HISTORIA PA�STW �WIATA W XX WIEKU Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego DARIUSZ KO�ODZIEJCZYK TURCJA WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 2000 Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronis�aw Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W ksi��ce wykorzystano zdj�cia archiwalne ze zbior�w gazety �Cumhuriyet" (Yeni Gu� Haber Ajansi), tureckiej Fundacji Historycznej (Tarih Vakfi), Macieja Beliny Brzozowskiego (PAP), Autora oraz z ksi��ki Propylaen Weltgeschichte, t. X, Berlin 1933 i - za zgod� organizator�w- z wystawy Ter�rte Mucadelede Tiirk SilahK Kuwetleri (Stambu� 1998) Ksi��ka opublikowana zosta�a dzi�ki pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej � Copyright by Dariusz Ko�odziejczyk and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2000 ISBN 83-85660-95-X r/o Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul. Nowy �wiat 18/20 Wydanie I. Ark wyd. 20,0 Druk: Zak�ad Poligrafii ITeE, Radom, uL Pu�askiego 6/10 Spis tre�ci Od Autora .................................................. 7 Nota transkrypcyjna .......................................... 8 S�owo wst�pne ............................................. 9 �Chory cz�owiek znad Bosforu" .............................. 11 Ruch m�odoosma�ski i pierwsza konstytucja (1876). Od San Ste-fano do Berlina ............................................. 19 Krwawy despota czy samotny reformator? Rz�dy su�tana Abdiil-hamida II .................................................. 27 Ruch m�odoturecki i rewolucja 1908 roku .................... 38 Epoka wojen ba�ka�skich ................................... 52 Dyktatura triumwiratu i wybuch I wojny �wiatowej. Kwestia ormia�ska ................................................. 63 Od Gallipoli do Sevres. Katastrof1 i zmierzch imperium ........ 79 Kurtulus. ................................................... 93 Powstanie republiki. Okres reform i represji .................. 114 W stron� totalitaryzmu. Ostatnie lata rz�d�w Atatiirka ......... 128 Kemali�ci bez Kemala. Turcja podczas II wojny �wiatowej i w pierwszych latach zimnej wojny ........................... 155 Rz�dy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) .......... 177 Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) ....... 198 II Republika. Trudna droga ku Europie ...................... 236 U progu XXI wieku ......................................... 267 Wydarzenia ostatnich miesi�cy............................... 283 Kalendarium ................................................ 287 Su�tanowie i wielcy wezyrowie (1908-1922) ....................... 299 Prezydenci i premierzy ........................................ 301 Wskaz�wki bibliograficzne..................................... 305 Indeks nazwisk .............................................. 313 Spis map ................................................... 329 Od Autora Mimo popularnego charakteru przedstawianej pracy, jej przygotowanie wymaga�o dotarcia do wielu ksi��ek i materia��w niedost�pnych w Polsce. Stypendium Andrew W. Mellona przy stambulskim ARTT (American Research Institute in Turkey) umo�liwi�o mi trzymiesi�czny pobyt w Turcji latem 1998 r. Rad� i pomoc� s�u�yli w Stambule zw�aszcza Nicole van Os, Andrew i Caroline Finkel, Ali Akkaya i Selim Deringil, w Ankarze Piotr Nykiel z Ambasady RP, w Warszawie za� Oztiirk Emiroglu i Dariusz Cichocki z Zak�adu Turkologii UW. Przy doborze ilustracji nieoceniona okaza�a si� pomoc Edibe Bugra z gazety �Cumhuriyet" oraz Cengiza Kahramana z Tarih Vakfi. Dzi�kuj� te� recenzentom, kt�rych uwagi i sugestie przynajmniej w cz�ci stara�em si� uwzgl�dni� w ko�cowej wersji ksi��ki. Na ko�cu chcia�bym wreszcie podzi�kowa� Sevkiemu Fettahoglu, Hatice Ceylanlar i wielu innym tureckim przyjacio�om spoza �bran�y historycznej", kt�rych serdeczno�� i go�cinno�� nie odst�powa�y mnie podczas licznych podr�y po Turcji, pomagaj�c polubi� i zrozumie� ten pi�kny kraj. Mojemu najwierniejszemu czytelnikowi (i �onie) - Fretce-Zosi Nota transkrypcyjna W ukazuj�cych si� w Polsce ksi��kach po�wi�conych historii Turcji dawne imiona, nazwy i terminy tureckie transkrybowano z regu�y za pomoc� znak�w polskich (np. D�emal), natomiast dla okresu republika�skiego stosowano wsp�czesn� pisowni� tureck�, istniej�c� od czasu wprowadzenia w Turcji alfabetu �aci�skiego w 1928 r. (np. Cemal). Poniewa� przedzia� czasowy uj�ty w tej ksi��ce przypada g��wnie na okres republika�ski, a wi�kszo�� ukazanych postaci �y�a i dzia�a�a zar�wno przed, jak i po reformie 1928 r., w celu ujednolicenia nazewnictwa i terminologii w ca�ej ksi��ce zastosowano wsp�czesn� pisowni� tureck�, z wyj�tkiem imion i nazw tradycyjnie przyj�tych w pi�miennictwie polskim (np. Sulejman, pasza). Nast�puj�ce litery wsp�czesnego alfabetu tureckiego wymawia si� inaczej ni� w j�zyku polskim: c czytaj d� (Cemal = D�emal) c czytaj cz (Celebi = Czelebi) i' (bez kropki) czytaj y (Topkapi' = Topkapy) j czytaj � (Jon Tiirk = �on Tiirk) � czytaj sz (�evket = Szewket) v czytaj w (Enver = Enwer) y czytaj j (Yildi� = Jyldyz) Daszek (A) nad samog�oskami oznacza ich przed�u�enie (Talat = Talaat), ale r�wnie� zmi�kczenie poprzedzaj�cych je sp�g�osek g, k, l (Kazim = Kiazym). S�owo wst�pne Kiedy w roku 1989 Tadeusz Mazowiecki uda� si� na posiedzenie Rady Europy jako pierwszy niekomunistyczny od 1945 r. premier rz�du polskiego, swe przem�wienie rozpocz�� od przypomnienia legendy, przez kilka pokole� powtarzanej w polskich domach. Zgodnie z ni�, przez ca�y okres porozbiorowy podczas przyj�� dla korpusu dyplomatycznego w Stambule su�ta�ski mistrz ceremonii wyg�asza� mia� sakramentaln� formu��, i� �pose� z Lechistanu jeszcze nie przyby�". Wzruszony premier zako�czy� swe wyst�pienie w Strasburgu s�owami, i� d�ugo wyczekiwany pose� z Lechistanu nareszcie przyby�. Nawet je�li ta pi�kna legenda nie do ko�ca odpowiada prawdzie, oddaje ona stan ducha i oczekiwa� tysi�cy emigrant�w, kt�rych tu�acze losy rzuci�y nad Bosfor w ubieg�ym stuleciu. Byli w�r�d nich: poeta i organizator legion�w - Adam Mickiewicz, muza Juliusza S�owackiego - Ludwika �niadecka, dyktator powstania styczniowego -Marian Langiewicz, bohater Polski i W�gier - J�zef Bem i �najpopularniejszy polski pisarz przed Sienkiewiczem", agent ksi�cia Czarto-ryskiego - Micha� Czajkowski. Dwaj ostatni, znani p�niej jako Murad pasza i Sadyk pasza, swe zwi�zki z pa�stwem su�tana przypiecz�towali dobrowolnym przyj�ciem islamu i muzu�ma�skich imion. Obok nich przybywa�y nad Bosfor setki bezimiennych wojskowych, technik�w i in�ynier�w, zatrudnianych przy modernizacji armii su�ta�skiej oraz budowie kolei i dr�g przecinaj�cych stepy Anatolii. W tym kontek�cie mniej dziwi nas fakt, i� jeden z czo�owych prekursor�w nacjonalizmu tureckiego Mustafa Celaleddin urodzi� si� w Polsce jako Konstanty Borz�cki. Wracaj�c do naszej legendy, jej u�ycie w kontek�cie polskich aspiracji europejskich, w wyniku czego wizyta polskiego premiera w Strasburgu por�wnana zosta�a do poselstwa w Stambule, dowodzi, jak prze- wrotne figle umie p�ata� historia. Wszak to w�a�nie walka z Turkami prowadzona z �Okop�w �wi�tej Tr�jcy" leg�a u podstaw kszta�towania si� polskiej ��wiadomo�ci europejskiej". Od tragicznie poleg�ego W�adys�awa Warne�czyka po bohater�w spod Cecory, Chocimia i Wiednia kszta�towa�a si� mesjanistyczna koncepcja polskiego �przedmurza chrze�cija�skiej Europy". Na pr�no historycy od lat dowodzili, �e stosunki dawnej Rzeczypospolitej z Imperium Osma�skim wcale nie zawsze by�y wrogie, a niekiedy pa�stwa te zawiera�y otwarte sojusze, dziel�c strefy wp�yw�w w Mo�dawii i na Ukrainie oraz prowadz�c wsp�ln� polityk� przeciwko Habsburgom. W zbiorowej wyobra�ni i tak dominowa� b�dzie obraz sienkiewiczowskiego �Hektora kamie-nieckiego" oraz sympatycznego sk�din�d pana Podbipi�ty, �cinaj�cego za jednym zamachem trzy tureckie g�owy. Tak �intymny", cho� nieco schizofreniczny stosunek Polak�w do Turcji wcale nie oznacza, i� dawne i nowsze dzieje dawnego s�siada s� u nas powszechnie znane. Nie przyczyni�a si� do poprawy tej sytuacji kwitn�ca w latach siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych �turystyka handlowa" nad Bosfor, czego pami�tk� s� jeszcze dzi� istniej�ce w Stambule sklepy tekstylne �Wa��sa" czy �Boniek". Tak�e dzisiejsi tury�ci opalaj�cy si� na odizolowanych od �prawdziwej Turcji" pla�ach Alanyi nie maj� wielkich szans (a cz�sto i ch�ci) na bli�sze poznanie codziennych problem�w i kulis�w �ycia politycznego tego 65-miliono-wego kraju. �Chory cz�owiek znad Bosforu" U schy�ku XVIII w. Imperium Osma�skie obejmowa�o wci�� niemal ca�e Ba�kany, Anatoli�, Syri�, Irak i znaczny obszar Arabii i Afryki P�nocnej. Terytorium to zamieszkiwa�o oko�o 25 min ludzi, z kt�rych niemal 90 proc. stanowi�a ludno�� wiejska i koczownicza. To samo stulecie przynios�o jednak bolesne straty terytorialne, b�d�ce zapowiedzi� p�niejszych zagro�e�. Morze Czarne dawno ju� przesta�o by� �tureckim jeziorem wewn�trznym", cho� Krym i akerma�skie stepy d�ugo jeszcze zachwyca� b�d� przybysza sw� orientaln� urod�. Tak�e na W�grzech, odwojowanych przez Habsburg�w jeszcze w poprzednim stuleciu, z wolna zapominano o tureckich pochodach pod Wiede�, a obszar dzia�a� wojennych na froncie ba�ka�skim ustabilizowa� si� na przedpolach Belgradu i Sarajewa. Do nasilaj�cego si� od p�nocy naporu absolutystycznych pot�g Rosji i Habsburg�w dosz�a rywalizacja francusko-angielska o Egipt, zako�czona faktycznym oderwaniem tej prowincji od imperium u zmierzchu epoki napoleo�skiej. Okre�lenie pa�stwa osma�skiego jako �chorego cz�owieka znad Bosforu" zrobi�o niebywa�� karier� w dziewi�tnastowiecznej dyplomacji i publicystyce europejskiej. Rych�o jednak zapomniano, i� autorem s�ynnego powiedzenia by� rosyjski car Miko�aj I. W ustach pogromcy dekabryst�w i powstania listopadowego s�owa te brzmia�y szczeg�lnie z�owrogo, zw�aszcza �e �chorego cz�owieka" nie zamierzano bynajmniej leczy�, a je�eli ju�, to przez... amputacje kolejnych prowincji. Starszy brat Miko�aja, pechowy kandydat do tronu polskiego, ksi��� Konstanty nieprzypadkowo otrzyma� na chrzcie w�a�nie to imi�. Dw�r w Petersburgu, zach�cony sukcesami w Polsce i na Krymie, coraz powa�niej przymierza� si� do odebrania z muzu�ma�skich r�k �grodu Konstantyna" i odbudowy przy pomocy Rosji prawos�awnego cesarstwa bizanty�skiego. 11 Apetyty rosyjskie musia�y budzi� niepok�j innych mocarstw europejskich, nie tylko bezpo�redniej konkurentki na Ba�kanach � Austrii, lecz r�wnie� Anglii i Francji zainteresowanych ekspansj� polityczn� i gospodarcz� w basenie �r�dziemnomorskim. Tak narodzi�o si� kolejne has�o-klucz: �kwestia wschodnia" b�d� te� �sprawa wschodnia". Odt�d pojawia� si� ono b�dzie zawsze, gdy mocarstwa europejskie wsp�lnie rozwa�a� b�d� kwestie sporne zwi�zane z przysz�o�ci� Imperium Osma�skiego i jego poszczeg�lnych prowincji. W dyskusjach tych w coraz mniejszym stopniu liczono si� z g�osem g��wnego zainteresowanego. W 1827 r. Anglia, Francja i Rosja zbrojnie popar�y greckich powsta�c�w, a w wyniku nast�puj�cych dzia�a� wojennych armia rosyjska dotar�a pod Stambu�. Na mocy traktatu zawartego w Adriano-polu (tur. Edirne) w 1829 r. rz�d su�ta�ski uzna� musia� niepodleg�o�� Grecji oraz autonomi� Serbii, Mo�dawii i Wo�oszczyzny. Korzystaj�c z os�abienia w�adzy su�ta�skiej gubernator Egiptu, Muhammad Ali, uniezale�ni� sw� prowincj� od Stambu�u, wkraczaj�c nawet do Syrii i Anatolii. Tym razem su�tana uratowali przed w�asnym poddanym Rosjanie, ��daj�c jednak w zamian rozleg�ych przywilej�w, nadanych im w 1833 r. traktatem z Hunkar Iskelesi. Dla wi�kszo�ci dziewi�tnastowiecznych europejskich m��w stanu ni�szo�� cywilizacyjna muzu�ma�skiej i �barbarzy�skiej" Turcji wydawa�a si� czym� zgo�a oczywistym, podobnie jak wynikaj�ce z tego prze�wiadczenie o jej rych�ym i nieuchronnym upadku. Przekonanie o cywilizacyjnej wy�szo�ci Europy czerpali oni z przedziwnej mieszanki religijnego zapa�u godnego epoki krucjat (w katolickim, protestanckim b�d� prawos�awnym wydaniu), o�wieceniowego racjonalizmu i zabarwionej niekiedy romantycznym entuzjazmem zach�anno�ci epoki rewolucji industrialnej. Protekcjonalny stosunek Europejczyk�w do innych kultur doczeka� si� sarkastycznej krytyki w wydanej w 1978 r. g�o�nej ksi��ce ameryka�skiego uczonego Edwarda Saida, zatytu�owanej O�entalism. Dla dzisiejszego badacza kwestia immanentnej supremacji cywilizacyjnej Zachodu nie jest a� tak oczywista. Co najmniej do ko�ca �redniowiecza kraje islamu nie pozostawa�y w tyle za chrze�cija�sk� 12 Europ�, w wielu dziedzinach nawet j� wyprzedzaj�c. Tak�e p�niejszy okres nie by� jedynie epok� upadku czy stagnacji. To w�a�nie na wiek XVI przypada �z�ota epoka su�tana Sulejmana", w kt�rej Imperium Osma�skie osi�gn�o szczyt swej pot�gi. Faktem jest jednak, �e nast�pcy Sulejmana z regu�y nie przypominali ju� wybitnych w�adc�w z czas�w budowy imperium, a u schy�ku XVI w. imperium prze�y�o najpowa�niejszy w swej dotychczasowej historii kryzys finansowy i spo�eczny, pog��biony przez nieustanne zmagania na odleg�ych frontach perskim i w�gierskim. Wybitny turecki historyk Halil Inalcik zauwa�a te� w tej epoce zanik ducha innowacyjnego, symbolizowany przez losy stambulskiego obserwatorium astronomicznego, zburzonego przez fanatyczny t�um w 1580 r. W XVII w. powa�ny kryzys prze�y�o osma�skie duchowie�stwo, wyr�niaj�ce si� dot�d na tle elit innych kraj�w muzu�ma�skich otwart� postaw�, w kt�rej by�o miejsce zar�wno na racjonalistyczne dociekania, jak i na mistyczny sufizm. Postawa ta zakwestionowana zosta�a przez ortodoksyjnych cz�onk�w radykalnego stronnictwa kadizadelich. Z czasem duchowna warstwa ulem�w uciele�nia� zacznie spo�eczny op�r przeciwko wszelkim �szata�skim" innowacjom proponowanym przez reformator�w. Frustracj� ulem�w pog��bi fakt, �e od po�owy XVIII w. droga na szczyty kariery pa�stwowej coraz cz�ciej wiod�a b�dzie przez zeuropeizowane szko�y wojskowe i techniczne, podczas gdy kariera duchowna, do kt�rej przygotowywa�y studia w muzu�ma�skich kolegiach - medresach, stawa� si� b�dzie stopniowo �cie�k� dla nieudacznik�w. Wszystko to nie musi jednak oznacza�, �e ju� od schy�ku XVI w. Imperium Osma�skie znajdowa�o si� na r�wni pochy�ej, wiod�cej do nieuchronnego upadku. Mo�na tu zada� pytanie, czy to Imperium Osma�skie przesta�o si� rozwija�, czy te� rozw�j Europy, a raczej jej zachodniej cz�ci, nabra� takiego tempa, �e reszta �wiata znalaz�a si� daleko w tyle. W ka�dym razie jeszcze przez ca�y XVII w. armia osma�ska zagra�a�a Europie �rodkowej, a nawet mordercza wojna z koalicj� Wenecji, Cesarstwa, Rzeczypospolitej i Rosji, rozp�tana przez wiede�sk� wypraw� Kara Mustafy, zako�czy�a si� stosunkowo niewielkimi stratami terytorialnymi. Cz�� ziem utraconych w 1699 r. na mocy traktatu kar�owickiego Turcy zdo�aj� zreszt� odzyska� na pocz�tku nast�pnego stulecia. 13 Jednak w�a�nie od po�owy XVII w. kilku najbardziej wykszta�conych osma�skich intelektualist�w, �ledz�cych post�py europejskiej techniki, medycyny i kartografii, dostrzega� b�dzie rosn�cy dystans mi�dzy chrze�cija�skim Zachodem a pa�stwami su�tana. Byli w�r�d nich tacy wybitni uczeni jak Katib ?elebi, Huseyin Hezarfenn i -znowu Polak! - Ali Ufki, urodzony jako Wojciech Bobowski. Na pocz�tku XVIII w., mimo sprzeciw�w ze strony religijnych ortodoks�w, w�gierski przybysz z Siedmiogrodu, Ibrahim Muteferrika, uruchomi� w Stambule pierwsz� w �wiecie islamskim pras� drukarsk� (wcze�niej istnia�y ju� w Stambule drukarnie greckie, hebrajskie i ormia�skie, natomiast drukarnia z czcionk� arabsk� dzia�a�a w... papieskim Rzymie!). Z czasem z pomoc� zachodnich ekspert�w powstan� w Stambule pierwsze szko�y in�ynierii wojskowej, a pierwszy wielki �su�tan- -reformator" - Selim III, przyst�pi w latach dziewi��dziesi�tych XVIII stulecia do reorganizacji osma�skiej armii, floty i artylerii. Notabene, ten�e su�tan kaza� przet�umaczy� dla swego u�ytku tekst uchwalonej w�a�nie Konstytucji 3 Maja. Fakt ten powinien sk�oni� nas do szerszej refleksji. Pytanie, czy Imperium Osma�skie by�o nieuleczalnie chore, a przez to skazane na po�arcie przez silniejszych s�siad�w, bardzo przypomina wszak sp�r toczony od dwustu lat w naszej historiografii, a dotycz�cy rozbior�w Rzeczypospolitej. W odr�nieniu od Polak�w, Turcy nie zaznali jednak rozbior�w, cho� nie unikn�li dramatycznych prze�y� i upokorze� zwi�zanych z gro�b� obcej dominacji. Jako pa�stwo, Imperium Osma�skie prze�y�o swych wielu dawnych rywali - nie tylko zlikwidowane jeszcze u schy�ku XVIII w. szlacheckie republiki w Wenecji i Polsce, lecz nawet, cho� zaledwie o kilka lat, pot�ne imperia Habsburg�w i Romanow�w. Mo�na oczywi�cie spyta�, czy Turcy zawdzi�czali przetrwanie swego imperium jego si�om witalnym i elastyczno�ci ustrojowej, czy te� o trwaniu ogromnego kolosa zadecydowa�y spory mi�dzy potencjalnymi zaborcami i d�ugotrwa�a protekcja Francji, Wielkiej Brytanii, a p�niej Niemiec. Same reformy rozpatrywa� zreszt� mo�na raz jako wyraz wewn�trznego zdrowia organizmu spo�eczno- -pa�stwowego, a drugi jako dow�d w�asnej niezdolno�ci do przetrwania, kt�rej u�wiadomienie w �onie osma�skich elit prowadzi�o do bez- 14 krytycznego imitowania obcych wzor�w i faktycznego przyj�cia protektoratu ze strony mocarstw europejskich. W samym spo�ecze�stwie tureckim wprowadzanie obcych wzor�w ustrojowych i cywilizacyjnych niejednokrotnie budzi�o (i budzi do dzi�) obawy o utracenie w�asnej to�samo�ci kulturowej. Problemy te nie s� zreszt� obce i wsp�czesnemu polskiemu czytelnikowi. Jeszcze niedawno w historiografii tureckiej dominowa� nurt zdecydowanie pot�piaj�cy osma�skie dziedzictwo, przeciwstawiaj�cy mu ��wietlan�" rzeczywisto�� wprowadzonej w 1923 r. przez Mustaf� Ke-mala republiki. Coraz cz�ciej jednak pojawiaj� si� g�osy wskazuj�ce na elementy kontynuacji, w dobrym i z�ym znaczeniu, mi�dzy pa�stwem su�tan�w a p�niejsz� republik�. Wszak sami tw�rcy republiki, na czele z jej ojcem, p�niejszym Ataturkiem, wyro�li i wychowali si� w politycznym i intelektualnym klimacie ostatnich lat imperium. Wiele projekt�w p�niejszych reform Mustafy Kemala, jak cho�by projekty reform alfabetu i j�zyka, mia�o swe pocz�tki w epoce schy�ku imperium, a nurt tych reform wyrasta� bezpo�rednio z ducha tanzi-ma�u. S�owem tym, oznaczaj�cym napraw�, przyj�to nazywa� program reform zapocz�tkowanych przez w�adze osma�skie w nast�pstwie upokarzaj�cych wydarze� prze�omu lat dwudziestych i trzydziestych ubieg�ego stulecia. 3 listopada 1839 r. su�tan Abdulmecid og�osi� uroczyste pismo monarsze (hatt-i szenf), odczytane przed zgromadzeniem notabli i zaproszonych zagranicznych ambasador�w w pa�acowych ogrodach Giilhane. Manifest z Gulhane, zredagowany przez reformatorsko nastawionego przysz�ego wielkiego wezyra - Re�ida pasz� - zapowiada� wprowadzenie r�wno�ci wszystkich poddanych su�ta�skich, bez wzgl�du na ras� i wiar�. �W ci�gu ostatnich 150 lat seria r�norodnych wypadk�w i przyczyn przynios�a lekcewa�enie �wi�tych praw [...], a dawna si�a i dobrobyt zamieni�a si� w s�abo�� i ub�stwo - czytamy w manife�cie. - Uwzgl�dniaj�c po�o�enie geograficzne prowincji osma�skich, �yzno�� ziem, umiej�tno�ci i zdolno�ci mieszka�c�w, jest naszym przekonaniem, �e znajduj�c w�a�ciwe �rodki, w ci�gu kilku lat mo�na z bo�� pomoc� osi�gn�� zamierzony rezultat. Ufni w pomoc Najwy�szego i po�rednictwo Proroka, uwa�amy za s�uszne wysi�ki, by po- 15 przez nowe instytucje wnie�� w prowincje imperium dobroczynne skutki dobrej administragi. Regulacje dotyczy� musz� zw�aszcza trzech dziedzin, a mianowicie: 1) gwarancji zapewnienia naszym poddanym bezpiecze�stwa �ycia, honoru i maj�tku; 2) regulacji systemu poboru podatk�w; 3) regulacji poboru do armii i czasu trwania s�u�by". W dalszej cz�ci zapowiadano walk� z korupcj� i arbitralnym s�downictwem, poszanowanie w�asno�ci i obj�cie wy�ej wspomnianymi koncesjami wszystkich su�ta�skich poddanych, bez wzgl�du na wyznawan� religi�1. Tradycyjna forma manifestu nie by�a w stanie ukry� wr�cz rewolucyjnej tre�ci. Zr�wnanie w prawach su�ta�skich poddanych r�nych religii, nastawione na zyskanie poparcia chrze�cija�skich poddanych Porty i przychylno�ci mocarstw europejskich, sta�o w sprzeczno�ci z liter� prawa koranicznego - sza�atu - zalecaj�cego wprawdzie muzu�manom poszanowanie �ludzi ksi�gi", jak zwano chrze�cijan i �yd�w, lecz r�wnocze�nie traktuj�cego ich jako poddanych drugiej kategorii, zobowi�zanych do p�acenia specjalnych podatk�w. Jak wykazywa�y wydarzenia poprzednich dziesi�cioleci, opozycji w �onie konserwatywnych kr�g�w spo�ecze�stwa osma�skiego nie wolno by�o lekcewa�y�. Wspomniany su�tan Selim III przyp�aci� swe reformy utrat� tronu, a nast�pnie �mierci� z r�k janczar�w w 1808 r. Dopiero w 1826 r. jego nast�pca, Mahmud II, zlikwidowa� buntowniczy korpus, dokonuj�c masakry janczarskich przyw�dc�w i wcielaj�c pozosta�ych do nowo utworzonych jednostek, szkolonych przez oficer�w z Francji i Prus. W rezultacie sztandar oporu przeszed� w r�ce coraz bardziej ksenofobicznie nastawionego szeregowego duchowie�stwa oraz muzu�ma�skich rzemie�lnik�w, dotkliwie odczuwaj�cych skutki osma�skiego otwarcia na Zach�d. W�a�nie w latach trzydziestych XIX w. indyjska bawe�na, masowo przerabiana w fabrykach Manchesteru, zalewa� zacz�a osma�skie rynki, przyczyniaj�c si� do upadku jednej z g��wnych ga��zi osma�skiego rzemios�a. 1 Angielskie t�umaczenie manifestu opublikowa� Edward Hertslet w: The Map of Europ� by Treaty, London 1875-1891,1. I� s. 1002-1005. 16 Czas og�oszenia manifestu zosta� w�a�ciwie wybrany, gdy nie min�� jeszcze szok spowodowany buntem greckich poddanych oraz secesj� najbogatszej arabskiej prowincji - Egiptu. Fakt, i� osma�skiego su�tana, tytu�uj�cego si� jednocze�nie kalifem, przed zbuntowanym egipskim pasz� musia�y broni� �niewierne" wojska rosyjskie, dope�ni� poczucia goryczy i upokorzenia muzu�ma�skich poddanych Porty, czyni�c ich bardziej podatnymi na wprowadzenie radykalnych reform. W �lad za manifestem z Giilhane ruszy�y wkr�tce reformy administracji, finans�w i wojska. Wprowadzono wzorowane na europejskich kodeksy: karny, cywilny, administracyjny i handlowy. Gdy w 1849 r. Turcja odm�wi�a wydania Rosji polskich uchod�c�w, uczestnik�w powstania w�gierskiego, stosunki mi�dzy obu krajami wesz�y w now� faz� napi�cia. Wojna wybuch�a w 1853 r., po tym gdy Rosja za��da�a od su�tana specjalnych praw w Ziemi �wi�tej oraz prawa opieki nad prawos�awnymi poddanymi Porty. Tym razem na pomoc Turcji pospieszy�y Anglia i Francja, zaniepokojone post�pami Rosji w rejonie bliskowschodnim. Nad Bosfor nap�ywa�y te� rzesze polskich emigrant�w licz�cych, i� kl�ska Rosji umo�liwi odbudow� pa�stwa polskiego z pomoc� Zachodu i Turcji. By� w�r�d nich sam Adam Mickiewicz, zmar�y w Stambule prawdopodobnie na choler� 26 listopada 1855 r. Od g��wnego terenu dzia�a� wojennych wojna ta nazwana zosta�a wojn� krymsk�. Krwawe walki o Sewastopol, uwiecznione przez To�stoja, sk�oni�y brytyjsk� dzia�aczk� spo�eczn� Florence Nightingale do stworzenia zacz�tk�w nowoczesnej s�u�by piel�gniarskiej przy okazji reorganizacji brytyjskiego szpitala wojskowego w Stambule. Upadek Sewastopola przes�dzi� o wyniku wojny. Podpisany w marcu 1856 r. traktat paryski przewidywa� demilitaryzacj� Morza Czarnego i gwarancj� terytorialnej integralno�ci Imperium Osma�skiego. By� to niekwestionowany sukces Turcji, traktowanej nareszcie przez zachodnie mocarstwa jako r�wnoprawny sojusznik. Na fali wojennego entuzjazmu polityka tanzimatu �wi�ci�a dalsze tryumfy. 18 lutego 1856 r. w kolejnym pi�mie monarszym (hatt-i humayun) su�tan Abdiilmecid uroczy�cie potwierdzi� i rozszerzy� zasady og�oszone szesna�cie lat wcze�niej w manife�cie z Giilhane. 17 Chrze�cija�skim poddanym Porty zagwarantowano mo�liwo�� nauki w cywilnych i wojskowych szko�ach rz�dowych, otwieraj�c przed nimi szans� kariery w s�u�bie pa�stwowej. Potwierdzono te� zr�wnanie w prawach muzu�man�w i niemuzu�man�w oraz likwidacj� zniesionego ju� wcze�niej osobnym edyktem specjalnego podatku od niemuzu�man�w - haraczu. Sternicy osma�skiego imperium po raz pierwszy chyba poczuli si� cz�onkami europejskiego �koncertu mocarstw". W niedalekiej przysz�o�ci wielu z nich mia�o si� przekona�, �e entuzjazm ten by� przedwczesny. Ruch m�odoosma�ski i pierwsza konstytucja (1876). Od San Stefano do Berlina Pok�j paryski da� osma�skim przyw�dcom dwadzie�cia lat wytchnienia w polityce mi�dzynarodowej. Wielkie wydarzenia, w kt�re obfitowa�y tamte lata, rozgrywa�y si� g��wnie poza granicami imperium. Zjednoczenie Mo�dawii i Wo�oszczyzny, przekszta�conych w 1861 r. w Ksi�stwo Rumunii, w niewielkim stopniu oddzia�a�o na polityk� Porty, kt�rej zwierzchnictwo nad ksi�stwami naddunajskimi od dawna ju� pozostawa�o nominalne. Wa�niejsze rzeczy dzia�y si� w Egipcie, na papierze b�d�cym wci�� osma�sk� prowincj�, kt�rej gubernator�w su�tan wyr�ni� dziedzicznym tytu�em kedywa. W1869 r. z mi�dzynarodow� pomp� i przepychem otwarto Kana� Sueski. Wp�ywy z kana�u nie uchroni�y jednak rz�du kedywa Ismaila od rych�ego bankructwa, poprzedzonego wyprzeda�� akcji kana�u w r�ce brytyjskie. Usadowienie si� Wielkiej Brytanii w Egipcie ju� wkr�tce sk�oni Londyn do przyj�cia bardziej agresywnej polityki bliskowschodniej. W latach 1870-1871 kl�ska Francji w wojnie z Prusami i upadek Napoleona III pozbawi�y Port� sojusznika z czas�w wojny krymskiej. Jednocze�nie w centrum kontynentu pojawi�o si� pot�ne Cesarstwo Niemieckie, kt�rego ambitne plany polityczne wykracza�y daleko poza Europ�. R�wnie� zjednoczenie W�och, uwie�czone zaj�ciem papieskiego Rzymu, oznacza�o, �e wkr�tce w basenie �r�dziemnomorskim pojawi si� nowy agresywny gracz. Zapowiada� to ju� zreszt� udzia� �o�nierzy w�oskich, jeszcze jako poddanych Kr�lestwa Sardynii, w wojnie krymskiej. Nieco wcze�niej upadek powstania styczniowego przypiecz�towa� kres �odwil�y" wywo�anej w Rosji przegran� wojn� krymsk�. Wszyst- 19 kie te wydarzenia ju� wkr�tce okaza� si� mia�y decyduj�ce dla mi�dzynarodowej pozycji Imperium Osma�skiego. W samym imperium dochodzi�o do g�osu nowe pokolenie, wykszta�cone w zeuropeizowanych szko�ach pa�stwowych, zaczytuj�ce si� w romantycznych utworach Wiktora Hugo i innych pisarzy francuskich. W 1859 r. powsta�a w Stambule Szko�a Administracji Publicznej (Mekteb-i Mulkiye), w 1868 r. otwarto za� s�ynne p�niej liceum Galatasaray z francuskim j�zykiem wyk�adowym. W1870 r. rozpocz�� dzia�alno�� utworzony wcze�niejszym dekretem Uniwersytet Stam-bulski. Rodzi�a si� osma�ska inteligencja. Dla m�odych ludzi z tego pokolenia polityka autor�w tanzimatu, kopiuj�cych zachodnie wzory instytucjonalne bez jakiejkolwiek konsultacji ze spo�ecze�stwem, wydawa�a si� autorytarna i powierzchowna, a w dodatku oderwana od miejscowych korzeni i tradyqi. Od 1862 r. ukazywa�o si� w Stambule liberalne czasopismo �Tasvir-i Efkar" (�Odbicie Pogl�d�w") redagowane przez Ibrahima Sinasiego, otwarcie krytykuj�ce polityk� w�adz. W po�owie lat sze��dziesi�tych powsta�a grupa konspiracyjna, zmierzaj�ca do zmiany rz�d�w i radykalnych reform. Jej sponsorem by� posa�ny osma�ski dostojnik, brat kedywa Egiptu, Mustafa Fazil pasza. On te� nada� ruchowi nazw� �M�odych Osman�w" (Yeni Osmanlilar), wzorowan� na romantycznych organizacjach takich jak M�ode W�ochy czy M�ode Niemcy. Wykrycie spisku przez policj� zmusi�o jego czo�owych uczestnik�w do emigracji. Tam te�, 30 sierpnia 1867 r. w Pary�u, og�oszono akt powstania organizacji, zatytu�owany Chancelle�e de lajeune Tur�uie2. Jej przewodnicz�cym zosta� Mustafa Fazil pasza, wiceprzewodnicz�cym za�... Polak, W�adys�aw Plater, dzia�acz emigracyjny i tw�rca polskiego muzeum w Rap-perswilu. Coraz wi�ksz� rol� odgrywa� w organizacji Namik Kemal, redaktor wychodz�cego w Genewie pisma �Hiirriyet" (�Wolno��"). Namik Kemal, uwa�any za prekursora nowo�ytnej literatury tureckiej, sta� si� najwybitniejszym wyrazicielem idei swego pokolenia. Po powrocie do kraju w 1873 r. wystawi� sztuk� dramatyczn� Yatan ' Wskutek przyj�cia nazwy .lenne Turquie we francuskim t�umaczeniu terminu Yeni Osmanlilar, ruch ten niekiedy mylnie uto�samiany bywa z p�niejsz� organizacj� M�odych Turk�w, o kt�rej dalej. 20 yahut Silistre (�Ojczyzna albo Sylistra"), w kt�rej patriotycznie nastawieni �o�nierze i ochotnicy, broni�cy przed Rosjanami naddunaj-skiej twierdzy podczas wojny krymskiej, przeciwstawieni zostali bezdusznej machinie biurokratycznej Wysokiej Porty. Kilka dni po przedstawieniu autora sztuki aresztowano i zes�ano na Cypr. Program M�odych Osman�w, czerpi�cy g��wnie z europejskiego liberalizmu, opiera� si� na �upodmiotowieniu" spo�ecze�stwa poprzez wprowadzenie konstytucji i systemu parlamentarnego. W zliberalizo-wanym pa�stwie su�tana mia�o si� znale�� miejsce dla poddanych r�nych narodowo�ci i religii, �wiadomych swych praw i przez to uto�samiaj�cych si� z �osma�sk� ojczyzn�". Imperium Osma�skie sta� si� powinno �Ameryk� Wschodu", gdy� podobnie jak w Stanach Zjednoczonych lojalno�� i patriotyzm opiera�yby si� na wierze w konstytucj� i demokratyczne idea�y, a nie na przynale�no�ci do okre�lonej grupy etnicznej, j�zykowej czy wyznaniowej. O tym, czy program m�odych idealist�w ma szans� powodzenia, ju� wkr�tce zadecydowa� mia�y trzy pytania. Po pierwsze, czy reformatorzy - sk�din�d sami podzieleni cho�by w kwestii stosunku do islamskiej tradycji - b�d� w stanie narzuci� sw�j program rz�dowi w Stambule i turecko-muzu�ma�skim elitom, sprawuj�cym dotychczas faktyczny monopol w�adzy politycznej. Po drugie, czy rozmaite �mniejszo�ci" stanowi�ce w sumie wi�kszo�� ludno�ci imperium - S�owianie ba�ka�scy, Albariczycy, Grecy, �ydzi, Ormianie, Arabowie, Kurdowie i inni - podchwyc� ofert� M�odych Osman�w. Wreszcie po trzecie, czy s�siedzi Imperium Osma�skiego pozwol� na przeprowadzenie reform, zmierzaj�cych do wzmocnienia i uzdrowienia �chorego cz�owieka znad Bosforu". Niedaleka przysz�o�� przynios�a ca�kowite rozczarowanie na wszystkich frontach. Program budowy narodu politycznego i patriotyzmu opartego na przynale�no�ci pa�stwowej, a nie narodowej, nie mia� wielkich szans powodzenia w �epoce nacjonalizm�w", jak z czasem nazwano wiek XIX. Jak si� niebawem okaza�o, tak�e drapie�ny imperializm, charakteryzuj�cy �wczesn� polityk� mocarstw europejskich, nie zamierza� godzi� si� z utrat� wp�yw�w i bogactw na terenie os�abionego imperium. W latach 1873-1874 katastrofalna seria susz i powodzi spustoszy�a zbiory w anatolijskich prowincjach imperium. Jednocze�nie kryzys na 21 gie�dach �wiatowych uniemo�liwi� rz�dowi su�ta�skiemu zaci�gniecie po�yczek zagranicznych. W poszukiwaniu brakuj�cych wp�yw�w bud�etowych podniesiono podatki w mniej dotkni�tych nieurodzajem prowincjach ba�ka�skich. Odpowiedzi� by� wybuch w 1875 r. ch�opskiego powstania w Hercegowinie, kt�re wkr�tce rozszerzy�o si� na Bo�ni� i Bu�gari�. Poniewa� w�r�d ba�ka�skich ch�op�w zdecydowan� wi�kszo�� stanowili chrze�cijanie, powstanie przybra�o wkr�tce charakter religijnej wojny domowej. Wiosn� 1876 r. wojska osma�skie, zasilane przez nieregularne bandy muzu�ma�skich ochotnik�w, dokona�y masowych masakr w�r�d bu�garskich chrze�cijan. Liczb� ofiar szacowano na co najmniej 12 tys. Oburzenie europejskiej opinii publicznej, notabene ca�kowicie ignoruj�cej cywilne ofiary padaj�ce tak�e po stronie muzu�ma�skiej, osi�gn�o apogeum po zamordowaniu w Salonikach konsul�w Francji i Niemiec. Nieudolna i nieskuteczna polityka rz�du doprowadzi�a wiosn� 1876 r. do demonstracji w stolicy, inspirowanych przez dzia�aczy m�odo-osma�skich. Pospieszne zmiany w rz�dzie nie uratowa�y su�tana Ab-diilaziza, z�o�onego z tronu 30 maja 1876 r. przez grup� spiskowc�w, w�r�d kt�rych rosn�c� rol� odgrywa� zwi�zany z ruchem m�odo-osma�skim by�y gubernator p�nocnej Bu�garii, a nast�pnie Iraku, Midhat pasza. Kilka dni p�niej by�y su�tan pope�ni� samob�jstwo, cho� pojawi�y si� te� plotki o jego zamordowaniu z rozkazu spiskowc�w. Nie zagrza� miejsca na tronie jego bratanek i nast�pca, Murad V, zdradzaj�cy objawy za�amania nerwowego i choroby umys�owej. Zmuszony do abdykacji i zamkni�ty na nast�pnych 28 lat w nadbosforskim pa�acu Ciragan, 31 sierpnia 1876 r. zosta� zast�piony przez swego m�odszego brata, Abdulhamida II. Pod kierunkiem Midhata paszy przygotowano tekst pierwszej osma�skiej konstytucji, uroczy�cie og�oszonej 23 grudnia 1876 r. Cho� w zasadzie wzorowana na konstytucji belgijskiej z 1830 r., konstytucja �midhatowska" obok hase� wolno�ci i r�wno�ci zawiera�a te� powa�ne ograniczenia na rzecz nieskr�powanej w�adzy su�ta�skiej. Szczeg�lnie z�owrogi w skutkach okaza� si� mia� s�ynny artyku� 113, pozwalaj�cy su�tanowi uwi�zi� b�d� zes�a� - bez s�du! - ka�dego poddanego uznanego za niebezpiecznego dla pa�stwa. Powo�any kon- 22 stytucj� dwuizbowy parlament sk�ada� si� z wybieralnej izby ni�szej oraz pochodz�cego z su�ta�skiej nominacji senatu. Na czele rz�du stan�� Midhat pasza, mianowany wielkim wezyrem. Cho� nie ma powodu, by w�tpi� w czysto�� intencji dzia�aczy m�o-doosma�skich, w oczach wielu pa�acowych dostojnik�w, a mo�e i samego su�tana, og�oszenie konstytucji by�o jedynie taktycznym manewrem w celu powstrzymania zagra�aj�cej interwencji mocarstw. Na to by�o ju� jednak za p�no. Powstanie na Ba�kanach sk�oni�o w czerwcu 1876 r. Serbi� i Czarnog�r� do wypowiedzenia wojny Turcji. Sojusznicy, licz�c na poparcie Kars - kwatera g��wna Gazi Ahmeda Muhtara paszy, z kt�rej przysz�y wielki wezyr dowodzi� w 1877 r. obron� miasta przed Rosjanami i Rosji, planowali ju� podzia� �up�w po wygranej wojnie. Bo�nia przypa�� mia�a Serbii, Hercegowina za� Czarnog�rze. W wyniku nieudanej kampanii letniej Serbia musia�a wprawdzie we wrze�niu prosi� o zawieszenie broni, by�a to jednak jedynie zapowied� dalszych konflikt�w. Chc�c powstrzyma� ba�ka�skie apetyty Rosji i Austro-W�gier, Wielka Brytania zorganizowa�a w Stambule konferencj� ambasador�w mocarstw europejskich, kt�ra mia�a zaproponowa� Turcji wprowadzenie reform i mi�dzynarodowej kontroli w prowincjach ba�ka�skich. 23 grudnia 1876 r., w dniu otwarcia konferencji, delegaci zaskoczeni zostali przez og�oszenie osma�skiej konstytucji, nieprzypadkowo wyznaczone w�a�nie na ten dzie�. Turecki minister spraw zagranicznych grzecznie, lecz stanowczo zakomunikowa� zgromadzonym, �e wraz z og�o- 23 szeniem konstytucji postulowane reformy zosta�y w�a�nie wprowadzone, w zwi�zku z czym dalsze trwanie konferencji jest bezcelowe. Manewr, pomy�lany w zamiarze wytr�cenia pa�stwom europejskim pretekstu do interwencji, chybi� jednak celu. W kwietniu 1877 r. Rosja wypowiedzia�a Turcji wojn�, uderzaj�c w kierunku Dunaju i na Za-kaukaziu. W tym samym roku, na mocy tajnego porozumienia z Rosj�, wojska austro-w�gierskie okupowa�y Bo�ni� i Hercegowin�. Na froncie zakaukaskim g��wnym punktem tureckiego oporu sta�a si� twierdza Kars. Dopiero po jej kapitulacji w listopadzie 1877 r. armia rosyjska kontynuowa� mog�a marsz, dochodz�c a� pod Erzurum. Decyduj�ce jednak walki toczy�y si� na terenie Bu�garii. Po sforsowaniu Dunaju Rosjanie stosunkowo �atwo zaj�li niemal ca�� p�nocn� cz�� kraju, dochodz�c do przecinaj�cej g�ry Ba�kanu prze��czy Szip-ka. Ofensyw� wstrzyma� kontratak armii Osmana paszy, kt�ry id�c od zachodu wzd�u� Dunaju ufortyfikowa� si� w rejonie twierdzy Plewna (dzi� Plewen), zagra�aj�c rosyjskim liniom komunikacyjnym. Obl�ony przez przewa�aj�ce si�y Rosjan, Osman pasza utrzyma� si� od lipca a� do grudnia 1877 r. Jego kapitulacja przes�dzi�a losy kampanii. Rosjanie wreszcie sforsowali pasmo Ba�kanu zajmuj�c Sofi�, P�owdiw i Edirne. Na mocy turecko-rosyjskiego traktatu, podpisanego 3 marca 1878 r. w San Stefano (dzi� Yesilk�y pod Stambu�em) powsta� mia�a Wielka Bu�garia, si�gaj�ca na po�udniu Morza Egejskiego, na zachodzie za� Jeziora Ochrydzkiego. Cho� nowo utworzone pa�stwo nominalnie pozostawa�o pod zwierzchnictwem Porty, faktycznie stawa�o si� protektoratem Rosji. Szcz�liwie dla Porty, uk�ad w San Stefano okaza� si� nie do zaakceptowania dla pozosta�ych mocarstw europejskich, obawiaj�cych si� zbytniego wzmocnienia Rosji. Najsilniej zareagowa�a Wielka Brytania, kieruj�c sw� flot� w kierunku cie�nin tureckich z niedwuznacznym zamiarem odparcia Rosjan. Znajduj�ca si� na kraw�dzi wojny Europa z ulg� przywita�a inicjatyw� zwo�ania kongresu w Berlinie, podj�t� przez Bismarcka. Odgrywaj�c rol� mediatora, niemiecki kanclerz chcia� jednocze�nie podkre�li� mi�dzynarodow� pozycj� Rzeszy. Podpisany 13 lipca 1878 r. traktat berli�ski znacznie �agodzi� warunki pokoju w San Stefano. Wprawdzie na wschodzie Rosja utrzy- l 24 \ ftt�temir � r-/-' ^^,s> >\ ^ �Konya xs a* ^ ^7Ao_i * # \ ' f� Kreta a tS^, Imperium Osma�skie Terytoria utracone w latach 1878-1881 Terytoria wci�� pozostaj�ce pod nominalnym zwierzchnictwem su�ta�skim Rumelia Wschodnia, w 1885 r. po��czona z Bu�gari� BiH - Bo�nia i Hercegowina S - Serbia Cz - Czarnog�ra R - Rumelia Wschodnia Imperium Osma�skie po traktacie berli�skim 1878 r. ma�a przyznane jej ju� uprzednio okr�gi Karsu, Ardahanu i Batumu (dzi� Batumi), ale na Ba�kanach nowy traktat po�o�y� kres idei Wielkiej Bu�garii. Powsta�o jedynie Ksi�stwo Bu�garii ze stolic� w Sofii, obejmuj�ce ziemie od Dunaju po pasmo Ba�kanu i wci�� nominalnie zale�ne od Turcji. S�owianie w Rumelii Wschodniej musieli zadowoli� si� autonomi� i rezyduj�cym w P�owdiwie chrze�cija�skim gubernatorem. Nie zapomniano o Rumunii, Czarnog�rze i Serbii, bior�cych udzia� w wojnie po stronie Rosji. Opr�cz uznania ich pe�nej suwerenno�ci, ta pierwsza uzyska�a Dobrudz� z portem w Konstancy, druga dost�p do Adriatyku, trzecia za� - okr�g Niszu. Potwierdzono wreszcie prawo Austro-W�gier do okupacji Bo�ni i Hercegowiny, przy zachowaniu w tych prowincjach nominalnej zwierzchno�ci su�tana. Jeszcze przez kilka lat rozp�tana w San Steiano lawina porywa�a kolejne osma�skie prowincje. Ju� przed rozpocz�ciem kongresu berli�skiego Wielka Brytania wystawi�a Porcie rachunek za pomoc przeciw Rosji, ��daj�c zgody na brytyjsk� okupacj� Cypru. O�mielona tym Francja zaj�a w 1881 r. Tunezj�, dodaj�c t� osma�sk� prowincj� do zdobytej p� wieku wcze�niej Algierii. W tym�e samym roku Grecja przy��czy�a Te-sali�. W1882 r. Anglicy st�umili w Egipcie powstanie Arabiego paszy, nie maskuj�c ju� niczym swej militarnej obecno�ci nad Nilem. St�d te� poprowadz� oni p�niej - znan� w do�� krzywym zwierciadle czytelnikom Sienkiewicza - dalsz� ekspansj� w kierunku Sudanu. Trzeba jednak zaznaczy�, �e a� do wybuchu I wojny �wiatowej Wielka Brytania uznawa�a oficjalnie Egipt i Cypr za prowincje su�ta�skie. Ostatnim wreszcie ciosem by�o przy��czenie w 1885 r. Rumelii Wschodniej do Bu�garii. Mimo dotkliwych strat terytorialnych Imperium Osma�skie zachowa�o jednak jeszcze znaczne obszary w Europie, obejmuj�ce Albani�, Epir, Macedoni� i Tracj�. Po nieszcz�snym traktacie w San Steiano pozosta� tylko pomnik, kt�ry Rosjanie wystawili sobie na tureckiej ziemi. Pomnik ten uroczy�cie wysadzono w powietrze w listopadzie 1914 r., gdy Turcja zn�w znalaz�a si� w wojnie z Rosj�. Uroczysto��, sfilmowana na 150-metrowej ta�mie, sta�a si� okazj� do powstania pierwszego filmu dokumentalnego nakr�conego przez tureckiego re�ysera3. 3 Re�yserem tym by� Fuat U/kihay. Ju� trzy lata wcze�niej dwaj Grecy � bracia Manaki - sfilmowali wizyt� su�tana Mehmeda V w Monastyrze (dzi� Bitola). Krwawy despota czy samotny reformator? Rz�dy su�tana Abdulhamida II Wojna rosyjsko-turecka lat 1877-1878 jeszcze bardziej pog��bi�a kryzys finansowy, kt�ry bezpo�rednio przyczyni� si� do jej wybuchu. Cho� i po tureckiej stronie nie brakowa�o bogac�cych si� na dostawach dla armii �pan�w Wokulskich", generalny stan finans�w pa�stwa by� op�akany. W 1881 r. rz�d osma�ski, id�c w �lady Egiptu, og�osi� niewyp�acalno��. Powsta�y w rezultacie Zarz�d D�ugu Publicznego, z�o�ony z przedstawicieli pa�stw wierzycielskich, sta� si� widocznym znakiem upadku osma�skiej suwerenno�ci. Zarz�d przej�� w poczet wierzytelno�ci dochody z monopoli, a nawet pob�r podatk�w, kontroluj�c jednocze�nie udzielanie wszelkich po�yczek poprzez zwi�zany z nim Bank Ottoma�ski. Innym bolesnym symbolem europejskiej dominacji by�y tzw. kapitulacje - przywileje wymuszane na rz�dzie su�ta�skim przez przedstawicieli zachodnich mocarstw4. Na ich mocy personel dyplomatyczny i zwyk�ych obywateli obcych pa�stw obejmowa�y przywileje celne i podatkowe, jak r�wnie� ca�kowite wyj�cie spod osma�skiej jurysdykcji, nawet w sprawach kryminalnych. Z czasem kapitulacje obejmowa�y tak�e coraz szersze kr�gi t�umaczy i pracownik�w konsularnych, rekrutowanych spo�r�d chrze�cija�skich poddanych Porty- Grek�w, Ormian i liba�skich maronit�w. Niekiedy za�wiadczenie o zatrudnieniu w zachodniej plac�wce mo�na by�o po prostu kupi�. W rezultacie coraz liczniejsza grupa, zw�aszcza w�r�d chrze�cija�- 4 Wbrew pozorom termin ten nie pochodzi od s�owa kapitulacja, a od w�oskiego capitolo oznaczaj�cego paragraf w umowie. 27 skich kupc�w i przedsi�biorc�w, znajdowa�a si� w uprzywilejowanej sytuacji wzgl�dem innych poddanych su�ta�skich. Prowadzi�o to z jednej strony do os�abienia lojalno�ci chrze�cija�skich mniejszo�ci wzgl�dem Porty, z drugiej za� do narastania zawi�ci ich muzu�ma�skich s�siad�w. Do pog��biania zawi�ci i podzia��w przyczynia�a si� te� niekiedy dzia�alno�� europejskich i ameryka�skich misjonarzy, aktywnych w�r�d chrze�cija�skich poddanych Porty. W 1863 r. powsta� w Stambule s�ynny Robert College, pierwsza ameryka�ska uczelnia wy�sza za�o�ona poza terytorium Stan�w Zjednoczonych. W�r�d student�w tej znakomitej plac�wki edukacyjnej, w wi�kszo�ci Ormian, Su�tan AbdiUhamid II jeszcze w przeddzie� wybuchu I wojny �wiatowej zaledwie 14 proc. stanowili Turcy. Cho� panowanie Abdulhamida E doczeka�o si� dziesi�tk�w przekaz�w pami�tnikarskich, artyku��w i opracowa�, posta� ta pozostaje do dzi� jedn� z najbardziej zagadkowych w historii ko�ca XIX w. 28 Czarn� legend� su�tana zapocz�tkowa�a ponura �mier� Midhata paszy, a ugruntowa�y relacje o rzeziach Ormian. Legend� t� pos�ugiwano si� zreszt� jeszcze wiele lat po upadku Abdulhamida. Tak na przyk�ad w 1935 r. niemiecki re�yser emigracyjny Karl Grune nakr�ci� w Anglii g�o�ny film Abdul the Damned, w kt�rym atmosfera nasyconego szpiclami Stambu�u nieodparcie nasuwa� musia�a na my�l codzienn� rzeczywisto�� III Rzeszy. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e znaczny wp�yw na polityk� Abdulhamida wywar�y traumatyczne do�wiadczenia pierwszych lat u w�adzy. Na lata te przypad�y kolejno: detronizacja i zagadkowa �mier� poprzednika, bunt chrze�cija�skich poddanych i wreszcie ca�kowite fiasko pozyskania przychylno�ci Zachodu na drodze reform konstytucyjnych. Gdy 19 marca 1877 r. zebra� si� na swej pierwszej sesji osma�ski parlament, by�o ju� jasne, �e og�oszenie konstytucji nie zapobie�e europejskiej interwencji. W dodatku, jak mo�na si� by�o spodziewa�, wi�kszo�� pos��w nie mia�a �adnego do�wiadczenia pracy w instytucjach legislacyjnych, a lekka nawet krytyka rz�du w parlamencie budzi�a rosn�c� irytacj� m�odego monarchy. Gdy w grudniu 1877 r. pos�owie przybyli do stolicy na sesj� jesienn�, wojna by�a przegrana. 14 lutego 1878 r. Abdulhamid rozwi�za� parlament, by nie zwo�a� go przez nast�pne trzydzie�ci lat. Jeszcze wcze�niej zdymisjonowany zosta� Midhat pasza, wys�any w przymusow� podr� do Europy. Po powrocie by� on s�dzony za domniemany udzia� w zamordowaniu su�tana Abdiilaziza. Zes�any do arabskiej oazy Taif, zosta� tam zamordowany z rozkazu su�tana w roku 1884. Wkr�tce zes�ania dotkn�y te� wielu innych dzia�aczy m�odoosma�skich, jak na przyk�ad Namika Kemala, zmar�ego w 1888 r. na wyspie Lesbos. Faktyczne centrum w�adzy przenios�o si� z urz�du wielkiego wezyra - Porty - do pa�acu su�ta�skiego Yddiz, ukrytego przed oczami gawiedzi w rozleg�ym parku o tej samej nazwie. Sam wyb�r charakteru i miejsca nowej siedziby, kontrastuj�cych z barokowym przepychem nadbosforskich rezydencji poprzednika, oznacza� powr�t do osma�skiej tradycji, w kt�rej otaczany niemal bosk� czci� w�adca by� niedost�pny dla zwyk�ych �miertelnik�w. Nawet cotygodniowa uroczysta audiencja - selamlik - odbywana przy okazji pi�tkowego nabo- 29 �e�stwa, stanowi�a dla nowego su�tana niezno�ny obowi�zek, z�agodzony jedynie budow� nowego meczetu u samych bram pa�acu. Obawiaj�c si� stale zamachu na swe �ycie, Abdiilhamid zrezygnowa� z wizytacji prowincji i uczestnictwa w manewrach wojskowych, na kt�rych �atwiej dosi�gn�� go mog�a zab��kana kula. Rozbudowana za Abdiilaziza osma�ska flota wojenna rdzewia�a za jego nast�pcy w zatoce Z�otego Rogu, gdy� obawia� si� on, �e wyj�cie okr�t�w na wody Bosforu mo�e da� sygna� do buntu. Na usprawiedliwienie obaw monarchy trzeba jednak doda�, i� spo�r�d jego sze�ciu poprzednik�w zasiadaj�cych na tronie su�ta�skim w XIX w. a� czterech zosta�o Jeden z pawilon�w pa�acu Yildiz - tu z dala od oczu gawiedzi sprawowa� rz�dy su�tan Abdulhamid II si�� zdetronizowanych, a trzech przyp�aci�o detronizacj� gwa�town� �mierci� (nawet je�li w przypadku Abdiilaziza by�o to tylko samob�jstwo). Najwa�niejszym po su�tanie dostojnikiem w pa�stwie sta� si� marsza�ek dworu (mabeyn mu�iri), kt�ry to urz�d a� do swej �mierci w 1897 r. piastowa� bohater spod Plewny, konserwatywnie i autorytar-nie nastawiony Gazf Osman pasza. Biurokracja pa�acowa osi�gn�a horrendaln� liczb� 12 tys. urz�dnik�w, a do obrony pa�acu wyznaczono 15 tys. wojska. Obawa Abdulhamida przed detronizacj�, cz�sto 5 Wywodz�cy si� jeszcze ze �redniowiecza honorowy tytu� muzu�ma�skiego wojownika za wiar�, nadany Osmanowi paszy za zas�ugi w wojnie przeciw Rosji. 30 granicz�ca z paranoj�, doprowadzi�a do rozbudowy tajnej policji -hafiye - kt�rej agenci penetrowali bazary i kawiarnie, donosz�c o wszelkich podejrzanych rozmowach i zgromadzeniach. Do humorystycznych niekiedy efekt�w dochodzi�o przy okazjach interwencji cenzury, kt�rej zadaniem by�o m.in. niedopuszczanie jakichkolwiek informacji o zamachach na g�owy pa�stw. Gdy w 1898 r. w�oski anarchista zamordowa� austriack� cesarzow� El�biet�, w prasie osma�skiej ukaza�o si� zawiadomienie o jej �mierci na zapalenie p�uc, zamordowany za� w 1901 r. przez anarchist� Leona Czo�gosza prezydent USA Wil-liam McKinley mia� rzekomo umrze� na... czyraki! Do budowy czarnej legendy Abdulhamida najbardziej przyczyni�a si� na Zachodzie kwestia rzezi Ormian, b�d�ca przygrywk� do znacznie koszmarniejszych wydarze� z okresu I wojny �wiatowej. Kwestia ta, jak zreszt� wiele innych, wci�� wymyka si� pr�bom uczciwego i rzetelnego wyja�nienia. Bez w�tpienia idea m�odoosma�ska leg�a pod gruzami ba�ka�skiego powstania ch�opskiego 1875-1876 i wojny lat 1877-1878, gdy wkroczeniu wojsk rosyjskich do Bu�garii towarzyszy� powszechny entuzjazm miejscowej ludno�ci chrze�cija�skiej. W nast�pstwie czystek etnicznych i nacisk�w administracyjnych nowych w�adz Bu�gari� opu�ci�o w�wczas ponad p� miliona muzu�man�w. Przez ca�y wiek XIX nap�ywali te� do Turcji muzu�ma�scy uchod�cy z Serbii, Grecji i Rosji, jak cho�by pozbawiani swych ziem Tatarzy krymscy czy tocz�cy nier�wn� walk� g�rale kaukascy - Czeczeni, Czerkiesi i inni. W rezultacie jednoczesnej utraty prowincji o przewadze ludno�ci chrze�cija�skiej i nap�ywu muzu�ma�skich uchod�c�w Imperium Osma�skie stawa�o si� bardziej jednolite pod wzgl�dem religijnym. Wed�ug oficjalnego spisu z lat 1895-1896 ziemie imperium zamieszkiwa�o 19 mln mieszka�c�w, w tym 14 mln - czyli a� 73 proc. -muzu�man�w, 2,5 mln wyznawc�w religii greckiej, ponad l mln Ormian i oko�o 250 tys. �yd�w. Przyj�te kryterium wyznaniowe sprawi�o, �e w dominuj�cej kategorii ludno�ci muzu�ma�skiej mie�cili si� obok Turk�w Arabowie, Kurdowie, Alba�czycy i pomniejsze grupy etniczne, w�r�d �Grek�w" za� niema�� grup� stanowili prawos�awni S�owianie i Alba�czycy. Z kolei religijna kategoria �Ormian" nie obej- 31 mowa�a coraz liczniejszej - tak�e w wyniku dzia�alno�ci szk� misyjnych - kategorii Ormian katolik�w i protestant�w. Nawet je�li przyjmiemy, �e w cytowanym spisie udzia� niemuzu�-man�w zosta� nieco zani�ony, niew�tpliwa zmiana proporcji na korzy�� ludno�ci muzu�ma�skiej pozwala lepiej zrozumie� coraz wi�ksz� rol� religii w wewn�trznej i zagranicznej polityce osma�skiej na prze�omie stuleci. Odpowiada�o to bez w�tpienia osobistym przekonaniom Abdulhamida, rzetelnie wykszta�conego w zakresie nauki islamu, cho� nie gardz�cego tak�e nauk� i technik� zachodni�. Intensywna propaganda religijna nastawiona by�a na zgrupowanie wok� su�ta�skiego tronu dzia�aczy arabskich, kurdyjskich i alba�skich, kt�rych z Turkami ��czy�o poczucie zagro�enia religii i tradycyjnych warto�ci ze strony Zachodu. Panislamizm stawa� si� jednocze�nie potencjalnie gro�n� broni� ofensywn� przeciwko europejskim mocarstwom, panuj�cym na obszarach zamieszkanych przez muzu�man�w. Wezwanie do wojny z niewiernymi og�oszone przez su�tana-kalifa mog�o wszak wywo�a� rozruchy w rosyjskiej Azji �rodkowej, francuskiej Algierii czy w kontrolowanych przez Angli� Indiach i Egipcie. Skupienie muzu�ma�skich poddanych Porty pod religijnym sztandarem utrudnia�o jednak u�o�enie stosunk�w z pozosta�ymi w granicach imperium chrze�cijanami. Spo�r�d nich najwi�ksze znaczenie mia�y spo�eczno�ci grecka i ormia�ska, �yj�ce zar�wno w zwartym osadnictwie, jak i w diasporach w licznych miastach imperium. W1896 r. wybuch�o na Krecie powstanie, rych�o poparte przez Grecj�, domagaj�c� si� przy��czenia wyspy. W odpowiedzi w kwietniu 1897 r. Turcja wypowiedzia�a Grecji wojn�. W ci�gu niespe�na trzydziestu dni grecka armia w Tesalii zosta�a rozbita, ods�aniaj�c Turkom drog� do Aten. Grecj� uratowa�a interwencja mocarstw. Musia�a wprawdzie zap�aci� wojenn� kontrybucj�, lecz w zamian za to Kreta uzyska�a greckiego gubernatora i autonomi� w ramach Imperium Osma�skiego. Znacznie bardziej krwawy obr�t przybra�y wydarzenia zwi�zane z roz