W DZIESI�CIU TOMACH opracowana przez AKADEMI� NAUK ZSRR Komitet redakcyjny J. M. �UK�W (redaktor odpowiedzialny), W. M. CHWOSTOW, P. N. FIEDOSIEJEW, J. P. FRANCEW, M. J. GIEFTER, A. A. GRUBER, B. M. KIEDROW, M. P. KIM, S. W. KISIELIOW, N. I. KONRAD, J. A. KOSMINSKIJ, W. W. KURASOW, A. F. MILLER, I. I. MINC, B. F. PORSZNIEW, F. W. POTIOMKIN, A. L. SIDOROW, S. D. SKAZKIN, W. W. STRUWE, M. N. TICHOMIROW, A. L TIUMIENIEW, J. W. WARGA, W. P. WO�GIN pod redakcj� N. SODOROWEJ (.redaktor odpowiedzialny), N. I. KONRADA, I. PIETRUSZEWSKIEGO, L. CZEREPNINA TOM III KSI��KA i WIEDZA Warszawa 1966 Tytu� orygina�u: BceHupnan MCTOPMH III T�umacze: STEFAN GNICH i EDWARDA TURENIEC * Obwolut� i ok�adk� projektowa� JERZY K�PKIEWICZ * Redaktor przek�adu polskiego MARYLA BORKOWICZ TOM III WST�P T omy III i IV Historii powszechnej po�wi�cone s� epoce, kt�ra w historii ludzko�ci znana jest pod nazw� �wiek�w �rednich" lub ��redniowiecza", a obejmuje okres od ko�ca staro�ytno�ci, tj. zag�ady ustroju opartego na niewolnictwie, do czas�w nowo�yt- nych, tj. przej�cia do kapitalizmu. Termin �wieki �rednie" powsta� w XV�XVI w. we W�oszech, w ko�ach pisarzy i historyk�w, i ma charakter umowny. Marksistowsko-leninowska nauka historyczna, kt�ra proces historyczny uwa�a za prawid�o- we nast�powanie po sobie formacji spo�eczno-ekonomicznych, w wiekach �rednich widzi pewne stadium historycznego rozwoju ludzko�ci, kiedy w wi�kszo�ci kraj�w Azji i Europy oraz w nie- kt�rych krajach Afryki panowa� feudalny system produkcji. Wieki �rednie � to okres powstania, rozwoju i upadku feudalnego sposobu produkcji, feudalnych stosunk�w spo�ecznych na ca�ym �wiecie. �redniowiecze jest okresem barwnym, bogatym w wydarzenia, w�wczas bowiem powsta�y nowe formy ekonomicznego i politycznego rozwoju spo�ecze�stwa. W okresie tym, obfituj�cym w ostre przeciwie�stwa spo�eczne i walki klasowe, ludzko��, w por�wnaniu z poprzednimi epokami, posun�a si� znacznie naprz�d w rozwoju kultury materialnej i duchowej. W wiekach �rednich wyst�pi�o na aren� historyczn� wiele nowych lud�w, powsta�o wiele pa�stw, jak Anglia, Francja, Niemcy, Rosja, Czechy, Polska, pa�stwa skandynawskie, arabskie, Japonia, pa�stwa indochi�skie (Wietnam, Kambod�a), Turcja i in. W dalszym ci�gu rozwija�y si� r�wnie� i odgry- wa�y znaczn� rol� pa�stwa: chi�skie, indyjskie, ira�skie, �rodkowoazjatyckie, kt�re powsta�y znacznie wcze�niej. Ogromn� rol� w historii �wiata na prze�omie staro�ytno�ci i �redniowiecza odgrywa�o pi�� wielkich i starych o�rodk�w cywilizacji: cesarstwo dynastii Ha� w Chinach, pa�stwo Kuszan�w w Azji �rodkowej, imperium Gupt�w w Indiach, pa�stwo Sasanid�w (w sk�ad kt�rego wchodzi�y: Iran, Mezopotamia oraz cz�� Azji �rodkowej), a tak�e Cesarstwo Rzymskie, obejmuj�ce kraje Europy Zachodniej i Po�udniowej, Afryki P�nocnej i Azji Przedniej. Ale historia ludzko�ci w okresie przej�cia od �wiata staro�ytnego do �redniowiecza to nie tylko wydarzenia rozgrywa- j�ce si� w obr�bie tych pi�ciu pa�stw. Na Zakaukaziu istnia�o stare pa�stwo oparte na niewol- nictwie � Armenia, w Afryce Wschodniej istnia�o r�wnie� oparte na niewolnictwie du�e pa�stwo � Aksum, obejmuj�ce Etiopi� (Abisyni�), cz�� Nubii i inne tereny. Na pocz�tku wiek�w �rednich nie wszystkie pa�stwa oparte by�y na niewolnictwie. Celto- wie, Germanowie, S�owianie i inne plemiona P�nocno-Zachodniej, P�nocnej i Wschodniej Europy prze�ywa�y w tym czasie rozk�ad wsp�lnoty pierwotnej, w spo�ecze�stwach tych zacz�y si� tworzy� klasy, powstawa�y zwi�zki plemion, pojawi�y si� zacz�tki organizacji pa�stwowej. Intensywny proces rozwoju stosunk�w klasowych i tworzenia si� pa�stw dokonywa� si� r�wnie� w�r�d lud�w zamieszkuj�cych P�wysep Korea�ski, wysp� Jaw� i Sumatr� oraz p�wysep Malakka. Tureckie, mongolskie, tunguskie i inne plemiona Azji Wschodniej, P�nocnej i Centralnej �y�y w ustroju wsp�lnoty pierwotnej. We wsp�lnocie pierwotnej �y�a w�wczas r�wnie� wi�ksza cz�� ludno�ci Afryki, ca�a ludno�� Australii oraz wysp le��cych na Oceanie Spokojnym i In- dyjskim. Stosunkowo rozwini�te spo�ecze�stwa Maj�w, Aztek�w, Kiczua, Jnk�w i in. w Ameryce �rodkowej i Po�udniowej by�y prawie do ko�ca �redniowiecza izolowane od pa�stw i lud�w Europy, Azji i Afryki. Przewa�aj�ca cz�� ludno�ci Ameryki �y�a nadal w ustroju wsp�lnoty pierwotnej1. PERIODYZACJA �REDNIOWIECZA �redniowieczne spo�ecze�stwo feudalne przesz�o przez trzy podstawowe stadia lub okresy � feudalizm wczesny, rozwini�ty i p�ny; ka�dy z tych okres�w odznacza si� specyficznymi ce- chami spo�eczno-ekonomicznymi, politycznymi, ideologicznymi i kulturalnymi. Stadium wcze- snofeudalne � to okres kszta�towania si� i utwierdzania stosunk�w feudalnych. Stadium rozwini�tego feudalizmu obejmuje czasy najpe�niejszego rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego. Stadium p�nego feudalizmu jest okresem rozpoczynaj�cego si� rozk�adu i upadku feudal- nego sposobu produkcji i powstawania w �onie spo�ecze�stwa feudalnego stosunk�w kapita- listycznych. Periodyzacja �redniowiecza w skali �wiatowej jest zagadnieniem bardzo skomplikowanym. W r�nych krajach Azji i Europy feudalizm nie powsta� r�wnocze�nie. Si�y wytw�rcze rozwija�y si� w nich nier�wnomiernie, nier�wnomiernie dojrzewa�y te� odpowiadaj�ce im stosunki pro- dukcji. Wcze�niej ni� w innych krajach powsta�y i zacz�y rozwija� si� stosunki feudalne w Chinach, kt�re by�y jednym z najstarszych ognisk cywilizacji. Zagadnienie, kiedy powsta� feudalizm w Chinach, jest dotychczas w nauce spornym problemem. Bezsprzecznie jednak w III�IV w. n.e. panowa�y ju� tam feudalne stosunki produkcji. W Indiach, w krajach Azji Przedniej i �rodkowej, w Afryce P�nocnej i w Europie upadek systemu produkcji opartego na niewolnictwie dokonywa� si� mi�dzy III a VII w. n.e. W wyniku radykalnych zmian w rozwoju spo�ecznym, a spos�b dokonania si� i tempo tych zmian by�y r�ne, w krajach tych zniesiono prze�yte ju� stosunki spo�eczne, co utorowa�o drog� nowym, bardziej post�powym, przoduj�cym w tym okresie stosunkom spo�ecze�stwa feudalnego. Tak wi�c okres mi�dzy III a VII w. n.e. mo�na uwa�a� za jedn� z wa�niejszych granic chronologicz- nych w historii �wiata, za pocz�tek �redniowiecza, pocz�tek epoki feudalnej. Rozmaite dla r�nych kraj�w s� r�wnie� granice chronologiczne oddzielaj�ce okres wcze- snego feudalizmu od okresu rozwini�tego feudalizmu. Tak np. w Chinach wczesny feudalizm trwa� w przybli�eniu do VIII w. n.e., w krajach Azji Przedniej i �rodkowej � mniej wi�cej do IX w., a w wi�kszo�ci kraj�w Europy Zachodniej � do XI w. 1 Histori� lud�w Afryki i Ameryki w epoce �redniowiecza zawiera t. IV Historii powszechnej 8 Tak samo przedstawia si� sprawa granic chronologicznych, oddzielaj�cych okres rozwini�- tego feudali/mu od p�nego feudalizmu. Naj�ci�lej mo�na okre�li� t� dat� dla Europy Zachodniej. Okres rozwini�tego feudalizmu zako�czy� si� w krajach Europy Zachodniej w XV w. Na prze�o- mie XV i XVI w. rozpocz�� si� tu okres p�nego feudalizmu. Koniec �redniowiecza, koniec epoki feudalizmu i pocz�tek przej�cia do kapitalizmu w skali �wiatowej datuje si� zwykle od po�owy XVII w. � od zwyci�stwa rewolucji bur�uazyjnej nad si�ami feudalizmu w Anglii. Angielska rewolucja bur�uazyjna po�owy XVII w., a nast�pnie re- wolucja francuska ko�ca XVIII w. ustanowi�y nowy dla tego okresu ustr�j spo�eczny � ka- pitalizm. Takie s� chronologiczne ramy �redniowiecza, tj. epoki historycznej, w kt�rej panowa�y stosunki feudalne. Ale m�wi�c o periodyzacji historii �wiata trzeba pami�ta�, i� chocia� w tym okresie przewa�a� feudalny system produkcji, stosunki feudalne nie wsz�dzie by�y rozpowszech- nione. Plemiona i ludy Ameryki, Australii, p�nocnych obszar�w Azji i wi�kszej cz�ci Afryki /y�y nadal we wsp�lnocie pierwotnej lub w ustroju opartym na niewolnictwie. POWSTANIE FEUDALIZMU Feudalizm zapanowa� po ustroju opartym na niewolnictwie jako nowy i wy�szy szczebel antagonistycznego spo�ecze�stwa klasowego; przej�cie to nast�pi�o w�wczas, kiedy si�y wytw�rcze spo�ecze�stwa opartego na niewolnictwie popad�y w konflikt z jego stosunkami produkcyjnymi, co doprowadzi�o do rewolucji spo�ecznej. Klasycznym przyk�adem rewolucyjnego przej�cia od ustroju opartego na niewolnictwie do feudalizmu by�y wydarzenia w p�nym Cesarstwie Rzymskim, kiedy wraz z kryzysem syste- mu produkcji dokonywa� si� proces rozk�adu stosunk�w opartych na niewolnictwie i powsta- wa�y elementy feudalnego sposobu produkcji. Praca niewolnik�w ekonomicznie ju� si� nie op�aca�a, nie umo�liwia�a dalszego rozwoju si� wytw�rczych. Op�r wyzyskiwanych mas pracuj�- cych wobec stale rosn�cego ucisku, ich walka przeciwko w�a�cicielom niewolnik�w i pa�stwu przybiera�y najr�norodniejsze formy, podkopywa�y ustr�j oparty na niewolnictwie i rozk�ada�y Cesarstwo Rzymskie od wewn�trz; ci�g�e najazdy German�w na jego tereny zachodnie, a S�o- wian � na wschodnie dokona�y dzie�a ostatecznego zniszczenia pa�stwa. W wielu krajach przej�cie od ustroju opartego na niewolnictwie do feudalizmu odbywa�o si� inaczej ni� w Cesarstwie Rzymskim. Zagadnienia te nie s� jeszcze dostatecznie zbadane. Nic ulega jedynie w�tpliwo�ci, �e przemiany te, b�d�ce cz�ci� og�lnego procesu rewolucji spo�ecznej, odbywa�y si� w d�ugotrwa�ej i uporczywej walce klasowej, przyjmuj�cej najr�niejsze formy. M�wi�c o genezie feudalizmu, nale�y pami�ta�, �e nie wszystkie narody dosz�y do feuda- li/mu poprzez ustr�j oparty na niewolnictwie. Wiele z nich przesz�o bezpo�rednio od wsp�lnoty pierwotnej do ustroju feudalnego, omin�wszy niewolnictwo. Po takiej drodze rozwojowej poszli np. w Europie S�owianie zachodni i wschodni oraz wi�kszo�� plemion germa�skich (na teryto- rium mi�dzy Renem i �ab� oraz w Brytanii), a w Azji � Korea�czycy, niekt�re zwi�zki plemion tureckich i Mongo�owie. Mimo ca�ej r�norodno�ci dr�g, jakimi r�ne ludy przechodzi�y do feudalizmu, mimo ws/.ystkich specyficznych cech procesu kszta�towania si� spo�ecze�stwa feudalnego, zale�nych �ul konkretnych warunk�w historycznych, podstawowa tre�� tego procesu by�a jednakowa. A wi�c, po pierwsze, wolna wsp�lnota ch�opska ulega�a rozk�adowi. Wsp�lna w�asno�� ziemska i wyodr�bnione ze wsp�lnoty indywidualne posiad�o�ci ch�opskie, a tak�e grunty stanowi�ce rozmaite formy staro�ytnej w�asno�ci ziemskiej (tam, gdzie istnia� ustr�j oparty na niewolnictwie) przechodzi�y w r�ce feudalizuj�cej si� arystokracji �wieckiej i duchownej. Tworzy�a si� wielka posiad�o�� feudalna, powstawa�a feudalna w�asno�� ziemska. Po drugie, wolni ch�opi, cz�on- kowie wsp�lnoty, jak r�wnie� rolnicy zale�ni � niewolnicy i kolonowie, kt�rzy byli pozo- sta�o�ci� spo�ecze�stwa opartego na niewolnictwie (tam, gdzie ono istnia�o), stawali si� podda- nymi ch�opami; kszta�towa�y si� r�ne formy ich zale�no�ci. Przy tym wsp�lnota ch�opska prze- kszta�ca�a si� w podda�cz�, podleg�� feuda�om lub pa�stwu feudalnemu. Ale pewne formy, tra- dycje i organizacja wsp�lnoty, jako dziedzictwo poprzedniej epoki, zachowa�y si� i odgrywa�y wa�n� rol� w gospodarczym, spo�ecznym i politycznym �yciu spo�ecze�stwa feudalnego. W miar� rozwoju i utrwalania si� feudalnego systemu produkcji nowe stosunki produkcji wypiera�y stopniowo wszystko, co pozosta�o po niewolnictwie i wsp�lnocie pierwotnej, lub te� je sobie podporz�dkowywa�y. Najszybszy rozk�ad przedfeudalnych uk�ad�w i ca�kowite ich pod- porz�dkowanie feudalnym stosunkom produkcji dokona�y si� w krajach zachodnioeuropejskich, zw�aszcza w Italii i we Francji. Natomiast w�r�d feudalnych spo�ecze�stw Azji Przedniej i �rod- kowej, Afryki P�nocnej i Indii uk�ad oparty na niewolnictwie zachowa� si� przez d�ugi czas r�wnie� w feudalizmie, w ka�dym razie w okresie wczesnofeudalnym. D�ugotrwa�e istnienie uk�adu opartego na niewolnictwie jest r�wnie� charakterystyczn� cech� feudalnego spo�ecze�- stwa bizantyjskiego. Uk�ad oparty na niewolnictwie w krajach Wschodu przetrwa� d�u�ej i odgrywa� wi�ksz� rol� ni� w krajach zachodnioeuropejskich, gdy� kraje Wschodu nie zna�y tak pe�nego i inten- sywnego rozwoju niewolnictwa, jak zachodnia cz�� Cesarstwa Rzymskiego, gdzie praca niewol- nik�w prawie ca�kowicie wypar�a prac� wolnych. Dlatego kryzys ustroju opartego na niewolnictwie na Wschodzie nie by� tak ostry jak w Cesarstwie Zachodnim i nie wywo�a� w nast�pstwie wzgl�d- nie szybkiej i ca�kowitej likwidacji niewolnictwa. Feudalny system produkcji stwarza� wi�ksze mo�liwo�ci rozwoju si� wytw�rczych ni� system oparty na niewolnictwie, poniewa� g��wni i bezpo�redni wytw�rcy (ch�opi b�d�cy w stanie zale�no�ci feudalnej oraz rzemie�lnicy) w odr�nieniu od niewolnik�w byli w pewnym stopniu zainteresowani rezultatami swej pracy: posiadali na w�asno�� cz�� �rodk�w produkcji, dzi�ki czemu mogli samodzielnie gospodarowa� � uprawia� ziemi�, trudni� si� hodowl� byd�a, rze- mios�em itd. � i wype�nia� okre�lone powinno�ci na rzecz feuda�a. W�a�nie na skutek tej r�nicy w sytuacji bezpo�rednich wytw�rc�w przej�cie od niewol- nictwa do feudalizmu by�o krokiem naprz�d w rozwoju spo�ecznym, mimo �e istot� ustroju feudalnego, tak samo jak i ustroju opartego na systemie pracy niewolniczej, by� ucisk wi�kszej cz�ci ludno�ci przez wyzyskuj�c� mniejszo��. FEUDALNA W�ASNO�� ZIEMI � PODSTAW� FEUDALIZMU W feudalizmie podstawowy �rodek produkcji � ziemia � nie nale�a� do bezpo�rednich wytw�rc�w � ch�op�w i rzemie�lnik�w, lecz stanowi� w�asno�� feuda��w. Feudalna w�asno�� ziemi sta�a si� podstaw� spo�ecze�stwa �redniowiecznego. Ziemia stanowi�a w�asno�� feudaln� r�wnie� w tym wypadku, kiedy nie nale�a�a bezpo�red- nio do feuda�a, lecz do pa�stwa, jak to mia�o miejsce w niekt�rych krajach wschodnich, zw�asz- 10 c/a w okresie wczesnofeudalnym. Na Wschodzie na r�wni z ziemi� ogromne znaczenie mia�y tak�e urz�dzenia nawadniaj�ce, bez kt�rych w wielu krajach uprawa gruntu by�a niemo�liwa. Inne �rodki produkcji � narz�dzia pracy, byd�o robocze, nasiona, budynki gospodarcze itd. � by�y w�asno�ci� nie tylko feuda��w, lecz r�wnie� ch�op�w i rzemie�lnik�w. W odr�nieniu od fcuda��w ch�opi i rzemie�lnicy posiadali te �rodki produkcji dzi�ki pracy osobistej. Feuda�owie wi�kszo�� swej ziemi dawali w postaci nadzia��w na sta�e u�ytkowanie po- szczeg�lnym ch�opom, kt�rzy mogli dzi�ki temu prowadzi� w�asne gospodarstwa. Bezpo�redni producent w spo�ecze�stwie feudalnym by� wi�c nie w�a�cicielem, lecz tylko u�ytkownikiem ziemi, kt�r� uprawia�. Istnienie wielkiej feudalnej w�asno�ci ziemskiej obok drobnego samo- dzielnego gospodarstwa ch�opskiego by�o charakterystyczn� cech� gospodarki feudalnej. Wobec tego jednak, �e ch�opi posiadali �rodki produkcji niezb�dne do prowadzenia samodzielnego gospodarstwa, feuda�owie mogli wyzyskiwa� bezpo�rednich wytw�rc�w jedynie stosuj�c przy- mus pozaekonomiczny, tj. uciekaj�c si� w pewnym stopniu do przemocy. Tylko w ten spos�b mogli feuda�owie realizowa� swoje prawo do ziemi. �Gdyby obszarnik nie mia� bezpo�redniej w�adzy nad osob� ch�opa, nie m�g�by zmusi� do pracy na siebie cz�owieka maj�cego przydzie- lon� ziemi� i prowadz�cego w�asne gospodarstwo"1. Osobista zale�no�� ch�op�w od feuda��w i wyp�ywaj�cy z tego przymus pozaekonomiczny stanowi�y wi�c typow� cech� ustroju feudalnego. Formy i stopie�- osobistej zale�no�ci ch�op�w by�y najr�norodniejsze, poczynaj�c od podda�- stwa, a ko�cz�c na zwyk�ych powinno�ciach czynszowych lub niekt�rych ograniczeniach praw- nych, tj. na stanowej niepe�noprawno�ci. Formy feudalnej w�asno�ci ziemskiej zale�a�y u poszczeg�lnych lud�w w r�nych okresach rozwoju stosunk�w feudalnych od konkretnych warunk�w historycznych. W Europie Zachod- niej pierwsz�, jeszcze nie rozwini�t� form� feudalnej w�asno�ci ziemskiej by�o alodium. Pocz�t- kowo terminem tym okre�lano dzia�k� cz�onka wsp�lnoty. Wraz z rozk�adem wsp�lnoty i wzro- stem nier�wno�ci spo�ecznej alodium ch�opskie w r�ny spos�b (w wyniku ruiny wolnych ch�o- p�w i przymusowej alienacji nadzia��w oraz na skutek bezpo�rednich zabor�w, akt�w przemocy itp.) przechodzi�o w r�ce feudalizuj�cej si� arystokracji �wieckiej i ko�cielnej (cz�ciowo tak�e w r�ce wyodr�bniaj�cych si� spo�r�d wolnych cz�onk�w wsp�lnoty bardziej zamo�nych ch�op�w, kt�rzy zwi�kszali swoje grunty kosztem mniej zamo�nych s�siad�w) i przekszta�ca�o si� w wielk� posiad�o��, staj�c si� feudaln� w�asno�ci� ziemsk�. Dalszy rozw�j stosunk�w feudalnych w Europie Zachodniej doprowadzi� do powstania nowej formy feudalnej w�asno�ci ziemskiej � beneficjum, kt�re nadawano do�ywotnio pod warunkiem pe�nienia przez jego posiadacza okre�lonej s�u�by wasalnej (najcz�ciej wojskowej) na rzecz seniora (feudalnego pana), kt�ry nada� mu beneficjum. W miar� rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego beneficjum z posiad�o�ci nadanej w do�ywocie przekszta�ci�o si� w dziedziczn� i nabra�o cech w�a�ciwych feudum. Feudum albo lenno � to dziedziczna posiad�o�� ziemska, po��czona z obowi�zkowym pe�nieniem przez feuda�a s�u�by wojskowej oraz innych powinno�ci na rzecz wy�ej stoj�cego seniora. Feudum jest w pe�ni ukszta�towan�, najbardziej rozwini�t� i zako�czon� form� feudalnej w�asno�ci ziemi. Ustr�j spo�eczny, kt�rego podstaw� stanowi�a w�asno�� ziemska w postaci feudum, zacz�to w�a�nie p�niej nazywa� feudalnym. W Rosji istnia�y w epoce feudalnej dwie podstawowe formy w�asno�ci ziemskiej: dziedzicz- ny wielki maj�tek ziemski (wotczyna), pocz�tkowo odpowiadaj�cy zachodnioeuropejskiemu 1 W. I.cnin, Rozw�j kapitalizmu w Rosji, Dzie�a, t. 3, s. 191. 11 alodium jako wielkiej posiad�o�ci ziemskiej o charakterze feudalnym, oraz do�ywotnia posiad�o�� (pomiestije) zbli�ona do zachodnioeuropejskiego beneficjum, a w p�niejszej fazie rozwojowej do feudum. Stopniowo prawne r�nice mi�dzy dziedzicznym i do�ywotnim maj�tkiem ziem- skim zanika�y i obie formy posiadania zla�y si� w jeden rodzaj feudalnej w�asno�ci ziemskiej, podobny w zasadzie do zachodnioeuropejskiego feudum. Odpowiednie formy feudalnej posiad�o�ci ziemskiej istnia�y r�wnie� na Wschodzie. Tak np. w krajach kalifatu arabskiego � w Iranie, Iraku, Azji �rodkowej i innych � form� feudalnej w�asno�ci, odpowiadaj�c� alodium, by� mulk. Beneficjum i feudum (lennu) odpowiada�y ikta w r�nych okresach swego rozwoju, a p�niej sojurga�. W Chinach za odpowiednik alodium w zasadzie mo�na uwa�a� czuang-f.ien, a w Japonii � sioen. W ustroju feudalnym dysponowanie w�asno�ci� ziemsk� by�o ograniczone. Z posiadaniem ziemi na prawie feudalnym z regu�y wi�za�o si� pe�nienie przez mniejszych feuda��w okre�lo- nych powinno�ci na rzecz wi�kszych feuda��w � senior�w, poniewa� istnia�y mi�dzy nimi stosunki oparte na osobistej zale�no�ci. Stosunki te tworzy�y system hierarchii feudalnej, tj. okre�lony system podporz�dkowania w samej klasie feuda��w, oparty na w�adaniu przez nich ziemi� i, co za tym idzie, na wyzysku bezpo�rednich wytw�rc�w � zale�nych ch�op�w. Feudalna w�asno�� ziemi mia�a wi�c struktur� hierarchiczn�. W niekt�rych krajach Wschodu, zw�aszcza w okresie wczesnofeudalnym, przewa�a�a pa�- stwowa w�asno�� ziemi i wody (tj. kana��w, zbiornik�w wodnych i innych urz�dze� irygacyjnych), a pa�stwo feudalne wyzyskiwa�o ch�op�w � u�ytkuj�cych grunty pa�stwowe � bezpo�rednio przez aparat pa�stwowy. Stopniowo jednak r�wnie� na Wschodzie znaczna cz�� ziemi pa�stwo- wej zosta�a rozdana feuda�om na zasadzie warunkowej w�asno�ci typu beneficjum i feudum. W krajach tych pa�stwowa feudalna w�asno�� ziemska oraz w�asno�� ziemska poszczeg�lnych feuda��w istnia�y przeto r�wnocze�nie. RENTA FEUDALNA I FORMY FEUDALNEJ ZALE�NO�CI CH�OP�W W�asno�� ziemska feuda�a oraz osobista i gruntowa zale�no�� ch�opa od w�a�ciciela ziemi okre�la�y charakter wyzysku feudalnego. Wyzysk feudalny realizowany by� w r�ny spos�b i wyra�a� si� w formie tzw. renty feudalnej. Renta feudalna, b�d�ca ekonomiczn� form� realizacji przez feuda�a prawa z tytu�u posiadania ziemi, ��czy�a w sobie r�ne powinno�ci, kt�re ch�opi pe�nili na rzecz feuda��w. Powinno�ci i daniny poch�ania�y ca�� dodatkow� prac� ch�opa. Zmu- szony by� on oddawa� feuda�owi ca�y produkt swojej pracy przewy�szaj�cy minimum, kt�rego potrzebowa� do utrzymania si� wraz z rodzin� oraz do reprodukcji gospodarstwa. Renta feudalna wyst�powa�a w trzech formach: renty odrobkowej (pa�szczyzny), naturalnej (danina w naturze) i pieni�nej (czynsz w pieni�dzach). W Europie we wczesnym okresie rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego przewa�a�a renta odrobkowa, chocia� ju� w tym okresie rozpowszech- ni�a si� do pewnego stopnia renta naturalna, a nawet pieni�na. W okresie rozwini�tego feudalizmu w wielu krajach europejskich przewa�a�a ju� nie pa�sz- czyzna, lecz czynsz, pocz�tkowo w naturze, a p�niej pieni�ny. Zast�pienie odrobku r�nymi formami czynszu zwi�zane by�o ze wzrostem si� wytw�rczych w rolnictwie i oznacza�o du�y krok naprz�d. Przy tej formie renty ch�op wykonywa� prac� dodatkow� ju� nie w maj�tku czy na polu pana, pod bezpo�rednim nadzorem feuda�a lub jego zarz�dcy, ale w swoim gospo- darstwie. 12 W por�wnaniu z rent� odrobkow� renta naturalna pozostawia�a ch�opu wi�ksz� swobod� w prowadzeniu w�asnego gospodarstwa. M�g� on wykorzysta� cz�� pracy dodatkowej dla siebie, t j. pozwoli� sobie na pewne rozszerzenie w�asnego gospodarstwa, co z kolei prowadzi�o do wy- tworzenia si� wi�kszych r�nic w sytuacji bezpo�rednich wytw�rc�w, ni� to by�o mo�liwe przy rencie odrobkowej. W jeszcze wi�kszym stopniu dotyczy to renty pieni�nej, kt�rej rozpo- wszechnienie doprowadzi�o do g��bokich zmian w sytuacji bezpo�rednich wytw�rc�w, do szyb- szego uwolnienia ch�op�w od osobistej zale�no�ci, do intensywnego rozwarstwienia ch�opstwa oraz do istotnych zmian w gospodarstwie pa�skim. W krajach Wschodu formy renty feudalnej i formy zale�no�ci bezpo�rednich wytw�rc�w od feuda��w rozwija�y si� nieco inaczej. Poniewa� w okresie wczesnofeudalnym g��wnym w�a�ci- cielem ziemi i urz�dze� nawadniaj�cych by�o pa�stwo, nie powsta�o tam wielkie gospodarstwo pa�skie i przewa�aj�c� form� renty feudalnej nie by� odrobek, lecz renta naturalna i cz�ciowo pieni�na, pobierana przez urz�dnik�w pa�stwowych. Renta feudalna pokrywa�a si� tu z podat- kiem. W okresie wczesnofeudalnym pa�stwo zwykle przeznacza�o wi�ksz� cz�� zebranych �rodk�w (w naturze i pieni�dzach) w formie pensji dla feuda��w. Ten spos�b wyzysku bezpo�red- nich wytw�rc�w nie ust�powa� w okrucie�stwie panuj�cej w Europie pa�szczy�nie. Przy rencie naturalnej ch�opi w krajach Wschodu mieli jednak wi�ksz� swobod� poruszania si� ni� przypisani do ziemi ch�opi w- krajach europejskich. MIASTO I PRODUKCJA TOWAROWA W OKRESIE FEUDALIZMU Charakterystyczn� cech� wczesnego feudalizmu by� do�� niski poziom si� wytw�rczych. Dominowa�a gospodarka naturalna; produkcja zaspokaja�a g��wnie potrzeby samego wytw�rcy, jego rodziny oraz potrzeby feuda�a. Wytwarzanych produkt�w albo w og�le nie wymieniano, albo wymieniano nieznaczn� ich cz��. Warunki dzia�alno�ci gospodarczej (�rodki produkcji oraz �rodki utrzymania robotnika itd.) prawie ca�kowicie reprodukowano w samym gospodar- stwie, kt�rego cech� charakterystyczn� by�o po��czenie rzemios�a z upraw� roli, przy czym pod- staw� by�o rolnictwo. Si�y wytw�rcze spo�ecze�stwa feudalnego, cho� wolno, rozwija�y si� jednak nieustannie. W rolnictwie rozpowszechni�y si� ulepszone sposoby uprawy ziemi (dwu- i tr�jpol�wka, a na- st�pnie p�odozmian), pojawi�y si� nowe kultury polowe i doskonalono upraw� starych. R�wnie� w ogrodnictwie, sadownictwie, uprawie winoro�li oraz w innych ga��ziach rolnictwa pojawi�y si� nowe gatunki ro�lin i ulepszano upraw� starych. W krajach Europy zacz�to szeroko stosowa� p�ug �elazny oraz inne narz�dzia rolnicze z �elaza, co pozwala�o na g��bsz� ork� i lepsz� upraw� gruntu. Zaorywanie pustkowi i karczowanie zalesionych teren�w w celu wykorzystania ich pod upraw� znacznie rozszerzy�o obszary zasiew�w. W krajach Wschodu wskutek nawadniania i usprawnienia uprawy ro�lin zacz�to przy niekt�rych kulturach uzyskiwa� dwa zbiory w roku, u nieraz i wi�cej. Ro/.win�a si� hodowla (osiad�a i koczownicza) r�nego rodzaju byd�a, a zw�aszcza owiec i k�/. Rozwija�y si� i ulepsza�y hodowla jedwabnik�w, winiarstwo, pszczelarstwo oraz olejarstwo. Zmiany zachodzi�y tak�e w rzemio�le: zmienia�y si� �rodki produkcji, a szczeg�lnie metody pracy rzemie�lnik�w, gdy� technika oparta na pracy r�cznej rozwija�a si� stosunkowo wolno. Tote� wobec istnienia tylko prymitywnych �rodk�w technicznych i narz�dzi pracy bardzo wa�n� roli; w rozwoju produkcji odgrywa�o doskonalenie nawyk�w pracy. 13 Wraz ze wzrostem si� wytw�rczych wzrasta� spo�eczny podzia� pracy, co na okre�lonym etapie rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego, w Europie mniej wi�cej w X�XI w., doprowadzi�o do oddzielenia rzemios�a od rolnictwa i do powstania miast jako o�rodk�w rzemios�a i handlu. Miasta, b�d�ce pocz�tkowo tylko o�rodkami administracyjnymi i religijnymi lub warownymi punktami, stopniowo stawa�y si� g��wnymi centrami rozwijaj�cej si� produkcji towarowej i wy- miany towarowej. R�wnocze�nie, cho� znacznie wolniej, wzrasta�a produkcja towarowa r�wnie� na wsi. Na skutek tego rozszerza�y si� i umacnia�y stosunki gospodarcze mi�dzy r�nymi ob- szarami w poszczeg�lnych krajach, co doprowadzi�o do stopniowego powstawania rynku we- wn�trznego w tych krajach. Tempo rozwoju miast by�o niejednakowe w r�nych krajach. W Chinach i Indiach, mimo i� panowa�a tam gospodarka naturalna, ju� w okresie wczesnofeudalnym rozwin�a si� produkcja rzemie�lnicza i o�ywiona wymiana mi�dzynarodowa. W krajach tych istnia�y bogate i ludne miasta, kt�re zachowa�y si� jeszcze z czas�w staro�ytnych i odgrywa�y wa�n� rol� gospodarcz�. Rzemios�o miejskie i wymiana towarowa by�y stosunkowo dobrze rozwini�te w Bizancjum, a tak�e w pa�stwach, kt�re powsta�y w Azji Przedniej i �rodkowej oraz w Afryce P�nocnej po wielkich podbojach arabskich w VII�VIII w. Produkcja towarowa � tj. produkcja oparta na spo�ecznym podziale pracy i obliczona na rynek, na sprzeda� czy na wymian� mi�dzy r�nymi gospodarstwami � kt�ra powsta�a na okre�lonym szczeblu rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego, odgrywa�a wa�n� rol� w dalszym roz- woju si� wytw�rczych tego spo�ecze�stwa. Ich rozw�j by� teraz zwi�zany w du�ym stopniu ze wzrostem tej produkcji, z wci�ganiem gospodarki feudalnej (gospodarstwa pana) w orbit� sto- sunk�w rynkowych, z przekszta�ceniem naturalnego gospodarstwa bezpo�rednich wytw�rc�w w gospodarstwo towarowe oraz z powstaniem i rozwojem wewn�trznego rynku na bazie spo�ecz- nego podzia�u pracy i specjalizacji poszczeg�lnych ga��zi gospodarki (uprawa roli, hodowla byd�a, r�ne ga��zie rzemios�a). Stopniowo miasta umacnia�y si� pod wzgl�dem gospodarczym i ich mieszka�cy rozpoczynali walk� z seniorami, kt�rym podlegali (poniewa� miasta powstawa�y z regu�y w obr�bie poszcze- g�lnych posiad�o�ci feudalnych). Walka mi�dzy mieszczanami a seniorami przyjmowa�a w r�- nych krajach, w zale�no�ci od warunk�w ich rozwoju historycznego, r�ne formy � od jawnych wyst�pie� zbrojnych do kupowania przez mieszczan od feuda��w przywilej�w miejskich i swo- b�d w��cznie. Walka mieszczan z seniorami by�a charakterystyczn� cech� stosunk�w panuj�cych w krajach europejskich. Wraz z gospodarczym rozwojem miast europejskich i uwalnianiem si� od w�adzy senior�w powstawa�y i zaostrza�y si� przeciwie�stwa spo�eczne w�r�d ludno�ci miast. By�y to przeciwie�- stwa mi�dzy g�rn� warstw� mieszczan � bogatymi kupcami i lichwiarzami, z jednej strony, a rzemie�lnikami miejskimi, przewa�nie zrzeszonymi w cechach (tj. zwi�zkach skupiaj�cych rze- mie�lnik�w jednego lub kilku pokrewnych zawod�w) � z drugiej. W miar� rozwoju rzemios�a ros�y przeciwie�stwa spo�eczne r�wnie� wewn�trz cech�w, tj. mi�dzy rzemie�lnikami posia- daj�cymi warsztaty rzemie�lnicze (mistrzami cechowymi) a czeladnikami i terminatorami, kt�- rzy znosili coraz wi�kszy ucisk i wyzysk ze strony majstr�w. W krajach Wschodu w okresie rozwini�tego feudalizmu wzrasta� r�wnie� podzia� pracy mi�dzy rzemios�em a rolnictwem. Na obszarze od Oceanu Spokojnego na wschodzie do Morza �r�dziemnego na zachodzie, wzd�u� brzeg�w m�rz i wielkich rzek, rozci�gn�� si� �a�cuch miast, kt�re by�y skupiskami rzemios�a i handlu, ��cz�cego najbardziej oddalone rejony. Rozw�j tych 14 iniiisi uzale�niony by� nie tyle od rozwoju rynku wewn�trznego, ile od handlu tranzy- towego. Na rozleg�ych terytoriach po�o�onych na uboczu od tych mi�dzynarodowych szlak�w handlowych proces oddzielania si� rzemios�a od rolnictwa i zwi�zany z tym rozw�j miast, pro- dukcji towarowej i rynku wewn�trznego dokonywa� si� znacznie wolniej. WALKA KLASOWA W SPO�ECZE�STWIE FEUDALNYM I JEJ ZNACZENIE Przeciwie�stwa antagonistyczne, w�a�ciwe feudalnemu systemowi produkcji, czyni�y spo�e- c/c�stwo feudalne aren� ostrych star� klasowych i nieustannej walki, przede wszystkim mi�dzy dwiema klasami � poddanymi ch�opami i feudalnymi w�a�cicielami ziemskimi. Charakterystyczn� cech� wczesnego feudalizmu by�y cz�ste lokalne zaburzenia i powstania ch�opskie, kt�re zasi�giem swym obejmowa�y stosunkowo niewielkie obszary. W p�niejszym okresie, kiedy rozw�j spo�eczno-gospodarczy doprowadzi� do ostatecznego ukszta�towania si� podstawowych klas spo�ecze�stwa feudalnego, wzm�g� si� op�r mas ch�opskich przeciwko wzra- staj�cemu wyzyskowi ze strony feuda��w. Antyfeudalne ruchy ch�opskie zacz�y wylewa� si� poza granice poszczeg�lnych miejscowo�ci i rozprzestrzenia�y si� na du�ych terenach. Zmienia� si� te� charakter ruch�w ch�opskich. Bra�y w nich udzia� szersze masy ch�opskie, walki trwa�y d�u�ej i by�y bardziej uporczywe. Najwcze�niej wyst�pi�y one na Wschodzie, gdzie rozw�j gospodarczy by� w okresie wczesne- go �redniowiecza du�o szybszy ni� w Europie. I tak w Chinach na pocz�tku VII w. antyfeudalny ruch ch�opski, kt�ry rozpocz�� si� w Konanie, Hopej i innych okr�gach, rozszerzy� si� poza ich granice. W IX w. wybuch�o w Chinach pot�ne powstanie ch�opskie trwaj�ce oko�o 10 lat, kt�- remu przewodzi� Huang Cz'ao. Na prze�omie V�VI w. rozpocz�� si� w Iranie wielki ruch ch�opski � mazdakit�w, kt�ry by� pierwszym masowym protestem ch�op�w ira�skich przeciwko wyzyskowi feudalnemu. W VIII i IX w. wybucha�y niejednokrotnie wielkie powstania ch�opskie w Azji �rodkowej (po- wstanie Mukanny), w Azerbejd�anie (powstanie Babeka), w Mezopotamii, Syrii, Iranie oraz na arabskim wybrze�u Zatoki Perskiej (powstanie karmat�w w ko�cu IX i w X w.), w Bizancjum (ruch paulicjan, powstanie Tomasza S�owianina i Bazylego Miedzianor�kiego) oraz w innych krajach. Ruch antyfeudalny nierzadko ��czy� si� z walk� przeciw obcym zaborcom. Tak by�o np. w krajach zale�nych od kalifatu arabskiego. Okres rozwini�tego feudalizmu obfitowa� w ruchy ch�opskie, kt�re ogarnia�y rozleg�e tereny. Powstania ch�opskie w wielu krajach przewy�sza�y znacznie powstania poprzedniego okresu roz- machem, si�� i uporem. Wystarczy wymieni� antyfeudalne powstanie, kt�remu przewodzi� pasterz I waj�o w Bu�garii w XIII w., powstanie �Czerwonych turban�w" w Chinach w XIV w., powsta- nie Dolcina w p�nocnych W�oszech na pocz�tlku XIV w., �akeri� we Francji i powstanie Wata Tylera w Anglii w drugiej po�owie XIV w., powstanie ch�op�w w Siedmiogrodzie w XV w., sze- reg wielkich wyst�pie� ch�opskich w krajach Bliskiego i �rodkowego Wschodu w XIV�XV w. (tterbedar�w w Iranie i Azji �rodkowej w XIV w., powstanie ch�op�w w Turcji w drugim dzie- si�cioleciu XV w. i in.). Du�e znaczenie mia�a wielka wojna ch�opska w Czechach w XV w.; ma- HOWIE powstanie przeciwko czeskim wyzyskiwaczom po��czone by�o z walk� przeciwko obcemu jarzmu. Powsta�cy ch�opscy nierzadko ��czyli si� z mieszcza�stwem, zw�aszcza biedot� miejsk�, gdy� mieli oni jednego wroga � pan�w feudalnych. Charakter ruch�w miejskich zmienia� si� 15 w miar� rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego. W najbardziej rozwini�tych gospodarczo krajach Europy biedota miejska oraz rodz�cy si� w miastach przedproletariat prowadzi�y walk� nie tylko przeciw miejskim w�a�cicielom ziemskim i przedstawicielom kapita�u kupiecko-lichwiar- skiego, lecz r�wnie� przeciwko powstaj�cym formom kapitalistycznego wyzysku w przemy�le (np. powstanie ciompi we Florencji w XIV w.). Masy pracuj�ce miast i wsi swoj� walk� przeciwko wyzyskowi feudalnemu torowa�y drog� dalszemu rozwojowi si� wytw�rczych i tym samym przyczynia�y si� do rozwoju spo�ecze�stwa feudalnego. �REDNIOWIECZNE PA�STWO FEUDALNE Gospodarka feudalna i zrodzona przez jej rozw�j walka klasowa w �wczesnym spo�ecze�- stwie okre�la�y charakter nadbudowy politycznej. Wielkie zwi�zki pa�stwowe (jak np. rozleg�e cesarstwo Karola Wielkiego), kt�re powsta�y w okresie wczesnofeudalnym, okaza�y si� nie- trwa�e wskutek s�abych wi�zi gospodarczych mi�dzy poszczeg�lnymi dzielnicami kraju oraz niepodzielnego prawie panowania gospodarki naturalnej i braku rozwini�tej wymiany. Stosunkowo scentralizowane formy przybra�o pa�stwo wczesnofeudalne w krajach Wscho- du. T�umaczy si� to tym, �e przewa�a�a na Wschodzie pa�stwowa w�asno�� ziemi i du�e znacze- nie mia�y w rolnictwie urz�dzenia nawadniaj�ce, przy kt�rych eksploatacji potrzebna by�a silna w�adza pa�stwowa. Pewne znaczenie mia� r�wnie� fakt, �e zachowa� si� tu d�ugo, jako pozo- sta�o�� po staro�ytnych pa�stwach opartych na niewolnictwie, rozbudowany aparat biurokra- tyczny. Gospodarcze rozdrobnienie spo�ecze�stwa feudalnego powodowa�o jego rozdrobnienie po- lityczne, co by�o wyra�nie widoczne w wi�kszo�ci kraj�w europejskich. Maj�tki feudalne, szcze- g�lnie wielkie, samowystarczalne pod wzgl�dem gospodarczym, stanowi�y r�wnie� pod wzgl�- dem politycznym samodzielne jednostki. Ka�dy wielki w�a�ciciel ziemski, rozporz�dzaj�c w�a- snym aparatem administracyjnym, s�dowym i wojskowym, pos�ugiwa� si� nim, by utrzyma� w pos�usze�stwie zale�n� ludno�� swojego maj�tku, lub kiedy chcia� prowadzi� wojny z s�sied- nimi feuda�ami. Polityczna nadbudowa spo�ecze�stwa feudalnego zmienia�a si� jednak w miar� dalszego rozwoju si� wytw�rczych, kszta�towania si� rynku wewn�trznego i narastania walki klasowej ch�op�w i mieszczan. Feuda�owie zmieniali metody panowania politycznego. W znacznej cz�ci Europy przejawi�a si� w XIII�XV w. (w niekt�rych krajach nawet wcze�niej) tendencja do zjednoczenia politycznego, do centralizacji pa�stw feudalnych. W Europie Zachodniej tendencja ta wyst�pi�a szczeg�lnie mocno w Anglii, Francji i Hiszpanii, w Europie Wschodniej � w Rosji. Polityczne zjednoczenie feuda��w, tj. szlachty i duchowie�stwa, oraz mieszczan w oddzielne stany znalaz�o wyraz w utworzeniu miejscowych, a p�niej og�lnopa�stwowych stanowych instytucji przedstawicielskich (parlament w Anglii, Stany Generalne we Francji itd.). W ten spos�b powsta�y monarchie feudalne z przedstawicielstwem stanowym, czyli �monarchie sta- nowe". Proces kszta�towania si� scentralizowanego pa�stwa feudalnego w Rosji mia� u podstaw te same og�lne prawid�owo�ci rozwoju historycznego, co proces tworzenia scentralizowanych pa�stw feudalnych w krajach Europy Zachodniej. Poniewa� jednak gospodarczy rozw�j Rosji zahamowany zosta� przez najazdy Tatar�w, rozdrobnienie gospodarcze przezwyci�ano tu wol- niej ni� na zachodzie Europy. W Rosji scentralizowane pa�stwo ukszta�towa�o si� w ko�cu XV w., 16 wo- rane ;lr/.- itd. �csic voju nso- * nie i si� ona. rmy znie feu- zmu rzed :mu, nie- p�l- Azji k�w � si� Inio >kie, ania mu. iona k�w po- po- >kiej cze- o�ci w ni liuro tylko skicg (np. dalsz feud stwie cesar trwa� niepo � du. T nie ir w�adz sta�o� tyczn ( litycz: g�lni dem snym w po: nimi rozwc ch�op Europl z jedni ta wy I stany instyt spos� nowe: ] same panst zahad niej ni; a monarchia /. przedstawicielstwem stanowym (sobory ziemskie) powsta�a w po�owie XVI w. Utwo- rzenie w niekt�rych krajach scentralizowanych pa�stw mia�o pozytywne znaczenie; przerwane zosta�y mianowicie wojny feudalne, kt�re pustoszy�y kraj i u�atwia�y agresj� wrogom zewn�trz- nym, r�wnocze�nie za� powsta�y warunki do wzrostu produkcji rolnej, rozwoju miast, handlu itd. W niekt�rych krajach Europy utrzyma�o si� rozdrobnienie polityczne r�wnie� w okresie rozwini�tego feudalizmu. W Niemczech i W�oszech wskutek szczeg�lnych cech ich rozwoju gospodarczego, a zw�aszcza braku jednolitego rynku wewn�trznego w skali ca�ego kraju, konso- lidacja polityczna dokonywa�a si� przewa�nie w skali lokalnej. W zwi�zku z tym nie tylko nie dosxlo tam do zjednoczenia politycznego, lecz przeciwnie, rozbicie polityczne pog��bia�o si� nadal. Formy pa�stwa feudalnego by�y r�ne, ale jego tre�� klasowa pozostawa�a nie zmieniona. Lenin, charakteryzuj�c podstawowe cechy pa�stwa w wiekach �rednich, pisa�: �Tak�e tu formy pa�stwa by�y rozmaite, tak�e tu mamy zar�wno monarchi�, jak i republik�, chocia� znacznie s�abiej skrystalizowan�, ale wsz�dzie uznawano za panuj�cych jedynie i wy��cznie pan�w feu- dalnych. Ch�opi poddani byli bezwzgl�dnie pozbawieni wszelkich praw politycznych" x. KSZTA�TOWANIE SI� NARODOWO�CI W OKRESIE FEUDALIZMU Proces kszta�towania si� narodowo�ci posun�� si� naprz�d wraz z przej�ciem do feudalizmu Narodowo�� jest kategori� historyczn�, kt�ra pojawia si� po rozk�adzie rodu i plemienia, a przed uks/.ia�iowaniem si� narodu. Powstanie i rozw�j narod�w zwi�zane s� z epok� kapitalizmu, historia za� narodowo�ci wi��e si� z poprzednimi formacjami spo�eczno-ekonomicznymi � z nie- wolnictwem i feudalizmem, r�d i plemi� natomiast s� kategoriami zwi�zanymi z ustrojem wsp�l- noty pierwotnej. W krajach, kt�re dosz�y do feudalizmu poprzez ustr�j oparty na niewolnictwie (w Azji np. Chiny, Indie, Iran, a w Europie � W�ochy, Francja i Hiszpania), przej�cie do stosunk�w feudalnych by�o krokiem naprz�d r�wnie� w kszta�towaniu si� narodowo�ci, kt�re zacz�y si� tworzy� jeszcze w czasach staro�ytnych. W krajach, kt�re przesz�y do feudalizmu bezpo�rednio od ustroju wsp�lnoty pierwotnej, jak np. w Europie � Niemcy, Anglia, kraje skandynawskie, Rosja, Czechy, Polska, a na Wschodzie � niekt�re piemiona tureckie, proces przekszta�cania sii,- plemion i zwi�zk�w plemion w narodowo�ci rozpocz�� si� wraz z rozwojem feudalizmu. Niekt�re grupy i zwi�zki plemion w Europie i Azji, np. plemiona mongolskie i niekt�re plemiona tureckie, pocz�tek tego procesu prze�ywa�y stosunkowo p�no � w XI�XII w. Narodowo�ci kszta�towa�y si� w r�ny spos�b, w zale�no�ci od konkretnych warunk�w historycznych. We Francji np. w zwi�zku z r�nicami w rozwoju jej p�nocnych i po�udniowych prowincji rozwija�y si� r�wnocze�nie dwie pokrewne narodowo�ci � p�nocnofrancuska i po- hulniowofrancuska, kt�re utworzy�y p�niej jeden nar�d francuski. Szczeg�lne te� cechy ma historia narodowo�ci staroruskiej. Gospodarczy, spo�eczny i po- lityc/ny rozw�j Rusi w okresie rozdrobnienia feudalnego � wzrost wielkiej w�asno�ci ziemskiej i i/ol,icju poszczeg�lnych o�rodk�w gospodarczych w czasach cz�stych obcych najazd�w, szcze- g�lnie w okresie podboj�w tatarskich (mongolskich) � doprowadzi� do rozbicia narodowo�ci \X'. Lenin, Dzida, t. 29, s. 478. >w�/iThna t. III 17 staroruskicj. Stopniowo z jednolitej narodowo�ci powsta�y trzy narodowo�ci pokrewne � ro- syjska (wielkoruska), ukrai�ska i bia�oruska, zbli�one pod wzgl�dem j�zyka i kultury; zachowa�y one, mimo odmiennych dziej�w i do�wiadcze�, �wiadomo�� wsp�lnego pochodzenia i wsp�lnych los�w. Proces kszta�towania si� narodowo�ci w wielu krajach Azji i Europy zako�czy� si� dopiero w okresie rozwini�tego feudalizmu. Zwi�zane to by�o z rozwojem stosunk�w towarowo-pieni�- nych i powstaniem rynku wewn�trznego, ze stopniowym przezwyci�aniem rozdrobnienia i two- rzeniem si� du�ych o�rodk�w gospodarczych oraz kulturalnych. Wraz z przej�ciem od feudalizmu do kapitalizmu, likwidacj� rozdrobnienia feudalnego i formowaniem si� rynku narodowego, wraz z powstaniem gospodarczych i kulturalnych o�rodk�w narodowych narodowo�� rozwin�a si� w nar�d. RELIGIA I KO�CIӣ Ogromn� rol� odgrywa�a w �redniowieczu ideologia religijna. R�ne systemy religijne i orga- nizacje ko�cielne s�u�y�y jednemu celowi � utrwaleniu panowania feuda��w nad uciskanym i wyzyskiwanym ludem. Cel ten przy�wieca� buddyzmowi w Chinach, Tybecie, Mongolii, Indo- chinach, Japonii i w szeregu innych kraj�w Azji; p�nemu braminizmowi (hinduizmowi) w In- diach; islamowi w wi�kszo�ci kraj�w Azji Przedniej i �rodkowej; religii chrze�cija�skiej w dw�ch jej podstawowych formach (katolicyzmowi i prawos�awiu) w krajach europejskich, Bizancjum, krajach zakaukaskich itd. Do wszystkich tych system�w religijnych i ko�cio��w przy ca�ej r�no- rodno�ci ich dogmat�w, kult�w i form w wi�kszym lub mniejszym stopniu odnie�� mo�na s�owa Engelsa dotycz�ce ko�cio�a katolickiego. Jest on w �redniowieczu�pisa� Engels��najwy�szym uog�lnieniem i sankcj� istniej�cego ustroju feudalnego" 1. We wszystkich krajach ko�ci� by� wielkim w�a�cicielem ziemskim, okrutnie wyzyskuj�cym prac� poddanych i zale�nych ch�op�w. W niekt�rych krajach w�asno�� ko�cielna by�a najbardziej uprzywilejowana, a duchowie�stwo korzysta�o z wyj�tkowych praw. Organizacje ko�cielne, b�d�c jedn� z g��wnych podstaw feudalizmu, nie odgrywa�y jednakowej roli w historii r�nych kraj�w. Tak np. buddyzm w Chinach, Korei i Japonii nigdy nie mia� tak silnych wp�yw�w poli- tycznych i ideologicznych, jak katolicyzm w Europie Zachodniej. Ponadto buddyzm nie by� w Chinach jedyn� form� ideologii religijnej. Obok buddyzmu istnia�y inne religie � taoizm oraz konfucjanizm. Dogmaty ko�cio�a, sankcjonuj�ce ucisk feudalny, wywo�ywa�y op�r wyzyskiwanych warstw spo�ecznych. Opozycja mas wzrasta�a w miar� rozwoju feudalizmu i wzmo�enia wyzysku feu- dalnego i wyra�a�a si� rozmaicie, m.in. w wielu heretyckich ruchach ludowych. �redniowieczne herezje, tj. teorie wyst�puj�ce przeciw dogmatom oficjalnie uznanej lub panuj�cej nauki ko�ciel- nej, nie by�y niczym innym, jak wyrazem spo�ecznego protestu g�oszonego pod os�on� religijn�. Wiele heretyckich ruch�w uciskanych ch�op�w i mieszczan, a zw�aszcza biedoty wsi i miast, zar�wno na Zachodzie, jak i na Wschodzie, by�o wa�nym elementem rewolucyjnej opozycji przeciwko feudalizmowi. W Europie Zachodniej oraz w niekt�rych krajach Azji duchowie�stwo, korzystaj�c ze s�a- bo�ci i z rozdrobnienia pa�stw feudalnych, domaga�o si� w r�nych okresach rozwoju feudalizmu nie tylko ideologicznego, lecz r�wnie� politycznego panowania. Szczeg�lnie d�ugo i uporczywie 1 F. Engels, Wojna ch�opska w Niemczech, K. Marks i F. Engels, Dzie�a, t. 7, s. 404. 18 wulc/ylo o supremacj� papiestwo, kt�re w ci�gu kilku stuleci stara�o si� zmusi� w�adc�w europej- ukidi do uznania zwierzchnictwa kurii rzymskiej. Jednak rozw�j miast, wzrost ich znaczenia gospodarczego i politycznego, a tak�e umocnienie 'si� scentralizowanych pa�stw feudalnych oftluhily polityczne i ideologiczne pozycje ko�cio�a, zw�aszcza w Europie i Azji Wschodniej, a w mniejszym stopniu w Azji Przedniej i �rodkowej. W Europie znalaz�o to bezpo�redni wyraz we w/.mo�cniu si� ruch�w heretyckich i powstaniu gruntu, na kt�rym w przysz�o�ci wyros�a reformacja � szeroki ruch spo�eczny skierowany przeciwko ko�cio�owi katolickiemu; pe�ny roz- w�j reformacji przypada ju� na XVI w. KULTURA SPO�ECZE�STWA �REDNIOWIECZNEGO W miar� post�pu spo�ecze�stwa �redniowiecznego rozwija�a si� te� jego kultura; cechy tej kultury by�y w wielu krajach podobne, istnia�y te� jednak i r�nice w rozwoju kulturalnym po- s/c/cg�lnych kraj�w. Wp�yn�a na to nie tylko odr�bno�� gospodarczego i politycznego rozwoju �ych kraj�w, lecz r�wnie� inne okoliczno�ci, jak warunki naturalne, w�a�ciwo�ci etniczne, wp�y- wy historyczne i powi�zania itp. Kultura �wczesna, zar�wno �wiecka jak i ko�cielna, wyra�a�a interesy klasy rz�dz�cej, przy c/ym charakterystyczne dla �redniowiecza dominowanie ko�cio�a w dziedzinie ideologii wy- cisn�o mniej lub bardziej g��bokie pi�tno (w zale�no�ci od konkretnych warunk�w historycz- nych poszczeg�lnych kraj�w) na rozwoju ca�ej kultury �redniowiecznej. Ko�ci� podporz�dko- wa� teologii filozofi�, nauk�, sztuk� i moralno��. O�wiata, szczeg�lnie w krajach Europy, by�a prawic wy��czn� domen� duchowie�stwa. W klasztorach powstawa�y kroniki i inne utwory li- icrackie, przepisywano tak�e dzie�a autor�w staro�ytnych. Kultura spo�ecze�stwa feudalnego rodzi�a si� w walce post�powych nurt�w z wstecznymi. Klasa panuj�ca, tworz�c swoj� kultur�, czerpa�a obficie ze �r�d�a tw�rczo�ci ludowej i wyko- rzysta�a talenty ludowe, podporz�dkowuj�c artystyczn� tw�rczo�� mas swojej ideologii. Kultura ludu pracuj�cego wsi i miast wyra�a�a si� bezpo�rednio w przebogatym eposie ludowym, w le- gendach, podaniach, pie�niach, bajkach, ba�niach oraz innych utworach wierszem i proz�. Ele- ment ludowy stanowi o warto�ci najlepszych utwor�w literatury �redniowiecznej. Cho� mo�li- wo�ci tw�rcze mas pracuj�cych hamowa� ucisk feudalny, artystyczny geniusz ludu ujawni� si� r�wnie� w takich dziedzinach kultury, jak teatr, muzyka, architektura, malarstwo i rze�ba. O nie- wyczerpanych �r�d�ach tw�rczo�ci ludowej, o artystycznych uzdolnieniach ch�op�w i rzemie�l- nik�w �wiadczy samorodna pi�kna sztuka zdobnicza kraj�w Azji (szczeg�lnie Chin i Indii) oraz kraj�w Europy i Afryki P�nocnej. Przyt�aczaj�cy wp�yw ideologii religijnej, t�umienie wszelkiej �ywej i swobodnej my�li, prze�ladowanie nauki niezgodnej z ideologi� ko�cio�a ogromnie utrudnia�y rozw�j kultury. Prawdziwa nauka torowa�a sobie drog� w zaci�tej i d�ugotrwa�ej walce ze �wiatopogl�dem re- ligijnym. We W�oszech rozpocz�o si� w XIV w. tzw. Odrodzenie (Renesans)�nowy okres w rozwoju kultury. Powsta�a w�wczas nowa ideologia, nowy �wiatopogl�d � humanizm. Ideologia ta zwra- ca�a si� przeciwko scholastyce ko�cielnej i w og�le przeciwko pogl�dom religijnym. Duchowej dyktaturze ko�cio�a, feudalno-ko�cielnemu �wiatopogl�dowi przedstawiciele odrodzenia prze- ciwstawiali pogl�dy �wieckie, �wieck� kultur�, radosn� i jasn� sztuk� realistyczn� oraz wiedze opart� na do�wiadczeniu, na badaniu przyrody. 19 Historia kultury �redniowiecznej mia�a okresy rozkwitu i upadku. Obok moment�w po- st�powych by�o niema�o obskurantyzmu i wstecznictwa, w og�lnym jednak rozwoju kultura �redniowieczna stanowi�a du�y krok naprz�d, wzbogaci�a ludzko�� o nowe warto�ci materialne i duchowe. Znamy niema�o wybitnych pisarzy, artyst�w, uczonych, filozof�w i publicyst�w, kt�rych dzia�alno�� mia�a post�powe znaczenie i odegra�a wielk� rol� w kulturalnym rozwoju ludzko�ci. Takie s� g��wne problemy feudalizmu omawiane w III tomie Historii powszechnej. Pogl�dy historyk�w marksist�w na te zagadnienia r�ni� si� zasadniczo od metodologicznego stanowiska historyk�w bur�uazyjnych, reprezentuj�cych idealistyczny punkt widzenia. Historycy bur�uazyjni wnie�li niew�tpliwie du�y wk�ad do bada� nad �redniowieczem (ze- branie i usystematyzowanie olbrzymiego materia�u faktycznego oraz wiele cennych spostrze�e� i uog�lnie� dotycz�cych wydarze� historycznych). Nie mo�na jednak zgodzi� si� z rozpowszech- nionym w historiografii bur�uazyjnej pogl�dem, �e istot� feudalizmu jest system instytucji poli- tycznych i norm prawnych istniej�cych w najr�niejszych okresach historycznych (niezale�nie od spo�eczno-gospodarczych warunk�w rozwoju spo�ecze�stwa), a nie okre�lony spos�b pro- dukcji. Historycy ci dopatruj� si� istnienia feudalizmu zar�wno w staro�ytnych krajach Wschodu (Egipt i Mezopotamia), jak i w antycznej Grecji. Z nies�uszn� ocen� feudalizmu zwi�zane jest r�wnie� cz�ste w historiografii bur�uazyjnej negowanie nieuchronno�ci rewolucji spo�ecznej przy przej�ciu od jednego klasowego ustroju spo�ecznego do drugiego. Rozpowszechniony jest pogl�d, wypaczaj�cy fakty historyczne, jakoby przej�cie od staro�ytno�ci do �rednio- wiecza by�o nieprzerwanym, ewolucyjnym procesem, nie znaj�cym wstrz�s�w i przewrot�w spo�ecznych. Historycy bur�uazyjni, ignoruj�c prawdziw� istot� stosunk�w spo�ecznych (m. in. politycz- nych i prawnych), a mianowicie rozw�j materialnych si� wytw�rczych, kt�rym odpowiadaj� okre- �lone stosunki produkcji, zamykaj� sobie drog� do zrozumienia prawid�owo�ci rozwoju spo�e- cze�stwa w epoce feudalizmu i faktycznie wyrzekaj� si� jakiej� naukowej periodyzacji dziej�w. Z idealistycznym pogl�dem na istot� feudalizmu ��czy si� negowanie przez historyk�w bur�ua- zyjnych walki klasowej w �redniowieczu, ignorowanie roli mas ludowych jako decyduj�cej si�y post�pu spo�ecznego oraz r�wnoczesne wyolbrzymianie znaczenia poszczeg�lnych postaci histo- rycznych (cesarzy, kr�l�w, dow�dc�w wojskowych). W pa�stwie feudalnym historycy bur�ua- zyjni widz� organ w�adzy stoj�cej nad spo�ecze�stwem i zapewniaj�cej mu �pok�j spo�eczny", czemu przeczy ca�kowicie konkretna rzeczywisto�� historyczna. Zwolennicy idealistycznej interpretacji dziej�w, odrzucaj�c obiektywn� prawid�owo�� roz- woju historycznego, nieuchronnie zaczynaj� modernizowa� przesz�o��. Niekt�rzy uczeni bur- �uazyjni wbrew faktom historycznym twierdz�, �e w okresie wczesnego �redniowiecza istnia� �kapitalizm agrarny", inni operuj� terminem �gospodarka miejska" jako kategori� pozahisto- ryczn� itd. Stosunki towarowo-pieni�ne w okresie feudalizmu, zwi�zane z rozwojem miast �redniowiecznych, uczeni ci uto�samiaj� z kapitalistycznymi, a w powi�zaniach w�o�ci feudalnej z rynkiem dopatruj� si� cech przedsi�biorstwa kapitalistycznego. Historycy radzieccy uwa�aj�c, �e formaqa feudalna stanowi post�p w rozwoju ludzko�ci, zdecydowanie odrzucaj� wszelk� apoteoz� �redniowiecza, a w szczeg�lno�ci idealizowanie roli 20 �redniowiecznych religii i najrozmaitszych instytucji ko�cielnych. Obiektywna nauka historycz- na nie mo�e