy najpóźniej wlaśnie na Mazowszu. Sfragistyka książąt mazowieckich posiada już cen- ną monograţię źródłową Stefana K. Kuczyńskie- gol' i pełną dokumentację heraldyki tej gałęzi Piastów. Zachowane pieczęcie Konrada I (ţ1247), Bolesława I jako księcia mazowieckiego od r.1234 i Siemowita I (j-1262) na swoich tarczach książę- cych nie posiadają żadnych znaków. Puste tarcze wypełniają niekiedy nieokreślone motywy roślinne, jak np. na pieczęci Siemowita I z roku 1254. Orzeł heraldyczny pojawia się najwcześniej na pieczęci pieszej Konradall, księcia czerskiego z roku 12851s. Bolesław II (ţ1313), Siemowit II (ţ1343) i Trojden I (ţ1341) mają znowu na swoich pieczę- ciach tarcze puste. Jedna tylko pieczęć Siemowi- ta II z roku 1343 rysuje na tarczy skrzydlatego smoka 19. Tarcza na pieczęci pieszej Wańka, księcia płockiego (tl336), znowu jest pusta, ale już pieczę- cie herbowe jego syna Bolesława III (ţ 1351 ) noszą na tarczy książęcej orła, który ustala się na her- bowych pieczęciach Siemowita III Starszego (ţ1381) oraz Siemowita IV (ţ1426) - książąt czerskich20. Pieczętują się orłem Janusz I, książę mazowiecki 16 5. Władysław Odonic ks.wielkopolski - pieczęć kon- na, rok 1233 , , k ţx k k, ţ r ţw mr 1 m. . k %; ţ k # x i 6. Henryk V Brzuchaty ks. legnicki - pieczęć herbowa, rok 1268 7. Leszek Czarny ks. sieradzki - pieczęć piesza z orłem na tarczy, rok 1273 . P f t 9 t } .% i L t i warszawski (ţ1429), Aleksander, proboszcz gnieź- nieński (ţ1422), Kazimierz II, książę bełski (ţ1422) i Władysław I, książę płocki (ţ1455). Bolesław IV, książę warszawski, czerski i ciechanowski (j1454), na swojej wielkiej pieczęci pieszej wprowadził dwie tarcze herbowe, jedną z orłem i drugą, cztero- polową z motywami orła i smoka skrzydlatego na przemian z 1. Wielką pieczgć pieszą - ostatniego z Piastów mazowieckich - Januszalll (t1256) zdobią również dwie tarcze herbowe z orłem i smokiem. Dokonawszy przeglądu bogatego materiału ikonograficznego zachowanego w źródłach sfragi- stycznych, a reprezentujących godła napieczętne książąt wszystkich linii i gałęzi, którzy od początku XIII w. rezydowali w poszczególnych dzielnicach piastowskich, spróbujmy uporządkować i zestawić przyjęte ustalenia i wnioski. Znaki książęce Piastów dzielnicowych w świetle chronologii ich występowania 8. Konrad II ks. żagański - pieczęć herbowa, rok I 304 Zachowane i utrwalone w rzeźbie napieczętnej godła i znaki herbowe pozwoliły naświetlić w skró- towym ujgciu obraz początków i rozwoju heral- dyki książęcej Piastów na przestrzeni XIII wieku, od momentu jej narodzin, na progu tego stulecia, 17 :; ţr''ţ do zjednoczenia naszego państwa u schyłku tego stulecia. Znakiem wiodącym jest oczywiście orzeł heraldyczny, jednogłowy, oraz jego odmiany regio- nalne: orzeł z półksiężycową przepaską na tułowiu, przyjęty przez Piastów wrocławskich i innych dol- nośląskich, orzeł Piastów opolskich i górnośląs- kich, wreszcie orzeł z koroną na głowie. W dalszej kolejności idą: lew wspięty, konţiguracja pół lwa i pół orła, smok skrzydlaty, konfiguracja motywów orła i smoka na czteropolowej tarczy, szachownica Piastów brzeskich i konfiguracja tego motywu z orłem Piastów dolnośląskich, również w ujęciu czteropolowej tarczy legnicko-brzeskiej. Rozważmy bliżej te godła z uwzględnieniem ich regionalnego charakteru oraz chronologii ich występowania. Do najstarszych i najliczniej występujących w heraldyce książęcej znaków należy orzeł z roz- łożonymi symetrycznie skrzydłami. Pojawia się on najwcześniej na Śląsku u Piastów opolskich i wroc- ławskich, na pieczęci Henryka II Pobożnego (1224) i pieczęci Kazimierza - księcia opolskiego, z roku 1222. Sierpowa, półksiężycowa przepaska na tuło- wiu orła Piastów wrocławskich i dolnośląskich odróżnia go od orła Piastów opolskich i górnoślą- skich. W Małopolsce orzeł przypominający raczej orła św. Jana Ewangelisty pojawia się na ostatniej pieczęci Leszka Białego, przed rokiem 1227. Po nim dopiero Bolesław V Wstydliwy przyjmuje orła na swoją tarczę w roku 1252. Władysław Łokietek jako książę krakowski i sandomierski czyni to w r. 1312. W Wielkopolsce wprowadza orła na swoją tarczę Władysław Odonic na trzech pieczęciach konnych z lat 1231-1237, a po nim - Bolesław Pobożny w latach 1252 i 1258. Na Kujawach znajdujemy orła na tarczach trzech pieczęci Kazimierzal, ks. kujawskiego i łęczyc- kiego, w latach 1231, 1236 i 1246, a także na dwóch późniejszych pieczęciach konnych z lat 1251-1252. Najpóźniej pojawił się orzeł w heral- dyce Piastów mazowieckich, bo dopiero na tarczy księcia czerskiego, Konradall w roku 128522. Godnym stwierdzenia jest fakt dokumentowany źródłami sfragistycznymi, iż na przestrzeni Xlll wieku orzeł występuje we wszystkich historycznych dzielnicach państwa piastowskiego, choć z roz- maitą częstotliwością, ustalając się w roli znaku państwowego dopiero u schyłku stulecia. W pierw- szej połowie XIII w. w okresie zaledwie kilkunastu lat (1222-1237) pojawia się orzeł niemal równo- cześnie nie tylko w monarchii Henryków śląskich, u Piastów opolskich i wrocławskich, ale także w Wielkopolsce, Małopolsce i na Kujawach. Naj- szybciej ustala się znak orła na Śląsku, charak- teryzujący się bogactwem wzorów i odmian. Wpro- wadzony na tarcze herbowe przez Piastów śląskich, władców wielkiej monarchii Henryków, przetrwał lg I9 w roli znaku dynastycznego aż do wygaśnięcia tego lwa - ułożonych w pionie. Znajdujemy to dynastii w 1675 roku. godło najwcześniej na pieczęci Siemomysła, księcia Lew wspięty - drugi z przewodnich znaków kujawskiego, z roku 1268, a później pieczętują się występujących w heraldyce książąt dzielnicowych już tym godłem wszyscy kolejni Piastowie kujaw- XIII wieku, zjawia się wpierw na tarczy Leszka scy. Leszek Czarny, książę sieradzko-łęczycki uży- Białego, księcia krakowskiego i sandomierskiego, wa wizerunku orła na swojej pieczęci z roku 1273, na wcześniejszych jego pieczęciach z lat 1210 ale już na używanej w latach 1281-1287 małej i 1212, choć trzeba stwierdzić, iż jego rysunek jest pieczęci herbowej, odciśniętej na odwrociu wielkiej jeszcze niewyraźny. Ale w Wielkopolsce motyw ten pieczęci z tytułem księcia krakowskiego i san- staje się przewodnim godłem książąt tej dzielnicy. domierskiego, pojawia się herb kujawski pod małą Pojawia się on najwcześniej na tarczy księcia kali- koroną. Pieczętuje się tym herbem Władysław skiego Bolesława Pobożnego, w roku 1250; jest Łokietek po opanowaniu Krakowa, a po śmierci godłem Przemysła I, wprowadzonym na jego pie- Przemysła II w roku 1295 jako władca Krakowa częcie w latach 1252-1257, a wreszcie Przemysła II nadal używa tego godła. Herb kujawski występuje jako księcia wielkopolskiego i poznańskiego w la- w kilku odmianach, używanych przez poszczegól- tach 1276-1290. Wyjątkowo używa go na swojej nych książąt tej dzielnicy. Wiele pisze o tych pieczęci Siemowit, książę dobrzyński, w 1300 roku. odmianach Jan Długosz podając charakterystycz- Lew jest godłem dynastycznym książąt wielkopol- ną kolorystykę herbu dla Kujaw oraz księstw skich od połowy XIII w., ale po zajęciu Krakowa łęczyckiego i sieradzkiego. W godłach napieczęt- przez Przemysła II w roku 1290 znika on bezpo- nych występują często warianty układu motywów, wrotnie z heraldyki piastowskiej. a także dodatkowe detale heraldyczne. Na pieczę- Orzeł i lew w konţiguracji odwróconych do ciach Leszka Czarnego i Leszka Siemomysłowicza siebie głowami dały początek godłu rodowemu wzbogaca całość godła mała korona w roli motywu Piastów dzielnicy kujawskiej, dla którego ustaliła dodatkowego, raczej o charakterze dekoracyjnym. się nazwa herbu kujawskiego. Na Kujawach orzeł Na licznych pieczęciach Leszka Siemomysłowicza piastowski znika z tarczy książęcej w drugiej poło- układ motywów jest zmienny. Na pieczęci Leszka wie XIII wieku (ok. roku 1257), a jego miejsce znajdujemy jeszcze inny dodatkowy element her- zajmuje konfţiguracja połowy orła z połową wspię - bowy - miecz przytrzymywany łapą lwa, ułożony 20 21 T w poprzek godła. W godle późniejszych książąt kujawskich element ten zanika. ţlerb kujawski w ustalonej konfiguracji pół orła i pół Iwa ustala się jako herb rodowy Piastów tej dzielnicy. Motyw legendarnego smoka pojawia się w he- raldyce piastowskiej stosunkowo późno, bo już po zjednoczeniL państwa za ostatnich władców tej dynastii. Spotykany jest wpierw w roli motywu dekoracyjnego. Znajdujemy go m.in. od połowy XIII w. na monetach Mieszka III Starego w roli symbolu, a na pieczęciach książęcych - jako ele- ment dekoracyjny bez wymowy znaku herbowego. Przedstawiono smoka pod stopami zbrojnej po- staci, pod tułowiem konia, a często w scenie walki z fantastycznym stworem. Jako motyw już heral- dyczny ţw polu tarczy smok skrzydlaty pojawia się na Mazowszu po raz pierwszy na pieczęci herbowej Siemowita I, księcia czerskiego w roku 1343. Nie- którzy badacze usiłują wiązać genezę tego znaku z Krakowem i legendą wawelską. Motyw smoka powraca do wizerunku pieczęci książąt mazowiec- kich dopiero w połowie XV wieku. Widzimy go na pieczęci Bolesława IV, księcia czerskiego i war- szawskiego (t 1454). W dokonanym przeglądzie wszystkich znaków książęcych dokumentowanych w sfragistyce Pia- stów dzielnicowych XIII w. szczególną uwagę bu- dzić mogą zagadkowe i nie dające się wyjaśnić genetycznie znaki na tarczach pieczęci konnych Przemysła I, księcia wielkopolskiego. Pieczęć z ro- ku 1247 przedstawia w polu książęcej tarczy trzy lilie w układzie 2, I. Na pieczęci kontţej odciśniętej przy dokumencie w roku następnym zamiast lilii występują na tarczy trzy poprzeczne pasy (belki). Nowa pieczgć tego ksigcia z roku 1252 przedstawia już w polu tarczy wspiętego lwa. Te przypadkowe, dowolnie dobrane motywy, zagadkowe znaki, zni- kają bezpowrotnie z książęcych tarcz. Różnorodność znaków książęcych występują- cych w ikonografii pieczęci piastowskich przez cały XIII wiek, była odbiciem rozdrobnienia dzielnico- wego i słabości państwa polskiţgo. Potwierdzały to utrwalone na proporcach i tarczach znaki książęce, zmieniające się w zależności od wydarzeń i ukła- dów politycznych. Wśród tych różnorodnych zna- ków książęcych wykształcił się i ustalił najwcześniej w roli godła dynastycznego orzeł Piastów śląskich. Godła i znaki na monetach piastowskich XII i XII w. Dokonując przeglądu heraldyki piastowskiej w świetle bogatego zasobu zachowanych źródeł sfragistycznych, warto uzupełnić i wzbogacić ze- brany materiał ikonograficzny przeglądem źródeł 22 23 numizmatycznych. Godła i znaki występujące we wczesnym średniowieczu na stemplu monet pias- towskich, wyrażające w swojej treści przede wszyst- kim symbolikę chrześcijańską, stopniowo prze- kształcały się w godła panów menniczych, aby z kolei ustąpić miejsca godłom o dojrzałej heral- dycznie treści, konkretnej w swej wymowie. Na ziemiach polskich takim godłem o ustalonej po- staci i symbolice stał się w pierwszej połowie XIII w. orzeł Piastów śląskich. Piastowskie denary wczesnego średniowiecza w czasach pierwszych władców polskich przedstawiają w swoim stemplu obok dominujących motywów krzyża, świątyni i prawicy Opatrzności, także czasem ptaka, w któ- rym niektórzy błędnie dopatrują się pierwszych śladów piastowskiego orła. Ptak w postaci natura- listycznej był również jednym z symboli chrześ- cijańskich, w którym widziano Gołębicę - symbol Ducha Świętego lub orła św. Jana Ewangelisty. Orzeł na denarach Kazimierza Sprawiedliwego, opatrzony napisem "AQVILA", należy jeszcze do motywów symboliki chrześcijańskiej23. Orły na śląskich jednostronnych denarach, tzw. braktea- tach, zaliczanych do monet Bolesława Wysokiego sprzed 1190 r., mają również wymowę symbolu chrześcijańskiego - orła św. Jana Ewangelisty. Orła, jeszcze naturalistycznego, wyobraża wcześniejszy brakteat krakowski Henryka I Brodatego, zapewne r 9. Przemysł I ks. wielkopolski - pieczęć piesza z lwem na tarczy, rok 1252 24 10. Przemysł II ks.wielkopolski - pieczęć herbowa z lwem, rok 1276 1 11. Przemysł II ks. wielkopolski - pieczęć piesza z orłem na tarczy, przed rokiem 1290 a 5 ł ţţ ţv 5 ůa F ţ 6 i ů 12. Przemysł II ks.wielkopolski i krakowski - pieczęć piesza z orłem śląskim na tarczy, rok 1290 z pierwszego okresu jego rządów w Krakowie, z 1228 roku. Ale już na dużym brakteacie tego księcia około roku 1230 znajdujemy orła heral- dycznego, na którego tułowiu pojawia się wyraźny półksiężyc z krzyżem, znak Henryka I, utrwalony wcześniej na tarczy jego pieczęci pieszej. Napis w legendzie monety: HEINRICVS DVX, określa osobę władcy. Moneta owa jest świadectwem pier- wszego pojawienia się orła heraldycznego Piastów śląskich na stemplu menniczymz4. Zaliczanie tej szczególnej interesującej monety do emisji Hen- ryka I Brodatego jest kwestionowane przez nie- których numizmatyków, zarówno czeskich, jak i polskich, wiążących ją z osobą Henryka IV Pra- wego. Rysunek orła heraldycznego oraz cechy epigraţiczne liternictwa legendy zdają się wskazy- wać na pierwszą połowę XIII w. Bite masowo, szczególnie przez Piastów dolnośląskich w 2 poło- wie XIII w., duże brakteaty beznapisowe wśród różnorodnych motywów stempla przedstawiają nie- kiedy również głowę w koronie, a także ukoronowa- nego jednogłowego orła heraldycznego. Emisje tych monet można ostrożnie wiązać z osobą Henryka IV w okresie realizacji jego dążeń zjednoczeniowych 25. Orła heraldycznego dolnośląskich Piastów znajduje- my w wyraźnej postaci na kwartnikach księstwa głogowskiego sprzed 1300 roku oraz w polu tarczy na późniejszych kwartnikach z początku XIV wieku 25 Brakteaty kujawskie z końca XIII w. oraz książęce denary Władysława Łokietka bite przed rokiem 1306 typują na zmianę z herbem kujawskim znak orła. Od koronacji ostatnich Piastów na krakows- kim tronie - Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego - orzeł heraldyczny, już w randze herbu państwowego, staje się przewodnim znakiem stem- pla monet polskich. Źródła numizmatyczne potwierdzają wystar- czająco, że proces heraldyzacji znaków książęcych najwcześniej zakońćzył się na Śląsku, gdzie orzeł heraldyczny Piastów w pełnej i wyraźnej postaci pojawił się na jednostronnym denarze Henryka I Brodatego. Dopiero w początkach XIV w. znaj- dujemy orła heraldycznego na denarach Włady- sława Łokietka - jeszcze w roli znaku książęcego, a nie godła państwowego. Orzeł śląski symbolem wspólnoty dynastycznej Piastów w okresie rozbicia dzielnicowego W świetle dostępnego i przebadanego materiału 7ródłowego, jakiego dostarczyły bogate ţódła sfragis- tyrme i numiaziatyczne, mogliśmy poznać w chrono- logicznym zestawie i w przeglądzie poszczególnych regionów historycmych godła i znaki składające się na obraz heraldyki piastowskiej Xlllw. w okresie trwającego rozdrobnienia dzielnicowego. Dokona- na charakterystyka heraldyki książęcej Piastów oraz przyjęte ustalenia i wnioski wiążą się ściśle z zagadnieniem, kiedy i w jakich okolicznościach znak orła, wywodzący się z ziemi śląskiej i o pias- towskim rodowodzie, podniesiony został do rangi godła państwowego Polski. Wprowadzany na tarcze książęce Piastów w po- szczególnych księstwach dzielnicowych orzeł stawał się coraz wyraźniej widomym symbolem wspólnoty rodowej Piastów i zyskiwał na popularności. Orzeł stawał się również znakiem bojowym w wojennej potrzebie. Warto przytoczyć informację zawartą w rymowanej kronice austriackiej Ottokara, po- wstałej przed rokiem 1308. Dowiadujemy się z niej, że w bitwie nad rzeką Morawą w 1260 roku, w obozie króla czeskiego Przemysła Ottokara II powiewał nad rycerstwem opolskim i wrocławskim jako wspólne godło Polaków - "sztandar czarny jak węgiel z białym orłem"26. Kiedy w latach osiemdziesiątych XIII stulecia ożywają tendencje zjednoczeniowe, ośrodkiem tych dążeń, podobnie jak za pierwszych Henryków, staje się ponownie Śląsk, rządzony przez HenrykalV Prawego. Właśnie w okresie największego rozdrob- nienia dzielnicowego trwa żywa więź Piastów śląskich z Małopolską i Wielkopolską. Henryk IV Prawy, władca całego Śląska, pan Krakowa i Sandomierza, 26 . nie zdołał jednak zrealizować swoich planów zjed- noczeniowych i aspiracji dynastycznych, choć celu był bliski. Przedwczesna śmierć 23 czerwca 1290 r. zadała cios jego zamierzeniom. Ale władca ten pozostawił testament polityczny, w którym wyty- czał drogę ku zjednoczeniu Polski. W swojej ostat- niej woli wyznaczał spadkobierców w osobach księcia głogowskiego Henryka III i księcia wielko- polskiego Przemysła II. Temu ostatniemu przypa- dły w udziale ziemie krakowska i sandomierska - centralne, seniorackie księstwa państwa piastow- skiego 2'. Przemysł II ks. wielkopolski spadkobiercą testamentu politycznego Henryka IV Prawego i zmiana godła herbowego jego pieczęci Śmierć Henryka IV, władcy całego Śląska i pana Krakowa orazjego testament przekazujący Przemy- słowi II w dziedzictwie księstwa krakowskie i san- domierskie, wpłynęły na przyszłe losy państwa pol- skiego. Nie pozostało to bez wpływu na zmianę znaku książęcego na herbowej tarczy spadkobiercy. Zwróćmy szczególną uwagę na motywy heraldyczne wszystkich znanych pieczęci herbowych i pieszych tego księcia wielkopolskiego z lat 1276-1290. 28 Publikuje je w bardzo niedokładnych, niekiedy błędnych opisach i niezbyt czytelnych reproduk- cjach fotograficznych Franciszek Piekosiński, a wcześniej Kazimierz Stronczyński 2s. Ten ostatni zamieszcza jednak bardzo staranne i czytelne ry- sunki opisanych pieczęci książęcych. Przemysł II (za wzorem ojca, Przemysła I [t 1279]) na pieczęci herbowej użytej w roku 1276 miał lwa wspiętego w polu tarczy 29. Na pieczęci pieszej użytej w roku 1280 (o śr. 80 mm) znowu pojawia się lew wspię- ty3o. Nowa, wielka pieczęć piesza, sprawiona la- tem 1290 r. (po śmierci Henryka IV, kiedy Prze- mysł II był już dziedzicem ziemi krakowskiej), zachowując dotychczasową strukturę treści napie- czętnego wizerunku bez istotnych zmian, przyjęła w miejsce lwa na tarczę książęcą orła bez koro- ny 31. Odciśnięta na odwrocie tej pieczęci mała pieczątka powtarza orła z pola tarczy32. Jeszcze w tym samym roku 1290, w kilka miesięcy później, sprawiona została druga, jeszcze okazalsza pieczęć piesza, już z tytułem księcia krakowskiego. Orzeł śląski Henryka IV na książęcej tarczy Przemysła II Ta szczególnie interesująca pod względem hera- ldycznym pieczęć, ostatnia z książęcych pieczęci Przemysła II, zasługuje na dokładny opis. 29 Należy do największych rozmiarami pieczgci książgcych, sprawionych przed koronacją. Kiedy książęcych (o śr. 95 mm). W jej centralnym polu Przemysł II zasiadł na tronie krakowskim i zajął - stojący na grzbiecie leżącego u stóp smoka książg stolicg senioratu, kazał wprowadzić na swoją tar- w zbroi, z trójkątnym jakby hełmem na głowie, czg książęcą herb testatora, jako spadkobierca opiera prawe ramig na trójstrefowym proporcu, czgści dziedzictwa i jego spuścizny politycznej. którego koniec tkwi w pysku potwora. W polu Znak Piastów śląskich został przyjgty również proporca orzeł bez korony; w lewej, opuszczonej przez Piasta wielkopolskiego, usuwając w cień Iwa w dół rgce tarcza z wyobrażonym w jej polu wspigtego - dotychczasowe godło tej stolicy. Orzeł ukoronowanym orłem z wyraźnie akcentowaną heraldyczny stał się herbem całej dynastii Piastów półksigżycową przepaską na piersiach. Po bokach i symbolem ich rodowej wspólnoty. Opisana tu postaci, na szczytach wież blankowych dwóch pieczgć Przemysła II z tytułem ksigcia Wielkopol- trgbaczy dmących w I-ogi. Po lewej stronie głowy ski i Krakowa jest w symbolice swoich motywów ksigcia - rgka błogosławiąca w nimbie. Nad głową herbowych równocześnie świadectwem przejgcia trzy ostrołuki z symbolem gołębicy jako Ducha przez spadkobiercg czgści dziedzictwa Piasta Ślą- Świgtego pośrodku, przerywające otok z napisem: skiego. Na znaczenie opisanej tu pieczgci wskazuje + SIGILLVM. PREMISLONIS. SECVNDI. DEI. również wystawiony w roku 1295 dokument, GRA. DVCIS. POLONIE - Spod proporca zwisa w którym Przemysław II unieważnia wszystkie wy- jakby fragment wstggi z zakończeniem legendy: ET dane przez siebie dokumenty wieczyste opatrzone CRA, wyryty literami nieco mniejszych rozmia- pieczgcią z lwem (".sigillum in quo leo expre.ssu.s rów 33. Warto zaznaczyć, iż żaden z autorów podają- " cych opis tej pieczgci nie dostrzegał na niej orła est ), jeśli nie zostaną ponownie uwierzytelnione pieczgcią z orłem34. śląskiego, choć był to szczegół heraldyc7.ny zasługują- Ten śląski orzeł z koroną na głowie, utrwalony cy na uwagg. Jaka symbolika przyświecać mogła w rzeźbie książgcej pieczgci z roku 1290, narzuca wprowadzeniu na książgcą tarczę wielkiej pieczęci jeszcze jedno skojarzenie. W swoim wizerunku pieszej Pezemysła II - orła Piastów wrocławskich, przypomina wymowną symbolikg heraldyczną póź- a konkretnie herbu Henryka IV Prawego? Była to niejszego grobowca wrocławskiego HenrykalV niewątpliwie - jak wiemy - pieczgć sprawiona po Prawego. Na płycie nagrobkowej sarkofagu umiesz- śmierci śląskiego Piasta, a zarazem ostatnia z pieczgci czone zostały trzy tarcze herbowe, z których jedna, 30 L 31 przy boku postaci, jest herbem książąt wrocław- skich, dwie zaś dalsze, umieszczone po bokach głowy, posiadają szczególną wymowę symboliki heraldycznej. Herb w polu tarczy prawej - według pierwotnej, odnowionej polichromii - czarny ze srebrną sierpową przepaską - jest zapewne godłem księstwa wrocławskiego i złączonej z nim całej dzielnicy śląskiej. Natomiast herb w polu tarczy lewej - biały, również z sierpową przepaską na tułowiu i z głową w koronie - jakby wiernie odtworzony z napieczętnej tarczy Przemysła II, to godło śląsko-krakowskie, symbol zjednoczenia zie- mi śląskiej z ziemią krakowską w jeden organizm polityczny. Orzeł w koronie na majestatycznej pieczęci króla Przemysła II z r. 1295 i jego symbolika Kiedy 26 czerwca 1295 r. Przemysł II, władca Wielkopolski, Małopolski i Pomorza Gdańskiego, uwieńczył dzieło częściowego zjednoczenia korona- cją na króla Polski, sprawiona została nowa, oka- zała i dwustronna, tym razem nie książęca, alc królewska, majestatyczna pieczęć. Ikonografia tej interesującej pieczęci, a szczególnie jej symbolika heraldyczna, wymagają bliższego omówienia. Stro- . 13. Przemysł II król polski - strona herbowa pieczęci majestatycznej, rok 1295 32 ( P t ů ţ ţůb3ţ Żţ Żţ 4 ţ a . x : s"~ . n -W +, ţ rţ 14. Przemysł II król polski - strona portretowa pieczęci 15. Władysław Łokietek jako ks. kujawski - pieczęć majestatycznej, rok 1295 herbowa, rok 1294 16. Kazimierz Wielki król - strona herbowa pieczęci majestatycznej, rok 1333 na portretowa pieczęci przedstawia monarchę w stroju koronacyjnym, z insygniami władzy, ber- łem i jabłkiem królewskim w rękach, siedzącego na szerokiej gotyckiej ławie tronowej. W legendzie otokowej napis:. .S PREMISL II DEI GRACIA REGIS POL[onie] 7 DOMINI POMERANIE. Na stronie herbowej w polu tarczy orzeł o szerokich, równolegle ułożonych i opadających ku dołowi skrzydłach, z koroną na głowie zwróconej w pra- wo. Legenda otokowa częściowo uszkodzona, z je- dnym wyrazem nieczytelnym: + REDDIDII. IP- SE P. . . ICTRICIA. SIGNA. POLONIS3S. Ten orzeł w koronie, bez sierpowej przepaski na tuło- wiu, to nie orzeł śląskich Piastów, zdobiący jeszcze w roku I290 książęcą tarczę Przemysła II. Nie był to również herb dynastyczny Piastów, choć pia- stowski w swoim rodowodzie. Był to znak władzy podniesiony po raz pierwszy w dziejach do rangi godła państwowego Polski, a zarazem symbol jedności politycznej państwa. Do tej symboliki ukoronowanego orła nawiązuje charakterystyczna legenda w rymach leonińskich wierszy, w brakują- cym wyrazie różnie odgadywana przez badaczy 36. Legenda: Reddidit ipse. . . victricia signa Poloni,s, w przekładzie polskim: "sam przywrócił Polakom [ich] zwycięskie znaki", wydaje się być zrozumiała, podkreśla ogólnopolski charakter zawartej myśli. 33 L Po śmierci Przemysła II orzeł ukoronowany za- chowuje swoją rangę znaku państwowego. Włady- sław Łokietek kontynuując dzieło zjednoczenia ziem polskich wprowadza po koronacji w roku 1320 na stronę herbową swojej wielkiej, również dwustronnej pieczęci - orła w koronie 3 ţ. To samo czyni Kazi- mierz Wielki, ostatni z Piastów na krakowskim tronie3s. Utrwalony w rzeźbie jego pieczęci maje- statycznej na stronie herbowej orzeł jest chyba naj- wspanialszym wzorem godła państwowego Polski. Korona wprowadzona na głowę orła państwo- wego, pełniąc w heraldyce rolę znaku rangowego, autorytetu i majestatu władzy monarszej, stała się symbolem najwyższej zwierzchności i centralnej wła- dzy nad zjednoczonymi ziemiami państwa. Orzeł w koronie utrwalony na majestatycznych pieczęciach Przemysła II, Władysława Łokietka i Ka- zimierza Wielkiego (ostatnich Piastów na tronie kra- kowskim), to już nie godło dynastii Piastów, ale herb państwowy Polski. Kiedy stronę herbową pieczęci Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego wypeł- nia orzeł państwowy, na stronie portretowej u stóp tronu pojawia się nadal herb kujawski tej linii Piastów - pół orła i pół lwa39. Orzeł Piastów śląskich, którego narodziny, dzieje oraz rola w kształtowaniu się godła państwowego Polski u schyłku XIII w. stanowiły przewodni nurt rozważań i wniosków, stanowi dowód prastarej więzi Śląska z Macierzą. Dziś orzeł Piastów Śląskich, który przetrwał do naszych czasów w ikonografii zachowanych źródeł sfragistycznych, w licznych za- bytkach architektury sakralnej i świeckiej, w rzeźbie pomników grobowych dawnych gospodarzy tej ziemi, na stemplu śląskich monet, a także w her- bach wielu miast śląskich, jest dla nas trwałym pomnikiem tradycji historycznych regionu oraz symbolem wiążącym polską przeszłość Śląska z je- go polską teraźniejszością. Ustalony już w połowie XIII w. wpierw w godłach napieczętnych Piastów wrocławskich i opolskich, w okresie rozbicia dziel- nicowego wprowadzany na tarcze innych książąt piastowskich - stał się znakiem wspólnoty rodowej Piastów. Ten właśnie znak orła o piastowskim rodowodzie, przejęty przez Przemysła II, spadko- biercę wielkiego Piasta Śląskiego, podniesiony zo- stał w roku 1295 do rangi godła państwowego Polski. * * * Zbliżający się rok 1995 - rok jubileuszu - zam- knie siedem pełnych wieków historii naszego godła państwowego. Przetrwał on nawet długie lata niewoli, wojen i zaborów, aby ulec uszczup- leniu i zubożeniu dopiero po II wojnie światowej, w 1945 r. 34 35 ł ł, . Zdjęcie korony z głowy Orła Białego było świadomym błędem heraldycznym oraz zaprzecze- niem historycznej i ikonograficznej dokumentacji godła państwowego Polski. Korona na głowie Orła polskiego, wprowadzona ponownie ustawą z dnia 9 lutego 1990 r., przywracając jego historyczną postać, jest zarazem symbolem pełnej suwerenności naszego narodu i państwa. Przypisy ' Archiwum Państwowe, Wrocław, Rep. 91/36, r. 1224. 2 Jak wyżej, Rep.125/28, c.1224. Pieczęć bardzo dobrze zachowana. 3 Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków.średnich, Kra- ków 1899, nr 29, 30, fot. 22, 33. 4 Piekosiński, op. cit., nr 137, fot. 107. 5 Piekosiński, op. cit., nr 78, 85, 103. 6 Piekosiński, op. cit., nr 130, fot. 100. ţ Piekosiński, op. cit., nr 139, fot. 108. s Piekosiński, op. cit., nr 134, 141, fot. 104, I10. 9 Piekosiński, op. cit., nr 171, 181. 'o piekosiński, op. cit., nr 201, fot. 152, nr 205, fot. 153. " piekosiński, op. cit., nr 108, p. konna, r. 1236, fot. 84, nr 128 z r. 1246, fot. 99, nr 136, p. piesza z r. 1251, fot. 106. 'z piekosiński, op. cit., nr 136, fot. 106, nc 140, fot. 109. '3 piekosiński, op. cit., nr 197, fot. 151. '4 Piekosiński, op. cit., nr 264, 265, 273, 274, 301-304. 's piekosiński, op. cit., nr 226, 227, 255, 275, 346, 267 z klejnotem herbu. 16 piekosiński, op. cit., nr 306, fot. 200, z r. 1313. " Kuczyński S., Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978. 's Piekosiński, op. cit., nr 187. 37 Zdjgcie korony z głowy Orła Białego było świadomym błędem heraldycznym oraz zaprzecze- niem historycznej i ikonograficznej dokumentacji godła państwowego Polski. Korona na głowie Orła polskiego, wprowadzona ponownie ustawą z dnia 9 lutego 1990 r., przywracając jego historyczną postać, jest zarazem symbolem pełnej suwerenności naszego narodu i państwa. Przypisy ' Archiwum Państwowe, Wrocław, Rep. 91/36, r. 1224. 2 Jak wyżej, Rep.125/28, r.1224. Pieczęć bardzo dobrze zachowana. 3 Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków.średnich, Kra- ków 1899, nr 29, 30, fot. 22, 33. 4 Piekosiński, op. cit., nr 137, fot. 107. 5 Piekosiński, op. cit., nr 78, 85, 103. 6 Piekosiński, op. cit., nr 130, fot. 100. ţ Piekosiński, op. cit., nr 139, fot. 108. s Piekosiński, op. cit., nr 134, 141, fot. 104, I10. 9 Piekosiński, op. cit., nr 171, 181. 'o piekosiński, op. cit., nr 201, fot. 152, nr 205, fot. 153. 1' piekosiński, op. cit., nr 108, p. konna, r. 1236, fot. 84, nr 128 z r. 1246, fot. 99, nr 136, p. piesza z r. 1251, fot. 106. 'z piekosiński, op. cit., nr 136, fot. 106, nr 140, fot. 109. '3 piekosiński, op. cit., nc 197, fot. 151. '4 Piekosiński, op. cit., nr 264, 265, 273, 274, 301-304. ls piekosiński, op. cit., nr 226, 227, 255, 275, 346, 267 z klejnotem herbu. 16 piekosiński, op. cit., nr 306, fot. 200, z r. 1313. " Kuczyński S., Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław 1978. 's Piekosiński, op. cit., nr 187. 37 'y Piekosiński, op. cit., nr 349, z r. 1343. zo piekosiński, op. cit., nr 436, fot. 240, nr 585, fot. 360. z' Stronczyński K., Pomniki książęce Pia.stów lenników dawnej Polski, Piotrków lHHH, s. 121. zz Stronczyński, Pomniki. . , s. 92 (rysunek); Piekosiński, op. cit., nr 187. za Stronczyński K., Dawne monetypol.skie dynu.stii Piastów i Jagiellonów, t. I-III, Piotrków 1883-18H5, tab. XVII, ncy 147 i lsz. 24 Fńedensburg F., Die schle.si.schen Muenzen de.s Mittelal- ter.s, Wrocław 1931, nr 93. 25 Fńţensburg, op. cţit., nry 779-807. 26 Grodecki R., Przlţczynek do.sprawy pochodzenia orla polskiego, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne, t. XIV, Kraków 1933, s. 122 -123. zţ Kodeks dyplomatyczny Wielkopol.ski, t. II, Poznań 1878; Gruenhagen O., Rege.sten zur.schle.si.schen Ge.schichte, Breslau 1879, nr 2140. Is Stronczyński K., Pomniki książęce Pia.stów lenników dawnej Polski, Piotrków 1888, Piekosiński F., Pieczgciepol.skie wieków średnich, Kraków 1 H49. 29 Piekosiński, op. cit., nr 171, fot. 132. Przemysł II użył tej pieczęci jeszcze w r. 1289. ao piekosiński, op. cit., nr 181H z r. 12H0 (daje jej niedo- kładny opis za Ulanowskim, Dokumenty kujaw.skic, nr CI) i uważa ją niesłusznie za falsyfikat. Natomiast Stronczyński, op. cit., s. 14, zalicza ją do pieczęci Przemysła I. a' Piekosiński, op. cit., nr 201, fot.1527; Stronczyński, op. cit., s. 23. 32 piekosiński, op. cit., nr 202 (z r. 1242). 33 piekosiński, op. cit., nr 205, fot. 153; Stronczyński, op. cit., s. 24. 34 Kodeks dyplomatyczny Wielkopol.ski, t. II, dokument z r. 1295. a5 piekosiński, op. cit., nry 216, 217, fot. 160, 161. ab J. Długosz a za nim Zagórski odczytują legendę tej pieezęci: "Reddidit ipse suis. . .", T. Żebrawski, "Reddidit ipse potens. . . .", zaś K. Stronczyński: "Reddidit ipse pronis. . . " (Piekosiński, op. cit., s. 145). Poprawne odgadnięsie bcakują- cego wyrazu nie zmienia istoty treści legendy. aţ Piekosiński, op. cit., nr 320, fot. 209, nr 321, fot. 210. 38 piekosiński, op. cit., nr 377, fot. 251 i nr 37H, fot. 252. a9 Piekosiński, op. cit., fot. 209, 251. W przeglądzie heraldyki Piastów dolnośląskich pominięto szachownicę Piastów brzeskich i tarczę legnicko-brzeską z or- łem i szachownicą. 38 Wykaz ważniejszej literatury Andrulewicz H., Geneza Orla Bialego jako herbu Króle.stxţa Polskiego w r. l295, Studia Źródłoznawcze, t. XIII, 1968. Balzer O., W sprawie gode! i.slownictwa państwowego teraźniej- szej Polski, Lwów 1920. Chomętowski J. K., O typach orla pań.stwowego w.sfragistyce poLskiej, Miesięcznik Heraldyczny, IX, 1430, s. 143-146. Godlo, barwy i hymn Rzeczypo.spolitej. Zary.s dziejów, War- szawa 1963. Grodecki R., Przyczynek do sprawy pochodzenia orla pol- skiego, Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicme, t. XIV, Kraków 1933, s. 122-123. Grosse R., Nowy orzel państwowy, "Czas", 1428, nr 42. Gumowski M., Pieczęcie królów pol.skich, Kraków 1420. Gumowski M., Początki Bialego Orla, Rocmiki Historyczne, t. VII, Poznań 1931, s. 1-30. Gumowski M., Pieczęcie.ślą.skie do końca XIV wieku, "Histo- ńa Śląska", t. III, Kraków 1936, s. 247-440. Gumowski M., Handbuch der polnischen Heraldik, Graz 1464. Haisig M., Herby dynastyczne Pin.stów i początki godla pań- stwowego Polski, "Piastowie w dńejach Polski", praca zbiorowa pod redakcją R. Hecka, Wrocław 1475, s. 149 -166. Kętrzyński St., O dwu pieczgciach Przemy.slawa II z r. l290, Miesięcznik Heraldycmy, XI, Warszawa 1432, .nr 2, s. 21-30. Knotel P., Der.schle.si.sche Adler. Eine heraldi.sche Studie, "Vierteljahrschrift fur Heraldik, Sphragistik und Genealo- ţe", XVI Jahrg., Berlin 1888, s. 341-401. Krzyżanowski St., Dyplomy i kancelaria Przemy.sla II, "Stu- dium z dyplomatyki polskiej XIII wieku", Kraków 1840. Odb. z "Pamiętnika Wydz. Filolog. i Filozof. Akademii Umiej.", VIII, s. 34. ecz o.s olite ţ Warszawa 1421. Łoza W., Codlo i barwy Rz yp p Jů Majkowski E., Przyczynki do.sfragi.styki poLskiej okre.su Pia- .stów, Wiadomości Numizmatycmo-Archeoloţczne, 1426, s. 51, 58. Michniewicz Z., Bialy orzel na grobowcu Henryka IV we Wroclawiu, Roczniki Srtuki Śląskiej, I, Wrocław 1454, s. 34-45. Mikucki S., W.sprawie genezy orla poLskiego, "Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicme", t. XII, Kraków 1430, s. 114-129. Mikucki S., Heraldyka Piastów Ślą.skich do.schylku XIV wieku, "Histońa Śląska", t. III, Kraków 1436, s. 441-552. Mościcki H., Pod znakiem Orla i Pogoni, Warszawa 1415. Pfotenhauer P., Die.schle.sischen Siege! von l?Sll bi.s l3llll, Breslau 1879. Piekosiński F., Studya, rozprawy i materyaly z dziedziny hrstoryi poLskiej i prawa poLskiego, t. III: Pieczęcie polskie wieków średnich, Kraków 1849. Polaczkówna H., Sfragi.styka k.siążęca Pia.stów, Sprawozdania Tow. Naukowego we Lwowie, t. 8 (1428), s. 41-100. Polaczkówna H., Geneza orla pia.stow.skiego, Rocmiki Histo- ryczne, t. VI Poznań 1430, s. 1-11. Radakowski S. E., Regnum Poloniae w o.świetleńiu.SJrugi.stycz no-heraldycznym, Kwartalnik Historycmy, 28, Lwów 1414, s. Z7 i n. 40 41 i ţ ůIţ Schultz A., Die.schlesi.schen Siegel bi.s I250, Breslau 1. Siemieński J., O konkur.s na godlo pań.stwowe. Kuńer War- szawski z 1 VIII 1911. Stronczyński K., Pomniki k.riążęce Pia.rtów lenników dawnej Polski, Piotrków 1888. Tymieniecki K., Odnowienie dawnego królestwa pol.rkiego w XIII wieku, Kwartalnik Historyczny XXXIV, Lwów 1920, s. 30 i n. Vossberg F. A., Ilber den Ur.sprug des schlesischen Wap- pen-Adlers, Koehnes Zeitsehńft f. Miinz-Siegel und Wap- penkunde, Jahrg. V, Berlin 1845, s. 331-336. Vossberg F. A., Siegel des Mittelalters von Polen, Lithauen, Schlesien, Pommern und Preu.ssen, 1854. Wojciechowski J., Herb Pol.ski, "Kuńer Warszawski" z 13 I 1917. Zagórski I., Pieczęć maje.statyczna z dyplomatu Przemysla- wa II, króla polskiego z r. l295, Biblioteka Warszawska, t. IV, 1845, s. 331-336. Żebrawski T., O pieczęciach dawnej Polski i Litwy, Warszawa 1865. Podstawę źródłową opracowania heraldyki Piastów ślą- skich stanowiła kolekcja odlewów pieczęci w zbiorach Ar- chiwum Państwowego we Wrocławiu, obejmująca sfragistykę Piastów śląskich jak również Wielkopolski, Małopolski, Ku- jaw i Mazowsza. Spis ilustracji 1. Henryk I Brodaty - pieczęć piesza,rok 1203 po s.8 2. Henryk I Brodaty - denar jednostronny z orłem śląskim, rok ok.1230 po s.8 3. Henryk II Pobożny - pieczęć piesza z orłem na tarczy, rok 1224 po s.8 4. Kazimierz ks.opolski - pieczęć konna,rok 1222 po s.8 5. Władysław Odonic ks.wielkopolski - pieczęć konna, rok 1233 po s.16 6. Henryk V Brzuchaty ks.legnicki - pieczęć herbowa, rok 1268 po s.16 7. Leszek Czarny ks.sieradzki - pieczęć piesza z orłem na tarczy,rok 1273 po s.16 8. Konrad II ks.żagański - pieczęć herbowa,rok 1304 po s.16 9. Przemysł I ks.wielkopolski - pieczęć piesza z lwem na tacczy,cok 1252 po s.24 10. Przemysł II ks.wielkopolski - pieczęć herbowa z lwem, rok 1276 po s.24 11. Przemysł II ks.wielkopolski - pieczęć piesza z ocłem na tarczy,przed rokiem 1290 po s.24 12. Przemysł II ks.wielkopolski i krakowski - pieczęć piesza z orłem śląskim na tarczy,rok 1290 po s.24 43 13. Przemysł II król polski - strona herbowa pieczęci majestatycznej, rok 1295 po s.32 14. Przemysł II król polski - strona portretowa pieczęci majestatycznej, rok 1295 po s.32 15. Władysław Łokietek jako ks. kujawski - pieczęć herbowa, rok 1294 po s.32 16. Kazimierz Wielki król - strona herbowa pieczęci majestatycznej, rok 1333 po s.32 Na okładce - Orzeł na wielkiej pieczęci Kazimierza Wielkiego najpiękniejszym wzorem godła państwowego Polski. Zdjęcia : 1, 3, 4, 6, 8, 9,11,12,13,14 - / E. Witecki / 16 - / W. Sadowski / pozostałe - / M. Haisig / Wszystkie ilustracje pieczęci są reprodukowane w powiększeniu. ' " V Spis treści l. Śląsk w Polsce wczesnopiastowskiej i narodziny godła dynastycznego Piastów s.6 2. Znak orła w ikonografii pieczęci Piastów śląs- kich s. 8 3. Znaki Piastów małopolskich w ikonografi pieczęci książęcych s.11 4. Znaki książęce Piastów wielkopolskich i kujawskich s.12 5. U Piastów na Mazowszu s.16 6. Znaki książęce Piastów dzielnicowych w świetle chronologii ich występowania s.17 7. Godła i znaki na monetach piastowskich XII i XIII w. s.23 8. Orzeł śląski symbolem wspólnoty dynastycznej Pia- stów w okresie rozbicia dzielnicowego s.26 9. Przemysł II ks. wielkopolski spadkobierca testamen- tu politycznego Henryka IV Prawego i zmiana godła herbowego jego pieczęci s.28 10. Orzeł śląski Henryka IV na książęcej tarczy Przemy- sła II s. 29 45 11. Orzeł w koronie na majestatycznej pieczęci króla Przemy- sła II z roku 1295 i jego symbolika s.32 12. Przypisy s. 37 13. Wykaz ważniejszej literatury s. 40 14. Spis ilustracji s. 43