HISTORIA PAŃSTW ŚWIATA W XX WIEKU Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego DARIUSZ KOŁODZIEJCZYK TURCJA WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 2000 Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronisław Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W książce wykorzystano zdjęcia archiwalne ze zbiorów gazety „Cumhuriyet" (Yeni Guń Haber Ajansi), tureckiej Fundacji Historycznej (Tarih Vakfi), Macieja Beliny Brzozowskiego (PAP), Autora oraz z książki Propylaen Weltgeschichte, t. X, Berlin 1933 i - za zgodą organizatorów- z wystawy Terórte Mucadelede Tiirk SilahK Kuwetleri (Stambuł 1998) Książka opublikowana została dzięki pomocy finansowej Ministerstwa Edukacji Narodowej © Copyright by Dariusz Kołodziejczyk and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2000 ISBN 83-85660-95-X r/o Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul. Nowy Świat 18/20 Wydanie I. Ark wyd. 20,0 Druk: Zakład Poligrafii ITeE, Radom, uL Pułaskiego 6/10 Spis treści Od Autora .................................................. 7 Nota transkrypcyjna .......................................... 8 Słowo wstępne ............................................. 9 „Chory człowiek znad Bosforu" .............................. 11 Ruch młodoosmański i pierwsza konstytucja (1876). Od San Ste-fano do Berlina ............................................. 19 Krwawy despota czy samotny reformator? Rządy sułtana Abdiil-hamida II .................................................. 27 Ruch młodoturecki i rewolucja 1908 roku .................... 38 Epoka wojen bałkańskich ................................... 52 Dyktatura triumwiratu i wybuch I wojny światowej. Kwestia ormiańska ................................................. 63 Od Gallipoli do Sevres. Katastrof1 i zmierzch imperium ........ 79 Kurtulus. ................................................... 93 Powstanie republiki. Okres reform i represji .................. 114 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka ......... 128 Kemaliści bez Kemala. Turcja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny ........................... 155 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) .......... 177 Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) ....... 198 II Republika. Trudna droga ku Europie ...................... 236 U progu XXI wieku ......................................... 267 Wydarzenia ostatnich miesięcy............................... 283 Kalendarium ................................................ 287 Sułtanowie i wielcy wezyrowie (1908-1922) ....................... 299 Prezydenci i premierzy ........................................ 301 Wskazówki bibliograficzne..................................... 305 Indeks nazwisk .............................................. 313 Spis map ................................................... 329 Od Autora Mimo popularnego charakteru przedstawianej pracy, jej przygotowanie wymagało dotarcia do wielu książek i materiałów niedostępnych w Polsce. Stypendium Andrew W. Mellona przy stambulskim ARTT (American Research Institute in Turkey) umożliwiło mi trzymiesięczny pobyt w Turcji latem 1998 r. Radą i pomocą służyli w Stambule zwłaszcza Nicole van Os, Andrew i Caroline Finkel, Ali Akkaya i Selim Deringil, w Ankarze Piotr Nykiel z Ambasady RP, w Warszawie zaś Oztiirk Emiroglu i Dariusz Cichocki z Zakładu Turkologii UW. Przy doborze ilustracji nieoceniona okazała się pomoc Edibe Bugra z gazety „Cumhuriyet" oraz Cengiza Kahramana z Tarih Vakfi. Dziękuję też recenzentom, których uwagi i sugestie przynajmniej w części starałem się uwzględnić w końcowej wersji książki. Na końcu chciałbym wreszcie podziękować Sevkiemu Fettahoglu, Hatice Ceylanlar i wielu innym tureckim przyjaciołom spoza „branży historycznej", których serdeczność i gościnność nie odstępowały mnie podczas licznych podróży po Turcji, pomagając polubić i zrozumieć ten piękny kraj. Mojemu najwierniejszemu czytelnikowi (i żonie) - Fretce-Zosi Nota transkrypcyjna W ukazujących się w Polsce książkach poświęconych historii Turcji dawne imiona, nazwy i terminy tureckie transkrybowano z reguły za pomocą znaków polskich (np. Dżemal), natomiast dla okresu republikańskiego stosowano współczesną pisownię turecką, istniejącą od czasu wprowadzenia w Turcji alfabetu łacińskiego w 1928 r. (np. Cemal). Ponieważ przedział czasowy ujęty w tej książce przypada głównie na okres republikański, a większość ukazanych postaci żyła i działała zarówno przed, jak i po reformie 1928 r., w celu ujednolicenia nazewnictwa i terminologii w całej książce zastosowano współczesną pisownię turecką, z wyjątkiem imion i nazw tradycyjnie przyjętych w piśmiennictwie polskim (np. Sulejman, pasza). Następujące litery współczesnego alfabetu tureckiego wymawia się inaczej niż w języku polskim: c czytaj dż (Cemal = Dżemal) c czytaj cz (Celebi = Czelebi) i' (bez kropki) czytaj y (Topkapi' = Topkapy) j czytaj ż (Jon Tiirk = Żon Tiirk) § czytaj sz (§evket = Szewket) v czytaj w (Enver = Enwer) y czytaj j (Yildiż = Jyldyz) Daszek (A) nad samogłoskami oznacza ich przedłużenie (Talat = Talaat), ale również zmiękczenie poprzedzających je spółgłosek g, k, l (Kazim = Kiazym). Słowo wstępne Kiedy w roku 1989 Tadeusz Mazowiecki udał się na posiedzenie Rady Europy jako pierwszy niekomunistyczny od 1945 r. premier rządu polskiego, swe przemówienie rozpoczął od przypomnienia legendy, przez kilka pokoleń powtarzanej w polskich domach. Zgodnie z nią, przez cały okres porozbiorowy podczas przyjęć dla korpusu dyplomatycznego w Stambule sułtański mistrz ceremonii wygłaszać miał sakramentalną formułę, iż „poseł z Lechistanu jeszcze nie przybył". Wzruszony premier zakończył swe wystąpienie w Strasburgu słowami, iż długo wyczekiwany poseł z Lechistanu nareszcie przybył. Nawet jeśli ta piękna legenda nie do końca odpowiada prawdzie, oddaje ona stan ducha i oczekiwań tysięcy emigrantów, których tułacze losy rzuciły nad Bosfor w ubiegłym stuleciu. Byli wśród nich: poeta i organizator legionów - Adam Mickiewicz, muza Juliusza Słowackiego - Ludwika Śniadecka, dyktator powstania styczniowego -Marian Langiewicz, bohater Polski i Węgier - Józef Bem i „najpopularniejszy polski pisarz przed Sienkiewiczem", agent księcia Czarto-ryskiego - Michał Czajkowski. Dwaj ostatni, znani później jako Murad pasza i Sadyk pasza, swe związki z państwem sułtana przypieczętowali dobrowolnym przyjęciem islamu i muzułmańskich imion. Obok nich przybywały nad Bosfor setki bezimiennych wojskowych, techników i inżynierów, zatrudnianych przy modernizacji armii sułtańskiej oraz budowie kolei i dróg przecinających stepy Anatolii. W tym kontekście mniej dziwi nas fakt, iż jeden z czołowych prekursorów nacjonalizmu tureckiego Mustafa Celaleddin urodził się w Polsce jako Konstanty Borzęcki. Wracając do naszej legendy, jej użycie w kontekście polskich aspiracji europejskich, w wyniku czego wizyta polskiego premiera w Strasburgu porównana została do poselstwa w Stambule, dowodzi, jak prze- wrotne figle umie płatać historia. Wszak to właśnie walka z Turkami prowadzona z „Okopów Świętej Trójcy" legła u podstaw kształtowania się polskiej „świadomości europejskiej". Od tragicznie poległego Władysława Warneńczyka po bohaterów spod Cecory, Chocimia i Wiednia kształtowała się mesjanistyczna koncepcja polskiego „przedmurza chrześcijańskiej Europy". Na próżno historycy od lat dowodzili, że stosunki dawnej Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim wcale nie zawsze były wrogie, a niekiedy państwa te zawierały otwarte sojusze, dzieląc strefy wpływów w Mołdawii i na Ukrainie oraz prowadząc wspólną politykę przeciwko Habsburgom. W zbiorowej wyobraźni i tak dominować będzie obraz sienkiewiczowskiego „Hektora kamie-nieckiego" oraz sympatycznego skądinąd pana Podbipięty, ścinającego za jednym zamachem trzy tureckie głowy. Tak „intymny", choć nieco schizofreniczny stosunek Polaków do Turcji wcale nie oznacza, iż dawne i nowsze dzieje dawnego sąsiada są u nas powszechnie znane. Nie przyczyniła się do poprawy tej sytuacji kwitnąca w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych „turystyka handlowa" nad Bosfor, czego pamiątką są jeszcze dziś istniejące w Stambule sklepy tekstylne „Wałęsa" czy „Boniek". Także dzisiejsi turyści opalający się na odizolowanych od „prawdziwej Turcji" plażach Alanyi nie mają wielkich szans (a często i chęci) na bliższe poznanie codziennych problemów i kulisów życia politycznego tego 65-miliono-wego kraju. „Chory człowiek znad Bosforu" U schyłku XVIII w. Imperium Osmańskie obejmowało wciąż niemal całe Bałkany, Anatolię, Syrię, Irak i znaczny obszar Arabii i Afryki Północnej. Terytorium to zamieszkiwało około 25 min ludzi, z których niemal 90 proc. stanowiła ludność wiejska i koczownicza. To samo stulecie przyniosło jednak bolesne straty terytorialne, będące zapowiedzią późniejszych zagrożeń. Morze Czarne dawno już przestało być „tureckim jeziorem wewnętrznym", choć Krym i akermańskie stepy długo jeszcze zachwycać będą przybysza swą orientalną urodą. Także na Węgrzech, odwojowanych przez Habsburgów jeszcze w poprzednim stuleciu, z wolna zapominano o tureckich pochodach pod Wiedeń, a obszar działań wojennych na froncie bałkańskim ustabilizował się na przedpolach Belgradu i Sarajewa. Do nasilającego się od północy naporu absolutystycznych potęg Rosji i Habsburgów doszła rywalizacja francusko-angielska o Egipt, zakończona faktycznym oderwaniem tej prowincji od imperium u zmierzchu epoki napoleońskiej. Określenie państwa osmańskiego jako „chorego człowieka znad Bosforu" zrobiło niebywałą karierę w dziewiętnastowiecznej dyplomacji i publicystyce europejskiej. Rychło jednak zapomniano, iż autorem słynnego powiedzenia był rosyjski car Mikołaj I. W ustach pogromcy dekabrystów i powstania listopadowego słowa te brzmiały szczególnie złowrogo, zwłaszcza że „chorego człowieka" nie zamierzano bynajmniej leczyć, a jeżeli już, to przez... amputacje kolejnych prowincji. Starszy brat Mikołaja, pechowy kandydat do tronu polskiego, książę Konstanty nieprzypadkowo otrzymał na chrzcie właśnie to imię. Dwór w Petersburgu, zachęcony sukcesami w Polsce i na Krymie, coraz poważniej przymierzał się do odebrania z muzułmańskich rąk „grodu Konstantyna" i odbudowy przy pomocy Rosji prawosławnego cesarstwa bizantyńskiego. 11 Apetyty rosyjskie musiały budzić niepokój innych mocarstw europejskich, nie tylko bezpośredniej konkurentki na Bałkanach — Austrii, lecz również Anglii i Francji zainteresowanych ekspansją polityczną i gospodarczą w basenie śródziemnomorskim. Tak narodziło się kolejne hasło-klucz: „kwestia wschodnia" bądź też „sprawa wschodnia". Odtąd pojawiać się ono będzie zawsze, gdy mocarstwa europejskie wspólnie rozważać będą kwestie sporne związane z przyszłością Imperium Osmańskiego i jego poszczególnych prowincji. W dyskusjach tych w coraz mniejszym stopniu liczono się z głosem głównego zainteresowanego. W 1827 r. Anglia, Francja i Rosja zbrojnie poparły greckich powstańców, a w wyniku następujących działań wojennych armia rosyjska dotarła pod Stambuł. Na mocy traktatu zawartego w Adriano-polu (tur. Edirne) w 1829 r. rząd sułtański uznać musiał niepodległość Grecji oraz autonomię Serbii, Mołdawii i Wołoszczyzny. Korzystając z osłabienia władzy sułtańskiej gubernator Egiptu, Muhammad Ali, uniezależnił swą prowincję od Stambułu, wkraczając nawet do Syrii i Anatolii. Tym razem sułtana uratowali przed własnym poddanym Rosjanie, żądając jednak w zamian rozległych przywilejów, nadanych im w 1833 r. traktatem z Hunkar Iskelesi. Dla większości dziewiętnastowiecznych europejskich mężów stanu niższość cywilizacyjna muzułmańskiej i „barbarzyńskiej" Turcji wydawała się czymś zgoła oczywistym, podobnie jak wynikające z tego przeświadczenie o jej rychłym i nieuchronnym upadku. Przekonanie o cywilizacyjnej wyższości Europy czerpali oni z przedziwnej mieszanki religijnego zapału godnego epoki krucjat (w katolickim, protestanckim bądź prawosławnym wydaniu), oświeceniowego racjonalizmu i zabarwionej niekiedy romantycznym entuzjazmem zachłanności epoki rewolucji industrialnej. Protekcjonalny stosunek Europejczyków do innych kultur doczekał się sarkastycznej krytyki w wydanej w 1978 r. głośnej książce amerykańskiego uczonego Edwarda Saida, zatytułowanej Ońentalism. Dla dzisiejszego badacza kwestia immanentnej supremacji cywilizacyjnej Zachodu nie jest aż tak oczywista. Co najmniej do końca średniowiecza kraje islamu nie pozostawały w tyle za chrześcijańską 12 Europą, w wielu dziedzinach nawet ją wyprzedzając. Także późniejszy okres nie był jedynie epoką upadku czy stagnacji. To właśnie na wiek XVI przypada „złota epoka sułtana Sulejmana", w której Imperium Osmańskie osiągnęło szczyt swej potęgi. Faktem jest jednak, że następcy Sulejmana z reguły nie przypominali już wybitnych władców z czasów budowy imperium, a u schyłku XVI w. imperium przeżyło najpoważniejszy w swej dotychczasowej historii kryzys finansowy i społeczny, pogłębiony przez nieustanne zmagania na odległych frontach perskim i węgierskim. Wybitny turecki historyk Halil Inalcik zauważa też w tej epoce zanik ducha innowacyjnego, symbolizowany przez losy stambulskiego obserwatorium astronomicznego, zburzonego przez fanatyczny tłum w 1580 r. W XVII w. poważny kryzys przeżyło osmańskie duchowieństwo, wyróżniające się dotąd na tle elit innych krajów muzułmańskich otwartą postawą, w której było miejsce zarówno na racjonalistyczne dociekania, jak i na mistyczny sufizm. Postawa ta zakwestionowana została przez ortodoksyjnych członków radykalnego stronnictwa kadizadelich. Z czasem duchowna warstwa ulemów ucieleśniać zacznie społeczny opór przeciwko wszelkim „szatańskim" innowacjom proponowanym przez reformatorów. Frustrację ulemów pogłębi fakt, że od połowy XVIII w. droga na szczyty kariery państwowej coraz częściej wiodła będzie przez zeuropeizowane szkoły wojskowe i techniczne, podczas gdy kariera duchowna, do której przygotowywały studia w muzułmańskich kolegiach - medresach, stawać się będzie stopniowo ścieżką dla nieudaczników. Wszystko to nie musi jednak oznaczać, że już od schyłku XVI w. Imperium Osmańskie znajdowało się na równi pochyłej, wiodącej do nieuchronnego upadku. Można tu zadać pytanie, czy to Imperium Osmańskie przestało się rozwijać, czy też rozwój Europy, a raczej jej zachodniej części, nabrał takiego tempa, że reszta świata znalazła się daleko w tyle. W każdym razie jeszcze przez cały XVII w. armia osmańska zagrażała Europie Środkowej, a nawet mordercza wojna z koalicją Wenecji, Cesarstwa, Rzeczypospolitej i Rosji, rozpętana przez wiedeńską wyprawę Kara Mustafy, zakończyła się stosunkowo niewielkimi stratami terytorialnymi. Część ziem utraconych w 1699 r. na mocy traktatu karłowickiego Turcy zdołają zresztą odzyskać na początku następnego stulecia. 13 Jednak właśnie od połowy XVII w. kilku najbardziej wykształconych osmańskich intelektualistów, śledzących postępy europejskiej techniki, medycyny i kartografii, dostrzegać będzie rosnący dystans między chrześcijańskim Zachodem a państwami sułtana. Byli wśród nich tacy wybitni uczeni jak Katib ?elebi, Huseyin Hezarfenn i -znowu Polak! - Ali Ufki, urodzony jako Wojciech Bobowski. Na początku XVIII w., mimo sprzeciwów ze strony religijnych ortodoksów, węgierski przybysz z Siedmiogrodu, Ibrahim Muteferrika, uruchomił w Stambule pierwszą w świecie islamskim prasę drukarską (wcześniej istniały już w Stambule drukarnie greckie, hebrajskie i ormiańskie, natomiast drukarnia z czcionką arabską działała w... papieskim Rzymie!). Z czasem z pomocą zachodnich ekspertów powstaną w Stambule pierwsze szkoły inżynierii wojskowej, a pierwszy wielki „sułtan- -reformator" - Selim III, przystąpi w latach dziewięćdziesiątych XVIII stulecia do reorganizacji osmańskiej armii, floty i artylerii. Notabene, tenże sułtan kazał przetłumaczyć dla swego użytku tekst uchwalonej właśnie Konstytucji 3 Maja. Fakt ten powinien skłonić nas do szerszej refleksji. Pytanie, czy Imperium Osmańskie było nieuleczalnie chore, a przez to skazane na pożarcie przez silniejszych sąsiadów, bardzo przypomina wszak spór toczony od dwustu lat w naszej historiografii, a dotyczący rozbiorów Rzeczypospolitej. W odróżnieniu od Polaków, Turcy nie zaznali jednak rozbiorów, choć nie uniknęli dramatycznych przeżyć i upokorzeń związanych z groźbą obcej dominacji. Jako państwo, Imperium Osmańskie przeżyło swych wielu dawnych rywali - nie tylko zlikwidowane jeszcze u schyłku XVIII w. szlacheckie republiki w Wenecji i Polsce, lecz nawet, choć zaledwie o kilka lat, potężne imperia Habsburgów i Romanowów. Można oczywiście spytać, czy Turcy zawdzięczali przetrwanie swego imperium jego siłom witalnym i elastyczności ustrojowej, czy też o trwaniu ogromnego kolosa zadecydowały spory między potencjalnymi zaborcami i długotrwała protekcja Francji, Wielkiej Brytanii, a później Niemiec. Same reformy rozpatrywać zresztą można raz jako wyraz wewnętrznego zdrowia organizmu społeczno- -państwowego, a drugi jako dowód własnej niezdolności do przetrwania, której uświadomienie w łonie osmańskich elit prowadziło do bez- 14 krytycznego imitowania obcych wzorów i faktycznego przyjęcia protektoratu ze strony mocarstw europejskich. W samym społeczeństwie tureckim wprowadzanie obcych wzorów ustrojowych i cywilizacyjnych niejednokrotnie budziło (i budzi do dziś) obawy o utracenie własnej tożsamości kulturowej. Problemy te nie są zresztą obce i współczesnemu polskiemu czytelnikowi. Jeszcze niedawno w historiografii tureckiej dominował nurt zdecydowanie potępiający osmańskie dziedzictwo, przeciwstawiający mu „świetlaną" rzeczywistość wprowadzonej w 1923 r. przez Mustafę Ke-mala republiki. Coraz częściej jednak pojawiają się głosy wskazujące na elementy kontynuacji, w dobrym i złym znaczeniu, między państwem sułtanów a późniejszą republiką. Wszak sami twórcy republiki, na czele z jej ojcem, późniejszym Ataturkiem, wyrośli i wychowali się w politycznym i intelektualnym klimacie ostatnich lat imperium. Wiele projektów późniejszych reform Mustafy Kemala, jak choćby projekty reform alfabetu i języka, miało swe początki w epoce schyłku imperium, a nurt tych reform wyrastał bezpośrednio z ducha tanzi-mału. Słowem tym, oznaczającym naprawę, przyjęto nazywać program reform zapoczątkowanych przez władze osmańskie w następstwie upokarzających wydarzeń przełomu lat dwudziestych i trzydziestych ubiegłego stulecia. 3 listopada 1839 r. sułtan Abdulmecid ogłosił uroczyste pismo monarsze (hatt-i szenf), odczytane przed zgromadzeniem notabli i zaproszonych zagranicznych ambasadorów w pałacowych ogrodach Giilhane. Manifest z Gulhane, zredagowany przez reformatorsko nastawionego przyszłego wielkiego wezyra - Re§ida paszę - zapowiadał wprowadzenie równości wszystkich poddanych sułtańskich, bez względu na rasę i wiarę. „W ciągu ostatnich 150 lat seria różnorodnych wypadków i przyczyn przyniosła lekceważenie świętych praw [...], a dawna siła i dobrobyt zamieniła się w słabość i ubóstwo - czytamy w manifeście. - Uwzględniając położenie geograficzne prowincji osmańskich, żyzność ziem, umiejętności i zdolności mieszkańców, jest naszym przekonaniem, że znajdując właściwe środki, w ciągu kilku lat można z bożą pomocą osiągnąć zamierzony rezultat. Ufni w pomoc Najwyższego i pośrednictwo Proroka, uważamy za słuszne wysiłki, by po- 15 przez nowe instytucje wnieść w prowincje imperium dobroczynne skutki dobrej administragi. Regulacje dotyczyć muszą zwłaszcza trzech dziedzin, a mianowicie: 1) gwarancji zapewnienia naszym poddanym bezpieczeństwa życia, honoru i majątku; 2) regulacji systemu poboru podatków; 3) regulacji poboru do armii i czasu trwania służby". W dalszej części zapowiadano walkę z korupcją i arbitralnym sądownictwem, poszanowanie własności i objęcie wyżej wspomnianymi koncesjami wszystkich sułtańskich poddanych, bez względu na wyznawaną religię1. Tradycyjna forma manifestu nie była w stanie ukryć wręcz rewolucyjnej treści. Zrównanie w prawach sułtańskich poddanych różnych religii, nastawione na zyskanie poparcia chrześcijańskich poddanych Porty i przychylności mocarstw europejskich, stało w sprzeczności z literą prawa koranicznego - szańatu - zalecającego wprawdzie muzułmanom poszanowanie „ludzi księgi", jak zwano chrześcijan i żydów, lecz równocześnie traktującego ich jako poddanych drugiej kategorii, zobowiązanych do płacenia specjalnych podatków. Jak wykazywały wydarzenia poprzednich dziesięcioleci, opozycji w łonie konserwatywnych kręgów społeczeństwa osmańskiego nie wolno było lekceważyć. Wspomniany sułtan Selim III przypłacił swe reformy utratą tronu, a następnie śmiercią z rąk janczarów w 1808 r. Dopiero w 1826 r. jego następca, Mahmud II, zlikwidował buntowniczy korpus, dokonując masakry janczarskich przywódców i wcielając pozostałych do nowo utworzonych jednostek, szkolonych przez oficerów z Francji i Prus. W rezultacie sztandar oporu przeszedł w ręce coraz bardziej ksenofobicznie nastawionego szeregowego duchowieństwa oraz muzułmańskich rzemieślników, dotkliwie odczuwających skutki osmańskiego otwarcia na Zachód. Właśnie w latach trzydziestych XIX w. indyjska bawełna, masowo przerabiana w fabrykach Manchesteru, zalewać zaczęła osmańskie rynki, przyczyniając się do upadku jednej z głównych gałęzi osmańskiego rzemiosła. 1 Angielskie tłumaczenie manifestu opublikował Edward Hertslet w: The Map of Europę by Treaty, London 1875-1891,1. IŁ s. 1002-1005. 16 Czas ogłoszenia manifestu został właściwie wybrany, gdy nie minął jeszcze szok spowodowany buntem greckich poddanych oraz secesją najbogatszej arabskiej prowincji - Egiptu. Fakt, iż osmańskiego sułtana, tytułującego się jednocześnie kalifem, przed zbuntowanym egipskim paszą musiały bronić „niewierne" wojska rosyjskie, dopełnił poczucia goryczy i upokorzenia muzułmańskich poddanych Porty, czyniąc ich bardziej podatnymi na wprowadzenie radykalnych reform. W ślad za manifestem z Giilhane ruszyły wkrótce reformy administracji, finansów i wojska. Wprowadzono wzorowane na europejskich kodeksy: karny, cywilny, administracyjny i handlowy. Gdy w 1849 r. Turcja odmówiła wydania Rosji polskich uchodźców, uczestników powstania węgierskiego, stosunki między obu krajami weszły w nową fazę napięcia. Wojna wybuchła w 1853 r., po tym gdy Rosja zażądała od sułtana specjalnych praw w Ziemi Świętej oraz prawa opieki nad prawosławnymi poddanymi Porty. Tym razem na pomoc Turcji pospieszyły Anglia i Francja, zaniepokojone postępami Rosji w rejonie bliskowschodnim. Nad Bosfor napływały też rzesze polskich emigrantów liczących, iż klęska Rosji umożliwi odbudowę państwa polskiego z pomocą Zachodu i Turcji. Był wśród nich sam Adam Mickiewicz, zmarły w Stambule prawdopodobnie na cholerę 26 listopada 1855 r. Od głównego terenu działań wojennych wojna ta nazwana została wojną krymską. Krwawe walki o Sewastopol, uwiecznione przez Tołstoja, skłoniły brytyjską działaczkę społeczną Florence Nightingale do stworzenia zaczątków nowoczesnej służby pielęgniarskiej przy okazji reorganizacji brytyjskiego szpitala wojskowego w Stambule. Upadek Sewastopola przesądził o wyniku wojny. Podpisany w marcu 1856 r. traktat paryski przewidywał demilitaryzację Morza Czarnego i gwarancję terytorialnej integralności Imperium Osmańskiego. Był to niekwestionowany sukces Turcji, traktowanej nareszcie przez zachodnie mocarstwa jako równoprawny sojusznik. Na fali wojennego entuzjazmu polityka tanzimatu święciła dalsze tryumfy. 18 lutego 1856 r. w kolejnym piśmie monarszym (hatt-i humayun) sułtan Abdiilmecid uroczyście potwierdził i rozszerzył zasady ogłoszone szesnaście lat wcześniej w manifeście z Giilhane. 17 Chrześcijańskim poddanym Porty zagwarantowano możliwość nauki w cywilnych i wojskowych szkołach rządowych, otwierając przed nimi szansę kariery w służbie państwowej. Potwierdzono też zrównanie w prawach muzułmanów i niemuzułmanów oraz likwidację zniesionego już wcześniej osobnym edyktem specjalnego podatku od niemuzułmanów - haraczu. Sternicy osmańskiego imperium po raz pierwszy chyba poczuli się członkami europejskiego „koncertu mocarstw". W niedalekiej przyszłości wielu z nich miało się przekonać, że entuzjazm ten był przedwczesny. Ruch młodoosmański i pierwsza konstytucja (1876). Od San Stefano do Berlina Pokój paryski dał osmańskim przywódcom dwadzieścia lat wytchnienia w polityce międzynarodowej. Wielkie wydarzenia, w które obfitowały tamte lata, rozgrywały się głównie poza granicami imperium. Zjednoczenie Mołdawii i Wołoszczyzny, przekształconych w 1861 r. w Księstwo Rumunii, w niewielkim stopniu oddziałało na politykę Porty, której zwierzchnictwo nad księstwami naddunajskimi od dawna już pozostawało nominalne. Ważniejsze rzeczy działy się w Egipcie, na papierze będącym wciąż osmańską prowincją, której gubernatorów sułtan wyróżnił dziedzicznym tytułem kedywa. W1869 r. z międzynarodową pompą i przepychem otwarto Kanał Sueski. Wpływy z kanału nie uchroniły jednak rządu kedywa Ismaila od rychłego bankructwa, poprzedzonego wyprzedażą akcji kanału w ręce brytyjskie. Usadowienie się Wielkiej Brytanii w Egipcie już wkrótce skłoni Londyn do przyjęcia bardziej agresywnej polityki bliskowschodniej. W latach 1870-1871 klęska Francji w wojnie z Prusami i upadek Napoleona III pozbawiły Portę sojusznika z czasów wojny krymskiej. Jednocześnie w centrum kontynentu pojawiło się potężne Cesarstwo Niemieckie, którego ambitne plany polityczne wykraczały daleko poza Europę. Również zjednoczenie Włoch, uwieńczone zajęciem papieskiego Rzymu, oznaczało, że wkrótce w basenie śródziemnomorskim pojawi się nowy agresywny gracz. Zapowiadał to już zresztą udział żołnierzy włoskich, jeszcze jako poddanych Królestwa Sardynii, w wojnie krymskiej. Nieco wcześniej upadek powstania styczniowego przypieczętował kres „odwilży" wywołanej w Rosji przegraną wojną krymską. Wszyst- 19 kie te wydarzenia już wkrótce okazać się miały decydujące dla międzynarodowej pozycji Imperium Osmańskiego. W samym imperium dochodziło do głosu nowe pokolenie, wykształcone w zeuropeizowanych szkołach państwowych, zaczytujące się w romantycznych utworach Wiktora Hugo i innych pisarzy francuskich. W 1859 r. powstała w Stambule Szkoła Administracji Publicznej (Mekteb-i Mulkiye), w 1868 r. otwarto zaś słynne później liceum Galatasaray z francuskim językiem wykładowym. W1870 r. rozpoczął działalność utworzony wcześniejszym dekretem Uniwersytet Stam-bulski. Rodziła się osmańska inteligencja. Dla młodych ludzi z tego pokolenia polityka autorów tanzimatu, kopiujących zachodnie wzory instytucjonalne bez jakiejkolwiek konsultacji ze społeczeństwem, wydawała się autorytarna i powierzchowna, a w dodatku oderwana od miejscowych korzeni i tradyqi. Od 1862 r. ukazywało się w Stambule liberalne czasopismo „Tasvir-i Efkar" („Odbicie Poglądów") redagowane przez Ibrahima Sinasiego, otwarcie krytykujące politykę władz. W połowie lat sześćdziesiątych powstała grupa konspiracyjna, zmierzająca do zmiany rządów i radykalnych reform. Jej sponsorem był posażny osmański dostojnik, brat kedywa Egiptu, Mustafa Fazil pasza. On też nadał ruchowi nazwę „Młodych Osmanów" (Yeni Osmanlilar), wzorowaną na romantycznych organizacjach takich jak Młode Włochy czy Młode Niemcy. Wykrycie spisku przez policję zmusiło jego czołowych uczestników do emigracji. Tam też, 30 sierpnia 1867 r. w Paryżu, ogłoszono akt powstania organizacji, zatytułowany Chancelleńe de lajeune Turąuie2. Jej przewodniczącym został Mustafa Fazil pasza, wiceprzewodniczącym zaś... Polak, Władysław Plater, działacz emigracyjny i twórca polskiego muzeum w Rap-perswilu. Coraz większą rolę odgrywał w organizacji Namik Kemal, redaktor wychodzącego w Genewie pisma „Hiirriyet" („Wolność"). Namik Kemal, uważany za prekursora nowożytnej literatury tureckiej, stał się najwybitniejszym wyrazicielem idei swego pokolenia. Po powrocie do kraju w 1873 r. wystawił sztukę dramatyczną Yatan ' Wskutek przyjęcia nazwy .lenne Turquie we francuskim tłumaczeniu terminu Yeni Osmanlilar, ruch ten niekiedy mylnie utożsamiany bywa z późniejszą organizacją Młodych Turków, o której dalej. 20 yahut Silistre („Ojczyzna albo Sylistra"), w której patriotycznie nastawieni żołnierze i ochotnicy, broniący przed Rosjanami naddunaj-skiej twierdzy podczas wojny krymskiej, przeciwstawieni zostali bezdusznej machinie biurokratycznej Wysokiej Porty. Kilka dni po przedstawieniu autora sztuki aresztowano i zesłano na Cypr. Program Młodych Osmanów, czerpiący głównie z europejskiego liberalizmu, opierał się na „upodmiotowieniu" społeczeństwa poprzez wprowadzenie konstytucji i systemu parlamentarnego. W zliberalizo-wanym państwie sułtana miało się znaleźć miejsce dla poddanych różnych narodowości i religii, świadomych swych praw i przez to utożsamiających się z „osmańską ojczyzną". Imperium Osmańskie stać się powinno „Ameryką Wschodu", gdyż podobnie jak w Stanach Zjednoczonych lojalność i patriotyzm opierałyby się na wierze w konstytucję i demokratyczne ideały, a nie na przynależności do określonej grupy etnicznej, językowej czy wyznaniowej. O tym, czy program młodych idealistów ma szansę powodzenia, już wkrótce zadecydować miały trzy pytania. Po pierwsze, czy reformatorzy - skądinąd sami podzieleni choćby w kwestii stosunku do islamskiej tradycji - będą w stanie narzucić swój program rządowi w Stambule i turecko-muzułmańskim elitom, sprawującym dotychczas faktyczny monopol władzy politycznej. Po drugie, czy rozmaite „mniejszości" stanowiące w sumie większość ludności imperium - Słowianie bałkańscy, Albariczycy, Grecy, Żydzi, Ormianie, Arabowie, Kurdowie i inni - podchwycą ofertę Młodych Osmanów. Wreszcie po trzecie, czy sąsiedzi Imperium Osmańskiego pozwolą na przeprowadzenie reform, zmierzających do wzmocnienia i uzdrowienia „chorego człowieka znad Bosforu". Niedaleka przyszłość przyniosła całkowite rozczarowanie na wszystkich frontach. Program budowy narodu politycznego i patriotyzmu opartego na przynależności państwowej, a nie narodowej, nie miał wielkich szans powodzenia w „epoce nacjonalizmów", jak z czasem nazwano wiek XIX. Jak się niebawem okazało, także drapieżny imperializm, charakteryzujący ówczesną politykę mocarstw europejskich, nie zamierzał godzić się z utratą wpływów i bogactw na terenie osłabionego imperium. W latach 1873-1874 katastrofalna seria susz i powodzi spustoszyła zbiory w anatolijskich prowincjach imperium. Jednocześnie kryzys na 21 giełdach światowych uniemożliwił rządowi sułtańskiemu zaciągniecie pożyczek zagranicznych. W poszukiwaniu brakujących wpływów budżetowych podniesiono podatki w mniej dotkniętych nieurodzajem prowincjach bałkańskich. Odpowiedzią był wybuch w 1875 r. chłopskiego powstania w Hercegowinie, które wkrótce rozszerzyło się na Bośnię i Bułgarię. Ponieważ wśród bałkańskich chłopów zdecydowaną większość stanowili chrześcijanie, powstanie przybrało wkrótce charakter religijnej wojny domowej. Wiosną 1876 r. wojska osmańskie, zasilane przez nieregularne bandy muzułmańskich ochotników, dokonały masowych masakr wśród bułgarskich chrześcijan. Liczbę ofiar szacowano na co najmniej 12 tys. Oburzenie europejskiej opinii publicznej, notabene całkowicie ignorującej cywilne ofiary padające także po stronie muzułmańskiej, osiągnęło apogeum po zamordowaniu w Salonikach konsulów Francji i Niemiec. Nieudolna i nieskuteczna polityka rządu doprowadziła wiosną 1876 r. do demonstracji w stolicy, inspirowanych przez działaczy młodo-osmańskich. Pospieszne zmiany w rządzie nie uratowały sułtana Ab-diilaziza, złożonego z tronu 30 maja 1876 r. przez grupę spiskowców, wśród których rosnącą rolę odgrywał związany z ruchem młodo-osmańskim były gubernator północnej Bułgarii, a następnie Iraku, Midhat pasza. Kilka dni później były sułtan popełnił samobójstwo, choć pojawiły się też plotki o jego zamordowaniu z rozkazu spiskowców. Nie zagrzał miejsca na tronie jego bratanek i następca, Murad V, zdradzający objawy załamania nerwowego i choroby umysłowej. Zmuszony do abdykacji i zamknięty na następnych 28 lat w nadbosforskim pałacu Ciragan, 31 sierpnia 1876 r. został zastąpiony przez swego młodszego brata, Abdulhamida II. Pod kierunkiem Midhata paszy przygotowano tekst pierwszej osmańskiej konstytucji, uroczyście ogłoszonej 23 grudnia 1876 r. Choć w zasadzie wzorowana na konstytucji belgijskiej z 1830 r., konstytucja „midhatowska" obok haseł wolności i równości zawierała też poważne ograniczenia na rzecz nieskrępowanej władzy sułtańskiej. Szczególnie złowrogi w skutkach okazać się miał słynny artykuł 113, pozwalający sułtanowi uwięzić bądź zesłać - bez sądu! - każdego poddanego uznanego za niebezpiecznego dla państwa. Powołany kon- 22 stytucją dwuizbowy parlament składał się z wybieralnej izby niższej oraz pochodzącego z sułtańskiej nominacji senatu. Na czele rządu stanął Midhat pasza, mianowany wielkim wezyrem. Choć nie ma powodu, by wątpić w czystość intencji działaczy mło-doosmańskich, w oczach wielu pałacowych dostojników, a może i samego sułtana, ogłoszenie konstytucji było jedynie taktycznym manewrem w celu powstrzymania zagrażającej interwencji mocarstw. Na to było już jednak za późno. Powstanie na Bałkanach skłoniło w czerwcu 1876 r. Serbię i Czarnogórę do wypowiedzenia wojny Turcji. Sojusznicy, licząc na poparcie Kars - kwatera główna Gazi Ahmeda Muhtara paszy, z której przyszły wielki wezyr dowodził w 1877 r. obroną miasta przed Rosjanami i Rosji, planowali już podział łupów po wygranej wojnie. Bośnia przypaść miała Serbii, Hercegowina zaś Czarnogórze. W wyniku nieudanej kampanii letniej Serbia musiała wprawdzie we wrześniu prosić o zawieszenie broni, była to jednak jedynie zapowiedź dalszych konfliktów. Chcąc powstrzymać bałkańskie apetyty Rosji i Austro-Węgier, Wielka Brytania zorganizowała w Stambule konferencję ambasadorów mocarstw europejskich, która miała zaproponować Turcji wprowadzenie reform i międzynarodowej kontroli w prowincjach bałkańskich. 23 grudnia 1876 r., w dniu otwarcia konferencji, delegaci zaskoczeni zostali przez ogłoszenie osmańskiej konstytucji, nieprzypadkowo wyznaczone właśnie na ten dzień. Turecki minister spraw zagranicznych grzecznie, lecz stanowczo zakomunikował zgromadzonym, że wraz z ogło- 23 szeniem konstytucji postulowane reformy zostały właśnie wprowadzone, w związku z czym dalsze trwanie konferencji jest bezcelowe. Manewr, pomyślany w zamiarze wytrącenia państwom europejskim pretekstu do interwencji, chybił jednak celu. W kwietniu 1877 r. Rosja wypowiedziała Turcji wojnę, uderzając w kierunku Dunaju i na Za-kaukaziu. W tym samym roku, na mocy tajnego porozumienia z Rosją, wojska austro-węgierskie okupowały Bośnię i Hercegowinę. Na froncie zakaukaskim głównym punktem tureckiego oporu stała się twierdza Kars. Dopiero po jej kapitulacji w listopadzie 1877 r. armia rosyjska kontynuować mogła marsz, dochodząc aż pod Erzurum. Decydujące jednak walki toczyły się na terenie Bułgarii. Po sforsowaniu Dunaju Rosjanie stosunkowo łatwo zajęli niemal całą północną część kraju, dochodząc do przecinającej góry Bałkanu przełęczy Szip-ka. Ofensywę wstrzymał kontratak armii Osmana paszy, który idąc od zachodu wzdłuż Dunaju ufortyfikował się w rejonie twierdzy Plewna (dziś Plewen), zagrażając rosyjskim liniom komunikacyjnym. Oblężony przez przeważające siły Rosjan, Osman pasza utrzymał się od lipca aż do grudnia 1877 r. Jego kapitulacja przesądziła losy kampanii. Rosjanie wreszcie sforsowali pasmo Bałkanu zajmując Sofię, Płowdiw i Edirne. Na mocy turecko-rosyjskiego traktatu, podpisanego 3 marca 1878 r. w San Stefano (dziś Yesilkóy pod Stambułem) powstać miała Wielka Bułgaria, sięgająca na południu Morza Egejskiego, na zachodzie zaś Jeziora Ochrydzkiego. Choć nowo utworzone państwo nominalnie pozostawało pod zwierzchnictwem Porty, faktycznie stawało się protektoratem Rosji. Szczęśliwie dla Porty, układ w San Stefano okazał się nie do zaakceptowania dla pozostałych mocarstw europejskich, obawiających się zbytniego wzmocnienia Rosji. Najsilniej zareagowała Wielka Brytania, kierując swą flotę w kierunku cieśnin tureckich z niedwuznacznym zamiarem odparcia Rosjan. Znajdująca się na krawędzi wojny Europa z ulgą przywitała inicjatywę zwołania kongresu w Berlinie, podjętą przez Bismarcka. Odgrywając rolę mediatora, niemiecki kanclerz chciał jednocześnie podkreślić międzynarodową pozycję Rzeszy. Podpisany 13 lipca 1878 r. traktat berliński znacznie łagodził warunki pokoju w San Stefano. Wprawdzie na wschodzie Rosja utrzy- l 24 \ fttótemir ™ r-/-' ^^,s> >\ ^ °Konya xs a* ^ ^7Ao_i * # \ ' f— Kreta a tS^, Imperium Osmańskie Terytoria utracone w latach 1878-1881 Terytoria wciąż pozostające pod nominalnym zwierzchnictwem sułtańskim Rumelia Wschodnia, w 1885 r. połączona z Bułgarią BiH - Bośnia i Hercegowina S - Serbia Cz - Czarnogóra R - Rumelia Wschodnia Imperium Osmańskie po traktacie berlińskim 1878 r. mała przyznane jej już uprzednio okręgi Karsu, Ardahanu i Batumu (dziś Batumi), ale na Bałkanach nowy traktat położył kres idei Wielkiej Bułgarii. Powstało jedynie Księstwo Bułgarii ze stolicą w Sofii, obejmujące ziemie od Dunaju po pasmo Bałkanu i wciąż nominalnie zależne od Turcji. Słowianie w Rumelii Wschodniej musieli zadowolić się autonomią i rezydującym w Płowdiwie chrześcijańskim gubernatorem. Nie zapomniano o Rumunii, Czarnogórze i Serbii, biorących udział w wojnie po stronie Rosji. Oprócz uznania ich pełnej suwerenności, ta pierwsza uzyskała Dobrudzę z portem w Konstancy, druga dostęp do Adriatyku, trzecia zaś - okręg Niszu. Potwierdzono wreszcie prawo Austro-Węgier do okupacji Bośni i Hercegowiny, przy zachowaniu w tych prowincjach nominalnej zwierzchności sułtana. Jeszcze przez kilka lat rozpętana w San Steiano lawina porywała kolejne osmańskie prowincje. Już przed rozpoczęciem kongresu berlińskiego Wielka Brytania wystawiła Porcie rachunek za pomoc przeciw Rosji, żądając zgody na brytyjską okupację Cypru. Ośmielona tym Francja zajęła w 1881 r. Tunezję, dodając tę osmańską prowincję do zdobytej pół wieku wcześniej Algierii. W tymże samym roku Grecja przyłączyła Te-salię. W1882 r. Anglicy stłumili w Egipcie powstanie Arabiego paszy, nie maskując już niczym swej militarnej obecności nad Nilem. Stąd też poprowadzą oni później - znaną w dość krzywym zwierciadle czytelnikom Sienkiewicza - dalszą ekspansję w kierunku Sudanu. Trzeba jednak zaznaczyć, że aż do wybuchu I wojny światowej Wielka Brytania uznawała oficjalnie Egipt i Cypr za prowincje sułtańskie. Ostatnim wreszcie ciosem było przyłączenie w 1885 r. Rumelii Wschodniej do Bułgarii. Mimo dotkliwych strat terytorialnych Imperium Osmańskie zachowało jednak jeszcze znaczne obszary w Europie, obejmujące Albanię, Epir, Macedonię i Trację. Po nieszczęsnym traktacie w San Steiano pozostał tylko pomnik, który Rosjanie wystawili sobie na tureckiej ziemi. Pomnik ten uroczyście wysadzono w powietrze w listopadzie 1914 r., gdy Turcja znów znalazła się w wojnie z Rosją. Uroczystość, sfilmowana na 150-metrowej taśmie, stała się okazją do powstania pierwszego filmu dokumentalnego nakręconego przez tureckiego reżysera3. 3 Reżyserem tym był Fuat U/kihay. Już trzy lata wcześniej dwaj Grecy — bracia Manaki - sfilmowali wizytę sułtana Mehmeda V w Monastyrze (dziś Bitola). Krwawy despota czy samotny reformator? Rządy sułtana Abdulhamida II Wojna rosyjsko-turecka lat 1877-1878 jeszcze bardziej pogłębiła kryzys finansowy, który bezpośrednio przyczynił się do jej wybuchu. Choć i po tureckiej stronie nie brakowało bogacących się na dostawach dla armii „panów Wokulskich", generalny stan finansów państwa był opłakany. W 1881 r. rząd osmański, idąc w ślady Egiptu, ogłosił niewypłacalność. Powstały w rezultacie Zarząd Długu Publicznego, złożony z przedstawicieli państw wierzycielskich, stał się widocznym znakiem upadku osmańskiej suwerenności. Zarząd przejął w poczet wierzytelności dochody z monopoli, a nawet pobór podatków, kontrolując jednocześnie udzielanie wszelkich pożyczek poprzez związany z nim Bank Ottomański. Innym bolesnym symbolem europejskiej dominacji były tzw. kapitulacje - przywileje wymuszane na rządzie sułtańskim przez przedstawicieli zachodnich mocarstw4. Na ich mocy personel dyplomatyczny i zwykłych obywateli obcych państw obejmowały przywileje celne i podatkowe, jak również całkowite wyjęcie spod osmańskiej jurysdykcji, nawet w sprawach kryminalnych. Z czasem kapitulacje obejmowały także coraz szersze kręgi tłumaczy i pracowników konsularnych, rekrutowanych spośród chrześcijańskich poddanych Porty- Greków, Ormian i libańskich maronitów. Niekiedy zaświadczenie o zatrudnieniu w zachodniej placówce można było po prostu kupić. W rezultacie coraz liczniejsza grupa, zwłaszcza wśród chrześcijań- 4 Wbrew pozorom termin ten nie pochodzi od słowa kapitulacja, a od włoskiego capitolo oznaczającego paragraf w umowie. 27 skich kupców i przedsiębiorców, znajdowała się w uprzywilejowanej sytuacji względem innych poddanych sułtańskich. Prowadziło to z jednej strony do osłabienia lojalności chrześcijańskich mniejszości względem Porty, z drugiej zaś do narastania zawiści ich muzułmańskich sąsiadów. Do pogłębiania zawiści i podziałów przyczyniała się też niekiedy działalność europejskich i amerykańskich misjonarzy, aktywnych wśród chrześcijańskich poddanych Porty. W 1863 r. powstał w Stambule słynny Robert College, pierwsza amerykańska uczelnia wyższa założona poza terytorium Stanów Zjednoczonych. Wśród studentów tej znakomitej placówki edukacyjnej, w większości Ormian, Sułtan AbdiUhamid II jeszcze w przeddzień wybuchu I wojny światowej zaledwie 14 proc. stanowili Turcy. Choć panowanie Abdulhamida E doczekało się dziesiątków przekazów pamiętnikarskich, artykułów i opracowań, postać ta pozostaje do dziś jedną z najbardziej zagadkowych w historii końca XIX w. 28 Czarną legendę sułtana zapoczątkowała ponura śmierć Midhata paszy, a ugruntowały relacje o rzeziach Ormian. Legendą tą posługiwano się zresztą jeszcze wiele lat po upadku Abdulhamida. Tak na przykład w 1935 r. niemiecki reżyser emigracyjny Karl Grune nakręcił w Anglii głośny film Abdul the Damned, w którym atmosfera nasyconego szpiclami Stambułu nieodparcie nasuwać musiała na myśl codzienną rzeczywistość III Rzeszy. Nie ulega wątpliwości, że znaczny wpływ na politykę Abdulhamida wywarły traumatyczne doświadczenia pierwszych lat u władzy. Na lata te przypadły kolejno: detronizacja i zagadkowa śmierć poprzednika, bunt chrześcijańskich poddanych i wreszcie całkowite fiasko pozyskania przychylności Zachodu na drodze reform konstytucyjnych. Gdy 19 marca 1877 r. zebrał się na swej pierwszej sesji osmański parlament, było już jasne, że ogłoszenie konstytucji nie zapobieże europejskiej interwencji. W dodatku, jak można się było spodziewać, większość posłów nie miała żadnego doświadczenia pracy w instytucjach legislacyjnych, a lekka nawet krytyka rządu w parlamencie budziła rosnącą irytację młodego monarchy. Gdy w grudniu 1877 r. posłowie przybyli do stolicy na sesję jesienną, wojna była przegrana. 14 lutego 1878 r. Abdulhamid rozwiązał parlament, by nie zwołać go przez następne trzydzieści lat. Jeszcze wcześniej zdymisjonowany został Midhat pasza, wysłany w przymusową podróż do Europy. Po powrocie był on sądzony za domniemany udział w zamordowaniu sułtana Abdiilaziza. Zesłany do arabskiej oazy Taif, został tam zamordowany z rozkazu sułtana w roku 1884. Wkrótce zesłania dotknęły też wielu innych działaczy młodoosmańskich, jak na przykład Namika Kemala, zmarłego w 1888 r. na wyspie Lesbos. Faktyczne centrum władzy przeniosło się z urzędu wielkiego wezyra - Porty - do pałacu sułtańskiego Yddiz, ukrytego przed oczami gawiedzi w rozległym parku o tej samej nazwie. Sam wybór charakteru i miejsca nowej siedziby, kontrastujących z barokowym przepychem nadbosforskich rezydencji poprzednika, oznaczał powrót do osmańskiej tradycji, w której otaczany niemal boską czcią władca był niedostępny dla zwykłych śmiertelników. Nawet cotygodniowa uroczysta audiencja - selamlik - odbywana przy okazji piątkowego nabo- 29 żeństwa, stanowiła dla nowego sułtana nieznośny obowiązek, złagodzony jedynie budową nowego meczetu u samych bram pałacu. Obawiając się stale zamachu na swe życie, Abdiilhamid zrezygnował z wizytacji prowincji i uczestnictwa w manewrach wojskowych, na których łatwiej dosięgnąć go mogła zabłąkana kula. Rozbudowana za Abdiilaziza osmańska flota wojenna rdzewiała za jego następcy w zatoce Złotego Rogu, gdyż obawiał się on, że wyjście okrętów na wody Bosforu może dać sygnał do buntu. Na usprawiedliwienie obaw monarchy trzeba jednak dodać, iż spośród jego sześciu poprzedników zasiadających na tronie sułtańskim w XIX w. aż czterech zostało Jeden z pawilonów pałacu Yildiz - tu z dala od oczu gawiedzi sprawował rządy sułtan Abdulhamid II siłą zdetronizowanych, a trzech przypłaciło detronizację gwałtowną śmiercią (nawet jeśli w przypadku Abdiilaziza było to tylko samobójstwo). Najważniejszym po sułtanie dostojnikiem w państwie stał się marszałek dworu (mabeyn mu§iri), który to urząd aż do swej śmierci w 1897 r. piastował bohater spod Plewny, konserwatywnie i autorytar-nie nastawiony Gazf Osman pasza. Biurokracja pałacowa osiągnęła horrendalną liczbę 12 tys. urzędników, a do obrony pałacu wyznaczono 15 tys. wojska. Obawa Abdulhamida przed detronizacją, często 5 Wywodzący się jeszcze ze średniowiecza honorowy tytuł muzułmańskiego wojownika za wiarę, nadany Osmanowi paszy za zasługi w wojnie przeciw Rosji. 30 granicząca z paranoją, doprowadziła do rozbudowy tajnej policji -hafiye - której agenci penetrowali bazary i kawiarnie, donosząc o wszelkich podejrzanych rozmowach i zgromadzeniach. Do humorystycznych niekiedy efektów dochodziło przy okazjach interwencji cenzury, której zadaniem było m.in. niedopuszczanie jakichkolwiek informacji o zamachach na głowy państw. Gdy w 1898 r. włoski anarchista zamordował austriacką cesarzową Elżbietę, w prasie osmańskiej ukazało się zawiadomienie o jej śmierci na zapalenie płuc, zamordowany zaś w 1901 r. przez anarchistę Leona Czołgosza prezydent USA Wil-liam McKinley miał rzekomo umrzeć na... czyraki! Do budowy czarnej legendy Abdulhamida najbardziej przyczyniła się na Zachodzie kwestia rzezi Ormian, będąca przygrywką do znacznie koszmarniejszych wydarzeń z okresu I wojny światowej. Kwestia ta, jak zresztą wiele innych, wciąż wymyka się próbom uczciwego i rzetelnego wyjaśnienia. Bez wątpienia idea młodoosmańska legła pod gruzami bałkańskiego powstania chłopskiego 1875-1876 i wojny lat 1877-1878, gdy wkroczeniu wojsk rosyjskich do Bułgarii towarzyszył powszechny entuzjazm miejscowej ludności chrześcijańskiej. W następstwie czystek etnicznych i nacisków administracyjnych nowych władz Bułgarię opuściło wówczas ponad pół miliona muzułmanów. Przez cały wiek XIX napływali też do Turcji muzułmańscy uchodźcy z Serbii, Grecji i Rosji, jak choćby pozbawiani swych ziem Tatarzy krymscy czy toczący nierówną walkę górale kaukascy - Czeczeni, Czerkiesi i inni. W rezultacie jednoczesnej utraty prowincji o przewadze ludności chrześcijańskiej i napływu muzułmańskich uchodźców Imperium Osmańskie stawało się bardziej jednolite pod względem religijnym. Według oficjalnego spisu z lat 1895-1896 ziemie imperium zamieszkiwało 19 mln mieszkańców, w tym 14 mln - czyli aż 73 proc. -muzułmanów, 2,5 mln wyznawców religii greckiej, ponad l mln Ormian i około 250 tys. Żydów. Przyjęte kryterium wyznaniowe sprawiło, że w dominującej kategorii ludności muzułmańskiej mieścili się obok Turków Arabowie, Kurdowie, Albańczycy i pomniejsze grupy etniczne, wśród „Greków" zaś niemałą grupę stanowili prawosławni Słowianie i Albańczycy. Z kolei religijna kategoria „Ormian" nie obej- 31 mowała coraz liczniejszej - także w wyniku działalności szkół misyjnych - kategorii Ormian katolików i protestantów. Nawet jeśli przyjmiemy, że w cytowanym spisie udział niemuzuł-manów został nieco zaniżony, niewątpliwa zmiana proporcji na korzyść ludności muzułmańskiej pozwala lepiej zrozumieć coraz większą rolę religii w wewnętrznej i zagranicznej polityce osmańskiej na przełomie stuleci. Odpowiadało to bez wątpienia osobistym przekonaniom Abdulhamida, rzetelnie wykształconego w zakresie nauki islamu, choć nie gardzącego także nauką i techniką zachodnią. Intensywna propaganda religijna nastawiona była na zgrupowanie wokół sułtańskiego tronu działaczy arabskich, kurdyjskich i albańskich, których z Turkami łączyło poczucie zagrożenia religii i tradycyjnych wartości ze strony Zachodu. Panislamizm stawał się jednocześnie potencjalnie groźną bronią ofensywną przeciwko europejskim mocarstwom, panującym na obszarach zamieszkanych przez muzułmanów. Wezwanie do wojny z niewiernymi ogłoszone przez sułtana-kalifa mogło wszak wywołać rozruchy w rosyjskiej Azji Środkowej, francuskiej Algierii czy w kontrolowanych przez Anglię Indiach i Egipcie. Skupienie muzułmańskich poddanych Porty pod religijnym sztandarem utrudniało jednak ułożenie stosunków z pozostałymi w granicach imperium chrześcijanami. Spośród nich największe znaczenie miały społeczności grecka i ormiańska, żyjące zarówno w zwartym osadnictwie, jak i w diasporach w licznych miastach imperium. W1896 r. wybuchło na Krecie powstanie, rychło poparte przez Grecję, domagającą się przyłączenia wyspy. W odpowiedzi w kwietniu 1897 r. Turcja wypowiedziała Grecji wojnę. W ciągu niespełna trzydziestu dni grecka armia w Tesalii została rozbita, odsłaniając Turkom drogę do Aten. Grecję uratowała interwencja mocarstw. Musiała wprawdzie zapłacić wojenną kontrybucję, lecz w zamian za to Kreta uzyskała greckiego gubernatora i autonomię w ramach Imperium Osmańskiego. Znacznie bardziej krwawy obrót przybrały wydarzenia związane z rozwojem ormiańskiego ruchu narodowego. Ormianie zamieszkiwali zwarcie całą niemal wschodnią Anatolię, z najgęstszymi skupiskami w Cylicji oraz między miastami Erzurum, Wan i Kars. Zgodnie 32 z szacunkami historyków nawet tam nie stanowili jednak większości bezwzględnej, będąc za to najliczniejszą grupą etniczną przed Turkami i Kurdami. Już podczas wojny lat 1877-1878 ormiański patriarcha Konstantynopola zwrócił się do wojskowych władz rosyjskich o pomoc w uzyskaniu autonomii dla Ormian, udając się nawet w tej sprawie na kongres berliński. Uzyskał jedynie pisemne zobowiązanie Porty do wprowadzenia reform we wschodnich prowincjach. Również na mocy traktatu berlińskiego prowincja Karsu, obejmująca część ziem historycznej Armenii, włączona została do Rosji. W 1887 r. przebywający na Zachodzie studenci ormiańscy powołali do życia w Genewie partię Henczak (poi. Dzwon). Trzy lata później powstał w zakaukaskim Tyflisie (dziś Tbilisi) Rewolucyjny Związek Ormiański (Dasznakcutiun) . Obie partie, których programy tylko nieznacznie różniły się od siebie, stawiały sobie za cel budowę niepodległej i socjalistycznej Armenii, przy współpracy z rewolucjonistami rosyjskimi. Wkrótce też obie przystąpiły do serii ataków terrorystycznych. Ich celem było sprowokowanie władz osmańskich do brutalnej reakcji, której rezultatem byłoby masowe powstanie Ormian i interwencja mocarstw na rzecz niepodległości kraju. « W odpowiedzi władze sułtańskie przystąpiły do tworzenia złożo-nych głównie z Kurdów paramilitarnych jednostek konnych, wzoro-*» wanych na rosyjskich formacjach kozackich. Celem tych oddziałów, nazwanych Hamidiye, miała być pacyfikacja niespokojnych rejonów. Stosunki między przeważnie rolniczą ludnością ormiańską a prowadzącymi pasterski tryb życia Kurdami nigdy nie były sielankowe, a Kurdowie nieraz schodzili z gór, by łupić ormiańskie wioski i porywać kobiety. Teraz jednak wzajemna nienawiść osiągnęła nieznaną wcześniej intensywność. Na zaostrzenie stosunków etnicznych dodatkowo wpłynęło osadzanie we wschodniej Anatolii muzułmańskich uciekinierów z Bułgarii i Kaukazu, pamiętających krzywdy i upokorzenia doznane z rąk chrześcijan. W 1894 r. wspomagane przez okolicznych Kurdów oddziały Hamidiye dokonały masakry Ormian w ponad dwudziestu wsiach okręgu Sasun. Wiadomości o rzezi przedostały się na Zachód, wywołując masowe protesty opinii publicznej. Zachęceni reakcją Zachodu / 33 działacze ormiańscy przenieśli wówczas działalność terrorystyczną do wielkich miast w zachodniej części kraju. W sierpniu 1896 r. doszło do głośnego ataku na stambulską siedzibę Banku Ottomańskiego. Ormiańscy terroryści umieścili w banku materiały wybuchowe i wzięli zakładników, żądając wprowadzenia we wschodnich prowincjach podobnej autonomii, o jaką ubiegali się kreteńscy Grecy. Po strzelaninie i długich pertraktacjach zamachowcom zezwolono na opuszczenie kraju na jachcie dyrektora banku. Rozwścieczony tłum wziął wtedy rewanż na ormiańskiej ludności stolicy, mordując kilka tysięcy Ormian przy całkowitej bierności wojska i policji. Masakrę zakończyła dopiero ostra interwencja ambasadorów Anglii i Rosji. Wprawdzie w następnych latach sytuacja we wschodnich prowincjach uspokoiła się, ale opinia krwawego rzeźnika bezpowrotnie już przylgnęła do Abdulhamida. Późniejszy francuski premier Georges Clemenceau miał się o nim wyrazić jako o „potworze z pałacu Yildiż", a w londyńskiej prasie co i raz ukazywały się karykatury unurzanego we krwi sułtana, stojącego na górze trupów. Jeśli zastanawiać się już nad wspomnianym wcześniej, niewątpliwie anachronicznym i mało usprawiedliwionym porównaniem Abdulhamida do Hitlera, istnieje jeden element podobieństwa znacznie bardziej frapujący niż rozprawa z przeciwnikami politycznymi czy masowe mordy. Przy, łagodnie mówiąc, dużym sceptycyzmie dla instytucji demokratycznych i idei społecznego postępu, obaj ci przywódcy okazywali entuzjazm i intuicyjne wprost zrozumienie dla znaczenia postępu technicznego, nie obawiając się wdrażania śmiałych planów modernizacyjnych. Rolę autostrad Hitlera odegrały w czasach Abdulhamida telegraf i koleje. Przez cały okres panowania Abdulhamida wydłużała się i zagęszczała sieć linii telegraficznych oraz działającej od 1863 r. poczty osmańskiej. Z dużym przyspieszeniem ruszyła budowa i modernizacja dróg bitych, choć trzeba przyznać, że aż do lat pięćdziesiątych naszego stulecia wiele wsi anatolijskich pozostawało praktycznie odciętych od świata. Największe jednak znaczenie gospodarcze, strategiczne i polityczne miała budowa kolei, do której niezbędne było z uwagi na wysokie koszty przyciągniecie kapitału zagranicznego. 34 W 1888 r. uruchomiono słynny Orient Express, łączący Stambuł przez Sofię i Belgrad z Wiedniem i Paryżem. W tym samym roku rząd sułtański podpisał z niemieckim Deutsche Bank umowę na przedłużenie istniejącej już od 1873 r. linii kolejowej Haydarpa§a-Izmit do Ankary. W rezultacie w 1893 r. Stambuł uzyskał połączenie kolejowe z Ankarą. Jednocześnie ruszyła budowa słynnej kolei bagdadzkiej, realizowana przy udziale niemieckiego kapitału na podstawie koncesji nadanych w latach 1893 i 1903. Projekt przewidywał powstanie linii kolejowej o długości około 3 tys. kilometrów, łączącej azjatycki brzeg Bosforu przez Esłd§ehir, Konyę i Aleppo z Bagdadem i Basrą nad Świeżo wybudowany tunel na linii kolejowej Stambuł (Haydarpa§a) - Ankara, 1891 Zatoką Perską. Umowa z Niemcami potraktowana została jako policzek przez Francję, której kompanie dominowały dotąd w większości inwestycji zagranicznych w Anatolii. Również Wielka Brytania z niepokojem obserwowała ekspansję niemieckiego kapitału w kierunku Zatoki Perskiej, zagrażającą jej tradycyjnym interesom w Indiach i na Bliskim Wschodzie. W następnych latach udział kapitału niemieckiego w zagranicznych inwestycjach na terenie imperium wzrósł z l do ponad 25 proc., przy jednoczesnym spadku udziału kapitału brytyjskiego z 50 do 20 proc. Miejsce największego zagranicznego 35 inwestora zajęły jednak nie Niemcy, ale Francja, której udział wzrósł z 30 do 50 proc. Dyskusja wokół koncesji na budowę kolei bagdadzkiej ujawniła narastanie konfliktu na scenie europejskiej, związanego z pojawieniem się nowego potężnego mocarstwa - wilhelmińskich Niemiec. Nie mając - w odróżnieniu od Rosji i Austro-Węgier - wspólnej granicy z Imperium Osmańskim ani też - w odróżnieniu od Francji i Wielkiej Brytanii - posiadłości na Bliskim Wschodzie, Niemcy już na kongresie berlińskim odgrywać mogły rolę bezinteresownego sojusznika, pragnącego bronić Turcję przed zachłannością sąsiadów. Abdiil-hamid podjął ofertę rozwijając demonstracyjnie przyjazne stosunki z II Rzeszą. Unaoczniła to wizyta Wilhelma H w Stambule, upamiętniona budową fontanny na stambulskim hipodromie, oraz iście królewskie podarunki Abdulhamida, który - zamiast prowincjami - obdarzał swego cesarskiego przyjaciela takimi zabytkami jak Ołtarz Per-gameński czy babilońska brama Isztar, do dziś zdobiącymi berlińskie muzea. Również kolejna inwestycja kolejowa, podjęta za panowania Abdulhamida, służyła szerszym celom politycznym, tym razem nastawionym głównie na politykę wewnętrzną. Jako przywódca wszystkich muzułmanów - kalif- sułtan postanowił zadbać o ułatwienie wiernym pielgrzymki do Mekki, budując w latach 1901-1908 linię kolejową z Damaszku do Medyny, biegnącą przez pustynie Jordanii i Hidżazu. Nietrudno było zauważyć, że wobec coraz wyrażniejszej obecności brytyjskiej w Egipcie ł Sudanie linia ta mogła również spełniać ważną rolę strategiczną, zaopatrując osmańskie garnizony w Arabii i Jemenie i podtrzymując lojalność ludności arabskiej. Podczas I wojny światowej linie kolejowe wybudowane w czasach Abdulhamida odegrać miały ogromną rolę, przyczyniając się do przedłużenia osmańskiego oporu wobec Ententy. Okupacja Serbii przez Państwa Centralne w 1915 r. umożliwiła stałe zaopatrzenie militarne płynące z Rzeszy do Konstantynopola wzdłuż linii Orient Expressu. Kolej bagdadzka, sięgająca w 1914 r. jedynie położonego na wschód od Aleppo Tell el-Abjad (tur. Akcakale), z dwoma nie ukończonymi odcinkami w górach Taurusu i Amanusu, została już podczas wojny 36 załatana i przedłużona do Nusaybin, umożliwiając skuteczną obronę północnej Syrii i północnego Iraku przed brytyjskimi ofensywami znad Nilu i Zatoki Perskiej. Wreszcie, strategicznej użyteczności kolei hidżaskiej najlepiej dowiódł fakt, że mimo klęsk na wszystkich frontach osmańskie garnizony w Medynie i w Jemenie utrzymały się aż do chwili zakończenia działań wojennych jesienią 1918 r. Z innych dziedzin gospodarki, rozwijających się za panowania Abdiilhamida, wspomnieć warto rosnące wydobycie węgla w zagłębiu Zonguldaku nad Morzem Czarnym oraz miedzi w rejonie Izmiru. W samym Stambule rozbudowano system wodociągów i kanalizacji, zakładano sieć elektryczną i gazową, uruchomiono pierwszy konny tramwaj. Gwałtowną modernizację przeżywały śródziemnomorskie porty w Salonikach, Izmirze i Bejrucie. Znacznej poprawie uległ też stan finansów państwa. Z nakreślonego obrazu widać, że u progu dwudziestego wieku Imperium Osmańskie bynajmniej nie znajdowało się na dnie gospodarczego zastoju. Potencjalnie groźny, lecz niezbędny udział obcego kapitału w lokalnych inwestycjach równoważony był przez świadomą politykę Porty, rozgrywającej wewnątrzeuropejskie konflikty w celu niedopuszczenia do nadmiernego uzależnienia gospodarczego od jednego tylko zachodniego partnera. Najlepiej ilustruje to polityka wobec Niemiec i Francji, gdzie popierając wzrost inwestycji niemieckich zadbano o to, by nie zniechęcić kapitału francuskiego przed pozostaniem na osmańskim rynku. Nieufność, stanowiąca chyba najsilniejszy rys polityki Abdulha-mida wobec zachodnich mocarstw, z nie mniejszą siłą uwidoczniała się w jego stosunku do własnych poddanych, nie tylko chrześcijańskich, lecz również, i to przede wszystkim, w stosunku do coraz liczniejszej tureckiej warstwy wykształconej. Próba wprowadzania reform bez udziału i niejako ponad społeczeństwem doprowadziła do rosnącej alienacji elit, co miało głęboko zaważyć nie tylko na fiasku polityki Abdulhamida, lecz i być może na przyszłych losach samej instytucji sułtanatu. Ruch młodoturecki i rewolucja 1908 roku Dzisiejsi badacze są z reguły zgodni, iż współczesne pojecie narodu pojawiło się w krajach islamskich, w tym także w Turcji, później niż w Europie. Samo słowo millet, oznaczające we współczesnym języku tureckim „naród", zostało po raz pierwszy użyte w tym znaczeniu przez wspomnianego już młodoosmańskiego redaktora i publicystę, Ibrahima Sinasiego. Wcześniej słowo to oznaczało raczej wspólnotę wyznaniową niż etniczną. Nie jest więc przypadkiem, że w XIX stuleciu Turkami jako narodem zainteresowali się wpierw przybysze z Europy, a dopiero potem sami Turcy. W 1869 r. wspomniany już polski imigrant, Konstanty Borzęcki, opublikował pod imieniem Mustafy Celaleddina pracę Les Turcs anciens et modernes, sławiąc tradycje ludów tureckich i podkreślając ich rolę w historii powszechnej. Dużą rolę w budzeniu świadomości narodowej wśród inteligencji osmańskiej odegrali też węgierski orientalista, Arminius Yambery, i francuski historyk ludów Azji, Leon Cahun. Trzeba tu podkreślić, że większość mówiących na co dzień językiem tureckim poddanych sułtańskich uważała się w owym okresie po prostu za członków obejmującej również inne ludy wspólnoty muzułmańskiej. Wśród warstwy oświeconej wytworzyło się natomiast poczucie przynależności do elitarnej grupy „Osmanów". Właśnie „osmańskość" miała w oczach działaczy młodoosmańskich stać się zaczynem budowy powszechnej świadomości narodowej wśród poddanych ludów imperium. Rozpowszechnione na Zachodzie słowo „Turek" w samej Turcji miało znaczenie pejoratywne, oznaczając człowieka bez obycia ł wy- 38 kształcenia, „kmiotka", „gbura" czy nawet „chama"6. W tym kontekście wprost rewolucyjnie zabrzmiały słowa wiersza poety Mehmeda Emłna, opublikowanego w 1897 r. w Salonikach: Ben Turkiim, cinsim, dinim uludur (Jam Turek, wielka jest ma wiara i ród mój!) Hasło to stało się wkrótce buntowniczym symbolem rodzącej się tureckiej świadomości narodowej. Przetworzone wiele lat później przez Atatiirka, jako ne mutlu Turktim diyene C jakie to szczęście móc powiedzieć: jestem Turkiem"), po dziś dzień zdobi ono wiele tureckich l szkół i miejsc publicznych. i Szczególna rola w budzeniu tureckiego nacjonalizmu przypadła tatarskim imigrantom z Rosji, chroniącym się w Imperium Osmań skim przed rusyfikacyjną polityką „nocy apuchtinowskiej". W wyniku prześladowań doby Aleksandra III wcześniej uświadamiali oni sobie swą „tureckość" niż nie krępowani w wyborze języka i religii tureccy poddani sułtana. Najwybitniejszym z przybyszy okazać się miał Jusuf Akczurin, który w Turcji przyjął nazwisko Akcura. Urodzony w nad- wołżańskim Symbirsku zaledwie sześć lat po swym słynnym ziomku, Włodzimierzu Uljanowie (Leninie), dzięki charakterystycznej koziej bródce koloru blond z powodzeniem uchodzić mógł za rosyjskiego rewolucjonistę. Po przybyciu nad Bosfor od razu zaangażował się w działalność konspiracyjną wśród studentów szkoły medycyny woj skowej. Aresztowany i zesłany do Trypolitanii (dziś Libia), zdołał przez i Tunis zbiec do Francji, by rozpocząć studia w Paryżu. Tam właśnie od wielu już lat dawny przyjaciel Namika Kemala wydawał pismo „La JeuneTurąuie" („MłodaTurcja"), nawiązujące do nazwy organizacji młodoosmańskiej sprzed trzydziestu lat. W połowie lat dziewięćdziesiątych stara i nowa emigracja utworzyła organizację nazwaną Ittihad ve Terakki Cemiyeti (Komitet Jedności i Postępu). Z czasem do spiskowców przylgnęła nazwa Geng Turkler lub (od franc. jeunś) Jon Turkler - młodoturcy. '' Warto tu zwrócić uwagę, że również słowa „gbur" i „cham" oznaczały początkowo po prostu chłopów, 7. czasem nabierając coraz bardziej pejoratywnego znaczenia. 39 W 1902 r. odbył się w Paryżu zjazd przeciwników reżimu Abdul-hamida, w którym obok młodoturków wzięli udział działacze greccy i ormiańscy. Kongres unaocznił rosnące sprzeczności interesów. Podczas gdy działacze młodotureccy wciąż wierzyli w możliwość ratunku imperium poprzez program radykalnych reform, większość Greków i Ormian nie widziała już dla siebie miejsca w takiej strukturze. Konflikt narastał też w łonie samych młodoturków. Część, nazwana później liberalnymi federalistami, zmierzała do jak najdalszej decentralizacji imperium i przeobrażenia go w federację wolnych i równych ludów, nie odrzucając też myśli o wezwaniu interwencji mocarstw w celu obalenia tyrańskiej władzy sułtana. Druga grupa kategorycznie sprzeciwiała się obcej interwencji i decentralizacji, widząc w elemencie turecko-muzułmańskim czynnik spajający, na którym oprzeć się będzie można w dziele reformy imperium. Sam Jusuf Akczurin, zniechęcony sporami, wrócił do Rosji, by ponownie pojawić się w Turcji dopiero po rewolucji 1908 r. Rozwiną) on jednak aktywną działalność publicystyczną, wysyłając liczne artykuły do ukazujących się w Paryżu i Kairze czasopism opozycyjnych, przemycanych w granice imperium. W1904 r. ukazał się jego przełomowy manifest Ug tarz-i siyaset C,Trzy rodzaje polityki"), w którym odrzucając zarówno program młodoosmański, jak i panislamizm wezwał do zjednoczenia wszystkich ludów tureckich. Manifest ten stał się wkrótce sztandarowym tekstem panturkizmu. Najwybitniejszym przedstawicielem nowego kierunku i faktycznym ojcem tureckiego nacjonalizmu miał się jednak stać rówieśnik Akczurina Ziya Gókalp, nazwany przez współczesnego tureckiego badacza jedynym znaczącym teoretykiem społecznym, jakiego wydała Turcja w obecnym stuleciu"7. Urodzony w Diyarbakirze i nie ukrywający swego kurdyjskiego pochodzenia, Gókalp został „Turkiem z wyboru", by poświęcić idei „tureckości" resztę życia. Zaangażowany w działalność konspiracyjną podczas studiów weterynarii w Stambule, został aresztowany i zesłany do swego miejsca urodzenia, gdzie przymusowo przebywał aż do rewolucji 1908 r. Z konieczności został wiec 7 Taha Parła, The Social andPolitical Thought ofZiya Gókalp 1876 1924, Leiden 1985, s. 1. samoukiem, ucząc się francuskiego i studiując pisma wybitnego francuskiego socjologa, Emila Durkheima. Dopiero po rewolucji przeniósł się do Salonik, gdzie rozpoczął działalność publicystyczną w czasopiśmie „Genc Kalemler" („Młode Pióra"), obejmując też z czasem redakcję stambulskiego periodyku „Tiirk Yurdu" („Turecka Ojczyzna"). Postulując oczyszczenie języka tureckiego z niezrozumiałych dla prostego ludu arabskich i perskich naleciałości, Gókalp stopniowo obejmował postulatami „turkizacji" także estetykę, prawo, etykę i ekonomię. Swój pełen program sformułował dopiero w wydanej tuż przed śmiercią pracy Tiirkeuluk Esoslań („Zasady Turkizmu"). Co znamienne, Gókalp nie odrzucał wprost ani islamu, ani zdobyczy zachodniej cywilizacji, zalecając jednak, by czerpać z nich tylko te elementy, które odpowiadają duchowi tureckiej kultury. W latach 1904-1905 nastąpiły wydarzenia, które wkrótce okazały się katalizatorem przyspieszającym koniec autorytarnych rządów sułtana Abdulhamida. W rządzonej w podobny sposób Rosji doszło do rewolucji, która zatrzęsła skostniałym systemem, zmuszając cara do ustępstw i zwołania dumy. Kilka miesięcy wcześniej zmodernizowana armia i flota japońska pokazały całemu światu, że europejska dominacja w Azji nie musi trwać wiecznie. Miejsce zajmowane w późniejszych wydarzeniach przez działaczy wywodzących się z Salonik każe szczególnie blisko przyjrzeć się temu miastu, którego rola w omawianym okresie jest trudna do przecenienia. Na specyficzny klimat panujący w Salonikach złożyło się kilka przyczyn. Pierwszą z nich był portowy i kosmopolityczny charakter miasta, przez które przechodziła jedna siódma obrotów handlowych Imperium Osmańskiego. Wskutek intensywnych kontaktów ze światem zewnętrznym miejscowe społeczeństwo trudniej poddawało się kontroli ze strony policji i biurokracji sułtańskiej. Polskiego czytelnika nie trzeba zresztą chyba przekonywać, że atmosfera miast portowych korzystnie wpływa na rozwój tendencji wolnościowych i opozycyjnych. Drugim istotnym elementem był gwałtownie rozwijający się przemysł, ściągający do miasta różnojęzyczną rzeszę robotników, podatnych na rodzącą się „wywrotową" propagandę. Na początku XX w. 41 ukazywało się w Salonikach ponad 15 gazetek i bibuł w językach ladi-no8, greckim, tureckim, francuskim, bułgarskim i rumuńskim. Obok dominującej liczebnie grupy Żydów sefardyjskich, Grecy, Turcy i Bułgarzy odgrywali istotną rolę w tworzeniu się w mieście związków zawodowych i pierwszych kółek socjalistycznych. Pod kierownictwem wybitnego żydowskiego działacza socjalistycznego Abrahama Bena-royi doszło w Salonikach do unikalnej w skali imperium współpracy pomiędzy robotniczymi organizacjami poszczególnych grup narodowych. W 1909 r. grupa Benaroyi przyjęta została do II Międzynarodówki, a wydawana przez nią „Gazeta Robotnicza" ukazywała się aż w czterech językach jako „Amele gazetesi" (tur.), „Ephimeris tou ergatou" (gr.), „Rabotniczeski Westnik" (bułg.) i Jornal do labora-dor" (ladino). W tym samym roku zorganizowano wspólne obchody święta l Maja. Trzecim wreszcie czynnikiem było „kresowe" położenie Salonik, głównego miasta Macedonii, i tak zwanych „trzech wilajetów", obejmujących prowincje Kosowa, Monastyru (dziś Błtola) i Salonik. Rejon ten należał (i do dziś należy) do jednych z najbardziej przemieszanych pod względem etnicznym i religijnym w Europie, stając się synonimem „kotła bałkańskiego". Mieszkali tu muzułmańscy Turcy i Albańczycy, prawosławni Grecy i Słowianie oraz wędrowni Wołosi i - dominujący w Salonikach - Żydzi. Stosunkowo niewielką liczebnie, lecz istotną grupę stanowili Żydzi, którzy przyjęli islam w XVII w., zachowując jednak swe odrębne tradycje. Grupa ta, nazywana donme („nawróceni"), okazała się faktycznie jedyną społecznością imperium podatną na propagandę młodoosmańską i młodo-turecką. Z niej wywodził się jeden z czołowych działaczy młodoturec-kich, Mehmed Cavid. Szczególnie zawzięta walka toczyła się od schyłku XIX w. o dusze macedońskich Słowian, w większości nie posiadających jeszcze wówczas odrębnej świadomości narodowej. Jedynie niewielka ich część uważała się za Bułgarów lub Serbów. Opierając się na wspólnocie języka, najsilniejszą propagandę rozpętała Bułgaria, tworząc organi- * Język używany prze/ Żydów sefardyjskich, wywodzący się ze średniowiecznego hiszpańskiego. 42 zacje oświatowe, których celem było „uświadomienie" macedońskich Słowian o bułgarskiej przynależności narodowej. W ślad za tym poszły działania militarne, kierowane od 1893 r. przez powstałą w Sofii Macedońską Organizację Rewolucyjną (MRO). Od 1902 r. bojówki MRO rozpoczęły działalność militarną skierowaną nie tylko przeciwko osmańskim posterunkom wojsk i żandarmerii, lecz coraz częściej przeciwko cywilnej ludności muzułmańskiej, jak również przeciw ludności greckiej i serbskiej. Wkrótce paramilitarne jednostki bojowe zaczęli tworzyć także macedońscy Serbowie i Grecy. Będąca łakomym kąskiem osmańska prowincja budziła coraz większe apetyty sąsiednich państw. Podczas gdy dla Greków jej przyłączenie byłoby ważnym etapem na drodze odbudowy „Wielkiej Grecji" w antycznych granicach, dla Bułgarii i Serbii kontrola Macedonii oznaczała uzyskanie dostępu do Morza Egejskiego. W tej sytuacji coraz większego znaczenia nabierała stacjonująca w Salonikach III Armia, której zadaniem było zapewnienie spokoju i osmańskiej suwerenności w prowincji. Wobec nieustannego zagrożenia armia ta znajdowała się w ciągłej gotowości, a jej oficerowie należeli do najlepiej wykształconych ł wyszkolonych w imperium. Dużo szybciej odczytywali oni sygnały zagrożenia, słabiej i wolniej docierające do nadbosforskiej stolicy. Powstające na przełomie stuleci na obszarze całego imperium spiskowe organizacje młodych urzędników i oficerów napotkały na szczególnie podatny grunt w tej najbardziej zagrożonej i przez to upolitycznionej osmańskiej prowincji. W1907 r. powstała w Salonikach tajna organizacja Osmańskie Stowarzyszenie Wolności (OsmanliHiirriyet Cemiyeti), w której wiodącą rolę odgrywał zesłany tu za wcześniejszą działalność polityczną urzędnik sieci poczty i telegrafu, Mehmed Talat. Z czasem do organizacji wstępowali coraz liczniej młodzi oficerowie III Armii, a najcenniejszym nabytkiem okazał się urodzony w 1881 r., stacjonujący w Monastyrze mjr Enver. Nieco w cieniu pozostał na razie pochodzący z Salonik rówieśnik Envera, kpt. Mustafa Kemal. Wysłany karnie do Damaszku z powodu wcześniejszej działalności spiskowej, po przeniesieniu do Salonik w 1907 r. musiał on wstąpić do istniejącej już organizacji jako jej szeregowy członek. 43 W tym samym roku 1907 spiskowcy z Salonik nawiązali kontakt z działającym w Paryżu Komitetem Jedności i Postępu. Wynikiem było zjednoczenie obu ruchów pod tą właśnie nazwą i przeniesienie centrum konspiracji z Paryża do Salonik. W dniach 8-10 czerwca 1908 r. odbyło się w Rewlu (dziś Tallin) spotkanie między carem Mikołajem H a angielskim królem Edwardem VII. Przedmiotem rozmów obu monarchów było m.in. powstrzymanie dalszej ekspansji Austro-Węgier na Bałkanach. Sojusznicy zamierzali to osiągnąć przez wysłanie do Macedonii własnych kontyngentów wojskowych, co w oczywisty sposób podważało dalszą osmańską su- Stambuł świętuje przywrócenie konstytucji. Na portrecie widoczny jest Midhat pasza, twórca i „męczennik" konstytucji 1876 r., lato 1908 r. werenność w tej prowincji. Wiadomości o treści rozmów wkrótce przeniknęły do Salonik, zbiegając się z wszczętym tam właśnie śledztwem przeciwko spiskowcom. Nie czekając na wyniki śledztwa, 3 lipca 1908 r. mjr Ahmed Niyazi wyruszył z Monastyru w okoliczne góry, by skryć się tam przed aresztowaniami. Towarzyszyło mu kilkunastu zaprzysiężonych żołnierzy i ponad stu cywilnych ochotników. Wymarsz ten 44 stał się sygnałem do podjęcia zbrojnej walki z reżimem Abdiilhamida. Cztery dni później zastrzelony został w Monastyrze wysłany tam do . stłumienia buntu sułtański inspektor, a wkrótce wyruszyły w mace- I dońskie góry kolejne oddziały spiskowców. 20 lipca doszło do otwar tego powstania w Monastyrze, a fala rewolucji rozlała się po całej pro- s wincji, przyciągając nawet bułgarskie bojówki i albańskich górali. Wal- | ki z powstańcami odmówiły też oddziały pospiesznie ściągnięte z Izmiru - do stłumienia rewolucji. Jednocześnie spiskowcy zawiadomili telegra ficznie Stambuł, iż domagają się przywrócenia konstytucji z 1876 r. Stojąc w obliczu otwartej rebelii wewnętrznej i groźnej sytuacji międzynarodowej, Abdulhamid zdecydował się nagle na zmianę kierunku polityki o 180 stopni. Już 22 lipca doszło do zmiany na stanowisku wielkiego wezyra, a w nocy z 23 na 24 lipca przygotowany został dekret przywracający konstytucję, ogłoszony nazajutrz na obszarze całego imperium. W umiejętnie spreparowanym oświadczeniu sułtan oskarżył nieuczciwych doradców o mylne informowanie go przez poprzednie lata, iż społeczeństwo jakoby nie dojrzało jeszcze do korzystania z dobrodziejstw konstytucji, wprowadzonej wszak przez samego Abdiilhamida 32 lata wcześniej. Kilka dni później ogłoszono amnestię dla więźniów i zesłańców politycznych, rozwiązanie znienawidzonej tajnej policji i zniesienie obowiązku uzyskiwania zezwoleń na podróże zagraniczne. W ciągu trzech miesięcy miał też zostać zwołany drugi w historii osmański parlament. Proklamacjom tym towarzyszył powszechny wybuch entuzjazmu, przejawiający się w manifestacjach solidarności odbywanych w wielu miastach imperium, a nawet objawów fraternizacji między muzułmanami, chrześcijanami i żydami. Wkrótce okazało się jednak, że mimo uzyskanej aureoli „bohaterów wolności" (hurriyet kahramanlari) przywódcy Komitetu Jedności i Postępu, zaskoczeni szybkością i łatwością zmian, nie byli przygotowani ani programowo, ani kadrowo do objęcia władzy. Przypominało to nieco zagubienie polskich podchorążych po pamiętnej nocy listopadowej. Członkowie Komitetu zdawali sobie sprawę, że ich faktyczne wpływy ograniczały się do Macedonii i kilku ważniejszych miast imperium, a ogromna większość społeczeństwa osmańskiego wciąż przywiązana 45 była do sultana-kalifa i cieszących się powagą wieku i urzędu konserwatywnych paszów i ulemów. Władzy nie zamierzał bynajmniej oddać pozostawiony na tronie sułtan Abdulhamid. Już w sierpniu doszło do konfliktu o prawo mianowania ministra wojny, przysługujące na mocy konstytucji z 1876 r. wyłącznie sułtanowi. Komitet zdołał przeforsować popieraną przez siebie kandydaturę, doprowadzając w dodatku do kolejnej zmiany na stanowisku wielkiego wezyra. Miejsce konserwatywnie nastawionego Saida paszy zajął bardziej liberalny Kamil pasza. W świecie odczytano tę zmianę również jako zwrot w kierunku orientacji proangielskiej. Czołowi działacze Komitetu Jedności i Postępu; trzeci od prawej Talat, pierwszy od prawej Enver We wrześniu odbył się w Salonikach zjazd tajnego wciąż Komitetu Jedności i Postępu. W uchwalonym 20-punktowym programie zwrócono szczególną uwagę na ograniczenie prerogatyw sułtańskich oraz ujednolicenie administracji państwowej i szkolnictwa. Do ważniejszych postulatów należało wprowadzenie odpowiedzialności rządu przed parlamentem, ograniczenie liczby senatorów nominowanych przez władcę, powszechne prawo głosu (nie myślano jeszcze wówczas o kobietach) oraz poszanowanie wolności i równości obywateli. Zapowiedź ujednolicenia szkolnictwa i objęcia służbą wojskową niemuzułmanów, przy jednoczesnym uznaniu języka tureckiego za obowiązkowy w urze- 46 dach i szkolnictwie publicznym, oznaczała faktyczną rezygnację z programu osmańskiego federalizmu i nadanie państwu zdecydowanie tureckiego charakteru. Przyjęcie takiego kursu już wkrótce wpłynęło na zakończenie „miodowego miesiąca" między młodoturkami a działaczami nietureckich mniejszości. Tradycji liberalnych trzymała się konsekwentnie jedynie grupka działaczy zgromadzonych wokół byłego młodotureckiego emigranta, siostrzeńca Abdiilhamida, księcia Sabaheddina, który utworzył w Stambule opozycyjną Osmańską Partię Liberalną (OsmanKAhrar Firkasi). Zupełnie nowym zjawiskiem na osmańskiej scenie politycznej był publiczny udział kobiet w młodotureckiej rewolucji. Wbrew stereo typom także we wcześniejszym okresie wykształcone kobiety mu zułmańskie nie należały w Imperium Osmańskim do rzadkości. Były to z reguły córki światłych dostojników, których ojcowie zadbali o ich wykształcenie i rozwój intelektualny. Teraz jednak kobiety te wyszły z salonów na ulice, dając zaraźliwy przykład kobietom z niższych - warstw społecznych. Na fali tworzenia się dziesiątków nowych czaso pism pojawiły się też pierwsze pisma dla kobiet, z których największą wagę zyska z czasem „Kadińlar Diinyasi" („Świat Kobiet"), współ redagowany przez Fatmę Alłye, córkę wybitnego osmańskiego męża stanu i historyka, Cevdeta paszy. Ogromną rolę w ruchu młodotu- reckim odegrała też córka sekretarza sułtana Abdiilhamida i uczen nica Ziyi Gókalpa, Halide Edib, autorka pasjonujących pamiętników. W1911 r. powstanie w Stambule pierwsze liceum żeńskie, a w latach I wojny światowej pierwsze studentki pojawią się na Uniwersytecie Stambulskim. Nie trzeba chyba zaznaczać, że zmiany w publicznym statusie kobiety doprowadzały do białej gorączki fanatycznych obroń ców „muzułmańskiej tradycji i rodziny". Tymczasem na arenie międzynarodowej doszło do wydarzeń, które poważnie podkopały pozycję ruchu młodotureckiego w oczach własnego społeczeństwa, stanowiąc też kolejny bolesny cios w międzynarodowy prestiż Imperium Osmańskiego. Korzystając z zamieszania nad Bosforem, pozostająca wciąż pod nominalnym zwierzchnictwem Porty Bułgaria ogłosiła 5 października 1908 r. niepodległość, a bułgarski książę Ferdynand przybrał tytuł cara. Dzień później Austro-Węgry 47 proklamowały aneksję okupowanych od trzydziestu lat Bośni i Hercegowiny, a autonomiczne władze Krety ogłosiły przyłączenie wyspy do Grecji. Sułtan Abdulhamid mógł gorzko tryumfować, że ziemie utrzymane formalnie przy imperium przez trzydzieści lat jego despotycznych rządów zostały utracone przez młodoturków w niespełna tydzień. W rzeczywistości jednak pospieszne zmiany dokonywane przez sąsiadów dowodziły ich obaw przed wzmocnieniem się zreformowanego kolosa znad Bosforu, któregoś dnia mogącego upomnieć się o ziemie wciąż pozostające formalnie pod jego zwierzchnictwem. Obciążanie młodoturków odpowiedzialnością za straty terytorialne Otwarcie 17 grudnia 1908 r. parlamentu w Stambule -w loży widoczny sułtan Abdulhamid II z 1908 r. można by porównać z oskarżaniem posłów Sejmu Czteroletniego o spowodowanie rozbiorów Polski. Już w październiku 1908 r. doszło w Stambule do serii demonstracji i rozruchów, w których prym wiedli ksenofobicznie nastawieni ule-mowie i studenci muzułmańskich szkół religijnych. Domagano się odwołania konstytucji, przywrócenia szariatu i rozprawienia się z „bezbożnikami", którzy doprowadzili do poniżenia władzy sułtana-kalifa i utraty ziem od wieków należących do muzułmanów. W ulicznych ekscesach ofiarą padali chrześcijanie i broniący ich muzułmanie, chodzące bez zasłon muzułmanki, a także posiadacze uważanych za szatański wynalazek aparatów fotograficznych. Do pierwszych rozruchów doszło też w wojsku, którego nie wszystkie oddziały znajdowały 48 się pod wpływem młodotureckich oficerów. Na razie nowym władzom udało się opanować sytuację. W październiku i listopadzie odbyły się dwustopniowe wybory do parlamentu, w których wziąć mogli udział wszyscy płacący podatki mężczyźni w wieku powyżej 25 lat. 17 grudnia 1908 r. sułtan Abdiil-hamid dokonał otwarcia nowego parlamentu. Wśród 288 deputowanych izby niższej doliczono się 147 Turków (razem z Kurdami), 60 Arabów, 27 Albańczyków, 26 Greków, 14 Ormian, 10 Słowian i 4 Żydów. W pochodzącym z sułtańskich nominacji senacie zasiadło 53 członków, w tym aż 41 muzułmanów. Nadbosforski pałac sułtań-ski f iragan - siedziba parlamentu osmańskiego po mło-dotureckiej rewolucji; zniszczony przez pożar w 1910 r. pałac został niedawno odbudowany jako luksusowy hotel niemieckiej sieci „Kem-pinski" Druzgocące zwycięstwo w wyborach odnieśli kandydaci z list Komitetu Jedności i Postępu. W rzeczywistości jednak na listach Komitetu znalazło się wielu prowincjonalnych dygnitarzy, którzy nie w pełni utożsamiali się z jego programem. Sam wielki wezyr Kamil pasza, otwarcie sympatyzujący z pokonaną w wyborach Osmańską Partią Liberalną, został 14 lutego 1909 r. zastąpiony przez Huseyina Hilmiego paszę. Jak zapowiadały już jednak ekscesy październikowe, rzeczywiste zagrożenie dla rządów Komitetu wyszło nie ze strony liberałów, a z kręgów konserwatywnych, które mimo nieznacznej reprezentacji w parlamencie wciąż sprawowały faktyczny rząd dusz wśród muzułmańskich rzesz w stolicy i na prowincji. W nocy z 12 na 13 kwietnia 49 1909 r. doszło do buntu żołnierzy stacjonującej w stolicy I Armii, pod hasłem przywrócenia szariatu i odesłania do domów kobiet muzułmańskich. Nazajutrz zbuntowane oddziały, do których dołączyli studenci stambulskich medres, zdobyły gmach parlamentu i obiegły budynek Ministerstwa Wojny, mordując spotkanych po drodze działaczy młodotureckich. Sułtan Abdiilhamid, którego udział w przygotowaniu samego przewrotu nie został nigdy udowodniony, uznał go jednak za znakomitą okazję do odzyskania pełnej władzy. 14 kwietnia w miejsce Hiiseyina Hilmiego sułtan mianował na stanowisko wielkiego wezyra Ahmeda Tevflka paszę, obsadzając jednocześnie osobiście minister- DowódcaArmil Czynu, Mahmud §evketpasza stwa wojny i marynarki zgodnie z literą konstytucji 1876 r., kwestionowaną w sierpniu poprzedniego roku przez młodoturków. Zmiany te zostały zaakceptowane przez „kadłubowy" parlament, w którym pozostali tolerowani przez rebeliantów liberałowie, od dawna skłóceni z Komitetem Jedności i Postępu. W następnych dniach większość ocalałych z pogromu działaczy Komitetu uciekła ze stolicy bądź ukryła się w podziemiu. 50 Jedyną nadzieją na przywrócenie do władzy młodoturków były wierne rewolucji oddziały macedońskiej ni Armii. Także dowódca stacjonującej w Edirne trackiej II Armii opowiedział się przeciwko powstałej w stolicy dziwacznej koalicji fanatyków i liberałów. Pod osłoną jego wojsk zebrał się w San Stefano wygnany ze stolicy młodo-turecki parlament w liczbie około 200 posłów. 16 kwietnia 1909 r. dowódca macedońskiej III Armii, Mahmud Sevket pasza, stanął na czele połączonych sił II i in Armii, nazwanych prowizorycznie Armią Czynu (Hareket Ordttsu). Sam generał nie należał zresztą do ruchu młodotureckiego, zdominowanego przez młod- Zołnierze Armii Czynu na ulicach Stambułu, kwiecień 1909 r. szych oficerów, wypowiadając się jedynie przeciwko bałaganowi i „nielegalnemu rządowi" w Stambule. Nazajutrz Armia Czynu wyruszyła z Salonik, by 24 kwietnia niemal bez oporu wkroczyć do osmańskiej stolicy. Trzy dni później parlament jednogłośnie uchwalił detronizację Abdulhamida, zastąpionego na tronie sułtańskim przez swego młodszego brata Mehmeda V, noszącego przydomek Re§ad CPrawowier-ny"). Zgodnie z osmańską tradycją, zmiana ta została usankcjonowana uroczystą opinią prawną - fetwą - najwyższego dostojnika religijnego - wielkiego muftiego Stambułu. Ostami sułtan osmański, który „rządził, a nie jedynie panował", udał się na przymusowe wygnanie do Salonik, skąd pozwolono mu wrócić dopiero po trzech latach, by spokojnie dokończył swych dni w Stambule w roku 1918. Epoka wojen bałkańskich Pod osłoną wprowadzonego w stolicy stanu wojennego, który pozostał w mocy aż do lipca 1912 r., młodoturecki parlament mógł teraz spokojnie dokończyć dzieła rewolucji, zmieniając 21, anulując l i wprowadzając 3 nowe artykuły do midhatowskiej konstytucji z roku 1876. Sułtan musiał odtąd przysięgać przed Zgromadzeniem na wierność szariatowi i konstytucji oraz krajowi i narodowi. Pozostawiono mu prawo mianowania wielkiego muftiego Stambułu, zwanego szejchuli-slamem, oraz wielkiego wezyra, podczas gdy dobór pozostałych członków rady ministrów powierzono już temu ostatniemu. Traktaty i umowy zawierane przez sułtana musiały być odtąd aprobowane przez parlament Nie do poznania zmieniono wreszcie złowrogi artykuł 113, który trzydzieści lat wcześniej przyczynił się do zguby Mid-hata paszy. Parlament zadbał też o podporządkowanie mu urzędu wielkiego wezyra i rady ministrów, wprowadzając zasadę indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności ministrów oraz obowiązek dymisji rządu w przypadku uchwalenia wotum nieufności. Jedynie w razie ponowienia wotum nieufności wobec nowo powołanego rządu sułtan zobowiązany był rozwiązać parlament i zarządzić nowe wybory w ciągu trzech miesięcy. W rezultacie tych zmian władza wykonawcza skupiona dotąd w rękach sułtana i wielkiego wezyra została nieproporcjonalnie osłabiona na korzyść parlamentu, sterowanego zza kulis przez Komitet Jedności i Postępu. Na stanowisko wielkiego wezyra powrócił usunięty podczas kontrrewolucji Hiiseyin Hilmi, zastąpiony w styczniu 1910 r. przez byłego ambasadora w Rzymie, Ibrahima Hakki'paszę. Tym razem członkowie Komitetu zdecydowali się obsadzić swymi członkami dwa kluczowe 52 stanowiska w rządzie. Ministrem spraw wewnętrznych został Talat, a ministrem finansów wspomniany już salonicki Żyd (ddnme), Meh-med Cavid. Poza bezpośrednim wpływem Komitetu pozostał natomiast „silny człowiek" ostatnich wydarzeń, dowódca Armii Czynu Mahmud §ev-ket pasza, mianowany po zajęciu Stambułu inspektorem trzech stacjonujących w Europie armii osmańskich (I - stambulskiej, II - trackiej i III - macedońskiej), a od następnego roku piastujący też tekę ministra wojny. Zarzuty nadmiernego rozpolitykowania młodych oficerów, wysuwane ze strony pochodzącego ze „starej hamidiańskiej szkoły" generała, kilkakrotnie prowadziły do tarć między nim a członkami Komitetu. Tymczasem rosnące napięcie w sytuacji międzynarodowej wskazywało na coraz bardziej drapieżną konkurencję mocarstw europejskich, szykujących się do zbliżającej się wielkimi krokami Wielkiej Wojny. Wiosną 1911 r. pod pretekstem uśmierzenia lokalnej wojny domowej wojska francuskie i hiszpańskie dokonały podziału Maroka. W reakcji rząd niemiecki, od dawna już uważający się za pokrzywdzonego w kwestii podziału Afryki, wysłał kanonierkę Panther, która w lipcu tego roku ostrzelała marokański port Agadir. Kryzys agadirski został zażegnany, gdy Francja zaoferowała Niemcom jako rekompensatę odstąpienie części francuskiego Konga, przylegającej do niemieckiego Kamerunu. Drugim europejskim „wielkim niezadowolonym" były Włochy, podobnie jak Niemcy późno zjednoczone i przez to spóźnione w impe-rialistycznym wyścigu o podział świata. Chcąc udobruchać Włochy i odciągnąć je od Niemiec, Anglia i Francja wyraziły cichą zgodę na włoską okupację ostatniej osmańskiej prowincji w Afryce - Trypo-litanii, zwanej później Libią. 28 września 1911 r. Włochy przedstawiły rządowi osmańskiemu ultimatum w sprawie przekazania Trypolitanii i sąsiedniej Cyrenajki, a następnego dnia wypowiedziały wojnę. W ciągu zaledwie tygodnia siły włoskie wylądowały w Tobruku, błyskawicznie opanowując libijskie wybrzeże z kluczowymi portami w Trypolisie i Benghazi. Już 5 listopada Włochy jednostronnie ogłosiły aneksję Trypolitanii i Cyrenajki. 53 Wydarzenia te spowodowały natychmiastową dymisję rządu Ibra-hima Hakki'paszy, po którym, jako po byłym ambasadorze w Rzymie, wcześniej spodziewano się zażegnania konfliktu. Podczas gdy wielkim wezyrem został ponownie Said pasza, znany z pierwszych dni rewolucji 1908 r., Mahmud Sevket pasza zarzucił przywódcom młodo-tureckim przyczynienie się do katastrofy. W oskarżeniach tych było nieco racji, choć za najpoważniejszy „grzech" Komitetu uznać można nie tyle nadmierne upolitycznienie armii, co zarzucał mu stary generał, ile raczej przyczynienie się do międzynarodowej izolacji Imperium Osmańskiego w obliczu nadchodzących zagrożeń. Trzeba jednak sprawiedliwie przyznać, że nawet najostrożniejsza próba realizacji programu reform, sformułowanego przez Komitet Jedności i Postępu przed trzema laty na zjeździe w Salonikach, musiała spowodować pogorszenie stosunków zarówno z mocarstwami Zachodu, jak i z bałkańskimi sąsiadami i z nietureckimi ludami imperium. Dążenie do modernizacji i centralizacji państwa prowadziło do ograniczania tradycyjnych przywilejów, jakimi cieszyły się niemuzuł-mańskie i nietureckie społeczności, dysponujące szeroką autonomią włącznie z własnym szkolnictwem i sądownictwem, jak i do prób likwidacji eksterytorialnego statusu zachodnich kupców i przedsiębiorców. Państwa europejskie broniły na obszarach Imperium Osmańskiego tych samych feudalnych przywilejów, które już dawno zlikwidowały u siebie, a próby westernizacji paradoksalnie prowadziły do konfrontacji z Zachodem. Jednym z pretekstów użytych przez Włochy w przededniu wojny o Trypolitanię były podejmowane przez młodo-turków próby ograniczenia przywilejów kapitulacyjnych, jakimi cieszyli się kupcy włoscy w tej prowincji. Zakaz działalności organizacji politycznych o charakterze etnicznym, wprowadzony wraz z poprawkami do konstytucji przez młodo-turecki parlament, oficjalnie uzasadniony był koniecznością walki z bułgarską i ormiańską irredentą. Został jednak nie bez słuszności odczytany jako pierwszy krok na drodze przymusowej asymilacji nie-tureckich mniejszości, antagonizując nie tylko Bułgarów, Ormian i Greków, lecz również muzułmańskich Albańczyków i Arabów. Ci ostatni nie mogli przeoczyć faktu, że retoryka przywódców młodo- 54 tureckich coraz rzadziej operowała hasłem muzułmańskiej jedności sułtańskich poddanych, uderzając za to w nacjonalistyczne nuty tureckie. Centralizacyjne posunięcia władz zagrażały też plemiennej jeszcze strukturze dominującej w albańskich górach i arabskich pustyniach. Już wkrótce w Albanii, Kosowie i Jemenie wybuchły z trudem stłumione powstania skierowane przeciwko rządom młodotureckim. Sama Libia, o której zasobach naftowych nic jeszcze wówczas nie wiedziano, nie wydawała się ani zbyt cenną zdobyczą dla Włoch, ani zbyt dotkliwą stratą dla Imperium Osmańskiego. Obu stronom chodziło jednak przede wszystkim o prestiż. Dla Włoch miał to być kolejny, po zajęciu Erytrei i części Somalii, krok na drodze budowy własnego imperium kolonialnego w Afryce. Z kolei dla rządu osmańskiego utrata tej arabskiej prowincji, w dodatku ostatniej w Afryce, mogła ostatecznie zachwiać autorytetem sułtana wśród arabskich poddanych w Jemenie, Hidżazie, Syrii i Iraku. Wkrótce po włoskiej inwazji do libii wyruszyło w charakterze ochotników około 50 młodotureckich oficerów, wśród których znalazło się wielu uczestników rewolucji 1908 r., jak choćby Ahmed Niyazi, Enver i Mustafa Kemal. Wkrótce ochotnikom udało się zorganizować opór plemion beduińskich, uniemożliwiający Wiochom skuteczną kontrolę interioru. Nie byli jednak w stanie zdobyć dobrze umocnionych włoskich placówek na wybrzeżu. By decydująco rozstrzygnąć losy przedłużającej się wojny, Włosi postanowili uderzyć w bardziej czułe punkty przeciwnika. W lutym 1912 r. flota włoska zbombardowała Bejrut, w kwietniu zaś ostrzelano tureckie umocnienia w Cieśninie Dardanelskiej. Na przełomie kwietnia i maja Włosi dokonali wreszcie desantu na wyspach Dodekanezu, włącznie z największą i najważniejszą wyspą archipelagu, Rodos. Rozpoczęte w czerwcu rokowania ciągnęły się przez całe lato, wreszcie jednak Porta zmuszona była w obliczu nowej wojny nadciągającej od strony Bał-kanów zawrzeć niekorzystny pokój. Na podstawie traktatu, podpisanego 18 października 1912 r. w Ouchy pod Lozanną, sułtan ustępował Włochom Trypolitanię i Cyrenajkę, zachowując jedynie jako kalif władzę duchowną nad tamtejszymi muzułmanami, łącznie z prawem mianowania kadiego Trypolisu. W zamian Włosi zobowiązali się do ewa- 55 kuacji Dodekanezu. Jak miała pokazać przyszłość, na wyspy Dodekanezu Turcja nigdy już jednak nie wróciła9. Tymczasem w Stambule przegrana wojna spowodowała kolejny przewrót. Już w listopadzie 1911 roku powstała opozycyjna liberalna Partia Wolności i Zgody (Hurriyet ve ItilafFirkasi), nawiązująca swym programem do rozgromionej przez młodoturków w kwietniu 1909 r. Osmańskiej Partii Liberalnej. Głoszone przez nią postulaty radykalnej decentralizacji państwa oraz probrytyjskie nastawienie czyniły ją łatwiejszą do przyjęcia dla zaniepokojonych programem młodotureckim mocarstw zachodnich. W samej Turcji rosło niezadowolenie z uzależnienia rządu i parlamentu od Komitetu Jedności i Postępu, zwłaszcza po przeprowadzonych w marcu 1912 r. nowych wyborach, powszechnie nazwanych „wyborami z użyciem kija" (sopali segim), w których młodoturcy prawem i lewem zapewnili wybór wskazanych przez siebie posłów. Wskutek utraty Libii i Dodekanezu rosło też rozgoryczenie w korpusie oficerskim. Sygnał do zmian dało ustąpienie ze stanowiska ministra wojny Mahmuda Sevketa paszy, co doprowadziło do dymisji rządu. 21 lipca 1912 r. sułtan powierzył misję tworzenia nowego „bezpartyjnego" gabinetu sędziwemu bohaterowi wojny rosyjskiej, Gazi Ahmedowi Muhtarowi paszy. Wkrótce nowy rząd zniósł obowiązujący w stolicy od trzech lat stan wojenny i obiecał rozpisanie nowych wyborów, do których zresztą nie doszło z powodu wybuchu kolejnej wojny. Klęski ponoszone przez Turków w wojnie z Włochami zachęciły państwa bałkańskie do przypomnienia sobie o swych aspiracjach terytorialnych względem Imperium Osmańskiego. Każde z nich z osobna nie miało wielkich szans w konfrontacji z wciąż rozległym i ludnym państwem sułtana, jednak wspólne uderzenie na osłabionego i zdemoralizowanego przegraną wojną z Włochami sąsiada rokowało perspektywę powodzenia. Już wiosną 1911 r. doszło do wstępnego porozumienia Bułgarii i Serbii, do którego w następnych miesiącach dołączyły Grecja i Czarnogóra. 9 Wykorzystując uwikłanie Turcji w wojny bałkańskie, Włochy nie przeprowadziły ewakuacji wysp, utrzymując ich kontrolę aż do 11 wojny światowej. W 1947 r. archipelag przyłączono do Grecji. 56 Wojnę rozpoczęła Czarnogóra, atakując 8 października 1912 r. osmańskie garnizony w północnej Albanii i w sandżaku nowopazarskim. 18 października, jeszcze podczas trwania turecko-włoskich pertraktacji w Ouchy, zakończonych tego samego dnia spiesznie podpisanym pokojem, do wojny przystąpili pozostali bałkańscy sojusznicy. W sumie dysponowali oni ponad dwukrotną przewagą liczebną nad przeciwnikiem, dopóki ten nie zdołał ściągnąć na Bałkany posiłków z azjatyckich części imperium. Tureckie plany obrony przewidywały początkowe wycofanie się do dwóch rejonów strategicznych w Macedonii i wschodniej Tracji, by tam zaczekać na ściągnięcie posiłków z Anatolii. Jednak bałagan i niekompetencja nowego ministra wojny Hiiseyina Nazima paszy spowodowały, że planów tych nie zrealizowano, podejmując chaotyczną walkę na wszystkich frontach. Rezultatem była całkowita katastrofa i utrata w ciągu kilku tygodni niemal wszystkich terytoriów na Bałkanach. Najliczniejsza i najgroźniejsza z sił bałkańskiej koalicji armia bułgarska podeszła aż pod Czataldżę (tur. Catalca), ostatnią linię obronną przed Stambułem, zostawiając za linią frontu oblężony turecki garnizon w Edirne. Wysiłek na froncie trackim spowodował jednak, że Bułgarzy dosłownie o kilka godzin przegrali z Grekami wyścig o wejście do Salonik, traktowanych przez oba państwa jako najcenniejszy łup do uzyskania w tej wojnie. Oprócz południowej Macedonii Grecy zajęli też Epir, gdzie bronił się już tylko turecki garnizon w Janinie. Tymczasem Serbowie po zwycięskiej bitwie pod Kumano-wem zajęli północną Macedonię i Albanię, oblegając tam wespół z Czarnogórcami ostatni osmański punkt oporu w Szkodrze. Pewnym zaskoczeniem dla wszystkich stron konfliktu było proklamowanie 28 listopada niepodległości przez mało dotąd uświadomionych narodowo Albańczyków. Proklamacja ta, wywołana obawami albańskich muzułmanów przed okupacją ze strony prawosławnej Serbii, spotkała się z przychylnym przyjęciem Włoch i Austro-Węgier, zaniepokojonych perspektywą zbytniego wzmocnienia Serbii i uzyskania przez nią dostępu do Adriatyku. Wybuch wojny przyniósł kolejną zmianę rządu w Stambule. W miejsce Ahmeda Muhtara stanowisko wielkiego wezyra objął Kamil pasza. 57 Spodziewano się, że ten liberalny polityk o proangielskim nastawieniu zdoła uzyskać brytyjską pomoc i mediację, tak potrzebną wobec dramatycznej sytuacji na frontach bałkańskich. Rzeczywiście już 3 grudnia 1912 r. pod patronatem Wielkiej Brytanii podpisano trzymiesięczne zawieszenie broni, a dwa tygodnie później rozpoczęły się w Londynie rozmowy pokojowe, mające rozstrzygnąć spory między walczącymi stronami. Okazało się jednak, że spodziewana mediacja niewiele przyniosła, a naciskane przez bałkańskich sojuszników mocarstwa zgodziły się na oddanie im wszystkich osmańskich terytoriów w Europie, z wyjątkiem Stambułu i skrawka wschodniej Tracji na Armia turecka podczas odwrotu z frontu bułgarskiego koto Luleburgaz, październik 1912 r. wschód od linii łączącej dwa niewielkie porty nad morzami Egejskim i Czarnym - Enos i Midye. Oznaczało to nie tylko rezygnację z jakichkolwiek restytucji terytorialnych, lecz również oddanie bronionych dotąd jedynych poza Stambułem osmańskich przyczółków w Europie - Edime, Janiny i Szkodry. Mimo tak upokarzających warunków, oficjalnie zakomunikowanych Porcie" 17 stycznia 1913 r., naciskany przez mocarstwa osamotniony rząd Kamila paszy skłaniał się już do ich przyjęcia. Wizja oddania Edirne - byłej osmańskiej stolicy bohatersko bronionej dotąd przez turecki garnizon - sprowokowała czasowo odsuniętych od władzy młodoturków do radykalnej akcji. 23 stycznia 1913 r. grupa młodych oficerów z Enverem na czele dokonała krwa- 58 wego zamachu nazwanego „najściem na Wysoką Portę" (Babidli boskim), podczas którego aresztowano Kamila paszę i zastrzelono obwinianego za klęskę ministra wojny, Hiiseyina Nazima. Znów jednak młodoturcy nie zdecydowali się na bezpośrednie objęcie władzy, osadzając na stanowisku wielkiego wezyra Mahmuda §evketa paszę i przywracając mu tekę ministra wojny. Zamach nie uratował Edirne. Uważając go za faktyczne zerwanie rozejmu, 3 lutego państwa bałkańskie wznowiły działania wojenne, a bohatersko broniona, wygłodzona twierdza padła po wspólnym buł-garsko-serbskim szturmie 26 marca. Skapitulowały też bronione dotąd Janina i Szkodra. 16 kwietnia zawarto nowy rozejm i wznowiono rokowania. Pierwsza wojna bałkańska, jak nazwano później tę wojnę, zakończyła się ostatecznie podpisaniem 10 czerwca 1913 r. traktatu londyńskiego, w wyniku którego Turcja traciła wszystkie posiadłości lądowe w Europie, z wyjątkiem skrawka wschodniej Tracji, oraz Chios, Lesbos i pozostałe Wyspy Egejskie. Dzień później zginął z rąk zamachowców Mahmud §evket pasza obwiniany za zgodę na haniebny pokój. Młodoturcy wykorzystali to jako pretekst do ostatecznej rozprawy z liberałami, oskarżonymi o przygotowanie zamachu. W wy-"rflku serii aresztowań i egzekucji osiągnęli wreszcie niezagrożoną pozycję i utrzymali ją aż do końca I wojny światowej. Szczęśliwie dla Turcji niemal natychmiast po podpisaniu pokoju londyńskiego odżyły animozje pomiędzy bałkańskimi sojusznikami. Najbardziej sfrustrowana była Serbia, której plany uzyskania dostępu do Adriatyku pokrzyżowało powstanie niepodległej Albanii. W zamian za to zażądała ona dla siebie części Macedonii, która zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami przypaść miała Bułgarii. Również w Bułgarii dominowało podsycane przez prasę niezadowolenie z wyników wojny. Wprawdzie zdobyto Edirne i upragniony dostęp do Morza Egejskiego, ale wytyczone granice daleko odbiegały od granic wymarzonej „Wielkiej Bułgarii", nakreślonych w San Stefano przed ponad trzydziestu laty. Bułgarzy, których armia liczebnie przewyższała sumę sił pozostałych sojuszników ł w największym stopniu przyczyniła się do zwycięstwa, nie mogli wybaczyć Grekom, iż podczas morderczych walk sił bułgarskich pod Edirne i na przedpolu Stambułu zajęli uwa- 59 żaną za rdzenną część bułgarskiego obszaru etnicznego południową Macedonię z portem w Salonikach. W rezultacie tych sporów 30 czerwca 1913 r. armia bułgarska uderzyła na wojska niedawnych sojuszników stacjonujące w Macedo^ nii. Decyzja ta okazała się samobójcza, gdyż do zaatakowanych Serbii i Grecji przyłączyła się Rumunia, zazdrosna o wcześniejsze łupy przy-^ padłe bałkańskim sąsiadom, a nie mogąca w nich partycypować ze względu na brak wspólnej granicy z Imperium Osmańskim. Druga wojna bałkańska stanowiła dla Turków okazję odzyskania przynajmniej części terytoriów utraconych dopiero co na rzecz Bułgarii. W połowie lipca Turcja uderzyła na Bułgarię, stając się de facto sojusznikiem Grecji, Serbii i Rumunii, które jednak ze względów ideologicznych nigdy nie uznały formalnie takiego aliansu. Co więcej, włączenie się Turcji do wojny wpłynęło na otrzeźwienie i powstrzymanie indywidualnych apetytów państw bałkańskich, obawiających się utraty dopiero co zdobytych terytoriów. Drugą wojnę bałkańską zakończył podpisany 10 sierpnia 1913 r. w Bukareszcie pokój między niedawnymi aliantami. Ostatecznie Serbia uzyskała kosztem Imperium Osmańskiego połowę sandżaku nowopazarskiego (druga połowa przypadła Czarnogórze), Kosowo i północną Macedonię z miastami Uskiib (Skopje) i Monastyr (Bitola). Grecji przypadł Epir, południowa Macedonia z portem w Salonikach i Wyspy Egejskie, z których jednak dwie - Imbros i Tenedos - zwrócono Turcji na mocy osobnego traktatu. Wreszcie Rumunia wynagrodzona została kosztem Bułgarii południową Dobrudzą z portem w Bałcziku, zamieszkaną zresztą w większości przez ludność turecką. Ze zdobyczy pierwszej wojny bałkańskiej Bułgaria zachowała jedynie skrawek Macedonii oraz zachodnią Trację z dostępem do Morza Egejskiego. 29 września 1913 r. doszło w Stambule do podpisania osobnego traktatu bułgarsko-tureckłego, przywracają-^ cego Turcji wschodnią Trację wraz z Edirne, odbitym z rąk bułgar-^ skich jeszcze w lipcu. W rezultacie wojen bałkańskich Imperium Osmańskie utraciło niemal 90 proc. swych terytoriów w Europie, zamieszkanych przez około 4 mln mieszkańców. Terytoria te obejmowały kilka najżywiej 60 rozwijających się gospodarczo rejonów państwa, jak choćby Nizina Tracka czy okręg Salonik. Po wcześniejszej utracie Libii dawnemu imperium, rozpostartemu na trzech kontynentach, pozostały faktycznie jedynie prowincje azjatyckie. Klęska z rąk byłych poddanych, odczuwana przez muzułmańskich Turków znacznie boleśniej niż przegrana wojna z Włochami, przyczyniła się do gwałtownego wzrostu ksenofobii. Falę ksenofobii dodatkowo wzmagały wieści przynoszone przez napływające do Stambułu rzesze muzułmańskich uchodźców, opowiadających o rzeziach, masakrach, gwałtach i „czystkach etnicznych" dokonywanych przez władze młodych państw bałkańskich przy spontanicznym często udziale chrześcijańskiej ludności. Szczególnie drastyczny charakter miał dokonany przez armię bułgarską podbój Rodopów, zamieszkanych dotąd w ponad 80 proc. przez muzułmanów. Wprawdzie wydarzenia te w żadnym stopniu nie umniejszają tureckiej odpowiedzialności za późniejszą tragedię ormiańską, warto jednak pamiętać, iż w serii bestialstw i aktów barbarzyństwa, towarzyszących przedśmier-telnym konwulsjom poprzedzającym upadek Imperium Osmańskiego, Turcy nie stanowili strony wyłącznie winnej. Długotrwałe wojny i związana z tym nieobecność mężczyzn w wieku produkcyjnym pogłębiła tendencje emancypacyjne wśród muzułmańskich kobiet, zauważalne już w pierwszych latach po rewolucji 1908 r. Patriotyczne apele działaczek kobiecych, a jeszcze częściej brutalny przymus ekonomiczny skłaniały coraz większe rzesze kobiet do uczęszczania na kursy pielęgniarskie czy do podejmowania pracy zawodowej. Podobnie jak w Polsce po powstaniu styczniowym, kobiety odegrały ważną rolę w kształtowaniu postaw patriotycznych, akcentując wybór „tureckiego stroju narodowego" (mitti kiyofef), w którym ważną rolę odgrywało miejsce pochodzenia i produkcji materiału oraz sam model ubioru. Początkowo skierowany przeciwko importowi wyrobów zachodnich, w okresie wojen bałkańskich ruch ten przybrał wyraźny charakter nacjonalistyczny, wzywając do bojkotu wyrobów „nietureckich", produkowanych na terenie imperium przez Greków, Ormian czy Żydów. Dyktatura triumwiratu i wybuch I wojny światowej. Kwestia ormiańska Choć działaczom młodotureckim sporo by można zarzucić, jeśli chodzi o przegrane wojny bałkańskie, w społecznej pamięci najsilniej utkwiło ostatnie wydarzenie, jakim było tryumfalne odzyskanie Edirne z rąk bułgarskich. Bohaterami dnia stali się trzej przywódcy Komitetu Jedności i Postępu, którzy w lipcu 1913 r. podjęli ryzykowną skądinąd decyzję zaatakowania Bułgarii. Byli to: Talat, były urzędnik pocztowy i czołowy współzałożyciel Komitetu Jedności i Postępu, Enver, rzutki oficer wsławiony udziałem w rewolucji 1908 r. i organizacją libijskiej partyzantki, dowodzący styczniowym „najściem na Portę", oraz Ce-mal, bezwzględny komendant stolicy podczas czerwcowych represji przeciwko liberałom podjętych po zamachu na Mahmuda Sevketa paszę. Ci trzej ludzie faktycznie odsunęli w cień wielkiego wezyra Mehmeda Saida Halima paszę, piastującego ten urząd od śmierci Mahmuda §evketa, zajmując z czasem kluczowe stanowiska w rządzie. Talat już tradycyjnie został ministrem spraw wewnętrznych, Cemal zaś ministrem robót publicznych, a następnie marynarki. Wreszcie 4 stycznia 1914 r. tekę ministra wojny wraz z generalskim tytułem paszy otrzymał Enver. Ministrem finansów pozostawał nie wchodzący w skład „wielkiej trójki" Mehmed Cavid, odgrywający chętnie rolę szarej eminencji. Zimą 1913/1914 przeprowadzono nowe wybory. W otwartym 14 maja 1914 r. trzecim osmańskim parlamencie od rewolucji 1908 r. zasiadło 144 Turków (razem z Kurdami), 84 Arabów, 14 Ormian, 13 Greków i 4 Żydów. Zabrakło już natomiast Albańczyków i Słowian, gdyż zamieszkane przez nich ziemie odpadły od imperium w wyniku wojen bałkańskich. Jak i w poprzednich latach, zdominowane przez mlodoturków ciało przedstawicielskie nie odegrało większej roli politycznej. Szczególnie złowrogą sławę miała natomiast zdobyć w następnych latach powstała w tym samym okresie Organizacja Specjalna (Te§kilat-i Mahsusd), złożona z wybranych oficerów Komitetu i kierowana przez samego Envera. Nie stroniła ona od terroru i mordów politycznych zarówno na obszarze Imperium Osmańskiego, jak i poza jego granicami. Jej działalność wymierzona była przede wszystkim przeciwko greckiej, arabskiej i ormiańskiej irredencie. Enver Nie hamowany już przez liberalną czy mniejszościową opozycję młodoturecki triumwirat przystąpił do realizacji od dawna zamierzonych reform. Jesienią 1913 r. wprowadzono powszechną i bezpłatną szkołę podstawową, obejmując też państwową kontrolą szkoły mniejszości. Modernizowano szkolnictwo średnie, finanse i administrację państwową, sondując jednocześnie rządy mocarstw w kwestii zniesie- 64 nią przywilejów kapitulacyjnych. Pozycja przetargowa Imperium Osmańskiego rosła tu w miarę, jak sytuacja w Europie wiodła w kierunku wojny. Już trzy dni po swej nominacji na stanowisko ministra wojny Enver pasza podpisał zbiorową dymisję ponad 200 wyższych oficerów, uzyskując w ten sposób pełną kontrolę nad armią. Jego prestiż dodatkowo podniosło wejście do rodziny sułtańskiej poprzez ślub z szesnastoletnią księżniczką Emine Naciye Sułtan, zawarty 5 marca 1914 r. To właśnie Enver, wielbiciel armii niemieckiej i dwukrotny wojskowy attache w Berlinie, w większym niż ktokolwiek inny stopniu przyczynił się do wciągnięcia Imperium Osmańskiego w wir I wojny światowej. Proniemieckich sympatii Envera nie podzielali jednak ani wielki wezyr piastujący też tekę ministra spraw zagranicznych, Mehmed Said Halim, ani - co jeszcze ważniejsze - Talat Obawiając się drapieżności i militaryzmu niemieckiego, widzieli oni gołym okiem, że w ewentualnym starciu państwa Trójprzymierza, opuszczone w dodatku przez Włochy, były słabsze od obozu Ententy pod względem gospodarczym i demograficznym. O ostatecznym przystąpieniu Turcji do obozu Państw Centralnych zadecydowały więc także inne czynniki niż tylko osobiste fascynacje czy plany Envera. Przywódcy Imperium Osmańskiego słusznie obawiali się, że w przypadku pozostania imperium z boku konfliktu jego ziemie łatwo stać się mogą teatrem działań wojennych. W dodatku istniało zagrożenie, że skłócone państwa europejskie mogą dogadać się przed bądź już w trakcie działań wojennych, by zaspokoić wzajemne apetyty kosztem „chorego człowieka znad Bosforu", podobnie jak niegdyś rozbiory Rzeczypospolitej pogodziły Rosję i Prusy. W tej sytuacji najlepszym rozwiązaniem wydawało się przystąpienie do wojny po którejś ze stron bądź zachowanie zbrojnej neutralności przy uzyskaniu gwarancji integralności terytorialnej ze strony mocarstw. To ostatnie rozwiązanie, znacznie korzystniejsze dla Porty ze względu na jej gospodarcze i militarne nieprzygotowanie do wojny, miało niestety niewielkie szansę powodzenia, gdyż żadne z mocarstw nie chciało wiązać sobie rąk jednostronnymi gwarancjami. W tej sytuacji nale- 65 żało dokonać wyboru optymalnego sojusznika w nadchodzącym konflikcie. Wielu przywódców młodotureckich wciąż zapatrzonych było na Anglię i Francję, symbolizujące potęgę, bogactwo i najlepsze cechy cywilizacji europejskiej. Oba te kraje najostrzej sprzeciwiały się jednak postulowanemu przez mlodoturków zniesieniu przywilejów kapitu-lacyjnych. Krwawa rozprawa z proangielskimi liberałami w Stambule także nie przyczyniła się do poprawy wzajemnych stosunków. Pamiętano też w Turcji, że już podczas kongresu berlińskiego mocarstwa zachodnie opuściły swego sojusznika z czasów wojny krymskiej. W dodatku Wielka Brytania okupowała Egipt i Cypr, Francja zaś Algierię i Tunezję - wszystko to byłe prowincje Imperium Osmańskiego. Na pogorszenie obrazu Ententy w oczach tureckich wpłynęło zbliżenie się do niej Włoch, niedawnego przeciwnika z kampanii libijskiej wciąż okupującego wyspy Dodekanezu. Największą jednak przeszkodą na drodze zbliżenia do Ententy była należąca do niej Rosja, od dawna zmierzająca do opanowania cieśnin tureckich i napierająca z Kaukazu w kierunku osmańskich wybrzeży Morza Śródziemnego i Zatoki Perskiej. W okresie wojen bałkańskich Rosja podjęła znów kartę ormiańską, żądając od Porty wprowadzenia autonomii we wschodnich prowincjach. W ten sposób za jednym zamachem Rosja zyskiwała przychylność własnych ormiańskich poddanych na Zakau-kaziu, budując jednocześnie bazę dla przyszłej ekspansji we wschodniej Anatolii. Postawa Rosji nie ukrywającej swych apetytów przed sojusznikami powodowała, iż Ententa wcale nie kwapiła się z zaproszeniem Turcji do sojuszu, nisko ceniąc w dodatku wartość militarną i morale potencjalnego sojusznika. Inaczej przedstawiała się sprawa ewentualnego sojuszu tureckiego z punktu widzenia Niemiec. Ziemie Imperium Osmańskiego wydawały się idealnym punktem oparcia dla działań dywersyjnych skierowanych przeciwko panowaniu Rosji na Kaukazie, jak również przeciwko wiodącym przez Kanał Sueski liniom komunikacyjnym Imperium Brytyjskiego. Niemcy wierzyli też, iż udział sułtana-kalifa w wojnie po stronie Państw Centralnych doprowadzi do masowych powstań muzułmanów w Egipcie, Indiach i Azji Centralnej, wymierzonych prze- 1 66 ciwko panującym tam Anglii i Rosji. Mimo sceptycyzmu niemieckiego ambasadora w Stambule, Hansa barona von Wangenheima, nisko oceniającego stan przygotowania militarnego armii osmańskiej, w niemieckim sztabie generalnym dojrzewała myśl wciągnięcia Turcji do aktywnego udziału w nadchodzącym konflikcie. Warto tu wszak zaznaczyć, iż - jak to barwnie wyraził badający te zagadnienia współczesny historyk - w wyobrażeniach niemieckiej generalicji sojusz Cesarstwa z Porta przypominać miał stosunek między jeźdżcem a koniem10. Już w końcu 1913 r. przybyła do Stambułu przewidziana na pięć lat misja niemieckich ekspertów wojskowych pod dowództwem generała Otto Limana von Sandersa. Jej przybycie wywołało burzę zwłaszcza w Rosji, usiłującej w tym czasie rozegrać sprawę ormiańską. Z punktu widzenia przywódców młodotureckich Niemcy miały tę przewagę nad pozostałymi mocarstwami europejskimi, iż nigdy nie posiadały wspólnej granicy z Imperium Osmańskim i nigdy nie okupowały żadnej osmańskiej prowincji. Także Austro-Węgry, do niedawna groźny przeciwnik na Bałkanach, po utracie przez Turcję większości prowincji europejskich nie stanowiły już bezpośredniego zagrożenia, kierując swą ekspansję przeciwko antyturecko i prorosyjsko nastawionej Serbii. Duży wpływ na polityczne rachuby młodoturków miała też postawa zachodniego sąsiada - Bułgarii. Ten niedawny najważniejszy przeciwnik na Bałkanach coraz wyraźniej zmierzał w kierunku obozu Państw Centralnych, licząc na zdobycie przy ich poparciu całej Macedonii oraz na rewanż wobec byłych aliantów -Serbii i Grecji. Na poprawę bezpośrednich stosunków bułgarsko-tu-reckich duży wpływ miała działalność tureckiej misji w Sofii, na której czele stał Ali Fethi, mając przy boku Mustafę Kemala jako attache wojskowego. Dla przyszłego tureckiego przywódcy pobyt w europeizującej się bułgarskiej stolicy stanowił ważny etap w krystalizacji jego własnych projektów dotyczących przyszłości Turcji. Podczas gdy wymienione wyżej przesłanki przemawiające za przystąpieniem do obozu Państw Centralnych zawierały jedynie ochronę integralności i suwerenności imperium, dla Envera i jego zwolenni- "UlrichTrumpener, Germany and the Ottoman Empire 1914-1918, Princeton 1968, s. 21. 67 ków program ten nie miał jedynie defensywnego charakteru. Wspólne z Niemcami wystąpienie przeciw Rosji prowadzić miało do powstania wielkiego panturańskłego imperium, obejmującego znaczne obszary Eurazji zamieszkane przez ludy tureckie -Turków, Tatarów, Azerów, Turkmenów, Kazachów, Uzbeków, Kirgizów, a może nawet Ujgurów i Jakutów! Tym samym nadchodząca wojna nabierała znamion wielkiej romantycznej przygody, w wyniku której zrealizowane zostać mogły marzenia panturkistów. Brakowało jedynie iskry, która popchnęłaby nieruchawe Imperium Osmańskie i jego bardziej sceptycznych przywódców w kierunku realizacji planów Envera. Iskry tej dostarczył ówczesny pierwszy lord admiralicji, Winston Churchill. Gdy miesiąc po sarajewskim zamachu na arcyksięcia Ferdynanda, 28 lipca 1914 r. Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, rozpoczynając I wojnę światową, Churchill poufnie zaproponował rządowi brytyjskiemu konfiskatę zamówionych i opłaconych już przez rząd turecki stojących w angielskich stoczniach okrętów wojennych Sultan Osman i Rąadiye. Przeczuwając brytyjskie zamiary, l sierpnia Enver i Talat zaproponowali ambasadorowi niemieckiemu, by Sultan Osman, którego turecka załoga przybyła już po odbiór okrętu do Anglii, wypłynął bez powiadomienia władz brytyjskich i schronił się w jednym z portów niemieckich nad Morzem Północnym. Propozycja została natychmiast przyjęta przez Berlin, jednak nie zdołano jej zrealizować. 3 sierpnia, na dzień przed swoim przystąpieniem do wojny, rząd brytyjski ogłosił konfiskatę obu tureckich okrętów i ich czasowe przejęcie przez admiralicję. Krok ten, oficjalnie niczym nie sprowokowany, wywołał zrozumiały szok i oburzenie tureckiej opinii publicznej. Tymczasem już dzień wcześniej, 2 sierpnia, podpisana została umowa turecko-niemiecka, wynegocjowana w tajemnicy przez Envera, Ta-lata i Saida Halima z ambasadorem Wangenheimem. Przewidywała ona wystąpienie Turcji po stronie Państw Centralnych w ich wojnie z Rosją, przy jednoczesnym zachowaniu neutralności w konflikcie bałkańskim. Młodotureccy sygnatariusze traktatu zdawali się naiwnie wierzyć, że ich wystąpienie przeciw Rosji nie pociągnie za sobą konfliktu z Wielką Brytanią i Francją. 68 Mimo podpisanej z Niemcami umowy wydawało się, że Turcja wciąż jeszcze może wycofać się z wojny. Umowa nie precyzowała bowiem terminu przystąpienia Turcji do działań przeciw Rosji, na co skrzętnie wskazywał bardziej realistycznie niż Enver nastawiony wielki wezyr Said Halim pasza. Tymczasem do dalszego wciągnięcia imperium w konflikt europejski przyczyniła się afera związana z epopeją dwóch niemieckich krążowników, Goeben i Breslau, zaskoczonych przez wybuch wojny na Morzu Śródziemnym. Po ostrzelaniu 4 sierpnia dwóch francuskich portów w Algierii dowodzona przez admirała Wilhelma Souchona eskadra wsławiła się brawurową ucieczką wzdłuż wybrzeży Sycylii przed otaczającą ją flotą angielsko-francuską. Zamiast schronić się w jednym z adriatyckich portów sojuszniczej monarchii austro-węgierskiej, Souchon skierował swe okręty w kierunku Dardaneli. Chcąc umożliwić niemieckim okrętom wejście do oficjalnie wciąż neutralnych cieśnin tureckich, ambasador Wangenheim pospiesznie wynegocjował 6 sierpnia nową umowę z Turcją, w której Niemcy wyrażały zgodę na zniesienie przez rząd osmański przywilejów kapitu-lacyjnych, obiecywały Turcji pomoc w stosunkach z bałkańskimi sąsiadami oraz korzystne przesunięcie osmańsko-rosyjskiej granicy na Kaukazie, i wreszcie zobowiązały się do niezawierania pokoju, który przewidywałby jakiekolwiek straty terytorialne Turcji. 10 sierpnia okręty Souchona wpłynęły na osmańskie wody terytorialne kryjąc się przed pościgiem pod osłonę baterii dardanelskich. Obawiając się zdecydowanej reakcji mocarstw zachodnich, rząd osmański wymógł na Berlinie fikcyjną sprzedaż okrętów. 16 sierpnia w obecności ministra marynarki, Cemala paszy, u ujścia Złotego Rogu odbyła się oficjalna uroczystość przejęcia obu okrętów w skład floty osmańskiej. Wciągnięciu na maszt osmańskich flag towarzyszyło przemianowanie zbudowanego w Hamburgu krążownika Goeben na Yavuz Sultan Selim CSułtan Selim Okrutny"), zwodowanego zaś w Szczecinie krążownika Breslau CWrocław") naMidilli („Mitylena"). Pozostałe na obu okrętach niemieckie załogi przywdziały na głowy tureckie fezy. Uroczystość, traktowana przez turecką opinię publiczną jako honorowe zadośćuczynienie za brytyjską konfiskatę osmańskich okrętów w stoczniach angielskich, wywołała niebywały entuzjazm i wzrost nastrojów proniemieckich w sułtańskiej stolicy. Na początku września przybyła do Turcji 700-osobowa grupa niemieckich ekspertów, nazwana Sonderkommando Usedom, przysłana w celu modernizacji tureckich umocnień w Cieśninie Dardanelskiej. Jednocześnie Porta zawiadomiła ambasadorów mocarstw o zniesieniu przywilejów kapitulacyjnych z dniem l października, któremu towarzyszyć miało zamknięcie eksterytorialnych europejskich urzędów pocztowych na terenie imperium oraz podniesienie ceł do 4 proc. 26 września rząd osmański zamknął dla obcych statków Cieśninę Dardanelską, przecinając tym samym najkrótszą i najtańszą drogę zaopatrzenia Rosji przez mocarstwa zachodnie. 27 października 1914 r. powiększona o jednostki floty osmańskiej eskadra admirała Souchona wypłynęła na „manewry" na Morze Czarne. O świcie 29 października, zgodnie z poufnymi ustaleniami z Enve-rem i pozostałymi członkami triumwiratu, okręty pod osmańską flagą bez wypowiedzenia wojny otworzyły ogień w kierunku wybrzeży rosyjskich, ostrzeliwując Odessę, Sewastopol i Noworosyjsk oraz zatapiając wiele rosyjskich jednostek. Wiadomość o akcji wywołała burzę w osmańskim gabinecie, którego większość członków nie była poinformowana o zamierzonej akcji Souchona. Z inicjatywy Saida Halima 70 i Cavida wysłano nawet do Petersburga oficjalne przeprosiny, które jednak nie zmieniły biegu wydarzeń wskutek storpedowania wysiłków pacyfikacji przez członków triumwiratu. 2 listopada Rosja wypowiedziała wojnę Imperium Osmańskiemu, a w następnych dniach dołączyły do niej Wielka Brytania, Francja i Serbia. Już 3 listopada flota angielsko-francuska ostrzelała Dardanele, dwa dni później zaś Wielka Brytania ogłosiła formalną aneksję Cypru, pozostającego aż dotąd pod nominalną zwierzchnością sułtana. Także Egipt odłączony został ostatecznie od Imperium Osmańskiego, tworząc od grudnia 1914 r. osobny sułtanat pod protektoratem brytyjskim. Już wcześniej, 14 listopada, po konsultacji z szejchulislamem sułtan Mehmed V Re§ad ogłosił wojnę świętą (dżihad), wzywając muzułmanów na całym świecie do wojny z niewiernymi. Apel ten, oczywiście wymierzony jedynie przeciwko państwom Ententy, wywołał znacznie mniejsze echo, niż oczekiwała Porta i jej niemiecki sojusznik. Mianowany w październiku 1914 r. zastępcą naczelnego wodza (formalnie naczelnym wodzem pozostawał sułtan), Enver pasza przystąpił do realizacji przygotowanych wespół z niemieckim sztabem generalnym planów działań dywersyjnych, mających odciążyć niemieckie armie walczące w Europie. Plany te zakładały przeprowadzenie przez armie osmańskie dwóch generalnych ofensyw w kierunku kontrolowanego przez Brytyjczyków Kanału Sueskiego oraz rosyjskiego Zakaukazia. Już w listopadzie 1914 r. oddziały tureckie z Gazy bez trudu zajęły oazę el-Arisz na półwyspie Synaj. Ofensywę na Kanał Sueski poprowadzić miał Cemal pasza, który do teki ministra marynarki dodał stanowisko dowódcy stacjonującej w Damaszku IV Armii. Na czele niemieckich doradców na froncie syryjskim stał szef sztabu Cemala paszy, bawarski pułkownik Friedrich baron von Kress, w jego otoczeniu zaś znalazł się późniejszy kanclerz, Franz von Papen. W styczniu 1915 r. 20-tysięczny korpus wojsk osmańskich sforsował synajską pustynię, przystępując w pierwszych dniach lutego do szturmu na Kanał Sueski. Oprócz stosunkowo nielicznych sił lądowych kanału broniły brytyjskie okręty wojenne oraz pociągi pancerne na linii kolejowej wiodącej wzdłuż jego zachodniego brzegu z Suezu do Port 71 Saidu. Mimo zdobycia przyczółka w rejonie Ismailii, siły osmańskie musiały się ostatecznie wycofać z powodu braków w zaopatrzeniu. Oprócz brytyjskiej obrony o niepowodzeniu ekspedycji zadecydowała postawa Arabów, którzy wbrew nadziejom nie przyłączyli się do osmańsko-niemieckiego korpusu w walce przeciw Brytyjczykom. Z punktu widzenia Envera paszy znacznie ważniejszą od ofensywy sueskiej była wielka ofensywa na Zakaukaziu, mająca stanowić pierwszy krok na drodze realizacji idei panturańskich. 6 grudnia 1914 r. Enver udał się ze Stambułu na front zakaukaski, obejmując osobiste dowództwo dawnej „macedońskiej" III Armii, przeniesionej do Erzurum po wojnach bałkańskich. Korzystając z przewagi liczebnej nad Rosjanami, wiodącymi w tym czasie ciężkie walki w Galicji, wojska osmańskie zajęły w końcu grudnia Sarikami's, miejscowość położoną przy górskiej drodze z Erzurum do Karsu. Tu jednak napotkano na zdecydowany opór, a następnie rosyjską kontrofensywę w pierwszych dniach stycznia 1915 r. Kampania zimowa, prowadzona w ekstremalnych warunkach klimatycznych na wysokościach przekraczających 2 tys. m n.p.m., przerodziła się w całkowitą klęskę wiodącą do unicestwienia III Armii. Żołnierze osmańscy padali częściej z powodu odmrożenia, wyczerpania i głodu niż od śmierci zadanej z rak przeciwnika. Z 90-tysięcznej armii przetrwało zaledwie kilkanaście tysięcy, a droga do północno-wschodniej Anatolii stanęła otworem dla napierających Rosjan. Katastrofa pod Sarikamis otworzyła najtragiczniejszy bodaj rozdział w historii wschodniej Anatolii, będący jednocześnie dramatycznym zakończeniem tzw. kwestii ormiańskiej. Ocena tej kwestii nie tylko budzi do dziś zaciekłe spory wśród historyków i publicystów, ale wielekroć już prowadziła do kryzysów dyplomatycznych i otwartych zadrażnień w stosunkach międzynarodowych. Mimo okresów współpracy między młodoturkami a ormiańskimi rewolucjonistami, wyraźny kurs nacjonalistyczny przyjęty przez mło-doturków po wojnach bałkańskich wpłynął na pogorszenie wzajemnych stosunków. I bez tego jednak duża część Ormian od dawna oglądała się na Rosję jako na sojusznika i protektora, dzięki któremu możliwa będzie realizacja aspiracji religijnych, narodowych bądź spo- 72 łecznych. Podczas gdy ormiańskie kręgi religijno-konserwatywne widziały w prawosławnej Rosji ostoję wobec postępów islamu, studiującym na rosyjskich i zachodnich uczelniach studentom ormiańskim imponował swą potęgą i dynamiką rosyjski ruch rewolucyjny. W przededniu wojny władze rosyjskie na Zakaukaziu przystąpiły do organizacji ochotniczego legionu ormiańskiego, złożonego z wychodźców z ziem Imperium Osmańskiego, oraz ormiańskich bojówek, których zadaniem miała być działalność dywersyjna na tyłach armii osmańskiej. Członkowie tych oddziałów, uzbrojonych przez Rosjan i następnie wysyłanych na drugą stronę granicy, odznaczali się wyborną znajomością terenu i języka tureckiego, co utrudniało ich wykrycie przez osmańską policję i żandarmerię. Napięte stosunki religijno-etniczne i społeczne we wschodniej Anatolłi, zaognione jeszcze w czasach Abdulhamida, sprawiały, iż oddziały te mogły z reguły liczyć na oparcie wśród miejscowej ludności ormiańskiej, widzącej w nich obronę przed samowolą lokalnych władz tureckich i kurdyjskich oddziałów paramilitarnych. Turecka klęska pod Sarikamię dała sygnał do wzmożonej działalności dywersyjnej na tyłach armii osmańskiej. W kilku wypadkach zdarzyło się, że do akcji bojówek włączyli się spontanicznie miejscowi Ormianie, odreagowując lata krzywd i upokorzeń poprzez masakry dokonywane na muzułmańskich sąsiadach. Turecka odpowiedź była straszna. Armia turecka, wprawdzie pobita przez Rosjan, była jeszcze w stanie przywrócić „porządek" na zapleczu, a ofiarami represji padła przede wszystkim bezbronna ludność cywilna, która nie zdołała schronić się w okolicznych górach, gdzie zresztą uchodźców wyłapaliby niechybnie kurdyjscy pasterze. Pod nieobecność Envera i Cemala, zaangażowanych na frontach kaukaskim i syryjskim, na głównego decydenta w osmańskiej stolicy wyrósł Talat pasza, piastujący tekę ministra spraw wewnętrznych. On to wydał słynny rozkaz przesiedlenia ludności ormiańskiej ze wschodniej Anatolii na południe, w kierunku Pustyni Syryjskiej. Dwa motywy tej decyzji nie podlegają dziś dyskusji. Pierwszym była chęć oczyszczenia zaplecza frontu z „elementów niepewnych" i pozbawienia oparcia działających na rym obszarze ormiańskich bojówek, drugim zaś uzyskanie trwałych i nieodwra- 73 calnych zmian w religijno-etnicznym składzie ludności prowincji wschodnich. Po wysiedleniu Ormian Rosjanie nie mieliby się już na kim oprzeć w wypadku chęci stworzenia autonomicznej „Zachodniej Armenii" pod carskim protektoratem. W nadchodzącej epoce plebiscytów totalna „czystka etniczna" zarządzona przez młodoturków zdawała się raz na zawsze zapewniać dominację turecko-kurdyjskiego elementu muzułmańskiego na spornych terenach. Nieustający spór budzi natomiast trzeci domniemany motyw decyzji Talata paszy. Czy decydując się na przesiedlenie ponad miliona ludzi, w większości kobiet i dzieci, na bezludne i pustynne obszary Syrii w ówczesnych warunkach komunikacyjnych i aprowizacyjnych, Talat i jego młodotureccy współpracownicy świadomie i z premedytacją wydali wyrok śmierci na ormiańską ludność imperium, czy też śmierć kilkuset tysięcy ludzi w następstwie deportacji była jedynie wynikiem dezorganizacji, głodu i chorób, dziesiątkujących w tym samym czasie także muzułmańskich mieszkańców imperium? Sama liczba ofiar śmiertelnych według szacunków tureckich sięgać miała Jedynie" około 200 tys., podczas gdy opracowania ormiańskie wciąż mówią o sumie 2 mln ludzkich istnień, notabene przekraczającej całkowitą liczbę Ormian zamieszkujących przed wojną Imperium Osmańskie. Z bardziej umiarkowanych szacunków innych historyków wynika, że w rachubę wchodziłaby liczba ofiar rzędu około 800 tys. Pierwszym etapem planowanej operacji było wyeliminowanie młodych mężczyzn w wieku poborowym poprzez internowanie walczących w szeregach armii osmańskiej żołnierzy ormiańskich. Skierowani następnie do ciężkich robót pod nadzorem uzbrojonych strażników, Ormianie ginęli masowo wskutek nieludzkich warunków pracy, jak również w wyniku zbiorowych egzekucji, dokonywanych przez wydzielone oddziały Organizacji Specjalnej (Teąkil&t-i Mahsuso) pod pretekstem tłumienia buntów, a znacznie częściej bez żadnych powodów. Akcja ta odbywała się od stycznia 1915 r. pod nadzorem otoczonego ponurą sławą młodotureckiego działacza, doktora Bahaeddina Sakira. 20 kwietnia 1915 r. doszło do ormiańskiego powstania w położonym niedaleko frontu mieście Wan. Ormianie wymordowali przy oka- 74 zji wszystkich miejscowych muzułmanów, odpierając następnie przez miesiąc ataki armii tureckiej aż do odsieczy Rosjan i towarzyszących im oddziałów ormiańskich ochotników. Właśnie powstanie w Wan posłużyło władzom młodotureckim jako pretekst do rozpoczęcia masowych deportacji, którym towarzyszyły aresztowania, procesy i egzekucje czołowych działaczy ormiańskich. Dziś wiemy jednak, że przygotowania do tej operacji rozpoczęto znacznie wcześniej. Wiosną i latem 1915 r. przystąpiono do zasadniczego etapu planu, jakim była deportacja ludności ormiańskiej na południe. Pędzeni pieszo przez bezwodne stepy i góry ludzie marli jak muchy, a „karawanom śmierci" towarzyszyły gwałty i porywanie ormiańskich kobiet przez okoliczne plemiona koczownicze. Ostami etap tragedii miał miejsce na Pustyni Syryjskiej, gdzie przypędzeni Ormianie nękani przez głód, pragnienie, choroby i najazdy plemion beduińskich nie mieli wielkich szans na normalną egzystencję. Exodus przeżyło jednak ponad 200 tys. Ormian, drugie tyle zaś pozostało w Stambule, Izmirze i innych miastach na zachodzie imperium, nie objętych deportacjami. Represje nie sięgnęły też Ormian zamieszkujących okręg Karsu, przyłączony w 1878 r. do Rosji, oraz tych, którzy zdołali schronić się pod skrzydła armii rosyjskiej. Podczas gdy w latach 1915 ł 1916 Rosjanie posuwali się w głąb Anatolu, wielu towarzyszących im Ormian wzięło rewanż na muzułmańskich mieszkańcach kraju, co wywołało kolejną falę wypędzeń i spustoszeń11. Wracając do kwestii odpowiedzialności władz osmańskich za los deportowanych i do najbardziej drażliwego pytania, czy można tu mówić o zaplanowanym ludobójstwie12, historycy od początku borykali się z podstawową przeszkodą, jaką jest niedostatek wiarygodnych " Według szacunków Jastina McCarthy'ego liczba muzułmańskich mieszkańców trzech wschod-nioanatolijskich prowincji - Wanu. Bitlisu i Erzurum - spadła w latach 1912-1922 o ponad 612 tys., tj. odpowiednio o 62,42 i 31 proc. (średnia strat muzułmańskiej ludności całej Anatolii wyniosła w tym okresie około 18 proc.). Także w tym wypadku trudno powiedzieć, jaka część ofiar wynikała z głodu i chorób, a jaka ze strat podczas walk z Ormianami i wkraczającą armią rosyjską; zob. J. McCarthy, Muslims and Minorities. The Population ofOttoman Anatolia and the End ofthe Empire, New York 1983, s. 134 i 138. 12 Sama kwestia dopuszczalności użycia angielskiego słowa genocide budzi do dziś ogromne emocje zainteresowanych stron. 75 źródeł. Podczas gdy Turcy rozmyślnie zniszczyli dokumenty Organizacji Specjalnej, a archiwa Komitetu Jedności i Postępu zaginęły, odnalezione i opublikowane przez Ormian tzw. dokumenty Andoniana, obejmujące m.in. „depesze Talata paszy", okazały się spreparowanym falsyfikatem. Podobnie, choć nie sposób negować wielu wstrząsających świadectw pozostawionych przez ocalałych z katastrofy Ormian, zdarzały się i relacje świadomie fałszowane, służące doraźnym celom politycznym. Świadectwa cudzoziemców, zwłaszcza licznych amerykańskich misjonarzy, choć z pozoru bardziej obiektywne, zdradzają nieraz jawnie rasistowskie nastawienie autorów przeciwstawiających chrześcijańskich i cywilizowanych Ormian barbarzyńskim i fanatycznym Turkom. Trzeba też pamiętać, że przez cały okres I wojny światowej artykuły dotyczące Turcji ukazujące się w zachodniej prasie służyły przede wszystkim celom wojennej propagandy. Znamienną próbką stosowanego wówczas języka jest wypowiedź Davida Lloyd Geor-ge'a z listopada 1914 r., w której przyszły brytyjski premier nazwał Turków „ludzkim rakiem, pełzającą gangreną w ciele krajów, które zrujnowali swymi rządami"13. Przy wszystkich powyższych zastrzeżeniach, udział przynajmniej części działaczy młodotureckich w świadomej eksterminacji Ormian wydaje się niewątpliwy. Świadczy o tym choćby kilka cynicznych wypowiedzi Talata i innych, wygłoszonych w obecności niemieckich sojuszników i zapewniających ich, że problem ormiański nigdy już nie zagrozi integralności Imperium Osmańskiego. Właśnie raporty niemieckich dyplomatów, oficerów, inżynierów i doradców finansowych uznane zostały przez historyków za szczególnie cenne. Ich autorzy nie byli bowiem zainteresowani w prezentowaniu sojusznika w niekorzystnym świetle, co więcej - nawet łagodna krytyka groziła pogorszeniem bezcennych dla II Rzeszy stosunków z rządem młodotu-reckim. A jednak regularnie odżywały głosy krytyki, od wyczerpujących raportów niemieckich konsulów z Aleppo, Bejrutu, Damaszku i Mosulu, po protesty kierowników odcinków wciąż budowanej kolei bagdadzkiej, których ormiańscy robotnicy nagle „znikali" w ciągu 13Cyt. zaSelim Deringil, Turkishforeignpolicy dwing the Second World War: on 'active' neutrality, Cambridge 1989, s. 65. 76 jednej nocy. Zachowało się nawet kilka zrobionych z ukrycia zdjęć przedstawiających stojące na bocznicy bydlęce wagony zbite z desek, spomiędzy których wystawał las rąk konających w spiekocie Ormian. Po I wojnie światowej radykalni działacze ormiańscy nie czekali na wyrok sądu czy historii. Większość tułających się na emigracji działaczy młodotureckich padła ofiarą zemsty ormiańskich organizacji terrorystycznych. Talat zasztyletowany został na berlińskiej ulicy w 1921 r. Kilka miesięcy później zginął w Rzymie były wielki wezyr Said Halim pasza. W następnym roku zemsta dosięgła w Berlinie Bahaeddina §akira, podczas gdy Cemal pasza zginął w Tyflisie. Jeszcze w latach siedemdziesiątych obiegła świat seria ormiańskich zamachów terrorystycznych kierowanych przeciwko tureckim dyplomatom. Bomba wybuchła też pod domem amerykańskiego historyka, którego książkę poświęconą Imperium Osmańskiemu uznano za anty-ormłańską. Z drugiej strony władze powstałej na gruzach Imperium Osmańskiego Republiki Tureckiej, choć nieraz odcinały się zarówno od sułtańskiej monarchii, jak i od dyktatury triumwiratu, nie zdobyły się nigdy na potępienie zasady odpowiedzialności zbiorowej przyjętej przez ówczesne władze młodotureckie. W zamian za to wielekroć piętnowano „podstępną i zdradliwą" postawę ormiańskiej „piątej kolumny" podczas tureckich zmagań z Rosją. Problematyka ta nie powinna być obca polskiemu czytelnikowi, śledzącemu spory historyczne toczące się do dziś wokół deportacji Ukraińców w ramach, Akcji Wisła" bądź wysiedlenia Niemców Sudeckich z terenu powojennej Czechosłowacji. Wydaje się, że zarówno nadmierne relatywizowanie, jak i obciążanie winą wyłącznie jednej strony nie doprowadzi do rozwiązania sporu, mającego dziś nie tylko aspekt historyczny i polityczny, lecz przede wszystkim moralny. Kolejne generacje młodych Turków i Ormian wciąż wychowywane są w duchu nienawiści do „odwiecznego wroga" i w przekonaniu o całkowitej niewinności własnych narodów w minionych konfliktach. Można tylko z nadzieją oczekiwać, że coraz więcej tureckich intelektualistów i polityków pochyli się z zadumą nad ormiańską tragedią, uznając współodpowiedzialność własnych przodków za 77 jej spowodowanie, ze strony ormiańskiej zaś dostrzeżona zostanie banalna prawda, iż działalność terrorystyczna, do dziś opiewana za swe aspekty heroiczne, uderzała często w nieświadomych stambul-skich przechodniów bądź w muzułmańskich chłopów i ich rodziny, których jedyną winą było to, iż we wschodniej Anatolii czuli się tak samo u siebie jak ich ormiańscy sąsiedzi. Jakże gorzko brzmią wciąż po kilkudziesięciu latach słowa wybitnej działaczki młodotureckiej, Halide Edib, zanotowane niemal nazajutrz po turecko-ormiańskich rzeziach z lat I wojny: Ja, która marzyłam o nacjonalizmie, który stworzy szczęśliwy kraj piękna, zrozumienia i miłości, ujrzałam jedynie wzajemne masakry i nienawiść; widziałam tylko ideały używane w celu wywołania rzezi i ludzkiego nieszczęścia"14. 14 Halide Edib [Adivar]. Memoirs, New York-London [1926], s. 375-376. Od Gallipoli do Sevres. Katastrofa i zmierzch imperium Choć początek roku 1915 przyniósł załamanie obu osmańskich ofensyw zimowych - sueskiej i kaukaskiej - sam fakt ich przeprowadzenia zbyt późno uświadomił politykom Ententy, że długotrwałe lekceważenie przez nich „chorego człowieka znad Bosforu" obróciło się na korzyść Państw Centralnych. Jeszcze bardziej dotkliwe w skutkach okazało się zamknięcie cieśnin czarnomorskich, które - wobec niemieckiej kontroli na Bałtyku - praktycznie odcięło Rosję od źródeł zaopatrzenia z zachodu. Założony w 1915 r. port w Murmańsku i wiodący do niego północny szlak wokół Skandynawii odegrały większą rolę dopiero w późniejszym okresie wojny. W tej sytuacji coraz większe zainteresowanie wzbudzał plan uderzenia w rejonie cieśnin, wysunięty przez Churchilla już w listopadzie 1914 r. Przewidywał on zmasowany atak na Cieśninę Dardanelską, a następnie na Bosfor, w wyniku którego Stambuł znalazłby się w rękach zachodnich sojuszników. Projektodawcy mogli żywić uzasadnioną nadzieję, że cios spowodowany utratą osmańskiej stolicy, będącej jednocześnie siedzibą sułtana i kalifa, doprowadzi do upadku morale i rychłej kapitulacji armii tureckiej. Zdobycie cieśnin otwierało też komunikację z Rosją oraz stwarzało możliwość wywarcia nacisku na Bułgarię, by zrezygnowała z przyłączenia się do Państw Centralnych. Podobnie jak wcześniejszy pomysł konfiskaty tureckich okrętów, także ten projekt pierwszego lorda admiralicji nie okazał się fortunny. Churchill wyraźnie nie miał w tej wojnie szczęścia do Turcji. 19 lutego 1915 r. połączona eskadra brytyjsko-francuska rozpoczęła bombardowanie tureckich umocnień u ujścia Dardaneli. Prace modernizacyjne, prowadzone od jesieni ubiegłego roku z udziałem niemieckich ekspertów, nie były jednak podjęte na darmo. Gdy po 79 miesiącu nieregularnego ostrzału flota Ententy wpłynęła 18 marca w Dardanele z zamiarem ich sforsowania, napotkała na tak silny opór, iż musiała wycofać się ze znacznymi stratami. W tej sytuacji podjęto decyzję przeprowadzenia desantu na obu brzegach cieśniny w dniach 25-27 kwietnia. Podczas gdy lądowanie na brzegu azjatyckim miało na celu jedynie zmylenie obrony tureckiej, główne siły w liczbie prawie 80 tys. ludzi wysadzono po stronie europejskiej na półwyspie Gallipoli. Po stosunkowo łatwym opanowaniu plaż pod artyleryjską osłoną dział okrętowych sojusznicy wkrótce przekonali się, że w głębi półwyspu walczyć trzeba było o każde wzgórze. Nie pomogło lądowanie kolejnych 100 tys. żołnierzy w pierwszych dniach sierpnia. Bitwa o półwysep Gallipoli miała stać się tureckim Verdim, które w ciągu niemal dziewięciu miesięcy walk kosztowało obie strony około 300 tys. zabitych i rannych. Podjęta w listopadzie decyzja sztabu sojuszniczego o zaniechaniu ataku i ewakuacji została przeprowadzona w dniach od 18 grudnia 1915 do 9 stycznia 1916 r. 15 Liman von Sanders, który już przed alianckim lądowaniem uzyskał zgodę Envera na utworzenie w Dardanelach wydzielonej grupy defen-sywnej pod swoim dowództwem, w odróżnieniu od wielu innych niemieckich generałów umiał docenić wartość młodych, wykształconych oficerów tureckich. Bohaterem walk o Gallipoli stał się pułkownik Mustafa Kemal, którego dywizja wsławiła się zaciekłą obroną wzgórz Sari' Bair oraz Anafarta przed atakami żołnierzy australijskich i nowozelandzkich. Utrzymanie tych wzgórz, dominujących nad przewężeniem półwyspu Gallipoli, uniemożliwiło przeciwnikowi dotarcie do wód Cieśniny Dardanelstóej i odcięcie sił tureckich znajdujących się na południowym cyplu półwyspu. Z walk o Gallipoli Mustafa Kemal wyjdzie opromieniony sławą jedynego tureckiego dowódcy, który pokonał Anglików. Sytuacja na innych frontach na razie również nie wyglądała źle. Upadek Serbii oraz przystąpienie Bułgarii do wojny po stronie Państw " Koszmar walk pod Gallipoli przypomniał niedawno fabularny film Petera Weira z udziałem Mela Gibsona. Gallipoli. Dzień pierwszego lądowania pod Gallipoli, tzw. Anzac Day, do dziś obchodzony jestjako święto państwowe w Australii i Nowej Zelandii, których żołnierze ponieśli wyjątkowo ciężkie straty podczas tej kampanii (akronim Anzac pochodzi od nazwy Australian and New Zealand Army Corpś). 80 Centralnych w październiku 1915 r. uwolniły osmańskie dowództwo od troski o zabezpieczenie zachodniej granicy, umożliwiając skoncentrowanie się na walkach na wschodzie. Wprawdzie drugi atak na Kanał Sueski podjęty latem 1916 r. również zakończył się niepowodzeniem, za to sukcesem zakończyła się kampania na froncie irackim. Wysłany z Indii brytyjski korpus ekspedycyjny, który w 1915 r. posunął się aż pod Bagdad, został odparty przez siły osmańskie pod dowództwem niemieckiego generała Colmara von der Goltza. Odcięci od źródeł zaopatrzenia i oblężeni w Rut el-Amara Brytyjczycy musieli kapitulo-wać 29 kwietnia 1916 r. Gorzej wiodło się natomiast na froncie ro- Mustafa Kemal podczas ćwiczeń wTekirdag nad Morzem Marmara, dwa miesiące przed lądowaniem sprzymierzonych na półwyspie Gallipoli, 25 lutego 1915 r. syjskim, gdzie w ciągu roku 1916 Turcy utracili Erzurum, Trapezunt, a nawet przejściowo Erzincan. W tej sytuacji niebezpieczną fanfaronadą okazało się wysłanie za zgodą Envera tureckich dywizji do Macedonii, by wspomóc walczą- 81 cych z Grekami Bułgarów, oraz do Galicji, gdzie tureccy żołnierze walczyli przeciw Rosjanom ramię w ramię z jednostkami niemieckimi, austro-węgierskimi oraz z polskimi legionistami. Przy tej okazji odżyły w Polsce proroctwa Wernyhory o Turku pojącym konia w Wiśle. Rok 1917 okazał się przełomowy dla losów wojny. Podczas gdy zakończona bitwa pod Verdim definitywnie oznaczała kres niemieckiej inicjatywy strategicznej na froncie zachodnim, coraz silniej dawała o sobie znać przewaga gospodarcza państw Ententy. Wprawdzie dwie kolejne rewolucje w Rosji pozbawiły Francję, Wielką Brytanię i Włochy potężnego sojusznika na wschodzie, stratę tę zrekompensowało jednak przystąpienie Stanów Zjednoczonych do wojny w kwietniu 1917 r. Poprawa sytuacji na froncie zachodnim umożliwiła Brytyjczykom większe zaangażowanie w kampanie bliskowschodnie, prowadzone z baz w Indiach i Egipcie. W marcu 1917 r. Brytyjczycy zajęli Bagdad, spychając siły osmańskie do północnej Mezopotamii. Jednocześnie, po przejściu półwyspu Synaj brytyjski gen. Edmund Allenby bezskutecznie ponawiał próby zdobycia Gazy. W maju 1917 r. z inicjatywy dowództwa niemieckiego przystąpiono do przygotowań operaqi „Błyskawica" (Yildinm), mającej na celu odbicie Bagdadu, którego utrata boleśnie osłabiła morale i prestiż armii osmańskiej. Na czele 13-tysiecznego niemieckiego korpusu posiłkowego przybył do Aleppo były szef niemieckiego sztabu generalnego, odwołany po bitwie pod Verdun, gen. Erich von Falkenhayn. Fantastyczne plany operacji, wspominające nawet o wyparciu Brytyjczyków z Indii, z miejsca zraziły do niemieckiego dowódcy trzeźwo myślących tureckich oficerów, wskazujących na brak podstawowych środków transportu oraz wygłodzenie i osłabienie przeznaczonych do ofensywy oddziałów osmańskich. Nie dość, że kolej bagdadzka wciąż daleka była od ukończenia, ale nie dysponowano nawet czółnami, niezbędnymi do transportu materiałów wojennych w dolinie Eufratu i Tygrysu. Wkrótce sam Falkenhayn doszedł do wniosku, że zamiast zamierzonej ofensywy irackiej znacznie pilniejszym zadaniem jest przygotowanie obrony Palestyny i Syrii przed szykującymi się do kolejnego ataku wojskami Allenbj^ego. W końcu października 1917 r. ruszyła brytyjska ofensywa na froncie palestyńskim. W listopadzie opanowano porty w Gazie i Jafie, 82 w grudniu zaś Allenby wkroczył do Jerozolimy, traktując to jako „prezent bożonarodzeniowy dla narodu brytyjskiego". Tuż przed wkroczeniem do Jerozolimy brytyjski minister spraw zagranicznych, sir Arthur James Balfour, obiecał działaczom syjonistycznym utworzenie w Palestynie „narodowej siedziby żydowskiej". Jednocześnie już od roku trwało inspirowane i popierane przez Wielką Brytanię antyturec-kie powstanie w Hidżazie pod wodzą szarifa Mekki, Husajna, z arabskiego rodu Haszyrnidów. Powstanie to uwiecznione zostało w pamiętnikach legendarnego płk. Thomasa Edwarda Lawrence'a, szarif Husajn zaś nagrodzony został przez Brytyjczyków późniejszym osa- Szturm brytyjskiej piechoty pod Gallipoli, 1915 r. dzeniem jego synów na tronach Iraku i Jordanii. Sprzeczne obietnice odnośnie przyszłości Palestyny, składane przez polityków brytyjskich Żydom, Arabom i własnej chrześcijańskiej opinii publicznej, miały w przyszłości zaowocować jednym z najtrwalszych i najkrwawszych konfliktów na Bliskim Wschodzie. Na razie jednak obietnice te nie miały praktycznego znaczenia, gdy linia frontu przebiegała w północnej Palestynie, a osmańskie garnizony wciąż trzymały się w Jemenie i wielu punktach wzdłuż kolei hidżaskiej, z Medyną na czele. Wybuch rewolucji lutowej i upadek caratu spowodowały rozprzężenie w armii rosyjskiej, pomimo zapewnień o kontynuacji działań wojennych składanych aliantom przez rosyjski Rząd Tymczasowy. 83 Ostateczny przełom wywołała jednak dopiero rewolucja październikowa. 8 listopada 1917 r. II Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich uchwalił słynny dekret „O pokoju", 26 listopada zaś Rosja zaproponowała Niemcom i ich sojusznikom zawieszenie broni i przystąpienie do rozmów pokojowych. Jednocześnie bolszewicy ujawnili znalezione w carskich archiwach tajne plany Ententy dotyczące rozbiorów Imperium Osmańskiego, wywołując tym konsternację w zachodnich stolicach. W grudniu rozpoczęły się w Brześciu litewskim negocjacje pokojowe pomiędzy Rosją Radziecką a Państwami Centralnymi. Na czele delegacji osmańskiej stanął Zeki pasza, zmieniony następnie przez samego Talata, który od lutego 1917 r. piastował stanowisko wielkiego wezyra po rezygnacji Saida Halima. Równocześnie na froncie turecko-rosyjskim zawarto zawieszenie broni, podpisane 18 grudnia w Erzincan przez tureckiego dowódcę frontu oraz delegację ty-fliskiego Komitetu Zakaukaskiego, faktycznie niezależnego od bolszewików. 3 marca 1918 r. podpisano w Brześciu pokój, w którym Rosja Radziecka nie tylko zgadzała się na przywrócenie granicy z 1914 r., ale co więcej - oddawała Turcji trzy okręgi utracone przez nią w roku. 1878 - Kars, Ardahan i Batum. Polityka ta zgodna była z ówczesną strategią bolszewików, dążących za pomocą szerokich koncesji terytorialnych do uzyskania chwili wytchnienia na frontach zewnętrznych, umożliwiającej im rozstrzygnięcie na swoją korzyść zmagań wewnątrz Rosji. Wkrótce wyruszyła ze Stambułu do radzieckiej stolicy, świeżo przeniesionej z Petersburga do Moskwy, pierwsza oficjalna misja osmańska Galib Kemali beja. Jadący przez Berlin poseł turecki otrzymał osobną salonkę, dołączoną do wagonu wyruszającego do Rosji niemieckiego ambasadora, barona von Mirbacha. Po przesiadce w Baranowiczach oba poselstwa dotarły do Moskwy w końcu kwietnia 1918 r. Tymczasem, korzystając z zamieszania spotęgowanego ormiańskimi i gruzińskimi dążeniami do oderwania się od Rosji, już przed podpisaniem pokoju w Brześciu wojska tureckie podjęły ofensywę, zajmując w marcu Erzurum, w kwietniu zaś Batum i Kars. Dalsze 84 postępy tureckie zahamowało powstanie w kwietniu Republiki Za-kaukaskiej, która po miesiącu rozpadła się na osobne republiki Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu. Pod naciskiem Niemiec, zainteresowanych dostępem do bakijskiej ropy, doszło do serii wstępnych rozmów pokojowych między władzami tureckimi a delegacjami poszczególnych republik. Zamieszanie na Zakaukaziu stanowiło dla Envera wprost wymarzoną okazję do podjęcia swych panturańskich planów, mających na celu •tworzenie łańcucha muzułmańskich państw buforowych między Turcją a Rosją. Pretekstu dostarczyło lądowanie w Baku brytyjskiego oddziału ekspedycyjnego, który przybył tu z Iranu przez Morze Kaspijskie w sierpniu 1918 r. W celu wyzwolenia azerskiej stolicy spod władzy brytyjskiej, opierającej się na współpracy miejscowych Ormian, uformowano złożoną z Turków i Azerów ochotniczą Armię Islamu, dowodzoną przez brata Envera, Nuriego paszę. W nocy z 15 na 16 września 1918 r. Armia Islamu, wyposażona kosztem zagrożonych brytyjską ofensywą osmańskich jednostek w Syrii, wkroczyła do Baku. Dalej na północy Turcy przejściowo opanowali nawet kaspijski port w Derben-cle. Wydarzeniom tym towarzyszyły rzezie ludności ormiańskiej, których echo znajdujemy na kartach Przedwiośnia Żeromskiego. Tureckie zaangażowanie na Zakaukaziu od dawna wywoływało zaniepokojenie władz Rosji Radzieckiej, traktujących ten obszar jako sferę swych wyłącznych wpływów. Już we wcześniejszych rozmowach z osmańskim posłem Galibem Kemalim ludowy komisarz spraw zagranicznych Gieorgij Cziczerin oraz jego zastępca Lew Karachan wyrażali zaniepokojenie turecką aktywnością propagandową wśród zamieszkujących Rosję muzułmanów, coraz częściej w dodatku kwestionując prawomocność wcześniejszej cesji na rzecz Turcji Batumu i Karsu. Ostatecznie 20 września 1918 r. Rosja Radziecka jednostronnie wypowiedziała Turcji warunki traktatu brzeskiego. Choć oficjalnym powodem wypowiedzenia była turecka agresja na Zakaukaziu, nie mniejszy wpływ na tę decyzję wywarł rozwój sytuacji na zachodzie, przesądzający katastrofę Państw Centralnych. 20 września 1918 r. Brytyjczycy przystąpili do decydującej ofensywy na froncie syryjskim, 1 października padł Damaszek, 6 paździer- 85 nika Bejrut, 26 października zaś Turcy ewakuowali ostatni punkt oporu w północnej Syrii, Aleppo. Jednocześnie aliancka ofensywa w Macedonii zmusiła rząd bułgarski do podpisania 29 września zawieszenia broni, będącego faktyczną kapitulaq'ą. Kapitulacja Bułgarii wystawiała osmańską stolicę na groźbę bezpośredniego ataku od zachodu. W obliczu nieuchronnej klęski zwyciężyła nad Bosforem opcja jak najszybszego wszczęcia rozmów pokojowych. Pierwszym posunięciem na tej drodze była dymisja rządu Talata i objecie w połowie października teki wielkiego wezyra przez Ahmeda Izzeta paszę, byłego ministra wojny, cztery lata wcześniej zastąpionego na tym stanowisku przez Envera. Koniec rządów triumwiratu z zadowoleniem przyjął nowy sułtan Mehmed VT Yahideddin, który wstąpił na tron 3 lipca 1918 r. po śmierci Mehmeda V Resada, jako czwarty już z kolei syn sułtana Abdulmecida. W odróżnieniu od zmarłego brata, Mehmed VI zdradzał pewne ambicje polityczne, widząc w rządach Komitetu Jedności i Postępu główną przeszkodę na drodze do objęcia rządów osobistych. Sami przywódcy młodotureccy, ścigani przez Ententę jako przestępcy wojenni pod zarzutem spowodowania rzezi Ormian, dobrowolnie usunęli się w cień, nie chcąc utrudniać rozpoczynających się negocjacji. Jednocześnie jednak nie rezygnowali z wpływu na dalszy bieg wydarzeń. W ostatnich dniach października podczas spotkania w willi Envera w nadbosforskiej miejscowości Kurucesme powołana została tajna organizacja Karakol (poi. „posterunek"), przez grę słów nawiązująca do przydomków jej czołowych przywódców - Kara Ke-mala i Kara Yasifa. Organizacja ta, której celem było przeciwstawianie się obcej okupacji ziem tureckich, odegrała znaczną rolę w późniejszym podziemnym ruchu oporu i w walce o władzę w pierwszych latach Republiki. Nocą l listopada, już po podpisaniu rozejmu, Enver, Talat, Cemal, Bahaeddin §akir i kilku innych działaczy Komitetu odpłynęło na niemieckiej łodzi podwodnej do kontrolowanej przez Niemców Odessy, chroniąc się przed zemstą sprzymierzonych. W następnych latach, jak wspomniano, wszyscy z wyjątkiem Envera zginąć mieli z rąk ormiańskich zamachowców. Tymczasem 30 października 1918 r. na pokładzie brytyjskiego okrętu Agamemnon zakotwiczonego w porcie Mudros na greckiej wyspie 86 Umnos doszło do podpisania zawieszenia broni. Państwa Ententy reprezentował brytyjski admirał, sir Arthur Calthorpe, stronę osmańską zaś nowy minister marynarki Hiiseyin Rauf, wsławiony podczas wojen bałkańskich śmiałym dowodzeniem tureckim krążownikiem Hamidiye. Choć rozmowy dwóch oficerów marynarki przebiegały w rycerskiej atmosferze, podyktowane warunki rozejmu oznaczały faktyczną kapitulację Imperium Osmańskiego. Zawierający 25 punktów traktat przewidywał okupację cieśnin tureckich i natychmiastowe otwarcie ich dla floty sprzymierzonych, objęcie kontrolą aliancką kolei, linii telegraficznych i urządzeń portowych na obszarze imperium, ewakuację przez siły osmańskie Zakaukazia, północnego Iranu, Syrii i Iraku oraz kapitulację osmańskich garnizonów w Jemenie, Hidżazie i Libii (gdzie wciąż trwała antywłoska partyzantka). Ponadto przewidywano rozbrojenie i demobilizację armii tureckiej, z wyjątkiem jednostek niezbędnych do pilnowania granic oraz utrzymania porządku wewnętrznego, oraz usunięcie niemieckich i austro-węgierskich doradców w terminie jednego miesiąca. Szczególnie groźnie brzmiał punkt 24 dający aliantom prawo okupacji sześciu zamieszkanych przez Ormian prowincji wschodnich oraz punkt 7 rozszerzający prawo sojuszników do okupacji praktycznie każdego punktu na obszarze imperium pod pretekstem względów bezpieczeństwa. Na podstawie rozejmu wojska sprzymierzonych wkroczyły 13 listopada do Stambułu, okręty zakotwiczyły zaś w Cieśninie Bosforskiej. Już kilka dni wcześniej flota aliantów opanowała Izmir. Pomimo ostrych warunków traktatu rozejmowego jego ogólne sformułowania i atmosfera rozmów z admirałem Calthorpem pozwalały stronie tureckiej żywić nadzieję, że alianckie żądania pokojowe nie wykroczą poza warunki 12 punktu orędzia Wilsona. W słynnym 14-punktowym programie, którego punkt 13 dotyczył notabene Polski, amerykański prezydent ogłosił już 8 stycznia 1918 r. wstępne warunki pokoju z Państwami Centralnymi. Punkt 12 orędzia przewidywał, iż: „Co do tureckich części obecnego Imperium Osmańskiego, to zostanie im zapewniona pełna suwerenność i bezpieczeństwo, lecz innym narodowościom, które żyją obecnie pod rządami Imperium, musi, z drugiej strony, zostać zapewnione trwałe bezpieczeństwo ismie- 87 nią i możliwość rozwoju bez przeszkód; musi być im nadana autonomia. Dardanele zostaną otwarte na stałe i będą stanowiły wolne, dla wszystkich okrętów wojennych i handlu wszystkich narodów, przejście zabezpieczone gwarancją międzynarodową"16. Licząc się już od dawna z koniecznością utraty terytoriów zamieszkanych przez ludność arabską, przywódcy tureccy mieli jednak nadzieję utrzymania pełnej suwerenności w Anatolii oraz w północno-irackim okręgu Mosulu, zamieszkanym głównie przez Kurdów i Turków. Tymczasem właśnie sprawa Mosulu stała się pierwszym probierzem alianckich intencji. Kilka dni po podpisaniu rozejmu Brytyjczycy zażądali od tureckiego komendanta miasta wycofania wojsk na podstawie 7 punktu traktatu. Po kilku dniach ociągania się i nerwowych konsultacji ze Stambułem turecki garnizon opuścił Mosul, oddając go Brytyjczykom w połowie listopada. Strategiczna rola obszaru, umożliwiającego kontrolę nad niżej położoną Mezopotamią, oraz świeżo dokonane odkrycia pól naftowych przesądziły o brytyjskim zainteresowaniu uzyskaniem trwałej kontroli nad rejonem Mosulu. Już w końcu października powstał plan utworzenia pod brytyjskim protektoratem autonomicznego Kurdystanu, obejmującego obszar północnego Iraku i południowo-wschodniej Anatolii. Plan ten, nie budzący zrazu specjalnego zainteresowania ludności kurdyjskiej, wywołał za to zrozumiałe zaniepokojenie w Stambule. Wkrótce po brytyjskiej okupacji Mosulu, w grudniu tego roku wojska francuskie wkroczyły do Cylicji, zajmując Mersin, Tars i Ada-nę. Jak się wkrótce miało okazać, Francuzi bynajmniej nie zamierzali zrezygnować z zajętych terytoriów, okupując z czasem również Ma-ras, Ayntab (dziś Gaziantep) i Urfę. Pod presją brytyjską Turcja musiała się także wycofać z odzyskanych w kwietniu 1918 r. okręgów Karsu, Ardahanu i Batumu. Dwa pierwsze oddano Republice Armenii, w Batumie zaś wylądował brytyjski garnizon. W marcu następnego roku Włosi zajęli Antalyę i kilka innych portów na południowym wybrzeżu Anatolii, Anglicy zaś wylądowali 16 Historia powszechna 1879 1990. Dzieje polityczne i gospodarcze, historia dyplomatyczna. pra\vo i stosunki miądzynarodmve, wybór dokumentów pod red. M. Nadolskiego, Warszawa 1991. s. 59. 88 w Samsunie nad Morzem Czarnym. Na oczach wciąż teoretycznie suwerennego rządu sułtańskiego dokonywał się stopniowy rozbiór Anatolii. O ile społeczeństwo tureckie z pewnym stoicyzmem traktowało lądowanie sił mocarstw jako nieuniknioną konsekwencję przegranej wojny, a część stambulskich polityków rozważała nawet dobrowolne oddanie się pod mandat Stanów Zjednoczonych jako najmniej „pazernego" z zachodnich sojuszników, do podgrzania nastrojów przyczyniło się rozgrywanie przez rządy Ententy kwestii ormiańskiej ł greckiej. Szczupłe liczebnie wojskowe i cywilne władze okupacyjne w coraz większej mierze opierać się musiały na nietureckich społecznościach zamieszkujących Anatolię. W Cyliqi byli to Ormianie, w Samsunie Grecy, w Izmirze i Stambule zaś przedstawiciele obu tych społeczności. Większość oficerów Ententy, wykształcona w kulcie dla kultury greckiej i pamiętająca prasowe doniesienia o tureckich zbrodniach wobec Ormian, niejako naturalnie poczuwała się do wspólnoty z chrześcijańskimi poddanymi Porty, ci ostatni zaś z reguły chętnie podejmowali współpracę z administracją okupacyjną. Otwarte faworyzowanie chrześcijańskich mniejszości w sporach z muzułmanami umacniało jednak negatywne stereotypy oraz poczucie krzywdy i upokorzenia wśród tych ostatnich. Zdarzali się też Ormianie i Grecy otwarcie wykorzystujący obecną uprzywilejowaną pozycję do upokarzania Turków i załatwiania osobistych porachunków. Choć trudno dziś powiedzieć, do jakiego stopnia zachowania takie były reprezentatywne dla całych społeczności, niestety właśnie one były najbardziej widoczne. Atmosferę panującą w Stambule w latach okupacji, widzianą z pozycji tureckiego patrioty, dobrze oddaje powieść znanego pisarza Yakuba Kadriego (Karaosmanoglu) pod znamiennym tytułem Sodoma i Gomora. Największe wzburzenie ludności tureckiej wywołało już wkrótce poparcie udzielone przez Ententę aspiracjom terytorialnym tureckich sąsiadów - Armenii i Grecji. Z inicjatywy Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych dawna „rosyjska" Armenia, obejmująca Erewan i Kars, powiększyć się miała o znaczny obszar wschodniej Anatolii obejmujący Wan, Erzurum, Erzincan i pas wybrzeża czarnomorskiego z por- 89 tem w Trapezuncie. Jeszcze groźniejsze dla Turcji były plany greckiego premiera, Eleutheriosa Yenizelosa, zmierzającego do budowy „Wielkiej Grecji" obejmującej wschodnią Trację, zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej, a nawet czarnomorskie wybrzeże Pontu. Plany te zyskały entuzjastyczną aprobatę brytyjskiego premiera, Davida Lloyd George'a. O ile z realizacją idei „Wielkiej Armenii" postanowiono zaczekać do konferencji pokojowej, „Wielka Grecja" powstać miała drogą faktów dokonanych. W początku maja 1919 r. państwa Ententy upoważniły Grecję do zajęcia znacznego obszaru zachodniej Anatolii wraz z Izmirem. Sprzeciw wobec tego projektu wysunęły jedynie Włochy, mające własne zakusy terytorialne w tym rejonie. Greckie lądowanie w Izmirze, rozpoczęte 15 maja 1919 r., miało już wkrótce okazać się punktem zwrotnym w tureckiej historii. Tymczasem w Stambule kolejne rządy okazywały się zupełnie bezsilne wobec projektów Ententy. W listopadzie 1918 r. Izzet pasza zastąpiony został przez oddanego stronnika dworu i dawnego wroga młodoturków Ahmeda Tevflka paszę, który piastował już urząd wielkiego wezyra podczas kontrrewolucji 1909 r. Liczono, iż doświadczenie dyplomatyczne tego wieloletniego ministra spraw zagranicznych z czasów Abdiilhamida II okaże się przydatne w pertraktacjach z aliantami. Głowę podnieśli też liberałowie z Partii Wolności i Zgody (Hurńyet ve Itildf Firkasi), nie odgrywający większej roli na stambul-skiej scenie politycznej od czasu młodotureckich represji z roku 1913. Na ich czele stanął Mehmed Ferid pasza, noszący honorowy tytuł Damad (poi. „zięć") z powodu małżeństwa z córką sułtana Abdulme-cida. Fascynacja kulturą brytyjską, prowadząca aż do zaślepienia, połączona z nienawiścią do wszystkiego co młodotureckie, uczyniły z tego polityka o niezbyt silnym charakterze szczególnie poręczne narzędzie w rękach władz okupacyjnych. W marcu 1919 r. Damad Ferid objął stanowisko wielkiego wezyra po Ahmedzie Tevfiku paszy. Za kadencji jego gabinetu odbył się w Stambule proces przywódców młodotureckich, zakończony wydaniem zaocznych wyroków śmierci na przebywających w Berlinie członków triumwiratu. Wielu aresztowanych działaczy młodotureckich, w tej liczbie byłego wielkiego wezyra Saida Halima oraz Ziyę Gókalpa, 90 Brytyjczycy deportowali na Maltę, dając tym aktem widomy dowód braku suwerenności rządu sułtańskiego. Po greckim lądowaniu w Izmi-rze 15 maja 1919 r. rząd Damada Ferida wprawdzie demonstracyjnie ustąpił, ale już po kilku dniach ten sam polityk podjął się sformowania nowego gabinetu, ograniczając się do papierowych protestów. Rosnące niezadowolenie z polityki rządu, postrzeganego coraz powszechniej jako marionetka w rękach mocarstw zachodnich, oraz rosnący w Anatolii ruch oporu kierowany przez Mustafę Kemala, doprowadziły wreszcie do ustąpienia Damada Ferida w październiku 1919 r. Kolejny gabinet Ali Rizy paszy porozumiał się z anatolijskimi rebeliantami, usiłując prowadzić bardziej niezależną politykę w stosunku do Ententy. W listopadzie i grudniu odbyły się wybory do parlamentu, który zastąpić miał rozwiązany jeszcze w grudniu 1918 r. stary parlament młodoturecki. Zgromadzeni w Stambule posłowie przyjęli 28 stycznia 1920 r. rezolucję wzywającą państwa Ententy do przywrócenia osmańskiej suwerenności i poszanowania prawa narodów do samostanowienia, nazwaną deklaracją Paktu Narodowego (Misak-iMilli). W odpowiedzi już w pierwszych dniach marca Anglicy wymusili dymisję Alego Rizy, którego na stanowisku wielkiego wezyra zastąpił bliski współpracownik Salih Hulusi pasza. 16 marca 1920 r. alianci ogłosili w Stambule stan wyjątkowy, obsadzając wojskiem główne punkty miasta i aresztując licznych tureckich działaczy narodowych. Sygnatariusz rozejmu z Mudros, Hiiseyin Rauf, oraz jeden z przywódców tajnej organizacji Karakol, Kara Yasif, zostali aresztowani w gmachu parlamentu. Choć wojska sprzymierzonych obecne były w suł-tańskiej stolicy już od listopada 1918 r., teraz przystąpiły do regularnej okupacji miasta. Na znak protestu ostatni osmański parlament bezterminowo odroczył swe obrady na sesji 18 marca 1920 r. Dwa tygodnie później ustąpił rząd Saliha Hulusiego. Urząd wielkiego wezyra zaproponowano Ahmedowi Tevfikowi paszy, który jednak odmówił. W tych okolicznościach na czele rządu ponownie stanął Damad Ferid. Tymczasem alianci doszli wreszcie do porozumienia w kwestii podziału łupów zagarniętych na obszarze osmańskiego imperium. 91 11 maja 1920 r. warunki pokoju przedstawiono przybyłej na rokowania delegacji osmańskiej. Były one tak szokujące, że stambulscy wysłannicy nie widzieli innego wyjścia, jak je w całości odrzucić. Dopiero druga delegacja, której członków starannie dobrano w Stambule pod nadzorem Damada Ferida, przyjęła warunki traktatu, podpisanego w Sevres pod Paryżem 10 sierpnia 1920 r. Traktat przewidywał oderwanie od imperium prowincji arabskich, które otrzymać miały niepodległość bądź znaleźć się pod mandatami Wielkiej Brytanii i Francji. Grecja uzyskiwała wyspy Imbros iTenedos oraz obszar wschodniej Tracji wraz z dawną osmańską stolicą w Edir-ne, aż po położoną niespełna 50 km na zachód od Stambułu Czataldżę. O przyszłości Izmiru wraz z okręgiem, pozostającym czasowo pod grecką administracją, zadecydować miał za pięć lat plebiscyt. Północ-no-wschodnia Anatolia przypaść miała niepodległej Armenii, w po-łudniowo-wschodniej zaś - na wschód od Eufratu - przewidywano powstanie autonomicznego Kurdystanu, o którego ewentualnej niepodległości zadecydować miał zorganizowany w ciągu roku plebiscyt. Traktat przewidywał, że niepodległe państwo kurdyjskie będzie też mogło objąć zajęty przez Anglików rejon Mosulu. Sam Stambuł, pozostający wprawdzie siedzibą sułtana, znaleźć się miał wraz z cieśninami pod kontrolą międzynarodową. W dodatku przewidziano utworzenie specjalnych stref wpływów - francuskiej w Cylicji oraz włoskiej w południowo-zachodniej Anatolii, stanowiącej naturalne zaplecze wysp Dodekanezu. Jedynym suwerennym obszarem pod władzą sułtana pozostać miała północna Anatolia, granicząca od zachodu ze strefą cieśnin, od wschodu zaś z „Wielką Armenią". I ta suwerenność została jednak ograniczona przez przywrócenie przywilejów kapitulacyjnych oraz ograniczenie armii osmańskiej do 50 tys. Politycy Ententy rychło mieli się przekonać, że z trudem zdobyty podpis rządu sułtańskiego pod tekstem traktatu z Sevres okaże się wyrokiem śmierci dla samego sułtanatu, a w celu narzucenia warunków pokoju przyjdzie się jeszcze zmierzyć z nowym ośrodkiem tureckiego oporu, powstałym tymczasem wewnątrz Anatolii. Kurtulu Jeszcze dziś na ulicach Ankary czy Stambułu spotkać można niejedną młodą dziewczynę o dźwięcznym imieniu Kurtulu§. Zapytawszy o znaczenie tego imienia, cudzoziemiec ze zdumieniem dowie się, że chodzi o kurtulu savai - wojnę wyzwoleńczą toczoną przez Turków w latach 1919-1923. Dla Turcji, która szczęśliwie uniknęła zniszczeń II wojny światowej, kurtulu sava§i'wciąż pozostaje tą wojną, do której nawiązuje się w przemówieniach i o której kreci się filmy. Kult ten podobny jest nieco do czci otaczającej w Ameryce jeszcze bardziej wszak odległą wojnę secesyjną, jako ostatnią wojnę toczoną na terytorium Stanów Zjednoczonych. W oczach przeciętnego Turka wojna lat 1919-1923 oraz wyrosła z niej Republika Turecka nierozdzielnie łączą się z osobą Mustafy Kemala, nazwanego później Ataturkiem, czyli „Ojcem Turków". Kult Atatiirka, obserwowany wciąż w dzisiejszej Turcji, może budzić u polskiego czytelnika wychowanego w czasach PRL-u bardzo niechętne skojarzenia. Istotną różnicę kapitalnie uchwycił jednak już w latach sześćdziesiątych przewodniczący tureckiego parlamentu w rozmowie z polskim ambasadorem, zapisanej przez tego ostatniego w późniejszych wspomnieniach. Po wizycie w Polsce turecki polityk zapytać miał swego polskiego rozmówcę:„A dlaczego stale powołujecie się na Lenina? Dlaczego wywieszacie jego portrety? Przecież on jest twórcą Związku Radzieckiego, a nie Polski"17. Nie ulega wątpliwości, że obecność portretów i cytatów z przemówień Atatiirka w każdym dosłownie tureckim sklepie, szkole czy urzędzie może budzić z czasem pewne znużenie i zniecierpliwienie oraz niebezpodstawne zarzuty o ślepe bałwochwalstwo. Wykłady " Stanisław Piotrowski, Tureckie blaski i cienie, Warszawa 1975, s. 11. 93 o kemalistowskiej rewolucji stanowią na każdej tureckiej uczelni obowiązkowy przedmiot zwany „historią rewolucji" (inkilap tarihi), znów nasuwając polskiemu czytelnikowi analogię z niesławnej pamięci zajęciami z ekonomii politycznej socjalizmu. Do tego dodać można coroczne uroczystości pod Mauzoleum Atatiirka w Ankarze oraz organizowane znacznym wysiłkiem ze środków budżetowych nieprzeliczone konferencje i kongresy z licznym udziałem gości zagranicznych. Za sukces na skalę międzynarodową uznano w Turcji przed kilkunastu laty ogłoszenie przez UNESCO „Roku Atatiirka" w setną rocznicę urodzin tureckiego przywódcy. Swobodnej dyskusji o roli Atatiirka w wydarzeniach pierwszej połowy naszego stulecia i wpływie, jaki osobowość jego wywarła na dzisiejszą Turcję, z pewnością nie sprzyja słynna ustawa 5816 wprowadzona przez tureckie Zgromadzenie Narodowe w roku 1951, której artykuł l grozi karą od jednego do trzech lat więzienia każdej osobie atakującej lub obrażającej pamięć Ataturka. Jak zwykle w takich wypadkach, powstała w Turcji licznie reprezentowana historiografia „dworska", gloryfikująca bez umiaru pamięć „ojca narodu" i „wielkiego wodza". Tymczasem wszystkie te zabiegi w rzeczywistości raczej szkodzą, niż służą dobrej pamięci tureckiego przywódcy, którego i bez służalczych peanów śmiało można nazwać jednym z najwybitniejszych strategów, polityków i reformatorów naszej epoki. Jest to postać barwna i wciąż fascynująca, choć z pewnością nie pozbawiona skaz i ludzkich słabości, a prześledzenie życiorysu Ataturka raz po raz nasuwa analogię z wciąż żywą u nas legendą Józefa Piłsudskiego. Urodzony w 1881 r. w Salonikach, Mustafa Kemal ukończył szkoły wojskowe w Salonikach, Monastyrze i Stambule. Uwikłanie w młodzieńczy spisek spowodowało, iż zesłany do Damaszku nie odegrał większej roli w przygotowaniu rewolucji młodotureckiej w rodzinnym mieście. Za to już w 1909 r. pełnił funkcję oficera sztabowego w Armii Czynu Mahmuda Sevketa paszy. Krytyka czołowych działaczy młodo-tureckich, a zwłaszcza konflikt z Enverem przesądziły o pozostaniu Mustafy Kemala poza młodoturecką elitą władzy. W następnych latach zdobył on różnorodne doświadczenia jako organizator beduiń- 94 •klej partyzantki w Trypolitanii, a następnie wojskowy attache w Sofii. Mimo niechęci Envera z początkiem roku 1915 otrzymał dowództwo dywizji, na czele której wsławił się w obronie Gallipoli. Mianowany brygadierem w 1916 r. otrzymał wreszcie upragniony tytuł paszy. Po krótkim epizodzie na froncie rosyjskim z początkiem 1917 r. skierowany został na front syryjski, gdzie jego krytyka planów niemieckiego głównodowodzącego, gen. von Falkenhayna, doprowadziła do ostrego konfliktu zakończonego rezygnacją Mustafy Kemala. W końcu roku 1917 towarzyszył on księciu Yahideddinowi, przyszłemu sułtanowi Mehmedowi VI, w podróży do Niemiec, gdzie zapoznał się z opłakanym położeniem militarnym sojusznika. Po leczniczej kuracji w czeskim Karlsbadzie, odbytej wiosną 1918 r., latem tego roku Mustafa Kemal znów znalazł się w Syrii, dowodząc aż do rozejmu w Mudros wycofującą się pod alianckim naporem VII Armią osmańską. Późniejsza historiografia i publicystyka turecka przedstawiała niekiedy wydarzenia dziejące się w Anatolii w latach 1919-1920 jako wyłączne dzieło Kemala, samotnie dobijającego się tureckiej niepodległości na czele garstki wiernych uczniów i zwolenników. Tymczasem nawet w otoczeniu sułtańskim, oskarżanym w tradycji republikańskiej o korupcję i zdradę, znalazło się wielu patriotów, usiłujących w miarę możliwości krzyżować zaborcze zamiary Ententy. W jeszcze większym stopniu dotyczyło to Komitetu Jedności i Postępu, mimo ucieczki i aresztowań czołowych przywódców dysponującego wciąż rozgałęzioną siecią terenową, w oparciu o którą tworzył się ruch oporu kierowany przez organizację Karakol. To z inicjatywy terenowych działaczy Komitetu od jesieni 1918 r. powstawać zaczęły na zagrożonych obcą okupacją obszarach Anatolii i Rumelii lokalne Stowarzyszenia Obrony Praw, złożone z miejscowych notabli i działaczy tureckich. Do najważniejszych należały stowarzyszenia utworzone w Edirne, Izmirze, Urfie, Karsie, Trapezuncie i Erzurum. Występując w imieniu lokalnych społeczności tureckich, ciała te mogły działać niezależnie od rządu w Stambule, nie oglądając się na protesty mocarstw. Na lokalnego bohatera we wschodniej Anatolii wyrósł dowódca wycofanego z Zakaukazia 15 korpusu, Kazim pasza, znany pod przydomkiem Karabekir. Z dala od kontroli aliantów, ze swej bazy w Erzurum 95 prowadził on na własną rękę wojnę z napierającą od wschodu armią ormiańską, ignorując rozkazy o rozbrojeniu. Pełną gotowość bojową zachował też wycofany z Cylicji do Ankary 20 korpus, dowodzony przez bliskiego współpracownika Mustafy Kemala, Alego Fuata paszę. Tak przedstawiała się sytuacja, gdy zapadła w Stambule brzemienna w skutki decyzja mianowania Mustafy Kemala szefem III inspektoratu armii, obejmującego całą wschodnią Anatolię. Inspektor miał dopilnować, by zgodnie z życzeniem aliantów demobilizacja sił tureckich na wschodzie przebiegała terminowo, oraz podjąć niezbędne kroki w celu zakończenia walk między zamieszkującymi wybrzeża czarnomorskie Turkami i Grekami. Wielki wezyr Damad Ferid dał się przekonać, że energiczny oficer, którego krytyczny stosunek do Komitetu Jedności i Postępu znany był od lat, nie będzie stanowił zagrożenia dla rządu w Stambule. Tymczasem wydaje się nie ulegać wątpliwości, iż przynajmniej część stambulskich dostojników, zwłaszcza w Ministerstwie Wojny, domyślała się rzeczywistych intencji Kemala. Wyposażony w wyjątkowo szerokie pełnomocnictwa, 16 maja 1919 r. wypłynął on w kierunku Samsunu na pokładzie statku Bandirma. Prorocze okazać się miały słowa wypowiedziane podczas pożegnalnej audiencji przez nieświadomego ich podwójnego znaczenia sułtana Mehmeda VI Yahideddina: „Mój paszo, już jak dotąd oddałeś państwu wielkie usługi. To wszystko jednak historia, zapomnij o niej. Usługi, które możesz oddać teraz, są ważniejsze niż wszystko inne. Paszo, możesz ocalić ten kraj"18. Gdy 19 maja Mustafa Kemal lądował w Samsunie, od czterech dni kraj ogarniała fala oburzenia z powodu lądowania Greków w Izmirze. Brytyjczycy, ostrzeżeni tymczasem przez „życzliwych", próbowali wpłynąć u władz w Stambule na odwołanie misji Kemala, nie zdecydowali się jednak na jawną interwencję. Po przybyciu na miejsce Kemal natychmiast nawiązał kontakt ze wszystkimi dowódcami ważniejszych jednostek wojskowych w Anato-lii, wykorzystując w tym celu rozbudowaną w czasach sułtana Abdiil-hamida sieć telegraficzną. Chcąc zejść z oczu Anglikom, przeniósł się 18 Cyt. za Lord K inross, Ataturk. The Rebirth ofa Nation, Nicosia 1981, s. 156. 96 Z Samsunu do położonego w głębi lądu miasteczka Havza, a następnie do dawnej siedziby książąt osmańskich, Amasyi. Stamtąd 22 czerwca rozesłano odezwę do cywilnych i wojskowych władz prowincjonalnych, wzywającą do wzięcia we własne ręce odpowiedzialności za kraj wobec widocznego ubezwłasnowolnienia rządu w Stambule. Działalność Kemala obudziła wreszcie obawy rządu Damada Feri-da, który z początkiem lipca odwołał go ze stanowiska inspektora, nakazując powrót do Stambułu. Telegram z odwołaniem minął się w drodze z pismem Kemala, zawiadamiającym o dobrowolnej rezygnacji 7. funkcji. Svas - gmach szkoły, w któ-rd w dniach 4-11 września 1019 r. odbył się założyciel-«kl zjazd Stowarzyszenia Obrony Praw Narodowych Anatolii i Rumelii 23 lipca 1919 r., w jedenastą rocznicę przywrócenia konstytucji, rozpoczął się w Erzurum kongres Stowarzyszenia Obrony Praw Wschodniej Anatolii, zorganizowany pod skrzydłami 15 korpusu Kazima paszy. Ten ostatni uznał tymczasem zwierzchnictwo Kemala, ignorując wysłany ze Stambułu rozkaz jego aresztowania. Za sugestią cieszącego się ogromnym mirem Kazirna kongres wybrał Kemala przewodniczącym, mimo oporów ze strony miejscowych działaczy Komitetu Jedności i Postępu. Jednocześnie uchwalono 10-punktowy program, deklarujący walkę o całość i suwerenność ziem zamieszkanych przez większość muzułmańską. 97 W dniach od 4 do 11 września 1919 r. zebrał się kolejny kongres w Sivas, mający w odróżnieniu od lokalnego zjazdu w Erzurum charakter ogólnokrajowy. Choć z zaproszonych około 200 delegatów dotarło niespełna 40, uznali się oni za reprezentację narodu, powołując Stowarzyszenie Obrony Praw Narodowych Anatolii i Rumelii (Ana-dolu ve Rumeli Mudafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti). Kongres obradujący w jednej z klas miejscowej szkoły średniej potwierdził w całości wcześniejsze uchwały z Erzurum, powołując przed swym rozwiązaniem Komitet Reprezentacyjny (Heyet-i Temsiliye) na czele z Mustafą Kemalem. Od lewej: Bekir Sami Kun-duh, Mustafa Kemal i Hu-seyin Rauf podczas zjazdu w Sivas - wrzesień 1919 r. Upadek rządu Damada Ferida i powołanie Alego Rfey na stanowisko wielkiego wezyra stworzyło z początkiem października szansę na podjęcie rozmów między Stambułem a anatolijskinii rebeliantami. W końcu miesiąca przybył do Amasyi na rozmowy z Kemalem minister marynarki Salih Hulusi! W listopadzie i grudniu przeprowadzono wybory do parlamentu w Stambule, w których zdecydowaną większość zdobyli kandydaci zaaprobowani przez sivaski Komitet Reprezentacyjny. Tymczasem rząd sułtański przywrócił Kemalowi odebrane wcześniej odznaczenia, wycofując oskarżenia o bunt i dezercję. 98 W końcu grudnia 1919 r. Komitet Reprezentacyjny na czele z Ke-malem przeniósł się z Sivas do Ankary, dogodniej położonej dla komunikacji ze Stambułem ze względu na łączącą ją ze stolicą linię kolejową. Mimo poprawy stosunków Kemal nie zdecydował się na przyjazd do Stambułu, gdzie proponowano mu wybór na przewodniczącego Izby. Wysłał jedynie uroczysty telegram z życzeniami owocnych obrad. Zebrany 12 stycznia parlament uchwalił już 28 stycznia 1920 r. historyczny 6-punktowy dokument wzorowany na aktach kongresów w Erzurum i Sivas, nazwany deklaracją Paktu Narodowego (Misak-i Mili f). W punkcie l dokument przyznawał byłym prowincjom osmańskim jMmieszkanym przez większość arabską prawo zadecydowania o swym losie poprzez plebiscyt, uznając jednocześnie ziemie zamieszkane przez większość „osmańsko-muzułmańską" (w domyśle: Turków i Kurdów) ca niepodzielną całość ze względu na jedność religijno-etniczną i wspólną tradycję. Punkty 2 i 3 wzywały do przeprowadzenia plebiscytów w trzech wschodnich okręgach Karsu, Ardahanu i Batumu oraz w zachodniej Tracji, czyli na terytoriach, które w momencie wybuchu I wojny światowej znajdowały się poza granicami Imperium Osmań-dkiego. Punkt 4 postulował poszanowanie suwerenności Stambułu Jako siedziby sułtanatu i kalifatu, przy jednoczesnym zapewnieniu wolności żeglugi przez cieśniny tureckie. Punkt 5 obiecywał gwarancję praw mniejszości chrześcijańskich pod warunkiem, że analogiczne prawa uzyska mniejszość muzułmańska w krajach ościennych. Wreszcie punkt 6 podkreślał potrzebę całkowitej suwerenności osmańskiej w kwestiach politycznych, prawnych i finansowych. Reakcję aliantów na uchwalenie przez osmański parlament deklaracji Paktu Narodowego poznaliśmy już w poprzednim rozdziale. Mimo aresztowań i blokady dróg wprowadzonej w wyniku okupacji Stambułu po 16 marca 92 członków parlamentu zdołało przedostać się do Ankary. Tam ogłoszono powstanie Wielkiego Zgromadzenia Narodowego (Buyuk Millet Meclisi), do którego dokooptowano 232 posłów wybranych przez lokalne komitety Stowarzyszenia Obrony Praw. Nowy turecki parlament zebrał się w Ankarze 23 kwietnia 1920 r., wy- 99 bierając na przewodniczącego Mustafę Kemala. Jednocześnie powołano Komisję Wykonawczą, pełniącą rolę rządu tymczasowego, i mianowano szefem sztabu tworzącej się armii narodowej oddanego współpracownika Kemala, Ismeta. Nie chcąc ranić religijnych uczuć mas, Zgromadzenie wciąż nominalnie uznawało zwierzchność sułtana-ka-lifa przyznając jedynie, iż nie może on podejmować suwerennych decyzji znajdując się w rękach wroga. Tymczasem powrót Damada Ferida na stanowisko wielkiego wezyra oznaczał ostateczne zerwanie pomiędzy Stambułem i Ankarą. Pod naciskiem rządu sułtańskiego wielki mufti Stambułu wydał uro- Budynek Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w Ankarze podczas obchodówpierw-szej rocznicy jego otwarcia; w fle widać stepy roztaczające się w miejscu późniejszej stolicy tureckiej - 23 kwietnia 1921 r. czystą fetwę nakazującą wiernym zabijanie spotkanych nacjonalistów, rozrzucaną następnie w formie ulotek nad Anatolią przez brytyjskie samoloty. W samym Stambule brytyjskie władze okupacyjne rozlepiły plakaty grożące śmiercią każdemu obywatelowi przyłapanemu na udzielaniu schronienia rebeliantom. W maju specjalny sułtański trybunał skazał zaocznie na śmierć Mustafę Kemala, Ismeta, Alego Fuata, dr. Abdiilhaka Adnana i jego żonę - Halide Edib - składając tym ostatnim aktem swoisty hołd kobietom zaangażowanym w tureckim ruchu oporu. Odpowiedzią rządu w Ankarze było skłonienie tutejszego muftiego do wydania fetwy kasującej wyrok stambulskiego kolegi oraz utwo- 100 rżenie Trybunałów Niepodległości, uprawnionych do ferowania wyroków śmierci wobec schwytanych oponentów i dezerterów. Kraj stanął u progu wojny domowej. Mimo rosnącej popularności ruchu niepodległościowego wielu religijnie i konserwatywnie nastawionych notabli l dowódców wojskowych wciąż poważnie liczyło się z autorytetem aułtana. Do przechylenia szali na korzyść rebeliantów przyczynili się sami alianci. Podobnie jak lądowanie Greków w Izmirze w maju 1919 r. ułatwiło agitację Mustafy Kemala w Anatolłi, a rozpędzenie osmań-nkiego parlamentu w marcu 1920 r. umożliwiło powstanie w Ankarze Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, tak teraz o postawie wielu tureckich mieszkańców Anatolii zadecydowała akceptacja hańbiącego traktatu z Sevres przez rząd Damada Ferida. Jeszcze przed podpisaniem traktatu alianci wydali zgodę na grecki atak z rejonu Izmiru wymierzony przeciwko anatolijskim buntownikom. Grecy uderzyli 20 czerwca 1920 r. przełamując turecką linię obrony i wkraczając do dawnej osmańskiej stolicy - Bursy. Jednocześnie siły greckie opanowały wschodnią Trację wraz z Edirae, podchodząc aż pod Stambuł. Turecka obrona w Anatolii zepchnięta została na strategiczną linię wzdłuż kolei bagdadzkiej, biegnącą przez Eskisehir i Afyon. Obrona tego ostatniego odcinka, decydująca dla utrzymania komunikacji wewnętrznej i zaopatrzenia armii, przesądzić miała o wyniku całej kampanii. Ten sam rok 1920 przyniósł obok greckiej inwazji z zachodu pierwsze sukcesy nacjonalistów na południu i wschodzie. Już wiosną wojska tureckie wyparły Francuzów z Marasu, Urfy i Ayntabu, zagrażając francuskim pozycjom w nadmorskiej Cylicji. Dalszy napór turecki Bkłonić miał Francję wiosną 1921 r. do zgody na całkowitą ewakuację Cylicji, potwierdzonej traktatem zawartym w Ankarze 20 października 1921 r. Traktat ten uczynił istotny wyłom w alianckiej solidarności, ułatwiając kemalistowskiej Turcji wyjście z międzynarodowej izolacji. W ślad Francji pójść miały wkrótce Włochy, które zaniepokojone greckimi postępami w Azji Mniejszej nawiązały przyjazne stosunki z Ankarą, odstępując jej rejon Antalył. Decydujące znaczenie dla tureckiej walki o niepodległość miał jednak sojusz z Rosją Radziecką, który zabezpieczywszy turecką pozycję 101 Turcja od wschodu i północy rozstrzygająco wpłynął na sukcesy w wojnie z Grecją. Już od wiosny 1919 r. Mustafa Kemal szukał strategicznego partnera do walki przeciw siłom Ententy. Na partnera takiego idealnie nadawała się Rosja Radziecka, od dłuższego czasu sama zaangażowana w wojnę z zachodnią interwencją. Radzieccy emisariusze wkrótce pojawili się w Anatolii, w lipcu 1919 r. zaś wyruszyli do Moskwy dwaj przedstawiciele Mustafy Kemala. Pewną przeszkodę w negocjacjach od początku stanowił fakt, że o ile strona turecka proponowała sojusz w celu wspólnej walki z imperializmem, delegaci radzieccy nastawali na przyjęcie przez Ankarę zasad bolszewizmu. Sam Kemal nie krył sceptycyzmu wobec tej idei twierdząc, iż doktryna komunizmu nie odpowiada tureckiej religii i tradycji, a w dodatku w Turcji brakuje zarówno burżuazji, jak i proletariatu. Kilka lat później podczas przyjęcia w ambasadzie radzieckiej w Ankarze turecki przywódca wprawił w konsternację gospodarzy proponując, by w ramach zniesienia uprzedzeń klasowych zaprosić kucharzy i portierów ambasady do wspólnego stołu. Kwitując panikę, jaką wywołała ta propozycja, po wyjściu z przyjęcia Kemal miał zwierzyć się przyjaciołom: „Co o tym myślicie? Mówią o równości, lecz gdy tylko przychodzi do jedzenia i picia, różnice klasowe pojawiają się na nowo"19. Kolejnym problemem spornym w rokowaniach z bolszewikami była kwestia przebiegu wspólnej granicy. Choć na razie obszary na północ od Kaukazu opanowała biała armia gen. Denikina, Brytyjczycy kontrolowali czarnomorski port w Batumie, na Zakaukaziu zaś istniały popierane przez Ententę „burżuazyjne" republiki Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, radzieccy przywódcy nieprzerwanie traktowali te obszary jako należące do swej wyłącznej strefy interesów. Klęska Denikina w kwietniu 1920 r. ułatwiła przeprowadzenie w tym samym miesiącu bolszewickiego przewrotu w Azerbejdżanie, w wyniku którego Anglicy w lipcu ewakuowali Batum. Korzystając z wycofania się l " Cyt. za Lord Kinross, Ataturk..,, s. 296. Próżno by szukać śladów tej kłopotliwej sceny we wspomnieniach ówczesnego radzieckiego ambasadora, Semena Iwanowicza Arałowa, opublikowanych w Moskwie w 1960 r. pod tytułem: Yospominanija savetskogo diplomata. 102 l Kurtnluę wojsk Ententy i bolszewickiego naporu grożącego od północy za-kmikaskim republikom, siły tureckie dowodzone przez Kazima paszę przystąpiły do generalnej ofensywy przeciwko Armenii. Tymczasem w Moskwie trwały rozmowy turecko-radzieckie prowadzone przez ministra spraw zagranicznych Komisji Wykonawczej wikarskiego Zgromadzenia Narodowego, Bekira Sarniego. Wysłanie misji do Moskwy było pierwszym krokiem na arenie międzynarodowej podjętym przez Zgromadzenie już 26 kwietnia 1920 r. Pobieżna ttnaliza przebiegu rokowań wskazuje na silne uzależnienie stanowiska radzieckiego od sytuacji na froncie polskim, gdzie wiosną i latem 1920 r. toczyły się decydujące walki. W pierwszej odpowiedzi na doręczony przez Bekira Sarniego list Mustafy Kemala, Cziczerin wyraził zadowolenie z podjęcia rozmów, oczekując jednak tureckiej rezygnacji z decydowania o losach ziem wwiieszkanych przez Ormian, Gruzinów, Łazów, Kurdów i Arabów. Nota Cziczerina, sformułowana w duchu rosyjskich tradycji imperialnych, wysłana została w czerwcu 1920 r., podczas radzieckiej ofen-Lływy na froncie polskim. Rzecz jasna, nie takiej odpowiedzi spodziewał 1 ile Kemal, który polecił jednak czasowo wstrzymać ofensywę Kazima na Zakaukaziu, nie chcąc zadrażniać stosunków z potężnym sąsiadem. Ton wypowiedzi radzieckich radykalnie zmienił się po klęsce |X)d Warszawą i już 24 sierpnia zawarty został prowizoryczny traktat lurecko-radziecki. Ośmieleni porażkami bolszewików na froncie polskim, we wrześniu Turcy wznowili ofensywę na Zakaukaziu. 30 października armia turecka wkroczyła do Karsu, 2 grudnia zaś rząd Republiki Armenii zmuszony został do podpisania traktatu w Aleksan-dropolu (tur. Gumrii, w czasach radzieckich Leninakan), przywracającego granicę sprzed roku 1878. W następnych miesiącach siły tureckie i radzieckie wspólnie zdławiły niepodległość Armenii i Gru-7ji, uczestnicząc w wyścigu o podział terytoriów pokonanych republik. W grudniu 1920 r. władza radziecka została wprowadzona w Armenii, do marca zaś następnego roku objęła swym zasięgiem Gruzję. 18 marca 1921 r. zawarty został w Moskwie „traktat przyjaźni i braterstwa", pod którym podpisy złożyli komisarz spraw zagranicznych Rosji Georgij Cziczerin i nowy turecki minister spraw zagranicz- 103 Turcja nych Yusuf Kemal. By podkreślić „antyimperialistyczny" charakter porozumienia, datę traktatu rozmyślnie comięto o dwa dni, by przypadała ona w rocznicę alianckiej okupacji Stambułu. Z wyjątkiem Ba-tumu (gruz. Batumi) przyznanego radzieckiej Gruzji, traktat przywracał granicę sprzed 1878 r., uznając przynależność do Turcji okręgów Karsu i Ardahanu oraz części dawnego okręgu Batumu z centrum w Artvinie. Warunki te potwierdzone zostały później podpisami przedstawicieli radzieckich republik Gruzji, Armenii i Azerbejdżanu, złożonymi pod osobnym traktatem zawartym w Karsie 13 października 1921 r. Zbliżenie turecko-radzieckie osiągnęło punkt kulminacyj- Czterdziestoletnie rosyjskie panowanie w Karsie upamiętniają do dziś budynki administracji gubernialnej ny podczas uroczystej wizyty w Ankarze Michaiła Frunzego, odbytej pod pretekstem rozszerzenia traktatu na radziecką Ukrainę. Oprócz podpisania osobnego traktatu turecko-ukraińskiego 2 stycznia 1922 r., Frunze proponował gospodarzom zacieśnienie współpracy militarnej i zwiększenie pomocy dla kemalistowskiej Turcji w przełomowym okresie walk na froncie greckim. Radziecka pomoc wojskowa i finansowa walnie przyczyniła się do tureckiego zwycięstwa w wojnie z popieraną przez Ententę grecką interwencją. Rerwsze transporty z Rosji przybyły już w sierpniu 1920 r., gdy siły Armii Czerwonej osiągnęły granicę z Turcją w rejonie Nachiczewania. Według współczesnego historyka tureckiego radziec- 104 ka pomoc dla kemalistowskiej Turcji w latach 1920-1922 osiągnęła 11 mln rubli w złocie, prawie 40 tys. karabinów, 324 karabiny ma-szynowe, 66 dział i niemal 45 tys. skrzyń z amunicją20. Zacieśnienie stosunków radziecko-tureckich usiłowali wykorzystać tureccy komuniści. Już wiosną 1920 r. przebywający od sześciu lat na wygnaniu w Rosji turecki działacz socjalistyczny Mustafa Subhi proponował Kemalowi pośrednictwo w rozmowach z Kremlem. Tenże sam Mustafa Subhi stanął na czele założonej w Baku Tureckiej Partii Komunistycznej, której działanie na obszarze Ana-tolii rząd w Ankarze początkowo tolerował. Od początku nieufny Ke-mal zadbał jednak o to, by w partii znalazło się wielu jego agentów, w październiku zaś tego roku bliski zaufany Kemala, Hakki' Behic, założył „konkurencyjną" partię komunistyczną w pełni już kontrolowaną przez kemalistów. Partia ta, która nie zyskała zresztą uznania Kominternu, według zamysłu Kemala skanalizować miała radykalne nastroje, narastające od pewnego czasu w Anatolii. Bolszewicka propaganda najsilniej przenikała w szeregi nieregularnych oddziałów tzw. Zielonej Armii, wzorowanych na jednostkach Armii Czerwonej i coraz trudniejszych do kontrolowania przez rząd w Ankarze. Wśród dowódców Zielonej Armii na czołowe miejsce wybił się partyzancki przywódca z okolic Eskięehiru, Czerkies Ethem. Pod jego opieką Eski§ehir stał się miejscem wydawania pisemka „Yeni Diinya" "Nowy Świat"), ukazującego się wcześniej w Moskwie i w Baku, usiłującego łączyć w jedną doktrynę radykalne elementy islamu i bol-azewizmu. Powstaniu „rządowej" partii komunistycznej towarzyszyło wciągnięcie w jej szeregi wielu działaczy Zielonej Armii z Ethemem na czele oraz przeniesienie redakcji „Yeni Diinya" z Eski§ehiru do Ankary. Jak się wkrótce okazało, był to jedynie pierwszy krok na drodze do całkowitego spacyflkowania elementów radykalnych. W końcu grudnia Ogłoszono wcielenie oddziałów Zielonej Armii do regularnych jednostek armii tureckiej, zbuntowany Ethem zaś oskarżony o zdradę przeszedł wraz z grupą zwolenników na stronę grecką. 11 Alptekin Muderrisoglu, Kurtulu$ stnofinln mali kaynaklari, Ankara 1990. s. 546-549. 105 Turcja Kilka tygodni później aresztowano w Trapezuncie Mustafę Sub-hiego wraz z 14 towarzyszami, którzy przybyli do Turcji z radzieckiego Zakaukazia. 28 stycznia 1921 r. całą grupę wsadzono na łódź i wyrzucono za burtę na redzie Trapezuntu. Okoliczności towarzyszących tej sprawie nigdy do końca nie wyjaśniono, ale bez wątpienia największe korzyści z utopienia tureckich komunistów odniósł rząd w Ankarze. O dziwo, rozprawa z komunistami nie wywołała większych reakcji strony radzieckiej. W kierownictwie radzieckim, które podobnie jak Kemal chciało uniknąć wojny na dwa fronty, wciąż dużą rolę odgrywali „kosmopolitycznie" nastawieni działacze jak Lew Trocki czy Karol Radek, dla których eksport rewolucji do krajów Europy Zachodniej był zdecydowanie ważniejszy niż kierunek azjatycki. Jedynie Stalin ze zrozumiałą u Gruzina irytacją przyjmował radzieckie ustępstwa graniczne na rzecz kemalistowskiej Turcji. Niemal dwa lata po trapezun-ckim incydencie, w listopadzie 1922 r. Karol Radek wzywał tureckich komunistów do współpracy z kemalistami, tłumacząc, iż czas rewolucji socjalistycznej w Turcji jeszcze nie nadszedł. Na tle powikłanych stosunków turecko-radzłeckich po raz ostami mignęła gwiazda Envera paszy, który przybył z Berlina do Moskwy, by wziąć udział w zorganizowanym w Baku we wrześniu 1920 r. Kongresie Narodów Wschodu jako delegat.. Afryki Północnej. Korzystając z poparcia Kremla, usiłującego wygrywać przeciwko sobie obu tureckich przywódców, nawiązał on korespondencję z Mustafą Ke-malem, planując powrót na turecką scenę polityczną. We wrześniu 1921 r., podczas najcięższych walk na froncie turecko-greckim, odbył się w Batumi zjazd Komitetu Jedności i Postępu z udziałem Envera, który poważnie przymierzał się do przejęcia władzy w Ankarze. Tryumf Kemala w wyniku odepchnięcia ofensywy greckiej pokrzyżował te plany, Enver zaś udał się do Azji Środkowej, by dołączyć do ruchu oporu tamtejszych plemion tureckich, skierowanego przeciwko władzy radzieckiej. Zginął od kuli z karabinu maszynowego, prowadząc szarżę oddziału basmaczy przeciwko Armii Czerwonej. W roku 1921 nastąpiło przesilenie walk na froncie greckim. Już zimą regularne oddziały armii tureckiej, zreorganizowanej pod okiem 106 Kiirtulu§ «———————————————————————————————————————————————————————— Jlmeta, odparły atak Greków, usiłujących zająć znienacka Eskisehir. Wygrana potyczka, rozegrana 10 stycznia 1921 r. opodal położonej na JKhód od miasta miejscowości Inónii, znacznie przyczyniła się do •odniesienia morale armii tureckiej. Wiosną Grecy przystąpili do ge-Itralnej ofensywy, której celem miał być znów Eski§ehir, strategicz-|le położony na przecięciu linii kolejowych łączących Stambuł, Ankarę j Konyę. W tzw. drugiej bitwie pod Inónii, rozstrzygniętej l kwietnia, ponieśli ciężką porażkę, której świadkiem był m.in. amery-i korespondent Ernest Hemingway21. Zwycięski Ismet przyjmie "llele lat później nazwę Inónii jako swe rodowe nazwisko. Latem tego roku Grecy ponowili atak, tym razem uderzając na południowym odcinku frontu. Po zajęciu Afyonu siły greckie ruszyły Wzdłuż linii kolejowej na północ, zajmując Kutahyę i okrążając od południa Eskisehir, zagrożony już wcześniej od zachodu. Pospiesznie przeprowadzona ewakuacja sprawiła, że siły tureckie zdołały oderwać lię od przeciwnika, okopując się wzdłuż ostatniej naturalnej przeszkody na drodze do Ankary, płynącej w kierunku północnym rzeki Sa-Jńryi. Tu w dniach od 23 sierpnia do 13 września 1921 r. doszło do leralnej bitwy, która rozstrzygnąć miała losy wojny. Już wcześniej l przejął od Ismeta naczelne dowództwo na froncie zachodnim, lując od Zgromadzenia specjalne pełnomocnictwa. W samej An-karze pojawiły się nastroje paniki, a wielu deputowanych rozważało ewakuację do położonego w głębi Anatolii Sivasu. O losach kampanii w dużej mierze zadecydowała ogromna mobilizacja, przeprowadzona przez rząd w Ankarze na liniach zaopatrzenia przy spontanicznym poparciu ze strony ludności. Podczas gdy Zaopatrzenie armii greckiej, dostarczane przez Brytyjczyków, nadchodziło drogą morską, a następnie wzdłuż kilku istniejących w zachod- " „Tego* dnia po raz pierwszy w życiu zobaczył zabitych żołnierzy w białych spódniczkach baletowych l W spiczastych pantofelkach opatrzonych pomponami. Turcy nacierali systematycznie grupami i wi-felll. jak mężczyźni w spódniczkach uciekali, a oficerowie strzelali do nich, apotem uciekali też sami. Wreszcie i on, i brytyjski obserwator zaczęli biec i biegli szybko. Płuca bolały nieznośnie, a w ustach miłl smak metalu. Zatrzymali się za jakimiś głazami, a Turcy nadchodzili tą samą. niepowstrzymaną fU% Później widział rzeczy, o których nawet myśleć się nie chciało, a nieco później rzeczy jeszcze KraS7niejsze" - ten oparty na autopsji fragment znalazł się w noweli Hemingwaya Śniegi Kilimandżaro^ Wirszawal968,s. 23. 107 Turcja niej Anatolii linii kolejowych, na uzbrojenie armii tureckiej składały się zasoby ukryte przed alianckimi inspekcjami po rozejmie w Mudros, nadchodząca ze wschodu pomoc radziecka oraz broń wykradana z wojskowych magazynów alianckich, niekiedy przy milczącym poparciu włoskich i francuskich strażników. Wszystko to transportowano przez bezdroża Anatolii na grzbietach osłów i wielbłądów, a znacznie częściej na ramionach tureckich kobiet, niosących skrzynie z amunicją i zaprzęgających się do wozów o drewnianych kołach w miejsce brakujących zwierząt pociągowych. Ubrane w tradycyjne chusty i szarawary, kobiety te często przytroczone miały na plecach Kara Fatma - słynna uczestniczka partyzanckiej wojny wyzwoleńczej 108 Knrtulu; - IM^.—————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————————— ilflyinięte w chusty niemowlęta. Pod nieobecność walczących na fron-mężów i synów kobiety przejmowały również często tradycyjne zajęcia w ramach prac polowych. J*L Bitwa nad rzeką Sakaryą była tak zacięta, że poszczególne wzgórza itjflkakrotnie przechodziły z rąk do rąk, a jedynie w walkach o nie-Jłlelką wioskę Haymana zginęło około 900 żołnierzy tureckich i nie-•ul 100 oficerów. Po 22 dniach zmagań dowództwo greckie zarządziło IDdwrót. Kilka dni później Zgromadzenie Narodowe w Ankarze nadało jfemalowi honorowy tytuł Gaziego, awansując go przy tym do stopnia inarszałka. Tymczasem z dnia na dzień poprawiała się międzynarodowa po-jtycja rządu w Ankarze. Na przełomie lutego i marca 1921 r. odbyła się % Londynie konferencja, która wprawdzie nie przyniosła przełomu W negocjacjach, ale przyczyniła się do dalszej erozji solidarności mie-llbysojuszniczej, prowadzącej do zawarcia separatystycznych umów iurecko-francuskiej i turecko-włoskiej jeszcze w tym samym roku. Na Otwarciu konferencji delegat rządu w Stambule Ahmed Tevfik pasza, jdńry w październiku 1920 r. zastąpił skompromitowanego Damada Ferida jako ostatni już osmański wielki wezyr, oddał głos przedstawicielowi rządu w Ankarze, znanemu z misji do Moskwy Bekirowi Simiemu. Podczas gdy Ateny i Londyn stały na stanowisku honorowania traktatu z Sevres, Ankara otwarcie zmierzała do jego obalenia I cichym poparciem Paryża i Rzymu. Wyczuwając sprzyjającą koniunkturę międzynarodową Mustafa Kemal nie spieszył się z ostatecznym uderzeniem na froncie greckim, Czekając na poprawę zaopatrzenia i wyszkolenia armii tureckiej. Dopiero pod koniec lata 1922 r., niemal w rocznicę bitwy nad Sakaryą, "wydał słynny rozkaz nakazujący zepchnięcie Greków aż do Morza "Egejskiego. Niespodziewane tureckie uderzenie od południa, rozpoczęte przed świtem 26 sierpnia, doprowadziło do przejęcia stacji ko-Jgjowej Dumlupihar i odcięcia greckiego korpusu broniącego położonego dalej na wschód Afyonu. Po nieudanej próbie wyjścia z okrążenia korpus ten wraz z dowodzącym greckim generałem musiał kapitulo-wać, a rocznica zwycięstwa pod Dumlupiłiar przypadająca 30 sierpnia do dziś obchodzona jest w Turcji jako „Dzień Zwycięstwa", któremu 109 Turcja towarzyszą rotacje na naczelnych stanowiskach dowodzenia w armii tureckiej. W pościgu za wycofującymi się w nieładzie pozostałymi siłami greckimi Turcy już 9 września wkroczyli do Izmiru. Podczas gdy wycofująca się armia grecka pozostawiała po sobie zgliszcza i trupy pomordowanych muzułmanów, nadejściu Turków towarzyszyły pogromy Greków i Ormian oraz wielki pożar Izmiru, o wywołanie którego obie strony obwiniały się wzajemnie. Gwoli sprawiedliwości warto dodać, że po wkroczeniu do miasta Mustafa Kemal odmówił przemaszerowania po rozłożonej jak honorowy dywan fladze greckiej, nie chcąc ranić greckich uczuć narodowych. Wkrótce po zajęciu Izmiru armia turecka podjęła marsz w kierunku Stambułu iTracji, podchodząc do położonej na azjatyckim brzegu Cieśniny Dardanelskiej twierdzy Canakkale. O mało nie doszło tam do wymiany ognia z Brytyjczykami, strzegącymi utworzonej przez aliantów strefy neutralnej. 11 października 1922 r. w niewielkim porcie nad Morzem Marmara, Mudanyi, doszło do podpisania zawieszenia broni. Tydzień później upadł obwiniany o wmieszanie się w „grecką awanturę" gabinet Davida Lloyd George'a. Kemal mógł zasadnie chlubić się, iż przesądził o końcu kariery politycznej niechętnie nastawionego do Turcji brytyjskiego premiera. 20 listopada w Lozannie zebrała się konferencja pokojowa z udziałem brytyjskiego ministra spraw zagranicznych lorda Curzona i mianowanego nowym tureckim ministrem spraw zagranicznych Ismeta. Już samo miejsce nowej konferencji, wyznaczone w neutralnej Szwajcarii, a nie jak dotąd na terytorium zwycięskich państw Ententy, oznaczało odejście od ducha traktatu z Sevres. Jak wyraził to zmarły niedawno wybitny amerykański historyk Roderic Davison: „Turcja jako jedyna z państw pokonanych w roku 1918 zdolna była odwrócić bieg wydarzeń w ciągu następnych kilku lat i wynegocjować na równej stopie nowy traktat pokojowy z mocarstwami sprzymierzonymi »22 22 Roderic Davison. Turkish Diplomacyfrom Mudros to Lausanne, [w:] tegoż. Essays in Ottoman and Turkish History. 1774- 1923. The Impact ofthe West, Austin 1990. s. 206. 110 Granice Turcji po traktacie w Sevres (20 VIII 1920 r.) Aleksaifdetta /^lePP° ) SYRIA (IskendLn)f (Haleb) / SYRIA ............_____J_____t________________'———._________ Granica turccko-rosyjsk w 1914 r. Granice Turcji wedhig traktatów w Sevres i Lozannie. Wojna lat 1919-1922 Turcja By raz na zawsze rozstrzygnąć spory kompetencyjne z sułtańskim rządem w Stambule, którego delegatów alianci zaprosili do Lozanny wraz z przedstawicielami Ankary, l listopada 1922 r. Wielkie Zgromadzenie Narodowe proklamowało zniesienie sułtanatu. 4 listopada Tevfik pasza dobrowolnie złożył pieczęć wielkiego wezyra, a władzę w Stambule przejął oficjalny delegat rządu w Ankarze, Refet, witany wcześniej entuzjastycznie przez ludność osmańskiej stolicy. 17 listopada Mehmed VI Yahideddin schronił się na pokładzie brytyjskiego okrętu, udając się na Maltę, a następnie osiadając na wygnaniu we włoskim kurorcie San Remo. Nie chcąc zrażać muzułmańskiej opinii publicznej w kraju i za granicą, ankarskie Zgromadzenie Narodowe zdecydowało się zachować oddzielony od zlikwidowanego sułtanatu duchowny tytuł kalifa, którym nazajutrz po ucieczce Yahideddina obdarzono jego stryjecznego brata, Abdulmecida. Wybór Ismeta na przewodniczącego delegacji tureckiej do Lozanny nie był przypadkowy. Podczas gdy ówczesny premier rządu w Ankarze Hiiseyin Rauf uchodził za anglofila, dotychczasowy minister spraw zagranicznych Yusuf Kemal zaś był „spalony" w oczach Zachodu jako sygnatariusz przymierza z bolszewikami, mało doświadczony w niuansach dyplomatycznych i nigdy nie kwestionujący autorytetu Mustafy Kemala Ismet wydawał się najlepszym narzędziem dla przeprowadzenia postulatów tureckiego przywódcy. W istocie przyjęta przez Ismeta praktyka ciągłych konsultacji z Ankarą i jego nieustanne prośby o powtórzenie opinii strony przeciwnej z racji słabego słuchu okazały się taktyką nader skuteczną, skądinąd doprowadzającą do szału lorda Curzona. Parokrotnie w czasie negocjacji zaobserwowano, jak ten słynący z krasomówstwa dystyngowany angielski dżentelmen bezsilnie bił trzciną w ścianę wykrzykując niepochlebne opinie na temat tureckich rozmówców. Upór Ismeta spowodował, że zamiast spodziewanych kilku tygodni negocjacje przeciągnęły się aż do lata. Podpisany 24 lipca 1923 r. traktat przywracał pełną suwerenność Turcji jako podmiotu prawa międzynarodowego, znosząc przywileje kapitulacyjne i aliancką kontrolę cieśnin, które jednak miały pozostać zdemilitaryzowane. W Europie Turcja odzyskiwała wschodnią Trację wraz z Edirne oraz wyspy Imbros i Tenedos. Rzecz jasna, traktat nie 112 Kurtulu$ |JMpominał już ani o greckim przyczółku w zachodniej Anatolii, ani JGurdystanie czy Armenii. Nie udało się jedynie odzyskać okręgu idretty (tur. Iskenderun), wcielonego do francuskiej Syrii, oraz ilu, włączonego oficjalnie trzy lata później do kontrolowanego ; Brytyjczyków Iraku. | t Osobna umowa zawarta między Turcją a Grecją przewidywała wy-l Bllanę ludności, która nie objęła jedynie Turków z zachodniej Tracji ":— Greków ze Stambułu i wysp na Morzu Marmara. W wyniku nusowych wysiedleń Grecję opuściło ponad pół miliona Turków, ; zaś ponad milion Greków z zachodniej Anatolii, Pontu, a nawet adocji. Notabene, dwadzieścia lat później wymiana ta posłużyła i wzór politykom mocarstw podejmującym decyzję o wysiedleniu iców z mających przypaść Polsce ziem Śląska i Pomorza. Po dwunastu latach wojen, zapoczątkowanych włoską inwazją Try-7 polltanii, Turcja uzyskała wreszcie pokój nieznacznie tylko odbiega-||Cy od warunków sformułowanych w deklaracji Paktu Narodowego. Ostatni brytyjski żołnierz opuścił Stambuł 2 października 1923 r. Powstanie republiki. Okres reform i represji Już wkrótce po zdobyciu Izmiru Kemal zwierzył się w kręgu przyjaciół, że prawdziwa walka rozpocznie się dopiero po wyrzuceniu obcych wojsk poza granice kraju. W ciągu lat wojny i przymusowej politycznej bezczynności za rządów triumwiratu przyszły turecki przywódca rozwinął własną wizję reform, niezbędnych według niego dla uratowania i przyszłości kraju. W oczach Kemala nowa Turcja przedzierzgnąć się musiała w państwo nowoczesne i cywilizowane, przy czym słowo „cywilizacja" było dla niego synonimem cywilizacji zachodniej. Na drodze do osiągnięcia wytyczonego celu znajdowało się wiele przeszkód - ugruntowanych od wieków zwyczajów i instytucji, które wyprowadzić można od jednego wspólnego pnia, jakim była religia, kultura i cywilizacja islamu. Urodzony w wielokulturowym tyglu, jakim były tętniące portowym życiem Saloniki, a następnie wychowany w świeckich szkołach wojskowych, Kemal nigdy nie zdradzał głębszych zainteresowań religijnych, a jego zamiłowanie do alkoholu i regularne wizyty w domach publicznych musiały bulwersować religijnie nastawionych współobywateli. Od dzieciństwa buntujący się przeciw tradycyjnej religijności własnej matki, którą skądinąd głęboko szanował, Kemal nie rozumiał i nie uznawał potrzeb religijnych w życiu człowieka, krytycznie odnosząc się do „średniowiecznych zabobonów". Rętnując w późniejszych latach rozpowszechniony w Anatolu kult świętych muzułmańskich stwierdził, że „szukanie pomocy ze strony zmarłych jest hańbą dla cywilizowanego społeczeństwa"23. Jak wielu innych młodoturków obciążał on islam i kulturę arabsko-perską za wszystkie nieszczęścia i zastój 23 Cyt. za Lord Kinross, Atatiirk.., s. 412. 114 Powstanie republiki. Okres reform i represji Ł cywilizacyjny, które stały się udziałem ludów tureckich. Nie miał też f Inklinacji ani cierpliwości do studiowania dzieł wybitnego filozofa mu- * Hibnańskiego al-Afghaniego, który u schyłku XIX w. dowodził, że f cywilizacyjne odrodzenie społeczeństw Bliskiego Wschodu osiągnąć |; ttOźna przez głębokie reformy w łonie samego islamu, a nie przez / Jfego odrzucenie i powierzchowne naśladowanie kultury zachodniej. Naturalnymi sprzymierzeńcami Kemala w sekularyzacji i prze-j toztałceniu Turcji w nowoczesne państwo narodowe o ustroju parlamentarnym wydawali się być młodoturcy oraz członkowie liberalnych iUt stambulskich, wykształceni z reguły w szkołach o profilu zachod-"-- Ifan. Tymczasem Kemal nie ufał do końca ani jednym, ani drugim. Rerwszym nie mógł darować odsunięcia w czasach rządów triumwi- * litu, oskarżając w dodatku członków Komitetu Jedności i Postępu • próby przejęcia władzy na rzecz Envera jesienią 1921 r. Drugim •rzucał brak zdecydowania i romantyczne przywiązanie do takich •chodnich wartości jak praworządność, niezależne sądownictwo czy Wolność prasy i prawo do opozycji. W istocie Kemal, choć stawiał twym współpracownikom za cel ideały zachodniej demokracji parla-ibentarnej, nie uważał za nic zdrożnego, by ideały te osiągnąć drogą Aa skróty, usprawiedliwiając to wielowiekowym zapóźnieniem i opłakanym stanem kraju, nie pozwalającym na uleganie sentymentom. Coraz silniej dawały też o sobie znać osobiste ambicje Kemala, nie tolerującego wokół siebie otwartego sprzeciwu i niezwykle czułego na punkcie własnej osoby. Już na przełomie lat 1922/1923 doszło do pierwszego rozdźwięku miedzy Kemalem a grupą członków jego „starej gwardii", z którymi przed kilku laty kładł podwaliny ruchu narodowego, wysyłając słynny okólnik z Amasyi w czerwcu 1919 r. Byli to: Kazim Karabekir [Ozalp]24 •charyzmatyczny dowódca wojskowy na froncie armeńskim, Ali Fuat [Cebesoy] - były przyjaciel Kemala z akademii wojskowej, Huseyin Rauf [Orbay] - sygnatariusz rozejmu z Mudros wywieziony na Maltę po rozpędzeniu parlamentu stambulskiego, oraz Refet [Bele] - bliski współpracownik Kemala z czasów kongresu w Sivas, który przejmo- ' Tu i dalej w nawiasach kwadratowych podano nazwiska, przyjęte w Turcji dopiero w 1934 r. 115 Turcja wał władze w Stambule w imieniu rządu w Ankarze. Nie kwestionując przewodnictwa Kemala, wszyscy ci działacze nie pochwalali jego autorytarnych zapędów, przyznając mu chętnie rolę honorowego przywódcy i arbitra, ale nie wyposażonego w nieograniczone pełnomocnictwa dyktatora. W rezultacie narastającego konfliktu coraz większą rolę w otoczeniu Kemala zaczęli odgrywać nie zdradzający niezależnych ambicji politycznych Ismet [Inónii] i Fevzi [?akmak] oraz młodsi działacze, na czoło których wysunął się radykalny młody oficer Recep [Peker]. Obalenie władzy sułtana przy jednoczesnym utrzymaniu kalifatu stwarzało niejasną sytuację polityczną, w której sam Kemal nie widział dla siebie odpowiedniego miejsca. Już 20 stycznia 1921 r. Wielkie Zgromadzenie Narodowe przyjęło Prawo Zasadnicze (Te§kildt-i Esa-siyeKanunu), które uzupełniało i zmieniało midhatowską konstytucję z 1876 r., zmodyfikowaną już zresztą w roku 1909. Zgodnie z nową ustawą, w której nie wspomniano ani sułtana, ani senatu, władza zwierzchnia należeć miała do narodu uosabianego przez Zgromadzenie, powołujące i odwołujące członków Komisji Wykonawczej, pełniącej rolę rządu. Tymczasem pozostawienie na tronie kalifa powodowało, iż dla znacznej części społeczeństwa to on pozostawał głową państwa, nawet jeśli jego kompetencje ograniczono do sfery duchownej. Powstały ustrój nie był w efekcie ani monarchią konstytucyjną, ani republiką, nosząc wyraźne znamiona tymczasowości. W społeczeństwie tureckim samo słowo republika wciąż miało szokujące i rewolucyjne konotacje, choć już w 1918 r. powstała pierwsza w świecie muzułmańskim Republika Azerbejdżanu. Większość badaczy podkreśla ogromną staranność, z jaką Mustafa Kemal przygotowywał się do przeprowadzania w parlamencie kolejnych reform, tak jakby były to przygotowania do kampanii na polu bitwy. W istocie o sukcesach Kemala przesądzały często pragmatyzm, intuicyjna znajomość ludzkiej psychologii i znakomite wyczucie właściwego momentu do zaatakowania przeciwnika. W grudniu 1922 r. Kemal ogłosił chęć powołania do życia nowej partii, na czele której zamierzał wprowadzić Turcję na drogę radykalnych reform. Afera związana z zamordowaniem jednego z posłów przy- 116 Powstanie republiki. Okres reform i represji jfpleszyła decyzję o rozwiązaniu pierwszego Zgromadzenia Narodo-w kwietniu 1923 r. W wyniku przeprowadzonych latem wybo-aczającą większość miejsc w nowym parlamencie zajęli zde-owani zwolennicy Kemala, którzy we wrześniu tego roku zareje-ili nowo utworzoną Partię Ludową (Haik Firkasi). Miesiąc póź-Mustafa Kemal sprowokował kryzys rządowy, skłaniając szefa i Komisji Wykonawczej Alego Fethiego do ustąpienia i polecając swym ff pYolennikom wstrzymanie się od udziału w rekonstrukcji gabinetu. ł * Jto dwudniowym przesileniu rządowym 29 października 1923 r. Zgro-jjjadzenie Narodowe proklamowało Republikę Turecką, wybierając t^Justafę Kemala jej pierwszym prezydentem. Dzień później na czele B rterwszego republikańskiego rządu stanął IsmeL Ogłoszenie repub-« Dcl nieprzypadkowo zbiegło się z nieobecnością w Ankarze znanych i fe sceptycznego stanowiska wobec przyspieszania reform Kazima, t 4fcgo Fuata, Raufa, Refeta i męża Halide Edib, dr. Adnana [Adivara]. ^Już wcześniej, 13 października, Ankara ogłoszona została stolicą Choć oficjalnym powodem decyzji było korzystniejsze położenie strategiczne nowej stolicy na wypadek ewentualnej nowej wojny, tajemnicę poliszynela stanowiło, iż decydującą rolę odegrała tu nie-Cheć Mustafy Kemala do Stambułu, jego osmańskiej tradycji, kosmo-poUtycznej aury i liberalnej prasy. Płynąc rok później z Izmiru nad Morze Czarne na pokładzie krążownika Hamidiye Kemal demonstracyjnie nie zatrzymał się w dawnej stolicy, omal nie taranując na wodach Cieśniny Bosforskiej delegatów rady miejskiej, którzy wypłynęli Oa niewielkich łódkach w celu powitania prezydenta. Pierwszą wizytę 5W Stambule miał on złożyć dopiero w roku 1927, osiem lat od wyru-Menia do Samsunu na statku Bandinna. Ogłoszenie republiki słusznie odebrano jako zapowiedź likwidacji kalifatu. Choć Abdiilmecid starał się nie prowokować rządu w Anka-rze nieostrożnymi wystąpieniami, i tak grupowali się wokół niego iwolennicy dawnego porządku, których nie brakowało w dawnej stolicy imperium, trapionej bezrobociem wskutek przeniesienia centralnych urzędów do Ankary. Dodatkowym „reakcyjnym" elementem Btambulskłego folkloru stała się wielotysięczna rzesza rosyjskich emigrantów, przywiezionych tu na francuskich i angielskich okrętach po 117 Turcja klęsce białej armii gen. Wrangla. Losy kalifatu przesądziły dwa listy opublikowane przez stambulską prasę, których autorzy otwarcie wzywali do zwiększenia roli kalifa na tureckiej i międzynarodowej scenie politycznej. 3 marca 1924 r. Zgromadzenie Narodowe ogłosiło zniesienie kalifatu i wygnanie wszystkich członków dynastii osmańskiej, składającej się łącznie ze 144 osób25. Rządy dynastii, która po z górą 600 latach panowania przeżyła na tronie Habsburgów, Hohenzollernów i Romanowów, dobiegły ostatecznie końca. Równocześnie ze zniesieniem kalifatu zlikwidowano urząd szejchul-islama oraz zamknięto medresy i inne szkoły religijne, wprowadzając ujednolicony system świeckiego nauczania. Wkrótce zawieszono także działalność religijnych sądów szariatu. 20 kwietnia 1924 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową republikańską konstytucję, utwierdzającą zwierzchnią władzę parlamentu, który wybierać miał prezydenta i rząd. Rzeczywistość znacznie jednak odbiegała od litery prawa, faktycznie zaś cała władza skupiona była w rękach Kemala, kontrolującego parlament i rząd za pośrednictwem jedynej legalnie działającej partii, z której przewodnictwa nie zamierzał bynajmniej rezygnować po swym wyborze na urząd prezydenta republiki. Kiedy jesienią wybuchła afera związana z defraudacją dóbr po greckich wysiedleńcach, za którą znaczną odpowiedzialność ponosił rząd, wyczerpała się cierpliwość dawnych towarzyszy Kemala, coraz bardziej sceptycznych wobec jego posunięć. 17 listopada 1924 r. 32 deputowanych utworzyło Postępową Partię Republikańską (Terakkiper-ver Cumhuńyet Firkasi). Przymiotnik „Republikańska" stanowić miał swoiste świadectwo moralności na wypadek oskarżeń o reakcyjność ze strony Partii Ludowej, która kilka dni wcześniej sama demonstracyjnie zmieniła nazwę na Republikańską Partię Ludową (Cumhuńyet Haik Firkasi). Nowo utworzona partia opozycyjna dysponowała przejrzystym i spójnym programem, wzywającym do liberalnych reform 23 Samego kalifa natychmiast wyprawiono pociągiem do Szwajcarii. Pozostałym mężczyznom dano na opuszczenie kraju od 24 do 72 godzin, kobietom od 7 do l O dni. Dopiero w 1952 r. zezwolono na powrót kobietom, w 1974 r. zaś — na mocy amnestii generalnej — także mężczyznom. 118 Powstanie republiki. Okres reform i represji 4 |jrzy poszanowaniu praworządności. Miała jednak daleko węższe za-• piecze niż konkurentka, zachowując elitarny charakter i dysponując / itlnym poparciem jedynie w Stambule i kilku większych miastach. Na E jtj czele stanął stroniący dotąd od polityki Kazim, a w jej szeregach jńaleźli się m.in. Ali Fuat, Rauf, Refet i dr Adnan. ' Choć daleki od entuzjazmu, Mustafa Kemal początkowo zaakceptował powstanie nowej partii, nie sprzeciwiając się jej wymaganej prawem rejestracji przez ministra spraw wewnętrznych. Słusznie obawiając się też, iż samo istnienie partii opozycyjnej ośmieli wszelkie flementy niezadowolone, zdecydował się na czasowe złagodzenie " polityki, zastępując 21 listopada Ismeta bardziej umiarkowanym Alim Fethim. Niespełna dwa miesiące później, 13 lutego 1925 r. wybuchło w rejonie Dersimu (dziśTunceli) powstanie Kurdów, na czele którego stanął tzejch Said. Choć większość rebeliantów występowała pod hasłem Obrony kalifa i szariatu, ujawniły się też głosy nielicznej wciąż kurdyj-iklej inteligencji, traktującej powstanie w kategoriach ruchu narodowowyzwoleńczego. Na postawę kurdyjskich działaczy decydująco wpłynął fakt, iż ujednolicenie szkolnictwa towarzyszące zniesieniu kalifatu Oznaczało zakaz nauczania w języku kurdyjskim w szkołach na terenie kraju, którego co piąty mieszkaniec był Kurdem. Nie bez znaczenia była też docierająca z zagranicy propaganda prowadzona przez Brytyjczyków w okręgu Mosulu, pragnących umocnić związki tej spornej wciąż prowincji z Irakiem poprzez szerokie gwarancje dla miejscowej ludności kurdyjskiej. Jako lokalny przywódca religijnego bractwa nakszbendich, którego tradycyjnym obowiązkiem był arbitraż w sporach między koczownikami, szejch Said cieszył się dużym autorytetem wśród Kurdów, przyciągając do powstania nie tylko okoliczne plemiona mówiące dialektem zaza, ale też plemiona z dominującej w Turcji grupy używającej dialektu kurmandżi. W krótkim czasie powstańcy zdobyli mia-•to Elazig i obiegli stolicę regionu Diyarbakir, gdzie doszło już do walk ulicznych. Mimo początkowych sukcesów stłumienie powstania nie stanowiło problemu dla wciąż nie zdemobilizowanej armii tureckiej. Jego wy- 119 Turcja buch dal jednak Kemalowi dogodny pretekst, by pod hasłem obrony republiki i walki z reakcją rozprawić się też z liberalną opozycją. 3 marca 1925 roku powrócił do władzy rząd Ismeta, a dzień później Zgromadzenie Narodowe przyjęło drakońską „Ustawę o utrzymaniu porządku" (Takńr-i Sukun Kanunu), obowiązującą nie tylko na obszarach objętych powstaniem, ale na całym terytorium państwa. Prawo to, przyjęte na okres dwóch lat, zezwalało rządowi na zamknięcie dowolnej instytucji uznanej za zagrażającą bezpieczeństwu publicznemu. Równocześnie wznowiły działalność znane z czasów wojny Trybunały Niepodległości, z których jeden udał się na wschód w rejon objęty rebelią, drugi zaś urzędował w Ankarze, skutecznie paraliżując wszelką opozycję. W ciągu następnych trzech dni zamknięto redakcje dziewięciu opozycyjnych czasopism, z których aż sześć ukazywało się w Stambule. Już w końcu lutego premier Ali Fethi zaproponował członkom Postępowej Partii Republikańskiej dobrowolne rozwiązanie partii wobec napiętej sytuacji w kraju, wymuszającej potrzebę jedności. Mimo kompromisowej postawy przywódców opozycji, zdecydowanie odcinających się od kurdyjskiej rebelii, nowy rząd Ismeta zamknął siedzibę partii 5 czerwca, likwidując tym samym jedyną legalną opozycję na terytorium republiki. 4 września na placu przed wielkim meczetem w Diyarbakirze szejch Said i 46 innych przywódców powstania zawisło na szubienicy. W tym samym czasie, korzystając z obowiązywania „Ustawy o utrzymaniu porządku", Kemal przystąpił do dalszych radykalnych reform. Już w końcu sierpnia udał się w objazd znanego z konserwatyzmu okręgu Kastamonu, położonego między Ankarą a wybrzeżem czarnomorskim. Wywołał tam szok miejscowej ludności, ukazując się tłumom w europejskim kapeluszu, zwanym notabene po turecku §apka (stąd polskie słowo czapka). W wielowiekowej historii Bliskiego Wschodu żadna część garderoby nie odegrała tak znaczącej roli jak nakrycie głowy, symbolizujące z reguły status społeczny i religię właściciela. Podobnie jak żydzi, pobożni muzułmanie nie wyobrażali sobie publicznego ukazania się z odsłoniętą głową, a po kształtach rzeźbionych nakryć głów na sta- 120 Powstanie republiki. Okres reform i represji tureckich nagrobkach jeszcze dziś odgadnąć możemy, czy pony był za życia janczarem, derwiszem, ulemą czy wezyrem. By nakrycia głowy nie wiązać jedynie z kulturą bliskowschodnią, ' zresztą przypomnieć polityczne konotacje noszonych u nas Bratek czy leninówek oraz dyskusję towarzyszącą przed kilku-i laty przywróceniu rogatywek w kompanii honorowej Ludowego iToJska Polskiego. Pierwszą rewolucję w dziedzinie mody męskiej przeżyła Turcja już i sto lat przed Atatiirkiem, za rządów sułtana reformatora Mahmu-l II. Ten pogromca buntowniczego korpusu janczarskiego i religijnej ycji ulemów zastąpił „konserwatywny" turban bardziej „postępo-nakryciem głowy pochodzenia północnoafrykańskiego, zwa-od tureckiej nazwy Maroka i jego dawnej stolicy - fezem. Do t toszenia fezu zobowiązani zostali wszyscy osmańscy urzędnicy i ofi-a już po kilkudziesięciu latach stał się on „tradycyjnym" j^lementem stroju tureckiego. Podczas I wojny światowej fez wciąż • ftuiowił standardowe nakrycie głowy w sułtańskiej armii, podczas i §dy przywódcy anatolijskiego ruchu oporu upodobali sobie popularne l fńwnież wśród bolszewików baranie kołpaki. f O ile jednak turban, fez czy kołpak legitymowały się miejscowym, 1 Swojskim rodowodem, kapelusz w oczach anatolijskiego wieśniaka 3; ^rmbolizował znienawidzonego giaura, który jeszcze niedawno pano-^ ttył się w jego ojczyźnie. W takim właśnie nakryciu głowy, a kon-5 kremie w białej panamie, zaprezentował się mieszkańcom Kastamonu = iBgendarny Gazi Mustafa Kemal, o którym tyle słyszeli jako o pogrom- Cy tychże giaurów. r Dla samego Kemala fez symbolizował bastion muzułmańskiej toż- itmości, sprzecznej z duchem cywilizowanego Zachodu. Pokerowe •granie stało się kolejnym sukcesem, a popularność Kemala okazała Me silniejsza niż szok, jaki wywołał. Gdy na początku września prezydent wracał do Ankary, powitał go już szpaler urzędników ubranych W takie jak on kapelusze. 2 września na obszarze całego kraju wprowadzono nakaz zobowiązujący wszystkich urzędników do noszenia tUTOpejskiego ubioru i kapeluszy. 25 listopada słynna „Ustawa kapeluszowa" (§apka Kanunu) rozszerzyła ten obowiązek na wszystkich 121 Turcja dorosłych mężczyzn, uznając noszenie fezu za przestępstwo krymi-nalne zagrożone... karą śmierci. W ciągu następnych tygodni Turcy wykupili całe zapasy kapeluszy znajdujące się w krajowych magazy nach, a kilku rzutkich europejskich przedsiębiorców wzbogaciło się, zaopatrując powstały z dnia na dzień wielomilionowy rynek. Do autentycznych anegdot należy historia anatolijskiej wioski, której mieszkańcy znaleźli w sklepie deportowanego Ormianina dziesiątki białych kapeluszy przybranych w jedwabne wstążki. Dopiero poniewczasie dowiedzieli się, że tryumfalnie obnoszona na głowach zdobycz przeznaczona była dla kobiet. Mustafa Kemal podczas objazdu prowincji Kastamonu; początek akcji wprowadzania kapeluszy - lato 1925 r. Jedynie nieliczni odważyli się otwarcie kwestionować drakońskie prawo. Silniejszy opór napotkano w konserwatywnych rejonach nad Morzem Czarnym i na wschodzie, gdzie tylko do końca 1925 r. za odmowę noszenia kapelusza Trybunały Niepodległości skazały na śmierć około 70 osób. Najgłośniejszym echem odbiła się śmierć muzułmańskiego hodży i autorytetu religijnego, Iskilipli Mehmeda Atifa, skazanego i powieszonego za głośną krytykę „Ustawy kapeluszowej" w roku 1926. Równocześnie z wprowadzeniem „Ustawy kapeluszowej" zadecydowały się losy religijnych bractw muzułmańskich. Bractwa te od średniowiecza odgrywały ogromną rolę w kształtowaniu się tureckiej 122 Powstanie republiki. Okres reform i represji i ludowej religijności w Anatolii i na Bałkanach. Dość powieli, że legendarnym patronem janczarów był żyjący w XIII w. zało-el bractwa bektaszytów, Haci' Bekta§, najwybitniejszy zaś turecki l mistyczny (piszący notabene po persku), Celaleddin Rumi, zwa-' Mevlaną, był twórcą bractwa mewlewitów znanego na Zachodzie t zakon derwiszów tańczących. Stosunek bractw do ruchu narodowego i kemalizmu nie był w żad-wypadku jednoznaczny. O ile Konya, islamski bastion mewle-v, już w latach wojny wyzwoleńczej sprawiała rządowi w Ankarze ' kłopotów, to członkowie zakonu bektaszytów, oskarżani przez oksyjnych sunnitów o „heretyckie" skłonności szyickłe, z ulgą l reformy Kemala wymierzone w sunnicką hierarchię duchowną, rolę odegrali też w czasach okupacji wędrowni derwisze, nosząc informacje i szerząc narodową propagandę wśród ludności. '. jednak Kemal postanowił rozstać się z dawnymi sojusznikami, ł decyzję przyspieszył fakt, że w kurdyjskim powstaniu szejcha Saida r udział odegrali członkowie religijnego bractwa nakszbendich. 30 listopada 1925 r. bractwa religijne zostały zdelegalizowane na całego kraju, a już wcześniej zamknięto domy zgromadzeń (tekke) oraz groby świętych mężów (tiirbe), stanowiące le centra pielgrzymkowe, f* Na tle tych zmian niemal kosmetycznym zabiegiem było wpro-K Widzenie z dniem l stycznia 1926 r. kalendarza gregoriańskiego. Od ^ "ńiwna już obok muzułmańskiego kalendarza księżycowego stoso- * Wftno w Imperium Osmańskim kalendarz skarbowy, oparty na sło-?; Becznym kalendarzu juliańskim. Teraz jednak obok przesunięcia daty - O trzynaście dni do przodu początek ery zaczęto liczyć nie od ucieczki "Mahometa z Mekki do Medyny, lecz od narodzin Chrystusa! Dalszą konsekwencją europeizacji kalendarza będzie przeniesienie dziesięć r Jlt później dnia wolnego od pracy z piątku na niedzielę26. * Piątek jest w świecie muzułmańskim dniem uroczystego nabożeństwa południowego, w którym mestniczą zgromadzeni wierni. Nie był on jednak dawniej dniem wolnym od pracy, porównywalnym t, Żydowskim szabatem czy chrześcijańską niedzielą. Dopiero w 1924 r. wprowadzono w większych •litstach tureckich powszechny dzień wypoczynku, przypadający początkowo w piątek, a następnie Właśnie w niedzielę. 123 Turcja W pierwszej połowie roku 1926 wprowadzono nowe kodeksy cywilny, karny i handlowy, wzorowane odpowiednio na kodeksach szwajcarskim, włoskim i niemieckim. Rewolucyjne znaczenie miało zwłaszcza wprowadzenie kodeksu cywilnego. Choć już w kwietniu 1924 r. zamknięto sądy szariatu, prawo muzułmańskie wciąż obowiązywało w cywilnym orzecznictwie sądów państwowych. Tymczasem nowy kodeks, uchwalony 17 lutego i wchodzący w życie 4 października 1926 r., wprowadzał śluby i rozwody cywilne zakładając równe prawa mężczyzn i kobiet Likwidował też poligamię, mającą zresztą w tureckim społeczeństwie, poza obszarem wschodniej Anatolii, znaczenie marginalne. Dozwolone stały się również karane dotąd śmiercią małżeństwa muzułmanek z niewiernymi, a także jawne odstępstwa od islamu. By wykształcić zdolne do nowych zadań kadry świeckich prawników, otwarto w obecności Mustafy Kemala nową szkołę prawniczą w Ankarze. Kodeks karny, wzorowany na kodeksie faszystowskich Włoch, zawierał dwa słynne artykuły 141 i 142, zakazujące tworzenia organizacji wyznających zasady walki klasowej bądź propagowania tych zasad. Artykuły te aż do końca lat osiemdziesiątych służyły władzom tureckim do rozprawiania się ze zwolennikami ideologii marksistowskiej. Rok 1926 przynieść miał ostateczną rozprawę z opozycją, przeprowadzoną w następstwie wykrycia tak zwanego spisku izmirskiego. W maju tego roku Kemal udał się na kolejną inspekcję, tym razem w rejon południowej i zachodniej Anatolii. Planowany na 15 czerwca przyjazd prezydenta do Izmiru został w ostatniej chwili przełożony o jeden dzień, co prawdopodobnie uratowało mu życie. Wieczorem tego dnia zgłosił się na policję denuncjator, a jego informacje pozwoliły na aresztowanie tej samej nocy uczestników kilkuosobowego spisku na życie Kemala, na czele którego stał były deputowany Ziya Huręid, sprzeciwiający się ongiś likwidacji kalifatu. Już 18 czerwca do Izmiru przybyli członkowie Trybunału Niepodległości, rozpoczynając serię przesłuchań. Przewodniczącym Trybunału był Ali [Cetłnkaya], znany lepiej jako Kel Ali C,Łysy Ali"), który mimo dobrotliwego wyglądu miał się podobno chełpić, iż wysłał na śmierć więcej Turków niż ktokol- 124 Powstanie republiki. Okres reform i represji ; inny od czasu krwawych reform sułtana Mahmuda II. Ten były uek młodotureckiej Organizacji Specjalnej wsławił się już tym, i w lutym 1925 r. zastrzelił podczas bójki w parlamencie jednego Dnków opozycji. 26 czerwca rozpoczął się w kinie Alhambra pokazowy proces. Ku liu opinii publicznej obok bezpośrednich członków spisku l btwie oskarżonych zasiadło całe niemal kierownictwo zamkniętej l rokiem Postępowej Partii Republikańskiej, a także wielu byłych r Komitetu Jedności i Postępu. Choć wśród uczestników spis-l rzeczywiście znalazło się kilku członków rozwiązanej partii, a pew-I ślady wiodły też do dawnej organizacji podziemnej Karakol, mło-ckie powiązania można było wszak zarzucić także wielu człon-i Trybunału, nie mówiąc o samym Kemalu. Aresztowanie bohate-l rewolucji, Kaziłna paszy, doprowadziło nawet do interwencji premie-Ismeta, co w rezultacie pociągnęło groźbę Trybunału, że i sam der może zostać aresztowany za opór wobec prawa. Podczas nego przesłuchania Kazim odważył się zaatakować członków tiału, mówiąc o „pasożytach rewolucji" wchodzących między i a jego dawnych towarzyszy broni. l- , 13 lipca Trybunał ogłosił 15 wyroków śmierci (2 in absentia) * 4U głównych uczestników spisku, które wykonano jeszcze tej sa-|Vttj nocy. Oburzenie opinii publicznej oraz groźne sygnały nieza-^ dowolenia płynące z armii zadecydowały, że bohaterowie rewolucji * »Kftzim, Ali Fuat, Refet i kilku innych - zostali uwolnieni, wycofu-f-fa się jednak w następstwie procesu z życia publicznego. Proces po-:.- fld 50 pozostałych oskarżonych przeniesiono natomiast do Anka-? |y w celu zgromadzenia przez Trybunał dodatkowych dowodów ich Głównymi bohaterami drugiej części procesu, rozpoczętej w Anka-ne l sierpnia, stali się dwaj przebywający za granicą członkowie ^Ostępowej Partii Republikańskiej, Rauf i dr Adnan, były młodoturecki Blnister finansów Cavid oraz jeden z przywódców organizacji Kara-kol, Kara Yasif. Drugi z jej przywódców, Kara Kemal, skazany in tbsentia już w procesie izmirskłm, popełnił samobójstwo kilka dni wcześniej po odkryciu przez policję jego stambulskiej kryjówki. Pro- 125 Turcja ces zakończył się 26 sierpnia skazaniem na śmierć Cavida i trzech innych działaczy byłego Komitetu Jedności i Postępu. Wyroki wykonano tej samej nocy mimo interwencji rodziny Rothschildów i europejskich lóż masońskich w sprawie Cavida. Kara Yasff został uniewinniony, a Rauf i dr Adnan zdecydowali się pozostać na emigracji po tym, gdy pierwszy z nich skazany został zaocznie na dziesięć lat wiezienia. W następstwie procesu udało się zlikwidować lub zastraszyć resztki opozycji. Główną ofiarą represji stała się zamknięta już od roku Postępowa Partia Republikańska. Choć zamieszanie jej czołowych przywódców w spisek już w czasie procesu wydawało się co najmniej wątpliwe, nerwową reakcję Kemala tłumaczyć może spadek popularności jego partii w następstwie „Ustawy kapeluszowej" oraz podpisanego 5 czerwca 1926 r. w Ankarze traktatu turecko-brytyjskiego, oznaczającego ostateczną rezygnację z okręgu Mosulu. Wkrótce po procesie ankarskim rozwiązano zbędne już Trybunały Niepodległości, które w czasie obowiązywania „Ustawy o utrzymaniu porządku" aresztowały 7446 ludzi, wydając 660 wyroków śmierci, nie licząc dezerterów. W sierpniu i wrześniu 1927 r. odbyły się tryumfalnie nowe wybory do Zgromadzenia Narodowego. Republikańska Partia Ludowa startowała w nich bez konkurencji, umieszczając na listach swych kandydatów, następnie .jednomyślnie" wybieranych przez masy. Na zorganizowany po wyborach zjazd partii Kemal przygotował słynną 36-godzinną mowę (Nutuk), podzieloną na sześć 6-godzin-nych wystąpień w dniach 15-20 października 1927 r.27 Mowa ta, nieodparcie nasuwająca analogię z opublikowaną nieco później stalinowską Krótką histońą WKPb, stanowiła kemalowską wizję wydarzeń zapoczątkowanych lądowaniem w Samsunie 19 maja 1919 r. Demaskatorskie przedstawienie nieobecnego Raufa i pozostałych działaczy Postępowej Partii Republikańskiej jako zaprzysięgłych przeciwników republiki, służących od początku jako parawan reakcji, przypo- "7 Tekst mowy dostępny jest w języku angielskim, zob. A Speech delneredby Ghazi Mustapha Kemal „Ataturk" in October 1927. Nutuk. Stambuł 1985. 126 Powstanie republiki. Okres reform i represji znów jako żywo stalinowską nagonkę na Trockiego, który -io! - po wydaleniu z ZSRR w 1929 r. schronił się właśnie w Tur-i skąd po czterech latach wyjechał do Francji, by wreszcie osiąść jl Meksyku. O tym, jak trudno jest sformułować jednoznaczną ocenę Kemala, Dlna przyjmującego pozycję tureckiego dyktatora, niech świadczą : piękne słowa, na które zdobyła się żona wygnanego dr. Adna-, Halide Edib, w drugiej części swych wspomnień opublikowanych 1 Londynie w roku 1928, kiedy jeszcze świeże musiały wszak być :je związane z procesem izmirskim: „Przez cały okres zmagań iThłcki podczas wygna-I Wyspach Książęcych i- niepodległość najwyższym bohaterem był turecki lud, a lud ten za swój symbol Mustafę Kemala paszę. Z tej racji Mustafa pasza zawsze zajmować będzie szczególne miejsce w sercu lego prawdziwego Turka, nawet wśród tych, których niesłusznie ,'Arzywdził"28. "Hałide Edib [Adfrar], The Turkish ordeal [druga część pamiętników], London 1928, s. 407. W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka Zgodnie ze spisem powszechnym przeprowadzonym w 1927 r. Turcję zamieszkiwało 13 mln 650 tys. ludności, z których ponad 86 proc. podało język turecki jako swój język ojczysty. Na drugim miejscu znalazł się język kurdyjski, podany jako ojczysty przez niespełna 9 proc. respondentów, przy czym liczbę tę z pewnością możemy uznać za zaniżoną. Przeważająca większość społeczeństwa wyznawała religię muzułmańską, a liczne ongiś chrześcijańskie mniejszości grecka i ormiańska liczyły w sumie niespełna 200 tys., czyli zaledwie 1,5 proc ludności. Dynamicznie rozwijająca się Ankara, która obok bulwarów i parków wkrótce wzbogacić się miała o operę i nowy gmach parlamentu, wciąż ze swymi 74 tys. mieszkańców nie mogła się równać z niemal siedemsettysięcznym Stambułem. Podczas zimowych śnieżyc pojawiały się nawet pogłoski o grasujących na przedmieściach stolicy watahach wilków, a ambasador brytyjski miał sarkastycznie żartować po jednym z nocnych przyjęć, gdy zaspy zmusiły go do pozostawienia samochodu, iż będzie to pierwszy przypadek, gdy po wilczej uczcie pozostaną strzępy fraka29. Kemal przeprosił się zresztą z dawną osmańską stolicą, odwiedzając Stambuł po raz pierwszy od wojny w 1927 r., a dawny sułtański pałac Dolmabahce stał się jego drugą rezydencją obok ankarskiej willi na wzgórzu ?ankaya. Trzeba zauważyć, że mimo oficjalnie głoszonego populizmu i wielokrotnego podkreślania przez Kemala roli pracy anatolijskiego chłopa dla dobrobytu i przyszłości kraju, rewolucyjne zmiany wprowadzane przez rząd w Ankarze dotyczyły w głównej mierze mieszkańców 9 Cyt. za Lord Kinross, Ataturk..., s. 388. 128 W stron? totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka pozostawiając ogromne obszary kraju faktycznie poza zasie-l reform. Także represje dotknęły w głównej mierze ludność miej-, stanowiącą zaledwie około 20 proc. mieszkańców kraju. Pasywna z wyjątkiem mobilnych i uzbrojonych kurdyjskich i tureckich 3n koczowniczych, nie stanowiła zagrożenia dla rządu, tropią-• przeciwników głównie w większych ośrodkach. Wieśniak anato-I rzadko nosił fez, nie musiał więc obawiać się reformy kapeluszo-1 jako niepiśmiennego mniej obchodziła go też zmiana alfabetu, j jeszcze wspomnimy. Wiele rejonów nad morzami Śródziemnym ł Czarnym dostępnych i wciąż jedynie drogą morską, nie mówiąc już o górskich i stepo-i bezdrożach wschodniej Anatolii. 40 proc. ziem uprawnych znaj-i się w rękach bogatych posiadaczy ziemskich zwanych agami, ych wraz z rodzinami niespełna 4 proc. mieszkańców wsi. Mocą łych zwyczajów, wspomaganych niekiedy prawem pięści, agowie nopolizowali również dostęp do ujęć wody, bez której w tutejszym ie nawet najżyźniejsza ziemia nie przedstawiała żadnej wartości, em ponad 50 proc. chłopów gospodarowało na działkach nie ających 2 ha, stanowiących łącznie niespełna 7 proc. areału awnego Anatolii. Jeszcze w 1927 r. liczba zarejestrowanych w Tur-I drewnianych soch niemal sześciokrotnie przekraczała liczbę płu-' żelaznych. Anatolijskie rolnictwo, mimo braku znaczniejszej po-y ze strony władz, dość szybko jednak podniosło się po znisz-f^eniach wojennych. » Wyraźnym zainteresowaniem państwa cieszył się natomiast rozwój •f? ^tnsportu i przemysłu, gdzie kierowano większość centralnych inwe-f kycji. Już w latach dwudziestych wybudowano ponad l tys. km no-iwych linii kolejowych do Erzurumu i Diyarbakiru, integrując rejony l Wschodniej Anatolii z siecią ogólnokrajową. Stopniowo wykupywano j te? po urzędowo zaniżonych cenach prywatne linie kolejowe, a nowo f' Wprowadzone prawo kabotażu wyeliminowało zagraniczne linie trans- •-. portowe z tureckiej żeglugi przybrzeżnej. W1929 r., korzystając z wy-ftónięcia ograniczeń przyjętych w traktacie lozańskim w zamian za Sllesienie kapitulacji, rząd turecki drastycznie podniósł cła importowe W celu ochrony własnego przemysłu. Celowi temu służyła też uchwa- 129 Turcja łona w 1927 r. „Ustawa o popieraniu przemysłu", obiecująca tureckim przedsiębiorcom zwolnienia i ulgi podatkowe. W 1924 r. powstał turecki Bank Przedsiębiorczości (I§ Bankasi) kierowany osobiście przez współpracownika Kemala, Celala [Bayara l Wkrótce po nim powstał państwowy Bank Przemysłu i Górnictwa (Sanayi ve Maadin Bankasi), mający na celu inwestycje w rozwój tyci i gałęzi gospodarki. Światowy kryzys ekonomiczny, zapoczątkowany krachem na gieł dzie nowojorskiej w październiku 1929 r., wzmocnił tendencje inter wencjonizmu państwowego, widoczne w Turcji już w latach poprzeć! nich. W 1931 r. powstał turecki Bank Centralny (Merkez Bankasi), w latach 1933 i 1935 zaś banki Sumeryjski (Sumerbank) i Hetycki (EtibanK), których nazwy nawiązywały do modnych wówczas teorii o sumeryjskim i hetyckim dziedzictwie współczesnych mieszkańców Anatolii. Bank Hetycki odpowiedzialny był za inwestycje w przemyśle wydobywczym, obejmującym szybko rozwijające się zagłębie węglowe w rejonie Zonguldaku, jak również mające duże znaczenie strategiczne górnictwo rud żelaza i chromu. Na ówczesnych tureckich koncepcjach gospodarczych silnie zaważyła nieufność do kapitału zachodniego, tak dominującego w czasach Imperium Osmańskiego. Emigracja znacznej części miejscowej burżuazji greckiej i ormiańskiej dodatkowo pogłębiła brak kapitału niezbędnego dla rozwoju przemysłu. W1927 r. w Turcji doliczono się zaledwie około 200 tys. robotników przemysłowych, co nawet przy uwzględnieniu ich rodzin dawało mniej niż 10 proc. społeczeństwa. W tej sytuacji państwo usiłowało przejąć zadania słabej i nielicznej tureckiej burżuazji. Nieufność wobec Zachodu spowodowała wzrost zainteresowania reformami północnego sąsiada, wkraczającego w okres intensywnego uprzemysłowienia w ramach stalinowskich planów pięcioletnich. W 1932 r. radziecka delegacja ekonomiczna odwiedziła Turcję, a turecki premier podpisał w Moskwie umowę o pożyczce w wysokości 8 mln dolarów w złocie. W 1933 r. Turcja przygotowała własny plan pięcioletni, realizowany w latach 1934-1938. Co charakterystyczne, obok rozwoju przemysłu ciężkiego przewidziano w nim nakłady znacz- 130 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka środków na rozwój włókiennictwa i innych gałęzi przemysłu \ czasem przeproszono się również z kapitałem zachodnim dbając, ne z mocarstw nie uzyskało decydującego wpływu na turecką rkę. O ile w projekcie pierwszego planu pięcioletniego duże ie odegrała pożyczka radziecka, przyjęły w 1938 r. drugi plan emi, którego ukończeniu przeszkodziła zresztą wojna, realizo-10 w znacznej mierze z kredytów brytyjskich. Do walki o tu-; rynki przystąpiła też III Rzesza, której udział w tureckim handlu licznym wzrósł w końcu lat trzydziestych do niemal 50 proc. l państwowa w Mos-( Widoczni na zdjęciu od ji turecki minister spraw ych Tevflk Rustii l]) przewodniczący Ra-''Komisarzy Ludowych Molotow, pre-rtenet [Inónu] i dowodni Armii Czerwo-Sfcmion Budionny -11932 r. ' Hpcu 1938 r. Niemcy obiecały Turcji ogromne kredyty sięgające l mln marek. Już w „liberalnym" okresie gospodarki lat 1923-1929 roczny przy-dochodu narodowego przekraczał w Turcji imponujący współ-: 9 proc. Szok wywołany światowym kryzysem ekonomicznym znacznie złagodzony przez etatystyczną gospodarkę planową, ' wyniku czego już od połowy lat trzydziestych dochód narodowy ponownie gwałtownie rosnąć. Elementy planowania gospo-ego jako sposób wyjścia z kryzysu wprowadzano zresztą w tym iie również w innych krajach niekomunistycznych jak Niemcy, 131 Turcja USA czy Polska. Jak zwykle w takich wypadkach, obok skutków korzystnych ingerencja państwa w gospodarkę niosła ze sobą osłabienie indywidualnej przedsiębiorczości i częste rozmijanie się inwestycji z racjonalnym rachunkiem ekonomicznym. Mówiąc o wzroście dochodu narodowego, trzeba też pamiętać, że punkt wyjścia naliczania tego dochodu był w Turcji szczególnie niski, a lata międzywojenne nie przyniosły zniwelowania ogromnych dysproporcji między miastem a wsią, jak też między zachodem a wschodem kraju. Kemalistowską rewolucję nie bez słuszności określano niepopularnym dziś marksistowskim terminem rewolucji burżuazyjnej. W rzeczywistości jej najpoważniejszym beneficjentem była nieliczna miejska klasa średnia, składająca się w większym niż na Zachodzie stopniu raczej z urzędników cywilnego i wojskowego aparatu państwowego niż z typowej burżuazji. W ramach tej warstwy, odziedziczonej jeszcze po Imperium Osmańskim, doszło też do największych przegrupowań, umożliwiających kosztem dawnych elit stambulskich awans ambitnym jednostkom z prowincji, pod warunkiem bezwarunkowej akceptacji naczelnych zasad kemalizmu. System nie wyrzekł się jednak dawnego elitaryzmu, a wśród absolwentów nowo założonego Wydziału Nauk Politycznych przy Uniwersytecie Ankarskim, torującego drogę na najwyższe szczeble kariery, znalazło się wielu potomków dawnych absolwentów sułtańskiej Szkoły Administracji Publicznej w Stambule. Sam Kemal przy wielu okazjach podkreślał swój szacunek dla zawodu nauczyciela, który stał się jego trzecim, po karierze wojskowej i politycznej, powołaniem. Wizytując liczne placówki oświatowe, często osobiście odpytywał uczniów przy tablicy i prowadził lekcje, zastępując zastygłych z tremy nauczycieli. Jeszcze dziś zazdrość polskich kolegów budzić mogą rozsiane po całej Turcji pięknie usytuowane domy nauczyciela, gdzie członkowie lokalnych elit mogą raczyć się szampanem i wyśmienitym jadłem po zaniżonych cenach ustalanych przez państwo. Warunkiem korzystania z przywilejów była jednak całkowita lojalność wobec zasad kemalizmu i bieżącej polityki rządu. Mimo wysiłków edukacyjnych ze strony państwa i wprowadzenia obowiązku szkolnego dla dzieci z młodszych klas już od 1924 r., 132 l * W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka ie 23 proc. dzieci w wieku od 7 do 12 lat uczęszczało do szkół 1 roku 1927. W 1940 r. liczba ta wzrosła do 35 proc., by dopiero r końcu dekady przekroczyć połowę generacji. Jednocześnie w 1927 r. 1 89,4 proc. ludności stanowili analfabeci (82,6 proc. wśród mężczyzn 1 95,3 proc. wśród kobiet). Liczba analfabetów przekraczała połowę losci jeszcze do końca lat sześćdziesiątych. W parze z alfabetyzacją szły wysiłki o emancypację i edukację ko-stTjuż jesienią 1923 r. wprowadzono koedukację na uniwersytecie, t foku 1927 objęto nią cały system edukacyjny. Symbolem „nowej" tureckiej stała się władająca francuskim i angielskim żona lokalne w paździer-1930 r. - pierwsze wy-z udziałem kobiet Kemala, Latife, z którą zresztą Atatiirk rozwiódł się po dwóch latach małżeństwa. Jedna z jego przybranych córek, Sabiha Gókcen, została pierwszą turecką kobietą-pilotem wojskowym, druga zaś, Afet, profesorem historii. W1930 r. Turczynki po raz pierwszy otrzymały pra-1K) głosu w wyborach lokalnych, a w grudniu 1934 r. - czynne i bierne prawa wyborcze do parlamentu, w którym kilka miesięcy później za-madfo 17 pierwszych posłanek. Sam Kemal zachęcał kobiety do od-•hniania głów i twarzy, w znacznym stopniu przyczyniając się do zniknięcia muzułmańskich zasłon - czarczafów - z urzędów publicznych i centralnych ulic większych miast tureckich. Nawet on nie odważył się jednak na wprowadzenie na kształt „Ustawy kapeluszowej" 133 Turcja podobnej „ustawy czarczafowej", która zabroniłaby kobietom nosze nią zasłon. Odgórna emancypacja kobiet przybierała niekiedy formy tragiko miczne, jak w przytoczonej niżej scenie z 1925 r., gdy Kemal nakazał urzędnikom państwowym przyprowadzenie żon na bal taneczny z udziałem zagranicznego korpusu dyplomatycznego. „[Pod balkonem siedziało] na ziemi, w zbitej gromadzie, ze sto, a może i więcej Tur czynek, które stopiły się w jedną bezkształtną masę, zmuszone do przyjścia na bal, zastygłe w milczącym przerażeniu. Z gromady dobywało się tylko ich zbiorowe spojrzenie, zawstydzone aż do bólu poniżeniem tańczących mężów i synów. Uzmysłowiłem sobie, że tak patrzyłaby na mnie moja matka, gdybym nago i publicznie wyprawia} z czyjegoś rozkazu, jakieś błazeństwa. Zrodziło się we mnie głębokie współczucie dla tych ostatnich westalek wygasającego ogniska starej Turcji, na swój sposób ofiar rewolucji" - pisał we wspomnieniach z Ankary polski dyplomata30. Nie złagodniała również walka z islamem. W kwietniu 1928 r. usunięto z republikańskiej konstytucji klauzulę uznającą islam za religię państwa tureckiego. W roku akademickim 1930/1931 zamknięto szkoły kształcące niższe duchowieństwo muzułmańskie, tzw. imam-hatip okullań, dwa lata później zaś zlikwidowano Wydział Teologiczny przy Uniwersytecie Stambulskim. W instytucjach tych, ustanowionych przez państwo w miejsce zamkniętych medres i szkół religijnych, już od dawna ingerowano w programy nauczania, zastępując nawet czasowo naukę arabskiego jako języka Koranu obowiązkową nauką... francuskiego! Równocześnie trwał proces usuwania lekcji religii ze szkół, rozpoczęty w szkolnictwie średnim, a zakończony w 1933 r. likwidacją nauczania religii w wiejskich szkołach podstawowych. Ważnym elementem walki z islamem, zakazującym portretowania postaci ludzkich, była budowa niemal w każdej tureckiej wsi pomników Mustafy Kemala. Przy okazji jeden kult zastępowano nowym, z czego ówczesne władze tureckie musiały zdawać sobie sprawę. Proces zewnętrznej europeizacji Turcji, ale zarazem i narastania kultu jej 1 Władysław GUnther. Pióropusz i szpada. Wspomnienia ze służby zagranicznej, Paryż 1963. s. 76. 134 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka icy, zwieńczyła ustawa nakazująca każdemu Turkowi przy-1 nazwiska na modłę europejską do dnia l stycznia 1935 r. Sam Potrzymał od Zgromadzenia Narodowego honorowe nazwisko rk C,0jciec Turków" lub „Ojciec Turek"), premier Ismet zaś l nazwisko od miejscowości Inónii, pod którą odniósł swe wiel-I zwycięstwo podczas wojny z Grecją. Najbardziej spektakularną zmianę obok reformy kapeluszowej przy-\ jednak już rok 1928, w którym pismo arabskie zastąpiono alfa-ii łacińskim, zwanym odtąd w swej zmodyfikowanej formie alfabe-i. Reformę tę postulował już przed wybuchem I wojny świa-| działacz młodoturecki Abdullah Cevdet, słynący z powiedzenia, ma innej cywilizacji niż cywilizacja europejska". Pierwszym ińskim ludem Imperium Osmańskiego, który przyjął „alfabet srnych" do zapisu własnego języka, byli Albariczycy. Idąc w śla-' albańskich reformatorów wielu młodoturków uważało w dodatku, alfabet arabski dysponujący tylko trzema samogłoskami, a i to ii jedynie do oznaczania samogłosek długich, źle przystaje do eb języka tureckiego, mającego aż osiem samogłosek. Wojenne rządów triumwiratu przyniosły próbę reformy pisma podjętą Envera paszę, której bazą był zmodyfikowany alfabet arabski. ve pismo, używane już w okólnikach ministerstwa wojny, poszło 1 zapomnienie wraz z upadkiem Envera, a pierwsze lata Republiki liosły poważniejsze problemy niż praca nad zmianą alfabetu. Zdecydowany impuls przygotowaniom do reformy dało wprowa-ie -jak się okazało przejściowe - alfabetu łacińskiego w turecko-Ijjzycznych republikach radzieckich w 1926 r. W ślad za tym pojawiły w prasie tureckiej głosy krytykujące dotychczasowe „pismo osmań-• ikte" jako nieprzystające do potrzeb języka i cywilizacji nowoczesnej ji, w dodatku trudno przyswajalne i w efekcie odpowiedzialne za H Wysoki stopień analfabetyzmu wśród mas. Przygrywką do zmian było P ^Uprowadzenie 24 maja 1928 r. „cyfr międzynarodowych", zwanych I W Europie jak na ironię „cyframi arabskimi"31. 9 sierpnia tego roku | podczas festynu w stambulskim parku Giilhane, w którym notabene " Używane w Europie cyfry pochodzą wprawdzie od cyfr arabskich, lecz nie sąz nimi identyczne. 135 Turcja 89 lat wcześniej ogłoszono pierwszy manifest tanzimatu, Kemal wy stąpił w roli nauczyciela, zapoznając zgromadzone tłumy z zapisanymi na pospiesznie ustawionej tablicy nowymi literami. 3 listopada 1928 r. propozycja stała się prawem. Od l stycznia następnego roku żadna książka lub gazeta turecka nie śmiała ukazać się w alfabecie arabskim. Zerwanie z tradycją było natychmiastowe i kompletne, a sceptykom Kemal miał odpowiedzieć, że albo dokona reformy w trzy miesiące, albo nie dokona jej wcale. Przyjmując nowy alfabet świadomie zrezygnowano z różnorodnych form spółgłosek d, g, h, k, s, t czy z, występujących w alfabecie Publiczna lekcja nowego alfabetu podczas wizyty Mustafy Kemala w Kay seri -20 września 1928 r. i języku arabskim oraz w wymowie niektórych dialektów tureckich. Przyjęto rozwiązanie zgodne z wymową stambulską, nie honorującą w zasadzie wariantów powyższych dźwięków. Pewne szansę pozostania miała jedynie miękka, palatalna odmiana spółgłoski k, którą zapisywać miano jako q. Litera ta nie spodobała się jednak głównemu zainte- 136 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka iemu, który odrzucił formę Qemal, sądząc zresztą mylnie, że i litera jego imienia przypominałaby powiększone małe q. ^TUreccy reformatorzy, a w ślad za nimi i liczni europejscy ling-uzasadniali zwykle zmianę alfabetu jako racjonalne posunięcie ające z nieprzystawalności pisma arabskiego do języka turec-5. Nieprzystawalność pisma i wymowy można jednak zaobserwo-i l we współczesnym języku angielskim, a nikt nie sugerował tam l dotąd zmiany alfabetu. Także podnoszony dawniej argument, jako-' nowe pismo przyczynić się miało do szybszej likwidacji analfabe-u, nie został potwierdzony przez badania psycholingwistyczne, lisujące niskiej korelacji między literą a dźwiękiem stosunkowo elkie znaczenie jako potencjalnej przeszkody w nauce pisania i. Przyjmując takie założenia, musielibyśmy zdumieć się, iż ssna Japonia czy Tajwan nie są krajami analfabetów. Bezpośrednim skutkiem tureckiej reformy było natomiast to, iż nieliczna warstwa ludzi dotąd piśmiennych stała się niemal (linia na dzień analfabetami. Postęp alfabetyzacji wśród mas, jakkol-: istotny, nie przybrał bynajmniej oszałamiającego tempa po wpro-sniu nowego pisma. Najlepszym argumentem dla obrony daw-alfabetu osmańskiego jest fakt, że ludzie z pokolenia uczęsz-sgo do szkół przed rokiem 1929 używali go chętnie jeszcze latach osiemdziesiątych. Sam autor wojskowego zamachu stanu ^dokonanego w roku 1980 pod hasłem obrony pryncypiów kemalizmu, Porodzony w 1918 r. gen. Kenan Evren, jak na ironię używał w swych J prywatnych notatkach zakazanego przez Atatiirka pisma arabskiego. f Wydaje się, że odrzucając racjonalizujące tłumaczenia o drugo-i ffędnym znaczeniu, w reformie alfabetu powinniśmy widzieć jedynie '^ fc), czym była ona w istocie, a mianowicie świadomy akt polityczny "TOjący na celu ostateczne osadzenie Turcji w świecie zachodnim 4 fterwanie nici łączących młode tureckie generacje z kilkusetletnią Oimańską tradycją. """ Szok wywołany przez reformę alfabetu nie zdążył jeszcze przeminąć, gdy Kemal zabrał się do kolejnych zmian, tym razem dotyczących samego języka. W lipcu 1932 r. powstało Towarzystwo Badania Języka Tureckiego (Turk Diii Tetkik Cemiyełt), przemianowane 137 Turcja później na Tureckie Towarzystwo lingwistyczne (Tilrk Dii Kurumu). Było ono wzorowane na założonym wcześniej Tureckim Towarzystwie Historycznym, powołanym do badania historii dawnych Turków, ze szczególnym uwzględnieniem okresu przedislamskiego. Tureckim językoznawcom postawiono za cel oczyszczenie języka tureckiego z arabskich i perskich naleciałości, uważanych za „wsteczne" i „reakcyjne". Ponieważ dawny język dworu osmańskiego był rzeczywiście niezrozumiały dla anatolijskiego chłopa, zastąpienie arabsko-perskich „makaronizmów" istniejącymi tureckimi substytutami w istocie przyczyniło się do większej czytelności języka literackiego. Badanie lokalnych dialektów i folkloru przybrało charakter sponsorowanej przez państwo masowej akcji, w której wzięły udział tysiące prowincjonalnych nauczycieli, a nawet uczniów szkół średnich. Do współpracy zaproszono także zagranicznych lingwistów, zwłaszcza z Węgier. W 1936 r. przybył również do Turcji wybitny węgierski kompozytor Bela Bartok, którego zadaniem było przebadanie muzycznego folkloru Anatolii, a przy okazji zaznajomienie miejscowych twórców z nowoczesnymi trendami w muzyce zachodniej. Z czasem wysiłki „unarodowienia" języka przybrały jednak absurdalne rozmiary. Nowych substytutów dla słów arabskiego bądź perskiego pochodzenia szukano nie tylko w dialektach anatolijskich, ale również w tureckich językach Azji Centralnej, a nawet w czuwaskim czy jakuckim. Sporo słów stworzono zupełnie od nowa opierając się na tureckich rdzeniach zawartych w innych wyrazach32. Kemal, jak zwykle, sam wystąpił w roli propagatora nowej mowy, demonstrując najnowsze „wynalazki" językoznawców w swych przemówieniach. Kiedy podczas przyjęcia szwedzkiego następcy tronu w październiku 1934 r. prezydent wygłosił mowę powitalną, nieszczęsny tłumacz musiał wysilić całą swą wyobraźnię, by wyłowić z tekstu choć kilka znajomych słów tureckich. Z czasem okazało się, że sam Ataturk nie ro- " Jednym z najbardziej kuriozalnych przykładów tureckiej reformy językowej była nieudana próba zastąpienia słowa anne („matka") nowym terminem dogurgaf bądź dogurma cihazi — dosłownie „przyrząd do rodzenia". O trudności ucieczki od arabskiego dziedzictwa świadczy fakt, że druga z wersj i „rdzennie tureckiego" substytutu wciąż zawierała arabskie słowo cihaz. 138 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Ataturka swych wcześniej przygotowanych mów, nie mówiąc już o au-1um. Doszło do dyskusji w łonie samych lingwistów, z których głośno przyznawała, że reformy poszły za daleko, a sztuczny : elit znów staje się niezrozumiały dla ludu. Możliwość honorowego odwrotu od reformy językowej stworzyła isowana w Turcji teoria wiedeńskiego orientalisty, Hermanna ia, który doszukał się istniejących jakoby w języku tureckim (ientow pierwotnego języka całej ludzkości. Tezę Kvergicia, en- pcznie podchwyconą przez Kemala, nazwano wkrótce „teorią słonecznego" (Giine§-Dil Teońsi). Idealnie korespondowała y parlamentu w Ankarze; w loży l Kemal przysłuchuje się obra-I - 25 września 1930 r. f Ona ze sformułowanymi w tym samym czasie pseudoteoriami o pro-totureckim charakterze najstarszych kultur bliskowschodnich - su-meiyjskiej i hetyckiej. Teorie te nosiły wyraźny charakter kompensacji za negatywny wizerunek Turków w opinii Zachodu, wciąż widzianych tam jako na wpół dzicy barbarzyńcy. Na krótką metę „teoria 139 Turcja języka słonecznego" umożliwiła powstrzymanie czystki języka ze słów obcych, które wywodząc się wszak z prototureckiego języka sio necznego" i tak musiały zawierać w sobie element rdzennie turecki. Okres międzywojenny był w Europie szczególnie płodny w pseudo naukowe teorie służące doraźnym celom politycznym. Odkrycie w 1933 r. Biskupina posłużyło wszak polskim i niemieckim naukow com do lansowania tez o „prasłowiańskim" bądź „pragermańskini" charakterze kultury łużyckiej. Teorią języka zajmował się również Józef Stalin. Trzeba przyznać, że zwłaszcza na tle rasistowskich do ktryn III Rzeszy teorie tureckich naukowców brzmiały stosunkowo niegroźnie. Natychmiast po śmierci Kemala zawieszono zresztą wy kłady z „teorii słonecznej" na Uniwersytecie Ankarskim, a zapytany przez studentów o powód profesor miał odpowiedzieć retorycznym pytaniem: „Czyż po śmierci Słońca przetrwać może jego teoria?"33 Na tle opisanych wyżej reform dotykających najbardziej intymnych elementów życia mieszkańców Turcji, takich jak religia, ubiór, szkoła, pismo i język, status cywilny czy życie rodzinne, wydarzenia czysto polityczne zeszły niejako na dalszy plan. W 1930 r. podjęto nieudani) próbę wprowadzenia systemu wielopartyjnego i licencjonowanej opozycji, która zakończyła się jednak po kilku miesiącach. Na decyzją wpłynęła chęć poprawy obrazu demokracji tureckiej w oczach Zachodu, jak również rosnąca niepopularność rządu Ismeta, oskarżanego po wybuchu światowego kryzysu gospodarczego o nieustanne podnoszenie podatków i cen oraz niską skuteczność w walce z korupcją i przestępczością. Z inicjatywy samego Kemala znany z liberalnych poglądów Ali Fethi, wcześniej dwukrotnie zmuszony odstąpić tekę premiera Isme-towi, po powrocie z placówki w Paryżu latem 1930 r. założył Wolną Partię Republikańską (Serbest Cumhuńyet Ftrkost). W swym programie partia nawoływała do ograniczenia biurokracji i podatków oraz większej swobody politycznej i gospodarczej. Zapewniając Ismeta o swej nieustającej przyjaźni, Kemal jednocześnie zachęcił kilku przy- " GL. Lewis, Ataturk's Language Reform as an Aspect of Modernization in the Republic ofTurkey. [w.]Ataturkandthe Modemization ofTurkey, pod red J. Landaua, Boulder-Leiden 1984, s. 208. 140 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka a nawet własną siostrę, do wstąpienia do nowej partii opo-Sam prezydent zamierzał odtąd występować w roli arbitra, : odium niepopularnych decyzji na rząd. aość nowej partii wkrótce przeszła najśmielsze oczekiwa-> budząc obawy rządu i Republikańskiej Partii Ludowej, a wreszcie »Kemala. Gdy we wrześniu Ali Fethi udał się na wiec do Izmiru, tiły tam zamieszki antyrządowe, krwawo stłumione przez po-, która raniła wiele osób i zastrzeliła czternastoletniego chłopca. ' październiku odbyły się wybory lokalne, w których mimo zada i fałszerstw opozycja uzyskała 30 miejsc na 512. Wystąpie-Fethiego w Zgromadzeniu Narodowym, piętnujące fałszerstwa , skończyło się zmasowaną nagonką przeciwko opozycji, ie 16 listopada 1930 r. Wolna Partia Republikańska została la z inicjatywy samego Fethiego, który czując utratę poparcia i nie zdecydował się na nierówną walkę przeciwko rządowi. liesiąc po rozwiązaniu opozycji dogodnego wytłumaczenia dla i demokratycznego eksperymentu dostarczył krwawy incydent, dego doszło w położonym opodal Izmiru Menemenłe. Podjudzo-ez fanatycznego derwisza tłum zlinczował tam kemalistowskie-Icera, któremu jako wrogowi religii obcięto głowę. Po stłumieniu eń przez wojsko można było głośno powtórzyć wcześniejsze lity, że pod płaszczem rzekomo republikańskiej Wolnej Partii iiblikańskiej kryli się zwolennicy reakcji, dążący do przywrócenia l i kalifatu. W 1931 r. rządząca Republikańska Partia Ludowa zwołała swój i34, na którym przyjęto sześć zasadniczych punktów programu, i odtąd jako „sześć strzał" (altiok) kemalizmu. Były to: repub-(cumhuńyetęilik), nacjonalizm (milliyetęilik), populizm (hal-),^laicyzm (laikliK), etatyzm (devletgiliK) i rewolucjonizm (inki-fe), W1937 r. punkty te inkorporowano do tureckiej konstytucji. ; do dziś stanowią one fundament dogmatycznego kemaliz- nie byt to dopiero drugi zjazd po kongresie z 1927 r., gdzie Kemal wygłosił swą słynnąmowę l pierwszy zjazd uznano jednak kongres w Sivas odbyty w roku 1919, na cztery lata przed powstaniem tfi Ludowej. W ten sposób partia rządząca przywłaszczyła sobie całą tradycję ruchu oporu i wojny oleńczej. 141 Turcja mu, w imię którego doszło w okresie powojennym do czterech intei wencji wojskowych w latach 1960,1971,1980 i 1997, warto poświędi im nieco uwagi. O ile hasło republikanizmu nie wywoływało od czasu zniesienia kalifatu większych sporów, przynajmniej w łonie tureckich elit, ju-> termin „nacjonalizm" wymagał bliższego wyjaśnienia. Sekretarz generalny Receb [Peker], piastujący trzecie po przewodniczącym Kemalu i wiceprzewodniczącym Ismecie stanowisko we władzach partii, sfor mulował w 1931 r. zasady nacjonalizmu w następujący sposób: „Uwa żamy za swoich tych wszystkich naszych obywateli, żyjących wśród nas i należących politycznie i społecznie do narodu tureckiego, wśród których zaszczepione zostały idee i uczucia takie jak «kurdyjskość», «czerkieskość», a nawet «lazizm» czy «pomakizm». Uważamy za nas/ najszczerszy obowiązek wyplenić te fałszywe koncepcje, będące pozo stałością absolutystycznego reżimu i długotrwałego ucisku. Nauka dzisiejsza nie dopuszcza istnienia odrębnego narodu złożonego z kilku set tysięcy, a nawet miliona jednostek [...]. Podobnie szczerze chcemy wyrazić naszą opinię dotyczącą naszych żydowskich i chrześcijańskich współobywateli. Nasza partia uważa tych współobywateli za absolutnie tureckich, jeśli tylko dzielą naszą wspólnotę języka i ideałów"35. Przedstawiony pogląd, zapowiadający przymusową asymilacji,' mniejszości, nie najlepiej wróżył kurdyjskim aspiracjom niepodległościowym czy tylko autonomiczno-kulturalnym. Z drugiej strony na tle epoki pogromów, komór gazowych i poszukiwań żydowskich przodków u współobywateli w wielu krajach Europy Turcja wyróżniała siy szeroko otwartą bramą asymilacji, z której nie wykluczano a priori żadnej mniejszości religijnej czy etnicznej. Dogmat czystości rasowej pozostał szczęśliwie na marginesie tureckiej sceny politycznej, dając o sobie znać jedynie w odosobnionych przypadkach. Hasło populizmu, modne w tym czasie w wielu krajach Europy i Ameryki Łacińskiej, stwarzało wygodne uzasadnienie rządów jedynej partii, wywodzącej się wszak z ludu i przez to wyrażającej cele ^C\l.7afau\DwnonLTheOriginsofKemalistIdeology,[^-.]AtaturkandtheModernizationofTurke). s. 29. 142 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Ataturka : całego społeczeństwa. Także Ameryka Łacińska, a zwłasz- : z jego rządzącą przez kilkadziesiąt lat Partią Rewolucyjno- Dnalną (Partido Revolucionańo Institucional), przywodzi na l kemalistowskie hasło rewolucjonizmu. Tureckie słowo inkilap- \ tłumaczono zresztą niekiedy jako „reformłzm" bądź „transfor- _";~bjrpodkreślić odgórną rolę państwa w planowaniu radykal- I ikądiriąd przemian. W latach powojennych słowo inkilapęilik, ze " arabski rdzeń inkildb, wyparł turecki termin dewimcilik, ' w ustach lewicy coraz wyraźniejsze konotacje rewolucji mark- iej, stanowiącej jakoby niezbędne dopełnienie reform kema- , Konserwatywnie nastawieni autorzy wojskowego zamachu sta- I roku 1980 woleli z tej racji przywrócić w miejsce podejrzanego l dwńmcilik mniej radykalnie brzmiący dawny termin, pzm, budzący dziś największe emocje wśród tureckich spadko- Idei kemalizmu, aż do końca życia Ataturka głosił jedynie rozdzielenia religii od państwa, a jego znaczącymi etapami Tdacja kalifatu (1924), usuniecie z konstytucji islamu jako iśtwowej (1928) i wreszcie wprowadzenie tamże zasady laic- Ipaństwa (1937). W praktyce jednak program ten oznaczał często lią walkę z islamem, której z racji taktycznych Atatiirk wo- rcie nie proklamować w głęboko religijnym społeczeństwie. Icową komplikację stanowił fakt, iż w islamie nieznana jest kon- i „Bogu co boskie, cesarzowi co cesarskie", a w odróżnieniu od asa Mahomet przez wiele lat pozostawał przywódcą wspólnoty nej, tworzącej trwałe wzory konkretnych rozwiązań polityczno- pch. Rozdział kościoła od państwa jest w tej sytuacji trudniejszy | W chrześcijaństwie, budząc u wiernych raz po raz spory o dopusz- lość kompromisu między religią a prawem stanowionym, przypo- nieco spór o rolę prawa naturalnego podnoszony w Polsce as dyskusji nad ustawą antyaborcyjną, f; W ten sposób coś, co dla kemalisty stanowi jedynie oddzielenie od państwa, dla islamisty oznaczać może niedopuszczalny za li na tęże religię. W dodatku od śmierci przywódcy w 1938 r. sami [iści nigdy nie byli zgodni, czy trzymać się umiarkowanej litery ilowskiego laicyzmu, czy też jego bardziej antyreligijnego ducha. 143 Turcja Ostatnim punktem programu, wywołującym najżywsze spory w ło nie pierwszego pokolenia kemalistów, był etatyzm. O ile dla dyrektora Banku Przedsiębiorczości piastującego od 1932 r. tekę ministra go spodarki, Celala [Bayara], interwencja państwa w gospodarkę był;i jedynie przejściowym złem wywołanym przez światowy kryzys ekono miczny i brak krajowego kapitału, premier Ismet widział w niej trwałe rozwiązanie do zastosowania na teraz i na później. Rosnąca ingerencja władz w życie gospodarcze, wyrażająca się powstaniem państwowych monopoli obejmujących m.in. produkcję cukru, soli, zapałek, tytoniu, alkoholu czy herbaty, doprowadziła do ironicznego pytania jednego z deputowanych, na kiedy planowane jest wprowadzenie monopolu na pieczenie kebabu?36 Jeszcze dalej w zapędach etatystycznych szli działacze zgrupowani wokół czasopisma „Kadro" („Kadra"), na czele których stali wspom niany już pisarz Yakub Kadri Karaosmanoglu oraz nawrócony na kemalizm marksista §evket Sureyya Aydemir, skazany i ułaskawiony podczas prześladowań komunistów w 1925 r. Głosili oni znany od czasów Platona do Lenina postulat, by rządy nad państwem i gospodarką powierzyć intelektualistom, potrafiącym utożsamić interes własny z interesem mas. Koncepcja powołania elitarnej kadry wykwalifikowanych menadżerów, jako zbyt przypominająca program bolszewicki, została ostatecznie zdezawuowana przez Kemala. W 1935 r. czasopismo „Kadro" zostało zamknięte, a Yakub Kadri honorowo zesłany jako ambasador do Tirany. Niedługo przed śmiercią Kemal zdecydował się na pewną liberalizację gospodarki, skłaniając Ismeta do dymisji „z powodów zdrowotnych" po dwunastu latach piastowania teki premiera. W listopadzie 1937 r. na czele nowego rządu stanął wcześniejszy krytyk Ismeta, Celal Bayar. Trwalszej „odwilży" przeszkodziło jednak nadejście nowych zagrożeń związanych ze zbliżającą się wojną światową. Zarówno bezpośredni obserwatorzy kemalistowskiej rewolucji, jak i dzisiejsi badacze nieraz zadawali sobie pytanie, na ile Turcję lat trzydziestych określić można jako państwo totalitarne. Już w latach 16 Cyt. za Lord Kinross, Ataturk..., s. 448. 144 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka stych były polski charge d'affaires w Ankarze, Władysław r, zaobserwował po przeniesieniu na placówkę w Rzymie zainte-de reformami i postacią Kemala ze strony budującego włoski Mussoliniego. „Były to pytania kolegi po fachu, dyktatora Drze" - odnotował później polski dyplomata37. fc^Hewątpliwie w kemalistowskiej Turcji zaobserwować można wiele i elementów uważanych za typowe dla ustrojów totalitar-yrdent republiki stał jednocześnie na czele jedynej, rządzącej premier (Ismet) zaś był jej wiceprzewodniczącym. W 1935 r. ilono prawo, mocą którego sekretarz generalny Republikańskiej l Ludowej (wówczas Recep Peker) stawał się automatycznie mini-, spraw wewnętrznych, a lokalni przywódcy partyjni byli jedno-: gubernatorami prowincji. Dwa lata później w wyniku przyjęcia towskich „6 strzał" do konstytucji program partii stał się „pro-; narodu". 1 Wychowaniu społeczeństwa, a zwłaszcza młodzieży w duchu kema-służyć miało jednolite szkolnictwo i zorganizowana pod auspi-Ministerstwa Edukacji sieć „domów ludowych" (haik evlen). lizacje niezależne, jak związki zawodowe czy studenckie, były leczone i wtapiane w struktury państwowe bądź likwidowane. Na ad w 1935 r. zdelegalizowano masonerię oraz zamknięto Zwią-^Kobiet Tureckich (Turk Kadinlar Birligi) pod pretekstem, iż jego zostały już osiągnięte w wyniku przyznania kobietom praw wy-pch. asa i życie publiczne, od dawna faktycznie kontrolowane przez istwo, utraciły resztki niezależności na mocy nowo wprowadzonych ' o prasie i zgromadzeniach. Także życie naukowe kontrolowane i poprzez takie instytucje, jak Tureckie Towarzystwo Historyczne r Tureckie Towarzystwo Lingwistyczne, a na uniwersytetach doko-czystek, zapoczątkowanych reorganizacją Uniwersytetu Stam-iego przeprowadzoną w roku 1933. Od następnego roku akade- V. GOnther. Pióropusz i szpada..., s. 86; por. też Jerzy Borejsza Rzym a wspólnota faszystowska. f finetracji faszyzmu -włoskiego w Europie Środkcnvej, Poludnlcnvej i Wschodniej, Warszawa 1981. .154 145 Turcja mickiego „Historia rewolucji tureckiej" stała się przedmiotem ob<> wiązkowym na każdej tureckiej uczelni. Likwidując związki zawodowe i prawo do strajku, kemaliści dbali jednocześnie o rozwój ustawodawstwa socjalnego, wprowadzają w 1936 r. w większych przedsiębiorstwach 48-godzinny tydzień pracy, płatne urlopy i elementy z zakresu ubezpieczeń społecznych oraz be/ pieczeństwa i higieny pracy. Podobne tendencje zaobserwować mox na było i w innych państwach totalitarnych, choć rozwój ustawodaw stwa socjalnego nieobcy był w tamtych latach i rządom demokra tycznym, jak choćby we Francji czasów gabinetu Leona Bluma. Kemalizm zdecydowanie wyprzedził natomiast europejskie sys temy totalitarne wprost wizjonerskim zrozumieniem znaczenia języka jako środka kontroli i sterowania społeczeństwem. Choć opisane przez Orwella zjawisko „nowomowy" doskonale znane było zarówno w III Rzeszy, jak i w Związku Radzieckim czy w PRL-u, w żadnym z tych krajów nie doszło do tak radykalnej rewolucji w dziedzinie semantyki, jak w kemalistowskiej Turcji. Członek Hitlerjugend mógł wszak zawsze zainteresować się wygrzebanym gdzieś na strychu zakazanym tomikiem poezji Heinego, a młody komsomołce mógł do znać niebezpiecznego wstrząsu w wyniku lektury odnalezionego przypadkiem egzemplarza Wspomnień z domu umarłych Dostojewskiego. Natomiast młodego Turka od własnej spuścizny literackiej oddzieliła przepaść w wyniku zmiany zarówno alfabetu, jak i słownictwa. Klasykę turecką, rzecz jasna odpowiednio dobraną, trzeba było wydawać dla młodego pokolenia nie tylko w nowym alfabecie, ale i w przeróbkach na współczesny język turecki. W nowych wydaniach cenzurowano przy tym nawet prozę Namika Kemala, ozdabiającego swe utwory źle widzianymi zwłaszcza w pierwszych latach Republiki patriotycznymi okrzykami na cześć sułtana i Imperium Osmańskiego. Represyjny charakter kemalistowskiej Republiki Tureckiej najdotkliwiej poznać mieli Kurdowie, wzniecający nieustanne bunty i powstania we wschodnich rejonach kraju. Wkrótce po stłumieniu przez rząd powstania szejcha Saida w 1927 r. wybuchła kolejna rebelia w rejonie Araratu. Umocnieni na niedostępnych stokach wygasłego wulkanu, sięgającego wysokości 5165 m n.p.m., Kurdowie otrzymywali 146 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka Icowo posiłki i zaopatrzenie zza granicy irańskiej, biegnącej lodnich podnóży masywu. Dopiero zdobycie siodła Araratu ! armię turecką we wrześniu 1930 r. umożliwiło stłumienie po-które tliło się jeszcze przez niemal dwa lata. Do stłumienia przyczyniła się poprawa stosunków z Iranem, ukoronowana l wizytą szacha złożoną w Turcji w roku 1934. Już wcześniej ono się na wymianę niewielkich terytoriów przygranicznych, l armii tureckiej efektywną kontrolę wschodnich zboczy Araratu. 1937 r. wybuchła rewolta plemion kurdyjskich w okręgu Der-l (dziś Tunceli), stłumiona po roku z udziałem artylerii i lotnictwa. l powstańcy kurdyj-I Okręgu Dersimu pod-rozprawy sądowej -11937 r. 6re relacje mówiły nawet o użyciu przez stronę rządową gazów ych, nie ulega zaś wątpliwości przyjęcie wówczas w Ankarze r zwalniającej tureckich oficerów i żołnierzy od odpowiedzialno-l karnej za ewentualne wykroczenia dokonane wobec rebeliantów. ([oczach zachodniej opinii publicznej rząd premiera Inónu starał się awić konflikt jako wynikły ze sprzeciwu ciemnych kurdyjskich iów wobec dobrodziejstw przymusowej edukacji38. 'Propaganda ta odnosiła pewne sukcesy. W czerwcu 1937 r. londyński „Times" opublikował artykuł wany: Kurds who object to education, zob. David McDowall, A Modern History ofthe Kurds, 11997, s. 209. 147 Turcja Obok śmierci i zniszczeń, bezpośrednim efektem obu powstań byty deportacje tysięcy Kurdów z objętych walką terenów w centralne rejony Anatolii, które uśmierzając doraźnie problem kurdyjski, nie opatrznie przenosiły jego zalążki na dalsze obszary kraju. Mimo wszystkich przytoczonych elementów nazwanie ówczes nej Turcji państwem totalitarnym może budzić poważne wątpliwości Choć propaganda radziecka parokrotnie nazwała Kemala faszysty. a epitet ten w oczach wielu działaczy Republikańskiej Partii Ludowej, na czele z wielbicielem włoskiego faszyzmu Recebem Pekerem, wcali • nie musiał uchodzić za obraźliwy, sam Kemal nigdy nie dokonał ostatecznego kroku w kierunku totalitaryzmu, zachowując wiele ele mentów demokratycznej fasady, a nawet, jak w przypadku ekspery mentu z 1930 r., faworyzując umiarkowaną opozycję. Zapytany prze/ grupę nauczycieli szkolnych, czy to prawda, że - jak piszą niektór/y zagraniczni dziennikarze -jest w istocie dyktatorem, Kemal miał od powiedzieć: „Gdybym nim był, nie moglibyście zadać mi tego pyta nią"39. Nawet jeśli anegdotę tę uznamy jedynie za element kemalistow skiej propagandy, ukazuje ona wizerunek daleko sympatyczniejszy ni/ obraz fuhrera lansowany przez machinę propagandową Goebbelsa Choć wizja dobrotliwego i pobłażliwego „wychowawcy" nasuwać m<> że za to pewne skojarzenia z dominującym w sowieckiej propagandzie obrazem Stalina, trudniej wyobrazić sobie, by w radzieckich mediach lansowano obraz prostodusznego kołchoźnika pytającego, czy aby „Ojciec Narodu" nie jest na pewno dyktatorem? Warto też spytać, czy można w ogóle mówić o ustroju totalitarnym w kraju, w którym wiele wsi wciąż pozostawało faktycznie odciętych od świata, w którym stopień analfabetyzmu uniemożliwiał masowe oddziaływanie propagandowe przez ulotki, plakaty i prasę, a liczba radioodbiorników i sal kinowych (nie mówiąc już o powstałej dopiero w 1968 r. telewizji) była nieznaczna. Propagujące ideologię kemaliz-mu „domy ludowe" istniały jedynie w większych miastach, osiągając do roku 1950 liczbę zaledwie 478. Usiłowano temu zaradzić w latach czterdziestych, organizując także w większych wsiach „izby ludowe" 9 Cyt. za Lord Kinross, Atatiirk..., s. 438. 148 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Ataturka odalari), których do tegoż roku 1950 powstało 4322. Nadal C Ogromna część kraju znajdowała się poza zasięgiem skutecznej i propagandy czynników rządowych, zachowując dawną re-,«wycząje i poglądy. iowi brakło też dwóch czynników niezmiernie charak-aych dla ustrojów totalitarnych - agresji i nienawiści. Choć się on przed bezlitosną rozprawą z opozycją, represje te ' charakter pragmatyczny i doraźny, nieporównywalny z meto-likwidacją całych klas czy narodów, dokonywaną wówczas Indziej. liczba ofiar tych represji w żaden sposób nie może się z liczbą ofiar faszyzmu czy komunizmu, choćby w „pro-snalnych" wydaniach frankistowskiej Hiszpanii czy bierutow-Polski. Nawet krwawe represje wobec Kurdów nie odbiegały io od standardów, według jakich traktowano wówczas mniej-i w wielu krajach Europy. 149 Turcja Sceptycznie odnosząc się do tezy o totalitarnym charakterze kem;i listowskiej Turcji, z nie mniejszymi wątpliwościami odnieść się mu simy do spotykanych niekiedy prób określenia kemalizmu jako ustn > ju autorytarnego. W opinii większości badaczy autorytaryzm odró/ niał się od totalitaryzmu m.in. większym przywiązaniem do kościol.i i tradycyjnych instytucji społecznych, brakiem obowiązującej ideolo gii i elementu „wodzostwa", czyniącego z przywódcy rządzącej partii wodza państwa i narodu, jak również wcześniejszą datą urodzeń i;i czołowych przedstawicieli, którzy jak Miklós Horthy czy Józef Piłsud ski byli co najmniej o kilkanaście lat starsi niż Hitler, Mussolini c/y Stalin. Tymczasem Atatiirk należał zdecydowanie do pokolenia tych ostatnich, stał na czele rządzące] partii i trudno byłoby go posądzać o sympatię do „kościoła" (tj. islamu) czy tradycyjnych instytucji. Obok wspomnianego już zacofania technologicznego, uniemożli wiającego kontrolę obywateli „od kolebki do grobu" w stopniu porównywalnym z Niemcami, Włochami czy nawet europejską Rosj;|. najistotniejszą cechą odróżniającą turecki kemalizm od ustrojów totalitarnych był stosunkowo pragmatyczny i mało „totalny" charakter samej ideologii, nie pretendującej do objaśniania świata, jak to miało miejsce w przypadku marksizmu czy teorii rasistowskich. Ówczesny polski dyplomata zanotował w 1936 r. wypowiedź tu reckiego ministra spraw zagranicznych: „Ani faszyzmu, ani komu nizmu w polityce wewnętrznej; ani antykomunizmu, ani antyfaszyzmu w polityce zagranicznej"40. Słynne hasło Kemala „pokój w kraju, pokój na świecie", realizowane przez jego następców i do dziś uwypuklane w tureckich podręcznikach szkolnych, oznaczało świadomą rezygnację z jakichkolwiek aspiracji terytorialnych w wypadku przyszłej wojny, ale też apologię „narodowej jedności" i solidaryzmu społecznego wewnątrz kraju głoszoną przez obóz rządzący. O realizację tych dwóch ostatnich celów walczono już nie zawsze pokojowymi środkami, wymierzonymi zwłaszcza przeciwko marksistom i kurdyjskiej irredencie. 40 Cyt. za Marcin Kula, Pod górkę do Europy. O Turcji lat trzydziestych — ale też trochę o dzisiejsze/ Polsce, Warszawa 1994, s. 83. 150 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atattirka k Światowy kryzys gospodarczy i wystąpienie Niemiec z Ligi Naro-P po dojściu Hitlera do władzy stanowiły tylko dwa z wielu sympto-tP, które na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych uświado-kruchość światowego porządku, umownie nazwanego wersal-Dla słabego i wciąż leczącego rany z poprzedniej wojny kraju, była Turcja, umiejętna dyplomacja stawała się kwestią racji a, od której zależeć mogło samo istnienie państwa. Podczas gdy l Morzu Czarnym rozbudowywała się flota radziecka, od południa faktycznie graniczyła z trzema kolejnymi mocarstwami, po-li bazy wojskowe w Iraku i na Cyprze (Wielka Brytania), (Francja) oraz na wyspach Dodekanezu (Włochy). Ogromne znaczenie miało utrzymanie pokojowych stosunków z po-L sąsiadem z północy, na razie zajętym wewnętrzną przebudową ' przejawiającym apetytów terytorialnych. W 1925 r. podpisano turecko-radziecki traktat o przyjaźni, rozszerzony w 1929 r. at handlowy. Początek lat trzydziestych przyniósł radziecką zkę wykorzystaną w tureckim planie pięcioletnim oraz wiele yjnych wizyt na wysokim szczeblu, jak choćby wizyta radziec-i komisarza do spraw wojskowych i morskich Klimienta Woro-Dwa na obchodach dziesięciolecia Republiki Tureckiej w paździer-1933 r. okojowe rozwiązanie kwestii Mosulu w 1926 r. umożliwiło też awę stosunków z Wielką Brytanią, która w ślad za Francją za-. ostatecznie antyturecką politykę z czasów wojny. Zbliżenie acarstwami zachodnimi przypieczętowało przystąpienie Turcji _)29 r. do paktu Brianda-Kelloga, potępiającego wojnę jako narzę-|e polityki, oraz do Ligi Narodów w 1932 r. 1 wielkiej klasie Kemala jako polityka świadczyła jego gotowość i pojednania się z niedawnym śmiertelnym wrogiem, greckim pre-em Yenłzelosem. Wizyta Yenizelosa w Ankarze w 1930 r. otwo-L drogę do zawarcia w 1934 r. Paktu Porozumienia Bałkańskiego, niego Ententą bałkańską, w którym Turcja, Grecja, Jugosławia iRumunia zobowiązały się do wzajemnej pomocy w wypadku ze-j agresji. Pakt ten, bezpośrednio służący poskromieniu rewi-histycznych aspiracji Bułgarii, był też sygnałem rodzącej się współ- 151 Turcja pracy regionalnej wobec agresywnych planów faszystowskich Włoch w basenie Morza Śródziemnego. Symbolicznym ukłonem pod ad iv sem Grecji, a jednocześnie kolejnym ciosem wobec islamu w polityce wewnętrznej, było przekształcenie w 1934 r. słynnej świątyni M;|d rości Bożej (Hagia Sophia), służącej od zdobycia Konstantynopol;) jako meczet, w państwowe muzeum, którego ekspozycja ukazywała humanistyczne wartości greckiej kultury Bizancjum. Podobnie zadbano o poprawę stosunków z głównym sąsiadem na wschodzie, Iranem, przypieczętowaną wspomnianą już wizytą szacha w 1934 r. W 1937 r. w teherańskim pałacu Saadabad Turcja, Iran, Afganistan i formalnie niepodległy od pięciu lat Irak zawarły tzw. Pakt Saadabadzki, sformułowany podobnie jak Pakt Bałkański. Choć szukanie łatwych podobieństw w sytuacji geopolitycznej Tui cji i Polski wobec nadciągającej wojny może okazać się nadmiernym uproszczeniem, warto może zadać pytanie, jak potoczyłyby się losy kontynentu, gdyby polsko-czechosłowacki duet Beck-Beneś chara kteryzował się podobną gotowością do współpracy regionalnej i bra kiem ufności w politykę mocarstw co współczesny im duet Atatiirk--Yenizelos. Wprawdzie pakt z Grecją nie uchronił tej ostatniej przed włosko-niemiecką okupacją, ale stworzył polityczny klimat, w wyni ku którego Grecja i Turcja nawet po wybuchu wojny zrezygnowały z realizacji dawnych roszczeń terytorialnych, mimo podnoszonycli niekiedy zachęt ze strony mocarstw. Ostatnimi sukcesami w międzynarodowej polityce Atatiirka było odzyskanie pełnej kontroli nad cieśninami czarnomorskimi oraz pół-nocnosyryjskiego okręgu Aleksandretty (tur. Iskenderun). Mistrzowskie rozegranie obu kwestii do dziś zasługuje na uwzględnienie w podręcznikach dyplomacji. 3 października 1935 r. Włochy zaatakowały Abisynię, a 5 maja 1936 r. siły włoskie wkroczyły do Addis Abeby, nie zważając na protesty ligi Narodów. Korzystając z zamieszania na scenie międzynarodowej, 7 marca 1936 r. Hitler wkroczył do zdemilitaryzowanej Nadrenii. Równoczesna rozbudowa włoskich fortyfikacji na wyspach Do-dekanezu coraz wyraźniej zagrażała bezpieczeństwu zdemilitaryzo-wanych na mocy traktatu lozańskiego cieśnin czarnomorskich. 152 W stronę totalitaryzmu. Ostatnie lata rządów Atatiirka takich okolicznościach zrozumienie i poparcie mocarstw za-i wywołała nota władz tureckich skierowana do sygnatariuszy i lozańskiego, domagająca się zgody na ponowną fortyfikację i Dardaneli. Od 22 czerwca do 20 lipca 1936 r. obradowała skim miasteczku Montreux konferencja, zbojkotowana l Wiochy, w wyniku której rozwiązano międzynarodową komisję [ dotąd nad swobodnym tranzytem w cieśninach, zezwalając | na ich pełną kontrolę. Konwencja z Montreux gwarantowała przepływ floty handlowej wszystkich krajów nie znajdują-I Ile w stanie wojny z Turcją. Jednocześnie Turcja uzyskała prawo l ruchu okrętów wojennych w czasie pokoju, jak również całko-zamkniecia cieśnin dla obcych okrętów wojennych na wy-;wojny. tym samym roku 1936 powróciła na arenę międzynarodową północnosyryjskiego okręgu, obejmującego oprócz portu idretcie (tur. Iskenderun) także starożytną Antiochię (tur. a). W ślad za Brytyjczykami, którzy cztery lata wcześniej uznali egłość Iraku, pozostawiając tam jedynie bazy wojskowe, Fran-. wówczas zamiar przyznania niepodległości Syrii. Wywo-> protesty Turcji, żądającej wyodrębnienia z arabskiej Syrii okre-idretty, zamieszkanego przez liczną społeczność turecką lego przez tureckich nacjonalistów Hatayem - „krajem He-". W wyniku mediacji brytyjskiej i przychylnego dla tureckich fstanowiska ligi Narodów, opuszczonej już przez Włochy, latem l r. Francja zgodziła się na przeprowadzenie pod wspólną turecko-jską kontrolą wyborów do autonomicznych władz prowincji, liast po wyborach turecka większość proklamowała niepod-iblikę Hatayu, która tuż przed wybuchem wojny połączyła ŁlTurcją 29 czerwca 1939 r. *Atatiirk, będący głównym architektem porozumienia z Francją, nie \ już tej chwili. Niezwykła witalność Kemala, który zajęty kolej-projektami reform potrafił nie spać przez kilka nocy z rzędu nywany przez papierosy i niezliczone filiżanki kawy, miała : swoje granice. Zabójcze okazały się zwłaszcza niewiarygodne alkoholu, jakie turecki przywódca spożywał podczas całonoc- 153 Turcja nych bankietów i istnych orgii pijackich w niewielkim kręgu przyjaciół. Dzień w dzień Kemal wypijał od pół litra do litra tureckiej wódki anyżowej zwanej raki', Ankarę zaś obiegały złośliwe plotki, iż kraj rządzony jest zza stołu pijaka. Gdy w 1938 r. lekarze ustalili, że prezydent cierpi na marskość wątroby, było za późno na skuteczną kurację, zwłaszcza że Kemal nie chciał zrezygnować z aktywności politycznej, gdy rozgrywała się sprawa przyłączenia Hatayu. 10 listopada 1938 r. Atatiirk zmarł po kilkudniowej agonii w stambulskim pałacu Dolma-bahce. Obecni przy łożu śmierci zdawali sobie sprawę, że dla Turcji nadszedł kres pewnej epoki. Uroczystości pogrzebowe trwały przez kilka dni, uwidaczniając obok starannej reżyserii ze strony władz państwowych także ogromne pokłady niewymuszonego żalu i powszechnej sympatii, jaką cieszył się turecki przywódca. Po trzydniowym wystawieniu na widok publiczny, trumnę ze zmarłym przewieziono w kondukcie do Parku Giilhane w takt marsza żałobnego... Fryderyka Chopina. Następnie krążownik Yavuz (dawny niemiecki Goeberi) zabrał ją do Izmitu nad Morzem Marmara, skąd po całonocnej podróży koleją dotarła do Ankary. Złożoną czasowo w Muzeum Etnograficznym trumnę przeniesiono w 1953 r. do wzniesionego na wysokim wzgórzu mauzoleum. Wzdłuż całej trasy kolei ustawiali się mieszkańcy okolicznych wsi i miasteczek, tworząc autentyczny szpaler z pochodni. Podróż ta przypominała ostatnią nocną podróż Józefa Piłsudskiego, odbytą trzy lata wcześniej z Warszawy do Krakowa. Symboliczną różnicę stanowił fakt, że o ile zmarły w warszawskim Belwederze marszałek pochowany został w dawnej stolicy wśród polskich królów na Wawelu, to zmarły w sułtańskim pałacu Atatiirk wybrał na miejsce wiecznego spoczynku swą nową stolicę - Ankarę. Kemaliści bez Kemala. Turcja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny Podczas choroby Atatiirka kwestia sukcesji po nim budziła emocje ówno w Turcji, jak i za granicą. Uchodzący od dawna za następcę Ismet Inónii w ostatnim roku życia prezydenta pozostawał [aa bocznym torze, zastąpiony na stanowisku premiera przez Celala jPayara. Spory i waśnie w łonie kemalistów stanowiły tajemnicę po-lela, a pogłoski o zamiarze przejęcia schedy po Kemalu przez jBayara i jego stronników nie były całkiem bezpodstawne. W obliczu l Śmierci wodza i odgłosów nadchodzącej wojny znaleziono jednak kom-] Jiromis. Podczas gdy Bayar pozostał na stanowisku premiera, Ismet IJWybrany został jednogłośnie przez Zgromadzenie drugim po Kemalu [.prezydentem Republiki. Ugoda spotkała się z akceptacją czuwającego }nad armią szefa sztabu generalnego, marszałka Fevziego ?akmaka. O kruchych podstawach kompromisu świadczył fakt, że po dwóch |miesiącach Bayar zastąpiony został na stanowisku premiera przez l jbliżonego do Ismeta dr. Reflka Saydama, nie zajmując już w następ-1 Hych latach żadnych ważniejszych stanowisk. Sam Ismet, który za ży-;.da Ataturka zadowalał się rolą „najwierniejszego z wiernych" i swoistego alter ego Kemala, żmudnie wprowadzając w życie jego reformy i biorąc na siebie odium niepopularnych decyzji, w otoczeniu Receba Pekera i innych partyjnych jastrzębi" przybierać zaczął znane z fa-\ tzystowskich Włoch i Niemiec pozy „wodzowskie". Wkrótce po śmier-; d Kemala przyjął on tytuł „Wodza Narodu" (Milli §eft i stanowisko dożywotniego przewodniczącego Republikańskiej Partii Ludowej. Mimo wysiłków nigdy nie osiągnął jednak w partii stanowiska porównywalnego z autorytetem Kemala, które umożliwiłoby osiągnięcie 155 Turcja większej koherencji w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Używając słów jednego z obserwatorów: „Inónii nie miał swojego Inónii"41. Wobec rosnącego napięcia wojennego w Europie polityka zagni niczna i obronna stały się najwyższymi priorytetami nowego pręży denta i rządu w Ankarze. Od 1937 r. podjęto intensywne zbrojenia kosztem ogromnego wysiłku z budżetu. Dwustutysięczna armia turecka dysponowała wówczas bronią pochodzącą z reguły z czasów I wojny światowej. Flota broniąca 7 tys. km tureckich wybrzeży skła-dała się zaledwie z 4 niszczycieli, 5 okrętów podwodnych i jedynego krążownika - osławionego z czasów I wojny Yavuza, uczestniczącego w pogrzebie Atatiirka. Niewiele lepiej przedstawiała się sytuacja w lotnictwie, dysponującym 131 samolotami, z których zaledwie połowa uchodziła za zmodernizowane. Już w tym samym roku 1937 zakupiono 40 polskich myśliwców, 20 amerykańskich bombowców oraz 10 niemieckich Heinklów i 2 brytyjskie bombowce Bristol. W ciągu następnych miesięcy zamierzano zwiększyć liczbę samolotów bojowych do 300, a budżet obrony sięgnął w 1938 r. astronomicznej jak na tureckie możliwości kwoty równej 43,7 proc. ogólnych wydatków państwa42. Wszystko to pozostawało jednak kroplą w morzu potrzeb, a transport wojskowy wewnątrz Anatolii wciąż w dużej mierze spoczywał na grzbietach wielbłądów. Pamiętni doświadczeń I wojny światowej tureccy sternicy, z których większość brała w niej osobisty udział, za wszelką cenę nie chcieli dopuścić do powtórzenia katastrofy, mogącej doprowadzić do kolejnego traktatu z Sevres. Pozostanie na uboczu konfliktu przy jednoczesnym niezrażeniu do siebie jego uczestników wymagało jednak nadzwyczajnych zdolności dyplomatycznych. Rolę szarej eminencji u boku prezydenta Inónii, premiera Saydama i ministra spraw zagranicznych, §ukru Saracoglu, odgrywać zaczął sekretarz generalny w tureckim MSZ, Numan Menemencioglu, absolwent prowadzonego przez jezuitów stambulskiego liceum św. Józefa i Wydziału Prawa na Uniwersytecie w Lozannie. 41 Frederick W. Frey, The Turkish Political Elitę, Cambridge, Mass. 1965, s. 235. 42 S. Deringil, Turkishforeignpolicy.... s. 33—36. 156 Kftnaliśri bez Kemala. Turcja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny : w lipcu 1938 r., podczas spotkania w Berlinie przy okazji roz-1 o pożyczce, minister Ribbentrop złożył Numanowł propozycję pienia do Osi, którą jednak turecki wysłannik grzecznie odrzu-Mimo to niezrażeni Niemcy udzielili Turcji w styczniu 1939 r. mln marek kredytu, który w efekcie posłużył realizacji rozpo-z udziałem środków brytyjskich drugiego planu pięciolet-3. Jeszcze nieraz politycy brytyjscy i niemieccy oskarżać będą o „bazarowe instynkty" prowadzące w efekcie do unikalnej i, w której armia turecka dozbrajana była jednocześnie przez strony konfliktu. Przetargową pozycję Turcji obok jej strate-ego położenia nad cieśninami dodatkowo umacniał fakt, iż dyspo-i ona cennymi złożami rudy chromu, zwanej chromitem. Uzys-i z rudy metal niezbędny był do produkcji stali czołgowej, zwięk-: jej wytrzymałość oraz odporność na korozję i wysokie tempera-\f. Tutejsze złoża chromitu należały do najbogatszych na świecie : zasobów w ZSRR, na Filipinach i południu Afryki, a w 1939 r. ie wydobycie chromitu sięgało 16,4 proc. produkcji światowej. If.O ile stosunki z III Rzeszą układały się poprawnie, a wielu przywód-' i oficerów obu stron pamiętało współpracę z czasów poprzedniej ny, agresywna postawa Włoch w basenie śródziemnomorskim już l połowy lat trzydziestych popychała Turcję w kierunku mocarstw tiodnich. 7 kwietnia 1939 r. Mussolini zaatakował Albanię, ogła-: w następstwie jej połączenie z Włochami pod wspólną koroną L Wiktora Emanuela III. Chcąc złagodzić możliwe tureckie reak-Hitier zdecydował się w końcu kwietnia na wysłanie do Turcji olnego dyplomaty, byłego uczestnika niemieckiej misji wojskowej l froncie syryjskim podczas I wojny światowej, Franza von Papena, i którego wcześniejszych osiągnięć należało wynegocjowanie kon-w 1933 r. i przygotowanie anszlusu Austrii. Przy okazji po-i się z Rzeszy byłego kanclerza, który mimo ułatwienia nazistom :ia władzy zachował wobec nich dość niezależne stanowisko. Wbrew wysiłkom nowego niemieckiego ambasadora, 12 maja i r. doszło do podpisania deklaracji o wzajemnej pomocy między lelka Brytanią a Turcją. 23 czerwca podobną deklarację podpisano Francją, która zgodziła się ostatecznie na przyłączenie do Turcji 157 Turcja okręgu Hatayu, co oficjalnie nastąpiło kilka dni później. Mocarstwa zachodnie liczyły, że w zarysowującym się sojuszu skierowanym przeciwko Osi weźmie też udział Związek Radziecki. W poufnych raportach żywiono nadzieje, że wobec przyjaznych stosunków z północnym sąsiadem Turcja nie będzie oponować przed udostępnieniem radzieckim sojusznikom swego terytorium, jak czyniły to stale Polska i Rumunia. Podpisany 23 sierpnia pakt Ribbentrop-Mołotow położył kres tym projektom, a realizacja jego tajnych klauzul dotyczących Polski po 17 września 1939 r. wzbudziła w Turcji panikę. Obawiano się, że podobne porozumienie dotyczyć mogło i jej terytorium. W celu rozproszenia tych obaw już w końcu września turecki minister spraw zagranicznych, Sukrii Saracoglu, udał się z wizytą do Moskwy. Zbiegła się ona w czasie z wizytą Ribbentropa, a ignorowany przez Stalina turecki minister zamiast spodziewanej audiencji przez kilka dni z rzędu zabawiany był wizytami w operze, na balecie, nawet na meczu piłkarskim. Zirytowany zażądał wreszcie zdecydowanie rozmowy ze Stalinem, pozostając do końca swej kariery politycznej przeciwnikiem współpracy z Rosją. Już na początku września Turcja przeprowadziła częściową mobilizację, deklarując jednocześnie neutralność w rozpoczętym konflikcie. 19 października 1939 r. podpisany został jednak traktat obronny między Turcją a Wielką Brytanią i Francją. Przewidywał on udział mocarstw zachodnich w obronie terytorium Turcji, ale też wystąpienie Turcji po ich stronie w wypadku rozpętania konfliktu w basenie Morza Śródziemnego. Tym samym ostrze traktatu skierowano przeciwko Włochom, chroniąc przed pogorszeniem stosunki turecko-niemiec-kie. Turcja nie przyjęła też zachodnich ofert wspólnej akcji przeciwko Rosji zgłaszanych podczas radziecko-fińskiej wojny zimowej. Notabene, niewiele przecież brakowało, by w wojnie tej wzięła udział po stronie fińskiej wycofana właśnie z Narwiku Brygada Podhalańska. W ślad za październikową umową poszły kolejne zachodnie kredyty w gotówce i złocie przeznaczone na zakup sprzętu wojskowego. Próbą wiarygodności sojuszniczej Turcji miało się okazać przystąpienie Włoch do wojny pod koniec kampanii francuskiej 10 czerwca 158 Kemaliści bez Kemala. Turcja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny l r. Choć akt ten w zasadzie wyczerpywał warunki traktatu, Turcja > przystąpiła do wojny, zasłaniając się nieprzygotowaniem swych sił tiych i deklarując wobec Anglii jedynie „przychylną neutralność", lipca tego roku Brytyjczycy przeprowadzili operację Catapult, Sskując francuskie okręty znajdujące się w portach angielskich piając flotę francuską w algierskiej bazie Mers el-Kebir. W ten ib rząd Yichy, który 22 czerwca podpisał zawieszenie broni Memcami, został „ukarany" za złamanie lojalności sojuszniczej. Li-iując groźbę użycia floty francuskiej przez Niemców, akcja ta i przy okazji charakter lekcji poglądowej dla tureckiego sojusz-Brytyjczycy nie zdecydowali się jednak na podjęcie bardziej ycznych środków perswazji, zmuszeni latem tego roku do obrony nego terytorium podczas bitwy o Anglię. Klęska Francji wzmogła w Turcji poczucie okrążenia ze strony listw Osi. Sąsiednia Syria znalazła się pod kontrolą przychylnego acom rządu Yichy, rząd Iranu od dawna przejawiał sympatię : Rzeszy. W dodatku w kwietniu 1941 r. dojdzie do pronłemiec-zamachu w Iraku. i października 1940 r. siły włoskie z Albanii uderzyły na Grecję, erpując tym samym zarówno warunki traktatu turecko-brytyj-go, jak i zawartego w 1934 r. Paktu Bałkańskiego. Powołując się l nieprecyzyjne sformułowania obu umów, Turcja i tym razem nie ydowała się zareagować. W Ankarze liczono się z proniemieckim łowiskiem sąsiedniej Bułgarii i z utratą samodzielności przez Ru-lię, obsadzoną z początkiem października przez wojska niemiec-C. Na pomoc Grecji nie zdecydowała się też trzecia obok Rumunii reji sygnatariuszka Paktu Bałkańskiego -Jugosławia, otoczona ze ystkich stron przez członków i sojuszników Osi43. Jedynym kro-. ze strony Turcji na rzecz walczących Greków było ostrzeżenie li, iż jej włączenie się do wojny po stronie Włoch uznane zostanie l casus belli. Korzystnym dla Turcji wynikiem tego kroku było szu-lie porozumienia przez rząd bułgarski, z którym 17 lutego 1941 r. ipisano deklarację o nieagresji. W jej wyniku przystąpienie Bułgarii *W listopadzie 1940 r. do Osi przystąpiły Węgry i Rumunia. 159 Turcja do Osi dwa tygodnie później nie zagrażało już bezpośrednio kon fliktem zbrojnym. Dalsze chmury, o których wówczas nie wiedziano, niosły poufne propozycje Mołotowa zgłoszone wobec niemieckiego ambasador,! w Moskwie jesienią 1940 r. Związek Radziecki domagał się w nich uzyskania bazy wojskowej w cieśninach tureckich oraz uznania pni wa do ekspansji z Zakaukazia w kierunku Morza Śródziemnego i Za toki Perskiej. Szczęśliwie dla Turcji, Hitler nie zamierzał się z nikim dzielić, wydając rozkazy przygotowania operacji Barbarossa. Rosyjsku • projekty, pochodzące jeszcze z czasów carskich, ponownie wypły nać miały pod koniec wojny w zmienionej zupełnie konfiguracji po litycznej. Turecka groźba wobec Bułgarii pośrednio przyczyniła się do prze dłużenia greckiego oporu wobec nieudolnie walczącej armii włoskiej Obawiając się umocnienia brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego na Peloponezie i Krecie, jak również zaniepokojony wydarzeniami w Ju gosławii, Hitler postanowił pomóc Włochom przed przystąpieniem do decydującej rozprawy z Rosją. 6 kwietnia 1941 r. wojska niemiec kie uderzyły na Jugosławię i Grecję, wykorzystując do tego m.in. wcześniej założone bazy na terenie Bułgarii. W wyniku kampanii, uwieńczonej przeprowadzonym w maju desantem na Krecie, u lądowych granic i wybrzeży Turcji obok wojsk włoskich pojawiła się armia niemiecka. W tej sytuacji Turcja z ulgą przyjęła niemiecką propozycję podpisania dziesięcioletniego traktatu o przyjaźni i nieagresji. Papenowi udało się przekonać Ribbentropa, który początkowo nie chciał słyszeć o projekcie, iż uznanie integralności terytorium Turcji nie jest wygórowaną ceną za wyłuskanie jej z brytyjskiego przymierza i unieruchomienie 50 tureckich dywizji, które w każdej chwili mogły zostać użyte przeciw Osi podczas decydujących zmagań na froncie rosyjskim. 18 czerwca 1941 r. traktat został podpisany przez ambasadora Papena i tureckiego ministra spraw zagranicznych Saracoglu. Strona turecka zawarowała sobie przy tym, iż nowe porozumienie nie może naruszać wcześniejszych zobowiązań traktatowych wobec Związku Radzieckiego i Wielkiej Brytanii. Doprowadziło to do kuriozalnej sytuacji, w której 160 Kemaliści bez Kemala. Turcja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny . znalazła się faktycznie w sojuszu z obu walczącymi stronami, l czerwca zabezpieczona od południa armia niemiecka uderzyła na ek Radziecki. W oczach przywódców tureckich podpisanie traktatu z Niemcami liej nie oznaczało przejścia na stronę Osi. Ostrożność dykto-, sama sytuacja na Bliskim Wschodzie, która mimo niemieckich 3w w Rosji zmieniła się latem 1941 r. na korzyść aliantów. Już i przełomie maja i czerwca Brytyjczycy odzyskali kontrolę w Iraku, l oddziały „Wolnych Francuzów" zajęły z brytyjską pomocą Syrię. i sierpnia wojska radzieckie i brytyjskie wkroczyły do Iranu, zniu- ; tureckoniemiec-traktatu o przyjaźni sji; na zdjęciu wi-i są premier §ukrii Sa-{lu (z lewej) i ambasa-! Rzeszy w Ankarze, l von Papen -18 czerw- do abdykacji proniemiecko nastawionego szacha i dokonując stref wpływów. Akt ten wywołał oburzenie tureckiej opinii blicznej, traktującej go jako wyraz imperializmu, który może po- yć się i gdzie indziej. Korzystna dla Turcji była natomiast brytyjsko-radziecka deklaracja l poszanowaniu konwencji z Montreux, ogłoszona 10 sierpnia 1941 r. ici kierowali się rozsądnym przekonaniem, iż wobec niemieckiej itroli wysp greckich i zachodnich wybrzeży czarnomorskich ko-acja z Rosją i tak odbywać się musi bezpieczniejszą drogą przez iurmańsk, a tymczasem zamknięcie przez Turcję cieśnin dla obcych gtów wojennych utrudni Niemcom przerzucanie wojsk pomiędzy rią i Rumunią a bazami w Grecji i Afryce Północnej. 161 i ii,i Turcja Przedmiotem największych kontrowersji pomiędzy Turcją a jej brytyjskim aliantem stała się podpisana 9 października 1941 r. umowa o dostawach do Rzeszy tureckiej rudy chromu. Dla Niemiec umowa ta miała pierwszorzędne znaczenie strategiczne, gdyż od wybuchu wojny z ZSRR Turcja stalą się dla nich jedynym potencjalnym źródłe 111 zaopatrzenia w ten surowiec. Już od lat trzydziestych eksport tureckiej rudy chromu budził silne emocje mocarstw. Znając wartość tego surowca, Turcja usiłowała powiązać jego sprzedaż z innymi artykułami, takimi jak bawełna, cu kier, tytoń czy suszone owoce. Tymczasem Anglia i Francja chciały kupować jedynie rudę, zaopatrując się w pozostałe artykuły we wlas nych koloniach. Tylko Niemcy, pozbawione kolonii i uzależnione od tureckich dostaw silniej niż Wielka Brytania, kontrolująca złoża chro mitu w Rodezji i Południowej Afryce, skłonne były do zawierania tran sakcji wiązanych, a nawet do przepłacania za pozostałe towary. Gdy już podczas wojny Turcy złożyli Wielkiej Brytanii ofertę pod pisania wieloletniej umowy na dostawy rudy chromu, Londyn nic kwapił się z jej zawarciem, przystając jedynie na ograniczone dostawy. Już wkrótce Brytyjczycy mieli gorzko żałować swej decyzji, gdyż be/ dalszych konsultacji Turcja zawarła układ z III Rzeszą, wygasający dopiero w roku 1944. Rok 1942, upamiętniony niemiecką ofensywą stalingradzką, sukcesami Rommla w Afryce Północnej ł japońskimi postępami na Pacyfiku, przyniósł Turcji zmianę na stanowisku premiera po śmierci Refika Saydama. Jego tekę objął w lipcu były minister spraw zagranicznych §iikrii Saracoglu, a miejsce tego ostatniego zajął po miesiącu Numan Menemencioglu, uchodzący wcześniej za głównego architekta tureckiego zbliżenia z Niemcami. Rok ten był też okresem największych nacisków na Turcję, by włączyła się do niemieckich planów na Za-kaukaziu. W czasie, gdy przyszły kat warszawskiego getta gen. SS Jiirgen Stroop wizytował kaukaskie przełęcze, a flaga ze swastyką powiewała na szczycie Elbrusu, tureckie uderzenie na Zakaukazie mogło przechylić losy bitwy stalingradzkiej, odcinając Rosję od zaopatrzenia w bakijską ropę. Korzystna dla Niemiec mogła też być turecka propaganda wśród ludów muzułmańskich zamieszkujących Związek 162 Knnaliśd bez Kemala. Tinrja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny i. W zamian proponowano Turcji udział we wpływach na Za-ziu i w radzieckiej Azji Środkowej, a także syryjski okręg Aleppo i wysp greckich na Morzu Egejskim. loć rząd w Ankarze odpowiadał wymijająco na te propozycje, już )ku działał tu nieoficjalny komitet ekspertów zrzeszający znanych panturańskich. W jego szeregach znalazł się m.in. brat En-, l zdobywca Baku z roku 1918, Nuri Killigil. Odgrzebując plany z czasów I wojny światowej, Turcja chciała się niewątpliwie ileczyć na wypadek zwycięstwa państw Osi. Ogólne nastawienie tureckich najlepiej oddawała jednak uwaga włoskiego amba-iż tureckim ideałem jest śmierć ostatniego niemieckiego żoł-, nad ostatnim rosyjskim trupem44. iększenie wojsk na granicach z 200 tys. do niemal 1,5 mln żoł-f, mimo deklarowanej wciąż neutralności, silnie obciążało słabo Iniętą turecką gospodarkę. Inflacja liczona według cen oficjal-sięgała 500 proc., przy czym wiele artykułów dostępnych było ; na czarnym rynku. W rezultacie wprowadzono kartki na chleb ! sięgnięto po drakoński środek łatania budżetu, jakim był osławio-iatek majątkowy (varlik vergist), uchwalony 11 listopada 1942 r. ; Zgromadzenie Narodowe. Oficjalnie wymierzony w spekulan-(f, miał on być pobierany od nieruchomości i dochodów bez okreś-taryf opłat ani warunków odwołania się od domiaru. W rze-Istości podatek majątkowy uderzył w greckich, ormiańskich i ży-ich kupców, którzy według poufnych instrukcji płacić mieli lieciokrotnie wyższe stawki niż muzułmanie. W dodatku wyso-: opłat ustalano zupełnie dowolnie, bez wymagania deklaracji ma-pch, żądając ich wniesienia w terminie 15 dni bez prawa ape-i. Opornych spotykały konfiskaty i aresztowania. Ustawa ta, wywo-entuzjazm w państwach Osi, napotkała zrozumiałą krytykę mo-zachodnich, przyrównującą ją do nazistowskich ustaw anty-skich. Trzeba jednak przyznać, że nawet w okresie największego zbli-i do Niemiec Turcja pozostawała schronieniem dla tysięcy żydow- , Deringil, Turkishforeignpolicy..., s 134. 163 Turcja skich i antyfaszystowskich uchodźców z Europy. Nie zważając na nic mieckie protesty, władze tureckie nie zamknęły na przykład polskich placówek dyplomatycznych w Ankarze i Stambule, które nieprzci wanie działały przez cały okres wojny. Notabene, stosunki dyplo matyczne z Polską zawiesiła wówczas neutralna Szwecja. Rok 1943 rozpoczęty kapitulacją armii niemieckiej pod Stalingni dem przyniósł też przełom w wojnie na Pacyfiku i alianckie operacji' w Afryce Północnej zakończone lądowaniem na południu Włoch. Jcd nocześnie wzmogły się naciski na przystąpienie Turcji do wojny w mysi obowiązującego wciąż porozumienia turecko-brytyjskiego z 19 pa/ dziernika 1941 r. Rosnącą irytację Brytyjczyków budziło ukute prze/ ministra Menemencioglu hasło „aktywnej neutralności", w myśl kto rego Turcja akcentowała swe przychylne stanowisko wobec aliantów, nie podejmując jednak zobowiązań sojuszniczych. W styczniu 1943 r Churchill spotkał się w Adanie z prezydentem Inónu, próbując nałdo nić go do zmiany stanowiska. W odpowiedzi Ismet wskazał na tu reckie nieprzygotowanie do wojny i stałe zagrożenie ze strony stacjo nujących w Bułgarii 26 niemieckich dywizji, które mogły łatwo opano wać Stambuł i Izmir. We wrześniu 1943 r. w następstwie kapitulacji Włoch Niemcy obsa dzili wyspy Dodekanezu. Brytyjska próba desantu zakończyła siy katastrofą, a niedobitki oddziałów brytyjskich musiały szukać schronienia na terytorium neutralnej Turcji. Trudno było o lepsze potwier dzenie wcześniejszych obaw Ismeta. Turcja nie mogła jednak całkowicie ignorować alianckich nacis ków, obawiając się podzielenia losów Iranu. Obawy nie były bezpodstawne, zważając na toczone wówczas poufne rozmowy brytyjsko--radzieckie dotyczące przyszłych stref wpływów na Bałkanach. Dając Stalinowi wolną rękę w Rumunii, Bułgarii i Jugosławii w zamian za uznanie brytyjskich interesów w Grecji, Churchill przekreślał tym samym zasady podpisanej przez siebie Karty Atlantyckiej, przyznającej każdemu narodowi prawo do suwerenności. W październiku 1943 r. do brytyjskich nacisków na przystąpienie Turcji do wojny dołączył Związek Radziecki, wywołując tym większe zaniepokojenie Ankary. Tureccy politycy nie bez przyczyny obawiali się, że wpro- 164 Kemaliści bez Kemala. Turcja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny ie do Turcji wojska sojusznicze mogą już nigdy jej nie opuścić, riowach z brytyjskim ministrem Edenem, toczonych kilka ty-później w Kairze, Menemencioglu nieprzypadkowo pytał o ra-ko-brytyjskie plany dotyczące Iranu i Polski. Ostatecznie 17 listo-1943 r. Turcja poufnie zadeklarowała, że przystąpi do wojny Niemcom, wciąż unikając jednak podania konkretnego ter- Wa przełomie listopada i grudnia 1943 r. odbyła się w okupowanym 5 aliantów Teheranie konferencja, która zadecydować miała o przy-i losach Europy. W tym czasie radykalnej zmianie uległo stano-»radzieckie w kwestii ewentualnego przystąpienia Turcji do woj-i Stalin zaczął się obawiać, iż przystąpienie to w połączeniu z bry-[ ofensywą z Grecji może spowodować przedwczesne załamanie lieckiego frontu na Bałkanach, a tym samym pozbawienie Armii anej spodziewanych łupów w sytuacji, gdy znajdowała się ona dero na Ukrainie. Z tych samych względów projekt ofensywy na lach gorąco popierał polski rząd emigracyjny, licząc na wyprze-: armii radzieckiej przez zachodnich aliantów. Podjęta ostatecz-! decyzja lądowania w Normandii i zaniechania planów bałkańskiej isywy przesądzić miała o losach Bałkanów i Europy Środkowo-fechodniej, pozostawiając je w radzieckiej strefie wpływów. Wyczekująca postawa Turcji znalazła w Teheranie nieoczekiwa-sympatyka w osobie prezydenta Roosevelta, który zaintereso-szybkim zdławieniem Niemiec i przerzuceniem sił przeciwko Miii z irytacją obserwował brytyjsko-rosyjskie podchody na Bał-ch. Słysząc o tureckich argumentach, wskazujących na niewy-ający stan przygotowań wojennych, Roosevelt miał pojednawczo f ć, iż trudno dziwić się Turkom, że nie chcą dać się zaskoczyć aszczonymi spodniami45. 4 grudnia 1943 r. wracający z Teheranu Roosevelt i Churchill spot-się w Kairze z przybyłym tam specjalnie prezydentem Inónii. nym wynikiem rozmów była wstępna zgoda na udostępnienie 5 Kuniholm, The Origins ofthe Cold War in the Near East. Great Power ConjlictandDiplomacy t Iran, Turkey, andGreece. Princeton 1980, s. 48. 165 Turcja tureckiego terytorium lotnictwu aliantów, do którego ostatecznie ni< doszło w wyniku umyślnego przewlekania przez Turków remonlu lotnisk. Nawiasem mówiąc, lotniska te przydać by się mogły podiv.m Powstania Warszawskiego, gdy alianckie samoloty dokonujące /r/n tów dla Warszawy startowały z włoskiego Brindisi. Rok 1944 przyniósł wreszcie długo oczekiwane przejście Turcji mi stronę aliantów. Rerwszym sygnałem było zniesienie krytykowane-M" na Zachodzie podatku majątkowego w marcu 1944 r., podczas w.ill* pod Monte Cassino. Już wcześniej, chcąc ułagodzić przyszłych sojus/ ników, Ismet nakazał przed swą wizytą w Kairze zwolnienie z areszt < w Roosevelt, Churchill i 11 n • < ki prezydent Inonii po Stambułu, owacyjnie witany przez ludność. Intencja tego gestu była i zarówno dla tureckiej opinii publicznej, jak i przede wszystkim l Stalina. Turcja, utrzymująca od zakończenia wojny półmilionową armię liającą wciąż niemal 40 proc. wydatków z budżetu, obok ra-ib na amerykańską pomoc nie rezygnowała jeszcze z prób bezpo-liego dogadania się z północnym sąsiadem. Służyła temu wspom-wyżej zmiana z początku sierpnia 1946 r., gdy po dymisji pre-L Saracoglu na czele gabinetu stanął Receb Peker. Oprócz wzgle-' wewnątrzpolitycznych na decyzji tej zaważyły także rachuby na- 173 Turcja tury zewnętrznej. liczono, że radykalny kemalista Peker łatwiej du gada się z bolszewikami niż prozachodnio i antyradziecko nastawiony dotychczasowy premier Saracoglu. W następnych tygodniach rząd radziecki rzeczywiście przyjął nic co złagodzone stanowisko wobec Turcji. 7 sierpnia 1946 r., na dwa dni przed upływem terminu wypowiedzenia konwencji z Montreux, pr/y jętej przed dziesięciu laty i przedłużonej w 1941 r., strona radziecka przedstawiła Turcji memorandum, zawierające propozycję „wspólnej obrony" cieśnin. W odróżnieniu od wcześniejszych not, nie było jn/ jednak mowy o cesjach terytorialnych. Kolejną notę o podobnej treśn wysłano 24 września. Ostatecznie jednak nie tyle pojednawcze nastawienie Ankary, co raczej amerykańska demonstracja siły wpłynęła na osłabienie radzieckiego nacisku. W październiku 1946 r. Stany Zjednoczone utworzyły Flotę Śródziemnomorską, składającą się z lotniskowca, 3 krążowni ków i 8 niszczycieli, w grudniu zaś tego roku Amerykanie pomogli w sąsiednim Iranie zgnieść wspomaganą przez Moskwę azerską i kur dyjską irredentę. W lutym 1947 r. amerykański dyplomata i przyszły sekretarz stanu, Dean Acheson, porównał Grecję i Francję do zgniłych jabłek, poprze/ które wpływy radzieckie przedostać się mogą na Bliski Wschód i do Europy Zachodniej. Zgodnie z tezą Achesona bezpieczeństwo Stanów Zjednoczonych i losy światowego systemu demokratycznego zależeć miały od powstrzymania ofensywy komunizmu w obu tych krajach. W tym samym czasie przyszły prezydent, gen. Dwight Eisenhower, sformułował podobnie brzmiącą teorię domina, w myśl której upadek niekomunistycznego rządu gdziekolwiek na świecie zagrażał bezpieczeństwu Stanów Zjednoczonych, mogąc spowodować trudną do powstrzymania lawinę. 12 marca 1947 r. prezydent Truman skierował do połączonych izb Kongresu historyczną mowę, której główne tezy nazwano później doktryną Trumana. Uzasadniając swe wystąpienie potrzebą zagwarantowania pokoju i bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, prezydent wezwał do udzielenia pomocy „wolnym ludom, przeciwstawiającym się próbom ujarzmienia przez uzbrojone mniejszości albo przez 174 Knnaliści bez Kemala. Turcja podczas II wojny światowej i w pierwszych latach zimnej wojny z zewnątrz"48. Głównym elementem wystąpienia prezydenta l propozycja pomocy finansowej i militarnej dla zagrożonych ra-[ ekspansją rządów Grecji i Turcji. Pomoc ta, sięgająca ogrom-f na owe czasy kwoty 400 mln dolarów, została w ciągu miesiąca Dwana w obu izbach zdecydowaną większością głosów. Jzupełnieniem doktryny Trumana był ogłoszony w czerwcu 1947 r. l George'a Marshalla, w którym amerykański sekretarz stanu sfor-warunki udziału USA w gospodarczej odbudowie Europy, la dwa lata później, 4 kwietnia 1949 r. powstał w Waszyngtonie [jacy 12 państw Pakt Północnoatlantycki (NATO), przypieczęto-: podział świata na dwa wrogie bloki. Na razie, mimo wyrażonej przystąpienia, Turcji nie zaproszono do udziału w pakcie. Jej chodnie afiliacje utwierdziło natomiast w sierpniu 1949 r. przy-i do Rady Europy, grupującej demokratyczne kraje kontynentu, lat miało jednak upłynąć, by terminy „demokracja" i „zachod-' w odniesieniu do Turcji przestały być przez zachodnich sojusz-' traktowane z przymrużeniem oka. Isumowując meandry tureckiej polityki zagranicznej w latach -1950 nieodparcie narzuca się analogia z tytułowym bohaterem lego filmu Woody Allena, Zeligiem, który słynął z umiejętności abniania się do otoczenia. O ile tureckiemu zbliżeniu z Anglią icją u schyłku lat trzydziestych towarzyszyła pewna liberalizacja alityce wewnętrznej, przewaga Niemiec w Europie w latach 1940-i spowodowała narastanie w Turcji tendencji totalitarnych i pan-iskłch. Lata 1943-1945 przyniosły ponowne zbliżenie do Zachodu, l ołtarzu którego poświęcono panturkistów i ministra Menemencio-uchodzącego w zmienionej sytuacji za zbyt proniemieckiego, 'okresie największego zagrożenia ze strony ZSRR prozachodniego liera Sarafoglu przejściowo zastąpił lepiej rozumiejący się z bol-li Peker, by wreszcie rok 1947 przyniósł ostateczne zakotwi-lie Turcji w obozie zachodnim i towarzyszącą mu liberalizację [polityce wewnętrznej. b. obszerne fragmenty tekstu przemówienia w: Historia powszechna 1879 1990..., wybór do-entów pod red. M. Nadolskiego. s. 256-260. 175 Turcja Postawa taka, rzecz jasna, budzić mogła zarzuty o koniunkturali/i 11 i brak zasad politycznych. Co jednak charakterystyczne, najostrzejs/( • głosy krytyki pojawiły się dopiero w latach powojennych, głównie /<• strony radzieckiej. Tymczasem chwiejną politykę wobec Hitlerów skich Niemiec prowadziły wszak i inne kraje, by wspomnieć tyłku układ monachijski czy pakt Ribbentrop-Mołotow. Można też zasadnie dowodzić, że każda tona tureckiego chromu przedłużała opór armii niemieckich, a tym samym trwanie hitlerow skiego ludobójstwa. Cóż jednak zrobić z faktem, że z kolei przegran.i Niemiec zaowocowała wznowieniem transportów do sowieckich ł;i grów, których ofiarą padały nieraz całe narody? Z perspektywy krajów położonych między Niemcami a Rosją konfrontację Hitlera i Stalin;i trudno było traktować w czarno-białych kategoriach moralnych. CO najwyżej można tu mówić o różnych odcieniach czerni. Los Polski, śledzony z uwagą w Ankarze, dowodził ponadto, iż zachodnie mo carstwa również traktowały zobowiązania sojusznicze i zasady Karty Atlantyckiej co najmniej wybiórczo. Czyż można się przeto dziwić, że tureccy politycy czasów wojny kierowali się przede wszystkim ego izmem państwowym, dbając o bezpieczeństwo własnego kraju i włas nych obywateli? Na ich korzyść świadczy fakt, że od połowy lat trzydziestych Turcja stała się azylem niemieckich Żydów, następnie uchodźców z Polski, a wreszcie uchodzących przed zemstą Stalina Tatarów krymskich i górali kaukaskich. W 1944 r. oskarżany o germanofilię Numan Me nemencioglu uratował około 10 tys. francuskich Żydów przed trans portem do obozów zagłady, reklamując ich w Rzeszy jako obywateli tureckich49. Turcja nie skorzystała również z niemieckich ofert teryto rialnego wzbogacenia się kosztem sąsiadów, co znacznie ułatwiło współpracę przyszłych sojuszników w ramach NATO i CENTO. * Pisał o tym Frań? von Papen w swych pamiętnikach. Der Wahrheiteine Gasse. Miinchen 1952, s. 593 Autor pamiętników przypisuje sobie główną zasługę uratowania wspomnianych Żydów, ponieważ tu on zwrócił na nich uwagę tureckiego ministra. Jako inny dowód swego krytycznego stosunku du antysemityzmu Papen przytacza fakt. że będąc ambasadorem III Rzeszy zaopatrywał się w Stambuk w żydowskim sklepie. Intencja wybielenia się autora w oczach potomnych jest tu klarowna, sam jednak fakt wydaje się prawdopodobny. idy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) Liberalizacja lat 1945/1946 oznaczała przywrócenie działalności rów zawodowych i powstanie poza Partią Demokratyczną rów-innych organizacji politycznych, w tym także niewielkich, acz cznych partii lewicowych, których klientelę stanowiła radykalna ajencja i rosnąca liczebnie klasa robotnicza. Nie zniesiono jednak i głoszenia ideologii marksistowskiej, a najwybitniejszy turecki , Nazirn Hikmet Ran, od 1938 r. przebywał w więzieniu skazany 128 lat za działalność wywrotową. Nawrócony na komunizm jeszcze lllatach dwudziestych podczas studiów w Moskwie, ten turecki ró-lik Władysława Broniewskiego łączył wybitny talent poetycki, liwy patriotyzm ł wrażliwość na ludzką krzywdę z całkowitym za-pieniem wobec wyidealizowanej rzeczywistości stalinowskiej ojczyz-' GUŁagu. Zwolniony na mocy amnestii w 1950 r., lecz zagrożony łownym aresztowaniem, Nazim Hikmet wyemigrował do ZSRR, lując zresztą polskie obywatelstwo jako prawnuk Konstantego ckiego. Ożywienie gospodarki rynkowej po przaśnych latach etatyzmu, ^ryzujące się w latach 1945-1950 rocznym przyrostem docho-I narodowego rzędu 11 proc., widoczne było u schyłku lat czterdzie-ch nawet z więziennej celi. Znalazło to wyraz w jednym z wierszy Hikmeta, nie pozostawiającym zresztą suchej nitki na ułud-; świecie reklam: Jeżeli kłamią anteny, kłamią maszyny rotacyjne, książki kłamią, na ścianach plakaty, na słupach kłamią ogłoszenia, 177 Turcja nagie uda dziewcząt kłamią na białych ekranach, jeśli kłamie modlitwa, kłamie kołysanka, sen kłamie, [..J To po to, by tutaj, gdzie gościmy tak krótko tu, na tym świecie, gdzie tak pięknie można by żyć, trwał nadal ucisk i rządy handlarzy f0 Liberalizacja gospodarcza umożliwiała rozwój i emancypację l n reckiej burżuazji, stopniowo rozluźniającej więzy państwowego użalę/ nienia. W latach czterdziestych rosły w potęgę dwa największe tum kłe przedsiębiorstwa, przekształcone dwadzieścia lat później w r<> dzinne holdingi, stworzone przez Yehbiego Koca i Omera Saban ciego. Ten ostami założył w 1947 r. jeden z największych do dziś tu reckich banków, Akbank. Silne powiązania burżuazji z biurokracji i państwową pozostały jednak trwałą i korupcjogenną cechą tureckiego kapitalizmu, wyrażającą się przez monopole, zamówienia publiczne oraz przywileje celne i podatkowe. Największym „odkryciem" lat czterdziestych była jednak anato lijska wieś, dotąd nie partycypująca zupełnie w tureckim życiu politycznym. W1940 r. powstała sieć Instytutów Wiejskich, kształcącycl i na kilkuletnich kursach młodzież chłopską, wysyłaną następnie w teren w charakterze wiejskich nauczycieli. Po kilkuletniej nauce, zara żeni radykalnymi ideami kemalizmu, nauczyciele ci wracali do ro dzinnych wsi, napotykając jednak często na mur uprzedzeń i niechęci. Sensacją literacką na skalę międzynarodową stał się „wiejski diariusz" młodego nauczyciela ze środkowo-wschodniej Anatolu, Mahmuta Ma kala, drukowany początkowo w odcinkach na łamach dwutygodnika „VarlJk", a następnie wydany w 1950 r. w formie książkowej pod tytułem Bizim Koy (Nasza wieś). Autor we wstrząsający sposób ukazał nędzę i ciemnotę tureckiego chłopstwa, obciążając za ten stan rzeczy 50 Fragment napisanego w 1949 r. wiersza O wąsach rękach i o klamst\\>ie w tłum. M. Łabeckiei -Koecherowej, zob. Na/im Hikmet, Wiersze, Warszawa 1968, s. 91-93. 178 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) iekowe zacofanie, lecz i współczesną biedę i zaniedbanie ze państwa. Dość zacytować jeden tylko fragment, poświecony lieniu higieny: ara żniw. W tym okresie nie ma zwyczaju mycia rąk. • Ojcze, czemu się nie myje rąk? - spytałem. • Jeżeli je umyjesz wieczorem, do rana pozostaną miękkie i nie de można nimi pracować w polu. A zresztą, czy myje się ręce t wtedy, gdy nie ma pracy w polu? Skąd ci takie pytanie przyszło r? vdę mówiąc, czy stan rąk pozwala na ich mycie? Zgięcia palców Dpękane, a szczególnie miejsca, w których łączą się z dłonią, kie palce pozawijane są szmatami. Takimi rękoma sieje, mimo ma grubość samej ręki. Zrozumiałe, że jeśli ręką nie dotyka [.Wody, to i twarzy się nie myje. Wargi są całe w pryszczach. Nikt ; goli, zarośnięci i młodzi, i starzy. Brud na włosach aż się klei, 10 na brodzie. A co się tyczy odzieży... Nie każdy odważy się na • temat mówić. Bo i o czym tutaj mówić, bracie mój? Czy może nym jak węgiel brudzie pod pachami? Czy o tym na plecach, ' przedostaje się przez ubranie na zewnątrz? Czy może wreszcie chnących kalesonach, których brzeg obrywany jest po kawałku lięcie skaleczonego palca? [A przecież wydaliśmy ustawę o noszeniu kulturalnej odzieży..."51 owych czasach wiele wsi wciąż oddalonych było o długie dni od najbliższego miasteczka, a zimą całkowicie odciętych od z powodu opadów śniegu. O objęciu urzędu przez premiera aya w styczniu 1949 r. wieś naszego autora dowiedziała się tero w końcu marca, a i to jedynie przypadkiem52. Lampa naftowa : należała do rzadkości, nie mówiąc już o zupełnie nieznanej na l elektryczności. nut Makat. Nasza wieś. Notatki tureckiego nauczyciela wiejskiego. Warszawa 1952. s. 79-80 : przyjęto polską transkrypcję nazwiska Mąka/ kończącą się na /). n, s. 142. W reportażu ze wschodniej Anatolii przeprowadzonym wiele lat później, w 1967 r., E Mahmut Makal przytoczył swą rozmowę z kurdyjską staruszką, która nie słyszała ani o premierze, R prezydencie, sądząc, że na czele państwa stoi ..sułtan, który mieszka w Stambule, albo w Ankarze", \, Krystyna Poznańska. Turcja stara i nowa. Warszawa 1970. s. 251. 179 Turcja Książka Makala mimowolnie ukazywała również podstawowi) -.In bóść kemalistowskiej polityki względem wsi. Polityka ta kreowaim była w miastach przez ludzi nie znających wiejskich realiów, w ilu datku z reguły wrogo nastawionych do religii. Antyrelłgijne akcniis powodowały, że państwowy system edukacyjny spotykał się z niei 111 n i ścią chłopów, niechętnie posyłających dzieci do „bezbożnych" s/ k <>! Szkoły te utrzymywano w dodatku z chłopskich podatków, do CK<" kucji których nieraz trzeba było sprowadzać z miasta żandarmów Antagonizując islamskie duchowieństwo nie próbowano pozyskać INI tencjalnego sojusznika na drodze oświecenia i cywilizacyjnego pud niesienia wsi, przyczyniając się w dodatku do jego ignorancji i l.i natyzmu poprzez zwalczanie szkół i naukowych instytucji religijnych W reportażach Makala roi się od wyłudzających ostatni kęs ch!(>|> skiego chleba obskuranckich mułłów i fanatycznych derwiszów, im sobie nie robiących z obowiązujących od dwudziestu lat zaka/nw działalności bractw. Liberalizacja życia politycznego i zapowiedź w pełni demokratyr/ nych wyborów, w których zmierzyć się miały w 1950 r. Republikański Partia Ludowa oraz Partia Demokratyczna, sprawiły, że nie mo/n.i było dłużej lekceważyć rezerwuaru wyborczego, jakim była an;il<> lijska wieś. Mimo zapiekłych antagonizmów personalnych, obie głów ne partie osiągnęły pewne zbliżenie programowe w walce o wyborcvv elektorat. Partia Demokratyczna przyjęła nawet kemalistowski pn» gram „6 strzał", różniąc się jednak znacznie od konkurentki w zakreśli interpretacji pojęć etatyzmu i laicyzmu. Z kolei Republikańska Parł i. i Ludowa znacznie ograniczyła akcenty antyreligijne z myślą o konsn watywnym elektoracie wiejskim. Jeszcze za jej rządów doszło w latacl i 1947-1949 do przywrócenia w szkołach religii i otwarcia Wydziału Teologicznego na Uniwersytecie Ankarskim. Ukłonem rządzące] pai tii w stronę wierzących było też powierzenie w 1949 r. teki premier; i profesorowi historii islamu, §emsettinowi Giinaltayowi. A jednak tylko pozornym paradoksem okazał się fakt, że benia minkiem tureckiej wsi został nie radykalny miejski reformator, planu jacy reformy rolne, lecz zawsze uśmiechnięty sąsiad, chodzący z chło parni do jednego meczetu i rozumiejący ich codzienne problemy - 180 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) Adnan Menderes. W wyborach do parlamentu przepro-14 maja 1950 r. zwycięstwo odniosła opozycyjna Partia atyczna, zdobywając 53,4 proc. głosów wobec 39,8 proc. Re-iskiej Partii Ludowej. Kilkunastoprocentowa porażka wybor-Ddziła się w miażdżącą klęskę dotychczasowej partii rzą-w wyniku uchwalonej przez nią samą większościowej ordy-faworyzującej potencjalnych zwycięzców. W jej wyniku Partia atyczna zdobyła aż 408 miejsc w parlamencie wobec zaledwie ijsc przyznanych posłom konkurentki. W skali kraju dotych-partia rządząca zachowała większe wpływy jedynie w pro-i wschodnich, i to głównie w wyniku lojalności miejscowych , a nie masowego poparcia. wyniku wyborów nowym premierem został 22 maja Adnan es. Tego samego dnia Zgromadzenie Narodowe wybrało trze-f kolei prezydentem Republiki Tureckiej Celala Bayara. Pogodzo-! porażką Ismet Inónii zajął się organizowaniem parlamentarnej Silnie z zapowiedziami kontynuowano „odwilż" w stosunkach r państwem a religią. Od 1950 r. rodzice musieli składać osobne cje, gdy nie c h c i e l i, by ich dzieci uczęszczały na lekcje , a nie jak dotąd, gdy c h c i e l i. W kolejnym roku akademickim lie otwarto szkoły kształcące przyszłych imamów i chatibów, imam-hatip okullań, zamknięte przed dwudziestu laty. Po raz od kemalistowskiej rewolucji państwo wydawało zgody na ie nowych meczetów, niejednokrotnie partycypując w kosztach (t budowy. ?W dziedzinie gospodarczej okres ten charakteryzowały dalsza libe-ograniczenie państwowej biurokracji i dynamiczny rozwój iej prowincji. Liberalizacja rygorów monopolu tytoniowego czy acianego umożliwiła wiejskim plantatorom tych używek większy \ dotąd udział w zyskach. Zwłaszcza rozwój produkcji herbaty, spro-anej z radzieckiej Gruzji w 1924 r. i uprawianej we wschodnich ach czarnomorskich, spowodował upowszechnienie tego napoju k niespotykaną przedtem skalę i uczynienie z herbaciarni głównych ków życia społecznego i towarzyskiego tureckich wsi i miasteczek. 181 Turcja Rósł też udział handlu zagranicznego, zmniejszając autarkię lii reckiej gospodarki i przynosząc pierwsze zachodnie inwestycje |x> okresie konfiskat i przymusowych wykupów z lat trzydziestych. () nego na orbitę przez pierwszą w świecie rakietę balistyczną. Z tu reckiej bazy NATO w Incirliku koło Adany rozpoczął również 1<>I słynny amerykański samolot szpiegowski U-2, zestrzelony nad Ura lem w maju 1960 r.54 Sześćsettysięczna armia turecka, pospiesznie nadrabiająca braki w sprzęcie i wyszkoleniu, stała się (i pozostaje do dziś) drugą pod względem liczebności armią sojuszu atlantyckiego po armii USA Kluczową rolę Turcji w Pakcie podkreśliło uczynienie z Izmiru głów nej bazy śródziemnomorskich sił NATO. Mimo sukcesów w polityce zagranicznej i wzrostu dochodu naro dowego, sięgającego w pierwszych latach rządów Partii Demokra tycznej 13 proc. rocznie, rządy te miały się jednak skończyć katastrofa Najsłabszym chyba punktem polityki Menderesa było jej słabe poparcie przez kręgi inteligencji miejskiej, odgrywającej dotąd w polityce • kraju nieproporcjonalnie dużą rolę w stosunku do liczebności. Wycho wani w kulcie dla reform Atatiirka studenci i młodzi inteligenci spo dziewali się odegrania szczególnej roli w rozwoju kraju, czemu to warzyszyć miały rzecz jasna odpowiedni prestiż i intratne posady. Tymczasem pensje sfery budżetowej rosły zdecydowanie wolniej ni/ zarobki w sektorze prywatnym. W dodatku działacze i posłowie Partii Demokratycznej, wywodzący się głównie spośród posiadaczy ziem skich i drobnych przedsiębiorców, sami w większości bez dyplomów, 54 Choć przed wlotem na obszar powietrzny ZSRR samolot uzupełniał paliwo w pakistańskim Pes7:i warze, a jego lądowanie miało nastąpić w Norwegii, rząd turecki przyjął odpowiedzialność za logiv tyczne wspieranie misji. 184 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) l przywiązywali zbytniej wagi do szkolnictwa wyższego, zwłaszcza l uniwersyteckiego. | W wyborach przeprowadzonych w 1954 r. demokraci jeszcze poili swój wynik, zdobywając 56,6 proc. głosów wobec 34,8 proc. ublikańskiej Partii Ludowej, i zajmując w parlamencie 503 miejsca zaledwie 31 miejsc konkurentki. Rzecz jasna, zwycięzcy nie Ji zmieniać faworyzującej ich większościowej ordynacji wybor-. Jednak już w następnych wyborach przeprowadzonych w 1957 r. ylo się przesunięcie sympatii w kierunku opozycji, wyrażające | W 47,7 proc. poparcia i 424 miejscach w parlamencie Partii Demo-lej przy 40,8 proc. i 178 miejscach Republikańskiej Partii Ludo- sObok typowego zjawiska „zużycia władzy", o spadku popularności jkratów przesądziły coraz gorsze wyniki gospodarcze. Zachodnie iyty, sięgające 3 mld dolarów, zostały w części przejedzone i prze-jne na import dóbr konsumpcyjnych, nie mówiąc już o lepkich iedy rękach rozdzielających je urzędników. Część środków po-Dnęły „fabryki wyborcze", budowane z pominięciem rachunku lomicznego w rejonach, w których demokraci potrzebowali po-L wyborców. Niechęć demokratycznego rządu wobec jakichkol-: form planowania, wynikająca z alergii do czasów etatyzmu, protez do wielu nieprzemyślanych i chaotycznych inwestycji, w wyniku nadprodukcję i spadek cen zbytu, co uwidoczniło l zwłaszcza w dziedzinie cukrownictwa. W drugiej połowie lat pięć-iątych stopa wzrostu dochodu narodowego spadła z 13 do zaled-! 4 proc. Wszystko to doprowadziło do wzrostu zadłużenia i deficytu bud-owego, któremu próbowano zaradzić ponownym wprowadzeniem ntroli cen i sztywnego kursu wymiany walut. Rzecz jasna spowodo-• to rozkwit czarnego rynku, na którym za dolara płacono z czasem et 12 tureckich lirów wobec oficjalnego kursu 2,80. Na prośbę iu tureckiego w 1958 r. Międzynarodowy Fundusz Walutowy zgo- *W tym czasie zwiększono ogólną liczbę miejsc w parlamencie z 487 w 1950 r do 541 w 1954 i 610 11957. Posłowie innych partii oraz nie zrzeszeni zajmowali w kolejnych izhach zaledwie 10, 7 i 8 MSC. 185 Turcja dzil się udzielić Turcji dalszych kredytów, uzależniając to jednak od uwolnienia cen, dewaluacji lira względem dolara i drakońskich civ* budżetowych. W rezultacie uwolnienia cen i zamrożenia płac stoi u inflacji wielokrotnie przewyższyła wzrost zarobków w sferze budżet o wej, co prowadziło do dalszej alienacji tej grupy społecznej. Jedyną wciąż zadowoloną grupą byli chłopi i właściciele ziemscy, płacący bardzo niskie podarki, w dodatku sprzedający państwu zbo/r i inne produkty rolne po odgórnie ustalanych, zawyżonych cenach skupu. I tu jednak doszło do pogorszenia sytuacji w wyniku kilkulH niego nieurodzaju, zapoczątkowanego w roku 1954. Obawiając sic; utraty poparcia tej najwierniejszej grupy społecznej rząd Menderesa nie zdecydował się na podniesienie podatków ją obciążających, nic zaprzestał również - mimo opłakanego stanu finansów państwa subsydiować skupu i eksportu rolnego, niekonkurencyjnego na świ;i towych rynkach. Wysoki już wcześniej prestiż Menderesa wśród chł< > pów wzrósł niepomiernie po katastrofie lotniczej na londyńskim lol nisku Gatwick 17 lutego 1959 r., z której premier wyszedł bez szwanku mimo śmierci większości pasażerów, urastając w oczach ludu do ran^i wybrańca bożego o cechach nadludzkich. Gdy jednak w październiku 1959 r. Menderes udał się za ocean, by prosić sojuszników o kolejną pożyczkę, prezydent Eisenhower stracił cierpliwość, odmawiając dalszego kredytowania bankruta. Kolejna rysa na nieposzlakowanych dotąd stosunkach Ankary i Waszyngtonu pojawiła się, gdy parę miesięcy po powrocie z USA upokorzony turecki premier zapowiedział wizytę w ZSRR. Tymczasem druga połowa lat pięćdziesiątych przyniosła naras tanie w Turcji nastrojów opozycyjnych, zwłaszcza w dużych miastach i ośrodkach uniwersyteckich. Odpowiedzią władz były czystki wśród urzędników, dziennikarzy i profesorów dokonywane z inspiracji Partii Demokratycznej, pewnej swej przewagi i nieomylności po ponownie wygranych wyborach w 1954 r. Coraz częściej sięgano przy tym po metody autorytarne, zmieniając prawo prasowe, ograniczając autonomię uniwersytecką i wysyłając całe grupy ludzi na wcześniejsze emerytury. Wobec rosnącej wrogości warstw wykształconych, demokraci coraz chętniej uciekali się do antyintelektualnej retoryki i propagandy 186 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) lej, działającej na kemalistów z Republikańskiej Partii Ludowej t przysłowiowa czerwona płachta na byka. \ W1958 r. władze ogłosiły powstanie „Frontu Ojczyźnianego", ma-i na celu mobilizację społeczeństwa wokół programu Partii De-atycznej. Powstaniu Frontu towarzyszyła nachalna „propaganda której głównym narzędziem stało się radio. Spontaniczną awiedzią społeczną było powstanie w wielu miastach „Towarzystw jchających Radia" (Radyoyu Dinlemeyenler Cemiyetlen), przywo-pch jako żywo na myśl postawę polskich telewidzów czasów stanu tiego, spacerujących demonstracyjnie przed domami w godzi-i nadawania głównego wydania Dziennika. i Opór znajdował wyraz przede wszystkim w prasie opozycyjnej uka-ej się mimo szykan ze strony władz. Gdy w 1959 r. zamknięto pcyjne czasopismo „Kim", tydzień później ukazało się nowe czaso-lo „Mim", które reklamowano słowami: „Co to jest «Mim»? Każdy , co to jest «Mim»!"56 Trudno jednak przypuszczać, by protesty intelektualistów i studen-r zdołały doprowadzić do zmian, gdyby do konfliktu nie wmieszała »armia. Przystąpienie Turcji do NATO spowodowało głębokie prześnią w łonie korpusu oficerskiego. Wyrosła grupa młodych ofi-6w, przeszkolonych w zakresie najnowszych technologii, włada-ch językiem angielskim i utrzymujących kontakty z oficerami łn-krajów NATO, którzy porównując swoje zarobki i status spo-iy oraz zaawansowanie armii i gospodarki tureckiej z innymi kra-sojuszu nie mogli nie popaść we frustrację. W dodatku dostrze-, że na ich drodze do awansu i kariery obok generałów starej daty i skorumpowani, niedouczeni i nieudolni politycy. Wobec cięć płac ' sferze budżetowej turecki korpus oficerski znalazł się w podobnej jacji finansowej jak urzędnicy czy profesorowie uniwersytetu, | w kasynach i lokalach przylgnęło do oficerów lekceważące okreś-lie „lemoniadowców", jako że nie stać ich było na zamawianie droż-ych trunków. * Walter Weiker. The Turkish Revolution 1960 1961. Aspects ofMilitary Politics, Washington 1963, .13. 187 Turcja Na spadku popularności Partii Demokratycznej usiłowała skor/ys tac opozycyjna Republikańska Partia Ludowa. 2 kwietnia 1960 r. były prezydent Inónii i kilku innych członków opozycji udali się na wiec do Kayseri. Po drodze ich pociąg został zatrzymany przez wojsko, a gn bernator prowincji nakazał im w imieniu rządu powrót do Ankai-y, uzasadniając ten krok chęcią uniknięcia rozruchów. Ismet odmówił jednak kategorycznie wykonania tego polecenia. W ciągu następny c-h kilkudziesięciu minut gubernator rozpaczliwie usiłował porozumieć się z Ankarą, a były naczelny wódz i bohater spod Inónii odbienil saluty i hołdy oficerów i żołnierzy, tłumaczących się, iż do wykony wania poleceń rządu zmusza ich jedynie dyscyplina wojskowa. W koń cu pociąg Ismeta ruszył w dalszą drogę, a próba sił zakończyła si<; porażką rządu. Nie zważając na sygnały ostrzegawcze podczas tzw. incydenln z Kayseri, 18 kwietnia demokratyczni posłowie w parlamencie zapo wiedzieli powołanie specjalnej komisji do zbadania działalności opo zycji. Po gwałtownym ataku jednego z demokratycznych deputow;i nych, zarzucającego Ismetowi rzekome zbrodnie z czasów wojny o niepodległość, ten miał odpowiedzieć słynnym ostrzeżeniem: jeśli dalej będziecie szli w tym kierunku, nawet ja nie zdołam was uratować'"'. 27 kwietnia oficjalnie wszczęto dochodzenie przeciwko opozycji, zakazując politycznych zgromadzeń i wprowadzając dalsze ograniczenia wolności prasy. Nazajutrz, 28 kwietnia, jeden z profesorów prawa na Uniwersytecie Stambulskim rozpocząć miał wykład słowami: „Dziś mówić miałem o konstytucji. Ale tę zawieszono i pogwałcono, wobec czego jesteście wolni"58. Gromadzących się przed uniwersytetem studentów zaatakowała policja. Nie pomogła interwencja rektora, usiłującego na próżno bronić eksterytorialności uczelni. W wyniku otwarcia ognia przez policję zabito jednego studenta, a wielu innych zostało rannych. Dzień później, już po ogłoszeniu w Stambule i Ankarze stanu wyjątkowego, doszło do rozruchów na Uniwersytecie Ankarskim. De- 57 Ibidem, s. 15. 58 Ibidem, s. 16. 188 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) l koło stambulskiej łaźni Qagaloglu - maj 1960 r. L l na stambulskiej ulicy - 8 czerwca 1960 r. Turcja monstrujących studentów przywitała policja i wspomagające ją <»l działy wojska. Znamiennym sygnałem nastrojów w wojsku był jedn.ih fakt, że kilku młodszych oficerów odmówiło strzelania do demonst i ;n i tów. Prasa turecka, której nie wolno było pisać o demonstracj;u li, informowała wówczas niezwykle szeroko o wydarzeniach w Korei l'(» łudniowej, gdzie w tym samym czasie demonstracje studenckie wy musiły zmianę rządu i ustąpienie prezydenta. Ostatnim ostrzeżeniem dla rządu była milcząca demonstracja k;i detów ankarskiej Akademii Wojskowej, zakończona bezkrwawo d/i<; ki zdolnościom mediacyjnym wojskowego komendanta stanu wyj,|l kowego w stolicy. 25 maja premier Menderes zawiadomił, że komisja powołana d<> zbadania działalności opozycji zakończyła dochodzenie i wkrótce prze M l stawi jego wyniki do wiadomości publicznej. Zapowiedzi tej nie zd<> łano już zrealizować. 27 maja nad ranem armia turecka przejęła wład/<; w kraju. W ciągu kilku godzin opanowano najważniejsze punkty str.i tegiczne, a prezydent Bayar, premier Menderes i inni członkowie r/;j du zostali internowani. O godzinie 7 rano radio ankarskie nadało komunikat odczytany przez kpt. Alparslana Turkeęa, w którym wyjaśniano, iż tureckie siły zbrojne zdecydowały się na interwencję w celu uniknięcia wojny bratobójczej. Jednocześnie zapowiedziano rychłe przeprowadzenie nowych wolnych wyborów, zapewniając, że zamach nie jest skiero wany przeciwko jakiejkolwiek osobie czy klasie społecznej. Oświad czenie kończyło zapewnienie wierności zasadom Karty Narodów Zjed noczonych i lojalności sojuszniczej wobec NATO i CENTO oraz -dwukrotnie powtórzony - cytat z Atatiirka: „pokój w kraju, pokój n;i świecie". Już tego samego dnia o godzinie 4 po południu zniesiono w Anka rze godzinę policyjną, umożliwiając gromadzącej się ludności wyrażenie entuzjazmu z powodu obalenia rządów Menderesa. Podobnie świętował Stambuł, podczas gdy prowincja zachowała wyczekujące milczenie. Na czele Sposobowej junty, która przyjęła nazwę Komitetu Jedności Narodowej, stanął były głównodowodzący wojsk lądowych 190 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) DIKEN IGNE i istyczne powitanie zamachu stanu przez mieszkańców Stambułu; na transparencie wi-iy napis: „Niech żyje nasza armia" - 27 maja 1960 r. Turcja gen. Cemal Giirsel, przeniesiony niespełna miesiąc wcześniej na ] >i w spieszoną emeryturę z powodu krytycznej postawy wobec rządu. 7,i mach był jednak głównie dziełem pokolenia czterdziestolatków -pni kowników, majorów, a nawet kapitanów. Jedną z pierwszych czynności Komitetu stanowiło zaproszenie do Ankary grupy profesorów Wydziału Prawa Uniwersytetu Stambuł skiego, którzy otrzymali zadanie przygotowania nowej konstytiu |l i ordynacji wyborczej. Tymczasem powołano bezpartyjny rząd la chowców, na czele którego stanął sam gen. Giirsel, pełniąc jedno cześnie funkcję głowy państwa i ministra obrony. General Cemal Giirsel potlr/.i-spotkania z dziennikarzami 6 lipca 1960 r. Wybitną rolę w Komitecie pełnił początkowo kpt Alparslan Tur ke§, którego głos obwieścił mieszkańcom Turcji zamach stanu. Uro dzony na Cyprze, w latach wojny zaangażował się w działalność pan turariską, za co w 1944 r. znalazł się nawet na ławie oskarżonych. Zdradzając sympatie populistyczne, a nawet totalitarne, był zwolen nikiem radykalnych reform zmierzających do ograniczenia syslr mu parlamentarnego. Charyzmatyczna osobowość i dobra znajomość 192 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) dego czyniły z Tiirkeęa czołowego rzecznika junty w stosun-l ze społeczeństwem i zagranicznymi dziennikarzami. l sierpnia w ramach „odmłodzenia armii" wysłano na wcześniejsze 235 z ogólnej liczby 260 tureckich generałów oraz około , pułkowników i majorów. W październiku czystkę powtórzono elniach, zwalniając 147 profesorów i wykładowców. Ten ostatni ; wywołał jednak burzę w środowisku akademickim i zbiorową cję rektorów, co skłoniło gen. Gursela do odwołania decyzji ierdzenia uniwersyteckiej autonomii. Była to jednocześnie zapo-! upadku Turke§a, którego plany połączenia w swym ręku radia, portretów i Bayara pod-rewizji wojskowej abie Partii Demokra-j-3 czerwca 1960 r. f, ministerstwa edukacji i zarządu nad wyznaniami religijnymi r rosnący niepokój w kręgach inteligencji. 13 listopada ogłoszono rozwiązanie dotychczasowego Komitetu Jed-i Narodowej i jednoczesne powołanie nowego, w którym zabrakło JTurkesa i jego 13 radykalnych zwolenników. Zgodnie z tradycją z cza-r Abdulhamida i Ataturka otrzymali oni honorowe „zesłania" w roli Icowych attaches przy tureckich ambasadach. Od tego czasu ata przyjęła kurs zdecydowanie proparlamentarny i prozachodni. W styczniu 1961 r. władze powołały Zgromadzenie Konstytucyjne, Mię z reprezentantów prawa, biznesu i polityki, wśród których iowali zwolennicy Republikańskiej Partii Ludowej. Po przedy- 193 Turcja skutowaniu przygotowanego wcześniej projektu stambulskich pro fesorów oraz konkurencyjnej propozycji opracowanej przez prawni ków z Ankary, ostateczna wersja nowej konstytucji została przyjęła w powszechnym referendum 9 lipca 1961 r. Zwracał uwagę fakt, /.<• niemal 40 proc. wyborców głosowało przeciwko nowej konstytucji, m dowodziło skali sympatii, jaką na prowincji wciąż cieszyła się Partia Demokratyczna. W tym samym czasie rozstrzygały się losy obalonego premiera Menderesa. Choć oficjalnie zamachu stanu dokonano jedynie w celu uniknięcia wojny bratobójczej, a wojskowi pozowali do roli bezstron l Wyspa Yassiada, na któn•! odbywał się proces pr/v wódców Partii Demokr.i tycznej • ii' nych arbitrów, już 31 sierpnia 1960 r. zawieszono działalność Partii Demokratycznej, a niespełna miesiąc później partia została rozwia zana pod zarzutem działań niekonstytucyjnych, których przykładem było powołanie komisji do badania działalności opozycji. 14 października 1960 r. na silnie strzeżonej wyspie Yassiada poło żonej opodal ujścia Bosforu na Morzu Marmara rozpoczął się pokaz* > wy proces, w którym na ławie oskarżonych zasiadło 592 działac/y rozwiązanej Partii Demokratycznej. Codziennie specjalne promy do woziły ze Stambułu na wyspę publiczność i akredytowanych dzienni karzy. Nowe władze starały się przekonać krajową i zagraniczną opi nie publiczną, że mimo drakońskich kar zażądanych przez prokurato ra, domagającego się kary śmierci aż w 228 przypadkach, proces przebiegał zgodnie z ogólnie przyjętymi standardami, co też wiek szość obserwatorów (także zagranicznych) skłonna była przyznać 194 Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) ogą prognozę stanowiła jednak zapowiedź nieodwołalności wy-r trybunału oraz odwieszenia wykonywania wyroków śmierci na iych w wieku powyżej 65 lat, co wymierzone było wyraźnie Metniego wówczas byłego prezydenta, Celala Bayara. Największą groźbę dla oskarżonych niósł 146 artykuł kodeksu przewidujący karę śmierci za próby obalenia konstytucji \ zdławienia opozycji w Zgromadzeniu Narodowym. Poważną rolę też oskarżenia o nielegalne wkroczenie policji na teren tetów, wydanie rozkazów strzelania do pokojowych demon-ji, użycie radia państwowego dla celów partyjnych czy wreszcie apcję, którą zarzucano zwłaszcza ministrom finansów Hasanowi iowi oraz spraw zagranicznych Fatinowi Riistiemu Zorlu, zwa-„panem 10 proc." z racji przywłaszczania sobie części zagra-ych pożyczek. Tego ostatniego oskarżano w dodatku o wywo-pogromu Greków w Stambule podczas londyńskich rozmów ico-tureckich dotyczących przyszłości Cypru. Niektóre z zarzu-, mające na celu kompromitację oskarżonych w oczach opinii pub-ej, ocierały się wręcz o tragifarsę. Do takich należało sprowa-ie przez przewodniczącego parlamentu młodej niemieckiej pie-rki „zaksięgowanej" w oficjalnych wydatkach jako „lekarstwo", śnie państwowego ogrodu zoologicznego do odkupienia psa od pdenta Bayara czy nieudana próba oskarżenia premiera Mende-że przyczynił się do śmierci nieślubnego dziecka poczętego ią ankarskiej opery. 115 września 1961 r. trybunał po 11 miesiącach procesu ogłosił aki. 128 oskarżonych uwolniono, 418 skazano na kary więzienia 16 miesięcy do 20 lat, 31 zaś na dożywocie. Zapadło wreszcie 15 wy-śmierci, w tym 4 jednogłośnie - prezydenta Celala Bayara, dera Adnana Menderesa, ministra spraw zagranicznych Fatina lego Zorlu oraz ministra finansów Hasana Polatkana. Zaawanso-r wiek, godna postawa podczas procesu i aureola byłego współ-ownika Atatiirka spowodowały, że Celal Bayar uzyskał zamianę oku na dożywocie, podobnie jak 11 skazanych na śmierć wyro-niejednogłośnym. 16 września wykonano natomiast wyroki na istrach Polatkanie i Zorlu, podczas gdy Menderesa odratowano po 195 Turcja 'rocesu na wyspie Yassiada Premier Adnan Menderes i prezydent Celal Bayar podczas p, Rządy i upadek Partii Demokratycznej (1950-1960) l środków nasennych tylko po to, by dzień później mógł o włas-i siłach stanąć pod szubienicą. Ważnym, choć nieoficjalnym po- i nowych władz, by doprowadzić do stracenia byłego premiera, l opinia „nieśmiertelnego", jaką zyskał wśród ludu w następstwie i unikniętej katastrofy lotniczej. ierć na szubienicy Menderesa i dwóch byłych ministrów nie udziła entuzjazmu nawet w szeregach jego krytyków, zarówno i, jak i za granicą. W samej Turcji wciąż liczna była rzesza jego ców, wśród których na początku lat sześćdziesiątych swoistą stało się nadawanie chłopcom imienia Adnan. Następne lata amnestię i przynajmniej oficjalne pojednanie dawnych prze-. Były prezydent Bayar, zwolniony z więzienia już w 1964 r. rodów zdrowotnych, dwa lata później skorzystał z amnestii, by spokojnie imponującego wieku 103 lat W jego domu opodal znajduje się dziś muzeum. W 1990 r. odbył się w Stambule psty państwowy pogrzeb premiera Menderesa oraz ministrów i Polatkana, a dawna Aleja Ojczyzny (Yatan Caddesi) uzyskała nazwę Alei Adnana Menderesa. Moda na zmiany w nazew-ie ulic, znana zresztą nie tylko w Turcji, nie ominęła również ł, gdzie wyrokiem historii, wspomaganej przez władze municy-s, przedłużeniem Alei Cemala Giirsela jest dziś aleja obalonego eń Celala Bayara. II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) Twórcy nowej konstytucji, którą Republika Turecka otrzymali! w wyniku wojskowego zamachu stanu, stawiali sobie za cel usunięcie dwóch najsłabszych punktów poprzedniej ustawy - zbytniej łatwości manipulowania parlamentem przez władzę wykonawczą oraz groźby monopolizacji władzy przez partię zwycięską w wyborach. Osłabieniu pierwszego zagrożenia służyło wprowadzenie 150-oso bowego senatu, którego członków wybierano na 6 lat w wyborach większościowych, przy odnawianiu co 2 lata jednej trzeciej składu izby. Dodatkowo 15 członków senatu mianował prezydent, a godność dożywotnich senatorów otrzymali wszyscy członkowie Komitetu Jed ności Narodowej oraz byli prezydenci, z wyjątkiem pozbawionego tego przywileju Celala Bayara. Dopiero po przejściu przez obie izby parlamentu nowy akt prawny miał być zatwierdzany przez prezydenta, wybieranego na siedmioletnią kadencję spomiędzy członków Zgro madzenia i zobowiązanego na ten czas do rezygnacji z przynależności partyjnej. Prezydenckie weto można było obejść przez ponowną procedurę legislacyjną w obu izbach. Zapobieżeniu monopolizacji władzy przez jedną partię służyło natomiast wprowadzenie zasady proporcjonalności w dokonywanych co 4 lata wyborach do 450-osobowej izby niższej, umożliwiającej mniejszym partiom zajęcie miejsca w parlamencie. Ochronie praworządności miały też służyć nowo powołany Trybunał Konstytucyjny oraz zagwarantowana ustawowo wolność prasy i autonomia wyższych uczelni. Turecką specyfiką na tle obowiązującej w innych krajach NATO zasady kontroli cywilnej nad armią było natomiast powołanie na podstawie 3 artykułu konstytucji Rady Bezpieczeństwa Narodowego. To 198 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) ie ciało, złożone z prezydenta, premiera, pięciu ministrów, sze-3U generalnego oraz dowódców sił lądowych, lotnictwa i floty, litowało rolę armii w strukturze politycznej republiki. Autonomię ?Ólną rolę wojska dodatkowo umacniał artykuł 110 konstytucji, arządkowujący szefa sztabu bezpośrednio premierowi, a nie -jak nych krajach NATO - ministrowi obrony. \ Szczególna rola armii miała w republikańskiej Turcji długą trady-\ jeszcze od czasów Kemala, który w latach dwudziestych powołał rższą Radę Wojskową, czyniąc szefa sztabu faktycznie niezależ-. od kontroli parlamentarnej. W okresie, który nastąpił po majo-i zamachu 1960 r., generalicja odegrała niebagatelną rolę, wpłyną politykę kolejnych rządów poprzez konsultacje i naciski, ch przedmiotem były bardzo szeroko interpretowane problemy ńeczeństwa kraju. 20 lat później ta sama armia położy kres istnie-l powołanej przez siebie II Republiki. l Na podstawie przyjętej 9 lipca konstytucji, 15 października 1961 r. yfy się przy 81-proc. frekwencji wybory do obu izb nowego Zgro-lia Narodowego. Startować w nich mogły zarówno dawne, jak vo powstałe partie polityczne, z wyjątkiem zdelegalizowanej Partii tiokratycznej. : Gros dawnych zwolenników Menderesa poparło nowo utworzoną Sprawiedliwości (Adalet Partisi), założoną z początkiem roku 51 przez wysłanego na wcześniejszą emeryturę generała Ragipa auępalę. Głosząc potrzebę zadośćuczynienia zwolnionym ofice-, partia ta wzięła też w obronę więzionych demokratów, a program prywatnej przedsiębiorczości i tolerancja wobec islamu zbli-r ją do programu rozwiązanej Partii Demokratycznej. Oprócz Partii Sprawiedliwości w wyborach tradycyjnie dużą rolę kemalistowska Republikańska Partia Ludowa (Cumhuńyet \ Partisi)®. Zaznaczyły też swą obecność nowo utworzona liberal-Partia Nowej Turcji (Yeni Tiirkiye Partisi) oraz konserwatywno-gonalistyczna Republikańsko-Narodowa Partia Chłopska (Cum- otna nazwa partii brzmiała: Cumhuriyet Haik Firkaśi. W okresie reform języka arabskie słowo > zastąpiono zapożyczonym z francuskiego terminem parti. 199 l ' Turcja huńyet Koylti Millet Partisi), powstała w 1958 r. z połączenia dwóch frakcji Partii Demokratycznej. Wybory do izby niższej, przeprowadzone według ordynacji pro porcjonalnej, przyniosły zwycięstwo Republikańskiej Partii Ludo wej (173 miejsca i 36,7 proc. głosów) przed Partią Sprawiedliwości (158 miejsc i 34,7 proc.), Partią Nowej Turcji (65 miejsc i 13,9 proc.) oraz Partią Chłopską (54 miejsca i 13,7 proc.). Tymczasem w wybo rach do senatu ordynacja większościowa wciąż faworyzowała daw nych zwolenników Menderesa, których 35,4 proc. głosów zapewniło 71 krzeseł senatorskich Partii Sprawiedliwości. Mimo większej liczby zdobytych głosów w skali kraju (37,2 proc.) Republikańska Parti;i Ludowa zdobyła zaledwie 36 miejsc, Partia Nowej Turcji i Partia Chk>i> ska zaś musiały zadowolić się odpowiednio 27 i 16 miejscami w sena-cię. Wynik wyborów, który głęboko rozczarował twórców II Republiki, skłonił ich do rozszerzenia w następnych latach ordynacji proporcjo nalnej także na senat 25 października 1961 r. zebrało się Zgromadzenie Narodowe, które nazajutrz wybrało pierwszym prezydentem II Republiki autora majo wego zamachu stanu, gen. Cemala Giirsela. Niespełna miesiąc później uformowała się nie bez nacisków ze strony armii dość egzotyczna koalicja dwóch największych partii. Na jej czele stanął polityk nie do zdarcia, 77-letni Ismet Inónii, który w sprawie śmierci Menderesa zachował czyste ręce, występując za jego ułaskawieniem. Wkrótce dały o sobie znać konflikty wewnątrz koalicji między zwolennikami majowego zamachu z Republikańskiej Partii Ludowej a spadkobiercami programu Menderesa z Partii Sprawiedliwości. Ostateczny rozłam nastąpił po sześciu miesiącach w wyniku sporów nad amnestią dla uwięzionych demokratów. W efekcie doszło do ustąpienia ministrów z Partii Sprawiedliwości i powstania dwóch kolejnych gabinetów z udziałem mniejszych partii i posłów niezależnych, kierowanych przez Ismeta aż do lutego 1965 r. W oczekiwaniu na nowe wybory, przewidziane na jesień tego roku, przez następnych kilka miesięcy działał gabinet tymczasowy, tym razem bez udziału Republikańskiej Partii Ludowej, który firmował niezależny polityk Suat Hayri Urgiiplu. 200 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) Stopniowy powrót do władzy byłych zwolenników Menderesa wy-dwa nieudane pucze młodych oficerów i kadetów, dokonane rhitym 1962 i w maju 1963 r. Za pierwszym razem spiskowcy pozo-bezkarni, przyczyniając się nawet do rozpadu rządowej koalicji ^dostarczając premierowi Inónii argumentu przeciwko przedwczes-| amnestii. Drugi spisek został jednak krwawo stłumiony, a stojący l czele obu zamachów komendant ankarskiej Akademii Wojskowej, ; Talat Aydemir, został skazany i stracony wraz z sześcioma naj- li wspólnikami. Wybory przeprowadzone 10 października 1965 r. przyniosły miaż-: zwycięstwo Partii Sprawiedliwości, na czele której stanął nowy vódca, czterdziestoletni inżynier gospodarki wodnej Siileyman el. Urodzony w rodzinie bogatego chłopa, po studiach na Po-chnice Stambulskiej i stażu naukowym w USA Demirel nadzoro-\ w latach pięćdziesiątych rządowe projekty budowy tam. Po majo-i zamachu przez kilka lat pracował w amerykańskiej firmie „Mor-on", by po wkroczeniu na arenę polityki nieoczekiwanie stanąć od i na czele Partii Sprawiedliwości. W następnych latach Suleyman okazać się miał najbardziej „niezniszczalnym" politykiem ckim, wracającym zawsze na scenę polityczną mimo burzliwych ?tów, w jakie obfitowała historia Turcji ostatniego ćwierćwiecza. ) właśnie pod kierownictwem Demirela Partia Sprawiedliwości przy-i za swój emblemat „żelaznego siwego konia" (po turecku demir kir ), nieodparcie kojarzącego się tureckim wyborcom z „zakazanym" vem demokrat. W następnych latach przyjmowanie chwytliwych ablematów oraz reinkarnacja zamkniętych przez władze partii po-lych pod nowymi nazwami stały się charakterystycznymi ce-i tureckiego folkloru politycznego60. We wspomnianych jesiennych wyborach roku 1965 Partia Spra-Uiwości zdobyła 53,9 proc. głosów i 240 miejsc w 450-osobowej ej izbie parlamentu, przy zaledwie 28,7 proc. i 134 miejscach publikańskiej Partii Ludowej. W następnych wyborach przepro- ' Manewry takie nie ograniczają się zresztą do partii politycznych. Przed kilku laty wożąca polskich v" do Stambułu firma Panak nieoczekiwanie zmieniła nazwę na Panek. Podobnie często niają nazwy stambulskie hotele, jak można się domyślać, ze względów policyjno-podatkowych. 201 Turcja wadzonych cztery lata później partia Demirela uzyskała nieco gors/y wynik - 46,5 proc. głosów, jednak powody do zadowolenia nii.ily raczej małe partie, a nie jej główna rywalka, która sama uzyskała tyłki i 27,4 proc. Wyniki wyborów z lat 1965 i 1969 pozwoliły Demirelowi nieprzerwanie sprawować funkcję premiera aż do roku 1971. 28 marca 1966 r. zmarł po wielomiesięcznej agonii prezydent (lin sel. W jego miejsce Zgromadzenie Narodowe wybrało kolejnego K«' nerała, dotychczasowego szefa sztabu Cevdeta Sunaya, który pozoslal na stanowisku prezydenta republiki aż do końca kadencji w 1973 r. l 'i > burzliwych zmianach lat 1960-1961 i chwiejnej sytuacji polityczni') w pierwszej połowie dekady wydawało się, że Turcja uzyskała dłużs/y okres stabilności, która miała jednak okazać się pozorną. W latach sześćdziesiątych coraz silniej dawały o sobie znać re/nl taty zmian demograficznych i społecznych, zachodzących w Turcji i xl zakończenia II wojny światowej. Liczba ludności wzrosła z niespełna 19 mln w 1945 r. do ponad 35 mln w roku 1970. Jednocześnie w wy ni ku urbanizacji i masowej migracji ze wsi do miast udział ludności mir) skiej wzrósł do niemal 40 proc. społeczeństwa. Aglomeracja stambulsl<;i przekroczyła 3 mln, ankarska 2 mln, Izmir i Adana zaś zbliżały się d<> 0,5 mln mieszkańców. Wokół wielkich miast powstawały osiedla pry 111 i tywnych domków, których na mocy prawa zwyczajowego nie możn;i było zburzyć, o ile zdołano je wybudować w ciągu jednej nocy (gecekon dv). Turecką specyfiką pozostała duża toleranqa, z jaką władze municy palne i zasiedziali mieszkańcy miast odnosili się do nowo przybyłych Ułatwiało to ich integrację oraz stopniowe podłączanie dzielnicach;; du do municypalnej sieci komunikacji, elektryczności, wodociągów, a niekiedy nawet kanalizacji. Z czasem mieszkańcy gecekondu stanowili już połowę ludności największych aglomeracji, a na obrzeżach dawnych dzielnic ubóstwa, włączonych jako tako w miejską infrastrukturę, po wstawały kolejne rzesze domków zasiedlanych przez następnych przy byszów ze wsi. Przybysze ci okazali się cennym rezerwuarem wybór czym dla partii politycznych, w tym także skrajnej lewicy i prawicy, żeni jących na ksenofobicznych frustracjach młodzieży z dzielnic slumsów. Z początkiem lat siedemdziesiątych już 90 proc. dzieci w wieku od 7 do 12 lat uczęszczało do szkół, a udział analfabetów spadł wreszcie 202 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) 50 proc. ludności kraju (31 proc. wśród mężczyzn i 60 proc. kobiet w roku 1970). Gwałtownie rosła też liczba studentów wyższych, sięgając pod koniec lat sześćdziesiątych 100 tys. : roli, jaką studenckie demonstracje odegrały w obaleniu rządu ieresa, zrodziła wśród uniwersyteckiej młodzieży prometejskie licie misji, które w połączeniu z naturalnymi aspiracjami i frus-li przyszłej inteligencji uczynić miało z kampusów pole szcze-: intensywnej walki politycznej, nie stroniącej od terroru i prze- JW dziedzinie gospodarki tureccy politycy przeprosili się z zarzuco-r czasach Menderesa ideą planowania, realizując w latach 1963-i 1968-1972 dwie kolejne pięciolatki przy rocznym wzroście iu narodowego rzędu 7 proc. W1973 r. udział przemysłu w two-i dochodu narodowego po raz pierwszy przekroczył udział sekto-olniczego, a liczba robotników w przemyśle i budownictwie sie-l już 2 mln. Ponad 0,5 mln robotników zrzeszonych było w związ-l zawodowych, odgrywających coraz większą rolę polityczną zwłasz-\ vr większych ośrodkach przemysłowych. ^Zjawiskiem o ogromnym znaczeniu gospodarczym, ale i społecz-Iturowym, stoi się eksport tureckich robotników do Niemiec L innych krajów zachodniej Europy. W latach niemieckiego „cudu sdarczego" rozwijający się przemysł Republiki Federalnej gotów l wchłonąć znacznie większą liczbę pracowników, niż był w stanie lic niski przyrost naturalny. Istnienie żelaznej kurtyny odcięło jrcyjny rezerwuar siły roboczej na wschodzie, jakim były ziemie ie z ich dawną tradycją wyjazdów „na saksy". Miejsce Polski ' kraje południowej Europy, zwłaszcza Włochy, mniej restrykcyj-(•w polityce paszportowej komunistyczna Jugosławia oraz Turcja, artowanym pracownikom nadano w Niemczech niemal kurtuazyj-ł tytuł „robotników-gości" (Gastarbeiter). W roku 1973 liczbę turec-i robotników na Zachodzie, łącznie z pracującymi na czarno, oceno już na 900 tys., z czego zdecydowana większość znajdowała się Niemczech. Kryzys ekonomiczny 1973 r. spowodował zmianę przy-plnego dotąd nastawienia władz niemieckich do importu siły robo-i dobrowolny bądź wymuszony powrót części tureckich gastar- 203 Turcja beiterów. Większość z nich została jednak na Zachodzie, ściągaj; |< z czasem rodziny i kładąc podwaliny pod dwumilionową dziś z goi ;i społeczność turecko-muzułmańską w Niemczech. Zarówno powra cający, jak i pozostali na Zachodzie tureccy robotnicy wysyłali do kniji i znaczną część oszczędności, co dało Turcji w latach siedemdziesi.) tych napływ dewiz sięgający miliarda dolarów rocznie. Nowe impulsy technologiczne i cywilizacyjne, docierające za pośrednictwem powra cających bądź odwiedzających rodziny emigrantów, miały dla turec kiej gospodarki nie mniej istotne znaczenie, co napływ dewiz61. Głównym beneficjentem rządów Siileymana Demirela, zwanego złośliwie przez przeciwników „Suleymanem Morrisonem" od nazwy amerykańskiej firmy, w której ongiś pracował, była dynamicznie ro/ wijająca się turecka klasa średnia. Dominując dotąd w dziedzinie usług, zaczynała też konkurować z sektorem państwowym w dzied/i nie produkcji. Wytwarzane na zagranicznych licencjach radia, lodów ki, pralki i inne artykuły gospodarstwa domowego przyczyniały się d< > podniesienia standardu życia, zwłaszcza w miastach. We współpracy holdingu rodziny Koc z koncernem Forda wyprodukowano w 1966 i pierwszy turecki samochód - Anodol, a od 1968 r. działała turecka telewizja. Dbając o nieskrępowany rozwój gospodarczy, rząd Demirela alei gicznie wprost reagował na jakiekolwiek przejawy lewicowości, czego najbardziej kuriozalne przykłady dawały liczne procesy o szerzenie propagandy komunistycznej. Na ławę oskarżonych mogło zaprowa dzić przetłumaczenie fragmentu pism Babeuia - utopijnego komu nisty czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej, czy choćby tylko po równanie Atatiirka do Lenina w wypracowaniu szkolnym - co przy darzyło się 15-letniemu uczniowi gimnazjum. Do kłopotliwego skan-dalu doszło, gdy jeden z publicystów aresztowanych za szerzenie komunistycznej propagandy ujawnił, że służący za podstawę oskarżenia cytat pochodził z przemówienia samego Kemala! 61 Kult dla dóbr materialnych, sprowadzanych 7 Zachodu przez tureckich gastarbeiterów, wykpił niedawno żyjący w Niemczech turecki reżyser, Tunc Okan, w nakręconym w 1992 r. głośnym filmu Mercedes, Mon Amour. W istocie zarówno nowe, jak i zdezelowane mercedesy stanowią do d/is charakterystyczny element krajobrazu tureckich miast. 204 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) frTa „kagańcowa" polityka wobec intelektualistów, jak i coraz częst-> kokietowanie cytatami z Koranu konserwatywnych mieszkańców olijskiej prowincji i świeżo przybyłych ze wsi mieszkańców dziel-cekondu, stanowiły wyzwanie dla „strażników kemalizmu", trady-lie grupujących się wokół Republikańskiej Partii Ludowej. W partii ^pojawiła się tymczasem nowa osobowość, której gwiazda przyćmić samego Ismeta. Był nią syn profesora medycyny i znanej ma-i, były student literatury i sanskrytu, dziennikarz, tłumacz i poeta ent Ecevit. Ze swą ogorzałą, smagłą cerą ten drobny czarnowłosy looki polityk stał się wkrótce charyzmatycznym trybunem ludo-, ulubieńcem robotników, a nawet znacznej części anatolijskich DW. Jako minister pracy w gabinetach premiera Inónii w latach 51-1965 wprowadził pierwsze w historii Turcji prawo do strajku, wyborami roku 1965 zaś rzucił słynne hasło „na lewo od cen-(ortamn solu), nastawione na pozyskanie robotników i radyka-ej się inteligencji. Porażka wyborcza i zwycięstwo Partii Spra-liwości, która notabene usiłowała zdyskredytować przeciwników ująć ich hasło jako Ortamn solu, Moskova yolu („Na lewo od atrum to droga do Moskwy"), nie osłabiły przeświadczenia Ece-i o potrzebie odmłodzenia partii i poszerzenia jej bazy wyborczej. '1966 r. wybrany został sekretarzem generalnym, by wreszcie : 1972 r. stanąć na jej czele pokonując w wyborach na przewodniego samego Ismeta. Mimo zwrotu na lewo Republikańska Partia Ludowa pozostała dość umiarkowaną, łatwą do przelicytowania w radykalizmie organizacje bardziej lewicowe. Najsilniejszą legalną partią le-była założona w 1961 r. Turecka Partia Robotnicza (Turkiye I§ęi jrtist), która w wyborach 1965 r. zdobyła 2,9 proc. głosów i 15 miejsc r parlamencie. Głosiła ona m.in. potrzebę wystąpienia Turcji z NATO, cjonalizacji banków i przemysłu oraz reformy rolnej. Partia ta, ocie-L się o ideologię marksistowską, zawdzięczała tolerancję ze stro-r władz częstemu powoływaniu się na Atatiirka, uważanego przez jej aczy za duchowego ojca. Legalnie działała też lewicowa Konfederacja Rewolucyjnych Robot-liczych Związków Zawodowych, znana pod akronimem DISK (Devńm- 205 (•l Turcja ci I§c.i Sendikalań Konfederasyonu). Powstała ona w wyniku rozłamu w łonie reformistycznie nastawionej konfederacji związkowej Ttirk /j (poi. „Turecka Praca"), od której w 1967 r. odłączyła się grupa radykał nych działaczy, krytykujących współpracę związkowców z prawico wym rządem Demirela. Spośród nielegalnych organizacji lewicowych wymienić trzeba Tu recką Partię Komunistyczną, zdelegalizowaną od 1925 r. i wielokroi nie oskarżaną o działalność agenturalną na rzecz Moskwy. Jej ix» pularność w szeregach lewicowych intelektualistów, zachwiana jn/> w 1956 r. po referacie Chruszczowa i stłumieniu rewolucji węgici skiej, wyraźnie osłabła po inwazji Czechosłowacji w 1968 r. Ten sani jednak rok, upamiętniony studenckimi rozruchami w USA, Francji i innych krajach Europy, przyniósł na tureckich uczelniach rozkwil organizacji lewackich i maoistycznych, które już wkrótce przeszły od słów do czynów wzniecając kampanię terroru i partyzantki miejskiej wymierzonej w burżuazję, społeczeństwo konsumpcyjne i obecność wojsk amerykańskich na terytorium Turcji. Organizacją, z której wy wodzić się miało wielu lewackich terrorystów, było powstałe w 1968 r. ugrupowanie Młodzież Rewolucyjna (Devńmci Genęlik), znane pod akronimem Dev-Genq. Podczas gdy Republikańskiej Partii Ludowej groziło przelicyto wanie przez organizacje o orientacji bardziej lewicowej, na prawo od konserwatywnej Partii Sprawiedliwości działały partie o programie ultranaqonalistycznym bądź ultrareligijnym. W 1964 r. powrócił z „wy gnania" na placówce w Indiach kpL Alparslan Tiirkes, by natychmiast ponownie wkroczyć na scenę polityczną. W1965 r. wstąpił do Repub likańsko-Narodowej Partii Chłopskiej, jeszcze w tym samym roku zo stając jej przewodniczącym. W następnych latach Turkes. przekształcił swą partię w organizację ściśle hierarchiczną, przyjmując tytuł wodza (ba§bug) i postulując wprowadzenie rządów silnej ręki. Oprócz głoszo nego wcześniej programu radykalno-narodowego i panturańskiego, od 1969 r. partia pogodziła się z islamem, traktując go jako element tureckiego dziedzictwa narodowego. W tymże roku przyjęła ona now;| nazwę Partii Ruchu Narodowego (Milliyetęi Hareket Partisi). Już w końcu 1968 r. Tiirkeę powołał jako partyjną przybudówkę młodzieżowa 206 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) ację Szarych Wilków (Bozkurtlar), nawiązującą w nazwie do lego symbolu dawnych Turków. Celem organizacji, której rów szkolono na specjalnych obozach, było powstrzymanie lewi-terroryzmu, ale też „uciszenie" działaczy, publicystów i po-r uznanych za „antynarodowych". W następnych latach terror vek Szarych Wilków miał dorównać, a z czasem przewyższyć fiyślnym okrucieństwie terror lewacki. ^Ostatnim wartym wspomnienia politykiem, zaczynającym swą ka-; u schyłku lat sześćdziesiątych, był profesor Politechniki Stam-iej, inżynier Necmettin Erbakan. Ten dawny kolega Demirela [ w roku 1966 funkcję przewodniczącego Zjednoczenia Izb Hand-i-Przemysłowych, gdzie coraz ostrzej występował przeciwko wiel-l międzynarodowym koncernom, z którymi kojarzono wszak i „Sii-Morrisona". Po ostatecznym rozejściu się z Demirelem )ku 1970 Erbakan założył własną Partię Ładu Narodowego (Milli Partisi), szybko przelicytowując Partię Sprawiedliwości reli-retoryką islamską i otwartą krytyką zasady laickości państwa. : wkrótce partia Erbakana zagroziła odebraniem Partii Sprawied-)ści znacznej części konserwatywnej klienteli wyborczej z anato-iej wsi i podmiejskich dzielnic gecekondu, jak również spośród t>nej burżuazji. W swych hasłach wymierzonych przeciwko wiel-l międzynarodowym korporacjom, zachodniemu kapitałowi i impe-lowi, wreszcie Żydom i masonerii, Erbakan okazał się bliski kęsowi, lansującemu narodową ksenofobię oraz korporacjonizm • na wzorach faszystowskich. \ Jest tylko pozornym paradoksem, że właśnie w antyzachodniej nofobii poglądy tureckiej skrajnej lewicy i prawicy były bardzo Mię. Krytyczna postawa wobec Zachodu, a zwłaszcza Stanów Zjed-jnych, nie stanowiła zresztą w latach sześćdziesiątych wyłącznej aeny sił skrajnych. Wszak nawet największy entuzjasta tureckiego ikostwa w NATO, premier Menderes, zapowiedział na krótko l swym obaleniem zamiar złożenia wizyty w ZSRR, co nie mogło 5 zaniepokoić amerykańskich sojuszników. Jeszcze większe obawy Zachodu wywołał sam zamach majowy ) r. Obawiano się, że stojący za zamachem młodzi oficerowie mogą 207 Turcja pójść w ślady egipskich naserystów czy rewolucyjnych władz Iraku, który wystąpił właśnie z Paktu Bagdadzkiego. W swym pierws/ym komunikacie nowe władze wojskowe zadbały jednak, by zapewnił sojuszników o niezmienności tureckiej polityki zagranicznej, a usn nięcie „grupy 14-tu" na czele z kpt Turkesem z Komitetu Jedności Narodowej w listopadzie tego roku oznaczało, że groźba „tureckiemu naseryzmu" przynajmniej czasowo została zażegnana. Nowe wład/r w Ankarze zawiodły też Moskwę, która z nadzieją śledziła przebity wydarzeń w Turcji licząc, że kemalistowska retoryka przywódców zamachu oznaczać może powrót do polityki zbliżenia z północnym sąsiadem. Znamienną w tym względzie decyzją nowego rządu turec kłego była rozbudowa radionadajników we wschodniej części kraju, aż do tej pory znajdującej się pod informacyjno-propagandowym ino nopolem tureckojęzycznych stacji nadających z terytorium ZSRR. W okresie kryzysów berlińskiego i kubańskiego z początku l;ii sześćdziesiątych, gdy świat znajdował się na krawędzi III wojny świa towej, Turcja stanęła murem po stronie Zachodu. W bazach militarni > -wywiadowczych na jej terytorium stacjonowało około 30 tys. żołnie rży amerykańskich. Godzono się również na obecność na tery t o rium tureckim baz broni jądrowej mimo świadomości, że w wypad ku wojny staną się one pierwszym celem radzieckiego uderzenia n u klearnego. Zażegnanie kryzysu kubańskiego w końcu 1962 r. przyniosło jod nak pierwszy zgrzyt w turecko-amerykańskich stosunkach sojuszu i czych. Po zgodzie Chruszczowa na wycofanie radzieckich rakiet z Ku by rząd Stanów Zjednoczonych podjął niejako w geście dobrej woli decyzję o likwidacji baz nuklearnych na terenie Turcji. Z militarnego punktu widzenia była to jedynie czysta kurtuazja, gdyż usunięte z te rytorium Turcji przestarzałe rakiety typu Jupiter" rychło zastąpiono nowocześniejszymi rakietami „Polaris", montowanymi na okrętacli podwodnych amerykańskiej VI Floty Śródziemnomorskiej. Decyzja ta wywołała jednak zaniepokojenie władz tureckich, obawiających się zdjęcia amerykańskiego parasola nuklearnego znad ich kraju. W na stępnych latach broń jądrowa miała zresztą wrócić na terytorium Turcji w postaci rakiet nowszych generacji. 208 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) l Znacznie poważniejsze ochłodzenie wzajemnych stosunków nastą-i w roku 1964 podczas kryzysu cypryjskiego. Ta grecka wyspa na . Śródziemnym, będąca mitycznym miejscem narodzenia Afro-Y, w roku 1570 została odebrana Wenecji i przyłączona do Impe-i Osmańskiego. Turecka migracja z lądu spowodowała, że w koń-I XVIII w. Turcy stanowili już prawdopodobnie większość miesz-3w wyspy. Trend ten uległ jednak odwróceniu w wyniku brytyj-okupacji w roku 1878 oraz oficjalnego ogłoszenia Cypru kolo-I brytyjską podczas I wojny światowej, gdy z kolei Turcy masowo i wyspę. |»W wyniku rozpadu brytyjskiego imperium po II wojnie światowej, ach pięćdziesiątych toczyły się w Londynie rozmowy nad przy-aą Cypru z udziałem rządów Grecji i Turcji oraz przedstawicieli :owych społeczności. O ile greckim hasłem było przyłączenie do Grecji (gr. enosis), to Turcy domagali się podziału wyspy r. taksim). Ostatecznie osiągnięto kompromis, zatwierdzony ukła-i podpisanymi w Zurychu i Londynie w lutym 1959 r. Na ich mocy r, liczący wówczas niespełna 578 tys. mieszkańców, stał się w 1960 r. srenną republiką. W celu zapewnienia bezpieczeństwa i swobod-rozwoju cypryjskim Turkom, stanowiącym zaledwie 18 proc. lości wyspy, nadano im oficjalny status „odrębnej społeczności", „mniejszości", jak chcieli tego Grecy. Delikatną równowagę sił lic miał skomplikowany ustrój republiki. Na jej czele stać miał fdent narodowości greckiej, mając przy boku tureckiego wice-fdenta. W radzie ministrów zasiadać miało każdorazowo 7 Gre-i 3 Turków, do 50-osobowego zaś parlamentu wybierać miano ^odrębnych wyborach, przeprowadzanych osobno przez obie spo-lości, odpowiednio 35 (70 proc.) Greków i 15 (30 proc.) Turków. f przypadku jednomyślności w swym gronie Turcy dysponowali po-ito prawem weta zarówno w rządzie, jak i w parlamencie, spory zaś Turkami i Grekami rozstrzygać miały sądy o składzie mie-lym. Gwarantami porozumienia zostały Grecja, Turcja oraz Wielka Bry-która na wyspie zachowała dwie bazy wojskowe. O ile w Turcji iltat rozmów, dających 18-proc. tureckiej społeczności 30 proc. 209 Turcja miejsc w rządzie i parlamencie, przyjęto z zadowoleniem, w Aten.n Ił i wśród greckiej społeczności Cypru układ budził żywiołowe protesty W listopadzie 1963 r. cypryjski rząd arcybiskupa Makariosa zn\ >i i • ponował zniesienie tureckiego prawa weta w parlamencie, argumni tując to wynikającym z niego paraliżem w procedurze ustawodawc/r| Jednocześnie paramilitarne oddziały Greków cypryjskich wznio^K szykany wobec tureckiej mniejszości, doprowadzając do faktytvm go oblężenia kilku tureckich wsi na północy wyspy i wybuchu wali. etnicznych, w których większe straty ponosiła słabsza strona tunrk.i Już w grudniu Ankara bezskutecznie wzywała pozostałe pańslw.i -gwarantów do wspólnej interwencji, a tureckie samoloty wojskowi dokonały ostrzegawczych przelotów nad wyspą. Podczas gdy Turcja i Grecja stanęły na krawędzi wojny o piw szłość śródziemnomorskiej wyspy, kwestia cypryjska trafiła w mami 1964 r. z inicjatywy prezydenta Cypru, Makariosa, na forum Rady Bezpieczeństwa ONZ. Sytuacja, w której konflikt obejmujący dwór h członków NATO rozstrzygany miał być przez Radę Bezpieczeństw.i z udziałem delegata ZSRR, prowadziła do rosnącej irytacji Stanów Zjednoczonych i zwiększenia presji na obie strony w celu zaniechani.) sporów. 5 czerwca 1964 r. prezydent Johnson wystosował do premii -i .1 Inónii słynny list, w którym ostrzegał Turcję przed interwencją zbm| na na Cyprze grożąc, iż jeśli inwazja ta, nie akceptowana przez NAT( >. spowoduje zbrojną reakcję ZSRR, sojusznicy z Paktu Atlantyckie^ nie będą poczuwali się do obowiązku bronienia Turcji przed póhiot nym sąsiadem. Jednocześnie Waszyngton wyraził kategoryczny spr/r ciw, by w ewentualnym konflikcie z Grecją Turcja używała dostanvi • nego jej w poprzednich latach amerykańskiego sprzętu wojskowej.; i > list, którego poufna treść przeniknęła do tureckiej prasy, spowodow.il w Turcji wybuch nastrojów antyamerykańskich i głośne kwestioim wanie sensu dalszego pozostawania w NATO. Amerykańskie naciski wywołały nieprzychylne reakcje równie/ w Atenach, a latem 1964 r. Turcja i Grecja wycofały część swych jnl nostek z NATO. Ostatecznie jednak kryzys cypryjski został zaxe>-nany, choć konflikt tlił się nadal, doprowadzając do kolejnego nasilei i i. i walk etnicznych w listopadzie 1967 r., gdy władzę w Atenach przejel.i 210 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) ilistyczna junta „czarnych pułkowników". Ewidentną porażką i widzenia sojuszu atlantyckiego był wzrost roli ONZ i Zwiaz-aeckiego jako mediatorów w sporze, uznawanym przez więk-I zachodnich polityków za wewnętrzną sprawę NATO. powstała na nienagannych dotąd stosunkach turecko-ame-tekich okazać się miała trwałą. Na fali ogólnego rozgorycze-vafy teraz wszystkie dawniejsze żale nagromadzone w cią-lionych lat. Wielu Turków z rosnącą niechęcią obserwowa-Otekcjonalny stosunek „Wielkiego Brata" zza oceanu do turec-sojusznika. Istnienie specjalnych sklepów dla armii amery-aej i zwolnienie Amerykanów spod tureckiej jurysdykcji, także awach karnych, przywoływały analogię do osławionych kapi-ji, tryumfalnie zniesionych czterdzieści lat wcześniej przez Mus-Kemala. Armia USA, której miejsca stacjonowania niejedno-ie przeradzały się z czasem w renomowane centra prostytucji Icotyków (Hawana, Sajgon, Bangkok, Manila), i tak zachowy-l się w Turcji wyjątkowo „przyzwoicie", a amerykańscy oficerowie li żołnierzom do głowy, by szanowali tradycje i uczucia mu-ińskich gospodarzy. Uwzględniając jednak tureckie pojęcie ho-l, szczególnie w odniesieniu do kobiet, nawet niewinny gwizd na ' za przechodzącą Turczynką mógł łatwo przerodzić się w krwawą łątkowym przedmiotem napięć między Waszyngtonem a An-były amerykańskie naciski na wprowadzenie w Turcji zakazu maku. Uzyskiwane z maku opium palono w Turcji od nie-? mych czasów, a nazwę tej używki (afyori) nosi jedno z tureckich Jednak narkomania nigdy nie stała się w Turcji problemem cznym na miarę dziewiętnastowiecznych Chin czy dzisiejszych zeństw zachodnich. Tymczasem o ile w końcu lat sześćdziesią-i turecki udział w zarejestrowanej światowej produkcji maku (bez nieznacznie przekraczał 10 proc., właśnie z tureckiego opium 10 niemal 80 proc. heroiny trafiającej na amerykański rynek. l turecki uważał problem narkomanii na wewnętrzną sprawę USA, ając w dodatku za niewystarczające proponowane rekompensaty i anatolijskich chłopów z tytułu likwidacji upraw. Dopiero po dłu- 211 Turcja gich naciskach Ankara wprowadziła w 1971 r. zakaz uprawy maku. który miał zresztą przetrwać zaledwie trzy lata62. Znamiennym symbolem częściowej reorientacji tureckiej polityki x.i granicznej była wizyta premiera Urgiiplii w Moskwie złożona w sieni" i 11 1965 r. - pierwsza na tak wysokim szczeblu wizyta tureckiego dostoj 11 i k. i w ZSRR od wybuchu II wojny światowej. Dwa lata później udał się skazany w Turcji na drakońską karę więzienia za przemyt narkotyków. Osnuty wprawdzie na aulcn tycznej historii, film ten obciażonyjestjednak tendencyjnym ujęciem, czyniąc ze świadomego przestepi \ niemal niewinną ofiarę „wschodniego barbarzyństwa''. 212 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) i i terroru, pragnąc za wszelką cenę oczyszczenia Turcji z obcych : i wyprowadzenia jej z NATO. Do gwałtownych rozruchów i starć licją doszło już latem 1968 r. podczas wizyty w Stambule ame-skiej VI Floty Śródziemnomorskiej. Następne trzy lata przynio-le manifestacje pod hasłem „nie dla NATO" (NATO'ya hayir), towarzyszyły zamachy terrorystyczne na amerykańskie pla-i i bazy wojskowe, porwania amerykańskich żołnierzy, zabójstwa dch policjantów i liczne napady na banki, których celem było ytie funduszy na dalszą działalność terrorystyczną. Coraz częś- dochodziło też do brutalnie tłumionych przez policję strajków ilatsześćdziesia-- demonstracja lewico-studentów przy bra-Uniwersytetu Stam-dawnej bramie go Ministerstwa y, na jednym z transpa-v widoczny napis: Yan-) go home nonstracji antyrządowych kierowanych przez radykalną centralę tową DISK, za którą kryli się tureccy komuniści. Wkroczenie do akcji prawicowych bojówek Szarych Wilków do-wkrótce do sytuacji, w której na uniwersytetach i kam-ch studenckich dochodziło niemal na oczach policji do regu-nych bitew z udziałem broni palnej między lewicowymi „rewolucjo-(devrimciler) a prawicowymi „idealistami" (iilkiiculer), zwani przez przeciwników faszystami. Bezradność premiera Demirela wobec narastającego chaosu skło-wreszcie szefa tureckiego sztabu generalnego, Memduha Tag- 213 Turcja II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) do wystosowania 12 marca 1971 r. memorandum adresowa-i do prezydenta Sunaya, w którym generalicja kategorycznie do-się zaprowadzenia porządku w państwie. Odpowiedzią była :ja gabinetu Demirela i powołanie 26 marca zaakceptowa-i przez generałów „ponadpartyjnego rządu fachowców", na czele stanął były prawicowy działacz Republikańskiej Partii Ludo-| profesor Nihat Erim. Niemal równocześnie zamknięto w obliczu ch zamieszek Uniwersytet Stambulski, 27 kwietnia zaś ogłoszo-i wyjątkowy w jedenastu tureckich prowincjach, obejmujących , większe miasta i ośrodki uniwersyteckie. zatrzymani przez l w czasie rozruchów ; zważając na stan wyjątkowy, wywodzący się z odłamu Dev-członkowie Tureckiej Ludowej Armii Wyzwoleńczej (Turkiye : Kurtulu§ Ordusu) uprowadzili i zamordowali w maju tego roku elskiego konsula w Stambule, Efraima Elroma. Wybór ofiary wy-[ prawdopodobnie z faktu, że Elrom zajmował się w Izraelu zwal-iem palestyńskich terrorystów, w obozach których szkoliło się slu tureckich lewaków63. , urodzony notabene w Krakowie jako Efraim Hofstaedter, odegrał też znaczną rolę podczas i Eichmanna. 215 Turcja Odpowiedzią władz, wspomaganych przez policję i wojsko, było bezwzględne uderzenie w środowiska „młodzieży rewolucyjnej", SJH-netrowane już wcześniej przez osławioną turecką służbę bezpiec/e-ń stwa - MIT (Milli Istihbarat Tąkilati, dosł. „Narodowa Organizacji) Wywiadowcza"). Podczas przesłuchań „anarchistów", jak popularnie' określano wszelkie odłamy lewicowców, niejednokrotnie uciekano slr do tortur, z których najłagodniejszą była osławiona na Wschod/lr „falaka", polegająca na biciu pałką w pięty, gdzie znajdują się zakon czenia nerwów. Terror nie ograniczył się zresztą do lewackich bo jówkarzy, obejmując również liberalnych intelektualistów i dzienni karzy, działaczy związkowych, adwokatów czy inne osoby oskarżone o ukrywanie i pomoc zbiegom. Ofiarą represji i tortur stał się m.in wybitny pisarz turecki pochodzenia kurdyjskiego, związany z lewiro wą Turecką Partią Robotniczą, Ya§ar Kemal64. W ramach zapowiedzianej walki z organizacjami skrajnymi jn; w 1971 r. rząd Erima rozwiązał oskarżaną o komunizm Turecką Partie-Robotniczą oraz - niejako dla równowagi - Partię Ładu Narodowemu Necmettina Erbakana, oskarżaną o islamizm i kwestionowanie laic kich pryncypiów kemalizmu. Nie tknięto natomiast faszyzującej Partii Ruchu Narodowego Alparslana Tiłrke§a ani organizacji Szarych Wił ków, której działacze w swej antylewackiej i antylewicowej działał ności korzystali często z nieoficjalnej pomocy tureckiej służby bezpieczeństwa. Zjawisko lewackiego terroryzmu przełomu lat sześćdziesiątymi i i siedemdziesiątych objęło oprócz Turcji znaczne rejony Trzeciego Świata, jak również kraje bogatego Zachodu z RFN i Włochami na czele. Niedawne rewelacje dotyczące współpracy zachodnłoniemitr kich terrorystów z tajnymi służbami NRD potwierdziły z dawna gło szoną tezę, że grupy lewackie liczyć mogły na finansowe i logistyczne-wsparcie Moskwy, Pragi, Berlina Wschodniego czy nawet... War szawy. Oprócz oskarżeń o rolę agenturalną, społeczną alienację mło dzieżowych radykałów pogłębiała ich pogarda dla życia ludzkiego, < l byłych generałów, obecnie zaś tworzył się w dodatku precedens, zgod nie z którym droga na najwyższe stanowisko w republice wiodłaby przez stanowisko szefa sztabu generalnego, jak to miało już miejsce w przypadku ustępującego prezydenta Sunaya. Zamysłom generalicji stanęła jednak na przekór postawa parlamentu. W piętnastu kolejnycl i głosowaniach generał Giirler nie zdołał uzyskać wymaganej większoś ci. Doprowadziło to do kompromisu, na mocy którego 6 kwietnia 1973 r. prezydentem Turcji wybrany został emerytowany admirał Fa-hri Koruturk, wprawdzie też członek generalicji, ale zgłoszony i za akceptowany przez partie polityczne. Nowym premierem został były 66 Giirler piastujący w marcu 1971 r. stanowisko głównodowodzącego wojsk lądowych, podobnie jak ongiś gen. Gursel, w 1972 r. zastąpił Memduha Tagmaęa jako szef sztabu generalnego. 220 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) sr handlu z gabinetu Ferita Melena, ekonomista Naim Talu. zadaniem było spokojne doprowadzenie kraju do październi-wyborów parlamentarnych - pierwszych od 1969 r. i jed-śnie pierwszych od czasu wojskowego memorandum z marca | Wynik wyborów parlamentarnych przynieść miał zaskakujące zwy-TO Republikańskiej Partii Ludowej, która mimo odejścia grupy yków przeciwnych linii Ecevita zdołała uzyskać 33,5 proc. głosów mandatów, wobec 29,5 proc. i 149 mandatów Partii Sprawied-A. Aż 48 mandatów zdobyła Partia Ocalenia Narodowego Erba-, 45 mandatów zaś przypadło Partii Demokratycznej (Demokratik >0, założonej w 1970 r. przez przeciwników Demirela z szeregów ii Sprawiedliwości ł nawiązującej w nazwie do wciąż popularnej lej partii Menderesa67. ' Partia Ruchu Narodowego Turkesa zdobyła zaledwie trzy manda-l, jednak jej rzeczywiste wpływy były daleko większe dzięki działal-ci młodzieżowych bojówek i poparciu wysoko postawionych sym-tów. Po z górą studniowym przesileniu zwycięski Ecevit, nie dysponując ającą liczbą mandatów do stworzenia rządu jednopartyjnego, fdował się na dość egzotyczną koalicję z islamistami Erbakana. ; wspólnej niechęci do rządów wojskowych obu polityków łą-y\o krytyczne nastawienie do zachodniego kapitału i międzynarodo-pch koncernów oraz do amerykańskiej polityki w Europie i na Blis-i Wschodzie. Nieufność Ecevita do NATO i USA, która miała mu t czasem zjednać trwałą niechęć Zbigniewa Brzezińskiego, nie od-od nastrojów europejskich socjaldemokratów piastujących f latach siedemdziesiątych rządy w RFN i krajach skandynawskich. Sformowany w styczniu 1974 r. rząd koalicyjny, dysponujący liczbą ! głosów w 450-osobowym parlamencie, już wkrótce stanął w obli-i wewnętrznych sporów. Podczas gdy socjaldemokraci Ecevita zżyli się na religijny program sojuszników, islamiści Erbakana kwe-tłonowalł projekt amnestii dla uwięzionych marksistów. Ecevitowi * Demokratik Partisi nieznacznie różniła się nazwą od wciąż zakazanej Demokrat Partisi Menderesa. 221 Turcja udało się jednak doprowadzić do uwolnienia licznych działaczy lewi< \. czego wynikiem było m.in. wznowienie działalności przez Tureck.) Partię Robotniczą. Prestiż rządu umocnił desant na Cyprze, w wyniku którego osk;n żany dotąd o kosmopolityzm premier Ecevit stał się z dnia na d/im tureckim bohaterem narodowym. 15 lipca 1974 r. inspirowana pr/ Turcji obowiązujące od 5 lutego 1975 r. Akt ten był wystarczają o dobitny, by spowodować dalsze pogorszenie stosunkówturecko-amr rykańskich, nie dość jednak dobitny, by odzyskać zaufanie Grecji, oskarżającej USA i NATO o bierność wobec tureckiej interwencji 11.1 Cyprze. Licząc na wzrost osobistej popularności po udanej interwencji zbrojnej, Ecevit podjął próbę pozbycia się niewygodnego koalicjanl;i, partii Erbakana. 16 września 1974 r. premier podał się do dymisji licząc, iż nieunikniony kryzys gabinetowy spowoduje rozpisanie no wych wyborów, w których Republikańska Partia Ludowa zdobęd/ir liczbę mandatów wystarczającą do samodzielnego utworzenia rządu W listopadzie tekę premiera objął bezpartyjny senator Sadi Irmak. którego zadaniem było jedynie zapewnienie tymczasowego funkcjo nowania państwa wobec braku porozumienia między największymi partiami w parlamencie. Pokerowe zagranie Ecevita okazało się jednym z najpoważniej szych błędów w jego karierze politycznej. Przewidując, podobnie jak były premier, sukces Republikańskiej Partii Ludowej w ewentualnych nowych wyborach, prawicowi politycy zdobyli się na „porozumienie ponad podziałami" tworząc koalicję Frontu Nacjonalistycznego (Mil liyetęi Cephe), w skład której obok Partii Sprawiedliwości Demirela weszli „porzuceni" przez Ecevita islamiści Erbakana, nacjonaliści Tur kęs, a i po kilkunastu posłów niewielkiej Republikańskiej Partii Zau fania (Cumhuńyet Guven Partisi) oraz bezpartyjnych. Oprócz socjal demokratów Ecevita poza koalicją pozostała skłócona z Demirelem prawicowa Partia Demokratyczna. W wyniku powstania Frontu najsilniejsza i najpopularniejsza wów czas partia turecka odsunięta została od władzy, na tym jednak koń czyły się sukcesy koalicjantów. W parlamentarnym głosowaniu rząd Demirela uzyskał wotum zaufania większością zaledwie 4 głosów. 224 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) ' nowym gabinecie zasiadło 16 ministrów z Partii Sprawiedliwości, • z Partii Ocalenia Narodowego, 4 - z Republikańskiej Partii Xau i 2 - z Partii Ruchu Narodowego. Jak łatwo było przewid/iee, koalicja nie okazała się bardziej zgodną czy spójną niż jej |x> liczka. f Utworzony 31 marca 1975 r. rząd Demirela utrzymał się jednak a/ nowych wyborów parlamentarnych, przeprowadzonych w czet 11977 r. Zmęczeni kłótniami wewnątrz koalicji i ambicjami małych . wyborcy poparli dwa najsilniejsze ugrupowania, a na tureckiej ie politycznej zarysował się ponownie system dwupartyjny. Ke blikańska Partia Ludowa zdobyła aż 41,4 proc. głosów i 213 man f, Partia Sprawiedliwości zaś 36,9 procent i 189 mandatów. Tym dwie najsilniejsze partie zwiększyły swój udział w 450-osobo i parlamencie z 334 do 402 miejsc. Trzecim zwycięzcą okazała sic i Ruchu Narodowego, uzyskując pięciokrotny wzrost liczby mań ów do 16 przy 6,4 proc. głosów. Ostatnią partią liczącą się w nowym leńcie była Partia Ocalenia Narodowego, której liczba man-liw spadła jednak z 45 do 24. Biilent Ecevit, któremu po wyborach powierzono sformowanie iu, ponownie znalazł się w izolacji. Już wcześniej uzyskał on w prą i prawicowej przydomek Biilende, nawiązujący do nazwiska pre/y-ita Chile Salvadora Allende, obalonego w 1973 r. w wyniku pranego zamachu stanu generała Pinocheta. Po fiasku sformowania Idemokratycznego rządu mniejszościowego, w lipcu 1977 r. wła-przejęła kolejna koalicja Frontu Nacjonalistycznego z udziałem na, Erbakana i Tiirkeęa. Spory w jej łonie doprowadziły już po iu miesiącach do upadku rządu i wystąpienia z Partii Sprawied-i kilkunastu posłów, z pomocą których w styczniu 1978 r. powstał siei nowy gabinet Ecevita. W celu zaspokojenia ambicji posłów ileżnych w nowym rządzie zwiększono liczbę ministerstw, a złoś-\ dopytywali się, kiedy powstanie Ministerstwo Drobiu bądź Mini-stwo Meteorologii. Nowy gabinet przetrwał 21 miesięcy aż do cząstkowych wyborów i senatu w październiku 1979 r. Uwidoczniony wówczas spadek po-lości socjaldemokratów przyniósł w rezultacie dymisję Ecevita 225 Turcja i utworzenie w listopadzie mniejszościowego rządu Siileymana Dci ni rela, tym razem bez pomocy koalicjantów z partii Erbakana i Tiirkcs.1 Rząd Demirela okazać się miał ostatnim gabinetem II Republiki. Stabilizacji władzy z pewnością nie sprzyjał światowy kryzys enci getyczny, rozpoczęły czterokrotną podwyżką cen ropy w latach 197!! -1974. Kryzys przyczynił się do zaostrzenia turecko-greckiego sporu o prawo eksploatacji szelfu pod Morzem Egejskim, gdzie oba kniji spodziewały się znaleźć ropę. Tymczasem w celu ratowania gospo darki, uzależnionej od importu paliw, Turcja zmuszona była pr/c znaczyć na ich zakup wszystkie wpływy dewizowe z eksportu, l u Kampania wyborcza Kiilm ta Ecevita; przewodnie/, i' \ Republikańskiej Partii l H dowej przemawia z dmlm specjalnie skonstruowani go autobusu wyborczemu 22 października 1979 r. jednak została uderzona kolejną falą kryzysu, idącą rykoszetem <> ludzie zabiją nas, jeśli my nie zabijemy go pierwsi». [...] Mevlut wziął pistolet i poszedł za Mustafą Ya§arem. Usłyszałem 7 strzałów. Gdy Mevlut wrócił, spytałem, czemu zmarnował 7 kuł. Powiedział: «to nasi wrogowie, nie możesz mieć dla nich litości». Wtedy Talip podszedł d< > ciała Mustafy i jeszcze raz strzelił. 228 [ Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) [...] [Kiedy indziej] słyszeliśmy, że jeden z naszych przyjaciół został awiony pod murem i zastrzelony. Byliśmy wściekli, więc poszliś-r znaleźć kogoś, kogo można zabić. Włóczyłem się koło kawiarni w rejonie Kasimpasa [...]. Było około nocy. Właściciel zaczepił mnie: «smarkaczu, czego tu się pętasz?» ]. Spotkałem Erdema, któremu powiedziałem o nieuprzejmości :iciela kawiarni. Też się zezłościł. Wróciliśmy i ostrzelaliśmy to ce [...]. Następnego dnia przeczytaliśmy w gazetach, że dwóch i zostało rannych. [...] [Innym razem] zobaczyliśmy, jak ktoś przed nami ucieka. Po iś czasie zobaczyliśmy go siedzącego w [czekającym na odjazd] abusie. Powiedziałem do Yunusa: «to on, wyciągaj broń». Yunus slił do tego człowieka 5 kuł i strzelił 3 razy w powietrze, by nikt i nie gonił [...]. Nie znałem tego człowieka. Strzelaliśmy do niego, > przed nami uciekał. Później, włócząc się z przyjacielem Ekremem [...] zobaczyłem czło- eka czytającego gazetę wrogą wobec naszych ideałów. «Nie wstyd l czytać tę szmatę!» - wykrzyknęliśmy do niego. Odpowiedział, że to i nasz interes. Zirytowany wyciągnąłem pistolet i strzeliłem 9 razy ^ jego kierunku, a mój przyjaciel strzelił do niego 4 czy 5 razy. [...] Jestem biednym chłopakiem ze wsi i prowadziłem fajne życie f mieście. 3 razy w tygodniu chodziłem do kina, ale potem poznałem jKiseyina i zostałem wciągnięty w te sprawy. Teraz boję się wychodzić l ulicę [...]. Rozumiem teraz, że ludzie, którzy robili to co ja, wszyscy chodzili z biednych rodzin [...]. Ci którzy gratulowali mi i pokle-mnie po plecach po pierwszej egzekucji, nigdy potem nie iedzieli nawet «cześć» ani nie dali mi grosza. Zeznałem to wszyst-bo czuję wyrzuty sumienia. Mówię szczerze, gdy przyznaję, że i wyrzuty sumienia"69. Niespełna miesiąc później nasz „bohater" został odbity z więzienia ; z grupą innych aktywistów związanych z Partią Ruchu Narodo-Gdy znów wpadł w ręce policji, przyznał się do nowych za- "Cyt. /a Mehmed Ali Birand. The Generals' Coup in Turkey. Ań Inside Story of/2 September 1980, on 1987. s. 53-56. 229 Turcja machów bombowych i „polowań na komunistów", w wyniku który t li zginęło co najmniej 6 osób. W latach 1979-1980 ofiarami terroru coraz częściej padały znam osobistości życia politycznego, l lutego 1979 r. zginął z rąk zam.i chowca powszechnie szanowany redaktor liberalnego dziennika „MII liyet", Abdi Ipekci. Morderstwa dokonał wraz z dwoma wspólnikami sympatyk organizacji Szarych Wilków, Mehmet Ali Agca. Pochód/; |« • v z dalekiej Malatyi zamachowiec ukończył tam kolegium nauczyciel skie, po czym zapisał się na uniwersytet w Ankarze, skąd po roku przeniósł się do Stambułu. Podobnie jak autor cytowanych zeznan. Mehmed Ali .Agca (z lewi |i podczas przesłuchania w ;.\ dzie po zabójstwie Abdi<>:n Ipekpiego -11 paździm 11 li ,i 1979 r. Agca widywany był często w kawiarniach, gdzie koncentrowała sir działalność organizacji i werbowano nowych członków. Na tle szeregowych terrorystów z dzielnic gecekondu wyróżniał się on dużą inteli gencją, co przyznawali nawet przesłuchujący go policjanci. W czasie trwania procesu Agca w tajemniczy sposób zniknął z najlepiej strzeżo nego tureckiego więzienia wojskowego w Maltepe. Ucieczka ta zbiegła się z wizytą w Stambule Jana Pawła II, którego Agca już wtedy zamierzał podobno zabić. Skazany zaocznie na karę śmierci za zabójstwo Ipekciego, w na stępnych miesiącach Agca podróżował po Włoszech i Niemczech Za 230 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) inich, ale też po Syrii, Libanie i Bułgarii, nie narzekając na brak Pojawił się wreszcie 13 maja 1981 r. na Placu Świętego i, trafiając na czołówki światowych gazet jako niedoszły zabójca lieża. Mimo wieloletniego procesu kulisy tego zamachu do dziś nie ' wyjaśnione. Obok powiązań Szarych Wilków z włoskimi i nie-ckimi neofaszystami pojawił się słynny „ślad bułgarski" oraz kło-fakt, że Agcę przeszkolono w Syrii i w Libanie w lewicowym ie palestyńskim. Brak dowodów i wielokrotne zmiany zeznań : samego oskarżonego wciąż uniemożliwiają ustalenie, czy Agca l tylko indywidualnym fanatykiem, wykorzystanym przez światowe terroryzmu zmierzające do zburzenia globalnej stabilizacji, ' też precyzyjnym narzędziem jednego z europejskich bądź blisko- lodnich wywiadów. W grudniu 1979 r. „marksistowsko-leninowska" bojówka lewacka awadziła i zamordowała 4 Amerykanów w podstambulskiej miej-owości Florya. Prośba Demirela o „100 dni spokoju" nie przyniosła tiych rezultatów, a wiosną 1980 r. terror i strajki przybrały jeszcze l sile. W maju z rąk lewicowych zamachowców zginął wiceprzewod-ący Partii Ruchu Narodowego, a w lipcu były premier rządu stanu ątkowego, profesor Nihat Erim. Odpowiedzią prawicy było zabój-vo byłego przewodniczącego lewicowej centrali związkowej DISK, ipowiedzialnej za większość strajków. Również w lipcu doszło do lal humorystycznego wydarzenia - ogłoszenia przez lewicowego listrza czarnomorskiego miasteczka Fatsa „radzieckiej komuny liejskiej", której kres położyć musiała armia. Radykalne zwalczanie terroru utrudniała słaba pozycja kolejnych ądów, jak też niechęć czołowych przywódców - Ecevita i Demirela środków nadzwyczajnych i rządów wojskowych. Wprawdzie już ' grudniu 1978 r. po tragedii w Kahramanmaraę Ecevit wprowadził wyjątkowy w trzynastu prowincjach, ale jednocześnie zasłynął iść kuriozalnie brzmiącego apelu do dowódców wojskowych, by yl to „stan wojenny z ludzką twarzą"70. O ile zdaniem Ecevita najwięk- '* Już wcześniej Ecevit mówił o „kapitalizmie 7 ludzką twarzą", parafrazując hasło praskiej wiosny f 1968 r. o ..socjalizmie z ludzką twarzą". 231 Turcja szym zagrożeniem dla państwa były bojówki faszystowskie, Demiirl chciał zwalczać przede wszystkim terroryzm lewacki, zachowując dl.i zwolenników byłego koalicjanta Tiirkesa ciepłe określenie „patriu tycznej młodzieży pomagającej siłom bezpieczeństwa w charakter/r ochotników". Na przeszkodzie stworzeniu „wielkiej koalicji" dwóch największych partii, od dawna postulowanej przez zatroskanych o 1< >sv tureckiej demokracji obserwatorów, stały wzajemne animozje ohu polityków, chętnie obrzucających się błotem w prasowych wywia dach. Przez pewien czas Demirel odmawiał nawet tytułowania Ecevil;i premierem. Tymczasem do zjawiska terroru i problemów natury ekonomiczne] dołączył wzrost kurdyjskiego separatyzmu we wschodnich pro win cjach i coraz silniejsze kwestionowanie zasad kemalizmu przez parli<; Erbakana, zachęconą sukcesem rewolucji islamskiej w Iranie. Up;i dek szacha w styczniu 1979 r., wyjście Iranu z CENTO i okupacja ambasady USA w Teheranie spowodowały spadek prestiżu Stanów Zjednoczonych na Bliskim Wschodzie i ułatwiły radziecką interwen cję w Afganistanie, przeprowadzoną w grudniu tego roku. Wydar/r nią te, uważane niekiedy za koniec procesu odprężenia i początek drugiej zimnej wojny, ponownie uczyniły z Turcji najważniejszego amerykańskiego partnera strategicznego w rejonie bliskowschodnim 27 grudnia 1979 r., w przeddzień radzieckiej inwazji na Afganistan, gen. Kenan Evren, stojący od 1978 r. na czele sztabu generalnego, wystosował do prezydenta Korutiirka list, wyrażający niepokój o be/ pieczeństwo państwa. Listowi towarzyszyła deklaracja podpisana prze/ szefa sztabu oraz dowódców sił lądowych, floty, lotnictwa i żandarme rii, której autorzy żądali od polityków rozprawienia się z „tymi, którzy w miejsce hymnu narodowego śpiewają Międzynarodówkę, tymi, kto rży domagają się wprowadzenia państwa islamskiego", jak równie/ w faszystami, anarchistami i secesjonistami71.2 stycznia 1980 r. tekst wojskowej deklaracji opublikowano w prasie i odczytano w radiu i telewizji tureckiej. Tego samego dnia prezydent zaprosił liderów dwócli 71 Angielskie tłumac/enie listuEvrenai deklaracji z 27 grudnia 1979 r. zawiera książka M. A Birand;i The Generah'Coup..., s. 100-102. 232 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) iększych partii - Demirela i Ecevita - do swej willi na ankarskim irzu Cankaya, gdzie w dramatycznych słowach próbował skłonić i polityków do współpracy. Bezskuteczności tych usiłować dowiodła wkrótce żenująca pięcio-iięczna debata parlamentarna, w której obu partiom nie udało się jodnić wspólnego kandydata na stanowisko prezydenta republiki, liewaź żadna z nich nie dysponowała w Zgromadzeniu Narodo-wystarczającą do przeprowadzenia własnego kandydata liczbą od kwietnia 1980 r. Turcja pozostawała bez prezydenta po ygaśnięciu siedmioletniej kadencji Fahriego Korutiirka. Równocześ-5 coraz więcej funkcji sparaliżowanych władz państwowych przejmo-i armia. Z początkiem roku 1980 generałowie sztabów Turcji i Gre-nawiązali ponad głowami polityków wzajemne stosunki, czyniąc krok na drodze odnowienia współpracy w ramach NATO, lej między obu krajami od czasu kryzysu cypryjskiego 1974 r. r czerwcu armia musiała ratować Ecevita podczas zamieszek w Nev-po tym, gdy szef opozycji daremnie dopraszał się odsieczy ze any policji i prawicowego rządu. Miesiąc wcześniej, gdy telewizja Dkazała grupę islamistów gwiżdżących podczas nabożeństwa w me-:ie na dźwięk imienia Atatiirka, gen. Evren złożył znamienną de-cję, iż armia „wyrwie każdy język hańbiący Jego imię i złamie ią rękę pragnącą Go znieważyć"72. Wiosną 1980 r. zapadła w kręgach generalicji decyzja o podjęciu ^gotowań do bezpośredniej interwencji wojskowej. Operację ob-Idarzono kryptonimem „Flaga", jako że jej deklarowanym celem było [^jednoczenie narodu pod flagą turecką. Kilkakrotnie przekładany ter-Imin ustalono ostatecznie na 12 września, łącząc go z tradycyjnymi [rotacjami w armii tureckiej przypadającymi na obchodzony 30 sierp-[nia „Dzień Zwycięstwa". Umożliwiło to przeniesienie zaufanych oficerów na kluczowe dla powodzenia zamachu stanowiska przy unik-[nięciu podejrzeń i sensacji. Akcję skoordynowano również z zapo-' wiedzianymi na 10 września manewrami NATO, wobec których mo-; bilizacja jednostek armii tureckiej nie budziła niczyjego niepokoju. Ibidem, s. 139. 233 Turcja Ostateczny rozkaz do działania wydano 7 września, nazajutrz po m;is< > wych demonstracjach w Konyi, zorganizowanych po ogłoszeniu Jen > zolimy stolicą państwa Izrael, podczas których protestujący tumw islamiści domagali się przywrócenia szariatu. 11 września wieczorem gen. Evren zaprosił szefów policji, poiv.lv oraz radia i telewizji, których czasowo zatrzymano w gmachu sztabu generalnego. W trosce o zachowanie tajemnicy zadbano nawet o tak ic szczegóły, jak wygaszenie widocznych od ulicy świateł w budynku, w którym trwały ostatnie przygotowania do interwencji. O godzinie 1.30 w nocy zerwano połączenia telefoniczne z zagranicą, blokuj^ Patrol wojskowy na opusie' szaJym centralnym Bulw.i rze Ataturka w Ankar/r 12 września 1980 r. jednocześnie numery telefonów członków parlamentu. W tym samyi 11 czasie internowano czołowych polityków, dbając jednak, by-zgodnie z rozkazem Evrena - obyło się bez wyważania drzwi i zawałów. Poi godziny później przeznaczone do akcji czołgi i transportery opan cerzone uruchomiły silniki, a punktualnie o godzinie 3 (czyli 20 czasu waszyngtońskiego) o zamachu powiadomiono amerykańskich sojus/ ników, już wcześniej przygotowanych zresztą na tę okoliczność. Z;i równo prezydent Carter, jak i jego doradca Zbigniew Brzeziński przy jęli wiadomość „ze zrozumieniem". O 4 rano radio tureckie podało suchy komunikat, ogłaszający przejęcie władzy przez siły zbrojne, rozwiązanie rządu i parlamentu ora/ 234 II Republika. Od przewrotu do przewrotu (1961-1980) owadzenie godziny policyjnej. Od wczesnych godzin rannych ! września nadawano w radiu i telewizji hymn narodowy - kema-ski Marsz Wolności, a dopiero o godzinie 13 gen. Evren ukazał się l ekranach odbiorników odczytując przygotowaną wcześniej dekla-Jej tekst, mający na względzie krajową i zagraniczną opinię ibliczną, uzasadniał konieczność wojskowej interwencji narastającą chią i terrorem, który spowodował śmierć ponad 5 tys. obywateli, ; również odejściem od republikańskich i laickich zasad nakreślo-i przez Atatiirka. Nazwisko ojca Republiki Tureckiej, odmieniane wszystkich przypadkach, pojawiało się zresztą w przemówieniu elokrotnie. Zapowiadając rozprawienie się z terrorem, gen. Evren Jarował jednocześnie poszanowanie praw człowieka, obiecując Dcenie rządów cywilnych i działalności partii politycznych po acowaniu nowej konstytucji, która pozwoli uniknąć degeneracji vładu systemu parlamentarnego, obserwowanych w latach ubieg-ch. Osobną uwagę poświęcono w deklaracji poprawie sytuacji go-rczej i warunków socjalnych robotników oraz dbałości o system dukacji73. Przyszłość miała pokazać, czy armia turecka dysponuje olą, determinacją, a zwłaszcza kompetencjami niezbędnymi dla re-cji choćby niektórych postulatów sformułowanych w tym obszer-katalogu życzeń, nie odbiegającym zbytnio od podobnych kata-gów zgłaszanych przy podobnych okazjach w różnych częściach viata. ' Angielskie tłumaczenie obszernych fragmentów deklaracji 7 12 września 1980 r. zawiera książka . Biranda. TheGenerals'Coup..., s. 191-195. III Republika. Trudna droga ku Europie W wyniku zamachu stanu już 14 września gen. Kenan Evren ogł< > szony został oficjalnie głową państwa. Najwyższą władzę w Turcji objęła zaprzysiężona w gmachu rozwiązanego parlamentu Rada Bezpic czeństwa Narodowego (Milli Guuenlik Konseyi), złożona z szefa szt;i bu i dowódców sił lądowych, floty, lotnictwa i żandarmerii. 20 wrześ nią powołano rząd emerytowanego admirała Biilenta Ulusu, w skład którego weszli bezpartyjni fachowcy i wielu emerytowanych woj skowych. Zamach stanu, którego autorzy chlubili się, iż nie spowodował ani jednej ofiary śmiertelnej, został przyjęty z ulgą przez zmęczoną terro rem i parlamentarnym klinczem większość społeczeństwa. W ciągu następnych czterech lat władze wojskowe aresztowały pod zarzutem dokonania przestępstw politycznych niemal 180 tys. osób, z których ponad 40 tys. skazano, wykonując jednak tylko 27 wyroków śmierci. Jednocześnie skonfiskowano ponad 500 tys. sztuk broni, w tym 7 tys. karabinów maszynowych. Z wyjątkiem terenów wschodniej Anatolii, objętej nasilającym się ruchem kurdyjskim, obietnica przywrócenia spokoju i zwalczenia terroru została dotrzymana. Pod sąd trafili przywódcy islamistów i skrajnych nacjonalistów -Erbakan i Tiirkes., skazani na kary więzienia odpowiednio 2,5 roku i 11 lat, z których odsiedzieli jednak znacznie mniej. Demirel i Ecevit zostali uwolnieni po miesięcznych przymusowych „wczasach" w ośrodku wojskowym. Generał Evren był jednak zdecydowany na odsunięcie od polityki skompromitowanych według niego działaczy. W kwietniu 1981 r. byłym przywódcom partii zakazano publicznych wystąpień, jak również publikowania i głoszenia poglądów politycznych. Wreszcie 16 października 1981 r. Rada Bezpieczeństwa Narodowego ogłosiła 236 III Republika. Trudna droga ku Europie iązanie wszystkich partii i organizacji o charakterze politycznym i. radykalnej centrali związkowej DISK), połączone z konfiskatą mienia na rzecz skarbu państwa. Tydzień później zebrała się ssobowa Rada Konsultacyjna, której zadaniem było opracowanie ej konstytucji. Jeszcze przed przyjęciem konstytucji, w paździer-11982 r. byłym posłom i senatorom zakazano działalności politycz- | na 5 lat, a byłym członkom władz partyjnych aż na 10 lat. 7 listopada 1982 r. przy ponad 90-proc. frekwencji 91,4 proc. tu-ich wyborców opowiedziało się w referendum za przyjęciem no- | konstytucji i jednoczesnym wyborem Kenana Evrena pierwszym [ Kenan Evren pod-I głosowania w referen-1 konstytucyjnym - 7 lis-L 1982 r. yrdentem DI Republiki. Na imponującą frekwencję i jednomyślność sujących niewątpliwie wpływ miały nakładane w wypadku absencji akie kary pieniężne połączone z pięcioletnim zakazem uczest-iczenia w następnych wyborach, jak również brak alternatywnych idydatur do fotela prezydenckiego. Nie można jednak negować losobistej popularności, jaką cieszył się gen. Evren w szerokich kre-f gach tureckiego społeczeństwa. Nowa konstytucja likwidowała senat i redukowała liczbę posłów f z 450 do 400, przedłużając jednocześnie kadencję poselską do 5 lat. ' Wprowadzała też możliwość wyboru prezydenta spoza członków parlamentu, co miało w przyszłości zapobiec powtórzeniu się sytuacji, gdy 237 Turcja nie znaleziono kandydatury możliwej do zaakceptowania przez wirl\ szość posłów. Zwiększeniu uległy kompetencje prezydenta oraz ml.i Rady Bezpieczeństwa Narodowego. Wiele wolności obywatelskich gwarantowanych w konstytucji mogło ulec zawieszeniu ze względów bezpieczeństwa narodowego bądź zagrożenia dla porządku public / nego i ustroju republiki. Rola młodzieży w działających wcześniej bojówkach terrorystyr/ nych wpłynęła na podniesienie minimalnego wieku członków partii politycznych do 21 lat, połączone z zakazem tworzenia młodzieżowy (11 przybudówek partyjnych. Ograniczeniu politycznej roli związków zaw< > Grupa 37 bojówkarzy lcw.ii kich, wraz ze znalezionymi przy nich powielaczami, liii raturą i bronią, ujętych pr/i / sity bezpieczeństwa podc/.r próby ucieczki do Gn-c |i przez graniczną rzekę M, 111 cę; oskarżono ich o zalxi| stwo policjanta i trzech osi >l i cywilnych oraz wiele zań u chów-1 lutego 1985 r. dowych służyć miał natomiast zakaz strajków o charakterze polityc/ nym bądź solidarnościowym. Dalsze ograniczenia swobody działalności politycznej przyniosła w kwietniu 1983 r. ustawa o partiach, precyzująca zasady ich rejes tracji i kontroli przez władze państwowe. Oprócz zakazu głoszenia poglądów o charakterze rasistowskim, wyznaniowym bądź klasowym, ustawa zabraniała dyskusji nad prawomocnością wojskowej interwen cji sprzed trzech lat. Zakazano też głoszenia, jakoby w Turcji istniały mniejszości narodowe, co uniemożliwić miało tworzenie partii kurdyj skich. Ostatnią wreszcie szykaną był wprowadzony w czerwcu 1983 r. wymóg akceptacji przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego 30 zgłoszonych członków-założycieli danej partii, jako warunek jej dopuszczenia do przewidzianych na listopad wyborów parlamentarnych. Przy 238 III Republika. Trudna droga ku Europie w nowej ordynacji progi wyborcze faworyzowały jednocześnie tte partie, odchodząc od czystej zasady proporcjonalnej obowiązu-j w E Republice. Z kilkunastu nowo powstałych partii politycznych do wyborów iszczono zaledwie trzy, eliminując m.in. dwie partie założone ko-i przez zwolenników byłej Partii Sprawiedliwości. Gdy odsunięty działalności politycznej Suleyman Demirel skłonił sprzyjającego emerytowanego generała do stanięcia na czele nowo założonej ii Wielkiej Turcji (Biiyuk Turkiye Partisi), partia ta została rozwią-i przez władze wojskowe po zaledwie dziesięciu dniach. Niestru- Bosfor" -poli-i obława w lokalach nych, zorganizo-w celu wykrycia ów grup terrorys-ch - 28 sierpnia my Demirel spróbował jeszcze raz, zakładając tym razem Partię isznej Drogi (Dogru Yol Partisi). Były premier oczywiście nie figuro-na liście jej członków, ale wyborcy i tak orientowali się w jej tycznym profilu. Tym razem partii nie rozwiązano, uniemożliwiając tjej jednak udział w wyborach z powodu zawetowania przez Radę Bezpieczeństwa Narodowego większości zgłoszonych członków-założy-; cieli. Podobny los spotkał lewicową kontynuatorkę Republikańskiej i Partii Ludowej, Partię Socjaldemokratyczną (Sosyal Demokrasi Par-\ tisi) założoną przez Erdala Inónii, syna zmarłego w 1973 r. Ismeta. Nawiasem mówiąc, polskiego czytelnika bawić mogą pretensjonalne niekiedy nazwy dzisiejszych tureckich partii politycznych. War- 239 Turcja to jednak pamiętać, że prostsze i ładniejsze nazwy zostały często „sp;i lone" przez wcześniej działające partie, po delegalizacji których na/w tych nie można już było użyć. Dzisiejszą Partię Słusznej Drogi możn;i w ten sposób wywodzić kolejno od Partii Wielkiej Turcji, Partii Spr;i wiedliwości, Partii Demokratycznej, a nawet Wolnej Partii Republi kańskiej, w której w 1930 r. zaczynał karierę Adnan Menderes. Przeprowadzone 6 listopada 1983 r. wybory trudno było z wymic nionych wyżej względów uznać za w pełni demokratyczne. Po elimi nacji partii zwolenników Demirela i Ecevita władze wojskowe liczyły na łatwe zwycięstwo faworyzowanej przez nie prawicowej Partii Naro dowej Demokracji (Milliyetgi Demokrasi Partist), na czele której stanął emerytowany generał Turgut Sunalp. Tu jednak spotkał je zawód Czarnym koniem wyborów okazała się Partia Ojczyźniana (Anavatan Partist), założona przez wspomnianego już Turguta Ózala. Ten ekonomista i polityk pochodzący - podobnie jak Mehmet Ali Agęa - z prowincjonalnej Malatyi, okazać się miał jedną z kluczowycl i postaci najnowszych dziejów Turcji, a jego rola porównywana bywa niekiedy z rolą samego Kemala. Już w końcu lat sześćdziesiątych Ozal stał na czele Komisji Planowania przy rządzie Demirela. Po kilkuletniej praktyce w Banku Światowym i w sektorze prywatnym w styczniu 1980 r. przygotował on dla kolejnego rządu Demirela projekt pakietu reform, z entuzjazmem przyjęty przez zachodnich ekspertów. Mo-netarystyczne założenia projektu i sugerowana dyscyplina budżetowa okazały się jednak nie do zrealizowania w ówczesnej sytuacji spo-łeczno-politycznej. Po wojskowym zamachu stanu Ozal otrzymał ofertę udziału w „rządzie fachowców" Biilenta Ulusu wraz z teką wicepremiera, wyposażonego w nadzwyczajne pełnomocnictwa w zakresie gospodarki. Funkcję tę przyjął, z cichą zresztą zgodą Demirela, dokonując w następnych latach tureckiego „cudu gospodarczego", stawianego za wzór innym krajom przez ekspertów Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Reformy Ozala, nasuwające analogię z polską transformacją gospodarczą lat dziewięćdziesiątych, dokonywane były w o tyle łatwiejszych warunkach, że na straży ich realizacji stało wojsko, gotowe stłumić objawy niezadowolenia społecznego wywołane ubocznymi skutkami reform, takimi jak spadek realnych dochodów 240 III Republika. Trudna droga ku Europie lości czy wzrost bezrobocia. Polityka „trudnego pieniądza", nio-i wysokie oprocentowanie kredytów i zamrożenie płac, miała na stłumienie inflacji i ograniczenie konsumpcji. Połączona z dra-dewaluacją tureckiego lira przyczyniła się też do obniżenia wtu i stworzenia bodźców eksportowych. Nie obyło się bez afer korupcyjnych i skandali typowych dla po-ijących gospodarek rynkowych. W 1982 r. oszczędności wielu dch ciułaczy rozpłynęły się w rękach „cudotwórców", obiecują-i wysokie odsetki w warunkach zliberalizowanej gospodarki ryn-ej. Skandal wywołał ustąpienie wicepremiera i jego wyjazd do . na zalecaną od dawna przez lekarzy kurację odchudzającą. Po de wiosną 1983 r. Ozal założył za zgodą prezydenta Evrena ię Ojczyźnianą, startując na jej czele w listopadowych wyborach rlamentarnych. Program partii obejmował walkę z inflacją, odejście etatyzmu połączone z prywatyzacją i decentralizacją gospodarki, ację handlu oraz wprowadzenie niskich i sprawiedliwych po-ków. Tolerowany przez wojskowych, Ozal nie był z pewnością ich arytem, jednak jego pozycję wzmacniało poparcie finansowych alitycznych kręgów na Zachodzie. Wybory 6 listopada 1983 r. „w cuglach" wygrała Partia Ojczyźnia-Ózala, uzyskując ponad 45 proc. głosów, co przy nowej ordyna-zagwarantowało jej większość 211 głosów w 40Qosobowym par-aencie. Niezły wynik uzyskała też neokemalistowska lewicowa ia Ludowa (Halkęi' Parłt), zaakceptowana przez wojskowych r odróżnieniu od Partii Socjaldemokratycznej Erdala monił. Zdobyła ponad 30 proc. głosów i 117 miejsc w parlamencie. Całkowitą poniosła natomiast popierana przez prezydenta Evrena Partia łarodowej Demokracji, uzyskując zaledwie 23 proc. głosów i 71 man-ów. 24 grudnia 1983 r. Turgut Ozal zaprzysiężony został jako premier tierwszego od trzech lat gabinetu, posiadającego legitymację parla-tientarną. Nadchodząca dekada rządów Ozala, wpierw jako premiera, stępnie jako prezydenta, przynieść miała rewolucję w wielu dzie-fdzinach tureckiego życia politycznego. Utrzymując znakomite kon-Itakty z kręgami wielkiego biznesu, pochodzący z prowincji Ozal umiał 241 Turcja też znaleźć wspólny język z tysiącami szarych ludzi, zachęcając icl i < li > podejmowania inicjatyw gospodarczych i wzięcia swych losów wi własne ręce. Nawet jawny nepotyzm premiera, w cieniu którego kilku członków rodziny uzyskało rządowe posady, w oczach wielu przedrl nych wyborców czynił go bardziej ludzkim. Partia Ojczyźniana, któiv| emblemat stanowiła pracowita pszczoła na tle wyobrażającego m;i|K Turcji plastra miodu, wprowadziła tysiące lokalnych self-made mam > w na szczeble administracji państwowej. Nigdy dotąd, z wyjątkiem m<>/< pierwszych lat rządów Menderesa, demokracja turecka nie sięgnt.ii swymi korzeniami tak głęboko. Prezydent Turgut Ozal |» K l czas spotkania z kobiri;mii zatrudnionymi przy /Mu rach buraków cukrowyi 11 4 listopada 1990 r. Ozal nie ukrywał też swego przywiązania do religii, co czyniło jj" jeszcze bliższym przeciętnemu Turkowi. Tajemnicę poliszynela stan<» wił fakt przynależności premiera do bractwa nakszbendich, a pr/y wiązanie do islamu zaakcentował on pielgrzymką do Mekki, odbył; i wraz z żoną w 1988 r. Już od 1983 r. nauka religii stała się w szkołarli obowiązkowa. Z pomocą państwa otwierano również nowe szkoły dlaimamów i chatibów oraz budowano setki nowych meczetów Prawdopodobnie żadnemu innemu politykowi armia turecka nie wy baczyłaby takiego odejścia od świeckich zasad kemalizmu, jednak pupil Banku Światowego i sojuszników z NATO cieszył się w oczacli generałów szczególnymi względami. Rzecz jasna nie obyło się bc/ tarć, których wymownym przykładem były losy rządowego dekretu 242 III Republika. Trudna droga ku Europie cego zakaz noszenia chust muzułmańskich przez urzędniczki lidentki. Zaskarżony przez prezydenta Evrena dekret uznany został ; Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z zasadą laickości pań-Ostatecznie w 1989 r. przyjęto kompromisową zasadę, że o do-lości noszenia chust przez studentki decydować ma rektor elni. t1 Już przeprowadzone w marcu 1984 r. wybory lokalne uwidoczniły ' koncepcji gruntownej przebudowy tureckiego systemu parla-lego i odsunięcia od władzy dotychczasowych elit politycz-i. Jedyną nową partią, która istotnie przetrwała próbę czasu, oka-i się Partia Ojczyźniana, uzyskując 41,5 procent głosów. Natomiast pozostałe partie, faworyzowane przez wojskowych w ubiegło-iych wyborach parlamentarnych - Partia Ludowa i Partia Naro-;j Demokracji poniosły całkowitą klęskę, uzyskując odpowiednio 17 proc. Ich miejsce w roli lewicowej i prawicowej opozycji zajęły lięte w poprzednich wyborach Partia Socjaldemokratyczna Erdala iii (23,5 proc.) oraz Partia Słusznej Drogi (13,5 proc.), kierowana l kulis przez Suleymana Demirela. Pośrednim rezultatem wyborów tiych było w 1985 r. połączenie Partii Ludowej z Partią Socjalde-atyczną pod nazwą Socjaldemokratycznej Partii Ludowej (Sosyal okrat Halkfi' Parti) oraz późniejsze o kilka miesięcy rozwiązanie Narodowej Demokracji. Doprowadziło to do kuriozalnej sy-ji, w której parlamentarną opozycję tworzyli posłowie wybrani : nie istniejących już partii, przywódcy rzeczywistej opozycji nie iii zaś w parlamencie. Oprócz Demirela, nieoficjalną działalność polityczną wznowili też , Erbakan i Tiirkeę. Ten pierwszy, krytycznie nastawiony wobec owanej przez Erdala Inónii socjaldemokracji, stworzył bardziej pkalną Partię Demokratycznej Lewicy (Demokratik Soi Partisi), na ele której oficjalnie stanęła jego żona, Rah§an EceviL Kontynuatorką Ocalenia Narodowego stała się założona przez współpracow-ów Erbakana islamska Partia Dobrobytu (Refah Partisi), która wyborach lokalnych 1984 r. zdobyła już 4,5 proc. głosów. Zwo-licy uwięzionego wciąż Tiirke§a powołali wreszcie do życia Naro-Dwą Partię Pracy (Miltt (^alisma Partisi). 243 Turcja W 1987 r. premier Ozal ogłosił referendum w sprawie wcześnie) szego zniesienia zakazu działalności politycznej byłych działaczy, nic-kryjąc jednak przy tym swej niechęci wobec dawnych liderów ł ostr/c • gając przed powrotem terroru i chaosu. 6 września wyborcy zadecyt li > wali o przywróceniu dawnym przywódcom partyjnym pełnych praw politycznych, przy czym głosy „tak" przewyższyły głosy „nie" o mnie) niż 0,5 proc. (50,16 wobec 49,84). Rezultat referendum skłonił Ó/al.i do rozpisania przyspieszonych wyborów parlamentarnych. Złośliwi dowodzili, że pośpiech premiera wynikał nie tyle z poszanowania /a sad demokracji, co z chęci zdążenia z wyborami przed wygaśnięciem pięcioletniej ustawy, pozbawiającej praw wyborczych potencjalny di zwolenników opozycji, którzy zbojkotowali referendum konstytucyj i n • z 1982 r. 29 listopada 1987 r. odbyły się wybory do parlamentu, powięks/<» nego ponownie z 400 do 450 posłów. Zwyciężyła w nich Partia Ojczy/ nłana Ozala (36,3 proc.) przed Socjaldemokratyczną Partią Ludów.) Erdala Inónii (24,7 proc.) i Partią Słusznej Drogi Demirela (19,1 proc.) Nie przeszły natomiast 10-procentowego progu wyborczego Partia Demokratycznej Lewicy Ecevita (8,5 proc.), Partia Dobrobytu Erba kana (7,3 proc.) i Narodowa Partia Pracy Turkesa (2,9 proc.). Only nacja wyborcza nieproporcjonalnie faworyzowała zwycięską Partii, Ojczyźnianą, która przejęła większość głosów partii pozostających poza progiem wyborczym. W rezultacie ordynacji jej 36,3 proc. |x> parcia przyniosło 292 miejsca w parlamencie (64,9 proc.), wobec za ledwie 99 miejsc Socjaldemokratycznej Partii Ludowej i 59 miejsi Partii Słusznej Drogi. Zirytowany Demirel nazwał nawet nowy gabinc •! Ozala „rządem ordynacji wyborczej". Od końca lat osiemdziesiątych coraz silniej dawało się odcziu zmęczenie części wyborców długotrwałym pozostawaniem przy wła dzy Partii Ojczyźnianej. Partia ta, pozbawiona poza osobą premiera charyzmatycznych przywódców, nazywana była z rosnącą ironią Jan klubem Turguta Ozala". Zmniejszyła się tolerancja wobec oskarżeń o korupcję i nepotyzm, zwłaszcza gdy obiektem plotek stawały siv kobiety z „dynastii Ozalów". Opinię publiczną irytowało powierzanie eksponowanych stanowisk partyjnych i państwowych żonie pręży 244 l Republika. Trudna droga ku Europie ita. Nieprzychylne komentarze wzbudził też uroczysty pogrzeb a. Ózala w sułtańskim grobowcu, położonym przy stambulskim de Sulejmana Wspaniałego. Choć rządowe projekty elektryfikacji, rozbudowy sieci telefonicz-i dróg podniosły ogólny standard życia tureckiej prowincji, nie 5b było ukryć ogromnych różnic w poziomie dochodów poszcze-riych regionów i grup ludności. Podczas gdy przeżywający boom emysł turystyczny uczynił z egejskich i śródziemnomorskich wy-• Turcji popularny rejon urlopowy Niemców i Skandynawów, 3rt podstambulskich fabryk tekstylnych podbił wygłodzone so-ilistyczną sztampą rynki Europy Wschodniej, rozległe obszary cennej i wschodniej Anatolii wciąż pozostawały na uboczu zmian. Kilka tureckich rodzin, na czele z beneficjentami holdingów Koc ici", znalazło się na listach najbogatszych ludzi świata, puste zaś niedawna półki sklepowe zapełniły się luksusowymi artykułami eznaczonymi na potrzeby rozkwitającej klasy średniej. Z drugiej ony nie malała liczba bezrobotnych, a życie mieszkańców wsi i pod-ejskich dńe]nicgecekondu nie uległo znacznej poprawie. W dodatku l schyłku lat osiemdziesiątych ponownie rosła inflacja, nigdy zresztą icowicie nie zduszona, wywołując spadek realnych dochodów wśród np ludności zależnych od pensji - zwłaszcza robotników i sfery etowej. Roczny wzrost dochodu narodowego, sięgający już 7 proc. r połowie lat osiemdziesiątych, ponownie spadł poniżej 2 proc. Rzucająca się w oczy konsumpcja dóbr luksusowych i ostentacyjny st bogactwa bardziej przedsiębiorczych sąsiadów rodziły frus-i zawiść wśród znacznej części ludności. Niezachwiana wiara iu w gospodarkę wolnorynkową i towarzyszące jej przeświadcze-że reformy gospodarcze powinny poprzedzać dalszą polityczną eralizację, napotkała w tej sytuacji na zmasowaną krytykę opozycji, ującej każde niepowodzenie rządu. Do wyborów 1987 r. socjal-aokratyczna partia Erdala Inónii startowała pod symbolem wy-liętej cytryny, mającej uosabiać żałosny los większości społeczeń-L płacącej za narzucony przez rząd program gospodarczy. Poważnym sygnałem ostrzegawczym był wynik wyborów lokal-ych z marca 1989 r., w których kandydaci Partii Ojczyźnianej zdobyli 245 Turcja niespełna 22 proc. głosów - mniej niż socjaldemokraci i kandydae l z partii Demirela. Nie zważając na porażkę, Ózal zgłosił swą kamly daturę na urząd prezydenta po wygaśnięciu siedmioletniej kadenc|l Kenana Evrena. Przewaga liczebna posłów Partii Ojczyźnianej w p;u lamencie zapewniła mu łatwy wybór mimo bojkotu głosowania pr/ resortu. Rok później konflikt został załagodzony wobec narastania w łonie Partii Ojczyźnianej sporu pomiędzy skrzydłem nacjonalistyr/ nym a liberalnym, w którym prezydent poparł to ostatnie reprezento wane właśnie przez Ydmaza. 15 czerwca 1991 r. Mesut Yilmaz wy brany został nowym przewodniczącym partii zamiast Akbuluta, c-o oznaczało również objęcie przez niego trzy dni później urzędu premiera. Natychmiast po objęciu stanowiska nowy premier ogłosił pr/y spieszone wybory parlamentarne, chcąc przeciąć oskarżenia opozycji, jakoby władza Partii Ojczyźnianej od dawna nie posiadała legityma cji wyborczej. Wybory przeprowadzone 20 października 1991 r. pr/y niosły tryumfalny powrót do władzy Suleymana Demirela, odsuniętego przez wojskowych jedenaście lat wcześniej. Jego Partia Słus/ nej Drogi zdobyła 27 proc. głosów i 178 miejsc w parlamencie. Na drugim miejscu znalazła się Partia Ojczyźniana, uzyskując 24 proc. głosów i 115 mandatów, na trzecim zaś Socjaldemokratyczna Partia Ludowa z 88 mandatami przy 20,8 proc. głosów. Tym razem wes/.li też do parlamentu outsiderzy z poprzednich wyborów. Partia Deme> kratycznej Lewicy Ecevita samodzielnie przekroczyła próg wybór czy (10,8 proc. i 7 mandatów), a partie Erbakana i Turkeęa utworzy 246 III Republika. Trudna droga ku Europie f przed wyborami koalicję, zdobywając wspólnie 16,9 proc. głosów ! mandaty. W następstwie wyborów utworzony został koalicyjny rząd Partii lej Drogi i Socjaldemokratycznej Partii Ludowej, dysponujący 266 (59,1 proc.) miejsc w parlamencie. Na czele rządu sta-! Suleyman Demirel, a tekę wicepremiera objął Erdal Inonii. Gdy ' kwietnia 1993 r. niespodziewanie zmarł prezydent Ózal, jego nie-stionowanym następcą okazał się premier Demirel, wybrany l maja na siedmioletnią kadencję prezydencką, która upłynąć miała f roku 2000. Zamiast Demirela przewodniczącą Partii Słusznej Drogi i Tansu Ciller, stając jednocześnie na czele koalicyjnego rządu pierwsza w historii Turcji kobieta premier. Rząd Ciller uzyskał i zaufania 5 lipca 1993 r. Nagła śmierć 66-letniego Turguta Ozala pozbawiła Turcję wybit-3, choć z pewnością kontrowersyjnego polityka. Nawet postronni ratorzy musieli przyznać, że w ciągu trzynastu lat, gdy Ozal Dwał turecką gospodarką, kraj przebył bardzo długą drogę, ' wielu rejonach feudalne przeżytki ustąpiły miejsca cywilizacji komitetów i telewizji satelitarnej74. Tureccy stypendyści coraz liczniej awiali się na renomowanych uczelniach Zachodu, a w samej Turcji lość zachodnich fundacji i organizacji społecznych nieśmiało drogę koncepcji praw człowieka i pojmowania biurokracji to służby społecznej. Choć przedstawiciel aparatu państwowego iował w wielu aspektach dawny status półboga, proces przejmo-lia władzy przez społeczeństwo, coraz bardziej świadome swych aw, dokonał znacznych postępów. Wielu chłopów, których dzieci tóczyły miejskie szkoły i uczelnie, z mniejszą trwogą zwracało się itąd do lokalnych czy centralnych władz75. Rodzące się społeczeń- * Fascynację tureckim skokiem gospodarczym wyrażał m.in. Stefan Bratkowski w serii artykułów )likowanych na łamach „Gazety Wyborczej"; zob. m.in. jego artykuł Odkrycie Turcji z 26 V 1990 r. H W jednym z tureckich urzędów zaobserwowałem niedawno znamienną scenę. Gdy zirytowany oficer 1 ryknął na kłębiących się i przerażonych petentów, by nie zasłaniali przejścia dyrektorowi, lżący ze wsi staruszek uszczypnął oficera w policzek, zwracając się do niego „synu" i tłumacząc. ! nie ma przecież miejsca. Ku memu zdumieniu miejsce marsowego oblicza zastąpił na twarzy kcjonariusza przyjazny uśmiech. 247 Turcja stwo obywatelskie dysponowało też własnymi fundacjami i wydawnictwami, prezentującymi niezależnie od polityki państwa szeroki wa chlarz poglądów od marksizmu po ortodoksyjny islam. Po raz pierwszy od czasu reform lat trzydziestych władze Repu l >1 i l< l Tureckiej przyznały, że kultura i cywilizacja turecka przez kilkasd lal czerpały z islamskiej tradycji, której nie należy się wstydzić ani wy pierać. Za rządów Ózala doszło też do rehabilitacji premiera Memlr resa, który w wielu rejonach Turcji zachował status ludowego l><> hatera. Wiosną 1993 r. usunięto z kodeksu karnego artykuł 163, i.\ kazujący używania religii do celów politycznych, jak również słynm-antymarksistowskie artykuły 141 i 142. Te ostatnie uznano za nic|x> trzebne wobec upadku komunizmu w ZSRR i Europie Wschodnią, a ich zniesienie umożliwiło wznowienie działalności przez radykał n,| centralę związkową DISK, rozwiązaną w 1981 r. Wszystkie te posunięcia prawdopodobnie nie uszłyby na sucho xu\ nemu innemu politykowi, którego wojskowi strażnicy kemalizmu łatwi > mogli oskarżyć o zbytnią pobłażliwość dla przeciwników polityczny 111 i sprzeniewierzenie się testamentowi Atatiirka. Swe przetrwanie r.\ wdzięczą! Ózal umiejętnościom dyplomatycznym, osobistej populai ności, ale też i zdecydowanemu poparciu ze strony amerykańsku li sojuszników, z których zdaniem turecka generalicja musiała się liczyć Rola Turcji jako prawego skrzydła NATO i strategicznego sojus/ nika USA na Bliskim Wschodzie wzrosła po islamskiej rewolucji w 11 a nie i radzieckiej agresji na Afganistan, by zmaleć nieco w epoce fa dziecko-amerykańskiego odprężenia doby Gorbaczowa. Wkrótce oka zało się jednak, że czasowe wygaśnięcie globalnego konfliktu su permocarstw wytworzyło polityczną próżnię, w której Turcja odegrać mogła kluczową rolę jako najważniejszy obok Izraela amerykański sojusznik na Bliskim Wschodzie. Atutem Turcji w porównaniu z Izni elem był fakt, iż z pozostałymi krajami regionu bliskowschodniej^ > łączyła ją wspólna religia. Także wschodnioeuropejska Jesień hi dów" roku 1989 i rozpad Związku Radzieckiego pozwoliły Turcji sie^' nać po rolę lokalnego mocarstwa, z którego zdaniem liczyły się pań stwa bałkańskie, Ukraina i byłe radzieckie republiki na Zakaukaziii i w Azji Środkowej. 248 III Republika. Trudna droga ku Europie Gdy 2 sierpnia 1990 r. wojska irackie wkroczyły do Kuwejtu, o po-sniu amerykańskich projektów interwencji wojskowej w dużym iu zadecydować miała postawa lokalnych przywódców blisko-tiodnich. Zdanie tureckich elit nie było w tej kwestii bynajmniej olite. Bezpośrednio po irackiej agresji na Kuwejt Alparslan Tiirkes, owal do prezydenta Ózala poufny list, proponując zajęcie północ-ckiego okręgu Mosulu i wyrównanie „historycznej krzywdy", i spotkała Turcję przed niemal siedemdziesięciu laty podczas kon-icji lozańskiej. Tiirke§ proponował załagodzić sprzeciw mocarstw ez ofertę podziału zysków ze sprzedaży irackiej ropy między ntTurgut Ozal pod-) modlitwy w bakijskim Tazepir (zbudo-L notabene przed stu r przez polskiego archi-Eugeniusza Skibiń-o) - 16 marca 1991 r. r okazji wizyty w Azer-lie turecki gość prze-ył znaczne fundusze l restaurację i wyposaże-5 islamskich miejsc kultu Wielką Brytanię, Francję, Rosję i Turcję. Tymczasem socjal-lokratyczni przywódcy opozycji - Ecevit i Inónii, oraz islarnista udali się do Bagdadu, by pokrzepić irackiego dyktatora owami otuchy wobec zachodnich gróźb, traktowanych jako kolejny ejaw amerykańskiego imperializmu. Ostatecznie o kursie tureckiej polityki zagranicznej podczas wojny ' Zatoce zadecydował sam prezydent Ózal, który 17 stycznia 1991 r. lał nadzwyczajne uprawnienia na czas kryzysu. Dla celów inter-enq'i sprzymierzonych, przeprowadzonej w lutym 1991 r., Turcja {udostępniła lotnisko wojskowe w Incirliku koło Adany, z którego od-się dawniej loty szpiegowskich samolotów U-2. Jednocześnie ['na granicy z Irakiem skoncentrowano znaczne ilości wojsk tureckich. 249 Turcja Zgodnie z zamysłem Ozala, podobnie jak ongiś udział w wojnie koreańskiej, tak i teraz udział w wojnie w Zatoce umocnić miał rolr Turcji jako sojusznika Zachodu i przybliżyć jej wejście do Europejskic| Wspólnoty Gospodarczej, do której kandydaturę oficjalnie zgłoszono w roku 1987. O ile jednak Stany Zjednoczone zachowały wysokie zdanie o tureckim sojuszniku, rezygnując nawet pod jego naciskiem z zamiaru stworzenia państwa kurdyjskiego w północnym Iraku, tu recka postawa nie wpłynęła na zmianę stanowiska krajów EWG uw;i żających, iż Turcja z różnych względów nie dojrzała jeszcze do człon kostwa. Pigułka była tym bardziej gorzka, że już od 1981 r. we Współ nocie znajdowała się tradycyjna turecka rywalka - Grecja. Właśnie kwestia kurdyjska stanowiła obok nieprzyjecia do EW( i i Unii Europejskiej najpoważniejszy problem, którego nie udało się rozwiązać ani Ozalowi, ani jego następcom. W liczącej na początku lal osiemdziesiątych niemal 50 mln mieszkańców Turcji Kurdowie stano wili około 20 proc., czyli około 10 mln. Wszelkie szacunki utrudniał fakt, że oficjalne statystyki nie uwzględniały istnienia w Turcji mniej szóści narodowych, a w dodatku znaczna część Kurdów, zwłaszcza w miastach, używała na co dzień języka tureckiego. Poza etniczn;) kolebką, jaką stanowiły ziemie Wyżyny Armeńskiej i południowo -wschodniej Anatolii, znaczna liczba Kurdów zamieszkiwała obszary środkowej i zachodniej Turcji w wyniku zapoczątkowanych już w latach trzydziestych przymusowych wysiedleń oraz migracji o podłożu ekonomicznym. Poważnymi centrami ludności kurdyjskiej stały siv Adana i Stambuł, gdzie liczba Kurdów sięgała kilkuset tysięcy. Kur dyjska krew płynęła w żyłach wielu tureckich polityków i przywód ców, od ojca tureckiego nacjonalizmu Ziyi Gókalpa po samego prezydenta Ozala. Do końca istnienia Imperium Osmańskiego kurdyjscy wodzowie plemienni we wschodniej Anatolii zachowywali status półautonomic/-nych książąt pod warunkiem wierności wobec dynastii osmańskiej, strzeżenia granic z Persją i dostarczania bitnych wojowników podczas kampanii wojennych. Oprócz wodzów tradycyjnym szacunkiem kurdyjskiej ludności cieszyli się szejchowie - łączący funkcje rozjemcze z religijnymi, oraz agowie, jak tytułowano feudalnych naczelników 250 III Republika. Trudna droga ku Europie dch. Społeczeństwo wschodniej Anatolii podlegało swoistej hie-ii, na której szczycie znajdowali się uzbrojeni pasterze-wojownicy, t dole zaś osiadli rolnicy i ludność miejska. O ile w pierwszej grupie iowali muzułmańscy Kurdowie i mniej liczni Turkmeni, w skład jiej obok „zdeklasowanych" Kurdów i Turków wchodzili też lie i drobniejsze grupy chrześcijan wyznania jakobickiego i nesto-iskiego. U korzeni ormiańskiej tragedii z przełomu stuleci obok lików religijno-etnicznych leżały typowe dla tego regionu konflik-r społeczne. Kiedy jesienią pasterskie plemiona schodziły z gór, wypa-stada na pozostawionych po żniwach ścierniskach, wprawdzie i te użyźniały pola nawozem pod następne zbiory, ale w tym czasie właściciele łupili mieszkańców wiosek, porywali ich kobiety f wymuszali kwatery na zimę. Gdy podburzeni przez zachodnich i rosyj-agentów oraz własnych rewolucjonistów Ormianie sprzeciwili : tej formie wyzysku, Kurdowie z przyzwoleniem Konstantynopola li pacyfikacje, które przerodziły się w opisaną już katastrofę. Po I wojnie światowej opuszczone przez Ormian miasta i wsie za-Kurdowie z gór oraz napływający z zachodu tureccy urzęd-Kemalistowskie reformy, wymierzone w muzułmańską hierar-tiię duchowną i w przeżytki feudalizmu, w oczywisty sposób ude-r w dotychczasową pozycję kurdyjskich szejchów i agów, których niejsce zajmowali turecki gubernator, żandarm, nauczyciel i prze-liczący lokalnej komórki Republikańskiej Partii Ludowej. Dlatego i czele kurdyjskich powstań z lat dwudziestych i trzydziestych stali 5 reguły przedstawiciele dawnej hierarchii, a do typowych postulatów deżało przywrócenie kalifatu, zniesienie zakazu działalności bractw • odwołanie przymusu szkolnego. Wbrew rozpowszechnionym stereotypom literatura kurdyjska mo-: poszczycić się tysiącletnimi zabytkami spisanymi w dominującym fdialekcie kurmandźi, a już XVII-wieczny kurdyjski poeta Ehmedi Cha-Fni wzywał rodaków słowami: „bądźcie jak wieże, które widać z daleka, nie jesteście gorsi od Turków i Persów"76. Jednak aż do początków *Cyt. za Leszek Dzięgiel. Węzełkurdyjski. Kultura. Dzieje. Walka oprzetnvanie, Kraków 1992, s. 171. .Ehmedi Chani pochowany jest koło tureckiego miasta Dogubayazit, w pobliżu granicy irańskiej. Jego ! mauzoleum jest dziś miejscem patriotycznych pielgrzymek Kurdów z obu stron granicy. 251 Turcja XX w. kurdyjski nacjonalizm praktycznie nie istniał, podobnie jak z nielicznymi wyjątkami - nie istniała kurdyjska inteligencja. Asy nil lacji wykształconych Kurdów przez kulturę turecką, perską czy arab ską długo sprzyjał brak „nowoczesnego" nacjonalizmu wTurcji, Iraiiir i krajach arabskich, który odrzucałby kurdyjskich współwyznawców islamu jedynie z racji ich obcej przynależności etnicznej. Także INI powstaniu Republiki Tureckiej kemalistowska wykładnia nacjonali/ mu gwarantowała Kurdom pełnoprawny status obywatelski, pod w;i runkiem jednak rezygnacji z używania własnego języka i z odrębnyi! i aspiracji narodowych. Sami Kurdowie przez długi czas akceptowali rozróżnienie sfciy prywatnej w domu, gdzie używano języka kurdyjskiego, i publiczne) w szkole bądź urzędzie, gdzie posługiwano się językiem tureckim W oficjalnej propagandzie tureckiej Kurdów przedstawiano jako ful klorystyczną grupę tureckich górali (dosłownie „Turków górskich"), odmawiając im jednak statusu odrębnego narodu. Stąd niemal do d/iś spotykamy w wypowiedziach tureckich polityków dumne podkrcś lanie liczby Kurdów, zasiadających w tureckim parlamencie, a nawd wśród oficerów sztabu generalnego, przy jednoczesnym negowaniu istnienia w Turcji kurdyjskiej mniejszości bądź też, zapożyczając tu recką terminologię stosowaną w kwestii cypryjskiej, „odrębnej spo łeczności" kurdyjskiej w Republice Tureckiej. Sprzeczność tę dosko nale ilustrowało zarządzenie tureckiego ministra edukacji z grudniu 1982 r., nakazujące, by „pieśni ludowe na wschodzie kraju śpiewano wyłącznie w języku tureckim"77. Podczas gdy jeszcze w latach trzydziestych problem kurdyjski w du żym stopniu sprowadzał się do konfliktu „nowoczesnego" państw; i narodowego z „archaicznym" ustrojem rodowo-plemiennym, od na stępnej dekady nabierać zaczął innego charakteru, gdy tysiące mln dzieży z prowincji wschodnich uzyskały szansę kształcenia w dużych ośrodkach miejskich w centrum i na zachodzie kraju, korzystają z powojennej koniunktury gospodarczej, rządowych stypendiów i po stępów reformy edukacyjnej. Wielu przybyszy ze wschodu stało siv ' D. McDowalL A Modern History ofthe Kurda, s. 424. 252 III Republika. Trudna droga ku Europie em „wzorowymi" tureckimi obywatelami, zasilając turecką biu-inteligencję i klasę średnią. Byli jednak i tacy, u których rozbudziły zainteresowanie własnymi korzeniami i tradycją, adząc do uznania swej odrębności. Wielu przyszłych kurdyjskich jentów kierowały na drogę buntu docinki tureckich kolegów uczycieli, przedrzeźniających ich kurdyjski akcent, obyczaje i „brak ier". Do ulubionych dowcipów tureckich szowinistów należały ierdzenia, że Kurdowie noszą jeszcze ogony, ich twarze zaś nie iminają twarzy istot ludzkich78. W kwietniu 1967 r. nacjona-ny dziennikarz turecki zalecał Kurdom, by dowiedzieli się od ych rasowych pobratymców - Ormian, że „Turcy są bardzo cier- , ale gdy się rozzłoszczą, lepiej nie stać im na drodze"79. Tak skrajne szowinistyczne i rasistowskie zachowania ze strony dciej nie były z pewnością powszechne, choć właśnie one pozowały bolesny ślad u wielu kurdyjskich przybyszów. Większość sństwa tureckiego nie traktowała Kurdów jako „obcych", a mał-turecko-kurdyjskie nie budziły oporów otoczenia. Antykur-dej retoryki nie stosowała też żadna z wpływowych tureckich politycznych, może z wyjątkiem części stronników Tiirkesa. [(drugiej jednak strony władze nie chciały zauważać kurdyjskich acji, a gospodarcze zapóźnienie prowincji wschodnich względem itralnych i zachodnich regionów Turcji pogłębiało uczucie buntu akorzenia miejscowej ludności. Dobitnym wyrazem rodzących się aspiracji kurdyjskiej inteligencji rozwijający się w latach pięćdziesiątych ruch doguculuk, którego vę tłumaczyć można jako „wschodniactwo". Nie mogąc otwarcie sić swej kurdyjskości, członkowie ruchu występowali jako repre- JA* prosi się tu o przywołanie wspomnień wybitnego ukraińskiego historyka i orientalisty, profesora wersytu Haryarda, Omeljana Pritsaka. Wspominając naukę w przedwojennym Tarnopolu autor na), iż olbrzymią rolę w rozwoju jego samoświadomości narodowej odegrał polski nauczyciel atyki, który regularnie wzywał go przed tablicę jako jedynego Ukraińca w polskim gimnazjum, iłując rechot klasy wywodami na temat jego fizjonomii, dowodzącej jakoby niższości rasowej; b. Omeljan Pritsak, Apologiapro sua, Journal of Turkish Studies" 2 (1978), s. XI. f Cyt. za D. McDowall, A Modem History ofthe Kurds, s. 407. W istocie język kurdyjski, podobnie ; ormiański, należy do rodziny języków indoeuropejskich, podczas gdy język turecki należy do kiny języków ałtajskich. 253 Turcja zentanci „Turków z prowincji wschodnich", co jednak rychło spown dowało oskarżenia o separatyzm regionalny. W latach sześćdzicsi;| tych w obronę praw Kurdów coraz częściej angażowały się turerkh partie lewicowe, zarówno marksiści, jaki socjaldemokraci spod znaku Ecevita, uważając jednak, że kurdyjskie aspiracje dadzą się rozwia/ai w ramach postulowanych przez nie reform społecznych, obejmuj cych całe społeczeństwo tureckie. Wzrost popularności lewicy wśruil kurdyjskich intelektualistów stwarzał grunt do oskarżeń ze strony skrajnej prawicy, jakoby Kurdowie zmierzali do obalenia ustroju Kr publiki Tureckiej. W okresie tym zaczęło się ukazywać kilka dwnjr zycznych czasopism w językach tureckim i kurdyjskim, szybko x iv guły zamykanych przez władze. Cios kurdyjskim aspiracjom przyniósł rok 1971, w którym wojskowe represje objęły tysiące lewicowy* h intelektualistów, na czele ze wspomnianym już pisarzem Yaęarcin Kemalem, nie ukrywającym swego kurdyjskiego pochodzenia, chór piszącym - co znamienne - w języku tureckim. W latach siedemdziesiątych światową sławę zdobył turecki aktoi, reżyser i scenarzysta pochodzenia kurdyjskiego, Yilmaz Giincy Dwukrotnie skazany za lewicową działalność w latach 1961 i 1971, w 1974 r. ponownie znalazł się w więzieniu po alkoholowej bunl/ir zakończonej zastrzeleniem oponenta. Skazany na 19 lat więzienia, Giiney napisał w 80-osobowej celi scenariusz filmu Surii („Stado"), który w 1979 r. zdobył Złotego Niedźwiedzia na festiwalu w Berlin i»-Trzy lata później film Yol C,Droga"), zrealizowany na podstawie pr/c myconego z więzienia scenariusza Giineya, zdobył Złotą Palmę na festiwalu w Cannes. Tymczasem Giiney zdołał zbiec z więzienia i pr/c • dostać się na Zachód. Pod jedyne tureckie kino, które odważyło si<; pokazać pierwszy z jego filmów, nieznani sprawcy podłożyli bomhi;, a film Yol został od razu zakazany przez władze, m.in. z powodu po jawiających się w nim dialogów w języku kurdyjskim. Właśnie w latach 1980-1983 pod pretekstem tłumienia terroru i przywracania jedności narodowej tureckie władze wojskowe podjęły bezwzględne środki, wymierzone już nie tylko w kurdyjską działał ność polityczną, lecz i w sam język i tożsamość kulturową tureckich Kurdów. Oprócz cytowanego już kuriozalnego zakazu śpiewania km 254 III Republika. Trudna droga ku Europie ich pieśni ludowych z grudnia 1982 r., w październiku 1983 r., Sprzed nowymi wyborami i przywróceniem rządów cywilnych, ogło-r został słynny dekret nr 2932, uzasadniony potrzebą „chronienia zielnej jedności państwa wraz z jego terytorium i ludnością, iowej suwerenności, bezpieczeństwa i porządku publicznego". ny w nim: i1 „Dla wyjaśniania, rozpowszechniania i publikowania idei nie może 5 użyty żaden inny język, jak tylko pierwszy język oficjalny każdego ajów uznających Republikę Turecką. • Językiem ojczystym każdego tureckiego obywatela jest turecki, uje się rozwijania jakiejkolwiek formy działalności, w której uży-10 by lub rozpowszechniano jako język ojczysty jakikolwiek język tureckim, noszenia podczas zgromadzeń i demonstracji tran-sntów, sztandarów bądź podobnych obiektów z napisami w in-i języku, jak również rozpowszechniania płyt, taśm, kaset wideo ; podobnych obiektów w innym języku, bez zgody najwyższych tt80 : w regionie . Zwraca uwagę fakt, że w żadnym miejscu tego antykurdyjskiego i nie użyto słowa „kurdyjski" bądź „Kurd". Podobnie, umieszczając arnie dziwaczną klauzulę o „pierwszym języku oficjalnym w kra-i uznających Republikę Turecką" miano na uwadze fakt, że kurdyj-l pozostawał drugim po arabskim oficjalnym językiem Iraku. Już za rządów cywilnych w 1986 r. na obszarach wschodniej Anato-I zastąpiono niemal 3 tys. kurdyjskich nazw miejscowości nazwami i. Wiecznie zbuntowany okręg Dersim już wcześniej otrzy-[ turecko brzmiącą nazwę Tunceli. Nietrudno zrozumieć, że polityka represji i negowania istnienia iów nie mogła na dłuższą metę przynieść pożądanych efektów, niekorzyść Turków działały już same czynniki demograficzne, i mianowicie wyższy przyrost ludności w zamieszkanych przez Kur-r wschodnich rejonach kraju w porównaniu z bogatszym i bardziej aanizowanym tureckim zachodem. Wzrost ogólnego wykształce-i wyposażył Kurdów w brakującą dotąd warstwę inteligencji i przy- DCyt. za D. McDowall, A Modern History ofthe Kurds, s. 443. 255 Turcja wódców politycznych, którzy w wyniku rządowych represji coraz c/i> ciej przyjmowali pozycje ekstremalne. Nie bez znaczenia był równirf fakt, że wrogo nastawieni wobec prozachodniej Turq'i sąsiedzi - zwl;i->/ cza ZSRR i Syria - zainteresowani byli we wspieraniu kurdyjskiej im denty, choć insynuacje tureckich nacjonalistów, że cały ruch kurdyjski jest moskiewską intrygą, były oczywiście dalekie od rzeczywistość l W 1974 r. studiujący w Ankarze kurdyjski adept marksizmu-In ii nizmu, używający zresztą na co dzień języka tureckiego, Abdullah Ocalan, stworzył radykalną grupkę młodzieży, łączącą proletariat-k H frazeologię z ideą wyzwolenia Kurdystanu. Członkowie grupy, |*> czątkowo znani jako Apocular C,apowcy") od kurdyjskiego przydomku Ocalana, Apo C,wuj"), w 1978 r. utworzyli Partię Pracujących Kurdy. tanu (Partiya-i Karkeran-i Kurdistan, PKK). Program partii łączył zwi 11 garyzowany marksizm z głoszeniem potrzeby walki zbrojnej i ten u ryzmu. Dzięki pomocy syryjskiej w 1980 r. PKK utworzyła obozy s/l« i leniowe w libańskiej dolinie Beqa'a. Z początkiem lat osiemdziesi.i tych członkowie partii coraz częściej dokonywali w Turcji akcji dywn syjnych, przechodząc z terenów Syrii ł północnego Iraku. KurdyjskU święto nowego roku (Nevroz), obchodzone 21 marca, dało w 198-1 i początek regularnej partyzantce, która objęła rozległe górskie obs/ai v południowo-wschodniej Turcji. Początkowo celem PKK było przyspieszenie rozkładu dotychtv,;i sowego ustroju społecznego poprzez zabijanie lokalnych kurdyjskie li agów i tureckich funkcjonariuszy państwowych, mordowanych czesi < i wraz z rodzinami. W odpowiedzi władze tureckie uszczelniły w 198,r> i granicę turecko-syryjską zaporami z drutu kolczastego, których nir dało się jednak rozciągnąć na biegnącą w niedostępnych górach gra nicę turecko-iracką. Z kurdyjskich ochotników rekrutowano uzbra jane i opłacane przez rząd lokalne oddziały samoobrony, tzw. stra/ ników wioskowych, których zadaniem było zwalczanie lewackiej pat tyzantki. W starciach z dobrze wyszkolonymi i uzbrojonymi oddzin łami PKK, wyposażonymi w nowoczesną broń, głównie produkcji c/t • chosłowackiej, te paramilitarne oddziały nie miały jednak większych szans, a zemsta bojówek PKK wymierzona w „zdrajców" nie oszc/v dzała kobiet, starców ł dzieci. 256 III Republika. Trudna droga ku Europie fo jednak tylko jedna ze stron medalu. W wyniku wojskowych l represyjnych, wymierzanych w kurdyjskie wioski oskarżane ścianie pomocy terrorystom, palono i burzono cale zagrody, ijąc do wszystkiego co się rusza i wymuszając torturami ze-o kryjówkach działaczy PKK, z których wielu wywodziło się z miejscowej ludności. Pacyfikacje wojskowe spowodowały i wzrost sympatii wieśniaków dla partyzantów, urastających do roli ich obrońców przed brutalną soldateską. Popularność [wśród Kurdów wzrosła zwłaszcza w 1988 r., gdy Abdullah Ócalan lie oświadczył, iż polityka terroru wobec wiejskiej ludności była ; ofiary wojny domo-|t tureccy nauczyciele za-przez bojówkę I we wsi Hantepe koło i -1 pazdzierni-r. (zdjęcie z wysta-Pnrganizo wanej przez tu-i Sztab Generalny) iem, zapowiadając jednocześnie wzmożenie akcji zbrojnych wo-: tureckiej policji i armii. Według oficjalnych tureckich statystyk do początku lat dziewięć-desiątych wojna i partyzantka we wschodniej Anatolii pochłonęła ad 30 tys. ofiar. O ile strona turecka za wszystkie z nich obciąża Li drobniejsze organizacje kurdyjskie, z pewnością jakaś ich część [ efektem brutalnych pacyfikacji wojskowych. PKK wzięła też udział w powracającej u schyłku lat osiemdzie-ątych fali terroru miejskiego, w której ofiarami zamachów z lewa ! z prawa znów zaczęli padać znani politycy, w tym wielu działaczy iyjskich. W czerwcu 1988 r. od kuli prawicowego zamachowca 257 Turcja omal nie zginaj sam prezydent Ozal, choć akurat ten zamach nie był związany z kwestią kurdyjską. W latach dziewięćdziesiątych kun lv l scy terroryści kilkakrotnie grozili ponadto podjęciem akcji wobn zagranicznych turystów, chcąc zniechęcić ich do odwiedzania Turcji, a tym samym pozbawić rząd w Ankarze ważnego źródła dochodów Na szczeblu taktycznym kurdyjscy terroryści nawiązali kontakty / /a łożoną w Libanie ormiańską organizacją ASALA (Armenian Secn-l Armyfor the Liberation of Armenia), mającą na koncie zamordowanie kilkudziesięciu tureckich dyplomatów jakoby w odwecie za masakry Ormian z czasów I wojny światowej. Mimo buńczucznych zapowiedzi generałów, każdego roku ogła sząjących ostateczne zdławienie kurdyjskiej partyzantki, na wschod/ir nadal ginęli tureccy poborowi z kolejnych roczników, a ból zrozpac/i > nych rodzin groził wybuchem antykurdyjskich nastrojów w widu częściach kraju. Górzyste rejony prowincji Tunceli (dawny Dersini). a zwłaszcza nadgranicznej prowincji Hakkari praktycznie znajdowały się pod kontrolą PKK, utrzymującą kontakty z kurdyjskimi organ i zacjami w północnym Iraku. Pragmatycznie nastawiony prezydent Ozal był jednym z nielic/ nych tureckich polityków swego pokolenia, którzy dostrzegli, że dal sze przymykanie oczu na kwestię kurdyjską może skończyć się k a tastrofą. Okazji dla pewnej rewizji tureckiej polityki wobec Kurdów dostarczył iracki dyktator Saddam Husajn, bombardując w 1988 i kurdyjskie miasteczko Halabsza z użyciem broni chemicznej. Przyj mując 60-tysieczną rzeszę kurdyjskich uchodźców, Ankara pokazać mogła światu i samym Kurdom, iż są jeszcze miejsca, w których lud ności kurdyjskiej wiedzie się znacznie gorzej niż w Turcji. Przełomowe znaczenie miała wojna w Zatoce, gdy wczesną wiosn;| 1991 r. nad granicę turecką napłynęło kolejne pół miliona kurdyjskie! i uchodźców z Iraku. Choć Ozal nie podjął propozycji Tiirkeęa, by zgłosić roszczenia do prowincji Mosulu, nierealnej ze względu na stanowisko państw zachodnich i nastroje miejscowej ludności, ziemie północnego Iraku stanowiły stały przedmiot zainteresowania rządu w Ankarze. W wyniku rozmów z kurdyjskimi przywódcami z północ nego Iraku, za cenę uznania ich roszczeń autonomicznych Ozal zdołał 258 III Republika. Trudna droga ku Europie owadzie do izolacji PKK W następnych latach armia turecka atnie wkraczała na przygraniczne obszary Iraku w pościgu za ttwcami PKK, nie napotykając na sprzeciw irackich Kurdów ani bionego wojną i sankcjami reżimu w Bagdadzie. ^Opowiadając się za kurdyjską autonomią w północnym Iraku, Ozal owadził jednocześnie do odwołania w kwietniu 1991 r. antykur-iego dekretu nr 2932, wywołując burzę wśród części tureckiej publicznej. W tym samym czasie nowy przewodniczący Partii lianej Mesut YJmaz opowiedział się za przyznaniem językowi iyjskiemu statusu drugiego oficjalnego języka Republiki Turec-, czego jednak nie dotrzymał po objęciu teki premiera. fjuż w 1990 r. z Socjaldemokratycznej Partii Ludowej wyodrębniła w parlamencie grupa posłów kurdyjskiej Ludowej Partii Pracy \in Emek Partisi, HEP). Startując z list socjaldemokratów w listo-iowych wyborach roku 1991 posłowie HEP otwarcie przyznawali | do przynależności kurdyjskiej, budząc swymi wystąpieniami sean-nienawiści nacjonalistycznej prawicy tureckiej. W grudniu tego ukazało się w Turcji pierwsze od lat czasopismo w języku kur-im. Sam Ocalan, pozbawiony zaplecza w Iraku, obawiając się wskutek Ddzenia stanowiska Ankary utraty poparcia na rzecz bardziej rkowanych przywódców kurdyjskich, przyjął pojednawczą linie, ekając się w wywiadach myśli oderwania prowincji kurdyjskich l Turcji i ogłaszając wiosną 1993 r. jednostronne zawieszenie broni. 16 kwietnia 1993 r. zawieszenie to przedłużono na czas nieokreś-y, nikt nie mógł przewidzieć, że następnego dnia jedyny turecki yk, któremu nie brakowało odwagi i stanowczości do rozwiązania stii kurdyjskiej, umrze na zawał serca. Dojście do władzy Suleymana Demirela, od listopada 1991 r. spra-ącego już urząd premiera, a po śmierci Ozala wybranego na fotel ydencki, wyraźnie osłabiło raczkujący dialog turecko-kurdyjski. el, któremu brakowało stanowczości ł charyzmy Ozala, był w do-cu bardziej uległy wobec postulatów wojskowych, którzy wcześniej akrotnie odsuwali go od władzy. Do zamrożenia politycznego dialo-i przyczyniły się też oskarżenia kurdyjskich posłów do parlamentu 259 Turcja Wystawa zdjęć i sprzętu wojskowego zagarniętego podczas wojskowych operacji przeciwko I'K K zorganizowana w Stambule przez biuro tureckiego Sztabu Generalnego - lato 1998 r. III Republika. Trudna droga ku Europie : o współpracę z terrorystami. Nie były one całkiem bezpod-le, o czym świadczyło skandowanie haseł na cześć PKK podczas jnych konferencji HEP czy owacja zgotowana przybyłej na zjazd | partii matce Ocalana81. W następnych latach losy legalnych kurdyj-partii politycznych podlegać miały typowemu w Turcji koro-awi kolejnych delegalizacji i reinkarnacji pod nowymi nazwami. 1993 r. rolę zamkniętej Ludowej Partii Pracy (HEP) zajęła Partia olności i Demokracji (OZDEP), jeszcze w tym samym roku za-tiona przez Partię Demokracji (DEP), która ustąpiła wreszcie miej-i Ludowej Partii Demokracji (HADEP). Tymczasem armia turecka f kolejnych „ostatecznych uderzeniach" na próżno usiłowała zgnieść ojny opór we wschodniej Anatolii. Koalicyjny gabinet Tansu pller, urzędujący od lipca 1993 r., szybko iał nadzieje tych, którzy w osobie kobiety premiera upatrywali isy na odświeżenie tureckiej sceny politycznej. 2 lipca 1993 r., na r dni przed uzyskaniem przez nowy rząd wotum zaufania, w anato-im mieście Sivas doszło do pogromu alewickich pisarzy i poetów, omadzonych na konferencji ku czci straconego w tym mieście 1-wiecznego szyickiego poety, Pir Sułtana Abdala. Oprócz „herety-ich" poetów głównym celem ataków fanatycznego tłumu był tłu-: Szatańskich wersetów Salmana Rushdiego, znany turecki satyryk Nesin. W podpalonym hotelu zginęło 37 osób, a szczęśliwie awany Nesin doczekał się od nowej pani premier oskarżenia „umyślne sprowokowanie tłumu". W następnych miesiącach długo ignorowany problem alewicki stał obok problemu kurdyjskiego największą bolączką tureckiej po-yki wewnętrznej, z którą konserwatywna premier ?iller zupełnie nie iiała sobie poradzić. Tureccy szyici, zwani alewitami z racji szcze-61nej estymy dla zięcia Mahometa, Alego, stanowią około 20 proc. idności Turcji, zamieszkując głównie w środkowo-wschodniej Anato-i na wschód od miast Sivas i Kayseri. Obok przeważających liczebnie [urków znaczną część anatolijskich alewitów stanowią Kurdowie. " Stosunki między PKK a legalnymi partiami kurdyjskimi w parlamencie przypominały nieco relacje niędzy zbrojnym a politycznym ramieniem IRA, ujawnione niedawno podczas irlandzkiego procesu kojowego. 261 Turcja W czasach osmańskich sympatie szyitów dla perskich Safawidów |x i wodowały ich liczne pogromy, których kulminacja przypadła na wid* XVI. Rozpowszechniony stąd wśród alewitów nawyk ukrywania swyc l1 przekonań i unikania instytucjonalnych form religijności, charaklr rystycznych dla islamu sunnickiego, doprowadził do trwałej izoliu |l obu muzułmańskich społeczności i pojawienia się po obu stronach negatywnych stereotypów. Tymczasem coraz wyraźniejsze ukłony konserwatywnych polityków tureckich w stronę sunnickiej hierarchii, wyrażające się od lat osiemdziesiątych w budowie nowych meczetów i wprowadzeniu do szkół obowiązkowej nauki religii, wywoływały nic pokój alewitów, upatrujących w zasadzie laickości państwa gwarancji wolności swych przekonań. Postawa ta wywoływała ze strony prawicy oskarżenia alewitów o sprzyjanie ateizmowi i libertyni/mówi. W marcu 1995 r. na czołówki światowych gazet trafiły wydarzeni;i z podstambulskich dzielnic gecekondu Gaziosmanpasa i Umraniyc, gdzie doszło do krwawych starć między zamieszkującymi je alewitan ii a policją, zakończonych dopiero interwencją wojska. ?iller nie sprawdziła się również w dziedzinie gospodarki, minio wieloletniej kariery wykładowcy ekonomii na amerykańskich uniwcr sytetach. Rządowe hasła walki z inflacją, korupcją i recesją pozost;i wały w większości bez pokrycia. Podczas jednego ze spotkań złośliwi studenci tureccy skandowali wobec zamerykanizowanej pani premier hasło: Tansu go home. Wprawdzie właśnie za rządów pller podpisano 6 marca 1995 r. umowę o unii celnej ze Wspólnotą Europejską, umow;i ta nie obejmowała jednak eksportu tureckich produktów rolnych, będąc w dodatku traktowana jako gest mający osłodzić Turcji dals/r lata oczekiwania na pełne członkostwo w Unii. Do kłopotów w polityce wewnętrznej i gospodarczej dołączył kry zys koalicji, której socjaldemokratyczne skrzydło przeżywało okrc-s burzliwych przekształceń. Oprócz istniejących od połowy lat osiem dziesiątych Socjaldemokratycznej Partii Ludowej i Partii Demokra tycznej Lewicy, w 1992 r. wskrzeszona została pod starą kemalistow ską nazwą Republikańska Partia Ludowa. W lutym 1995 r. będąca w rządowej koalicji Socjaldemokratyczna Partia Ludowa połączyła siv z Republikańską Partią Ludową, przyjmując nazwę tej ostatniej. Wa 262 I Republika. Trudna droga ku Europie d narzucone przez nowego przewodniczącego zjednoczonej partii licyjnej, Deniza Baykala, zmusiły premier ?iller do rozpisania przed- lowych wyborów na 24 grudnia 1995 r. W wyborach do nowego parlamentu, powiększonego z 450 do 550 z, sensacyjne zwycięstwo odniosła Partia Dobrobytu (Refah Par-Necmettina Erbakana, uzyskując 21,4 proc. głosów i 158 manda-v. Drugie miejsce zajęła Partia Słusznej Drogi Tansu pller (19,2 proc. i 135 mandatów), a trzecie Partia Ojczyźniana Mesuta Yilmaza 19,7 proc. głosów i 131 mandatów). Partia Demokratycznej Lewicy enta Ecevita zdobyła 14,6 proc. i 76 mandatów, a jej socjaldemo-yczna rywalka, Republikańska Partia Ludowa Deniza Baykala -),7 proc. i 50 mandatów. 10-procentowego progu wyborczego nie skroczyła partia Tiirke§a, występująca od 1992 r. pod starą nazwą tii Ruchu Narodowego, oraz kurdyjska Ludowa Partia Demokracji )EP). Zwycięstwo partii Erbakana wywołało istną histerię w kręgu trady-jnie laickich elit miejskich, jak również w szeregach kemalistow-Idej generalicji. Z niepokojem patrzyli też na rozwój sytuacji w Turcji chodni sojusznicy, obawiający się powtórzenia nad Bosforem irań-iego scenariusza. Przewodniczący zwycięskiej Partii Dobrobytu zna-I się w izolacji, gdyż żadna z pozostałych partii nie chciała wziąć na sbie odium współpracy z islamistami. Wobec fiaska tworzenia rządu gz Erbakana, prezydent Demirel powierzył tę misję Tansu Qiller. [Koalicja zbliżonych programowo Partii Słusznej Drogi i Partii Ojczyź-jnianej napotkała jednak na trudną do przezwyciężenia przeszkodę iw postaci wzajemnej antypatii ich przewodniczących. Mesut Yilmaz I zarzucał wprost, że była pani premier nie ma pojęcia o rządzeniu. [Ostatecznie 7 marca 1996 r. powstał rząd koalicyjny, w którym urząd f premiera sprawowany być miał przemiennie przez liderów obu partii. Rerwszym premierem został Mesut Yilmaz, jednak zamiast przewidzianego roku sprawował tę funkcję zaledwie trzy miesiące. Wybuch skandalu korupcyjnego wokół pani Qłller, podczas którego Yilmaz nie zamierzał bronić koalicjantki, spowodował upadek rządu już 6 czerw-' ca, po wcześniejszym wystąpieniu z niego ministrów z Partii Słusznej ' Drogi. 263 Turcja Tansu pller po upadku koaligi z Partią Ojczyźnianą zgodziła się osl;i tecznie stworzyć wspólny rząd z Partią Dobrobytu, uzyskując w nim tekę wicepremiera i ministra spraw zagranicznych. Sprawowanie te| funkcji przez byłą panią premier miało na celu złagodzenie reakcji opinii światowej na wiadomość o stworzeniu rządu przez islamistów Roczne trwanie gabinetu Erbakana od czerwca 1996 do czerwca 1997 r. rozwiało wiele zakorzenionych stereotypów, zgodnie z którymi rządy jego partii oznaczać miały nieuchronny powrót Turcji do średn i< > wiecza. Już sama dobroduszna fizjonomia i kultura polityczna premiera nie pasowały do krwiożerczego wizerunku, jakim w zachodniej opinii publicznej obdarzano z reguły islamistów. W kręgu młodych działa czy Partii Dobrobytu pojawili się ponadto ludzie profesjonalni, prężni, o dużych talentach menedżerskich, których symbolem stał się cha ryzmatyczny burmistrz Stambułu, Recep Tayyip Erdogan, kreowany przez wielu na następcę Erbakana. To właśnie pod rządami Erdogana po raz pierwszy w dziejach nadbosforskiej metropolii władze municy palne zaczęły troszczyć się o ochronę środowiska, dramatycznie nis/ czonego przez dziesięciolecia żywiołowego wzrostu gospodarczego. Krytykując zarówno marksizm, jak dziki kapitalizm, i akcentując nadrzędną rolę człowieka w gospodarce, Erbakan łatwo mógłby zna leźć wspólny język z nauką społeczną Kościoła katolickiego. Także ostrzeżenia tureckich islamistów przed zubażaniem kultury poprze/ odcinanie religijnych korzeni czy przed amerykańskim „imperiali/ mem kulturowym", symbolizowanym przez cywilizację Coca-Coli i McDonalda, nie odbiegały od głosów polityków i intelektualistów słyszanych często w krajach zachodniej i środkowej Europy. Po objęciu władzy Erbakan nie zrezygnował rzecz jasna z głoszenia wcześniejszych poglądów o potrzebie zwiększenia roli religii w co dziennym życiu republiki. Nie spowodowało to jednak ani załamania gospodarki, ani społecznych zaburzeń, ani wreszcie zachwiania międzynarodowej pozycji Turcji, co wcześniej przewidywali polityczni przeciwnicy nowego premiera. Kwestionując kemalistowskie zasady państwa laickiego i rolę wojska w tureckiej polityce, islamiści parado ksalnie powoływali się na zachodnie zasady demokracji, dowodząc, że islam pozostaje religią ponad 90 proc. tureckiego społeczeństwa. 264 III Republika. Trudna droga ku Europie Największy niepokój w kraju i za granicą wywoływały głosy no-• premiera o potrzebie rewizji stosunków Turqi z Zachodem, a na-et o ewentualnym wycofaniu się z Paktu Atlantyckiego, anachronicz-' jakoby wobec rozpadu ZSRR, a w dodatku wykorzystywanego to narzędzie amerykańskiego imperializmu na Bliskim Wschodzie. ; w kwestii tureckiego członkostwa w Unii Europejskiej Erbakan l dawna dowodził, że Europa jest w istocie klubem państw chrześci-4skich i Turcja nie znajdzie w niej nigdy miejsca bez wyrzeczenia się asnej tożsamości. Wypowiedzi premiera trafiały w Turcji na podatny it wobec nieustannego przewlekania przez Brukselę decyzji o pod-ciu negocjacji na temat jej pełnego członkostwa w Unii. Głosy o potrzebie zwiększenia samodzielności w polityce zagra-icznej wyrażały się m.in. w poprawie tureckich stosunków z Iranem li Libią, budząc alergiczne reakcje amerykańskich sojuszników, to-[ ferujących notabene podobną postawę Francji. Te właśnie kroki ostatecznie przesądziły o interwencji armii, uważającej się za tradycyjną [ strażniczkę tureckiej przynależności do NATO. W nocy z 28 lutego na l marca 1997 r. po burzliwej dziewięciogo-[ dzinnej dyskusji zdominowana przez generałów Rada Bezpieczeństwa [Narodowego przedstawiła premierowi Erbakanowi listę 20 żądań, domagając się w ultymatywnej formie rewizji polityki rządu. Po trwa-| jącym jeszcze kilka miesięcy lawirowaniu 18 czerwca Erbakan złożył dymisję, prosząc prezydenta Demirela o przekazanie teki premiera swej koalicjantce, Tansu ?iller. Prezydent wybrał jednak Mesuta Yil-maza, który 30 czerwca 1997 r. stanął na czele nowo utworzonej koalicji Partii Ojczyźnianej z Partią Demokratycznej Lewicy Biilenta Ece-vita oraz niewielką Partią Demokratycznej Turcji (Demokrat Turkiye Partisf), powstałą z rozłamu w Partii Słusznej Drogi. Parlamentarnego poparcia udzieliła też Yilmazowi druga z partii socjaldemokratycznych, Republikańska Partia Ludowa Deniza Baykala, nie wchodząc jednak do rządu. Jednym z pierwszych posunięć nowego premiera było wstrzymanie rozpoczętej przez Erbakana budowy wielkiego meczetu na stambulskim placu Taksim. Równocześnie Trybunał Konstytucyjny wszczął procedurę zmierzającą do delegalizacji Partii Dobrobytu pod zarzutem usiłowania 265 Turcja zmiany świeckiego charakteru republiki, zastrzeżonego w tureckie) konstytucji. 16 stycznia 1998 r. Trybunał rozwiązał Partię Dobrobytu, skazując w dodatku Erbakana i 6 innych działaczy na 5 lat zaka/u działalności politycznej. Co ciekawe, delegalizacja największej tum kiej partii politycznej spotkała się z oficjalną krytyką Waszyngtonu, a islamistyczny premier Erbakan odwołał się do Europejskiego Tiy bunału Praw Człowieka. Przewidując wyrok Trybunału Konstytucyjnego, już wcześniej isl;i miści powołali nową Partię Cnoty (Fazilet Partisi), do której wstąpili większość posłów wybranych do parlamentu z list zdelegalizowane) Premier Mesut Yilma/ IN, między armią turecką a n •. iK cją islamską, karykatui.i Turbana Selcuka w dzienni ku „Mffliyet" z 7 lipca liC.W i Partii Dobrobytu. Mimo oficjalnego zakazu działalności niekwestiono wanym autorytetem w nowej partii pozostał Necmettin Erbakan, choć formalnie na jej czele stanął Recai Kutan. Rząd Ydmaza, od początku traktowany przez wszystkie siły po lityczne jako przejściowy, utrzymał się dłużej, niż przewidywała wiek szość obserwatorów. Latem 1998 r. ostatecznie ustalono termin przy spieszonych wyborów parlamentarnych, mających się odbyć w kwiel niu 1999 r. U progu XXI wieku W odróżnieniu od większości krajów Europy, których granice nie , dziś kwestionowane, a tożsamość cywilizacyjna ukształtowała się (grubsza przed tysiącem lat, najbliższe perspektywy Turcji wydają się daleko „ciekawsze", choć trudno powiedzieć, czy jest to dobra iomość dla samych Turków. Podstawowe dylematy tureckiej polityki wewnętrznej związane ! problemem kurdyjskim, stosunkiem do islamu ł zakresem akcep-cji zachodnich wartości wyrażanej dążeniem do członkostwa w Unii apejskiej, wykraczają daleko poza wąskie ramy lokalne, a wszelkie ny choćby na jednym z wymienionych pól mogą głęboko wstrząs-zarówno najbliższymi sąsiadami Turcji, jak i polityczną równo-w regionie. Podkreślana przez wielu tureckich polityków rola omostu odgrywana przez ich kraj może z jednej strony służyć nie-|sieniu zachodnich wartości i modelów do krajów Bliskiego Wschodu l Azji Środkowej, z drugiej zaś oddziaływaniu islamu w kierunku za-lodnim. Dotyczy to zarówno Bośni, Albanii, Kosowa czy innych tkrajów bałkańskich, gdzie autorytet Turcji jako protektora miejsco-[wych muzułmanów jest dziś znaczny, jak również Niemiec, Włoch, [Szwecji i innych krajów Europy Zachodniej, gdzie wielomilionowa i rzesza tureckich i kurdyjskich emigrantów stanowi już trwały element f europejskiej mozaiki kulturowej. Bogacenie się krajów Europy Środ-[ kowej, w tym i Polski, spowodować może, że wieloetniczne i wielo-I kulturowe społeczeństwo, charakterystyczne dziś dla bogatych kra-[i jów Zachodu, rozwinie się także i u nas, choć można się spodziewać, | że bazą rekrutacji polskich muzułmanów będą raczej tureckojezyczne ' republiki byłego ZSRR. Nie bez znaczenia jest tu kwestia, jaki islam zaoferują światu Turcja i tureccy przybysze. Czy będzie to fanatyczna ideologia terroryzmu 267 - - ROSJA l BUŁGARIA li MOKZE ŚRÓDZIEMNE > 75% i procentowy Ua2iai 30-75% ' ludności kurdyjskiej Terytorium pn Azerbejdżan Republika Turecka w granicach dzisiejszych U progu XXI wieku znaku dżihadu, czy też humanistyczna i tolerancyjna doktry-która ongiś legła u podstaw cywilizacyjnego rozkwitu arabskiej iii i Imperium Osmańskiego okresu klasycznego? W Koranie iobnie zresztą jak i w Biblii) znaleźć można cytaty podpierające ówno pierwszy, jak i drugi kierunek, zależy tylko kto i jak ka W swych badaniach nad początkami ruchu młodotureckiego fran-historyk Francois Georgeon dużo uwagi i sympatii poświęcił . tureckim działaczom z początku stulecia, którzy zamiast odrzu-wlasnego dziedzictwa i ślepego małpowania myśli zachodniej Dwali dostosować islam do wymogów współczesności, powołując ; na istniejący w prawie muzułmańskim termin idżtihad, oznaczający awo do samodzielnego rozwiązywania kwestii spornych, nie roz-pgniętych wyraźnie przez Koran i islamską tradycję. Wszak w tym lie okresie katolickie aggf.orname.nto uczyniło z feudalnej i skost-ej struktury Kościoła instytucję zdolną kilkadziesiąt lat później do rolucyjnych zmian II Soboru Watykańskiego. Dwa lata po powsta-iu kemalistowskiej republiki czołowy reprezentant wspomnianego inku, Yusuf Akcura, ubolewał, że zwalczana przez niego od lat iska scholastyka przedostała się w stanie nietkniętym z zamknię-muzułmańskich medres do nowo powstałych świeckich insty-[jłucji życia intelektualnego, z tą jedynie różnicą, że miejsce ślepo po-Iwtarzanych cytatów z Koranu i poezji perskiej zajęły cytaty z Comte'a Ii Durkhełma82 (i - chciałoby się powiedzieć - samego Kemala). Oceniając przeprowadzoną w roku 1926 kemalistowską rozprawę | z liberalno-konserwatywną opozycją holenderski historyk Erik Ziir-| cher rzucił ciekawą uwagę, że być może mniej radykalny przebieg j tureckich reform połączony z większą tolerancją wobec islamu umożliwiłby rozwój bardziej nowoczesnych i intelektualnie atrakcyjnych prądów w tej religii, zamiast pozostawienia jej na długi czas domeną bigotów83. Wymownym symbolem całkowitego odrzucenia islamskiej aFrarvpisGeargeon,/tuxoriginesdunationalismetwc. YusufAkfura(1876-l935),Pańs 1980,s. 17, 54. a Erik Zurcher. Political Opposition in the Early Twkish Repuhlic. The Progressne Republican Party, 1924 1925, Leidenl991,s. 116. 269 Turcja tradycji, zamiast szukania w niej inspiracji dla życia w nowych c/.i sach, było zastąpienie w 1925 r. wiszącego w ankarskim Zgromad/c niu Narodowym koranicznego hasła „w sprawach waszych radźcie sir wzajemnie" populistyczną (i notabene dużo mniej demokratyc/ii.|) formułą „władza jest przyjacielem ludu"84. Próbą odrobienia straconych lat jest dziś działalność stambulskir go Centrum Badań nad Historią, Sztuką i Kulturą Islamu, którego motto stanowi cytat z 49 sury Koranu: „O ludzie! Oto stworzyliśmy was z mężczyzny i kobiety i uc/y niliśmy was ludami i plemionami, abyście się wzajemnie poznawali Zaprawdę, najbardziej szlachetny spośród was w obliczu Boga, l o najbardziej bogobojny spośród was!" Działalność Centrum ma na celu wytworzenie wśród tureckie!i intelektualistów dumy ze świadomości własnej tradycji, połączonej z przychylnym i otwartym stosunkiem do cywilizacji zachodniej. Po dobnej działalności w krajach arabskich patronują od lat członkowie panujących rodzin królewskich Jordanii, Maroka czy nawet Arabii Saudyjskiej, kształceni w renomowanych uczelniach Zachodu. Wydaje się nie ulegać wątpliwości, że dysponująca do niedawna największą liczbą miejsc w parlamencie islamska Partia Cnoty, czy te/ jakkolwiek się ona będzie nazywać po ewentualnej kolejnej delegali zacji, także w następnych latach zaznaczy swą obecność w tureckim życiu politycznym. Zagadkę stanowi natomiast przyszły rozwój sy tuacji w łonie samej partii, w której za plecami dobrodusznego pro fesora Erbakana i burmistrza-menedżera Erdogana spotykamy także fanatycznych zwolenników współpracy z palestyńskim Hamasem i egipskim Bractwem Muzułmańskim czy uczestników motłochu odpowiedzialnego za sivaski pogrom alewitów. Oprócz stanowiska samych islamistów, z których większość zasmakowała już w obejmującym coraz większe obszary Turcji zachodnim stylu życia, o kierunku wydarzeń wewnątrz ruchu decydować też mogą czynniki zewnętrzne, a zwłaszcza stanowisko tureckiej armii, regularnie powtarzającej ustami kolejnych szefów sztabu pogróżki ** M. Kula, Pod górką do Europy..., s. 65. 270 U progu XXI wieku l adresem „brodatej reakcji islamskiej". Ewentualne represje i na-t odgórnej sekularyzacji z pewnością mogą przyczynić się do wzro-l muzułmańskiego fanatyzmu i odsunięcia bardziej umiarkowanych z pierwszych szeregów Partii Cnoty. Nie bez wpływu na t tureckiego islamizmu pozostanie rzecz jasna rozwój sytuacji na i Wschodzie, Zakaukaziu, w Iranie i na Bałkanach, jak również yka Unii Europejskiej względem Turcji. Ewentualny powrót do władzy islamistów może natomiast przy-i pewne złagodzenie kwestii kurdyjskiej. Już przed kilku laty jeden tiskich działaczy tureckich opowiedział się za odejściem od kon- ol wojskowy w okoli-i Góry Nemroda na po-lie od Malatyi (z przodu ni turyści) - lato 3 r.; jeszcze niedawno aż zapuszczały się party- ; oddziały PKK Icepcji państwa narodowego i powrotem do wieloetnicznej wspólnoty f wiernych, a na listach Partii Dobrobytu znalazło się wielu Kurdów, mniej obawiających się prób wynarodowienia ze strony tureckich f islamistów niż ze strony wojskowych obrońców kemalizmu. Kwestia kurdyjska pozostanie z pewnością drugim obok stosun-; ku do islamu najważniejszym problemem wewnętrznym dzisiejszej l Turcji. W ostatnich latach siły armii tureckiej skoncentrowane w prowincjach południowo-wschodnich liczyły 200 tys., a roczne koszty wojny sięgały 8 mld dolarów, co oznaczało niemal 40 proc. ogólnych wydatków państwa. Mimo korzystania z amerykańskich satelitów dla lokalizacji baz PKK, armia turecka wciąż nie odzyskała pełnej 271 Turcja kontroli nawet nad własnym terytorium, zwłaszcza w górzystych reji i nach Tunceli (Dersim) i Hakkari. Jeszcze niedawno prasa tureckii wciąż donosiła o ginących w zasadzkach i na posterunkach bądź n 101 dowanych podczas przepustek żołnierzach tureckich, skierowany c li do służby na wschodzie. Na wielu drogach we wschodniej cz<,s< i kraju ruch dopuszczony był jedynie w godzinach dziennych, a czół).:l. transportery opancerzone i posterunki wojskowe umocnione wm karni z piaskiem spotkać można było wszędzie na wschód od linii Erzincan-Malatya. Władze tureckie przywiązują dziś ogromną uwagę do rozwoju go spodarczego zapóźnionych prowincji wschodnich, który umożliwiłby młodzieży kurdyjskiej znalezienie intratnej pracy i zarzucenie myśli o terrorze i irredencie, dyktowanych często biedą, bezrobociem i zwi;| zanymi z tym frustracjami. Kluczową rolę w projekcie rozwoju pro wincji kurdyjskich pełni Projekt Południowo-wschodniej Anatolii (Gu neydogu Anadolu Projesi, GAP), zakładający budowę kompleksu tani w górnych biegach Tygrysu i Eufratu, mających służyć produkcji energii elektrycznej i nawodnieniu 1,5 mln ha ziem uprawnych W projekcie, którego początki sięgają lat sześćdziesiątych, widać śl;i dy wizji ekonomicznej nieżyjącego prezydenta Ozala, za którego k;i dencji otwarto w 1992 r. pierwszą z planowanych inwestycji - wielk;) zaporę na Eufracie położoną na północny zachód od Urfy. Obok entuzjastycznych oczekiwań władz projekt budził (i nadal budzi) niepokój ekologów i archeologów, usiłujących ratować co się da z przeznaczonych pod zalanie obszarów, jak również rządów Syrii i Iraku, obawiających się tureckiej „kradzieży" wód i energii rzek, które w dal szym biegu wpływają wszak na obszar tych krajów. Dodatkowym czynnikiem rozwoju kurdyjskich ziem Republiki Tureckiej jest odkrycie i eksploatacja złóż ropy naftowej, rozwijająca siv od końca lat osiemdziesiątych w rejonie Batmanu i Kahty. Przez kurdyjskie tereny przebiega też projektowany szlak rurociągu, mającego w przyszłości pompować kaspijską ropę do śródziemnomorskiego terminalu w pobliżu miasta Ceyhan. Wątpliwe jednak, by problem kurdyjski udało się rozwiązać jedynie-za pomocą wojskowego kija i ekonomicznej marchewki. Świadomość 272 U progu XXI wieku siadania ropy i słodkiej wody, cenionej na Bliskim Wschodzie nie-jak „czarne złoto", może nawet przyczynić się do zaostrzenia Dnfliktu, budząc przekonanie u kurdyjskich przywódców, że nawet : dostępu do morza niepodległy Kurdystan łatwo uniezależni się od spodarek sąsiadów, co więcej, że właśnie ci sąsiedzi zależni będą l kurdyjskiej ropy i wody. Nie doinwestowana i zaniedbana „kurdyj-L Galicja" może się w następnych dekadach przeobrazić w zazdros-[ o swe bogactwa „kurdyjską Katangę", choć na razie perspektywa L wydaje się dość odległa. Żyjącym dziś w Polsce kurdyjskim emigrantom (głównie zresztą f terenów Iraku) łatwo zdobyć poparcie opinii publicznej dzięki po-tianiu Kurdystanu, rozdartego między Turcję, Irak i Iran, do pol-ich losów epoki porozbiorowej. Z drugiej strony można jednak zro-lieć i Turków, dla których sporne tereny oznaczają setki lat tu-ckiej kultury i historii85. To, co zwłaszcza z tureckiego punktu widzenia może budzić na-zieje na kompromis, to fakt, iż zgodnie z przeprowadzonymi w 1995 r. sficjalnymi badaniami opinii większość tureckich Kurdów zadowo-aby się jakąś formą autonomii, do pełnej niepodległości dążyło zaś dynie 11 proc. badanych86. Sytuacja ta może jednak naturalnie ulec lianie w następnych latach. Na razie perspektywę politycznego rozwiązania konfliktu oddala , że poza marksistami i islamistami, według których solidarność owa bądź religijna powinna zastąpić poczucie jedności narodowej, śmierci prezydenta Ozala żaden z polityków tureckiego centrum je ma odwagi, by otwarcie postawić kwestię kurdyjską. Kurdom ddm też przydałby się charyzmatyczny przywódca na miarę Gand-iego czy Wałęsy, nie obciążony krwią i wieloletnim przywiązaniem io ideologii terroru, jak to ma miejsce w przypadku Ocalana. Nie-awne przykłady z Palestyny i Irlandii uczą wszakże, że cudowne "Najsilniej uświadomiłem sobie tę dwoistość perspektyw, rozmawiając kiedyś z ukraińskim znajomym [na temat kwestii kurdyjskiej Podczas gdy ja szukałem kompromisu w formie rozwiązań auto-fnomicznych, znajomy opowiadał się za bezwzględną niepodległością Kurdystanu. Po chwili obaj ['Uświadomiliśmy sobie, że nasza rozmowa dotyczyła właściwie... przedwojennej Galicji Wschodniej. ' * D. McDowall, A Modern History ofthe Kurds, s. 454. 273 Turcja metamorfozy przytrafiać się mogą i byłym terrorystom, kandyduj;) cym potem z powodzeniem do Pokojowej Nagrody Nobla. W cieniu problemu kurdyjskiego pozostaną kwestie innych, du/<> mniej licznych mniejszości etnicznych - spokrewnionych z Gruzin.i mi czarnomorskich Łazów, Arabów z Hatayu czy Greków ze Stain bułu i Wysp Książęcych87. Liczba tych ostatnich stopniała zresztą |xi ostatniej fali emigracji, spowodowanej tym razem nie politycznymi represjami, ale greckim boomem gospodarczym po przyjęciu Grecji do EWG. Spodziewać się także można okresowych nawrotów problemu religijnej mniejszości - alewitów. Szukając w emigracji ucieczki przed ostracyzmem sąsiadów, w ubiegłych latach alewici wyjeżdż;i li na Zachód chętniej niż sunnici, stanowiąc dziś na berlińskim Kreuzbergu i w innych miastach niemieckich znaczną diasporę, kto ra nie pozwoli światowej opinii publicznej zapomnieć o pozostawić > nych w Anatolii religijnych współbraciach. W odróżnieniu od kwestii kurdyjskiej ruch alewicki nie grozi jednak Turcji terytorialną irrc dentą. Zarówno jeśli chodzi o stosunek do islamu, jak i kwestię kurdyjski), dalsza odmowa dialogu ze strony władz w Ankarze i szukanie rozwi;) zań siłowych nieść może groźbę zepchnięcia przeciwników na pozycji • skrajne. Wtedy kurdyjskim partnerem Ankary w ewentualnych przy szłych rozmowach pozostanie zapewne PKK, a miejsce Erbakana w obozie islamistów zająć może ktoś znacznie bardziej radykalny. Nawet przy tak pesymistycznym scenariuszu wątpliwe jednak, by większość tureckiego społeczeństwa, nawykła do zachodniego m<> delu konsumpcji i znacznie szerszego zakresu praw obywatelskich, niż to ma miejsce w większości krajów Bliskiego Wschodu, powtórzyć chciała w Turcji irański bądź algierski scenariusz. Niekwestionowanym priorytetem tureckiej polityki zagranicznej pozostaje dziś pełnoprawne członkostwo w Unii Europejskiej. W tej 8 Sylwetce niemieckiego entuzjasty odrod/enia narodowego Łazów, Wolfganga Feursteina. wydawc\ elementarzy w języku Lazuri przemycanych do Turcji ze Szwarcwaldu, poświęcony jest fragmcni głośnej książki Neala Aschersona. Black Sea - The Birthplace ofCnilisation and Barbarism, London 1996, s. 203-209. 274 U progu XXI wieku awie głosy przywódców Partii Słusznej Drogi, Partii Ojczyźnia-i obu partii socjaldemokratycznych brzmią wyjątkowo zgodnie, ławet wśród zwolenników partii Erbakana słychać głosy, iż ich scep-wobec Unii oznacza jedynie niechęć do wejścia do Europy . kolanach", a nie bezwarunkowy sprzeciw wobec wspólnego rynna którym zarobić mogą drobni tureccy eksporterzy artykułów smysłu lekkiego i żywności, liczący się wśród elektoratu Partii noty. Stowarzyszona z EWG od 1964 r., już w 1987 r. Turcja złożyła iosek o pełne członkostwo, odrzucony dwa lata później mimo ko-icj koniunktury politycznej, charakteryzującej epokę rządów liera Ozala. W 1995 r. rząd Tansu Ciller wynegocjował przyjęcie :ji do europejskiego obszaru celnego, jednak trzy lata później Jnia bezterminowo odroczyła rozpatrzenie tureckich starań o pełne jnkostwo, rozpoczynając jednocześnie negocjacje z Polską, Cze-oi, Węgrami, Słowenią, Estonią i Cyprem (a raczej jego grecką ?ścią). Decyzja ta wywołała wprost furię polityków i prasy turec-iej, dosadnie wyrażających opinie o hipokryzji Zachodu, dla które-i Turcja była wystarczająco dobra jako sojusznik czasu zimnej woj-f, lecz nie dość dobra jako partner polityczny i gospodarczy epoki stsowieckiej. Głosom oburzenia towarzyszyły nawet groźby (na ^ście nie spełnione) zawetowania przyjęcia Polski, Czech i Węgier NATO. Zbijając niektóre argumenty Zachodu podnoszono nie racji, że w momencie przyjmowania do Unii poziom gospodar-Grecji czy Portugalii nie był wiele wyższy niż poziom dzisiej-ej Turcji, kandydującym zaś do Unii Wielkiej Brytanii i Hiszpanii : zaszkodził irlandzki czy baskijski separatyzm etniczny i terro-Przyjęciu tej ostatniej nie przeszkodziła też stosunkowo nie-awna metryka rządów demokratycznych, wprowadzonych dopiero śmierci gen. Franco, ani terytorialne konflikty z Wielką Bryta-(o Gibraltar) i Marokiem (o hiszpańskie posiadłości w Afryce Pół-cnej). Dla uzasadnienia swej negatywnej decyzji Bruksela znaleźć mogła Itrudne do podważenia argumenty, jak choćby ogromne zapóźnienie ispołeczno-gospodarcze tureckich prowincji wschodnich, wciąż nie- 275 Turcja zadowalający stan praw człowieka czy zbyt słabe oparcie prawi H cywilnych rządów parlamentarnych i wolności słowa. W zakulisowy di enuncjacjach europejskich decydentów pojawiały się jednak zarzuty. na które nawet przy najlepszych chęciach rząd turecki niewiele nio^l poradzić. Pierwszym z nich była głośno wyrażana obawa, iż budżet i gos|x» darka Unii nie wytrzymają przyłączenia 65-milionowego kolosa, 10 mln mieszkańców -jak Portugalia i Grecja, czy niespełna 17 mln jak była NRD. Z wyjątkiem Tiirke§a, który obwieścił kiedyś, że liczba Turków powinna dorównać liczbie zagrażających im Rosjan, niepohamowany wzrost demograficzny od lat niepokoi też polityków tureckich, zwłas/ cza że jest on najsilniejszy w zamieszkanych przez Kurdów prowin cjach wschodnich. Od lat przyrastająca populacja „przejada" z trud( -i 11 wypracowane nadwyżki krajowego produktu brutto, przyczyniając si<; w dodatku do katastrofy ekologicznej poprzez zwiększone zużydr słodkiej wody i zniszczenie resztek lasów, wycinanych w pobliżu wiek szych aglomeracji pod żywiołowy rozwój budownictwa mieszkań io wego. Choć w zamożnych, zurbanizowanych zachodnich częściadi kraju już od końca ubiegłego stulecia kształtował się model rodzi ny zbliżony do mieszczańskich modeli zachodnich, w najbliższych latach wciąż nie wydaje się możliwe rozbrojenie „bomby demograficznej", jaką pozostaje anatolijska wieś, gdzie dziecko nadal stanowi cenion.) parę rak do pracy oraz formę „zabezpieczenia emerytalnego" dl;i rodziców. Choć w odróżnieniu od chrześcijaństwa już w średniowic czu islam dopuszczał różnorodne metody regulacji poczęć, jak rów nież swobodną dyskusję w tym zakresie, trudno wyobrazić sobie, by ewentualne próby szerzenia edukacji seksualnej wśród tureckich i kur dyjskich wieśniaczek nie napotkały fanatycznej reakcji obskuranckid i kręgów religijnych. Znane z Indii i Chin projekty przymusowej steryli 276 U progu XXI wieku gi kobiet, które urodziły już po kilkoro dzieci, nie wydają się możliwe > zrealizowania poza ustrojem totalitarnym88. Obok względów natury gospodarczej i demograficznej coraz głoś-przytaczanym argumentem przeciwko przyjęciu Turcji do Unii Dpejskiej jest fakt jej obcej przynależności cywilizacyjnej, jak rów-położenie większości jej terytorium poza geograficzną granicą spy, jaką od starożytności stanowią Bosfor i Dardanele. Argument powtarzany zwłaszcza we Francji, której notabene indiańskim idanym z tropikalnej Gujany od lat przysługują paszporty Unii Euro-sjskiej, wymaga bez wątpienia głębszej refleksji. Jest on zresztą całko-ae zgodny z tezą islamistycznego premiera Erbakana, również nie ącego dla siebie miejsca w chrześcijańskim klubie zwanym Euro-Jak trafnie zauważył współczesny turecki uczony, Sabri Akural, temaliści, którzy czytali prace [europejskich] filozofów, byli przeko-że świecki duch oświecenia położył kres roli chrześcijaństwa ' Zachodniej Europie. [...] Kemalistowscy sekularyści nie byli tym-skłonni uznać faktu, iż społeczeństwo zachodnie ma [nadal] ter judeo-chrześcijański"89. Na nic zdały się w świetle przed-ńonych uwag zrzucenie turbanu i fezu, przyjęcie kalendarza gre-ariańskiego i niedzieli, a nawet zmiana alfabetu (w przypadku Grecji notabene nie oczekiwał, by przystępując do Unii przyjęła ona no łacińskie), dotyczące raczej formy niż wypełniającej ją religijnej Definicja Europy, zawężająca ją jedynie do cywilizacji chrześci- liskiej, niesie jednak w sobie poważne zagrożenie, którego nie wolno lekceważyć. W tak zarysowanej Europie nie znajdą rzecz jasna miej- 1 O zmianach w tureckim modelu rodziny zob. znakomitą książkę Alana Dubena i Cema Behara, nbul househdds. Marriage, famify and fertility, 1880 1940, Cambridge 1991. Stosunek śred-viecznego islamu do seksu i regulacji poczęć bada) Basim Musallam w pracy Sex andSociety in n. Birth control before the nineteenth century, Cambridge 1983 Radykalny pogląd na potrzebę ulacji urodzeń, dopuszczający przymusową aborcję i sterylizację, nie tylko zresztą w krajach Trzeciego Świata, prezentował artykuł Kingsleya Davisa opublikowany w czasach I raportu dla Klubu skiego, Zero Population Gra\vth: The Goalandthe Means „Daedalus. Journal of the American |Academyof Arts and Sciences" 102(1973), z. 4: TheNoGra\vthSociety,s. 15-30. * Sabri Akural. Kemalist Views on Social Change, [w:] Atatiirk and the ModernizationofTwkey. pod fied. J Landaua, Boulder-Leiden 1984, s. 128. 277 Turcja sca muzułmańscy Albańczycy i Bośniacy, nie mówiąc już o wielomilii» nowych dziś diasporach tureckiej i arabskiej w Niemczech i we Fnm cji. Problematyczne też stać się może miejsce ateistów i żydów (pod czas II wojny światowej miejsce tych ostatnich zakwestionowano /c znanym skutkiem), a nawet prawosławnych, reprezentowanych ob( •( nie w Unii Europejskiej jedynie przez Grecję. Tradycyjne granice Europy, wyodrębniające ją z masywu Eur;i/|i wzdłuż Uralu, Kaukazu ł tureckich cieśnin, od swego zarania mi;ilv charakter raczej umowny. Granice te przecinają dziś w pół nie tylko Rosję i Turcję, ale oddzielają też Hiszpanię i Francję od ich zamoi skich terytoriów i departamentów. Potrzeba refleksji nad granicami Europy jest dziś o tyle pilniejsza, że wkrótce do Unii ma być przyjęła azjatycka wyspa - Cypr, a oprócz Turcji swe kandydatury coraz glos niej zgłaszają Maroko, Tunezja oraz - w dalszej perspektywie - Gru/j, i i Armenia. O ile bezkrytyczne przyjmowanie do Unii Europejskie) wszystkich chętnych może spowodować jej osłabienie, ich odepcli nięcie może z kolei doprowadzić do groźnych antagonizmów. W tym aspekcie konieczność redeflnicji pojęcia Europy jest dziś sprawą do tyczącą nie tylko Turcji, ale przede wszystkim samej Unii. Na korzystnym rozwoju stosunków Ankary z Unią Europejską /;i leży Stanom Zjednoczonym, traktującym Turcję jako kluczowego parł nera w rejonie bliskowschodnim, wpływającego ponadto na rozwój sytuacji geopolitycznej na Bałkanach oraz w basenach czarnomoi skim i kaspijskim90. W niedawno wydanej głośnej książce Wielka sza chownica Zbigniew Brzeziński stwierdził, iż: „Turcja stabilizuje regioi i Morza Czarnego, kontroluje cieśniny łączące je z Morzem Śródziem nym, równoważy wpływy Rosji na Kaukazie, jest przeciwwagą dl.i islamskiego fundamentalizmu i stanowi południową kotwicę NAT() Destabilizacja Turcji doprowadziłaby prawdopodobnie do eskalacji przemocy w południowej części Bałkanów i ułatwiłaby przywrócenie panowania rosyjskiego nad państwami kaukaskimi, które niedawno zyskały niepodległość". W dalszej części książki autor postulował: 90 W czerwcu 1992 r. delegaci państw leżących nad Morzem Czarnym podpisali w Stambule urnowi; . > współpracy regionalnej. Status obserwatora w nowo powstałej organizacji przy/nano również Polsa 278 U progu XXI wieku aeryka powinna wykorzystywać swoje wpływy w Europie, aby po-ać ostateczne przyjęcie Turcji do Unii Europejskiej; powinna także J naciskiem traktować Turcję jako kraj europejski - pod warunkiem, i państwo to w swojej polityce wewnętrznej nie dokona dramatycz-zwrotu w stronę islamu. Regularne konsultacje z Ankarą na at przyszłości Morza Kaspijskiego i Azji Środkowej umocniłyby r Turcji poczucie strategicznego partnerstwa ze Stanami Zjednoczo-ii. Ameryka powinna także stanowczo poprzeć starania Turcji, aby ybudować rurociąg naftowy z Baku w Azerbejdżanie do Ceyhan na ckim wybrzeżu Morza Śródziemnego, co znacznie ułatwiłoby eks-5rt surowców energetycznych basenu Morza Kaspijskiego"91. Czynnikiem poważnie ograniczającym konstruktywną rolę Turcji i arenie międzynarodowej były jednak w ostatnim okresie jej napięte |§tosunki z sąsiadami. Konflikt o szelf i korytarz powietrzny nad Mo-Irzem Egejskim stanowi wraz z problemem cypryjskim jątrzącą się [ranę w stosunkach turecko-greckich. Paradoksalnie oba kraje czują [się w tym konflikcie zagrożone przez sąsiada. O ile greccy politycy chętnie przypominają wieki tureckiej niewoli, porównując 10-miliono-i wą Grecję z ponad 60-milionowym tureckim kolosem, Turcy kulty-Iwują pamięć odparcia greckiej inwazji lat 1919-1922, z napięciem obserwując dziś stosunki Moskwy i Aten, oparte na prawosławnej ' wspólnocie religijnej oraz na niewygasłych rosyjskich ambicjach imperialnych. Latem 1998 r. wybuchł skandal, gdy władze tureckie odkryły na pokładzie statku Natasha-1, zarejestrowanego pod banderą maltańską, elementy wyposażenia rosyjskich rakiet S-300, przeznaczonych do zainstalowania na greckiej części Cypru. Stosunki z drugim zachodnim sąsiadem, Bułgarią, napięte przez cały okres zimnej wojny, weszły w szczególnie ostrą fazę w roku 1984, gdy komunistyczne władze w Sofii przystąpiły do planowej akcji wynaradawiania bułgarskich Turków, dominujących wśród sięgającej miliona mniejszości muzułmańskiej. Tureckich mieszkańców, licznych zwłaszcza w miastach naddunajskich oraz w położonym w Ro- " Zbigniew Brzeziński. Wielka szachownica. Glówne cele polityki amerykańskiej. Warszawa 1998, s. 57-58 i 259-260. 279 Turcja dopach regionie Kyrdżali, zmuszano do zmiany imion i nazwisk, ni szczać ślady kultury muzułmańskiej i umieszczając opornych w obu zach koncentracyjnych, wśród których ponurą sławę zyskał naddunaj ski obóz Belene. W końcu lat osiemdziesiątych stojący u wrót kryzysu reżim bułgarski zgodził się na otwarcie granic, w wyniku czego kraj opuściła ponad 300-tysięczna rzesza tureckich uchodźców, z których część wróciła jednak w następnych latach, zawiedziona warunkami osiedlenia w przezywającej własne trudności Turcji. Upadek komu nizmu i zmiany polityczne w Bułgarii przyniosły radykalną poprawr stosunków turecko-bułgarskich, a dawną nieufność stopniowo zastępuje dziś współpraca polityczna i gospodarcza. Pomyślnie rozwijają sit,-też stosunki z Rumunią, Macedonią, Albanią i Bośnią, choć turecka współpraca z tymi ostatnimi krajami rodzi rzecz jasna napięcia ze strony Serbów, żyjących dziś w psychozie muzułmańskiego okrążenia i obawiających się utraty Kosowa. Rozpad ZSRR spowodował pojawienie się po przeciwnej stronie Morza Czarnego nowych państw - Mołdawii, Ukrainy, Gruzji i jel-cynowskiej Rosji - dla których Turcja stała się atrakcyjnym partneren i gospodarczym, a nawet wzorem dla własnych reform rynkowych. Turcja stała się też ziemią obiecaną dla tysięcy turystów-handlarzy z byłego ZSRR, którzy z początkiem lat dziewięćdziesiątych zastąpili nad Bosforem dominujących tu dotąd Polaków, oraz dla rosyjskich prostytutek, zwanych tu popularnie „Nataszami". Stosunki z Irakiem i Iranem pozostawały w ostatnich latach dość napięte z racji tureckiego uczestnictwa w amerykańskiej interwencji w Zatoce Perskiej, współpracy wojskowej z Izraelem i stałą obawą władz w Ankarze przed importem irańskiego fundamentalizmu. Także Syria - tradycyjny radziecki klient na Bliskim Wschodzie - dopiero ostatnio pod groźbą tureckich nalotów zrezygnowała z popierania kurdyjskiej partyzantki. Dodatkowym punktem spornym we wzajemnych relacjach jest okręg Hatayu, przez władze w Damaszku uznawany za historyczną syryjską prowincję. Szczególnie kordialne stosunki łączą dziś natomiast rząd w Ankarze z tureckojęzycznymi republikami byłego ZSRR - Azerbejdżanem, Turkmenistanem, Uzbekistanem, Kazachstanem i Kirgistanem, dla 280 U progu XXI wieku 6ryeh Turcja pozostaje regionalnym mocarstwem i protektorem oraz scyjnym modelem rozwoju gospodarczego, konkurując w tym się z Rosją, Iranem i bardziej odległymi Chinami. Niepokój Mos-r budzą także tureckie gesty pod adresem zamieszkujących Fede-cję Rosyjską Tatarów i muzułmańskich ludów północnego Kaukazu, ' tej liczbie Czeczenów. Trzeba jednak przyznać, że mimo imperial-pch pokus władze w Ankarze starają się nie prowokować Moskwy, ając sobie sprawę z własnych ograniczonych możliwości, a jedno-sśnie z ogromnych korzyści gospodarczych, płynących już dziś ! inwestycji tureckich firm na terenie Rosji. ileyman Demirel i Lech •Wałęsa podczas wizyty pol-I dtiego prezydenta w Turcji f w lipcu 1994 r. (PAP) Względy gospodarcze mogą też korzystnie wpłynąć na rozwój stosunków turecko-armeńskich, jak dotąd nie najlepszych z racji historycznych zaszłości i tureckiego poparcia dla Azerbejdżanu w konflikcie o Górski Karabach. Niewielka Armenia, wciśnięta między Turcję, Azerbejdżan i Gruzję, pozbawiona dostępu do morza i jak dotąd chroniona przez pozostające na jej terytorium rosyjskie garnizony, będzie prawdopodobnie musiała ułożyć sobie stosunki z sąsiadami, zwłaszcza że nagrodą dla ewentualnych uczestników procesu pokojowego stać się może budowa przez ich terytorium rurociągu z kaspijską ropą. Niedawne trzęsienie ziemi, które w czerwcu 1998 r. zniszczyło 281 Turcja część Adany i sąsiedniego Ceyhanu, w pobliżu którego znajdować si<; ma terminal projektowanego rurociągu, boleśnie przypomniało jnl nak, że nawet w przypadku ludzkiej współpracy na drodze realiz;uj! projektu stanąć mogą siły natury, czyniące z Turcji jeden z najbardziej zagrożonych sejsmicznie rejonów świata. Wszystkie nakreślone tu wątki wskazują, że obok niekwestiono wanych zagrożeń Turcja i tureckie społeczeństwo stoją dziś w oblic/n ogromnych możliwości. Można też mieć nadzieję, że w miejsce plc mienia, dynastii, państwa czy narodu - pojęć dominujących w dotycli czasowej tureckiej historii - głównym bohaterem nadchodzącego st 11 lecia stanie się wyemancypowane społeczeństwo cywilne i coraz b;u dziej podmiotowo traktowany turecki obywatel. Wydarzenia ostatnich miesięcy Od napisania ostatniego rozdziału książki upłynęło kilkanaście iesięcy. W okresie tym historia Turcji doznała znacznego przyspie-JBzenia, choć nie wydaje się, by sformułowane wyżej prognozy stały się to mniej aktualne. Rząd Mesuta Yilmaza nie doczekał kwietniowych wyborów 1999 r. f W wyniku uchwalenia wotum nieufności 25 listopada 1998 r. nastąpiło j przesilenie, po którym dopiero 11 stycznia 1999 r. Biilent Ecevit zdołał l sformować mniejszościowy rząd Partii Demokratycznej Lewicy, po-j party w parlamencie głosami posłów Partii Ojczyźnianej i Partii Słusznej Drogi jako gabinet przejściowy. Wybory 18 kwietnia 1999 r. przyniosły zwycięstwo Partii Demokratycznej Lewicy Biilenta Ecevita (22,1 proc. głosów i 136 mandatów). Drugie miejsce (18 proc. głosów i 129 mandatów) ku zaskoczeniu obserwatorów zajęła Partia Ruchu Narodowego, której tryumfalny powrót do polityki ułatwiły z jednej strony zadrażnienia w stosunkach z Europą wokół kwestii kurdyjskiej, z drugiej zaś taktyka nowego przywódcy Devleta Bahceli, który po śmierci Tiirkesa objął kierownictwo partii, starając się nadać jej bardziej umiarkowany charakter. Dopiero na trzecim miejscu znalazła się islamska Partia Cnoty (15,4 proc. głosów i 111 mandatów), która zdołała jednak w równoległych wyborach municypalnych zachować stanowiska burmistrzów Stambułu i Ankary. Największymi przegranymi okazały się Partia Ojczyźniana (13,2 proc. głosów i 86 mandatów) oraz Partia Słusznej Drogi (12 proc. głosów i 85 mandatów). Poza progiem wyborczym znalazły się Republikańska Partia Ludowa (8,8 proc.) i kurdyjska partia HADEP (4,7 proc.), która wygrała jednak wybory lokalne na południowym wschodzie, zdobywając m.in. stanowisko burmistrza Diyar-bakiru. 283 Turcja 28 maja 1999 r. uformował się koalicyjny gabinet Biilenta Ecevil.i, dysponujący w 550-osobowym parlamencie liczbą 351 głosów. Obol* Partii Demokratycznej Lewicy udział w rządzie wzięła Partia Rudni Narodowego oraz Partia Ojczyźniana. Mimo historycznych animo/|l socjaldemokratycznego premiera łączył z nacjonalistami brak pod.il ności na zewnętrzne naciski. Ecevit był wszak premierem, który w 1974 r. podjął decyzję o interwencji na Cyprze, rzucając wyzwanie Stanom Zjednoczonym. O chęci podtrzymania dialogu z Zachodem świadczyło jednak powierzenie resortu finansów Partii Ojczyźnianej, a spraw zagranicznych Ismailowi Gemowi, uchodzącemu za polityka o wyraźnej prozachodniej orientacji. Wcześniejszą uroczystość zaprzysiężenia nowego parlamentu x;i kłócił skandal wokół osoby Merve Kavakci, deputowanej Partii Cnoly po studiach informatycznych w USA która pojawiła się na sali obrad w islamskiej chuście, po czym została siłą usunięta przy burzliwej reakcji zgromadzonych. Incydent ten wywołał kolejny nawrót dyskusji na temat stosunków państwa i religii. Najważniejszym jednak tematem, stale goszczącym w czołówkad i światowych doniesień agencyjnych, były losy kurdyjskiego przywód cy Abdullaha Ocalana. Epopeja Ocalana rozpoczęła się w październiku 1998 r., gdy wobec otwartej groźby tureckiej interwencji Syria zobo wiązała się do likwidacji baz PKK na swym terytorium. Pozbawiony schronienia Ocalan udał się do Moskwy, gdzie mimo entuzjastyc/ nego przyjęcia przez Dumę dawnemu sojusznikowi z czasów Brex niewa odmówiono politycznego azylu. 12 listopada Ocalan przybył do Włoch, gdzie został wprawdzie czasowo aresztowany, jednak ju/ 20 listopada rząd włoski odmówił jego ekstradycji do Turcji. Reakcji) były masowe demonstracje w Ankarze i innych miastach tureckich, którym towarzyszył bojkot towarów włoskich i zamrożenie wzajemnych stosunków. Rząd RFN, który początkowo również wystąpi) o ekstradycję przywódcy PKK, oskarżanego o planowanie zamachów terrorystycznych na terenie Niemiec, ostatecznie wycofał wniosek w obawie przed wybuchem walk między żyjącymi nad Renem Turkami i Kurdami. W rezultacie Ocalan znalazł się ponownie na wolności, a 17 stycznia 1999 r. opuścił Włochy, nie mogąc liczyć na azyl 284 Wydarzenia ostatnich miesięcy i ścigany przez prawo terrorysta. 16 lutego świat obiegła sensacyj-wiadomość, że poprzedniego dnia agenci tureckich służb spe-tiych uprowadzili Ocalana z Nairobi, gdzie przez kilkanaście dni się na terenie ambasady greckiej. Przy zachowaniu specjalnych środków bezpieczeństwa więźnia adzono na wyspie Imrali, gdzie 31 maja 1999 r. rozpoczął się proces, iremu towarzyszyły demonstracje tureckich rodzin ofiar PKK (kampania propagandowa rozpętana w prasie nacjonalistycznej. Oca-i, oskarżony o zdradę stanu i spowodowanie śmierci 30 tys. turec-ch obywateli w wyniku wojny partyzanckiej i zamachów terrorys-cznych, już podczas pobytu we Włoszech wyrzekł się walki zbrojnej, /jmując skruszoną i pojednawczą postawę również podczas prosu. Nie spowodowało to jednak złagodzenia wyroku. 29 czerwca radca PKK skazany został na karę śmierci, a 25 listopada Sąd Najwyższy w Ankarze utrzymał ten werdykt Ostatecznie 12 stycznia i r. rząd turecki zgodził się zawiesić wykonanie wyroku do czasu | rozpatrzenia sprawy przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. Tego J samego dnia Ocalan wydał pisemne oświadczenie, w którym określił f zbrojną walkę o utworzenie państwa kurdyjskiego „historycznym błę-[ dem". 8 lutego apel uwięzionego przywódcy poparły podziemne wła-; dze PKK, ogłaszając rezygnację z walki zbrojnej. Trudno niestety powiedzieć, na ile deklaracje te odzwierciedlają trwałą zmianę poglądów, na ile zaś wynikają z osłabienia struktur PKK związanego z aresztowaniem przywódcy, utratą poparcia logistycznego ze strony tureckich sąsiadów i akcjami pacyfikacyjnymi armii tureckiej na wschodzie kraju. Z drugiej strony nie budzą optymizmu triumfalistyczne wypowiedzi tureckich polityków i wojskowych oraz kolejne fale aresztowań działaczy kurdyjskiej partii HADEP. Niekiedy wydaje się wręcz, że rząd w Ankarze stał się zakładnikiem własnej nacjonalistycznej propagandy, co z pewnością utrudnia mu szukanie politycznych i trwałych środków rozwiązania kwestii kurdyjskiej. Nie wygasły jeszcze emocje związane z procesem Ocalana, gdy 17 sierpnia 1999 r. Turcję nawiedziło największe od roku 1939 trzęsienie ziemi. Epicentrum znajdowało się na północnym zachodzie kraju w pobliżu Izmitu, a siłę wstrząsu oceniono na 7,4 stopni w skali 285 Turcja Richtera. W końcu sierpnia szacowano liczbę ofiar śmiertelnych na ponad 14 tys., przyznając, że drugie tyle może znajdować się jeszc/r pod gruzami. Wstrząsy o podobnej sile powtórzyły się 12 listopada w rejonie Bólu, pochłaniając jednak tym razem znacznie mniej ofiar Tragedia, w wyniku której ponad 200 tys. ludzi zostało bez dachu nad głową, przyniosła w następstwie spóźnioną decyzję władz o zaostr/c niu nadzoru budowlanego zarówno w zakresie wytrzymałości nowo powstających budynków, jak i ich lokalizacji. Drugim pozytywnym następstwem dramatu było ocieplenie stosunków turecko-greckich p< > tym, gdy Grecja (podobnie jak wiele innych krajów) udzieliła spon tanicznej pomocy ofiarom katastrofy. Ateny częściowo wycofały Uv swe obiekcje co do europejskich aspiracji Turcji i wznowiły dwustron na współpracę w ramach NATO. W styczniu i lutym 2000 r. nastąpiły pierwsze od niemal czterdziestu lat wzajemne wizyty ministrów spraw zagranicznych. Oba kraje zapowiedziały chęć wspólnej organizacji piłkarskich mistrzostw świata w 2008 r. Ostatnim wreszcie budzącym otuchę wydarzeniem było przyzna nie Turcji długo oczekiwanego statusu kandydackiego podczas helsin skiego szczytu przywódców Unii Europejskiej w grudniu 1999 r. Za chodni politycy nie ukrywali jednak, że droga Turcji do pełnego człon kostwa w Unii może potrwać jeszcze wiele lat 5 maja 2000 r. nowym prezydentem Turcji wybrany został po trzeci i turach głosowania w Zgromadzeniu Narodowym Ahmet Necdet Se-zer. Elekt, będący dotychczas przewodniczącym Trybunału Konstytucyjnego, przejął urząd z rąk ustępującego prezydenta Demirela po uroczystym zaprzysiężeniu 16 maja 2000 r. W swym pierwszym wystąpieniu nowy prezydent zapowiedział dążenie do umocnienia państwa prawa i osiągnięcia przez Turcję standardów Unii Europejskiej. Warszawa, maj 2000 r. Kalendarium 1876 31 sierpnia: wstąpienie na tron sułtana Abdiilhamida II. 23 grudnia: ogłoszenie pierwszej osmańskiej konstytucji. 1878 14 lutego: rozwiązanie parlamentu przez Abdulhamida II. 3 marca: pokój w San Stefano (dziś Yesilkoy), kończący wojnę rosyjsko-turecką. 13 lipca: podpisanie traktatu berMskiego, rewidującego zasady pokoju w San efano. 1896 24 sierpnia: zamach na Bank Ottomański; pogrom Ormian w Stambule. 1897 17 kwietnia: początek grecko-tureckiej wojny o Kretę. 1908 3 lipca: wymarsz oddziału Ahmeda Niyaziego w macedońskie góry, umowny początek rewolucji młodotureckiej. 23 lipca: decyzja sułtana Abdulhamida II o przywróceniu konstytucji. 6 października: ogłoszenie przez Austro-Węgry formalnej aneksji Bośni i Hera-gowiny. 1909 13 kwietnia: antykonstytucyjny zamach w Stambule. 24 kwietnia: wkroczenie do stolicy Armii Czynu Mahmuda Sevketa paszy. 27 kwietnia: detronizacja Abdulhamida II. 1911 29 września: początek włosko-tureckiej wojny o Trypolitanię. 1912 21 lipca: rząd Gazi Ahmeda Muhtara paszy, odsunięcie od władzy młodoturków. 287 Turcja 18 października: traktat w Ouchy, sankcjonujący utratę Trypolitanii w zamian /.i włoską obietnicę ewakuacji Dodekanezu; atak na tureckie posiadłości wTracji, M;u < donii, Albanii i Kosowie przez armie Bułgarii, Grecji, Serbii i Czarnogóry (ta ostatni.) rozpoczęła działania wojenne już 8 października) - początek I wojny bałkańskiej. 28 listopada: proklamowanie niepodległości przez Albanię. 1913 23 stycznia: zamach młodoturecki pod przywództwem Envera, zwany „najśd< 111 na Wysoką Portę". 26 marca: upadek Edime. 10 czerwca: traktat londyński kończący I wojnę bałkańska; utrata wszystkich tureckich posiadłości na zachód od linii Enos-Midye. 30 czerwca: początek II wojny bałkańskiej między Bułgarią a dawnymi sprzyiiiii rzeńcami, do której przystąpiły też Rumunia i Turcja 22 lipca: odzyskanie Edirne. 10 sierpnia: pokój w Bukareszcie kończący I wojnę bałkańską. 29 września: podpisanie w Stambule osobnego pokoju między Bułgarią i Tuirj.i 1914 2 sierpnia: podpisanie tajnej umowy turecko-niemieckiej, przewidującej wystai >i> nie Turcji po stronie Państw Centralnych przeciw Rosji. 3 sierpnia: ogłoszenie przez rząd brytyjski konfiskaty osmańskich okrętów bu dowanych w angielskich stoczniach. 10 sierpnia: niemiecka eskadra admirała Souchona chroni się na tureckk li wodach terytorialnych. 9 września: ogłoszenie przez rząd osmański zniesienia przywilejów kapitulacyjnyd i 29 października: ostrzelanie rosyjskich portów czarnomorskich przez flotę < >•• mańsko-niemiecką. 2 listopada: Rosja wypowiada wojnę Turcji. 5 listopada: Rządy brytyjski i francuski wypowiadają wojnę Turcji; Wielka Bryt;i nią ogłasza formalną aneksję Cypru. 1915 styczeń: klęska na froncie rosyjskim pod Sarikamis. luty: turecko-niemiecki szturm na Kanał Sueski. 20 kwietnia: powstanie ormiańskie w Wan; umowny początek masowych depc >i tacji Ormian, stanowiących element planowego „rozwiązania kwestii ormiańskiej". 25 kwietnia: początek brytyjsko-francuskiego lądowania pod Gallipoli. 1916 9 stycznia: zakończenie alianckiej ewakuacji spod Gallipoli. 29 kwietnia: kapitulacja brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego w Iraku. 288 Kalendarium 1917 marzec: brytyjska ofensywa w Iraku; upadek Bagdadu. pazdziemik-grudzień: brytyjska ofensywa w Palestynie; deklaracja ministra Bal-foura o utworzeniu w Palestynie „narodowej siedziby żydowskiej"; upadek Jerozolimy. 26 listopada: bolszewicy proponują Państwom Centralnym zawieszenie broni. 18 grudnia: lokalne zawieszenie broni podpisane w Erzincan między osmańskim dowództwem frontu a tyfliskim Komitetem Zakaukaskim. 1918 3 marca: pokój w Brześciu Litewskim; Rosja Radziecka zrzeka się okręgów Karsu, Ardahanu i Batumu, utraconych przez Turcję w 1878 r. 15/16 •września: turecka Armia Islamu wkracza do Baku. 20 września: Rosja Radziecka wypowiada Turcji warunki traktatu brzeskiego. październik: brytyjsko-francuska ofensywa w Syrii. 30 października: rozejm w Mudros, kończący turecki udział w I wojnie światowej. l listopada: ucieczka przywódców mlodotureckich na pokładzie niemieckiej łodzi podwodnej. 13 listopada: wkroczenie wojsk sprzymierzonych do Stambułu. 1919 15 maja: wojska greckie lądują w Izmirze. 19 maja: lądowanie Mustafy Kemala w Samsunie; umowny początek tureckiego ruchu wyzwoleńczego. 23 lipca-17 sierpnia: kongres Stowarzyszenia Obrony Praw Wschodniej Ana-tolii zorganizowany w Erzurum z udziałem Kazima Karabekira i Mustafy Kemala. 4-11 września: kongres w Sivas; powstanie Stowarzyszenia Obrony Praw Narodowych Anatolii i Rumelii. grudzień: przeniesienie siedziby ruchu oporu z Sivas do Ankary, wybory do parlamentu w Stambule z udziałem działaczy niepodległościowych. 1920 28 stycznia: rezolucja parlamentu w Stambule wzywająca państwa Ententy do poszanowania osmańskiej suwerenności, zwana deklaracją Paktu Narodowego (Mi-sak-iMilli). 16 marca: zaostrzenie alianckiej okupacji Stambułu; aresztowania działaczy tureckich. 23 kwietnia: otwarcie Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w Ankarze, uznającego się za kontynuację rozpędzonego przez aliantów w Stambule parlamentu; powołanie rządu tymczasowego pod nazwą Komisji Wykonawczej. czerwiec: ofensywa grecka na froncie zachodnim; upadek Bursy. 10 sierpnia: podpisanie przez rząd sułtański traktatu pokojowego w Sevres, oznaczające zgodę na faktyczny rozbiór Anatolii. 289 Turcja 24 sierpnia: prowizoryczny traktat turecko-radziecki, przewidujący radzitvk;i pomoc wojskową dla rządu w Ankarze. 2 grudnia: pokój w Aleksandropolu między Turcją a zagrożoną przez bolszrwi ków Republiką Armenii; przywrócenie granicy sprzed 1878 r. wraz z okręgiem Karsi i 1921 10 stycznia: pierwsza bitwa pod Inonii; chwilowe zatrzymanie ofensywy greckie) 18 marca: podpisanie w Moskwie turecko-radzieckiego „traktatu przyjaźni i bni terstwa", zatwierdzającego granicę sprzed 1878 r. z wyjątkiem przyznanego radzieckie •) Gruzji portu w Batumi. I kwietnia: odepchniecie greckiej ofensywy w tzw. drugiej bitwie pod Inónii. 23 sierpnia-13 września: bitwa nad rzeką Sakaryą; odwrót armii greckiej. 20 października: układ w Ankarze, sankcjonujący francuską ewakuację Cylicji. 1922 26-^30 sierpnia: bitwa pod Dumlupihar; turecka ofensywa na froncie zachodn i 111 9 września: wkroczenie armii tureckiej do Izmiru. II października: turecko-brytyjski rozejm w Mudanyi. l listopada: zniesienie sułtanatu uchwałą Wielkiego Zgromadzenia Narodowej,'! i 1923 24 lipca: pokój w Lozannie, przywracający turecką suwerenność w Anatolii i wschodniej Traq'i. wrzesień: powstanie Partii Ludowej pod przywództwem Mustafy Kemala. 13 października: przeniesienie stolicy ze Stambułu do Ankary. 29 października: proklamowanie Republiki Tureckiej. 1924 3 marca: zniesienie kalifatu i zamkniecie szkół religijnych. 20 kwietnia: uchwalenie konstytucji Republiki Tureckiej. 17 listopada: utworzenie opozycyjnej Postępowej Partii Republikańskiej. 1925 13 lutego: wybuch kurdyjskiego powstania szejcha Saida 4 marca: przyjęcie drakońskiej „Ustawy o utrzymaniu porządku". 5 czerwca: rozwiązanie przez władze Postępowej Partii Republikańskiej. 25 listopada: „Ustawa kapeluszowa", zabraniająca mężczyznom noszenia fezów. 30 listopada: delegalizacja muzułmańskich bractw religijnych. 1926 l stycznia: wejście w życie kalendarza gregoriańskiego. 17 lutego: przyjęcie świeckiego kodeksu cywilnego, obowiązującego od 4 października. 290 Kalendarium 5 czerwca: podpisanie traktatu turecko-brytyjskiego, przesądzającego o pozo-| Staniu okręgu Mosulu w granicach Iraku. 15 czerwca: wykrycie w Izmirze spisku na życie Kemala czerwiec-sierpień: procesy pokazowe byłych działaczy młodotureckiego Komi-| tetu Jedności i Postępu oraz Postępowej Partii Republikańskiej w Izmirze i w Ankarze. 1927 15-20 października: Nutuk - słynna 36godzinna mowa Kemala na zjeździe Republikańskiej Partii Ludowej. 1928 3 listopada: wprowadzenie alfabetu łacińskiego, obowiązującego od l stycznia 1929 r. 1930 12 sierpnia: utworzenie opozycyjnej Wolnej Partii Republikańskiej, rozwiązanej już w listopadzie. 1934 21 czerwca: ustawa nakazująca Turkom przyjęcie nazwisk na modłę europejską do dnia l stycznia 1935 r. 5 grudnia: przyznanie kobietom czynnego i biernego prawa wyborczego do parlamentu. 1936 20 lipca: podpisanie w Montreux konwencji, zezwalającej Turcji na remilitaryzację cieśnin czarnomorskich. 1938 10 listopada: śmierć Atatiirka w stambulskim pałacu Dolmabahce. 1939 29 czerwca: przyłączenie do Turcji północnosyryjskiego okręgu Hatayu, przeprowadzone za zgodą Francji. 19 października: podpisanie traktatu obronnego między Turcją a Wielką Brytanią i Francją. 1941 17 lutego: podpisanie turecko-bułgarskiej deklaracji o nieagresji. 18 czerwca: podpisanie dziesięcioletniego traktatu o przyjaźni i nieagresji między Turcją a III Rzeszą. 291 Turcja 1942 11 listopada: wprowadzenie podatku majątkowego (vańik vergist), uderzające •>;< > w stan posiadania nietureckich mniejszości. 1943 17 listopada: poufna turecka deklaracja o zamiarze przystąpieniu do wojny |*> stronie aliantów. 4 grudnia: spotkanie w Kairze prezydenta Inonii z powracającymi z Teheranu Rooseveltem i Churchillem. 1944 2 sierpnia: zerwanie przez Turcję stosunków dyplomatycznych z III Rzeszą. 1945 23 lutego: Turqa wypowiada wojnę Niemcom i Japonii. 19 marca: radziecka nota zapowiadająca konieczność rewizji traktatu o przyjaźni z 1925 r. 7 czerwca: ZSRR domaga się od Turcji rezygnacji z okręgów Karsu, Ardahanu i Artvinu oraz udostępnienia baz wojskowych w rejonie cieśnin. 1946 7 stycznia: rejestracja opozycyjnej Partii Demokratycznej. 6 kwietnia: kurtuazyjna wizyta amerykańskiego krążownika Missouri w Stam bule. październik: utworzenie amerykańskiej Floty Śródziemnomorskiej. 1947 12 marca: przemówienie prezydentaTrumana w połączonych izbach Kongresu, wzywające do udzielenia Grecji i Turcji pomocy militarnej i finansowej zgodnie z tzw doktryną Trumana. 1949 8 sierpnia: przyjęcie Turcji do Rady Europy. 1950 14 maja: zwycięstwo wyborcze Partii Demokratycznej, kierowanej przez Celala Bayara i Adnana Menderesa. październik: początek udziału samodzielnej brygady tureckiej w wojnie koreań skiej. 1952 18 lutego: przyjęcie Turcji i Grecji do NATO. 292 Kalendarium 1953 30 maja: nota radziecka odwołująca wcześniejsze żądania ustępstw terytorialnych. 1955 24 lutego: podpisanie przez Turcję Paktu Bagdadzkiego, później przemiano-negonaCENTO. 1960 kwiecień: początek rozruchów wywołanych spadkiem popularności rządu Men-i w wyniku zadłużenia, korupcji, cięć budżetowych i narastania autorytarnych l rządzenia 28-29 kwietnia: krwawo stłumione demonstracje studenckie w Stambule i l maja: zestrzelenie nad Uralem amerykańskiego samolotu zwiadowczego U-2, r wystartował z tureckiej bazy w Incirliku koło Adany. 27 maja: zamach stanu gen. Giirsela, zainicjowany przez grupę młodych oficerów, bjecie władzy przez wojskowy Komitet Jedności Narodowej. 13 listopada: usuniecie ze składu Komitetu Jedności Narodowej czternastu ajbardziej radykalnych członków (m.in. kpL Tiirkesa). 1961 9 lipca: przyjęcie w powszechnym referendum projektu nowej konstytucji. 15 września: zakończenie procesu byłych działaczy Partii Demokratycznej na t wyspie Yassiada (z 15 wydanych wyroków śmierci wykonano 3, premiera Menderesa f 12 ministrów). 15 października: pierwsze wybory do parlamentu II Republiki; nieznaczne zwy-| ciestwo Republikańskiej Partii Ludowej Ismeta Inonii. 1963 21 maja: nieudany pucz kadetów ankarskiej Akademii Wojskowej pod dowództwem płk. Talata Aydemira, zakończony straceniem jego przywódców (pierwszej próby zamachu dokonano już 22 lutego 1962 r.). 12 września: umowa o stowarzyszeniu Turcji z EWG, wchodząca w życie z początkiem 1964 r. 1964 5 czerwca: list prezydenta Johnsona do premiera Inonii wystosowany podczas kryzysu cypryjskiego; początek ochłodzenia stosunków turecko-amerykańskich. 1965 sierpień: wizyta premiera Urgiiplu w ZSRR. l O października: zwycięstwo wyborcze Partii Sprawiedliwości Suleymana Demirela. 293 Turcja 1968 lipiec: antyamerykańskie rozruchy podczas wizyty w Stambule VI Floty Śróckit -i 11 nomorskiej; początek M lewackiego terroru. 1969 12 października: ponowne zwycięstwo wyborcze Partii Sprawiedliwości. 1971 12 marca: wojskowe memorandum domagające się ukrócenia terroru i pr/v wrócenia porządku w państwie; dymisja gabinetu Demirela. 27 kwietnia: ogłoszenie stanu wyjątkowego w jedenastu prowincjach prze/ ]»< nadpartyjny rząd Nihata Erima, popierany przez wojsko. maj: uprowadzenie i zamordowanie przez lewackich terrorystów izraelskie^" konsula w Stambule, Efraima Elroma; początek fali represji, wymierzonych głównie przeciwko lewicy. 1973 14 października: zwycięstwo wyborcze Republikańskiej Partii Ludowej i» stwie wcześniejszej dymisji Ecevita, liczącego na przyspieszone wybory. 1977 l maja: masakra na stambulskim placu Taksim; początek kolejnej fali terroru. 5 czerwca: zwycięstwo wyborcze Republikańskiej Partii Ludowej Ecevita, izolo wanego nadal przez partie prawicowe. 1978 grudzień: pogrom alewitów w Kahramanmaraę inspirowany przez skrajną pni wice; wprowadzenie stanu wyjątkowego w trzynastu prowincjach przez rząd Ecevita. 294 Kalendarium 1979 1 lutego: zabójstwo redaktora Abdiego Ipekciego przez prawicowego zama- wca, Mehmeda Alego Agcę. grudzień: uprowadzenie i zabójstwo czterech Amerykanów przez lewacką bo- kę. 1980 2 stycznia: opublikowanie wojskowej deklaracji wzywającej do przywrócenia ądku w państwie i nieudana próba prezydenta Koruttirka skłonienia do współpracy ch czołowych polityków - Ecevita i Demirela. 24 stycznia: przedstawienie projektu reform gospodarczych przygotowanego ez Turguta Ozala na zlecenie rządu Demirela. 19 lipca: zabójstwo byłego premiera NihataErima z rąk lewackich zamachowców. 12 września: wojskowa interwencja pod dowództwem gen. Evrena; rozwiązanie nentu i internowanie działaczy politycznych; przejecie władzy przez wojskową fRadę Bezpieczeństwa Narodowego. 1981 16 października: zamkniecie wszystkich partii i organizacji politycznych przez f Radę Bezpieczeństwa Narodowego. 1982 7 listopada: referendum konstytucyjne i wybór gen. Evrena na pierwszego j prezydenta III Republiki. 1983 19 października: zakaz publicznego używania języka kurdyjskiego (dekret | nr 2932). 6 listopada: zwycięstwo wyborcze Partii Ojczyźnianej Turguta Ozala. 1984 21 marca: początek partyzanckiej ofensywy marksistowskiej Partii Pracujących Kurdystanu (PKK) na obszarach wschodniej Anatolii. 1987 6 września: referendum nad zniesieniem zakazu działalności politycznej byłych przywódców partyjnych. 29 listopada: przedterminowe wybory parlamentarne; ponowne zwycięstwo Partii Ojczyźnianej. 1989 31 października: wybór Turguta Ozala na prezydenta republiki w miejsce ustępującego Kenana Evrena. 295 Turcja 1991 lufy: udział Turgi w operacji „Pustynna Burza"; napływ kurdyjskich uchodźców / północnego Iraku. 12 kwietnia: zniesienie antykurdyjskiego dekretu nr 2932. 20 października: przedterminowe wybory parlamentarne; zwycięstwo Ciuiu Słusznej Drogi Suleymana Demirela. 1993 17 kwietnia: śmierć prezydenta Ozala; jego następcą wybrany zostaje 16 maju Siileyman Demirel. 2 lipca:, floc umarłych poetów" - pogrom uczestników alewickiego zjazdu pisa i / v w Sivas. 2-4 listopada: wizyta prezydenta Demirela w Polsce. 1994 18-21 lipca: wizyta w Turcji prezydenta Lecha Wałęsy. 1995 18 lutego: połączenie się Socjaldemokratycznej Partii Ludowej (SHP) z Repulili kariską Partią Ludową (CHP). 6 marca: podpisanie umowy o unii celnej miedzy Turcją a Unią Europejską. marzec: alewickie rozruchy w podstambulskich dzielnicach Gaziosmanpaęa i 11111 raniye. 24 grudnia: kolejne przedterminowe wybory parlamentarne; zwycięstwo islam skiej Partii Dobrobytu Necmettina Erbakana. 1996 24 maja: rozpad trzymiesięcznej koalicji Partii Ojczyźnianej i Partii Słusznej Dr< w 28 czerwca: powstanie koalicyjnego gabinetu premiera Erbakana. 1997 28 lutego: ultimatum Rady Bezpieczeństwa Narodowego pod adresem rządu Erbakana 7-9 maja: druga wizyta w Polsce prezydenta Demirela. 18 czerwca: ustąpienie gabinetu Erbakana. 30 czerwca: powstanie koalicyjnego rządu Mesuta Ydmaza z udziałem Partii Ojczyźnianej, Partii Demokratycznej Lewicy i Partii Demokratycznej Turcji. 1998 16 stycznia: rozwiązanie Partii Dobrobytu przez Trybunał Konstytucyjny. 27 czerwca: trzęsienie ziemi w rejonie Adany i Ceyhanu (ponad 100 ofiar śmiertelnych). 296 Kalendarium 21 października: układ w Adanie; Syria zobowiązuje się do likwidacji baz PKK na \ swym terytorium i na kontrolowanych przez siebie obszarach Libanu. 21 października: parlament turecki ratyfikuje protokoły o rozszerzeniu NATO, [oznaczające zgodę na przystąpienie do Paktu Polski, Czech i Węgier. 12 listopada: przybycie do Wioch Abdullaha Ocalana, który po utracie baz w Syrii |( daremnie starał się o uzyskanie azylu w Rosji. 25 listopada: upadek rządu Mesuta Ydmaza. 1999 11 stycznia: zaprzysiężenie mniejszościowego gabinetu Bulenta Ecevita, trakto-| wanego jako rząd przejściowy do czasu kwietniowych wyborów. 15 lutego: uprowadzenie z Kenii Abdullaha Ocalana przez tureckie służby spe-(cjalne. 18 kwietnia: wybory parlamentarne; zwycięstwo Partii Demokratycznej Lewicy [ przed nacjonalistyczną Partią Ruchu Narodowego i islamską Partią Cnoty. 28 maja: powstanie koalicyjnego gabinetu Bulenta Ecevita z udziałem Partii 1 Demokratycznej Lewicy, Partii Ruchu Narodowego i Partii Ojczyźnianej. 29 czerwca: ogłoszenie wyroku śmierci dla Abdullaha Ocalana po miesięcznym procesie na wyspie ImraK 17 sierpnia: wielkie trzęsienie ziemi w północno-zachodniej Turcji (około 30 tys. ofiar śmiertelnych). 12 listopada: kolejne trzęsienie ziemi w północno-zachodniej Turqi (ponad 700 ofiar śmiertelnych) 25 listopada: Sąd Najwyższy w Ankarze zatwierdza wyrok śmierci Abdullaha Ocalana. l O grudnia: podczas szczytu przywódców państw Unii Europejskiej w Helsinkach zapada decyzja o przyznaniu Turcji statusu kandydackiego. 2000 12 stycznia: decyzja władz tureckich odroczenia egzekucji Ocalana do czasu rozpatrzenia jego sprawy przez Europejski Trybunał Praw Człowieka. 20-22 stycznia: pierwsza od 1962 r. wizyta greckiego ministra spraw zagranicznych w Turcji. 8 lutego: władze podziemnej Partii Pracujących Kurdystanu (PKK) na apel swego przywódcy ogłaszają rezygnację z walki zbrojnej o utworzenie państwa kurdyjskiego. 14-17 kwietnia: wizyta w Turcji prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. 16 maja: zaprzysiężenie nowego prezydenta Turcji, A Necdeta Sezera, wybranego przez Zgromadzenie Narodowe 5 maja Sułtanowie i wielcy wezyrowie (1908-1922) Sułtanowie 31 VIII 1876 -27 IV 1909: Abdulhamid II 27 IV 1909 -3 VII 1918: Mehmed V Reęad 3 VII 1918 -l XI 1922: Mehmed VI Vahideddin (kalif do 17X1 1922) 18X11922-31111924: Abdulmecid II (tylko jako kalif) 15 1 1903 -22 VII 1908: Damad Mehmed Ferid pasza 22 VII 1908 -5 VIII 1908: Mehmed Said pasza 6 VIII 1908 -13 II 1909: Mehmed Kamil pasza 14 II 1909 -13 IV 1909: Huseyin Hilmi pasza 14 IV 1909-6 V 1909: Ahmed Tevfik pasza 6 V 1909 -28 XII 1909: Huseyin Hilmi pasza ' Nie uwzględniono rekonstrukcji gabinetów pod kierunkiem tego samego wielkiego wezyra 299 Turcja 1211910-29 K1911: Ibrahim Hakki'pasza 30 K1911-16 VII 1912: Mehmed Said pasza 21 VII 1912-29X1912: Gazi Ahmed Muhtar pasza 29X1912-2311913: Mehmed Kamil pasza 2311913-11VI1913: Mahmud Sevket pasza 12 VI1913-4II1917: Mehmed Said Halim pasza 5111917-14X1918: Mehmed TaMt 14X1918-10X11918: Ahmed Izzet pasza 11X11918-41111919: Ahmed Tevflk pasza 41111919-1X1919: Damad Mehmed Ferid pasza 2X1919-81111920: Ali Riza pasza 8 III 1920-2IV1920: Salih Hulusi pasza 5IV1920-17X1920: Damad Mehmed Ferid pasza 21X1920-4X11922: Ahmed Tevfik pasza Prezydenci i premierzy Prezydenci 29X1923-10X11938: Mustafa Kemal Ataturk 11XI1938-22 V1950: Ismet Inonii 22 V1950-27 V1960: Celal Bayar 26X1961-281111966: Cemal Giirsel 28 III 1966-28 III 1973: Cevdet Sunay 6IV1973-6IV1980: Fahri Koruturk 8X11982-6X11989: o Kenan Evren 9 XI1989-17IV1993: Turgut Ozal 16 V1993-16 V 2000: Siileyman Demirel od 16 V 2000: Ahmet Necdet Sezer ' Od 23 kwietnia 1920 r. przewodniczący Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w Ankarze. 2 Od 28 maja 1960 r. przewodniczący Komitetu Jedności Narodowej. 3, Pełniący funkcję głowy państwa od 14 września 1980 r. 301 Turcja Premierzy4 25IV1920-3 V1920: Mustafa Kemal [Ataturk] 3 V1920-12 VII 1922: Mustafa Fevzi [f akmak]5 12 W1922-4 VIII 1923: Hiiseyin Rauf [Orbay] 14 VIII 1923-27X1923: Ali Fethi [Okyar]5 30X1923-21X11924: Mustafa Ismet [Inonii] 21X11924-31111925: Ali Fethi [Okyar] 31111925-1X11937: Ismet Inonii 1X11937-2511939: Celal Bayar 2511939-8 VII 1942: Refik Saydam 9 VII 1942-5 VIII 1946: §ukru Sarafoglu 7 VIII 1946-9 K1947: Recep Peker 10K1947-14I1949: HasanSaka 1611949-22 V1950: §emsettin Giinaltay 22 V1950-27 V1960: Adnan Menderes 4 Nie uwzględniono rekonstrukcji gabinetów pod kierunkiem tego samego premiera. 3 Szefowie Komisji Wykonawczej Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w Ankarze. 302 Prezydenci i premierzy 28 ?1960-28X1961: Cemal Giirsel 20X11961-13111965: Ismet Inonii 20111965-22X1965: Suat Hayri Urgiiplii 27X1965-121111971: Siileyman Demirel 26 III 1971-17IV1972: Nihat Erim 22 V1972-10IV1973: Ferit Melen 15IV1973-16 XII 1973: Naim Talu 2611974-16 K1974: Biilent Ecevit 16X11974-311111975: Sadifrmak 31 III 1975-21VI1977: Siileyman Demirel 21VI1977-3 VII 1977: Biilent Ecevit 21 VII 1977-31 XII 1977: Siileyman Demirel 511978-17X1979: BiilentEcevit 12X11979-121X1980: Siileyman Demirel 201X1980-24X11983: Biilent Ulusu 24 XII 1983-9_ XI1989: Turgut Ozal 303 Turcja 9 XI1989-16 VI1991: YildJran Akbulut 18 VI1991-21X1991: Mesut Yilmaz 7 XI1991-16 V1993: Suleyman Demirel 5 VII 1993-25 XII 1995: Tansu ?łller 7 III 1996-6 VI1996: Mesut Yilmaz 28 VI1996-18 VI1997: Necmettin Erbakan 30 VI1997-25 XI1998: Mesut Yilmaz od 1111999: BulentEcevit 351-3M Wskazówki bibliograficzne Prezentując skrótowy z konieczności spis dodatkowych lektur oszczędzono [Czytelnikowi cytowania obfitej literatury w języku tureckim, praktycznie nieznanym w Polsce. Z literatury tureckojęzycznej zdecydowano się jedynie wspomnieć najnowszą wielotomową syntezę dziejów Turcji oraz kilka pozycji obejmujących zagadnienia nie opracowane dotąd w językach zachodnich. Na szczęście wiele prac tureckich autorów zostało przetłumaczonych na języki zachodnie bądź od razu wydanych w tych językach. W pierwszym rzędzie umieszczono w poniższym spisie pozycje najnowsze oraz te, które wykorzystano podczas pisania niniejszej książki. Opracowania syntetyczne Historia Turcji Jana Reychmana, doprowadzona do roku wydania (Wrocław 1973), jest niestety pozycją bardzo skrótową, odbiegającą w wielu wątkach od dzisiejszej wiedzy, a niekiedy - zwłaszcza w części poświęconej historii najnowszej - obciążoną obowiązującą wówczas interpretacją. Szczęśliwie dostępna jest w języku polskim znacznie obszerniejsza w ujęciu, klasyczna już pozycja Bernarda Lewisa, Narodziny nowoczesnej Turcji (Warszawa 1972, wyd. ang. 1961). Książce tej, dającej szeroką panoramę tureckich przemian na płaszczyźnie kulturalnej i intelektualnej w ciągu ostatnich dwóch stuleci, zarzuca się jednak ostatnio ujęcie nazbyt pozytywistyczne. W jeszcze większym stopniu zarzut ten dotyczy pracy zmarłego przed kilku laty na Zachodzie tureckiego socjologa Niyazi Berkesa, The Development of Secularism in Turkey (Montreal 1964). Znakomitą syntezę ostatnich dwóch stuleci dziejów Turcji stworzył przed kilku laty jeden z najlepszych współczesnych znawców tej problematyki, holenderski uczony Erik Zurcher (Turkey. A Modern History, London-New York 1993). W tym samym roku ukazała się bardziej skrótowa, obejmująca jedynie okres po rewolucji 1908 r., błyskotliwa książka amerykańskiego badacza Feroza Ahmada (The making of modern Turkey, London-New York 1993). Do zalet obu wymienionych pozycji należy i to, że doprowadzają one narrację aż do początku lat dziewięćdziesiątych naszego stulecia. Trzeba tu wspomnieć wydaną niedawno przez historyków tureckich, głównie lewicowej proweniencji, wielotomową syntezę dziejówTurcji, której dwa ostatnie tomy obejmują lata 1908-1995 (Turkiye Tarihi, oprać, zbiorowe pod red. Siny Ak§ina, t IV: Turkiye 1908-198011 V: Bugiinku Turkiye 1980-1995, ost wyd. Stambuł 305 1997). Poza nieco chaotycznym przeglądem wydarzeń pozycja ta zawiera pomij.im w innych syntezach działy poświecone gospodarce, myśli społecznej, edukacji, kuł turze i sztuce. Również socjologiczno-marksistowskie ujęcie prezentuje dostępna w K zyku angielskim praca QaglaraKeydera, State and Class in Turkey. A Study in Capital N Dwelopment (London-New York 1987). W zakresie literatury i sztuki, z konieczności po macoszemu traktowanych w i> i książce, polskiego czytelnika odesłać warto do Historii literatury tureckiej Stanisławy Płaskowickiej-Rymkiewicz, Miinewer Borzęckiej i Małgorzaty Łabęckiej-Koedn i. sięgającej niestety jedynie końca lat sześćdziesiątych (Wrocław 1971). Historii teali u w latach Republiki Tureckiej poświecił osobną książkę turecki historyk i teatrolog Metin And (50 Ytlin Tiirk Tiyatrosu, Stambuł 1973). Najbardziej upolitycznionej /• współczesnych muz - kinematografii - poświęcono niedawno ilustrowany album, wydany w językach tureckim i angielskim nakładem tureckiego Ministerstwa Kultury (80. Ytltnda Tiirk Sinemasi/Turkish cinema at the 80th anniversary 1914-1994, opr;i. Agah Ozguc, Ankara 1994). Schyłek Imperium Osmańskiego Podstawowym, ale też właściwie jedynym polskim opracowaniem tego okresu tureckiej historii jest monografia Tomasza Witucha, Tureckie przemiany. Dzieje Turm 1878-1923 (Warszawa 1980). Pisana na podstawie źródeł i opracowań dostępnyi li w językach zachodnich, praca ta jest dość reprezentatywna dla stanu badań istnieją-cego w nauce przed dwudziestu laty. Wspomnieć też można popularną książkę Akm.i Palmera, The Decline and Fall ofthe Ottoman Empire (London 1992). Z istniejących w języku polskim pozycji dotyczących „kwestii wschodniej" warto wymienić oprao > wanie Mieczysława Tantego, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw (Warszawa 1982), oraz pracę Tomasza Witucha, Od Trypolisu do Lozanny. Polityka Włoch wobec Turc/i i Bliskiego Wschodu w latach 1912-1922 (Warszawa 1986), ujmującą problem z małe > u nas znanej perspektywy źródeł włoskich. Wzrost liczby badaczy znających język i dawne pismo tureckie, w połączeniu z udostępnieniem stambulskich archiwów i rozwojem badań nad prasą osmańsk.i, przyniosły w ostatnich latach ilościowy i jakościowy przyrost wiedzy o osmańskici przeszłości. Dla okresu schyłku imperium przełomowe znaczenie miała oparta n.i materiałach archiwalnych praca Cartera Findleya, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire. The Sublime Porte, 1789-1922 (Princeton 1980). Dla bardziej syntetyczne^, ujęcia warto sięgnąć do rozdziałów autorstwa Francois Georgeona i Paula Dumont;i w monografii zbiorowej pod redakcją Roberta Mantrana Histoire de l'Empire ottoman (Paris 1989). Początki ruchu i myśli młodotureckiej śledzili m.in. Serif Mardin, The Genesis ul Young Ottoman Thought (Princeton 1962), Francois Georgeon, Aux origines du natin nalisme turc. YusufAkcura (1876-1935) (Paris 1980), i Taha Parła, The Social and 306 \Politkal Thought ofZiya Gokalp 1876-1924 (Leiden 1985). Frapujące wciąż zagadnie roli polskiej emigracji w tureckich reformach przypomniał niedawno Kazimierz pDopierała w pracy Emigracja polska w Turcji w XIX i XX wieku (Lublin 1988, zob. [tamże szersza bibliografia tego zagadnienia). O początkach socjalizmu w Imperium Osmańskim zob. zbiór artykułów pod red. | Metę Tuncaya i Erika Ziirchera, Socialism and Nationalism in the Ottoman Empire, 1876-1923 (London 1994) oraz pracę George'a Harrisa, The Origins ofCommunism i in Turkey (Stanford 1967). Klasyczne opracowanie początków ormiańskiego ruchu rewolucyjnego stanowi i praca Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement. The Development of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century (Berkeley-Los Angeles 1963). Drażliwej problematyce składu etnicznego wschodniej Anatolu przed I wojną światową poświecone jest studium demograficzne Justina McCarth/ego, Muslims and Minorities. The Population of Ottoman Anatolia and the End ofthe Empire (New York 1983). Ten sam autor wraz z żoną Carolyn opracowali przeznaczony dla amerykańskich studentów skrypt Turks and Armenians. A Manual on the Armenian Question (Washington 1989), mający w założeniu przynieść kompromisowe i obiektywne rozwiązanie spornych problemów; autorom zarzucono jednak zbytnie tym razem wychylenie w sympatiach na stronę turecka. Działalności młodotureckiego Komitetu Jedności i Postępu w latach 1908-1914 poświecona jest praca Feroza Ahmada, The Young Turks. The Committee of Union and Progress in Turkish Politics 1908-1914 (Oxford 1969). Problematyką politycznych wpływów Komitetu zajął się również w szerszych ramach chronologicznych Erik Zurcher (The Unionist Factor. The Role ofthe Committee of Union and Progress in the National Movement 1905-1926, Leiden 1984). Obaj autorzy, znani z wydanych później syntez dziejów Turcji, różnią się znacznie w ocenie wpływów Komitetu na ówczesne życie polityczne. O ile Ahmad neguje decydującą rolę Komitetu w polityce tureckiej, wskazując na brak szerszego programu, słabo rozbudowaną sieć terenową i uzależnienie od doświadczonych polityków stambulskich spoza jego szeregów, Zurcher uważa nawet sam ruch kemalistowski za bezpośrednią kontynuację Komitetu, tłumacząc późniejsze czystki i represje wobec działaczy młodotureckich obawą Mustafy Kemala przed ambicjami dawnych towarzyszy. Najlepszym opracowaniem niemiecko-tureckiej współpracy wojskowej podczas I wojny światowej jest praca Ulricha Trumpenera, Germany and the Ottoman Empire 1914-1918 (Princeton 1968). Warto zobaczyć też obszerny artykuł Jerzego Łuka-szewskiego, Imperializm niemiecki a Turcja 1912/13, „Roczniki Historyczne" XXII (1955-1956), s. 127-170, oparty na publikowanych materiałach wspomnieniowych i dokumentach, głównie niemieckich. Trzytomowa biografia Envera paszy autorstwa Sevketa Siireyyi Aydemira pozostaje niestety wyłącznie w języku tureckim (Makedo-nya'dan Ortaasya'ya Enver Pasa, Stambuł 1972-1978), ale podstawowe informacje 307 biograficzne znajdzie czytelnik w artykule Dankwarta Rustowa, Enver Paska, zamieś/ czonym w nowym wydaniu The Encyclopaedia o f Islam, t II, London-Leiden \1M< (s. 698-702) Mało znany epizod walk żołnierzy tureckich na froncie galicyjskim zn a 1; i/ 1 przypomnienie w artykule Beaty i Piotra Nykielów, Półksiężyc w Galicji, opublikowa-nym w czasopiśmie „Komandos" w 1998 r. (nr 11-12). Okres 1919-1938 Mimo tysięcy opracowań szczegółowych, artykułów i przyczynków, jak dot.jil wciąż nie powstała w pełni naukowa biografia Mustafy Kemala. Monumentalna trzy U > mowa biografia tureckojęzyczna §evketa Siireyyi Aydemira (Tek Adam. Mustafa Kemal, Stambuł 1985-1986, wyd. 10) nosi mimo swych rozmiarów charakter |x> pularny. Podobnie określić można żywo napisaną pracę Lorda Kinrossa Qohna I ',i tricka Balfoura), Ataturk. The Rebirth ofa Nation (London 1964), obfitującą w cemu informacje i anegdoty. O ile Kinross pozostawał pod wyraźnym urokiem swego b< > hatera, to wcześniejsza o trzydzieści lat książka H.C. Armstronga, Grey WolfMustata Kemal. Ań Intimate Study ofa Dictator (London 1932) , nosi raczej charakter paszkwil 1 1 . skądinąd nie pozbawionego walorów poznawczych. O rosnącym zakresie wolnośo słowa w dzisiejszej Turcji świadczy fakt, iż niedawno ukazał się tam przekład tc-^i i dzieła W języku polskim twórcy współczesnej Turcji poświęcona jest książka Jerzcj,r< > Łątki, Ojciec Turków - Kemal Ataturk (Kraków 1994) oraz starsza pozycja Marii Emilii Zajączkowskiej, Kemal Pasza (Warszawa 1966). O samym Ataturku i jego własnej wizji wydarzeń prowadzących do powstań i; i Republiki Tureckiej wiele dowiedzieć się można ze słynnej mowy sześciodniowej. dostępnej w angielskim przekładzie (A Speech ddwered by Ghazi Mustapha Kemal Ataturk" in October 1927. Nutuk, Stambuł 1985). O pierwszych latach polityki zagranicznej kemalistowskiej Turcji traktuje klasyc/ ny już artykuł Roderica Davisona, Turkish Diplomacyfrom Mudros to Lausanne (wyd. l , 1953, ponownie opublikowany w zbiorze artykułów tegoż autora, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774-1923. The Impact ofthe West, Austin 1990, s. 206-242) Istnieje też szersze angielskojęzyczne opracowanie tego tematu pióra Salahiego Rams dana Sonyela, Turkish Diplomacy 1918-1923. Mustafy Kemal and the Turkish National Movement (London 1975). Początkom współpracy radziecko-tureckiej poświęcone > m.in. artykuły Tomasza Witucha [Stosunki radziecko-tureckie 1917-1922, „Dzieje Naj nowsze" K (1977), nr 2, s. 61-78] oraz Paula Dumonta [L'axe Moscou-Ankara. A«s relations turco-sovietiques de 1919 a 1922, „Cahiers du Monde russe et sovietiqu reportażu, Mehmed Ali Birand (The Generals' Coup in Turkey. Ań Inside Story <>i 12 September 1980, London 1987). Sporo oryginalnych myśli zawierają też artykuły wybitnego tureckiego socjologa Serifo Mardina [m.in. Center-Periphery Relation* A Key to Turkish Politics?, „Daedalus. Journal ofthe American Academy of Arts and Sciences" 102 (1973), z. l, s. 169-190; Youth and Yiolence in Turkey, „Archivrs europeennes de sociologie" 19 (1978), s. 229-254]. Długo ignorowaną problematykę tureckiej wsi i prowincji nobilitował już w końcu lat czterdziestych młody nauczyciel wiejski Mahmut Makal (w transkr. poi. Makal) swym słynnym diariuszem, przetłumaczonym na polski zaledwie 4 lata po ukazaniu się oryginału pod tytułem Nasza wieś. Notatki tureckiego nauczyciela wiejskiego (Warszawa 1952). Zainicjowane następnie studia etnologiczne prowadzone nad niewielkimi spo łecznościami lokalnymi zaowocowały licznymi opracowaniami, z których wymienił można choćby książeczkę Joe Herce'a, Life in a Turkish village (New York 1964) czy Christophera Hanna, Tea and the domestication ofthe Turkish State (Huntingdon 1990). Społeczność tureckich alewitów badała Karin Yorhoff w pracy Zwischen Glaube. Nation und neuer Gemeinschaft. Alevitische Identitat in der Turkei der Gegenwart (Berlin 1995), migracji ze wsi do miast poświecił uwagę Kemal Karpat w swym studium The Gecekondu: rural migration and urbanization (Cambridge 1976). Problematyce rodziny tureckiej i społecznej roli kobiety poświęcone jest opracowanie zbiorowe pod red. Cigdem Kagitcibaęi" i Dianę Sunar, Sex roles, Jamily and community in Turkey (Bloomington 1982). Świat z perspektywy tureckiego gastarbeitera ukazuje wreszcie pasjonujący reportaż niemieckiego dziennikarza Giintera Wallrafla, Na samym dnie (Poznań 1988). Problematykę kurdyjską, doprowadzoną niemal do dnia dzisiejszego, ujmuje praca Davida McDowalla, A Modem History ofthe Kurds (Lcmdon 1997), zawierając;! też dalszą literaturę przedmiotu. Prace etnologiczne najwybitniejszego polskiego kur-dologa, Leszka Dzięgiela, poświecone są głównie Kurdom irackim, z wyjątkiem pracy o charakterze syntetycznym Węzeł kurdyjski. Dzieje. Kultura. Walka o przetrwanie (Kraków 1992). Jedną z najświeższych prób analizy wewnętrznej i międzynarodowej sytuacji Tur cji u progu XXI stulecia jest praca Hugha Poultona, Top Hat, Grey Wolfand Crescent. Turkish Nationalism and the Turkish Republic (New York 1997). Wiele przydatnych 310 Wskazówki bibliograficzne wiadomości o dzisiejszej Turcji zawiera przewodnik Toma Broshanana i Pat Yale, Turkey (Hong Kong 1996) wydany w znanej australijskiej serii Lonely Planet. Z nie wymienionych dotąd prac w języku polskim polecić można wciąż przydatną książeczkę Krystyny Poznańskiej, Republika Turecka (Warszawa 1977), wydaną w KAW-owskiej serii Polityczne ABC i obejmującą panoramę ustroju i życia polityczno--społecznego Turcji lat siedemdziesiątych. Współczesnym partiom politycznym, powstałym po 1980 r., poświecony jestartykul Agnieszki Zastawnej, System partii politycznych w Turcji w latach 1980-91, opublikowany w dwóch odcinkach w „Przeglądzie Orientalistycznym" [(1996), s. 186-202; (1997), s. 69-87]. Wykorzystano również książki Krystyny Poznańskiej (Turcja stara i nowa, Warszawa 1970), Macieja Popki (Turcja, Warszawa 1971), Augusta Grodzickiego i Jana Alfreda Szczepańskiego (Ankarskie ABC, Warszawa 1972), Stanisława Rotrowskiego (Tureckie blaski i cienie, Warszawa 1975), BronisławaTroriskiego (Turcja bez tajemnic, Warszawa 1981) i Jerzego Łątki (Ognie nad Bosforem, Warszawa 1986), noszące charakter wspomnień i reportaży. Wiele dalszych tytułów wydanych w Polsce książek i artykułów dotyczących Turcji znaleźć można w opracowaniu bibliograficznym Jerzego Łątki, Turcja. Bibliografia publikacji wydanych w Polsce w latach 1944-1984 (Kraków 1985) wraz z uzupełnieniem obejmującym lata 1985-1987, wydanym w roku 1988. Indeks nazwisk1 Indeks nie obejmuje nazwisk zawartych w bibliografii, podpisach do ilustracji i przypisach Abdulaziz (1830-1876), brat Abdulme-cida, od 1861 sułtan osmański, po złożeniu z tronu popełnił samobójstwo 22, 29,30 Abdulhamid II (1842-1918), 1876-1909 sułtan osmański, po dwóch latach rządów parlamentarnych zawiesił konstytucję, zmuszony do jej przywrócenia przez rewolucje młodoturecka (1908), ostatecznie zdetronizowany w kwietniu 1909 po nieudanej próbie kontrrewolucji 22,27-32,34,36,37,40,41,45--51, 73, 80, 96,193,287 Abdiilmecid (1823-1861), od 1839 sułtan osmański, współinicjator reform tan-zimatu, ojciec przyszłych sułtanów Mu-rada V, Abdiilhamida II, Mehmeda V iMehmedaVI15,17,86 Abdulmecid II (1868-1941), syn sułtana Abdiilaziza, po zniesieniu sułtanatu i ucieczce Mehmeda VI Yahideddi-na w 1922 zasiadł na osmańskim tronie wyłącznie jako kalif, w 1924 wygnany wraz z pozostałymi członkami dynastii, wyjechał do Szwajcarii 90, 112,117 Acheson Dean (1893-1971), prawnik i dyplomata, 1949-1953 sekretarz stanu, jeden z głównych architektów amerykańskiej polityki zagranicznej okresu zimnej wojny 174 Adrvar Abdulhak Adnan (1882-1955), lekarz i uczestnik ruchu oporu, maż Halide Edib, współzałożyciel opozycyjnej Postępowej Partii Republikańskiej, po procesie izmirskim do 1938 pozostawał na emigracji 100,117,119, 125-127 Adrvar Halide Edib (1884-1964), uczennica Ziyi Gokalpa, pisarka i działaczka młodoturecka, uczestniczka ruchu oporu, żona dr. Adnana, po rozprawie z opozycją do 1938 pozostawała na emigracji, autorka pamiętników, ])o ix>-wrocie wykładała literaturę angielską na Uniwersytecie Stambulskim 47,48, 100,117,127 Adnan —> Adivar Abdiilhak Adnan 1 Nazwiska w rozumieniu europejskim wprowadzono w Turcji dopiero w 1934 r. W przypadku postaci występujących w tekście przed tą datą przyjęte później nazwiska podawano niekiedy w nawiasach kwadratowych dla łatwiejszej identyfikacji (np. Mustafa Kemal [Ataturk], Ali Fethi [Okyar]). Przed przyjęciem nazwisk do tureckiego zwyczaju należało opatrywanie imienia przy domkiem bądź nadawanie dziecku dwojga imion, z których pierwsze z reguły ściśle nawiązywało do islamskiej tradycji (np. Ali, Mehmed, Mustafa), drugie zaś dobierano z większą swobodą Stąd wiele osób lepiej znano z drugiego, bardziej oryginalnego imienia W związku z tym postacie występujące na kartach tej książki przed wprowadzeniem nazwisk umieszczono w indeksie pod literą rozpoczynającą bardziej znane ż ich imion (np. Mehmed Said pod Said, Mehmed Kamil pod Kamil, ale za to Namik Kemal pod Narnik). Jeśl i imię występuje wraz z przydomkiem (np. Kara Mustafa Huseyin Hezdrfenn), postać umieszczono w indeksie pod imieniem właściwym. 313 Turcja Afet (1908-1985), znana później jako Ayse Afetinan, adoptowana córka Mustafy Kemala, profesor historii i cztonekTureckiego Towarzystwa Historycznego 133 Affihaiii Dżamal ad-Din al- (1838-1897), filozof muzułmański usiłujący pogodzić naukę islamu ze zdobyczami cywilizacyjnymi Zachodu, jego nauczanie wywarło pewien wpływ na prowadzącego panislamistyczną politykę sułtana Abdiilhamida 115 Agfa Mehmet Ali (ur. 1955), prawicowy terrorysta związany z organizacją Szarych Wilków, w 1979 aresztowany po zabójstwie Abdiego Ipekciego, po ucieczce z więzienia dokonał 13 maja 1981 nieudanego zamachu na papieża Jana Pawła II 230, 231, 240, 295 Akbulut Yfldifrun (ur. 1935), polityk Partii Ojczyźnianej, 1989-1991 premier 246 Akczurin Jusuf —»Akcura Yusuf Akcura Yusuf (1876-1935), urodzony w Rosji Tatar nadwołżański, pisarz i teoretyk młodoturecki, pierwszy przewodniczący założonego w 1931 Tureckiego Towarzystwa Historycznego 39,40, 269 Akural Sabri, współczesny historyk turecki 277 Aleksander III (1845-1894), od 1881 car rosyjski 39 Ali (Kel Ali) -»?etinkaya Ali Ali Riza (1859-1933), polityk osmański, 1919-1920 wielki wezyr, szukał porozumienia z działaczami anatolijskiego ruchu oporu 91, 98 Ali Ufki (zm. 1672), urodzony pod Lwowem jako Wojciech Bobowski, trafił jako jeniec tatarski do pałacu sułtari-skiego, tłumacz i muzykolog 14 Aliye Fatma (1862-1924), córka Cevdeta paszy, pisarka i działaczka ruchu kobiecego 47 Allen Woody (ur. 1935), aktor i reżyser amerykański 175 Allenby Edmund (1861-1936), genenil brytyjski, 1917-1918 dowódca ofensv wy w Palestynie 82 Allende Salvador (1908-1973), chilijski polityk socjalistyczny, 1970-1973 premier z ramienia lewicowego Frontu Jedności Ludowej, zginął podc/;is wrześniowego zamachu stanu gem rała Pinocheta 225 Arabi pasza, właśc. Ahmad al-'Ural>i (1839-1911), 1881-1882 przywódr;, antybrytyjskiego powstania w Egipc i< 26 Atatiirk Mustafa Kemal (1881-1938), oficer młodoturecki, uczestnik kani panii libijskiej, attache wojskowy w Se > fii, bohater spod Gallipoli, przywódca anatolijskiego ruchu oporu, twórca, reformator i pierwszy prezydent Repu l > liki Tureckiej 15, 39,43, 55, 67,80,91, 93-103, 105-107, 109, 110, 112, 114- -121,123-128,130,132-145,148,150 -156,171,184,190,193,195,199,204. 205, 211, 233, 235, 240, 248, 269, 281), 290,291 Atif Iskilipli Mehmed (1876-1926), muzułmański autorytet religijny sprzęci wiający się sekularyzacji, skazany i powieszony na podstawie „Ustawy ka peluszowej" 122 Aydemir §evket Sureyya (1897-1976), turecki działacz socjalistyczny, w 1920 uczestnik zorganizowanego przez boi szewików Kongresu Narodów Wscho du, podczas prześladowań komunistów w 1925 skazany na 10 lat wiezienia, po ułaskawieniu objął posadę,-w ministerstwie edukacji, w latacli trzydziestych członek radykalnej grupy Kadro, autor biografii Atatiirka, En-vera paszy i Ismeta Inónii 144 Aydemir Talat (1917-1964), oficer, uczestnik wojny koreańskiej, komendant an-karskiej Akademii Wojskowej, 1962- -1963 autor dwóch nieudanych puczów skierowanych przeciwko powro- 314 Indeks nazwisk towi na scenę polityczną zwolenników Menderesa, po fiasku drugiego zamachu skazany i stracony 201, 293 Babeuf Francois (1760-1797), francuski komunista utopijny, zginął na gilotynie 204 Bahaeddin §akir (1877-1922), lekarz i wpływowy działacz młodoturecki, stojący na czele Organizacji Specjalnej podczas deportacji Ormian, zginął w Berlinie z rak ormiańskiego zamachowca 74, 77,86 Bahceli Devlet (ur. 1948), ekonomista i polityk, w 1997 po śmierci Alparslana Tiirkeęa stanął na czele Partii Ruchu Narodowego 283 Balfour sir Arthur James (1848-1930), polityk brytyjski, 1902-1905 premier, 1916-1919 minister spraw zagranicznych 83, 289 Bartok Bela (1881-1945), kompozytor węgierski 138 Bayar Mahmud Celal (1883-1986), urzędnik bankowy, członek mtodotu-reckiej Organizacji Specjalnej, uczestnik ruchu oporu w rejonie Izmiru, 1924-1932 pierwszy dyrektor Banku Przedsiębiorczości (/j Bankast), zwolennik umiarkowanego etatyzmu, 1932-1937 minister gospodarki, 1937--1939 premier, w 1946 współzałoży-ciel Partii Demokratycznej, 1950-1960 prezydent Republiki, sądzony w procesie na Yassiada, skazany na śmierć i ułaskawiony, w 1966 skorzystał z amnestii 130,144,155,171,181,190,195, 197, 198,220, 246, 292 Bayic Hakld Behic (1882-1943), zwolennik Kemala, w 1920 założyciel „oficjalnej" partii komunistycznej 105 Baykal Deniz (ur. 1938), turecki polityk socjaldemokratyczny, od 1995 przewodniczący Republikańskiej Partii Ludowej 263, 265 Beck Józef (1894-1944), 1932-1939 polski minister spraw zagranicznych 152 Behi? Hakki -> Bayic Hakld Behic Bekir Sami —» Kunduk Bekir Sami Bekta§ (Haci" Bektas), żyjący w XIII w. derwisz turecki, założyciel bractwa be-ktaszytówi patron korpusu janczarów, jego przydomek haci („pielgrzym") świadczy o odbytej pielgrzymce do Mekki 123 Bele Refet (1881-1963), oficer, towarzysz Kemala z pierwszych dni organizacji ruchu oporu, 1921-1922 minister wojny, w 1922 jako delegat rządu w Ankarze przejmował władze w Stambule, współzałożyciel opozycyjnej Postępowej Partii Republikańskiej, sądzony i uniewinniony w procesie izmirskim, wrócił do życia politycznego jeszcze przed śmiercią Kemala 112, 115, 117, 119,125 Bem Józef (1794-1850), generał, uczestnik powstania listopadowego i węgierskiej Wiosny Ludów, po przyjęciu islamu zmarły w Aleppo jako Murad pasza 9 Benaroya Abraham, żydowski działacz socjalistyczny z Salonik 42 Beneś Eduard (1884-1948), 1918-1935 czechosłowacki minister spraw zagranicznych, 1935-1938 i 1945-1948 prezydent 152 Bismarck Otto von (1815-1898), kanclerz Niemiec 24 Blum Leon (1872-1950), 1936-1937,1938 i 1946-1947 socjalistyczny premier Francji 146 Bobowstó Wojciech -> Ali Ufki Borzectó Konstanty —> Celaleddin Mustafa Breżniew Leonid (1906-1982), przywódca radziecki, od 1964 I sekretarz KC KPZR, od 1966 sekretarz generalny KPZR 284 Broniewski Władysław (1897-1962), poeta polski 177 315 Turcja Brzeziński Zbigniew (ur. 1928), politolog i polityk amerykański polskiego pochodzenia, 1976-1980 doradca prezydenta Cartera do spraw narodowego bezpieczeństwa 221, 234, 278 Cahun Lśon (1841-1900), pisarz i historyk francuski 38 Calthorpe sir Arthur (1864-1937), admirał brytyjski, sygnatariusz rozejmu z Mudros 87 Carter Jimmy (ur. 1924), 1977-1981 prezydent USA 234 Cavid Mehmed (1875-1926), działacz młodoturecki wywodzący się z salo-nickich donme, wielokrotny minister finansów, skazany na śmierć za domniemany udział w izmirskim spisku na życie Kemala42,53,63,71,125,126 Cebesoy Ali Fuat (1882-1968), towarzysz Kemala z lat szkolnych, oficer młodoturecki, jeden z organizatorów ruchu oporu w Anatolii, współzałoży-ciel opozycyjnej Postępowej Partii Republikańskiej, sądzony i uniewinniony w procesie izmirskim, wrócił do życia politycznego jeszcze przed śmiercią Kemala 96,100,115, 117,119, 125 Celaleddin Mustafa (1826-1876), urodzony w Polsce jako Konstanty Bo-rzecki, uczestnik powstania wielkopolskiego i emigrant, po przejściu na islam pisarz i oficer turecki, poległ w wojnie z Czarnogórą 9, 38,177 Celaleddin Rumi, zwany Mevlaną (1207--1273), perski poeta mistyczny urodzony w Balchu, który uchodząc przed najazdem mongolskim schronił się w seldżuckiej stolicy Konyi, założyciel zakonu mewlewitów (derwiszów tańczących), czołowy teoretyk sufiz-mu!23 Cem Ismail (ur. 1940), publicysta i polityk Partii Demokratycznej Lewicy, od 1997 minister spraw zagranicznych 284 Cemal Ahmed (1872-1922), członek mł< i dotureckiego triumwiratu, ministn marynarki i dowódca na froncie syryj skim podczas I wojny światowej, zj;i nął w Tyflisie z rąk ormiańskiego za machowca 63, 70, 71, 73, 77, 86 Cevdet Abdullah (1869-1932), publicy sta i działacz młodoturecki pochodzr nią kurdyjskiego, jako pierwszy posl 11 lował zastąpienie alfabetu arabskiej^ < alfabetem łacińskim 135 Cevdet Ahmed (1822-1895), osmański mąż stanu i historyk, zwolennik tan/i matu 47 Chani Ehmedi (1650-1707), poeta kui dyjski 251 Chopin Fryderyk (1810-1849), kompo zytor polski 154 Chruszczow Nikita (1894-1971), radzkv ki działacz partyjny i państwowy, od 1953 I sekretarz KC KPZR w 1956 n:i XX Zjeździe partii wystąpił z krytyki) „kultu jednostki", demaskując cześr stalinowskich zbrodni, w 1964 odsu nięty od władzy 183, 206, 208 ChurchiU sir Winston (1874-1965). 1911-1915 pierwszy lord admiralicji, inicjator lądowania na półwyspie Gal lipoli, 1940-1945 i 1951-1955 premie, brytyjski 68, 79,164,165,172, 292 Clemenceau Georges (1841-1929), po liryk francuski, 1906-190911917-1920 premier 34 Comte Auguste (1798-1857), filozof fran cuski, ojciec pozytywizmu 269 Curzon George (1859-1925), polityk brytyjski, 1919-1924 minister spraw zagranicznych, autor przedstawione go w 1920 projektu polsko-radziecki< j linii demarkacyjnej, stanowiącej podstawę wytyczenia wschodniej granicy Polski po II wojnie światowej, prze wodniczący konferencji w Lozannie 110,112 Czajkowski Michał (1804-1886), powieś ciopisarz, powstaniec, emisariusz Ho 316 Indeks nazwisk telu Lambert, po przejściu na islam jako Sadyk pasza organizował podczas wojny krymskiej formacje kozaków sułtańskich 9 Czartoryski Adam (1770-1861), książę, polityk polski, przywódca Hotelu Lambert 9 Cziczerin Gieorgij (1872-1936), działacz bolszewicki, 1918-1930 ludowy komisarz spraw zagranicznych 85,103 Czotgosz Leon (1873-1901), amerykański anarchista pochodzenia polskiego, autor zamachu na prezydenta McKin-leya, stracony na krześle elektrycznym 31 Qakmak Mustafa Fevzł (1856-1950), oflcer sztabowy, uczestnik kampanii na półwyspie Gallipoli, minister wojny w stambulskich gabinetach Ali Rizy i Saliha Hulusiego, w 1920 otwarcie przeszedł na stronę- nacjonalistów, 1920-1922 szef rządu w Ankarze, następnie do 1944 szef sztabu generalnego, w dowód uznania zasług w wojnie o niepodległość mianowany jedynym obok Kemala marszałkiem w armii tureckiej, w 1946 kandydat na stanowisko prezydenta Republiki z ramienia Partii Demokratycznej 116,155 Cetinkaya Ali (1878-1949), oficer młodo-turecki, uczestnik kampanii libijskiej, działacz Komitetu Jedności i Postępu i członek Organizacji Specjalnej, uczestnik ruchu oporu internowany na Malcie, deputowany do Zgromadzenia Narodowego wsławiony zabójstwem jednego z posłów opozycji podczas bójki w parlamencie, przewodniczący Trybunału Niepodległości na procesie iz-mirskim 124 ?illerTansu (ur. 1946), ekonomistka wykształcona w USA, od 1993 przewodnicząca Partii Słusznej Drogi, 1993--1995 premier, 1996-1997 wicepremier i minister spraw zagranicznych 247, 261-265,275 Davison Roderic (1916-1996), historyk amerykański 110 Demirel Suleyman (ur. 1924), inżynier i polityk, 1964-1981 przewodniczący Partii Sprawiedliwości, 1965-1971, 1975-1977 i 1979-1980 premier, internowany po wojskowym zamachu stanu, patronował powstaniu Partii Słusznej Drogi, od 1987 jej przewodniczący, 1991-1993 ponownie premier, 1993--2000 prezydent Republiki Tureckiej 201, 202, 204, 206, 207, 212, 213, 215, 219-221, 224-227, 231-233, 236, 239, 240, 243, 244, 246, 247, 259, 263, 265, 286,293-296 Denikin Anton (1872-1947), generał rosyjski, 1918-1920 dowodzi! białą Armią Ochotniczą, po klęsce pod Orłem zawrócił na Krym, rezygnując z dowództwa na rzecz generała Wrangla 102 Dostojewstó Fiodor (1821-1881), pisarz rosyjski 146 Durkheim Emil (1858-1917), socjolog i filozof francuski 41, 269 Ecevit Btilent (ur. 1928), dziennikarz, poeta i polityk, autor socjaldemokratycznego zwrotu w programie Republikańskiej Partii Ludowej, 1974, 1977 i 1978-1979 premier, internowany po wojskowym zamachu stanu, patronował powstaniu Partii Demokratycznej Lewicy, od 1999 ponownie premier 205, 219, 221, 222, 224-227, 231-233, 236, 240, 243, 244, 246, 249, 254, 263, 265, 283, 284,294,295,297 Ecevit Rahsan (ur. 1924), żona Bulenia, w 1985 stanęła oficjalnie na czele Partii Demokratycznej Lewicy 243 Eden sir Anthony Robert (1897-1977), 1935-1938,1940-194511951-1955 bry- 317 Turcja tyjski minister spraw zagranicznych, 1955-1957 premier 165 Edib Halide -»Adivar Halide Edib Edward VII (1841-1910), od 1901 król angielski, współtwórca porozumienia z Francją i Rosją - Ententy 44 Eisenhower Dwight (1890-1969), generał i polityk amerykański, głównodowodzący amerykańskich sił zbrojnych w Europie podczas II wojny światowej, 1945-1948 szef sztabu, współorganizator NATO, 1953-1961 prezydent 174, 184,186 Elrom Efraim, konsul izraelski w Stambule, w maju 1971 uprowadzony i zamordowany przez lewackich terrorystów 215, 294 Elżbieta (1837-1898), cesarzowa austriacka, żona Franciszka Józefa 31 Emin Mehmed —» Yurdakul Mehmed Emin Etnine Naciye (1898-1957), księżniczka osmańska wydana w 1914 za Envera paszę- 65 Eiwer (1881-1922), oficer i przywódca młodoturecki, uczestnik kampanii libijskiej, autor zamachu na Portę (1913), zwolennik panturanizmu i współpracy z Niemcami, jako minister wojny i członek triumwiratu pełnił obowiązki naczelnego wodza podczas I wojny światowej, po ucieczce do Niemiec w 1918 wznowił wkrótce działalność panturań-ską na terenie Rosji Radzieckiej, zginął w walce przeciw Armii Czerwonej 43, 55, 58, 63-65,67-73,80, 81,85, 86, 94,95,106,115,135,163,288 Erbakan Necmettin (ur. 1926), inżynier i polityk, założyciel islamistycznej Partii Ładu Narodowego, rozwiązanej w 1971 i wskrzeszonej jako Partia Ocalenia Narodowego, w 1974 wicepremier w koalicyjnym rządzie Ecevita, 1975-1977 wicepremier w rządach Frontu Nacjonalistycznego, internowany i sądzony po wojskowym zamachu stanu, założyciel Partii Dobrobylu. 1996-1997 premier, po delegali/a, n Partii Dobrobytu patronował powsi.i niu Partii Cnoty 207, 216, 219, 2.'\. 224-226, 232, 236, 243, 244, 246, 2\'\ 263-266, 270, 274,275, 277,296 Erdogan Recep Tayyip (ur. 1955), hm mistrz Stambułu z ramienia islamskimi Partii Dobrobytu (następnie Parlh Cnoty) 264,270 Erim Nihat (1912-1980), prawnik i \«> lityk związany z prawym skrzydłem Republikańskiej Partii Ludowej, 1971 -1972 premier urzędującego pod wi>i skowym patronatem rządu fachów ców, w lipcu 1980 zamordowany pr/i • / lewicowych zamachowców 215, 21 wego zamachu stanu, 1982-1989 pierw szy prezydent III Republiki 137, 232 -237, 241, 243,246, 295 Falkenhayn Erich von (1861-1922), generał niemiecki, 1914-1916 szef szła bu generalnego, po fiasku ofensywy pod Yerdun przesunięty na dowody wojsk niemieckich w Rumunii, a na stepnie na dowódcę niemieckiego kor pusu posiłkowego na froncie syryj skim 82, 95 Ferdynand I (1861-1948), od 1887 książę, a od 1908 car Bułgarii, w 1918 zmti szony do abdykacji 47 318 Indeks nazwisk Ferdynand, właśc. Franciszek Ferdynand (1863-1914), austriacki następca tronu, jego śmierć w Sarajewie stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu I wojny światowej 68 Ferid Damad Mehmed (1853-1923), dyplomata i polityk osmański o nastawieniu probrytyjskim i liberalnym, zdecydowany przeciwnik mlodoturków i kemalistów, uformowane przez niego gabinety w 1919 i 1920 pełniły mię rządów marionetkowych w rękach polityków Ententy 90-92, 96-98, 100, 101,109 Fethi Ali -> Okyar Ali Fethi Franco Bahamonde Francisco (1892- -1975), generał hiszpański, polityk faszystowski i dyktator 275 Franklin Benjamin (1706-1790), polityk i filozof amerykański, jeden z „ojców założycieli" Stanów Zjednoczonych Ameryki 219 Frunze Michaił (1885-1925), działacz bolszewicki, w 1920 dowódca w kampanii krymskiej przeciw armii generała Wrangla, zimą 1921/1922 szef delegacji radzieckiej w Turcji 104 Furga? Ahmed Izzet (1864-1937), 1913- -1914 minister wojny, w 1918 wielki wezyr 86, 90 Fuat Ali —> Cebesoy Ali Fuat Soylemezoglu Galib Cralib Kemali Kemali Gandhi Mohandas (1869-1948), polityk i filozof indyjski, autor idei satjagrahy, oznaczającej walkę bez stosowania gwałtu i przemocy 273 Georgeon Francois, współczesny historyk francuski 269 Goebbels Joseph (1897-1945), hitlerowski minister propagandy i informacji Rzeszy, uchodzący za geniusza manipulacji tłumem 148 Goltz Colmar von der (1843-1916), generał niemiecki, dowódca na froncie irackim podczas I wojny światowej 81 Gorbaczow Michaił (ur. 1931), sekretarz generalny KPZR, 1985-1991 ostatni przywódca ZSRR 248 Gokalp Ziya (1876-1924), pisarz i teoretyk młodoturecki, deportowany na Maltę po rozejmie w Mudros, po powrocie wybrany do ankarskiego Zgromadzenia Narodowego 40,41,47, 90, 250 Gokfen Sabiha (ur. 1913), adoptowana córka Mustafy Kemala, jako pierwsza turecka kobieta została pilotem wojskowym, w 1937 brała udział w bombardowaniu powstańców kurdyjskich 133 Grune Karl (1890-1962), reżyser niemiecki, od 1931 na emigracji w Wielkiej Brytanii 29 Gumuępala Ragip (1897-1964), generał turecki, uczestnik wojny wyzwoleńczej i walk z powstaniem kurdyjskim 1925, w 1960 po zamachu stanu mianowany szefem sztabu generalnego, wkrótce potem jednak przeniesiony w stan spoczynku, w 1961 założyciel i pierwszy przewodniczący Partii Sprawiedliwości 199 Gunaltay §emsetun (1883-1961), członek Komitetu Jedności i Postępu, profesor historii islamskiej i tureckiej na uniwersytetach w Stambule i Ankarze, wieloletni członek parlamentu, 1949--1950 premier 172,179,180 Guney Tilmaz (1937-1984), aktor, reżyser i scenarzysta turecki pochodzenia kurdyjskiego, wielokrotnie więziony, autor scenariuszy filmów Siirii (Złoty Niedźwiedź na festiwalu w Berlinie w 1979) i Yol (Złota Palma w Cannes w 1982) 254 Gunther Władysław (ur. 1885), dyplomata polski, urzędnik MSZ, w 1924 uczestnik pierwszego poselstwa do republikańskiej Turcji kierowanego przez Romana Knolla, 1925-1926 charge d'af-faires w Ankarze, 1926-1927 radca ambasady w Rzymie, w latach trzydzie- 319 Turcja stych poseł w Belgradzie i Atenach 145 Gurler Faruk (1913-1975), generał turecki, głównodowodzący wojsk lądowych, od 1972 szef sztabu generalnego, przegrany kandydat w wyborach prezydenckich 1973 220 Giirsel Cemal (1895-1966), generał turecki, od 1958 głównodowodzący wojsk lądowych, przeniesiony na emeryturę po zajęciu krytycznej postawy wobec rządu, w 1960 stanął na czele zamachu stanu, przewodniczący Komitetu Jedności Narodowej, 1960-1961 premier, 1961-1966 pierwszy prezydent II Republiki 192,193,197, 200, 202, 293 Heine Heinrich (1797-1856), poeta niemiecki pochodzenia żydowskiego, zakazany w czasach III Rzeszy 146 Hemingway Ernest (1899-1961), amerykański pisarz i korespondent wojenny 107 Hider Adolf (1889-1945), przywódca faszyzmu niemieckiego (Fiihrer), od 1933 kanclerz, dyktator III Rzeszy 34, 150-152,157,160,173,176 Hodża —> Nasreddin Hodża Horthy Mildós (1868-1957), 1920-1944 regent i faktyczny dyktator Węgier 150 Hugo Wiktor (1802-1885), poeta, pisarz i polityk francuski 20 Hursid Ziya (1892-1926), deputowany Zgromadzenia Narodowego, sprzeciwiający się likwidacji kalifatu, przywódca izmirskiego spisku na życie Ke-mala, skazany i powieszony 124 Husajn ibn 'Ali (1854-1931), szarif Mekki z rodu Haszymidów, przywódca powstania antyosmańskiego, 1916-1924 król Hidżazu, jego synowie zasiedli z pomocą brytyjską na tronach Iraku i Jordanii 83 Husajn Saddam (ur. 1937), od 1979 prezydent Iraku 258 Huseyin Hezarfenn (zm. 1691), uczony osmański 14 Huseyin Hilmi (1855-1923), w 1909 wici ki wezyr, czasowo odsunięty w dniacl i kwietniowej kontrrewolucji 49, 50, 52, 53 Ibrahim Hakki (1863-1918), dyplomata i polityk, 1910-1911 wielki wezyr 52 Ibrahim Miiteferrika (zm. 1745), z po chodzenia Węgier z Siedmiogrodu, twórca pierwszej tureckiej drukarni w Stambule 14 Inalcik Halil (ur. 1916), współczesny historyk turecki 13 Inonii Erdal (ur. 1926), syn Ismeta,fizyk, wykładowca uniwersytecki i polityk, w 1983 założyciel Partii Socjaldemo kratycznej 239,241,243-245,247,24!) Inonu Mustafa Ismet (1884-1973), naj bliższy współpracownik Mustafy Kc-mala, organizator armii tureckiej i zwycięzca spod Inonii, minister spraw zagranicznych i negocjator traktatów wMudanyi i Lozannie, 1923-1924 i 1925-1937 premier, 1938-1950 pn-zydent Republiki, 1961-1965 ponów nie premier, działacz i przywódca Republikańskiej Partii Ludowej, ustąpił w 1972 po sukcesie Ecevita 100, 107, 110, 112, 116, 117, 119, 120, 135, 140, 142, 144, 145, 147, 155, 156, 164-166, 170, 171, 181, 188, 200, 201, 205, 210, 219,239,292,293 Ipekci Abdi (1929-1979), dziennikarz i redaktor liberalnego dziennika „Milliyet", zamordowany przez prawicowego zamachowca, Mehmeda Alego Agfc 230,295 Ismail (1830-1895), wnuk Muhammada Alego, 1863-1879 faktyczny władca Egiptu, noszący otrzymany od sułtana osmańskiego tytuł kedywa, za jego rządów otwarto Kanał Sueski 19 Ismet —»Inonii Mustafa Ismet Izzet Ahmed -> Furgac Ahmed Izzet 320 Indeks nazwisk Irmak Sadi (ur. 1904), bezpartyjny senator, 1974-1975 premier rządu przejściowego po dymisji Ecevita 224 Jan Paweł II, właśc. Karol Wojtyła (ur. 1920), od 1978 papież 230 Johnson Lyndon (1908-1973), 1963- -1969 prezydent USA, za jego kadencji nastąpiła eskalacja wojny w Wietnamie 210,293 Kamil Mehmed (1832-1913), 1885- -1991, 1895, 1908-1909 i 1912-1913 wielki wezyr, zwolennik orientacji pro-brytyjskiej, przeciwnik młodoturków, w 1913 podczas przewrotu styczniowego siłą odsunięty od władzy 46, 49, 57-59 Kara Kemal -» Kemal Kara Mustafa —»Mustafa Kara Vasff -> Yasrf Karachan Lew (1889-1937), działacz bolszewicki pochodzenia ormiańskiego, 1918-1920 zastępca ludowego komisarza spraw zagranicznych 85 Karaosmanoglu Yakub Kadri (1888- -1974), pisarz i publicysta, w latach trzydziestych przywódca radykalnej grupy intelektualistów zgrupowanych wokół czasopisma „Kadro", w 1935 „zesłany" na stanowisko ambasadora w Tiranie 89,144 Katib Celebi (1609-1657), znany też jako Haci'Halife, uczony osmański 14 Kavakci' Merve, deputowana Partii Cnoty 284 Kazim Karabekir -> Ozalp Kazim Kara-bekir Kemal (Kara Kemal, zm. 1926), działacz młodoturecki związany z Talatem, wpływowy szef stambulskich korporacji rzemieślniczych i kupieckich, jeden z przywódców podziemnej organizacji Karakol, skazany zaocznie w procesie izmirskim, popełnił samobójstwo po odkryciu jego kryjówki przez policję 86,125 Kemal Mustafa -» Atatiirk Mustafa Kemal Kemal Yasar (ur. 1922), pisarz, dziennikarz i turecki polityk lewicowy 216, 254 Kemal Yusuf -» Tengiręenk Yusuf Kemal Kezrak Salih Hulusi (1864-1939), polityk osmański i bliski współpracownik Alego EHzy, jesienią 1919 jako minister marynarki prowadził rozmowy z ke-malistami, w marcu 1920 zastąpił Alego Rize na stanowisku wielkiego wezyra, ustąpił po rozpędzeniu parlamentu osmańskiego przez aliantów 91, 98 Kifflgil Nuri (1890-1949), brat Envera paszy, w 1918 dowódca Armii Islamu na Zakaukaziu, rzecznik polityki pantu-rańskiej podczas II wojny światowej 85,163 Ko? Vehbi (1901-1997), syn ankarskiego kupca, stojąc na czele firmy przejętej po ojcu realizował w latach trzydziestych zamówienia rządowe w zakresie budownictwa, od końca lat czterdziestych firma poszerzyła zakres działalności o produkcje dóbr konsumpcyjnych, handel i finanse, przekształcając się w 1963 w największy do dziś turecki holding rodzinny 178 Konstanty Pawłowicz (1779-1831), wielki książę rosyjski, brat carów Aleksandra I i Mikołaja I, naczelny wódz armii Królestwa Polskiego 11 Konstantyn (274?-337), od 306 cesarz rzymski, założyciel Konstantynopola 11 Koruturk Fahri (1903-1987), admirał i dyplomata, 1973-1980 prezydent Republiki Tureckiej 220, 232,233, 295 Kress von Kressenstein Friedrich (1870-1948), członek niemieckiej misji wojskowej, współdo wodzący na froncie syryjskim podczas I wojny światowej 71 321 Turcja Kunduk Betór Sami (1865-1933), osmański dyplomata pochodzenia czer-kieskiego, syn carskiego generała i uchodźcy z Kaukazu Musy Kunda-kowa, 1920-1921 minister spraw zagranicznych rządu ankarskiego, latem 1920 uczestnik misji do Moskwy, a wiosną 1921 konferencji londyńskiej, członek Postępowej Partii Republikańskiej, sądzony i uniewinniony w procesie izmirskim 103,109 Kutan Recai (ur. 1935), przewodniczący islamskiej Partii Cnoty 266 Kvergić Hermann, orientalista wiedeński 139 Kwaśniewski Aleksander (ur. 1954), od 1995 prezydent RP 297 Langiewicz Marian (1827-1887), generał polski, dyktator powstania styczniowego, pochowany w Stambule 9 Latife -> U&akfigil Utife Lawrence Thomas Edward (1888- -1935), pisarz, orientalista i pułkownik brytyjski, agent wywiadu na Bliskim Wschodzie, przyczynił się do wybuchu antyosmariskiego powstania Arabów w Hidżazie 83 Lenin Włodzimierz, właśc. W. Uljanow (1870-1924), wódz rewolucji październikowej i twórca państwa radzieckiego 39, 93,144, 204 Liman von Sanders Otto (1885-1929), generał niemiecki, 1913-1918 szef misji wojskowej w Turcji 67,80 Lloyd George David (1863-1945), 1916- -1922 premier brytyjski 76, 90,110 McKinley William (1843-1901), 1897- -1901 prezydent USA, zamordowany przez anarchistę 31 Mahmud II (1784-1839), od 1808 sułtan osmański, w 1826 likwidator korpusu janczarskiego, ojciec sułtanów Abdiil-mecida i Abdiilaziza 16,121,125 Makal Mahmut (ur. 1933), absolwent In stytutu Wiejskiego i nauczyciel, autor słynnego diariusza Nasza wieś, w la tach późniejszych dziennikarz i publi cysta 178,180 Makarios, właśc. Michalis Christodulos Muskos (1913-1977), od 1950 grecki arcybiskup, 1960-1977 prezydent Cy pru, w lipcu 1974 czasowo odsunięty od władzy w wyniku puczu greckich oficerów 210, 222 Marshall George (1880-1959), generał i polityk amerykański, 1939-1945 s/H sztabu, 1947-1949 sekretarz stanu. 1950-1951 sekretarz obrony, autor ogłoszonego 5 czerwca 1947 planu p< > mocy gospodarczej dla Europy 17.r>, 182 Mazowiecki Tadeusz (ur. 1927), 198!^ -1990 premier polski 9 Mehmed V Resad (1844-1918), od 190!» sułtan osmański, nie odgrywał samo dzielnej roli politycznej pozostajai w cieniu rządów młodotureckich 51. 71,86 Mehmed VI Yahideddin (1861-1929). od 1918 ostatni sułtan osmański, odsunięty od władzy przez rząd w Anka rze, zmarł na emigracji 86,95, 96,111! Melen Ferit (1906-1988), polityk związany z prawym skrzydłem Republikaii skiej Partii Ludowej, 1971-1972 mini ster obrony w rządzie Erima, 1972 -1973 premier 220, 221 Menderes Adnan (1889-1961), plantator bawełny z okręgu Aydiń i prawnik, w 1946 współzałożyciel Partii Demok ratycznej, 1950-1960 premier, skaza ny w procesie na Yassiada i stracony 171, 181, 182, 184, 186, 190, 194, 195, 197, 199-201, 203, 207, 221, 240, 242, 248,292,293 Menemencioglu Numan (1893-1958), absolwent Wydziału Prawa w Lozan nie, zawodowy dyplomata, 1933-1942 sekretarz generalny w tureckim MSX, 322 Indeks nazwisk 1942-1944 minister spraw zagranicznych, utożsamiany z polityką zbliżenia z III Rzeszą, w zmienionej sytuacji politycznej „zesłany" na stanowisko ambasadora w Paryżu, które piastował aż do 1956 156, 157, 162, 164-167, 175, 176 Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta polski, współorganizator oddziałówpol-skich podczas wojny krymskiej, zmarły w Stambule 9,17 Midhat pasza (1822-1884), osmański gubernator i maż stanu, główny autor osmańskiej konstytucji (1876), zesłany i zamordowany z rozkazu sułtana Abdulhamida II 22, 23, 29, 52 Mikołaj I (1796-1855), od 1825 car Rosji 11 Mikołaj II (1868-1918), 1894-1917 car Rosji, rozstrzelany przez bolszewików 44 Mirbach Wilhelm baron von (1871- -1918), ambasador niemiecki w Rosji Radzieckiej 84 Mołotow Wiaczesław (1890-1986), działacz bolszewicki, 1930-1941 radziecki premier, 1939-1949 i 1953-1956 minister spraw zagranicznych 158, 160, 168,169, 176 Muhammad Ali (1769-1849), osmański gubernator Egiptu, stopniowo uniezależnił się od Porty zakładając własną quasi-dynastię 12 Muhtar Gazi Ahmed (1839-1918), bohater wojny turecko-rosyjskiej 1877- -1878, w 1912 wielki wezyr 56,57,287 Murad V (1840-1904), w 1876 sułtan osmański po obaleniu Abdiilaziza, złożony z tronu po 93 dniach panowania wobec objawów choroby umysłowej 22 Murad pasza -> Bem Józef Mussolini Benito (1883-1945), od 1922 dyktator faszystowskich Włoch, zwolennik korporacjonizmu, autor najazdów na Etiopie (1935), Albanie (1939) i Grecje (1940), rozstrzelany przez włoskich partyzantów 145,150,157 Mustafa (Kara Mustafa pasza, zm. 1683), od 1676 wielki wezyr, dowódca wyprawy wiedeńskiej, stracony z rozkazu sułtana 13 Mustafa Fazu (1829-1875), brat kedywa Ismaila, przywódca młodoosmański i współtwórca działającej w Paryżu organizacji Chancellerie de la Jeune Turąuie 20 Mustafa Subhi (1883-1921), lewicowy intelektualista, absolwent Uniwersytetu Stambulskiego i Sorbony, zesłany do Synopy, w 1914 uciekł do Rosji, w 1920 założyciel Tureckiej Partii Komunistycznej w Baku, w 1921 aresztowany i zamordowany w Trapezuncie 105, 106 Namik Kemal (1840-1888), pisarz i działacz młodoosmański 20, 29, 39, 146 Napoleon III (1808-1873), 1848-1852 prezydent Francji, 1852-1870 cesarz Francuzów 19 Nasreddin Hodża, legendarny bajarz turecki, utożsamiany niekiedy z perskim uczonym i astronomem Nasirudclinem z Tus (1200-1273) 167,168 Nazim Huseyin (1848-1913), minister wojny, zamordowany w 1913 podczas styczniowego przewrotu młodoturec-kiego 57, 59 Nazim Hłkmet —> Ran Nazim Hikmet Nesin Aziz (1915-1995), pisarz i satyryk turecki 261 Nightingale Florence (1820-1910), organizatorka brytyjskiej służby pielęgniarskiej podczas wojny krymskiej 17 Niyazi Ahmed (1873-1913), oficer mło-doturecki i bezpośredni inicjator wybuchu rewolucji 1908, uczestnik kampanii libijskiej, zginął w Albanii 55,287 Numan -> Menemencioglu Numan Nuri pasza —> Killigil Nuri 323 Turcja Okday Ahmed Tevflk (1845-1936), 1895-1909 minister spraw zagranicznych, 1909,1918-1919 i 1920-1922 wielki wezyr, konsekwentny rojalista i ostatni wielki wezyr Imperium Osmańskie go 50, 90, 91,109,112 Okyar Ali Fełhi (1880-1943), działacz młodoturecki o zapatrywaniach liberalnych, bliski współpracownik Mustafy Kemala, szef misji dyplomatycznej w Sofii, w 1923 szef rządu w Ankarze, 1924-1925 premier, 1925-1930 ambasador w Paryżu, po powrocie założył w 1930 Wolną Partie Republikańską, rozwiązaną w tym samym roku, 1934-1939 ambasador w Londynie, 1939-1941 minister spraw wewnętrznych 67,117,119,120,140,141 Orbay Huseyin Rauf (1881-1964), oficer marynarki, dowódca krążownika Ha-midiye podczas wojen bałkańskich, sygnatariusz rozejmu z Mudros, jeden z organizatorów ruchu oporu w Ana-tolii, w 1920 deportowany na Maltę, 1922-1923 szef rządu w Ankarze, współzałożyciel opozycyjnej Postępowej Partii Republikańskiej, oskarżony o udział w spisku izmirskim skazany zaocznie na 10 lat więzienia, w 1935 wrócił z emigracji, 1942-1944 ambasador w Londynie 87, 91, 112,115, 119, 125,126 Orwell George (1903-1950), pisarz angielski, w swej powieści Rok 1984 zawarł druzgocącą krytykę sowieckiego totalitaryzmu 146 Osman (Gazi Osman, 1832-1897), bohater wojny turecko-rosyjskiej 1877-1878, jako marszałek dworu pełnił wpływową rolę za rządów sułtana Abdulha-mida II 24, 30 Ocalan Abdullah (ur. 1949), założyciel i przywódca Partii Pracujących Kur-dystanu, od lat ścigany przez władze tureckie z powodu oskarżeń o terro- ryzm, w 1999 ujęty i skazany 256, 257, 259,261,273,284,285, 297 Ózal Turgut (1927-1993), inżynier i ekonomista wykształcony w USA, w latach sześćdziesiątych szef Komisji Planowania, pracownik Banku Światowego, autor przygotowanego w styczniu 1980 pakietu reform, wdrożonego po wojskowym zamachu stanu, założyciel Partii Ojczyźnianej, 1983-1989 premier, 1989-1993 prezydent Republiki, zmarł na zawał serca 227, 240-242, 244-250, 258, 259, 272, 273, 275, 295, 296 Ózalp Kazun Karabekir (1882-1948), oficer młodoturecki, dowódca na froncie armeńskim i czołowy organizator ruchu oporu we wschodniej Anatolii, inicjator zjazdu w Erzurum, współzałożyciel opozycyjnej Postępowej Partii Republikańskiej, sądzony i uniewinniony w procesie izmirskim, wrócił do życia politycznego dopiero po śmierci Kemala 95,97,103,115,117,119,125, 289 Papen Franz von (1879-1969), polityk i dyplomata niemiecki, członek misji wojskowej w Turcji podczas I wojny światowej, w 1932 kanclerz Niemiec, w 1933 negocjator konkordatu, 1936--1938 ambasador wAustrii i 1939-1944 w Turcji, sądzony i uniewinniony w Norymberdze 71,157,160,166 Peker Receb (1888-1950), wieloletni sekretarz generalny Republikańskiej Partii Ludowej, znany z fascynacji dla rządów silnej ręki, 1946-1947 premier 116,142,145,148,155,171,173-175 Piłsudstó Józef (1867-1935), polski polityk niepodległościowy, jeden z twórców Polski Odrodzonej, 1918-1922 Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny Wojska Polskiego, po zamachu majowym 1926 faktyczny dyktator 94, 150,154 324 Indeks nazwisk PinochetAugusto (ur. 1915), generał chilijski, autor wrześniowego zamachu stanu w 1973, w wyniku którego obalony został lewicowy rząd Salvadora Allende 219, 225 Pir Sułtan Abdal (zm. ok. 1560), szyicki poeta turecki, stracony za bunt przeciw Osmanom w anatolijskim mieście Sivas 261 Plater Władysław (1806-1889) uczestnik powstania listopadowego, działacz emigracyjny i twórca polskiego muzeum w Rapperswilu, współpracownik mło-doosmanów 20 Platon (ok. 427-347 p.n.e.), filozof grecki 144 Polatkan Hasan (1915-1961), minister finansów w rządzie premiera Mende-resa, skazany w procesie na Yassiada i stracony 195,197 Radek Karol, właśc. Karol Sobelson (1885-1939), członek SDKPiL i partii bolszewickiej, działacz Międzynarodówki Komunistycznej, zwolennik Trockiego, w 1927 usunięty z partii, w 1930 przyjęty i w 1936 ponownie wykluczony, w 1937 skazany 106 Ran Nazim Hikmet (1902-1963), prawnuk polskiego emigranta Konstantego Borzeckiego, nauczyciel wiejski i poeta, po studiach w Moskwie „nawrócony" na komunizm, w 1938 uwięziony, skazany na 28 lat wiezienia i obłożony zakazem druku, w 1950 uwolniony na mocy amnestii, w 1951 wyemigrował do ZSRR, przyjmując obywatelstwo polskie i przydając do tureckiego nazwiska Ran polskie nazwisko Borzecki 177 Rauf Hiiseyin —> Orbay Huseyin Rauf Receb —> Peker Receb Refet->BeleRefet Resid pasza (1799-1858), osmański mąż stanu i współautor Manifestu z Giil-hane (1839), w późniejszych latach sześciokrotnie wynoszony na stanowisko wielkiego wezyra 15 Ribbentrop Joachim von (1893-1946), działacz hitlerowski, 1938-1945 minister spraw zagranicznych Rzeszy, stracony w Norymberdze 157,158,160,176 Rommel Erwin (1891-1944), feldmarszałek niemiecki, 1941-1943 dowódca wojsk niemieckich i włoskich w Afryce Północnej, w 1944 dowodził niemiecką obroną na Wale Atlantyckim, zmuszony do samobójstwa po odkryciu jego powiązań ze spiskowcami na życie Hitlera 162 Roosevelt Franklin Delano (1884-1945), 1933-1945 prezydent USA 165, 173, 292 Rushdie Salman (ur. 1947), angielski pisarz pochodzenia indyjskiego, autor Szatańskich wersetów 261 Sabaheddin (1877-1948), książę, siostrzeniec Abdulhamida, polityk liberalny 47 Sabanci Haci Ómer (1906-1966), przedsiębiorca i finansista turecki, zaczynał jako prosty robotnik w Adanie, w latach trzydziestych zajął się handlem bawełną i różnorodną wytwórczością, w 1947 założył Akbank, już po jego śmierci powstał w 1967 drugi co do wielkości turecki holding rodzinny, którego dalszą ekspansje przyniosła era liberalizacji gospodarczej lat osiemdziesiątych 178 Sadyk pasza —> Czajkowski Michał Said (1865-1925), szejch religijnego bractwa nakszbendich, w 1925 przywódca kurdyjskiego powstania, skazany i powieszony 119,120,123,146, 290 Said Edward (ur. 1935), uczony i pisarz amerykański, autor książki Oriental-ism 12 Said Mehmed (1838-1914), 1879-1885, 1895,1901-1903,1908,1911-1912 wielki wezyr 46, 54 325 Turcja Sald Halim Mehmed (1863-1921), wnuk władcy Egiptu Muhammada Alego, umiarkowany polityk pozostający pod wpływem członków triumwiratu, 1913- -1917 wielki wezyr i minister spraw zagranicznych, deportowany na Maltę po rozejmie w Mudros, zginął w Rzymie z rąk ormiańskiego zamachowca 63, 65, 68-70, 77, 84, 90 Saka Hasan (1886-1960), absolwent paryskiej Szkoły Nauk Politycznych, uczestnik konferencji lozańskiej, 1923- -1924 minister gospodarki, w 1924 -handlu, 1925-1926 - finansów, 1944- -1947 - spraw zagranicznych, przewodniczący tureckiej delegacji na założycielskiej konferencji ONZ w San Francisco, 1947-1949 premier 172 Salih Hulusi -» Kezrak Salih Hulusi Saracoglu §iikru (1887-1953), nauczyciel i ekonomista, absolwent genewskiej Szkoły Nauk Politycznych i Ekonomicznych, 1924-1925 minister edukacji, 1927-1930-finansów, 1933-1938 - sprawiedliwości, 1938-1942 - spraw zagranicznych, 1942-1946 premier 156,158,160,162,167,173-175 Saydam Reflk (1881-1942), lekarz wojskowy i towarzysz Kemala z czasów organizacji ruchu oporu, wielokrotny minister zdrowia, po ustąpieniu Isme-ta w 1937 nie wszedł do rządu Celala Bayara, gdzie powrócił dopiero za prezydentury Ismeta w charakterze ministra spraw wewnętrznych, w styczniu 1939 zastąpił Bayara na stanowisku premiera, na którym pozostał aż do śmierci 155,156,162 Selim III (1761-1808), 1789-1807 sułtan osmański, inicjator śmiałych reform, zdetronizowany i zamordowany w wyniku buntu janczarów 14,16 Sezer Ahmet Necdet (ur. 1941), prawnik i polityk, od 1998 prezewodniczący Trybunału Konstytucyjnego, od maja 2000 prezydent Republiki Tureckiej 286,297 Sienkiewicz Henryk (1846-1916), pisar/ polski 9, 26 Słowacki Juliusz (1809-1849), poeta poi ski9 Souchon Wilhelm (1864-1946), admirał, dowódca niemieckiej eskadry śród ziemnomorskiej, którą dowodził nadal po jej przejściu pod banderę turecką 69, 70, 288 Soylemezoglu Galib Kemali (1873--1960), dyplomata osmański, ambasa dor w Rosji Radzieckiej 84, 85 Stalin Józef, właśc. losif Dżugaszwili (1879-1953), działacz bolszewicki, 1917-1922 ludowy komisarz do spraw narodowości, od 1922 sekretarz genc1 ralny partii, po śmierci Lenina i roz-prawie z opozycją wewnątrzpartyjni! faktyczny dyktator 106, 140, 148, 150, 158, 164, 165, 167, 168, 172, 173, 176, 183 Stroop Jiirgen (1895-1952), generał SS, w 1942 niedoszły dowódca SS i policji na Zakaukaziu, od 1943 w Warszawie, dowodził akcją tłumienia powstania w getcie warszawskim, skazany i stra cony po wojnie 162 Subhi Mehmed Mustafa —» Mustafa Subhi Sulejman Wspaniały (1495-1566), od 1520 sułtan osmański 13, 245 Sunalp Turgut emerytowany generał, założyciel pokonanej w wyborach 1983 Partii Narodowej Demokracji 240 Sunay Cevdet (1899-1982), żołnierz i ofi cer, 1960-1966 szef sztabu generalnego, 1966-1973 prezydent Republiki 202,215,220 / Sniadecka Ludwika (1802-1866), młodzieńcza miłość Słowackiego, żona Sa-dyka paszy, zmarła w Stambule 9 §evket Mahmud (1856-1913), oficer osmański, w 1909 dowódca Armii Czynu, 1910-1912 minister wojny, wielki 326 Indeks nazwisk wezyr po młodotureckim zamachu stanu w styczniu 1913, zamordowany po przystaniu na warunki pokojowe kończące I wojnę bałkańską 51, 53, 54,56, 59, 63, 94,287 §inasi Ibrahim (1828-1871), działacz młodoosmański, dawny protegowany Resida paszy, wydawca liberalnego czasopisma „Tasvir-i Efkćir" 20,38 Tagmac Memduh (1904-1978), szef tureckiego sztabu generalnego, autor wojskowego memorandum z 12 marca 1971, które doprowadziło do upadku rządu Demirela 213 Talat Mehmed (1874-1921), czołowy działacz młodoturecki i wspólzałożyciel Komitetu Jedności i Postępu, członek mło-dotureckiego triumwiratu i minister spraw wewnętrznych, 1917-1918 wielki wezyr, obciążany odpowiedzialnością za eksterminację Ormian, zginął w Berlinie z rąk ormiańskiego zamachowca 43, 53,63,65,68,73,74,76,77, 84,86 Talu Naim (ur. 1919), ekonomista, minister handlu w rządzie Melena, w 1973 premier rządu przejściowego 221 Tenginjenk Yusuf Kemal (1878-1969), prawnik i dziennikarz, 1921-1922 minister spraw zagranicznych rządu ankarskiego, wieloletni wykładowca wAnkarskiej Szkole Prawa 104, 112 Tevflk Ahmed -> Okday Ahmed Tevflk Tołstoj Lew (1828-1910), pisarz rosyjski 17 Trocki Lew, właśc. Lew Bronstein (1879- -1940), działacz bolszewicki, 1917- -1918 ludowy komisarz spraw zagranicznych, sygnatariusz traktatu brzeskiego, 1918-1925 ludowy komisarz obrony, w 1927 usunięty z partii, wydalony z ZSRR, 1929-1933 przebywał w Turcji, następnie we Francji i w Meksyku, zamordowany z rozkazu Stalina 106,127 Truman Hany (1884-1972), 1945-1953 prezydent USA, autor sformułowanej 12 marca 1947 tzw. doktryny Trumana 173-175,184, 292 Tiirkeę Alparslan (1917-1997), oficer i polityk urodzony na Cyprze, w 1944 aresztowany z powodu sympatii pan-turańskich, współorganizator zamachu stanu w 1960, po usunięciu z Komitetu Jedności Narodowej wysłany jako wojskowy attache do Delhi, po powrocie w 1965 wstąpił do Republikarisko-Na-rodowej Partii Chłopskiej, którą przekształcił w ultranacjonalistyczną Partię Ruchu Narodowego, 1975-1977 wicepremier w rządach Frontu Nacjonalistycznego, aresztowany po wrześniowym zamachu w 1980, w 1987 wrócił do polityki 190, 192, 193, 206-208, 216, 219, 221, 224-226, 232, 236, 243, 244, 246, 249, 253, 258, 263, 276, 283, 293 Ulusu Bulent (ur. 1923), admirał i polityk, 1980-1983 premier wojskowego „rządu fachowców" 236,240 UsakEgU Latife (1898-1975), córka bogatego izmirskiego kupca, studiowała we Francji, w 1923 poślubiła Mustafę Kemala, odgrywając dużą rolę w jego polityce emancypacji kobiet, po rozwodzie w 1925 pozostała na uboczu życia politycznego 133 Urgiiplu Suat Hayri (1903-1981), prawnik i dyplomata, w 1965 premier rządu przejściowego, w 1972 podjął nieudaną próbę tworzenia rządu po dymisji premiera Erima 200, 212,220, 293 Yahideddin -^ Mehmed VI Yambśry Arminius (1832-1913), orien-talista węgierski 38 Vasif (Kara Yasif, 1872-1931), oficer młodoturecki, jeden z przywódców pod- 327 Turcja ziemnej organizacji Karakol, w 1920 deportowany na Maltę, oskarżony o udział w spisku izmirskim i uniewinniony (1926), prawdopodobnie popełnił samobójstwo 86, 91,125,126 Yenizelos Eleutherios (1864-1936), 1910- -1915, 1917-1920, 1928-1932, 1933 premier Grecji 90, 151,152 Wałęsa Lech (ur. 1943), przywódca „Solidarności", 1990-1995 prezydent RP 273,296 Wangenheim Hans von (1859-1915), 1912-1915 ambasador niemiecki w Stambule 67-69 Wernyhora, półlegendarna postać kozackiego lirnika, który podczas konfederacji barskiej przepowiedzieć miał dalsze losy Polski 82 Wiktor Emanuel III (1869-1947), 1900- -1946 król Włoch, oskarżany o współprace z faszystami, po wojnie abdyko-wał na rzecz syna 157 Wilhelm II (1859-1941), 1888-1918 cesarz Niemiec, zmuszony do abdykacji 36 Wilson Woodrow (1856-1924), 1913- -1921 prezydent USA, autor słynnego 14-punktowego orędzia z 8 stycznia 1918 87,173 Władysław Warneńczyk (1424-1444), król Polski i Węgier, poległy w bitwie pod Warną podczas krucjaty antytu-reckiej 10 Woroszyłow KUmient (1881-1969), 1925-1934 komisarz ludowy do spraw wojskowych i morskich, od 1934 ludowy komisarz obrony ZSRR 151 Wrangel Piotr (1878-1928), generał rosyjski, w 1920 przejął dowództwo armii Denikina, po zwycięstwie Armii Czerwonej ewakuowany wraz z częścią armii i rzeszą uchodźców przez francusko-brytyjską flotę czarnomorską 118 Yflmaz Mesut (ur. 1947), polityk Partii Ojczyźnianej, 1987-1990 minister spraw zagranicznych, 1991, 1996 i 1997-1998 premier 246, 259, 263, 265,266,283, 296,297 Yurdakul Mehmed Emin (1869-1944), poeta młodoturecki 39 Zeki Mustafa, osmański delegat przy niemieckiej kwaterze głównej podczas I wojny światowej, uczestnik rokowań w Brześciu Litewskim 84 Zorlu Fatin Riiętii (1910-1961), minister spraw zagranicznych w rządzie premiera Menderesa, skazany w procesie na Yassiada i stracony 195,197 Zurcher Erik (ur. 1953), historyk holenderski 269 Zeromski Stefon (1864-1926), pisarz polski 85 Spis map Imperium Osmańskie po traktacie berlińskim 1878 r. ................ 25 Wojny bałkańskie 1912-1913 .................................... 61 Granice Turcji według traktatów w Sevres i Lozannie. Wojna lat 1919-1922 ...................................... 111 Republika Turecka w granicach dzisiejszych ...................... 268