W DZIESIĘCIU TOMACH opracowana przez AKADEMIĘ NAUK ZSRR Komitet redakcyjny J. M. ŻUKÓW (redaktor odpowiedzialny), W. M. CHWOSTOW, P. N. FIEDOSIEJEW, J. P. FRANCEW, M. J. GIEFTER, A. A. GRUBER, B. M. KIEDROW, M. P. KIM, S. W. KISIELIOW, N. I. KONRAD, J. A. KOSMINSKIJ, W. W. KURASOW, A. F. MILLER, I. I. MINC, B. F. PORSZNIEW, F. W. POTIOMKIN, A. L. SIDOROW, S. D. SKAZKIN, W. W. STRUWE, M. N. TICHOMIROW, A. L TIUMIENIEW, J. W. WARGA, W. P. WOŁGIN pod redakcją N. SODOROWEJ (.redaktor odpowiedzialny), N. I. KONRADA, I. PIETRUSZEWSKIEGO, L. CZEREPNINA TOM III KSIĄŻKA i WIEDZA Warszawa 1966 Tytuł oryginału: BceHupnan MCTOPMH III Tłumacze: STEFAN GNICH i EDWARDA TURENIEC * Obwolutę i okładkę projektował JERZY KĘPKIEWICZ * Redaktor przekładu polskiego MARYLA BORKOWICZ TOM III WSTĘP T omy III i IV Historii powszechnej poświęcone są epoce, która w historii ludzkości znana jest pod nazwą „wieków średnich" lub „średniowiecza", a obejmuje okres od końca starożytności, tj. zagłady ustroju opartego na niewolnictwie, do czasów nowożyt- nych, tj. przejścia do kapitalizmu. Termin „wieki średnie" powstał w XV—XVI w. we Włoszech, w kołach pisarzy i historyków, i ma charakter umowny. Marksistowsko-leninowska nauka historyczna, która proces historyczny uważa za prawidło- we następowanie po sobie formacji społeczno-ekonomicznych, w wiekach średnich widzi pewne stadium historycznego rozwoju ludzkości, kiedy w większości krajów Azji i Europy oraz w nie- których krajach Afryki panował feudalny system produkcji. Wieki średnie — to okres powstania, rozwoju i upadku feudalnego sposobu produkcji, feudalnych stosunków społecznych na całym świecie. Średniowiecze jest okresem barwnym, bogatym w wydarzenia, wówczas bowiem powstały nowe formy ekonomicznego i politycznego rozwoju społeczeństwa. W okresie tym, obfitującym w ostre przeciwieństwa społeczne i walki klasowe, ludzkość, w porównaniu z poprzednimi epokami, posunęła się znacznie naprzód w rozwoju kultury materialnej i duchowej. W wiekach średnich wystąpiło na arenę historyczną wiele nowych ludów, powstało wiele państw, jak Anglia, Francja, Niemcy, Rosja, Czechy, Polska, państwa skandynawskie, arabskie, Japonia, państwa indochińskie (Wietnam, Kambodża), Turcja i in. W dalszym ciągu rozwijały się również i odgry- wały znaczną rolę państwa: chińskie, indyjskie, irańskie, środkowoazjatyckie, które powstały znacznie wcześniej. Ogromną rolę w historii świata na przełomie starożytności i średniowiecza odgrywało pięć wielkich i starych ośrodków cywilizacji: cesarstwo dynastii Hań w Chinach, państwo Kuszanów w Azji Środkowej, imperium Guptów w Indiach, państwo Sasanidów (w skład którego wchodziły: Iran, Mezopotamia oraz część Azji Środkowej), a także Cesarstwo Rzymskie, obejmujące kraje Europy Zachodniej i Południowej, Afryki Północnej i Azji Przedniej. Ale historia ludzkości w okresie przejścia od świata starożytnego do średniowiecza to nie tylko wydarzenia rozgrywa- jące się w obrębie tych pięciu państw. Na Zakaukaziu istniało stare państwo oparte na niewol- nictwie — Armenia, w Afryce Wschodniej istniało również oparte na niewolnictwie duże państwo — Aksum, obejmujące Etiopię (Abisynię), część Nubii i inne tereny. Na początku wieków średnich nie wszystkie państwa oparte były na niewolnictwie. Celto- wie, Germanowie, Słowianie i inne plemiona Północno-Zachodniej, Północnej i Wschodniej Europy przeżywały w tym czasie rozkład wspólnoty pierwotnej, w społeczeństwach tych zaczęły się tworzyć klasy, powstawały związki plemion, pojawiły się zaczątki organizacji państwowej. Intensywny proces rozwoju stosunków klasowych i tworzenia się państw dokonywał się również wśród ludów zamieszkujących Półwysep Koreański, wyspę Jawę i Sumatrę oraz półwysep Malakka. Tureckie, mongolskie, tunguskie i inne plemiona Azji Wschodniej, Północnej i Centralnej żyły w ustroju wspólnoty pierwotnej. We wspólnocie pierwotnej żyła wówczas również większa część ludności Afryki, cała ludność Australii oraz wysp leżących na Oceanie Spokojnym i In- dyjskim. Stosunkowo rozwinięte społeczeństwa Majów, Azteków, Kiczua, Jnków i in. w Ameryce Środkowej i Południowej były prawie do końca średniowiecza izolowane od państw i ludów Europy, Azji i Afryki. Przeważająca część ludności Ameryki żyła nadal w ustroju wspólnoty pierwotnej1. PERIODYZACJA ŚREDNIOWIECZA Średniowieczne społeczeństwo feudalne przeszło przez trzy podstawowe stadia lub okresy — feudalizm wczesny, rozwinięty i późny; każdy z tych okresów odznacza się specyficznymi ce- chami społeczno-ekonomicznymi, politycznymi, ideologicznymi i kulturalnymi. Stadium wcze- snofeudalne — to okres kształtowania się i utwierdzania stosunków feudalnych. Stadium rozwiniętego feudalizmu obejmuje czasy najpełniejszego rozwoju społeczeństwa feudalnego. Stadium późnego feudalizmu jest okresem rozpoczynającego się rozkładu i upadku feudal- nego sposobu produkcji i powstawania w łonie społeczeństwa feudalnego stosunków kapita- listycznych. Periodyzacja średniowiecza w skali światowej jest zagadnieniem bardzo skomplikowanym. W różnych krajach Azji i Europy feudalizm nie powstał równocześnie. Siły wytwórcze rozwijały się w nich nierównomiernie, nierównomiernie dojrzewały też odpowiadające im stosunki pro- dukcji. Wcześniej niż w innych krajach powstały i zaczęły rozwijać się stosunki feudalne w Chinach, które były jednym z najstarszych ognisk cywilizacji. Zagadnienie, kiedy powstał feudalizm w Chinach, jest dotychczas w nauce spornym problemem. Bezsprzecznie jednak w III—IV w. n.e. panowały już tam feudalne stosunki produkcji. W Indiach, w krajach Azji Przedniej i Środkowej, w Afryce Północnej i w Europie upadek systemu produkcji opartego na niewolnictwie dokonywał się między III a VII w. n.e. W wyniku radykalnych zmian w rozwoju społecznym, a sposób dokonania się i tempo tych zmian były różne, w krajach tych zniesiono przeżyte już stosunki społeczne, co utorowało drogę nowym, bardziej postępowym, przodującym w tym okresie stosunkom społeczeństwa feudalnego. Tak więc okres między III a VII w. n.e. można uważać za jedną z ważniejszych granic chronologicz- nych w historii świata, za początek średniowiecza, początek epoki feudalnej. Rozmaite dla różnych krajów są również granice chronologiczne oddzielające okres wcze- snego feudalizmu od okresu rozwiniętego feudalizmu. Tak np. w Chinach wczesny feudalizm trwał w przybliżeniu do VIII w. n.e., w krajach Azji Przedniej i Środkowej — mniej więcej do IX w., a w większości krajów Europy Zachodniej — do XI w. 1 Historię ludów Afryki i Ameryki w epoce średniowiecza zawiera t. IV Historii powszechnej 8 Tak samo przedstawia się sprawa granic chronologicznych, oddzielających okres rozwinię- tego feudali/mu od późnego feudalizmu. Najściślej można określić tę datę dla Europy Zachodniej. Okres rozwiniętego feudalizmu zakończył się w krajach Europy Zachodniej w XV w. Na przeło- mie XV i XVI w. rozpoczął się tu okres późnego feudalizmu. Koniec średniowiecza, koniec epoki feudalizmu i początek przejścia do kapitalizmu w skali światowej datuje się zwykle od połowy XVII w. — od zwycięstwa rewolucji burżuazyjnej nad siłami feudalizmu w Anglii. Angielska rewolucja burżuazyjna połowy XVII w., a następnie re- wolucja francuska końca XVIII w. ustanowiły nowy dla tego okresu ustrój społeczny — ka- pitalizm. Takie są chronologiczne ramy średniowiecza, tj. epoki historycznej, w której panowały stosunki feudalne. Ale mówiąc o periodyzacji historii świata trzeba pamiętać, iż chociaż w tym okresie przeważał feudalny system produkcji, stosunki feudalne nie wszędzie były rozpowszech- nione. Plemiona i ludy Ameryki, Australii, północnych obszarów Azji i większej części Afryki /yły nadal we wspólnocie pierwotnej lub w ustroju opartym na niewolnictwie. POWSTANIE FEUDALIZMU Feudalizm zapanował po ustroju opartym na niewolnictwie jako nowy i wyższy szczebel antagonistycznego społeczeństwa klasowego; przejście to nastąpiło wówczas, kiedy siły wytwórcze społeczeństwa opartego na niewolnictwie popadły w konflikt z jego stosunkami produkcyjnymi, co doprowadziło do rewolucji społecznej. Klasycznym przykładem rewolucyjnego przejścia od ustroju opartego na niewolnictwie do feudalizmu były wydarzenia w późnym Cesarstwie Rzymskim, kiedy wraz z kryzysem syste- mu produkcji dokonywał się proces rozkładu stosunków opartych na niewolnictwie i powsta- wały elementy feudalnego sposobu produkcji. Praca niewolników ekonomicznie już się nie opłacała, nie umożliwiała dalszego rozwoju sił wytwórczych. Opór wyzyskiwanych mas pracują- cych wobec stale rosnącego ucisku, ich walka przeciwko właścicielom niewolników i państwu przybierały najróżnorodniejsze formy, podkopywały ustrój oparty na niewolnictwie i rozkładały Cesarstwo Rzymskie od wewnątrz; ciągłe najazdy Germanów na jego tereny zachodnie, a Sło- wian — na wschodnie dokonały dzieła ostatecznego zniszczenia państwa. W wielu krajach przejście od ustroju opartego na niewolnictwie do feudalizmu odbywało się inaczej niż w Cesarstwie Rzymskim. Zagadnienia te nie są jeszcze dostatecznie zbadane. Nic ulega jedynie wątpliwości, że przemiany te, będące częścią ogólnego procesu rewolucji społecznej, odbywały się w długotrwałej i uporczywej walce klasowej, przyjmującej najróżniejsze formy. Mówiąc o genezie feudalizmu, należy pamiętać, że nie wszystkie narody doszły do feuda- li/mu poprzez ustrój oparty na niewolnictwie. Wiele z nich przeszło bezpośrednio od wspólnoty pierwotnej do ustroju feudalnego, ominąwszy niewolnictwo. Po takiej drodze rozwojowej poszli np. w Europie Słowianie zachodni i wschodni oraz większość plemion germańskich (na teryto- rium między Renem i Łabą oraz w Brytanii), a w Azji — Koreańczycy, niektóre związki plemion tureckich i Mongołowie. Mimo całej różnorodności dróg, jakimi różne ludy przechodziły do feudalizmu, mimo ws/.ystkich specyficznych cech procesu kształtowania się społeczeństwa feudalnego, zależnych «ul konkretnych warunków historycznych, podstawowa treść tego procesu była jednakowa. A więc, po pierwsze, wolna wspólnota chłopska ulegała rozkładowi. Wspólna własność ziemska i wyodrębnione ze wspólnoty indywidualne posiadłości chłopskie, a także grunty stanowiące rozmaite formy starożytnej własności ziemskiej (tam, gdzie istniał ustrój oparty na niewolnictwie) przechodziły w ręce feudalizującej się arystokracji świeckiej i duchownej. Tworzyła się wielka posiadłość feudalna, powstawała feudalna własność ziemska. Po drugie, wolni chłopi, człon- kowie wspólnoty, jak również rolnicy zależni — niewolnicy i kolonowie, którzy byli pozo- stałością społeczeństwa opartego na niewolnictwie (tam, gdzie ono istniało), stawali się podda- nymi chłopami; kształtowały się różne formy ich zależności. Przy tym wspólnota chłopska prze- kształcała się w poddańczą, podległą feudałom lub państwu feudalnemu. Ale pewne formy, tra- dycje i organizacja wspólnoty, jako dziedzictwo poprzedniej epoki, zachowały się i odgrywały ważną rolę w gospodarczym, społecznym i politycznym życiu społeczeństwa feudalnego. W miarę rozwoju i utrwalania się feudalnego systemu produkcji nowe stosunki produkcji wypierały stopniowo wszystko, co pozostało po niewolnictwie i wspólnocie pierwotnej, lub też je sobie podporządkowywały. Najszybszy rozkład przedfeudalnych układów i całkowite ich pod- porządkowanie feudalnym stosunkom produkcji dokonały się w krajach zachodnioeuropejskich, zwłaszcza w Italii i we Francji. Natomiast wśród feudalnych społeczeństw Azji Przedniej i Środ- kowej, Afryki Północnej i Indii układ oparty na niewolnictwie zachował się przez długi czas również w feudalizmie, w każdym razie w okresie wczesnofeudalnym. Długotrwałe istnienie układu opartego na niewolnictwie jest również charakterystyczną cechą feudalnego społeczeń- stwa bizantyjskiego. Układ oparty na niewolnictwie w krajach Wschodu przetrwał dłużej i odgrywał większą rolę niż w krajach zachodnioeuropejskich, gdyż kraje Wschodu nie znały tak pełnego i inten- sywnego rozwoju niewolnictwa, jak zachodnia część Cesarstwa Rzymskiego, gdzie praca niewol- ników prawie całkowicie wyparła pracę wolnych. Dlatego kryzys ustroju opartego na niewolnictwie na Wschodzie nie był tak ostry jak w Cesarstwie Zachodnim i nie wywołał w następstwie względ- nie szybkiej i całkowitej likwidacji niewolnictwa. Feudalny system produkcji stwarzał większe możliwości rozwoju sił wytwórczych niż system oparty na niewolnictwie, ponieważ główni i bezpośredni wytwórcy (chłopi będący w stanie zależności feudalnej oraz rzemieślnicy) w odróżnieniu od niewolników byli w pewnym stopniu zainteresowani rezultatami swej pracy: posiadali na własność część środków produkcji, dzięki czemu mogli samodzielnie gospodarować — uprawiać ziemię, trudnić się hodowlą bydła, rze- miosłem itd. — i wypełniać określone powinności na rzecz feudała. Właśnie na skutek tej różnicy w sytuacji bezpośrednich wytwórców przejście od niewol- nictwa do feudalizmu było krokiem naprzód w rozwoju społecznym, mimo że istotą ustroju feudalnego, tak samo jak i ustroju opartego na systemie pracy niewolniczej, był ucisk większej części ludności przez wyzyskującą mniejszość. FEUDALNA WŁASNOŚĆ ZIEMI — PODSTAWĄ FEUDALIZMU W feudalizmie podstawowy środek produkcji — ziemia — nie należał do bezpośrednich wytwórców — chłopów i rzemieślników, lecz stanowił własność feudałów. Feudalna własność ziemi stała się podstawą społeczeństwa średniowiecznego. Ziemia stanowiła własność feudalną również w tym wypadku, kiedy nie należała bezpośred- nio do feudała, lecz do państwa, jak to miało miejsce w niektórych krajach wschodnich, zwłasz- 10 c/a w okresie wczesnofeudalnym. Na Wschodzie na równi z ziemią ogromne znaczenie miały także urządzenia nawadniające, bez których w wielu krajach uprawa gruntu była niemożliwa. Inne środki produkcji — narzędzia pracy, bydło robocze, nasiona, budynki gospodarcze itd. — były własnością nie tylko feudałów, lecz również chłopów i rzemieślników. W odróżnieniu od fcudałów chłopi i rzemieślnicy posiadali te środki produkcji dzięki pracy osobistej. Feudałowie większość swej ziemi dawali w postaci nadziałów na stałe użytkowanie po- szczególnym chłopom, którzy mogli dzięki temu prowadzić własne gospodarstwa. Bezpośredni producent w społeczeństwie feudalnym był więc nie właścicielem, lecz tylko użytkownikiem ziemi, którą uprawiał. Istnienie wielkiej feudalnej własności ziemskiej obok drobnego samo- dzielnego gospodarstwa chłopskiego było charakterystyczną cechą gospodarki feudalnej. Wobec tego jednak, że chłopi posiadali środki produkcji niezbędne do prowadzenia samodzielnego gospodarstwa, feudałowie mogli wyzyskiwać bezpośrednich wytwórców jedynie stosując przy- mus pozaekonomiczny, tj. uciekając się w pewnym stopniu do przemocy. Tylko w ten sposób mogli feudałowie realizować swoje prawo do ziemi. „Gdyby obszarnik nie miał bezpośredniej władzy nad osobą chłopa, nie mógłby zmusić do pracy na siebie człowieka mającego przydzie- loną ziemię i prowadzącego własne gospodarstwo"1. Osobista zależność chłopów od feudałów i wypływający z tego przymus pozaekonomiczny stanowiły więc typową cechę ustroju feudalnego. Formy i stopień- osobistej zależności chłopów były najróżnorodniejsze, poczynając od poddań- stwa, a kończąc na zwykłych powinnościach czynszowych lub niektórych ograniczeniach praw- nych, tj. na stanowej niepełnoprawności. Formy feudalnej własności ziemskiej zależały u poszczególnych ludów w różnych okresach rozwoju stosunków feudalnych od konkretnych warunków historycznych. W Europie Zachod- niej pierwszą, jeszcze nie rozwiniętą formą feudalnej własności ziemskiej było alodium. Począt- kowo terminem tym określano działkę członka wspólnoty. Wraz z rozkładem wspólnoty i wzro- stem nierówności społecznej alodium chłopskie w różny sposób (w wyniku ruiny wolnych chło- pów i przymusowej alienacji nadziałów oraz na skutek bezpośrednich zaborów, aktów przemocy itp.) przechodziło w ręce feudalizującej się arystokracji świeckiej i kościelnej (częściowo także w ręce wyodrębniających się spośród wolnych członków wspólnoty bardziej zamożnych chłopów, którzy zwiększali swoje grunty kosztem mniej zamożnych sąsiadów) i przekształcało się w wielką posiadłość, stając się feudalną własnością ziemską. Dalszy rozwój stosunków feudalnych w Europie Zachodniej doprowadził do powstania nowej formy feudalnej własności ziemskiej — beneficjum, które nadawano dożywotnio pod warunkiem pełnienia przez jego posiadacza określonej służby wasalnej (najczęściej wojskowej) na rzecz seniora (feudalnego pana), który nadał mu beneficjum. W miarę rozwoju społeczeństwa feudalnego beneficjum z posiadłości nadanej w dożywocie przekształciło się w dziedziczną i nabrało cech właściwych feudum. Feudum albo lenno — to dziedziczna posiadłość ziemska, połączona z obowiązkowym pełnieniem przez feudała służby wojskowej oraz innych powinności na rzecz wyżej stojącego seniora. Feudum jest w pełni ukształtowaną, najbardziej rozwiniętą i zakończoną formą feudalnej własności ziemi. Ustrój społeczny, którego podstawę stanowiła własność ziemska w postaci feudum, zaczęto właśnie później nazywać feudalnym. W Rosji istniały w epoce feudalnej dwie podstawowe formy własności ziemskiej: dziedzicz- ny wielki majątek ziemski (wotczyna), początkowo odpowiadający zachodnioeuropejskiemu 1 W. I.cnin, Rozwój kapitalizmu w Rosji, Dzieła, t. 3, s. 191. 11 alodium jako wielkiej posiadłości ziemskiej o charakterze feudalnym, oraz dożywotnia posiadłość (pomiestije) zbliżona do zachodnioeuropejskiego beneficjum, a w późniejszej fazie rozwojowej do feudum. Stopniowo prawne różnice między dziedzicznym i dożywotnim majątkiem ziem- skim zanikały i obie formy posiadania zlały się w jeden rodzaj feudalnej własności ziemskiej, podobny w zasadzie do zachodnioeuropejskiego feudum. Odpowiednie formy feudalnej posiadłości ziemskiej istniały również na Wschodzie. Tak np. w krajach kalifatu arabskiego — w Iranie, Iraku, Azji Środkowej i innych — formą feudalnej własności, odpowiadającą alodium, był mulk. Beneficjum i feudum (lennu) odpowiadały ikta w różnych okresach swego rozwoju, a później sojurgał. W Chinach za odpowiednik alodium w zasadzie można uważać czuang-f.ien, a w Japonii — sioen. W ustroju feudalnym dysponowanie własnością ziemską było ograniczone. Z posiadaniem ziemi na prawie feudalnym z reguły wiązało się pełnienie przez mniejszych feudałów określo- nych powinności na rzecz większych feudałów — seniorów, ponieważ istniały między nimi stosunki oparte na osobistej zależności. Stosunki te tworzyły system hierarchii feudalnej, tj. określony system podporządkowania w samej klasie feudałów, oparty na władaniu przez nich ziemią i, co za tym idzie, na wyzysku bezpośrednich wytwórców — zależnych chłopów. Feudalna własność ziemi miała więc strukturę hierarchiczną. W niektórych krajach Wschodu, zwłaszcza w okresie wczesnofeudalnym, przeważała pań- stwowa własność ziemi i wody (tj. kanałów, zbiorników wodnych i innych urządzeń irygacyjnych), a państwo feudalne wyzyskiwało chłopów — użytkujących grunty państwowe — bezpośrednio przez aparat państwowy. Stopniowo jednak również na Wschodzie znaczna część ziemi państwo- wej została rozdana feudałom na zasadzie warunkowej własności typu beneficjum i feudum. W krajach tych państwowa feudalna własność ziemska oraz własność ziemska poszczególnych feudałów istniały przeto równocześnie. RENTA FEUDALNA I FORMY FEUDALNEJ ZALEŻNOŚCI CHŁOPÓW Własność ziemska feudała oraz osobista i gruntowa zależność chłopa od właściciela ziemi określały charakter wyzysku feudalnego. Wyzysk feudalny realizowany był w różny sposób i wyrażał się w formie tzw. renty feudalnej. Renta feudalna, będąca ekonomiczną formą realizacji przez feudała prawa z tytułu posiadania ziemi, łączyła w sobie różne powinności, które chłopi pełnili na rzecz feudałów. Powinności i daniny pochłaniały całą dodatkową pracę chłopa. Zmu- szony był on oddawać feudałowi cały produkt swojej pracy przewyższający minimum, którego potrzebował do utrzymania się wraz z rodziną oraz do reprodukcji gospodarstwa. Renta feudalna występowała w trzech formach: renty odrobkowej (pańszczyzny), naturalnej (danina w naturze) i pieniężnej (czynsz w pieniądzach). W Europie we wczesnym okresie rozwoju społeczeństwa feudalnego przeważała renta odrobkowa, chociaż już w tym okresie rozpowszech- niła się do pewnego stopnia renta naturalna, a nawet pieniężna. W okresie rozwiniętego feudalizmu w wielu krajach europejskich przeważała już nie pańsz- czyzna, lecz czynsz, początkowo w naturze, a później pieniężny. Zastąpienie odrobku różnymi formami czynszu związane było ze wzrostem sił wytwórczych w rolnictwie i oznaczało duży krok naprzód. Przy tej formie renty chłop wykonywał pracę dodatkową już nie w majątku czy na polu pana, pod bezpośrednim nadzorem feudała lub jego zarządcy, ale w swoim gospo- darstwie. 12 W porównaniu z rentą odrobkową renta naturalna pozostawiała chłopu większą swobodę w prowadzeniu własnego gospodarstwa. Mógł on wykorzystać część pracy dodatkowej dla siebie, t j. pozwolić sobie na pewne rozszerzenie własnego gospodarstwa, co z kolei prowadziło do wy- tworzenia się większych różnic w sytuacji bezpośrednich wytwórców, niż to było możliwe przy rencie odrobkowej. W jeszcze większym stopniu dotyczy to renty pieniężnej, której rozpo- wszechnienie doprowadziło do głębokich zmian w sytuacji bezpośrednich wytwórców, do szyb- szego uwolnienia chłopów od osobistej zależności, do intensywnego rozwarstwienia chłopstwa oraz do istotnych zmian w gospodarstwie pańskim. W krajach Wschodu formy renty feudalnej i formy zależności bezpośrednich wytwórców od feudałów rozwijały się nieco inaczej. Ponieważ w okresie wczesnofeudalnym głównym właści- cielem ziemi i urządzeń nawadniających było państwo, nie powstało tam wielkie gospodarstwo pańskie i przeważającą formą renty feudalnej nie był odrobek, lecz renta naturalna i częściowo pieniężna, pobierana przez urzędników państwowych. Renta feudalna pokrywała się tu z podat- kiem. W okresie wczesnofeudalnym państwo zwykle przeznaczało większą część zebranych środków (w naturze i pieniądzach) w formie pensji dla feudałów. Ten sposób wyzysku bezpośred- nich wytwórców nie ustępował w okrucieństwie panującej w Europie pańszczyźnie. Przy rencie naturalnej chłopi w krajach Wschodu mieli jednak większą swobodę poruszania się niż przypisani do ziemi chłopi w- krajach europejskich. MIASTO I PRODUKCJA TOWAROWA W OKRESIE FEUDALIZMU Charakterystyczną cechą wczesnego feudalizmu był dość niski poziom sił wytwórczych. Dominowała gospodarka naturalna; produkcja zaspokajała głównie potrzeby samego wytwórcy, jego rodziny oraz potrzeby feudała. Wytwarzanych produktów albo w ogóle nie wymieniano, albo wymieniano nieznaczną ich część. Warunki działalności gospodarczej (środki produkcji oraz środki utrzymania robotnika itd.) prawie całkowicie reprodukowano w samym gospodar- stwie, którego cechą charakterystyczną było połączenie rzemiosła z uprawą roli, przy czym pod- stawą było rolnictwo. Siły wytwórcze społeczeństwa feudalnego, choć wolno, rozwijały się jednak nieustannie. W rolnictwie rozpowszechniły się ulepszone sposoby uprawy ziemi (dwu- i trójpolówka, a na- stępnie płodozmian), pojawiły się nowe kultury polowe i doskonalono uprawę starych. Również w ogrodnictwie, sadownictwie, uprawie winorośli oraz w innych gałęziach rolnictwa pojawiły się nowe gatunki roślin i ulepszano uprawę starych. W krajach Europy zaczęto szeroko stosować pług żelazny oraz inne narzędzia rolnicze z żelaza, co pozwalało na głębszą orkę i lepszą uprawę gruntu. Zaorywanie pustkowi i karczowanie zalesionych terenów w celu wykorzystania ich pod uprawę znacznie rozszerzyło obszary zasiewów. W krajach Wschodu wskutek nawadniania i usprawnienia uprawy roślin zaczęto przy niektórych kulturach uzyskiwać dwa zbiory w roku, u nieraz i więcej. Ro/.winęła się hodowla (osiadła i koczownicza) różnego rodzaju bydła, a zwłaszcza owiec i kó/. Rozwijały się i ulepszały hodowla jedwabników, winiarstwo, pszczelarstwo oraz olejarstwo. Zmiany zachodziły także w rzemiośle: zmieniały się środki produkcji, a szczególnie metody pracy rzemieślników, gdyż technika oparta na pracy ręcznej rozwijała się stosunkowo wolno. Toteż wobec istnienia tylko prymitywnych środków technicznych i narzędzi pracy bardzo ważną roli; w rozwoju produkcji odgrywało doskonalenie nawyków pracy. 13 Wraz ze wzrostem sił wytwórczych wzrastał społeczny podział pracy, co na określonym etapie rozwoju społeczeństwa feudalnego, w Europie mniej więcej w X—XI w., doprowadziło do oddzielenia rzemiosła od rolnictwa i do powstania miast jako ośrodków rzemiosła i handlu. Miasta, będące początkowo tylko ośrodkami administracyjnymi i religijnymi lub warownymi punktami, stopniowo stawały się głównymi centrami rozwijającej się produkcji towarowej i wy- miany towarowej. Równocześnie, choć znacznie wolniej, wzrastała produkcja towarowa również na wsi. Na skutek tego rozszerzały się i umacniały stosunki gospodarcze między różnymi ob- szarami w poszczególnych krajach, co doprowadziło do stopniowego powstawania rynku we- wnętrznego w tych krajach. Tempo rozwoju miast było niejednakowe w różnych krajach. W Chinach i Indiach, mimo iż panowała tam gospodarka naturalna, już w okresie wczesnofeudalnym rozwinęła się produkcja rzemieślnicza i ożywiona wymiana międzynarodowa. W krajach tych istniały bogate i ludne miasta, które zachowały się jeszcze z czasów starożytnych i odgrywały ważną rolę gospodarczą. Rzemiosło miejskie i wymiana towarowa były stosunkowo dobrze rozwinięte w Bizancjum, a także w państwach, które powstały w Azji Przedniej i Środkowej oraz w Afryce Północnej po wielkich podbojach arabskich w VII—VIII w. Produkcja towarowa — tj. produkcja oparta na społecznym podziale pracy i obliczona na rynek, na sprzedaż czy na wymianę między różnymi gospodarstwami — która powstała na określonym szczeblu rozwoju społeczeństwa feudalnego, odgrywała ważną rolę w dalszym roz- woju sił wytwórczych tego społeczeństwa. Ich rozwój był teraz związany w dużym stopniu ze wzrostem tej produkcji, z wciąganiem gospodarki feudalnej (gospodarstwa pana) w orbitę sto- sunków rynkowych, z przekształceniem naturalnego gospodarstwa bezpośrednich wytwórców w gospodarstwo towarowe oraz z powstaniem i rozwojem wewnętrznego rynku na bazie społecz- nego podziału pracy i specjalizacji poszczególnych gałęzi gospodarki (uprawa roli, hodowla bydła, różne gałęzie rzemiosła). Stopniowo miasta umacniały się pod względem gospodarczym i ich mieszkańcy rozpoczynali walkę z seniorami, którym podlegali (ponieważ miasta powstawały z reguły w obrębie poszcze- gólnych posiadłości feudalnych). Walka między mieszczanami a seniorami przyjmowała w róż- nych krajach, w zależności od warunków ich rozwoju historycznego, różne formy — od jawnych wystąpień zbrojnych do kupowania przez mieszczan od feudałów przywilejów miejskich i swo- bód włącznie. Walka mieszczan z seniorami była charakterystyczną cechą stosunków panujących w krajach europejskich. Wraz z gospodarczym rozwojem miast europejskich i uwalnianiem się od władzy seniorów powstawały i zaostrzały się przeciwieństwa społeczne wśród ludności miast. Były to przeciwień- stwa między górną warstwą mieszczan — bogatymi kupcami i lichwiarzami, z jednej strony, a rzemieślnikami miejskimi, przeważnie zrzeszonymi w cechach (tj. związkach skupiających rze- mieślników jednego lub kilku pokrewnych zawodów) — z drugiej. W miarę rozwoju rzemiosła rosły przeciwieństwa społeczne również wewnątrz cechów, tj. między rzemieślnikami posia- dającymi warsztaty rzemieślnicze (mistrzami cechowymi) a czeladnikami i terminatorami, któ- rzy znosili coraz większy ucisk i wyzysk ze strony majstrów. W krajach Wschodu w okresie rozwiniętego feudalizmu wzrastał również podział pracy między rzemiosłem a rolnictwem. Na obszarze od Oceanu Spokojnego na wschodzie do Morza Śródziemnego na zachodzie, wzdłuż brzegów mórz i wielkich rzek, rozciągnął się łańcuch miast, które były skupiskami rzemiosła i handlu, łączącego najbardziej oddalone rejony. Rozwój tych 14 iniiisi uzależniony był nie tyle od rozwoju rynku wewnętrznego, ile od handlu tranzy- towego. Na rozległych terytoriach położonych na uboczu od tych międzynarodowych szlaków handlowych proces oddzielania się rzemiosła od rolnictwa i związany z tym rozwój miast, pro- dukcji towarowej i rynku wewnętrznego dokonywał się znacznie wolniej. WALKA KLASOWA W SPOŁECZEŃSTWIE FEUDALNYM I JEJ ZNACZENIE Przeciwieństwa antagonistyczne, właściwe feudalnemu systemowi produkcji, czyniły społe- c/cństwo feudalne areną ostrych starć klasowych i nieustannej walki, przede wszystkim między dwiema klasami — poddanymi chłopami i feudalnymi właścicielami ziemskimi. Charakterystyczną cechą wczesnego feudalizmu były częste lokalne zaburzenia i powstania chłopskie, które zasięgiem swym obejmowały stosunkowo niewielkie obszary. W późniejszym okresie, kiedy rozwój społeczno-gospodarczy doprowadził do ostatecznego ukształtowania się podstawowych klas społeczeństwa feudalnego, wzmógł się opór mas chłopskich przeciwko wzra- stającemu wyzyskowi ze strony feudałów. Antyfeudalne ruchy chłopskie zaczęły wylewać się poza granice poszczególnych miejscowości i rozprzestrzeniały się na dużych terenach. Zmieniał się też charakter ruchów chłopskich. Brały w nich udział szersze masy chłopskie, walki trwały dłużej i były bardziej uporczywe. Najwcześniej wystąpiły one na Wschodzie, gdzie rozwój gospodarczy był w okresie wczesne- go średniowiecza dużo szybszy niż w Europie. I tak w Chinach na początku VII w. antyfeudalny ruch chłopski, który rozpoczął się w Konanie, Hopej i innych okręgach, rozszerzył się poza ich granice. W IX w. wybuchło w Chinach potężne powstanie chłopskie trwające około 10 lat, któ- remu przewodził Huang Cz'ao. Na przełomie V—VI w. rozpoczął się w Iranie wielki ruch chłopski — mazdakitów, który był pierwszym masowym protestem chłopów irańskich przeciwko wyzyskowi feudalnemu. W VIII i IX w. wybuchały niejednokrotnie wielkie powstania chłopskie w Azji Środkowej (po- wstanie Mukanny), w Azerbejdżanie (powstanie Babeka), w Mezopotamii, Syrii, Iranie oraz na arabskim wybrzeżu Zatoki Perskiej (powstanie karmatów w końcu IX i w X w.), w Bizancjum (ruch paulicjan, powstanie Tomasza Słowianina i Bazylego Miedzianorękiego) oraz w innych krajach. Ruch antyfeudalny nierzadko łączył się z walką przeciw obcym zaborcom. Tak było np. w krajach zależnych od kalifatu arabskiego. Okres rozwiniętego feudalizmu obfitował w ruchy chłopskie, które ogarniały rozległe tereny. Powstania chłopskie w wielu krajach przewyższały znacznie powstania poprzedniego okresu roz- machem, siłą i uporem. Wystarczy wymienić antyfeudalne powstanie, któremu przewodził pasterz I wajło w Bułgarii w XIII w., powstanie „Czerwonych turbanów" w Chinach w XIV w., powsta- nie Dolcina w północnych Włoszech na początlku XIV w., żakerię we Francji i powstanie Wata Tylera w Anglii w drugiej połowie XIV w., powstanie chłopów w Siedmiogrodzie w XV w., sze- reg wielkich wystąpień chłopskich w krajach Bliskiego i Środkowego Wschodu w XIV—XV w. (tterbedarów w Iranie i Azji Środkowej w XIV w., powstanie chłopów w Turcji w drugim dzie- sięcioleciu XV w. i in.). Duże znaczenie miała wielka wojna chłopska w Czechach w XV w.; ma- HOWIE powstanie przeciwko czeskim wyzyskiwaczom połączone było z walką przeciwko obcemu jarzmu. Powstańcy chłopscy nierzadko łączyli się z mieszczaństwem, zwłaszcza biedotą miejską, gdyż mieli oni jednego wroga — panów feudalnych. Charakter ruchów miejskich zmieniał się 15 w miarę rozwoju społeczeństwa feudalnego. W najbardziej rozwiniętych gospodarczo krajach Europy biedota miejska oraz rodzący się w miastach przedproletariat prowadziły walkę nie tylko przeciw miejskim właścicielom ziemskim i przedstawicielom kapitału kupiecko-lichwiar- skiego, lecz również przeciwko powstającym formom kapitalistycznego wyzysku w przemyśle (np. powstanie ciompi we Florencji w XIV w.). Masy pracujące miast i wsi swoją walką przeciwko wyzyskowi feudalnemu torowały drogę dalszemu rozwojowi sił wytwórczych i tym samym przyczyniały się do rozwoju społeczeństwa feudalnego. ŚREDNIOWIECZNE PAŃSTWO FEUDALNE Gospodarka feudalna i zrodzona przez jej rozwój walka klasowa w ówczesnym społeczeń- stwie określały charakter nadbudowy politycznej. Wielkie związki państwowe (jak np. rozległe cesarstwo Karola Wielkiego), które powstały w okresie wczesnofeudalnym, okazały się nie- trwałe wskutek słabych więzi gospodarczych między poszczególnymi dzielnicami kraju oraz niepodzielnego prawie panowania gospodarki naturalnej i braku rozwiniętej wymiany. Stosunkowo scentralizowane formy przybrało państwo wczesnofeudalne w krajach Wscho- du. Tłumaczy się to tym, że przeważała na Wschodzie państwowa własność ziemi i duże znacze- nie miały w rolnictwie urządzenia nawadniające, przy których eksploatacji potrzebna była silna władza państwowa. Pewne znaczenie miał również fakt, że zachował się tu długo, jako pozo- stałość po starożytnych państwach opartych na niewolnictwie, rozbudowany aparat biurokra- tyczny. Gospodarcze rozdrobnienie społeczeństwa feudalnego powodowało jego rozdrobnienie po- lityczne, co było wyraźnie widoczne w większości krajów europejskich. Majątki feudalne, szcze- gólnie wielkie, samowystarczalne pod względem gospodarczym, stanowiły również pod wzglę- dem politycznym samodzielne jednostki. Każdy wielki właściciel ziemski, rozporządzając wła- snym aparatem administracyjnym, sądowym i wojskowym, posługiwał się nim, by utrzymać w posłuszeństwie zależną ludność swojego majątku, lub kiedy chciał prowadzić wojny z sąsied- nimi feudałami. Polityczna nadbudowa społeczeństwa feudalnego zmieniała się jednak w miarę dalszego rozwoju sił wytwórczych, kształtowania się rynku wewnętrznego i narastania walki klasowej chłopów i mieszczan. Feudałowie zmieniali metody panowania politycznego. W znacznej części Europy przejawiła się w XIII—XV w. (w niektórych krajach nawet wcześniej) tendencja do zjednoczenia politycznego, do centralizacji państw feudalnych. W Europie Zachodniej tendencja ta wystąpiła szczególnie mocno w Anglii, Francji i Hiszpanii, w Europie Wschodniej — w Rosji. Polityczne zjednoczenie feudałów, tj. szlachty i duchowieństwa, oraz mieszczan w oddzielne stany znalazło wyraz w utworzeniu miejscowych, a później ogólnopaństwowych stanowych instytucji przedstawicielskich (parlament w Anglii, Stany Generalne we Francji itd.). W ten sposób powstały monarchie feudalne z przedstawicielstwem stanowym, czyli „monarchie sta- nowe". Proces kształtowania się scentralizowanego państwa feudalnego w Rosji miał u podstaw te same ogólne prawidłowości rozwoju historycznego, co proces tworzenia scentralizowanych państw feudalnych w krajach Europy Zachodniej. Ponieważ jednak gospodarczy rozwój Rosji zahamowany został przez najazdy Tatarów, rozdrobnienie gospodarcze przezwyciężano tu wol- niej niż na zachodzie Europy. W Rosji scentralizowane państwo ukształtowało się w końcu XV w., 16 wo- rane ;lr/.- itd. •csic voju nso- * nie i się ona. rmy znie feu- zmu rzed :mu, nie- pól- Azji ków • się Inio >kie, ania mu. iona ków po- po- >kiej cze- ości w ni liuro tylko skicg (np. dalsz feud stwie cesar trwał niepo « du. T nie ir władz stałoś tyczn ( litycz: gólni dem snym w po: nimi rozwc chłop Europl z jedni ta wy I stany instyt sposó nowe: ] same panst zahad niej ni; a monarchia /. przedstawicielstwem stanowym (sobory ziemskie) powstała w połowie XVI w. Utwo- rzenie w niektórych krajach scentralizowanych państw miało pozytywne znaczenie; przerwane zostały mianowicie wojny feudalne, które pustoszyły kraj i ułatwiały agresję wrogom zewnętrz- nym, równocześnie zaś powstały warunki do wzrostu produkcji rolnej, rozwoju miast, handlu itd. W niektórych krajach Europy utrzymało się rozdrobnienie polityczne również w okresie rozwiniętego feudalizmu. W Niemczech i Włoszech wskutek szczególnych cech ich rozwoju gospodarczego, a zwłaszcza braku jednolitego rynku wewnętrznego w skali całego kraju, konso- lidacja polityczna dokonywała się przeważnie w skali lokalnej. W związku z tym nie tylko nie dosxlo tam do zjednoczenia politycznego, lecz przeciwnie, rozbicie polityczne pogłębiało się nadal. Formy państwa feudalnego były różne, ale jego treść klasowa pozostawała nie zmieniona. Lenin, charakteryzując podstawowe cechy państwa w wiekach średnich, pisał: „Także tu formy państwa były rozmaite, także tu mamy zarówno monarchię, jak i republikę, chociaż znacznie słabiej skrystalizowaną, ale wszędzie uznawano za panujących jedynie i wyłącznie panów feu- dalnych. Chłopi poddani byli bezwzględnie pozbawieni wszelkich praw politycznych" x. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NARODOWOŚCI W OKRESIE FEUDALIZMU Proces kształtowania się narodowości posunął się naprzód wraz z przejściem do feudalizmu Narodowość jest kategorią historyczną, która pojawia się po rozkładzie rodu i plemienia, a przed uks/.iałiowaniem się narodu. Powstanie i rozwój narodów związane są z epoką kapitalizmu, historia zaś narodowości wiąże się z poprzednimi formacjami społeczno-ekonomicznymi — z nie- wolnictwem i feudalizmem, ród i plemię natomiast są kategoriami związanymi z ustrojem wspól- noty pierwotnej. W krajach, które doszły do feudalizmu poprzez ustrój oparty na niewolnictwie (w Azji np. Chiny, Indie, Iran, a w Europie — Włochy, Francja i Hiszpania), przejście do stosunków feudalnych było krokiem naprzód również w kształtowaniu się narodowości, które zaczęły się tworzyć jeszcze w czasach starożytnych. W krajach, które przeszły do feudalizmu bezpośrednio od ustroju wspólnoty pierwotnej, jak np. w Europie — Niemcy, Anglia, kraje skandynawskie, Rosja, Czechy, Polska, a na Wschodzie — niektóre piemiona tureckie, proces przekształcania sii,- plemion i związków plemion w narodowości rozpoczął się wraz z rozwojem feudalizmu. Niektóre grupy i związki plemion w Europie i Azji, np. plemiona mongolskie i niektóre plemiona tureckie, początek tego procesu przeżywały stosunkowo późno — w XI—XII w. Narodowości kształtowały się w różny sposób, w zależności od konkretnych warunków historycznych. We Francji np. w związku z różnicami w rozwoju jej północnych i południowych prowincji rozwijały się równocześnie dwie pokrewne narodowości — północnofrancuska i po- hulniowofrancuska, które utworzyły później jeden naród francuski. Szczególne też cechy ma historia narodowości staroruskiej. Gospodarczy, społeczny i po- lityc/ny rozwój Rusi w okresie rozdrobnienia feudalnego — wzrost wielkiej własności ziemskiej i i/ol,icju poszczególnych ośrodków gospodarczych w czasach częstych obcych najazdów, szcze- gólnie w okresie podbojów tatarskich (mongolskich) — doprowadził do rozbicia narodowości \X'. Lenin, Dzida, t. 29, s. 478. >w«/iThna t. III 17 staroruskicj. Stopniowo z jednolitej narodowości powstały trzy narodowości pokrewne — ro- syjska (wielkoruska), ukraińska i białoruska, zbliżone pod względem języka i kultury; zachowały one, mimo odmiennych dziejów i doświadczeń, świadomość wspólnego pochodzenia i wspólnych losów. Proces kształtowania się narodowości w wielu krajach Azji i Europy zakończył się dopiero w okresie rozwiniętego feudalizmu. Związane to było z rozwojem stosunków towarowo-pienięż- nych i powstaniem rynku wewnętrznego, ze stopniowym przezwyciężaniem rozdrobnienia i two- rzeniem się dużych ośrodków gospodarczych oraz kulturalnych. Wraz z przejściem od feudalizmu do kapitalizmu, likwidacją rozdrobnienia feudalnego i formowaniem się rynku narodowego, wraz z powstaniem gospodarczych i kulturalnych ośrodków narodowych narodowość rozwinęła się w naród. RELIGIA I KOŚCIÓŁ Ogromną rolę odgrywała w średniowieczu ideologia religijna. Różne systemy religijne i orga- nizacje kościelne służyły jednemu celowi — utrwaleniu panowania feudałów nad uciskanym i wyzyskiwanym ludem. Cel ten przyświecał buddyzmowi w Chinach, Tybecie, Mongolii, Indo- chinach, Japonii i w szeregu innych krajów Azji; późnemu braminizmowi (hinduizmowi) w In- diach; islamowi w większości krajów Azji Przedniej i Środkowej; religii chrześcijańskiej w dwóch jej podstawowych formach (katolicyzmowi i prawosławiu) w krajach europejskich, Bizancjum, krajach zakaukaskich itd. Do wszystkich tych systemów religijnych i kościołów przy całej różno- rodności ich dogmatów, kultów i form w większym lub mniejszym stopniu odnieść można słowa Engelsa dotyczące kościoła katolickiego. Jest on w średniowieczu—pisał Engels—„najwyższym uogólnieniem i sankcją istniejącego ustroju feudalnego" 1. We wszystkich krajach kościół był wielkim właścicielem ziemskim, okrutnie wyzyskującym pracę poddanych i zależnych chłopów. W niektórych krajach własność kościelna była najbardziej uprzywilejowana, a duchowieństwo korzystało z wyjątkowych praw. Organizacje kościelne, będąc jedną z głównych podstaw feudalizmu, nie odgrywały jednakowej roli w historii różnych krajów. Tak np. buddyzm w Chinach, Korei i Japonii nigdy nie miał tak silnych wpływów poli- tycznych i ideologicznych, jak katolicyzm w Europie Zachodniej. Ponadto buddyzm nie był w Chinach jedyną formą ideologii religijnej. Obok buddyzmu istniały inne religie — taoizm oraz konfucjanizm. Dogmaty kościoła, sankcjonujące ucisk feudalny, wywoływały opór wyzyskiwanych warstw społecznych. Opozycja mas wzrastała w miarę rozwoju feudalizmu i wzmożenia wyzysku feu- dalnego i wyrażała się rozmaicie, m.in. w wielu heretyckich ruchach ludowych. Średniowieczne herezje, tj. teorie występujące przeciw dogmatom oficjalnie uznanej lub panującej nauki kościel- nej, nie były niczym innym, jak wyrazem społecznego protestu głoszonego pod osłoną religijną. Wiele heretyckich ruchów uciskanych chłopów i mieszczan, a zwłaszcza biedoty wsi i miast, zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie, było ważnym elementem rewolucyjnej opozycji przeciwko feudalizmowi. W Europie Zachodniej oraz w niektórych krajach Azji duchowieństwo, korzystając ze sła- bości i z rozdrobnienia państw feudalnych, domagało się w różnych okresach rozwoju feudalizmu nie tylko ideologicznego, lecz również politycznego panowania. Szczególnie długo i uporczywie 1 F. Engels, Wojna chłopska w Niemczech, K. Marks i F. Engels, Dzieła, t. 7, s. 404. 18 wulc/ylo o supremację papiestwo, które w ciągu kilku stuleci starało się zmusić władców europej- ukidi do uznania zwierzchnictwa kurii rzymskiej. Jednak rozwój miast, wzrost ich znaczenia gospodarczego i politycznego, a także umocnienie 'się scentralizowanych państw feudalnych oftluhily polityczne i ideologiczne pozycje kościoła, zwłaszcza w Europie i Azji Wschodniej, a w mniejszym stopniu w Azji Przedniej i Środkowej. W Europie znalazło to bezpośredni wyraz we w/.możcniu się ruchów heretyckich i powstaniu gruntu, na którym w przyszłości wyrosła reformacja — szeroki ruch społeczny skierowany przeciwko kościołowi katolickiemu; pełny roz- wój reformacji przypada już na XVI w. KULTURA SPOŁECZEŃSTWA ŚREDNIOWIECZNEGO W miarę postępu społeczeństwa średniowiecznego rozwijała się też jego kultura; cechy tej kultury były w wielu krajach podobne, istniały też jednak i różnice w rozwoju kulturalnym po- s/c/cgólnych krajów. Wpłynęła na to nie tylko odrębność gospodarczego i politycznego rozwoju łych krajów, lecz również inne okoliczności, jak warunki naturalne, właściwości etniczne, wpły- wy historyczne i powiązania itp. Kultura ówczesna, zarówno świecka jak i kościelna, wyrażała interesy klasy rządzącej, przy c/ym charakterystyczne dla średniowiecza dominowanie kościoła w dziedzinie ideologii wy- cisnęło mniej lub bardziej głębokie piętno (w zależności od konkretnych warunków historycz- nych poszczególnych krajów) na rozwoju całej kultury średniowiecznej. Kościół podporządko- wał teologii filozofię, naukę, sztukę i moralność. Oświata, szczególnie w krajach Europy, była prawic wyłączną domeną duchowieństwa. W klasztorach powstawały kroniki i inne utwory li- icrackie, przepisywano także dzieła autorów starożytnych. Kultura społeczeństwa feudalnego rodziła się w walce postępowych nurtów z wstecznymi. Klasa panująca, tworząc swoją kulturę, czerpała obficie ze źródła twórczości ludowej i wyko- rzystała talenty ludowe, podporządkowując artystyczną twórczość mas swojej ideologii. Kultura ludu pracującego wsi i miast wyrażała się bezpośrednio w przebogatym eposie ludowym, w le- gendach, podaniach, pieśniach, bajkach, baśniach oraz innych utworach wierszem i prozą. Ele- ment ludowy stanowi o wartości najlepszych utworów literatury średniowiecznej. Choć możli- wości twórcze mas pracujących hamował ucisk feudalny, artystyczny geniusz ludu ujawnił się również w takich dziedzinach kultury, jak teatr, muzyka, architektura, malarstwo i rzeźba. O nie- wyczerpanych źródłach twórczości ludowej, o artystycznych uzdolnieniach chłopów i rzemieśl- ników świadczy samorodna piękna sztuka zdobnicza krajów Azji (szczególnie Chin i Indii) oraz krajów Europy i Afryki Północnej. Przytłaczający wpływ ideologii religijnej, tłumienie wszelkiej żywej i swobodnej myśli, prześladowanie nauki niezgodnej z ideologią kościoła ogromnie utrudniały rozwój kultury. Prawdziwa nauka torowała sobie drogę w zaciętej i długotrwałej walce ze światopoglądem re- ligijnym. We Włoszech rozpoczęło się w XIV w. tzw. Odrodzenie (Renesans)—nowy okres w rozwoju kultury. Powstała wówczas nowa ideologia, nowy światopogląd — humanizm. Ideologia ta zwra- cała się przeciwko scholastyce kościelnej i w ogóle przeciwko poglądom religijnym. Duchowej dyktaturze kościoła, feudalno-kościelnemu światopoglądowi przedstawiciele odrodzenia prze- ciwstawiali poglądy świeckie, świecką kulturę, radosną i jasną sztukę realistyczną oraz wiedze opartą na doświadczeniu, na badaniu przyrody. 19 Historia kultury średniowiecznej miała okresy rozkwitu i upadku. Obok momentów po- stępowych było niemało obskurantyzmu i wstecznictwa, w ogólnym jednak rozwoju kultura średniowieczna stanowiła duży krok naprzód, wzbogaciła ludzkość o nowe wartości materialne i duchowe. Znamy niemało wybitnych pisarzy, artystów, uczonych, filozofów i publicystów, których działalność miała postępowe znaczenie i odegrała wielką rolę w kulturalnym rozwoju ludzkości. Takie są główne problemy feudalizmu omawiane w III tomie Historii powszechnej. Poglądy historyków marksistów na te zagadnienia różnią się zasadniczo od metodologicznego stanowiska historyków burżuazyjnych, reprezentujących idealistyczny punkt widzenia. Historycy burżuazyjni wnieśli niewątpliwie duży wkład do badań nad średniowieczem (ze- branie i usystematyzowanie olbrzymiego materiału faktycznego oraz wiele cennych spostrzeżeń i uogólnień dotyczących wydarzeń historycznych). Nie można jednak zgodzić się z rozpowszech- nionym w historiografii burżuazyjnej poglądem, że istotą feudalizmu jest system instytucji poli- tycznych i norm prawnych istniejących w najróżniejszych okresach historycznych (niezależnie od społeczno-gospodarczych warunków rozwoju społeczeństwa), a nie określony sposób pro- dukcji. Historycy ci dopatrują się istnienia feudalizmu zarówno w starożytnych krajach Wschodu (Egipt i Mezopotamia), jak i w antycznej Grecji. Z niesłuszną oceną feudalizmu związane jest również częste w historiografii burżuazyjnej negowanie nieuchronności rewolucji społecznej przy przejściu od jednego klasowego ustroju społecznego do drugiego. Rozpowszechniony jest pogląd, wypaczający fakty historyczne, jakoby przejście od starożytności do średnio- wiecza było nieprzerwanym, ewolucyjnym procesem, nie znającym wstrząsów i przewrotów społecznych. Historycy burżuazyjni, ignorując prawdziwą istotę stosunków społecznych (m. in. politycz- nych i prawnych), a mianowicie rozwój materialnych sił wytwórczych, którym odpowiadają okre- ślone stosunki produkcji, zamykają sobie drogę do zrozumienia prawidłowości rozwoju społe- czeństwa w epoce feudalizmu i faktycznie wyrzekają się jakiejś naukowej periodyzacji dziejów. Z idealistycznym poglądem na istotę feudalizmu łączy się negowanie przez historyków burżua- zyjnych walki klasowej w średniowieczu, ignorowanie roli mas ludowych jako decydującej siły postępu społecznego oraz równoczesne wyolbrzymianie znaczenia poszczególnych postaci histo- rycznych (cesarzy, królów, dowódców wojskowych). W państwie feudalnym historycy burżua- zyjni widzą organ władzy stojącej nad społeczeństwem i zapewniającej mu „pokój społeczny", czemu przeczy całkowicie konkretna rzeczywistość historyczna. Zwolennicy idealistycznej interpretacji dziejów, odrzucając obiektywną prawidłowość roz- woju historycznego, nieuchronnie zaczynają modernizować przeszłość. Niektórzy uczeni bur- żuazyjni wbrew faktom historycznym twierdzą, że w okresie wczesnego średniowiecza istniał „kapitalizm agrarny", inni operują terminem „gospodarka miejska" jako kategorią pozahisto- ryczną itd. Stosunki towarowo-pieniężne w okresie feudalizmu, związane z rozwojem miast średniowiecznych, uczeni ci utożsamiają z kapitalistycznymi, a w powiązaniach włości feudalnej z rynkiem dopatrują się cech przedsiębiorstwa kapitalistycznego. Historycy radzieccy uważając, że formaqa feudalna stanowi postęp w rozwoju ludzkości, zdecydowanie odrzucają wszelką apoteozę średniowiecza, a w szczególności idealizowanie roli 20 średniowiecznych religii i najrozmaitszych instytucji kościelnych. Obiektywna nauka historycz- na nie może pomijać milczeniem ani okrutnej niewoli duchowej, jaką znosiły masy ludowe w średniowieczu, ani ich nieustannej walki przeciwko jarzmu duchowemu. W III tomie przyjęto następujący podział materiału: na początku omówione zostały dzieje Chin, Indii i innych krajów Azji, nie zaś historia państw Europy Zachodniej. Uczyniono tak dlatego, że w Azji, zwłaszcza w Chinach, feudalizm powstał i zaczął rozwijać się wcześniej niż w krajach Europy (patrz I i II część niniejszego tomu). Chiny, Indie i niektóre inne kraje Azji wyprzedziły kraje Europy również w okresie rozwiniętego feudalizmu, ściślej mówiąc, w pierw- szych stuleciach tego okresu, aż do XIII w., tj. do najazdów mongolskich. Dlatego również w III części tomu zachowany został w zasadzie taki sam układ materiału, jak w dwóch pierwszych częściach. IV część poświęcona jest wydarzeniu o znaczeniu światowym — walce ludów Azji i Europy Wschodniej z najazdem mongolskim. Jeśli chodzi o materiał w części V, to w odróż- nieniu od poprzednich części na początku umieszczono historię krajów Europy Zachodniej, które w XIV—XV w. wyprzedziły w rozwoju inne kraje. Tak więc kolejność rozmieszczenia w niniejszym tomie materiału dotyczącego historii Azji, Europy i Afryki Północnej uzależniona jest od realnej drogi rozwoju tych krajów w ciągu całego omawianego w tomie okresu, tj. od początku epoki feudalnej do końca XV w. Należy zaznaczyć, że w toku pracy zespołowej nad III tomem, obejmującym ponad tysiąc lat historii świata, ujawniły się poszczególne niedostatecznie jeszcze zbadane przez naukę pro- blemy. Należą do nich: czas powstania stosunków feudalnych u Arabów, podstawa społeczna pierwotnego islamu, czas zwycięstwa feudalnego sposobu produkcji w Bizancjum, charakter zjednoczeń politycznych na Rusi przed utworzeniem państwa staroruskiego z ośrodkiem w Ki- jowie, a także cały szereg innych kwestii. Dalszego opracowania wymaga również problem po- wstania miasta feudalnego w różnych krajach, zwłaszcza w krajach Azji i Afryki Północnej, kwestia, jaką rolę odegrali koczownicy w społeczeństwach średniowiecznych, zagadnienie kształtowania nie i rozwoju narodowości i in. Historycy radzieccy kontynuują pracę nad powyższymi zagad- nieniami. Tekst tomu III napisali: Wstęp — W. Biriukowicz i J. Lewicki; rozdz. I, II i III — N. Kon- rud; rozdz. IV — A. Osipow; rozdz. V — E. Sztajerman (podrozdz. 1), N. Sidorowa (podrozdz. 2 i 3) — oprócz tematu „Słowianie" napisanego przez Z* Udalcowa i tematów „Kościół chrześci- jański" i „Kultura Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego" napisanych przez E. Sztajermana — i /. Udalcowa (podrozdz. 4); rozdz. VI —A. Jakubowski; rozdz. VII — E. Bielajew oraz A. Ja- kuhowski; rozdz. VIII—A. Jakubowski (podrozdz. 1), I. Pietruszewski (podrozdz. 2); rozdz. IX — N. Sidorowa; rozdz. X — N. Sidorowa (podrozdz. 1), A. Nieusychin (podrozdz. 2 i 3) i O. Wajnsztejn (podrozdz. 4); rozdz. XI — J. Lewicki; rozdz. XII—A. Nieusychin (oprócz lematu „Panowanie Arabów w Hiszpanii w VIII—XI w." napisanego przez I. Pietruszew- !»kicgo); ro/dz. XIII — Z. Udalcowa; rozdz. XIV — Z. Udalcowa (podrozdz. 1), A. Nieusychin 21 (podrozdz. 2), M. Smiryn (podrozdz. 3), W. Koroluk i Z. Udalcowa (podrozdz. 4); rozdz. XV—B. Rybaków (podrozdz. 1), W. Paszuto (podrozdz. 2) — oprócz tematu „Kultura starej Rusi" napisanego przez N. Woronina i W. Paszuto; rozdz. XVI — S. Skazkin i M. Szejnman; rozdz. XVII, XVIII i XIX —N. Konrad; rozd. XX—A. Osipow; rozdz. XXI —J. Lewicki; rozdz. XXII — N. Sidorowa (oprócz tematu „Syria i Palestyna w XI w." napisanego przez I. Pie- truszewskiego); rozdz. XXIII — N. Sidorowa; rozdz. XXIV — J. Lewicki; rozdz. XXV — A. Nieusychin; rozdz. XXVI — A. Nieusychin (podrozdz. 1) i Szejnman (podrozdz. 2); rozdz. XXVII —A. Nieusychin; rozdz. XXVIII —Z. Udalcowa; rozdz. XXIX—M. Smiryn (pod- rozdz. 1), W. Koroluk i Z. Udalcowa (podrozdz. 2); rozdz. XXX—M. Smiryn; rozdz. XXXI — A. Lewandowski i I. Orlik; rozdz. XXXII — W. Paszuto; rozdz. XXXIII — A. Jakubowski (podrozdz. 1) i I. Pietruszewski (podrozdz. 2); rozdz. XXXIV — I. Pietruszewski; rozdz. XXXV —N. Konrad, I. Pietruszewski i A. Jakubowski; rozdz. XXXVI —N. Konrad (pod- rozdz. l, 2, 3, 4, 5, 7) i A. Osipow (podrozdz. 6); rozdz. XXXVII—A. Jakubowski (pod- rozdz. 1) i I. Pietruszewski (podrozdz. 2 i 3); rozdz. XXXVIII — W. Paszuto; rozdz. XXXIX — W. Rutenburg (oprócz tematu „Początki rozkładu ustroju cechowego" napisanego przez J. Le- wickiego oraz tematów „Wczesne Odrodzenie", „Rozwój nauk opartych na doświadczeniu" oraz „Ideologia humanistyczna i jej cechy charakterystyczne", napisanych przez S. Skazkina, i tema- tów „Dante", „Giotto", „Francesco Petrarca", „Giovanni Boccaccio", „Dalszy rozwój huma- nizmu w XV w.", „Sztuka włoska w XV w." oraz „Kultura Florencji w XV w.", napisanych przez A. Gubera); rozdz. XL — N. Sidorowa; rozdz. XLI — E. Kosminski (oprócz tematu „Rozwój literatury" napisanego przez J. Lewickiego); rozdz. XLII — M. Smiryn; rozdz. XLIII — A. Kań; rozdz. XLIV — B. Rubcow i M. Smiryn (podrozdz. 1), W. Koroluk i Z. Udalcowa (podrozdz. 2); rozdz. XLV — S. Skazkin; rozdz. XLVI i XLVII — I. Pietruszewski; rozdz. XLVIII — Z. Udalcowa (podrozdz. l i 4), M. Smiryn (podrozdz. 2), A. Lewandowski i I. Orlik (podrozdz. 3); rozdz. XLIX i L — L. Czerepnin. Kolegium redakcyjne wyraża głęboką wdzięczność historykom Chińskiej Republiki Ludo- wej, Republiki Czechosłowackiej, Bułgarskiej Republiki Ludowej, Węgierskiej Republiki Ludo- wej oraz Rumuńskiej Republiki Ludowej za cenne uwagi. Przy przygotowaniu tomu do druku wykorzystane zostały materiały B. Gorianowa dotyczące kościoła chrześcijańskiego i kultury Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego (rozdz. V), E. Lipszyca do historii Bizancjum w IV—VI w. (rozdz. V), I. Złatkina do historii Mongołów (rozdz. XXXV) i W. Szuszarina do historii Słowacji (rozdz. XLVIII). Ponadto skorzystano z konsultacji B. Wejmarna (w sprawie kultury Azji Środkowej), A. Gu- bera (w sprawie kultury Europy Zachodniej), O. Głucharowej (w sprawie kultury Chin i Japonii), S. Tiulajewa (w sprawie kultury Indii), A. Podolskiego (w sprawie kultury Iranu), W. Szlejowa (w sprawie kultury krajów zakaukaskich) oraz L Millera (w sprawie historii Słowian zachodnich). Kolegium redakcyjne składa również podziękowanie wszystkim wymienionym osobom oraz wszystkim specjalistom, których recenzje, uwagi i wnioski były cenną pomocą w pracy nad tym tomem. Szczególne podziękowania składa kolegium A. Merzonowi. Kolegium wy- raża wdzięczność E. Kozakowskiej, której uwagi zostały wykorzystane w pracy nad niniejszym tomem. Ilustracje do rozdziałów: I—V, VII, IX—XIV, XVI—XXXI,'XXXVI, XXXIX—XLVIII zebrała S. Drabkina; do rozdziałów: VI, VIII, XV, XXXII, XXXIII, XXXV, XXXVII, XXXVIII, XLIX i L—N. Bakłanowa; do rozdziału XXXIV — N. Bakłanowa i S. Drabkina. 22 Ponadto załączone zostały ilustracje przysłane z Chińskiej Republiki Ludowej, Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Republiki Czechosłowackiej. Ilustracje kolorowe wykonano na podstawie zdjęć fotograficznych S. Bielakowa, M. Za- Nypkina oraz R. Mazikowa. Przygotowanie ilustracji do druku kontrolował E. Zienkiewicz przy udziale N. Bakłanowej i N. Sziriajewej. Bibliografię zestawiła na podstawie materiałów autorskich i przygotowała do druku T. Osi- powa. Ogólny podział bibliograficzny opracowała A. Kruszynska. Konsultacją oraz metodycz- nym zestawieniem bibliografii kierowała Fundamentalna Biblioteka Nauk Społecznych Akademii N«uk ZSRR w osobach K. Simona i N. Baumsztejn. Tablice chronologiczne zestawiła T. Osipowa, indeksy — N. Sziriajewa. Mapy opracowali: B. Gałkowicz, I. Gołubcow i A. Lewandowski. Przy pracy nad mapą „Wojna stuletnia (1337—1453)" wykorzystano materiały R. Osipowej. Mapy redagował B. Gałkowicz. Pracę nad tomem organizowała i służyła pomocą naukową E. Żabotynska. CZĘŚĆ I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W CHINACH. POWSTANIE I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W TYBECIE, INDOCHINACH, KOREI, JAPONII I INDIACH ROZDZIAŁ I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W CHINACH (III-VIII W.) S zczególnie ważnym okresem w dziejach świata było ostateczne utrwalenie się w III—IV w. stosunków feudalnych w Chinach; proces ten dokonywał się przy wtórze głębokich wstrząsów społecznych i politycznych, a wyraził się w upadku cesarstwa Hań — wielkiego państwa chińskiej starożytności1. CHINY NA POCZĄTKU III W. UPADEK CESARSTWA HAŃ. OKRES „TRZECH KRÓLESTW" Imperium Hań było jednym z największych państw istniejących na pograniczu starożyt- ności i średniowiecza. Pod względem obszaru, liczby ludności, stopnia scentralizowania władzy i poziomu cywilizacji porównać je można tylko z ówczesnym Cesarstwem Rzymskim. Imperium Hań zajmowało rozległe przestrzenie od Oceanu Spokojnego do Azji Środkowej i od Mandżurii do Indochin. W jego granicach znajdowała się północna część Półwyspu Ko- reańskiego i północno-wschodnia część Indochin. Według spisu ludności z 2 r. p.n.e. w kraju ponad 59 mln osób płaciło podatki. Był to naród o starożytnej cywilizacji, którego historia liczyła w końcu II w. n.e. ponad dwa tysiące lat. Decydującą rolę w dziejach upadku cesarstwa Hań odegrał potężny ruch ludowy, który wszedł do historii pod nazwą powstania „Żółtych Turbanów". Początki tego ruchu "sięgają roku 184. System oparty na niewolnictwie znajdował się wówczas w stadium upadku i rozwijały się stosunki feudalne. W parze z tym procesem szedł wzmożony wyzysk ludności pracującej, a co najważniejsze — wyzysk coraz większych mas wolnych członków wspólnoty wiejskiej. Dlatego żółte turbany — znak przynależności do powstania — nakładali zarówno wolni człon- 1 Współcześni historycy chińscy nie są jednomyślni co do tego, kiedy powstał feudalizm w Chinach. Wiciu z nich uważa3 że cesarstwo Hań było już ukształtowanym państwem feudalnym, inni zaś zgadzają się z koncepcją przedstawioną w tym rozdziale. Zagadnienie wymaga jeszcze niewątpliwie dokładnych badań. Uznano jednak za rzecz bezsporną, że po okresie dynastii Hań w Chinach panował feudalny sposób produkcji. 27 kowie wspólnoty, jak i chłopi zobowiązani do danin, a także niewolnicy, słowem — wszyscy uciskani i wyzyskiwani. Pomimo krwawych represji ze strony rządu i miejscowej arystokracji powstanie stało się decydującym ciosem dla państwa Hań, nadwerężonego walkami różnych stronnictw i koterii w łonie klasy rządzącej. Wszystko to świadczyło o ostrym ogólnym kryzysie społecznym i po- litycznym. Imperium Hań upadło, a na jego miejscu powstały trzy państwa: północne — Wej, połud- niowo-wschodnie — Wu, i południowo-zachodnie — Szu Hań. Za kres istnienia imperium przyjęto rok 220, kiedy obalony został ostatni cesarz z dynastii Hań, w istocie jednak im- perium jako całość przestało istnieć w 192 r., kiedy to trzej dowódcy wojskowi — C'ao C'ao, Liu Pej i Sun Ciian (Cień), późniejsi władcy trzech państw — podziemi między siebie tery- torium kraju. Wydarzenia te spowodowały głębokie zmiany zarówno w stanie państwa, jak i położeniu ludności. Bardzo wiele ludzi zginęło na skutek krwawych represji klas rządzących, dużo poległo podczas zamieszek wywołanych walką poszczególnych stronnictw; w kraju panował głód nie z powodu klęsk żywiołowych, ale właśnie w wyniku chaosu i zamętu. Chłopi nie byli bezpieczni w swych domostwach i opuszczali w panice wsie ratując się przed gwałtami. Ziemi nie uprawionej było tak dużo, chłopów oderwanych od roli — tak wielu, że Czung Czang-t'ung, publicysta żyjący w końcowym okresie cesarstwa, pisał: „Obecnie ziemia jest pozbawiona gospodarzy, a lud nie ma stałego miejsca zamieszkania". Po załamaniu się imperium Hań w Chinach ostatecznie utrwalił się feudalizm1. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W III—IV W. CESARSTWO GIN Dokumenty z okresu „Trzech Królestw" rzucają już pewne światło na drogę, jaką w tym czasie rozwijał się feudalizm w Chinach. W swym sprawozdaniu Sy-ma Lang, jeden z mini- strów w państwie Wej, zwracał uwagę na ogromną ilość nie uprawianej ziemi stwierdzając, że chłopów, którzy porzucili swoje gospodarstwa, trzeba skłaniać do powrotu. Sy-ma Lang nazywał tę leżącą odłogiem ziemię — kung tien, tj. ziemią państwową. Chodziło więc o to, żeby na opuszczonej ziemi osiedlić chłopów jako użytkowników gruntów państwowych i w ten sposób uzależnić ich od państwa.Plan ten udało się jednak zrealizować dopiero po ponownym zjednocze- niu kraju. Zjednoczenia Chin dokonało najsilniejsze z trzech państw — Wej. W 263 r. padło pod ciosami północnych dowódców państwo Szu Hań, po czym w r. 265 Sy-ma Jen, wódz na służbie władcy Wej, obalił swojego pana i ogłosił się cesarzem. Nazwał on swoją dynastię Gin. Tak rozpoczęła się epoka imperium Cin (265—316). W r. 280 pod władzą dynastii Cin znalazło się również państwo Wu. Proces rozwoju stosunków feudalnych w nowym państwie znalazł odbicie również w dzie- dzinie prawodawstwa. Za czasów pierwszego władcy dynastii Cin — Sy-ma Jena (Wu-ti, 265—290)2 — wydano ustawę o gruntach państwowych, w myśl której chłopi mieli otrzymywać 1 Sy-ma Jen — imię właściwe; Wu-ti — imię pośmiertne; imiona takie średniowieczna historiografia chińska nadawała zmarłym cesarzom. 2 Szczegółowo o imperium Hań patrz t. II Historii powszechnej, s. 528—537 28 l tlwii rod/ujc nadziałów: jeden — na własny użytek, drugi — pod uprawę na rzecz państwa. Użyt- kownicy działek musieli płacić podatek również za grunt otrzymany dla siebie. Podatek płacono w naturze, szczególnie, jak się zdaje, jedwabiem — zarówno w postaci gotowej tkaniny, jak i w po- Maci iturowca. Ponadto użytkownicy gruntów musieli wykonywać prace o znaczeniu społecznym: konacrwować, naprawiać i budować urządzenia nawadniające, pracować przy melioracji grun- tńw, zabezpieczać rzeki przed wylewem, pomagać przy różnego rodzaju budowach (tzw. „po- winność pracy"). Różne ustawy z tego okresu świadczą o utrwalaniu się w Chinach państwowej własności «icmi. Renta odrobkowa na gruntach państwowych utrzymała się niedługo: na początku IV w. y.UHtąpił ją korzystniejszy dla chłopa podatek w naturze. To, że w Chinach utrwaliła się państwowa feudalna własność ziemi, wynikało przede wszyst- kim z potrzeby pewnego scentralizowania robót społecznych: stałej konserwacji wymagała sieć nawadniająca, rzeki trzeba było zabezpieczać przed wylewem, budować umocnienia obronne. O rozmiarach budowanych umocnień świadczą potężne mury wokół wielu miast chińskich (cz'eng), które zachowały się do naszych czasów, a także Wielki Mur Chiński. Ogólna sytuacja w kraju w drugiej połowie III i na początku IV w. także przyczyniła się do tego, że ustaliła się ostatecznie państwowa forma feudalnej własności ziemi: gospodarka była zupeł- nie rozprzężona, ogromne połacie gruntów leżały odłogiem, dawał się odczuć brak rąk do pracy. W tych warunkach państwo, dążąc do przytwierdzenia chłopa do ziemi, starało się jednocześnie nie pozbawić go wszelkiej inicjatywy gospodarczej, a nawet pragnęło stworzyć mu złudzenie pewnej samodzielności. System państwowych nadziałów ziemi w połączeniu z rentą naturalną stwarzał właśnie takie możliwości1. Obok państwowej feudalnej własności ziemi istniały też w Chinach majątki poszczególnych feudałów. Procesowi powstawania państwowej feudalnej własności ziemi towarzyszył opór ludności pracującej, nieustanna walka w łonie klasy rządzącej i wzmagające się najazdy koczowników. W różnych częściach kraju wybuchały powstania chłopskie, szczególnie silne w prowincji Szansi i Syczuan. Miejscowi władcy — członkowie dynastii Gin, którym Sy-ma Jen zmuszony był przekazać zarząd poszczególnych prowincji, rozpoczęli zaraz po jego śmierci (290 r.) walkę między sobą. Zamieszki, które trwały 16 lat i przeszły do historii pod nazwą „buntu ośmiu książąt", ostatecznie podkopały moc cesarstwa; skorzystali z tego koczownicy zamieszkujący północno- -wschodnie i północno-zachodnie rubieże Chin. KOCZOWNICZE PLEMIONA AZJI PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ I CENTRALNEJ Na rozległych obszarach od Wielkiego Muru Chińskiego i granic Korei na wschodzie do gór Ałtajil i stepów obecnego Kazachstanu na zachodzie, od krańców leśnego pasma Zabajkala i południowej Syberii na północy do wyżyny Tybetu na południu zamieszkiwały od dawien dawna koczownicze i półkoczownicze plemiona różnego pochodzenia, mówiące językami nale- 1 Państwowa własność ziemi istniała w Chinach już wcześniej, np. w cesarstwie Hań, nie stanowiła tam jednak dominującej formy własności. 29 żącymi do czterech rodzin językowych — tureckiej, mongolskiej, tungusko-mandżurskiej i ty- betańsko-tanguckiej. Koczownicy nie trzymali bydła w oborach, nie zaopatrywali się w paszę na zimę, nie wy- siewali również traw. Stada stale przeganiano z miejsca na miejsce w granicach pastwisk zimo- wych i letnich. Podstawowym środkiem produkcji koczowników była ziemia (pastwiska). Ważny środek produkcji i główną postać ich bogactwa społecznego stanowiły zwierzęta — owce, kozy, konie, a w mniejszym stopniu krowy i wielbłądy. W omawianym okresie wśród koczowniczych plemion Azji Północno-Wschodniej i Cen- tralnej wspólnota rodowa ulegała rozkładowi i powstawały klasy. Niewiele jest źródeł naświetla- jących ten proces, plemiona koczownicze nie znały bowiem pisma lub też tworzyły dopiero jego zaczątki. W ogóle historia ludów koczowniczych nie jest jeszcze dostatecznie zbadana, co w sumie sprawia, że nie można z całą pewnością określić, czy w pierwszych klasowych społeczeństwach koczowników Azji Północno-Wschodniej i Centralnej istniało niewolnictwo, czy też wczesny feudalizm. Nie ulega jednak wątpliwości, że społeczeństwa te rozwijały się wolno, zachowując wiele przeżytków ustroju rodowego i organizację plemienną. Niewątpliwy jest również fakt, że u plemion tych zaczęła się już w tym czasie wyodrębniać arystokracja, która szukała źródeł dochodu w grabieżczych wojnach z sąsiednimi plemionami i związkami plemion oraz w najaz- dach na kulturalne kraje rolnicze, jak Chiny, Turkiestan Wschodni (obecnie Sinciang), Azję Środkową itd. Koczownicy mieli bardzo zwinną i obrotną konnicę, która mogła, szybko skoncentrowawszy siły do napaści, znienacka wdzierać się w głąb terytorium krajów rolniczych w celu zdobycia łupów wojennych. Dlatego też ludy osiadłe budowały dla obrony przed koczownikami mury, z których największy był Wielki Mur Chiński. Stanowiły one skuteczny środek obronny przeciw drobniejszym najazdom koczowników, ale gdy w grę wchodziły najazdy organizowane przez wielkie związki plemienne, mury te, rzecz jasna, nie mogły stanowić nieprzezwyciężonej prze- szkody. W IV w. do najsilniejszych plemion zamieszkujących północne i zachodnie granice Chin należeli Hunowie, tybetańscy Tanguci i plemiona Sienpi. Właśnie te plemiona zaczęły napadać na Chiny2. NAJAZD HUNÓW I UPADEK CESARSTWA GIN W połowie I w. n.e. Hunowie, którzy już dawniej niejednokrotnie napadali na Chiny, sforsowali Wielki Mur Chiński i osiedlili się w granicach cesarstwa. Zamieszkali oni w krainie Ordos, tj. w części późniejszej Mongolii Wewnętrznej oraz w części obecnej prowincji Szansi. Żyjąc przez długi czas w bliskim sąsiedztwie z Chińczykami, przejęli wiele z ich cywilizacji. Arystokracja plemienna Hunów zmieszała się z arystokracją chińską i zmieniła nawet swoje nazwiska rodowe na chińskie. 1 Hunowie (w źródłach chińskich — Siong-nu) jeszcze w I w. p.n.e. rozpadli się na dwie grupy. Jedna z nich podążyła na zachód (o Hunach zachodnich patrz rozdział V niniejszego tomu), a druga została na północnych rubie- żach Chin. 2 Nauka nie wyjaśniła ostatecznie, jakie jest etniczne pochodzenie tych plemion. Niektórzy uczeni zaliczają np. Hunów do mongolskiej grupy etnicznej, inni zaś do tureckiej; Sienpi zaś zalicza się zarówno do mandżursko- -tunguskiej grupy, jak też do mongolskiej itd. 30 W 304 r. Hunowie utworzyli w Chinach północnych swoje państwo, po czym zagarnęli część terytorium chińskiego, a w 316 r. owładnęli stolicą imperium — Cz'angan. Duża część arystokracji chińskiej na pierwszą wieść o niebezpieczeństwie uciekła na połud- nie, za rzekę Jangcy, która wówczas stanowiła przeszkodę prawie nie do przebycia dla konnicy koczowników. Na południe zbiegła również pewna część ludności rolniczej. Historiografia chińska nazywa cesarstwo Gin, które istniało jedynie w południowej części kraju (od 317 do 420 r.), dopóki na tronie utrzymywała się jeszcze dynastia Gin — wschodniochińskim. Pa- nowanie zdobywców huńskich w Chinach północnych trwało prawie pół wieku. W 351 r. państwo Hunów, nazywane w historiografii chińskiej Hou Czao, upadło pod ciosami ple- mion Sienpi. Początkowo plemiona Sienpi zamieszkiwały okolice rzeki Szara-miiren w Mandżurii po- łudniowej oraz najbardziej na północ wysuniętą część Korei i północną część obecnej prowincji Hopej. W pierwszej połowie IV w. stworzyły one silny związek plemienny pod zwierzchnictwem roiin Mujung (Pajang). Stąd też pochodzi nazwa tego związku — Mujung. W 351 r. Sienpi wtargnęli do posiadłości Hunów, rozgromili ich, a sami utworzyli „państwo Cień Jen", jak nazywają ich ziemie chińscy historycy. Władza Sienpi okazała się jednak nie- trwała i w 370 r. obalona została przez tybetańskich Tangutów. Plemiona mówiące językiem tanguckim zamieszkiwały zachodnią część Chin północnych początkowo podlegały Hunom. Korzystając z wojny między Hunami a Sienpi, plemiona te 31 utworzyły w 351 r. na terytorium obecnych chińskich prowincji Honan i Szansi swoje państwo, które weszło do historii pod chińską nazwą Cień C'in. Do r. 370 udało się plemionom tybe- tańsko-tanguckim podporządkować sobie wszystkie szczepy zamieszkujące ówczesne Chiny północne, północno-zachodnie i zachodnie. Nie zaspokoiło to zaborczych apetytów arystokracji tanguckiej, która usiłowała rozszerzyć swoje panowanie również na Chiny południowe, lecz w bitwie nad Fejszuj (383 r.) stosunkowo nieliczne wojska cesarskie rozbiły ogromną połączoną armię Tangutów, Sienpi i Hunów. Potęga państwa C'ien C'in została złamana. Wzmogły się w nim również walki wewnętrzne, a w końcu IV w. przestało ono istnieć. Następnie w ciągu przeszło półwiecza Chiny północne były widownią nieustannych wojen między plemionami koczowników. UTWORZENIE PAŃSTWA PÓŁNOCNEGO WEJ. ŻUANŻUANIE W 386 r. doszło do połączenia plemion Sienpi pod władzą naczelnego wodza z rodu T'opa (Topar), który w historiografii chińskiej nazywany jest T'opa Kuej. To państwo Sienpi historycy chińscy nazywają Hou Wej, tj. Drugie Państwo Wej, lub Pej Wej, tj. Państwo Północne Wej. Następcy T'opa Kuej nie zaprzestali podbojów i w 439 r. całe Chiny północne i północno-za- chodnie znalazły się pod władzą Sienpi. Zdobywcy musieli jednak prowadzić teraz uporczywą walkę z innymi koczownikami, zwłaszcza z Żuanżuanami. Żuanżuanami (Żoużanami) nazywano koczowników zamieszkujących na przełomie IV i V w terytorium późniejszej Mongolii. Opanowali oni rozległe obszary od gór Tien-szan i Karaszaru (w obecnym Sinciangu) na zachodzie do Wielkiego Muru Chińskiego i gór Chinganu na wscho- dzie. Zdaniem wielu badaczy właściwe plemiona Żuanżuanów mówiły językiem mongolskim, ale podporządkowały sobie również szereg plemion tureckich. Wśród Żuanżuanów zachodził prawdopodobnie proces kształtowania się klas, ale jak daleko posunął się ten proces i czy ich związek plemienny stał się później państwem, nie jest dotychczas wyjaśnione. Nie ulega wątpli- wości tylko to, że związek Żuanżuanów był w V w. bardziej zwarty niż poprzednie związki ko- czowników. Wódz Żuanżuanów przybrał tytuł kagana. Tytuł ten — tureckiego albo mongolskiego po- chodzenia — przyjmowali niezależni władcy. Pod względem wojskowym Żuanżuanie stanowili groźną siłę i napadali często na Chiny. Walka Sienpi z Żuanżuanami trwała ponad pół wieku. Dopiero w 449 r. Żuanżuanie zostali odparci od granic Sienpi, i tak bardzo wyczerpały się ich siły, że nie byli już w stanie ponawiać napadów. Od VI w. związek Żuanżuanów tracił coraz bardziej siły wskutek zamieszek wewnęt- rznych i oderwania się szeregu podległych plemion. W 552 r. Żuanżuanów rozgromili Turcy ałtajscy; kagan Anahuan został zabity i w ciągu trzech lat Turcy zajęli wszystkie posiadłości Żuanżuanów. Część Żuanżuauów (prawdopodobnie około 130 tys. ludzi), nie chcąc ulec Turkom, powę- drowała na zachód, gdzie zasłynęła pod nazwą Awarów (w kronikach słowiańskich „Obry"). Już w 557 r. Awarowie pojawili się nad środkowym Dunajem, na stepach węgierskich, a w 568 r. powstał tu chaganat awarski, który przetrwał do początku IX w. Awarowie stale napadali na Bizancjum, na ziemie Słowian oraz inne kraje sąsiednie. 32 BELKOWANIE PUŁAPOWE W WIEŻY W Si-an W PROWINCJI SZENSI Budowla drewniana w stylu klasycznej architektury chińskiej Szczytowy okres dynastii T'ang. Rekonstrukcja Po odparciu Żuanżuanów pod władzą Sienpi znalazło się terytorium graniczące na zachodzie t obecną Fcrganą, a na wschodzie — z Półwyspem Koreańskim. Państwo to istniało prawie 200 lat — od 386 do 581 r.; w ciągu ostatnich 30 lat składało się ono z dwóch części—Pej C'i i Pej Czou — i w bardzo szybkim czasie przestało być państwem Sienpi, gdyż nie tylko górne warstwy, ale również podstawowe masy ludności zasymilowały się /. miejscową ludnością chińską. Od r. 495 stolicą państwa było miasto Lojang — stara stolica cesarstwa Hań. W tym właśnie Państwie Północnym Wej rozwinęła się forma feudalnej własności i użytko- wania ziemi, która zaczęła kształtować się w czasach Gin (pierwsza połowa IV w.). Ten system rolny nazwany został w ustawodawstwie ciin-t'ien (dosłownie „równe pola"). Pod tą nazwą roy.umiano państwowy system nadziałów. SYSTEM NADZIAŁÓW Zasadnicze cechy systemu nadziałów w Państwie Północnym Wej można określić na podsta- wie przepisów prawnych tego okresu dotyczących rolnictwa. Ziemia była własnością państwa, t j. całej klasy feudałów, i znajdowała się w dyspozycji rządu. Władca uważany był za najwyż- i»/.cgo dysponenta państwowej ziemi. Ludność otrzymywała ziemię w postaci trzech rodzajów nadziałów państwowych: ornych, przemysłowych i zagrodowych. Na gruntach ornych uprawiano zboża, głównie proso; drugą grupę gruntów stanowiły obszary przeznaczone pod uprawę roślin przemysłowych, przede wszystkim morwy i konopi. Na części zagrodowej znajdowały się budynki mieszkalne i go- spodarcze. Grunty orne przydzielano według liczby osób zdolnych do pracy. Rozmiary działek prze- mysłowych i zagrodowych również uzależniano od liczby osób, ale przydzielano je rodzinie jako całości. W związku z tym grunt orny musiał być zwrócony skarbowi państwa w wypadku śmierci użytkownika ziemi lub gdy dzierżawca ?tawał się niezdolny do pracy po osiągnięciu podeszłego wieku; działki przemysłowe i zagrodowe odbierało państwo jedynie w wypadku, gdy zbrakło zdolnych do pracy członków rodziny. Pełny nadział otrzymywali tylko mężczyźni, kobiety zaś — połowę. Jeżeli gospodarz miał niewolników, otrzymywał też na nich po połowie nadziału. Posiada- czom bydła roboczego dawano dodatkowe działki w zależności od ilości bydła. Użytkownicy gruntów państwowych musieli płacić podatek gruntowy i przemysłowy w naturze. Podatek gruntowy, tj. podatek od gruntów ornych, płacono ziarnem, a przemysłowy, t j. podatek od działek przemysłowych, gotowymi tkaninami i surowcami. Podstawą przy oblicza- niu podatku była liczba osób, a nie rozmiar działki czy produkcji. Ponadto użytkownicy musieli świadczyć robociznę oraz pełnić służbę wojskową. Aby system ten mógł funkcjonować, trzeba było stworzyć odpowiednie organy admini- stracyjne. Pięć sąsiadujących ze sobą zagród stanowiło najniższe ogniwo w systemie organizacji ludności wiejskiej. Średnim ogniwem było pięć takich najniższych ogniw, co stanowiło 25 zagród. Najwyższe ogniwo obejmowało znów 5 średnich — a więc 125 zagród. Na czele każdej jednostki administracyjnej stał starosta wybrany spośród członków danego ogniwa. Do jego obowiązków należało nie tylko zarządzanie sprawami jednostki, ale również w razie potrzeby — rozdawanie gruntów lub odbieranie ich w wypadku śmierci użytkownika czy popełnienia przez niego prze- ) — Historia powszechna t. III 33 stępstwa itp., ponadto starosta zbierał podatki, pilnował, aby ludność pełniła powinność pracy i uprawiała przydzielone jej działki. O tych obowiązkach mowa jest w ustawie z r. 485 o użytko- waniu gruntów, która brzmiała: „Zabrania się uchylać od pracy i próżnować. W okolicach, gdzie ziemi jest pod dostatkiem, nie wolno bez uzasadnionych przyczyn przenosić się w inne miejsce". Oznaczało to, że użytkownicy przydzielonego gruntu byli ustawowo przypisani do uprawianej przez nich własnymi narzędziami ziemi, która stanowiła własność państwa. Jak już wspomniano, obok państwowej własności feudalnej istniała jeszcze własność po- szczególnych feudałów. Takie majątki również traktowano jako nadziały. Oznaczało to, że włas- ność ziemska poszczególnych feudałów była warunkowa; ograniczały ją ogólne ramy systemu państwowej własności ziemi, który miał charakter dominujący. Ustawy dotyczące systemu przy- dzielania gruntów świadczą, że skala tego warunkowego władania była różna. Największym ograniczeniom podlegał „grunt służbowy" (związany z zajmowanym stanowiskiem). System nadziałów łączył się z określonym systemem administracyjnym. Państwo rozdawało grunt, kontrolowało uprawę, ściągało podatki, odbierało ziemię w wypadku zmniejszenia się liczby użytkowników. Do tego potrzebny był rozgałęziony aparat zarządzający. Praca w tym aparacie dawała prawo do „gruntu służbowego", co w praktyce wyglądało tak, że urzędnicy państwowi otrzymywali działki, które uprawiali chłopi. Podatki z takich pól wpływały nie do skarbu państwa, ale do rąk danego urzędnika. Warunkowa własność „gruntu służbowego" polegała na tym, że użytkownik tracił taki grunt z chwilą pozbawienia go urzędu i otrzymywał inny w miejscu, gdzie objął nowy urząd. Wielkość nadziału zależała od zajmowanego stanowiska. Ponadto posiadacz „gruntu służbowego" nie miał prawa odstępować go nikomu ani przekazy- wać w spadku. Własność poszczególnych feudałów była mniej ograniczona, gdy ziemię otrzymywali na zasadach „darowizny". Darczyńcą była w tym wypadku władza najwyższa, która mogła wpraw- dzie w każdej chwili odebrać nadział, jednakże prawo użytkowania przekazywano w spadku, i dlatego własność była tutaj w mniejszym stopniu ograniczona. Nieograniczona była natomiast własność ziemska utytułowanego możnowładztwa; grunty ich nazywano „nadziałami związanymi z tytułem". Należy wspomnieć o jeszcze jednej kategorii dóbr feudalnych, a mianowicie o posiadłościach klasztornych, które składały się z gruntów nadanych klasztorom w ramach systemu nadziałów oraz z darowizn cesarzy. Na gruntach klasztornych nie ciążyły podatki państwowe. Zaliczały się też do nich działki chłopów, którzy oddawali się pod opiekę klasztorów, aby uwolnić się od coraz większych podatków państwowych i od danin na rzecz urzędników państwowych. Tak więc charakterystyczną cechą systemu nadziałów było istnienie wspólnoty wiejskiej z dziedzicznym użytkowaniem ziemi przez chłopstwo w istocie do niej przypisane; poza tym częścią tego systemu były majątki poszczególnych feudałów istniejące w ramach państwowej własności ziemi. Gospodarczą podstawę tego systemu stanowiło połączenie rzemiosła z rolnict- wem wewnątrz tej wspólnoty, co decydowało o naturalnym charakterze gospodarki i stosunkowo wolnym wzroście nierówności majątkowej we wspólnocie. W tym okresie system ten sprzyjał w pewnym stopniu rozwojowi sił wytwórczych. Prze- kazy źródłowe świadczą o usprawnieniu metod uprawy roli i ulepszeniu sieci nawadniającej. Upowszechniała się uprawa nowych roślin, jak np. herbaty, trzciny cukrowej, bawełny itd. Jednym z przejawów rozwoju ekonomicznego był wzrost samodzielności gospodarczej poszcze- gólnych gospodarstw chłopskich. 34 Juk już wspomniano wyżej, rozmiar przydzielonych działek zależał nie tylko od liczby rol- ników, ale również — niewolników, co świadczy o istnieniu podówczas niewolnictwa w Chinach; choć odgrywało ono pewną rolę w gospodarce, liczba niewolników musiała być niewielka, a głównym producentem był chłop obarczony powinnościami feudalnymi. CHINY POŁUDNIOWE W IV—VI W. PRZYWRÓCENIE JEDNOŚCI PAŃSTWOWEJ I OŻYWIENIE GOSPODARCZE Zagarnięcie w r. 316 północnej połowy Chin przez koczowników odbiło się w dwojaki sposób na losach południowej części kraju. Tutaj, za rzekę Jangcy, zbiegła znaczna część lud- ności, co doprowadziło do opanowania przez Chińczyków nowych obszarów, oddalonych od rdzennych części kraju. Ponieważ wśród zbiegów było dużo starej arystokracji, na południu za- częły się tworzyć wielkie majątki feudalne. Arystokracja feudalna opanowała w pełni także aparat administracyjny. Jeżeli chodzi o użytkowanie ziemi przez chłopów, to stopniowo ustalił się również w tej części Chin system nadziałów, zbliżony w formie do tego, który istniał w Północnym Wej. Świad- czy o tym szereg aktów ustawodawczych z IV w., w których m. in. państwo rezygnuje z renty odrobkowej, a przechodzi do ściągania podatku w ziarnie. Fakt powyższy znalazł odbicie w de- kretach Cz'eng-ti (326—342). Istotne jest również, że podatek początkowo obliczano od po- wierzchni zajmowanego gruntu, a w późniejszym okresie (od końca IV w.) zaczęto ściągać po- główne. Dynastia Cin w Chinach południowych została obalona w 420 r., a władza w państwie zaczęła przechodzić w ręce różnych przedstawicieli rodów arystokratycznych, którzy zmieniając się nadawali państwu nową nazwę od swojej dynastii, np.: Sung (lata 420—479), C'i (479— 502), Liang (502—557) i Cz'en (557—589). Do przywrócenia jedności państwa przyczyniły się Chiny północne. W 581 r. tron byłego Państwa Północnego Wej — wówczas nazywanego Północnym Czou — opanował jeden z do- wódców wojskowych — Jang Cień. Restaurowane cesarstwo (589 r.) zaczęto nazywać Suej — tak nazwał bowiem swoją dynastię Jang Cień (Wen-ti, 581—605). Przywrócenie jedności państwa odegrało ogromną rolę w historii narodu chińskiego. Na przełomie V i VI w. system nadziałów utrwalił się na całym terytorium Chin, co przyczyniło się z kolei do umocnienia jedności państwa i scentralizowania administracji. Coraz mocniejsze wie- zie gospodarcze między jego poszczególnymi okręgami przyczyniły się rówrtież do scemento- wania jedności kraju. Wiezie te pogłębiła za czasów Jang Kuanga (Jang-ti, 605—617) — dru- giego i ostatniego cesarza z dynastii Suej — budowa Wielkiego Kanału. Była to olbrzymia, jak na owe czasy, budowa, rozciągająca się na przestrzeni ponad l 000 km i łącząca dorzecza dwóch wielkich rzek — Huang-ho i Jangcy. Podstawę ożywienia gospodarczego stanowił dalszy wzrost sił wytwórczych w rolnictwie: rozpowszechnienie grzędowej uprawy roślin, usprawnienie metod irygacji w związku z wynalezieniem mechanizmu dostarczającego wody na pola — koła z glinianymi dzbanami podającymi wodę do rur — oraz znaczne rozszerzenie obszaru nawadnia- nych gruntów itd. Hodowla łykowego jedwabnika wpłynęła na rozwój jedwabnictwa. Obszar uprawianej ziemi stale wzrastał. I tak w 589 r., jak podaje historyk Tu Ju (735—812), obszar 35 uprawianych gruntów wynosił 19404 267 Ringów1, a pod koniec panowania dynastii Suej liczba ta wzrosła do 55 854 040 c'ingów. Rozwojowi gospodarczemu sprzyjała również okoliczność, że grunty przemysłowe, tzn. działki przeznaczone pod uprawę roślin przemysłowych — drzew morwowych i konopi, zostały przekazane na „wieczne" użytkowanie. Nowizny również przydzielono na „wieczne" użytko- wanie, dzięki czemu rosło zainteresowanie chłopów w usprawnieniu gospodarki; powstały mo- żliwości nabywania ziemi, chłopi chętnie brali nowizny pod pług, rozszerzali uprawę kultur przemysłowych. Prawnie możliwość tę mieli wszyscy, ale skorzystać z niej mogła stosunkowo niewielka część chłopów. Podstawowa masa chłopstwa nadal uginała się pod brzemieniem licz- nych ciężarów państwowych. Bez porównania większe możliwości nabywania gruntów miała oczywiście klasa panująca, która mogła powierzyć uprawę nowizn zubożałym chłopom, prze- kazując im ziemię w dzierżawę na najcięższych warunkach. Dynastia Suej panowała w Chinach niedługo—około 30 lat. W 617 r. Jang Kuanga (Jang-ti) obalił jeden z jego dowódców wojskowych — Li Jiian, który w 618 r. ogłosił się cesarzem. Nowa dynastia otrzymała nazwę T'ang. Sukces swój Li Jiian (Kaocu, 618—627) zawdzięczał głównie temu, że cesarze z dynastii Suej, którzy potrzebowali ogromnych środków na organizowanie wypraw zaborczych, wznoszenie pałaców i budowę Wielkiego Kanału, wywoływali czynny opór chłopstwa przeciw nadmiernym podatkom. Wybuchające nieustannie od początku VII w. powstania osłabiły władzę cesarzy Suej. Do największych zaburzeń doszło w prowincji Honan, gdzie na czele chłopów stanął Li Mi, i w prowincji Hopej, gdzie powstaniu przewodził Tu Cien-te. KULTURA CHIŃSKA W III—VI W. Zajęcie Chin północnych przez koczowników nie przerwało ogólnego rozwoju kultury chińskiej. Zdobywcy przyjęli od podbitego narodu język, imiona i obyczaje, i w końcu zmieszali się z ludnością miejscową. Literatura w północnej części Chin wprawdzie nie rozwinęła się poważniej w tym czasie, ale malarstwo i rzeźba przeżywały okres rozkwitu, co wiązało się w pew- nej mierze z kultem religijnym, w buddyjskich świątyniach bowiem czczono posągi różnych bóstw i świętych. Zachowały się freski „grot tysiąca Buddów", słynnego buddyjskiego klasztoru w grotach Tun-huangu, najbardziej na zachód wysuniętej części prowincji Kansu (budowa rozpoczęta w IV w.). Obok obrazów poświęconych buddyjskiej tematyce religijnej zaczęły wów- czas powstawać również obrazy o tematyce ludowej, ale prawdziwy rozwój tego kierunku na- stąpił później. Świetny rozkwit kultury przeżywały Chiny południowe. Zachowało się sporo pieśni ludo- wych, a niektóre z nich pochodzą z wcześniejszego jeszcze okresu. Z utworów literackich klasy panującej wymienić należy Antologię literatury (Wen siuan) opracowaną około r. 530 przez kółko nadwornych literatów na czele z księciem Siao Tungiem z dynastii Liang. Umieszczone są w niej różne utwory poetyckie i prozą o tematyce filozoficznej i historycznej, napisy nagrobne, listy i orędzia. Utworów epickich w tej antologii brak. Literaci nadworni uważali kunszt słowa za najważniejszy walor utworu literackiego. Inny kierunek w literaturze reprezentowała poezja T'ao C'iena — jednego z największych 1 W tym czasie l c'ing = 6,14 ha. 36 poetów chińskich. T'ao Cień (365—427) był właścicielem niewielkiego majątku ziemskiego, ale przeniósł się do miasta, gdzie został urzędnikiem. Szybko jednak — jak pisał — poczuł, że nic jeit jego powołaniem „dla pięciu miarek ryżu nisko kłaniać się władzom". Wrócił więc na wieś i zaczął pisać poezje, w których opiewał życie chłopów, a równocześnie z gniewem i goryczą piętnował wady panujących. Doskonały jest jego poemat prozą Do domu, w któ- rym T'ao C'ien wyraził miłość do ro- dzinnych stron. Na południu Chin rc-zwijało się rów- nież malarstwo. Lud chiński zawdzięcza swojemu wybitnemu malarzowi Ku K'aj- -czy, który żył na przełomie IV i V w., obrazy wiernie odzwierciedlające ów- czesną rzeczywistość. Niestety, z jego spuścizny artystycznej zachowało się bar- dzo niewiele. W gałąź sztuki przekształciła się również kaligrafia hieroglificzna. Stała się ona głównym rodzajem grafiki, a jej roz- kwit związany jest z imieniem Wang Si-czy (307—365), uznanego przez na- stępne pokolenia za „boga kaligrafii". Zachowały się do naszych czasów rów- nież wspaniałe zabytki ceramiki, nagrobne wizerunki i płaskorzeźby, będące dziełem twórców ludowych. TAOIZM I BUDDYZM Budowa dwupiętrowego domu Malowidło ścienne w grotach k. Tun-huangu. VII—X w. Okres rozbicia Chin na dwie części (IV—VI w.) zaznaczył się w dziedzinie religii szerokim upowszechnieniem taoiz- mu i buddyzmu. Taoizm1 stał się po- tężnym nurtem ideologicznym jeszcze za czasów cesarstwa Hań zarówno jako religia rozpowszechniona wśród ludu, jak też jako jeden z kierunków filozoficznych, który powstał w środowisku klasy rządzącej i miał wśród niej zwolenników. Jako religia związana z prymitywnymi wierzeniami odległej starożytności, z okresem wspólnoty pierwotnej, t oizm był wiarą w siły nadprzyrodzone i w możliwość magicznego wykorzystania tych sił w celu zdobycia dóbr ziemskich, zdrowia, długiego żywota i bogactwa. Rozmaite sekty taoistycznc często przekształcały się w stowarzyszenia ludzi pracy, walczących przeciwko ciemięzcom. f 1 Tao — główne pojęcie filozofii taoistycznej, dosłownie: „droga", początek bytu. Patrz t. II Historii powszech- nej, rozdz. XIV i XVI. 37 Z sektami taoistycznymi często powiązane były największe ruchy mas ludowych. Taoizm filozoficzny natomiast, którego główną ideą było zachowanie prostoty życia i obyczajów i zbliżenie człowieka do przyrody, stał się ideologią niektórych ruchów opozycyjnych, jakie powstawały w środowisku odsuniętych od władzy grup klasy panującej. Taoizm musiał jednak prędko zetknąć się z nową religią — buddyzmem, który zaczął prze- nikać do Chin z Azji Środkowej jeszcze w czasach imperium Hań. Początkowo buddyzm przyj- mował się słabo, ale w VI w. została przetłumaczona na język chiński znaczna część kanonów buddyjskich, zbudowano wiele klasztorów oraz świątyń i pojawiła się cała armia duchowień- stwa. Szybko przyjmowała buddyzm klasa rządząca. W przeciwieństwie do taoizmu z jego regionalnymi kultami i brakiem jednolitej nauki bud- dyzm był religią opierającą się na jednolitości dogmatów i organizaqi kościelnej. Sfery rządzące znalazły w buddyzmie dodatkową broń w walce o przełamanie tendencji odśrodkowych i utrwa- lenie władzy ogólnopaństwowej. Autorytatywny charakter religii buddyjskiej, opierającej się na wierze w absolutne znaczenie siły boskiej, odpowiadał bezpośrednim interesom klasy panującej. Buddyzm starał się zdobyć masy ludowe przepowiedniami o raju pozagrobowym i możliwości osiągnięcia siłą wiary wszystkiego, czego człowiek pożąda, w tym również dóbr doczesnych. Buddyzm w rękach feudałów chińskich stał się potężną bronią ideologiczną w sprawowaniu władzy nad wyzyskiwanymi masami ludowymi. TURCY I ICH USTRÓJ SPOŁECZNY Od drugiej połowy VI w. głównym niebezpieczeństwem zagrażającym cesarstwu z zewnątrz było potężne państwo Turków. Walka z nim trwała ponad sto lat i wymagała od imperium wielkiego wysiłku. W połowie VI w. w pobliżu gór Ałtaju i w stepach Siedmiorzecza, na granicy obszarów zamieszkałych przez wyższe kulturalnie ludy Azji Środkowej, powstał nowy związek plemion koczowniczych mówiących językami rodziny tureckiej (Hunowie, Kaokii — przodkowie Ujgu- rów i in.), znany pod ogólną nazwą Turków. Termin „Turcy" (w źródłach chińskich—„T'u-cue") przybrał później znaczenie etniczne 1. Nowy związek plemion utworzył silne państwo, którego centrum stanowiły początkowo koczowiska ałtajskie. Państwo to określa się zwykle jako kaganat turecki. Rozgromiwszy Żuan- żuanów, Turcy zajęli rozległe obszary Azji Centralnej aż do Morza Żółtego. Chiny musiały płacić kaganatowi tureckiemu daninę w wysokości 100 tysięcy sztuk tkaniny jedwabnej rocznie. W latach 563—567 oddziały tureckie ruszyły do międzyrzecza Syr-darii i Amu-darii i za- dały decydującą klęskę Heftalitom — plemionom panującym w tej części Azji Środkowej. Po rozgromieniu Heftalitów Turcy zaczęli sprawować władzę nad Sogdianą oraz innymi okręgami Azji Środkowej. Źródła notują najazdy Turków (w siedemdziesiątych latach VI w.) na osiedla i miasta w okolicach cieśniny Kercz, w rejonie rzeki Gurgan na południowy wschód od Morza Kaspijskiego oraz w okręgach położonych w pobliżu Korei. 1 Możliwe, że słowo „Turcy" pochodzi od nazwy jednego z plemion wchodzących w skład tego związku; na podstawie chińskiej transkrypcji tej nazwy można, uwzględniając jej zasady i wymowę chińską tego okresu, czytać tę nazwę jako „tiłrk". 38 Najwyższym władcą Turków był kagan. Najbliższy jego krewny nosił tytuł jabgu (dżabgu) i uprawowa! władzę nad Azją Środkową i okręgami zachodnimi. Tureccy jabgu nie wtrącali się do spraw wewnętrznych środkowoazjatyckich księstw. Otrzymywali oni daninę i pobierali cło 2 handlu tranzytowego kupców sogdyjskich, zwłaszcza z handlu chińskim jedwabiem su- rowym i tkaninami jedwabnymi. Głównym za- jęciem Turków było koczownicze pasterstwo i myślistwo. Żywili się mięsem, mlekiem, kumysem i innymi produktami mlecznymi. Mieszkali w wojłokowych jurtach, przenosili tie. na koniach z miejsca na miejsce, a jurty i przedmioty codziennego użytku przewozili na wozach. W końcu V w. Turcy mieli już poza sobą ' itadium wspólnoty pierwotnej, i społeczność ich zaczęła się rozpadać na klasy. Podstawą bo- gactwa górnej warstwy rządzącej była własność ziemi (pastwiska), bydła i niewolników. Arys- tokracja posiadała ogromne stada i zatrudniała niewolników — jeńców z Chin, Azji Środkowej itd. — w charakterze pasterzy i rzemieślników domowych. Turecka arystokracja koczownicza była oporą kagana, jabgu i rodu kagana, któ- rego członkowie nosili tytuł tegin—książę. Ka- ganat dzielił się na apanaże, na czele których stali właśnie teginowie, przy czym dziedziczył młodszy brat po starszym, a po śmierci naj- młodszego — syn starszego brata. Starszyzna rodowo-plemienna składała się z przedstawicieli „Pagoda dzikich gęsi" w Si-an, poszczególnych plemion i rodów, noszących prow- Szensi>652 różne tytuły — begów, bujuruków itd. Górna warstwa arystokracji zbierała się na kurultaj — rodzaj zgromadzenia doradczego przy kaganie. Podstawowa masa wolnych koczowników nazywała się budun („lud") albo kara budun („czarny lud"). W odróżnieniu od nich ród kagana oraz arystokracja nazywała się kok („błę- kitni"). Wzrost przeciwieństw klasowych w społeczeństwie tureckim doprowadził do szerokiego ruchu biedoty koczowniczej, znanego pod nazwą powstania Abruja (583—586). Zachował się w tym czasie wśród Turków podział plemienny i rodowy, a oddziały pospolitego ruszenia two- rzono pod znakiem rodowo-plemiennym. Wszyscy wolni mężczyźni uważani byli za wojowni- ków. Uzbrojenie Turków stanowiły łuki, strzały, piki, krzywe szable i toporki bojowe. Już wtedy znali oni również kolczugi i hełmy. Turcy czcili duchy, które uosabiały siły przyrody. Ich bóstwem naczelnym był „duch błę- kitnego nieba" (kok tengri). Oddawali cześć duchom ziemi, wody, a także przodkom. Duchom składali ofiary z owiec i koni. Wcześniej niż inni koczownicy poznali Turcy pismo (tzw. pismo runiczne). Najstarsze za- bytki starotureckiego pisma pochodzą z VII—VIII w. Odkryto je nad Jenisejcm oraz w Mon- 39 golii, w dolinie Orchonu; stąd też pochodzi jego nazwa — pismo orchońsko-jenisejskie. Napisy odkryte w okolicach Jeniseju wyryte są na kamieniu i mają charakter epitafiów, a napisy znale- zione w Mongolii, również wykute w kamieniu, zawierają niekiedy całe opowiadania o ważnych wydarzeniach politycznych. Taki jest pomnik ku czci Kiil-tegina (zmarł w 732 r.). Obok danych zawartych w utworach pisarzy chińskich napisy orchońskie są głównym źródłem do badań nad ustrojem społecznym Turków Azji Centralnej w VI—VIII w. Po r. 588 kaganat turecki rozpadł się na kaganat wschodni — w Mongolii, oraz zachodni — w Turkiestanie Wschodnim i w Siedmiorzeczu. WALKA IMPERIUM T'ANGÓW Z TURKAMI I ROZWÓJ JEGO TERYTORIUM Powstanie państwa Turków stało się poważnym niebezpieczeństwem dla pogranicznych terenów cesarstwa chińskiego; Turcy opanowali stare drogi handlowe prowadzące z Chin do krajów Azji Środkowej, a dalej do Azji Przedniej i Indii północno-zachodnich. Władcy dynastii T'ang starali się osłabić Turków prowadząc z nimi wojny, podjudzając przeciw nim sąsiadów, a także wykorzystując stałe zamieszki w samym kaganacie. Długotrwała walka zakończyła się upadkiem państwa Turków. W 629 r. przestał istnieć wschodni kaganat turecki, a część jego terytorium znalazła się pod kontrolą cesarstwa. W osiem- dziesiątych latach VII -w. udało się jednak wschodnim Turkom wyprzeć Chińczyków i odzyskać niepodległość. Drugi kaganat wschodni istniał do r. 744, kiedy to walka z Ujgurami i Kirgi- zami doprowadziła do jego upadku. W 657 r. przestał istnieć kaganat Turków zachodnich i jego główne terytorium (na pomoc od Tienszanu) znalazło się pod władzą Chin. Wkrótce po tym do cesarstwa przyłączone zostały ziemie na południe od Tienszanu. Po usunięciu niebezpieczeń- stwa tureckiego wzmocniła się władza imperium również w rejonie obecnej prowincji Cinghaj na pomoc od Tybetu, gdzie zamieszkiwali Togonowie, a na południe od nich—Tanguci. W ten sposób granice cesarstwa sięgały aż do Tybetu. Rząd T'angów prowadził zaborczą politykę także na odległym zachodzie Azji. Najsilniej- szym państwem był tam Iran, rządzony przez dynastię Sasanidów. W trzydziestych i czter- dziestych latach VII w. państwo Sasanidów upadło pod ciosami Arabów. Stało się to akurat w latach, kiedy drugi cesarz z dynastii T'ang — Li Szy-min (T'ai-cung, 627—649) rozszerzał granice cesarstwa w Azji Środkowej w wyprawach zaborczych i na drodze dyplomatycznej. Zajęcie Iranu przez Arabów postawiło przeciw sobie twarzą w twarz dwa potężne państwa śred- niowiecznego Wschodu — kalifat i cesarstwo T'ang. W 751 r. w bitwie nad rzeką Tałas Chiń- czycy zatrzymali pochód Arabów na wschód. Przez pewien czas między kalifatem a cesarstwem T'angów panowały przyjazne stosunki i nawiązała się ożywiona wymiana towarowa. Na południowym wschodzie Azji cesarstwo przyłączyło do swoich posiadłości północno- wschodnią część Indochin, z której utworzono pograniczną prowincję z centrum w mieście Ciaoczy, w rejonie obecnego Hanoi. Cesarstwo prowadziło zaborczą politykę również na pół- nocnym wschodzie. Władcy T'ang wmieszali się do walki, którą prowadziły między sobą trzy państwa położone na Półwyspie Koreańskim — Silla, Kogurio i Pekcze. Rozpoczęły się długo- trwałe walki, które zakończyły się w 668 r. rozgromieniem Kogurio, północnego państwa na Półwyspie Koreańskim, i chwilowym przyłączeniem go do cesarstwa T'ang. W ten sposób cesarstwo chińskie przekształciło się na początku VIII w. w jedno z największych i najsilniej- szych państw średniowiecznych. 40 CHINY, KOREA, INDIE, Jfi PONIA l KRAJE OŚCIENNE W VII l PIERWSZEJ POŁOWIE VIII WIEKU ORGANIZACJA WŁADZY PAŃSTWOWEJ W CESARSTWIE T'ANGÓW. STANY Aparat administracyjny imperium T'angów zbudowany był na zasadzie centralizacji władzy i podporządkowania niższych jego ogniw wyższym. Najwyższymi ogniwami rządowymi były „tr/.y i/by" (sań szeng)— izba administracyjna, izba edyktów cesarskich oraz izba dekretów rządowych. Na czele pierwszej izby stał przewodniczący, który równocześnie był pierwszym ministrem imperium. Miał on dwóch zastępców — starszego („lewego") i młodszego („prawego"). W skład tego najwyższego kolegium wchodziło jeszcze dwóch sekretarzy państwa zarządzających dwoma grupami ministerstw. W każdej z nich były trzy ministerstwa: ministerstwo stanowisk, kierujące. urzędników na stanowiska i przyznające im nagrody; ministerstwo dworu, zarządzające wszyst- kimi sprawami dotyczącymi nadziałów; ministerstwo ceremoniału, kultów i obrzędów; mini- sterstwa spraw wojskowych, sprawiedliwości i robót publicznych. Wszystkie te instytucje sta- nowiły centralny aparat państwowy, któremu podlegał rozbudowany aparat w terenie. Pracow- nicy tych instytucji tworzyli kadry urzędników cywilnych (wenkuan). Pod względem administracyjnym kraj podzielony był na obwody, okręgi, powiaty, gminy i wsie. Najniższym ogniwem administracyjnym było „pięć zagród" — grupa pięciu sąsiadu- jących gospodarstw. Starosta pięciu zagród był odpowiedzialny za uprawę ziemi, zbierał podatki, przydzielał chłopom pracę, pilnował, żeby nie było zbiegostwa, ścigał przestępców. Takie same obowiązki spoczywały na staroście wsi (100 zagród) i zwierzchniku gminy (500 zagród). Ponadto całe Chiny podzielone były na okręgi wojskowe, które powstały jeszcze w drugiej połowie VI w., a w połowie VII w. było ich 634. Każdy okręg wystawiał od 800 do l 200 żoł- nierzy powoływanych na krótki okres. W czasie wojny przeprowadzano specjalny zaciąg. Kadry dowódców tworzyli „urzędnicy wojskowi" (wukuari). Istniało również zorganizowane szkolnictwo. Stolica miała trzy wyższe uczelnie, a szkoły znajdowały się w każdym obwodzie, okręgu i powiecie. Były one przeznaczane dla dzieci arysto- kracji i wyższych urzędników i przygotowywały kadry do służby państwowej. Zarząd kresów, zamieszkałych głównie przez ludność obcopiemienną, sprawowały specjalne namiestnictwa. Do obowiązków namiestników należało przede wszystkim utrzymanie w posłuszeństwie wszystkich podległych narodowości i ściąganie danin. Ponadto namiestnicy dbali o bezpieczeństwo dróg, szczególnie dróg handlowych o znaczeniu międzynarodowym, i pobierali cło od kupców. Nato- miast wewnętrzna administracja ujarzmionych plemion i ludów nie uległa po podboju żadnym zmianom. Ustawodawstwo cesarstwa Tangów objęło wszystkie dziedziny życia państwowego i spo- łecznego. W dwudziestych i trzydziestych latach VIII w. zebrano przepisy prawne w jednym kodeksie praw cesarstwa T'ang, składającym się z sześciu części. Prace nad kodyfikacją prowa- dzono pod kierunkiem Li Lin-fu — pierwszego ministra za panowania cesarza Suan-cunga. Zbiór praw cesarstwa Tang jest największym zabyddem średniowiecznego ustawodawstwa świe- ckiego na Wschodzie. Organizacja społeczna feudalnego cesarstwa T'ang opierała się, tak samo jak w poprzednich okresach, na podziale stanowym. Były dwa główne stany: pokuan („stan urzędniczy") — ogół urzędników cywilnych i wojskowych, tj. podstawowa masa klasy feudałów, i liangmin („dobry lud") — chłopi. 41 PONIA l KRAJE OŚCIENNE W VII l PIERWSZEJ POŁOWIE VIII WIEKU a"9 M». 609-663 betu od 663 r / ORGANIZACJA WŁADZY PAŃSTWOWEJ W CESARSTWIE T'ANGÓW. STANY Aparat administracyjny imperium T'angów zbudowany był na zasadzie centralizacji władzy i podpor/ądkowania niższych jego ogniw wyższym. Najwyższymi ogniwami rządowymi były „trzy i/.by" (sań szeng)— izba administracyjna, izba edyktów cesarskich oraz izba dekretów rządowych. Na czele pierwszej izby stał przewodniczący, który równocześnie był pierwszym ministrem imperium. Miał on dwóch zastępców — starszego („lewego") i młodszego („prawego"). W skład tego najwyższego kolegium wchodziło jeszcze dwóch sekretarzy państwa zarządzających dwoma grupami ministerstw. W każdej z nich były trzy ministerstwa: ministerstwo stanowisk, kierujące . urzędników na stanowiska i przyznające im nagrody; ministerstwo dworu, zarządzające wszyst- kimi sprawami dotyczącymi nadziałów; ministerstwo ceremoniału, kultów i obrzędów; mini- sterstwa spraw wojskowych, sprawiedliwości i robót publicznych. Wszystkie te instytucje sta- nowiły centralny aparat państwowy, któremu podlegał rozbudowany aparat w terenie. Pracow- nicy tych instytucji tworzyli kadry urzędników cywilnych (wenkuan). Pod względem administracyjnym kraj podzielony był na obwody, okręgi, powiaty, gminy i wsie. Najniższym ogniwem administracyjnym było „pięć zagród" — grupa pięciu sąsiadu- jących gospodarstw. Starosta pięciu zagród był odpowiedzialny za uprawę ziemi, zbierał podatki, pr/ydziclał chłopom pracę, pilnował, żeby nie było zbiegostwa, ścigał przestępców. Takie same obowiązki spoczywały na staroście wsi (100 zagród) i zwierzchniku gminy (500 zagród). Ponadto całe Chiny podzielone były na okręgi wojskowe, które powstały jeszcze w drugiej połowie VI w., a w połowie VII w. było ich 634. Każdy okręg wystawiał od 800 do l 200 żoł- nierzy powoływanych na krótki okres. W czasie wojny przeprowadzano specjalny zaciąg. Kadry dowódców tworzyli „urzędnicy wojskowi" (wukuari). Istniało również zorganizowane szkolnictwo. Stolica miała trzy wyższe uczelnie, a szkoły znajdowały się w każdym obwodzie, okręgu i powiecie. Były one przeznaczane dla dzieci arysto- kracji i wyższych urzędników i przygotowywały kadry do służby państwowej. Zarząd kresów, zamieszkałych głównie przez ludność obcoplemienną, sprawowały specjalne namiestnictwa. Do obowiązków namiestników należało przede wszystkim utrzymanie w posłuszeństwie wszystkich podległych narodowości i ściąganie danin. Ponadto namiestnicy dbali o bezpieczeństwo dróg, szczególnie dróg handlowych o znaczeniu międzynarodowym, i pobierali cło od kupców. Nato- miast wewnętrzna administracja ujarzmionych plemion i ludów nie uległa po podboju żadnym zmianom. Ustawodawstwo cesarstwa T'angów objęło wszystkie dziedziny życia państwowego i spo- łecznego. W dwudziestych i trzydziestych latach VIII w. zebrano przepisy prawne w jednym kodeksie praw cesarstwa T'ang, składającym się z sześciu części. Prace nad kodyfikacją prowa- dzono pod kierunkiem Li Lin-fu — pierwszego ministra za panowania cesarza Siian-cunga. Zbiór praw cesarstwa T'ang jest największym zabytkiem średniowiecznego ustawodawstwa świe- ckiego na Wschodzie. Organizacja społeczna feudalnego cesarstwa T'ang opierała się, tak samo jak w poprzednich okresach, na podziale stanowym. Były dwa główne stany: pokuan („stan urzędniczy") — ogół urzędników cywilnych i wojskowych, tj. podstawowa masa klasy feudałów, i liangmin („dobry lud") — chłopi. 41 Prócz tych dwóch warstw podstawowych istniał „podły lud" (ćienmiii), jak nazywano wów- czas niewolników. Feudalizm nie zniósł całkowicie niewolnictwa. Niewolnicy pozostali jako per- sonel obsługujący w instytucjach państwowych i jako służba domowa u osób prywatnych. Pra- cowali oni też częściowo na roli, ponadto zatrudnieni byli nadal w górnictwie — przy wydobyciu oraz obróbce miedzi i żelaza. Specjalną grupę stanową w imperium T'ang tworzyła arystokracja, mająca dziedziczne tytuły. ROZWÓJ GOSPODARCZY W VII—VIII W. MIASTA Dalszy postęp w rolnictwie dokonywał się w ciągu pierwszych dwóch wieków panowania dynastii Tangów. Rozwinęły się znacznie inne gałęzie gospodarki. Dzięki nowo wprowadzonej uprawie bawełny w kraju zaczęto obok płótna i jedwabiu wyrabiać tkaniny bawełniane. Roz- ległe połacie gruntu przeznaczano pod uprawę herbaty. Wydobywano ogromne ilości soli, zwięk- szyło się wydobycie żelaza, srebra, miedzi i cynku. Wyrabiano w większej ilości metalowe na- rzędzia, broń, przedmioty użytku domowego, a zwłaszcza metalowe lustra polerowane, cieszące się dużą sławą za granicami Chin. Wzrosła produkcja wyrobów ceramicznych, szczególnie por- celany. Wytwarzano duże ilości papieru — z kory drzewnej, szmat, konopi — który wynaleziono już w roku 105. Produkcja papieru długo pozostawała monopolem chińskim i na jej rozwój wpły- wał nieustannie wzrastający popyt nie tylko w kraju, lecz również w sąsiednich państwach. Od VII w. rozpoczęto drukowanie książek sposobem ksylograficznym. W miarę wzrostu sił wytwórczych i pogłębiania się społecznego podziału pracy rozwinął się znacznie handel zarówno wewnętrzny, jak i zagraniczny. W rozwoju stosunków handlowych między północną a południową częścią kraju ważną rolę odegrał Wielki Kanał, łączący rzeki Wej-ho, Huang-ho i Jangcy z zatoką Hangczou. W późniejszym okresie zbudowano jeszcze 11 mniejszych kanałów, dzięki czemu ogólnym systemem wodnym objęta została i trzecia wielka rzeka, Huaj-ho. Kanały były nie tylko arteriami handlowymi, służyły one również do na- wadniania. Dużego rozmachu nabrał handel z różnymi krajami Indochin, Archipelagu Malajskiego (obecnie Indonezja) i Azji Środkowej; za pośrednictwem tych krajów Chiny pro wadziły handel z Persami i Arabami, za ich zaś pośrednictwem — z Bizancjum. Chiny wywoziły wyroby meta- lowe, jedwab, papier i porcelanę, sprowadzały zaś kość słoniową, niektóre metale, korzenie oraz rośliny lecznicze. W tym okresie w Chinach istniało już niemało wielkich miast i mnóstwo małych. Niektóre z nich powstały jeszcze w starożytności, inne w późniejszym okresie. Starożytne miasta były jednak przeważnie twierdzami albo ośrodkami administracyjnymi, natomiast w okresie dynastii Tang i później zaczęły rozwijać się miasta średniowieczne jako ośrodki rzemiosła i handlu. Powstawały też nieduże miasta w miejscach targów, urządzanych periodycznie w dogodnych punktach między osadami. Szczególnie rozwinęły się miasta portowe, przez które nieustannie przepływały towary importowane lub wywożone za granicę. Miasta zamieszkiwała liczna ludność trudniąca się rzemiosłem i handlem, która tworzyła organizacje — tzw. hang. Były to zrzeszenia rzemieślników jednej specjalności, sprzedających równocześnie swoje wyroby, oraz zrzeszenia kupców, trudniących się również pośrednictwem. Organizacje rzemieślników i kupców miały statuty, a kierowały nimi wybieralne władze. Największym miastem była stolica imperium Cz'angan (obecnie Si-an w prowincji Szensi). 42 W pierwszej połowie VIII w. jego ludność sięgała miliona osób. Cz'angan był największym ośrodkiem handlowym całej Azji Wschodniej, Południowo-Wschodniej i Środkowej. Znajdowało to odbicie w warunkach życia różnoplemiennej ludności miasta. W pałacach arystokracji i w do- mach bogatych kupców znajdowało się mnóstwo dzieł sztuki pochodzących z Azji Środkowej. Jedno z podstawowych źródeł do historii cesarstwa T'ang, tzw. Nowa Historia T'angów, wspo- Gotowanie bambusu Czerpanie papieru Produkcja papieru w Chinach (ok. r. 500). Drzeworyt chiński mina, że w latach T'ienpao (742—755) „arystokracja i ludzie szlachetnego pochodzenia bardzo lubili odzież zagraniczną i zagraniczne nakrycia głowy". O rozległości Cz'anganu świadczy jego plan. Miasto tworzyło prawie regularny prostokąt, którego dłuższe boki (z zachodu na wschód) miały około 10 km, a krótsze (z południa na północ) około 9 km. Otaczał je gruby i wysoki mur z ośmioma monumentalnymi bramami. Miasto miało dwie duże dzielnice handlowe. Następnym z kolei co do znaczenia miastem był Lojang (obecny Honan w prowincji Honan), uważany za drugą stolicę cesarstwa. Wspaniale rozwijającym się miastem nadmorskim był Kuangczou (Kanton), w którym roiło się zawsze od kupców — arabskich, perskich i hinduskich — z Jawy i Sumatry. Jangczou 43 na brzegu Wielkiego Kanału był ośrodkiem handlu solą. Wśród miast odgrywających dużą rolę przede wszystkim w handlu wewnętrznym ważne miejsce zajmowało Cz'engtu w obecnej pro- wincji Syczuan — ośrodek handlu herbatą, cukrem i bawełną. Polowanie Malowidło ścienne w grotach Mogau k. Tun-huangu. VI—VII w. Rząd Tangów, starając się osiągnąć jak największe dochody z handlu, powołał do życia Zarząd Przewozu Soli i Żelaza, który nakładał podatki na te towary. W portach znajdowały się rządowe komory celne, ściągające cła handlowe. KULTURA MATERIALNA I SZTUKA Z okresu dynastii T'angów zachowało się bardzo niewiele zabytków architektury, ale nawet na podstawie istniejących budowli oraz zachowanych opisów i rysunków przedstawiających ów- czesne pałace i świątynie można się przekonać o wysokim poziomie budownictwa w Chinach. Architektura epoki Tang łączyła stare tradycje narodowe z przenikającymi do Chin wpływami sztuki irańskiej okresu Sasanidów i hinduskiej okresu Guptów. W tym czasie ostatecznie ukształ- tował się charakterystyczny styl architektury chińskiej: budynki z drewnianych pało w, na których opiera się część złożona z architrawów, fryzów i gzymsów oraz kryty dachówką dach z wygiętymi w górę narożnikami. O rozwoju techniki budowlanej w Chinach świadczą też kanały wyposa- żone w różnorodne urządzenia i mechanizmy. 44 /uchowały się z owych czasów wyroby rzemiosła artystycznego: polerowane zwierciadła me- lulowc, kadzielnice z miedzi i brązu, porcelana, przedmioty ze srebra, tkaniny artystyczne i hafty, świadczące o wysokim poziomie rzemiosła chińskiego. Rozwój rzeźby, podobnie jak we wcześniejszym okresie, w dużym stopniu związany był t. buddyzmem, dla świątyń bowiem potrzebne były rzeźbione posągi. O poziomie tej sztuki Nijd/.ić można na podstawie rzeźb w kamieniu, które /uchowały się w świątyniach skalnych Pinglingsy i Miijciszan w prowincji Kansu i w innych miejsco- wościach. Charakterystyczną cechą tych posągów jem ich realizm. Zwracaj ą uwagę również realistyczne i/.c/by na grobowcach, wykonane przez artystów ludowych. Świetnie rozwinęło się w tym czasie malarstwo na jedwabiu i papierze. Duże rozpowszechnienie /.nalazły również malowidła ścienne, o czym świadczą freski w świątyniach skalnych Tun-huangu. Rzecz charakterystyczna, że tematyką tych fresków były często sceny z życia ludu. Najznakomitszym mala- rzem fresków był Wu Tao-cy (pierwsza połowa VIII w.). Zachowały się do naszych czasów również dzieła wielu sławnych artystów VII—IX w. Wspa- niałym zabytkiem realistycznego malarstwa świeckie- go jest obraz Ogród literatury przedstawiający czte- rech pisarzy pogrążonych w pracy. Twórcą obrazu był portrecista Hań Huang (druga połowa VIII w.). Jako samodzielny rodzaj malarstwa pojawił się wów- czas także pejzaż. LITERATURA I FILOZOFIA Mnich Siian-cang, który wg tradycji chińskiej miał szerzyć buddyzm w Chinach, powraca po 16-let- nich studiach pism kanonicznych w Indiach do swej ojczyzny Współczesna litografia wg malowidła z epoki Sung Od dawna utrwaliło się mniemanie, że okres ce- sarstwa T'ang jest złotym wiekiem chińskiej poezji średniowiecznej. W VIII w. żyło trzech wielkich poetów chińskich: Wang Wej (699—759), Li Po (701—762) i Tu Fu (712—770). O Wang Wej mówiono, że w wierszach jest mai a r/cm, w obrazach—poetą. Był on równocześnie wielkim malarzem, wybitnym kaligrafem i wspania- łym pcj/a/ystą lirycznym. Obrazy jego tchnęły bezpośredniością i głębią najszczerszych uczuć oraz wielkim umiłowaniem przyrody. Pełen szczerego liryzmu był piewca przyrody — Li Po. Tu Fu prawie całe życie był tułaczem. Najlepsze wiersze napisał w ostatnim okresie życia, w pięćdziesiątych—sześćdziesiątych latach VIII w., kiedy to straszliwe zamieszki — bunt Ań Lu- szana i Szy Sy-minga (755—763) — wstrząsnęły krajem. Utwory Tu Fu wypełnia głęboka treść społeczna. Jego poezja jest rozmyślaniem, głównie nad losami ojczyzny nękanej walkami moż- 45 nych, którzy wzywali hordy koczowników grabiących i niszczących kraj. Jest to poezja mówiąca o prostym ludzie, o jego cierpieniach pod jarzmem panów. Za dynastii T'ang i Suej doszedł do rozkwitu buddyzm, którego najwybitniejszym przedsta- wicielem był mnich buddyjski Siian-cang (602—664); w latach 629—645 odbył on słynną podróż z Chin do Indii przez Azję Środkową i opisał kraje, które odwiedził. Jego Opis Krajów Podobizna filozofa Lao-cy Podobizna Konfucjusza Litografia z epoki Sung wg zaginionych obrazów malarza Wu Tao-cy (ok. r. 700—750) Zachodu (Siju-ci) zachował się do naszych czasów i jest dotąd jednym z najlepszych źródeł do ówczesnej historii krajów Azji Środkowej i Indii. W Indiach Siian-cang zapoznał się nie tylko z literaturą buddyjską, lecz również z pra- cami z dziedziny geografii, astronomii, matematyki i medycyny, słowem—z całokształtem śred- niowiecznej nauki indyjskiej. Zdobytą wiedzę przekazywał licznym uczniom. Pod jego kierun- kiem przetłumaczono na język chiński wiele ksiąg buddyjskiego Pisma świętego. Zapoznał on swych rodaków nie tylko z dogmatyką i historią buddyzmu, lecz również z filozofią indyjską, 46 k l ora rozwinęła się w związku z buddyzmem, a także z elementami wiedzy zawartej we wspo- mnianej literaturze. Podjęto również nową kodyfikację konfucjanizmu1. W czterdziestych latach VII w. K'ung Ing-ta (zmarł w 648 r.) wydał w nowej redakcji i z nowymi komentarzami Pięć ksiąg słusznej irelci — zbiór pięciu starożytnych dzieł, które stały się kanonem konfucjanizmu. Zawierały one wykłady z zakresu przyrodoznawstwa i fizyki, naukę o społeczeństwie i państwie, podstawy prawa i moralności oraz rozważania na tematy rozwoju historycznego. Tak więc zbiór K'ung Ing-ta stanowi wykład wiedzy o świecie, przyrodzie, państwie, społeczeństwie i człowieku. RELIGIA Najbardziej rozpowszechnionymi religiami w okresie T'angów był taoizm. i buddyzm. W tym czasie taoizm zdążył już stworzyć hierarchicznie rozbudowaną organizację kościelną /, licznym duchowieństwem, wieloma świątyniami i klasztorami. Powstał jego kanon — Tao ('ang (Skarbnica tao) — zbiór różnych dzieł, m. in. z dziedziny medycyny, alchemii, botaniki (o ziołach leczniczych) i astrologii. Kościół buddyjski ze swą armią duchowieństwa i mnichów mai się potężną organizacją duchowną. W drugim ćwierćwieczu IX stulecia znajdowało się w kraju około 40 tys. świątyń i klasztorów i ponad 700 tys. mnichów i mniszek. Taoizm rozpowszechniony był wśród mas ludowych, buddyzm zaś znajdował wyznawców głównie w klasie rządzącej. Taoizm starał się znaleźć oparcie w klasie panującej, a buddyzm i kolei chciał zdobyć masy ludowe. Między oboma kościołami toczyła się walka o wpływy. Bud- dyści oskarżali wyznawców taoizmu o obskurantyzm i przesądy, ci zaś atakowali buddystów za łch dogmatyzm i scholastykę. Dyskusje między przedstawicielami tych religii urządzano często na dworze w obecności cesarza. Buddyzm był niekiedy przedmiotem prześladowań; z rozkazu cesarzy pragnących zagar- nąć dobra klasztorne i majątki burzono buddyjskie świątynie i klasztory, duchowieństwo mor- dowano lub przymusowo przenoszono do stanu świeckiego. Tak np. za cesarza Wu-cunga (841 — 846) zdewastowano kilkadziesiąt tysięcy świątyń i przeniesiono do stanu świeckiego ponad 200 tys. mnichów i mniszek. Kościół buddyjski jednak zawsze szybko się odradzał po tych ciosach i korzystając z poparcia nowych cesarzy znów stawał się wielką siłą. Ogólnie biorąc, czasy dy- nastii T'ang były okresem potęgi kościoła buddyjskiego. Wtedy też zaczął przenikać do Chin islam i chrześcijaństwo (kierunek nestoriański)2. 1 O konfucjanizmie patrz t. II Historii powszechnej, s. 574 2 O nestorianizmie patrz s. 89 niniejszego tomu. ROZDZIAŁ II POWSTANIE I ROZWÓJ FEUDALIZMU W TYBECIE, INDOCHINACH I KOREI C hiny znajdowały się w centrum świata wschodnioazjatyckiego, tworzyły silne państwo, osiągnęły wysoki poziom kultury, toteż różne doniosłe wydarzenia w historii narodu chińskiego znalazły oddźwięk w życiu jego sąsiadów. Najbliższymi sąsiadami Chin były Indochiny, Tybet i Korea, związane z Chinami jak najściślejszymi więziami historycz- nymi. Utrwalenie feudalizmu w Chinach przyspieszyło proces powstawania stosunków feudal- nych w tych krajach. 1. TYBET Od pierwszej połowy VII w. w historiografii chińskiej pojawiają się wiadomości o plemio- nach zamieszkujących Tybet; z wiadomości tych wynikałoby, że na północy Tybetu żyli prze- ważnie koczownicy, a na południu, gdzie istniały sprzyjające warunki do uprawy roli, już od dawna zamieszkiwała stosunkowo liczna ludność osiadła. Skąpość źródeł historycznych, ponadto niedostatecznie zbadanych, uniemożliwia pełniejsze naświetlenie spraw ustrojowych tego państwa, jednakże w oparciu o niektóre dane można przy- puszczać, że w Tybecie rozwijały się stosunki feudalne. Za założyciela państwa tybetańskiego uważany jest Srong-btsan-sgam-po (zmarł w 650 r.). W czasie jego panowania Tybetańczycy przedsięwzięli szereg wypraw zaborczych: na północ, na ziemie plemienia Togonów, i na zachód — w kierunku Azji Środkowej. Srong-btsan-sgam-po dążył do utrwalenia swej potęgi również drogą ustanowienia przyjaznych stosunków z połud- niowym sąsiadem — himalajskim księstwem Nepalu. Wiezie z Nepalem doprowadziły do prze- niknięcia do Tybetu buddyzmu oraz kultury nepalskiej. Szczególnie dużo zawdzięcza Nepalowi swoista architektura tybetańska. Nepalscy mistrzowie wznieśli w końcu VII w. Dżo-khang — pierwszy klasztor buddyjski w Tybecie. W czasach Srong-btsan-sgam-po został również zbudo- wany słynny pałac Potala, który następnie stał się rezydencją dalaj-lamy. Poprzez Nepal Tybetańczycy nawiązali również stosunki z Indiami, dokąd wysłali w 632 r. poselstwo. Uważa się, że Thon-mi Sambhota, który stał na czele poselstwa, opracował alfabet 48 „UCZENI" LUB „OGRÓD LITERATURY" Malowidło Hań Huar.ga VIII w ZWIERZĘ BAŚNIOWE PODOBNE DO LWA Jeden z posągów w cmentarnej alei dynastii Liang k. Nankinu. Ok. 520 r. SIEDZĄCY BUDDA Posag wysokości 21 m, groty k. Tat>ung; prowjncja RUMAK CESARZA Taj Cunga Płaskorzeźba. Ok. 637 r. tybctuńttki w oparciu o pismo indyjskie. Dzięki powstaniu pisma narodziła się literatura tybe- tMrikku, której pierwsze zabytki stanowią tłumaczenia ksiąg buddyjskich i dzieła historyczne. ftirong-btsan-sgam-po dążył do ustanowienia przyjaznych stosunków również z cesarstwem Tangów, kierując tam w 634 r. swe poselstwo. Wprawdzie najazdy Tybetańczyków na Togonów, których T'angowie uważali za swych podwładnych, wywołały starcia Tybetu z Chinami, jednak już w 641 r. zawarty został traktat pokojowy. Po nawiązaniu pokojowych stosunków z cesarstwem do Tybetu zaczęła przenikać kultura chińska. W kraju pojawiły się chińskie narzędzia rolnicze oraz artykuły rzemieślnicze. Pokojowe MoNunki z Tybetem pozwoliły cesarstwu T'angów utorować sobie bezpośrednią drogę do Indii przez Nepal i Tybet, w czym zainteresowani byli również niektórzy władcy indyjscy. Tak więc w 641 r. na dwór T'angów przybyło poselstwo indyjskie, a do indyjskiego królestwa Magadha udały się poselstwa chińskie (w latach 643—648). Skutkiem drugiego z tych poselstw była wspólna wyprawa wojenna Tybetu i Nepalu do Indii pod dowództwem jednego z posłów chińskich — Wang Siian-c'e. Za pretekst posłużył napad rui tego posła, dokonany na rozkaz nowego władcy Magadhy — Ardżuny. Ardżuna wzięty został d») niewoli i przywieziony do stolicy T'angów. Wydarzenie to należy traktować, wydaje się, jako prńbc. feudałów tybetańskich i chińskich wtrącenia się do walk wewnętrznych w państwach indyjskich. Po śmierci Srong-btsan-sgam-po władcy Tybetu nadal dążyli do rozszerzenia swych po- nittdłości, prowadząc ofensywę jednocześnie w dwóch kierunkach — zachodnich Chin i Azji Środkowej. Wyprawy te zakończyły się zwycięstwem Tybetańczyków. W Azji Środkowej uległa im część plemion tureckich, a w Chinach zachodnich Tybetańczycy zagarnęli rozległe obszary. W drugiej połowie VII w. państwo tybetańskie stało się potężnym mocarstwem. Na początku VIII w. władcy tybetańscy ponownie próbowali przywrócić dobre stosunki x Chinami. Takie pojednawcze stanowisko wynikało z powikłań wewnętrznych w państwie ty- betańskim, w którym w tym czasie wybuchło powstanie południowych plemion. Rząd T'angów /.c swej strony przejawił gotowość zawarcia sojuszu z Tybetem. Pokojowe stosunki Tybetu z Chi- nami nie trwały jednak długo, ponieważ Tybetańczycy starali się poddać swej kontroli drogi handlowe z Chin do Azji Środkowej. Jednakże w 730 r. oba państwa zawarły znów pokój i dla jego upamiętnienia na miejscu rokowań — w nadgranicznym mieście Cz'ilin — wzniesiono pomnik przyjaźni chińsko-tybetańskiej. 2. INDOCHINY Dwa największe państwa istniejące w III w. na Półwyspie Indochińskim źródła chińskie mi/.ywają Lin-i i Funan. LIN-I (CZAMPA) W III—VIII W. Utworzenie Lin-i nastąpiło według źródeł chińskich w 192 r. Pewne dane archeologiczne po/walają jednak mniemać, że państwo to powstało w I w.n.e. Lin-i zajmowało wschodnie wybrzeże półwyspu, na południe od Zatoki Tonkińskiej, tzn. rejony obecnego Wietnamu środ- kowego i częściowo południowego. Na północy graniczyło ono z posiadłościami chińskimi na półwyspie — z okręgiem Żinan, zajmującym południową część wybrzeża Zatoki Tonkińskiej. Mlutnrta pows/.cchna t. III 49 W państwie tym mieszkało plemię Czam (stąd miejscowa nazwa kraju — Czampa *) posługu- jące się językiem należącym do malajsko-polinezyjskiej grupy językowej. Za założyciela Lin-i uważany jest Szri Mara (Śri Mara), potomek przybyszów indyjskich, których z dawien dawna było tu wielu. Stolicą kraju było miasto Czampura (Tjampapura). Podstawową masę ludności pracującej w Lin-i stanowili wolni rolnicy, uprawiający wspólnie ziemię; istnieli również nie- wolnicy, lecz niewolnictwo nie odgrywało poważnej roli w życiu gospodarczym. W 336 r. dy- nastię indyjską Szri Mara zastąpiła dynastia Fam, założona przez zbiegłego niewolnika chiń- skiego Fam Wanga. Panujący w Lin-i zachowali tę nazwę dynastii do połowy VII w., chociaż władza przechodziła w ręce osób z różnych rodów. W omawianym okresie, którego charakterystyczną cechą były liczne powstania mas ludo- wych, w kraju zaczęły się prawdopodobnie kształtować stosunki feudalne. Szczupłe źródła hi- storyczne nie pozwalają jednak naświetlić tego procesu dokładniej. W tym czasie państwo Lin-i utrzymywało ożywione stosunki z Indiami, skąd do Lin-i przeniknął hinduizm, który mocno zakorzenił się w kraju, a następnie, od V—VI w., również buddyzm. Szeroko rozpowszechniła się kultura indyjska, sanskryt stał się w Lin-i językiem oficjalnym. Od V w. stolicą państwa była Indrapura. Rozwijały się również stosunki z Chinami. W okresie „Trzech Królestw", tzn. w pierwszej połowie III w., z południowo-zachodniego państwa chińskiego Wu wysłano do Lin-i dwa po- selstwa. Opis ich podróży (część tego tekstu zachowała się) stanowi bardzo cenne źródło wiado- mości o Lin-i tego okresu. Późniejsze stosunki z Chinami układały się bądź pokojowo, bądź wrogo. Poważne starcie nastąpiło w 445 r., gdy wojska chińskie wdarły się do Lin-i, zajęły na pewien czas stolicę i zagarnęły tam bogate łupy. SYTUACJA W WIETNAMIE W III—VIII W. Ziemie Wietnamczyków, tj. północno-wschodnia część półwyspu, od 111 r. p.n.e. wchodziły w skład posiadłości chińskich pod nazwą prowincji Ciaoczy. Wietnamczycy jednakże niejedno- krotnie podejmowali próby wyzwolenia się spod obcego panowania. Od III do VIII w. w kraju dochodziło do częstych powstań, z których największe wybuchły w połowie V w. i w pierwszej połowie VIII w. W niektórych wypadkach do powstańców przyłączali się również władcy Lin-i. Znaczną zwłaszcza rolę odegrali Czamowie w powstaniu 602 r., co stało się przyczyną wysłania w r. 605 ekspedycji chińskiej do Lin-i. Stolica kraju została wówczas zdobyta, lecz dowództwo chińskie nie mogło stłumić oporu ludności i musiało dać rozkaz odwrotu. Wobec tej postawy Wietnamczyków władcy chińscy zdecydowali się silniej związać te od- ległe prowincje z cesarstwem i w tym celu przekształcili w 679 r. Wietnam w namiestnictwo (nazwane namiestnictwem annamskim). FUNAN I CZENLA W III—VIII W. Na południowy zachód od Lin-i, na południowym krańcu Półwyspu Indochińskiego, znaj- dowało się państwo Funan. Utworzenie tego państwa, jak można wnioskować na podstawie przekazów chińskich, przypada na II w.n.e. (według niektórych innych danych — na I w.n.e.), Niekiedy nazwę tę transkrybuje się — Tjampa. 50 n za założyciela uważany jest hinduski książę Kaundinia, który ożenił się z miejscową władczy- nią. O składzie etnicznym tego kraju mówi znaleziony na jego terytorium starożytny napis, zre- dagowany w trzech językach: khmerskim, czamskim i malajskim. Najliczniejszą część ludności Funanu stanowili Khmerowie, stolicą państwa była Wiadhapura. Od połowy III w. terytorium Funanu znacznie się poszerzyło: władcy Funanu objęli swymi rządami całą południową część Indochin. Źródła chińskie opisują Funan jako kraj bogaty w złoto, erebro, kość słoniową, cynę i pachnidła. Rozwojowi stosunków z Indiami towarzyszyło coraz większe przenikanie do Fu- nanu kultury hinduskiej. Umocnienie się feudalizmu doprowadziło w końcu V w. do rozpadu Funanu na poszcze- gólne mniejsze posiadłości feudalne, z których najsilniejszą okazała się posiadłość położona w północnej części Funanu — obecnie Kambodża. W VI w. podporządkowała ona sobie całe terytorium Funanu. Powstało wielkie indochińskie państwo feudalne, nazywane w chiń- itkich źródłach Gżenia1. STOSUNKI HANDLOWE INDOCHIN W III—VIII W. Indochiny, a szczególnie ich wschodnie i południowe wybrzeża, odgrywały w III—VIII w. wielką rolę w rozwoju żeglugi handlowej w tym rejonie. Uczestnikami tego handlu byli i Hin- dusi, i ludy Indochin, Malajczycy i Chińczycy. Chińczycy w III—VIII w. nie budowali okrętów przystosowanych do dalekich rejsów. Handel międzynarodowy w tym okresie znajdował się przeważnie w rękach Malajczyków — kupców i żeglarzy. „Rumuńskie okręty"2 pływały po morskich przestworzach. W źródłach chińskich znajdujemy następujący opis okrętów „kunluńskich": „W kraju Funan ścina się drzewa i buduje z nich okręty. Długość tych okrętów wynosi 12 suń, szerokość H cz'y3. Dziób i rufa mają kształt ryby. Wielkie okręty mieszczą 100 ludzi. Każdy z wioślarzy ma po jednym dużym i po jednym małym wiośle oraz po jednym drągu. Od dziobu do rufy, w zależności od rozmiarów okrętu, siedzi w rzędzie 40—50 wioślarzy. Do ruchu naprzód używa hię dużych wioseł, dla zatrzymania — małych, na płytkiej wodzie — drągów". Na takich okrę- tach kupcy malajscy przywozili do portów południowych Chin zamorskie towary i wywozili stamtąd towary chińskie. 3. KOREA SYTUACJA KOREI W IV—VI W. PAŃSTWA KOGURIO, PEKCZE I SILLA Stosunki feudalne rozwijały się w Korei powoli i nierównomiernie, tzn. w jednej części kraju szybciej niż w innej. Trzy istniejące na półwyspie państwa — Kogurio, Pekcze i Silla — loc/.yły ze sobą długotrwałe wojny. Walka ta zaostrzyła się zwłaszcza w ostatnim okresie ich tiamodzielnego istnienia — od końca VI do końca VII w. Kogurio, powstałe w 313 r. ze starego /.win/ku plemiennego, zajmowało północną część półwyspu i przylegające części południowej 1 Lokalna nazwa „Kambodża" przyjęła się dopiero na przełomie XVI i XVII w. • Nazwa „K'unlun" w szerokim znaczeniu tego słowa oznacza według terminologii źródeł chińskich wszystkie kutie Ic>.i4cc na południe od państwa Lin-i. Nazwą tą określano również wielki wyspiarski świat malajski. 1 l suń — 2,5 m, l cz'y = około 0,32 m. 51 Mandżurii; Pekcze, założone w 346 r. — południowo-zachodnią, a Silla, istniejąca od 356 r. — południowo-wschodnią część. Północna część półwyspu, gdzie żyło od dawna wielu Chińczy- ków przybyłych z Chin północnych, niejednokrotnie dostawała się pod władzę Chin, południowa zaś, oddzielona od Japonii tylko wąską cieśniną, była stale narażona na najazdy Japończyków, którzy w IV w. utworzyli tam nawet swoją posiadłość pod nazwą Mimana. Tak więc Chiny i Ja- ponia od dawna starały się wywierać wpływ na życie mieszkańców Korei. „/> Najwcześniej stosunki feudalne zaczęły się rozwijać w państwie północnym — Ko- gurio. Źródła chińskie podają, że ziemia w Kogurio była własnością panujących, którzy nadawali chłopom grunt, zobowiązując ich do płacenia podatku w naturze, a także do pracy przy remontach starych i budowie nowych urządzeń nawadniających, pałaców i twierdz. Oprócz chłopów grunt otrzymywały też jako wynagrodzenie za służbę osoby zajmujące sta- nowiska w aparacie państwowym. Praktykowa- •no również obdarzanie ziemią członków znako- mitych rodzin. Powóz. Wojownik na koniu. Koreańczyk i Koreanki Malowidło ścienne w grobowcu z VI w. Rozwojowi stosunków feudalnych w Ko- rei, tak jak i w Chinach, nie towarzyszył cał- kowity zanik niewolnictwa. Niewolnicy byli własnością zarówno państwa, jak i poszcze- gólnych osób, lecz niewolnictwo nie odgry- wało ważnej roli produkcyjnej. Rozwój sił wytwórczych zapewniała przede wszystkim praca chłopa siedzącego na przydzielonym gruncie i właściwie przypisanego do ziemi. Niewątpliwie sąsiedztwo Chin północnych, w których stosunki feudalne kształtowały się już od dawna, przyczyniło się w znacznym stopniu do przyspieszenia rozwoju feudalizmu w Ko- gurio, zwłaszcza że napływało tu dużo przesiedleńców z północnych rejonów Chin, którzy prze- szczepili na grunt koreański chińskie metody uprawy i rzemiosło chińskie. Wpływy Chin w Ko- gurio przejawiały się w tym okresie również w systemie administracji oraz w rozpowszechnieniu kultury chińskiej. W ostatnim ćwierćwieczu IV stulecia do Kogurio przeniknął z Chin buddyzm, zaczęły powstawać świątynie i klasztory, z czym wiąże się rozwój architektury, rzeźby i ma- larstwa. Feudalizm rozwijał się także w południowo-zachodnim państwie koreańskim — Pekcze, jednakże na jego sytuację wewnętrzną poważny wpływ wywarła blisko stuletnia walka z Kogurio. Kraj popadł w ruinę, rolnictwo było zaniedbane, ludność szukała schronienia w sąsiedniej Silli. Jedynie rzemiosło — dzięki stosunkom z Chinami południowymi — utrzymało się na wysokim poziomie, ponieważ w Chinach południowych w dalszym ciągu kwitły te rzemiosła, które roz- winęły się za czasów cesarstwa Hań, podczas gdy w Chinach północnych rozwój ich uległ po- ważnemu zahamowaniu w czasie najazdu koczowników. Garncarze, tkacze, płatnerze, cieśle, 52 budowniczowie okrętów i hafciarki z Pekcze cieszyli się sławą nie tylko na całym Półwyspie Koreańskim, lecz również w Japonii, w której stale istniał popyt na ich wyroby. Stosunki z Chinami południowymi, gdzie w owym czasie kultura stała na wyższym poziomic ni/, w Chinach północnych, odbiły się także na umysłowym życiu Pekcze: możnowładztwo prze- wyższało tu wykształceniem warstwy rządzące Kogurio i Silli. W końcu IV w. w Pekcze pojawił się buddyzm. Silla, zajmująca południowo-wschodnią część półwyspu, była początkowo bardziej zacofana niż pozostałe dwa państwa koreańskie, co wynikało zarówno z jej sytuacji wewnętrznej, jak te/, położenia geograficznego: oddalona od Chin, przodującego w tym czasie feudalnego kraju Azji Wschodniej, Silla była najbliższym sąsiadem Japonii, która wówczas jednak pod względem roz- woju społecznego nie dorównywała Chinom i państwom koreańskim. Jednakże od V w. sytuacja w Silli zaczęła się zmieniać. Sąsiadujące z nią Pekcze, narażone na ciągłe ataki ze strony Kogurio — najsilniejszego wówczas państwa na półwyspie — zaczęło słabnąć. Silla, chcąc się zabezpieczyć przed napadem ze strony Kogurio, musiała współdziałać z Pekcze. Przyspieszyło to umacnianie się w Silli stosunków feudalnych, rozwiniętych w Kogu- rio i Pekcze. Wpływy Chin stawały się w tym czasie coraz widoczniej sze również w Silli. Umocniwszy się na arenie międzynarodowej władcy Silli dokonali próby usunięcia zagro- żenia z południa półwyspu. Japońska arystokracja plemienna zarówno w Mimanie, jak i na wy- spach japońskich wykorzystywała każdą okazję do ingerowania w walki państw koreańskich i niejednokrotnie organizowała najazdy na Sillę. Jednym z najbardziej niebezpiecznych napadów było według źródeł historycznych wtargnięcie japońskich oddziałów zbrojnych do Silli w 433 r. Napad został odparty, lecz starcia z Japonią powtarzały się nadal. Walka Silli i Pekcze z Kogurio trwała z przerwami w zasadzie 100 lat — od połowy V do połowy VI wieku. Doprowadziła ona do osłabienia Pekcze i Kogurio. Silla zawładnęła częścią terytorium w centrum kraju, należącego do Kogurio, a następnie ponownie rozpoczęła walkę z Mimaną. Po długotrwałej walce osiągnęła wreszcie upragniony cel: w 562 r. zdobywcy japońscy /.ostali wypędzeni z półwyspu. W tym czasie w Silli rozwijały się szybko stosunki feudalne. Feudalna własność ziemska, podobnie jak w innych państwach koreańskich, przybrała formę nadziału. W związku z tym zmieniły się też formy rządzenia państwem. Większe niż poprzednio części kraju zostały zjed- noczone, co doprowadziło do wzmocnienia administracji centralnej. Już na początku VI w. kraj podzielono na obwody, okręgi i powiaty. Ustaliły się chińskie nazwy nowych jednostek administracyjnych i stanowisk. W Silli wprowadzono formy ustrojowe zbliżone do istniejących już w tym czasie w Chinach. W pierwszej połowie VI w. w Silli pojawił się buddyzm. Nowa religia od razu znalazła protektorów wśród możnowładztwa oraz w panującej dynastii. Scentralizowany i hierarchicznie zbudowany kościół buddyjski odpowiadał potrzebom feudalnego państwa z jego scentralizowa- nym i hierarchicznym aparatem rządzenia. ZJEDNOCZENIE PÓŁWYSPU POD WŁADZĄ SILLI Kogurio, pomimo niepowodzeń w starciach z Silla, pozostawało dla niej nadal groźnym przeciwnikiem, toteż władcy Silli, nie będąc w stanie samodzielnie walczyć z Kogurio, za- warli sojusz z Pekcze i zapewnili sobie pomoc o wiele groźniejszej dla Kogurio siły — ce- 53 sarstwa Suej, a następnie T'ang. W tej sytuacji Kogurio musiało walczyć jednocześnie z dwoma przeciwnikami. Władcy powstałego w Chinach w końcu VI w. cesarstwa Suej dążyli do osłabienia państw graniczących z cesarstwem; toteż musieli zainteresować się Kogurio. W roku 612 duża armia chińska wtargnęła w jego granice, a flota skierowała się do ujścia rzeki Tedong-gang, nad którą położona była stolica Kogurio (późniejszy Phenian). Wówczas wojska Silli i Pekcze rozpoczęły natarcie na Kogurio z południa, napotkały jednak silny opór. Armią Kogurio dowodził utalento- wany wódz — Yldzi Mundok, który przy pomocy ludności odparł napastników. Tymczasem w Chinach wybuchły masowe powstania, co zmusiło cesarza Jang Kuanga, stojącego na czele wyprawy, do odwrotu. Zmiana dynastii w Chinach usunęła na pewien czas grożące Kogurio niebezpieczeństwo, jednakże po powstaniu dynastii T'ang znów doszło do wojny między Chinami a Kogurio. W 645 r. za czasów drugiego cesarza dynastii Tang — Li Szy-mina (T'ai-cunga), na Ko- gurio ruszyła znowu duża armia. Jednakże zacięty opór wojsk Kogurio, dowodzonych przez Jen Kesomuna, zmusił armię najeźdźców i tym razem do odwrotu i poprzestania na za- jęciu posiadłości Kogurio w południowej Mandżurii. Władcy Kogurio pośpiesznie wystąpili przeciwko Silli, lecz nowy najazd wojsk chińskich przeszkodził tym działaniom. Walka Ko- gurio z cesarstwem Tang weszła w decydującą fazę w końcu lat pięćdziesiątych VII w. Tym razem najeźdźcy zjawili się z innej strony: armia chińska przeprawiła się przez Morze Żółte i wylądowała na terytorium Pekcze, które było wówczas w sojuszu z Kogurio. W 660 r. wojska Pekcze poniosły klęskę, król został wzięty do niewoli i wywieziony do Chin, gdzie wkrótce zmarł. Pomimo to Pekcze w dalszym ciągu stawiało opór. Wówczas do walki wtrąciła się Japonia, która po utracie w 562 r. swych posiadłości na półwyspie pragnęła teraz odzyskać dawny stan posiadania. Pod pretekstem udzielenia Pekcze pomocy Japończycy skierowali na półwysep duże siły, zajęli Mimanę i próbowali opanować całe terytorium Pekcze. Jednakże ludność Pekcze stawiała tak zacięty opór, że oddziały japońskie zostały rozgromione i tylko nieznaczna ich część zdołała uciec do kraju (663 r.). Jednakowoż Pekcze nie starczyło sił na jednoczesną walkę z cesarstwem Tang, z Sillą i z możnowładztwem japońskim. W 663 r. przestało ono istnieć jako państwo, a jego ziemie przeszły na pewien czas pod władzę Tangów. Następnie cesarstwo Tang i Silla zwróciły się przeciw Kogurio. Państwo to było osłabione na skutek przedłużających się walk, a w jeszcze większym stopniu w rezultacie waśni między przedstawicielami arystokracji, do których wciągnięto również dom panujący. Zarówno możno- władztwo, jak i sam król skłaniali się do uznania władzy Tangów, aby tylko nie ulec Silli. W re- zultacie władcy Kogurio zaprzestali oporu. W 668 r. Kogurio przestało istnieć i prawie całe jego terytorium stało się prowincją cesarstwa Tang. Miejscowa ludność zaczęła jednakże powstawać przeciwko władzy feudałów chińskich w Kogurio. Stale zaostrzająca się walka doprowadziła w latach siedemdziesiątych VII w. do wielkiego powstania, z czego pośpiesznie skorzystała Silla i posłała swe wojska na po- moc powstańcom. W 676 r. opanowały one stolicę Kogurio, będącą rezydencją namiestnika chińskiego. Walka trwała jeszcze przez pewien czas, aż w końcu wojska chińskie musiały opuścić wszystkie zagarnięte ziemie na południe od rzeki Tedong-gang. Jeszcze wcześniej wojska Silli zmusiły oddziały chińskie do wycofania się z Pekcze. W ten sposób cały pół- 54 wysep z wyjątkiem jedynie krańców północnych znalazł się pod władzą Silli. Kroniki ko- reańskie podkreślają szczególną rolę, jaką odegrał w tych wydarzeniach Kim Ju Sin — wódz i rzeczywisty władca Silli. ROZKWIT SILLI W VII—VIII W. KULTURA KOREAŃSKA Zjednoczenie większej części półwyspu w jedno państwo miało poważne następstwa, m.in. nastąpiło ostateczne utrwalenie stosunków feudalnych, co umożliwiło dalszy gospodarczy roz- wój kraju. Ludność zaczęła powracać do zajęć rolniczych, w użycie weszły doskonalsze narzędzia, rozwinęło się rzemiosło, zwłaszcza te gałęzie, które zaspokajały wzrastające potrzeby dworu, możnowładztwa i urzędników: wyrób drogich tkanin, ozdób, przedmiotów użytku domowego. Zaczął się rozwijać handel, i to nie tylko we- wnętrzny, ale i zagraniczny, przede wszystkim z Chinami i Japonią. Z Chin docierali do Korei nawet kupcy arabscy. Źródła arabskie tego okresu wspominają o Silli jako bogatym kraju. „Wieża do obserwacji gwiazd" Najstarsze obserwatorium astronomiczne w Azji Wschodniej k. Kiongdzu (Korea). VII w. Granit Wśród miast Silli pierwsze miejsce zaj- mowała stolica państwa — Kiongdzu (później miasto Kymson), leżąca w obecnej prowincji Północny Kiongsang. Sądząc z zachowanych opisów, było to wielkie miasto, podzielone pro- stymi krzyżującymi się ulicami na dzielnice; ulic w okresie największego rozkwitu miasta — w VIII w. — było l 360. W centrum Kiongdzu znajdował się „Księżycowy zamek" — główny pałac otoczony wieloma mniejszymi pałacami, pawilonami i altanami. Na terenie pałacowym znajdowała się słynna w całej Azji Wschodniej, /.budowana jeszcze na początku VII w., „Wieża do obserwacji gwiazd" — najstarsze w Azji Wschodniej obserwatorium astronomiczne. Stolica, co było cechą charakterystyczną miast- -iwicrdz w Korei, leżała w dolinie otoczonej Horami, po których wił się gruby mur ka- mienny z wieżami-fortami. Z epoki tej zachowało się wiele wyrobów rzemiosła artystycznego: złote ozdoby, kolczyki, picrAdonki, spinki, zwierciadła z polerowanego metalu z odlewanym ornamentem na odwrotnej M ronić, miedziane kadzielnice i kielichy, wyroby ceramiczne, różne ozdoby z jaspisu, broń — inicc/c, noże, kopie, i wreszcie tkaniny — jedwabne i brokatowe. O koreańskiej sztuce odlewni- c/.cj świadczą dzwony świątyń buddyjskich. W całej Azji Wschodniej słynny był dzwon jednej /c świątyń w stolicy Korei, odlany w połowie VII w. Średnica jego wynosiła 7,5 koreańskich Móp (ponad 2 m). 55 Piękne płaskorzeźby zachowały się na ścianach skalnej świątyni Sokkul-am na górze Tho- hamsan, nieopodal stolicy Silli. Pod względem budowy i wykończenia plastycznego świątynia ta jest bardzo podobna do sławnej świątyni skalnej w Adżancie w Indiach. Interesująca jest zwłasz- cza statua Buddy siedzącego na lotosie (ok. 2l/2 m wysokości). Znamy imię artysty malarza — Sor Ge, którego obrazy miały być tak realistyczne, że ptaki zlatywały się do wymalowanych przez niego sosen. Charakterystyczny jest również postęp w dziedzinie oświaty. W stolicy i w innych wielkich miastach powstały szkoły, w których uczono pisma chińskiego, wykładano chińską naukę praw- niczą, historię i poezję. W końcu VII w. pojawiło się pierwsze pismo koreańskie — tzw. idu. Znakami tego pisma były hieroglify chińskie, lecz używane jako litery zgłoskowego, tj. fonetycz- nego alfabetu. ROZDZIAŁ III POWSTANIE I ROZWÓJ FEUDALIZMU W JAPONII CIII—VIII W.) W pierwszej połowie III w. w Japonii utworzył się dość rozległy związek plemienny, zajmujący według niektórych badaczy wyspę Kiusiu, a według innych — południo- wą część wyspy Honsiu, rejon późniejszych prowincji Jamato, Koci i Setsu. Z póź- niejszych przekazów dowiadujemy się o królestwie Jamato na wyspie Honsiu. Ten związek plemienny dał początek państwu japońskiemu, zajmującemu zrazu północną część Kiusiu, południową część Honsiu, a od połowy IV wieku również południową część Półwyspu Koreańskiego (teren Mimany). Tworzeniu państwa towarzyszyła walka wodzów grup plemien- nych osiadłych w każdym z wymienionych rejonów, przy czym w drugiej połowie V w. hegemo- nię przejęła grupa plemienna Jamato. POWSTANIE PAŃSTWA WCZESNOFEUDALNEGO Kształtowanie się wczesnofeudalnego państwa w Japonii przypada na drugą połowę V w. Wówczas ulegają zmianie stosunki między naczelnikami związku plemiennego — władcami Jamato — a miejscowymi wodzami, którzy teraz uważani są za przedstawicieli władzy centralnej. Zmieniają się również stosunki między wodzami, tworzącymi starszyznę plemienną, a członkami wspólnot: zamiast „darów" — części zdobyczy myśliwskich i produkcji rzemiosła domowego — otrzymują oni czynsz płacony zbożem (tacikard) i produktami rzemiosła (mitsugi); wykonywanie prac budowlanych, irygacyjnych i melioracyjnych (etaci} staje się obowiązkiem. O powstawaniu feudalnych stosunków produkcyjnych świadczy również wydzielenie się ze wspólnoty prywat- nych włości (ata) arystokracji rodowej, przekształcającej się w feudałów. Na polach możnowładz- twa pracują poddani rolnicy (tabe), potomkowie zubożałych członków wspólnoty, którzy popadli w zależność od byłej starszyzny rodowej. Sytuacja takich tabe była zbliżona do sytuacji niewol- ników. Od niewolników, którzy pojawili się znacznie wcześniej i którzy byli tylko służbą domową (jatsukó), różnili się tym, że zachowywali swe mienie i pan nie mógł ich sprzedać ani zabić. Dlatego też wielu historyków nazywa tych rolników półwolnymi. Ci półwolni chłopi odegrali wielką rolę w procesie tworzenia państwa japońskiego, ponieważ 57 pracą swą przyczynili się do rozwoju sił wytwórczych. Do kategorii półwolnych zaliczyć wypada również znaczną część Koreańczyków i Chińczyków, którzy znaleźli się na wyspach japońskich bądź wskutek ruchów migracyjnych, bądź w wyniku uprowadzenia w czasie japońskich najaz- dów na Koreę. Przybysze z Korei i Chin byli przedstawicielami znacznie wyższej kultury, zwłaszcza zaś górowali nad ludnością miejscową wiadomościami z dziedziny rolnictwa. Część wychodźców z Chin i Korei była rzemieślnikami — garncarzami, kowalami, cieślami, tkaczami, hafciarzami itd. Miejscowi wodzowie plemion, pod których władzę się dostawali, pozwalali im posiadać pewną własność i narzędzia pro- dukcji, lecz zobowiązywali ich do osiedlania się w określonych miejscach i zwartymi grupami; wytworzony przez przybyszów produkt stawał się własnością wodza, wobec czego sytuacja ich była zbliżona do położenia niewolników, z tą tylko różnicą, że pan nie mógł ich, podobnie jak tabe, ani zabijać, ani sprzedawać. Tę ka- tegorię półwolnych źródła japońskie nazywają tomobe i kakibe. Obok powstających stosunków feudalnych w Japonii istniało zatem w ogra- niczonym zakresie również niewolnictwo. Daibutsu Rosiana w klasztorze Todaidzi 16-metrowy posąg z brązu ukończony w r. 752, wielokrotnie nisz- czony przez pożary i trzęsienia ziemi, za każdym razem jednak re- konstruowany w pierwotnej formie Jednakże wiele czynników hamowało roz- wój niewolnictwa. W głównej dziedzinie gospo- darki — w rolnictwie — pracowali przeważnie członkowie wspólnot. W kraju górzystym nie mogły powstać wielkie latyfundia, stwarzające warunki do zatrudnienia niewolników. Możli- wość zdobywania nowych niewolników też była ograniczona, gdyż stawali się nimi głównie jeńcy koreańscy. Tymczasem w VI w. na pół- wyspie jedno z trzech królestw koreańskich — Silla — przekształciło §ię w potężne państwo i nie tylko z powodzeniem odpierało najazdy Japoń- czyków, lecz w 562 r. nawet wypędziło ich z Mimany. Zdobycie niewolników na wyspach japońskich u plemion Ebisu (Ajnu, Ajnowie) i Kumaso (Hajato) było związane z dalekimi i trudnymi wyprawami: plemiona te, wówczas jeszcze liczne, stawiały silny opór najeźdźcom. Dlatego niewolnictwo w VII w. wyczerpało już swe możliwości i Japonia stała się państwem feudalnym1. W drugiej połowie VII w. w Japonii zapanowały stosunki feudalne. Procesowi kształtowa- nia się stosunków feudalnych towarzyszyła walka, w której starły się poszczególne grupy klasy panującej, dążące do zdobycia władzy. Już na początku VII w. cesarze Jamato próbowali na- rzucić swą władzę innym możnym rodom. W związku z tym w 605 r. książę regent Umajado 1 Niektórzy współcześni historycy japońscy twierdzą, że niewolnictwo w starożytnej Japonii było tak roz- winięte, iż można mówić o istnieniu ustroju opartego na niewolnictwie w VIII, a nawet w następnych stuleciach. Jednakże inni historycy japońscy, jak również i uczeni radzieccy uważają, że stosunki feudalne panowały w Japonii już w drugiej połowie VII w., co oczywiście nie oznaczało całkowitego zniknięcia niewolnictwa. 58 (Siotoku-taisi) ogłosił Ustawę 17 artykułów — deklarację władców Jamato. Wówczas dokonano IC& próby oparcia się na cesarstwie Suej, utworzonym w Chinach w 589 r.: na dwór cesarza Suej y.«czqły przybywać poselstwa z pismami władców Jamato; w pismach tych użyli oni po raz pierwszy nowego tytułu pochodzenia chińskiego: tenno. Tytuł ten, używany początkowo w sto- nimkuch z zagranicą, władcy Japonii zachowali do czasów obecnych; na języki europejskie tłu- maczy się go słowem „cesarz". W późniejszych wydarzeniach dużą rolę odegrały czynniki zewnętrzne: polityczny wpływ Chin, gdzie w tym czasie powstało potężne, scentralizowane cesarstwo feudalne, oddziaływanie kultury chińskiej, a szczególnie prawa i teorii politycznych, i wreszcie wpływ buddyzmu, który l. Chin dotarł do Korei, a stamtąd do Japonii. Scentralizowany, hierarchicznie zbudowany koś- ciół buddyjski stał się jakby wzorem dla państwa feudalnego. Jedność kultu i absolutny autorytet głównego bóstwa (Buddy) to czynniki, które przyczyniły się do przezwyciężenia poglądów zwią- zanych z pozostałościami ustroju plemiennego. PRZEWRÓT TAIKA W tych warunkach doszło w 645 r. do przewrotu, nazwanego później „przewrotem Taika" (od nazwy roku, w którym nastąpił)1. Książę Nakanoe zgładził możnowładców z rodu Soga, którzy na pewien czas całkowicie odsunęli od władzy ród cesarski.W przewrocie tym ród ce- narski znalazł poparcie rodu Nakatomi, tzn. dziedzicznych kapłanów rodzimej religii japońskiej— iizinto (kult sił przyrody połączony z kultem przodków); ród ten po przewrocie otrzymał nazwę l''udziwara. Jednakże główną rolę w tych wypadkach odegrali tabe, tomobe i kakibe, którzy pragnęli wyzwolić się ze swego półniewolniczego położenia. Zaraz po przewrocie, w 646 r., ogłoszono wyzwolenie wszystkich tabe, tomobe i kakibe oraz zrównanie ich w prawach z chłopa- mi pozostającymi w zależności feudalnej. W ten sposób przewrót Taika utrwalił feudalny sposób produkcji jako formę panującą. Ten sam manifest z 646 r. znosił wszystkie prywatne posiadłości, uznając ziemię za własność państwa. Chłopi stali się użytkownikami gruntów państwowych. Podobnie więc jak w Chinach i Korei wczesnofeudalne państwo japońskie opierało się na państwowej feudalnej własności ziemi. Chłopi — podstawowa masa ludności — otrzymali pogłówne nadziały, w zamian za co obowiązani byli płacić podatek zbożowy oraz podatek od produkcji rzemiosła chałupniczego; po/.a tym w ciągu określonej ilości dni w roku musieli oni pracować przy wznoszeniu budynków publicznych, przy urządzeniach irygacyjnych itp. Klasa panująca zachowała posiadłości ziem- itkic będące nadaniami związanymi ze stopniem w hierarchii i stanowiskiem. W ten sposób własność ziemska feudałów, uzależniona od służby państwowej, miała charakter beneficjum. Chłopi formalnie nie zostali pozbawieni wolności osobistej, zachowali swe mienie i narzędzia produkcji, co pozostawiało im pewną inicjatywę w prowadzeniu gospodarki. Jednocześnie byli jednak pozbawieni prawa opuszczania swych działek, tzn. faktycznie zostali przywiązani do ziemi. Do administrowania państwem stworzono rozległy aparat, składający się z organów cen- tralnych (Najwyższa Rada Państwowa i podporządkowanych jej 8 resortów) oraz władz miejsco- 1 W Japonii, podobnie jak w Chinach i Korei, chronologię prowadzono według lat panowania, którym nada- wano specjalne nazwy. 59 wych (namiestników prowincji i naczelników powiatowych); kraj podzielono na okręgi admi- nistracyjne, tj. prowincje (kuni) i powiaty (koń). Cała ludność zobowiązana była do pełnienia służby wojskowej. Wprowadzono system szkolnictwa świeckiego, opracowany na wzór chiński i przygotowujący urzędników. Język chiński stał się oficjalnym językiem państwowym, a nawet wszedł w użycie wśród wyższych warstw klasy rządzącej. W 701 r. cały ten system został usank- cjonowany w kodeksie Taihorio. W tym sa- mym roku ukończono budowę miasta Nara — pierwszego miasta w Japonii. PRZEŻYTKI NIEWOLNICTWA PO PRZEWROCIE TAIKA Utrwalenie feudalizmu w Japonii nie do- prowadziło do całkowitej likwidacji niewolnic- twa. Znikła kategoria półwolnych tomobe i ka- kibe, natomiast stan jatsuko — niewolnej służ- by domowej — został zachowany. Pojawiła się też nowa kategoria niewolników państwo- wych — służby w urzędach państwowych. Po- siadanie niewolników było w tym czasie jed- nym ze sposobów otrzymania ziemi. Zgodnie z prawem właściciel niewolnika otrzymywał na niego od państwa dodatkowo grunt wielkości x/3 nadziału pogłównego, toteż panująca war- stwa dążyła do zwiększenia liczby swych nie- wolników. Chłopiec grający na flecie. Rzeźba w klasztorze Todaidzi Pierwsza polowa VIII w. Jednakże niewolnicy byli przeważnie ob- coplemiennymi jeńcami, których zdobycie sta- wało się coraz trudniejszym przedsięwzięciem. Nie można też już było brać w niewolę człon- ków pokonanych rodów. Feudałowie musieli się przeto uciekać do innych sposobów; uprowadzali gwałtem i porywali chłopów, zwłaszcza dzieci, lub kupowali od głowy rodźmy młodszych jej członków. Na niewolę można było skazać za przestępstwo i za długi. Istniała również samosprzedaż ludzi pozbawionych środków do życia. W VII—VIII w. liczba niewolników osiągnęła 10—20% całej ludności. Wykorzysty- wano ich przede wszystkim w budownictwie. Już w końcu VIII w. jednak praca niewolnicza stawała się zjawiskiem coraz rzadszym, a zatrudnianie niewolników w rolnictwie w ogóle zanikło. ZIEMIE FEUDAŁÓW Przepisy prawne ustalały, że przedstawiciele klasy panującej dzierżą swe dobra nadane im przez państwo, jednakże forma tych nadań była zasadniczo różna od formy użytkowania grun- tów przez chłopstwo. Dobra pańskie dzieliły się na „nadania związane ze stopniem", „nadania związane ze stanowiskiem", a także „grunty otrzymane za zasługi wobec państwa", tzn. za 60 udział w przewrocie Taika. Istniały wreszcie darowane przez cesarza ziemie wielkości do 250 cio1. Najmniejsza włość feudalna przewyższała działkę chłopską 40-krotnie, a dobra darowane prze- kraczały grunty chłopskie l 250 razy. Włości związane ze stopniem i stanowiskiem nadawano na czas posiadania danego stopnia lub zajmowania danego stanowiska. Dobra darowane nadawano na dożywocie. Grunty otrzymane „Złoty portyk" klasztoru Todaidzi w Narze Największa drewniana budowla na świecie. Klasztor, zbudowany w r. 743, padał wielokrotnie pastwą płomieni, zawsze jednak rekonstruowany był w pierwotnym stylu. Ostatnia rekonstrukcja z XVII w. za zasługi pozostawały w posiadaniu rodziny obdarowanego w ciągu jednego, dwu lub trzech pokoleń, a w wypadku wielkich zasług — na wieki, toteż były faktycznie własnością poszczegól- nych feudałów. Wszystkie pozostałe grunty nadawano formalnie na różne okresy czasowego władania. Wobec tego jednak, że wszyscy posiadacze tych nadanych włości należeli do arysto- kracji i zajmowali wszystkie stanowiska w aparacie administracji państwowej, zmiana prawa użytkowania danych gruntów na prawo własności była tylko kwestią czasu. Oprócz posiadłości ziemskich przedstawiciele klasy panującej otrzymywali jeszcze zagrody chłopskie (dzikifii), rozdawane też w zależności od stopnia (od 100 do 500 zagród) i od stanowiska (od 800 do 3 000 zagród). Za zasługi wobec państwa nadawano różne ilości zagród, a chłopi 1 C'.io w tym czasie wynosiło 1,2 ha. 61 z tych zagród płacili połowę podatku zbożowego skarbowi państwa, drugą zaś połowę temu feudałowi, do którego byli przypisani. Podatek od rzemiosła w całości przypadał feudałowi. Dom cesarski pobierał podatki nie tylko ze swoich włości, lecz i z całego kraju. Dochody te dzielili między siebie w postaci pensji również inni przedstawiciele klasy panującej, tworzący centralny i prowincjonalny aparat rządowy i posiadający przywileje najwyższego stanu. Oznaką przynależności do stanu najwyższego było otrzymanie jakiegoś stopnia. Po przewrocie Taika ustawodawca dążył do umocnienia sytuacji feudałów. W przeważającej części byli oni potomkami starszyzny rodowej, która przekształciła się w arystokrację feudalną i zapewniła sobie najważniejsze przywileje ekonomiczne i polityczne. KULTURA W VIII W. Lata 710—794, kiedy stolicą państwa było miasto Nara, historiografia japońska nazywa okresem Nara, który obfitował w ważne wydarzenia w dziedzinie kultury duchowej i materialnej. Przede wszystkim wymienić tu należy powstanie samego miasta Nara, które było budowane pod nadzorem chińskich budowniczych na wzór miasta Cz'anganu — stolicy cesarstwa T'ang. W klasz- torze Todaidzi, którego budowę rozpoczęto w 728 r., wzniesiono z brązu posąg „Wielkiego Buddy" (Daibutsu) wysokości około 16 m. Na owe czasy było to ogromne osiągnięcie sztuki odlewniczej. Nieopodal miasta znajdował się klasztor Horiudzi, założony jeszcze w 607 r., kompleks pięknych budynków drewnianych, ozdobionych wewnątrz freskami o dużej wartości artystycznej. W pałacach i świątyniach Nary znajdowały się liczne przedmioty sztuki, szczególnie rzeźby i artystyczne wyroby z brązu, złota, laki — dzieła mistrzów japońskich, koreańskich i chińskich. Rzeźby, przedstawiające mnichów i kapłanów buddyjskich, były realistyczne, a wiele z nich wy- różniało się wielkim kunsztem artystycznym. W Japonii pojawiły się w tym czasie pierwsze dzieła historyczne: Kodziki (Zapisy spraw dawnych, 710 r.) i Nihongi (Roczniki japońskie, 720 r.). Zapisano w nich starożytne mity, baśnie, legendy historyczne, przytoczono zapisy chronologiczne. Zawierają one też utwory poezji sta- rożytnej. Autorzy tych prac, należący do elity dworskiej, stworzyli koncepcję „boskiego pocho- dzenia" władzy cesarskiej, chcąc w ten sposób umocnić autorytet cesarzy Nary. Z drugiej połowy VIII w. pochodzi Manjosiu (Zbiór stu tysięcy liści) — pierwszy zbiór ja- pońskich pieśni ludowych i rozkwitającej wówczas poezji. Zapoczątkowała ona w Japonii liryczną poezję klasy panującej, charakterystyczną dla wczesnofeudalnego społeczeństwa. Była to przede wszystkim liryka miłosna połączona z lirycznymi opisami przyrody. Najznakomitszymi poetami byli Hitomaro, autor natchnionych elegii, i Jakamoci — wybitny przedstawiciel liryki miłosnej. Szczególne miejsce zajmował tu Okura, który w swych wierszach opisał gorzki los ludu uciska- nego przez feudałów. ROZDZIAŁ IV UPADEK USTROJU OPARTEGO NA NIEWOLNICTWIE I POWSTANIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH W INDIACH p (IV-VI W.) otężnym państwem starożytnych Indii było cesarstwo Gupta — jeden /. największych ośrodków cywilizacji w Azji. Wraz z upadkiem tego państwa kończy się w Indiach staro- żytność — okres niewolnictwa, a zaczyna średniowiecze — okres feudalizmu. INDIE W IV—V W. Największy rozkwit cesarstwa Guptów przypada na drugą połowę IV i pierwszą połowę V w., zwłaszcza zaś na czas panowania Czandragupty II (380—414). Ludy Indii, które w wyniku wielowiekowej wytężonej pracy zdobyły olbrzymie doświadczenie, znały tak różnorodne uprawy, że mógłby im tego pozazdrościć każdy z najstarszych rolniczych narodów świata. Od Indii wiele sąsiednich krajów przejęło uprawę różnych roślin, m. in. bawełny. Przekazy piśmienne pocho- dzące z pierwszych wieków naszej ery wymieniają pszenicę, jęczmień, kilka gatunków ryżu, proso, rośliny strączkowe i oleiste (sezam, gorczyca). Hindusi uprawiali rozmaite warzywa i drze- wa owocowe, trzcinę cukrową, różnorodne przyprawy (pieprz, imbir itd.), bawełnę, konopie, len, indygo itp. W wielu okolicach rozpowszechniona była cenna palma kokosowa. Hindusi hodowali różne gatunki bydła, jak krowy, bawoły, wielbłądy, osły, owce i kozy. Nad dolnym Indusem i w niektórych północno-zachodnich prowincjach hodowano miejscowe rasy koni. W Indiach rozwinęło się kopalnictwo rud i wytapiano metale. Wydobywano miedź, żelazo, złoto, kamienie szlachetne i półszlachetne oraz sól. W miastach północnych i na półwyspie Dekan kwitło rzemiosło. W źródłach znajdujemy wiadomości o różnych gatunkach tkanin ba- wełnianych, jedwabnych i brokatu, o kocach wełnianych, dywanach, wyrobach jubilerskich i broni, naczyniach metalowych i glinianych, wyrobach z bambusu i trzciny, środkach transportu lądowego i wodnego. Budowano wielkie żaglowce, wielowiosłowe statki, nadające się do dalekich rejsów morskich. 63 Najbardziej rozpowszechnionym rzemiosłem w Indiach było tkactwo. Na prymitywnych warsztatach tkacze hinduscy wyrabiali delikatną jak pajęczyna tkaninę bawełnianą, tak cienką, że cały kobiecy strój (sań) łatwo można było przeciągnąć przez obrączkę ślubną. Do dużej dosko- nałości doszła sztuka jubilerska i obróbka metali. Produkcja rzemieślnicza obliczona była prze- ważnie na zaspokojenie potrzeb możnowładców — właścicieli niewolników. Ludność wiejska, podobnie jak przed wiekami, żyła nadal w zamkniętych gminach, gdzie łączyła rzemiosło z uprawą wspólnych pól. Wymiana produkcji rzemieślniczej odby- wała się głównie między miastami, gdzie sku- piała się arystokracja posiadająca niewolników. Bardzo ożywiony handel prowadziły Indie z za- granicą. Po delikatne tkaniny indyjskie, wyroby jubilerskie i wonności, przyprawy korzenne i indygo, po wyroby z kości słoniowej, rzadką zwierzynę i ptactwo płynęły statki z Afryki i z różnych krajów azjatyckich. Tamralipti u ujścia Gangesu, a także obecny Bharocz i Kambaj nad Morzem Arabskim były głów- nymi portami, przez które szedł handel morski północnych Indii. Również kupcy hinduscy wyruszali z tych portów w dalekie rejsy, zakła- dali w Indochinach i na wyspach Archipelagu Malajskiego kolonie handlowe. Głowa młodego mężczyzny Rzeźba stiukowa ze stupy w Haddzie k. Kabulu. IV—V w. Dawno utartymi szlakami przez obecny Afganistan ciągnęły karawany z towarami, o czym świadczą znalezione w Indiach monety rzymskie, baktryjskie i sasanidzkie. Kupcy za- graniczni przybywający do Indii drogą morską lub lądową wymieniali cenne wyroby swoich krajów na towary indyjskie, pozostawiając tu szczególnie dużo złota i srebra. Kierunki zdobywczych wypraw Czandra- gupty II świadczyły o dążeniu władców indyj- skich do opanowania najważniejszych szlaków, np. portów na wybrzeżach Morza Arabskiego, które od dawien dawna służyły handlowi z krajami zachodnimi. Znalezione w Indiach monety bizantyj- skie wskazują na istnienie stosunków handlowych Indii z Bizancjum. W tym też okresie doszło do zacieśnienia kontaktów handlowych, dyplomatycznych i kulturalnych z Chinami. Na po- czątku V w. przebywał w Indiach znakomity podróżnik chiński — buddyjski mnich Fa Sień. Opis jego podróży zachował się i jest ważnym źródłem wiadomości o historii Indii. W cesarstwie Guptów wysoki rozwój osiągnęła architektura, rzeźba i malarstwo. Prze- trwały do naszych czasów niektóre zabytki sztuki tego okresu, jak np. słynne świątynie skalne Elury i Adżanty, wyciosane z wprost nieprawdopodobną cierpliwością i zdumiewającym ar- tyzmem w jednolitym masywie skalnym i bogato ozdobione rzeźbami. Rzemieślnicy hinduscy 64 POSTAĆ KOBIECA Fragment posągu z piaskowca. Kambodża VII w. D N Q O Z O 2 SS S! s 2 Q Q M O Q M U ,aMhanu, ziemie u stóp Himalajów pokryte gęstymi lasami, Asam, znaczną część Bengalii ilłcngalu), cały środkowoindyjski obszar wyżynny, większą część płaskowzgórza Dekanu i po- łudniowe krańce Indii. W starożytnej literaturze plemiona zamieszkujące te rejony występują jcilynic jako mleczhowie, czyli „barbarzyńcy" mówiący „barbarzyńskimi językami", nie wie- i /ucy w bogów, składający hołd demonom i nie szanujący braminów. Gdy ludy zamieszkałe w dolinach korzystając ze sprzyjających warunków naturalnych czy- niły stały postęp na drodze cywilizacyjnej, plemiona, które zaludniały inne obszary, pozostawały w tyle pod względem gospodarczym. Aż do początków naszej ery pasterstwo i myślistwo były umiał podstawowym źródłem ich egzystencji. Uprawa nowin i ogrodnictwo odgrywały w ich gospodarce rolę drugorzędną. Nie ma żadnych historycznych zabytków, w których opisane by- łoby życie tych plemion, toteż można jedynie przypuszczać, że ustrój wspólnoty pierwotnej /.nc/.i|l w końcu ulegać rozkładowi na skutek wzrostu sił wytwórczych, przyśpieszonego rozsze- r/cnicm wzajemnych kontaktów oraz zetknięciem się z państwami o ustroju opartym na niewol- nictwie. Wiele plemion przypuszczalnie łączyły sojusze wojskowe. Napis poświęcony czynom króla Siimudragupty (około 330—380) głosi, że ujarzmił on w Bekanie 18 „leśnych królestw". Zwią- zane sojuszem plemiona napadały na państwa o ustroju niewolniczym, a nieraz niszczyły je. Pallawa, których druga, charakterystyczna nazwa brzmiała Kadawarzy, tj. „leśni ludzie", lub Ktuluwettu, tzn. „karczujący lasy", wtargnęli w III lub IV w. w granice Czoli, starożytnego państwa o ustroju niewolniczym, i w północnej jego części utworzyli państwo feudalne, które przetrwało do IX w. Również w pozostałej części Dekanu rozwijały się stosunki feudalne i po- wstawały feudalne księstwa. Do najbardziej znanych księstw dekańskich należały: księstwo Cza- lukia, /.a którego stolicę uważano Watapi w południowej części obecnego stanu Bombaj, księstwo (iangawadu w obecnym Majsurze i księstwo Pandia na południowym krańcu Dekanu. CZĘŚĆ II UPADEK USTROJU OPARTEGO NA NIEWOLNICTWIE I PRZEJŚCIE DO FEUDALIZMU W KRAJACH EUROPY, AZJI PRZEDNIEJ I ŚRODKOWEJ. POWSTANIE PAŃSTW WCZESNOFEUDALNYCH ROZDZIAŁ V POWSTAWANIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH W PÓŹNYM CESARSTWIE RZYMSKIM. WĘDRÓWKI PLEMION GERMAŃSKICH I SŁOWIAŃSKICH W ydarzeniem historycznym, które zaważyło na losach świata i stanowi początek śred- niowiecza, był — obok rozwoju stosunków feudalnych w Chinach i upadku opartego na niewolnictwie systemu produkcji w Indiach (tj. zjawisk, które wywarły duży wpływ na losy Tybetu, Indochin, Korei i Japonii) — również upadek ustroju opartego na niewolnictwie w Cesarstwie Rzymskim i powstanie feudalizmu w Europie Zachodniej. 1. CESARSTWO RZYMSKIE NA ZACHODZIE W skład Cesarstwa Rzymskiego wchodziły w IV w., oprócz Italii, znaczna część Brytanii, Hiszpania, Galia, obszary położone nad prawym brzegiem Dunaju, Półwysep Bałkański, Azja Mniejsza, wyspy śródziemnomorskie, Cyrenajka, Syria, Arabia półnmocna, część Mezopotamii, Afryka Północna i Egipt. W końcu IV w. Cesarstwo podzielone zostało na część wschodnią ze stolicą w Konstantyno- polu i część zachodnią, której władca nie mieszkał już w Rzymie, lecz w Trewirze, Mediolanie lub Rawennie. Od tego czasu obie części Cesarstwa rozwijały się różnymi drogami, choć zarów- no na Wschodzie, jak i na Zachodzie trwał w III—V w. ten sam proces rozkładu systemu opar- tego na niewolnictwie i powstawały elementy ustroju feudalnego. Na początku III w. w przeważającej części Imperium istniały zapuszczone grunty, rzemiosło uległo degradacji, dawał się odczuć dotkliwy brak siły roboczej, wywołany niską wydajnością pracy niewolników. Nastąpił ogólny upadek produkcji opartej na niewolnictwie. Jednym ze skutków rozpoczynającego się kryzysu była ruina dużej części średnich i drobnych właścicieli niewolników. Gospodarstwa ich ubożały, oni sami popadali w długi i nie byli w stanie płacić podatków państwowych. Grunty i niewolników tacy właściciele musieli sprzedawać lub odda- wać wicr/.ycielom. Wielcy posiadacze skupiali w swym ręku coraz więcej ziemi. 73 Wzrastała liczba ogromnych latyfundiów, które, wg słów współczesnych, przekraczały roz- miarami rozległe okręgi miejskie. Miasta, z wyjątkiem niektórych bardzo dużych ośrodków handlowo-rzemieślniczych (zwłaszcza we wschodniej części Cesarstwa), pustoszały. Zamierało w nich rzemiosło i podupadał handel. Od końca III w. ośrodkami życia gospodarczego stawały się majątki wielkich właścicieli ziemskich. Rzemieślnicy wiejscy wytwarzali tu wszelkie nie- zbędne przedmioty i wymieniali je na targach miejscowych. Produkcja towarowa i obieg pieniężny stawały się coraz mniejsze, od końca III w. większość podatków państwowych płacono w na- turze, zaczęły przeważać cechy gospodarki naturalnej. Z rozkładem opartego na niewolnictwie sposobu produkcji w Cesarstwie ścisłe związane było powstanie i umocnienie się elementów nowych stosunków produkcji. Coraz większego znaczenia nabierał kolonat. Drobni użytkownicy, kolonowie, rekrutowali się zazwyczaj spośród pozbawionych ziemi chłopów; na gruntach odebranych chłopom budowano kolonie — miasta, w których osiedlali się żołnierze weterani. Działki chłopskie zagarniali bogaci sąsiedzi. Grunty chłopów zalegających z podatkami i zadłużonych u lichwiarzy sprzedawano, a pozbawieni ziemi chłopi zapełniali szeregi biedoty miejskiej albo osiadali na gruntach państwowych bądź wy- dzierżawionych im przez latyfundystów. Kolonowie otrzymywali od właściciela część niezbędnego inwentarza, a nieraz także l—2 niewolników, płacili czynsz z tytułu dzierżawy w pieniądzach i mogli opuścić użytkowaną ziemię po wygaśnięciu umowy i uiszczeniu należności. Często jednak dzierżawili ten sam kawałek gruntu z pokolenia na pokolenie. Na początku III w. było już w Italii i w prowincjach dużo dziedzicznych kolonów, i liczba ich stale rosła. Wielu właścicieli ziemskich zaczęło w tym czasie zamieniać czynsz w pieniądzu na dzierżawę za część plonów, gdyż przy naturalnym charakterze gospodarstwa i stosunkowo słabym rozwoju produkcji towarowej obowiązki finansowe rujnowały kolonów, którzy nie byli \v stanie się z nich wywiązać. Kolonowie oddawali zazwyczaj właścicielowi nie tylko część plonów, lecz również pracowali u niego przez kilka dni w roku. Ponieważ kolon zatrzymywał do swojej dyspozycji część plonów, Dył on, w przeciwieństwie do niewolnika, zainteresowany w pewnym stopniu w wynikach swojej pracy i dlatego pracował lepiej niż niewolnik. Dlatego też w miarę pogłębiania się kryzysu ustroju opartego na pracy niewolnika kolonowie odgrywali coraz większą rolę w produkcji. Posiadacze ziemscy zaczynali uwalniać niewolników, oddając im działki rolne, za które, po- dobnie jak kolonowie, niewolnicy płacili częścią plonów i pewną ilość dni w roku świadczyli robociznę. Wielu właścicieli osadzało na ziemi niewolników, którzy mieli prawo zatrzymywać dla siebie część produktów swojej pracy. Położenie takich niewolników, jeżeli nie pod względem prawnym, to w każdym razie faktycznie zbliżone było do sytuacji kolonów. Kolonami stawali się często również zrujnowani drobni właściciele niewolników oraz dłuż- nicy uprawiający działki odebrane im przez wierzycieli. Jeńcy nie stawali się teraz niewol- nikami, lecz przeważnie kolonami, którzy pracowali w dobrach cesarzy i wielkich właścicieli. W ten sposób rozwijało się w społeczeństwie rzymskim drobne gospodarstwo zależnych rolników w powiązaniu z wielką własnością ziemską. „Jedyną opłacającą się formą stała się znowu gospodarka drobna" 1. F. Engels, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrani, t. II 285. 74 Wielcy posiadacze ziemscy, którzy potrzebowali coraz więcej siły roboczej, starali się utrzy- mać kolonów w swych majątkach, co przychodziło im tym łatwiej, im większe było zadłużenie kolonów, którzy często nie mogli spłacić długów za otrzymany od właściciela inwentarz i ziemię. Właściciele ziemscy uciekali się też do bezpośredniego przymusu. Dekretem z 332 r. cesarz Konstantyn I, idąc na rękę wielkim posiadaczom ziemskim, na- kazał odsyłać zbiegłych kolonów do majątków, z których uciekli. W późniejszym okresie zakres tej ustawy został rozszerzony, tak że już nie tylko kolon, ale również jego potomkowie musieli pozostawać w majątku, do którego byli przypisani. W ten sposób kolonowie zostali przywiązani do ziemi i grunt przez nich zajmowany można było sprzedać razem z nimi. W połowie IV w. zabroniono również sprzedawać niewolników bez ziemi. W ten sposób zaczęła odtąd w Cesar- stwie Rzymskim powstawać przytwierdzona do ziemi ludność rolnicza, składająca się z niewolni- ków osadzonych na roli i kolonów; w praktyce zacierały się różnice w ich sytuacji prawnej. Rolnicy w IV—V w. różnili się od dawniejszych niewolników tym, że pan rozporządzał nimi tylko wraz z ziemią, którą uprawiali. Ponadto zachowali oni prawo do pewnej części plo- nów. Tak więc sytuacja kolonów i osadzonych na ziemi niewolników zbliżona była do położenia późniejszych średniowiecznych chłopów poddanych. Kolonowie i osadzeni na ziemi niewolnicy nie mogli jednak bez zgody pana rozporządzać ani swoim inwentarzem, ani nawet swoją częścią plonów, nie mówiąc już o ziemi. Wszystko to uważane było za własność pańską. Panowie często odbierali im niezbędne produkty, zmuszali ich do pełnienia nadmiernych powinności, poddawali karom cielesnym i wtrącali do lochów. Kolonowie i niewolnicy nie mieli prawa zaskarżać swoich panów do sądu. Tak więc kolon (jak również osadzony na ziemi niewolnik) nie był o wiele więcej zainteresowany wynikami swej pracy niż niewolnik w okresie wcześniejszym, toteż przejście do kolonatu nie mogło zlikwido- wać kryzysu systemu opartego na niewolnictwie. Kolonat był tylko zalążkiem nowego sposobu produkcji, który mógł się rozwinąć dopiero w wyniku rewolucyjnego przełamania hamujących go starych stosunków, a przede wszystkim obalenia starego państwa. Państwo rzymskie przybrało pod koniec III w. charakter jawnej dyktatury wojskowej. Za- sięg uprawnień cesarza nie był ograniczony. Cała władza skupiła się w jego ręku i mianowanych przez niego urzędników, z których najwyżsi tworzyli radę cesarską. Wszystkie siły dyktatury wojskowej miały na celu realizację dwóch ściśle ze sobą związanych zadań — tłumienie buntów mas wyzyskiwanych w Cesarstwie i zbrojną walkę z barbarzyńcami napadającymi na jego granice. Zwiększono znacznie liczebność sił zbrojnych. Podatki, przeznaczone na utrzymanie armii i aparatu urzędniczego, ciężkim brzemieniem spadały na barki ludności pracującej. W szczególnie ciężkiej sytuacji znaleźli się istniejący jeszcze w wielu prowincjach wolni chłopi, którzy obarczeni byli ogromnym ciężarem podatków. Od połowy IV w. coraz więcej chłopów, a nawet całe wsie, szukając obrony przed samowolą poborców podatkowych, urzędników i żołnierzy oraz przed przemocą bogatych sąsiadów, od- dawało się pod opiekę (tzw. patrocinium) poszczególnych magnatów. Po przekazaniu swego gruntu tym magnatom chłopi stawali się kolonami. Patrocinium, które przekształcało wolnych chłopów z poddanych państwa w poddanych wielkich właścicieli ziemskich, prowadziło niewątpli- wie do rozwoju elementów feudalizmu w Cesarstwie i do osłabienia państwa. Pod patronat wielkich właścicieli przechodzili kolonowie cesarscy oraz kolonowie osiadli na gruntach średnich i drobnych właścicieli niewolników, co w sumie jeszcze bardziej umacniało pozycje wielkich posiadaczy ziemskich. 75 Magnaci ziemscy, którzy tworzyli stan senatorów i byli pod względem gospodarczym pa- nującą grupą społeczną w Cesarstwie, początkowo popierali silną władzę państwową, zwalczającą powstania ludowe. Stopniowo jednak spośród wielkich latyfundystów wyodrębnili się magnaci tak silni, że mogli utrzymywać własne wojsko, więzienia itp. Obowiązani do płacenia państwu podatku gruntowego, ponoszenia kosztów wydatków nadzwyczajnych i zasilania armii swoimi kolonami, wielcy właściciele dojrzeli w patrocinium możliwość uwolnienia się od tych ciężarów. Baza społeczna władzy cesarskiej coraz bardziej się zwężała. Jednakże walka między stopniowo feudalizującą się arystokracją ziemską a rządem tylko częściowo podkopywała władzę w państwie. Decydującym ciosem stały się dla państwa rewolu- cyjne wystąpienia niewolników i kolonów sprzymierzonych z barbarzyńcami 1. 2. USTRÓJ SPOŁECZNY GERMANÓW I SŁOWIAN POŁUDNIOWYCH GERMANOWIE Na peryferiach Cesarstwa Rzymskiego żyło mnóstwo tzw. plemion barbarzyńskich (Grecy i Rzymianie nazywali barbarzyńcą każdego, kto nie był Grekiem lub Rzymianinem), z których najliczniejsze były plemiona Celtów, Germanów i Słowian. Znaczna część plemion celtyckich (w Italii północnej, Hiszpanii i Galii) została podbita przez Rzymian i zmieszała się z przybyłą ludnością rzymską. Inaczej było z plemionami germańskimi, które odegrały bardzo dużą rolę w rozbiciu Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie, i ze Słowianami, którzy wywarli szczególnie duży wpływ na losy Cesarstwa Rzymskiego na Wschodzie. Kilkadziesiąt lat przed naszą erą i na jej początku Germanowie, zamieszkujący tereny mię- dzy Renem, górnym Dunajem i Łabą oraz częściowo pierwotne siedziby Słowian wzdłuż połud- niowego wybrzeża Morza Bałtyckiego i rozpadający się na wiele plemion, nie znali jeszcze wów- czas pisma. Ich ustrój społeczny znamy z dzieł pisarzy rzymskich oraz z badań archeologicz- nych. Do źródeł zawierających najbardziej wyczerpujące wiadomości o Germanach należą Pamiętniki o wojnie galijskiej wodza rzymskiego i męża stanu Juliusza Cezara (połowa I w. przed n.e.) oraz Germania historyka rzymskiego Tacyta (około 98 r. n.e.). Dane te znajdują potwier- dzenie w wykopaliskach archeologicznych. Warunki naturalne, w jakich żyli Germanowie, były bardziej surowe niż w Italii. Starożytne społeczeństwo germańskie różniło się od rzymskiego również stopniem rozwoju sił wytwórczych. Poziom życia gospodarczego był tu znacznie niższy niż społeczeństwa rzymskiego w okresie jego rozkwitu (I w. przed n.e. — I i II w. n.e.). W ciągu 150 lat dzielących opis Cezara od dzieła Tacyta Germanowie posunęli się znacznie naprzód w rozwoju społecznym. „Epoka między Cezarem a Tacytem — pisał Engels — stanowi... ostateczne przejście od życia koczowniczego do osiadłego..."2 Znaleziska archeologiczne wskazują, że w pierwszych wiekach naszej ery Germanowie znali już pług. W tym okresie Germanowie osiedlali się tworząc duże i luźno zabudowane wsie, bu- 1 O późnym Cesarstwie Rzymskim patrz t. II Historii powszechnej, s. 787—891. 2 F. Engels, Przyczynek do historii Germanów, K. Marks i F. Engels, Dz^^ła, Berlin 1962, XIX, s. 435. 76 iłowali drewniane domy, które pokrywali różnokolorową gliną, tak czystą i lśniącą, że sprawiała wrażenie barwnego malowidła. Kopali podziemne lochy-piwnice, w których przechowywali ziarno. Stosunkowa obfitość tych produktów świadczy o wzrastającym znaczeniu rolnictwa w życiu Germanów. Potwierdza to również fakt, że przy zawieraniu małżeństwa mąż obo- wiązany był podarować żonie zaprzęg wołów, że pszenicę i jęczmień Germanowie nie tylko spożywali, ale przyrządzali z nich „napój podobny do wina" i że nosili odzież z lnianego płótna itd. „Stosownie do liczby ludzi zdolnych do uprawy gruntów — pisał Tacyt w 26 rozdziale Germanie — wszyscy na przemian zajmują obszary rolne, które potem według godności pomię- dzy siebie dzielą; rozległość pól ułatwia podział. Niwy corocznie zmieniają, a roli jest zawsze pod dostatkiem" 1. Tak więc w odróżnieniu od wcześniejszych czasów ziemia orna, zajmowana przez wszystkich wspólnie, tj. nadal pozostająca własnością wspólnot rodowych, nie była już przez nie uprawiana zespołowo. Ziemię podzieliły między siebie wielkie rodziny należące do danej wspólnoty, a synowie i wnukowie nadal prowadzili wspólne gospodarstwo z głową rodziny. Rodzina wodza oraz ro- dziny arystokracji rodowej (starszyzna rodowa i in.) otrzymywały więcej ziemi niż rodzina zwyk- łego wolnego Germanina, gdyż w posiadaniu wodza i arystokracji rodowej znajdowało się już wówczas więcej bydła i inwentarza, co pozwalało im brać pod uprawę znaczniejsze połacie grun- tu. Właśnie to miał na myśli Tacyt, gdy pisał, że podział ziemi ornej dokonywał się „według godności" osób, które uczestniczyły w nim. Łąki i lasy należące do wspólnoty nadal były wspól- nie użytkowane. W pierwszych wiekach naszej ery Germanowie żyli nadal we wspólnocie pierwotnej. Każdy oddział wojskowy składał się z członków jednego rodu; krewniacy otrzymywali część grzywny, jaką płacił winny jakiegoś przestępstwa poszkodowanemu, krewniacy asystowali przy zawiera- niu małżeństw, szacunku posagu, wymierzaniu kary niewiernej żonie itd. Równocześnie wi- doczne były już w życiu Germanów objawy zaczynającego się rozkładu wspólnoty pierwotnej, wzrastała nierówność majątkowa. Bydło stało się własnością prywatną. Najzamożniejsi zaczęli odróżniać się od innych Germanów nawet ubiorem. Powstały klasy, pojawili się niewolnicy i rozpowszechniła się tzw. patriarchalna forma niewolnictwa. Niewolnicy, którymi stawali się pojmani w czasie wojen jeńcy, różnili się od niewolników rzymskich, warunki życia zbliżały ich do kolonów rzymskich IV—V w. Otrzymywali oni kawałek gruntu i prowadzili własne gospodarstwo, będąc tylko zobowiązani uiszczać daninę w zbożu, bydle lub odzieży. Jednakże sama możliwość posiadania pewnej liczby niewolników, mimo l/.c j szych w porównaniu z rzymskimi form ich wyzysku, pogłębiała nierówność społeczną wśród Germanów. Arystokracja rodowa, istniejąca u Germanów i wcześniej (wodzowie, starszyzna oraz inne wybieralne osoby w plemieniu), zaczęła stopniowo korzystać ze specjalnych praw dziedzicznych. Wodzem plemienia można było wybrać nawet młodzieńca, jeżeli tylko pochodził z możnych; działo się tak nie tylko podczas wojny, ale także w czasie pokoju. Fakt, że arystokracja rodowa posiadała duże stada bydła i rozległe grunty, prowadził do dalszego jej wyodrębniania się spo- śród masy współrodowców, czemu sprzyjał również rozwój drużyn. Dawniej wodzowie germańscy, wybierani przez plemię tylko na okres wojny, nie mieli 1 Tacyt, Dzielą, Warszawa 1957, t. II, s. 278. 77 stałych drużyn. Teraz sytuacja uległa zmianie. „To stanowi o godności, to o potędze, aby być otoczonym zawsze wielką rzeszą doborowych młodzieńców, którzy w pokoju są ozdobą, w woj- nie ochroną. I nie tylko u własnego ludu, lecz także w sąsiednich gminach przysparza to każdemu imienia i sławy, jeżeli wyróżnia się liczną i bohaterską drużyną" — pisał Tacyt, dowodząc, iż „środków... dostarczają wojny i grabieże. Nie tak łatwo byłoby nakłonić ich do uprawy ziemi albo wyczekiwania dorocznych zbiorów, jak do tego, by wyzwać nieprzyjaciela i na rany sobie zasłużyć; lenistwem nawet i gnuśnością wydaje się im w pocie czoła tego się dorabiać, co można krwią zdobyć"1. Drużynników nie łączyły już z wodzem więzy pokrewieństwa, lecz osobista zależność. Przekształcenie tymczasowej władzy wodza w stałą osłabiało znaczenie osób piastujących godności z wyboru. W drużynach, pisał Engels, istniał już „...zalążek rozkładu starej wolności ludowej i taką też odegrały rolę za- równo w czasie wielkiej wędrówki ludów, jak po niej"2. Jeździec germański Płyta nagrobna z Hornhausen. Ok. 700 r. Wraz z pojawieniem się nierówności ma- jątkowej i społecznej wśród Germanów uległ również zmianie ustrój polityczny. Chociaż władza najwyższa nadal należała do zgroma- dzenia ludowego, w którym uczestniczyli wszyscy wolni wojownicy, to jednak znaczenie jego ogromnie zmalało. Zgromadzenie miało prawo decydowania tylko o sprawach najważ- niejszych — wojny i pokoju, wyboru dowód- ców wojskowych oraz rozpatrywania takich przestępstw, które karano śmiercią. Poza tym wszystkie te sprawy przedkładała zgromadzeniu ludowemu arystokracja plemienna dopiero po uprzednim rozważeniu ich na radzie starszyzny. Prości członkowie plemienia mieli tylko prawo odrzucić wnioski starszyzny przez „głośne szemranie" albo zatwierdzić przez „potrząsanie orężem". Mniej ważne sprawy nie były w ogóle rozważane na zgromadzeniu, ale stanowili o nich, jak pisze Tacyt, samodzielnie „przedniejsi" mężowie3. Marks i Engels nazywali tę zmianę poprzednich stosunków rodowych „demokracją wojskową", ponieważ nie było jeszcze wówczas ukształtowanych klas, nie było też państwa, „które by stało nad ludem, a wojny były normalnym, codziennym zjawiskiem"4. Tak więc ustroi rodowy Germanów znajdował się już w pierwszych wiekach naszej ery w stanie rozkładu. Kiedy w IV—V w. zetknęli się oni ze stosunkami społecznymi późnego Ce- sarstwa Rzymskiego, w społeczeństwie germańskim nastąpił szybszy rozwój klas. 1 Tamże, s. 273. 2 F. Engels, Pochodzenie rodziny..., s. 280. 3 Tacyt, Dzieła, t. II, s. 270. 4 F. Engels, Pochodzenie rodziny..., s. 297. 78 SŁOWIANIE Plemiona słowiańskie, których ustrój społeczny i warunki życia omawiają w swych dziełach pisarze żyjący we wschodniej części Cesarstwa Rzymskiego, zajmowali ogromne obszary od ł.aby do Dońca, od Oki, górnej Wołgi i brzegów Bałtyku do środkowego i dolnego Dunaju i Morza Czarnego. Liczne plemiona słowiańskie utworzyły następnie trzy wielkie grupy: Słowian wschodnich, zachodnich i południowych. W VI w. znajdujemy wzmiankę o słowiańskich Wenedach, którzy przesunęli się na zachód, do Łaby, zmieszali z tubylczymi plemionami Lugiów i dali początek późniejszym plemionom Polan, Słowian połabskich i pomorskich, stanowiących zachodnią grupę Słowiańszczyzny. Pod nazwą Sklawinów znano w VI w. plemiona słowiańskie osiadłe nad środkowym i dolnym Dunajem i na zachodnim Podkarpaciu. Część ich weszła w skład zachodniej grupy Słowiańszczyz- ny (Czesi i Słowacy), druga zaś część dała początek południowej grupie Słowian, którzy następ- nie osiedlili się na Półwyspie Bałkańskim. Słowiańskie plemiona Antów stały się jądrem wschod- niej Słowiańszczyzny1. Podstawową gałęzią gospodarki południowej Słowiańszczyzny było — jak świadczą źródła pisane i znaleziska archeologiczne — rolnictwo. Plemiona te używały wówczas nie tylko lekkiego pługa — radła, lecz również pługa ciężkiego z żelaznym lemieszem. Archeolodzy znaleźli rów- nież inne używane przez Słowian narzędzia rolnicze, jak motyki, topory, sierpy żelazne i kosy. /iarno mielono wówczas ręcznie za pomocą żaren. Obok rolnictwa Słowianie południowi trudnili się hodowlą bydła i posiadali wielkie stada. Pewną rolę odgrywało u nich rybołówstwo, myślistwo i bartnictwo. Rozwój rolnictwa, zwłaszcza gospodarki ornej, nie byłby u Słowian południowych możliwy bez rzemiosła, i to przede wszystkim bez obróbki metali i kowalstwa. Znaleziska archeologiczne świadczą, że w VI—VII w. Słowianie południowi mieli doskonałych kowali, złotników wyrabia- jących ozdoby z brązu inkrustowane emalią, a także garncarzy. Jednostką gospodarczą Słowian południowych była wspólnota rodzinna, którą później nazwano zadrugą. Taka patriarchalna wspólnota domowa, która zakładała wspólne władanie i zespołową uprawę ziemi, obejmowała nieraz kilkadziesiąt osób razem mieszkających i rozpo- rządzających wspólnie całym mieniem. W VI, a zwłaszcza w VII w. wspólnota ta zaczęła się przekształcać we wspólnotę wiejską, a jej charakterystyczną cechą było to, że rolę uprawiały poszczególne rodziny, które obdzielano gruntami początkowo na użytkowanie czasowe, a na- stępnie na stałe. W VI w. istniało już u Słowian południowych niewolnictwo, które miało jednak cha- rakter patriarchalny. Słowianie nie trzymali jeńców wojennych „w wiecznej" niewoli, lecz po upływie określonego czasu zwalniali ich za wykupem lub pozwalali im „pozostać tam, gdzie są". Kilka sąsiadujących ze sobą wspólnot tworzyło plemię. Każde plemię zajmowało oddzielne terytorium, które nazywano u Słowian południowych żupą. Ich ustrój polityczny miał w tym c/.asic charakter demokracji wojskowej. „Albowiem te plemiona — pisał historyk bizantyjski Prokopiusz — nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie (demokracji), i dlatego zawsze wszystkie pomyślne i niepomyślne sprawy załatwiane bywają ' O ustroju społecznym Słowian zachodnich i wschodnich patrz rozdziały XIV i XV niniejszego tomu. 79 na ogólnym zgromadzeniu"1. Jednocześnie tenże Prokopiusz oraz inni historycy pisali, że u Sło- wian wyodrębniła się arystokracja rodowa i pojawili książęta stojący na czele poszczególnych plemion lub związków plemiennych oraz że powstały drużyny książęce. Słowianie południowi znajdowali się więc w VI w. w ostatnim stadium rozwoju wspólnoty pierwotnej i na początku procesu powstawania klas. Tak wyglądał ustrój społeczny Germanów i Słowian, którzy na arenie historycznej pojawili się w momencie przełomowym między dwiema epokami — starożytną (opartą na niewolnictwie) i średniowieczną (feudalną). Plemiona germańskie i słowiańskie, żyjąc pod stałą groźbą ujarz- mienia ich przez zaborcze państwo właścicieli niewolników, były zainteresowane w zniszczeniu ustroju opartego na niewolnictwie. 3. REWOLUCYJNE RUCHY NIEWOLNIKÓW I KOLONÓW RZYMSKICH. ZDOBYCIE CESARSTWA RZYMSKIEGO NA ZACHODZIE PRZEZ PLEMIONA GERMAŃSKIE WIELKA WĘDRÓWKA LUDÓW I REWOLUCYJNE RUCHY NIEWOLNIKÓW ORAZ KOLONÓW Nieustające najazdy plemion germańskich, sarmackich i słowiańskich na terytorium Ce- sarstwa Rzymskiego, znane jako „wielka wędrówka ludów", rozpoczęły się w końcu IV w. n.e. Siły wytwórcze społeczeństwa germańskiego znajdowały się już wówczas na nowym, wyż- szym poziomie rozwoju. Germanowie IV—V w. nauczyli się znacznie lepiej obrabiać metale, znali koło garncarskie, umieli produkować przedmioty ze szkła. Przy uprawie pół plemiona germańskie — szczególnie te, które zamieszkiwały blisko granic Cesarstwa — posługiwały się takimi samymi narzędziami, co Rzymianie. Germanowie zamieniali tereny zalesione w pola uprawne i rozwijali hodowlę bydła. Umieli oni budować statki, żagiel zapożyczyli od Rzymian, z którymi prowadzili stały handel, sprzedając im bursztyn, futra, bydło i niewolników. Dzięki stosunkowo wysokiemu poziomowi sił wytwórczych w IV—V w. plemiona germańskie mogły przejść bezpośrednio od ostatniego stadium wspólnoty pierwotnej do feudalizmu, kiedy w wy- niku najazdów osiedliły się na terytorium Cesarstwa Rzymskiego, gdzie trwał już rozkład nie- wolnictwa i powstawały elementy feudalnego sposobu produkcji. Kilka było przyczyn wielkiej wędrówki ludów. Na skutek rozwoju sił wytwórczych wśród Germanów doszło do dalszego pogłębienia się majątkowej i społecznej nierówności, wzrastała władza wodza oraz znaczenie drużyny i arystokracji plemiennej. Ich dążenie do zagarnięcia obcych terenów, łupów wojennych i do gromadzenia bogactw stało się przyczyną nieustannych pochodów przeciwko Cesarstwu Rzymskiemu, które już nie było w stanie stawiać najeźdźcom skutecznego oporu. Pewne znaczenie miały przy tym inne przyczyny, jak przyrost ludności u Germanów, spowodowany przejściem do osiadłego trybu życia, napór wywierany na plemiona 1 Greckie i łacińskie źródła do najstarszych dziejów Słowian, oprać. M. Plezia; Poznań-Kraków 1952, cz. I, s. 63—69 80 BUDYNKI KLASZTORNE HORIUI K. NARY (JAPONIA) Ok. 607 R. Pięciopiętrowa pagoda jest najstarszą budowlą drewnianą na świecie BOGINI KICIJOTEN, CZCZONA W JAPONII JAKO BOGINI SZCZĘŚCIA I DOSTATKU RODZINNEGO Malowidło ścienne w świątyni Jakusiji k. Nary. Ok. 770 r. KSIĄŻĘ SIOTOKU TAISI Z DWOMA SYNAMI Barwne malowidło na jedwabiu przypisywane księciu Asie z Korei. VII—VIII w. germańskie pr/cz ich sąsiadów, bardziej oddalonych od Rzymu, a także polityka samego Cesar- stwu, które z braku własnych sił coraz częściej zatrudniało Germanów w charakterze najemnych iolnicrzy i osiedlało ich na swoim terytorium. W końcu IV w. wtargnęło do bałkańskich prowincji Cesarstwa germańskie plemię Gotów, które przywędrowało nad Morze Czarne z wybrzeży Bałtyku jeszcze w II stuleciu. Goci utwo- i/yli na północnym wybrzeżu Morza Czarnego duży związek plemienny, do którego weszli Wi/ygoci (Goci zachodni), zamieszkujący na północ od dolnego biegu Dunaju, i Ostrogoci (Cioci wschodni), żyjący za Dniestrem. Równocześnie na wschód od nowych siedzib Gotów powstał drugi związek plemienny na czele z Hunami. Hunowie należeli, zgodnie z opinią wię- kszości badaczy, do tureckiej grupy językowej i byli koczownikami — hodowcami bydła. Na Mcpy czarnomorskie przywędrowali z Azji. W tym czasie, pisał Engels, „państwo rzymskie stało się olbrzymią skomplikowaną maszyną tilużącą wyłącznie do wyciskania soków z poddanych... jego porządek był gorszy od najgorszego nieładu, a jego obywatele jak zbawców oczekiwali barbarzyńców, przed którymi miało ono ich bronić"1. Rażące przeciwieństwa klasowe w społeczeństwie rzymskim rzucały się w oczy współ- czesnym. Bogacze żyją wystawnie we wspaniałych pałacach, mówili oni, a biedni nie mają ani dachu nud głową, ani pożywienia. Łachmany służą im za odzież, pałki są ich bronią i oporą, a dziurawy worek z kawałkiem chleba — ich „komorą". Masy ludowe nie chciały się pogodzić z tym stanem rzeczy i w okresie upadku niewolnictwa coraz częściej zrywały się do walki z ciemięzcami. Do szczególnie zaciekłych walk doszło w Tracji, która stała się ośrodkiem ruchu ludowego we wschodniej części Cesarstwa (365 r.). Właściciele niewolników okrutnie rozprawiali się z powstańcami, palili ich osiedla, a uczestników powstań mordowali. Mimo to jednak wzmagał się rewolucyjny ruch niewolników i kolonów zwrócony prze- ciwko podstawom ustroju opartego na niewolnictwie. Niewolnicy i kolonowie nie ustawali w walce i stali się naturalnymi sprzymierzeńcami Wizygotów, kiedy ci wtargnęli w granice Cesarstwa. Ruch Wizygotów spowodowali Hunowie, którzy starli się z Ostrogotami w 375 r. i zła- mawszy ich opór posuwali się w dalszym ciągu na zachód. Wizygoci, ratując się przed nadcią- gającymi Hunami, którzy bezlitośnie niszczyli ich wsie, zasiewy i gospodarstwa, przeprawili ttiq na prawy brzeg Dunaju i za zgodą cesarza rzymskiego osiedlili się na Półwyspie Bałkańskim w charakterze sprzymierzeńców Imperium. Wkrótce jednak nawiedził Wizygotów straszny głód. Władze rzymskie widziały w Germanach osiadłych na ich terytorium jedynie źródło taniej siły roboczej i za kawałek chleba czy mięsa żądały od Wizygotów jako zapłaty dorosłego niewolnika ora/, zmuszały ich, by za grosze sprzedawali w niewolę żony i dzieci. Wizygoci w odpowiedzi na próby zapędzenia ich w niewolę powstali i w bitwie pod Adrianopolem w 378 r. rozbili doszczęt- nie armię rzymska. Jeden ze współczesnych tym wypadkom historyków, Ammianus Marcellinus, pisał, że dużą pomocą dla Wizygotów w Tracji był fakt, iż „znaleźli znaczne wsparcie w codziennym nupływie do nich wielkiej liczby ludzi tego samego plemienia... już pierwej sprzedawani przez kupców, nie mówiąc o bardzo wielu takich, którzy już w czasie pierwszego przemarszu, umiera- iqc y. głodu, braku wina i nędznych okruchów chleba, odmienili [swoje usposobienie]. Przyłączyła nic. do nich niemała gromada doświadczonych [górników] w kopalniach złota, którzy nie mogli !•'. lingcls, Pochodzenie rodziny..., s. 284. lllilnrlj) pnws/rchna t. III 81 ••—°~~" Granice Cesarstwa Rzymskiego Branica podziału Cesarstwa na Zachodnie i Wschodnie • —— (po układzie 395 r.) HUNOWIE Plemiona i związki plemion Główne kierunki ruchów plemion .- ••<——~^ plemion germańskich i alańskich •+--—— Sarmatów ^....... Słowian <$ a Szkotów i Pikpiw •^— •— ^ plemion połnocnoafrykańskich 4 n C.. Hunów . .'•.»•;•••'•' Kejony osiedlenia się plemion no teren/e Cesarstwa z podaniem '•'.'•:•!•:':'•' dat osiedlenia X410 Miejsca i data ważniejszych bitew CESARSTWO RZYMSKIE IM rr\*_cixyiviic. iv~v WĘDRÓWKI LUDÓW MA no-7 CŁ/^I nr- a/ \i... r^ATism^ --.J-fV^X^ IV ^ i/ j '^^am^ znieść wielkich ciężarów danin; chętnie przyjęci za zgodą wszystkich, okazali wędrującym przez nieznane okolice [Wizygotom] wielką pomoc, wskazując im ukryte pieczary ze zbożem, kryjówki ludzkie i nie znane nikomu schroniska. I chyba jedynie rzeczy naprawdę niedostępne i znajdu- jące się na bezdrożach nie zostały przez nich zniszczone" 1. Ruch, który połączył Wizygotów, niewolników i kolonów, zwrócony był przeciwko bogatym właścicielom ziemi i niewolników. Mężczyzn i kobiety spośród arystokracji rzymskiej, pisał tenże historyk, oraz młodzieńców i dziewczęta uprowadzono za Dunaj. „Pędzono ich batogami, związanych, jak dzikie zwierzęta, a byli oni niedawno bogaci i wolni. W oka mgnieniu bogaci utracili rodziny i domy, zmienione w tlejące zgliszcza". Na początku V w. zamieszkujący Półwysep Bałkański Wizygoci ze swoim królem Alarykiem na czele ruszyli na Rzym. Z przerażeniem patrzyli bogacze rzymscy na Wizygotów rozbijających namioty pod wysokimi murami miasta. Natomiast niewolnicy rzymscy widzieli w przybyszach wybawców od znienawidzonego jarzma i masowo uciekali do Wizygotów, wstępując do ich oddziałów. Zaniechano oblężenia dopiero wówczas, gdy na żądanie Alaryka Rzymianie zapłacili Wizygotom 5 tys. funtów złota i 30 tys. funtów srebra okupu i równocześnie uwolnili wszystkich znajdujących się w mieście niewolników germańskich. Nie skończyło się jednak na tym. W 410 r. Wizygoci znów obiegli Rzym i 24 sierpnia w nocy zdobyli miasto. Upadek Rzymu pod ciosami Wizygotów i niewolników wywarł na klasie rządzącej wstrzą- sające wrażenie. „Kiedy zgasło największe światło — pisał Hieronim, jeden z ówczesnych pi- sarzy kościelnych — kiedy odcięto głowę Imperium Rzymskiego, i powiem raczej, świat cały zginął w jednym mieście, mowę mi odjęło i poczułem się głęboko poniżony". UTWORZENIE PAŃSTW BARBARZYŃSKICH NA TERYTORIUM ZACHODNIEGO CESARSTWA RZYMSKIEGO Cesarz rzymski Honoriusz zmuszony był w końcu zawrzeć ze zwycięzcami układ i odstąpić im terytorium między Pirenejami, Oceanem Atlantyckim i Garonną. Królestwo Wizygotów ze stolicą w Tolosa (obecnie Tuluza) założone w 419 r. (istniało do 507 r.) było pierwszym „bar- barzyńskim" państwem na terytorium Cesarstwa Rzymskiego. Po pewnym czasie Wizygoci wtargnęli również na Półwysep Pirenejski. Drugie królestwo barbarzyńskie w granicach Imperium założone zostało przez germańskie plemię Wandalów, które osiadło początkowo nad środkową Odrą, a następnie przeszło w bojach przez Galię i Hiszpanię. Przeprawiwszy się pod wodzą króla Genzeryka przez cieśninę (obecny Gibraltar), Wandalowie zdobyli w 439 r. rzymską prowincję Afrykę. Królestwo to istniało do 534 r. Zdobycie Afryki Północnej ułatwili Wandalom niewolnicy i kolonowie tej prowincji, któ- rzy powstali przeciw Rzymowi i poparli najeźdźców. Rzymscy właściciele niewolników nazy- wali ich circoncelliones (po łacinie — „włóczący się koło chat", „bezdomni"); nazywano ich również agonistami (co po grecku znaczy „walczący"). Powstańcy żądali oswobodzenia niewolni- ków, anulowania długów ciążących na kolonach i zlikwidowania niewoli lichwiarskiej. Był to ruch masowy i niezwykle groźny dla rzymskich właścicieli niewolników. Jak stwierdzali współ- cześni, nikt nie był bezpieczny w swoim majątku. 1 Upadek Cesarstwa Rzymskiego i początki f eudalizmu na Zachodzie i w Bizancjum, opr. M.H. Serejski, Warsza- wa 1954, s. 24. Ideologiczną formą tego ruchu był tzw. donatyzm — kierunek opozycyjny w kościele chrześcijańskim. Sekta donatystów oderwała się od panującego kościoła, gdy ten zawarł sojusz t, państwem rzymskim (jeszcze za czasów Konstantyna I) i zaczął popierać władzy właścicieli niewolników. Donatyści zdecydowanie potępiali ten sojusz i walczyli o całkowitą samodziel- ność kościoła. Circoncelliones stanowili najbardziej rewolucyjną i zdecydowaną część do- nutystów. W połowie V w. w Zachodnim Cesarstwie Rzymskim — początkowo w Sabaudii, a później w okolicy górnego biegu Rodanu i Saony — powstało trzecie państwo barbarzyńskie — królc- Mierzenie zboża przed załadunkiem Płaskorzeźba w katedrze w Rawennie. VI w. Kość słoniowa Mwo Burgundów. Germańskie plemię Franków utworzyło królestwo frankijskie w pólnocno- -wschodniej Galii. Germańskie plemiona Anglów, Sasów i Jutów, zamieszkujące Półwysep Jutlandzki oraz na zachód i południe od ujścia Łaby, zaczęły zdobywać Wyspy Brytyjskie za- mieszkałe przez celtyckie plemiona Brytów i mimo ich oporu utworzyły tam kilka królestw unglosaskich. Szybkie zdobycie Galii przez plemiona germańskie miało takie same przyczyny, jak sukcesy Wundalów w Afryce Północnej. W V w. całe terytorium Galii ogarnięte zostało przez potężny ruch skierowany przeciwko właścicielom niewolników — tzw. ruch bagaudów, który objął nie- wolników, kolonów, biedotę miejską oraz żołnierzy zbiegłych z armii rzymskiej (słowo „bagaud" pochodziło prawdopodobnie od celtyckiego słowa „baija", co znaczy „walka", a więc pokrywało »i<; 7. greckim słowem „agonista"). Hagaudowie łupili i palili majątki galo-rzymskich właścicieli niewolników i zagarniali ich grunty. Były to czasy, pisze świadek tych wydarzeń, kiedy napadali rolnicy, nie znający obyczaju wojennego, „kiedy oracz naśladował piechura, a pastuch jeźdźca..." Ruch bagaudów, skierowany 85 przeciwko galo-rzymskim właścicielom latyfundiów, wstrząsnął i podkopywał system niewolni- czy. Walka plemion germańskich przeciwko Imperium zlewała się z tym ruchem. • i • Niewolnicy i kolonowie przychylnie odnosili się do germańskich najeźdźców, wprowadzali oni bowiem takie stosunki, które od razu ogromnie poprawiały sytuację rzymskich mas ludo- wych. Germanowie zabierali sobie 1/3,1/2, a na- wet 2/3 ziemi, i to przede wszystkim grunty wielkich posiadaczy. Najazdy germańskie pod- cięły więc podstawę bytu wielkiej własności ziemskiej opartej na pracy niewolnika. Germanowie zabierali nie samą ziemię, ale razem z niewolnikami, ponieważ jednak stosowali bez porównania lżejsze formy wy- zysku niewolników niż Rzymianie, sytuacja niewolników uległa zmianie na lepsze. Nato- miast germańska organizacja wspólnot przyczy- niła się początkowo do wzmocnienia pozycji tych wolnych chłopów, którzy istnieli jeszcze w Cesarstwie. Tetrarchowie Rzeźba w kościele Św. Marka w Wenecji. Ok. 500 r. W procesie zaborów Germanowie razem z rzymskimi niewolnikami i kolonami znosili rzymskie podatki i dezorganizowali aparat pań- stwowy — nadbudowę polityczną, przy po- mocy której klasa rządząca w społeczeństwie rzymskim umacniała i ochraniała rozkładający się system niewolniczy. I to także przyczyniło się do poprawy w Imperium Rzymskim sy- tuacji bezpośrednich wytwórców, którzy życz- liwie przyjęli Germanów. „Z jakichże bowiem innych przyczyn stali się bagaudami, jeżeli nie na skutek naszych niesprawiedliwości, nik- czemności, zdzierstwa i grabieży zarządców, którzy podatki państwowe zamieniali w swe własne dochody i z wpływów podatkowych uczynili swą zdobycz?" 1 — pisał w V w. du- chowny marsylski Salvianus. „Frankowie nie znają takiego przestępstwa... niczego podob- nego nie znają ani Wandalowie, ani Goci.. " Nic dziwnego, że „biedota szuka u barbarzyńców rzymskiej ludzkości, nie mogąc wytrzy- mać u Rzymian barbarzyńskiego okrucieństwa..." Pewną rolę w osłabieniu Imperium Rzymskiego odegrała również arystokracja prowincjo- nalna, która w walce z rządem centralnym zawierała sojusze z wodzami barbarzyńskimi. I tak już w pierwszej połowie V w. odpadła północno-zachodnia prowincja Galii Armoryka, której 1 Upadek Cesarstwa Rzymskiego i początki feudalizmu na Zachodzie i w Bizancjum, opr. M.H. Serejski, s. 23. 86 ludność żyła jeszcze przeważnie w ustroju rodowym. W połowie V w. powstało w środkowej (iulii królestwo sojusznika Franków — możnego Gala Egidiusza. Noricum (na terytorium obecnej Austrii) zarządzał biskup Seweryn, którego popierał król plemienia Rugiów. W Dalmacji wyod- r<;hiila się samodzielna posiadłość wielmoży rzymskiego Marcellinusa. UPADEK CESARSTWA RZYMSKIEGO NA ZACHODZIE W drugiej połowie V w. Cesarstwo Rzymskie na Zachodzie składało się z samych posiadłości italskich, gdyż odpadły już wszystkie jego prowincje (Brytania, Galia, Hiszpania i Afryka). I .cc/ i ten stan rzeczy nie miał trwać długo. W połowie V w. ludność galo-rzymska i plemiona germańskie zamieszkujące Zachód Ce- surstwa zostały najechane przez hordy Hunów, które pod wodzą Attyli wtargnęły do Galii. Attyli udało się w tym czasie stworzyć duży, choć bardzo nietrwały związek plemienny z cen- trum w Panonii, w skład którego wchodziły różne podbite plemiona. Pochody Attyli miały charakter grabieżczy, Hunowie niszczyli gospodarkę ludów rolniczych, tratowali obsiane pola, niszczyli ogrody, palili wsie i miasta, mordowali ludność. Dlatego z taką zaciętością przeciw Attyli walczyli Wizygoci, Burgundowie i Frankowie, sprzymierzeni w tej wojnie z Rzymem. Do starcia między przeciwnikami doszło w pobliżu miasta Troyes (w obecnej północno- -wschodniej Francji). O tej bitwie na tzw. Polach Katalaunickich (451) pisał w VI w. gocki historyk Jordanes, co następuje: „Rozpoczyna się walka wręcz — zacięta, okrutna i rozpaczliwa... Jeżeli dać wiarę opowiadaniom starców, przepływająca przez to pole rzeczka wylała szeroko, wezbrawszy krwią ściekającą z ran walczących". Attyla, napotkawszy bohaterski opór plemion zamieszkujących Galię i walczących pod wodzą Rzymianina Aecjusza, zmuszony był wycofać się ze swoimi oddziałami i wkrótce potem /.marł. Związek Hunów, który obejmował ujarzmione przez nich plemiona (zwłaszcza plemię Ostrogotów), trzymał się tylko na sile oręża, toteż rozleciał się od razu po tej klęsce. Ale walka / Hunami nadszarpnęła jeszcze bardziej aparat państwowy w ocalałej części Cesarstwa na Za- chodzie. Potężny cios zadali Imperium Wandalowie, którzy w 455 r. wtargnęli do Italii z Afryki Północnej, zdobyli Rzym i doszczętnie go splądrowali. Zniszczeniu uległo wówczas m.in. wiele hc/ccnnych zabytków kultury. Odtąd też masowe i bezcelowe niszczenie cennych zabytków kultury przez zdobywców nazywa się wandalizmem. W 476 r. (rok ten uważany jest za datę upadku Imperium Rzymskiego) jeden z dowódców germańskich — Odoaker, będący wówczas w służbie Rzymian, zdetronizował ostatniego ce- sarza rzymskiego Romulusa Augustulusa i rządził Italią przez 17 lat. Półwysep Apeniński zdobyli następnie Ostrogoci, których król Teodoryk w 493 r. założył tu swoje państwo. Królestwo to ze stolicą w Rawennie istniało do 555 r. Każde z państw barbarzyńskich powstałych na zachodzie Cesarstwa odznaczało się określo- nymi cechami charakterystycznymi. Jednakowa była jednakże ich istota i wspólne dalsze losy. We wszystkich tych barbarzyńskich królestwach widoczny był splot i wzajemne oddziaływanie dwóch odmiennych procesów: w społeczeństwie rzymskim, u schyłku jego istnienia, miał miejsce proces rozkładu systemu niewolniczego, u Germanów zaś rozkładowi ulegała w tym samym c/.usic wspólnota pierwotna. W tej sytuacji na Zachodzie mógł się szybciej rozwijać ustrój iu»wy — fcudalizm. 87 Rewolucyjna walka niewolników i kolonów wstrząsnęła systemem niewolniczym, ułatwiła zwycięstwo plemion germańskich i sprzyjała tym samym dalszemu rozwojowi elementów feudal- nych, których zalążki pojawiły się już w społeczeństwie rzymskim. Zabory germańskie ułatwiały rewolucyjną walkę niewolników i kolo- nów i z kolei zadały druzgocące ciosy państwu rzymskiemu i niewolnictwu. Równocześnie sami Germanowie, którzy osiedli na terytorium rzymskim i ulegli wpływom rzymskich stosunków, coraz bardziej oddalali się od dawnej równości rodowej. Miejsce wspólnoty pierwotnej zajmował stopniowo inny ustrój, którego cechą charakterystyczną było z jednej strony pojawienie się wiel- kich właścicieli ziemskich już spośród arystokracji germańskiej (zatrudniających niewolników i ludzi zależnych), a z dru- giej strony — podporządkowanie pozo- stałych członków plemienia (którzy utra- cili wolność osobistą i poprzednie swoje prawa do ziemi) tejże feudalizującej się arystokracji. Tak więc na zdobytym przez Germanów terytorium rzymskim rozwi- jały się w dalszym ciągu stosunki feudal- ne i kształtowały feudalne państwa. Grobowiec króla Teodoryka w Rawennie Początek VI w. Właściciele latyfundiów w Italii, Galii i innych prowincjach, gdy detro- nizacja Romulusa Augustulusa położyła kres nominalnemu istnieniu Imperium, nawiązali rychło z barbarzyńcami pokojowe stosunki. Wielu prowincjonalnych magnatów zdo- łało zachować duże posiadłości ziemskie i dzięki wyższej kulturze, znajomości praw i obyczajów stało się pożądanymi doradcami królów barbarzyńskich. Stopniowo magnaci ci zmieszali się z arystokracją wyrastającą w środowisku barbarzyńców, tworząc klasę panującą nowego spo- łeczeństwa. KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAŃSKI Nosicielką ideologii tej klasy był kościół chrześcijański, który od czasu Konstantyna I (306—337) stał się kościołem państwowym. Starając się odciągnąć niewolników i kolonów od walki rewolucyjnej, kościół wykorzystał swoje wpływy w społeczeństwie w interesie klasy panującej. Nie tylko nie występował on prze- ciwko niewolnictwu, ale sankcjonował je swoim autorytetem. Decyzją jednego z soborów, któ- rych uchwały obowiązywały wszystkich chrześcijan, klątwa groziła każdemu, kto wzywał nie- wolników do zbiegostwa. Stojący na czele diecezji biskupi mieli prawo sądzenia i zarządzali majątkiem kościelnym. 88 /.yli w przepychu, który zdumiewał nawet najbogatszych magnatów świeckich. Wraz z upadkiem samorządu miejskiego i osłabieniem aparatu państwowego na Zachodzie biskupi ci, pochodzący /a/.wyczaj z wpływowych rodzin arystokratycznych, stawali się głównymi osobistościami w mia- stach i okręgach miejskich. Szczególnie wzrosły wpływy i bogactwo biskupa Rzymu — stolicy Imperium, którego od IV w. nazywano papieżem. Aby podnieść autorytet biskupów rzymskich — papieży — stworzono legendę, że są oni „następcami św. Piotra". Cesarze zdawali sobie sprawę, że tylko silny kościół może podtrzymać jedność Imperium. W 325 r. cesarz Konstantyn I zwołał do Nicei (Nikea) pierwszy powszechny sobór kościelny, który przyjął niektóre podstawowe dogmaty wiary chrześcijańskiej („symbol wiary"), mające odtąd obowiązywać wszystkich chrześcijan. Symbol wiary zawiera wierzenia kościoła o stosunku dwu natur Chrystusa, boskiej i ludzkiej, i o stosunku osób Trójcy Św. Jednak jedności kościoła nie udało się osiągnąć. Masy pracujące i wyzyskiwane wyrażały protest społeczny w tzw. herezjach, tj. w ruchach opozycyjnych w stosunku do panującego kościoła. Heretycy tworzyli własne organizacje, sekty, i uzasadniając swe żądania względami religijnymi domagali się równości społecznej i wspólnoty majątkowej, potępiali przepych i roz- pustne życie duchowieństwa. Przeciwko panującemu kościołowi występowali również ci przed- stawiciele arystokracji prowincjonalnej, którzy chcieli oderwać się od Rzymu i w rosnących wciąż roszczeniach biskupów rzymskich do prymatu w kościele widzieli nowy wyraz idei rzym- skiego panowania nad światem. Nicejski symbol wiary, przyjęty przez kościół zachodni, napotkał na Wschodzie zaciekły opór. Już w III w. powstał tam kierunek zwany arianizmem od imienia jednego ze swych twór- ców, Ariusza. Arianie twierdzili, że Chrystus został stworzony przez Boga, nie jest przeto mu współistotny, ale raczej jest istotą pośrednią między Bogiem a stworzeniem. Na soborze w Nicei urianizm został potępiony, mimo to liczba jego zwolenników rosła. Rozpowszechnił się szcze- gólnie w Egipcie, co było odbiciem walki tej prowincji przeciwko Imperium. Arianizm znalazł również wielu zwolenników wśród plemion germańskich, gdzie pierwszym kaznodzieją chrze- ścijaństwa był Ulfilas, który przetłumaczył Biblię na język gocki. Zwolennicy prawowiernego kościoła toczyli z arianami bardzo zaciętą walkę, która zakończyła się dopiero w końcu IV w., za panowania cesarza Teodozjusza I, zwycięstwem kościoła katolickiego. W pierwszej połowie V w. powstał nowy kierunek heretycki: nestorianizm, którego wyznawcy odrzucali dogmat kościelny o boskości Chrystusa i głosili, że zarówno Matka Boska, jak i Jezus (Chrystus byli śmiertelni, że Bóg współistniał tylko z człowiekiem w osobie Jezusa Chrystusa po jego urodzeniu się na ziemi. W tym samym wieku powstał monofizytyzm, który nie uznawał natury ludzkiej w Chrystusie, lecz widział w nim wyłącznie Boga. Monofizyryzm rozpowszechnił się we wschodnich prowincjach Imperium, zwłaszcza w Syrii i Egipcie, którym szczególnie nienawistny był ucisk Imperium i które starały się zdobyć niezależność. U podłoża tych wszyst- kich herezji leżały antagonizmy społeczne i polityczne. Choć kościół chrześcijański wiernie służył Cesarstwu, nie mógł zapobiec jego upadkowi. Stopniowo liczni biskupi prowincjonalni na Zachodzie, jak również bliscy im klasowo prowin- cjonalni magnaci rzymscy zaczęli skłaniać się do sojuszu z królami barbarzyńskimi, starali się wpoić im przekonanie o świętej i nieograniczonej władzy duchowieństwa i zaczęli rozpowszech- niać tc/.ę, że upadek Cesarstwa Rzymskiego jest rzeczą nieuchronną, a nawet pożyteczną. W tym celu opracowań' oni własną historiozofię, której twórcami byli pisarze kościelni IV w.: Augustyn i jego uczeń Orosius. Niektórzy pisarze kościelni twierdzili, że pogańskie cesarstwo poniosło 89 karę za swą niegodziwość, i wychwalali zwycięskich królów barbarzyńskich jako wyżej pod względem moralnym stojących od Rzymian. Kościół przystosowywał się do zmienionych warun- ków i przechodził na służbę nowej klasy panującej w kształtującym się społeczeństwie feudalnym. •KULTURA CESARSTWA ZACHODNIEGO Kościół chrześcijański zwalczał antyczną kulturę pogańską i niszczył wiele jej zabytków, przyjmując z tej kultury tylko to, co mogło służyć jego sprawie. Dziedzictwo starożytności kościół przyswoił sobie wówczas, gdy kultura antyczna, która kształtowała się w okresie roz- kwitu niewolnictwa, zaczęła chylić się ku upadkowi nabierając cech kultury dworskiej i arysto- kratycznej. Poeci i pisarze opiewali dawną sławę Rzymu i prześcigali się w wymyślnych pane- girykach wychwalających cesarzy i najpotężniejszych mężów stanu i dowódców. Najbardziej znanym panegirystą był Claudianus. Zabrakło utworów oryginalnych i wartościowych. Wyjątek stanowi jedynie dzieło histo- ryczne Ammianusa Marcellinusa poświęcone wydarzeniom IV w. Literaci, pochodzący z kół arystokratycznych i znający ich wymagania, starali się przede wszystkim dać swym czytelnikom rozrywkę i zadziwić ich oryginalnością. Rozpowszechniły się poematy złożone z poszczególnych wierszy autorów starożytnych oraz utwory, które można było czytać z prawa na lewo albo co drugi wiersz itp. Wpływów tego kierunku nie uniknął nawet tej miary poeta galijski, co Auso- niusz, który wsławił się wierszami poświęconymi znanym mu z okresu dzieciństwa pejzażom nadmozelskim. Opisom wiejskiego życia magnata galijskiego poświęcone są utwory drugiego zna- nego pisarza galijskiego—Sidoniusza Apollinarisa, późniejszego biskupa miasta Clermont. Poeci, którzy poruszali tematykę historyczną, przytaczali przeważnie anegdoty z życia cesarzy i dworzan, aby uczynić swe utwory bardziej interesującymi. Przykładem tego rodzaju twórczości jest zbiór ży- ciorysów cesarzy z II—III w., napisany w drugiej połowie IV w. Wszystko to świadczyło o wyro- dzeniu się kultury antycznej, związanym z rozkładem niewolnictwa, które tę kulturę stworzyło. Równocześnie rozwijała się na Zachodzie i literatura chrześcijańska. Wierszem i prozą pisano żywoty świętych, utwory poświęcone historii kościoła, a także rozmaitym problemom dogma- tycznym i teologicznym. Najściślejsze powiązania pisarzy chrześcijańskich z kołami dworskimi i arystokratycznymi wycisnęły też piętno na ich utworach. Wiersze poety chrześcijańskiego Paulinusa z Noli, który wsławił się szczególnie opisem żywota oraz cudów św. Feliksa, są nie mniej dziwaczne i trudne do zrozumienia niż poematy autorów wybierających tematykę świecką. Teolog Hieronim piszący w IV w. zwracał się w licznych swych utworach do znamienitych chrześcijan i poruszał nurtujące ich problemy. Dworski, arystokratyczny charakter miała również sztuka. Architekci budowali łuki tryum- falne na cześć cesarzy oraz wspaniałe pałace i wille dla magnatów. Rzeźbiarze wznosili ogromne posągi władców, postaciom ich nadawali zastygłe formy, starając się wyrazić w ten sposób ich nadludzką wielkość. Początkowo przy wznoszeniu gmachu kultu religijnego stosowano formy architektury staro- żytnej, co jednak z biegiem czasu uległo daleko idącym zmianom. Bazyliki w IV—V w. miały już kształt prostokąta, podzielonego dwoma lub czterema rzędami kolumn (równoległych do dłuższych boków prostokąta) na trzy lub pięć naw, z których środkowa była dużo wyższa od bocznych. Na ze- wnątrz bazyliki miały bardzo skromny wygląd, wnętrze zaś zdobiły mozaiki, malowidła i rzeźby. Za najbardziej typowy przykład bazyliki chrześcijańskiej uchodzi np. bazylika Św. Piotra w Rzymie. 90 W katakumbach chrześcijańskich, będących długimi podziemnymi korytarzami, w których grzebano chrześcijan, przechowało się wiele zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej. Freski pokrywające ściany katakumb miały albo czysto dekoracyjny charakter, albo przedstawiały sceny •/.e Starego i Nowego Testamentu. Do zabytków sztuki wczesnochrześcijańskiej należą również liczne sarkofagi kamienne, które ozdabiano ornamentami w kształcie falistych linii oraz symbolami, a także różne przed- mioty kościelne i domowe. Są wśród nich lampy, pierścienie i medaliony z podobnymi ozdobami. Sztukę Cesarstwa Zachodniego w IV—V w., w tym i kościelną, charakteryzuje nadmierny przepych i odejście od realistycznego obrazu, skłonność do formalizmu i stylizacji. Sztuka coraz bardziej oddalała się od rzeczywistości i nabierała abstrakcyjnego, symbolicznego charakteru, który najdobitniej przejawił się w średniowiecznej sztuce kościelnej na Zachodzie i w Bizancjum. 4. KRYZYS USTROJU OPARTEGO NA NIEWOLNICTWIE I POWSTAWANIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH W CESARSTWIE RZYMSKIM NA WSCHODZIE (BIZANCJUM). OSIEDLENIE SIĘ NA JEGO TERYTORIUM SŁOWIAN ORAZ INNYCH LUDÓW CESARSTWO RZYMSKIE NA WSCHODZIE Od końca III w. w wyniku kryzysu niewolniczego sposobu produkcji różnice gospodarcze i polityczne między Wschodem a Zachodem Cesarstwa stawały się coraz wyraźniejsze. Wschod- nie prowincje Imperium na skutek odmiennych warunków historycznych stały na wyższym po- ziomie pod względem rozwoju ekonomicznego, toteż centrum gospodarczego i politycznego życia Cesarstwa coraz bardziej przesuwało się na Wschód. W 330 r. Konstantyn I przeniósł stolicę państwa do miasta Bizancjum, które wówczas otrzymało nazwę Konstantynopola. Wyboru nowej stolicy dokonano z uwagi na korzystne poło- żenie miasta zarówno pod względem handlowym, jak i wojskowo-strategicznym. Konstantyno- pol był wielkim ośrodkiem handlu i rzemiosła, przyjeżdżali tam kupcy z najbardziej oddalonych krajów. W skład Cesarstwa Wschodniego, które ostatecznie oddzieliło się od Zachodniego w r. 395, wchodził Półwysep Bałkański, Azja Mniejsza, wyspy na Morzu Egejskim, Syria, Palestyna, Kgipt, Cyrenajka i punkty obronne na północnym wybrzeżu Morza Czarnego (Chersones i in.). Skład etniczny ludności Cesarstwa na Wschodzie był bardzo różnorodny. Mieszkali tam Grecy, Trakowie, Ilirowie, Syryjczycy, Ormianie, Koptowie oraz inne plemiona i narodowości. W IV—VI w. Wschodnie lub Bizantyjskie Cesarstwo było wielkim mocarstwem, odgrywa- jącym dużą rolę na arenie międzynarodowej. Bardzo ożywione stosunki handlowe i dyploma- tyczne łączyły je z Iranem, krajami czarnomorskimi i zakaukaskimi, z Arabią i Etiopią (Abisy- nią). Kupcy bizantyjscy i dyplomaci docierali nawet do tak odległych krajów Wschodu, jak Chiny i Indie. Stosunki handlowe i dyplomatyczne Bizancjum z Etiopią, wyspą Cejlon (Tapro- bana), Indiami i Chinami opisane zostały w połowie VI w. w znakomitym dziele geograficznym, Titpografii chrześcijańskiej Kosmasa Indikopleustesa (tj. takiego, co opłynął Ocean Indyjski). Kosmus Indikopleustes—kupiec grecki z Aleksandrii — całe życie spędził na wędrówkach po da- 91 ł •**•* m? Kapitel w San Yitale w Rawennie Ok. 545 r. Ickich krajach. Pozostawił on bardzo cenny opis Cejlonu świadczący, że w połowie VI w. wyspa ta była ośrodkiem handlu między Afryką Wschodnią a Chinami.* Ciekawe są uwagi Kosmasa dotyczące rywalizacji między Bizancjum a Iranem w handlu z Cejlonem i Indiami. Wiele intere- sujących wiadomości zawiera jego opis Indii; w połowie VI w. było tam dużo portów handlowych i kwitnących miast, a kultura ludności znajdowała się na wysokim poziomie. Bizancjum utrzy- mywało również nadal stosunki z krajami Zachodu—Italią, Hiszpanią i Galią. Z krajów Wschodu przywożono do Bizancjum korzenie, pachnidła, drogocenne kamienie, surowy jedwab i niewolni- ków. Część tych towarów wraz z wyrobami bizantyjskimi wysyłano na Zachód. USTRÓJ SPOŁECZNO-GOSPODARCZY Czasy od IV do VI w. stanowią w historii Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego okres roz- kładu systemu niewolniczego i rozwoju w łonie starego społeczeństwa elementów feudalnych. Wzrastała i umacniała się wielka posiadłość rolna — świecka i kościelna, która opierała się już na nowych formach gospodarowania. Przy uprawianiu ziemi w latyfundiach (majątkach wielkich posiadaczy ziemskich) już i dawniej nie korzystano we wschodniej części Imperium / pracy niewolniczej w takich rozmiarach, jak w zachodniej. Teraz zaś na Wschodzie, jeżeli zatrudniano niewolników, to przydzielano im przeważnie inwentarz i niewielki kawałek gruntu (peculium), pozostawiając przy tym pewną samodzielność gospodarczą. Zgodnie z przepisami prawnymi tego okresu niewolnik pracował na roli na prawach kolona. Mimo że peculium praw- nie było własnością pana (podobnie jak niewolnik), sytuacja niewolnika „osadzonego" na ziemi ulegała pewnej poprawie. Niewolnik taki mógł zakładać rodzinę, nie można go było sprzedawać bez ziemi itd. Coraz częściej zaczęto uwalniać niewolników, przy czym tacy wyzwoleńcy (liberii), uzyskując wolność, pozostawali zazwyczaj w osobistej zależności od swoich byłych panów. We Wschodnim Cesarstwie Rzymskim w IV—VI w. w większym niż na Zachodzie stopniu rozpowszechniał się kolonat. Kolonowie dzielili się na wolnych i przypisanych, tzw. enapogra- fów. Wolny kolon mógł obok ziemi otrzymanej od wielkiego właściciela mieć również własną działkę rolną i inwentarz. Z biegiem czasu jednak większość kolonów znalazła się w sytuacji cnapografów, którzy gruntu nie posiadali. Przypisani kolonowie byli już w IV—VI w. przytwier- dzeni do ziemi, a dzieci enapografów również nie mogły opuszczać majątku pana. Za użytkowanie ziemi kolonowie uiszczali właścicielom — niezależnie od tego, czy była to osoba prywatna, klasztor lub zarządzający dobrami cesarskimi — określone opłaty, przeważnie w naturze. Opłaty wynosiły przeważnie 1/6,1/3, a nawet V2 plonów. Ponadto kolonowie musieli na pańskiej ziemi odrabiać pańszczyznę w okresie orki, zasiewów i żniw. Właściciele ziemscy samowolnie zwiększali opłaty kolonów, ustawodawstwo ograniczało ich prawa i z biegiem czasu sytuacja kolonów upodobniła się do położenia osadzonych na ziemi niewolników. W IV—VI w. obok kolonatu rozpowszechniły się na Wschodzie różne formy dzierżawy /.icmi, szczególnie długo terminowa (emfiteuza), stopniowo przekształcająca się w dziedziczną. Na gruntach państwowych stosowana była również tzw. kommenda — władanie warunkowe, nie y.nane w okresie niewolnictwa starożytnego. Właścicielem ziemi oddawanej w kommendę po- zostawało państwo, ale użytkownik korzystał z dużej swobody w dysponowaniu gruntem pod warunkiem uprawiania go i uiszczania ustalonej daniny (kanon). W odróżnieniu od Zachodu zachowała się na Wschodzie w znacznie większych rozmiarach wolna drobna własność ziemska oraz wolne wspólnoty wiejskie (metrokomie). Należy zaznaczyć, że nie we wszystkich prowincjach Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego 93 w jednakowym tempie dokonywał się proces rozkładu niewolnictwa i rozwoju feudalizmu. W Egipcie i Syrii szybciej rozwijała się w IV—VI w. wielka posiadłość rolna oparta na pracy kolonów, w Azji Mniejszej natomiast długo zachowała się drobna wolna własność ziemska. Na gruncie zmian zachodzących w systemie gospodarowania dokonywały się ważne zmiany również w strukturze społecznej. We Wschodnim Cesarstwie Rzymskim rozwijała się i umacniała ***** Wnętrze kościoła San Apollinare in Classe w Rawennie Pośw. w r. 549 feudalizująca się arystokracja ziemska, która stosowała system patronatu, miała własne oddziały wojskowe i pobierała podatki od zależnej ludności. Szczególną właściwością społeczno-gospodarczego rozwoju Wschodniego Cesarstwa Rzym- skiego był znacznie szybszy, w porównaniu z Zachodem, wzrost produkcji towarowej. Rozpo- wszechnił się wyrób tkanin płóciennych, wełnianych i jedwabnych. Ośrodkami rzemiosła włó- kienniczego były prowincje wschodnie — Azja Mniejsza, Syria, Fenicja, Palestyna i Egipt. Roz- winęło się znacznie kopalnictwo i obróbka metali, produkcja wyrobów metalowych, złotnictwo, a także wytwarzanie przedmiotów zbytku oraz wyrobów ze szkła i papirusu (Egipt, Fenicja). W odróżnieniu od zachodniej części Cesarstwa na Wschodzie istniało w tym okresie oprócz Konstantynopola dużo wielkich miast, jak Antiochia w Syrii, Aleksandria w Egipcie, Efez, Smyrna, Nicea, Nikomedia w Azji Mniejszej, Patras, Teby, Korynt i Saloniki (Soluń) w euro- pejskiej części Imperium. 94 D/.ic.ki olbrzymim środkom materialnym, jakimi dysponowała klasa rządząca we Wschod- nim Cesarstwie, mogła ona utrzymać władzę znacznie dłużej, niż udało się to klasie panującej w Cesarstwie Zachodnim. Aktywną rolę odegrało przy tym państwo i kościół chrześcijański. Należy zaznaczyć, że nie została jeszcze ostatecznie rozstrzygnięta kwestia, kiedy doszło do upadku systemu niewolniczego i jak wyglądały początkowe etapy feudalizmu w Bizancjum. Niektórzy uczeni uznają punkt widzenia wyłuszczony przez uutora niniejszego rozdziału, inni znów utrzymują, że feu- dalne stosunki produkcji zapanowały w średniowiecznym Cesarstwie Bizantyjskim już od razu, kiedy załamała się cał- kowicie gospodarka niewolnicza, która znalazła się w ślepym zaułku; autorzy ci wskazują też na wpływ rewolucyjnych wydarzeń III w. i postępującej „barbaryzacji" Imperium. Uczeni ci sądzą, że podstawy feudalnej własności zie- mi, zarówno świeckiej, jak i kościelnej, kształtowały się już od IV w. począwszy. W tym zaś czasie główną formą wy- zysku na wsi stawał się kolonat, a w mieście istnieli już wolni rzemieślnicy. Niewolnictwo zachowało znaczenie je- dynie jako układ obumierający. Przyjmując, że zagadnienie społeczno-ekonomicznego ustroju Bizancjum VI w. zasługuje jeszcze na jak najbar- dziej dokładne studia, zwłaszcza w dziedzinie sił wytwór- czych na wsi, historycy ci podkreślają, że dane zaczerp- nięte z ustawodawstwa i papirologii świadczą, iż ustrój społeczny Bizancjum VI w. można określić jako wczesno- fcudalny. Naukowcy ci twierdzą, że właśnie stosowanie przez bizantyjską klasę rządzącą nowych, bardziej postę- powych form wyzysku zapewniło dalszy rozwój sił wy- twórczych i przekształciło Bizancjum w jedno z przodują- cych pod względem politycznym, gospodarczym i kultural- nym państw wczesnego średniowiecza. SYTUACJA MAS LUDOWYCH. RUCHY LUDOWE W IV—VI W. Bizantyjska waza srebrna z podobiznami muz IV — pocz. V w. Położenie mas ludowych było w tym okresie nadal bardzo ciężkie. W straszliwych warunkach znajdowali się niewolnicy. Beznadziejne było też życie kolonów, zrujno- wanych drobnych rolników oraz niższych warstw ludności miejskiej. Zbiegostwo niewolników i kolonów przybrało w IV—VI w. masowy charakter. Ustawy przewidywały za to surowe kary dla niewolników, piętnowano ich, odsyłano do pracy w kopalniach itp. Żadne jednak represje nic mogły zdusić oporu uciskanych mas, który często przerastał w jawne powstania. W IV w. najszerszym echem odbiło się powstanie Wizygotów w prowincjach naddunajskich (378 r). Do /.buntowanych najemników przyłączyli się niewolnicy, kolonowie i zrujnowane chłopstwo bał- kańskie. Powstanie ogarnęło dużą część Półwyspu Bałkańskiego i trwało — to przygasając, to 95 znów wybuchając z nową siłą — do początku V w. Równocześnie rozpoczęło się powstanie nie- wolników, kolonów i najemnych żołnierzy w Azji Mniejszej (399—401). W 403 r. wybuchło tam również powstanie plemienia Izaurów, którego oddziały były postrachem rzymskich urzędników i właścicieli niewolników. Ruch ten objął znaczną część Azji Mniejszej i stłumiony został z wielkim trudem przez wojska rządowe. Bardzo uciążliwą powinnością było dla chłopów dostarczanie państwu podatku w naturze. Pisarz VI w. Joannes Lydos wspomina, że w czasie przewożenia zboża z prowincji do portów Cesarstwa „drogi usłane były trupami kobiet i dzieci, zmarłych z niedostatku podczas wypeł- niania tej powinności". Ludność miejska płaciła specjalny podatek pieniężny—chrysargyron1, który ciężkim brzemieniem spadał na barki rzemieślników i biedoty. Podatki ściągali urzędnicy, którzy tak bezwstydnie ograbiali masy ludowe, że — jak podaje historyk VI w. Prokopiusz z Cezarei — „najazd nieprzyjaciół wydawał się ludności mniej straszny niż przybycie urzędni- ków skarbowych". NIEUDANA PRÓBA UMOCNIENIA CESARSTWA W POŁOWIE VI W. Reakcyjna rola państwa, opartego na niewolnictwie i usiłującego zachować system niewol- niczy, najdobitniej przejawiła się za rządów bizantyjskiego cesarza Justyniana I (527—565), wybitnego męża stanu i mądrego polityka, łączącego niestrudzoną energię, świetne wykształcenie oraz szerokie horyzonty myślowe z bezwzględnym okrucieństwem i przebiegłością. Jednym z najważniejszych posunięć Justyniana, zmierzających do umocnienia państwa, było opracowanie kodeksu prawa cywilnego, dzielącego się na 4 części: 1. zbiór opinii prawni- ków rzymskich na temat poszczególnych zagadnień prawnych (Digesta, Pandecta); 2. zbiór dawniej wydanych ustaw cesarzy rzymskich (Kodeks Justyniana)2; 3. krótki podręcznik prawa rzymskiego (Institutiones} i 4. zbiór ustaw, ogłoszonych przez Justyniana od 534 do 565 r. (No- vellae). Zbiór praw proklamował nieograniczoną władzę cesarza, bronił przywilejów panującego kościoła, chronił własność prywatną i utrwalał bezprawne położenie niewolników i enapografów. Justynian usiłował na drodze ustawodawczej zapobiec wzrostowi władzy feudalizującej się arystokracji, zabraniając jej utrzymywać drużyny, budować własne więzienia w majątkach itd. Równocześnie Justynian szedł nieraz na ustępstwa wobec tej arystokracji. Ponieważ gospodarczo niewolnictwo stawało się coraz bardziej nieopłacalne, rząd zezwalał posiadaczom ziemskim w niektórych wypadkach przekształcać niewolników w kolonów. Wobec mas ludowych ustawodawca był bezwzględny. Kodeks Justyniana zawierał bardzo surowe przepisy przytwierdzające kolonów do ziemi. Wprowadzono surowe kary dla zbiegłych niewolników i kolonów. Wszelkiego rodzaju nieposłuszeństwo wobec władz, każdy przejaw swo- bodnej myśli, między innymi i w dziedzinie religii, okrutnie karano. Ponieważ produkcja towarowa odgrywała w gospodarczym życiu państwa dużą rolę, Ko- deks Justyniana dużo miejsca poświęcał regulowaniu stosunków między producentami towarów. Konsekwentnie przeprowadzona zasada ochrony własności prywatnej sprawiła, że w przyszłości Kodeks Justyniana mogło przyjąć nawet społeczeństwo kapitalistyczne. Polityka Justyniana doprowadziła do licznych powstań ludowych, które wybuchały w różnych 1 Podatek ten został zniesiony w 498 r. 8 Kodeks Justyniana obejmował ustawy cesarzy rzymskich wydane od czasów Hadriana (117—138) do 534 r. Zawierał on również ustawy samego Jusryniania wydane przed r. 534. 96 7> - > "- /;V, •'•*"-''-* .~.l / ,. * ••»" CESARZ JUSTYNIAN Fragment mozaiki. Rawenna, San Yitale Ok. 545 r. Wydawnictwo "Ksia>k WSCHODNIE CESARSTWO RZYMSKIE l SŁOWIANIE W DRUGIEJ POŁOWIE VI t W VII W. częściach Cesarstwa'. W Noricum i Panonii, w Tracji i Ilirii rozwinął si>i szeroki ruch tzw. ska- marów. Bogacze nazywali zbuntowanych niewolników i kolonów skamarami (to znaczy rozbój- nikami). Wielkie oburzenie wywołały we wschodnich prowincjach Cesarstwa okrutne prześlado- wania ruchów heretyckich (monofizytyzmu, nestorianizmu i in.). Również w miastach zaostrzyła się w VI w. walka klasowa, która znajdowała ujście w walce tzw. demów i stronnictw cyrkowych. Demy bizantyjskie były organizacjami wolnych obywateli poszczególnych dzielnic miejskich. Spełniały one gospodarcze funkcje związane z urządzeniami Cesarz Justynian w otoczeniu dygnitarzy świeckich i duchownych Mozaika w San Yitale w Rawennie. Ok. 545 r. miejskimi i brały aktywny udział w politycznym życiu miasta. Demy łączyły się w partie, zwane od koloru odzieży woźniców biorących udział w zawodach cyrkowych Błękitnymi, Zielonymi, Czer- wonymi i Białymi. Szczególne znaczenie miały partie wenetów (Błękitnych) i prasinów (Zielonych). Cyrk był wówczas jedynym miejscem, w którym masy ludowe mogły widzieć cesarzy przy- bywających na zawody i przedstawiać im swoje żądania. Skład społeczny partii cyrkowych był bardzo różnorodny. Kierownicza warstwa wenetów składała się z wielkich właścicieli ziemskich i arystokracji senatorskiej. Kierownictwo partii prasinów reprezentowało interesy bogatych kupców, ściśle związanych ze wschodnimi prowincjami Cesarstwa. Szeregowi democi obu partii należeli do średnich i niższych warstw ludności miejskiej i nieraz wspólnie walczyli przeciwko swoim ciemięzcom. Do jednego z najgroźniejszych powstań mas miejskich doszło w Konstantynopolu w 532 r. 1'owMuńcy przyjęli hasło „zwyciężaj" (nika), skąd pochodzi nazwa: powstanie Nika. Był to ży- piiwBzcchna t. III 97 wiołowy protest biedoty miejskiej przeciwko nadużyciom urzędników państwowych. Podczas powstania szeregowi democi należący do partii Błękitnych i Zielonych połączyli się i wystąpili przeciwko rządowi. Część arystokracji senatorskiej przyłączyła się do ruchu, chcąc w ten sposób doprowadzić do zmiany dynastii. Tylko z bardzo wielkim trudem, z pomocą oddziałów najem- nych pod dowództwem Belizariusza i Mundusa udało się Justynianowi zdusić powstanie. Wojska rządowe otoczyły w zdradziecki sposób powstańców w cyrku, gdzie następnie dokonały straszli- wej rzezi, w której zginęło około 35 tys. ludzi. Cesarzowa Teodora ze swym dworem Mozaika w San Yitale w Rawennie. Ok. 545 r. Uśmierzenie powstania Nika chwilowo wzmocniło sytuację Justyniana i pozwoliło mu przystąpić do restauracji Cesarstwa na Zachodzie w jego dawnych granicach. Pierwszym kro- kiem do realizacji tego planu było zdobycie w 534 r. przez wojska bizantyjskie pod wodzą Beli- zariusza państwa Wandalów w Afryce Północnej. Jednakże reakcyjna polityka rządu bizantyjskiego (oddawanie gruntów potomkom rzymskich właścicieli niewolników, zwrócenie wyzwolonych niewolników i kolonów dawnym właścicielom, obrona panującego kościoła i prześladowanie kierunków heretyckich) doprowadziła do powsta- nia ludowego, które ogarnęło całą Afrykę Północną (536 r.). Wojna przeciwko Cesarstwu trwała w Afryce do 546 r., kiedy to udało się rządowi bizantyjskiemu rozbić armię powstańczą. Ener- giczny i utalentowany wódz powstańców, żołnierz armii rzymskiej, Stodzas, poległ w bitwie. W 548 r. Afryka Północna została przyłączona do Bizancjum i pozostała pod jego panowaniem do r. 698, tj. do podboju arabskiego. 98 Jeszcze uciążliwsza okazała się dla Cesarstwa wojna z Ostrogotami w Italii, trwająca od 5 15 do 555 r. Armia bizantyjska, mająca poparcie arystokracji rzymskiej, duchowieństwa chrze- ścijańskiego oraz części arystokracji ostrogockiej, początkowo odnosiła sukcesy. W 536 r. Beli- zariusz wyruszył z Afryki do Italii i zajął Rzym. Jednak i w Italii polityka rządu bizantyjskiego doprowadziła lud do powstania. W 541 r. Got Totila, obwołany królem Ostrogotów, stanął na c/.clc walczących przeciwko Cesarstwu. Po odniesieniu szeregu zwycięstw zdobył Rzym (546 r.), a następnie korzystając z poparcia mas ludowych — niewolników, kolonów oraz ostrogockich i italskich chłopów — wyzwolił dużą część Italii od wojsk bizantyjskich. Jednakże w 552 r. wojska Totili zostały rozbite, a on sam padł w walce. Italia została przyłączona do Bizancjum (555 r.). Po opublikowaniu przez Justyniana „sankcji pragmatycznej" (554 r.), przywracającej prawa rzymskiej arystokracji, w Italii zaczęła odradzać się wielka posiadłość rolna, a niewolni- ków i kolonów, którzy zdążyli uzyskać wolność, właściciele ziemscy zmuszali do powrotu do poprzedniego stanu. Władze bizantyjskie osiągnęły też pewne sukcesy w królestwie Wizygotów w Hiszpanii. Korzystając z walk dynastycznych w ich państwie Justynian skierował tam swoją armię, która zajęła niektóre punkty obronne w południowo-wschodniej części Półwyspu Pirenejskiego (553 r). /dobycze te okazały się jednak bardzo nietrwałe. Przez cały czas swego panowania Justynian prowadził krwawe i wyjątkowo niepomyślne wojny na północy i na wschodzie państwa ze Słowianami oraz z przybyłymi z głębi Azji Hunami i Awarami, a także z potężnym mocarstwem — Iranem. Nieustanne i niszczące wojny prowadzone przez następców Justyniana: Justyna II (565— 578), Tyberiusza I (578—582) i Maurycjusza (582—602), osłabiły do reszty Imperium. NOWA FALA REWOLUCYJNEGO RUCHU NIEWOLNIKÓW I KOLONÓW NA PRZEŁOMIE VI—VII W. Kryzys niewolniczego sposobu produkcji nabrał w Cesarstwie Bizantyjskim szczególnej on trości na przełomie VI—VII w. Imperium utraciło swoje zdobycze terytorialne na zachodzie oraz znaczną część terytoriów na północy i wschodzie. W Egipcie, Syrii i Palestynie wybuchały masowe powstania niewolników, kolonów i zrujnowanych chłopów. W siedemdziesiątych- osiemdziesiątych latach VI w. w prowincjach naddunajskich odżył ruch skamarów. Do najgroźniejszych zaburzeń doszło za rządów cesarza Maurycjusza. W Konstantynopolu Powstała biedota miejska, w armii bizantyjskiej nieustannie wybuchały bunty. Brzemienne w następstwa było powstanie, które wybuchło w 602 r. w armii stacjonującej nad Dunajem. Powstańcy ogłosili cesarzem centuriona (setnika) Fokasa, ruszyli na Konstantynopol i zdobyli go dzięki poparciu ludu miejskiego. Cesarza Maurycjusza zdetronizowano i stracono, a na tronie bizantyjskim zasiadł Fokas (602—610). Od samego jednak początku arystokracja, wielcy właściciele ziemi i niewolników oraz senat mawiali rządowi Fokasa zaciekły opór. Rozpoczęła się wojna domowa, prowadzona z wielką za- ciętością nie tylko na Półwyspie Bałkańskim, ale również w Azji Mniejszej, Syrii, Palestynie i egipcie. W końcu władzę w kraju zagarnął Herakliusz (610—641) — protegowany feudalizu- jącej się arystokracji prowincjonalnej, która zrzuciła z tronu Fokasa i zawarła kompromis z reszt- kami właścicieli niewolników; arystokracja zachowała swe przywileje i została częściowo do- puszczona do rządów w państwie. 99 SŁOWIANIE I CESARSTWO BIZANTYJSKIE Ogromną rolę w dziejach Imperium odegrali Słowianie. Pierwsze masowe wyprawy Słowian do Bizancjum miały miejsce na początku VI w. Wówczas jednak wobec siły Cesarstwa ekspansja słowiańska nie została uwieńczona powodzeniem. Sytuacja zmieniła się gruntownie dopiero w drugiej połowie VI w., kiedy to Bizancjum, wstrząsane powstaniami niewolników, kolonów i biedoty miejskiej, nie było już w stanie przeciwstawiać się naciskowi Słowian oraz innych ludów. W 578 r. około 100 tys. Słowian przeprawiło się przez Dunaj zalewając Trację, Grecję, a w 581 r. — Trację, Macedonię i Tesalię. Rząd bizantyjski, nie mając sił do walki ze Słowia- nami, zwrócił się o pomoc do Awarów, ale nawet sprowokowany przez niego napad wojsk cha- ganatu awarskiego na Słowian nie pomógł Cesarstwu. Władcy bizantyjscy usiłowali również osłabić Słowian, prowokując wystąpienia jednych plemion słowiańskich przeciw drugim. Nie pomogły też Bizancjum wznoszone na rozkaz cesarzy umocnienia obronne. Napór Słowian wciąż wzrastał. Bizantyjski pisarz tego okresu, Joannes z Efezu, podaje, że zdobyli oni wiele umocnionych miast na swej drodze, osiedli na zajętych terenach, zadomowili się na nowych miejscach, posiadali duże stada, wzbogacili się, mieli złoto i srebro, a także broń, którą nauczyli się władać lepiej.od Rzymian. Podczas wojen z Bizancjum Słowianie szybko nauczyli się zdo- bywać miasta stosując maszyny oblężnicze. Najeźdźcy słowiańscy spotykali się w Bizancjum z poparciem prostego ludu, który widział w nich wyzwolicieli. Dużą pomoc okazali Słowianom skamarowie, pomagali im też niewolnicy i kolonowie, którzy w końcu VI w. porwali się do walki w Tracji i Macedonii. Powstania ludowe, które wybuchały w Bizancjum na początku VII w., ułatwiły Słowianom dalszą ekspansję. W połowie VII w. osiedla słowiańskie znajdowały się prawie na całym terytorium Półwyspu Bałkańskiego. Słowianie zajęli Trację, Macedonię, znaczną część Grecji, Dalmację i Istrię i do- tarli do Peloponezu. Na swoich szybkich łodziach dokonywali częstych wypraw jia wyspy na Morzu Egejskim, oblegali Saloniki, podchodzili pod mury stolicy Imperium — Konstan- tynopola. Wielu Słowian osiadło również w Azji Mniejszej. Zajmując poszczególne prowincje Słowianie zmniejszali znacznie daniny, które dotąd płacili państwu rolnicy. W Mezji mówili oni chłopom: „Wychodźcie, siejcie i zbierajcie, my weźmiemy od was tylko połowę daniny", grabili natomiast i pustoszyli włości cesarskie, siedziby i latyfun- dia wielkich właścicieli niewolników. ZMIANY W SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM I POLITYCZNYM USTROJU BIZANCJUM W VII W. Powstania niewolników i kolonów, łączące się z walką Słowian przeciwko państwu, dopro- wadziły do gruntownych zmian w społeczno-gospodarczym ustroju Bizancjum. Niewolnictwo jako podstawowa forma uciemiężenia bezpośrednich wytwórców zostało zniesione. Przeżytki niewolnictwa, które zachowały się jeszcze dość długo w Bizancjum (aż do XI w.), nie odgrywały już poważniejszej roli. Pod wpływem osadnictwa słowiańskiego na terytorium Cesarstwa roz- powszechniła się wolna wspólnota chłopska. Wolni chłopi otrzymali dużą część gruntów skon- fiskowanych wielkim właścicielom ziemskim. Daleko idące zmiany zaszły również w politycznym ustroju Cesarstwa. Władzę zagarnęła tam w VII w. nowa, feudalizująca się arystokrata, która umiała wyciągnąć korzyści z walki mas 100 liniowych. Chociaż zachował się stary aparat państwowy, uległ on już jednak znacznym zmia- nom — znikła charakterystyczna dla okresu niewolnictwa centralizacja, nastąpiło wyraźne usa- modzielnienie się administracji prowincjonalnej. Państwo utraciło już w VII w. charakter władzy właścicieli niewolników i w miarę rozwoju stosunków feudalnych coraz wyraźniej stawało się państwem feudalnym. Terytorium Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego mocno skurczyło się w VII w. Obszary (Htlożonc między Dunajem a Morzem Egejskim zostały zajęte przez Słowian, którzy następnie /.ułożyli tu swoje niezależne państwa: Bułgarię, Chorwację i Serbię. Wschodnie prowincje Im- perium — Syria, Palestyna, Egipt, Górna Mezopotamia, Cylicja oraz posiadłości w Afryce Pół- nocnej — zostały zdobyte przez Arabów. W 568 r. dużą część północnej i środkowej Italii zdo- było germańskie plemię Longobardów. Pod władzą Bizancjum została w Italii tylko Rawenna y, przyległym terytorium, południowa Italia i Sycylia. Wizygoci ponownie odebrali Bizancjum posiadłości hiszpańskie, na przełomie VII—VIII w. ostatecznie uniezależniły się Łazika i Ar- menia, którą następnie zdobyli Arabowie. Bizancjum zachowało tylko Azję Mniejszą, część Pół- wyspu Bałkańskiego i posiadłości w Italii, które zdobywały coraz większą niezależność. Duże zmiany zaszły również w etnicznym składzie ludności. Poważne miejsce zajęli teraz w Imperium Słowianie. KULTURA W IV—VII W. Kryzys i upadek systemu niewolniczego odbiły się dosłownie we wszystkich dziedzinach kultury bizantyjskiej. Już w IV w. kościół chrześcijański rozpoczął ofensywę przeciwko pogań- ukicj filozofii i nauce antycznej, sprzeciwiając się wszelkiemu badaniu przyrody i nauce opartej na doświadczeniu i rozumie. W IV w. zniszczono pogański ośrodek naukowy w Aleksandrii, następnie spalono bezcenną bibliotekę aleksandryjską, a w 415 r. sfanatyzowani mnisi w bestialski uposób zamordowali znaną matematyczkę w Aleksandrii — Hypatię. Za czasów Justyniana nadal prześladowano naukę starożytną. W 529 r. zamknięto Akade- mią Ateńską, która istniała prawie tysiąc lat i była ośrodkiem antycznej nauki tego okresu. Przed- iilawiciele ideologii zwycięskiego chrystianizmu zdecydowani byli nie dopuścić do jakiejkolwiek iwobody i samodzielności badań naukowych, pragnąc podporządkować naukę dogmatom reli- gijnym. Filozofię antyczną zastąpiła teologia. Jednakże pomimo prześladowań przez kościół filozofia antyczna miała nadal wielu zwolen- ników. Najbardziej oryginalnym jej przedstawicielem był filozof Proklos Diadoch (V w.), który usiłował stworzyć system filozofii neoplatońskiejl. Stosowane przez kościół prześladowania nie zdołały też całkowicie zdusić twórczości w dziedzinie nauk ścisłych i przyrodniczych, chociaż w dużym stopniu zahamowały ich rozwój. W V w. działali wybitni matematycy, jak Serenos, który zbadał przecięcie stożka z walcem, oraz Teon z Aleksandrii, który poza matematyką zaj- mował się również astronomią. Na polu medycyny wyróżniają się prace Oribazjusza z Perga- monu, który opracował encyklopedię lekarską zawierającą nie tylko usystematyzowane wiado- mości lekarzy starożytnych, lecz również samodzielne wnioski autora oparte na jego obser- wacjach. Opisy wydarzeń tej burzliwej epoki zachowały się w następujących dziełach historycznych i literackich tego okresu: w pracach Prokopiusza z Cezarei, Agathiasa z Myrhiny, Menandera, 1 O neoplatonizmie patrz tom II Historii powszechnej, s. 813—814. 101 Pseudo-Maurycjusza, Teofilakta Simokattesa i in. Ostra walka klasowa i konflikty w łonie klasy rządzącej określiły kierunek „tajnej historii" (Anekdota, Historia Arcand) Prokopiusza z Cezarei, najwybitniejszego historyka VI w. W literaturze bizantyjskiej tego okresu silne były jeszcze tradycje antyczne. Poeci świeccy, Nonnos z Panopolis (przełom IV i V w.). Paweł Silencjariusz (VI w.), Agathias z Myrhiny (VI w.) i inni, przejmują w swej twórczości antyczne zasady poetyki oraz tematykę antyczną. Dużą sławą cieszyły się utwory retoryczne Libaniusza, Temistiusza, Synezjusza z Cyreny oraz innych. W ich mowach i pismach również znalazły wyraz wydarzenia polityczne i rewolucyjna walka tej epoki. Sztuka bizantyjska IV—VII w. również odzwierciedlała sprzeczności przejściowego okresu między społeczeństwem opartym na niewolnictwie a feudalnym. Była to sztuka oryginalna i bo- gata, co m. in. tłumaczy się różnorodnością grup etnicznych wchodzących w skład Cesarstwa. Rozmaite ludy Egiptu, Syrii i Azji Mniejszej, wchodzące wówczas w skład Imperium, przyczy- niły się do stworzenia i rozwoju sztuki bizantyjskiej. Wspaniałym zabytkiem architektonicznym VI w. jest świątynia Hagia Sophia (Mądrości Bożej) w Konstantynopolu, zbudowana w latach 532—537 przez znakomitych architektów i uczonych, Izydora z Miletu i Anthemiusza z Trallesu. Świątynia zwieńczona jest ogromną kopułą (około 31,4 m średnicy), wzniesioną nad środkową częścią budowli, oraz dwiema półkopułami. Wspaniała i niezwykle bogata jest dekoracja wnętrza, którego ściany wyłożone są różnobarwnym marmurem i ozdobione mozaiką. Bezcennymi pom- nikami sztuki tego przejściowego okresu są mozaiki kościoła Koimesis w Nicei (VII w.) i zacho- wany fragment mozaiki w kościele Św. Mikołaja w Konstantynopolu, wykonane przez, artystów szkoły konstantynopolitańskiej, oraz mozaiki kościoła Św. Jerzego w Salonikach. Te dzieła sztuki łączą w sobie cechy sztuki hellenistycznej, tj. śmiałe i malownicze przedstawienie postaci, oraz symbolikę, główną cechę średniowiecznej sztuki bizantyjskiej. Dalszym krokiem w rozwoju średniowiecznego stylu bizantyjskiego są mozaiki w kościele Św. Demetriosa w Salonikach (koniec VI — początek VII w.), różniące się od mozaiki szkoły konstantynopolskiej ascetyczną surowością, właściwą ikonografii bizantyjskiej późniejszego okresu. ROZDZIAŁ VI IRAN WCZESNOFEUDALNY OD V DO POŁOWY VII W. Z historią Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego wiążą się dzieje Iranu, w którym w III— IV w. ukształtowało się wczesnofeudalne społeczeństwo. Wobec groźby najazdu ludów koczowniczych irańskie państwo Sasanidów zawarło sojusz z Cesarstwem Bizantyjskim, chociaż toczyła się między nimi walka o szlaki handlowe wiodące przez Morze Czarne i Śródziemne oraz o panowanie nad Armenią. ROZWÓJ SPOŁECZNO-EKONOMICZNY OD V DO PIERWSZEJ POŁOWY VII W. Na początku V w. Iran Sasanidów był największym państwem w Azji Przedniej, gdyż oprócz tułcj wyżyny irańskiej z doliną nadkaspijską (obecnie Iran i Afganistan) należały doń Dolna Mezopotamia (Irak), Albania Kaukaska oraz większa część Armenii i Gruzji. Wyżynę irańską zamieszkiwały ludy osiadłe i plemiona koczujące (przodkowie Kurdów, I.urów i in.), mówiące językami grupy irańskiej. Przeważała narodowość perska. Mezopotamię /.umieszkiwali Aramejczycy (Syryjczycy) i Arabowie, a miasta — także Żydzi, wszyscy mówiący j i;/ykarni grupy semickiej. W V—VII w. w Iranie nadal trwał proces rozkładu niewolnictwa, powstawało i rozwijało t>i<; państwo wczesnofeudalne. Ze wspólnoty wiejskiej (keda) wydzieliła się grupa właścicieli ziemi. Zamożniejsi spośród nich, tzw. dehkani, wraz z feudalizującą się drobną i średnią arystokracją, która posiadała nie- wolników (azadami, azatami), utworzyli dolną warstwę powstającej klasy feudałów. Wielu chłopów utraciło ziemię, a następnie i wolność, przekształcając się w dziedzicznych dzierżaw- ców polowników, uprawiających grunty zagarnięte przez dehkanów, starą arystokrację lub pań- MWD. Wobec tego, że wszystkie większe urządzenia nawadniające należały do państwa lub możnych, chłopi tym łatwiej ulegali ruinie i tracili wolność osobistą. W V w. społeczeństwo irańskie rozpadło się jakby na dwie części: jedną tworzyli wolni chłopi c/łonkowie wspólnot, chłopi, którzy wyodrębnili się ze wspólnoty i posiadali niewielkie il/.iulki, i wreszcie feudalnie zależni chłopi połownicy; zachowała się również znaczna liczba nie- 103 wolników. Drugą i przeciwstawną część społeczeństwa stanowili feudalizujący się właściciele ziemscy. Powstające stosunki feudalne sprzyjały wzrostowi sił wytwórczych zarówno w rolnictwie, jak i w rzemiośle. W V—VI w. prowadzono w Iraku i w Iranie wielkie prace irygacyjne. W Iranie (poza doliną nadkaspijską) od dawna rolę uprawiano jedynie w oazach i prawie wyłącznie przy zastosowaniu sztucznego nawadniania. Urządzenia nawadniające budowano Ruiny Tak-i Kisra w Ktesifonie VI w. przeważnie w formie karizów, tj. podziemnych galerii, często umocnionych i zaopatrzonych w rury z wypalonej gliny; rurami tymi wyprowadzano wody gruntowe na powierzchnię. Co 7—10 metrów łączyły powierzchnię ziemi z karizami studnie obserwacyjne, służące do oczyszczania karizów z zamuleń. Karizy biegły przeważnie 8—10 metrów pod powierzchnią ziemi; później głębokość ich dochodziła w niektórych miejscach do 30—50 m; dhigość była różna — od 2—3 km do 40 km. Grunt nawadniano również za pomocą kanałów rzecznych, strumyków i studni. W Iranie, podobnie jak w innych krajach, gdzie stosowano nawadnianie, woda była równie ważnym środkiem produkcji, jak ziemia. Ziemia, woda i urządzenia irygacyjne stały się tu wła- snością feudalną. Państwo i właściciele ziemi kazali chłopom płacić za korzystanie z wody i zmu- szali ich do oczyszczania karizów w ramach powinności odrobkowych. W V—VI w. rozszerzyła się w Iranie produkcja wina, soków owocowych, miodu, olejku 104 różanego i esencji kwiatowych. Zaczęto wprowadzać nowe rośliny uprawne — trzcinę cukrową, indygo, bawełnę oraz w niewielkich jeszcze ilościach ryż. Ulepszono znacznie technikę hartowania stali i wyrobu broni, srebrnychx i miedzianych przedmiotów artystycznych. Udoskonalono wyrób barwników roślinnych, olejków perfumeryj- nych, dywanów, a zwłaszcza tkanin lnianych, wełnianych i jedwabnych z artystycznymi wzorami, przedstawiającymi stylizowane rośliny i fantastyczne zwierzęta. Wszystkie te wyroby wywożono do krajów śródziemnomorskich i Azji, a zwłaszcza do Chin. Władcy sasanidzcy dbali o rozwój produkcji rzemieślniczej i przesiedlali do Iranu wziętych do niewoli rzemieślników z prowincji bizantyjskich. W tym czasie ożywił się znacznie handel wewnętrzny, zagraniczny i tranzytowy szlakami, które prowadziły z krajów śródziemnomorskich przez Irak i Iran do Azji Centralnej, Chin i Indii. Przez Iran przewożono tkaniny z Syrii i Egiptu, przyprawy korzenne z Indii, a przede wszystkim tkaniny jedwabne i surowy jedwab z Chin. W czasie panowania Sasanidów (226—651) zaczęto w Iranie produkować tkaniny jedwabne, początkowo z przywożonego surowca. Na przełomie V—VI w. zaczęła rozwijać się hodowla jedwabników, która odegrała ogromną rolę w ekonomicz- nym rozwoju Iranu. Największymi miastami irańskimi były Ktesifon (stolica władców sasanidzkich), Gundi- szapur, Istachr, Hamadan, Rej, Niszapur i in. O ustroju wewnętrznym miast w V—VI w. nie- wiele możemy wnioskować na podstawie źródeł pisanych. Istnieje jednak przekaz gruziński l VI w. (Żywot św. Eustachego z Mcchety, Persa chrześcijanina) wyraźnie mówiący o istnieniu korporacji rzemieślników perskich. Potwierdzenie tego znaleźć można również w źródłach sy- ryjskich. W czasach Sasanidów społeczeństwo nadal dzieliło się na stany, a ściśle mówiąc — na za- mknięte kasty. Do kast uprzywilejowanych, które nie płaciły podatków, należeli kapłani, wojskowi i urzędnicy. Kupcy i rzemieślnicy oraz chłopi stanowili kastę opodatkowaną. Byli to ludzie osobiście wolni, lecz pozbawieni praw politycznych i uciskani przez państwo i możnowładztwo. Na czele imperium stał szachinszach — „król królów Eranu i nie-Eranu" 2 — z dynastii Sa- sanidów. RELIGIA I KOŚCIÓŁ Religią państwową był zreformowany w czasach Sasanidów zoroastryzm, który rozwinął się jako religia feudalizującego się społeczeństwa. Cechą charakterystyczną perskiego zoroastryzmu była w tym okresie ścisła więź z władzą królewską. Uznano za dogmat, że tylko ród Sasanidów jest nosicielem szczególnej łaski boga — królewskiego farr. Dawny pogląd Zaratustry, że zajmo- wanie się uprawą roli jest religijnym obowiązkiem kasty właścicieli ziemskich, uległ ewolucji; teraz za religijny obowiązek chłopów uznano podporządkowanie się „królowi królów", spełnia- nie powinności wobec niego i wobec właścicieli ziemskich oraz płacenie podatków. W czasach Sasanidów dokonano nowej redakcji Awesty — starej księgi świętej wyznawców Zaratustry — i napisano komentarz do niej — Zend. Podczas gdy zoroastryzm przekształcił się w religię państwową, wśród ludu w miarę rozwoju 1 Bogata kolekcja ówczesnych irańskich wyrobów ze srebra znajduje się w Ermitażu w Leningradzie. * W tytule tym znalazły odbicie dążenia Sasanidów do „światowego" panowania. Eran — dawna forma nazwy Iran. i 105 sprzeczności klasowych zaczęły się pojawiać herezje. Na początku IV w. powstała sekta, której członkowie otrzymali później nazwę mazdakitów. Wierzyli oni w odwieczną walkę dobra i zła na świecie i uważali ustrój społeczny oparty na nierówności i ucisku za wytwór zła, tj. diabła. Mazdakici przy tym sądzili, że zło działa ślepo i nierozumnie, a dobro (Bóg) — świadomie i swo- bodnie. Z pomocą dobra ludzie mogą zbudować na ziemi społeczeństwo rządzone rozumem, wolne i sprawiedliwe. Mazdakici wzywali naród do walki, do obalenia królestwa zła na ziemi i do zastąpienia go ustrojem opartym na powszechnej równości, na wspólnym władaniu ziemią i zasobami wodnymi. W miastach Iranu, a szczególnie Iraku, mieszkało wielu Żydów, wyznających judaizm, przeważnie kupców i rzemieślników; mieli oni samorząd i naczelnika zatwierdzonego przez szachinszacha. Poza tym w Iranie było wielu manichejczyków1 i chrześcijan. Prześladowania chrześcijan, które rozpoczęły się po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową w Cesarstwie Rzymskim, znajdującym się we wrogich stosunkach z Iranem, trwały z przerwami do 484 r., kiedy w kościele chrześcijańskim w Iranie zwyciężył nestorianizm, potępiony i prześladowany we Wschodnim Cesarstwie Rzymskim; kościół irański zerwał z oficjalnym („prawosławnym") kościołem bizantyjskim, a wówczas ustały też prześladowania i chrześcijaństwo (nestorianizm i monofizytyzm) zostało w Iranie uznane za legalne. RUCH LUDOWY MAZDAKITÓW W V w. państwo Sasanidów wyczerpało swe siły w walce z ruchami wyzwoleńczymi w kra- jach zakaukaskich (lata 450—451 i 481—484) oraz w obronie przeciw koczownikom — Hunom i Heftalitom, którzy wzmogli napór na Iran od strony Kaukazu i Azji Środkowej. Zagrożony ciągłymi najazdami plemion koczowniczych, Iran musiał utrzymywać pokojowe stosunki z Bi- zancjum (387—502), a okresami nawet zawierać z nim sojusz. Oba mocarstwa potrzebowały pokoju, ponieważ Bizancjum zagrażały najazdy Gotów i Hunów naddunajskich, a Iranowi — napady Arabów, Heftalitów i Hunów-Uturgurów, którzy dokonywali najazdów również na azjatyckie posiadłości Bizancjum. Heftalici po zawojowaniu Azji Środkowej w połowie V w. zaczęli napadać na wschodnie rejony Iranu, pokonali Persów, wzięli do niewoli szacha Peroza (459—484) i zmusili go do odstąpienia im rejonów Merwu, Balchu, Heratu oraz zapłacenia kontrybucji. W samym Ira- nie zaostrzyła się walka elity wojskowej i kasty duchownej z władzą królewską, opierającą się na niższych warstwach tych kast, na drobnych i średnich posiadaczach ziemskich i na biurokracji (kasta urzędników). Najbogatsi przedstawiciele możnowładztwa, piastujący wysokie stanowiska wojskowe i duchowne, chcieli podporządkować sobie władzę królewską; domagali się oni, by szachinszach zerwał z Bizancjum i powrócił do polityki prześladowania chrześcijan i Żydów. W związku z rozwojem stosunków feudalnych narastało niezadowolenie mas chłopskich, które traciły ziemię i wolność. Na przełomie V i VI w. (między 491 a 529 r.) wybuchło olbrzy- mie powstanie ludowe, ściśle związane z mazdakitami. Klęska głodu stała się bezpośrednim powodem wybuchu powstania. Chłopi zaczęli napływać do miast i żądali otwarcia spichrzów państwowych, występując wrogo przeciw wielkim posiadaczom ziemskim, należącym przeważ- 1 Por. t. II Historii powszechnej, s. 825. 106 nie do warstw duchownych i wojskowych. Wodzem powstania był Mazdak, przywódca sekty mazdakitów, „mąż wymowny i mądry", który w Ktesifonie swymi przemówieniami w/ywul lud do walki. W czasie powstania mnóstwo ludzi zamożnych zabito, a ich ziemie; i dwory zagarnęli chłopi. Powstańcy żądali podziału majątków i ustanowienia powszechnej rówimsii Dążyli oni do odrodzenia starej wspólnoty wiejskiej, pragnęli, by ziemia i urząd/emu mi wadniające stały się wspólną własnością ludu. Chociaż siłą napędową powstania mazdakiiów byli chłopi, znalazło ono jednak poparcie również wśród rzemieślników i kupców, uginają- cych się pod brzemieniem podatków i powinności państwowych, a także wśród niewolni- ków. Na początku przystąpili do ruchu i ci drobni posiadacze ziemscy, którzy nicnawid/ili bogaczy, lecz później, przerażeni wysuwanymi przez mazdakitów postulatami, porzucili s/.c- regi powstańcze. Ruch był tak silny, że szach Kawad (488—531) musiał uwzględnić żądania mazdakitów, Mazdaka zaś uczynił swym doradcą. Kawad zamierzał skorzystać z powstania, by osłabić ary- stokrację, która jednak obaliła i uwięziła go w chuzystańskim Zamku Zapomnienia, osadzając na tronie jego brata. Kawad zbiegł do Azji Środkowej, do Heftalitów, i otrzymał od nich pomoc wojskową, zobowiązując się w zamian do płacenia im daniny. Kiedy udało mu się dzięki pomocy Heftalitów odzyskać tron, zastosował wobec arystokracji ugodową politykę. Jednakże rozległe obszary Iranu i Azerbejdżanu pozostały w rękach mazdakitów, którzy mieli silne oddziały zbrojne i utrzymywali się na odebranych możnowładztwu ziemiach. Dopiero w 529 r. Kawad zdecydował się na otwartą walkę z mazdakitami. Jak głosi legenda, Chosrow Anoszirwan, syn Kawada, udając zwolennika mazdakitów, podstępnie zwabił do Ktesifonu, ja- koby dla pertraktacji w sprawie mianowań i nagród (według innej legendy — na dyskusję z kapła- nami zoroastryjskimi), przy wódce mazdakitów (na podstawie danych źródłowych trudno ustalić, czy był to sam Mazdak, czy jego następca) oraz kilkuset najbardziej aktywnych mazdakitów i zdradziecko wymordował ich w czasie uczty. Po pozbawieniu ruchu kierownictwa przystąpiono do masowego mordowania mazdakitów według z góry przygotowanych list. Ziemie i majątki, które mazdakici odebrali arystokratycznym rodzinom, zostały zwrócone poprzednim właścicielom i szach oficjalnie potwierdził feudalną zależność chłopów od właścicieli ziemskich. Jednakże Sasanidom nie udało się zgładzić wszyst- kich mazdakitów. Ich wspólnoty nadal istniały nielegalnie w Iranie, a nawet rozpowszechniły się szeroko w Azerbejdżanie i w Azji Środkowej. Ruch mazdakitów był znamiennym zjawiskiem związanym ze społeczeństwem wczesno- fcudalnym. W tych czasach chłopi pamiętali jeszcze ustrój wolnej wspólnoty wiejskiej i sądzili, że stworzą idealne społeczeństwo przez odrodzenie jej przeżywających się form. Ten szeroki i silny ruch chłopski był pierwszym protestem przeciwko ujarzmieniu wolnych chłopów i prze- ciwko wyzyskowi feudalnemu. Jednocześnie ruch ten podważył zmurszały ustrój kastowy i wła- dzę możnowładztwa, które nie odzyskało już dawnej potęgi, a wiele możnych rodów w ogóle nic przetrwało okresu zaburzeń. Chociaż po stłumieniu chłopskiego ruchu mazdakitów stosunki feudalne w Iranie umocniły się znacznie, w VI WT. istniał jeszcze zarówno układ oparty na niewolnictwie, jak i układ patriar- chalny, i bynajmniej nie całe chłopstwo popadło w zależność feudalną. W tym okresie przeważały dwie formy feudalnej własności ziemi: własność królewskiej rodziny Sasanidów i własność po- s/.c/cgólnych feudałów. Powstawały też zalążki warunkowej feudalnej własności ziemskiej, jed- nnk/.c fcudalnie zależni chłopi nie byli przypisani do ziemi. Gruntów uprawnych było w Iranie • 107 niewiele i znajdowały się one głównie w oazach, tak że właściciele ziemscy nie musieli się oba- wiać zbiegostwa chłopów, którzy nie mieli dokąd uciekać. Istniały jeszcze wspólnoty wiejskie, ale w większości przekształcone zostały we wspólnoty zależne, a znaczna część ich gruntów przeszła na własność państwa. REFORMA PODATKOWA CHOSROWA I ANOSZIRWANA W VI w. ukształtowało się w Iranie ostatecznie wczesnofeudalne państwo o słabo jeszcze zarysowanych elementach feudalnego rozdrobnienia; miało ono rozbudowany aparat, odzie- dziczony po epoce antycznej, i jednolity system podatkowy. Państwa tego typu, istniejące także w innych krajach Wschodu — były właścicielami znacznej części ziemi i wielkich urządzeń na- wadniających (w Iranie ziemia stanowiła własność rodu panującego). Chłopów osiadłych na gruntach państwowych wyzyskiwało zatem państwo za pośrednictwem swego aparatu podatko- wego. Renta feudalna zbiegała się tu z podatkiem gruntowym. Rząd Chosrowa I Anoszirwana (531—579) przeprowadził pewne reformy, z których naj- ważniejsza była reforma podatkowa. Do początków VI w. chłopi płacili podatek gruntowy (cha- rag] w naturze, oddając część plonów, od 1]10 do 1/s zbiorów. Im urodzajniejsza była ziemia i im bliżej wielkich miast handlowych położona, tym większą część plonów zabierało państwo. Chosrow I ustalił nowe zasady opodatkowania ziemi, wyznaczając stałe stawki, niezależne od ilości zebranych plonów. W rejonach bardziej rozwiniętych pod względem ekonomicznym, a także w okolicach podmiejskich obowiązywał podatek pieniężny. Ludność obowiązana do pła- cenia podatków uiszczała pogłówne w wysokości 12, 8, 6 lub 4 dirhemów od każdego mężczyzny w wieku od 20 do 50 lat, w zależności od sytuacji majątkowej. Nowy system opodatkowania pogorszył położenie mas ludowych, gdyż wobec przewagi gospodarki naturalnej chłopom trudno było płacić podatki srebrem; ponadto ustanawiając stały podatek gruntowy rząd nie uwzględnił tego, że niedostateczne nawodnienie gruntu i zubożenie chłopów mogły doprowadzić do spadku plonów. W wyniku nowego systemu podatkowego zwiększyły się dochody skarbu państwa, zużywane na utrzymanie wspaniałego dworu, na wojsko najemne, pensje i emerytury urzędników i duchowieństwa, na nagrody dla możnych właścicieli ziemskich albo też na uzupełnienie zasobów królewskich skarbców. ZAGRANICZNA POLITYKA SASANIDÓW W VI I W PIERWSZEJ POŁOWIE VII W. W ciągu całego prawie VI w. władcy sasanidzcy prowadzili wojny z Bizancjum, dążąc do zdobycia dostępu do Morza Czarnego i Śródziemnego, całkowitego opanowania szlaków kara- wanowych i wywalczenia sobie odpowiedniej pozycji w handlu tranzytowym krajów śródziem- nomorskich z Chinami i Indiami. Między obu krajami toczyła się również walka o panowanie nad ważną strategicznie Wyżyną Armeńską. Mimo pewnych sukcesów wojskowych Iran nie potrafił na dłużej opanować żadnego terytorium bizantyjskiego, natomiast udało mu się ode- rwać Jemen w Arabii południowej od sprzymierzonej z Bizancjum Etiopii (572) i roztoczyć kon- trolę nad karawanowym szlakiem handlowym, prowadzącym z Syrii przez Arabię zachodnią do Jemenu i łączącym wschodnie kraje śródziemnomorskie z Indiami. W latach sześćdziesiątych VI w. państwo Heftalitów zostało zburzone przez koczowniczych 108 Turków ałtajskich, którzy opanowali Azję Środkową do Amu-darii. Iran udzielił pomocy Tur- kom i dzięki sojuszowi z nimi zdołał ponownie przyłączyć do swoich posiadłości wschodni Cho- rezm, oderwany przez Heftalitów w drugiej połowie V w. Później jednakże stosunki z państwem Turków pogorszyły się, ponieważ Iran nie zezwolił na tranzyt tkanin jedwabnych z Azji Środ- kowej, wobec czego Turcy zawarli sojusz z Bizancjum. W 588 r. wojsko perskie pod dowództ- wem Bahrama Czubina, namiestnika południowego Azerbejdżanu, odparło przybyłych z Azji Środkowej koczowników tureckich, którzy najechali Iran. Za panowania szacha Hormuzda IV (579—590) najwięksi możnowładcy, zajmujący wysokie stanowiska w wojsku i wśród kapłanów, powetowali już sobie straty poniesione w czasie powsta- nia mazdakitów i znów zapragnęli zdobyć supremację nad monarchą. Konflikt zakończył się przewrotem pałacowym i zamordowaniem Hormuzda IV, którego syn i następca, Chosrow II 1'arwez (590—628), w rzeczywistości okazał się jeńcem w ręku możnowładztwa. Bahram Czubin, poparty przez część arystokracji, ogłosił się „królem królów". Chosrow II zdołał odzyskać władzę jedynie dzięki pomocy cesarza bizantyjskiego Maurycego, oddając mu w zamian w 591 r. większą c/.e.(ć Armenii (do jeziora Wan). Gdy jednak na skutek przewrotu w Bizancjum Maurycy został 109 obalony z tronu i stracony, Chosrow II, chcąc rzekomo pomścić jego śmierć, znów rozpętał wojnę z Bizancjum. Na skutek walk wewnętrznych w Bizancjum Persowie napotykali słaby opór; dzięki zwycięstwom utalentowanego wodza Szahrwaraza opanowali oni w latach 609—619 Syrię, Palestynę, Egipt i trzykrotnie podchodzili do Bosforu. Wojsko bizantyjskie, wspierane przez Turków i Chazarów, którzy zaatakowali Persów od strony Kaukazu, z najwyższym tru- dem zdołało odeprzeć najeźdźców. Na potrzeby wojny rząd irański wyznaczył ogromne podatki nadzwyczajne, które zrujno- wały kraj i wywołały niezadowolenie nie tylko wśród chłopów i mieszkańców miast; nawet właści- ciele ziemscy burzyli się widząc, że długoletnia wojna nie przynosi już łupów. Część możno- władców wojskowych i kupców wyznających nestorianizm dokonała przewrotu pałacowego w Ktesifonie i uśmierciła Chosrowa II. W 628 r. Iran musiał zawrzeć z Bizancjum pokój i zwró- cił mu wszystkie zagarnięte prowincje. W kraju osłabionym pod względem ekonomicznym i po- litycznym toczyły się w latach 628—632 ciągłe walki o władzę między różnymi ugrupowaniami możnowładztwa, które osadzały na tronie i obalały swych protegowanych — szachów z dynastii Sasanidów. W ciągu czterech lat, jakie minęły od zawarcia pokoju, panujący zmieniali się ośmio- krotnie. Za czasów Jezdigerda III (632—651), ostatniego szacha z rodu Sasanidów, państwo irańskie musiało się bronić przed najazdem plemion arabskich, które w końcu podbiły cały kraj. KULTURA W omawianym okresie szczególnie wysoki poziom osiągnęła architektura. Szach i możno- władcy wznosili okazałe pałace, jak np. pałac w Serwistanie, królewski pałac Tak-i Kisra w Kte- sifonie z wspaniałym wejściem arkadowym i sklepioną salą, pałac Kasr-i Szirin (początek VII w.) z otaczającym go 120-hektarowym parkiem. Budynki ozdabiano zwykle reliefem w stiuku. Rzeźbę reprezentowały głównie reliefy skalne. Znakomite płaskorzeźby, przedstawiające tryumf szacha Szapura I po zwycięstwie nad cesarzem rzymskim Walerianem, znajdują się w Naksz-i Rustemie i Szapurze. Zabytkami wielkiej sztuki są tkaniny artystyczne, srebrne wazy Sasanidów oraz półmiski ozdobione scenami myśliwskimi i wojennymi. W Iranie istniała bogata literatura w języku średnioperskim (pehlewijskim), lecz znaczna jej część uległa zniszczeniu w czasach podbojów arabskich. Z zabytków zachowanych do naszych czasów należy wymienić tłumaczenia Awesty, której język już w tym czasie był trudny do zro- zumienia. Tłumaczenia te, uzupełnione komentarzami, stanowią poważne źródło naszych wia- domości o religii zoroastryjskiej w epoce Sasanidów. Pierwszą próbę spisania dziejów Iranu sta- nowi Chwadaj-namak (Księga władców) — obszerny zbiór staroirańskich legend o bohaterach,, opracowany z pozycji klasy panującej i połączony z oficjalnymi kronikami. Zbiór ten zachował się tylko w późniejszym opracowaniu prozą (początek X w.), dokonanym przez Tabariego, hi- storyka perskiego piszącego w języku arabskim, oraz w opracowaniu wierszowanym (koniec X — początek XI w.), którego autorem jest wielki poeta Firdausi. Zachowały się też części traktatu o prawie sasanidzkim Matigan-i hazar dadestan (Zbiór tysiąca sądowych wyroków) i fragmenty Mazdak-namak (Księga o Mazdaku), powieści o czynach przywódcy powstania mazdakitów. Encyklopedia wiadomości naukowych Bundehiszn i traktat o sztuce wojennej Ajin-namak (Księ- ga przepisów) znane są jedynie z późniejszych przeróbek. Z literatury powieściowej należy wy- mienić Kar-namak-i Ardasziri Papakan (Księga czynów Ardaszira Papakand) — powieść histo- ryczną o założycielu dynastii Sasanidów. Powieścią historyczną jest również Jatkar-i Zariran: 110 (Wspomnienia o Zarirze) — fragment legendy o Zadrze, rycerzu, który oddał życie dla zwycię- Mwii ojczystego kraju. Powieści Wamik i Azra, Wiś i Ramin i inne, których wątki zostały następnie na nowo opracowane przez poetów nowoperskich (szczególnie w X—XI w), nie za- chowały się. Na przełomie VI i VII w. wielką sławę zdobył liryczny poeta i muzyk Barbad. W Iranie powstała duża ilość utworów literackich w języku syryjskim. Ponadto pojawiło się wicie tłumaczeń: Syryjczycy tłumaczyli z greckiego na syryjski, a następnie z syryjskiego na pchlcwijski prace z zakresu logiki i filozofii (dzieła Arystotelesa i jego komentatorów), matema- tyki, astronomii i medycyny. Spośród nich znany był w VI w. tłumacz dzieł Arystotelesa na język «yryjski — Pers Paweł Derszechri, biskup nestoriański, który przy końcu życia stał się ateistą. Na język pehlewijski tłumaczono również utwory z sanskrytu, a mianowicie zbiory prozy arty- stycznej — Kalila i Dimna, Księga Sindbada i inne. Wielką sławą cieszyły się w Iranie uczelnie założone przez chrześcijan syryjskich: wyższa szkoła w Nisibinie (Górna Mezopotamia) i akademia medyczna w Gundiszapurze (Chuzestan). ROZDZIAŁ VII S ARABIA NA POCZĄTKU VII W. PODBOJE ARABSKIE I KALIFAT ARABSKI (VII-X W.) połeczno-ekonomiczny rozwój Arabii poszedł w takim kierunku, że już na początku VII w. powstały przesłanki politycznego zjednoczenia kraju. W skład powstałego kalifatu arabskiego weszło szereg posiadłości bizantyjskich i irańskich w Azji Zachodniej i Afryce Północnej. Ta ekspansja arabska odegrała ogromną rolę w historii krajów śródziemno- morskich oraz Azji Przedniej i Środkowej. 1. ZJEDNOCZENIE ARABII I POCZĄTEK PODBOJÓW ARABSKICH ARABIA NA POCZĄTKU VII W. Plemiona arabskie zamieszkujące Półwysep Arabski dzieliły się pod względem pochodzenia etnicznego na południowoarabskie lub jemeńskie i pómocnoarabskie. Na początku VII w. Ara- bowie nadal byli przeważnie koczownikami (tzw. Beduini — „synowie pustyni"). Koczownicze pasterstwo miało w Arabii o wiele większe możliwości niż uprawa ziemi, gdyż odpowiednie grunty znajdowały się prawie wyłącznie w oazach. Środkami produkcji w koczowniczym paster- stwie była ziemia nadająca się na letnie i zimowe pastwiska oraz bydło. Beduini hodowali przede wszystkim wielbłądy, a także drobne bydło, przeważnie kozy, rzadziej owce. Rolnicy uprawiali jęczmień, winorośl, sadzili drzewa owocowe i palmy daktylowe. Poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego różnych rejonów Arabii był niejednakowy. W Jemenie już w I tysiącleciu p.n.e. istniała rozwinięta uprawa ziemi, związana z istnieniem w tej części półwyspu obfitych zasobów wodnych. Ostatnie niewolnicze państwo w Jemenie — królestwo himiaryckie powstałe w II w. p.n.e. — przestało istnieć dopiero pod koniec pierwszego ćwierćwiecza VI w. Z przekazów syryjskich i greckich dowiadujemy się, że ludność Jemenu dzieliła się w VI i na początku VII w. n.e. na kilka warstw: szlachetnych (arystokrację), kupców, •wolnych rolników, wolnych rzemieślników i niewolników. Wolni rolnicy łączyli się we wspólnoty, 112 SREBRNA CZARA SASANIDZKA Fragmenty częściowo pozłacane. V—VI w. PŁASKORZEŹBA SKALNA W TAK-I BOSTAN (Iran) VI—VII w. wspólnie władając kanałami i innymi urządzeniami nawadniającymi. Osiadłe możnowładztwo w większości mieszkało w miastach, posiadając równocześnie majątki wiejskie z polami orny- mi, ogrodami, winnicami i gajami palm daktylowych. Uprawiano również kadzidłowce, których gumożywica służyła do wyrobu kadzidła, aloes, rozmaite rośliny aromatyczne i korzenie. Niewolnicy uprawiali pola i ogrody należące do arystokracji, a także doglądali jej bydła. Niewolnicy byli zatrudnieni również przy pracach irygacyjnych i częściowo także w rze- miośle. Pewna część arystokracji jemeńskiej, tzw. kabirowie, miała poruczony nadzór nad konser- wacją wodociągów i zapór, rozdziałem wody z kanałów nawadniających oraz zajmowała się organi- zacją prac budowlanych. Inna znów warstwa arystokracji trudniła się handlem wewnętrznym, zagranicznym i tranzytowym. W Jemenie istniały stare miasta handlowe — Marib, Sana, Nedżran, Main i inne. Ustrój miast, ukształtowany na długo przed VII w., pod wielu względami przypo- minał ustrój państwa-miasta w klasycznej Grecji. Rady miejskie starszyzny (miswady) składały się z przedstawicieli możnych rodów. Jemen rozwijał się szybciej niż reszta półwyspu m. in. i dlatego, że odgrywał rolę pośrednika w handlu Egiptu, Palestyny i Syrii, a następnie (od II w.n.e.) również wszystkich krajów śródziem- nomorskich z Etiopią (Abisynią) i Indiami. Towary przywożone drogą morską z Indii przeła- dowywano w Jemenie na wielbłądy i wysyłano dalej szlakiem karawan do granic Palestyny i Syrii. Jemen pośredniczył także w handlu z wybrzeżem Zatoki Perskiej i portem Obolla u ujścia Eu- fratu i Tygrysu. Z Jemenu wywożono do prowincji bizantyjskich artykuły pochodzenia miej- scowego, jak kadzidło, mirrę, aloes, rabarbar, kassję i in. W zachodniej części Arabii, w Hidżazie, położona była Mekka — punkt przeładunkowy na szlaku karawan z Jemenu do Syrii, kwitnąca dzięki handlowi tranzytowemu pomiędzy pro- wincjami bizantyjskimi (Syrią, Palestyną, Egiptem) a Jemenem, a za jego pośrednictwem także z Etiopią i Indiami. Każdą dzielnicę Mekki zamieszkiwał inny ród plemienia Kurejszytów, lecz stosunki właściwe wspólnocie patriarchalnej już tu nie panowały. Niektórzy członkowie rodów byli bogaci, np. kupcy, właściciele niewolników, inni byli biedni. Bogacze posiadali wielu nie- wolników, którzy pasali ich stada i uprawiali w pobliskich oazach ziemię lub pracowali jako rze- mieślnicy. Kupcy zajmowali się także lichwą, przy czym procent za pożyczki dochodził do 100 („denar za denar"). Przez Mekkę przechodziły karawany tranzytowe, lecz kupcy mekkańscy sami także kilka razy do roku formowali karawany idące do Palestyny i Syrii. Z miejscowych towarów największym popytem za granicą cieszyły się rodzynki z oazy Taif, cenione daleko poza granicami Arabii, skóra, daktyle, złoty piasek i srebro w sztabach z kopalń Arabii, jemeńskie wonności, rośliny lecznicze (rabarbar i in.). Jako artykuły handlu tranzytowego wożono cynamon, przyprawy korzenne i wonności z Indii, jedwabie z Chin, a z Afryki — złoto, kość słoniową i niewolników. Z Syrii kupcy mekkańscy przywozili do Arabii tkaniny bizantyjskie, naczynia szklane, wyroby metalowe, w tym broń, a także zboże i oleje roślinne. Na placu w centrum Mekki znajdowała się świątynia w kształcie sześcianu — Kaaba („sze- ścian"). Mieszkańcy Mekki czcili „czarny kamień" (meteoryt), który był wmurowany w ścianę Kaaby. W Kaabie znajdowały się również wizerunki bóstw wielu plemion arabskich. Kaaba była przedmiotem czci i pielgrzymek ludności znacznej części półwyspu. Terytorium Mekki i jej okolice w okresie pielgrzymek uważano za obszar nietykalny i święty; obyczaj zabraniał na terenie miasta wszelkich kłótni i starć zbrojnych między rodami. Z okresem pielgrzymek zbie- 8 — Historia powszechna t. T.II 11J gały się wielkie targi rokrocznie odbywające się w okolicy Mekki w miesiącach zimowych. W po- bliżu Kaaby znajdował się plac z domem, w którym odbywały się narady starszyzny plemienia Kurejszytów. Działalność rady starszych określał niepisany stary zwyczaj. Ludność drugiego wielkiego miasta na Półwyspie Arabskim — Medyny, znanej przed po- wstaniem islamu pod nazwą Jathrib1 (Jasrib), składała się z trzech „żydowskich" plemion (tzn. plemion arabskich wyznających judaizm) i z dwu pogańskich plemion arabskich — Aus i Chazradż. Medyna stanowiła centrum oazy rolniczej, w której mieszkała także pewna liczba kupców i rzemieślników. Nie wiemy dokładnie, jak wyglądało spo- łeczeństwo arabskie przed wprowadzeniem islamu, gdyż sprawy te są słabo zbadane. Nie został szczegółowo wyjaśniony proces rozkładu wspólnoty pierwotnej w społeczeństwie pół- nocnoarabskim. Brak wiadomości źródłowych utrudnia wyjaśnienie problemu społeczności arabskiej na początku VII w. Wśród radziec- kich uczonych istnieją dwie zasadnicze kon- cepcje w kwestii kształtowania się społeczeń- stwa klasowego w Arabii. Kaaba w Mekce Zgodnie z pierwszą koncepcją, którą po- dzielają również autorzy tego rozdziału, obok już istniejącego w Jemenie społeczeństwa opar- tego na niewolnictwie, w rejonach Mekki i Medyny w VI — na początku VII w. inten- sywnie rozwijał się układ niewolniczy. Na in- nych obszarach Półwyspu Arabskiego proces rozkładu wspólnoty pierwotnej następował znacznie wolniej. Jednakże już i tutaj wyod- rębniła się arystokracja plemienna, pojawili się bogacze, właściciele ziem uprawnych, wielkich stad i niewolników, biorący często udział również w handlu karawanowym. Poszczególni możni próbowali przywłaszczać sobie gromadzkie pastwiska. Pojawili się również biedacy, pozbawieni środków produkcji. Według przedstawionej tu koncepcji w większej części Arabii powstały zalążki stosunków niewolniczych, lecz na początku VII w. układ oparty na niewolnictwie nie rozwinął się jeszcze tak dalece, by stać się panującym sposobem produkcji (jak to wcześniej nastąpiło w Jemenie, a na początku VII w. działo się w Mekce i Medynie). Następnie zaś, po wielkich podbojach VII w., Arabia, a szczególnie te plemiona arabskie, które opuściły Półwysep, zostały wciągnięte do ogólnego procesu feudalizacji, trwającego już w byłych prowincjach bizantyjskich — w Egip- 1 Medina znaczy po arabsku „miasto". Jathrib zaczęto nazywać Medyna, kiedy stał się on ośrodkiem politycz- nego zjednoczenia Arabii. 114 cic, Palestynie, Syrii, a także w krajach zakaukaskich, w Iranie i w Azji Środkowej. Według |H)duncj koncepcji proces feudalizacji społeczeństwa arabskiego przypada więc na okres, który nastąpił po wielkich podbojach pierwszej połowy VII w., niewolnictwo zaś zachowało się wów- ceus u Arabów tylko jako układ. Według drugiej koncepcji niewolnictwo w Jemenie już w VI w. przeżywało kryzys. W cen- trum i na północy Półwyspu Arabskiego, gdzie szybko postępował rozkład ustroju wspólnoty pier- wotnej, zaczęły powstawać stosunki wczesnofeudalne, które zwyciężyły ostatecznie już przed wiel- kimi podbojami VII w. Podboje arabskie jedynie utorowały drogę szybszemu rozwojowi stosun- ków feudalnych i przyczyniły się do zniknięcia przeżytków wspólnoty pierwotnej i niewolnictwa. W każdym razie na początku VII w. w centrum i na północy Półwyspu Arabskiego ustrój patriachalny ulegał już rozkładowi, chociaż więź Araba z rodem i plemieniem pozostawała nadal silna. Każdy Arab obowiązany był w razie potrzeby poświęcić życie za swój ród, a cały ród miał obowiązek okazywać pomoc każdemu współrodowcowi. Jeśli jakiś współrodowiec został zabity, na cały ród spadał obowiązek krwawej zemsty, dopóki ród zabójcy nie zaproponował odszkodowania. Proces przejścia Beduinów do osiadłego trybu życia był utrudniony wobec braku ziemi nadającej się do uprawy. ARABOWIE POZA PÓŁWYSPEM ARABSKIM Jeszcze przed naszą erą różne plemiona arabskie opuszczały Półwysep Arabski. Na granicy Palestyny i Pustyni Syryjskiej (w Transjordanii) w końcu V w. powstało arabskie państwo Gassa- nidów, pozostające w zależności lenniczej od Bizanq"um. Wielu Arabów przesiedliło się do Palestyny i Syrii, gdzie już za czasów bizantyjskich arabski element etniczny odgrywał znaczną rolę; część z nich zajęła się rolnictwem. Na granicy Mezopotamii i Pustyni Syryjskiej powstało w IV w. państwo arabskie na czele z plemieniem Lachmów i dynastią Lachmidów, które przetrwało jako wasal irańskich Sasanidów do początku VII w. Zagadnienie ustroju społecznego tego państwa (tak samo jak i państwa Gassanidów) dotychczas nie zostało wyjaśnione. Rząd irański w obawie przed wzrostem woj- skowej potęgi Lachmidów zniszczył ich państwo w 602 r., ale wówczas odsłonięta została za- chodnia granica Iranu i Mezopotamię zaczęli najeżdżać arabscy Beduini. W samej Mezopotamii Arabowie pojawili się również jeszcze przed naszą erą. Byli oni także i w Egipcie: już w I w. p.n.e. połowę ludności w mieście Koptos w Górnym Egipcie sta- nowili Arabowie. Istnienie arabskiego elementu etnicznego w Egipcie, Palestynie, Syrii i Mezo- potamii na długo przed VII w. ułatwiło Arabom asymilację tych krajów po ich podbiciu. KULTURA ARABSKA NA POCZĄTKU VII W. W VI i na początku VII w. plemiona Arabii północnej mówiły różnymi narzeczami języka północnoarabskiego. W Jemenie, Hadramaucie i Mahrze posługiwano się językiem pohidniowo- arabskim. Oba te pokrewne języki arabskie należały do grupy języków semickich. Najstarsze napisy w języku południowoarabskim sięgają r. 800 p.n.e. Jest to tzw. pismo sabejskie. Od tam- tych czasów pismo języka południowoarabskiego rozwijało się nieprzerwanie do VI w. n.e. Po- nieważ jednak od połowy VI w. Jemen przeżywał upadek, natomiast Mekka intensywnie się rozwijała, w rezultacie język literacki arabskiego średniowiecza ukształtował się później na pod- stawie języka północnoarabskiego. 115 Arabowie północni, którzy osiedlili się poza granicami Półwyspu Arabskiego, długo posłu- giwali się w piśmie językiem aramejskim, tj. jednym z języków semickich pokrewnym arab- skiemu. Najwcześniejszy znany napis północnoarabski w alfabecie arabskim pochodzi z 328 r. n.e. (napis z Namary w górach Hauran w Syrii). Zachowały się jeszcze nieliczne inne napisy z V—VI w. n.e. Istniała też bogata poezja w języku północnoarabskim, początkowo żyjąca w ustnej tradycji; dopiero później (w VIII—IX w.) jej utwory zostały spisane i zredagowane. Ustną poezję rozpowszechniali rapsodowie — bajarze, którzy recytowali poematy z pamięci. Wśród poetów pómocnoarabskich VI—VII w., autorów tzw. mualldk („nanizanych wierszy", tzn. poematów), za największych uważani są Imru'1-Kajs, który miał być twórcą prawideł arab- skiej metryki poetyckiej, Antara — były niewolnik, Nabiga — juror zawodów poetyckich na jar- markach, i inni. W swych wierszach opiewali oni męstwo, wierność, przyjaźń i miłość. RELIGIA Przedmuzułmańska religia arabska polegała na kulcie przyrody, a zwłaszcza na oddawaniu czci bóstwom astralnym i bożkom poszczególnych plemion, na kulcie skał i źródeł. W Mekce, podobnie jak i w pozostałej części Półwyspu, czczono szczególnie żeńskie bóstwa astralne, zwane Lat, Uzza i Manat. Oddawano cześć prymitywnie wykonanym wizerunkom bóstw (składano im bydło w ofierze), czczono świątynie, zwłaszcza świątynię Kaaba w Mekce, będącą czymś w ro- dzaju panteonu bóstw różnych plemion. Arabowie wierzyli również w najwyższe bóstwo, które nazywali Allahem (arabskie al-ilah, syryjskie alaha — „Bóg"). Wraz z rozkładem wspólnoty pierwotnej i powstawaniem klas upadła stara ideologia reli- gijna. Do Arabii, utrzymującej żywe stosunki handlowe z sąsiednimi krajami, przeniknęło chrze- ścijaństwo (z Syrii i Etiopii, gdzie zapanowało ono już w IV w.) i judaizm. Najwcześniej przyjęli chrześcijaństwo Arabowie gassanidzcy. W VI w. powstała w Arabii sekta hanifów, którzy uzna- wali jednego Boga i przejęli od chrześcijaństwa i judaizmu niektóre wspólne tym dwom religiom wierzenia. SPOŁECZNO-EKONOMICZNY KRYZYS W ARABII Od VI w. nie tylko Jemen, lecz również Arabia zachodnia stały się obiektem walki pomię- dzy Bizancjum a Iranem Sasanidów. Oba te państwa dążyły do zagarnięcia szlaków handlowych, wiodących z krajów śródziemnomorskich do Indii i Chin, a zwłaszcza drogi z Jemenu przez Hidżaz do Syrii. I Bizancjum, i Iran próbowały stworzyć dla siebie oparcie w Jemenie, wykorzy- stując miejscową arystokrację, wśród której już na początku VI w. pojawiły się dwa ugrupowania polityczne — probizantyjskie i proirańskie. W walce tej oba ugrupowania na plan pierwszy wysuwały sprawy religijne: kupcy chrześcijańscy występowali jako zwolennicy Bizancjum, kupcy żydowscy dążyli do sojuszu z Iranem. Korzystając z walk religijnych w Jemenie, Bizancjum postanowiło zdobyć wpływ na jego sprawy wewnętrzne i w tym celu zwróciło się z propozycją współdziałania do sprzymierzonej Etiopii, która już niejednokrotnie napadała na swego sąsiada; w trzecim ćwierćwieczu IV w. Jemen stał się nawet posiadłością cesarza Etiopii. Etiopia zorganizowała wyprawę wojenną, która zakończyła się w 525 r. ustaleniem w Jemenie panowania etiopskiego. Armia etiopska pod dowództwem Abrahiego, będącego wówczas namiestnikiem w Jemenie, ruszyła na Mekkę, jed- nakże na skutek epidemii ospy, która wybuchła w wojsku, wyprawa zakończyła się niepowodze- 116 nicm. Widząc, że Bizancjum próbuje przy pomocy Etiopii opanować Arabię zachodnią, Persowie /organizowali ekspedycję morską do Jemenu, wypędzili Etiopów, a po pewnym czasie ustano- wili w Jemenie rządy irańskie (572—628). Władze sasanidzkie starały się, by handel tranzytowy /. Indii do Bizancjum odbywał się przez Iran z pominięciem Jemenu, wskutek czego kraj ten podupadł. Urządzenia nawadniające stawały się stopniowo niezdatne do użytku, chyliły się też ku upadkowi miasta. Przesunięcie szlaków handlowych z Morza Czerwonego do Zatoki Perskiej poważnie odbiło sic. na ekonomice Arabii, ucierpiał także handel Mekki. Zubożało wiele plemion, które poprzed- nio ciągnęły dochody z handlu karawanowego, dostarczając poganiaczy wielbłądów i ochronę dla karawan. Możnowładztwo Alekki, zmuszone do zredukowania swych operacji handlowych, /.aczęło zajmować się lichwiarstwem, i wiele zubożałych plemion popadło w długi i zależność od bogaczy. Wobec rozpadu wspólnoty rodowej i rozwoju prywatnej własności ziemi pogłębiały się coraz bardziej i zaostrzały sprzeczności między możnymi a zwykłymi członkami plemion oraz między właścicielami niewolników a niewolnikami, co doprowadziło w Arabii do kryzysu spo- łcczno-ekonomicznego. W tej sytuacji wśród możnowładców arabskich, zwłaszcza bogaczy mek- kańskich, powstały tendencje do ekspansji; arystokracja arabska pragnęła w wojnach zabor- czych zdobyć nowe tereny, niewolników i bogate łupy. Tak powstały w Arabii przesłanki do stworzenia państwa obejmującego cały Półwysep Arabski. POWSTANIE ISLAMU Nowe stosunki społeczne zrodziły nową ideologię: był nią islam, co znaczy dosłownie „pod- danie się" (woli Boga), powstały z połączenia elementów judaizmu, chrześcijaństwa, nauki ha- nifów oraz obrzędowych reliktów staroarabskich, przedmuzułmańskich kultów przyrody. Twórcą islamu był kupiec z Mekki—Muhammed (Mahomet) z rodu Haszymidów, należącego do plemie- nia Kurejszytów. Imię Muhammeda, którego muzułmanie uznają za „proroka i wysłannika Boga na ziemi", zostało później otoczone najrozmaitszymi legendami. Głoszona przez Muhammeda nauka polegająca na bezwzględnym monoteizmie i walce 7. bałwochwalstwem początkowo znalazła w Mekce bardzo mało zwolenników. Możni Mekki na czele z Abu Sufianem obawiali się, że nowa nauka doprowadzi do upadku kultu Kaaby i jej bóstw, a świątynia ta stanowiła dla Mekki źródło jej wpływów politycznych i pozwalała miastu na utrzymywanie ożywionych stosunków handlowych z plemionami arabskimi. Dlatego też wy- znawcom nowej religii groziły prześladowania, co zmusiło ich do przesiedlenia się w 622 r. do Mcdyny. Sam Muhammed opuścił miasto na czele swych wyznawców. Początek tego roku, w którym nastąpiło przesiedlenie się (hidżra), stał się później datą wyjściową nowej muzułmań- skiej rachuby czasu, opartej na latach księżycowych. W Medynie powstała gmina muzułmańska, klńrcj głównymi przywódcami zostali obok Muhammeda kupcy Abu Bekr i Omar. Muzułmanie zostali wezwani do Medyny przez starszyznę arabskich plemion Aus i Chaz- rud/., nienawidzących bogatego możnowładztwa mekkańskiego, u którego wielu Medyńczyków było zadłużonych. Ci przybyli z Mekki do Medyny prozelici Muhammeda otrzymali zaszczytną później nazwę muhadżirów (przesiedleńców), a mieszkańców Medyny — częściowo dawnych chrześcijan, którzy przyjęli islam, nazwano amorami (pomocnikami). W przyszłości muhadżiro- wic i ansarowie oraz ich potomkowie wraz z potomkami samego proroka utworzyli warstwę v 117 uprzywilejowaną w gminie muzułmańskiej. Umocniwszy się w Medynie, muhadżirowie rozpo- częli wraz z plemionami Aus i Chazradż zbrojną walkę z Mekką; wyznawcy proroka napadali na mekkańskie karawany z towarami, a liczne plemiona arabskie, nienawidzące mekkańskich lichwiarzy i kupców, zawarły z nimi sojusz. PRZESŁANKI UTWORZENIA PAŃSTWA ARABSKIEGO Główną przesłanką politycznego zjednoczenia Arabii był proces powstawania klas i nara- stania sprzeczności społecznych wewnątrz plemion. Islam, głoszący bezkompromisowy mono- teizm i „braterstwo" wszystkich muzułmanów niezależnie od podziału plemiennego, stał się nadzwyczaj dogodną ideologią w chwili, gdy Arabia dojrzała do zjednoczenia. Dlatego wyznawcy Muhammeda okazali się w krótkim czasie siłą polityczną, a gmina muzułmańska — zalążkiem politycznego zjednoczenia Arabii. Jednakże jednocześnie wystąpiły sprzeczności również w łonie samej gminy muzułmańskiej. Masy rolników i koczowników przyjęły naukę o „braterstwie" wszystkich muzułmanów jako zapowiedź ustanowienia równości społecznej i żądały pochodu na Mekkę, znienawidzoną przez lud, uważający ją za gniazdo lichwiarzy i handlarzy. Natomiast zamożna starszyzna gminy muzułmańskiej, przeciwnie, dążyła do kompromisu z bogatymi kup- cami mekkańskimi. Tymczasem i bogacze mekkańscy zmieniali stopniowo stosunek do muzułmanów widząc, że z rodzącego się pod ich przewodnictwm politycznego zjednoczenia Arabii może skorzystać Mekka. Rozpoczęły się tajne pertraktacje przywódców muzułmańskich z przywódcą mekkańskich Kurejszytów, zamożnym właścicielem niewolników i kupcem Abu Sufianem z rodu Omajja. W końcu osiągnięto porozumienie (630 r.), na mocy którego mekkańczycy uznali Muhammeda za proroka i politycznego przywódcę Arabii i zgodzili się przyjąć islam. Dotychczasowa star- szyzna Kurejszytów zachowywała przy tym swe wpływy. Kaaba została zamieniona w główną świątynię muzułmańską i oczyszczona z bóstw plemiennych, a największa świętość — „czarny kamień", uważany za „dar boży" przyniesiony na ziemię przez archanioła Gabriela, uznany został przez muzułmanów. W ten sposób Mekka w dalszym ciągu pozostawała miejscem piel- grzymek i nie utraciła znaczenia ekonomicznego. W końcu 630 r. znaczna część Arabii uznała władzę Muhammeda. W ten sposób założono podwaliny państwa arabskiego, w którym warstwą panującą zostali właściciele niewolników z Mekki i Medyny, „współpracownicy proroka" oraz możni spośród plemion, które przyjęły islam. Powstały pewne przesłanki do przyszłego zjednoczenia osiadłych i koczowniczych plemion arabskich w jedną narodowość: od VII w. Arabowie — koczujący i osiadli — zamieszkiwali wspólne terytorium, na którym zaczęła się kształtować wspólnota językowa. IDEOLOGICZNE PODSTAWY WCZESNEGO ISLAMU Islam nakładał na wierzących muzułmanów pięć obowiązków („pięć filarów islamu"): wyznawanie dogmatu monoteizmu i uznanie proroczej misji Muhammeda, wyrażonej w for- mule „nie ma Boga innego oprócz Allaha, a Muhammed jest jego prorokiem"1; codzienne od- 1 Obok Muhammeda islam uznawał i innych proroków, np. Adama, Noego, Abrahama, Mojżesza i Jezusa Chrystusa. 118 mawianie modlitw według ustalonego obrządku; oddawanie zakatu (1/40 części dochodu z ma- ja.tku nieruchomego, stad i zysków handlowych), który formalnie był jałmużną dla ubogich, faktyc/nic jednak stanowił podatek na rzecz państwa; przestrzeganie postu w miesiącu ramadanie i odbycie pielgrzymki do Mekki (hadżdz), którą każdy wierzący muzułmanin po- winien przedsięwziąć, jeżeli ma po temu warunki. Podstawowe założenia islamu, jak wiara w anioły, sąd ostateczny, pozagrobową zapłatę za dobre i złe czyny, wiara w diabła i piekło, przejęte zostały od chrześcijan. W muzułmańskim raju obiecywano wierzącym wszelkie możliwe rozkosze. Islam nakazywał muzułmanom udział w wojnie świętej (dżihad) z „niewiernymi". Teoria obrony wiary za pomocą oręża rozwijała się stopniowo w trakcie podbojów. Uznano, że udział w tej wojnie ma zbawienny wpływ na dusze wierzących. Dopuszczono tolerancję wobec judaizmu i chrześcijaństwa (a później również wobec zoroastryzmu), jednakże pod warunkiem, że ich wyznawcy uznają zwierzchnictwo Arabów i staną się poddanymi muzułmańskiego, tj. arabskiego państwa i będą opłacać ustalone dla nich podatki. Święta księga muzułmanów — Koran („Czytanie") — zgodnie z nauką islamu istniała wiecz- nie i została Muhammedowi objawiona przez Boga. Wypowiedzi Muhammeda, podawane przez niego jako „objawienia boże", zapisywali, jak głosi legenda, jego uczniowie. Zapisy te uległy niewątpliwie w późniejszym okresie przeróbkom. Do Koranu weszły także liczne legendy bi- blijne. Koran zebrany został w jedną księgę, przeredagowany i podzielony na 114 rozdziałów (sur) już po śmierci Muhammeda, za czasów kalifa Osmana (644—656). Wpływ mekkańskich właścicieli niewolników i kupców odbił się również na języku i ideach Koranu. Słowa „oszuku- jący na wadze", „kredyt", „dług", „lichwa" itp. spotyka się w nim nieraz. Koran usprawiedliwia także instytucję niewolnictwa, a przeciwstawia się głównie instytucjom społecznym związanym z ustrojem wspólnoty pierwotnej, jak walka między plemionami, krwawa zemsta itp., a także politeizmowi i bałwochwalstwu. Koran zawiera specjalny rozdział „Zdobycz", który zachęcał wojownika arabskiego do wy- ruszania na wyprawy: a/5 łupów wojennych należała się prorokowi, jego rodowi, wdowom i sie- rotom, a 4/5 przypadało wojsku do podziału w stosunku: l część dla piechura i 3 części dla jeźdźca. Za zdobycz wojenną uznawano złoto, srebro, jeńców-niewolników, wszelkie mienie i bydło. Podbite ziemie nie podlegały podziałowi i były przekazywane w posiadanie gminie muzułmańskiej. Zabitym na wojnie — „męczennikom za wiarę" — islam obiecywał szczęście w raju. Uważano, że w niewolników można obrócić tylko wyznawców innej wiary, ale przy- jęcie islamu przez ludzi będących już niewolnikami nie oswabadzało ani ich samych, ani ich potomków. Dzieci panów i niewolnic uznane przez swych ojców były wolne. Islam sankcjo- nował wielożeństwo — muzułmanin mógł mieć cztery legalne żony i nieograniczoną liczbę nie- wolnic-nałożnic. W początkowym okresie islamu nie było różnicy między osobami duchownymi a świec- kimi, między gminą muzułmańską a organizacją państwową, religią a prawem. Powstałe stopniowo między VII a IX w. prawo muzułmańskie opierało się początkowo tylko na Ko- ranie. Oprócz tego głównego źródła prawa powstało w końcu VII w. drugie źródło nauki islamu — podania (surma), składające się z hadisów, tzn. opowiadań o życiu Muhammeda. Wiele tych hadisów powstało w środowisku „współpracowników" proroka — muhadżirów i ansarów, a także ich uczniów. W miarę rozwoju społeczeństwa arabskiego, gdy życie jego stawało się coraz bardziej skomplikowane, okazywało się, że Koran i hadisy nie rozstrzygają 119 wielu wątpliwości. Wówczas powstały jeszcze dwa źródła prawa muzułmańskiego: idżma — uzgodniony pogląd autorytatywnych teologów i prawników — oraz kijas — sądy na podstawie analogii. Historycy radzieccy różnie oceniają społeczną podstawę islamu. Zgodnie z pierwszą, poda- ną wyżej koncepcją — we wczesnym islamie znalazły odbicie takie procesy, jak rozkład ustroju wspólnoty pierwotnej i powstanie niewolniczego układu w społeczeństwie północnoarabskim. Później dopiero, w związku z feudalizacją społeczeństwa arabskiego, islam rozwinął się stopnio- wo w religię społeczeństwa feudalnego. Natomiast według drugiej koncepcji islam od samego początku był ideologią społeczeństwa wczesnofeudalnego, chociaż jego istota społeczna wyraźniej zarysowała się później, po podbojach arabskich. POCZĄTEK PAŃSTWA ARABSKIEGO I PODBOJE ARABSKIE Kiedy latem 632 r. Muhammed zmarł w Medynie, po długich sporach pomiędzy muhadżi- rami i ansarami kalifem („zastępcą" proroka) wybrany został Abu Bekr, kupiec, stary przyja- ciel, teść i współpracownik Muhammeda. Abu Bekr objął władzę (632—634) w czasie, kiedy zjednoczenie Arabii nie było jeszcze zakończone. Zaraz po śmierci Muhammeda doszło do buntu wielu plemion arabskich. Abu Bekr krwawo stłumił wszystkie powstania. Po jego śmierci kalifem został drugi współpracownik Muhammeda — Omar (634—644). Już za czasów pierwszego kalifa Arabowie rozpoczęli podboje, które miały odegrać cio- niosłą rolę w historii krajów śródziemnomorskich, Azji Przedniej i Środkowej. Sytuacja mię- dzynarodowa była nadzwyczaj dogodna dla Arabów i sprzyjała rozpowszechnianiu się isla- mu. Długotrwała wsjna pomiędzy dwoma ówczesnymi mocarstwami — Bizancjum i Iranem, trwająca od 602 do 628 r., wyczerpała siły obu stron. Ułatwiła też podboje arabskie w pew- nym stopniu ta okoliczność, że więź ekonomiczna Bizancjum z jego wschodnimi prowincja- mi była od dawna osłabiona; poza tym polityka religijna Bizancjum w tych prowincjach (prze- śladowania monofizytów itp.) sprawiła, że miejscowa ludność nie stawiała oporu najeźdźcom arabskim. Wojna z Bizancjum i Iranem zaczęła się za czasów Abu Bekra. Aktywny udział wzięli w niej „współpracownicy proroka", możnowładcy plemienni i mekkańscy na czele z rodem Omajja. Wojna zaborcza była dla warstw arystokratycznych również najlepszym środkiem złagodzenia sprzeczności wewnętrznych w kraju przez zainteresowanie podbojami i perspektywą bogatych łupów szerokich rzesz arabskich Beduinów. Do 640 r. Arabowie podbili prawie całą Palestynę i Syrię, przy czym znaczną liczbę ludności wzięto do niewoli. Jednakże wiele miast (Antiochia, Damaszek i inne) poddało się zdobywcom dopiero na podstawie porozumień, które gwarantowały chrześcijanom i Żydom swobodę kultu i wolność osobistą pod warunkiem uznania nowej władzy i płacenia podatków. Chrześcijanie i Żydzi, a później także i zoroastryjczycy, którzy podporząd- kowali się państwu arabskiemu, stworzyli w nim oddzielną kategorię osobiście wolnej, lecz po- zbawionej praw politycznych ludności, tzw. dhimmi (zimmi). W końcu 642 r. Arabowie zawojo- wali Egipt, zajmując najważniejsze miasto portowe — Aleksandrię, w 637 r. zdobyli i zburzyli stolicę Iranu Ktesifon, a do 651 r. pomimo zaciekłego oporu mieszkańców zakończyli podbój Iranu. 120 2. KALIFAT ARABSKI OD VII DO X W, NASTĘPSTWA PODBOJÓW ARABSKICH VII—VIII W. Utworzone w wyniku podbojów rozległe państwo arabskie — kalifat — różniło się bardzo od państwa arabskiego z pierwszych lat istnienia. Nie mając doświadczenia w kierowaniu skom- plikowanym aparatem państwowym arabscy dowódcy interesowali się wówczas tylko zaborem ziem i zdobyczami wojennymi, a także ściąganiem danin od ujarzmionej ludności. Do początku VIII w. zdobywcy zachowali w zagarniętych krajach miejscową administrację i poprzednich Galeria w meczecie Ibn Tuluna w Fustacie IX w. urzędników bizantyjskich lub irańskich. Dlatego początkowo językiem urzędowym w Syrii i Pa- lestynie była greka, w Egipcie — greka i język koptyjski, a w Iranie i Iraku — średnioperski. Do końca VII w. w byłych prowincjach bizantyjskich nadal pozostawały w obrocie bizantyjskie /łotc denary, a w Iranie i Iraku — srebrne dirhemy sasanidzkie. Kalif łączył w swym ręku władzę świecką (emirat] z duchowną (imamaf). Islam rozpowszechniał się stopniowo. Ludność nawró- cona korzystała z licznych ulg, ale do połowy IX w. w kalifacie utrzymała się powszechna to- lerancja religijna wobec chrześcijan, Żydów i zoroastryjczyków. Podbojowi prowincji bizantyjskich i Irasu przez Arabów towarzyszył nowy podział gruntów. 121 Zdobywcy przejęli ziemie władców sasanidzkich oraz grunty poległych w bitwach dehkanów irańskich. Pewna część irańskich i bizantyjskich właścicieli ziemskich, która poddała się Arabom, zachowała jednakże swe posiadłości. Największą część ziem w Iraku, Syrii i Egipcie ogłoszono własnością państwa, a osiedleni na tych ziemiach chłopi stali się dziedzicznymi dzierżawcami obciążonymi podatkiem gruntowym. Pozostałe ziemie stopniowo przywłaszczyli sobie możno- władcy arabscy. Tak np. rodzina Alego — zięcia Muhammeda — otrzymała majątki ziemskie władców sasanidzkich w Iraku, synowie kalifów Abu Bekra i Omara stali się również wielkimi właścicielami ziemskimi w Iraku, a mekkańscy Omajjadzi otrzymali olbrzymie posiadłości w Syrii. Na przywłaszczonych ziemiach arabscy właściciele ziemscy zachowali istniejący już przed przyjściem Arabów system feudalnej eksploatacji miejscowych chłopów, lecz wielu „współpra- cowników proroka", zostawszy właścicielami ziemskimi, zatrudniało na roli i w rzemiośle rów- nież tysiące zdobytych w czasie wojny jeńców-niewolników. Bardzo interesujące pod tym wzglę- dem dane przytaczają autorzy arabscy: Ibn Sad, Jakubi, Ibn Asakir, Ibn al-Athir i inni. Podają oni, że „współpracownik proroka" Abd ar-Rahman ibn Auf posiadał 30 tysięcy niewolników; 4 tys. niewolników pracowało w Hidżazie na polach i w ogrodach Muawiji ibn Abu Sufiana, późniejszego kalifa; namiestnik Basry Mugira ibn Szuba żądał od swych niewolników-rzemieślni- ków, osiedlonych w Medynie i w innych miejscowościach, po dwa dirhemy dziennie. Jeden z niewolników Mugiry, Pers chrześcijanin Abu Lulua, z zawodu cieśla i kamieniarz, poskarżył się pewnego razu kalifowi Omarowi na swego pana i na jego nadmierne żądania. Omar nie po- mógł mu, czym doprowadzony do rozpaczy Abu Lulua następnego dnia zabił kalifa sztyletem w meczecie (w 644 r.). Śmierć kalifa Omara z rąk jeńca-niewolnika jest dowodem sprzeczności, jakie istniały między niewolnikami a właścicielami niewolników w kalifacie arabskim. Tak więc niewolnictwo w kalifacie w VII—VIII w. było jeszcze bardzo silne i proces dal- szego rozwoju feudalizmu w tym społeczeństwie odbywał się w zwolnionym tempie, m. in. i dlatego, że we wczesnofeudalnym społeczeństwie byłych prowincji bizantyjskich i sasanidzkich układ niewolniczy zachował się aż do podbojów arabskich. Arabowie, przekształcając olbrzymią liczbę jeńców w niewolników, przedłużyli istnienie tego układu w społeczeństwie feudalnym. W toku podbojów wielu Arabów przesiedliło się na nowe ziemie, przy czym część z nich przeszła następnie do życia osiadłego, a inni i na nowych terenach pozostali koczownikami. Arabowie zakładali w podbitych prowincjach obozy wojskowe, które przekształciły się później w miasta: Fustat w Egipcie, Ramię w Palestynie, Kufę i Basrę w Iraku, Sziraz w Iranie. Arabi- zacja Iraku i Syrii, gdzie rdzenna ludność — Syryjczycy (Aramejczycy) — posługiwała się języ- kiem grupy semickiej, pokrewnym arabskiemu, i gdzie jeszcze przed podbojem zamieszkiwała znaczna część ludności arabskiej, przebiegała szybko. Arabizacja Egiptu i Afryki Północnej odbywała się znacznie wolniej, a kraje zakaukaskie, Iran i Azja Środkowa nie uległy wcale temu procesowi. Odwrotnie — Arabowie, którzy osiedlili się w tych krajach, zostali zasymilowani przez ludność miejscową i przyjęli jej kulturę. KALIFAT W VII I W PIERWSZEJ POŁOWIE VIII W. Za panowania pierwszych dwóch kalif ów — Abu Bekra i Omara — widoczna jeszcze była dążność do utrzymania fikcji równości wszystkich muzułmanów, o którą tak walczył lud arab- ski — rzesze koczowników, rolników i rzemieślników. Kalifowie ci starali się w życiu prywatnym 122 KALIFAT ARABSKI druga połowa VII-Vlllw. t—————l f-allToT Araoski \___ J * ^o/o«e Vllw.(661) Granice posiadłość arabskich n 750 r. X751 Miejsca i daty ważniejszych b/few niczym nie wyróżniać spośród mas Arabów. Abu Bekr i Omar przestrzegali v; miarę możności przepisów Koranu o zdobyczach wojennych, bacząc, by każdy wojownik otrzymał swą część zdobyczy przy podziale. Jednakże rządy trzeciego kalifa — Osmana (644—656), pochodzącego z bogatego mekkańskiego rodu Omajjadów, miały już wyraźnie arystokratyczny charakter. Całą najwyższą władzę cywilną Osman przekazał swym krewnym i ich zausznikom, a władzę Okładzina stiukowa na ścianach pałacu w Samarze IX w. wojskową oddał związanym z nimi wodzom plemiennym. Za jego czasów władze najrozmaitszymi sposobami zachęcały do zagarniania rozległych ziem w Syrii, Egipcie i w innych podbitych krajach. Wzrost nierówności społecznej powodował narastanie niezadowolenia wśród ludu arabskie- go. Już kalifowi O-narowi jeden z poetów arabskich powiedział: „Bierzemy udział w tych samych wyprawach i wracamy z nich; dlaczego jednak oni (tzn. możni) żyją w dostatku, a my pozostajemy w nędzy?" Polityka Osmana doprowadziła do powstań Beduinów i rolników arab- skich. Niezadowolenie ludu wykorzystali zwolennicy Alego (zięcia Muhammeda), tzw. szyici (od arabskiego słowa „szia", co znaczy „ugrupowanie", „partia"), reprezentujący drugą, wrogą Osmanowi część możnych. Szczególnie wielu zwolenników mieli szyici w Iraku. Szyizm, bę- dący początkowo tylko prądem politycznym, przekształcił się później w odrębny kierunek islamu. Według jednej z głównych tez szyizmu prawnym przywódcą duchownym (imam) i politycznym (emir) gminy muzułmańskiej może być tylko zięć proroka Ali, a po nim Alidzi, tj. potomkowie jego i Fatimy, córki Muhammeda. 124 Trzy grupy niezadowolonych — z Kufy, Basry i Egiptu — przybyły do Medyny pod pre- tekstem pielgrzymki i połączywszy się z medyńczykami zażądały od Osmana odwołania mia- nowanych przez niego namiestników. Osman obiecał spełnić ich żądania, jednakże Merwan, krewny kalifa i rzeczywisty władca, napisał tajny rozkaz porwania przywódców powstania. Pismo to zostało jednak przechwycone prze*, powstańców, którzy otoczyli dom kalifa i zabili go (656 r.). Kiedy czwartym z kolei kalifem został Ali (656—661), możni z rodu Kurejszytów nie chcieli się pogodzić z utratą władzy: namiestnik Syrii Muawija ibn Abu Sufian z rodu Omajjadów nie uznał Alego i rozpętał wojnę domową. I chociaż Alego poparły nie tylko masy ludowe Arabii, które wystąpiły przeciwko Kurejszytom, lecz także możnowładztwo arab- skie z Iraku, kalif bał się mas ludowych i gotów był zawrzeć z Muawija kompromisowy układ. Taka polityka Alego wywołała niezadowolenie i rozłam w jego obozie. Kalifa opuściła znaczna część zwolenników, którzy zostali nazwani charidżytami („ci, którzy odeszli"). Cha- ridżyci wysunęli hasło powrotu do „pierwotnego islamu", przez co rozumieli równość wszystkich muzułmanów, przekazanie ziemi we wspólne władanie gminie muzułmańskiej i równy podział zdobyczy wojennych. Charidżyci żądali, by wybierali kalifa wszyscy muzułmanie, a nic tylko „współpracownicy proroka". W późniejszym okresie przekształcili się oni w odrębną sektę religijną. Kiedy w 661 r. Ali został zabity w Kufie przez jakiegoś charidżytę, nic już nic siało na prze- szkodzie zwycięstwu Muawiji, i arystokraci arabscy z Syrii i Egiptu ogłosili go kalifem. Przejście władzy w ręce dynastii Omajjadów (661—750) oznaczało całkowite i jawne zwycięstwo możno- władztwa arabskiego nad masami ludowymi plemion arabskich. Muawija I przeniósł stolicę do Damaszku, doskonale rozumiejąc, jak ogromną rolę w stosunkach ekonomicznych i politycznych może odegrać Syria ze swymi bogatymi miastami portowymi. Kraj ten stał się rzeczywiście dla Arabów dogodną odskocznią do dalszych podbojów w krajach śródziemnomorskich oraz na- jazdów na bizantyjską Azję Mniejszą i kraje zakaukaskie. Po zdobyciu władzy Omajjadzi chcieli oprzeć się nie na całym możnowładztwie arab- skim, lecz na stosunkowo małej grupie swoich zwolenników. Największe przywileje otrzy- mali dworzanie kalifa w Damaszku oraz jego zwolennicy w Syrii, toteż w innych częściach kalifatu niezadowoleni z Omajjadów byli nie tylko ludzie biedni, lecz również i właściciele ziemscy. W Arabii niezadowolenie ogarnęło najszersze warstwy Beduinów, a także niektó- re grupy arystokracji, jak np. „współpracowników" Muhammeda i ich krewnych w Mekce i Medynie, którzy poprzednio odgrywali znaczną rolę polityczną, a teraz zostali odsunięci od władzy. W rocznicę śmierci Muawiji I (680) szyici spróbowali wzniecić w Iraku powstanie przeciw Omajjadom, lecz oddział imama Husejna, syna Alego, pretendującego do władzy, został rozbity pod Kerbelą, a on sam poniósł śmierć. Jednocześnie wybuchło nowe powstanie w Arabii (lata 680—692), gdzie kalifem ogłoszono syna Zubeira, jednego z głównych współpracowników Mu- hammeda, uznanego także przez powstańców w Iraku. W powstaniu tym udział wzięły zarówno masy ludowe, jak i medyńscy oraz mekkańscy możnowładcy. Wodzowi omajjadzkiego kalifa Abd al-Malika (685—705) Hadżdżadżowi z trudem udało się stłumić powstanie i zdobyć w 692 r. Mekkę. W 697 r. zadał druzgocącą klęskę w Iraku zbuntowanym charidżytom, którzy wzywali do „wojny za wiarę" z Omajjadami, ponieważ zdradzili oni „pierwotny islam". Charidżyci zjed- noczyli pod swym sztandarem szerokie masy chłopów i Beduinów. 125 STOSUNKI AGRARNE ZA OMAJJADÓW. SYTUACJA CHŁOPÓW Największa część gruntów i urządzeń nawadniających w głównych prowincjach kalifatu była własnością państwa. Mniejszą część stanowiły posiadłości rodziny kalifa (sawafi) i ziemie będące własnością prywatną. Grunty te (mulk) mogły być sprzedawane i nabywane. Instytucja mulku, odpowiadająca zachodniemu alodium, została prawnie uznana za kalifa Muawiji I. W czasach Omajjadów panowały więc niezupełnie rozwinięte formy własności feudalnej—w po- staci ziem państwowych i mulkowych, lecz pojawiły się już zalążki warunkowej feudalnej wła- sności ziemi: działki (katia) nadawane wojskowym oraz znacznie większe obszary (chima), prze- kazywane plemionom arabskim zarówno koczującym, jak i rolniczym. Ziemię uprawiali w zasadzie chłopi wyzyskiwani na sposób feudalny, chociaż część arabskich właścicieli ziemskich w dalszym ciągu zatrudniała obok chłopów także niewolników. W posiadło- ściach państwowych korzystano również z pracy niewolników przy kopaniu i okresowym oczysz- czaniu kanałów i karizów. Za Omajjadów wzrosły gwałtownie rozmiary podatku gruntowego (charadz). Część dochodów z posiadłości państwowych przeznaczono na pensje dla wojskowych oraz na emerytury i subsydia dla członków rodzin proroka i jego „współpracowników". Sytuacja chłopów osiedlonych w dobrach państwowych oraz na ziemiach poszczególnych feudałów była nadzwyczaj ciężka. Władze arabskie już w VII w. nakazały chłopom nosić na szyi ołowiane tabliczki („pieczęcie") z wypisanym miejscem zamieszkania, aby w ten sposób uniemożliwić im zbiegostwo i uchylanie się od płacenia podatków. Charadz pobierano albo w naturze w postaci części plonów, albo w pieniądzach w postaci stałych opłat z określonej powierzchni ziemi, niezależnie od wielkości plonów. Ta ostatnia postać charadżu była szczegól- nie znienawidzona przez chłopów. Jak ciężki był charadz dla mas ludowych, świadczy przykład Iraku. Ten bogaty kraj z licznymi miastami, z rozwiniętą produkcją towarową, z tranzytowymi szlakami karawanowymi i rozległą siecią nawadniającą w czasach Sasanidów (w VI w.) przynosił rocznie do 214 mln dirhemów podatku. Przez nadmierne wyśrubowanie podatków zdobywcy doprowadzili rolnictwo irackie do upadku, a chłopów — do nędzy. Ogólna suma dochodów podatkowych na początku VIII w. zmalała w porównaniu z VI w. o dwie trzecie (do 70 mln), chociaż wymiary podatku wzrosły. POWSTANIE ABU MUSLIMA I UPADEK WŁADZY OMAJJADÓW Omajjadzi kontynuowali politykę wielkich podbojów i przy pomocy sił lądowych i mor- skich dokonywali systematycznych, pustoszących najazdów na kraje sąsiednie. W tym celu za Muawiji w portach syryjskich zbudowano flotę. Na początku VIII w. wojska arabskie zakończyły podbój Afryki Północnej, gdzie opór stawiały nie tyle wojska bizantyjskie, ile wojownicze i mi- łujące wolność koczownicze plemiona berberyjskie. Kraj został spustoszony. W latach 711—714 Arabowie podbili większą część Półwyspu Pirenejskiego, a w 715 r. zakończyli w zasadzie pod- bój krajów zakaukaskich i Azji Środkowej. W podbitych krajach przeciw polityce Omajjadów burzyły się szerokie masy ludowe. Po- trzebny był tylko bezpośredni powód do wybuchu powstania. Na czele niezadowolonych stanęli zwolennicy szyitów i charidżytów, a w latach dwudziestych VIII w. pojawiło się jeszcze jedno ugrupowanie polityczne, które otrzymało nazwę abbasydzkiego, ponieważ na jego czele stali Abbasydzi, bogaci właściciele ziemscy z Iraku, potomkowie Abbasa — stryja Muhammeda. 126 UgrupoY.-anic to chciało skorzystać z niezadowolenia szerokich mas w celu zagarnięcia wła- dzy. Abbasydzi pretendowali do tronu kalifa i w swej propagandzie podkreślali, że Omajjadzi uic tylko nie byli krewnymi proroka, lecz potomkami Abu Sufiana, największego wroga Mu- hammcda. Najwięcej niezadowolonych było na wschodzie kalifatu, w oazie Merwu. Przygotowaniami do powstania kierował tu niejaki Abu Muslim, Pers z pochodzenia, były niewolnik, który uznał, ic Abbasydzi i ich zwolennicy są silnym sojusznikiem. Lecz cele Abu Muslima i Abbasydów zbiegały się tylko w początkowym okresie. Działając w ich imieniu Abu Muslim dążył do znisz- czenia kalifatu Omajjadów i jednocześnie do ulżenia doli ludu. Hasła Abu Muslima padły na podatny grunt. Arabskie źródła zawierają barwne opisy tych wypadków: z osad i miast Chora- sanu i Mawarannahru (tj. „Zarzecza"; Mawarannahrem Arabowie nazywali ziemie leżące pomię- dzy Amu-darią i Syr-darią) do umówionych miejsc ściągali chłopi piechotą, na osłach, a nieraz i na koniach, uzbrojeni wedle możliwości. W jednym dniu powstali chłopi 60 osad w pobliżu Merwu. Do Abu Muslima szli także rzemieślnicy i kupcy, jego walkę z Omajjadami popierali liczni irańscy właściciele ziemscy (dehkani). Ruch pod czarnym sztandarem Abbasydów połączył na czas pewien ludzi różnych warstw społecznych i różnych narodowości. Powstanie rozpoczęło się w 747 r. Po trzyletniej walce wojska Omajjadów zostały ostatecz- nie rozbite. Ostatni kalif omajjadzki, Merwan II, uciekł do Egiptu i tam zginął. Kalifem wybrano Abbasydę Abu'1-Abbasa, który urządził rzeź rodu Omajjadów i ich zwolenników. Władzy Ab- basydów nie uznali Arabowie na Półwyspie Pirenejskim, gdzie powstał oddzielny emirat. Abba- sydzi (750—1258)1 zawiedli nadzieje szerokich mas ludowych. Ciążące na chłopach i rzemieślni- kach brzemię podatkowe nie zostało zmniejszone. Drugi kalif z rodu Abbasydów, Mansur (754— 775), obawiając się, by Abu Muslim nie stanął na czele powstania ludowego, które mogło wy- buchnąć lada chwila, rozkazał go zabić. Mord ten (755 r.) stał się przyczyną wystąpień mas ludowych przeciwko władzy Abbasydów. Abbasydzi nie mogli pozostać w Damaszku, ponieważ w Syrii Omajjadzi mieli zbyt wielu zwolenników. Kalif Mansur założył nową stolicę — Bagdad (762 r.) — w pobliżu ruin Ktesi- fonu i zaczął dopuszczać do władzy obok przedstawicieli arystokracji arabskiej także irańskich dehkanów. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W KALIFACIE OD POŁOWY VIII DO IX W. RUCHY LUDOWE W czasach Abbasydów w większości krajów kalifatu nadal przeważała państwowa feudalna własność ziemi i wody. W tym czasie szybko zaczęła się rozwijać forma warunkowej feudalnej własności ziemi — ikta (po arabsku — „nadział"), którą dawano w dożywotnią lub okresową dzierżawę ludziom pełniącym służbę państwową. Początkowo ikta oznaczała prawo do renty gruntowej, lecz później przekształciła się również w prawo dysponowania tym gruntem, osią- gając największe rozpowszechnienie na początku X w. W kalifacie pojawiły się również posia- dłości ziemskie muzułmańskich instytucji religijnych — nie podlegające alienacji zuakfy. 1 Kalifat rozpadł się jako państwo w 945 r., po czym abbasydzcy kalifowie zachowali jedynie władzę duchowną; okoio 1132 r. Abbasydzi odzyskali władzę polityczną, ale tylko w południowym Iraku i w Chuzestanie. 127 Według rodzaju nałożonego podatku całe terytorium dzieliło się na ziemie obciążone cha- radżem (w zasadzie należały one do państwa), obciążone uszrem, tzn. dziesięciną (przeważnie ziemie mulkowe), oraz grunty wolne od podatków (wakfy, ziemie rodziny kalifa i ikta): rentę gruntową w tym wypadku otrzymywał w całości właściciel ziemi. Druga połowa VIII i pierwsza połowa IX w. przeszły w kalifacie pod znakiem walki mas ludowych, a przede wszystkim mas chłopskich, przeciwko władzy Abbasydów. Spośród licznych powstań należy tu wspomnieć o ruchu ludowym pod kierownictwem Sumbada w Chorasanie w 755 r., który rozszerzył się aż do Hamadanu. Z ogromnym rozmachem rozwinął się ruch mas ludowych przeciw Abbasydom w latach 776—783 w Azji Środkowej (powstanie Mukanny). Prawie jednocześnie (lata 778—779) dał o sobie znać potężny ruch chłopski w Gurganie. Uczest- nicy tego ruchu znani są jako surch alem — „czerwonosztandarowi". Być może, że po raz pierw- szy w historii użyto tu czerwonego sztandaru jako symbolu powstania ludu przeciwko wyzyski- waczom. W latach 816—837 toczyła się wielka wojna chłopska w Azerbejdżanie i zachodnim Iranie pod przywództwem Babeka. W 839 r. w Tabaristanie (Mazenderanie) wybuchło pod kie- rownictwem Mazjara powstanie mas ludowych, w czasie którego chłopi zabijali arabskich właści- cieli ziemi i zagarniali ich posiadłości. Powstańcy chłopscy w Iranie, Azerbejdżanie i Azji Środkowej w VIII—IX w. należeli naj- częściej do sekty churramitów1, która wydzieliła się z sekty mazdakitów. Churramici byli dua- listami, uważali, że w świecie istnieją dwa stale zwalczające się pierwiastki — światło i mrok, czyli dobro i zło, Bóg i diabeł. Churramici wierzyli, że bóstwo nieustannie ucieleśnia się w lu- dziach. Za takie ucieleśnienie uważali oni Adama, Abrahama, Mojżesza, Jezusa Chrystusa, Mu- hammeda, a po nich — różnych churramickich „proroków". Ustrój społeczny oparty na nie- równości majątkowej, na przemocy i ucisku, innymi słowy — społeczeństwo klasowe, churramici uważali za wytwór złego, czyli diabelskiego pierwiastka świata. Wzywali oni do walki z niespra- wiedliwym ustrojem społecznym i wysunęli hasło wspólnego władania ziemią, tzn. przekazania wszystkich uprawnych gruntów we władanie wolnych gmin wiejskich. Churramici walczyli o wyzwolenie chłopów spod zależności feudalnej, o zniesienie podatków państwowych i po- winności oraz o wprowadzenie „powszechnej równości". Churramici odnosili się z niepohamowaną nienawiścią do państwa arabskiego, „prawowi- tego islamu" i jego obrządków. Powstania churramitów były ruchami chłopów występujących przeciwko obcemu panowaniu i przeciw wyzyskowi feudalnemu, dlatego odegrały postępową rolę w dziejach. Za kalifa Mamuna (813—833) wybuchło potężne powstanie chłopów w Egipcie, wywołane uciskiem podatkowym. Mamun osobiście udał się do Egiptu, by utopić we krwi wszelki sprze- ciw. Mnóstwo Koptów2 zostało zabitych, a ich żony i dzieci sprzedane w niewolę; delta Nilu, najurodzajniejsza i najgęściej zaludniona prowincja Egiptu, opustoszała (831 r.). Powstania ludowe, choć ponosiły klęski, nie mijały bez śladu. Przerażeni rozmachem ruchu kalifowie zmuszeni byli dokonać pewnych reform: kalif Mahdi (775—785) zakazał nakładania ni chłopów dodatkowych podatków. Kalif Mamun zmniejszył najwyższą stawkę charadżu po- bieranego w naturze z 1/2 do 2/5 plonów. Od początku IX w. chłopi nie musieli już nosić oło- 1 Pochodzenie tej nazwy dotychczas nie zostało ustalone. 8 Potomkowie dawnych Egipcjan, stanowiący rdzenną ludność Egiptu, w tym czasie chrześcijanie mo- nofizyci. 128 FASADA ZAMKU MSCHATTA KALIFA OMAJJADÓW WALIDA II Ok. 743/44 STYLIZOWANE ORNAMENTY ROŚLINNE. MECZET KUBBAT AS-SACHRA W JEROZOLIMIE Ok. 700 r. winnych tabliczek na szyi. Sytuacja chłopów we wschodnich rejonach kalifatu poprawiła się w IX w., zwłaszcza od chwili, kiedy kalifat zaczął rozpadać się, a na jego ruinach poczęły po- wstawać miejscowe państwa feudalne. ISLAM —RELIGIA FEUDALIZMU Ponieważ zewnętrznym wyrazem ruchów wyzwoleńczych w kalifacie było najczęściej sek- ciarstwo, rząd Mamuna uznał za konieczne ustalić obowiązującą wszystkich muzułmanów religię państwową, gdyż dotychczas islam przedstawiał pstre połączenie różnych kierunków i sekt (sun- nici, szyici, charidżyci i in.). Nawet „prawowity" (sunnicki) islam, będący religią klasy panującej, miał kilka szkół teologicznych, różniących się między sobą w szczegółach obrzędowych i w kwe- stiach prawnych. Wśród wyznawców islamu rozpowszechnił się także sufizm — kierunek mistyczny, który uległ poważnemu wpływowi ascetyzmu chrześcijańskiego i neoplatonizmu.Kontynuatorzy tego kierunku nauczali, że człowiek drogą samowyrzeczeń, kontemplacji, „osiągnięć" ascetycznych i rezygnacji z „dóbr doczesnych" może osiągnąć bezpośredni kontakt, a nawet zespolenie z Bo- giem. Sufizm powołał do życia gminy ascetów muzułmańskich (po arabsku—fakirów, po per- sku — derwiszów), którzy później, szczególnie między X i XV wiekiem, pojawili się w dużej liczbie w krajach muzułmańskich i odgrywali rolę podobną w pewnym stopniu do roli zakonni- ków chrześcijańskich. Rząd Mamuna ogłosił jako religię państwową powstałą jeszcze w VIII w. nauk? muzuł- mańskich teologów-racjonalistów — mutazilitów („tych, którzy się oddzielili"). W nauce muta- zilitów na plan pierwszy wysunęły się 4 punkty: negowanie właściwego wczesnemu islamowi antropomorfizmu (przedstawiania Boga w ludzkiej postaci) — Bóg nie jest podobny do swych tworów i jest dla nich niepoznawalny, twierdzili mutazilici; Koran nie jest odwieczny, jak nau- czali sunnici, lecz został stworzony; wola ludzka jest wolna i nie zależy od „przeznaczenia" boskiego; kalif, będący jednocześnie imamem, obowiązany jest „umacniać wiarę" nie tylko „językiem i ręką" (kazaniami i pismami), lecz również mieczem, czyli mówiąc inaczej, zobo- wiązany jest zwalczać wszystkich „heretyków". Za czasów kalifa Mutawakkila (847—861) oficjalną religią stała się znów sunna. W X w. nastąpiło oddzielenie się teologii sunnickiej od jurysprudencji, gdyż prawodawca musiał uwzględ- nić powstanie nowych instytucji feudalnych. W X w. powstał również system „nowej prawo- wiernej teologii" (kalani) o znacznie bardziej skomplikowanej dogmatyce aniżeli dogmatyka wczesnego islamu. Kontynuatorzy kalamu, podobnie jak późniejsi katoliccy tealogDWie Za- chodu, starali się oprzeć nie tylko na „autorytecie" Pisma świętego, lecz również na znie- kształconych przez nich tezach filozofów antycznych, przede wszystkim Arystotelesa, chociaż bcpośrednio nie powoływali się na nich. Teolog Aszari był założycielem kalamu (X w.), którego pełny rozwój nastąpił już na przełomie XI i XII w. w dziełach imama Muhammeda (inzalcgo, Persa. Ciazali zbliżył kalam do sufizmu, do którego wcześniejsi teologowie odnosili się negatywnie. l'ks/laltowało się duchowieństwo, a ściślej: warstwa teologów i znawców prawa. W islamie, lak samo jak i średniowiecznym chrześcijaństwie, zaczął teraz odgrywać dużą rolę kult licznych „świętych" i ich grobów. Klasztory derwiszów otrzymały wielkie posiadłości ziemskie. Chara- kiaystyc/.ną cechą islamu tego okresu było to, że zalecał ludowi pokorę, cierpliwość i pogodzę- • 190 11 iii-.i.iiiu piiws/t-cliiia t. III L" nie się z losem. Poczynając od drugiej polowy IX w. „prawowierny" islam stawał się coraz bardziej nietolerancyjny wobec chrześcijan, Żydów, szczególnie zaś „heretyków" muzułmańskich, a także wobec przedstawicieli świeckiej nauki i filozofii. IRAN W IX W. Kalif Mamun, któremu możnowładcy irańscy pomogli, gdy walczył on z bratem Aminem o tron, musiał w nagrodę za te usługi nadać im rozległe dobra ziemskie. Chorasan został prze- kształcony w dziedziczne namiestnictwo dehkańskiej rodziny Tahirydów (821—873), która szcze- gólnie przysłużyła się Mamunowi. Feudalna historiografia wschodnia idealizowała Tahirydę Abdallaha (828—844), przedstawiając go jako przyjaciela ludu, w rzeczywistości zaś był to po prostu mądry i dalekowzroczny przedstawiciel klasy feudałów. Abdallah starał się dokładnie ustalić rozmiary charadżu i wydał Księgę o kanałach — kodeks prawa wodnego, ustalający zasady podziału wody przy nawadnianiu pól. Gdy jednak chłopi burzyli się, Abdallah stosował okrutne metody; w ten sposób stłumił powstanie chłopskie w Seistanie (831 r.). Za czasów jednego z następców Abdallaha — Muhammeda (862—873), tahirydzki namiest- nik w Tabaristanie swym uciskiem i zaborem ziem gminnych doprowadził miejscowych chło- pów do powstania (864 r.). Walką chłopów kierował szyita, potomek Alego — Hasan ibn Zejd, który skorzystał ze swej władzy i założył na południowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego szyickie państwo Alidów. W tym czasie we wschodniej części Iranu powstało państwo, w którym rządziła dynastia Saffarydów. Założycielem jej był Jakub ibn Lajs o przydomku Saffar („Kotlarz"), który uczest- niczył w tłumieniu zaburzeń chłopskich w Seistanie. Po stłumieniu tego ruchu, którym kierowali charidżyci, wojsko najemne wybrało Jakuba swym emirem i w 861 r. zajęło Seistan. Zebrane przez Jakuba oddziały podbiły znaczną część obecnego Afganistanu (okręgi Heratu, Kabulu i Gazny), a następnie Kerman i Fars. Zadawszy klęskę wojskom tahirydzkiego emira w Chorasanie, Jakub ustanowił swą władzę również i w tym okręgu (873 r.). W 876 r. przed- sięwziął wyprawę na Bagdad, lecz jego wojsko poniosło klęskę w bitwie z oddziałami kalifa. Po 900 r. posiadłości Saffarydów przeszły pod władzę Samanidów — dynastii powstałej około 819 r. w Mawarannahrze. Państwo Samanidów przetrwało do 999 r. ROZPAD KALIFATU W IX W. Samodzielne państwo powstało również w Egipcie w 868 r. Władzę zagarnął tu namiestnik kalifa Ahmed ibn Tulun, Turek z Azji Środkowej, który wybił się spośród gwardzistów kalifa. Dynastia Tulunidów (868—905) oprócz Egiptu opanowała także Palestynę i Syrię. Wcześniej już utworzyło się niezależne od kalifa bagdadzkiego państwo w Maroku z dynastią Idrysydów (788—985) na czele. W Tunezji i Algierii powstało samodzielne państwo pod władzą dynastii Aglabidów (800—909). W IX w. powstały miejscowe państwa feudalne w Azji Środkowej, Gruzji, Armenii i Azerbejdżanie. Tak więc w ciągu IX i pierwszej połowie X w. kalifat arabski stopniowo się rozpadał. Pro- ces ten przebiegał tym łatwiej, że wchodzące w skład kalifatu kraje różniły się pod względem gospodarczym i złączone były stosunkowo słabymi więzami ekonomicznymi i etnicznymi; nie bez znaczenia był wzrost wielkiej własności ziemskiej kosztem gruntów państwowych, w związku 130 * c/ym narastał separatyzm polityczny miejscowych wielkich feudałów. Do politycznego rozpadu kalifatu przyczyniły się też walnie powstania wyzwoleńcze przeciwko panowaniu kalifów, które choć ponosiły klęski, nadwerężały jednak siły garnizonów arabskich. Dążenia wielkich feudałów do samodzielności politycznej doprowadziły do powstania J/.icdzicznych emiratów, przekształcających się stopniowo w samodzielne państwa. I tak Tahi- rydzi w Iranie oraz pierwsi Samanidzi w Azji Środkowej usamodzielnili się pod względem ad- ministracyjnym, choć płacili jeszcze daninę kalifowi (część ściąganego przez nich charadżu). Natomiast Saffarydzi i późniejsi Samanidzi oraz AgJabidzi w Afryce Północnej i Tulunidzi w Egipcie nie płacili już kalifowi żadnej daniny, przywłaszczając sobie charadż w całości. Nomi- nalnie uznawali oni władzę kalifa, jego imię figurowało na bitych przez nich monetach, a w me- czetach odprawiano za niego modły. Pod koniec panowania Mamuna ruchy ludowe przeciwko Abbasydom groziły już rozsa- dzeniem kalifatu. W tym czasie pospolite ruszenie plemienne utraciło dawne znaczenie i nie mogło już stanowić dla dynastii pewnego oparcia. Toteż za panowania Mamuna utworzono ulała konną gwardię spośród przedstawicieli obcych plemion, a mianowicie z młodych, dobrze wyszkolonych niewolników (gulamów albo inaczej mameluków1') pochodzenia tureckiego, kupo- wanych przez handlarzy niewolników w stepach Wschodniej Europy i obecnego Kazachstanu. Ta obcoplemienna gwardia zaczęła wkrótce odgrywać wielką rolę, obalając niejednokrotnie kalifów i osadzając na tronie innych. Począwszy od lat sześćdziesiątych IX w. kalifowie stali się marionetkami w rękach własnej gwardii. ROZWÓJ SIŁ WYTWÓRCZYCH W IX —X W. Polityczny rozpad kalifatu wcale nie oznaczał ekonomicznego upadku krajów wchodzących w jego skład. Przeciwnie — przekształcenie feudalnego sposobu produkcji w system panujący, utworzenie niezależnych państw feudalnych zużywających część zebranych podatków na melio- racje, a także wynikająca z tego pewna poprawa sytuacji chłopów — wszystko to w IX—X w. pobudzało wzrost sił wytwórczych w krajach śródziemnomorskich, w Azji Przedniej i Środkowej. Ogólny postęp w rolnictwie wyraził się nie tylko w wielkich pracach nawadniających i ulep- izonym budownictwie karizów, lecz również w rozpowszechnieniu się koła hydraulicznego, czcrpałek, w budowie zapór, zbiorników wodnych, śluz i kanałów rzecznych. Wymienić tu np. należy wielkie kanały Silą z Eufratu, Nahr Sarsar i Nahr Isa pomiędzy Eufratem i Tygrysem, Nahrawan z Tygrysu i inne. Młyny ręczne i młyny napędzane siłą zwierząt zastępowano wszędzie wodnymi, a gdzie- niegdzie również wiatrakami. Wielki młyn wodny w Bagdadzie miał 100 kamieni młyńskich. HuJowano długie mury ochronne, osłaniające oazy przed zasypaniem przez piasek. Rozszerzyła ni z Ara- bami, widoczny jest przemożny wpływ ludowy, zwłaszcza w tych częściach poematu, gd/.ie mowa jest o miłości do „najmilszej Francji", o nienawiści do wrogów zagrażających jej wolności, o po- tępieniu feudałów, którzy dla własnej korzyści zdradzają ojczyznę. Ogromną rolę w twórczości ludowej V—X w. odgrywała niewątpliwie muzyka i poezja. Najbardziej rozpowszechnione były w społeczeństwie frankijskim ludowe pieśni i klechdy oraz najróżniejsze piosenki żartobliwe i satyryczne. Masy ludowe bardzo długo trwały przy obyczaju przedchrześcijańskim, składały ofiary dawnym bóstwom, łączyły pogańskie obrzędy religijne z chrześcijańskimi i „profanowały" koś- cioły chrześcijańskie swoimi pieśniami i tańcami. W VI w. zdarzały się w południowej Galii wypadki, że lud przerywając nabożeństwo oznajmiał: „Święty Marceli, módl się za nas, a my potańczymy za ciebie!", po czym urządzano w kościele korowód i rozpoczynały się tańce ludowe. Kościół katolicki odnosił się negatywnie do muzycznej i poetyckiej twórczości ludu. Widząc w niej przejaw pogańskiej, „grzesznej" sztuki, nie odpowiadającej duchowi chrześcijaństwa, usil- nie domagał się zakazu tej twórczości i prześladował jej bezpośrednich wyrazicieli — ludowych piewców i tancerzy (szpilmanów, mimów, histrionów}. Zachowały się liczne postanowienia synodów, wymierzone przeciwko śpiewakom i igrcom, którzy reprezentowali twórczość ludową, mającą wyraźnie antyfeudalny charakter, niebezpieczną dla klasy panującej. Dlatego też kościół bezwzględnie ją prześladował. Alkuin z tego też powodu ostrzegał, że „człowiek wpuszczający do domu swego histrionów, mimów i tancerzy nie zdaje sobie sprawy, jak wielka gromada nieczystych duchów wchodzi ich śladem". Karol Wielki rów- nież prześladował tych ludzi, zaliczając ich do „nikczemnych", i kategorycznie zabraniał duchow- nym trzymać u siebie „sokoły, jastrzębie, sfory psów i błaznów". Tym duchem przeniknięte były też postanowienia synodów. Jednak siła żywotna pieśni ludowych i ludowej sztuki dramatycznej była nie do pokonania. Twórczość ludowa przejawiała się również w sztukach plastycznych i stosowanych, mimo iż były całkowicie podporządkowane interesom kościoła i służyły panującej klasie feudałów. Zacho- wały się najrozmaitsze artystycznie wykonane przedmioty zdobiące budynki kościelne lub używa- ne w czasie odprawiania nabożeństw (dzwony z bogatą ornamentacją; masywne metalowe reli- kwiarze, zdobione rzeźbą w drzewie lub kości; kielichy, krzyże i lichtarze z drogocennych me- tali; rzeźbione odrzwia kościelne z brązu itd.). Nieznani, lecz świetni mistrzowie, wyrabiający te przedmioty, niewątpliwie starali się jak najbardziej dogodzić wymaganiom kościoła i w twórczości swej nie wychodzili poza motywy biblijne. Jednakże i ta tematyka nosiła często ślady wpływu ludowego, wyrażającego się w reali- stycznym ujęciu postaci ludzkich, w stosowaniu ludowej ornamentyki oraz w przedstawianiu róż- nych zwierząt prawdziwych i baśniowych. Wpływ twórczości ludowej widoczny jest także w wykonaniu miniatur, najrozmaitszych winiet i inicjałów, zdobiących rękopisy kościelne. Miniatury bywały zazwyczaj kolorowe, tak samo juk i inicjały, które często miały kształt ryby, zwierząt lub rozmaitego ptactwa (bocianów z wę- iumi w dziobach, pawi, kogutów i kaczek) bądź też kształt ornamentów z liści, rozetek i in. Orna- 183 mentyka o motywach zwierzęcych zachowała się w sztuce ludowej z najdawniejszej przeszłości. Szerokie zastosowanie w rękopisach klasztornych znajdował również ornament ludowy w kształcie plecionki. Wzorzyste tkaniny (dywany, szaty liturgiczne) świadczą również o znacznym wpływie sztuki ludowej i na tę gałąź twórczości artystycznej. Znaczenie twórczości ludowej we wszelkich jej przejawach było, zarówno w historii kul- tury średniowiecznej, jak i w całokształcie historii kultury ludzkiej, ogromne. „Lud — pisał M. Górki — jest nie tylko siłą wytwarzającą wszystkie materialne wartości; jest on jedynym i niewyczerpanym źródłem wartości duchowych, pierwszym, jeżeli chodzi o czas, piękno i ge- niusz twórczy, filozofem i poetą, który stworzył wszystkie wielkie poematy, wszystkie tragedie ludzkości i największą spośród nich, historię kultury światowej". ROZDZIAŁ X FRANCJA, NIEMCY I WŁOCHY W OKRESIE WCZESNEGO FEUDALIZMU (IX-XI W.) R óżnice społeczno-ekonomiczne i etniczne oraz nieodwracalnie i bezustannie postępu- jący naprzód proces feudalizacji doprowadziły państwo Karolingów w szybkim cza- sie do upadku. Rozpad imperium frankijskiego na trzy części był ważnym etapem w historii Francji, Niemiec i Włoch. 1. FRANCJA W IX—XI W. Francja istnieje jako samodzielne państwo od traktatu zawartego w Yerdun w 843 r., na mocy którego imperium Karola Wielkiego zostało ostatecznie podzielone i powstało króle- stwo zachodniofrankijskie. Wschodnimi granicami tego państwa były rzeki Rodan, Saona, Moza i Skalda. Północne jego granice sięgały Morza Północnego, a zachodnie — Oceanu Atlantyckiego. Na południu królestwo zachodniofrankijskie rozpościerało się do Pirenejów i obejmowało część terytorium za Pirenejami (tzw. marchia hiszpańska). Francją w tym czasie nazywano nie cały obszar królestwa zachodniofrankijskiego, ale tylko jego część północną. W połowie IX w. Frankowie, którzy zdobyli Galię, zdążyli się już zmieszać z zamieszkującą ją ludnością galo-rzymską. W wyniku trwającego setki lat procesu krzyżowania się języków zwyciężył język ludności galo-rzymskiej, który, zachowując swą strukturę gramatyczną i podsta- wowy zasób wyrazów, wzbogacił się równocześnie frazeologią zwyciężonego języka. Potwierdza to zachowany tekst (w języku starofrancuskim i staroniemieckim) tzw. przysięgi sztrasburskiej, to jest układu zawartego w 842 r. między Karolem Łysym a Ludwikiem Niemieckim. Po rozpadzie cesarstwa Karola Wielkiego ukształtowały się na terytorium przyszłej Francji dwie zbliżone do siebie narodowości, z których później powstał naród francuski: południowo- fruncuska (prowansalska) i północnofrancuska. Język obu tych grup wykazywał pewne cechy wspólne (mimo różnicy dialektów), stopniowo też rozwijała się wspólnota terytorium i kultury. 185 . mt "*' » Książęta i wojownicy Miniatura z rękopisu francuskiego. XI w. Czasy od połowy IX do XI w. można w historii Francji nazwać okresem zakończenia pro- cesu jej feudalizacji. Wówczas to ukształtowała się ostatecznie feudalna własność ziemi, toteż cha- rakterystyczną cechą tych czasów jest zaostrzona walka klasowa, gdyż chłopstwo broniło się przed zakuwaniem w jarzmo poddaństwa i przed wyzyskiem feudalnym. W okresie tym nastąpiło polityczne rozdrobnienie państwa. OSTATECZNE UKSZTAŁTOWANIE SIĘ FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMI W wyniku przewrotu w stosunkach agrarnych (VIII — IX w.) we Francji ukształtowała się feudalna własność ziemi w tej postaci, która przetrwała wiele stuleci. W X — XI w. beneficjum osiągnęło szczytowy punkt rozwoju i przekształciło się w lenno (feudurn), tj. posiadłość rolną, którą również, podobnie jak beneficjum, nadawano pod warunkiem pełnienia służby wojskowej, nie dożywotnio jednak, lecz dziedzicznie. W tym właśnie okresie klasa feudalów stała się czymś w rodzaju hierarchicznej drabiny lub piramidy feudalnej: zwierzchnim właścicielem całej ziemi w państwie był król, któremu podle- 186 gali wielcy feudalowie świeccy i duchowni — książęta, hrabiowie, arcybiskupi, biskupi i opaci dużych klasztorów otrzymujący od niego lenna. Faktycznie zaś wielcy feudałowie byli niezależni od króla, mieli bowiem prawo wypowiadać wojnę, zawierać pokój, bić monetę i sprawować sądy najzupełniej samodzielnie. Ich zarządzenia były obowiązujące na terenach, które do nich należały. Uważali oni króla za pierwszego wśród równych (tj. wśród parów, od łaciń- skiego słowa pares — „równi") i mogli wypowiadać mu wojnę, ulegalizowaną zwyczajem feudalnym. Wielkim feudałom, hrabiom i książętom, podlegali mniejsi — baronowie i wicehrabiowie, którzy również mieli pełnię władzy w swoich włościach, chociaż uważano, że otrzymali je jako lenno od swych seniorów, którym z kolei nadawał grunty sam król. Baronom podlegali liczni drob- ni feudałowie — rycerze, na których kończyła się drabina feudalna i którzy „dzierżyli" lenna nada- ne im przez baronów. Tak więc ziemska własność feudała była własnością ograniczoną, a najwyższy senior za- chowywał w stosunku do niej prawo własności zwierzchniej (dominium directum), wasal zaś uzyski- wał jedynie prawo użytkowania nadanej mu włości (dominium utile). Wasal, otrzymując od seniora feudum, zaciągał wobec niego różne zobowiązania: zobowią- zywał się więc do odpowiedzialności materialnej, musiał np. dostarczyć pieniędzy na wykup, je- żeli senior dostał się do niewoli, udzielać mu pomocy zbrojnej, uczestniczyć w jego sądach, udzie- lać mu materialnej pomocy przy pasowaniu jego najstarszego syna na rycerza i przy wydawaniu jego najstarszej córki za mąż itd. Rzecz jasna, że aby zmusić wasala do wypełniania tych powin- ności, seniorowie musieli często uciekać się do siły zbrojnej, a wojny feudalne dawały się oczy- wiście we znaki przede wszystkim chłopom, gdyż wsie padały pastwą płomieni i zasiewy trato- wało wojsko, gdy feudałowie zamykali się w umocnionych zanikach. Życie francuskich mas ludo- wych było w X—XI w. bardzo ciężkie. SYTUACJA CHŁOPÓW Utrata przez chłopstwo prawa własności ziemi i skupienie jej w rękach wielkich (świeckich i duchownych) właścicieli doprowadziło do tego, że miejsce wolnej wspólnoty chłopskiej, będącej niegdyś podstawą społeczeństwa frankijskiego, zajęła włość feudalna, a wolne chłopstwo frankijskie w masie swojej popadło w poddaństwo. Wspólnota (marka) nie znikła całkowicie, ale stała się teraz zależną, czyli poddańczą wspólnotą, podporządkowaną władzy feudała. W takiej postaci przetrwała wspólnota chłopska przez całe średniowiecze, będąc dla chłopstwa pomocą w walce przeciw wyzyskowi feudalnemu. Dominującą formą renty feudalnej była wówczas we Francji ren- ta odrobkowa. Chłop, który prowadził własne gospodarstwo na ziemi feudała, obowiązany był za to do pańszczyzny, tj. do uprawiania pańskich pól swoim sprzężajem i swoimi narzędziami rol- niczymi. Tak więc praca chłopa poddanego (serf) na utrzymanie własne i rodziny była wówczas y. reguły oddzielona w czasie i przestrzeni od jego pracy na rzecz feudała — właściciela ziemi. Nic zadowalając się pańszczyzną, feudałowie starali się zwiększyć powinności poddanych chłopów. W ciągu X—XI w. renta feudalna wykazywała stałą tendencję do wzrostu. Seniorzy obarczali chłopów poddanych samowolnie nowymi powinnościami i podatkami (tzw. nieograniczona taille); chłopa nie broniło prawo, poddany nie mógł się żenić, zmienić miejsca y.umicszkania lub alienować swojego mienia bez zgody pana itp. Ponadto pod koniec X w. seniorzy uzurpowali sobie niezwykle dla chłopów uciążliwe prawa, 187 zwane banalitetami, przyznające feudałom monopol na' przemiał ziarna, wypiek chleba i wytła- czanie winogron. Jeżeli feudał miał prawo banalitetu, chłop obowiązany był mleć zboże wyłącznie w pańskim młynie, wypiekać chleb tylko w pańskim piecu i wytłaczać winogrona jedynie prasą pana, a za wszystko to musiał uiszczać dodatkowe daniny na rzecz seniora. O szczególnie ciężkiej sytuacji bezpośrednich wytwórców we Francji świadczy pismo prze- ora klasztoru w Cluny, który pisał na początku XII stulecia: „Wszystkim wiadomo, jak to świeccy seniorowie uciskają swoich poddanych — mężczyzn i kobiety. Nie zadowalając się zwy- Chlopi i rzemieślnicy przy pracy Rysunek wg miniatury z rękopisu francuskiego. XI w. kłymi powinnościami, stale i bez litości nastają na ich mienie, na ich dobytek wraz z ich osobami i na ich osoby wraz z ich dobytkiem. Mało im tego, co zostało ustalone, trzykrotnie, czterokrotnie i ilekroć im przyjdzie do głowy w ciągu roku, grabią ich mienie, gnębią niezliczonymi służbami, nakładają ciężary, którym nie sposób podołać, tak że większość porzucić musi własną ziemię i uchodzić na obczyznę". Nieporównanie mniejszą część chłopstwa stanowili we Francji wolni osobiście chłopi — willani (villani), nad którymi feudał sprawował jedynie władztwo gruntowe i nie mógł domagać się od nich świadczeń związanych z osobistą zależnością. Ciężką sytuację poddanych i feudalnie zależnych chłopów pogłębiały klęski nieurodzaju i gło- du, związane z niskim poziomem techniki rolniczej, nie zmieniającej się prawie w ciągu całych stuleci. Kroniki ówczesne nie szczędzą opisów klęsk żywiołowych, które dokonywały strasznych spustoszeń wśród ludu. Okresy głodu i towarzyszące im epidemie były zjawiskiem powtarzającym się periodycznie. W tych warunkach nieustannie wzmagający się wyzysk feudalny wywoływać musiał coraz większy opór chłopów. WALKA CHŁOPÓW Z FEUDAŁAMI Walka klasowa chłopów z feudałami przybierała różne formy. Znajdowała ona wyraz w ży- wiołowym zbiegostwie, w ruchach heretyckich zwróconych przeciwko panującemu kościołowi, a nawet w powstaniach antyfeudalnych. Jednym z największych powstań chłopskich we Francji 188 było w okresie wczesnego średniowiecza powstanie w Normandii1, które wybuchło w 997 r.; zostało ono dokładnie opisane w kronice Wilhelma z Jumieges. Kronikarz, opowiadając o początkowym okresie rządów normańskiego księcia Ryszarda II, podaje, że właśnie w tym czasie (koniec X w.) powstał w Normandii „jakiś rozsadnik zgubnych waśni". „Chłopi bowiem — pisze kronikarz — w różnych hrabstwach Normandii jęli zwoływać liczne zgromadzenia, na których postanawiali żyć według swojej woli, a lasy i wody użytkować według praw własnych, mimo wszelkich zakazów wcześniej ustanowionych. Aby wprowadzić owe postanowienia w życie, wzburzony lud wybierał na każdym zebraniu dwóch przedstawicieli, którzy mieli przedłożyć żądania do zatwierdzenia ogólnemu zgromadzeniu. Kiedy usłyszał o tym książę, niezwłocznie wysłał przeciw nim hrabiego Raula 7. licznym ry- cerstwem, aby uśmierzył zuchwałość wieśniaków i położył kres chłopskim zgromadzeniom. Ów bez zwłoki pojmał potajemnie wszystkich przedstawicieli razem z niektórymi innymi, i kazawszy odrąbać im ręce i nogi, odesłał okaleczonych, aby innych od takich [postępków | powstrzymali, przykładem swoim pouczyli i ostrzegli przed ściągnięciem na siebie jeszcze gors/cj doli. Nauczeni w ten sposób rozumu, chłopi rozeszli się w pośpiechu i powrócili do swoich pługów" -. Zapiski Wilhelma z Jumieges, jak i pochodzący z późniejszego okresu Roman dc Rou nor- mańskiego poety Roberta Wace (siedemdziesiąte lata XII w.) świadczą, że przeciwieństwa klaso- we między chłopami i feudałami wystąpiły we Francji w X i XI w. już w bard/o ostrej formie. Żądania zbuntowanego chłopstwa miały, jak wynika z opowiadania Wilhelma z Jumieges, bardzo wyraźny charakter antyfeudalny. Chłopi stawiali sobie za cel wywalczenie leps/ych warunków życia, w których by mogli rządzić się własnymi prawami, to znaczy dążyli f akty c/nic do likwidacji zależności feudualnej, zniesienia wyzysku feudalnego i przywrócenia wolnej wspólnoty — mar- ki — z dawnym nieograniczonym korzystaniem ze wspólnych gruntów. Należy zwrócić uwagę również na tę okoliczność, że powstańcy mieli określoną organizację, albowiem nie tylko zbierali się w hrabstwach Normandii i wybierali na tych /.gromad/.eniach swoich przedstawicieli, ale dawali im polecenia, które musieli podać do wiadomości i zatwierdzić na ogólnym zgromadzeniu. Pewien stopień zorganizowania chłopi zawdzięczali niewątpliwie temu, że zachowała się wśród nich tradycja organizacji wspólnoty gminnej. Po upływie 27 lat od powstania chłopów normańskich wybuchło podobne powstanie w Bretanii (1024 r.). Powstańcy pozabijali swoich seniorów i spalili wiele zamków feudalnych. Mimo złego uzbrojenia chłopi walczyli z ogromną zaciętością i zostali pokonani dopiero po wiciu krwawych bitwach. Do powstań antyfeudalnych o podobnym charakterze należy również zaliczyć „bunt głodowy" we Flandrii w 1035 r. Są to najwybitniejsze przejawy antyfeudalncj walki chłopów we Francji w końcu X i w XI w. Chłopi występowali przeciw swoim ciemięzcom z bronią w ręku, lecz walka ich nie ograni- czała się do tego, przybierając również inne formy, jak np. masowe zbiegostwo. Największe roz- miary przybrało zbiegostwo w czasie pierwszych wypraw krzyżowych, a szczególnie podczas tzw. krucjaty ludowej (1096 r.), podjętej przez chłopów w nadziei całkowitego wyzwolenia, ale zakończonej zagładą przeważającej części jej uczestników. Walka chłopów z seniorami już od zarania epoki feudalnej stała się bodźcem rozwoju społecz- 1 Księstwo Normandii powstało na terytorium Francji na początku X w., kiedy król francuski Karol Prosty xmunzony był ustąpić jednemu z wodzów normańskich — Rollonowi — zdobyte przez niego terytorium u ujścia Sckwany. Osiadli tu Normanowie szybko zmieszali się z ludnością miejscową. * Kccueil des historiens des Gaules et de la France, Paryż 1874, t. X, s. 185. 189 nego. Celem jej było zniesienie nieludzkiego ucisku feudalnego, poprawa warunków życia i pracy bezpośrednich wytwórców. Niezależnie od subiektywnych dążeń chłopstwa (np. żądanie chłopów normańskich powrotu do wiejskiej wspólnoty — marki) walka ta stworzyła warunki do szybszego rozwoju sił wytwórczych społeczeństwa feudalnego. USTRÓJ POLITYCZNY Głębokie zmiany społeczno-gospodarcze znalazły również odbicie w dziedzinie nadbudowy państwowej; wielcy feudałowie zdobyli polityczną samodzielność" i niezależność od władzy cen- tralnej, co pociągnęło za sobą ostateczne rozdrobnienie feudalnej Francji. Przy niepodzielnym panowaniu gospodarki naturalnej Francja stała się zlepkiem gospodarczo izolowanych i politycznie samodzielnych włości feudalnych, hrabstw i księstw, których władcy i seniorowie uważali się za jedynych panów swoich posiadłości. Kraj pustoszyły nieustanne wojny, gdyż feudał dążył do rozszerzenia swojego majątku i zwię- kszenia renty feudalnej. Zarówno wielcy, jak i drobni feudałowie (rycerze) uzbrojeni byli od stóp do głowy. Ich bronią ofensywną był ciężki miecz, długa włócznia, topór i maczuga. Broń ochronna składała się z tarczy i skórzanego pancerza nabijanego metalowymi kółkami. Począwszy od XII w. skórzaną zbroję zastąpiły metalowe kolczugi1. Feudałowie przygotowywali się do służby wojskowej od dzieciństwa. Kiedy syn feudała umiał już jeździć konno i posługiwać się bronią, udawał się na dwór swego seniora, gdzie stawał się giermkiem i brał udział w wyprawach wojennych. Między 18 a 20 rokiem życia młodzieniec pasowany był na rycerza, otrzymywał ostrogi i miecz podczas ceremonii, na której obecni byli jego krewni i zaproszeni goście. Na tym jednak nie kończyła się nauka rzemiosła wojennego. Trwa- ła ona zarówno w czasie wojny, jak i pokoju. Królowie, cesarze i wielcy feudałowie urządzali re- gularnie zapasy (turnieje), w czasie których rycerze w obecności licznych widzów walczyli ze sobą — mąż przeciw mężowi lub całymi oddziałami. I choć używano przy tym tępych mieczy i kopii, to jednak turnieje częstokroć kończyły się ciężkim okaleczeniem, a nawet śmiercią uczest- ników. Zwycięzcy otrzymywali nagrody i po zapasach następowała uczta. Feudałowie mieszkali w umocnionych zamkach, budowanych początkowo z drzewa, a potem od XI w. — z kamienia. Były one otoczone wysokimi murami i głęboką fosą napełnioną wodą. Przez rów przerzucano most zwodzony, który prowadził do zamku i podnoszony był w razie niebezpieczeństwa za pomocą grubych łańcuchów. Feudałowie w swoich zamkach panowali nad okolicą i czuli się całkowicie bezkarni. Do zdobycia tego rodzaju twierdzy oblegający używali taranów, służących do robienia wy- łomów w murze, specjalnych machin miotających włócznie, kamienie oraz pociski zapalające, wież drewnianych na kołach, które przysuwano pod mury zamku, aby po przerzuconym mostku mogła się wedrzeć na mury piechota. Zdobyć taki zamek szturmem przy ówczesnym po- ziomie sztuki wojennej było jednak bardzo trudno, dlatego oblegający stosowali najczęściej wielo- miesięczne oblężenie, obliczone na wyczerpanie sił i zapasów przeciwnika. 1 Później (w XIV w.) wraz z rozwojem obróbki metali kolczugi zastąpione zostały pancerzami metalowymi, głowę osłaniano hełmem, a twarz — przyłbicą. Konie, na których walczyli feudałowie, też były osłonięte przed cio- sem metalową zbroją. Zakuty w pancerz rycerz dźwigał na sobie tak ciężkie uzbrojenie, że gdy wyrzucony został z siodła, nie był w stanie sam się podnieść. 190 We Francji do najsilniejszych posiadłości feudalnych należały wówczas: księstwo Normaiuln na północy, hrabstwo Flandrii położone na północo-wschód od Normandii i odgrywające w pń> niejszym okresie bardzo ważną rolę w dziejach Francji, a także hrabstwo Andegawcnii mi południe od Normandii. W połowie XII w. hrabiowie Andegawenii stali się królami Anglii. Na zachód od Andegawenii znajdowało się księstwo Bretanii, różniące się pod względem składu c-1 tucznego (ludność celtycka) od pozostałych części Francji. Na wschodzie rozpościerało się hiah stwo Szampanii, które wcześnie zasłynęło swy- « mi jarmarkami. Na południe od Szampanii po- łożone było księstwo Burgundii; na południe od dolnego biegu Loary leżało hrabstwo Poitou, a jeszcze dalej na południe — rozległe księstwo Akwitanii albo Gujenna. Na wschód od Akwi- tanii znajdowało się hrabstwo Tuluzy. Szturm na twierdzę Rysunek wg miniatury z rękopisu. X w. Władza królewska była w tym czasie bardzo słaba. Do r. 987 panowała dynastia Karolingów, chociaż ostatni jej przedstawiciele nie mieli w kraju żadnych wpływów. W 987 r. dynastia karolińska wygasła i na tronie zasiadł Hugon Kapet, wybrany przez feudałów francuskich, którzy chcieli, by król pomógł im- utrzymać w posłuszeństwie masy poddanego chłopstwa. Monarcha stawał się czynnikiem jedności wśród walczących ze sobą feudałów, zwłaszcza w cza- sie wojny z wrogiem zewnętrznym. Pierwsi Kapetyngowie mieli jednak znikomą władzę nad krajem i w gruncie rzeczy rządzili tylko na terenie swej bezpośredniej domeny, tj. na stosunkowo małych obszarach, nie stanowią- cych, co gorsza, zwartego kompleksu, ale rozrzuconych wzdłuż środkowego biegu Sekwany i Lo- ary. Terytorium domeny królewskiej ciągnęło się z pomocy na południe wąskim pasem, zwanym lle-de-France; w skład jej wchodziły Orlean i Paryż, który odegrał dużą rolę w obronie Francji północnej przed najazdami Normanów. Ale nawet nad tym stosunkowo niewielkim terytorium pierwsi Kapetyngowie nie mieli pełni władzy. Inni feudałowie zamieszkujący Ile-de-Francc czuli się bezkarni w swych warownych zamkach, nie chcieli im się podporządkować, graso- wali na drogach, toteż jednym z głównych zadań królów francuskich stała się walka o umoc- nienie władzy w obrębie lle-de-France. Pierwsi Kapetyngowie musieli poświęcić na to ponad sto lat. Niezbędne środki królowie francuscy czerpali przeważnie z własnych włości. Początkowi) Kapetyngowie musieli się zająć mozolnym gromadzeniem dóbr i zdobywaniem niewielkich włości w walce z najbliższymi sąsiadami, nie gardzili też przy okazji i grabieżą. Wiadomo np., że jeden z pierwszych Kapetyngów najął się kiedyś na służbę do barona normańskiego, innym znów razem ograbił kupców włoskich przejeżdżających przez jego włości. Taka była sytuacja króla w jego włas- nej domenie. Rzecz jasna, że poza obrębem domeny królewskiej władza pierwszych Kapetyngów była zupełnie iluzoryczna. Na początku XII w. Francja tylko z nazwy była zjednoczonym kró- lestwem. 191 2. NIEMCY OD IX DO POCZĄTKU XII W. PAŃSTWO WSCHODNIOFRANKIJSKIE W IX I NA POCZĄTKU X W. I JEGO ROZWÓJ GOSPODARCZY. Państwo wschodniofrankijskie (Niemcy), tak samo jak i zachodniofrankijskie (Francja), wyodrębniło się z imperium Karolingów w wyniku jego rozpadu. Na mocy zawartego w Verdim (843 r.) traktatu obszar położony na wschód od Renu (terytorium Niemiec) przypadł w udziale jednemu z wnuków Karola Wielkiego — Ludwikowi Niemieckiemu. Na początku X w. w skład Niemiec wchodziły następujące księstwa, z których każde było zamieszkałe przez jakieś plemię germańskie (tzw. księstwa plemienne): Saksonia i Turyngia (między dopływami Renu i Łabą); Frankonia (nad Menem i środkowym Renem); Szwabia (nad górnym biegiem Dunaju i Renu, a także nad jego dopływem Neckarem) oraz Bawaria (nad środkowym Dunajem i jego dopływami na wschód od rzeki Lech). W pierwszej połowie X w. została do nich przyłączona jeszcze Lota- ryngia, położona na zachód od Renu, nad górnym i środkowym biegiem tej rzeki, a w 1032 r. — również królestwo Burgundii. Na północo-zachód od Saksonii od niepamiętnych czasów osiedli Fryzowie (Fryzja lub Fryslandia) i obszar ten również wchodził w skład średniowiecznych Nie- miec. Wszystkie te księstwa różniły się między sobą pod względem etnicznym, językowym i stop- niem rozwoju stosunków feudalnych. W państwie wschodniofrankijskim już w IX w. rozpowszechniona była trójpolówka, ściśle związana z całą strukturą gospodarczą germańskiej wspólnoty — marki. Ziemia orna każdego osiedla dzieliła się na kilka czworoboków, które z kolei składały się z zagonów. Chłop — członek wspólnoty — posiadał zagon w każdym czworoboku. Chłopska działka orna nazywała sią hufą. Posiadanie huf y oraz zagrody z przynależnościami (tzw. mansyx) dawało chłopu prawo korzystania z nie podzielonych pożytków gminnych, tj. z lasów, pastwisk, pustkowi i wód. W gospodarce Niemiec dominowała uprawa zbóż w połączeniu z sadownictwem i ogrodni- ctwem. Winiarstwo rozpowszechnione było głównie nad Renem i na południowym zachodzie. W Niemczech południowych, w górzystych okolicach Szwabii i Bawarii, ludność trudniła się przeważnie hodowlą bydła. O stałym rozwoju sił wytwórczych w Niemczech w X—XI w. świad- czył głównie postępujący karczunek lasów i likwidacja pustkowi, zamienianych bądź na grunty orne, bądź na winnice i łąki. Germańska wspólnota — marka — ulegała w tym czasie wewnętrznemu rozwarstwieniu i roz- kładowi. Działka chłopska przekształciła się już dawno w alodium, w dziedziczną własność, którą można było swobodnie alienować, co obok wzrostu wielkiej posiadłości rolnej stanowiło jeden z elementów procesu feudalizacji. Rozwój feudalizmu w Niemczech miał jednak cechy szczególne. SZCZEGÓLNE CECHY ROZWOJU FEUDALIZMU W NIEMCZECH W X—XI W. Średniowieczna historia Niemiec różni się pod wieloma względami od historii tych krajów Europy Zachodniej, które wchodziły dawniej w skład Cesarstwa Rzymskiego, a potem podbite zostały przez barbarzyńców. Terytorium Niemiec nie należało do Imperium Rzymskiego i wpływ stosunków rzymskich na rozwój ich ustroju społecznego był znikomy, toteż feudalizm rozwijał 1 Mansą (mamuś) często nazywano również zagrodę wraz z hufą. 192 się tu wolniej. Wyraziło się to przede wszystkim w procesie narzucania chłopom poddaństwa. Obok wsi, w których cała wspólnota dostawała się pod władzę wielkich właścicieli ziemskich, istniały również wsie należące do drobnych feudałów, którzy wtrącali w poddaństwo tylko po- szczególnych jej mieszkańców. Chłopi — dawni właściciele alodium, przekształcali się w preka- rzystów i tracili prawo własności gruntu, mimo że w dalszym ciągu na nim gospodarowali. W nie- których zaś wspólnotach (markach) zachowali się jeszcze całkowicie wolni chłopi. Wyzysk chło- pów poddanych był przy tym w Niemczech nieco mniejszy niż w państwie zachodniofrankijskim. Łany chłopów poddanych (serwów), którzy pochodzili od osadzonych na ziemi niewolników, były obłożone zarówno w państwie zachodniofrankijskim, jak i wschodniofrankijskim w IX w. jednakowo (trzydniową pańszczyzną w tygodniu i wieloma świadczeniami w naturze). Inaczej wyglądała sprawa z działkami użytkowanymi przez poddanych — byłych członków wspólnoty, stanowiącymi większą część wszystkich chłopskich gruntów. Pańszczyzna tych chłopów nie prze- kraczała sześciu tygodni w roku, prekarzyści zaś płacili przeważnie rentę naturalną i pieniężną i obowiązani byli do niewielkiego tylko odrobku. Fakt, że nie całe chłopstwo w Niemczech popadło w zależność od panów, odbił się też na organizacji klasy panującej. Mimo że wielka posiadłość rolna (świecka i kościelna) stale wzrastała — zarówno wskutek ruiny chłopstwa, jak i w wyniku królewskich darowizn oraz dokonywanego prze- mocą zaboru — nawet na początku X w. feudalna własność ziemi nie zatryumfowała ostatecznie nad własnością wspólnoty, toteż feudałowie mieli tylko minimalną władzę sądową i wojskową nad wsią. Jeszcze na początku X w. feudałowie niemieccy mieli prawo sądzić tylko osobiście zależnych chłopów, i to jedynie za drobne przestępstwa, jurysdykcji ich natomiast nie podlegali chłopi, nad którymi sprawowali władztwo gruntowe, którzy jednak byli ludźmi osobiście wolnymi; poza tym feudałowie niemieccy nie mogli roztrzygać w swoich sądach poważnych spraw kryminalnych (o zabójstwo, podpalenie itp.); uzyskali zatem tylko częściowy immunitet. W konsekwencji mimo powstania systemu beneficjalnego nie ukształtowała się jeszcze w Niemczech hierarchia feudalna i nie było dziedziczności urzędów (np. urzędu hrabiego). W Niemczech w X—XI w. jeszcze w większym stopniu niż w innych krajach Europy Za- chodniej (oprócz Włoch) brak było warunków społeczno-gospodarczych, sprzyjających politycz- nej centralizacji kraju. Władza królewska umacniała się przejściowo tylko wówczas, kiedy potrzeb- na była feudałom do utrzymania chłopstwa w ryzach lub do pokierowania wyprawą wojenną. Powolny rozwój feudalizmu w X—XI w. stał się też przyczyną agresywnych działań feudałów niemieckich, którzy zaczęli organizować wyprawy wojenne przeciw sąsiednim krajom. UTWORZENIE CESARSTWA NIEMIECKIEGO Na początku X w. za panowania pierwszego przedstawiciela dynastii saskiej (919—1024), króla Henryka I Ptasznika (919—936), wszystkie księstwa niemieckie tworzyły jedno królestwo. Na początku X w. królestwo to zaczęto nazywać teutońskim — regnum teutonicorum (od nazwy jednego z plemion germańskich II w. p.n.e. — Teutonówl, którą później określano wszystkich mieszkańców średniowiecznych Niemiec). 1 Od „Teutonów" pochodzi nazwa Niemców — Teutschen lub Deutschen, a stąd też nazwa obecnych Nie- miec — Deutschland. 193 i:i Ilutorla powszechna t. III Henryk Ptasznik przeprowadził reformę wojskową w związku z najazdami plemion węgier- skich, które zajęły w końcu IX w. Panonię i stąd urządzały najazdy na Europę Zachodnią. W walce z tymi plemionami Henryk I Ptasznik opierał się na ministeriałach oraz na pospolitym ruszeniu wolnych Sasów. Stworzył on nową jazdę, zapożyczając sposób prowadzenia walki od Węgrów, Cesarz Otton III na tronie w otoczeniu dostojników świeckich i duchownych Miniatura w Ewangeliarzu Ottona III. Ok 1000 r. i wybudował wiele warownych grodów (burgów) na granicy Saksonii i Turyngii. W 933 r.' połą- czone siły księstw niemieckich odniosły walne zwycięstwo nad Węgrami. Jednakże powstania wielkich feudałów przeciwko władzy królewskiej nie ustawały i sytuacja monarchy była na po- czątku X w. niepewna. W połowie X w. król spróbował oprzeć się na feudałach kościelnych (biskupach i opatach). Następca Henryka Ptasznika — Otton I (936—973) starał się umocnić władzę biskupów i opatów nad chłopstwem przez rozszerzenie ich praw immunitetowych (rozdanie tzw. przywilejów Ottona). W zamian za to Otton zaczął domagać się od biskupów i opatów pełnienia służby administracyjnej i wojskowej i samowolnie, bez wiedzy papieża, mianował i usuwał biskupów. Polityka ta, nazwana 194 „polityką biskupią" Ottona I, stosowana w celu wykorzystania feudalów kościelnych do okiełznania świeckich, nie przyniosła jednak pożądanych owoców. Od chwili powstania królestwo niemieckie (teutońskie) prowadziło politykę zaborczą, zwró- coną przeciw Słowianom połabskim (plemiona związku Obodrytów i Luciców), którzy stawiali jednak zdecydowany opór feudałom nie- mieckim. I chociaż powstanie jednego z plemion słowiańskich — Redarów — zostało okrutnie stłumione, nawet zdoby- cie przez Henryka Ptasznika głównego ośrodka Hawelanów—Braniboru — i za- łożenie twierdzy Miśni na ziemiach Ser- bów łużyckich nie doprowadziło do cał- kowitego ujarzmienia Słowian połabskich, którzy też nie zostali włączeni w skład Niemiec. Sprawa ograniczyła się tym ra- zem do obietnicy przyjęcia chrześcijań- stwa i płacenia daniny. Również za Ottona I feudałowie niemieccy kontynuowali zaborczą polity- kę wobec Słowian. Po zdobyciu obszarów za Łabą utworzone zostały marchie w do- linie Łaby i jej dopływów (aż do środko- wego i dolnego biegu Odry). W marchiach tych Otton I rozdawał włości książąt sło- wiańskich swoim wasalom, u których miejscowa ludność słowiańska (należąca do plemion Obodrytów, Luciców i Ser- bów łużyckich) musiała odrabiać pań- szczyznę i płacić im daninę. W marchiach usilnie krzewiono chrześcijaństwo i za- kładano biskupstwa i klasztory. Feudałowie niemieccy nie ograni- Kościół w Gemrode C/.ali Się do WypraW na tereny Słowiańskie. Widok od strony póln.-zach. Budowa rozpoczęta w r. 961, chór zach. z XII w. l'o zwycięstwie nad Węgrami odniesio- nym wspólnie z wojskami czeskimi (w bitwie na Lechowym Polu w 955 r.), które położyło kres ich dalszym pochodom na Niemcy, rycerstwo niemieckie zwróciło wzrok ku bogatym Wło- chom, skąd przywożono tkaniny jedwabne, wytworną broń itp. Perspektywa zdobycia Włoch była tym bardziej kusząca, że wielu feudałów z Niemiec południowych posiadało (jeszcze od c/ttsu wypraw Pepina Krótkiego i Karola Wielkiego) we Włoszech północnych (Lombardii) za- Ic/ne od siebie włości. Król niemiecki pragnął poza tym uzależnić od siebie papiestwo, by w ten uposob umocnić swą pozycję wobec duchowieństwa w samych Niemczech. Korzystając z politycznego rozdrobnienia Włoch i osłabienia, jakiemu uległo papiestwo w połowie X w., Otton I zagarnął północne oraz częściowo środkowe Włochy — Lombardię i Toskanię, a następnie ukoronował się w Rzymie na cesarza (962 r.). 195 Utworzone w ten sposób w wyniku najazdu na Włochy nowe mocarstwo otrzymało później (w XII w.) nazwę „Świętego Cesarstwa Rzymskiego" (Sacrum Romanum Imperium), co było wyrazem dążeń cesarzy niemieckich do panowania nad całą Europą Zachodnią. Dumna nazwa w najmniejszym stopniu nie odzwierciedlała rzeczywistości: cesarstwo niemieckie, które łączyło Bcnedicnoferrt w sobie rozmaite narodowości, znajdujące się na różnym szczeblu rozwoju, pozbawione było wspólnego ośrodka politycznego. Panowanie cesarzy niemieckich nad pół- nocnymi i środkowymi Włochami było w du- żym stopniu nominalne, choć wielu feudałów niemieckich uzyskało tam nowe włości i nowe dochody. Każdy wstępujący na tron cesarz zmu- szony był zdobywać koronę i władzę nad Włochami w nowych wyprawach zaborczych. Wydatki związane z tymi wojnami spadały niezmiennie ciężkim brzemieniem na barki chłopów niemieckich. Dokonane w tym czasie przez Ottona I i jego następców próby zdoby- cia południowych Włoch zakończyły się całko- witą klęską. Wyprawy włoskie stały się przy- czyną ostatecznego wyczerpania Niemiec. Od końca X w. zaczęła słabnąć władza ce- sarzy niemieckich mimo czynionych przez nich prób lawirowania między różnymi grupami -..-•—~.„ ^—^^ff - -••-* • feudałów. Równocześnie władcy niemieccy po- w*\3ś^r^=^i^i^-'~~^'I^'^~ "* ~ nieśli klęskę również w polityce zagranicznej I h Omni lf»CO dJ UtumiS Cl" ftOiedlC^IU na Wschodzie, gdzie ich zdobycze terytorialne JM I?W ITlCl dfip.I^SlIMcIłllJOnilffKW okazały się nietrwałe. Słowiańskie plemiona IJIlWldrlit^jddUillllWJMliilttf^h- Luciców i Obodrytów odebrały w końcu X •>"•• .i na początku XI w. prawie wszystkie swoje Próba żelaza i wody Miniatura ze średniowiecznego rękopisu. Prawdopodobnie XI w. ziemie, niszcząc zbudowane przez niemieckie duchowieństwo kościoły i warowne grody; Sło- wianie zdobyli nawet niektóre posiadłości na lewym brzegu Łaby. Stworzony za Ottona I system marchii i biskupstw został zniszczony. Czy- nione przez feudałów niemieckich w połowie XI w. próby ponownego zdobycia ziem słowiań- skich rozbiły się o zdecydowany opór Słowian, szczególnie Luciców, którzy w 1055 r. zadali sromotną klęskę przedstawicielowi nowej dynastii frankońskiej na tronie niemieckim — Henry- kowi III (1039—1056). Z takim samym niepowodzeniem spotkały się próby zdobycia przez Henryka III królestwa węgierskiego, a Czechy udało mu się tylko nominalnie uzależnić od ce- sarstwa. POWSTANIE SASKIE W LATACH 1073 — 1075 Wobec postępującego procesu uzależniania wolnych chłopów przez feudałów i nieustannego zwiększania wyzysku feudalnego doszło w Niemczech do zaostrzenia walki klasowej, a w 1073 r. w Saksonii wybuchło powstanie. 196 Mimo zwycięstwa w X—XI w. feudalnego sposobu produkcji w Saksonii nic cale chłopstwo popadło w poddaństwo. Rozmaite grupy feudałów saskich prowadziły mie.d/v s»h;| walkę o grunty chłopskie i dochody z nich płynące. W sześćdziesiątych latach XI w. król UM|O wał wmieszać się do tej walki, by zagarnąć część dochodów dla siebie. Młody król Henryk IV (1056—1106) i urzędnicy aparatu central- nego, którzy rekrutowali się z byłej nie- wolnej czeladzi nadwornej, tzw. mini- steriałów królewskich (od łacińskiego sło- wa ministerium — „urząd"), postanowili przekształcić Saksonię w prywatną włas- ność króla (domenę). Ministeriałowie królewscy (głównie z Szwabii i Frankonii) masowo napłynęli do Saksonii i zaczęli budować tam warowne grody—burgi. Zmuszali oni wolnych chło- pów do wykonywania pańszczyzny i płace- nia rozmaitych danin za korzystanie z la- sów i pastwisk, żądając od wolnych osobiś- cie ludzi pełnienia powinności poddań- czych. Ponadto ministeriałowie skłonni byli pożywić się także kosztem feudałów saskich. Dłużnicy i wierzyciel Miniatura z rękopisu niemieckiego. 1025 r. Chłopi sascy, obowiązani do utrzy- mywania swymi daninami licznych garni- zonów Henryka IV rozlokowanych w bur- gach, nie wytrzymali w końcu brzemienia tych powinności i porwali się do walki. Ruch nabrał z miejsca rozmachu. Kro- niki notują, że na początku 1074 r. po- zostały w domu tylko kobiety i dzieci. — Wolne chłopstwo walczyło przeciwko narzuceniu poddaństwa, a zależne — przeciwko wzma- gającemu się wyzyskowi feudalnemu. Powstał, jak piszą kronikarze, „lud wszelkiego stanu". Wielcy panowie sascy też byli niezadowoleni z polityki Henryka IV, który zmierzał -do powiększenia domeny królewskiej o ziemie saskie, odebrane ich dotychczasowym posia- daczom. Na tym podłożu powstał spisek panów saskich skierowany przeciwko Henrykowi. Starając się wykorzystać niezadowolenie wolnych chłopów, wódz feudałów saskich Otton z Nordheim (były książę bawarski) zwracał się do chłopów z demagogicznymi przemó- wieniami. „Król — mówił on — zabierając wam wszystko, co posiadacie, i rozdając wasze mienie przybyszom, nakazuje wam, wolnym z urodzenia ludziom, stać się niewolnikami niko- mu nie znanych osób"1. Tak więc w wyniku niedostatecznego rozwoju feudalizmu w Saksonii powstała możliwość wspólnego wystąpienia wolnych chłopów i rycerstwa. Panowie skwapli- wie skorzystali z tej szansy i zagarnęli w swoje ręce przywództwo nad powstaniem: chłopi ' Hrunos Buch vom Sachsenkrieg, opr. H. E. Lohmann, Lipsk 1937, s. 29. 197 popchnięci zostali przeciwko władzy królewskiej i zaniechali walki z poddaństwem i wyzyskiem feudalnym. Henrykowi IV udało się zdusić powstanie saskie dopiero wtedy, gdy feudałowie sascy zdra- dziecko porzucili swoich sojuszników. Po rozprawieniu się z powstańcami Henryk IV skonfi- skował majątki feudałów, którzy wzięli udział w powstaniu, i wysiedlił ich z Saksonii. Bezpośred- nim następstwem tego zwycięstwa władzy centralnej było dalsze wzmożenie ucisku chłopów. Wypadki w Saksonii, w czasie których ministeriałowie królewscy wysunęli się jako nowi pre- tendenci do ściągania renty feudalnej, ujawniły istnienie w Niemczech wrogich sobie grup feuda- łów. Również w środowisku biskupów niemieckich doszło do konfliktów, gdyż jedni opowiedzieli się w czasie powstania za Henrykiem IV, a inni — przeciw niemu. Wydarzenia te wywarły wpływ na całokształt spraw niemieckich i stały się m.in. przyczyną późniejszego osłabienia władzy kró- lewskiej oraz walki o prawo mianowania biskupów — tzw. sporu o inwestyturę1, który rozpoczął się bezpośrednio po powstaniu. GŁÓWNE PRZYCZYNY WALKI O INWESTYTURĘ MIĘDZY CESARSTWEM A PAPIESTWEM W XI W. W połowie XI w. wzrosła znacznie siła papiestwa. W umocnieniu jego władzy dużą rolę odegrał tzw. ruch kluniacki, ogarniający znaczną liczbę zakonników. Na Zachodzie powstawały w tym czasie coraz nowe zakony, do których bardzo często wstępowali synowie niezamożnych rycerzy, gdyż nie mogąc innym sposobem zdobyć włości usiłowali to osiągnąć przez przywdzia- nie szat duchownych. Duchowieństwo Burgundii i północnych Włoch, skupione wokół burgundzkiego klasztoru w Cluny, dążyło do reformy kościoła katolickiego: z rozdrobnionej na sposób feudalny organi- zacji uczynić chciało instytucję scentralizowaną na czele z papieżem; umocnienie jego władzy było jednym z żądań kluniatów. Przedstawiciele ruchu kluniackiego domagali się celibatu świec- kiego duchowieństwa, niezależności instytucji kościelnych od władzy świeckiej i zaniechania tzw. symonii, tj. sprzedaży godności kościelnych. Kluniaci zdecydowanie występowali przeciwko mianowaniu i usuwaniu biskupów i opatów przez cesarzy niemieckich, a także przeciwni byli nadawaniu przez cesarzy feudów, czyli lenn, osobom duchownym (tj. przeciwko świeckiej inwestyturze dostojników kościelnych). Przeciwsta- wiając się podobnej praktyce, prowadzącej do całkowitego uzależnienia duchowieństwa od feu- dałów świeckich, papiestwo, które przyjęło i poparło program kluniacki, zażądało, aby wyłącznie papież lub jego wysłannik (legat) miał prawo mianowania biskupów i opatów w całej Europie Zachodniej (w tym również w Niemczech). Zrealizowanie tego postulatu oznaczałoby poważny cios dla władzy królewskiej, gdyż cesarz niemiecki pozbawiony by został wszystkich zależnych od siebie posiadłości kościelnych (stanowiących w przybliżeniu trzecią część całego areału ziemi w kraju), a także poparcia ze strony tej części duchowieństwa świeckiego (biskupów oraz księży w miastach i wsiach), która stała po jego stronie i była niezadowolona z reformy kluniackiej. W tych warunkach starcie między papiestwem i cesarstwem stało się nieuniknione. 1 Inwestyturą nazywano akt mianowania i wprowadzenia na urząd osoby duchownej wraz z nadaniem dóbr lennych; duchowny otrzymywał przy tym pierścień i pastorał jako symbol władzy kościelnej oraz berło jako symbol władzy świeckiej nad przekazanymi obszarami. 198 Był to konflikt dwóch reakcyjnych sił. Cesarze niemieccy i papieże nie dążyli do scen- tralizowania państwa feudalnego w granicach danego kraju (Niemiec czy Włoch), co było- by postępem w owych czasach; cesarze niemieccy pragnęli podporządkować przemocą jedne- mu państwu kilka krajów zachodnioeuropejskich, papiestwo zaś domagało się ustanowienia panowania kościoła rzymskiego nad wszystkimi państwami Europy Zachodniej.Podstawą progra- mu obydwóch przeciwników, papiestwa i cesarstwa, było dążenie do osiągnięcia wyłączności w ściąganiu dochodów z gruntów kościelnych, uprawianych przez chłopów poddanych. WALKA PAPIESTWA Z CESARSTWEM NA PRZEŁOMIE XI I XII W. Do jawnej walki papiestwa z cesarstwem doszło za cesarza Henryka IV i papieża Grzegorza VII (1074—1085), byłego mnicha Hildebranda. Hildebrand, który faktycznie kierował sprawami papieskimi za pontyfikatu pięciu poprzednich papieży (od połowy XI w.), był zwolennikiem teokratycznego programu papiestwa i domagał się zwierzchnictwa wła- dzy kościelnej nad świecką; łączył on w sobie cechy fanatyka religijnego i wyjątkowo despotycznego i prze- biegłego polityka. Nie na próżno nawet jego wierny współpracownik, mnich Piotr Damiani, nazywał go „świętym szatanem" i skarżył się, że Grzegorz VII „kochał go, jak Neron, i głaskał orlimi szponami". Papieżowi przeciwstawił się zapalczywy i wyniosły, ale bezwzględny i podstępny Henryk IV, który nie gar- dził żadnymi środkami prowadzącymi do celu, jakim było zdobycie władzy nad Niemcami i Włochami. Płyta nagrobna Rudolfa Szwabskiego Katedra w MerseburW. Pewne ożywienie życia kulturalnego w Europie Zachodniej i Środkowej, znane pod nazwą „odrodzenia karolińskiego", okazało się bardzo ograniczone zarówno w czasie, jak i przestrzeni; już w X stuleciu wpływ jego ustał prawie całkowicie. Wiek X i pierwsze dziesięciolecia XI to okres zupełnego upadku kultury. Rozpad monarchii Karola Wielkiego i rozdrobnienie wyod- rębnionych z niego części, któremu towarzyszyły nieustannie wojny feudalne, pustoszące na- jazdy Normanów, Węgrów i Saracenów oraz głód i epidemie, tak częste w tym okresie, obniżyły poziom kulturalny społeczeństwa feudalnego. Życie umysłowe faktycznie zamarło, a ilość nowych utworów literackich zmalała ogromnie. Wzmógł się obskurantyzm duchowieństwa (nie mówiąc już o feudałach świeckich). Jedynie wśród wyższych warstw duchowieństwa zdarzali się jeszcze ludzie wykształceni w szkole karo- lińskiej i rozporządzający wiedzą swej epoki. Typowym ich przedstawicielem był Rabanus Mau- rus (Hraban Maur), uczeń Alkuina, przez pewien czas przeor klasztoru w Fuldzie, a następnie arcybiskup w Moguncji. Rabanus Maurus był autorem wielu kompilacji prozą i wierszowanych o tematyce teologicznej. Przeważnie jednak utwory jego są po prostu wybranymi wyjątkami z Pisma świętego oraz prac rozmaitych ojców kościoła. Jedynym pisarzem kościelnym tego okresu, którego utwory stanowiły coś więcej niż zwykłą kompilację, był Irlandczyk Jan Szkot Eriugena (zmarł ok. 886 r.). Mniej więcej w 845 r., w okre- sie wzmożonych najazdów Normanów na Irlandię, razem z innymi wykształconymi mnichami porzucił on ojczyznę i przyjął służbę u wnuka Karola Wielkiego — Karola Łysego, na którego dworze odgrywał taką rolę, jak niegdyś Alkuin u Karola Wielkiego. Dzięki znajomości języka greckiego Eriugena zapoznał się z nauką neoplatończyków i w tym duchu napisał swoje podsta- wowe dzieło O podziale natury (De dwisione naturae). Utożsamiając Boga z przyrodą, Eriugena doszedł w gruncie rzeczy do panteizmu. Jeszcze bardziej niebezpieczne dła ortodoksyjnej teologii było jego twierdzenie o przewadze rozumu nad autorytetem. Dzieła Eriugeny były niejedno- krotnie potępiane przez kościół. Główna jego praca, wykorzystana przez heretyków przeciwko nauce kościoła, została w XIII w. na rozkaz papieża Honoriusza III spalona (1225 r.). Kościół w okrutny sposób prześladował wszystkie przejawy wolnej myśli. Jest rzeczą charakterystyczną, że już za następcy Karola Wielkiego, Ludwika Pobożnego, kościół spowodował zamknięcie tzw. „zewnętrznych" szkół przyklasztornych, w których uczyli się młodzieńcy nie przeznaczeni do kariery kościelnej. Szkoły klasztorne przygotowujące no- wicjuszy do zakonów również upadły. Należy przy tym wspomnieć o upadku warsztatów kopistów klasztornych (scriptoria\ w których przepisywano rękopisy, a także bibliotek. Dlatego też książki były nadzwyczaj drogie: 206 w XI w. gramatyka Priscianusa kosztowała tyle, co dom razem z parcelą, a zwykły modlitewnik — tyle, co winnica. Nic więc dziwnego, że w bibliotece klasztornej znajdowała się najwyżej jedna szafa z kilkudziesięcioma rękopisami, i to wyłącznie o charakterze religijnym. Jeżeli kierownictwo klasztorów nawet gdzieniegdzie popierało przepisywanie rękopisów, to były to tylko dzieła Miniatura z ewangeliarza Henryka II Początek XI w. o treści religijnej oraz legendy chrześcijańskie, na wzór Kantyleny o św. Eulalii (ok. r. 890), najstarszego zabytku poezji kościelnej w języku francuskim. Przepisywanie zaś utworów antycz- nych oraz innych ksiąg świeckich, w odróżnieniu od okresu karolińskiego, uważano za czyn grzeszny. Nie jest również kwestią przypadku, że technika pisania, a także sztuka iluminatorska od schyłku IX w. znacznie się pogorszyła. W każdym klasztorze istniało również archiwum, w którym leżały pokryte pyłem wieków \ 207 dzieła autorów starożytnych, przepisane w poprzednich stuleciach. Poza tym w klasztorach znajdowały się kalendarze i spisy świąt ruchomych, tak zwane tablke paschalne, do których od czasu do czasu wnoszono krótkie wzmianki o ważniejszych wydarzeniach. Zmieniony charak- ter zapisek, a także znaczne zawężenie horyzontu politycznego kronik klasztornych świadczy o upadku kulturalnym tego okresu. Jedynie dokumenty dotyczące klasztornych posiadłości oraz zbiory tych dokumentów, tzw. kartu- lariusze, zabezpieczające materialne pra- wa oraz interesy klasztorów, przecho- wywane były w archiwach z dawną pie- czołowitością. Harfiarz Kapitel w kościele klasztornym w Cluny. Ok. 1080 r. Coraz większe wpływy zdobywali w tym okresie duchowni świeccy, człon- kowie kapituł przy katedrach, tzw. ka- nonicy; księża ci czerpali wielkie dochody z kościelnych majątków ziemskich i mieli prawo głosu przy wyborze biskupa. Z ich środowiska rekrutowali się najbardziej wykształceni przedstawiciele kościoła, jak np. Gerbert, wykładający od r. 980 sie- dem „sztuk wyzwolonych" w szkole w Reims. Celował on zwłaszcza w matema- tyce i astronomii, zapożyczył od Arabów abakus, tj. przyrząd do liczenia z po- działką, ułatwiający dokonanie prostych działań arytmetycznych; posługiwał się również takimi przyrządami astrono- micznymi, jak astrolabium, czym zasłu- żył sobie na miano „czarodzieja". .Ger- bert napisał m. in. komentarze do dzieł Boecjusza z dziedziny matematyki i mu- zyki. Z tych komentarzy wynika, że na- wet arytmetykę ubierał w jakąś szatę feudalno-kościelną. Twierdząc, że istnie- ją liczby dwóch kategorii — materialne i niematerialne, Gerbert pisał, że liczba materialna wyraża pozycję człowieka w społeczeństwie: „I tak król jest wyrażeniem dużej liczby, podczas gdy są ludzie, którzy na skutek braku jakiegoś znaczenia nie uosabiają żadnej liczby". Niematerialna liczba, twierdził Gerbert, odnosi się już do boskiej potęgi, dlatego arytmetyka uczy, żeby uważać rzeczy niematerialne za nieporównanie wyższe od materialnych. Uczniem Gerberta był m. in. Fulbert, biskup w Chartres (początek XI w.), który założył tam szkołę katedralną. Najwybitniejszy z jego uczniów, Berengar z Tours, starał się, podobnie jak Eriugena, rozstrzygnąć zagadnienia teologiczne z pomocą rozumu. 208 Wnętrze kaplicy Karola Wielkiego w Akwizgranie „ODRODZENIE OTTONOWSKIE" Na przełomie X i XI w. tylko w Niemczech widoczne było pewne ożywienie życia kultural- nego zwane „odrodzeniem ottonowskim". Za panowania królów z dynastii saskiej — Ottonów I, II i III, którzy zdobyli północne Włochy wraz z tytułem cesarzy rzymskich, niemiecld dwór królewski stał się jednym z ognisk kultury feudalno-kościelnej. Tu czynny był również wspo- Niemiecka korona cesarska z X w. Przerobiona na początku XI w. mniany Gerbert, nauczyciel Ottona III, którego cesarz wprowadził na tron papieski pod imie- niem Sylwestra II, oraz biskup Cremony Longobard Liutprand, autor kilku dzieł historyczno- -politycznych. Na dworze Ottona III znajdowała się biblioteka, w której zebrane były rękopi- śmienne kopie dzieł autorów antycznych — Liwiusza, Persjusza i in. W okresie „odrodzenia ottonowskiego" ożywiła się działalność literacka również w niektó- rych klasztorach. Mnich klasztoru w St. Gallen Ekkehart napisał, naśladując Eneidę, poemat 210 Katedra Notre-Dame-la-Grande w Poitiers Koniec XI w. Waltharius manu fortis. Jego bohater Walter, doświadczywszy wielu przeciwieństw losu, ucieka wreszcie z niewoli Hunów i szczęśliwie łączy się z ukochaną. Mniszka klasztoru w Ganders- heim Roswita (Hrosyith) napisała wierszem panegiryk na cześć Ottona I oraz, naśladując pi- sarza rzymskiego Terencjusza, sześć „komedii", w których wychwala chrystianizm i życie klasztorne. Mnich Widukind z klasztoru w Corvey napisał Kronikę saską, na której styl i formę duży wpływ wywarły utwory historyka rzymskiego Salustiusza. Cesarze niemieccy z dynastii saskiej starali się podnieść poziom wykształcenia duchowieństwa niemieckiego i podobnie jak Karol Wielki zakładali szkoły kościelne, osiągnęli jednak w końcu jeszcze słabsze wyniki niż on. ARCHITEKTURA I SZTUKI PLASTYCZNE Główną dziedziną sztuki była w IX—XI w., tak samo jak dawniej, architektura, jak o tym świadczy budownictwo pałaców, zaników i kościołów. Budownictwo kościelne wzmogło się szczególnie około r. 1000 w związku z przepowiadanym „końcem świata". Budowniczowie kościołów w tym okresie nawiązywali do tradycji rzymskich bazylik, wzno- n/qc świątynie na rzucie krzyża, z nawą podłużną i transeptem, apsydą na wschodnim końcu podłużnej nawy i portalem na końcu zachodnim. Formy architektoniczne poprzedniego okresu 211 zostały nieco urozmaicone w X—XI w., zwłaszcza tam, gdzie budownictwo uległo wpływom sztuki arabskiej i bizantyjskiej. Wpływ ten widoczny jest np. w pojawieniu się kopuły, którą zaczęto umieszczać nad skrzyżowaniem nawy podłużnej i transeptu. Jednakże charakterystyczną cechą nowo powstającego wówczas stylu było wprowadzenie kamiennego sklepienia krzyżowego, utworzonego przy przecięciu się dwóch sklepień łukowych. Począwszy od X w. zaczęto się także posługiwać coraz powszechniej tworzywem kamiennym przy budowie wszystkich części gmachu. Ciężar kamiennego sklepienia mogły jednak utrzymać tylko bardzo grube mury, które w niewielu miejscach przecinano wąskimi otworami okiennymi (katedry w Poitiers, Tuluzie, Orciyal, Yezelay, Arles oraz innych miejscowościach). Nowy styl architektoniczny otrzymał później nazwę romańskiego. Rzeźba romańska odeszła całkowicie od realizmu w odtwarzaniu przyrody i ciała ludzkiego. Rzeźbiarz przedstawiał postacie ludzkie w najbardziej nienaturalnych pozycjach, skręcone, nad- miernie wydłużone. W sposobie przedstawiania zwierząt jeszcze wyraźniej widoczna była obo- jętność artysty dla realnego świata; fantastyczne potwory powstawały dla zastraszenia „grzesz- ników". Malarstwo ścienne też miało wyłącznie charakter religijny i widoczny w nim był wpływ sztuki bizantyjskiej. Płaskie, pozbawione wszelkiego śladu perspektywy malowidła przedstawia- ły dwuwymiarowe postacie na tle pokrytym złotą farbą lub jakimś innym kolorem, jak na iko- nach. Od bizantyjskiego malarstwa o tematyce religijnej zapożyczone były również wielkie oczy na twarzach malowanych postaci, wydłużony owal twarzy, pozbawiony jakiegokolwiek podo- bieństwa portretowego, nienaturalność póz i sztywność sfałdowania szat. Charakterystyczne jest również, że wszystkie kompozycje artystyczne, np. sceny sądu ostatecznego, odzwiercie- dlały feudalno-hierarchiczne wyobrażenia o świecie; święci zawsze pokazani byli w większych rozmiarach niż królowie, ci zaś więksi byli od swych wasali itd.; nawet przedmioty martwe pod- legały tej hierarchii, tak że człowiek był zawsze większy od przedstawionego obok niego domu. Wszystkie te cechy malarstwa romańskiego widoczne są również w sztuce iluminatorskiej. W rzemiośle artystycznym, reprezentowanym przez naczynia kościelne, cyboria, rzeźbione ambony, ławki i odrzwia, przez haftowane tkaniny oraz inne przedmioty, znaleźć można podobne motywy i formy, co w romańskiej architekturze, rzeźbie i malarstwie ściennym. ROZDZIAŁ XI ANGLIA I SKANDYNAWIA W OKRESIE WCZESNEGO FEUDALIZMU W Europie Zachodniej rozwijały się stosunki feudalne nie tylko we Francji, w Niem- czech i we Włoszech. Państwa wczesnofeudalne powstały również na Wyspach Bry- tyjskich i na Półwyspie Skandynawskim. Proces feudalizacji rozwijał sic, w tym c/.asie w Anglii i Skandynawii w znacznie wolniejszym tempie niż w wymienionych pań- stwach Europy Zachodniej. Przyczyną tego był fakt, iż Anglia, a zwłaszcza Skandynawia uległa w bardzo małym stopniu wpływom ustroju rzymskiego. 1. ANGLIA W VII—XI W. ZDOBYCIE BRYTANII PRZEZ ANGLOSASÓW Kiedy na początku V w. wojska rzymskie opuściły zamieszkałą przez Brytów (Celtów) Bry- tanię, zaczęły na jej terytorium wdzierać się masowo plemiona Sasów, Anglów i Jutów, zajmu- jące tereny między Łabą i Renem (obszar osiedlenia Sasów) oraz Półwysep Jutlandzki (obszar osiedlenia Anglów i Jutów). Zdobywanie Brytanii przez Anglosasów trwało ponad 150 lat i za- kończyło się w zasadzie na początku VII w. Podbój był tak powolny przede ws/.ystkim dlatego, że celtycka ludność Brytanii stawiała zaborcom anglosaskim zaciekły opór. Znaczna część Celtów zginęła w toku walk, inni uszli z Brytanii na kontynent (gdzie osiedlili się na Półwyspie Armory- kańskim w Galii, który później nazwano Bretanią), tych zaś, którzy zostali, zwycięzcy przekształ- cili w niewolników lub poddanych, obowiązanych do płacenia zaborcom daniny. Niezależność swoją obroniły jedynie górzyste części wyspy na zachodzie Brytanii (Walia i Kornwalia) oraz na północy (Szkocja), gdzie nadal istniały związki plemienne, które później przekształciły się w samodzielne księstwa i królestwa celtyckie. Całkowitą niezależność od Anglo- sasów (aż do drugiej połowy XII w.) zachowała również zamieszkała przez Celtów Irlandia. Na terytorium Brytanii zdobytym przez Anglosasów (ono też stało się później właściwą Anglią) mniej więcej na przełomie VI—VII w. powstało kilka królestw anglosaskich: Kent — najdalej wy- 213 sunięte na południowy wschód, utworzone przez Jutów; Wessex, Sussex i Essex — w południowej i pohidniowo-wschodniej części wyspy, założone przez Sasów; Anglia Wschodnia — na wschodzie; Nortumbria — na północy i Mercia — w centrum kraju, utworzone głównie przez Anglów. Wszystkie te królestwa były państwami wczesnofeudalnymi, po- dobnymi do państw utworzonych na kontynencie europejskim przez Franków, Burgundów, Wizygotów i inne plemiona germańskie. GOSPODARKA ANGLOSASÓW Anglosasi trudnili się głownie uprawą roli, mniej uwagi nie- wątpliwie poświęcając hodowli bydła, która wszakże odgrywała znaczną rolę w gospodarce. Niemałe znaczenie miało w dalszym ciągu rów- nież myślistwo. Wsie anglosaskie otoczone były niewielkimi działkami ziemi ornej, rozległymi obszarami lasów i wrzosowisk. Na pustkowiach i wzgórzach, pokrytych wrzosem i gęstymi krzakami, pasły się owce, kozy i duże bydło. Świnie hodowano w lasach, gdzie miały w bród żołędzi i buczyny. Wojownicy anglosascy Wg rysunku piórkiem w rękopisie z początku XI w. Anglosasi orali ziemię ciężkim pługiem zaprzężonym w 4 lub 8 wołów. Niekiedy stosowano lżejszy pług — z jedną lub dwiema pa- rami wołów. Rozpowszechniła się już w dużym stopniu wśród Anglo- sasów dwu- i trójpolówka. Sieli oni ozimą pszenicę, żyto, jęczmień, owies bób, i groch. Działki orne, zazwyczaj ogrodzone, rozrzucone były w szachownicę; po zebraniu plonów i usunięciu zagród korzysta- no z nich wspólnie i przekształcano w gminne wygony dla bydła. Siły wytwórcze osiągnęły u Anglosasów w VII—VIII w. mniej więcej poziom taki, jak u Franków w V—VI w. WOLNA WSPÓLNOTA GMINNA I POCZĄTEK JEJ ROZKŁADU Jest rzeczą charakterystyczną, że w społeczeństwie anglosaskim utrzymywała się w ciągu bardzo długiego czasu wolna wspólnota wiejska, podobna do frankijskiej wspólnoty-marki. Pod- stawę społeczeństwa anglosaskiego, zwłaszcza w pierwszych dwóch-trzech stuleciach po podboju, stanowili wolni chłopi członkowie wspólnoty — ceorlowie (kerlowie), posiadający w ramach wspólnoty duże działki, tzw. hide1. Hide była dziedzictwem wielkiej rodziny, w której bracia, ich synowie i wnukowie gospodarowali wspólnie. W okresie następującym bezpośrednio po zdo- byciu Brytanii rodzina indywidualna, składająca się z męża, żony oraz ich dzieci, znajdowała się u Anglosasów prawdopodobnie dopiero w stadium wyodrębniania się z tej wielkiej rodziny i w każ- dym razie pod względem majątkowym była z nią jeszcze mocno związana. Poza działką orną każde gospodarstwo miało prawo do ziemi pozostającej w użytkowaniu całej wspólnoty, jak łąki, pastwiska, pustki, lasy itp. 1 Hide nazywano zazwyczaj działkę rolną, którą można było uprawić w ciągu roku jednym pługiem zaprzę- żonym w cztery pary wołów. Hide taka liczyła 120 akrów, według niektórych zaś źródeł równała się 80 lub 100 akrom. 214 Byli również wśród Anglosasów możni, tzw. earlowie, którzy wyodrębnili się w procesie rozwarstwienia społecznego z masy prostych członków plemienia. Earlowie, różniący się już pod względem majątkowym od zwykłych chłopów, w miarę rozkładu wspólnoty stawali się wielkimi właścicielami ziemskimi. Wśród Anglosasów istnieli również niewolnicy i ludzie na wpół wolni, wywodzący się prze- ważnie z podbitej ludności celtyckiej. Niewolnicy zatrudnieni byli jako czeladź dworska lub otrzymywali niewielką działkę i uprawiali grunty arystokracji anglosaskiej. Laetowie (tak nazywano Celtów z Walii) siedzieli przeważnie na cudzej ziemi, odrabiali pań- szczyznę i płacili swoim panom czynsz w naturze. Część Celtów, szczególnie na zachodnich tere- nach anglosaskich królestw graniczących z celtycką Walią, płaciła wprawdzie daninę królowi, ale zachowała swoje grunty i wolność. Część arystokracji celtyckiej, nie wytępionej przez zdo- bywców, stopiła się z możnowładztwem anglosaskim. WZROST WIELKIEJ WŁASNOŚCI ROLNEJ I POWSTANIE PODDAŃSTWA Wśród ludzi zależnych od wielkich właścicieli ziemskich znaleźli się również Anglosasi, któ- rzy stopniowo tracili wolność zarówno w wyniku zróżnicowania majątkowego, jakiemu ulegali wolni członkowie wspólnoty, jak też na skutek przemocy i ucisku ze strony arystokracji rodowej i wojskowej oraz zagarnięcia przez nią gruntów ornych i gminnych. Równocześnie z wyodręb- nieniem się ze wspólnoty zamożnej warstwy chłopstwa (czemu szczególnie sprzyjało powstanie alodium — działki ornej będącej własnością członka wspólnoty) liczba wolnych chłopów zaczęła nieuchronnie maleć. Zrujnowani, pozbawieni ziemi chłopi popadali w zupełną zależność od wielkich posiadaczy, którzy przydzielali im po kawałku gruntu, w zamian za co domagali się opłaty czynszu lub od- rabiania pańszczyzny. Tak więc chłopi anglosascy przekształcali się z ludzi wolnych w zależnych. Wielcy właściciele ziemscy, pod których władzą znajdowali się zależni od nich chłopi, nazywali się hlafordami1, co odpowiada pojęciu „senior" lub „pan". Władza królewska odgrywała aktywną rolę w kształtowaniu i utrwalaniu tworzących się i roz- wijających stosunków feudalnych, pomagając arystokracji ziemskiej wtrącać w poddaństwo wol- nych chłopów anglosaskich. Jeden z przepisów króla Inę (koniec VII w.) głosił: „Jeżeli ktoś opuści swojego hlaforda bez zezwolenia lub po kryjomu ucieknie do drugiego hrabstwa i znajdą go, niechaj wróci tam, gdzie był poprzednio, i zapłaci swojemu hlafordowi 60 szylingów". Wraz z rozwojem państw anglosaskich i umacnianiem w nich władzy monarchy wzrosło znaczenie członków drużyny królewskiej — gesithas, początkowo średnich i drobnych właścicieli ziemskich. Stara arystokracja rodowa (earlowie) częściowo przemieszała się z nimi, częściowo zaś została wyparta przez nową arystokrację wojskową, otrzymującą włości od króla. Bardzo czynną rolę w procesie uzależniania chłopów odegrał kościół. Chrystianizacja Anglo- sasów, zapoczątkowana w 597 r. i zakończona w zasadzie dopiero w drugiej połowie VII w., od- powiadała interesom panującej warstwy społeczeństwa anglosaskiego, umacniała bowiem władzę królewską i skupiającą się wokół niej arystokrację ziemską. Królowie ze swej strony i możnowładcy nadawali biskupom i licznie powstającym klasztorom rozległe włości, przyczyniając się w ten 1 Stąd pochodzi późniejsze słowo „lord". 215 sposób do wzrostu wielkich posiadłości kościelnych. Kościół popierał proces przekształcania chło- pów w poddanych, toteż chrześcijaństwo napotykało zaciekły i długotrwały opór wolnego chłop- stwa anglosaskiego, które kojarzyło swoje dawne, przedchrześcijańskie kulty ze stosunkami pa- nującymi we wspólnocie. ORGANIZACJA WŁADZY W KRÓLESTWACH ANGLOSASKICH Podstawą lokalnej administracji Anglosasów bezpośrednio po zdobyciu przez nich Brytanii była wolna gmina wiejska (vicus, township). Wolni mieszkańcy wsi (tj. wspólnoty wiejskiej) zbie- rali się na zgromadzeniach (galimat}, na których pod kierownictwem obieralnego starosty (town gerefa) decydowali o sprawach gospodarczych, związanych ze wspólnym użytkowaniem gruntów gminnych, oraz omawiali inne kwestie, roztrzygali spory między sąsiadami, sprawy sądowe itp. Przedstawiciele gmin wiejskich tworzących określony okręg (okręg taki nazywał się u Anglo- sasów centyną) zbierali się co miesiąc i wybierali naczelnika, kierującego sprawami centyny. Początkowo były to zebrania wszystkich wolnych mieszkańców centeny lub ich przedstawicieli. Rozpatrywano na nich przeważnie sprawy sporne między mieszkańcami różnych wsi wchodzą- cych w skład centeny. Wraz z rozwojem stosunków feudalnych zmienia się radykalnie charakter tych zgromadzeń. Naczelnik przekształca się w urzędnika królewskiego, przedstawiciela władzy centralnej, wolnych zaś kerlów lub ich obieralnych przedstawicieli zastąpili najwięksi i najbardziej wpływowi posia- dacze ziemscy centeny oraz oficjalni przedstawiciele każdej wsi w osobach starosty, księdza i czte- rech najbogatszych chłopów. Zgromadzenia ludowe Anglosasów, będące pierwotnie zebraniem wszystkich wojowników plemienia, a następnie poszczególnych królestw, stały się począwszy od IX w. zgromadzeniami hrabstw (lub scirów1, jak zaczęto teraz nazywać u Anglosasów wielkie okręgi administracyjne); zwoływano je dwa razy do roku w celu rozpatrzenia spraw sądowych. Początkowo decydującą rolę odgrywali w tych hrabstwach przedstawiciele arystokracji rodowej, na czele której stał eal- dorman. Później, w związku ze wzrostem władzy królewskiej, ealdormana zastąpił urzędnik kró- lewski — scir-gerefa2, który zarządzał hrabstwem. W rozstrzyganiu spraw brali odtąd udział tylko najmożniejsi i najbardziej wpływowi ludzie hrabstwa — wielcy właściciele ziemscy oraz biskupi i opaci. SZCZEGÓLNE CECHY ROZWOJU FEUDALIZMU W ANGLII Proces zanikania wolnego chłopstwa dokonywał się w Anglii stosunkowo wolno, co wiązało się z bardzo słabym na tych terenach oddziaływaniem stosunków rzymskich. Pewną rolę odegrała również okoliczność, że osiadłe w Brytanii plemiona Anglów, Sasów i Jutów znajdowały się na niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego niż osiadli w Galii rzymskiej Frankowie i dłużej utrzymała się u nich wspólnota. Właśnie dlatego w Anglii obok drużyny królewskiej przez długi czas istniało również pospolite ruszenie wolnych chłopów, tzw. fyrd, będące pierwotnie podstawą całej wojskowej organizacji Anglosasów. 1 Scir (późniejsza forma tego słowa: shire) oznacza „hrabstwo". 2 Słowo gerefa (późniejsza forma reeve) znaczy „zarządca", „starosta". Od scir-gerefa (w późniejszej formie: she-riff) pochodzi słowo „szeryf". 216 EUROPA WKOr pCU IX-POCZĄTKU XI w. W swej walce przeciw zależności feudalnej chłopi opierali się na gminie wiejskiej, stosunkowo żywotnej instytucji, która zachowała się przez długi czas w Brytanii, co również spowodowało wolniejszy proces feudalizacji Anglii w porównaniu z innymi krajami Europy Zachodniej. ZJEDNOCZENIE PAŃSTW ANGLOSASKICH W IX W. I UTWORZENIE KRÓLESTWA ANGLII Poszczególne królestwa anglosaskie toczyły ze sobą nieustanną walkę, w czasie której jedni władcy zagarniali ziemie innych i nawet czasowo nad nimi panowali. Tak więc na przełomie VI—VII w. do największego znaczenia doszedł Kent, mniej więcej od połowy VII w. dominować zaczęło najbardziej na północ położone królestwo anglosaskie — Nortumbria, w VIII w. — Mercia w Anglii środkowej; wreszcie od po- czątku IX w. pierwszeństwo uzyskał Wessex (w południowo-zachodniej części kraju), który podporządkował sobie inne królestwa. Za pa- nowania króla Wessexu Egberta w 829 r. cały kraj Anglosasów zjednoczył się w jedno pań- stwo, które odtąd nosi nazwę Anglii. Gród feudała anglosaskiego Miniatura z rękopisu angielskiego z XI w. O zjednoczeniu królestw anglosaskich w jedno państwo na początku IX w. zdecydo- wały zarówno przyczyny natury wewnętrznej, jak i zewnętrznej. Feudalizująca się górna warstwa społeczeństwa musiała złamać opór chłopów przeciw poddaństwu, co wymagało ze- spolenia wszystkich sił klasy panującej i zjed- noczenia poszczególnych królestw w jedno państwo. Poza tym w końcu VIII w. rozpo- częły się niszczycielskie najazdy Normanów (Skandynawów) na Anglię. Potrzeba obrony kraju w ciężkiej walce z Normanami zdecydo- wała o politycznym zjednoczeniu kraju. W zjednoczonym królestwie anglosaskim nie zwoływano już ogólnego zgromadzenia ludowego, tylko przy królu zbierała się witangemot (Rada Mądrych), składająca się z najwyższych dostojników i naj ś wierniej szych magnatów kró- lestwa. Teraz król we wszystkich sprawach podejmował decyzję wyłącznie za zgodą tej rady. NAJAZDY DUŃCZYKÓW. WALKA ANGLOSASÓW Z DUŃCZYKAMI Normanowie, którzy swoimi pirackimi najazdami napełniali zgrozą wiele krajów ówczesnej Europy, napadali na Anglię przeważnie z Danii i dlatego w historii angielskiej są bardziej znani pod nazwą Duńczyków. Początkowo piraci duńscy pustoszyli tylko i łupili wybrzeże Anglii, a następnie zaczęli zagarniać całe terytoria i zakładać stałe osiedla. W ten sposób zajęli oni całą 217 północno-wschodnią część kraju i wprowadzili tam duńskie obyczaje i swój system rządzenia (obszar „prawa duńskiego" — the Danelaw). Wessex na południowym zachodzie Anglii, który skupił wokół siebie skłócone królestwa anglosaskie i w mniejszym stopniu niż inne dzielnice Anglii był dostępny dla napastników duń- skich, stał się ośrodkiem oporu przeciwko najeźdźcom. Ważnym etapem w walce z Duńczykami, jak również w rozwoju feudalnego państwa anglo- saskiego był okres panowania króla Alfreda, któremu historycy angielscy nadali przydomek Wielkiego (871—899 lub 900). Wykupiwszy się Duńczykom daniną po szeregu klęsk i niepowo- dzeń, Alfred zaczął zbierać siły wojskowe, wśród których poważną rolę odgrywało zarówno tradycyjne pospolite ruszenie wolnych chłopów, jak i ciężkozbrojna konnica rycerska. Po zbudo- waniu mocnej floty Anglosasi znów rozpoczęli z Duńczykami walkę. Powstrzymawszy ich napór, Alfred zawarł z Duńczykami pokój, na mocy którego cały kraj podzielony został na dwie części: w południowo-zachodniej utrzymali się przy władzy Anglosasi, a północno-wschodnią została w rękach Duńczyków. Wielką rolę w utrwaleniu jedności kraju i umocnieniu państwa feudalnego odgrywał spo- rządzony za czasów Alfreda zbiór praw, do którego włączono również wiele ustaw ze starych praw anglosaskich, powstałych w różnych okresach w poszczególnych królestwach. Umocnieniu państwa feudalnego sprzyjał również nowy system organizacji wojska anglo- saskiego, w skład którego wchodzili teraz ciężkozbrojni jeźdźcy, rekrutujący się z drobnych właścicieli ziemskich. W drugiej połowie X w., za panowania króla Edgara (959—975), Anglosasi zdołali podpo- rządkować sobie Duńczyków osiadłych w północno-wschodniej Anglii. Tak więc cała Anglia została znów na pewien czas zjednoczona w jedno królestwo. W wyniku tego zjednoczenia Duń- czycy, którzy byli bliscy Anglosasom zarówno pod względem języka, jak i ustroju społecznego, przemieszali się z nimi całkowicie. Pod koniec X w. najazdy duńskie powtórzyły się z nową siłą. Królowie duńscy, zjedno- czywszy pod swoją władzą nie tylko Danię, lecz również dużą część Skandynawii, wznowili na- jazdy na Anglię i w r. 1016 podporządkowali sobie cały kraj i ustanowili tam władzę królów duń- skich. Jeden z nich — Kanut (początek XI w.) — był równocześnie królem Anglii, Danii i Nor- wegii. W Anglii starał się on oprzeć na wielkich anglosaskich właścicielach ziemskich i w tym celu wydał zbiór praw potwierdzających szereg przywilejów i uprawnień wielkich feudałów. W szczególności przyznał on feudałom szeroką jurysdykcję nad podwładną ludnością. Panowanie Duńczyków w Anglii okazało się jednak nietrwałe. Państwo Kanuta, rozdzierane wewnętrznymi sprzecznościami i feudalnymi zamieszkami, szybko rozpadło się i na tron angielski wróciła stara anglosaska dynastia w osobie Edwarda Wyznawcy (1042—1066). ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W ANGLII W IX—XI W. Proces feudalizacji, trwający nieprzerwanie również w okresie walki z Duńczykami, dokonał w ciągu X w. głębokich zmian w społeczeństwie anglosaskim. Wśród wolnych członków wspól- noty gminnej nastąpiło zróżnicowanie, masa chłopstwa uległa ruinie, zwłaszcza po najazdach duńskich; arystokracja, popierana przez państwo, przemocą narzucała chłopom swą władzę. 218 W tej sytuacji skurczył się chłopski areał ziemi, a wzrosła wielka własność rolna. Rozmiary gospodarstw chłopskich zmniejszyły się też na skutek postępujących działów i wyodrębnienia się indywidualnych rodzin z wielkiej rodziny. Pierwotnie zwykłą działką chłopską była hidc (120 akrów), a w IX—XI w., kiedy miejsce wielkiej rodziny ostatecznie zajęła rodzina indywidualna, występuje już z reguły znacznie mniejsza działka — gyrde J^/4 hide — 30 akrów)1. Wielka posiadłość rolna nieustannie wzrastała, a wojny z Duńczykami sprzyjały kształto- waniu się nowej warstwy właścicieli ziemskich — arystokracji wojskowej, czyli tzw. thanów, którzy zajęli miejsce dawnych członków drużyny królewskiej — gesitów. Była to liczna warstwa drobnych i średnich właścicieli ziemskich, z których ukształtowało się później rycerstwo anglo- saskie. Wielcy właściciele ziemscy natomiast, którzy nie tylko posiadali większe od thanów ma- jątki, ale wywierali też większy wpływ na sprawy państwa, zachowali dawną nazwę możnych — earlów. Poważną rolę w procesie przekształcenia wolnych chłopów anglosaskich w poddanych i uzależnienia ich od wielkich właścicieli ziemskich odegrał, tak samo jak i w państwie frankij- skim, immunitet, zwany w Anglii soca. Chłop uzależniony od wielkiego właściciela ziemskiego, który otrzymał prawa immunitetu, nazywał się socman. Był on jeszcze osobiście wolny, nadal posiadał swoją ziemię i mógł nawet opuścić włość pana, lecz podlegał jurysdykcji patrymonialnej. Pozwalało to feudałowi stopniowo przekształcać wolnego chłopa w człowieka zobowiązanego do takich czy innych opłat lub usług. Władza królewska z kolei nadal aktywnie pomagała w uzależnianiu chłopów. I tak ustawy króla Athelstana (pierwsza połowa X w.) nakazywały krewnym człowieka nie mającego pana „znaleźć mu hlaforda". Jeżeli po upływie oznaczonego czasu człowiek „nie miał opiekuna", można go było bezkarnie zabić. O wzroście osobistej władzy właściciela ziemskiego świadczy również ustawa króla Edmunda (połowa X w.) głosząca, że każdy właściciel ziemi „odpowiada za swoich ludzi i za wszystkich, którzy znajdują się pod jego opieką i na jego ziemi". Feudalnie zależni użytkownicy nie tworzyli jeszcze w tym czasie jednolitej warstwy ludności poddańczej. Jak świadczy źródło z początku XI w. (Rectitudines singularum personarum), w anglo- saskiej włości feudalnej pracowali geneats, dawniejsi wolni kerlowie, którzy prawdopodobnie za- chowali jeszcze prawo własności ziemi i obowiązani byli płacić swemu lordowi niewielki czynsz w pieniądzu i w naturze, a nieraz odrabiać też i nieznaczną pańszczyznę. Geneats jako ludzie wolni obowiązani byli do pełnienia służby wojskowej. Obok nich we włości zamieszkiwaligeburs — chłopi pozbawieni praw, siedzący na pańskiej ziemi i obowiązani do odrabiania pańszczyzny w ciągu całego roku w wysokości 2—3 dni tygodniowo. Geburowie obciążeni byli również inny- mi znacznymi powinnościami: płacili czynsz, wnosili różne opłaty itp. Pańszczyznę oraz inne uciążliwe powinności wypełniali również cotsetles (cotarii) — zagrodnicy posiadający tylko nie- wielki skrawek ziemi. Tak więc proces feudalizacji, rozpoczęty w Anglii po podboju anglosaskim, nie był jeszcze na początku XI w. zakończony. Znaczne masy chłopstwa pozostawały wolne, szczególnie na obszarze „prawa duńskiego", albowiem zróżnicowanie klasowe wśród osiadłych tu Duńczyków nie było jeszcze tak daleko posunięte, jak u Anglosasów, a włość feudalna nie rozpowszechniła się wszędzie i nie przybrała jeszcze tej formy, która była charakterystyczna dla angielskiej po- siadłości feudalnej (manor) w okresie późniejszym. 1 W późniejszym okresie 30-akrowe gospodarstwo zaczęto nazywać virgate. 219 2. UTWORZENIE WCZESNOFEUDALNYCH PAŃSTW SKANDYNAWSKICH —DANII, NORWEGII I SZWECJI POCZĄTEK FEUDALIZACJI Antyczni pisarze nazywali Półwysep Skandynawski oraz przyległe wyspy Scandią (Scandza, Scandinavia). U progu średniowiecza dużą część Skandynawii i Jutlandii zamieszkiwały plemio- na stanowiące północne odgałęzienie Germanów. W południowej części Półwyspu Skandynawskiego, w pobliżu jezior Yanern i Yattern mieszkali Goci (w niektórych źródłach występują jako Gautae i Geatae). Południowa część obecnej Szwecji zachowała starodawną nazwę Gótaland, tj. ziemie Gotów. Nieco bardziej na północ, wokół jeziora Malaren (w dzisiejszej Szwecji środkowej) zamieszkiwali Swearowie (Suiones lub Sueones u autorów antycznych). Stąd pochodzi nazwa S vealand—ziemie Swearów, czyli Szwedów. W zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego (obecna Norwegia) mieszkały liczne drobne plemiona: Raumów, Rygów, Hordów, Trendów, Halejgów i in. Byli to przodkowie dzisiejszych Norwegów. Na Wyspach Duńskich, na sąsiadujących z nimi obszarach południowej Skandynawii (Skania i in.) oraz na Półwyspie Jutlandzkim zamieszkiwali Danowie (stąd Duńczycy). Oprócz plemion germańskich na Półwyspie Skandynawskim, a mianowicie w północnych okolicach Szwecji i Norwegii, mieszkały plemiona fińskie1. Staroskandynawskie źródła nazywają tych Finów Saamami (Łoparami). W początkach średniowiecza, a nawet dużo później, plemiona te znajdowały się dopiero na etapie rodowej wspólnoty pierwotnej. Skandynawskie plemiona germańskie przeżywały już wówczas rozkład wspólnoty pierwotnej, chociaż proces ten przebie- gał znacznie wolniej niż wśród plemion germańskich osiadłych bliżej granic Imperium Rzym- skiego. Skandynawia, położona na północnych rubieżach kontynentu europejskiego, w minimal- nym stopniu ulegała wpływom rzymskim. Ludność krajów skandynawskich trudniła się we wczesnym średniowieczu głównie hodowlą bydła, uprawą roli, myślistwem, rybołówstwem i żeglarstwem. Najbardziej sprzyjające warunki do gospodarki ornej istniały w Jutlandii — w środkowej części półwyspu, a szczególnie na przy- legających do niego Wyspach Duńskich — w południowej części Skandynawii i w środkowej Szwecji, w Uplandzie — prowincji przylegającej do jeziora Malaren. Uprawiano tu żyto i jęcz- mień. Wraz z dalszym rozwojem rolnictwa zaczęto uprawiać i owies, len, konopie oraz chmiel. Nie we wszystkich jednak okolicach Skandynawii było rozwinięte rolnictwo. Na rozległych połaciach północnej i zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, tj. w Norwegii i w przewa- żającej części Szwecji, a także w północnej części Półwyspu Jutlandzkiego, bardzo mało było gruntów nadających się do uprawy. Dużą część terytorium zajmowały tu lasy, góry i bagna; warunki geograficzne, a zwłaszcza klimatyczne oraz ukształtowanie terenu itp., nie sprzyjały rol- nictwu, toteż nieliczni stosunkowo chłopi uprawiali przeważnie jęczmień i niewiele żyta. Ludność w tych okolicach Skandynawii trudniła się głównie hodowlą bydła, polowała, zwłaszcza na zwierzęta futerkowe, i uprawiała rybołówstwo. W najbardziej na pomoc wysuniętych okolicach Norwegii i Szweqi poważną rolę odgrywał chów reniferów. Szczególnie dużego znaczenia nabrało w Skandynawii rybołówstwo, istniały tu bowiem ku temu wyjątkowo sprzyjające warunki: bardzo długa linia wybrzeża, silnie rozczłonkowana i obfi- 1 Dlatego najbardziej na północ wysunięta część Norwegii nazywa się Finnmark. 220 tująca w wiele zatok i innych naturalnych przystani, do których mogły zawijać statki, mnóstwo drzewa nadającego się do budowy mocnych statków morskich. Ludność wytapiała żelazo z rudy błotnej, a później z kopalnianej. Ze znacznym rozwojem rybołówstwa ściśle łączył się również rozwój żeglugi morskiej i wie- dzy z tą dziedziną związanej. Mieszkańcy Skandynawii i Jutlandii, których często w wiekach średnich określano wspólnym mianem Normanów (dosłownie „ludzie północy"), byli śmiałymi żeglarzami; na swoich dość dużych, jak na owe czasy, łodziach żaglowych o wielu wiosłach, mieszczących na pokładzie do stu wojowników, urządzali dalekie wyprawy. Normanowie zaj- mowali się przy tym nie tylko rybołówstwem, lecz także handlem, mającym wówczas nierzadko na wpół rozbójniczy charakter, i bezpośrednią grabieżą — piractwem. W miarę rozkładu stosunków rodowych plemiona skandynawskie przechodziły do wspól- noty wiejskiej, sąsiedzkiej. Równocześnie pogłębiało się wśród "nich rozwarstwienie społeczne. Arystokracja rodowo-plemienna coraz wyraźniej wyodrębniała się z masy wolnych członków wspólnoty, rosła władza wodzów wojennych oraz kapłanów. Coraz większą rolę zaczęła odgrywać drużyna, z którą wódz dzielił się zdobytym w czasie wojny łupem. Wszystko to wpływało na dalszy rozkład wspólnoty, powodowało coraz wyraźniejsze różnice społeczne i prowadziło do stopniowego tworzenia się klas. Powstawały związki plemion na czele z królami (konungami] i ro- dziły się pierwsze, jeszcze bardzo nietrwałe zjednoczenia polityczne, poprzedzające powstanie wczesnofeudalnych państw skandynawskich. Państwa skandynawskie, jak i wiele innych, nie przeszły przez stadium niewolnictwa. Istniało tu jednak niewolnictwo patriarchalne, które rozwinęło się szczególnie w IX—XI w., kiedy to poszczególni wodzowie zaczęli urządzać dalekie rozbójniczo-handlowe wyprawy morskie. Zdo- bytych jeńców Normanowie zamieniali w niewolników i bądź sprzedawali innym państwom, bądź zatrudniali we własnych gospodarstwach. W lepiej rozwiniętych gospodarczo rejonach Skandynawii, zwłaszcza w Danii, w Szwecji południowej, a częściowo również i w środkowej, praca niewolnicza była bardziej rozpowszech- niona. Górująca nad masą wolnych członków gminy arystokracja rodowo-plemienna i wojskowa zatrudniała w swoich włościach znaczną liczbę niewolników, mających już przeważnie działki, tj. osadzonych na ziemi. Arystokracja ta zaczynała podporządkowywać sobie również wolnych chłopów. Przeżytki pracy niewolniczej zachowały w Skandynawii niemałe znaczenie przez długi okres, aż do XIII, a nawet do początku XIV w., jednakże podstawą produkcji niewolnictwo się nie stało. Na drogę rozwoju feudalnego kraje skandynawskie weszły dopiero w IX—XI w., przy czym sam proces feudalizacji dokonywał się w Skandynawii wolniej niż w większości krajów Europy Zachodniej. Wolne chłopstwo, choć coraz mniej liczne, istniało przecież w Skandynawii w ciągu całego średniowiecza. Zachowała się też i była szeroko rozpowszechniona w ciągu całego średnio- wiecza gminna własność nie uprawionej ziemi, pastwisk, łąk, lasów, mokradeł itp. W Norwegii i Szwecji nie utracili też wolności osobistej chłopi użytkujący ziemię na prawie feudalnym; było to cechą charakterystyczną rozwoju feudalizmu w Skandynawii. Tam, gdzie rolnictwo nie stało się podstawowym zajęciem ludności, tj. w przeważającej c/.qści Szwecji i Norwegii, brak było zazwyczaj warunków do powstania wielkich gospodarstw feudalnych z dużym areałem gruntów pańskich, które trzeba by było uprawiać przy pomocy /.obowiązanych do pańszczyzny chłopów poddanych. Wyzysk feudalny wyrażał się tu głównie w rencie naturalnej i w innych daninach płaconych w naturze przez zależną ludność. 221 W Danii zaś, tj. w Jutlandii, na Wyspach Duńskich i w Skanii (w południowej części Skan- dynawii, wchodzącej w średniowieczu w skład posiadłości duńskich) uprawa roli stanowiła pod- stawową gałąź gospodarki, toteż poważną rolę odgrywała tutaj wielka włość feudalna, w której odrabiali pańszczyznę chłopi poddani. ROZWÓJ FEUDALIZMU W DANII W Danii stosunki feudalne zaczęły rozwijać się wcześniej niż w innych krajach skandynaw- skich, co wynikało z szybszego rozwoju rolnictwa i związanych z nim gałęzi gospodarki oraz wcześniejszego rozkładu stosunków rodowych i przejścia do wspólnoty wiejskiej; z chwilą upadku tej wspólnoty sąsiedzkiej zaistniały przesłanki do powstania feudalizmu. Pewne znaczenie miał również fakt, że Dania na skutek swego położenia geograficznego była bardziej niż Norwegia, nie mówiąc już o Szwecji, związana z feudalnymi państwami Europy Zachodniej, toteż feudalizm zachodnioeuropejski wywierał na stosunki duńskie większy wpływ. Wcześniej niż w innych krajach skandynawskich zaczęło się też kształtować w Danii państwo wczesnofeudalne. Już w VIII w. król (konung) Harald, jak głosi legenda, zjednoczył pod swoją władzą całą Danię oraz południową część Półwyspu Skandynawskiego (Skanię, Halland i Ble- kinge). W X w., za panowania króla Haralda Blaatand (ok. 950—986) królestwo duńskie było już tak silne, że mogło prowadzić zwycięskie wojny z plemionami Prusów i Słowian pomor- skich. Za tego też Haralda II zaczęło w Danii szerzyć się chrześcijaństwo, które umocniło się ostatecznie w XI w. Kościół otrzymywał od Korony bogate darowizny w postaci rozległych włości. Do znacznej potęgi doszło królestwo duńskie za panowania króla Kanuta (1017—1035), który zjednoczył pod swym berłem poza Skandynawią południową również Anglię i Norwegię. Był to jednak równie nietrwały twór państwowy, jak i inne mocarstwa wczesnofeudalne. Roz- padł się on zaraz po śmierci Kanuta i ze wszystkich terytoriów zdobytych przez Duńczyków w składzie królestwa Danii pozostała tylko Skandynawia południowa. NORWEGIA ~~ WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU Liczne drobne plemiona zaludniające od dawna Norwegię tworzyły niewielkie osiedla (fylki), rozdzielone wysokimi górami. Plemiona te kontaktowały się między sobą przeważnie drogą morską, dzięki głęboko wrzynającym się w ląd zatokom — fiordom. Na czele każdego plemienia stał wódz—jarl, przedstawiciel starszyzny rodowo-plemiennej, sprawujący władzę wespół ze zgromadzeniem ludowym. Kilka plemion łączyło się w związki plemienne; o sprawach takiego związku decydowało zgromadzenie ludowe, w skład którego wchodzili początkowo wszyscy wolni mężczyźni. Zgro- madzenia takie nazywały się thingami. W rzeczywistości bynajmniej nie wszyscy wolni ludzie mogli uczestniczyć w thingu. Często przeszkodą była zbyt duża odległość, która powodowała, że członkowie plemienia musieli na długo odrywać się od swego gospodarstwa. Wraz ze wzro- stem różnic społecznych zmieniał się również charakter thingów. Wodzowie oraz inni przedsta- wiciele arystokracji przybywali na nie ze swoimi drużynami i ludźmi zależnymi, wywierając 222 coraz większy wpływ na uchwały thingów. Na czele większych związków plemiennych — rike — stali królowie (konungowie), wybierani na thingach zazwyczaj spośród przedstawicieli arystokra- tycznego rodu. Rozkład stosunków rodowych i powstanie klas doprowadziły do ukształtowania się wc/.csno- feudalnego państwa norweskiego. Poważną rolę odegrało przy tym, podobnie jak i w innych krajach skandynawskich, powstanie arystokracji piastującej urzędy i pełniącej służbę wojskową; ludzie ci tworzyli otoczenie jarlów i królów, uczestniczyli w ich wyprawach wojennych i w po- dziale łupu. Długotrwała zacięta walka między wodzami, usiłującymi zjednoczyć pod swoją władzą wszystkie fylki, a miejscową starszyzną rodowo-plemienną doprowadzała niejednokrotnie w cią- gu IX—X w. do przejściowego zjednoczenia kraju pod władzą jakiegoś króla. Po raz pierwszy do bardzo nietrwałego zjednoczenia Norwegii doszło za panowania Haralda Haarfagera (Pięk- nowłosego) ok. r. 872. W Norwegii, jak i w innych krajach Skandynawskich, kościół chrześcijański był ważnym czynnikiem ułatwiającym królom polityczne zjednoczenie kraju. Chrześcijaństwo zaczęło prze- nikać do Norwegii w połowie X w., w końcu zaś tego stulecia zostało ono już oficjalnie przyjęte przez króla Olafa Tryggvessona (995—1000). Chrystianizacja kraju dokonywała się jednakże w drodze przymusu, gdyż sprzeciwiały jej się zarówno masy ludowe, jak i starszyzna rodowa, której władza znajdowała oparcie w miejscowych kultach pogańskich. Za króla Olafa Haraldssona (1015—1028), którego kościół za gorliwe nawracanie na chrześcijaństwo nazwał „świętym", jedność Norwegii została w pewnym stopniu utrwalona. Tak więc stosunkowo trwałe zjednocze- nie poszczególnych plemion i związków plemiennych pod władzą jednego króla dokonało się w Norwegii na przełomie X—XI w. W 1025 r. w bitwie nad rzeką Helgea (w Skanii) Norwegowie zostali rozbici przez Duńczyków; nieco później, w r. 1028, Norwegia na krótki czas weszła w skład posiadłości duńskiego króla Kanuta. Zaraz po rozpadnięciu się państwa Kanuta, w r. 1035, Norwegia wyzwoliła się spod panowania duńskiego. UTWORZENIE PAŃSTWA SZWEDZKIEGO W XI w. zaczęło kształtować się również wczesnofeudalne państwo szwedzkie. W zjedno- czeniu plemion szwedzkich główną rolę odegrały dwa ośrodki: jeden z nich znajdował się w Szwe- cji środkowej, w okolicy jeziora Malaren, od najdawniejszych czasów zamieszkałej przez plemię Swearów (Uppsala), drugi zaś w Szwecji południowej zamieszkałej przez plemię Gotów. W upor- czywej walce królów uppsalskich (konungów) z południowoszwedzkimi zwycięstwo odnieśli królowie Szwecji środkowej (Uppsali). Pierwszym królem, który objął swoją władzą cały kraj, był Olaf Skottkonung (początek XI w.). Za jego panowania rozpoczęła się również chrystianizacja Szwecji (ok. r. 1000). Ale ostatecznie chrześcijaństwo zwyciężyło tu dopiero w XII w. i w tym też czasie, a nawet później (w XIII—XIV w.) ostatecznie utrwaliły się w Szwecji stosunki feudalne. Lecz i wówczas chłopi użytkujący ziemię na prawie feudalnym stanowili mniejszość ludności wiejskiej, której podsta- wowa masa w ciągu prawie całego średniowiecza składała się z wolnych członków wspólnoty, właścicieli ziemi. 223 MORSKIE WYPRAWY NORMANÓW I ICH NAJAZDY NA KRAJE EUROPEJSKIE Normanowie, zwani powszechnie Wikingami, urządzali na swoich łodziach dalekie wyprawy morskie w celu zdobycia cennych łupów oraz jeńców, których później sprzedawali w niewolę na rynkach rozmaitych krajów europejskich i azjatyckich, łącząc w ten sposób rzemiosło roz- bójników morskich z handlem. Wraz z rozwojem stosunków feudalnych w społeczeństwie skandynawskim wzmogło się piractwo, którego inicjatorami byli częstokroć ludzie możni, którzy w walce o władzę w tworzą- cych się państwach feudalnych zostali pokonani przez członków rywalizujących z nimi arysto- kratycznych rodów. Odsunięci przez zwycięzców od rządów w kraju, wyruszali ze swoimi dru- żynami za rubieże Skandynawii. Łodzie Normanów płynęły przez morza europejskie (Bałtyckie, Północne, Śródziemne) oraz wody Oceanu Atlantyckiego. W VIII w., a szczególnie w IX—X, dokonywali oni napadów na wschodnie brzegi Anglii, na Szkocję i Irlandię oraz dotarli do Wysp Owczych i Islandii, gdzie założyli swoje kolonie. Do Islandii już w VIII w. docierali Irlandczycy. Początki kolonizacji Islandii przez Skan- dynawów, pochodzących przeważnie z zachodniej Norwegii, sięgają siedemdziesiątych lat IX w. Osiedle, z którego później wyrosło główne miasto Islandii Reykjavik, założone zostało w 874 r. W Islandii zachodziły w IX—XI w. te same procesy społeczno-ekonomiczne, co w Norwegii, jednakże na skutek izolacji wyspy, jej oddalenia nie tylko od Skandynawii, ale i od innych państw, rozwój społeczny był tu bardzo powolny. Starsi rodów — tzw. godowie — pełnili równocześnie funkcje wodzów i kapłanów, skupiając w swym ręku coraz większą władzę. Od r. 930 w kraju zwoływano zgromadzenie ludowe — ahhing, w którym decydującą rolę odgrywali już przedsta- wiciele feudalizującej się górnej warstwy społeczeństwa. W r. 1000 pod naciskiem Norwegii althing uchwalił chrystianizację kraju, ale nowa wiara bardzo trudno przyjmowała się w Islandii. Na równi z chrześcijaństwem utrzymywały się tu długo pogańskie wierzenia i kulty. W drugiej połowie XIII w. Islandia została podbita przez Norwegię, a w końcu XIV w. (na zasadzie unii kalmarskiej) razem z Norwegią dostała się pod władzę Danii, co doprowadziło do ucisku i wyzysku Islandczyków najpierw przez państwo norweskie, a następnie przez feudalne państwo duńskie. Jednakże ani w Islandii, ani w Norwegii nie ukształtowało się poddaństwo. W końcu X w. (ok. r. 982) Islandczyk Eryk Rudy odkrył Grenlandię; na jej południowo- -zachodnim wybrzeżu powstało pierwsze osiedle wychodźców z Islandii. Był to początek koloni- zacji Grenlandii przez Europejczyków. Osiedla Skandynawów w Grenlandii istniały przez kilka stuleci. Około r. 1000 Skandynawowie dotarli również do wybrzeży Ameryki. Pierwszy wylądował tu Leif, syn Eryka Rudego; statek jego przypadkowo został rzucony ku temu brzegowi przez silny wiatr. Skandynawowie założyli w Ameryce Północnej trzy osiedla: Helluland (w okolicach Labradoru), Markland (na Nowej Fundlandii) i Vinland (zapewne niedaleko od obecnego No- wego Jorku). Osiedla te jako stałe kolonie istniały prawdopodobnie niedługo. Sam fakt odkry- cia Ameryki przez Skandynawów był mało znany i później został całkowicie zapomniany. Normanowie docierali w głąb Niemiec Łabą, Wezerą i Renem. Napadali oni również na Francję od strony Kanału la Manche, Zatoki Biskajskiej i Morza Śródziemnego. Tak samo 224 % f- t jak do Niemiec docierali rzekami w głąb Francji, bezlitośnie łupili i pustoszyli kraj, siejąc wszę- dzie przerażenie i zgrozę. W r. 885/886 Normanowie w ciągu 10 miesięcy oblegali Paryż, nie mogli jednak złamać zaciekłego oporu jego obrońców. Na początku X w. (w r. 911) Normanowie pod wodzą Rollona zajęli terytorium u ujścia Sekwany i założyli tu swoje księstwo. Tak powstało księstwo Normandii. Osiadli tu Normanowie zasymilowali się szybko, zatracili swój język, przyjęli miejscowe dialekty i obyczaje i przemie- szali się z ludnością francuską. Z Normandii nowi jej mieszkańcy przedostali się w XI w. przez Cieśninę Gibraltarską na Morze Śródziemne, podbili południowe Włochy i Sycylię i założyli tam szereg hrabstw i księstw, jak np. Apulia, Kalabria, Sycylia i in. Rozdrobnione pod względem politycznym feudalne państwa Europy Zachodniej nie mogły stawić Normanom dostatecznie silnego oporu, ale oni sami szybko asymilowali się i mieszali z miejscową ludnością. Normanowie, których w Europie Wschodniej nazywano Waregami, organizowali zbójeckie wyprawy również w głąb jej terytorium. Wyprawy te łączyli oni z handlem, przede wszystkim niewolnikami, których dostarczali do Bizancjum, a przez Wołgę i Morze Kaspijskie do Iranu i sąsiadujących z nim krajów. Droga Waregów ze Skandynawii do Konstantynopola, tzw. „wielka droga od Waregów do Greków", ciągnęła się przez Zatokę Fińską, Newę, jezioro Ładoga, Woł- chow, jezioro Ilmeń, rzekę Łować, częściowo Dźwinę i dalej wzdłuż Dniepru do Morza Czarnego. Osiedla Waregów na ziemiach Słowian wschodnich były nieliczne i rozrzucone, toteż proces asymilacji Waregów na Rusi był bardzo szybki. 3. KULTURA WCZESNOFEUDALNEGO SPOŁECZEŃSTWA W ANGLII I SKANDYNAWII KULTURA ANGLII Na początku wczesnego średniowiecza, a w każdym razie co najmniej półtora wieku po przybyciu pierwszych Anglosasów do Brytanii, nie mieli oni jeszcze pisma, znali tylko pieśni przekazywane tradycją ustną, zwłaszcza epos bohaterski oparty na legendach, oraz pieśni biesiadne, weselne, pogrzebowe i pieśni związane z polowaniem, pracą w polu i z pogańskimi wierzeniami i kultami. Doskonali pieśniarze i muzykanci, tzw. gleomen, którzy układali i śpiewali swoje pieśni przy akompaniamencie instrumentów muzycznych, cieszyli się u Anglosasów dużym uznaniem. W miarę jak wzrastała rola drużyny książęcej i królewskiej, pojawiali się pieśniarze — członkowie drużyny, tzw. scops. Przetwarzali oni legendy rodowe i plemienne, układali pieśni o czynach dawnych bohaterów i współczesnych im wodzów (VII—VIII w.). Najważniejszym zabytkiem anglosaskiego eposu bohaterskiego, którego źródłem były poda- nia plemion anglosaskich oraz bohaterskie pieśni i sagi skandynawskie, jest Beowulf (ok. r. 7CO), spisany początkowo zapewne w staroangielskim dialekcie mercyjskim. Najstarszy egzemplarz pieśni zachował się w rękopisie z X w. i zawiera ponad 3 tysiące wierszy. Utwór ten opiewa bohaterską walkę Beowulfa z krwiożerczym potworem Grendlem. Beo- wulf, najdzielniejszy z witeziów południowoskandynawskiego plemienia Geatów (Gautów), w wal- ce z potworem zwycięża go i dokonuje jeszcze wielu czynów bohaterskich. Poemat w artystycznej formie odzwierciedla charakterystyczne właściwości ustroju rodowego. Beowulf to uosobienie lu puws/ciclina t. III 225 Szkatuła anglosaska z napisem runicznym Polowa VII w. najlepszych cech bohatera ludowego — jest nieustraszony, mężny, sprawiedliwy, stara się pomóc towarzyszom niedoli, gotów jest umrzeć w walce o słuszną sprawę. Poemat zawiera wiele szcze- gółów obyczajowych o życiu drużyny, o stosunkach wzajemnych między królami i członkami drużyny, na których coraz bardziej opierała się rosnąca w siłę władza królewska. Wierzenia i wy- obrażenia pogańskie wyraźnie przeważają nad elementami wiary chrześcijańskiej, które, jak stwierdzono, zostały dodane przez przepisujących poemat kleryków. Jednym z najstarszych zabytków piśmiennictwa anglosaskiego i równocześnie dziełem sztuki plastycznej jest szkatułka z fiszbinu, pochodząca w przybliżeniu z połowy VII w., z ru- nicznymi napisami1 w nortumbryjskim dialekcie oraz płaskorzeźbami przedstawiającymi epi- zody z mitologii starogermańskiej, antycznej i biblijnej, co świadczy bezspornie o przeniknięciu do anglosaskiej kultury ludowej wpływów kościelnych. Na skutek rozwoju stosunków feudalnych i związanego z tym procesu chrystianizacji Anglo- sasów powstała w różnych dialektach języka staroangielskiego poezja religijna o tematyce biblij- nej. Przykładem tego rodzaju poezji są tzw. Hymny Caedmona, napisane początkowo w nortum- bryjskim dialekcie, a następnie przetłumaczone na dialekt mercyjski i wessekski, oraz utwory o charakterze religijno-epickim i dydaktycznym, jak opowieści biblijne, legendy i żywoty świętych, przypisywane Cynewulfowi, żyjącemu przypuszczalnie na przełomie VIII—IX w. Obok piśmiennictwa staroangielskiego powstała w Anglii dzięki chrystianizacji literatura łacińska. Założone w VII—VIII w. klasztory stały się ośrodkiem kościelnej oświaty i literatury, która rozwijała się przeważnie w języku łacińskim. Najznaczniejsze ośrodki kultury feudalno-kościelnej znajdowały się na północnym wscho- dzie Anglii. W klasztorze Jarrow w Nortumbrii żył Będą Venerabilis (Będą Czcigodny — 673— 1 Runy — znaki pisarskie nieco podobne do alfabetu łacińskiego i greckiego, używane były przez różne plemio- na starogennańskie (Gotów, Anglosasów, Skandynawów i in.) do napisów rytych na skałach, nagrobkach, puklerzach, przedmiotach codziennego użytku, wyrobach z rogu, kości, drzewa i metalu. 226 ), jeden z najbardziej wykształconych ludzi swoich czasów, autor pierwszej wielkiej historii angielskiej: Historia ecclesiastica gentis Anglorum (Kościelna historia ludu Anglów). W dziele kwym, pisanym w języku łacińskim, Będą przedstawił wypadki historyczne doroku 731 i obok wiadomości autentycznych podał wiele legend i starych podań ludowych. W szkole diecezjalnej w Yorku uczył się i zaczął wykładać znany nam już Alkuin, Anglosas, który tak wielką rolę odegrał w „odrodzeniu karolińskim". Najazdy duńskie, które rozpoczęły się w końcu VIII w., spustoszyły całe prowincje kraju, zwłaszcza pomocno-wschodnie, i bardzo ujemnie odbiły się na kulturze Anglosasów. Pewne ożywienie kulturalne nastąpiło dopiero w drugiej połowie IX w. w wyniku umocnienia się We- sscxu jako centrum zjednoczenia Anglii. Za panowania króla Alfreda otwarto tu dla dzieci moż- nych świeckie szkoły, w których wykładali nauczyciele sprowadzeni z kontynentu. Przetłumaczo- no na język angielski różne dzieła łacińskie, autorem niektórych przekładów był sam Alfred. W tym okresie język anglosaski, tj. staroangielski, wzbogacał się i rozwijała literatura. Wówczas Katedra w Lund. XII w. też przystąpiono do pisania Kroniki anglosaskiej, stanowiącej początek dziejopisarstwa w języku angielskim. Z IX—XI w. pochodzą piękne księgi rękopiśmienne. Nieznani, pochodzący z ludu mistrzo- wie anglosascy z dużym artyzmem iluminowali księgi świeckie i kościelne. Ich miniatury, ini- cjały itp. świadczą o bogactwie fantazji twórczej, odznaczają się subtelnością rysunku i wyjątkowo harmonijnym połączeniem kolorów. 227 i IN ewaww>n wi lle iiw t . 8>r» ^ttym^. Karta z „Kościelnej historii ludu Anglów" Bedy. VIII w. . f KULTURA SKANDYNAWII W kulturze skandynawskiej tego okresu wzbudza zainteresowanie przede wszystkim bez- cenna spuścizna przedfeudalna (wspólnoty pierwotnej) i wczesnofeudalna. Zdumiewają orygi- nalnością treści artystycznej pieśni epickie tzw. Starszej Eddy, wspaniałe opowieści islandzkich sag rodowych i królewskich i poezja skaldów — staroskandynawskich piewców f poetów, wędru- jących z miejsca na miejsce i układających pieśni bohaterskie o bitwach i wyprawach Wikingów. Ta epicka poezja ludowa pod względem treści i siły wyobraźni poetyckiej nie ma sobie równej w całej zachodnioeuropejskiej literaturze wczesnego średniowiecza. Największym skarbem piśmienniczym jest bezimienne dzieło poetyckie Edda — zbiór sta- ronorweskich i staroislandzkich pieśni o bogach i bohaterach, zaczerpniętych z bogatej mitologii pogańskiej. Utwory te odzwierciedlają w formie poetyckiej nie tylko pogańskie pojęcia i wierzenia, ale również życie i stosunki w społeczeństwie rodowym. Pieśni o bohaterach zawarte w Eddzie opiewają wydarzenia historyczne z okresu wielkiej wędrówki ludów. Edda spisana została w Islandii prawdopodobnie w XII w., w okresie pojawienia się tam pisma łacińskiego; najstarszy z zachowa- nych rękopisów pochodzi z drugiej połowy XIII w., ale pieśni jej powstały w IX i X w., a treścią swą wiele z nich sięga głębokiej starożytności. Młodsza Edda jest traktatem prozą o skandynawskiej mitologii i poezji, napisanym w XIII w. przez islandzkiego skalda i dziejopisarza Snorre Sturlusona. Szczególne miejsce w skandynawskiej literaturze średniowiecznej zajmuj;) islandzkie sagi — epickie opowieści prozą w języku islandzkim, ułożone i ustnie przekazywane przez skaldów, a po raz pierwszy spisane w XII w. Treść sag jest bardzo różnorodna. Wiele z nich to podania historyczne, w których dość wierne odbicie znalazły rzeczywiste wydarzenia, np. Saga o Egillu — opowiadanie o znakomitym Wikingu i skaldzie z X w. Egillu Skallagrimssonie — jedna z najbardziej wiarygodnych sag pod względem treści historycznej; Saga o Nialu — mądrym zakonniku islandzkim żyjącym na przeło- mie X—XI w. i krwawym zatargu rodowym; Saga o Eryku Rudym, opisująca odkrycie Grenlandii i Ameryki Północnej przez Islandczyków, i in. Niektóre sagi mają dużą wartość jako źródła historyczne, w szczególności te, które stanowią źródło do historii Rusi. Właściwa kultura feudalna, rycersko-kościelna, powstała w krajach skan- dynawskich znacznie później i rozwijała się pod silnym wpływem niemieckim (zwłaszcza w Danii). W historii kultury materialnej krajów skandynawskich tego okresu należy wspomnieć o świet- nej ludowej sztuce stosowanej — rzeźbie w drzewie, oraz architekturze kościelnej (budowa drew- nianych kościołów). Zarówno jedna, jak i druga gałąź sztuki rozwinęły się szczególnie w Norwegii. Architekturę kamienną tego okresu reprezentuje katedra w Stavanger (Norwegia, koniec XI — początek XII w.) oraz katedra w Lund (Szwecja, XII w.), obie zbudowane w stylu romań- skim. ROZDZIAŁ XII s PAŃSTWA WCZESNOFEUDALNE W HISZPANII (VI-XI W.) tosunki feudalne rozwijały się w Hiszpanii nieco inaczej niż we Francji, Włoszech w Niemczech, Anglii i krajach Półwyspu Skandynawskiego. Stało się tak w dużym stop- niu dlatego, że cały prawie Półwysep Pirenejski zagarnięty został na początku VIII w. przez Arabów. HISZPANIA W OKRESIE PANOWANIA WIZYGOTÓW I SWEBÓW W piątym—siódmym dziesięcioleciu V w. barbarzyńskie plemiona Wizygotów, Swebów i Wandalów, które przekroczyły Pireneje, podbiły całą Hiszpanię. Wandalowie przeprawili się do Afryki Północnej, a Wizygoci i Swebowie zostali w Hiszpanii, która w końcu V w., za panowa- nia wizygockiego króla Eirycha (466—485), włączona została w skład rozległego państwa Wizy- gotów. Obejmowało ono poza Hiszpanią całą Galię południową aż po Loarę na północy, Zatokę Biskajską na zachodzie, Morze Śródziemne i Rodan na południowym wschodzie. W następstwie najazdu Wizygotów rozpowszechniła się w Hiszpanii wspólnota gminna i drob- na gospodarka chłopska. Ale Wizygoci przeprowadzili dwukrotnie podział ziemi, który polegał na tym, że odbierali część ziemi posiadanej przez ludność hiszpańsko-rzymską: i tak w czasie pierwszego podziału Wizygoci zabrali 2/3 gruntów właścicieli rzymskich, a podczas drugiego po- działu — połowę. Przyspieszyło to wzrost nierówności we wspólnocie wizygockiej, w marce, która w szybkim tempie poczęła ulegać rozkładowi. Otrzymane przez Wizygotów grunty przekształ- ciły się w alodia. W Hiszpanii wizygockiej zaczęły rozwijać się stosunki feudalne, przy czym proces ten doko- nywał się szybciej w południowej i wschodniej części Półwyspu Pirenejskiego, gdzie wielka po- siadłość ziemska powstała pod wpływem rzymskiego systemu niewolniczego jeszcze na długo przed najazdem Wizygotów. Arystokracja wizygocka zaczęła tu w szybkim tempie zlewać się z dawnym możnowładztwem hiszpańsko-rzymskim, a podstawową masę bezpośrednich wytwór- ców stanowili miejscowi niewolnicy i kolonowie. Na północnych i środkowych terenach Półwyspu Pirenejskiego warstwa chłopstwa feudalnie zależnego powstała w dużym stopniu w wyniku na- 230 rzucenia poddaństwa wolnym wizygockim członkom wspólnoty. W ówczesnej Hiszpanii oddzia- ływały na siebie wzajemnie stosunki gospodarcze odziedziczone po schyłkowym państwie r/.ym- skim i stosunki społeczeństwa „barbarzyńskiego". Obok gospodarki ornej i hodowli rozwijało się winiarstwo, sadownictwo i ogrodnictwo. Ciężki pług z żelaznym lemieszem (nieraz na kołach) wymagał zaprzęgu jednej lub dwóch, a często trzech lub czterech par wołów, toteż woły stały sic. główną siłą pociągową w rolnictwie. W VI—VII w. w Hiszpanii zaczęto przechodzić od dwu- do trójpolówki, przy czym zasiewy jare przeważały prawdopodobnie nad oziminą. Ze zbóż uprawia- no tu głównie pszenicę i orkisz (rodzaj pszenicy), a także jęczmień; żyta i prosa nie znano. Państwo Wizygotów w Hiszpanii przetrwało tylko do początku VIII w., kiedy to uległo Arabom (711—714). Od czasu tego najazdu centrum i południe Półwyspu Pirenejskiego zaczęło się rozwijać inną zupełnie drogą niż północna część kraju. ARABSKIE PANOWANIE W HISZPANII W VIII—XI W. Kiedy pod ciosami muzułmańskich Arabów i afrykańskich Berberów (Maurów) upadło kró- lestwo Wizygotów, cała prawie Hiszpania weszła w skład kalifatu arabskiego. Tylko na samej północy, w górach Asturii, powstało niewielkie chrześcijańskie królestwo wizygocko-hiszpańskie (718 r.). Arabskiej i berberyjskiej arystokracji plemiennej, która umocniła się w Hiszpanii, zawładnęła ziemią i ulegała feudalizacji, ciążyła zależność od dalekiego kalifatu i konieczność dzielenia się dochodami z kalifem. Kiedy w r. 743 plemiona berberyjskie w Hiszpanii powstały przeciw kali- fowi, skorzystało z tego królestwo Asturii i przesunęło swoją granicę do rzeki Duero. Po upadku dynastii Omajjadów w kalifacie (750 r.) i objęciu władzy przez Abbasydów, jeden z ocalałych Omajjadów, Abd ar-Rahman, uciekł do Hiszpanii, gdzie udało mu się pozyskać dla swych planów arystokrację arabską i berberyjską; w ten sposób powstał niezależny emirat kordobański z ośrod- kiem w Kordobie. Omajjadzi rządzili w Hiszpanii od r. 756 do 1031. Podbój Hiszpanii przez Arabów początkowo w minimalnym stopniu wpłynął na sytuację chłopstwa, któremu w pierwszym okresie zmniejszono nawet nieco podatki. Jednak stopniowo arabscy i berberyjscy właściciele ziemscy, którzy zagarnęli grunty feudałów wizygockich, króla i kościoła, zaczęli wzmagać wyzysk chłopów, domagając się od nich wypełniania rozmaitych po- winności feudalnych. Usadowiwszy się w Hiszpanii, Arabowie nadal utrzymywali stosunki z wyżej pod względem kulturalnym stojącymi krajami i narodami Azji Przedniej i wiele od nich zapożyczyli. Na za- jętych przez siebie terenach Hiszpanii zaczęli uprawiać nowe rośliny, jak ryż, palmę daktylową, granatowieć i trzcinę cukrową; ponadto upowszechniło się nawadnianie, powstała hodowla jed- wabników, wzrosła uprawa winorośli, doniosłą rolę w gospodarce zaczął odgrywać chów owiec. W tym czasie usprawniono obróbkę metali i tkactwo, rozwinęło się górnictwo. Do gospodarczego i kulturalnego rozwoju Hiszpanii pod panowaniem Arabów w dużym stopniu przyczynił się rozkwit miast, założonych jeszcze w czasach starożytnych i ocalałych w okre- sie najazdów wizygockich, jak np. Sewilla, Kordoba (Kordowa, Córdoba), Walencja, Gre- nada i Toledo. W Kordobie znajdowało się w X w. 113 tys. domów i około 500 tys. miesz- kańców. Hiszpanię arabską zamieszkiwała ludność o różnorodnym składzie etnicznym, Hiszpano- R/ymianic, Wizygoci, Arabowie, Berberowie i Żydzi. Niektórzy Hiszpano-Rzymianie przyjęli 231 Kościół Santa Maria de Naranco w Oviedo. VIII—IX w. islam (tzw. muwalladzf), zachowując często swój język romański, inni zaś przyswoili sobie język arabski, pozostając chrześcijanami (tzw. mozarabowie). Początkowo zdobywcy wykazywali całko- witą tolerancję religijną, ale już w połowie IX w. zdarzały się wybuchy fanatyzmu muzułmańskie- go, który wzmógł się w XI w. Rozwijający się w emiracie kordobańskim proces feudalizacji sprawił, że feudałowie arabscy i berberyjscy zaczęli coraz bardziej wyzyskiwać pokonaną ludność (chłopów i mieszkańców miast), 232 i to nawet te grupy, które przyjęły islam. Ucisk ze strony zaborców oraz ich fanaty/m religijny doprowadzały niejednokrotnie pokonaną ludność do powstań. Szczególnego rozmachu nabrało w 880 r. powstanie hiszpańsko-rzymskich chłopów w górzystych okolicach Rondy. Na c/.elc tego powstania stanął arystokrata wizygocki Omar ibn Hafsun, główna jednakże masa powstańców składała się z chłopów. Zagarnąwszy rozległe terytorium, Omar ibn Hafsun rządził nim w ciągu 30 lat jako niezależny władca. Walka między feudałami arabskimi i chłopstwem miejscowym trwała również po stłumieniu powstania. Wynikiem tych niepokojów był stały odpływ ludności na północ, do niezależnych od Arabów okręgów chrześcijańskich. Do największej potęgi doszedł emirat kordobański, przekształcony w 929 r. w kalifat kordo- bański, za panowania Abd ar-Rahmana III (912—961), który potrafił poskromić na jakiś czas arabskich i berberyjskich feudałów i stworzyć silną władzę centralną. Flota kalifatu kordobań- skiego panowała w tym czasie nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego. Jednak w drugiej połowie X w. znów rozgorzała walka między najsilniejszymi grupami feu- dalnymi — arystokracją urzędniczą, związaną z centralnym aparatem państwowym, a prowincjo- nalną arystokracją, która opierała się na pospolitym ruszeniu feudałów. Aby uniezależnić się od pospolitego ruszenia, kalifowie Kordoby utworzyli stałą gwardię mameluków, inaczej gulamów złożoną z niewolników, dostarczonych do Hiszpanii przez handlarzy. Wszystkich tych młodych żołnierzy pochodzących głównie z Europy Wschodniej nazywano w arabskiej hiszpanii Słowia- nami (po arabsku as-sakalibd). Gwardia mameluków była początkowo oparciem kalifów Kordoby, ale od XI w. zaczęła faktycznie decydować o ich losie. Na początku XI w. rozwój wielkiej feudalnej własności ziemskiej kosztem drobnej doprowa- dził do wzrostu potęgi wielkich posiadaczy arabskich i berberyjskich, którzy zaczęli objawiać co- raz wyraźniej tendencje odśrodkowe. Od drugiego dziesięciolecia XI w. rozpoczęły się feudalne zamieszki, które doprowadziły w końcu do upadku kordobańskiego kalifatu Omajjadów (1031 r.). Na jego miejscu powstało kilkadziesiąt emiratów i księstw (Sewilla, Grenada, Malaga, Walencja Barcelona i in.), w których rządy sprawowały dynastie pochodzenia arabskiego i berberyjskiego; założyciele niektórych dynastii byli dawnymi mamelukami. KULTURA HISZPANII W IX—XI W. W pierwszych wiekach po podboju arabskim jednym z ośrodków kultury wczesnego śred- niowiecza stała się Andaluzja. Na początku VIII w. zdobywcy Hiszpanii — północnoafrykańscy Arabowie i Berberowie, przeważnie koczownicy — pod względem kulturalnym nie stali wyżej od ludności hiszpańsko-rzymskiej. Później jednak Hiszpania arabska, która weszła w skład kra- jów zdobytych przez Arabów, uległa wpływom kultury nowej, powstałej w krajach muzułmań- skich, które przyswoiły sobie dziedzictwo kulturalne Iranu, Azji Środkowej, Zachodniego Cesar- stwa Rzymskiego i Bizancjum. Świetny przykład stapiania się różnych elementów kulturalnych — tradycji hiszpańskich z pierwiastkiem arabskim — stanowi ówczesna Andaluzja. Kordoba stała się w IX—XI w. ośrodkiem kultury hiszpańsko-arabskiej. Arabski styl architektoniczny, który przyjął się przede wszystkim w Kordobie i Grenadzie, uległ wpływom powstającego stylu romańskiego, później sam wycisnął piętno na budownictwie romańskim i gotyckim na terenach odebranych Arabom („Wrota Słońca" w Toledo, budowle w Avili, Salamance w XI—XII w. i in.). Do najwspanialszych zabytków architektonicznych po- 233 Wnętrze wielkiego meczetu w Kordobie. X w. wstały ch w arabskiej Hiszpanii w okresie wczesnego średniowiecza należy meczet w Kordobie, wykończony ostatecznie w X w. Wzajemne oddziaływanie kultury arabskiej i hiszpańskiej widoczne było również w dzie- dzinie poezji. Językiem literackim nie tylko muzułmanów, ale również miejscowych chrześcijan był w IX—XI w. klasyczny język arabski. Jednakże najwybitniejszy poeta andaluzyjski Ibn Kuz- man (urodził się ok. 1080 r.) zerwał z tradycyjną konwencją starej poezji arabskiej, pisał językiem 234 prostym, zbliżonym do potocznego, nie obawiał się naleciałości hiszpańskich, wyśmiewał w swych wierszach islam, opiewał urodę życia. Duży wpływ na kulturę andaluzyjską wywarł dorobek przodującej wówczas arabskiej kultury przednioazjatyckiej i środkowoazjatyckiej, dzielą wybit- nego uczonego Muhammeda ibn Musy Chorezmi (IX w.) i wielkiego myśliciela Ibn Siny (Awi- cenny). Na wyższych uczelniach Kordoby wykładano w X. w. oprócz muzułmańskiej teologii i pra- wa również filozofię, matematykę, astronomię, fizykę i medycynę, toteż przyjedżali tu studenci z krajów Europy Zachodniej, Azji Przedniej i Środkowej. W bibliotece kalifa Hakama II (961— 976) w Kordobie znajdowało się ok. 400 tys. rękopisów. W Kordobie tłumaczono na język arabski naukowe dzieła starożytnych autorów greckich. W XI w. zaczęto również przekładać na język łaciński dzieła autorów greckich zachowane w tłumaczeniach arabskich, co pozwoliło zachodnio- europejskim scholastykom po raz pierwszy zapoznać się z tymi pracami. POCZĄTEK REKONKWISTY. POWSTANIE PAŃSTW HISZPANII ŚREDNIOWIECZNEJ Obok państwa arabskiego, zajmującego większą część Półwyspu Pirenejskiego, istniały nadal na jego krańcu północno-wschodnim części byłej marchii hiszpańskiej (z głównym miastem Barceloną), założonej przez Karola Wielkiego w toku walki z Arabami, a na północnym zacho- dzie — pozostałości wizygockiego królestwa Asturii. Tu właśnie rozpoczął się szeroki ruch wyzwoleńczy, znany pod nazwą rekonkwisty (reconquista\ tj. odbieranie terytoriów zajętych przez Arabów. W czasie rekonkwisty, zapoczątkowanej już w VIII—IX w., niewielkie wczesnofeudalne państwa północno-zachodniej i północno-wschodniej części Półwyspu Pirenejskiego (Asturia, Ga- licja, Leon, hrabstwo portugalskie, Kastylia, Aragonia, hrabstwo barcelońskie, księstwo Nawarry i in.) zaczęły łączyć się ze sobą i rozszerzać. W wyniku tego procesu wyrosły duże państwa Hisz- panii średniowiecznej — Kastylia, Aragonia i Katalonia. W toku rekonkwisty powstały podstawy przyszłych narodowości — hiszpańskiej i portugalskiej. W rekonkwiście uczestniczyły wszystkie klasy formującego się społeczeństwa feudalnego, jednakże główną siłą napędową tej walki wyzwoleńczej było chłopstwo. W czasie posuwania się na południe chłopi Hiszpanii północnej zasiedlali nowo zdobyte ziemie, spustoszone ciągłymi wojnami. Rekonkwista nabrała więc równocześnie charakteru ruchu kolonizacyjnego. Wielu chło- pów, przechodząc na tereny pograniczne, uwalniało się od zależności poddańczej. Obok chłopstwa dużą rolę odegrała w rekonkwiście również ludność miejska, kupcy i rzemieślnicy. Jej udział w rekonkwiście przypisać należy m. in. temu, że była ona zainteresowana w zajęciu południowej Hiszpanii, która stała w X—XI w. pod względem ekonomicznym znaczniej wyżej od północnej. Czynną rolę odegrało w rekonkwiście również drobne rycerstwo, chociaż największe korzyści ciągnęli z niej wielcy feudałowie świeccy i duchowni. W czasie rekonkwisty ogromnie wzmocnił się także kościół katolicki, a to głównie dlatego, że instytucje kościelne oraz dostojnicy duchowni -jako przedstawiciele panującej klasy feudałów zagarniali znaczne połacie odebranej Arabom ziemi. Kościół otrzymywał często te dobra w for- mie darowizny od króla lub wielkich feudałów świeckich; odegrał on przy tym wielką rolę ideo- logiczną w okresie rekonkwisty, odbywającej się pod sztandarem walki chrześcijan z „niewier- nymi" (muzułmanami). 235 Państwa, z których ukształtowała się później zjednoczona Hiszpania, przeszły różną drogę rozwoju zarówno w czasie pokoju, jak i starć wojennych z Arabami i Berberami. Dlatego historię każdego z nich do czasu zjednoczenia należy rozpatrywać oddzielnie. USTRÓJ ASTURII, LEONU I KASTYLII W IX—XI W. Spośród państw północno-zachodniej części Półwyspu Pirenejskiego najwcześniej powstało królestwo Asturii (na początku VIII w.), które w IX w. połączyło się z Galicją, a w X w. rozsze- rzyło swoje granice i przekształciło się w królestwo Leonu, które w tym czasie obejmowało rów- nież część późniejszej Kastylii (hrabstwo kasty- lijskie). Wkrótce jednak Kastylia zerwała zwią- zek z Leonem, a później (na początku XI w.) stała się niezależnym królestwem. Następnie z państw tych (głównie Leonu i Kastylii) wy- rosło królestwo kastylijskie,ale do końca XI w. zajmowały one tylko północno-zachodnią część Półwyspu Pirenejskiego do rzeki Duero, a na południe od niej rozpościerały się posiadłości arabsko-muzułmańskie. Ustrój społeczny tych państw rozwijał się do czasów rekonkwisty na podstawach ukształtowanych jeszcze w okresie wizygockim. Wnetrze kościoła klasztornego San Millan de la Cogolla Kastylia. X w. Ludność poddańcza była w północno-za- chodniej Hiszpanii wyzyskiwana w sposób wy- jątkowo bezwzględny, co tłumaczy się tym, że znaczną część chłopów poddanych stanowili potomkowie dawnych niewolników, osadzo- nych na ziemi jeszcze w okresie panowania Wizygotów. Chłopi poddani nie tylko odrabiali ciężką pańszczyznę, ale obowiązani byli również do rozmaitych danin. W odpowiedzi na wyzysk feudalny wybuchały powstania chłopskie, które w VIII—X w. obejmowały nieraz całe pro- wincje. Walka klasowa chłopstwa przeciw feuda- łom w sytuacji toczącej się od IX w. rekonkwisty doprowadziła do poważnych zmian w położeniu części chłopów Leonu i Kastylii. Wielu senio- rów zmuszonych było w ciągu X w. przyznać swoim chłopom pewne ulgi i swobody, zmienić pańszczyznę na czynsze i pozwolić niektórym czynszownikom na rozporządzanie ziemią, a nieraz nawet na przejście do innego seniora (wprawdzie za cenę utraty mienia ruchomego). Sytuację tej grupy chłopów uregulowały prawnie w Leonie specjalne karty wolności, tzw. fueros Leonu (tj. „zwyczaje Leonu"). Osiedlenie chłopów kolonistów na odzyskanych terenach sprzyjało odrodzeniu się wspól- noty chłopskiej na nowych podstawach. W toku rekonkwisty zaczęły w Kastylii i Leonie powsta- 236 wać wolne wspólnoty chłopskie, tzw. behetrie1, których członkowie znajdowali się w znacznie mniejszej zależności od swoich seniorów niż pozostali chłopi. Niektóre behetrie (stanowiły one prawdopodobnie mniejszość) miały nieograniczone prawo znajdowania sobie seniora w dowol- nym miejscu i na dowolny czas w granicach całego królestwa. Kroniki podają: „...i mówią, że wszystkie te behetrie mogą wybierać i zmieniać seniorów siedem razy dziennie, a więc innymi słowy, tyle razy, ile tego zapragną, a czyni się tak w tych wypadkach, kiedy behetria dojdzie do przekonania, że pan, co nią rządzi, uciska ją". Inne behetrie miały prawo wybierać seniora tylko z określonego rodu lub w granicach okręgu, do którego należała dana wspólnota. Były to tzw. behetrie przechodzące „z rodu na ród". Członkowie behetrii byli osobiście wolni i korzystali z prawa zmiany miejsca pobytu, rów- nocześnie obowiązani byli płacić seniorowi pewien czynsz w pieniądzach i w naturze, nieraz w zbożu i winie. Robocizny członkowie behetrii nie świadczyli, wyjątkowo tylko pomagali se- niorowi w czasie pilnych robót w polu. Połowa czynszów płaconych przez behetrie należała się królowi. Behetrie powstawały z reguły na terenach pogranicznych w wyniku kolonizacji i brały udział w walkach z Arabami. Rekonkwista przyczyniła się niewątpliwie do ro/szcrzania ich wolności. Chłopi, otrzymawszy broń do ręki, zaczęli walczyć również z wy/yskicm feudalnym. Jednakże istnienie behetrii również na północy Kastylii i Leonu świadczy, /.e ich ustrój gminny sięga czasów poprzedzających rekonkwistę. Ilość behetrii była bardzo duża; w połowie XIV w. stanowiły one okuło '/» ws/.ystkich chłopskich osiedli w Kastylii. Już w X i na początku XI w. wielu chłopom, /.whis/.c/a spośród osiedlonych na odzyskanych ziemiach, udało się zmniejszyć wyzysk feudalny: pańszczyzna została ograniczona do jednego dnia w tygodniu, a następnie nawet do 2—3 dni w roku. Scrwo- wie, czyli najniższa warstwa ludności poddańczej, będący potomkami osad/onych na ziemi nie- wolników, jeżeli znaleźli się w behetrii, zwalniani byli od całego szeregu powinności. Ale część chłopstwa, która nadal żyła w poddaństwie we włościach szlachty kastylijskicj, nic wyzwoliła się od okrutnego wyzysku. Do uzyskania wolności przez część chłopów kastylijskich przyczyniło się. też w pierwszym okresie powstanie komun miejskich (villa) na świeżo odzyskanych i pogranicznych terenach, które to komuny uważano za koronne, tj. bezpośrednio podlegające królowi. Kastylijskie miasta powstawały jako umocnione punkty mające bronić odebranego te- rytotorium. Nazwa „Kastylia" (pochodząca od hiszpańskiego słowa aisti-lla) oznacza „kraj zamków". Tym warownym miastom potrzebni byli osadnicy i obrońcy, których władza królewska wer- bowała wśród ludności różnych warstw, w tym również spośród chłopów poddanych, nadając nowo powstałym gminom pewną samodzielność. W tych warunkach mógł nastąpić rozkwit rze- miosła i handlu, które pierwotnie cierpiały wskutek stale toczących się wojen. W Leonie i Kastylii powstawały więc miasta-warownie, odgrywające ważną rolę w walce z Arabami. Miasta uzyskały prawo wybierania członków rady miejskiej (concejoi), urzędników i sędziów. Prawo wyboru mieli wszyscy mieszkańcy miasta. Swobody miejskie spisane zostały w X—XI w. 1 Pochodzenie słowa „behetria" jest sporne. Niektórzy badacze twierdzą, że podchodzi ono od baskijskiego ulewa oznaczającego niezależną wolną wspólnotę. Wynikałoby z tego, że źródeł behetrii należy szukać w społecznym ustroju Basków. 237 w królewskich kartach wolności (Jueros). Każda gmina miejska miała w odniesieniu do swego okręgu wiejskiego pewne prawa, przypominające władzę seniora nad chłopami, wsie bowiem zależne były od osiedla głównego. Klasę panującą Leonu i Kastylii stanowili w X—XI w. świeccy i duchowni właściciele ziemscy. Biskupi i opaci posiadali ogromne połacie gruntów, mieli duże wpływy polityczne i obowiązani byli uczestniczyć w wyprawach wojennych. Feudałowie świeccy dzielili się na trzy podstawowe grupy: możnowładztwo (ricos hombres), którego przedstawiciele mogli prowadzić wojny niezależnie od króla i zagarniać w ten sposób wiele ziemi; infanzonów — mniejszych feudałów, którzy, podobnie jak przedstawiciele możno- władztwa, byli bezpośrednimi wasalami króla; drobnych feudałów, rycerzy (caballeros), walczą- cych konno i otrzymujących za swoją służbę pewne przywileje. Możnowładztwo zwolnione było od podatków i korzystało z immunitetu, zabraniającego urzędnikom królewskim wstępu na teren ich posiadłości. Magnaci mieli nawet prawo wypowia- dać królowi posłuszeństwo i prowadzić z nim wojnę oraz samowolnie opuszczać granice kró- lestwa. Źródłem tej potęgi były ogromne włości należące do możnowładztwa. Jednakże w omawia- nym okresie szlachta kastylijska nie tworzyła jeszcze oddzielnego stanu. Mimo rozdawania przez króla i wielkich seniorów gruntów w charakterze beneficjów i feudów, system lenny i hierarchia wasalna nie były jeszcze bynajmniej w pełni ukształtowane. USTRÓJ SPOŁECZNY ARAGONII I KATALONII W IX—XI W. W północno-wschodniej części Półwyspu Pirenejskiego leżały Nawarra, Aragonia (w dolinie rzeki Ebro, na południowy wschód od Nawarry) oraz hrabstwo Barcelony, które później prze- kształciło się w królestwo Katalonii. Wszystkie te państwa (w tym również Nawarra) wyodrębniły się z dawnej marchii hiszpańskiej. W IX w. terytorium marchii hiszpańskiej wchodziło w skład państwa frankijskiego. Władca frankijski Ludwik Pobożny, syn Karola Wielkiego, rozdał zdobyte terytoria jako beneficja wiel- kim świeckim właścicielom ziemskim, m. in. swym urzędnikom, hrabiom. Hrabiowie z kolei rozdali część swoich dóbr jako beneficja podległym sobie urzędnikom. W posiadłościach jednych i drugich oraz w domenach królewskich wyzyskiwano chłopów, którzy początkowo byli czyn- szownikami, a później przekształcili się w przytwierdzonych do ziemi poddanych zobowiązanych do odrabiania pańszczyzny. Pogorszenie sytuacji chłopów wywołane zostało wzrostem potęgi miejscowych feudałów w okresie rozpadu imperium frankijskiego. W państwach północno-wschodniej Hiszpanii wskutek braku silnej władzy królewskiej feudałowie z łatwością przekształcili dożywotne darowizny kró- lewskie w posiadłości dziedziczne. Aragonia, w odróżnieniu od Katalonii i Walencji, położonych w pobliżu morza i związanych z handlem śródziemnomorskim, była pod względem gospodarczym najbardziej zacofaną częścią Hiszpanii. 238 REZULTATY OSIĄGNIĘTE W PIERWSZYM OKRESIE REKONKWISTY Pierwszy okres rekonkwisty (VIII—XI w.) zakończył się za panowania kastylijskicgo króla f Alfonsa VI zdobyciem miasta Toledo, które przed najazdem arabskim było stolicą królestwa 3- Wizygotów. W tym czasie (1085 r.) Leon i Kastylia połączyły się pod władzą jednego króla, i to | zjednoczone królestwo rozszerzyło znacznie swoje terytorium, szczególnie po opanowaniu doliny r rzeki Tag. W posiadaniu Arabów została tylko część Półwyspu Pirenejskiego na południe od rzeki Tag i Gwadiany. Na północnym wschodzie posiadłości Arabów w końcu XI w. graniczyły i z Aragonią. ROZDZIAŁ XIII ROZWÓJ FEUDALIZMU W BIZANCJUM W VII—XI W. R ozwijający się w Europie Zachodniej feudalny sposób produkcji kształtował się w wyni- ku wzajemnego oddziaływania procesów zachodzących w społeczeństwie starożytnych Germanów i stosunków panujących w Rzymie — państwie właścicieli niewolników. W Bizancjum natomiast podobna rola do tej, jaką na Zachodzie odegrali Germanowie, przypadła Słowianom osiadłym na terytorium Cesarstwa Wschodniego, którzy w walny sposób przyczynili się do upadku stosunków produkcji opartych na niewolnictwie, sami zaś z kolei ulegali wpływom bizantyjskim. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W VII—IX W. W wyniku powstań ludowych w VI—VII w. i osiedlenia się Słowian na terytorium Ce- sarstwa Bizantyjskiego wielka własność ziemska oparta na pracy niewolniczej została ostatecznie podważona. W Bizancjum, podobnie jak na Zachodzie, dużą rolę zaczęło odgrywać wspólne wła- danie ziemią. Rozpowszechnianie się wolnej wspólnoty słowiańskiej, sprzyjające powstawaniu i umacnianiu się istniejących już wcześniej miejscowych wspólnot wiejskich, było ważnym eta- pem w procesie powstawania feudalizmu w Bizancjum. W związku z rozwojem sił wytwórczych w Bizancjum w VIII—IX w. dał się zauważyć znaczny postęp w rolnictwie. Istnienie w tym okresie wolnej chłopskiej własności ziemskiej oraz stosunków gminnych znalazło odbicie w Pra- wie agrarnym (Nomos georgikos) — zbiorze aktów ustawodawczych z końca VIII stulecia, które regulowały stosunki własnościowe we wsi bizantyjskiej. Prawo agrarne odzwierciedlało podsta- wowe przemiany społeczne, jakie dokonały się w bizantyjskim ustroju rolnym. Podstawową kategorią społeczną, o której mówi Prawo agrarne, byli wolni rolnicy żyjący we wspólnocie sąsiedzkiej. Grunty orne w gminie zostały już podzielone i znajdowały się w pry- watnym władaniu członków wspólnoty. Każdy z nich mógł wymienić lub wydzierżawić innym członkom wspólnoty otrzymaną przez siebie część ziemi ornej. Jednakże sprzedawać swych działek członkowie wspólnot jeszcze prawdopodobnie nie mogli. W wypadku gdy rolnik był niezadowolony z otrzymanej przy podziale działki, mógł zażądać ponownego podziału. Łąki, 240 "**»•" CESARSTWO BIZANTYJSKIE IX-pocz.Xlw. -- -- \r H A l A R S K l t E C Z A R (PONT) ^^V/^/9^/^/7S^^^^W V" ś :fe^V^Z44^>^^ <*JMAC<**, BUŁGARIA w VII -pocz. X w. Cesarstwo Bizantyjskie do 867 r. Terytoria przyłączone w //. 867- 1025 Terytoria lenne w 1010 r. EREN DZIAŁANIA PAULICJAN W AZJI MNIEJSZEJ Ziemie przyłączone tto Bułgarii w końcu viii-n w. Granice Bułgarii za Symeona(8S3-S27) Tereni/ sporne między Bizancjum a Homdanidami H X w. Granice Cesarstwa Ok. 1040 r. dranice tem (them ) pastwiska, lasy i inne użytki w większości wypadków pozostawały jeszcze we wspólnym władaniu członków wspólnot. Zwierzchnim właścicielem nie podzielonej ziemi pozostawała wspólnota. Lecz wewnątrz wspólnoty spośród wolnych jej członków zaczęli wyodrębniać się już za- możni chłopi, zagarniający stopniowo posiadłości swych sąsiadów, podczas gdy podstawowa masa członków wspólnot ubożała. We wspólnocie wzrastała liczba niezamożnych chłopów, tzw. aporów (aporoi) — biedaków, którzy byli zmuszeni opuszczać swe ziemie. Wewnątrz wspólnoty rozwijała się także dzierżawa. Prawo agrarne wspomina o chłopach dzierżawcach (mortytacli), którzy za dzierżawę płacili właścicielowi gruntu dziesiątą część plonów. Zdarzała się też dzier- żawa za połowę plonów. Prawo agrarne wymienia także robotników najemnych — mystotów (mystotes) — prawnie wolnych, lecz zależnych ekonomicznie, którzy w gospodarstwach zamoż- nych chłopów pracowali przeważnie w charakterze pastuchów, oraz niewolników. W Bizancjum VII—IX w., podobnie jak w krajach zachodnioeuropejskich, istniała i syste- matycznie rozwijała się, przeważnie wskutek wchłaniania gruntów zubożałych członków wspól- noty, wielka feudalna własność ziemska. Lecz proces kształtowania się stosunków feudalnych odznaczał się tu szczególnymi cechami; najważniejszą z nich było zachowanie w Bizancjum w większym stopniu i na dłuższy czas (aż do XI w.) przeżytków niewolnictwa. Chociaż praca niewolników nie odgrywała już głównej roli w produkcji, to jednak zatrud- niano ich w rolnictwie, a szczególnie w rzemiośle. Tak np. w IX w. Danielis, przedstawicielka arystokracji feudalnej, posiadała na Peloponezie rozległe włości i setki niewolników. Jej niewol- nice tkaczki słynęły na całe cesarstwo z umiejętności wyrabiania wspaniałych dywanów i tkanin. Według relacji współczesnych wykwalifikowane niewolnice tkały materiały cieńsze od sieci pa- jęczych, „tak że każdy kawałek takiej tkaniny można było zmieścić wewnątrz laski trzcinowej". Drugą cechą charakterystyczną rozwoju feudalizmu w Bizancjum było to, że w ciągu prawie całego wczesnego średniowiecza rzemiosło i handel stały na stosunkowo wysokim poziomie i za- chowały się wielkie ośrodki miejskie. Miasta, chociaż przeżywały przejściowo upadek w VII— VIII w., odrodziły się jednak na nowej, feudalnej podstawie i odgrywały wielką rolę w ekono- micznym życiu cesarstwa. HANDEL I RZEMIOSŁO W VII—IX W. Utrata podbitych przez Arabów bogatych prowincji cesarstwa — Syrii, Palestyny i Egiptu, które od dawna słynęły z rozwiniętego rzemiosła i wielkich miast i przez które przechodziły ważne szlaki handlowe do Indii, na wyspę Cejlon i do Chin — odbiła się ujemnie na rzemiośle i handlu cesarstwa. Jednak już w VIII w., a szczególnie w IX—X w. Bizancjum udało się przy- wrócić częściowo kontakty handlowe ze Wschodem i znacznie rozszerzyć stosunki ekonomiczne z krajami Europy. Pierwszoplanowego znaczenia dla cesarstwa nabrał handel z krajami słowiański- mi — Bułgarią, ziemiami serbskimi, Morawami, a zwłaszcza z Rusią przez Chersones. Poważne miejsce w handlu Bizancjum z obcymi krajami zajmowało Zakaukazie — Gruzja i Armenia. Utrzymały się stosunki handlowe i z Zachodnią Europą, i z Afryką Północną. Konstantynopol, Saloniki, Trapezunt oraz inne miasta cesarstwa w dalszym ciągu były wielkimi ośrodkami rzemiosła i handlu. Źródła wspominają o pracujących w miastach bizan- tyjskich rzemieślnikach różnych zawodów: tkaczach, garbarzach, jubilerach, mydlarzach, rzeźni- kach, piekarzach itp. W warsztatach Konstantynopola wykonywano kunsztowne wyroby jubi- lerskie, wspaniałe tkaniny, wyroby z kości słoniowej. Rzemiosło w Bizancjum VIII—IX w. było- 242 JCN/C/C /.wiązane z rolnictwem. Rzemieślnicy mieszkali nie tylko w miastach, lecz równie/, w po- Niudłościach klasztornych i we włościach świeckich właścicieli ziemskich. Jednocześnie mieszcza- nie niejednokrotnie zajmowali się rolnictwem, uprawiając grunty podmiejskie. PAŃSTWO BIZANTYJSKIE I KOŚCIÓŁ Bardzo ważną cechą rozwoju feudalizmu w Bizancjum było zachowanie centralnej władzy państwowej, która opierała się w tym okresie głównie na ulegających feudalizacji możnowład- cach. Podczas gdy na Zachodzie w V w. wojskowo-biurokratyczna machina Cesarstwa Rzym- skiego została zniszczona, w Bizancjum pomimo zasadniczych zmian klasowych nadal istniała scentralizowana władza państwowa. Jednocześnie niektóre formy administracji państwowej, powstałe jeszcze w okresie panowania niewolnictwa, zostały wykorzystane i przystosowane do /.micnionych warunków, inne zaś — stworzone od nowa. Duże zmiany nastąpiły w wojskowo-administracyjnym ustroju cesarstwa. Rząd bizantyjski /.uczął pobierać podatki od wolnych chłopów, którym przydzielał nieduże działki gruntu leżącego dotąd odłogiem; w zamian za to chłopi obowiązani byli do odbywania służby wojskowej. W ten sposób stworzona została warstwa wojowników, tzw. stratiotów, którzy korzystali z pewnych ulg podatkowych i mieli prawo przekazywać ziemię w spadku. Dzięki reorganizacji armii można było wprowadzić nowy ustrój wojskowo-administracyjny — system tzw. tem. Terytorium ce- sarstwa podzielone zostało na okręgi wojskowe — temy, które podlegały strategowi (strategos), tzn. dowodzącemu wojskami złożonymi głównie ze stratiotów. Strateg łączył w swym ręku woj- skową i cywilną władzę w temie. Wprowadzenie systemu tem stanowiło specyficzną cechę we- wnętrznej organizacji państwa bizantyjskiego. W okresie rozkwitu tego ustroju posiadłości eu- ropejskie podzielono na 12, a azjatyckie na 14 tem. Ustrój temowy sprzyjał uporządkowaniu finansów cesarstwa, umocnieniu i uzupełnieniu armii i floty. Ważną rolę w umocnieniu ustroju feudalnego w Cesarstwie Bizantyjskim odegrał kościół chrześcijański, który przekształcił się już w wielkiego posiadacza feudalnego, dysponującego rozległymi włościami z zależną ludnością chłopską. W Bizancjum w VII—VIII w. istniało bardzo wicie klasztorów, które posiadały znaczne majątki ziemskie. SYTUACJA MAS LUDOWYCH. RUCH PAULICJAN Sytuacja chłopstwa, która po powstaniach ludowych VI—VII w. i na skutek osiedlenia się Słowian na terytorium Bizancjum uległa przejściowej poprawie, pogorszyła się znów w wyniku ro/.woju wielkich włości feudalnych i wzrostu ucisku podatkowego. W związku z tym zaostrzyła się /.nów walka klasowa; ferment wśród ludu przejawiał się m. in. w ruchach heretyckich. Najbardziej rozpowszechnioną herezją w VII—IX w., która wyrażała społeczny protest mus chłopskich przeciwko poddaństwu i feudalnej eksploatacji, była herezja paulicjan1, powstała w VI—VII w. w Armenii, a następnie rozprzestrzeniająca się w całym Cesarstwie Bizantyjskim, Klownie w Azji Mniejszej. Do ruchu chłopów przyłączyła się biedota miejska i niewolnicy. 1 Wyznawcy tej sekty nazywali się paulicjanami prawdopodobnie dlatego, że w swej nauce opierali się na li- •liuh upoKtoia Pawła. 243 Paulicjanie walczyli przeciw nierówności społecznej, przeciw zbytkowi i bogactwu panu- jącego kościoła: zalecali oni całkowite wyrzeczenie się dóbr ziemskich, żądali zniesienia hie- rarchii kościelnej i zakonów, uproszczenia obrzędów i zniesienia kultu obrazów. Religijna nauka paulicjan miała charakter dualistyczny, ponieważ przedstawiali oni świat jako podzielony na dwie części: królestwo Boga (świat dobra) i królestwo diabła (świat zła). Wszelkie bogactwo, a szczególnie kościelne, uważali za dzieło szatana. RUCH OBRAZOBURCÓW W VIII—IX W. Na przełomie VII i VIII w. Bizancjum przeżywało okres anarchii politycznej, spowodowanej ostrą walką o tron pomiędzy różnymi ugrupowaniami klasy panującej. W ciągu 22 lat od oba- lenia w 695 r. Justyniana II na tronie bizantyjskim zmieniło się 6 cesarzy. Zewnętrzna sytuacja Bizancjum w tym okresie pogorszyła się gwałtownie: najniebezpieczniejsi i najsilniejsi wrogowie cesarstwa na Wschodzie — Arabowie — zadali mu szereg poważnych klęsk. W latach 693—698 posiadłości bizantyjskie w Afryce ostatecznie przeszły pod władzę kalifatu. Wojska arabskie nękały napadami Azję Mniejszą i Armenię, a od północy zagrażali cesarstwu Bułgarzy. W tej trudnej sytuacji do jeszcze większego znaczenia doszła feudalizująca się arystokracja wojskowa. W 717 r. tron zagarnął protegowany tej arystokracji — Leon III Izauryjczyk (717—741), zało- życiel nowej, tzw. izauryjskiej dynastii, wywodzącej się z Azji Mniejszej. Początek rządów Leona III Izauryjczyka upamiętnił się najazdem wielkiej armii arabskiej na stolicę cesarstwa. Przez rok (sierpień 717 — sierpień 718) Arabowie oblegali Konstantynopol od lądu i morza. I chociaż groźny napór Arabów na stolicę cesarstwa został powstrzymany, kres ich grabieżczym najazdom wojska bizantyjskie położyły dopiero w bitwie pod Akroinas w 739 r. Syn i następca Leona III — Konstantyn V (741—775) — przeszedł nawet do natarcia na kalifat, wtargnął w 746 r. do Syrii, odbił Cypr, a następnie dotarł aż nad Eufrat i do granic Armenii. Niebezpieczeństwo podbicia Bizancjum przez Arabów zostało w ten sposób zażegnane. W związku z trudną zewnętrzną sytuacją cesarstwa rząd pragnął zwiększyć liczebność wojska, nie posiadał jednak dość ziemi dla kolonistów wojskowych i dlatego był zainteresowany w sekularyzacji części dóbr kościelnych. Z drugiej strony znaczny wzrost kościelnych i klasztor- nych posiadłości ziemskich godził w żywotne interesy wojskowo-urzędniczej arystokracji feu- dalnej, która pragnęła z kolei zagarnąć w swe ręce ziemie w Azji Mniejszej i w innych prowin- cjach cesarstwa. Wskutek tego wewnątrz samej klasy panującej rozgorzała zacięta walka o ziemię i o prawo eksploatowania chłopów poddanych. Walka ta znalazła wyraz w tzw. ruchu obrazo- burców (ikonoklastów), trwającym w ciągu VIII i IX stulecia, i w walce dwóch partii: obrazo- burców i ich przeciwników — zwolenników kultu świętych obrazów. W 726 r. cesarz Leon III wydał edykt przeciwko kultowi obrazów, przez co zapoczątkował ruch obrazoburców, do którego przyłączyła się również część duchowieństwa, szczególnie świec- kiego, zaniepokojonego wzrostem siły zakonów i obawiającego się utraty wpływu na masy. Wśród tego duchowieństwa pewne wpływy mieli paułicjanie, którzy również nawoływali do walki z kul- tem obrazów. Cesarze obrazoburcy i popierający ich możnowładcy i dostojnicy państwowi sta- nowili umiarkowane skrzydło w ruchu obrazoburców, natomiast masy ludowe, sympatyzujące z paulicjanami i pragnące całkowitego zniesienia nierówności społecznej i panującego kościoła, stanowiły rewolucyjne skrzydło ruchu. Wrogi stosunek do kultu obrazów był szczególnie roz- powszechniony w azjatyckich posiadłościach cesarstwa. 244 Zwolennicy kultu obrazów świętych też rekrutowali się z różnych sfer. Przeciw reformom obrazoburczym i za zachowaniem pełnej władzy i bogactwa kościoła występowali zakonnicy i większa część wyższego duchowieństwa na czele z patriarchą konstantynopolitańskim Cłcrma- nosem, który w 730 r. na rozkaz cesarza pozbawiony został stanowiska patriarchy i zastąpiony przez protegowanego partii obrazoburców. Zwolennicy kultu obrazów cieszyli się pełnym po- parciem papieża Grzegorza III, który chciał skorzystać z walk w kościele greckim, by osłabić jego wpływ na prowincje włoskie, podlegające jeszcze władzy Bizancjum. W 731 r. rzucił on klątwę na obrazoburców i chciał wysłać przeciwko Bizancjum wojsko Longobardów. Przeciwko zarzą- dzeniom obrazoburczym wystąpiła również część mas ludowych w europejskich częściach ce- sarstwa, która była niezadowolona z polityki rządu i wzrostu wpływów feudalnego możno- władztwa. Walka przeciwko klasztorno-kościelnej własności ziemskiej ze szczególną siłą rozwinęła się za cesarza Konstantyna V; w czasie jego rządów rozpoczęła się sekularyzacja ziem kościelno- -klasztornych. Budynki klasztorne zamieniano na koszary, zakonników zmuszano do wstępowania w związki małżeńskie, zaś ziemie klasztorne podlegały konfiskacie. W temie trackiej w Azji Mniejszej wszystkie klasztory męskie i żeńskie zostały na rozkaz cesarza sprzedane wraz ze sprzętem, a otrzymane pieniądze wysłano do Konstantynopola. W 754 r. Konstantyn V zwołał do Hierei synod kościelny, który potępił kult obrazów. Obrazoburcza polityka cesarzy izauryjskich, ograniczająca kościelno-klasztorną własność ziem- ską, umocniła ekonomiczną i polityczną pozycję arystokracji wojskowej i urzędniczej i umożli- wiła Bizancjum odniesienie szeregu zwycięstw w walce z Arabami. POWSTANIE TOMASZA SŁOWIANINA. RUCH PAULICJAN W DRUGIEJ POŁOWIE IX W. Rozwój wielkiej własności feudalnej i trwający nadal w IX w. proces narzucania chłopstwu poddaństwa zaostrzył walkę, jaką z wielkimi feudalnymi właścicielami ziemskimi, tzw. dynatami (możnymi), toczyli zrujnowani chłopi, nazywani w źródłach bizantyjskich tego okresu penetami (ubogimi). W Azji Mniejszej powstał w 821 r. szeroki ruch ludowy, znany pod nazwą powstania Tomasza Słowianina; był to dowódca wojskowy jednej z tem w Azji Mniejszej, który stanął na czele powstania. Aktywny udział w walce wzięli Słowianie, Ormianie i Lazowie, a także inne plemiona i narodowości. Pod sztandary powstańcze napływali chłopi, walczący przeciw poddaństwu, stratioci, uci- skani przez arystokrację wojskową, biedota miejska i niewolnicy, którzy uciekali z posiadłości fcudałów w Azji Mniejszej. Społeczny charakter ruchu przejawił się szczególnie wyraźnie w tym, że walka religijna zeszła na drugi plan. Chociaż ruch rozwijał się pod hasłami przywrócenia kultu obrazów, to jednak poparty został również przez paulicjan i zwolenników innych sekt heretyckich. Jednakże do powstania przyłączyła się również część zakonników, którzy chcieli wykorzystać je we własnym interesie. Sam Tomasz żądny był władzy i dążył do jej zdobycia. Miał pod swymi rozkazami dużą i dobrze uzbrojoną armię, a stacjonująca w portach Azji Mniejszej flota przeszła na jego stronę. Przy pomocy Arabów, którzy z kolei chcieli się posłużyć jego wojskiem w walce /. rządem bizantyjskim, Tomasz zrealizował swe ambitne zamiary: został obwołany cesarzem i koronowany w Antiochii, znajdującej się w tym czasie pod władzą kalifatu arabskiego. Nacisk 245 mas ludowych był tak silny, że nowy cesarz musiał przeprowadzić pewne reformy, zniósł usta- lone przez prawo podatki i hojnie rozdawał pieniądze ludowi. Armia powstańcza rosła z każdym dniem. W końcu powstańcy, zdecydowani zdobyć Kon- stantynopol i obalić rząd, przeprawili się .do Tracji i Macedonii, gdzie aktywnej pomocy udzie- liła im ludność słowiańska. Oblężenie stolicy trwało rok, w ciągu którego sytuacja cesarza Mi- chała II (820—829) była krytyczna. W końcu jednakże udało mu się przekupić zamożniejszych zwolenników Tomasza i skłonić cara bułgar- skiego Omortaga i możnowładców bułgarskich do wystąpienia przeciw powstańcom. Przy ich pomocy Michał II zdołał pokonać powstańców. W 823 r. Tomasz wzięty został do niewoli i stracony. Poszczególne oddziały powstańców trzymały się w zdobytych twierdzach aż do 825 r",lecz ruch o tak żywiołowym charakterze i różnorodnym składzie klasowym skazany był na klęskę. Przerażona zrywem ludu klasa panująca zaczęła dążyć do szybkiej likwidacji w swych szeregach rozbicia spowodowanego ruchem ob- razoburczym. W 843 r., za panowania cesarzo- wej Teodory, przywrócony został kult obra- zów, jednakże znaczna, część skonfiskowanych ziem kościelno-klasztornych pozostała nadal w ręku arystokracji wojskowej i urzędniczej. Rząd, który poprzednio posługiwał się ruchem paulicjan, zaczął ich obecnie okrutnie prześla- dować. Obrazoburcy Miniatura w psałterzu z IX w. Na te represje paulicjanie odpowiedzieli zbrojnym powstaniem. Ośrodkiem jego była twierdza Tefrike w Azji Mniejszej. Zorganizo- wawszy wielką armię, w której panowała surowa dyscyplina, paulicjanie zadali niejedną klęskę wojskom bizantyjskim. Wielki talent organizacyjny i osobiste męstwo przejawił w tej walce wódz powstańców Chryzocheiros. Z trudem udało się cesarzowi Bazylemu I Macedończykowi (867—886) rozbić paulicjan. W 872 r. padła Tefrike, a Chryzocheiros został zabity. Jednakże rząd nie zdołał stłumić ostatecznie ruchu paulicjań- skiego, który jeszcze przez długi czas utrzymywał się w Azji Mniejszej, a w X w. zdobył wielu wyznawców w bałkańskich prowincjach cesarstwa, dokąd wysiedleni zostali paulicjanie. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W IX—XI W. Bazyli I, założyciel dynastii macedońskiej, która panowała w Bizancjum od 867 do 1056 r., oparł swą politykę na arystokracji feudalnej — na dynatach.Z chwilą gdy rządowi bizantyjskie- mu udało się stłumić masowe antyfeudalne powstania chłopów, proces wywłaszczania chłopstwa 246 Mozaika w kościele Hosios Lukas w Grecji. XI w. i rozwój wielkiej własności ziemskiej nabrał tempa. Wielka własność ziemska wzrastała zarówno kosztem ziem zagarniętych paulicjanom, jak i kosztem gruntów chłopskich, które przeszły w ręce dynatów w rezultacie rozkładu wspólnoty. Wykorzystując ciężką sytuację chłopów, uciekając się do oszustw, szantażu i jawnych gwał- tów, dynaci zagarniali ziemie wolnych chłopów, członków wspólnot i stratiotów, a ich samych przekształcali w chłopów poddanych — paryków. Parykowie musieli płacić posiadaczom ziemi wysoki czynsz w naturze i odrabiać pańszczyznę. Obowiązywała nadal również renta scentrali- zowana w formie podatku na rzecz państwa. Chłopstwo bizantyjskie w dalszym ciągu burzyło się przeciw wprowadzaniu poddaństwa, wzniecając powstania przeciwko swym ciemięzcom. Do najbardziej masowej i zaciętej walki doszło w Azji Mniejszej w 932 r. Bezpośrednią przyczyną powstania był nieurodzaj i straszny głód, jaki zapanował wśród chłopów. Na czele powstańców stanął żołnierz Bazyli, pochodzący /. chłopów macedońskich. Na samym początku powstania Bazyli został schwytany i na rożka? rajdu pozbawiony ręki. Okrutna kara nie złamała ducha tego mężnego człowieka, gdyż, jak podają kronikarze, po powrocie do Azji Mniejszej skonstruował sobie miedzianą rękę, do której 247 przymocował miecz. Bazyli Miedzianoręki — pod tą nazwą przeszedł do historii jako wódz powstania chłopskiego — znów stanął do walki, która nabrała szerokiego rozmachu. Powstańcy zdobywali twierdze i dokonywali z nich najazdów na posiadłości feudałów. Główną rolę w po- wstaniu odgrywali chłopi poddani. Jednak wojskom cesarza Romana Lakapena (919—944) udało się rozgromić powstańców. Bazyli Miedzianoręki wzięty został do niewoli i spalony na jednym z placów stolicy. Zaciekła obrona mas ludowych przeciw gwałtom dynatów, a także nacisk ze strony patry- qatu miejskiego i wyższych warstw urzędniczych, obawiających się wzmocnienia separatystycz- nych dążeń arystokracji feudalnej, zmusiły cesarzy z dynastii macedońskiej do wydania w X w. szeregu ustaw ograniczających potęgę wielkich właścicieli ziemskich. W 922 r. wydano ustawę przyznającą wspólnocie chłopskiej prawo pierwokupu ziemi chłopów oraz zabraniającą jedno- cześnie dynatom zagarniać i skupywać grunty chłopskie. W 934 r. uchwalono ustawę nakazującą zwrócenie zabranych chłopom ziem, a w 996 r. cesarz Bazyli II (976—1025) opublikował ustawę o zniesieniu prawa czterdziestoletniego przedawnienia, które chroniło praw dynatów do zagar- niętych ziem chłopskich. Lecz dynaci nie liczyli się z tymi ustawami; jak pisał jeden ze współ- czesnych: „Każdy, kto miał siłę i znaczenie, stawał się panem wielkich obszarów, nieszczęśliwych zaś chłopów na nich osiadłych czynił jakby swoimi niewolnikami". Dalszy wzrost wielKiej własności ziemskiej w XI w. wyraził się w rozpowszechnianiu sy- stemu tzw. pronoi, który polegał na tym, że państwo nadawało ziemię feudałom w zamian za pełnienie jakiejś służby. System ten jeszcze bardziej przyśpieszył proces zamieniania wolnych chłopów w poddanych i przyczynił się do pochłonięcia własności wspólnot przez feudałów. Źródła z XI w. podają, że nie było ani jednego chłopa, który by „nie opłakiwał z serdecznym bólem swej krzywdy i straty. Jedni skarżyli się, że zabrano im i rozgrabiono domostwa i win- nice, grunty i drzewa; inni skarżyli się na rabunek zagród, posiadłości i ziarna". Wielcy właściciele ziemscy po rozszerzeniu swych posiadłości ziemskich i umocnieniu władzy nad lud- nością zależną zaczęli dążyć do samodzielności politycznej, coraz częściej występując jawnie przeciwko rządowi. MIASTO W X W. W ekonomicznym i politycznym życiu kraju ważną rolę odgrywały nadal wielkie miasta, ośrodki rzemiosła i handlu — Konstantynopol, Saloniki, Trapezunt, Amastris, Patras, Teby, Korynt i inne. Wielkie znaczenie dla Bizancjum miał handel, przede wszystkim handel morski. Z organizacją rzemiosła i handlu w Konstantynopolu zapoznaje nas ciekawy zabytek z X w. — Księga eparcha (Eparchikon bibliori) — zbiór postanowień eparcha, urzędnika stojącego na czele zarządu miejskiego w Konstantynopolu. Główne miejsce w stołecznej produkcji rzemieślniczej zajmował w X w. wolny rzemieślnik, właściciel warsztatu rzemieślniczego. Rzemieślnicy kon- stantynopolitańscy i kupcy zorganizowani byli według zawodów w korporacje, które w zasadzie przypominały późniejsze zachodnioeuropejskie cechy, chociaż w odróżnieniu od Zachodu w rze- miośle bizantyjskim X w. poważną rolę odgrywała jeszcze praca niewolników. Najemni robot- nicy, tzw. mystoci, pracowali w zakładach rzemieślniczych za określoną, najczęściej bardzo niską zapłatę. Między cechami konstantynopolitańskimi istniała nierówność: były cechy uprzywilejowane, jak np. cechy wekslarzy, jubilerów, notariuszy i cechy bogatych kupców handlujących tkaninami jedwabnymi, oraz cechy nieuprzywilejowane, zrzeszające drobnych rzemieślników — piekarzy, 248 rzeźników, rybaków, garbarzy itp. Większość rzemieślników bizantyjskich znajdowała się w bardzo ciężkiej sytuacji. Jak stwierdza pisarz tego okresu, nie zrzeszonych rzemieślników „sprzymie- rzeńcem jest niepowodzenie, a przyjaciółką nędza". Państwo, które ciągnęło wielkie dochody z podatków nakładanych na warsztaty rzemieślnicze i kupców, kontrolowało jakość towarów, Na prawo: kowal kuje rozpalone żelazo. Na lewo: kobieta roznieca ogień za pomocą miecha (Adam i Ewa) Szkatułka z kości słoniowej. XI w. reglamentowało produkcję i ustalało ceny. Zwłaszcza korporacje rzemieślnicze poddawało pań- stwo surowej kontroli. Organizacja cechowa w Bizancjum w odróżnieniu od Zachodu służyła nie tylko interesom członków cechu, lecz również interesom państwa. POLITYKA ZAGRANICZNA W IX—XI W. W IX—X w. nie ustają zmagania Bizancjum z Arabami. W połowie w. X w walce tej na- stąpił przełom na korzyść państwa bizantyjskiego, m. in. na skutek osłabienia kalifatu bagdadz- kiego, który rozpadł się na samodzielne księstwa feudalne. Bizancjum odebrało wówczas Arabom wyspę Kretę (961 r.)5 część Azji Mniejszej i Syrii oraz Górną Mezopotamię. Granice państwa bizantyjskiego na wschodzie znów sięgały brzegów Eufratu i Tygrysu. Ponadto udało się Bizan- cjum rozszerzyć wpływy na Armenię i Gruzję. Na Bałkanach Bizancjum poniosło w IX — połowie X w. szereg poważnych klęsk, zada- nych przez wzmocnione państwo bułgarskie. Bizancjum próbowało umocnić swe wpływy w Buł- garii przez szerzenie chrześcijaństwa, gdyż miało nadzieję, że podporządkuje kościół bułgarski władzy patriarchy konstantynopolitańskiego. Bułgaria jednak zdołała obronić niezależność swego kościoła i dopiero w drugiej połowie X w. wewnętrzne osłabienie państwa bułgarskiego pozwo- liło Bizancjum przejść do natarcia. Lud bułgarski stawiał zacięty opór agresorom, tak że dopiero po pięćdziesięcioletnich bez mała walkach ostatecznego podboju kraju dokonał dopiero w 1018 r. cesarz Bazyli II Bułgarobójca. W IX, a szczególnie w X w. coraz intensywniej rozwijały się ekonomiczne, polityczne 249 i kulturalne stosunki Bizancjum ze wschodnimi Słowianami. Początek tych kontaktów sięgał jeszcze wcześniejszych czasów. Utworzenie w Europie Wschodniej państwa ruskiego miało ważne następstwa również dla Cesarstwa Bizantyjskiego i stosunki z Rusią zaczęły wnet odgrywać w za- granicznej polityce Bizancjum pierwszoplanową rolę. Na Zachodzie Bizancjum dążyło głównie do zachowania swych posiadłości w południowych Włoszech, jednakże na początku X w. Sy- cylia została podbita przez Arabów i wszelkie próby odbicia jej nie przyniosły konkretnych re- zultatów. Malały wpływy Bizancjum w Apulii i Kalabrii. W XI w. Bizancjum napotkało tu nowego wroga — Nórmanów, którzy zadali druzgocący cios panowaniu bizantyjskiemu w połud- niowych Włoszech. Stosunki Bizancjum z papiestwem były bardzo napięte. Walka między papieżem a patriarchą konstantynopolitańskim, to przybierając na sile, to przygasając, trwała przez wiele stuleci. Spór o dogmaty krył w sobie ostrą walkę o przewodnictwo w kościele powszechnym, o dochody ko- ścielne, o wpływy na różne kraje i ludy, przede wszystkim słowiańskie. Między Konstantyno- polem i Rzymem dochodziło do coraz ostrzejszych konfliktów, aż wreszcie w połowie XI w. na- stąpił ostateczny podział kościoła na zachodni i wschodni. Podział ten (schizma wschodnia) pogłębił wrogie stosunki Bizancjum z Europą Zachodnią; szczególnie wyraźnie wrogość ta prze- jawiła się w późniejszym okresie podczas wypraw krzyżowych. KULTURA W okresie utrwalania się stosunków feudalnych w Bizancjum nastąpił dalszy rozwój kultury społeczeństwa feudalnego. Znaczny wpływ na wszystkie dziedziny życia umysłowego wywierał w tym okresie wschodni kościół chrześcijański. Poważnie rozwinęła się literatura teologiczna, natomiast literatura antykościelna o zabarwieniu heretyckim była przez kościół bezlitośnie tępiona. Szczególnie interesująca jest kultura bizantyjska IX w., gdyż w związku z ogólnym rozwo- jem sił wytwórczych dał się w tym okresie zauważyć pewien rozwój w dziedzinie nauk przyrod- niczych. Na okres ten przypada działalność najwybitniejszego myśliciela bizantyjskiego, Leona Matematyka. Wielką sławę zdobył Leon Matematyk dzięki swym pracom z dziedziny mechaniki oraz matematyki. Już w końcu VII w. Bizantyjczycy umieli produkować tzw. „ognie greckie", mieszankę zapalającą, składającą się prawdopodobnie z saletry i ropy naftowej, która paliła się ogniem nie dającym się ugasić wodą. Mieszanki tej używano w bitwach morskich oraz przy obleganiu twierdz. Pewne sukcesy osiągnięto również w dziedzinie medycyny; tak np. w IX w. lekarz Niketas napisał podręcznik chirurgii. Nie zamierała też świecka twórczość poetycka. W utworach poetyckich wybitnego poety X w. Jana Geometry z ogromną siłą dźwięczą motywy patriotyczne. W twórczości jego znalazły odbicie burzliwe wydarzenia polityczne tego okresu, a szczególnie wyprawy Słowian wschod- nich (Rusów) na Bizancjum. Interesujące są świeckie motywy w twórczości poetki Kassji. Charakterystycznym zjawiskiem w kulturze bizantyjskiej tego okresu była działalność lite- racka patriarchy Focjusza, wybitnego polityka i teologa, ideologa bizantyjskiej arystokracji feudalnej. Focjusz pozostawił po sobie sporo dzieł o charakterze świeckim, spośród nich szcze- gólne miejsce w historii kultury bizantyjskiej zajmuje Miriobiblion, zbiór uwag o 280 utworach przeważnie starożytnych autorów, częstokroć z obszernymi fragmentami tych dzieł. Z historycz- nych dzieł tego okresu należy wspomnieć o kronice Teofanesa Confessora oraz o kronice Geor- 250 giosa Monachosa (również Hamartolos, tj. grzesznik), przetłumaczonej później na jt;/yk MUIO- słowiański. Rozpowszechnieniu oświaty w środowisku klasy panującej sprzyjało założenie w połowu- IX w. wyższej szkoły w Konstantynopolu. Szkołą tą kierował Leon Matematyk, wykładali v w niej filozofię. Wykłady zorganizowane były na sposób starożytny, a program nauczania olu-j mował „siedem sztuk wyzwolonych". W X w. dokonano prób przystosowania kulturalnego dziedzictwa starożytności do potrzeb klasy feudałów. Szczególnie wyraźnie było to widoc/.nc /a Bitwa morska Miniatura w bizantyjskim rękopisie z X w. czasów cesarza Konstantyna VII Porfirogenety, kiedy to powstał szereg zbiorów i encyklopedii z różnych dziedzin wiedzy. Pod kierunkiem Konstantyna powstały traktaty O rządzeniu pań- stwem (De administrando imperia), O temach (De thematibus) i inne, zawierające rozmaite dane o społeczeństwie bizantyjskim i o ludach sąsiednich, m. in. o ziemiach ruskich. Niezwykle interesująca jest kultura ludowa tego okresu, której poznanie natrafia jednak na trudności, gdyż utwory ludowe były przeważnie przekazywane ustnie i w piśmie zachowało się ich niewiele. Ze skarbca ludowych pieśni epickich czerpali później przedstawiciele klasy panującej, którzy stworzyli w oparciu o nie feudalny poemat o Digenisie Akrytasie. W twór- czości ludowej znalazła również wyraz walka mas ludowych ze wzmagającym się wyzyskiem feudalnym. W twórczości tej lud ostro piętnował ujemne cechy nienawistnych sobie przedsta- wicieli klasy feudałów i panującego kościoła. W satyryczny sposób przedstawiano możnych w tzw. eposie o zwierzętach. ROZDZIAŁ XIV POWSTANIE I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W PAŃSTWACH POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKICH I ZACHODNIOSŁOWIAŃSKICH (VII—XI W.) P roces powstawania stosunków feudalnych u Słowian charakteryzował się głównie tym, że Słowianie przeszli do feudalizmu w wyniku rozkładu wspólnoty rodowej, a następnie wiejskiej, omijając niewolnictwo jako formację społeczną. Feudalne państwa połu- dniowosłowiańskie powstawały i rozwijały się w nieustannej walce z Bizancjum, które dążyło do supremacji nad nimi, państwa zachodniosłowiańskie natomiast musiały się stale zma- gać z feudalną agresją niemiecką. W tym okresie ludy słowiańskie utrzymywały ze sobą ścisłe kontakty polityczne, handlowe i kulturalne. 1. SŁOWIANIE POŁUDNIOWI W VII—X W. SŁOWIANIE POŁUDNIOWI W POŁOWIE VII W. W wyniku długotrwałej i zaciętej walki ze Wschodnim Cesarstwem Rzymskim Słowianie zajęli do połowy VII w. znaczną część Półwyspu Bałkańskiego i różne przyległe tereny na pół- nocnym zachodzie. Z wyjątkiem nadmorskiej części Tracji, starożytnej Attyki, niektórych te- renów w pobliżu wielkich miast bizantyjskich oraz Peloponezu, gdzie zamieszkiwała nadal ludność grecka, Słowianie zaludnili cały Półwysep Bałkański. Stąd plemiona południowosło- wiańskie przesuwały się w głąb dolin alpejskich, a na obszarze obecnej Austrii stały się sąsiadami Słowian zachodnich. W Epirze mieszkali nadal potomkowie plemion epiro-iliryjskich1, a na zbo- czach Bałkanów i ich południowych odgałęzień — plemiona dako-trackie. Słowianie południowi zaludnili również rozległe obszary na północ od dolnego Dunaju, graniczące z ziemiami Słowian wschodnich. Prawie wszędzie na nowych miejscach Słowianie nadal trudnili się rolnictwem, które po- 1 Potomkami plemion epiro-iliryjskich są współcześni Albańczycy. 252 zostało podstawową gałęzią ich gospodarki. Stopniowo coraz większego znac/cnia nabierało ogrodnictwo i uprawa winorośli, a na południu — gajów oliwkowych. Poważną rol(; odgrywała nadal hodowla bydła, zwłaszcza w okolicach górzystych i leśnych, np. w Bośni, Stare) Serbii i północnej Macedonii. Upowszechniło się znacznie pszczelarstwo. Słowianie umieli już wyrabiał broń metalową, sprzęt gospodarczy i różnego rodzaju ozdoby. Znali też inne rzemiosła, jak np. garncarstwo, umieli wyprawiać skóry. Jednostką gospodarczą już nie była wspólnota rodowa, lecz wielkie patriarchalne rodziny, tzw. zadrugi, albo poszczególne rodziny. Kilka rodzin mies/- kających w jednej wiesi (wsi) lub też kilka sąsiadujących ze sobą „wielkich" i „małych" rod/.in stanowiło wspólnotę wiejską lub sąsiedzką. Proces powstawania klas, którego początki sięgaj;) wcześniejszego okresu, po osiedleniu się Słowian na Półwyspie Bałkańskim zbliżał się ku końcowi. Wiele słowiańskich plemion osiadłych na Bałkanach utworzyło pierwsze zjednoczenia pań- stwowe na przełomie VI i VII w., chociaż działo się to jeszcze pod osłoną starych, rodowo-ple- miennych form życia społecznego. Wodzowie plemienni, zwani żupanami, zaczęli przekształcać się w książąt, tzn. przedstawicieli arystokracji — właścicieli ziemskich, dążących do utrwalenia . swej dominującej pozycji w społeczeństwie. Powstające w ten sposób księstwa obejmowały tery- torium jednego plemienia lub kilku sojuszniczych plemion. W zachodniej Macedonii powstało w VII w. już całkowicie niezależne księstwo słowiańskie, znane pod nazwą Sklawinii. Księstwo to zajmowało znaczne terytorium aż do miasta Saloniki; rządzili nim samodzielni książęta słowiańscy. Pozostało ono niezależne od Bizancjum do IX w. Dużą rolę w procesie powstawania pierwszych państw południowosłowiańskich odegrało silne polityczne zjednoczenie Słowian, nazywane w źródłach tego okresu „związkiem siedmiu plemion słowiańskich", które w odróżnieniu od poprzednio istniejących związków słowiańskich stanowiło już prawdopodobnie bardziej trwały twór polityczny; terenem tego zjednoczenia była cała Mezja dolna. Pierwsze państwa południowosłowiańskie powstawały w nieustannych ciężkich zmaganiach z Bizancjum, które nie chciało zrezygnować z panowania nad Półwyspem Bałkańskim. POWSTANIE PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO Ze wszystkich wczesnofeudalnych państw południowosłowiańskich w wiekach średnich naj- większy rozkwit ekonomiczny i polityczny osiągnęło państwo bułgarskie. Podstawą pierwszego państwa bułgarskiego stał się obejmujący Mezję dolną „związek siedmiu plemion słowiańskich". Nie wiadomo, kiedy i jak powstał ten związek, nie ulega jednak wątpliwości, że w latach siedem- dziesiątych VII w. miał już za sobą dostatecznie długi okres rozwoju. W historii powstania państwa bułgarskiego odegrało pewną rolę tureckie plemię Bułgarów. Pod naporem koczowników awarskich hordy koczującego plemienia Bułgarów lub Protobułga- rów (jak nazywa się ich w odróżnieniu od Słowian, którzy przyjęli tę nazwę) w latach siedemdzie- siątych VII w. przywędrowały na ziemie Słowian naddunajskich i zajęły rzadko wówczas zalud- nioną północną część Małej Scytii (obecnej Dobrudży), która nominalnie należała jeszcze do Bi- zancjum. Ale właśnie w tym czasie walki wewnętrzne w kalifacie arabskim pozwoliły cesarstwu na krótką chwilę wytchnienia w uciążliwych wojnach na Wschodzie, toteż rząd bizantyjski prze- rzucił część wojsk na pomoc Półwyspu Bałkańskiego. Wobec tego niebezpieczeństwa, grożącego jednakowo Słowianom i Protobułgarom, nastąpiło prawdopodobnie zbliżenie między możno- władztwem słowiańskim i bułgarskim. 253 W okresie nieustannych wojen zbliżenie to w bardzo krótkim czasie zakończyło się całko- witym włączaniem Bułgarów do państwa Słowian naddunajskich. Już w 681 r. Protobułgarzy i Słowianie odnieśli walne zwycięstwo nad Bizantyjczykami, utrwalone zawartym w tym samym roku bardzo niekorzystnym dla cesarstwa traktatem. Dzięki wyższemu poziomowi społecznego rozwoju Słowianie mogli całkowicie zasymilować przybyszów, sami zaś przyjęli tylko plemienną nazwę Bułgarów. Stało się tak dlatego, że w VII i VIII w. państwo słowiańskie nazywano Buł- garią z powodu etnicznego pochodzenia ówczesnych wodzów — chanów (książąt) z rodu Aspa- rucha, którzy zagarnęli władzę w kraju. Od tego czasu wszystkich mieszkańców Bułgarii zaczęto nazywać Bułgarami. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W BUŁGARII W VII—X W. Powstanie państwa sprzyjało umocnieniu ekonomicznych i politycznych pozycji bułgarskiego możnowładztwa feudalnego, wielkich właścicieli ziemskich — bolarów. Wśród Słowian połud- niowych zaczął się intensywnie rozwijać feudalizm, na co wpłynęła m. in. i ta okoliczność, że Jeździec z Madary Relief skalny. Bułgaria IX w. elementy feudalnego sposobu produkcji istniały na Półwyspie Bałkańskim jeszcze przed przy- byciem Słowian. Na początku X w. w Bułgarii znaczną rolę odgrywała już wielka własność ziemska, a po- kaźna część chłopstwa znalazła się w zależności feudalnej od wielkich właścicieli ziemskich i była zmuszona do pracy w ich włościach. Chłopów tych nazywano później, tak samo jak w Bizancjum, parykami. Umocnienie się stosunków feudalnych znalazło wyraz i w tym, że do początku X w. prawie wszyscy robowie (niewolnicy) zostali przekształceni przez feudałów w otroków, tzn. chło- pów poddanych, obciążonych szczególnie ciężką pańszczyzną. 254 Rozwojowi stosunków feudalnych towarzyszył rozwój sił wytwórczych. Ro/s/.crzyła się znacznie powierzchnia zasiewów. Na początku X w. na wschodzie Bułgarii, gdzie było więcej ziemi nadającej się pod uprawę niż w górzystych rejonach zachodnich, odbywał się intensywny karczunek i zaorywanie nowizn. W X w. rozpowszechniła się trójpolówka. Coraz większego znaczenia nabierało jedwabnictwo i uprawa winorośli. W dość szybkim tempie przebiegał proces oddzielania się rzemiosła od rolnictwa. Wykopaliska archeologiczne świadczą o istnieniu na tery- torium Bułgarii kuźni, które — sądząc po ilości odnalezionych odpadków produkcyjnych — czyn- ne były w ciągu wielu dziesięcioleci. Znaleziono również ślady warsztatów garncarskich, w któ- rych używano udoskonalonego koła garncarskiego. Archeolodzy znaleźli także rozmaite narzędzia rolnicze oraz ozdoby metalowe, świadczące o mistrzowstwie wykonawców. Znacznie rozwinięty był w tym okresie handel, zwłaszcza zagraniczny. O gospodarczym rozwoju Bułgarii świadczy rozbudowa wielu miast bułgarskich — Ochry- dy, Presławca, Sredecu (Sofii), Skopje, Warny, a szczególnie ówczesnej stolicy pierwszego pań- stwa bułgarskiego—Presławy. Miasta te były już nie tylko centrami wojskowo-administracyjny- mi, lecz stawały się stopniowo również ośrodkami rzemiosła i handlu. We wczesnofeudalnym państwie bułgarskim stopniowo umacniała się władza centralna. Na przełomie VIII i IX w. u boku księcia istniała stała rada, składająca się z najpotężniejszych przedstawicieli możnowładztwa, tzw. wielkich bolarów. W połowie IX w. pod naciskiem feuda- łów nastąpiła chrystianizacja Bułgarii (około 865 r.), dokonana przez duchowieństwo bizantyjskie. Na skutek postępów feudalizacji powstawał nowy system norm prawnych, narzucany przez klasę panującą w miejsce obowiązującego poprzednio prawa zwyczajowego. Umocnieniu ustroju feudalnego, a zwłaszcza własności feudalnej służyły nowe ustawy przyjęte za panowania chana ICruma (802—814) oraz zbiór ustaw, znany pod nazwą Zakon sudni ludiam (koniec IX w.). Krum kazał karać łamaniem nóg chłopów, którzy by się odważyli targnąć na cu- dzą własność, a Zakon sudni ludiam przewidywał już w takich wypadkach ścięcie mieczem. Surowymi karami groził ustawodawca również za zbiegostwo i uchylanie się od powinności państwowych. MIĘDZYNARODOWA SYTUACJA BUŁGARII W OKRESIE OD VII DO POCZĄTKU X W. Młode państwo bułgarskie mogło wytrwać w trudnej walce z Cesarstwem Bizantyjskim, to- czonej na przełomie VII i VIII w., dzięki temu, że w obronie kraju obok drużyn książęcych i bo- larów bardzo aktywny udział brało pospolite ruszenie chłopów członków wspólnot. W 716 r. południowe granice Bułgarii biegły już przez północną Trację, a Bizancjum musiało płacić Bułgarii coroczną daninę. W połowie VIII w. zakończone zostały walki z Awarami, których odparto przy czynnym udziale chłopskiego pospolitego ruszenia. Jeszcze bardziej powiększyło się terytorium Bułgarii za panowania Omortaga (814—831), głównie kosztem zachodnich i północno- -zachodnich obszarów Półwyspu Bałkańskiego. W połowie IX w. Bułgaria była już jednym z wię- kszych ówczesnych państw, i musieli się z nią liczyć wszyscy sąsiedzi — Bizancjum, państwo l'ranków, państwa słowiańskie w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego i Madziarzy (Węgrzy), zamieszkali w tym czasie nad Dniestrem i na obszarach na wschód od niego. Międzynarodowe znaczenie Bułgarii wzrosło jeszcze bardziej w drugiej połowie IX i na poc/ątku X w. w rezultacie pomyślnego rozwoju gospodarki i politycznego umocnienia się pań- 255 stwa. Za czasów księcia Borysa (852—889) Bułgaria rozszerzyła swe posiadłości na północ od Dunaju i po zdobyciu niektórych posiadłości serbskich dosięgła wybrzeży Morza Adriatyckiego. Pod władzą jednego z następców Borysa — Symeona (893—927) znalazło się nie tylko całe te- rytorium obecnej Bułgarii, lecz również prawie cała Serbia, Macedonia, część Tracji i znaczne obszary nad Dunajem. Symeon przybrał tytuł cara i kilkakrotnie podchodził pod mury Konstanty- nopola. RUCH BOGOMILSKI Kościół Św. Jana Chrzciciela w Nesebyr (Bułgaria). XI w. Sukcesy państwa na arenie międzynarodowej nie doprowadziły do polepszenia sytuacji bułgarskich mas ludowych. Wszystkie powin- ności państwowe spadały wyłącznie na chłopów, którzy musieli płacić również państwu różne podatki: gruntowy — woloberszczinę, po- dymny—dimninę, daniny od bydła, pszczół itp. Znaczne opłaty nakła- dał na chłopów również kościół. Ten wyzysk doprowadził w Bułgarii w X w. do powstania anty- feudalnego ruchu ludowego, który szerzył się również w niektórych innych krajach południowosłowiań- skich i w Bizancjum pod postacią herezji bogomiłów1. Bogomili zgod- nie z ludowymi wyobrażeniami o pochodzeniu zła i przemocy na- uczali, że na świecie stale toczy się walka dwóch pierwiastków: dobre- go (Boga) i złego (szatana), że ucisk i gwałt — wytwory zła — nie są wieczne i ostatecznie będą znisz- czone. Dlatego trzeba, twierdzili oni, powrócić do zasad równości wyznawanych przez pierwszych chrześcijan i uznać tę równość za normę w życiu społecznym. Bogomili byli zdecydowanymi przeciwnikami panującego kościoła, który posiadał ogromne bogactwa i nielitościwie wyzyskiwał masy ludowe. Lecz nie ograniczali się oni do wystąpień antykościelnych i walczyli przeciwko wszelkiemu uciskowi. Bogomili nauczali swych zwolenników, jak stwierdzał jeden ze współczesnych, „nie słuchać władzy, potępiać bogaczy, nienawidzić cara, 1 Narwa ta pochodzi prawdopodobnie od imienia przywódcy ruchu — kapłana Bogumiła^ żyjącego w X w. 256 ić starszyźnie, czynić zarzuty bolarom". Bogomili tworzyli gminy, na czele których stali wybieralni starostowie. Gminy te utrzymywały ze sobą ścisłą łączność. O rozmachu i sile ruchu świadczyła zaciekłość, z jaką kościół i państwo prześladowały bo- Komiińw. Palono ich na stosach, topiono, wtrącano do więzień. Mimo to nie udało się złamać ruchu, który odegrać miał w przyszłości poważną rolę podczas walki ludu bułgarskiego z jarzmem bi/.antyjskim. UPADEK PIERWSZEGO PAŃSTWA BUŁGARSKIEGO Wzrost ekonomicznej potęgi feudałów i słabość organów państwowych w prowincjach do- prowadziły do tego, że bolarowie zdobywali coraz większą samodzielność polityczną. Już za cara Piotra (927—969) odpadł od państwa bułgarskiego obszar nad górnym biegiem rzeki Strumy, a nieco później — również cała Macedonia. Z tego osłabienia władzy centralnej w Buł- _ l garii próbowało skorzystać Bizancjum. Spot- <•§* ?* kulo się jednak nie tylko z zaciętym oporem ludu bułgarskiego, ale i ze zdecydowaną kontr- akcją państwa kijowskiego. Słowianie wschodni /nali ziemie zadunajskie od dawna, jeszcze /. czasów wypraw Antów (IV—VI w.), o czym świadczą wykopaliska archeologiczne. W cza- sach późniejszych, w miarę ekonomicznego rozwoju Naddnieprza,Rusowie dobrze poznali dunajski szlak handlowy — najważniejszą ar- terię wodną na Bałkanach i w Europie Środ- kowej. Ruś interesowała się zwłaszcza dolnym i A t biegiem Dunaju, znajdującym się w bezpo- » średniej bliskości wielkiej drogi wodnej „od ^S, * —_ —- n ti Waregów do Greków". A ponieważ zaborcze f 9.*d>^'H N & j plany umocnionego w tym czasie Bizancjum , j obejmowały również ziemie naddunajskie, za- „ ,.,,.. . . t , • c i ' J "-"-,13 Starosłowiańska inskrypcja bułgarskiego cara Samuela grożona poczuła się nie tylko Bułgaria,^ lecz Przelom x i XI w_ i Ruś. Z tych m.in. powodów książę Świa- tosław zorganizował w r. 968 wyprawę naddunajską i stanął do walki z Bizancjum. Bułgaria, która osłabiona była długotrwałymi wojnami i w rzeczywistości rozpadła się już na szereg samodzielnych posiadłości feudalnych, nie stała się jednak łatwą zdobyczą dla Bizan- cjum. Od chwili zdobycia (w 972 r.) przez cesarza bizantyjskiego Jana I Tzimiskesa wschodnich prowincji bułgarskich aż do ostatecznego ujarzmienia przez Bizancjum całego kraju (1018) upły- nęło prawie 50 lat. W ciągu tego czasu walczyło tzw. Carstwo Zachodniobułgarskie na czele z bo- larcm Samuelem, który ogłosił się carem bułgarskim. Niejednokrotnie wybuchały też powstania na obszarach zagarniętych już przez Bizancjum. Bizantyjczycy starali się pozyskać możnowładztwo bułgarskie, ale w stosunku do ludu byli bc/.względni. Na rozkaz cesarza Bazylego II Bułgarobójcy zniszczono dziesiątki i setki osiedli bułgarskich. Według relacji współczesnych „tylko wiatr hulał" w wielu miastach bułgarskich. Tysiące jeńców bułgarskich zostało oślepionych. IV lllrilorl-i powszechna t. III •"' W 1018 r. wojska bizantyjskie zdobyły Ochrydę, która w tym czasie była stolicą kraju. Pierwsze państwo bułgarskie przestało istnieć. O takim wyniku walki zdecydowały dwa czynniki: przewaga sił po stronie Cesarstwa Bizantyjskiego i zdrada możnowładztwa bułgarskiego. POWSTANIE WCZESNOFEUDALNYCH PAŃSTW W SERBII Przodkami współczesnych Serbów były plemiona słowiańskie, które osiedliły się na południe od dolnego i środkowego biegu Sawy. Cała ta część Półwyspu Bałkańskiego przecięta jest grzbie- tami górskimi, które w owych czasach pokryte były nieprzebytymi lasami. Rolnicze plemiona, jakimi od dawna już byli Słowianie, musiały z ogromnym trudem oczyszczać pola pcd zasiewy. Mała rodzina nie mogła temu podołać, toteż w Serbii znacznie dłużej niż w innych krajach bał- kańskich zajętych przez Słowian zachowały się duże rodziny patriarchalne — zadrugi. Z tej przyczyny, a także na skutek nadzwyczaj skomplikowanej sytuacji politycznej, sto- sunki feudalne zatryumfowały w Serbii później niż w Bułgarii, bo dopiero w IX—X w. Dla- tego poszczególni możnowładcy serbscy w VII, VIII, a nawet w pierwszej połowie IX w. usamodzielniając się tworzyli stosunkowo nieduże dzielnicowe państewka, jak Kaszka, Dukla, Zachełmie (Zachlumie), Zeta itd. Powstanie silniejszych i większych związków politycznych utrudniała też walka toczona o te ziemie między Bizancjum, chaganatem awarskim, państwem Franków i Bułgarią, które sztucznie rozpalały rywalizację między rozmaitymi grupami możno- władztwa serbskiego. Lecz już od końca IX w. potęga możnowładztwa w Serbii szybko wzrasta i książęta (żu- panowie) dokonują coraz częstszych i śmielszych prób rozszerzenia swych posiadłości. Pierwsze sukcesy osiągnął książę Piotr Gojniković (892—917). W połowie X w. żupan Raszki Czesław Klonimirović rozszerzył swą władzę na Bośnię, Duklę, Trawunię, Zachełmie, Nieretwę i przy- brał tytuł „wielkiego żupana". Żywot tych pierwszych wczesnofeudalnych państw serbskich był krótkotrwały: przestały istnieć wskutek walk wewnętrznych pomiędzy różnymi grupami feudalnego możnowładztwa lub padły ofiarą podboju — na początku XI w. Serbia śladem Bułgarii została podbita przez Bizancjum. Istnienie ich jednak pozostawiło trwały ślad w historii narodu serbskiego. W walce o utworzenie tych państw, a zwłaszcza w walce obronnej przeciw wrogom zewnętrznym wy- tworzyło się i okrzepło wśród ludności poczucie wspólnoty etnicznej. Właśnie od tego czasu plemienna nazwa Serbów objęła całą ludność kraju. CHORWACI I SŁOWEŃCY W VII—X W. Z innymi trudnościami musieli się zmagać przodkowie Chorwatów i Słoweńców, tzn. te plemiona słowiańskie, które usadowiły się na przełomie VI i VII w. na terytorium starożytnej Panonii, Dalmacji i Noricum. Plemiona te znalazły się na zachodnim krańcu południowej Sło- wiańszczyzny, gdzie niepodległości ich zagrażali nieustannie Awarowie, książęta bawarscy i kró- lowie longobardzcy, a od połowy VII w. — Frankowie. Również Bizancjum rościło pretensje do tych ziem. W tych trudnych warunkach Chorwaci i Słoweńcy stworzyli stosunkowo nie- wielkie ośrodki państwowe, przeważnie księstwa, będące zjednoczeniami plemion. Od końca VIII w. sytuacja ulega dalszemu pogorszeniu, ponieważ wszystkie księstwa cho- rutańskie (słoweńskie) i chorwackie, w których skład wchodziły poszczególne plemiona, zostały 258 podbite przez wojska Karola Wielkiego. Słowianie nie skapitulowali jednak i od 799 r. przeciw panowaniu frankijskiemu wybuchały powstania prawie rokrocznie. Do szczególnie zaciętych walk doszło w latach 819—822, kiedy to wybuchło powstanie, na którego czele stanął książę imdsawskiej Chorwacji — Ludewit. Panowanie frankijskich, a po upadku cesarstwa Karola Wielkiego niemieckich feudałów mtd Słoweńcami trwało jeszcze wiele wieków; w tym czasie lud słoweński ponosił ciężkie ofiary w walce z najeźdźcami, którzy zagarnęli ponad połowę ziem słoweńskich i całkowicie wyparli stamtąd ludność słowiańską. W toku tych zmagań z feudałami niemieckimi dokonało się /jednoczenie plemion chorwackich i kształtowało państwo chorwackie. Już w połowie IX w. znaczna część Chorwacji wyzwoliła się spod władzy feudałów niemieckich i została zjed- noczona pod berłem księcia Trpimira (845—864). Na przełomie IX i X w. proces po- wstawania państwa chorwackiego dobiegł końca; w 925 r. książę chorwacki Tomisław ogłosił się królem. Wyzwolona spod obcego ucisku Chorwacja weszła w okres szybkiego rozwoju społecznego. W tym samym (925) roku feudałowie chorwaccy uznali kościół zachodni za kościół państ- wowy, co miało niekorzystny wpływ na kulturę chorwacką, ponieważ pupiesiwo starało się przeszkodzić rozpowszechnieniu piśmiennictwa słowiańskiego. Domagając się używania języka słowiańskiego w liturgii, lud chorwacki niejednokrotnie występował przeciwko kościołowi rzym- skokatolickiemu, Feudałom chorwackim zależało jednak na względach papieżu i dlatego zwal- czali wszelkie ruchy skierowane przeciw kościołowi zachodniemu. MIASTA WYBRZEŻA ADRIATYCKIEGO Jedną z ważniejszych kart w średniowiecznej historii Słowian południowych stanowią dzieje miast wybrzeża adriatyckiego, Dubrownika (Raguza), Zadaru (/ara). Splitu (Spalato), Szybenika (Sebeniko), Trogiru (Tran), Kotoru (Catarro), Baru (Antivari), I.esza (Alessio) i innych. W końcu VI i w pierwszej połowie VII w., kiedy Słowianie dotarli do wybrze- ży Adriatyku, starożytne, niegdyś kwitnące miasta Dalmacji przeżywały okres głębokiego upadku, spowodowanego przez ogólny kryzys ustroju opartego na niewolnictwie. Słowiań- ska kolonizacja Półwyspu Bałkańskiego doprowadziła miasta nadmorskie do nowego rozkwitu, lecz już na nowej, feudalnej podstawie; większość mieszkańców tych miast stanowili odtąd Słowianie. Już w VIII w. Słowianie znad Adriatyku znani byli jako doskonali żeglarze i obrotni kupcy. Wenecjanie niejednokrotnie musieli płacić im daninę za prawo handlu w portach dalmatyń- skich. W IX—X w. rywalizacja z Wenecją zaostrzyła się jeszcze bardziej. Szczególnie niebez- piecznym konkurentem Wenecji stało się miasto Dubrownik. W związku z tym senat wenecki podjął uchwałę, by „w każdy piątek radzić nad środkami zniszczenia Dubrownika". Obok handlu w miastach nadmorskich rozwijało się w IX—X w. również rzemiosło. Po- jawiły się związki rzemieślnicze. Ludność miejska dzieliła się w tym okresie na dwa stany: vlastelów (wg łacińskiej terminologii aktów prawnych owego czasu nazywali się oni nobiles lub patrycjusze) i lud — populus. Z praw politycznych korzystali tylko możni, więc spośród nich wybierano samorząd miejski, tj. głowę miasta (książę, prior lub rektor) i jego pomocników. Struktura administracyjna miast nadadriatyckich była podobna do ustroju państwowego nie- których miast włoskich. 259 Między miastami nadmorskimi, a raczej między rządzącymi w nich możnymi rodami, dochodziło często do konfliktów, przeważnie na tle konkurencji handlowej. Zdarzało się też, że bogacze zwracali się nawet do Wenecji o pomoc przeciwko swym konkurentom, co m.in. umożliwiło Wenecjanom pod koniec X w. ustanowić protektorat nad większą częścią Dalmacji. Pewną rolę odegrało tu także niebezpieczeństwo ze strony Arabów. KULTURA SŁOWIAN POŁUDNIOWYCH We wczesnym średniowieczu Bułgarzy osiągnęli wyższy w porównaniu z innymi Słowia- nami poziom kultury. W okresie istnienia pierwszego państwa bułgarskiego doszło do połą- czenia wielu plemion, które stały się narodowością bułgarską; w tym czasie zaczął się kształto- Klasztor Hosios Lukas w Grecji Połowa XI w. wać język, który miał się stać wspólnym językiem wszystkich ludzi zamieszkujących kraj. Zaczęły się ustalać wyraźne cechy oryginalnej kultury materialnej i duchowej. W Bułgarii wcześniej niż u innych Słowian południowych powstało pismo. W połowie IX w. ukształtował się ostatecznie alfabet słowiański, ale wykopaliska archeologiczne i zabytki piśmiennictwa świadczą, że już znacznie wcześniej zaczęło powstawać pismo na podstawie znaków pisma słowiańskiego, tzw. kresek i nacięć. Bizantyjscy misjonarze, Konstanty (Cyryl) i Metody, formując ostatecznie w IX w. alfabet słowiański, wzięli za punkt wyjścia nie tylko alfabet grecki, lecz chcąc zachować odrębne cechy fonetyki słowiańskiej posłużyli się najwidocz- niej również istniejącymi już znakami słowiańskimi. Zachowało się niemało materiałów archeologicznych i etnograficznych, świadczących o osiągnięciach bułgarskiej kultury ludowej we wczesnym średniowieczu. Już w tym okresie 260 Złoty dzban protobułgarski z opancerzonym jeźdźcem Ze skarbca w Nagy-Szent-Miklćs (dziś Sannicolaul Marę, Rumunia) IX w. kształtowały się stopniowo typowe ornamenty bułgarskiego zdobnictwa, rytm i melodyka tańców i pieśni ludowych, obrzędy itd. Zachowała się także pewna ilość źródeł pisanych od- zwierciedlających światopogląd mas ludowych. Są to apokryfy, tzn. pisma religijne, nie uznane przez kościół panujący. W wielu apokryfach widoczny jest wpływ herezji bogomilskiej. Na podstawie apokryfów możemy także ocenić bogactwo języka i piękno poezji ludu. Podobnie, tylko znacznie wolniej, rozwijała się we wczesnym średniowieczu kultura i kształ- tował język w Serbii i Chorwacji. Narody te musiały toczyć zaciętą walkę z obcymi wpływami. Chorwacja broniła się przed narzucanym jej przez kościół rzymskokatolicki językiem łacińskim; szeroko rozpowszechnił się tu alfabet słowiański, tzw. głagolica. Natomiast w Serbii, która pod względem kościelnym związana była z Bizancjum, walka toczyła się przeciwko próbom prze- kształcenia języka greckiego w język panujący. I tu również zwyciężył alfabet słowiański, tzw. cyrylica^. Jednym z głównych rodzajów literatury serbskiej i chorwackiej były w tym okresie tzw. żywoty, będące dla nas źródłem poznania ważnych wydarzeń historycznych, życia codzien- nego i obyczajów społeczeństwa serbsko-chorwackiego. Podobnie jak w Bułgarii istniała tu obszer- na literatura apokryficzna. W Serbii i Chorwacji powstały też w tym okresie piękne i potężne budowle obronne oraz kościoły. Widzimy przeto, że mimo trudnej sytuacji zewnętrznej państwa południowosłowiań- skie osiągnęły na schyłku wczesnego średniowiecza wysoki poziom kulturalny. Ukształtowały się południowosłowiańskie narodowości, wytworzyły wspólnoty językowe i powstała odrębna, samorodna i oryginalna kultura. Na tym gruncie możliwe były osiągnięcia w dalszej walce naro- dowości południowosłowiańskich o wyzwolenie spod obcego ucisku. 2. SŁOWIANIE POŁABSCY VI — XI W. U SIEDZIBY PLEMION ZACHODNIOSŁOW IAŃSKICH Słowianie zachodni siedzieli na rozległym terytorium w dorzeczu Łaby (Elby), Odry i Wisły i dzielili się na liczne plemiona. Ziemie pomiędzy rzekami Salą (Soławą) i Łabą zamiesz- kiwali Słowianie zachodni, wchodzący do serbo-łużyckiego związku plemiennego. Ziemie nad środkową i dolną Łabą zajęte były przez związki plemienne Słowian połabskich — Luciców (Lutyków) i Obodrytów (Obodrzyców). Na wschód od nich, na wybrzeżu Morza Bałtyckiego rozmieściły się plemiona Pomorzan, wchodzące w skład polskiej grupy plemion zachodniosło- wiańskich, zajmujących terytorium w dorzeczu Odry i Wisły. Obodrytów, Luciców i Pomorzan często obejmuje się wspólnym mianem Słowian nadbałtyckich. Nad górną Łabą i wzdłuż rzek Wełtawy i Morawy osiadły plemiona czesko-morawskie, a dalej na wschód, na południowych stokach Karpat — plemiona słowackie. 1 Cyrylica i głagolica — nazwy dwóch alfabetów starosłowiańskich. Nazwa „cyrylica" pochodzi od imienia chrześcijańskiego misjonarza na Morawach — Konstantyna (Cyryla). Cyrylica i głagolica mają prawie jednakowy skład literowy, lecz cyrylica różni się od głagolicy prostszym i wyraźniejszym kształtem liter. Nie ten kształt zresztą świadczy o oryginalności alfabetów starosłowiańskich, lecz to, że ich skład literowy odpowiada dźwiękom języka starosłowiańskiego. Cyrylica stała się podstawą współczesnego alfabetu słowiańskiego; w średniowieczu szczególnie szeroko rozpowszechniła się na Rusi i we wschodniej Bułgarii. Głagolica zaś była rozpowszechniona na Morawach, w Macedonii i u Chorwatów. 262 USTRÓJ SPOŁECZNY SŁOWIAN POŁABSKICH Słowianie połabscy w VI—VIII w. zajmowali się rolnictwem, grunt uprawiali socli;| /. że- laznym lemieszem przy pomocy pary byków lub koni. W VIII w. pojawiła sic_ u nich i rój po- łówka, rozwinęło ogrodnictwo oraz uprawa konopi, lnu i maku. W kraju obfitującym w łąki duże korzyści dawała hodowla bydła, znaczną rolę odgrywało poza tym łowiectwo i rybołów- stwo. W VI—VIII w. Słowianie połabscy przeżywali proces rozkładu wspólnoty pierwotnej, który doprowadził do umocnienia się arystokracji rodowej, do powstania związków plemien- nych i państwa. W IX—XI w. rozwój gospodarczy posunął się daleko naprzód. Wszyscy kronikarze XI i XII w. podkreślają wysoki poziom rolnictwa i bogactwo Słowian połabskich. Już w X w. warownie, wokół których grupowały się początkowo liczne wsie słowiańskie, przekształcały się w miasta, stanowiące wojskowo-administracyjne centra poszczegóhaych plemion lub związków plemiennych: Branibor — ośrodek plemienia Hawelan, Retra — główny punkt czterech ple- mion lucickich, Mechlin (Meklemburg) na ziemiach Obodrytów. Miasta te w X—XI w. pro- wadziły ożywiony handel z Saksonią, Danią, Szwecją i Rusią, wywożąc zboże, sól i ryby. Stop- niowo w miastach słowiańskich rozwinęła się także produkcja rzemieślnicza, jak tkactwo, garn- carstwo, jubilerstwo, budownictwo. W miastach słowiańskich wznoszono piękne budowle, wzbudzające podziw współczesnych. Retra (Radogoszcz) miała dziewięć bram i liczne budowle sakralne, ściany głównej świątyni upiększała piękna rzeźba w drzewie. Ustrój polityczny Słowian połabskich odpowiadał poziomowi stosunków społeczno-ekono- micznych. Związki plemion przekształcały się stopniowo w związki polityczne na czele z ksią- żętami, a w połowie XI w. powstało państwo Obodrytów, które przetrwało do połowy XII w. i było ośrodkiem walki Słowian połabskich przeciwko agresji feudałów niemieckich. 3. CZESI, MORAWIANIE I SŁOWACY W VI —X W. USTRÓJ GOSPODARCZY PLEMION CZESKO-MORAWSKICH. POWSTAWANIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH Terytorium Czech zamyka od zachodu i południowego zachodu łańcuch gór zwanych Lasem Czeskim, granicę pómocno-zachodnią zaś stanowią Rudawy, toteż osiadłe tu plemiona zachodniosłowiańskie oddzielone były górami i lasami od plemion germańskich, natomiast od plemion słowiańskich na wschodzie, w szczególności od plemion morawskich, oddzielała je je- dynie niewielka wyżyna, dzięki czemu mogło się z biegiem czasu dokonać zbliżenie plemion czeskich (Czesi, Zliczanie, Dudlebowie, Siedliczanie, Chebanie, Pszowanie, Chorwaci itp.) i plemion morawskich, które osiągnęły już wyższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Od południowego wschodu graniczyło z Morawami terytorium między Karpatami a Dunajcem, zamieszkałe przez plemiona słowiańskie, które były przodkami współczesnych Słowaków. Przodkowie Czechów byli osiadłymi rolnikami jeszcze przed naszą erą. Wśród plemion c/csko-morawskich i słowackich hodowla bydła przeważała tylko na terenach górzystych, obfi- tujących w świetne pastwiska. Pochodzące z VI w. wykopaliska archeologiczne świadczą, że w C'/echach i na Morawach uprawiano wszystkie rodzaje roślin zbożowych, a zwłaszcza proso, 263 jęc/mień i pszenicę, że hodowano tam rozmaite gatunki zwierząt domowych — konie, krowy, owce, kozy, świnie itd. Duże znaczenie dla rolnictwa miał rozwój rzemiosła, zwłaszcza wyrób narzędzi rolniczych. W odkopanych mogiłach morawskich z VI—VII w. archeolodzy znajdo- wali sochy, sierpy, motyki itp. Do udoskonalenia żelaznych narzędzi rolniczych przyczyniła się zwiększona eksploatacja rudy żelaza i lepsza jej obróbka, o czym świadczą piece do wytopu żelaza, odkryte przez archeo- logów na Morawach. Wojownicy czescy i morawscy, szczególnie biegli w obleganiu miast, uży- wali włóczni, tarczy, strzał, toporów i mieczy, w tym także obosiecznych, wykonanych we własnym kraju. W IV—V w. wyrabiano ręcznie naczynia gliniane — masywne i z zasady pozba- wione ozdób. Znaleziska pochodzące z VI—X w. świadczą o doskonalszych już sposobach ob- róbki i wypalania gliny; w tym okresie znajduje już zastosowanie koło garncarskie, a naczynia są ozdabiane. Znalezione na Morawach w mogiłach kobiet prząślice wskazują na istnienie rze- miosła włókienniczego, a ozdoby ze złota, srebra, brązu i dmuchanego szkła świadczą o więziach handlowych Czech i Moraw z sąsiednimi krajami, zwłaszcza z Bizancjum. Z osiągnięciami rzemiosła i handlu związane było wczesne powstanie miast czeskich. Po- czątkowo były to warowne grody—hrady, siedziby książąt plemiennych. Lecz w X w. te miasta, które znalazły się w szczególnie korzystnych warunkach, stawały się już ośrodkami rzemiosła i handlu. Podróżnik arabski Ibrahim Ibn Jakub, który odwiedził Pragę w połowie X w., pisał o tym mieście, że jest to gród „wyniesiony z kamienia i wapna, najbogatszy z grodów handlowych. I przychodzą do niego z grodu Krakowa Ruś i Słowianie z towarami, i przychodzą do nich z ziem Turków [Węgrów] Żydzi i Turcy z towarami i z sztabami [kruszców drogich] i wywożą niewolników, ołów i miedź. Jest to najświetniejszy kraj na Północy, posiadający dużo żywności... W Pradze wyrabiają różne używane w tych stronach przedmioty: siodła, uzdy i tarcze..." Rozkład ustroju wspólnoty pierwotnej rozpoczął się u plemion czesko-morawskich już w pierwszych wiekach naszej ery. W wyniku tego procesu wspólnota rodowa, podobnie jak i u innych ludów słowiańskich,przekształciła się we wspólnotę wiejską, a ziemia orna stalą się pry- watną własnością chłopów, którzy jednakże niedługo utrzymali swoje łany. Zrujnowanych chłopów właściciele ziemscy przekształcili w zależnych użytkowników, a następnie w chłopów poddanych, zobowiązanych do płacenia czynszu i odrabiania pańszczyzny za otrzymaną do uprawy ziemię. Wobec postępu w rolnictwie, związanego m.in. z rozpowszechnianiem się żelaznych na- rzędzi i udoskonaleniem wytopu i obróbki żelaza, nie opłacało się zatrudniać w produkcji nie- wolników. Dlatego też arystokracja posiadająca jeńców i ludzi, którzy stali się niewolnikami z wyroku sądu, wolała sprzedawać ich na targach albo osadzać w swych posiadłościach; sy- tuacja tych niewolników stawała się podobna do położenia chłopów poddanych, osadzonych na ziemi i płacących panom daninę częścią zbiorów. W ten sposób na podstawie utrwalającej się feudalnej własności ziemi powstawały w Czechach i na Morawach stosunki feudalne. Proces feudalizacji rozpoczął się w VI, a zakończył w X w. PIERWSZE ORGANIZACJE PAŃSTWOWE NA TERYTORIUM CZECH, MORAW I SŁOWACJI Już w VI—VII w. bogaci właściciele ziemscy różnych plemion występują wspólnie przeciw burzącym się mascm ludowym. W tym czasie wzrasta wojskowa i sądowa władza wodzów ple- miennych, nazywanych już książętami. Pod wpływem niebezpieczeństwa zewnętrznego nastę- 264 pujc /.jednoczenie plemion słowiańskich; w drugiej połowie VI w. koczownic/.c plemiona wo- jowniczych Awarów opuściły swe siedziby w stepach azowsko-czarnomorskich, opanowały Pa- nonię i zaczęły napadać na rolnicze plemiona słowiańskie. Przeciwko hordom awarskim wy- stąpiły zjednoczone księstwa czesko-morawskie i panońskie, które utworzyły w 623 r. pierwszy wielki związek plemion zachodniosłowiańskich. Na czele tego związku stanął energiczny wódz Samon, Słowianin, jak sądzi wielu uczonych; zadał on Awarom druzgocącą klęskę, uwalniając tym samym Bizancjum i państwo frankijskic od niebezpieczeństwa najazdów hord awarskich. Potem jednak wy- padło Samonowi wojować i z kró- lem frankijskirn Dagobertem I (629—639), który próbował narzu- cić jarzmo Słowianom zachodnim. Samon dwukrotnie pokonał wojska Dagoberta i obronił ziemie plemion słowiańskich przed tym nowym niebezpieczeństwem. Związek ple- mion zachodniosłowiańskich, zna- ny w historii pod nazwą „państwa Samona", był bardzo rozległy, obej- mując oprócz plemion Czech, Mo- raw i Panonii także liczne plemiona słowiańskie Śląska, Łużyc i innych ziem położonych nad środkowym biegiem Łaby. Po śmierci Samo- na (658), kiedy wróg zewnętrzny nie zagrażał już bezpośrednio pań- stwu, rozpadł się związek plemion. Krążek z podobizną rycerza i sokoła Srebro. Druga polowa IX w. Ozdoba słowiańska Rozwój stosunków feudalnych w VIII i IX w. stworzył przesłanki bardziej trwałego związku czesko- morawskiego. Niemałe znaczenie przy tym miała konieczność wspólnej obrony Słowian przed grabieżczymi wyprawami Karola Wielkiego i jego następców, a zwłaszcza przed agresją kró- lestwa niemieckiego, powstałego po upadku cesarstwa Karolingów. W pierwszej połowie IX w. powstało między środkowym biegiem Dunaju i górnym biegiem Łaby i Odry rozległe pań- stwo Słowian zachodnich — księstwo wielkomorawskie. Następca Karola Wielkiego, Ludwik Pobożny, który dążył do zniszczenia tego nowego państwa słowiańskiego, próbował zrealizować swe plany przy pomocy niektórych książąt i feudałów słowiańskich, będących przeciwnikami władzy centralnej. Jednakże sojusznik Ludwika — książę Nitry — Prybina został wypędzony / Nitry przez księcia wielkomorawskiego Mojmira (818—846). Pierwszemu władcy państwa niemieckiego, królowi Ludwikowi Niemieckiemu, udało się obalić Mojmira przy pomocy jego bratanka Rościsława. Lecz lud wielkomorawski nie chciał się poddać władzy obcych feudałów i wystąpił również przeciw duchowieństwu niemieckiemu usiłującemu mu narzucić chrześcijaństwo obrządku zachodniego. W tej sytuacji większość feuda- 265 łów wielkomorawskich i sam książę Rościsław (846—870) musieli wystąpić przeciwko Ludwikowi Niemieckiemu. W 860 r. Morawianie zabili Prybinę, który w swym nowym księstwie — Pa- nonii — prowadził politykę ugodową wobec feudałów niemieckich. Po zgładzeniu Prybiny syn jego Kocel wystąpił przeciw Ludwikowi Niemieckiemu. Walka z ekspansją feudałów niemieckich wywołała konieczność stworzenia w księstwie wielkomorawskim własnej, słowiańskiej organizacji kościelnej. Jednocześnie w interesie księstwa wielkomorawskiego leżało zbliżenie z Bizancjum, które także było zainteresowane w zahamowa- niu niemieckiego naporu na wschód. Na prośbę księcia Rościsława rząd bizantyjski wysłał w 863 r. do państwa wielkomorawskiego dwóch mnichów, braci Konstantyna (Cyryla) i Meto- •dego, których działalność odegrała poważną rolę polityczną i kulturalną w historii kilku narodów słowiańskich. Działalność misjonarska obu braci doprowadziła do powstania organizacji kościel- nej związanej ze wschodnim kościołem prawosławnym; dzięki temu, że przy sprawowaniu obrzędów posługiwano się językiem słowiańskim, powstała możliwość rozwoju piśmiennictwa TV tym języku. Walka z agresją feudałów niemieckich stała się w państwie wielkomorawskim sprawą ogól- nonarodową. Pomimo że królowi niemieckiemu udało się pozyskać dla swych planów księcia wielkomorawskiego Świętopełka (870—894), który zdobył władzę przy jego poparciu, postawa ludu przyczyniła się do utrwalenia niepodległości księstwa wielkomorawskiego. W 874 r. Ludwik Niemiecki musiał uznać niezawisłość państwa słowiańskiego, co było doniosłym wydarzeniem w dziejach wszystkich Słowian zachodnich. Księstwo wielkomorawskie objęło swą władzą Pano- nię, zamieszkałą w tym czasie przeważnie przez Słowian, a także ziemie słowiańskie w dorzeczu górnej Łaby, Odry oraz w Karpatach. Od lat osiemdziesiątych nastąpiło stopniowe osłabienie księstwa wielkomorawskiego. Temu rozległemu państwu brak było spoistości wewnętrznej, doszły w nim do głosu elementy odśrod- kowe spośród feudałów, których część chciała się oprzeć na duchowieństwie zachodnim w walce z masami chłopskimi, broniącymi się przed poddaństwem. Za synów Świętopełka rozpoczęły się w państwie wielkomorawskim waśnie wewnętrzne, doszło do odpadnięcia różnych plemion słowiańskich. Osłabione państwo wielkomorawskie nie było w stanie odeprzeć uderzenia koczu- jących plemion węgierskich, które napadły nań w latach 905—906. Węgrzy podbili ziemie słowackie, stanowiące znaczną część państwa wielkomorawskiego. Dzieje Słowaków, którzy znaleźli się pod obcym jarzmem, potoczyły się odtąd inaczej niż historia Czechów, którzy stworzyli niepodległe państwo. POWSTANIE PAŃSTWA CZESKIEGO W końcu IX i na początku X w. ukształtowało się i umocniło państwo czeskie, które stało się ostoją Słowian w ich walce z agresją feudałów niemieckich i odegrało poważną rolę w dziele zachowania i rozwoju kultury zachodniosłowiańskiej. Powstałe na przełomie VII i VIII w. księ- stwo czeskie wchodziło w IX w. w skład państwa wielkomorawskiego, obejmując nie tylko plemię Czechów, ale prawie wszystkich Słowian zamieszkałych na otoczonym górami terytorium w dorzeczu górnej Łaby z jej dopływami Wełtawą i Ohrzą. Proces powstawania narodowości czeskiej z wszystkich plemion słowiańskich zamieszkałych na tych ziemiach był już w IX w. bliski zakończenia. Jego podstawą była wcześniej ukształtowana wspólnota terytorium, kultury i języka. 266 Czechy wystąpiły ze związku wielkomorawskiego na dziesięć lat przed jego upadkiem. W walce z naporem koczowników węgierskich książę czeski Wratysław I odniósł zwycięstwo, utrwalając niezawisłość całego zjednoczonego przez Czechów terytorium. To, że zjednoczenia plemion słowiańskich na tym terytorium dokonali właśnie książęta czescy, nie było przypad- kiem, gdyż zaważył tu przede wszystkim wyższy poziom rozwoju gospodarki czeskiej. Książęta czescy Bolesław I (929—967) i Bolesław II (967—999) stłumili opór wojewodów i książąt wzbra- niających się uznać ich władzę zwierzchnią. Bolesław II pokonał najbardziej wytrwałego w oporze księcia z rodu Sławnikowiczów, zburzył jego stolicę Libice i przyłączył do księstwa czeskiego wszystkie podległe mu ziemie. Aktem tym zjednoczenie ziem czeskich zostało w zasadzie za- kończone. ZAGRANICZNA POLITYKA KSIĄŻĄT CZESKICH W X W. Kiedy w bitwie nad rzeką Lech (Lechowe Pole) w 955 r. cesarz niemiecki Otto I pobił koczowników węgierskich przy pomocy czeskiej armii Bolesława I, powstały warunki do roz- ciągnięcia władzy książąt czeskich na ziemie słowiańskie leżące na wschód od ich posiadłości. Do Czech przyłączone zostały Morawy, niektóre sąsiednie tereny u źródeł Odry i ziemia kra- kowska. W drugiej połowie X w. nastąpiło polityczne zbliżenie między Czechami a Rusią. Po zdobyciu w 981 r. przez wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza, syna Światosława, ziemi przemyskiej Ruś Kijowska otrzymała wspólną granicę z Czechami. Kronika ruska podaje, że w 992 r. przybyli do Kijowa do Włodzimierza posłowie księcia czeskiego „z miłością i pokojem, pozdrawiając go znakiem krzyża i liczne dary przynosząc". Mówiąc natomiast o stosunkach po- między wielkim księciem kijowskim i księciem czeskim w 996 r., kronikarz pisze, że „był pokój między nimi i miłość". To zbliżenie polityczne znalazło wyraz w małżeństwach dynastycznych, zawieranych między przedstawicielami obu domów książęcych. Pierwsze źródło pisane mówiące o ekonomicznych kontaktach Czech i Rusi pochodzi z połowy X w. Z opisu Ibrahima ibn Ja- kuba wynika, że do Pragi stale i od dawna przyjeżdżali Rusowie i inni Słowianie z towarami. O stosunkach tych świadczą również dane archeologiczne. 4. ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE KSZTAŁTOWANIA SIĘ STOSUNKÓW FEUDALNYCH I POWSTANIE PAŃSTWA POLSKIEGO (VII—XI W.) ROZWÓJ EKONOMICZNY W VI—X W. Plemiona słowiańskie zamieszkujące ziemie polskie od zamierzchłych czasów zajmowały rozległe terytorium na równinie środkowoeuropejskiej; na zachodzie ziemie te przylegały do rzek Odry, Nysy Łużyckiej i Bobru. 400-kilometrowe wybrzeże Bałtyku stanowiło granicę pół- nocną, a grzbiet górski Karpat i Sudetów — granicę południową. Zachodnimi sąsiadami Słowian polskich byli Słowianie połabscy i nadbałtyccy, południowymi — Czesi, Morawianie i Słowacy. W/.niesienia Pojezierza Mazurskiego i dziewicze bory północnomazowieckie oddzielały ziemie polskie na północy i północnym wschodzie od Prusów i litewskiego plemienia Jadźwingów (Jućwicż). Na wschodzie i południowym wschodzie ziemie polskie graniczyły z siedzibami ruskimi. Granicę stanowiły tu gęste bory pomiędzy rzekami Bugiem i Wieprzem. W wiekach VI—X polska grupa Słowian zachodnich osiągnęła stosunkowo wysoki poziom 267 rozwoju sił wytwórczych. Podstawę gospodarki stanowiła sprzężajna uprawa roli. W połowic X w., według relacji Ibrahima ibn Jakuba, w Polsce znana była już trójpolówka. Najbardziej rozpowszechnionymi uprawami były: proso, owies, jęczmień, żyto, len, konopie i pszenica. Znaczny rozwój osiągnęło sadownictwo i ogrodnictwo. Już w drugiej połowie X w. w Polsce znana była uprawa winorośli. Obok uprawy roli wielkie znaczenie miała hodowla bydła. Podsta- wowa masa ludności rolniczej mieszkała w Opolach — nie umocnionych osiedlach. Grody — osiedla warowne — służyły za schronienie dla okolicznej ludności opolnej w czasie najazdu wroga. Grody były punktami wojskowo-administracyjnymi i ośrodkami kultu religijnego. W miarę kształtowania się stosunków feudalnych grody przekształcały się w siedziby książąt i możnowład- ców. Wraz z rozwojem produkcji rzemieślniczej i handlu część grodów stawała się ośrodkami rzemieślniczymi i handlowymi, a wokół nich powstawały osady z ludnością handlowo-rzemieślni- czą. Wielkimi ośrodkami handlu i rzemiosła już w X—XI w. był Poznań, Gniezno, Wrocław, Kra- ków, a na Pomorzu — Wolin, Gdańsk i Kołobrzeg. O rozwoju rzemiosła wśród mieszkańców tych ziem świadczyć mogą wykopaliska archeolo- giczne. Ręczne koło garncarskie było dobrze znane Słowianom polskim już w VII w. W X w. szeroko rozpowszechniło się nożne koło garncarskie, dzięki czemu rzemiosło garncarskie mogło się rozwijać i wyodrębnić w oddzielną gałąź produkcji rzemieślniczej. Szeroko rozwinęło się przędzalnictwo, tkactwo, ciesielka, kowalstwo, wyrób narzędzi rolniczych, oręża itd. Wyroby jubilerskie wykonywano przeważnie ze srebra i ozdobiano filigranem (drobne zaplatane druciki) i granulacją (kuleczki). Na rzemiosło to, podobnie jak i na wytwórczość ceramiczną w Polsce, duży wpływ wywarło artystyczne rzemiosło ruskie. Szybko rozwijał się handel, zarówno we- wnętrzny, jak i zagraniczny. W IX—X w. Polska utrzymywała ożywione stosunki handlowe z wieloma krajami Europy, dużą rolę odgrywał przy tym handel z Rusią, skąd przywożono do Polski broń, zwłaszcza hełmy, rozmaite ozdoby, krążki z różowego łupku do kądzieli i inne wy- roby rzemieślnicze. Do krajów skandynawskich wywożono z Polski ceramikę i wyroby jubiler- skie. Ożywione stosunki handlowe utrzymywała Polska z Czechami, Słowagą, Niemcami i Wę- grami. Przez Ruś wiodły szlaki handlowe łączące Polskę z kalifatem arabskim, dokąd wywożono z pomocy przeważnie futra, a także niewolników. Poprzez Ruś nawiązała Polska kontakty hand- lowe z Bizancjum, z krajami Bliskiego Wschodu i in. Rozwój stosunków handlowych sprzyjał roz- kwitowi miast nadmorskich. Słowianie zamieszkający wybrzeże byli doskonałymi żeglarzami. W VII—IX w. w związku z rozkładem wspólnoty wiejskiej, a także w wyniku bezpośred- niego zawłaszczania ziem członków wspólnoty przez możnych zaczęła w Polsce powstawać feudalna własność ziemi. Polacy, podobnie jak inne narody Europy, przeszli od ustroju wspól- noty pierwotnej do feudalizmu, omijając sposób produkcji oparty na niewolnictwie. I chociaż plemiona polskie znały niewolnictwo, które pojawiło się jeszcze w okresie wspólnoty pier- wotnej, to jednak nie rozwinęło się ono w system. W czasach późniejszych feudalizujące się moż- nowładztwo osadzało niewolników na ziemi i pozostawiało im pod uprawę nieduże działki ziemi. POWSTANIE PAŃSTWA POLSKIEGO Powstanie państwa na ziemiach polskich, dokonujące się w epoce rozkładu wspólnoty pierwotnej, było, podobnie jak w innych krajach europejskich, procesem złożonym i długotrwa- łym. Początkowo ziemie polskie łączyły się, tworząc kilka ośrodków. Wymieniane w źródłach plemiona polskie — Polanie, Mazowszanie, Lędzice (Lędzianie), Wiślanie, Wieluńczanie (Woli- 268 nianie), Ślęzanie i iri. — były w istocie rzeczy zjednoczeniami związanymi z określonym tery- torium, które powstały na podstawie istniejących dawniej związków plemiennych. Około połowy IX w. proces państwowotwórczy na ziemiach polskich nabrał innego charak- teru, gdyż rozpoczęło się jednoczenie plemion lub księstw plemiennych. Początkowo proces ten odbywał się wokół dwu głównych ośrodków — księstwa Wiślan w Małopolsce i księstwa Polan w Wielkopolsce. Po podbiciu Wiślan przez państwo wielkomorawskie (ok. 877 r.) ośrodkiem powstającego państwa stała się Wielkopolska. W drugiej połowie X w. po zaciętej walce po- między poszczególnymi księstwami zakończył się proces powstawania państwa polskiego. Pierwszym jego nielegendarnym księciem był Mieszko I (960—992) z rodu Piastów. Zjednoczenie znacznych stosunkowo tery- toriów w zawiązku państwa ogólnopolskiego, przezwyciężenie rozdrobnienia plemiennego odegrało poważną rolę w procesie powstawa- nia narodowości polskiej. Z dialektów ple- miennych zaczął kształtować się wspólny ję- zyk staropolski. W 966 r. Mieszko I i możno- władcy polscy przyjęli chrześcijaństwo według obrządku zachodniego, na skutek czego do Polski zaczęły przenikać wpływy papieskie i duchowieństwa niemieckiego, co hamowało rozwój rodzimej kultury polskiej. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W X—XI W. Rotunda Św. Feliksa i Adaukta na Wawelu w Krakowie W IX—X w. główną masę bezpośrednich wytwórców stanowili wolni osobiście uczestni- cy wspólnot opornych — kmiecie. Większość wiejskich wspólnot terytorialnych nie została jeszcze włączona w skład włości feudalnych. Proces dalszego rozwoju stosunków feudalnych w Polsce szczególnie intensywnie przebiegał w drugiej połowie X i w XI w. W tym okresie feudalizujące się możnowładztwo na szeroką skalę zagarniało ziemie wspólnot. Szybko malała liczba wolnych osobiście chłopów, w znacznej części przekształconych w tzw. glebae adscripti. Sytuacja tych chłopów poddanych coraz bar- dziej upodabniała się do sytuacji osadzonych na ziemi niewolników. Feudalna własność ziemska powiększała się przez zawłaszczanie łanów chłopskich, a poza tym pewną rolę odgrywały nadania ze strony panującego: książęta oddawali swym drużynnikom oraz osobom na urzę- dach ziemię wraz z siedzącymi na niej chłopami (w warunkowe władanie). W ten sposób obok feudalnego możnowładztwa powstawała nowa warstwa feudałów i stworzone zostały podstawy hierarchii feudalnej. Chłopstwo polskie, które popadło w zależność poddańczą, spełniało liczne powinności na 269 rzecz feudałów i księcia, odrabiało pańszczyznę oraz płaciło różne daniny w naturze. Dodatkowe podatki ściągano na utrzymanie dworu książęcego, a następnie królewskiego. Od chłopki wdo- wy wychodzącej powtórnie za mąż wymagano rączki miodu, a od dziewcząt przed zamążpój- ściem — podatku, tzw. kunnego. Ponadto chłopi obarczeni byli powinnością dostarczania pod- wód oraz musieli budować umocnienia, mosty, drogi. Za korzystanie z rynków i dróg także ściągano rozmaite podatki. Z chwilą wprowadzenia w X w. chrześcijaństwa chłopi zaczęli płacić dziesięcinę, a później także tzw. świętopietrze, tj. podatek na rzecz kurii rzymskiej. Sytuacja chłopów pogorszyła się jeszcze bardziej w związku z ciągłymi wojnami, które musiało prowadzić państwo polskie, a także ź powodu feudalnych zamieszek wewnętrznych. PAŃSTWO POLSKIE W X — NA POCZĄTKU XI W. Państwo polskie zmuszone było bronić swego istnienia przed zaborczymi dążeniami feuda- łów niemieckich. Wykorzystując feudalne zamieszki wewnętrzne w Niemczech po śmierci cesarza Ottona I (973), Mieszko I potraf ił zwycięsko odeprzeć ataki feudałów niemieckich. Wielkie powstanie Słowian połabskich, które wybuchło w 983 r. przeciw ich panowaniu, uwolniło Polskę na okres dwóch dziesięcioleci od niebezpieczeństwa feudalnej agresji niemieckiej. Terytorium państwa polskiego uległo największemu rozszerzeniu za Bolesława Chrobrego (992—1025) — syna Mieszka I. Za jego panowania zakończył się proces jednoczenia ziem pol- skich. W 999 r. Bolesław przyłączył do państwa polskiego Kraków i całą ziemię krakowską, jedną z najbardziej rozwiniętych pod względem gospodarczym ziem polskich, która do tego czasu wchodziła w skład księstwa czeskiego. Za Bolesława Chrobrego ukształtował się system zarządu państwowego wczesnofeudalnej Polski. Władza terenowa opierała się na rozgałęzionym systemie grodów, na czele których stali wyznaczeni przez władze centralne komesi, później zwani kasztelanami. Do ich obowiązków należało dowodzenie miejscowym pospolitym ruszeniem,, sądownictwo, ściąganie podatków i danin itp. Obok tego w niektórych dzielnicach zachowała się zapewne władza miejscowych książąt. Władca Polski dowodził wojskiem, sprawował sądy i kierował sprawami zagranicznymi; u boku swego miał radę możnych. Siły zbrojne Polski składały się z drużyny książęcej i pospolitego ruszenia, obejmującego ciężkozbrojną jazdę ry- cerzy, tzw. wojów pancernych, i piechotę — szczytników, składającą się z wolnych chłopów członków wspólnot. W zagranicznej polityce Polski w X — na początku XI w. na plan pierwszy wysuwały się stosunki z cesarstwem niemieckim. Duży sukces dyplomatyczny osiągnął Bolesław Chrobry w 1000 r. podczas zjazdu w Gnieźnie: cesarz niemiecki Otto III zgodził się na utworzenie w Pol- sce niezależnego arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Decyzje gnieźnieńskie, zmierzające do utrwa- lenia niezawisłości państwa polskiego, spotkały się z ostrą opozycją feudałów niemieckich, zwłaszcza duchownych. Roszczenia do zachowania władzy nad ziemiami polskimi wysunęło arcybiskupstwo magdeburskie. Stosunki polsko-niemieckie zaostrzyły się szczególnie po śmierci cesarza Ottona III w 1002 r. i wstąpieniu na tron Henryka II. Wojna z cesarstwem stała się nieunikniona. Rozumiejąc to, Bolesław Chrobry wykorzystał wewnętrzne walki feudalne, które się w tym czasie zaczęły w Niemczech, i przeszedł do natarcia. Po wieloletniej wojnie, trwającej z przerwami 14 lat (od zimy 1003 do 1018 r.) i przebiegającej ze zmiennym szczęściem, zawarty został pokój w Budzi- szynie, na mocy którego do Polski przeszły Łużyce i Milsko. Ludowi polskiemu udało się nie 270 tylko obronić swą niepodległość, ale i wyzwolić spod ucisku feudałów niemieckich część ziem Słowian połabskich. W 1025 r. książę polski koronował się na króla. Pierwszorzędne znaczenie dla losów państwa polskiego miały stosunki z Rusią, które jed- nakże za czasów Bolesława Chrobrego uległy pogorszeniu. Pod wpływem części polskiego mo- żnowładztwa, które dążyło do zagarnięcia bogatych ziem ruskich, Bolesław przedsięwziął wypra- wę na Kijów. Cesarz niemiecki Henryk II ofiarował Bolesławowi pomoc wojskową przeciwko Rusi, dążąc do skierowania ekspansji Polski na wschód i odwrócenia jej uwagi od granic zachodnich. Dogod- ny moment do wmieszania się w wewnętrzne sprawy państwa ruskiego nadarzył się Bolesławowi, gdy zwrócił się do niego o pomoc jego zięć Światopełk, wypędzony z Kijowa przez swego brata Jarosława Mądrego. W 1018 r. książę polski, w którego wojsku byli rycerze niemieccy, Węgrzy i Pieczyngowie, zdobył Kijów. Na kijowski tron wielkoksiążęcy powrócił Światopełk, protego- wany Bolesława, któremu udało się także zdobyć część ziem Rusi Kijowskiej — Grody Czer- wieńskie. Nie były to jednak trwałe zdobycze. Jarosław Mądry wypędził ponownie Światopełka z Kijowa, a później odebrał również Grody Czerwieńskie. W ostatnich latach panowania Bolesława Chrobrego Polska wstąpiła w okres porażek ze- wnętrznych i długotrwałych niepokojów wewnętrznych, związanych z wystąpieniami poszcze- gólnych grup możnowładztwa duchownego i świeckiego przeciwko władzy centralnej. Niepo- wodzeniem dla państwa polskiego zakończył się konflikt z Czechami i Węgrami. W 1021 r. Czechom udało się odzyskać zdobyte przez Bolesława Chrobrego Morawy. Pogorszenie się międzynarodowego położenia Polski było spowodowane przede wszystkim napięciem w sto- sunkach polsko-ruskich. Za panowania Mieszka II (1025—1034), syna Bolesława, cesarz nie- miecki Konrad II napadł na Polskę. Przeciwko niej wystąpiły także Czechy i Ruś, dążąca do odzyskania ziem zagarniętych przez feudałów polskich. Polska poniosła poważne klęski i straciła wszystkie ziemie, które opanowała za Bolesława Chrobrego. Niepowodzenia zewnętrzne przepla- tały się z trudną sytuacją wewnętrzną, związaną z zaciętą walką feudalnych ugrupowań. ANTYFEUDALNE POWSTANIE CHŁOPSKIE W LATACH 1037—1038 Wzrost feudalnego wyzysku, niepowodzenia wojenne i zamieszki feudalne radykalnie po- gorszyły położenie chłopstwa polskiego. W 1037 r. wybuchło wielkie powstanie antyfeudalne, które trwało około dwóch lat i ogarnęło większą część terytorium Polski. Przedstawiciele władzy utrzymali się jedynie w silniejszych grodach, jak Kraków, Poznań, Gniezno. Gniew powstań- ców skierował się przeciw możnowładztwu, rycerzom, duchowieństwu i urzędnikom królewskim. Powstańcy pustoszyli włości feudałów, klasztory, szturmem zdobywali miasta, mordowali moż- nych. Walcząc z narzuconym jarzmem poddaństwa i uciskiem feudalnym, chłopstwo zaciekle występowało również przeciw kościołowi, porzucało chrześcijaństwo i powracało do pogaństwa, /. którym wiązało wspomnienia swej poprzedniej wolności. Wobec potężnego ruchu ludowego zeszły na drugi plan sprzeczności dzielące feudałów polskich. Świeccy i duchowni feudałowie zjednoczyli się w celu stłumienia powstania, a ponie- waż własnych sił do tego celu im nie starczało, zwrócili się o pomoc do feudałów niemieckich, ktńt/y obawiah' się, aby pożoga powstania ludowego nie przerzuciła się z Polski na ujarzmione pr/c/ nich ziemie Słowian połabskich. Powstanie chłopskie zostało stłumione i na tron polski syn Mieszka II, Kazimierz, który schronił się w czasie powstania do Niemiec. Za stłu- 271 mienie powstania i przywrócenie w Polsce poprzednich porządków feudałowie i kościół nadali Kazimierzowi przydomek Odnowiciela. Jednakże odbudowane w 1039 r. państwo polskie było początkowo tak słabe, że musiało stać się wasalem cesarstwa niemieckiego. KULTURA W X—XI w. w Polsce zaczął się rozwój pisma i literatury, w której prawie niepodzielnie panował kościół. Głównym gatunkiem literackim były żywoty świętych. Pierwsze utwory pisa- ne— księgi liturgiczne w języku łacińskim — importowane były z Czech, potem powstała własna literatura kościelna. Obok tego na przełomie X i XI w. zaczęły w Polsce powstawać do- roczne kroniki (annały, roczniki). Całe to piśmiennictwo powstało w niezrozumiałym dla ludu języku łacińskim. Kościół miał monopol nauczania, w szkołach przyklasztornych i katedralnych nauczano służby bożej, języka łacińskiego i tzw. sztuk wyzwolonych, tj. triyium i quadrivium. Wysoki poziom osiągnęła w Polsce sztuka budowlana. Najstarszym zabytkiem sztuki pol- skiej (koniec X w.) jest kościół Św. Feliksa i Adaukta na Wawelu w Krakowie. Za panowania Bolesława I Chrobrego powstały katedry na Wawelu w Krakowie i w Gnieźnie oraz kościół w kształcie trójnawowej bazyliki, pełniący funkcję katedry w Poznaniu. Kościoły te miały już piękne wnętrza i były ozdobione płaskorzeźbami. ROZDZIAŁ XV ROZKŁAD USTROJU WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH U SŁOWIAN WSCHODNICH. RUŚ KIJOWSKA (VI - POCZĄTEK XII W.) W ciągu VI—IX w. u Słowian wschodnich kształtowały się klasy i powstawały prze- słanki feudalizmu. W rezultacie wielowiekowego rozwoju społeczeństwa wschodnio- słowiańskiego powstało w IX w. wczesnofeudalne państwo Ruś z ośrodkiem w Kijo- wie. Z biegiem czasu Ruś Kijowska zjednoczyła wszystkie plemiona wschodnio- słowiańskie. 1. POWSTANIE PAŃSTWA STARORUSKIEGO Z OŚRODKIEM W KIJOWIE ZNACZENIE OKRESU OD VI DO IX W. W HISTORII WSCHODNIEJ SŁOWIAŃSZCZYZNY W historii średniowiecznej Europy przed wiekiem X losy Słowiańszczyzny dwukrotnie splotły się ściśle z losami innych ludów i państw europejskich. Nastąpiło to po raz pierwszy w VI w. n.e., w owej burzliwej epoce, kiedy młode ludy Europy, żyjące jeszcze w ustrojuwspól- noty pierwotnej, najechały na Wschodnie Cesarstwo Rzymskie, przyśpieszając tam proces roz- woju feudalizmu. Po raz drugi Słowianie zjawili się na arenie międzynarodowej w IX w., kiedy Hi/.ancjum było już państwem feudalnym, a w Europie Zachodniej powstało feudalne cesarstwo Karolingów. Największymi państwami słowiańskimi, które powstały w tym okresie, były: pań- stwo wiclkomorawskie (nie przetrwało ono, co prawda, długo) i Ruś Kijowska, w skład której l u/, w połowie IX w. weszła połowa plemion wschodniosłowiańskich, zjednoczonych wokół „macierzy grodów ruskich", jak nazywa Kijów kronika ruska. Długotrwała walka państw europejskich z najazdami Normanów, Awarów, Węgrów i Pic- i/.ynuów nic mogła przysłonić ówczesnym ludziom faktu narodzin w Europie Wschodniej nowego państwa feudalnego — Rusi Kijowskiej. Zaczęto o nim mówić w Konstantynopolu 273 i w Rzymie, cesarze zawierali z nim układy, misjonarze spieszyli pozyskać je dla chrześcijaństwa, a kupcy starali się nawiązać z nim stosunki handlowe. Kalifowie bagdadzcy interesowali się dro- gami wiodącymi na Ruś i towarami ruskimi. Geografowie egipscy, środkowoazjatyccy i irańscy opisywali Ruś w swych dziełach. Okres od VI do IX w. to jeszcze ostatnie stadium ustroju wspólnoty pierwotnej, okres po- wstawania klas i niezauważalnego początkowo, lecz nieustannego rozwoju przesłanek feudaiizmu. Niestety nie mamy źródeł, które by oświetliły cały ten okres. Bizantyjskie, arabskie i inne obce źródła zawierają dane charakteryzujące tylko początkowy i końcowy etap tego procesu — burzli- wy początek, kiedy słowiańska arystokracja rodowa po raz pierwszy znalazła się w takich warun- kach materialnych, że mogła organizować dalekie wyprawy, i okres powstania państwa wczesno- feudalnego. Podobnie źródła ruskie dostarczają materiałów do scharakteryzowania wydarzeń jedynie tych dwu stuleci (VI i IX) historii Rusi. ZIEMIE RUSKIE W VI—VII W. Najcenniejszym zabytkiem zawierającym wiadomości o początkach państwa ruskiego jest latopis, czyli kronika w układzie rocznikarskim, Powieść doroczna (Powieś? wriemiennych let, otkuda poszła Russkaja ziemia i kto w Kijewie naczal pierwyj kniażit' i otkuda Russkaja ziemia stała}, napisany prawdopodobnie przez mnicha kijowskiego Nestora około 1113 r. Nestor wykorzystał wcześniejsze kroniki ruskie, legendy ludowe i zabytki piśmiennictwa bizantyjskiego i zachodniosłowiańskiego. Sam też badał niektóre zagadnienia historii ruskiej. W tekście pracy Nestora zachowanym do naszych czasów widoczne są ślady kilku redakcji, różnych późniejszych poprawek i tendencyjnych zmian oraz nawarstwień, ale wyraźny tekst pierwotny Powieści dorocznej świadczy o interesującej próbie kronikarza XII w., który starał się odpowiedzieć na pytanie: jak powstało państwo ruskie? („jak powstała ziemia ruska?"). Zaczynając swe opowiadanie, podobnie jak wszyscy historycy średniowieczni, od potopu, Ne- stor opowiada o zaludnieniu starożytnej Europy przez Słowian zachodnich i wschodnich. Ple- miona wschodniosłowiańskie dzieli on na dwie grupy, które różniły się wg niego poziomem roz- woju. Jedne z nich żyły, jak pisze, „obyczajem zwierząt"; kronikarz wymienia tu pewne obyczaje, charakterystyczne dla ustroju rodowego: krwawą zemstę, relikty matriarchatu, brak wszelkich norm małżeńskich, porywanie żon itd. Plemionom tym przeciwstawia Nestor Polan, na których ziemi zbudowany został Kijów. Polanie — to „mężowie rozumni", którzy żyją w monogamicznej rodzinie; krwawa zemsta stawała się zapewne w społeczności tej przeżytkiem („odznaczają się obyczajem łagodnym i spokojnym"). Znaleziska archeologiczne z II—V w. n.e. pochodzące z ziem wymienionych przez Nestora pozwalają wierzyć opisowi kronikarza. Po pierwsze, opisany przez niego rytuał pogrzebowy — chowanie popiołów spalonych zwłok w urnach i wydrążonych pniach (stołpy domowiny), znaj- duje potwierdzenie w obrządku pogrzebowym, o którym świadczą tzw. pola urn grzebalnych. Po drugie, osiadli w leśnych ostępach Drewlanie (na prawym brzegu Dniepru), Radymicze (nad rzeką Soż) i Wiatycze (nad Oką) rzeczywiście znajdowali się w tym okresie na niższym szczeblu rozwoju kultury niż Polanie. Ziemie Polan pokrywają się w pewnym stopniu z obszarem rozpowszechnienia w II—V w. kultury czernihowskiej, odpowiadającej schyłkowi ustroju wspól- noty pierwotnej lub nawet jego upadkowi. Następnie Nestor opowiada, jak zostało zbudowane miasto Kijów. Panujący tam książę Kij 274 RUŚ koniec X-poczqtek XII w. (980-1125) >•• Branica Księstwa Kijowskiego o/c, 9BOr. '..KIJOWSKA Ruskie Księstwa i ich granice po podziale ~ ~" ustanowionym przez Jarosława Mądrego Terytoria podległe: Wielkiemu Księstwu Kijowskiemu Ks. Czernihowskiemu Ks. Perejasławskiemu Tereny północne zasiedlane wXI-pocz..Xlllw. 7lU . ,. - • »\.', •J^-K.' ' ' '\ , 'SA-' :^?^^r^v la&f, TmfflSM g. -isPv.V: dleprz^-l'jJ* przyjeżdżał do Konstantynopola w goście do cesarza Bizancjum, który podejmował go z wiel- kimi honorami. Wracając z Konstantynopola, Kij wybudował miasto nad brzegiem Dunaju, planując osiąść tam na dłużej. Lecz miejscowa ludność wrogo odniosła się do niego i Kij powrócił nad brzegi Dniepru. Z dzieła bizantyjskiego historyka VI w. Prokopiusza z Cezarei wiadomo, że cesarz Justy- nian I (527—565) zaprosił do siebie na służbę jakiegoś księcia Antów i powierzył mu obronę twierdzy nad Dunajem. Jednakże ów książę Antów musiał wkrótce pod naciskiem miejscowych plemion opuścić miasto. Opowiadania Prokopiusza i Nestora są bardzo do siebie zbliżone. A więc za pierwsze wydarzenie historyczne związane z powstaniem państwa staroruskiego Nestor uważał utworzenie księstwa Polan nad środkowym Dnieprem. Legenda o Kiju i jego dwóch braciach znana była daleko na południu, nawet w Armenii. Nie wiadomo, czy żył na- prawdę książę o takim imieniu, czy też jest to tylko postać legendarna; może imię to powstało od miasta Kijowa i legenda wiąże je z jakimś księciem, który żył mniej więcej w czasach Justy- niana. W każdym razie nie ulega wątpliwości, że kronikarz kijowski uchwycił bardzo ważną granicę w historii wschodniej Słowiańszczyzny, kiedy zaczęły powstawać związki plemienne, pojawili się książęta, rządzący masą współplemieńców, zaczęto wznosić twierdze-grody, z których w przyszłości powstały zamki feudalne i miasta. Taki sam obraz malują również inni bizantyjscy pisarze VI w., wskazując, po pierwsze, na zmianę nazw plemion słowiańskich, co świadczy o przegrupowaniu plemion w okresie two- rzenia związków plemiennych. Autorzy bizantyjscy mówią, po drugie, o pojawieniu się wśród Antów przywódców, jak np. Mezamir, syn Idoryzjasza, którzy stanowili pewne niebezpieczeń- stwo dla Bizancjum, gdyż mogli zjednoczyć i podporządkować sobie „niezliczone plemiona" Antów. Znamy wielu książąt słowiańskich, których Bizantyjczycy brali na służbę i mianowali dowódcami wojska, flotylli i obszarów pogranicznych. Za panowania Justyniana I ogromne masy Słowian podeszły do północnych rubieży Cesar- stwa Bizantyjskiego, przeprawiały się przez Dunaj, forsowały linie umocnień nadgranicznych i zagarniały żyzne ziemie cesarskie na Bałkanach. Historycy bizantyjscy pozostawili nam żywe opisy najazdów wojsk słowiańskich na prowincje cesarstwa; najeźdźcy uprowadzali jeńców i wywozili z zajętych terenów bogate łupy. Koloniści słowiańscy osiedlali się w granicach ce- sarstwa. Pod wpływem Słowian, którzy żyli wówczas we wspólnocie pierwotnej, w Bizancjum coraz szybciej przeżywało się niewolnictwo i rozwijały elementy ustroju feudalnego. Zwycięstwa odnoszone przez Słowian nad potężnym Bizancjum świadczą, że społeczeństwo ich znajdowało się wówczas na stosunkowo wysokim, jak na owe czasy, poziomie rozwoju. Na Słowiańszczyźnie zaistniały już zapewne warunki materialne umożliwiające organizowanie wielkich wypraw wojennych, a ustrój demokracji wojskowej umożliwiał połączenie znacznych mas ludności. Dalekie wyprawy wojenne prowadziły do umocnienia władzy księcia również na rdzennych ziemiach słowiańskich, gdzie zaczęły powstawać księstwa plemienne. Pisarze bizantyjscy wspominali o Słowianach jedynie wówczas, kiedy pojawiali się oni u granic cesarstwa lub gdy wojska cesarskie paliły wsie słowiańskie na obszarach pogranicznych; pisarze ci nie wiedzieli nic o stosunkach wewnętrznych w Europie Wschodniej. Dlatego jest dla nas szczególnie cenny geograficzny opis stepów południoworuskich i obszarów leżących dalej na północ, który został sporządzony w połowie VI w. przez anonimowego autora syryjskiego. Syryjczyk ów, wymieniwszy szereg plemion koczujących, wspomina także o jakimś ludzie zwa- nym „Roś" (Hros), nazywając go ludem olbrzymów i przeciwstawiając go koczownikom. Ze 276 Św. Demetrios. Mozaika w klasztorze Św. Michała w Kijowie Druga polowa XI w. źródła tego wynikałoby, że lud ów zamieszkiwał obszar na pomoc od stepów, prawdopodobnie na środkowym Podnieprzu, nad jednym z dopływów Dniepru — rzeką Roś, której nazwa, być może, związana jest z nazwą plemienia Roś. Dawno już stwierdzono, że w kronikach ruskich z XII w. słowa „ruska ziemia" używane są w dwu znaczeniach: po pierwsze — dla określenia wszystkich ziem wschodniosłowiańskich; po drugie — tylko w odniesieniu do bardzo ograniczonego terytorium środkowego Podnieprza, obejmującego Kijów, dorzecze Rosi i strefę leśno-stepową na lewym brzegu Dniepru, aż po dzisiejszy Kursk. Można przypuszczać, że wyodrębnienie się tego terytorium nastąpiło w sto- sunkowo odległych czasach. Dane archeologiczne świadczą, że właśnie na tym terytorium w VI—VII w. rozpowszechnione były ozdoby srebrne i pasy szczególnego rodzaju. Całkowita zbieżność obszaru rozpowszechnienia tej kultury z ziemią ruską, o której mówią kronikarze, po- zwala uważać ten obszar za terytorialne jądro przyszłego państwa staroruskiego. W każdym razie wykopaliska archeologiczne w pełni potwierdzają słowa Nestora, że zalążek przyszłej Rusi Kijow- skiej zaczął powstawać nad brzegami Dniepru wówczas, kiedy książęta słowiańscy organizowali wyprawy na Bizancjum i nad Dunaj — w czasach poprzedzających najazdy Chazarów. Ruś (według Nestora „Polanie, obecnie zwani Rusią") stała prawdopodobnie na czele związku plemiennego, powstałego na środkowym Podnieprzu; nazwa ta stopniowo wyparła nazwy innych plemion i w VI—VII w. objęła już prawie cały leśno-stepowy pas Europy Wschod- niej, zaludniony przez rolnicze plemiona słowiańskie i osiadające na ziemi niesłowiańskie ple- miona koczowników. Dzięki utworzeniu mocnego związku plemiennego na południowych leśno-stepowych ob- szarach Słowianie mogli swobodniej posuwać się nie tylko w kierunku pohidniowo-zachodnim (na Bałkany), lecz także w pohidniowo-wschodnim. Stepy były wprawdzie opanowane przez różnych koczowników: Bułgarów, Awarów i Chazarów, lecz Słowianie osiadli na środkowym Podnieprzu (na ziemi ruskiej) potrafili prawdopodobnie nie tylko obronić się przed ich najazdami, ale i dotrzeć w głąb urodzajnego pasa czarnoziemnego. O Słowianach znad Donu wspominają autorzy arabscy, opowiadając o wyprawie jednego z Omajjadów — arabskiego wodza Merwa- na — na Chazarię ok. 737 r. Chazarowie władali wówczas terenami nad dolną Wołgą, nad Do- nem i na północnym Kaukazie. Merwan na czele 150-tysięcznego wojska przeszedł Kaukaz i natarł na Chazarów. Po zdobyciu miast chazarskich Semender i Dajdu (w pobliżu Jergeni) Merwan skierował się ku „rzece słowiańskiej", nad dolny Don — i wziął tam do niewoli 20 tys. osiadłych rodzin słowiańskich. W VII—IX w. Słowianie zamieszkiwali także wschodnią część ziem chazarskich, wybrzeża Morza Azowskiego, i wespół z Chazarami urządzali wyprawy wojenne, a także wstępowali na służbę do chagana, władcy chazarskiego. Na południu osiedla słowiańskie tworzyły prawdopodobnie wysepki wśród innych plemion, stopniowo asymilowanych przez Słowian, którzy jednocześnie przejmowali pewne elementy ich kultury. I tak do języka ruskiego przeniknęły poszczególne słowa scyto-sarmackie, a do ruskiej religii pogańskiej — niektóre postacie mitologiczne. O stosunkach ludności zamieszkałej nad środkowym Dnieprem z rejonami nadbałtyckimi i nadwołżańskimi świadczą różne znaleziska archeologiczne. Ubrania i ozdoby z VI—VII w., typowe przede wszystkim dla dorzecza Rosi, spotyka się nad Oką w tych okolicach, gdzie na terytorium zamieszkałym przez Mordwinów i Muromców powstały później miasta Riazań i Murom. Takie same przedmioty znaleźli archeolodzy także nad górnym Dnieprem w pobliżu 278 Smoleńska (na ziemi Krywiczów), na drodze „od Waregów do Greków". W następnym ogniwie tej drogi, na południowym brzegu jeziora Ilmeń, na ziemi Słowienów nowogrodzkich, powstał gród, który do latopisu wszedł pod nazwą Stara Rusa, a należał później do książąt nowogro- dzkich. Tak więc księstwo Polan, od którego kronikarz rozpoczyna historię państwowości ruskiej, nie tylko zjednoczyło Słowian środkowego Podnieprza, lecz także nawiązało jakieś niejasne na razie dla nas stosunki z innymi plemionami słowiańskimi i ugrofińskimi. ROZWÓJ SPOŁECZNO-EKONOMICZNY SŁOWIAN WSCHODNICH W VI—IX W. W ciągu VI—IX w. wzrastały siły wytwórcze, ulegały zmianie instytucje rodowo-ple- mienne oraz powstawały klasy. Jako najważniejsze wydarzenia w życiu wschodniej Słowiań- szczyzny należy wymienić: rozwój gospodarki ornej i wyodrębnienie się rzemiosła; rozkład wspólnoty rodowej jako jednostki gospodarczej i jej podział na indywidualne gospodarstwa chłopskie, tworzące wspólnotę sąsiedzką; rozwój prywatnej własności ziemskiej i powstawanie klas; przekształcenie wojsk plemiennych, spełniających funkcje obronne, w drużynę panującą nad współplemieńcami; zagarnięcie przez książąt i arystokrację gruntów dawniej wspólnych, a stanowiących od tej chwili ich osobistą własność dziedziczną; wykorzystanie przez książąt i możnych aparatu władzy rodowo-plemiennej do umocnienia ich dominującej pozycji wobec sze- regowych członków wspólnot, którzy utracili już solidarność rodową. Materiały językoznawstwa porównawczego świadczą, że rolnictwo z dawien dawna było podstawą gospodarki Słowian. Dane archeologiczne o rolnictwie są na razie skąpe, lecz i one potwierdzają fakt, że rolnictwo było dominującą gałęzią gospodarki Słowian wschodnich; dzięki znaleziskom archeologicznym możemy odtworzyć kształty narzędzi rolniczych i poznać rodzaje upraw (żyto, pszenica, jęczmień, owies, groch, len i in.). Pierwsza wzmianka pisemna o za- siewach ozimych pochodzi z połowy X w. Pisarz arabski Ibrahim ibn Jakub pisze: „Oni [Sło- wianie] sieją dwa razy do roku — latem i wiosną — i dwa razy zbierają plony". Wspólne dla języków słowiańskich słowa: „jar" i „jarzyna" oraz „ozimi", „ozimy", „ozimina" pozwalają przypuszczać, że siewy jarych i ozimych zbóż w rolnictwie znali Słowianie dużo wcześniej. Obok uprawy roli rozwinęła się u Słowian hodowla bydła. W gospodarstwach słowiańskich hodowano konie, krowy, owce, świnie itd. Rozpowszechniło się także łowiectwo, rybołówstwo i bartnictwo. Do IX w. w siedzibach Słowian wschodnich (włączając także mało urodzajną ziemię no- wogrodzką) powstała znaczna powierzchnia ziem ornych na miejscu wykarczowanych lasów, co świadczy o dalszym rozwoju sił wytwórczych w czasach feudalizmu. Z każdym stuleciem malała rola prymitywnej i pracochłonnej gospodarki żarowej, z którą nierozerwalnie była zwią- zana kolektywna praca i gospodarka członków wspólnot rodowych. Plemię starosłowiańskie było zjednoczeniem niewielkich wspólnot rodowych, które łączyła pewna jednorodność cech kulturowych. Takich plemion, których nazwy są już zapomniane, na całej równinie rosyjskiej było prawdopodobnie 100—200. Instytucją znaną każdemu z tych plemion było zgromadzenie ludowe (wiec). Władza książąt plemiennych stopniowo wzrastała. Na skutek rozwoju stosunków międzyplemiennych, sojuszów obronnych i zaczepnych, orga- ni/acji wspólnych wypraw i wreszcie podboju słabszych sąsiadów przez plemiona silniejsze — 279 plemiona rozrastały się, tworząc coraz większe związki. Ruski kronikarz Nestor nie zna małych plemion wschodniosłowiańskich, mówi tylko o wielkich związkach plemiennych: Radymiczach, Krywiczach, Drewlanach, Wiatyczach. Opisując okres przejściowy, w którym stosunki rodowo-plemienne odchodziły w przeszłość i tworzyło się państwo, Nestor podaje, że na różnych terenach wschodniej Słowiańszczyzny istniały „swoje kniaziostwa". Potwierdzają to również dane archeologiczne. Charakterystyczne cechy obrzędów pogrzebowych pozwalają ustalić granice terytoriów zamieszkałych przez nie- wielkie plemiona i rozległe związki plemienne. Powstanie wczesnofeudalnego państwa, które podporządkowało sobie stopniowo wszystkie plemiona wschodniosłowiańskie, stało się możliwe dopiero wtedy, gdy wyrównały się nieco różnice między pomocą i południem w dziedzinie rolnictwa, tj. kiedy również na północy po- wstała dostateczna ilość gruntów ornych, a konieczność ciężkiej, kolektywnej pracy przy gospo- darce żarowej i karczunku lasów znacznie zmalała. Wówczas to rodzina chłopska jako nowy zespół produkcyjny wydzieliła się z patriarchalnej wspólnoty. O zmianach stosunków społeczno-ekonomicznych w IX—X w. świadczą dane wykopali- skowe: tam, gdzie znajdowały się zbiorowe kurhany rodowe, pojawiają się pojedyncze lub podwójne mogiły pod niewielkimi kurhanami. Jest to dowodem, że poszczególne rodziny jako jednostki wytwórcze wszędzie wydzieliły się z rodów, zrywając stare więzy. Ten ogólny proces mógł być tylko odbiciem nowych zjawisk w życiu Słowian i świadczył o powstawaniu wiejskich wspólnot sąsiedzkich i stopniowym przechodzeniu do feudalizmu. Wśród zabytków archeolo- gicznych z IX w. spotyka się grodziska z wieloma setkami chat. Są to osiedla ogromnych wspólnot wiejskich. Ród był w stanie rozkładu, poszczególni smerdowie (chłopi) opuszczali wspólnotę odchodząc do niewarownych osad i zamków, co osłabiało oczywiście pozycję chłopstwa wobec drużyny i ułatwiało jego ujarzmienie. Możliwe, że jednym z pierwszych rodzajów eksploatacji u Słowian wschodnich, podobnie jak u innych ludów, był wyzysk niewolników. Choć jednak niewolnicy pracowali we włościach feudalnych na Rusi, niewolnictwo nie stało się tu podstawą stosunków produkcji. Wschodnia Słowiańszczyzna przeżywała rozkład ustroju wspólnoty pierwotnej w tym czasie, kiedy ustrój niewolniczy stał się już na świecie przeżytkiem. W procesie powstawania klas Ruś przeszła do feudalizmu omijając niewolnictwo jako formację. W IX—X w. powstają antagonistyczne klasy społeczeństwa feudalnego. Drużynników jest coraz więcej, a ich sytuacja ulega zróżnicowaniu: pojawiają się możni — bojarzy i książęta. Znamy wiele kurhanów drużynnych, w których zakopano broń i cenne przedmioty. Naj- bardziej interesujące są kurhany wokół wielkich miast, przyszłych stolic książęcych — Kijowa, Czernihowa, Smoleńska, Suzdalu i innych. Cmentarze miejskie liczą nieraz po kilka tysięcy mogił. Kurhany można podzielić na trzy grupy według wielkości i wartości przedmiotów zło- żonych wraz ze zmarłymi: kurhany szeregowych członków drużyn oraz bojarów i książąt. W kurhanach bojarskich i książęcych znajdowano rozmaitą broń i rynsztunek, przedmioty srebrne i złote, drogie importowane naczynia, prochy spalonych niewolnic i niewolników. Jest rzeczą charakterystyczną, że kurhany książęce zawierają przedmioty kultu pogańskiego — noże ofiarne, figurki bożków pogańskich, święte rogi turze. Wynika z tego, że książęta łączyli funkcje władców świeckich i najwyższych kapłanów. Kurhany książęce i bojarskie to ogromne wzgórza, usypane trudem wielu tysięcy chłopów. 280 Interesujące są np. kurhany czernihowskie. W okolicy starego miasta Czcrnihowa /najduje się kilka oddalonych od siebie cmentarzy drużynnych z mogiłami szeregowych wojów i kilkoma wielkimi kurhanami bojarskimi, w których zachowały się różne cenne przedmioty. Najwidocz- niej część drużynników i bojarów przebywała w mieście w otoczeniu księcia, a część bojarów /c swymi wojami żyła w siołach podmiejskich, które, być może, stanowiły dobra dziedziczne. Tak więc na podstawie analizy zabytków cmentarnych IX—X w. można wyciągnąć tu stepujące wnioski: społeczeństwo ruskie było w tym czasie podzielone na klasy; panująca klasa fcudałów wykorzystywała zależnych chłopów. W IX w. u Słowian nastąpił rozwój rzemiosła: kowale nauczyli się wyrabiać nie tylko żelazo, lecz także stal wysokogatunkową, pojawili się mistrze wyrabiający piękne przedmioty ze srebra, garncarze oraz rzemieśl- nicy różnych innych specjalności. W historii rozwoju feudalizmu waż- ną kwestią jest czas powstania miast na Rusi, lecz tej sprawy historycy jeszcze ostatecznie nie rozstrzyg- nęli. W ustroju rodowo-plemien- nym istniały ośrodki, w których zbierały się wiece plemienne, wy- bierano księcia, handlowano, doko- nywano wróżb, rozstrzygano spra- wy sądowe, składano ofiary bogom. Czasami taki ośrodek stawał się skupiskiem najważniejszych rodza- jów produkcji. W starym Pskowie np. archeolodzy odkryli wiele pie- Skfadanie daniny CÓW hutniczych do WytOpU Żelaza. Miniatura w Kronice radziwiłlowskiej. XV w. Większość tych starych gro- dów przekształciła się później w średniowieczne miasta. W IX—X w. feudałowie założyli szereg nowych miast, które służyły celom obrony przed koczownikami, jak też utrwalaniu pa- nowania nad ujarzmioną ludnością. W miastach koncentrowała się także produkcja rzemieślni- cza. Starą nazwę „grad", „gorod", oznaczającą obwarowane miejsce, zaczęto używać do okreś- lenia prawdziwego miasta feudalnego z kremlem (twierdzą) w środku i obszerną rzemieślni- czo-handlową osadą przygrodową (posad). Pomimo że proces feudalizacji odbywał się stopniowo i powoli, można jednakże wskazać pewną granicę, która otwiera nowy okres dziejów Rusi, tj. feudalizmu. Granicą tą jest IX stulecie. Relacje wschodnich autorów, pochodzące w większości z IX w., są uzupełnieniem danych archeologicznych. Ze źródeł arabskich, środkowoazjatyckich i perskich dowiadujemy się, że Słowianie zajmowali się rolnictwem, że na szeroką skalę rozwinęli bartnictwo (jeden właściciel posiadał do stu barci). Szczególnie ciekawe są dane o stosunkach społecznych we wschodniej Slowiańszczyźnie. „U Rusów istnieje klasa rycerzy" — komunikuje anonimowy geograf środ- kowoazjatycki. Inni autorzy mówią o podziale Słowian na prosty lud i możnych, o księciu po- bierającym daniny, sprawującym sądy, któremu byli podporządkowani „władcy oddalonych ziem" i który dowodził konnicą. 281 Część chłopów, jak można przypuszczać na podstawie późniejszych wiadomości, płaciła daninę książętom, a część płaciła czynsz bojarom i członkom drużyny lub odrabiała na ich ziemiach pańszczyznę. Źródła zdają się wskazywać w sposób nie ulegający wątpliwości, że w IX w. u Słowian wschodnich powstało już państwo feudalne. POWSTANIE PAŃSTWA STARORUSKIEGO W IX W. Rusią nazwano ziemie plemion wschodniosłowiańskich połączone w jedno państwo. Nie są przekonujące teorie historyków „normanistów", dowodzących, że twórcami państwa ruskiego byli Normanowie, zwani wówczas na Rusi Waregami. Historycy ci twierdzili, że występująca w kronikach nazwa Ruś oznaczała Waregów. Jak już wykazaliśmy, przesłanki do powstania państwa kształtowały się wśród Słowian w ciągu wielu stuleci i ok. IX w. doprowadziły do widocznego rezultatu nie tylko na ziemiach Słowian zachodnich, dokąd nigdy nie docierali Normanowie i gdzie powstało państwo wielkomorawskie, lecz także na ziemiach Słowian wschodnich (na Rusi Kijowskiej), gdzie pojawiali się Normanowie, którzy pustoszyli kraj i mor- dowali przedstawicieli miejscowych dynastii książęcych, a nieraz sami stawali się książętami. Jest rzeczą oczywistą, że pojawienie się Normanów nie było ani okolicznością sprzyjającą, ani istotną przeszkodą w procesie feudalizacji. Natomiast nazwa Ruś występuje w źródłach jako określenie pewnej grupy Słowian na 300 lat przed pojawieniem się Waregów. Znane są dwie formy tego słowa: „Roś" i „Ruś". W najstarszych zabytkach używa się pierwszej formy („rosskije pis'mena", „Prawda ros'skaja"), zaś w źródłach bizantyjskich za- chowały się obie najbardziej archaiczne nazwy. Po raz pierwszy wzmiankę o ludzie Roś spo- tykamy w połowie VI w., kiedy wiadomości o nim dotarły już do Syrii. Polanie, nazywani według kronikarza Rusią, stanowią podstawę przyszłej narodowości staroruskiej, a ich ziemia stała się terytorialnym jądrem przyszłego państwa, tj. Rusi Kijowskiej. Przebieg procesu jedno- czenia słowiańskich i niesłowiańskich plemion wokół Rusi nie jest dokładnie znany. Na szczęście w Powieści dorocznej, której pierwotny tekst napisany przez Nestora został zniekształcony przez późniejszych autorów, wśród wiadomości pochodzących od Nestora ocalał jeden urywek, w którym opisana jest Ruś przed pojawieniem się Waregów. „Oto te słowiańskie ziemie — pisze Nestor — które wchodzą w skład Rusi: Polanie, Drewlanie, Dregowicze, Połoczanie, Słowienie nowogrodzcy, Siewierzanie..." Spis ten obejmuje tylko połowę obszarów wschodnio- słowiańskich. A zatem nie wchodzili jeszcze w tym czasie w skład Rusi Krywicze, Radymicze, Wiatycze, Chorwaci, Ulicze i Tywercy. Wiadomości zawarte w tym nadzwyczaj cennym uryw- ku można odnieść do czasów nie późniejszych niż połowa IX w., ponieważ w końcu IX i w X w. geograficzny kształt Rusi zgodnie z tą kroniką był już zupełnie inny. Są więc podstawy, aby mówić o kilku etapach wzrostu terytorialnego Rusi: w VI w. zie- mia Polan (Rusi) była ograniczona do środkowego Podnieprza, a w połowie IX w. obejmowała cały szereg rejonów, na których istniały „swoje kniażenia". W skład Rusi weszło teraz szerokie pasmo ziem słowiańskich -od Rosi na południu do jeziora Ilmeń na północy. Nestor wspomina również o różnych plemionach ugrofińskich i nadbałtyckich, które zmuszone były uznawać nad sobą władzę Rusi i płacić jej daninę. O państwie tym zachowały się również wiadomości w obcych źródłach z IX w., które potwierdzają i precyzują dane Nestora. 282 W 839 r. posłowie ruskiego „chakana" byli u cesarza Ludwika Pobożnego. Na początku IX w. wojska ruskie walczyły na Krymie „od Suroża do Korczewa" (od Sudaku do Kcrc/.u). Mniej więcej w tym czasie Rusowie zorganizowali wyprawę na południowe wybrzeża Morza Czarnego. Jak wynika z relacji arabskiego pisarza Ibn Chordadbeha, w połowie IX w. Rusowie („plemię Słowian") wypływali przez Cieśninę Kerczeńską na Morze Azowskie, płynęli w górę, Donu do jego zbliżenia z Wołgą i potem do Morza Kaspijskiego, by drogą lądową dotr/.cć do Bagdadu. Inni wschodni autorzy rozróżniają w tym okresie Rusów od Słowian, określając naj- widoczniej nazwą Rusów drużyny państwa ruskiego, a nazwą Słowian inne plemiona słowiańskie, które jeszcze nie weszły w skład tego państwa. Jako pierwsze miasto państwa ruskiego wymie- niają oni Kujabe — Kijów. Ponieważ Słowianie od dawna kolonizowali południowe obszary, państwo słowiańskie mo- gło tym łatwiej umocnić się nad Morzem Czarnym. Tutaj Rusowie starli się z Bizancjum, z Chazarami i Pieczyngami. „Rusowie wojują z sąsiadami i zwyciężają ich" — pisze wspo- mniany już autor środkowoazjatycki. W 860 r. wojsko ruskie, chcąc zemścić się na Bizantyjczykach za niedotrzymanie jakiejś umowy i mordy dokonane na Rusach, obiegło Konstantynopol i omal nie zdobyło miasta. Wkrótce Rusowie wznowili najazdy na Bizancjum. Po jednej z takich wypraw cesarz bizantyj- ski skierował na Ruś biskupa, który ochrzcił część Rusów. Nie należy jednak przeceniać stop- nia chrystianizacji Słowian w IX w. Przypuszczalnie tylko niewielka część członków drużyny przyjęła wówczas chrześcijaństwo. Ale i w samym pogaństwie dały się zauważyć nowe zjawiska, świadczące o narodzinach ustroju feudalnego. Wśród bogów pogańskich na pierwsze miejsce wysunął się Perun, bóg burzy, który przekształcił się w boga wojny i patrona drużynników. W niektórych późniejszych kronikach ruskich zachował się tekst stanowiący, być może, zaginioną część pracy Nestora, poświęcony Rusi IX stulecia, a więc czasom poprzedzającym najazd Waregów. W tym interesującym urywku mowa jest o księciu kijowskim Oskoldzie (Askoldzie) albo o dwóch księciach — Askoldzie i Dirze, którzy przypuszczalnie nie byli Wa- regami. Książę słowiański Dir znany był również autorowi arabskiemu X w. Masudiemu. Kiedy Normanowie po stoczonych bojach wtargnęli do Nowogrodu (gdzie władzę zagarnął konung Waregów — Ruryk) i zaczęli ściągać daninę z Połoczan i Krywiczów, książę kijowski Oskold, pochodzący prawdopodobnie z dynastii Kija, zorganizował dwie wyprawy — na zie- mię Połoczan i Krywiczów. Tak więc kroniki zachowały wiadomości o zorganizowanym oporze, stawianym Waregom przez Ruś Kijowską. 2. RUŚ OD KOŃCA IX DO POCZĄTKÓW XII W. ZJEDNOCZENIE ZIEM SŁOWIAN WSCHODNICH W PAŃSTWO STARORUSKIE W KOŃCU IX I W X W. W drugiej połowie IX w. książę nowogrodzki Oleg, który był prawdopodobnie Waregiem /. pochodzenia, połączył w swym ręku władzę nad Kijowem i Nowogrodem. Kronikarz podaje, że wydarzenie to miało miejsce w 882 r. W wyniku rozłamu społeczeństwa na antagonistyczne klusy powstało wczesnofeudalne państwo staroruskie (Ruś Kijowska), co stało się przełomowym momentem w historii wschodniej Słowiańszczyzny. Zjednoczenie ziem wschodniosłowiańskich 283 w państwo staroruskie nie dokonało się bez wstrząsów. Książęta kijowscy napotykali poważny opór ze strony niektórych książąt feudalnych i plemiennych i ich „mężów". Opór ten stłumiony został siłą zbrojną. Za panowania księcia Olega (przełom IX i X w.) stałą daninę płacił już Nowogród; to samo dotyczy Słowienów nowogrodzkich lub ilmeńskich (ziemie północnoruskie), Krywiczan (zachodnioruskie); do daniny zobowiązane też było fińskie plemię Merianów, zasymilowane wkrótce przez masę Słowian, zamieszkujące północno-wschodnie ziemie ruskie. Drużyny Olega napadały na ziemie Drewlan zamieszkujących prawy brzeg Dniepru. Oleg „zmógł" ich (pod- Wyprawa morska księcia Igora na Konstantynopol w r. 941 Miniatura w Kronice radziwillowskiej. XV w. porządkował swej władzy), narzucając miejscowym książętom obowiązek płacenia danin. Dru- żyny księcia kijowskiego wyparły Chazarów ze wschodniego Podnieprza i zajęły czernihowskie ziemie Siewierzan i Radymiczów. Książę kijowski Igor (początek X w. — 945 r.) po zaciętych walkach zdobył ziemie Uliczów i Tywerców. W ten sposób granica Rusi Kijowskiej została przesunięta za Dniestr. Drewlanie stawiali długotrwały opór. Igor nałożył na nich jeszcze większą daninę i naje- jechał ich ziemie ze swą drużyną, aby zebrać daninę. Ale Drewlanie rozbili książęcą drużynę, a jego samego pozbawili życia. Za panowania Olgi (945—969), żony Igora, ziemia Drewlan zo- stała ostatecznie poddana władzy Kijowa, ich stolica — Iskorosteń — zburzona; miejscowi ksią- żęta i możni zostali wycięci w pień, a na Drewlan nałożono daninę w zwiększonych rozmiarach. Ruś rozszerzała swe granice i umacniała się nadal za czasów Światosława Igorowicza (969—972) i jego syna Włodzimierza (980—1015). W skład państwa staroruskiego weszły ziemie Wiatyczów nad Oką, Ruś objęła swą władzą Kaukaz północny. Terytorium państwa staroruskiego powiększyło się również w kierunku zachodnim, obejmując Grody Czerwieńskie (nazwane tak od grodu Czerwienią) i Ruś Zakarpacką. Z chwilą utworzenia wczesnofeudalnego państwa wzrosło bezpieczeństwo kraju i powstały warunki zapewniające jego rozwój ekonomiczny. Lecz umocnienie tego państwa związane było 284 •/. ro/.wojem własności feudalnej i dalszym ujarzmianiem poprzednio wolnego chłopstwa, o czym świadczy szereg źródeł. W latopisach znajdujemy wzmianki o siołach książęcych (X w.), w umo- wach Rusi z Bizancjum figurują przedstawiciele feudalnego możnowładztwa — „książęta" i „bojarzy". Wszystko to świadczy o rozwijającym się procesie feudalizacji. USTRÓJ POLITYCZNY I APARAT PAŃSTWOWY W IX —X W. WOJSKO Najwyższa władza w państwie staroruskim należała do wielkiego księcia kijowskiego. Na dworze książęcym przebywała drużyna, która dzieliła się na „starszą" (bojarzy, mężowie książęcy) i „młodszą" (gridy, otroki, dietskije). Członkowie drużyny książęcej mieli udział w rządach. Na przykład książę Włodzimierz, syn Światosława, razem z bojarami radził nad sprawą wpro- wadzenia chrześcijaństwa, nad środkami walki z „rozbojem" i wspólnie z nimi decydował o różnych innych sprawach. W poszczególnych częściach Rusi rządzili miejscowi książęta, jak np. książę Mał na ziemi Drewlan. Lecz wielki książę kijowski dążył do zastąpienia miejscowych władców swymi ludźmi. Państwo umacniało władzę feudałów na Rusi. Aparat rządzący dbał o wpływ danin w na- turze (np. futra) oraz w postaci pieniężnej. Podatki nakładano na gospodarstwo chłopskie, a jednostkami stanowiącymi podstawę do obliczania należności były dym, radio, pług. Ludność pracująca spełniała również szereg innych powinności — wojskową, podwodową, uczestni- czyła w budowie twierdz, dróg, mostów itd. Poszczególni członkowie drużyny książęcej otrzymywali pod zarząd całe rejony z prawem ściągania daniny. Początkowo daniny zbierano w czasie poludja — okresowego objazdu podległych ziem dokonywanego przez księcia z dru- żyną, a następnie zaczęto wprowadzać stałą, wojskowo-administracyjną organizację miejscową. W połowie X w., za czasów księżny Olgi, określone zostały rozmiary powinności, danin i czyn- szów, i ustalone stałe i przejściowe stanowiszcza i pogosty, w których przyjmowano daniny. Normy prawa obyczajowego krystalizowały się u Słowian od najdawniejszych czasów. 7* chwilą powstania i rozwoju społeczeństwa klasowego i państwa obok prawa obyczajowego pojawiły się i rozwijały prawa pisane, które stopniowo wypierały prawo obyczajowe i chroniły interesy feudałów. Już w traktacie zawartym przez Olega z Bizancjum (911 r.) wspomina się o „prawie ruskim". Zbiorem praw pisanych była Prawda ruska, tzw. Krótka (przełom XI i XII w.). W zbiorze tym znalazła się najstarsza Prawda, napisana prawdopodobnie na po- c/ątku XI w., lecz odzwierciedlająca niektóre normy prawa obyczajowego. Jest w niej jeszcze mowa o przeżytkach ustroju wspólnoty pierwotnej, np. o krwawej zemście. Prawo przewiduje pr/ypadki zamiany zemsty na grzywnę pieniężną płaconą krewnym skrzywdzonego (później państwu). Siły zbrojne państwa staroruskiego składały się z drużyny wielkiego księcia, drużyn, które wystawiali podlegający mu książęta i bojarzy, oraz pospolitego ruszenia (wojów). Liczebność wojsk, z którymi książę wyruszał na wyprawy, dochodziła nieraz do 60—80 tys. Ważną rolę w siłach zbrojnych odgrywało nadal piesze pospolite ruszenie ludowe. Posługiwano się na Rusi również oddziałami najemnymi złożonymi z koczowników stepowych (Pieczyngów), u lukżc Połowców, Węgrów, Litwinów, Czechów, Polaków, Waregów-Normanów, lecz ich rola w skhid/.ic sił zbrojnych była nieznaczna. Flota staroruska składała się z łodzi z wydrążonych pni i obitych na burtach deskami. Łodzie ruskie pływały po Morzu Czarnym, Azowskim, Ka- spijskim i Bałtyckim. 285 POLITYKA ZAGRANICZNA KSIĄŻĄT KIJOWSKICH W X W. Polityka zagraniczna państwa staroruskiego wyrażała interesy rozwijającej się klasy feu- dałów, którzy rozszerzali swe posiadłości, wpływy polityczne i kontakty handlowe. Dążąc do podboju ziem wschodniosłowiańskich książęta kijowscy popadali w konflikty z Chazarami, tj. koczownikami tureckimi, którzy podbili szereg plemion słowiańskich i założyli swe państwo nad dolnym biegiem Wołgi. Książęta ruscy posuwając się ku Dunajowi dążyli do opanowania szla- ków handlowych przez Morze Czarne i wybrzeże krymskie, co musiało doprowadzić do walki z Bizancjum, które starało się ograniczyć wpływy Rusi na wybrzeżu czarnomorskim. W 907 r. książę Oleg zorganizował wyprawę morską na Konstantynopol. Jak podają kroniki, flota ruska liczyła 2 tys. łodzi, a w każdej z nich znajdowało się po 40 ludzi. Bizantyjczycy byli zmuszeni prosić Rusów o zawarcie pokoju i zapłacić kontrybucję. Na mocy traktatu pokojowego z 911 r. Ruś otrzymała prawo do bezcłowego handlu w Konstantynopolu. Książę Igor zorganizował dwie wyprawy na Bizancjum. W czasie pierwszej (w 941 r.) Rusowie ruszyli znad Bosforu i przeszli wybrzeżem Morza Czarnego do Paflagonii, lecz w de- cydującej bitwie Bizantyjczycy, spaliwszy część łodzi „ogniem greckim" (mieszanina paląca się na wodzie), zadali druzgocącą klęskę flocie ruskiej. Druga wyprawa (944 r.) zakończyła się nowym traktatem pokojowym, mniej korzystnym dla Rusi niż układ z 911 r. Książęta kijowscy organizowali także dalsze wyprawy, za Kaukaz, na zachodnie i połud- niowe wybrzeże Morza Kaspijskiego (lata 880, 909, 910, 913—914 ). W ostatniej z tych wypraw brało udział 50 tys. ludzi, a na morze wypłynęło 500 łodzi. W 913 r. wojska ruskie zdobyły jedną z wysp w pobliżu Baku. W czasie wyprawy w 944 r. Rusowie opanowali ważny ośrodek na Zakaukaziu — miasto Berdaa, lecz opór miejscowej ludności nie pozwolił im tam pozostać dłużej. Światosław syn Igora w swej polityce wschodniej dążył do zdobycia dostępu do morza, opanowania szlaku wołżańskiego, umocnienia się u ujścia Donu; pragnął on też rozszerzyć stosunki z Iranem i Azją Środkową. Wyprawy wojenne Światosława w latach sześćdziesiątych X w. uwieńczone zostały podbiciem Bułgarii nadwołżańskiej, rozgromieniem i likwidacją cha- ganatu chazarskiego, zdobyciem warownych grodów Sarkielu, Itilu, Semenderu. W tym czasie wzrosły także ruskie posiadłości na północnym Kaukazie, podbite zostały ziemie Osetyjczyków i Czerkiesów (Jasów i Kasogów). Władza Rusi sięgała wybrzeży krymskich do Cieśniny Kerczeń- skiej, gdzie miasto Tmutarakań stało się wielką przystanią ruską. Państwo niskie dążyło do umoc- nienia się nad dolnym Dunajem, na ziemiach zależnych pod względem politycznym od Bułgarii. W okresie upadku pierwszego państwa bułgarskiego Bizancjum usiłowało doprowadzić do starcia zbrojnego Rusi z Bułgarią, która na początku X w. zadała cesarstwu poważne klęski. Bizancjum liczyło na osłabienie Bułgarii i jednocześnie na odwrócenie uwagi Rusi od Cher- sonesu. Światosław istotnie zorganizował wyprawę przeciw Bułgarom, lecz bynajmniej nie w interesie dyplomacji bizantyjskiej: chodziło mu o powiększenie własnych posiadłości. W pierw- szej wyprawie na Bałkany w 968 r. Światosław zdobył wiele grodów naddunajskich (Pereja- sławiec i inne). Najazd Pieczyngów na Kijów zmusił wojsko Światosława do powrotu z Bułgarii na Ruś. W czasie drugiej wyprawy na Bałkany w 969 r. Światosław działał już w sojuszu z Bułgarami przeciwko Bizancjum. Wojsko rusko-bułgarskie, do którego przyłączyli się Węgrzy, wkroczyło do Filipopolis (Płowdiw), zajęło Trację, przeszło przez Macedonię. Dopiero po zebraniu wielkich 286 sił udało się cesarzowi Janowi I Tzimiskesowi zdobyć Wielki Presław. Po krwawej bitwie pod Dorostolon (Silistria) wojsko Światosława musiało opuścić Bałkany. W drodze powrotnej książę został zabity przez Pieczyngów (972). Na skutek niepowodzenia wyprawy ruskiej Husaria wschodnia dostała się pod władzę Bizancjum. Wielkiego wysiłku wymagała od Rusi walka z Pieczyngami. Pieczyngowie koczowali micd/.y Wołgą i Jaikiem, skąd przybyli w IX w. i zamieszkali na północnych wybrzeżach Morza C/ar- nego, między Donem i Dunajem. Bizancjum popierało ich i zachęcało do napadów na Ruś. Syn Światosława książę Włodzimierz wzniósł na południu kraju szereg warowni nad rzekami Stugną, Irpieniem, Trubieżą i in. oraz odbudował miejskie fortyfikacje Kijowa. PRZYJĘCIE CHRZEŚCIJAŃSTWA W końcu X w. na Rusi oficjalnie wprowadzono chrześcijaństwo. W wyniku rozwoju stosun- ków feudalnych możliwe się stało zastąpienie kultów pogańskich nową religią. Słowianie wschodni oddawali cześć boską siłom przyrody. Wśród czczonych przez nich bogów pierwsze miejsce zaj- mował Perun — bóg grzmotu i błyskawicy. Dadźbóg był bogiem słońca i urodzaju, Strzybóg — bo- giem burzy i niepogody. Za boga bogactwa i handlu był uważany Wołos, za twórcę całej kultury ludzkiej — bóg-kowal Swaróg. Słowianie wschodni odprawiali modły i składali bożkom ofiary w świątyniach, z których jedną — świątynię Peruna na Peryni pod Nowogrodem — odkryli archeolodzy. Znaczną rolę w życiu społecznym odgrywali czarownicy, wróżbiarze itp. Istniał sięgający jeszcze ustroju rodo- wego kult przodków. Zwłoki zmarłych palono, a nad prochami sypano kurhany. Z chwilą wy- odrębnienia się rodziny nie wznoszono już grobów rodowych, ale usypywano oddzielny kurhan dla każdego zmarłego. Na Rusi chrześcijaństwo zaczęło wcześnie przenikać do środowiska możnych. Już w IX w. patriarcha konstantynopolitański Focjusz stwierdził, że Ruś porzuciła „zabobony pogańskie" dla „wiary chrześcijańskiej". Wśród drużynników Igora byli chrześcijanie, chrystianizm przyjęła księżna Olga. Włodzimierz przyjął chrześcijaństwo w 987 lub 988 r. i rozumiejąc, jaką rolę polityczną ono odgrywa, postanowił uczynić je religią państwową na Rusi. Sytuacja państwa ruskiego na arenie międzynarodowej była wówczas nader skomplikowana. W latach osiemdziesiątych X w. rząd bi- zantyjski zwrócił się do księcia kijowskiego z prośbą o pomoc wojskową w celu stłumienia powstań w podległych cesarstwu prowincjach. W odpowiedzi Włodzimierz zażądał, by Bizancjum za- warło z Rusią sojusz przypieczętowany małżeństwem jego z Anną, siostrą cesarza Bazylego II. R/.ąd bizantyjski musiał przyjąć te warunki. Wojsko ruskie szybko stłumiło powstanie w Azji Mniejszej, lecz Bizancjum odmówiło spełnienia warunku porozumienia z Rusią. Wówczas Wło- d/.imicrz ruszył na Krym i zajął w 989 r. Chersones. Bazyli II musiał ustąpić. Po zawarciu mał- żeństwa z Anną Włodzimierz uznał chrześcijaństwo oficjalnie za religię państwa ruskiego. Chrześ- cijaństwo, które głosiło, że władza pochodzi od Boga, stało się ideologicznym narzędziem umacnia- niu ustroju feudalnego i autorytetu państwa. Instytucje kościelne na Rusi obdarowano hojnie dobrami ziemskimi i przyznano im dziesię- cinę z dochodów państwowych. W ciągu XI w. powstały biskupstwa w Jurjewie i Biełgorodzie (nu ziemi kijowskiej), w Nowogrodzie, Rostowie, Czernihowie, Perejasławiu Południowym, Wlod/imicrzu Wołyńskim, Połocku i Turowie. W Kijowie powstało kilka wielkich klasztorów. 287 Lud wrogo odniósł się do nowej wiary i jej kapłanów. Przymusem i gwałtem dokonywana chrystianizacja trwała kilka stuleci. W końcu XI w. w czasie powstania ludowego zabity został biskup rostowski Leoncjusz; w połowie XII w. Wiatycze zabili misjonarza kijowskiego Kukszę. Kulty przedchrześcijańskie (pogańskie) długo żyły wśród ludu. Wprowadzenie chrześcijaństwa było dla Rusi postępem, gdyż wraz z nową religią do kraju przeniknęły elementy bardziej rozwiniętej kultury bizantyjskiej. Ruś, podobnie jak inne ludy euro- pejskie, wzięła w posiadanie dziedzictwo starożytności. Wprowadzenie nowej religii podniosło międzynarodowy autorytet Rusi. ROLNICTWO OD KOŃCA X DO POCZĄTKU XII W. Okres od końca X do początku XII w. stanowi ważny etap w rozwoju stosunków feudalnych na Rusi, którego charakterystyczną cechą jest stopniowe zwycięstwo feudalnego sposobu pro- dukcji na znacznym terytorium kraju. W rolnictwie Rusi panowała już niepodzielnie osiadła gospodarka polowa. Na północy podstawowym narzędziem rolniczym była drewniana socha z żelaznym okuciem, na połud- niu — pług i radło. Do spulchniania gleby używano drewnianej brony. O rozwoju gospodarki ornej świadczy fakt, że rzemieślnicy produkowali narzędzia rolnicze na sprzedaż: podczas wyko- palisk odkryto kuźnie z XII — XIII w., w których znaleziono sierpy, lemiesze, kosy itp. Rozpowszechniony był odłogowy, czyli przemienny system uprawy ziemi, przy którym część gruntów po zaoraniu w ciągu kilku lat nie była zasiewana. W tym czasie pojawiła się już i rozpo- wszechniła dwupolówka i trójpolówka. Znano różne rodzaje upraw, jak żyto, proso, owies, psze- nicę, grykę, groch, orkisz, mak i len. Z kultur ogrodowych znane były rzepa, kapusta, bób, cebula czosnek, chmiel, a z drzew owocowych — wiśnia i jabłoń. Hodowla bydła rozwijała się wolniej niż uprawa ziemi. Siłą pociągową w gospodarstwie były konie i woły. Pomimo względnego wzrostu produkcji rolnej zbiory były niskie, podobnie jak w całej ów- czesnej Europie. Częstymi zjawiskami były nieurodzaj i głód, co rujnowało gospodarkę chłopów i ułatwiało ich uzależnianie. Duże znaczenie w ekonomice odgrywało myślistwo, rybołówstwo i bartnictwo. Futra wiewiórek, kun, wydr, bobrów, soboli, lisów, a także miód i wosk szły na rynek zewnętrzny. Najlepsze użytki nierolnicze, łowiska i lasy obfitujące w barcie, należały do feudałów. WZROST FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ. ORGANIZACJA FEUDALNEJ WOTCZYNY W XI i na początku XII w. część ziemi eksploatowało państwo przez ściąganie daniny z lud- ności, część zaś gruntów znajdowała się w ręku poszczególnych feudałów, bądź jako posiadłości dziedziczne (później zaczęto je nazywać wotczinamf), bądź jako włości otrzymane od książąt na czasowe władanie warunkowe. Panująca klasa feudałów powstała z miejscowych książąt i bojarów, którzy popadli w zależność od Kijowa, oraz z mężów (drużynników) książąt kijowskich; otrzymywali oni w zarząd, we wła- danie lub jako wotczynę ziemie zagarnięte przez nich lub przez książąt. Wielcy książęta kijowscy sami posiadali rozległe włości. Książęta rozdając ziemię członkom swych drużyn umacniali feu- dalne stosunki produkcji; jednocześnie był to jeden ze środków, za pomocą którego państwo podporządkowywało ludność miejscową swej władzy. 288 KARTA Z WINIETĄ Z IZBORNIKA SWIATOSŁAWA. 1073 Posiadłość feudalna składała się z pańskiego dworu, tj. dworzyszcza fcudala i pomics/czeń mieszkalnych jego czeladzi dworskiej, oraz z okolicznych ziem. Na czele książęcego gospodarstwa stał administrator — ogniszczanin (ogniszcze — „gospodarstwo"). W skład wotczynncj administra- cji wchodzili poza tym: zarządzający stajnią i tabunami koniuch, ciwunowie (urzędnicy), staro- stowie wiejscy itd. Własności ziemskiej broniło prawo. Za naruszenie miedz, określających granice /.icmskie, ściągano kary. Rozwój bojarskich i cerkiewnych posiadłości ziemskich był ściśle związany z rozwojem immu- niictu. Ziemia będąca dawniej własnością chłopską przechodziła na własność feudała z prawem ściągania z ludności podatków i grzywien sądowych za zabójstwo (wiry) i za inne przestępstwa, a więc z władzą sądowniczą. SYTUACJA CHŁOPÓW Chłopów na Rusi nazywano smerdami, ludźmi, rzadziej siabrami. Liczba osobiście wolnych smcrdów, płacących księciu daniny, stopniowo malała. Z chwilą przejścia ziem na własność po- s/.c/cgólnych feudałów chłopi stawali się w ten czy inny sposób od nich zależni. Jednym, pozba- wionym środków produkcji, właściciele ziemscy narzucali zależność korzystając z tego, że chło- pom tym potrzebne były narzędzia pracy, inwentarz, nasiona itp. Inni chłopi, choć siedzieli na y.icmi obciążonej daninami i posiadali narzędzia produkcji, byli siłą zmuszani przez państwo do przejścia wraz z ziemią pod władzę właścicieli dziedzicznych majątków. W miarę rozszerzania się wotczyn i uzależniania smerdów zaczęto określać całą masę zależnego chłopstwa terminem czeladź, poprzednio oznaczającym niewolników. Smerdowie posiadali inwentarz (sochę, radio itd.), nieznaczną ilość bydła: konia, krowę, dwie-trzy owce na gospodarstwo. O tym, że smerdowie nie mieli pełni praw, świadczy wysokość grzywny płaconej za zabójstwo smerda, tak samo jak fholopa (niewolnika): wynosiła ona 5 grzywien, natomiast za zabicie „wolnego męża" ściągano karę w wysokości 40 grzywien,a za zabójstwo przedstawiciela feudalnej arystokracji—80 grzywien. Jeżeli umierał smerd nie pozostawiając męskiego potomka, majątek jego przechodził w ręce pana. Chłopi, którzy popadli w zależność feudalną przypieczętowaną prawnie specjalną umową (nad), nosili nazwę riadowiczów lub zakupów. Otrzymywali oni od właściciela grunt i pożyczkę (kupa), którą odpracowywali w gospodarstwie feudała z pomocą inwentarza pańskiego. Za uciecz- kę od pana zakupów zamieniano w chołopów — niewolników pozbawionych wszelkich praw (/.a /.abicie chołopa płacono nie wirę, lecz urok, tj. odszkodowanie dla właściciela). Pan miał prawo bić zakupa. Lecz prawo odróżniało zakupa od chołopa. Jeżeli feudał usiłował zamienić y.ukupa w chołopa, tracił prawo do niego i zakup otrzymywał wolność osobistą bez obowiązku /.wrócenia kupy. Na podstawie źródeł trudno z całą pewnością ustalić, jaka była główna forma eksploatacji chłopa w gospodarstwie feudalnym. Prawdopodobnie renta odrobkowa — pańszczyzna (tj. za- równo praca w polu, jak i budowa umocnień, mostów, dróg itp.) łączyła się z rentą w naturze. WALKA CHŁOPÓW Z UCISKIEM FEUDALNYM Chłopi w różny sposób protestowali przeciwko ustrojowi feudalnemu: zaorywali miedze, nis/.c/.yli /naki na słupach i drzewach wyznaczających granice posiadłości feudalnych, podpalali nultv,i|cc do książąt drzewa z barciami dzikich pszczół bądź wreszcie chwytali się „rozboju", «ii'Kiini/.owali powstania. 289 Już w umowach Rusi z Bizancjum z X w. znajdujemy wiadomość o warunkach wydania czeladzina zbiegłego od swego pana. Chłopi walczyli z feudałami również z bronią w ręku. Za czasów Włodzimierza Światosławowicza „rozboje" (często nazywano tak w tym okresie zbrojne wystąpienia chłopów) stały się nierzadkim zjawiskiem. W 996 r. Włodzimierz za radą duchowień- stwa postanowił karać „rozbójników" śmiercią, lecz później, po umocnieniu aparatu rządzącego i w związku z potrzebą nowych źródeł dochodu na utrzymanie drużyny, zamienił karę śmierci na karę pieniężną — wirę. Jeszcze więcej uwagi poświęcali walce z ruchem ludowym książęta w XI w. Nieprzypadkowo prawo (Prawda ruska) chroniło wyższą wirą życie przedstawicieli możnowładztwa i zezwalało karać śmiercią, „jak psa", za zabicie ogniszczanina strzegącego ksią- żęcej własności oraz ustalało rozmaite kary za zabicie ciwunów książęcych, starostów itd. Wspólnota (mir, wierw) pomagała chłopom w ich walce przeciw uciskowi feudalnemu. Członkowie wierwi niekiedy bronili chłopa do niej należącego, który dokonał przestępstwa prze- ciwko prawu feudalnemu, i nie wydawali go, płacąc „dziką" (kolektywną) wirę. Ze swej strony klasa panująca w walce z chłopami obciążała odpowiedzialnością za wszelki sprzeciw całą wspól- notę, zmuszając ją np. do ścigania „rozbójników". RZEMIOSŁO, HANDEL, MIASTA Miernikiem postępu sił wytwórczych na Rusi w XI w. — na początku XII w. stał się dalszy rozwój rzemiosła. Na wsi w czasach panowania gospodarki naturalnej odzież, obuwie, sprzęt, na- rzędzia rolnicze itd. wyrabiano sposobem chałupniczym; produkcja rzemieślnicza nie oddzieliła się jeszcze od rolnictwa. Jedynie kowalstwo i w mniejszym stopniu garncarstwo stało się już samo- dzielną gałęzią wytwórczości. Charakteru rzemieślniczego nabrało także ciesielstwo i rzeźba w ko- ści. Na Wołyniu całe osiedla wyrabiały łupkowe krążki do wrzecion, które rozchodziły się po całej Rusi. W toku rozwoju ustroju feudalnego część rzemieślników-członków wspólnot popadała w za- leżność od feudałów, inni opuszczali wieś i przenosili się pod mury zamków i twierdz książęcych, gdzie powstawały osady rzemieślnicze (posady). Ta migracja ze wsi do miast była możliwa dzięki rozwojowi rolnictwa, które mogło zapewnić ludności miejskiej żywność, oraz na skutek rozpo- czynającego się procesu oddzielania rolnictwa od rzemiosła. Ośrodkami rozwoju rzemiosła stawały się miasta, w których u progu XII w. mieszkali rzemieślnicy ponad 60 specjalności. Znaczna część rzemiosł opierała się na produkcji metalurgicznej, która decydowała o rozwoju rzemiosła w całości. Gdy na wsi przemysł hutniczy nie oddzielił się od kowalstwa, to w miastach w dziedzinie obróbki żelaza i stali pojawiło się co najmniej 16 specjalności, dzięki czemu możliwa była produkcja dużej ilości artykułów. O poziomie technicznym produkcji metalurgicznej świadczy fakt, że ówcześni rzemieślnicy umieli spawać, odlewać, kuć metale, hartować stal. Rzemieślnicy ruscy XI—XII w. wytwarzali ponad 150 rodzajów wyrobów żelaznych i sta- lowych, ich produkcja odgrywała poważną rolę w rozwoju wymiany towarowej między miastem i wsią. Jubilerzy ruscy znali sztukę trybowania, czyli wyklepywania metali kolorowych. W war- sztatach rzemieślniczych wyrabiano narzędzia pracy (lemiesze, topory, dłuta, obcęgi itp.), broń (tarcze, kolczugi, kopie, hełmy, miecze i in.), przedmioty użytku domowego (klucze itp.), ozdo- by — złote, srebrne, brązowe i miedziane. W dziedzinie rzemiosła artystycznego mistrzowie ruscy opanowali trudną technikę granu- lacji (zastosowanie drobnych ziarenek metalowych jako motywu dekoracyjnego), filigranu (mi- 290 ntcrny wyrób jubilerski z cienkich drucików metalowych), foremnego odlewnictwa i wreszcie wy- magającą szczególnych umiejętności technikę niello (od łac. nigellum — „czarniawe" — sposób zdobienia przedmiotów metalowych, zwłaszcza srebrnych, rysunkiem jasnym na tle ciemnym lub na odwrót) i emalii drutowej. Zachowały się piękne wyroby z żelaza i miedzi inkrustowane /.lotem i srebrem. Znacznie rozwinęły się w miastach ruskich takie rodzaje rzemiosła, jak garncarstwo i garbarstwo, ciesielka, kamieniarstwo i dziesiątki innych. Ruś słynęła w ówczesnej Europie swymi Ozdoby ze złota i kolorowej emalii. XI w. Ze skarbca odnalezionego w Kijowie w r. 1887 wyrobami. W miastach rzemieślnicy pracowali na zamówienie i na rynek. Jednakże społeczny podział pracy w całym kraju był słaby. Wieś prowadziła gospodarkę naturalną. Produkcja nie- licznych rzemieślników wiejskich rozchodziła się w promieniu mniej więcej 10—30 km. Przenika- nie z miasta na wieś drobnych kupców detalicznych nie naruszało naturalnego charakteru gospo- darki wiejskiej. Ośrodkami handlu wewnętrznego były miasta, rynki, na których sprzedawano za- równo artykuły żywnościowe, jak też wyroby rzemieślnicze. Tutaj przywozili swe towary kupcy zagraniczni. Lecz miejska produkcja towarowa także nie zmieniała naturalnych podstaw gospo- darki kraju. Lepiej rozwinął się handel zagraniczny. Szlak dnieprzański łączył Ruś z Bizancjum. Kupcy ruscy docierali do posiadłości kalifatu arabskiego, z Kijowa jeździli na Morawy, do Czech, Polski i południowych Niemiec, a z Nowogrodu i Połocka przez Morze Bałtyckie do Skandynawii, na polskie Pomorze i dalej na zachód. Ustawa celna miasta Raffelstetten (Niemcy) z X w. wspomina o kupcach słowiańskich. Z Rusi wywożono przede wszystkim surowce. Wraz z rozwojem rzemiosła wzrastał wywóz wyrobów rzemieślniczych. Na rynek zewnętrzny szły futra, wosk, miód, smoła, len i tkaniny lniane, przedmioty ze srebra, krążki z różowego łupku, broń, zamki, przed- 291 mioty rzeźbione w kości i inne. Na Ruś przywożono przedmioty zbytku, owoce, przyprawy, barw- niki itp. Książęta starali się w umowach z obcymi państwami zabezpieczyć interesy kupców ruskich, W Prawdzie ruskiej późniejszej redakcji (tzw. Obszernej prawdzie) z XII — początku XIII w. jest mowa o ochronie majątków kupieckich przed stratami spowodowanymi przez wojny i inne przy- czyny. W handlu posługiwano się sztabami srebra i monetami zagranicznymi. Książę Włodzimierz Światosławowicz i jego syn Jarosław wypuszczali, chociaż w niedużej ilości, bitą monetę srebrną. Jednakże również handel zewnętrzny nie wpłynął na zmianę naturalnego charakteru gospo- darki, ponieważ przeważająca część wywożonych z Rusi artykułów (futra i inne) nie była wyra- biana jako to war, lecz otrzymywana w postaci daniny lub czynszu od smerdów; przedmioty przywożone z zagranicy zaspokajały jedynie po- trzeby bogatych feudałów i miesz- czan. Na wieś towary zagraniczne prawie nie trafiały. Wraz z rozwojem społecznego podziału pracy rozwijały się miasta, przekształcające się z twierdz-zam- ków, które stopniowo obrastały osa- dami przygrodowymi, oraz z ufor- tyfikowanych osiedli handlowo- -rzemieślniczych. Miasto było zwią- zane z najbliższymi wsiami, które dostarczały mu żywności w zamian za wyroby rzemieślnicze. Ludność miejska trudniła się jeszcze częścio- wo rolnictwem, chociaż traktowała je raczej jako zajęcie poboczne. Kolczyk z tzw. skarbca riazańskiego. XII—XIII w. Źródła skandynawskie nazy- wały Ruś „krajem miast", rozumie- jąc przez to zarówno skupiska rze- miosła i handlu, jak też niewielkie warowne siedziby. Latopisy ruskie, nie dając pełnych wiadomości o miastach, pozwalają jednak wyrobić sobie sąd o ich rozwoju. Przekazy kronikarskie z IX—X w. mówią o 25 miastach, a kroniki z XI w. — o 89. Rozkwit miast ruskich przypada na XI—XII w. Miasto ruskie składało się z warownego grodu (dietinieć) i miejskiej osady przygrodowej (posad), gdzie mieszkała ludność trudniąca się handlem i rzemiosłem; tu znajdował się rynek — torg. Ludność wielkich miast, jak np. Kijów, który kronikarz XI w., Adam z Bremy, nazywa „ry- walem Konstantynopola", lub Nowogród, liczyła w XI—XII w. prawdopodobnie dziesiątki ty- sięcy osób. Miejską ludność rzemieślniczą powiększali zbiegli chołopi i zależni smerdowie. W miastach ruskich, podobnie jak w krajach Europy Zachodniej, powstawały zrzeszenia rze- mieślnicze i kupieckie, chociaż nie było tu ustroju cechowego. Istniały więc zrzeszenia cieśli i bu- downiczych urządzeń fortyfikacyjnych na czele ze starostami, bractwo kowali. Rzemieślnicy 292 Najstarszy widok Nowogrodu U góry: dzielnica kupiecka z pałacem Jarosława. W środku: Kreml dzielili się na mistrzów i uczniów. W miastach oprócz wolnych rzemieślników mieszkali także pańscy rzemieślnicy, będący cholopami książąt i bojarów. Możnowładztwo miejskie stanowili bojarzy. Wielkie miasta Rusi (Kijów, Czernihów, Połock, Nowogród, Smoleńsk i in.) były ośrodkami administracyjnymi, sądowymi i wojskowymi. Wzrastając w siłę, miasta te stawały się czynnikiem sprzyjającym rozdrobnieniu politycznemu, co było zjawiskiem normalnym w czasach panowania gospodarki naturalnej i wobec istnienia słabych więzi ekonomicznych między poszczególnymi ziemiami. WALKA POLITYCZNA W PAŃSTWIE RUSKIM NA POCZĄTKU XI W. Państwowa jedność Rusi nie była trwała. Nadbudowa polityczna ulegała zmianie pod wpływem ro/.woju stosunków feudalnych i wzrostu potęgi feudałów, a także rozwoju miast jako centrów pos/.czcgólnych księstw. W XI w. na czele księstwa stał jeszcze wielki książę, lecz zależni od niego książęta i bojarzy stali się panami ogromnych włości w różnych częściach Rusi, w Nowogrodzie, 1'olocku, Czernihowie, na Wołyniu itd. Książęta poszczególnych ośrodków feudalnych umocnili własny aparat władzy i w oparciu o miejscowych feudałów zaczęli traktować swe księstwa jako posiadłości dziedziczne. Pod względem gospodarczym nie byli oni już prawie wcale zależni od 293 Kijowa, przeciwnie, to księciu kijowskiemu przede wszystkim zależało na ich poparciu. Zależność polityczna od Kijowa ciążyła miejscowym feudałom i książętom, rządzącym w poszczególnych częściach kraju. Pierwsze oznaki kruszenia się jedności państwa wystąpiły już krótko przed śmiercią Włodzi- mierza Światosławowicza, kiedy syn jego Jarosław, rządzący Nowogrodem, pod wpływem bojarów nowogrodzkich, dążących do oddzielenia się od Kijowa, przestał płacić daninę wielkiemu księciu kijowskiemu. Po śmierci Włodzimierza księciem kijowskim został syn jego Światopełk, który zabił swych braci Borysa i Gleba (za co otrzymał przydomek Przeklęty) i zaczai uporczywą walkę z Jarosławem. Światopełk otrzymał pomoc wojskową od feudałów polskich. Jednakże przeciw zaborcom polskim wybuchł na ziemi kijowskiej masowy ruch ludowy. Jarosław, poparty przez mieszczan nowo- grodzkich, zadał Światopełkowi klęskę i zdobył Kijów. WEWNĘTRZNA I ZAGRANICZNA POLITYKA JAROSŁAWA W czasie panowania Jarosława, zwanego Mądrym (1019—1054), wybuchło około 1024 r. wielkie powstanie smerdów na północnym wschodzie — na ziemi suzdalskiej, spowodowane klęską głodu. Chłopi, idąc za wezwaniem czarowników, którzy wykorzystywali antyfeudalną walkę w celu obrony wiary pogańskiej, zaczęli mordować miejscową arystokrację, ukrywającą zapasy zboża. Książę Jarosław osobiście wyruszył na ziemię suzdalską, aby stłumić powstanie. Wielu uczestni- ków powstania wtrącono do więzienia lub stracono. Jednakże ruch trwał do 1026 r. Za panowania Jarosława państwo ruskie w dalszym ciągu umacniało i rozszerzało swe granice. W 1030 r. zbudowane zostało miasto Jurjew (obecnie Tartu). W 1031 r. Jarosław ponownie przy- łączył do Rusi Grody Czerwieńskie. W tym samym czasie książę kijowski podbił ziemię czerni- howską i tmutarakańską (1036 r.). W latach 1038—1040 wojska ruskie przedsiębrały wyprawy na ziemie litewskie. W 1040 r. państwo ruskie podbiło południową Finlandię. W 1036 na Kijów napadli Pieczyngowie, lecz ponieśli druzgocącą klęskę i musieli wycofać się za Dunaj. Na ich miejsce na południoworuskie stepy nadciągnęli Turcy-Oguzowie, a następnie Połowcy, którzy poczynając od lat sześćdziesiątych XI w. najeżdżali ziemie ruskie, porywali jeńców i sprzedawali ich w niewolę. Oznaki feudalnego rozdrobnienia występowały coraz wyraźniej. Pewną samodzielność zdo- była ziemia nowogrodzka, oderwało się księstwo połocko-mińskie. POWSTANIA SMERDÓW I MIESZCZAN W LATACH SZEŚĆDZIESIĄTYCH XI W. Po śmierci Jarosława władza państwowa przeszła w ręce trzech jego synów. Najstarszym był Izasław, który władał Kijowem, Nowogrodem i innymi miastami. Wraz z nim panowali Świato- sław (w Czernihowie i Tmutarakanie) i Wsiewołod (w Rostowie, Suzdalu i Perejasławiu). W 1068 r. na Ruś napadli koczownicy Połowcy i rozbili drużyny ruskie nad rzeką Aha. Izas- ław i Wsiewołod uciekli do Kijowa, co przyśpieszyło wybuch w tym mieście powstania antyfeudal- nego, które dojrzewało od dawna. Powstańcy podzielili się na dwie grupy: jedna ruszyła na więzie- nie (do „lochów"), aby wyzwolić aresztowanych, druga grupa skierowała się na dwór książęcy. Mie- 294 szczanie zorganizowali wiec na placu targowym w pobliżu Podola, gdzie mieszkali rzemieślnicy i kupcy, i zażądali od księcia broni i koni, aby nadal prowadzić walkę z Połowcami. Książę odmó- wił spełnienia tych żądań, gdyż bał się, że mieszczanie skierują broń przeciwko swym panom — bojarom. Wówczas masy ludności miejskiej ruszyły do arystokratycznej części miasta — „na górę", chcąc rozprawić się z książęcą administracją. W ruchu wzięli prawdopodobnie udział zależni (pań- scy) rzemieślnicy i chołopi. Izasław i Wsiewołod zbiegli z miasta. Powstańcy splądrowali dwór książęcy, uwolnili z więzienia i osadzili na tronie książęcym Wszesława połockiego, który po- Powstanie chłopskie w Biełoozjero w r. 1071 Miniatura w Kronice radziwilłowskiej. XV w. przednio (w czasie wróżdy książęcej) uwięziony został przez swych braci. Jednakże wkrótce Wsze- sław opuścił Kijów, a po kilku miesiącach Izasław, uciekając się do oszustwa, zdobył ponownie miasto (1069) przy pomocy wojska polskiego i krwawo zemścił się na ludności. Między powstaniami plebsu miejskiego a ruchem chłopskim istniała łączność. Na czele zbuntowanych chłopów i mieszczan stali nieraz czarownicy, ponieważ ruch antyfeudalny skiero- wany był także przeciwko kościołowi chrześcijańskiemu. W latach siedemdziesiątych XI w. doszło do krwawych wypadków na ziemi rostowskiej. W czasie głodu chłopi członkowie wspólnot oraz smerdowie książęcy zaczęli zabijać „lepszych" (bogatych) ludzi i zagarniać ich majątek. Trzystu chłopów na czele z dwoma czarownikami wyprawiło się Wołgą (z Jarosławia) i Szeksną do Bieło- ozjera, gdzie natknęli się na drużynę księcia, zajętą ściąganiem daniny. Poborca książęcy poddał czarowników torturom, a następnie kazał ich powiesić. Ruchy ludowe wybuchały także w innych częściach Rusi. W Nowogrodzie np. „wszyscy lu- d/ic" (tzn. masy ludności miejskiej) na czele z czarownikami wystąpili przeciwko możnym oraz ksitjciu i biskupowi. Książę Gleb przy pomocy siły zbrojnej zmusił powstańców do złożenia broni. Sądzić należy, że to właśnie w związku z powstaniami ludowymi, które miały miejsce pod koniec lat sześćdziesiątych i na początku siedemdziesiątych XI w., synowie Jarosława ułożyli kpccjulny zbiór ustaw, który zawiera szegeg artykułów chroniących książęcą własność ziemską 295 i administrację posiadłości książęcych. Zbiór ten, tzw. Prawda Jarosławowiczów, stanowi drugą część Krótkiej Prawdy ruskiej. Późniejsza redakcja Prawdy ruskiej, tzw. Obszerna, przypisuje synom Jarosława zniesienie krwawej zemsty. POWSTANIE 1113 R. W KIJOWIE. PANOWANIE WŁODZIMIERZA MONOMACHA W sytuacji zaostrzających się wciąż sprzeczności klasowych i ciągłych zamieszek feudalnych książęta zaczęli szukać sposobu umocnienia swej władzy. Od końca XI w. celowi temu służyły zjazdy, na których panujący w poszczególnych dzielnicach kraju książęta rozstrzygali najważniej- sze sprawy państwowe. Na zjeździe w Lubeczu w 1097 r. przyjęto nowy system polityczny, na mocy którego każdy książę miał władać d; iedzicznie swą ojcowizną. Rozwój feudalnego sposobu produkcji prowadził nieuchronnie do politycznego rozdrobnienia kraju. Sprzeczności klasowe wyraźnie się zaostrzyły. Ruinę spowodowaną przez eksploatację i wróżdę książąt pogłębiały skutki nieurodzaju i głodu. Wielki książę kijowski Światopełk (1093— 1113) zajmował się lichwiarstwem i skupował sól, by sprzedać ją następnie po wyższej cenie. Po śmierci Światopełka wybuchło w Kijowie powstanie ludności miejskiej i chłopów z okolicznych wsi. Powstańcy rozgromili domy tysiącznika, setników, lichwiarzy i zamierzali rozprawić się z bo- jarami i feudałami duchownymi. Przestraszeni możnowładcy i kupcy zaprosili na tron kijowski Włodzimierza Monomacha (1113—1125), księcia perejasławskiego. Nowy książę, chcąc uciszyć wzburzone masy, zmuszony był pójść na pewne ustępstwa. Na naradzie możnych przy współ- udziale trzech tysiączników opracowany został specjalny statut, poświęcony przede wszystkim zagadnieniu lichwiarstwa i źródeł niewolnictwa. Monomach obniżył nieco procent, który państwo pozwalało ściągać przy pożyczkach lichwiarskich. Opracowane zostały przepisy dotyczące wza- jemnych stosunków między zakupami a ich panami itp. Ustawa Włodzimierza Monomacha we- szła w skład Obszernej prawdy ruskiej z XII — początków XIII w., która powiększyła się o nowe artykuły ujmujące sprawę kupna i sprzedaży, pożyczek, zastawu, dziedziczenia, opieki. Obszerna prawda ruska, powstała w społeczeństwie rozdzieranym ostrymi sprzecznościami klasowymi, obok grzywien pieniężnych za rozmaite przestępstwa przeciw prawu feudalnemu przewidywała i bardziej surowe kary, jak konfiskatę mienia oskarżonego i wygnanie wraz z ro- dziną lub obrócenie w niewolnika. Karę tę nakładano za zabójstwo w czasie „rozboju", zakonio- kradztwo, podpalenie domu mieszkalnego lub gumna. Włodzimierz Monomach prowadził politykę umacniania władzy wielkoksiążęcej. Władał on swoją dzielnicą perejasławską oraz rostowsko-suzdalską, a oprócz tego Kijowem, poddał swej władzy Nowogród i część południowo-zachodniej Rusi; jednocześnie Włodzimierz starał się podporządkować sobie również inne ziemie (mińską, wołyńską itd). Jednakże pomimo to proces rozdrobnienia Rusi, wywołany przyczynami ekonomicznymi, postępował nieprzerwanie. W dru- gim ćwierćwieczu XII w. Ruś ostatecznie rozpadła się na mnóstwo księstw. MIĘDZYNARODOWA SYTUACJA RUSI KIJOWSKIEJ Państwo staroruskie było jednym z największych państw europejskich, a walka Rusi z na- jazdami koczowników stanowiła o bezpieczeństwie zarówno Azji Przedniej, jak i Europy. Ruś utrzymywała szerokie stosunki handlowe importując towary z Ratyzbony i Lubeki w Niemczech, 296 v. Pragi i Krakowa, z Sigtuny w Szwecji, z Bizancjum oraz (przez Zakaukazic i Azję Środkową) / krajów arabskich. Kupcy ruscy posiadali kantory w Konstantynopolu, na wyspie Gotlandii i w innych światowych ośrodkach handlu. Ruś utrzymywała polityczne, handlowe i kulturalne stosunki z Czechami, Polską, Węgrami i Bułgarią, miała kontakty dyplomatyczne z Bizancjum, Niemcami, Norwegią i Szwecją; nawiązy- wała także kontakty z Francją i Anglią. O międzynarodowym znaczeniu Rusi świadczą związki małżeńskie książąt ruskich. Jedna z córek Jarosława Mądrego wyszła za mąż za króla francuskiego Henryka I, druga za króla norweskiego Haralda Śmiałego, trzecia za króla węgierskiego Andrzeja, Włodzimierz Monomach był po kądzieli wnukiem cesarza bizantyjskiego Konstantyna IX Mono- macha. Siostra Włodzimierza Mor.omacha Eupraks j a Adelajda wyszła za mąż za cesarza niemiec- kiego Henryka IV, córka Eufemia — za króla węgierskiego Kolomana itd. Sam Monomach był żonaty z córką króla angielskiego Harolda. Traktaty z Bizancjum zawierają cenne dane o panujących wówczas na Rusi stosunkach spo- łecznych i o jej znaczeniu międzynarodowym. Układy te potwierdzały uprawnienia Rusi w poli- tycznych i handlowych stosunkach ż Bizancjum. Ruś wymieniana jest w sagach skandynawskich, pisali o riej podróżnicy arabscy, bizantyjscy mężowie stanu i historycy. Francuski epos Pieśń o Rolandzie świadczy, że o Rusi i jej bogactwach wiedziano we Francji. O Rusach, a także o ziemi kijowskiej znajdują się wzmianki w niemieckiej Pieśni o Nibelungach. Kupcy ruscy i ich towary znani byli w Anglii. KULTURA Kultura Rusi — to kultura społeczeństwa wczesnofeudamego. W ustnej twórczości poetyckiej wyraziło się doświadczenie życiowe ludu, utrwalone w przysłowiach i sentencjach, w obrzędach świąt wiejskich i rodzinnych; obrzędy pogańskie zaczęły stopniowo znikać, przeistaczając się w za- bawy ludowe. Skomorochy, wędrowni aktorzy, pieśniarze i muzykanci pochodzący z ludu stano- wili demokratyczny element w sztuce. Motywy ludowe stały się podstawą twórczości Bojana, zna- komitego pieśniarza i piewcy wydarzeń historycznych, którego autor Słowa o wyprawie Igora na- zywa „słowikiem dawnych czasów". Historyczne pieśni i podania przetworzyli w swych latopisach kronikarze, którzy materiał folklorystyczny ukształtowali zgodnie ze swymi założeniami ideowymi i politycznymi. I tak znajdujemy w latopisach ludowe podania o zemście Olgi nad Drewlanami, o walce ludu ruskiego z Pieczyngami itd. Wzrost świadomości narodowej znalazł szczególnie wyraźne odbicie w eposie historycznym — bylinach. Lud w utworach tych idealizował czasy jedności politycznej, kiedy chłopi byli jeszcze wolnymi ludźmi. Bohater pieśni epickiej Mikuła Selaninowicz jest wolnym i bogatym chłopem. Postać „chłopskiego syna" liii Muromca, bojownika o niepodległość ojczyzny, jest uosobieniem ludowego patriotyzmu. Twórczość ludowa wywarła wpływ na podania i legendy powstające w środowisku feudałów świeckich i duchownych i przyczyniła się do ukształtowania literatury rus- kiej. Drugim źródłem, które zdecydowało o artystycznym wyrazie i samodzielności literatury, była s/tuka oratorska — mowy wojskowe, poselskie, sądownicze, świetne w konstrukcji, lakoniczne, obr«i/(łwc. Wielkie znaczenie dla rozwoju literatury ruskiej miało pojawienie się pisma, które powstało na Rusi zapewne dość wcześnie. Zachowała się wiadomość, że działający w IX w. misjonarz sło- wiański Konstantyn (Cyryl) widział w Chersonesie (Korsur,iu) książki pisane „pismem ruskim". 297 O tym, że Słowianie wschodni znali pismo przed przyjęciem chrześcijaństwa, świadczy odkryte w jednym z kurhanów smoleńskich naczynie gliniane z początków X w. z napisem, który badacze różnie odczytują (goruszna — „przyprawa", Goruch — imię, psal — „pisał" itp.). Pismo rozpo- wszechniło się znacznie po przyjęciu chrześcijaństwa. Pisarze ruscy wysoko cenili książki i wiedzę. Kronikarz podkreśla korzyść „nauki z ksiąg" i porównuje książki do „rzek pojących wszechświat", do „źródeł mądrości". Wysoki poziom Tekst napisany cyrylicą na korze brzozowej („Od Gostiaty do Wasilwia"), znaleziony podczas prac wykopaliskowych w Nowogrodzie w r. 1951. XI w. Kopia tego napisu osiągnęła sztuka ozdabiania ruskiej książki rękopiśmiennej. Takie zabytki piśmiennictwa XI w., jak Ewangeliarz przepisany dla nowogrodzkiego namiestnika Ostromira lub Wybór księcia Świa- tosława Jarosławicza, są bogato ozdobione winietami i miniaturami. Potrzebując ludzi piśmiennych książę Włodzimierz zorganizował pierwsze szkoły. Umie- jętność czytania i pisania nie była przywilejem klasy panującej, lecz przeniknęła także do środo- wiska mieszczan. W Nowogrodzie znaleziono pokaźne ilości listów zwykłych mieszczan pisanych na korze brzozowej (XI w.). Napisami ozdabiano również wyroby rzemieślnicze. Oryginalna literatura ruska odznacza się bogactwem idei i doskonałą formą artystyczną. Wy- bitnym pisarzem XI w. był metropolita Iłarion, autor znanego Słowa o prawie i pomyślności. 298 W utworze tym dominuje myśl o jedności Rusi. Wybitnym pisarzem i historykiem był mnich klasztoru kijowsko-pieczerskiego Nestor. Zachowała się jego Opowieść o Borysie i Glebie i cenny dla historii kultury materialnej Żywot Teodozego. Sam Teodozy, ihumen klasztoru pieczerskiego, jest autorem kilku orędzi i listów do księcia Izasława. Z XII w. pochodzi znakomity zabytek kro- nikarstwa ruskiego Powieść doroczna. Praca ta jest oparta na wcześniejszych latopisach—dzie- łach historycznych poświęconych przeszłości ziemi ruskiej. Autor Powieści, wspomniany mnich Nestor, w sposób żywy i plastyczny opisał powstawanie Rusi i powiązał jej dzieje z historią innych krajów. Niepoślednim pisarzem był sam Włodzimierz Monomach. W jego Pouczeniu znajdujemy idealny obraz księcia, władcy feudalnego; porusza on palące kwestie owych czasów, jak np. ko- nieczność silnej władzy książęcej, walki z najazdami koczowników itd. Pouczenie — utwór o cha- rakterze świeckim — przeniknięte jest najistotniejszymi przeżyciami ludzkimi, dalekie od wszelkiej abstrakcji, daje prawdziwy obraz ówczesnego świata. Państwo ruskie, utrzymując szerokie kontakty międzynarodowe, interesowało się literaturą obcą. Jarosław Mądry troszczył się o tłumaczenie ksiąg greckich na język ruski, a i potem nie przerwano pracy nad tłumaczeniami. Oprócz ksiąg liturgicznych i żywotów świętych przetłuma- czono dzieła historyczne — kroniki bizantyjskie, opowieści rycerskie itd. Tłumacze nieraz twórczo przerabiali i uzupełniali oryginały. Bardzo interesujące są zabytki architektury ruskiej i sztuk plastycznych. Ruscy budowniczo- wie, których nazwiska w większości nie zachowały się, wznosili rozmaite drewniane budowle — obszerne, o śmiałych koncepcjach konstrukcyjnych siedziby pańskie, twierdze i zamki. Ze swych umiejętności słynęli zwłaszcza cieśle nowogrodzcy. W końcu X w. zbudowali oni w Nowogrodzie olbrzymi drewniany sobór Św. Zofii o trzynastu kopułach. Znalezione w Nowogrodzie monumen- talne kolumny drewniane z końca X w., ozdobione rzeźbionym ornamentem zoomorficznym, świadczą o wysokim poziomie rzeźby dekoracyjnej. Osiągnięcia i umiejętności budowniczych drewnianych cerkwi i pałaców umożliwiły szybki rozwój oryginalnej ruskiej architektury kamiennej. Sprowadzeni do Kijowa budowniczowie bizan- tyjscy przekazali majstrom ruskim swe bogate doświadczenia. W końcu X w. powstały w Kijowie kamienne pałace i potężny sobór o 25 kopułach — cerkiew Dziesięcinna. Na placu cerkiewnym postawiono rzeźby antyczne, wywiezione z Chersonesu przez księcia Włodzimierza. Jarosław Mądry rozbudował Kijów i otoczył miasto potężnym murem obronnym o kamien- nych bramach. Z fortyfikacji tych zachowały się tylko resztki głównej baszty — Złota Brama. W środku miasta budowniczowie wznieśli sobór Św. Zofii, olbrzymią budowlę o trzynastu kopu- łach, wspaniale ozdobioną wewnątrz mozaiką, freskami i rzeźbami w kamieniu. Wokół soboru zbudowano mur. W innym wielkim mieście Rusi Kijowskiej — Czernihowie — zbudowany został sobór Spaski, w Połocku i Nowogrodzie wzniesiono sobory Św. Zofii. Również w dziedzinie sztuk plastycznych znać już rozwinięte poczucie estetyczne. W źródłach znajdujemy wiadomości o posągach bożków pogańskich, o jakichś malowanych wizerunkach zwie- rząt człekopodobnych. Rozwój architektury monumentalnej związany był z przyswojeniem bi- zantyjskiej spuścizny artystycznej. Cenny zabytek stanowi ozdobiona wspaniałymi mozaikami i fre- skami nawa soboru Św. Zofii w Kijowie—dzieło mistrzów bizantyjskich i ruskich. Ściany soboru Ś w. Zofii zdobią malowidła przedstawiające rodzinę księcia Jarosława Mądrego, a schody prowa- dzące na chór ozdobiono obrazami o charakterze świeckim. Pałace książęce i świątynie rozmiarami i bogactwem różniły się bardzo od mieszkalnych do- 299 Sobór Św. Zofii w Nowogrodzie. XI w. mów ludu miejskiego. Sztuka monumentalna była jednym ze środków ideologicznego umacniania ustroju feudalnego. Lecz jednocześnie we wspaniałych i majestatycznych dziełach architektury znalazły odbicie twórcze siły ludu ruskiego, prawdziwego twórcy wartości materialnych i kultu- ralnych. W drugiej połowie XI w. wzniesiono kamienne budynki w klasztorach książęcych w Ki- jowie — w monasterze wydubickim, dmitriewskim, pieczerskim. W Wyszogrodzie powstał ogromny sobór, konkurujący pod względem wielkości z soborem Św. Zofii w Kijowie. Rozwijało się również budownictwo świeckie. Ważną dziedziną sztuki w IX—XI w. było rzemiosło artystyczne. Mistrzowie ozdabiali deli- katnym, stylizowanym ornamentem roślinnym lub zwierzęcym metalowe części odzieży, sprzęty, broń. W ornamencie tym znajdowały wyraz motywy podań ludowych, pojawiały się charaktery- styczne dla przedchrześcijańskich kultów i wierzeń wizerunki ptaków, drzewa życia itp. Szybko rozwijała się sztuka jubilerska, ściśle związana z potrzebami i upodobaniami możnych. Zamiast surowych ozdób noszonych przez możnych w X i na początku XI w., tj. ciężkich srebrnych i zło- tych kutych przedmiotów, w drugiej połowie XI w. jubilerzy ruscy zaczynają wyrabiać misterne i wytworne złote ozdoby, diademy, kolczyki, bogato przystrojone emalią, drogimi kamieniami, 300 11 •- l Muzykanci i tancerze Fresk w soborze Św. Zofii w Kijowie. XI w. perłami i nadzwyczaj delikatnym filigranem. Robota jubilerów ruskich zdumiewała cudzoziem- ców wysokim poziomem artystycznym i technicznym. W procesie f eudalnego rozdrobnienia państwa ruskiego powstawały nowe ośrodki kulturalne o swoistych cechach miejscowych; pomimo to jednak kultura ruska zachowała swą jedność. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NARODOWOŚCI RUSKIEJ W wyniku zjednoczenia się plemion wschodniosłowiańskich w okresie Rusi Kijowskiej po- wstawała stopniowo narodowość ruska, którą cechowała pewna wspólnota języka (powstała na wc/.csnofeudalnej bazie ekonomicznej), terytorium i cech psychicznych, przejawiająca się we wspólnocie kultury. O istnieniu tej wspólnoty, która wytworzyła się, mimo iż poszczególne części kraju związane były tylko słabymi więzami gospodarczymi, świadczą pojęcia „naród ruski" i ,,/iemia ruska", spotykane w zabytkach piśmiennictwa i oznaczające narodowość ruską i za- mies/.kiwane przez nią terytorium. Na podstawie potocznego języka ludowego powstał ruski język literacki, znany z latopisów, z Prawdy ruskiej i innych zabytków piśmiennictwa. O istnieniu określonej wspólnoty kulturalnej świadczą zabytki budownictwa, malarstwa i r/.c/by, które pomimo wyraźnych cech swoistych w poszczególnych dzielnicach odznaczają się jednością stylu; widzimy tu cechy charakterystyczne dla twórczości ruskich budowniczych, ma- lur/y obra/ów świętych, jubilerów itp. Po wszystkich ruskich miastach i ziemiach wędrowali picśniar/.e i bajarze, przekazując ludowi ruskie byliny i pieśni, legendy i baśnie. Utwory literackie 301 powstałe w Kijowie lub Nowogrodzie, Czernihowie lub Perejasławiu były czytane i rozpowszech- niane po całej ziemi ruskiej. W okresie Rusi Kijowskiej wschodni Słowianie, którzy dali początek narodowości ruskiej, związali się trwałymi więzami z niesłowiańskimi ludami Pomocy, rejonów nadbałtyckich, nadwoł- żańskich i czarnomorskich. Ideą jedności Rusi przeniknięte są byliny, idea ta znalazła odbicie w Powieści dorocznej „o tym, skąd brała początek ziemia ruska", w dzienniku podróży ihumena Daniela, który będąc w Jero- zolimie wspominał „ziemię ruską", oraz w słowach Pouczenia Włodzimierza Monomacha: „...dobra chcę braciom i ziemi ruskiej". Świadomość jedności Rusi wyczuwa się w zabytkach prawa międzynarodowego, np. w umowach z Bizancjum zawieranych w imieniu „wszystkich ludzi ziemi ruskiej". ROZDZIAŁ XVI KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAŃSKI W OKRESIE WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA K ościół chrześcijański odegrał w Europie znaczną rolę w umocnieniu feudalizmu i w tłumieniu walki ludowej. Dysponując bogatym arsenałem środków oddziaływania, kościół bronił interesów klasy panującej i za swe główne zadanie uznał pogodzenie- ludzi biednych i wydziedziczonych z ich ciężką sytuacją w społeczeństwie feu- dalnym. ROLA KOŚCIOŁA W EPOCE FEUDALIZMU W zaraniu feudalizmu chrześcijaństwo stanowiło już ukształtowaną ideologię religijną. Powstałe w epoce niewolnictwa chrześcijaństwo nie upadło wraz z tym ustrojem, lecz bardzo umiejętnie przystosowawszy się do nowych warunków stało się religią feudalną z odpowiednią organizacją kościelną. W ten sam sposób przystosowało się ono później do warunków społe- czeństwa burżuazyjnego i stało się podporą panowania burżuazji. Działo się tak dlatego, że religia ma głęboko sięgające korzenie socjalne w każdym społeczeństwie klasowym, opartym na wyzysku człowieka przez człowieka; klasy panujące potrzebują oprócz bicza dozorcy także modlitw duchowieństwa, które usprawiedliwia ucisk klasowy i obiecuje masom ludowym za wszystkie męki na ziemi wieczny raj po śmierci. Kościół chrześcijański w średniowieczu był zdecydowanie przeciwny walce mas pracują- cych i wyzyskiwanych, sankcjonował eksploatację feudalną, głosząc, że nierówność społeczna jest „ustanowiona przez Boga". Kościół stał się przez to hamulcem rozwoju społecznego. Lenin pisał: „Bóg (tak jak go ukształtowały historia i życie) jest przede wszystkim kompleksem idei zrodzonych z otępiającego przytłoczenia człowieka zarówno przez otaczającą go przyrodę, jak i przez ucisk klasowy — idei utrwalających to przytłoczenie i usypiających walkę kla- sową" '. Chrześcijaństwo, które w IV w. stało się religią państwową Cesarstwa Rzymskiego, roz- powszechniło się z czasem także wśród zwycięskich ludów barbarzyńskich, ponieważ ich stare: 1 W. Lenin, Dzielą, t. 35, s. 105. 303 religie nie odpowiadały warunkom powstającego społeczeństwa feudalnego. Chrześcijaństwo, sankcjonujące nierówność klasową i wyzysk, było lepiej przystosowane do wymagań nowej epoki. W wiekach średnich religia opanowała wszystkie dziedziny życia, na co złożyło się wicie przyczyn, jak niski poziom sił wytwórczych, powodujący całkowitą zależność głównego produ- centa dóbr materialnych — chłopa — od żywiołowych sił przyrody, ucisk społeczny, który cię- żarem nie do zniesienia przygniatał masy ludowe, a także zacofanie kulturalne. Człowiek śred- niowieczny znalazł się we władzy przesądów, ulegał we wszystkim duchowieństwu, które poza tym miało wyłączne prawo do prowadzenia szkół. Nauczając, że władza feudalów pochodzi od Boga, i sankcjonując panowanie eksploatatorów nad eksploatowanymi, kościół dbał o to, by lud spełniał swe powinności wobec seniorów i bez szemrania znosił ucisk i przemoc. NAUKA ŚREDNIOWIECZNEGO KOŚCIOŁA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO I JEJ SENS KLASOWY Chrześcijaństwo, jak każda inna religia, stanowi określony system poglądów i odpowiada- jących im instytucji. Ustrój feudalny utrzymywał się nie tylko na przemocy. Kościół w wiekach średnich właśnie dlatego odgrywał tak doniosłą rolę społeczną, że mógł stosować subtelne i uni- wersalne środki nacisku i oddziaływania ideologicznego. Kościół wpajał ludziom pogląd, że człowiek z natury jest skłonny do grzechu i bez pomocy kościoła nie osiągnie zbawienia i szczęśliwości na tamtym świecie. Biblijna legenda o grzechu pierworodnym Adama i Ewy, którzy nie posłuchali nakazu bożego i ulegli diabłu, za co wszyscy ich potomkowie (tzn. cała ludzkość) skazani zostali na dźwiganie piętna tego grzechu, a także nauka o grzechach popełnianych przez każdego człowieka były w ręku kościoła narzę- dziem duchowego terroru. Kościół nauczał (i uczy nadal), że wszystkich ludzi czekają po śmierci straszne kary za grzechy i że tylko kościół ma nadprzyrodzoną moc udzielania rozgrzeszenia, tj. uwalniania człowieka od męki pozagrobowej i zapewnienia mu rajskiej szczęśliwości po śmierci. Kościół głosi, że kler ma możność udzielania rozgrzeszenia, gdyż święcenia kapłańskie dają mu odpowiednie uprawnienia i władzę. Prawo nadawania święceń kapłańskich mieli tylko przedstawiciele wyższego duchowieństwa, przez co kościół jeszcze bardziej umacniał autorytet kleru. Kościół naucza, że źródłami łask są tzw. sakramenty święte, których jest siedem: chrzest, bierzmowanie, sakrament ołtarza, pokuta, ostatnie namaszczenie, kapłaństwo i małżeństwo. Przez ustanowienie sakramentów kościół chciał przekonać wyzyskiwane masy o bezcelowości walki klasowej i zaszczepić im wiarę we wszechpotęgę kościoła jako jedynego posiadacza środka na ich „zbawienie". Kościół wpajał masom, że pozbawienie człowieka łaski jest równoznaczne z pozbawieniem go nadziei na to „zbawienie". W średniowieczu, kiedy ideologia religijna panowała nad umy- słami, indywidualne wyłączenie z kościoła lub zakaz sprawowania sakramentów i innych czyn- ności kościelnych nakładany na cały kraj (na Zachodzie zwany interdyktem) były w ręku ko- ścioła nadzwyczaj silnym środkiem oddziaływania na ludzi. Kościół posługiwał się także bardzo skutecznie wyłączeniem dla obrony swych posiadłości. Z teorią wrodzonej skłonności ludzi do grzechu związana była nauka kościoła chrześcijań- skiego o mękach pozagrobowych i o wszechobecnym i potężnym diable, kuszącym człowieka do grzechów. Za główny grzech kościół i klasa panująca uważały bunt przeciwko feudałom świeckim i duchownym. 304 Odejmowanie ręki świętego na relikwię Miniatura z XII w. Nauka o wszechmocy diabła znalazła wyraz m.in. w rozpowszechnianych przez kościół przesądach dotyczących „czarownic", tj. kobiet jakoby „opętanych przez diabła"; kościół wma- wiał ludziom, że „czarownice" są w stanie wyrządzać im różne krzywdy, nasłać złą pogodę, zniszczyć zbiory itd. W 829 r. synod kościelny w Paryżu przyjął uchwałę przeciw czarowni- com, a w następnych stuleciach papieże zapoczątkowali przez swe bulle (encykliki, dekrety) o „czarownicach" masowe palenie na stosie niewinnych kobiet, oskarżonych o „utrzymywanie stosunków z diabłem". Kościół chrześcijański zarówno na Zachodzie, jak i na Wschodzie propagował kult re- likwii „świętych" i wiarę w cuda. Każdy kościół, każdy klasztor starał się zaopatrzyć w swoje „świętości", aby przyciągać pielgrzymów i zbierać jak najwięcej datków. Kult relikwii przyczyniał się do wzrostu fanatyzmu i przesądów wśród ludu. Ażeby zaszczepić masom pokorę i cierpliwość, kościół wzywał je do rezygnacji z dóbr ziemskich, ale sami słudzy kościoła z zasady w wyrzeczeniach nie przodowali. Kościół stworzył kult pustelników, o któ- rych życiu tworzył legendy, i stawiał ich za wzór tym, którzy byli uciskani i wiedli życie nędzarzy. Takie poglądy i zasady głosił we wczesnym średniowieczu cały kościół chrześcijański. Jednakże z czasem między kościołem zachodnim a wschodnim powstały różnice zarówno w organizacji kościelnej, jak i w nauczaniu wiary (dogmaty) i kulcie (obrzędy). 20 — Historia powszechna t. III 305 FEUDALNA ORGANIZACJA KOŚCIOŁA CHRZEŚCIJAŃSKIEGO. POWSTANIE PAPIESTWA W wyniku przekształcenia chrześcijaństwa w religię panującą zarówno we Wschodnim, jak i w Zachodnim Cesarstwie Rzymskim powstała silna i scentralizowana organizacja kościelna z biskupami na czele, którzy kierowali poszczególnymi diecezjami kościelnymi (na Wscho- dzie — eparchiami). W połowie V w. ukształtowało się pięć ośrodków kościoła chrześcijańskiego, czyli pięć patńarchii, których biskupi otrzymali tytuły patriarchów — w Konstantynopolu, Rzymie, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimie. Dalsza historia kościoła chrześcijańskiego w Bi- zanqum i na Zachodzie potoczyła się różnymi drogami, zgodnie z właściwościami rozwoju feudalizmu. Wschodni kościół chrześcijański przyjął za podstawę swej organizacji podział administra- cyjny Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego. Z czterech patriarchii wchodzących w skład kościoła wschodniego (konstantynopolitańska, aleksandryjska, antiocheńska i jerozolimska) na soborze kościelnym w 381 r. patriarchia stołeczna, konstantynopolitańska, wysunęła się na pierwsze miejsce. Cesarz, który w Bizancjum zachował silną władzę, pragnął, by kościół był posłusznym narzędziem państwa i całkowicie od niego zależał. Cesarze bizantyjscy już na soborach w po- łowie V w. zostali uznani za osoby* mające najwyższe prawa w kościele z tytułem „cesarza archireja" (arcykapłana). Chociaż za najwyższy organ kościoła wschodniego uważano sobór, to jednak prawo zwoływania tych soborów należało do cesarza, który decydował o składzie i za- twierdzał uchwały soboru. Inna była sytuacja kościoła w krajach Europy Zachodniej, gdzie nastąpiły bardzo istotne zmiany po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego i zniknięciu władzy cesarskiej. Dzięki chrystianizacji „barbarzyńskich" królów i możnowładztwa kościół mógł zająć szczególne miej- sce w społeczeństwie, które przeżywało proces feudalizacji i przekształcania chłopów w pod- danych. Biskupi „wiecznego" miasta — Rzymu, tytułujący się począwszy od IV w. papieżami, korzystając ze słabości wczesnofedalnych państw „barbarzyńskich" i ich wzajemnych walk, bardzo wcześnie zaczęli sprawować funkcje administracyjne i polityczne, domagając się równo- cześnie uznania ich za najwyższy autorytet w sprawach kościoła chrześcijańskiego jako całości. Realną podstawę władzy politycznej biskupów rzymskich — papieży — stanowiły nadzwyczaj rozległe posiadłości ziemskie, skoncentrowane w ich ręku oraz w podległych im klasztorach. Zależni nominalnie od Bizancjum, którego władza w Italii znacznie się zmniejszyła, w drugiej połowie VI w. papieże stali się faktycznie całkiem samodzielni. Dla uzasadnienia swych roszczeń papieże rozpowszechnili legendę o założeniu rzymskiej kurii biskupiej przez apostoła Piotra. Dlatego swe ogromne posiadłości ziemskie papieże nazywali „ojcowizną św. Piotra" (Patrimonium S. Petri). Legenda ta miała stworzyć aureolę „świętości" wokół papieży. Papież Leon I (440— 461) uciekł się do fałszerstwa w celu potwierdzenia praw biskupa rzymskiego do pierwszeństwa wśród innych biskupów. Do łacińskiego tłumaczenia uchwał pierwszego „soboru powszech- nego" wstawił zdanie: „Kościół rzymski miał zawsze pierwszeństwo". Idee te rozwijali również następni papieże, pomimo że dążenia biskupów rzymskich do dominacji nad całym kościołem chrześcijańskim napotykały zdecydowany opór ze strony innych biskupów, zwłaszcza wschodnich. Średniowieczny kościół chrześcijański w strukturze swej był odbiciem hierarchii feudalnej. Tak więc głową kościoła na Zachodzie był papież. Niżej od papieża znajdowali się wielcy 306 Icudałowie duchowni — arcybiskupi, biskupi i opaci, jeszcze niżej — księża i zakonnicy. Świat niebiański średniowiecznego chrześcijaństwa był dokładną reprodukcją świata ziemskiego. Na samym szczycie niebiańskiej hierarchii, jak głosił kościół, znajdował się wszechmocny Bóg Oj- ciec — odpowiednik ziemskich władców — w otoczeniu aniołów i „świętych". Feudalna orga- nizacja świata niebiańskiego i samego kościoła miała usankcjonować w oczach wierzących feudalne porządki na ziemi. Wielką rolę w średniowiecznym kościele chrześcijańskim odgrywały zakony, które ro/- powszechniły się szeroko zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie. Zakony powstały w okre- sie wczesnego chrześcijaństwa jako forma ascezy, pustelnictwa: uciekali od społeczeństwa ludzie, którzy utracili wiarę w możliwość wyzwolenia się spod ucisku społecznego. Jednakże już w VI w. stworzone przez zakonników osady zakonne (klasztory) przekształciły się w bardzo bogate organizacje. Praca przestała w nich być obowiązkiem, a o ascetyzmie zakonników z okresu pustelników dawno już zapomniano. Na Wschodzie zakony stały się znaczną siłą polityczną, próbującą wpływać na sprawy państwowe. Na Zachodzie zaś, od czasów Benedykta z Nursji (480—543), który założył klasztor Monte Cassino w Italii i stał się twórcą zakonu benedyktynów, zakonnicy byli wierną podporą papieży i brali aktywny udział w życiu politycznym. Kościół, który zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie sam był wielkim właścicielem ziemskim, ze wszech sił pomagał klasie panującej w feudalnym uzależnieniu chłopów. Królowie i wielcy feudałowie nadawali mu ogromne posiadłości ziemskie, starając się, by położenie organizacji kościelnej, która sankcjonowała ich panowanie, było jak najkorzystniejsze. Jedno- cześnie darami tymi królowie i możni pragnęli kupić sobie „królestwo niebieskie". Zarówno w Bizancjum, jak i na Zachodzie kościoły i klasztory posiadały około trzeciej części wszystkich gruntów. W gospodarstwach klasztornych pracowały tysiące chłopów poddanych, wyzyskiwa- nych jeszcze bezwzględniej niż w posiadłościach feudałów świeckich. Szczególnie rozległe majątki ziemskie posiadał kościół w Italii. W V w. trzy kościoły rzymskie — Św. Piotra, Św. Pawła i Św. Jana Laterańskiego — otrzymywały oprócz dochodów w naturze jeszcze 22 tys. solidów (około 128 tys. rubli w złocie) rocznego dochodu. Zachłanność i chciwość duchowieństwa nie miały granic. Ogromne bogactwa ziemskie zdobył kościół drogą oszustw, fałszerstw, podrabiania dokumentów itd. Księża i zakonnicy grozili karami boskimi i wymuszali testamenty na rzecz kościoła. Posiadłości kościelne korzy- stały z prawa immunitetu. Słudzy kościoła podlegali tylko sądowi kościelnemu. Biskupi sprawowali także funkcje administracyjne. Wszystko to podnosiło ich pozycję w społeczeństwie i prowadziło do wzrostu ich władzy. Tryb życia wyższego duchowieństwa mało różnił się od trybu życia wielkich feudałów świeckich. UTWORZENIE PAŃSTWA PAPIESKIEGO W miarę jak wzrastały religijne i polityczne wpływy biskupa rzymskiego, przybierały również na sile jego roszczenia do władzy świeckiej: początkowo papieże chcieli być równi królom i cesarzom, a później dążyli do zdobycia nad nimi supremacji. Charakterystyczną ce- chu polityki papieskiej była zawsze dążność do sojuszów z państwami najsilniejszymi, przy któ- rych poparciu samo nie dość silne papiestwo planowało realizować swoje plany. Kiedy po wtargnięciu Longobardów w 568 r. Włochy podzielone zostały między najeźdźców a Bizan- cjum, papieże starali się skorzystać z walki tych przeciwników i zawierali z nimi na przemian 307 porozumienia. Gdy zaś na Zachodzie coraz większą rolę zaczęło odgrywać państwo Franków, biskupi rzymscy dążyli do zbliżenia i sojuszu z królami frankijskimi, chcąc, by ci pomogli im w walce z Longobardami. Pepin Krótki zorganizował dwie wyprawy do północnych Włoch (w 754 i 755 r.), rozbił Longobardów, odebrał im terytorium okręgu rzymskiego i egzarchatu raweńskiego i przekazał je w 756 r. papieżowi. W ten sposób powstało państwo kościelne. Od tego czasu papież rządził podległym sobie terytorium jak władca świecki. Powstałe w VIII w. państwo papieskie było takim samym państwem feudalnym, jak i inne państwa Europy Zachodniej. Chcąc uzasadnić historycznie świecką władzę biskupa rzymskiego jako głowy państwa kościelnego, papież Stefan II (752—757) lub jego współpracownicy sporządzili dokument, tzw. Darowiznę Konstantyna. Pismem tym miał rzekomo cesarz Konstantyn stwierdzić, że przyznaje biskupowi rzymskiemu władzę równą swojej, darowuje mu Rzym, miasta Italii i wszyst- kie kraje Zachodu, a sobie pozostawia Wschód. W połowie IX w. w interesie papiestwa sfabrykowany został jeszcze jeden falsyfikat, tzw. pseudo-Izydor, zbiór sfałszowanych dokumentów, które stwierdzały, że biskupowi rzymskiemu podlegają wszyscy biskupi, że władcy świeccy nie mają prawa wtrącać się do spraw kościoła i muszą podporządkować się władzy duchownej. Ten pseudo-Izydor wysuwał tezę o nieomyl- ności papieży1. Roszczenia papieży do najwyższej władzy powodowały konflikty z władcami świeckimi i biskupami, zwłaszcza wschodnimi. Rozbieżności między kościołem zachodnim i wschodnim, które zaczęły się z chwilą podziału Cesarstwa Rzymskiego, pogłębiały się coraz bardziej. ZERWANIE MIĘDZY KOŚCIOŁEM WSCHODNIM I ZACHODNIM Różnice w politycznym, społecznym i kulturalnym rozwoju Bizancjum i krajów Europy Zachodniej musiały odbić się także i w dziedzinie religijnej. Jedność kościoła chrześcijańskiego na długo przed ostatecznym zerwaniem była tylko pozorna. Do przyczyn ogólnych, które do- prowadziły do podziału kościoła na zachodni i wschodni, dołączyły się także rozbieżności w kwestiach religijnych. Taką kwestią w połowie IX w. był spór o termin „filioąue", tzn. o to, czy „Duch Święty pochodzi od Boga Ojca i Syna" (teza uznawana przez kościół zachodni) czy też od „Boga Ojca przez Syna" (teza kościoła wschodniego). Za tymi sporami teologicznymi kryły się całkiem realne rozbieżności kościelno-polityczne, a w szczególności konflikty wywo- łane działalnością misyjną kościoła wschodniego w IX—X w., które służyły Cesarstwu Bizan- tyjskiemu do rozszerzania jego wpływów na sąsiednie kraje. Działalność bizantyjskich misji kościelnych napotykała silne przeciwdziałanie ze strony kościoła rzymskiego, zainteresowanego w rozszerzaniu własnych wpływów, i stała się jedną z przyczyn ostrych konfliktów pomiędzy patriarchami konstantynopolitańskimi a papieżami. Była to walka o władzę, o dochody kościelne i wpływy polityczne. Stosunki wzajemne papieża z patriarchą konstantynopolitańskim zaostrzyły się szczególnie w latach sześćdziesiątych IX w. Zwołany przez patriarchę Focjusza w 867 r. synod kościelny 1 Teza ta przyjęta została jako dogmat kościoła zachodniego (rzymskokatolickiego) na soborze kościelnym w Watykanie w 1870 r. 308 biskupów wschodnich w Konstantynopolu rzucił anatemę (klątwę) na papieża Mikołaja I i uznał za uzurpację jego wtrącanie się do spraw kościoła wschodniego. Chociaż poy.ory zgody między kościołami zostały w końcu IX w. przywrócone, to jednak rozbieżności miedzy nimi wciąż się pogłębiały. W pierwszej połowie XI w. wybuchł spór między patriarchą konstantynopolitańskim Michałem Cerulariuszem a papieżem Leonem IX o to, komu powinno podlegać duchowieństwo południowych Włoch. Spór ten stał się powodem ostatecznego zerwania kościoła wschodniego z zachodnim. W 1054 r. legaci papiescy złożyli na ołtarzu kościoła Św. Zofii w Konstantynopolu bullę z ekskomuniką patriarchy Michała, a synod kościelny duchowieństwa bizantyjskiego, zwołany przez cesarza na żądanie patriarchy, rzucił anatemę na legatów rzymskich. Po tym demonstracyjnym wyrażeniu niezależności kościół wschodni oderwał się ostatecznie od /a- chodniego. W ten sposób ukształtowały się ostatecznie dwa niezależne kościoły chrześcijańskie - zachodni i wschodni. Oprócz różnic w niektórych obrzędach, sakramentach i nabożeństwach różniło je przede wszystkim to, że kościół zachodni uznawał papieża za głowę kościoła. Za- równo wschodni, jak i zachodni kościół chrześcijański pretendowały w równej mierze do tytułu powszechnego „katolickiego" (od greckiego katholikoś). Kościół zachodni zaczęto nazywać rzymskokatolickim, a wschodni — greckokatolickim; oprócz tego kościół wschodni przybrał nazwę „prawosławnego", tzn. prawowiernego. ZALEŻNOŚĆ PAPIESTWA OD FEUDAŁOW RZYMSKICH I CESARZY NIEMIECKICH Okres od X do połowy XI w. — to czasy największej słabości papiestwa, które stało się igraszką w ręku włoskich klik feudalnych. W okresie tym o tron papieski niejednokrotnie wal- czyło jednocześnie dwóch-trzech pretendentów, z których każdy ogłaszał siebie papieżem. Za- można rzymianka Marozja osadzała na tronie papieskim swych krewnych i kochanków. Jeden z nich, Sergiusz III (był papieżem w latach 904—911), rozpoczął swoją działalność jako głowa kościoła katolickiego od tego, że rozkazał udusić dwóch swych poprzedników, strąconych z tronu papieskiego i uwięzionych. Wnuk Marozji Oktawian został osadzony na tronie papieskim w wieku 18 lat. Papież ten — Jan XII (955—963), przekształcił pałac laterański, gdzie mieszkali papieże, w prawdziwą spe- lunkę. Nie mogąc zmusić do posłuszeństwa feudałów włoskich, wezwał on (w 961 r.) na pomoc króla niemieckiego Ottona I. Feudałowie niemieccy, których od dawna nęciły bogactwa Włoch, skorzystali skwapliwie z nadarzającej się okazji, aby zrealizować swoje plany grabieżczej wy- prawy za Alpy i podboju Włoch północnych. Od tego czasu papiestwo popadło prawie na całe stulecie w zależność od cesarzy niemieckich. Papieże przekształcili się w ich marionetki, a tron papieski — w cesarską igraszkę. Tak więc w połowie XI w., gdy w wyniku walki włoskich klik feudalnych wybrano na tron papieski od razu trzech papieży — Sylwestra III, Grzegorza VI i Benedykta IX — cesarz niemiecki Henryk III zjawił się we Włoszech i na synodzie w Sutri (1046 r.) wszyscy trzej papieże na jego żądanie zostali zdetronizowani, a papieżem wybrano bi- skupa niemieckiego (Klemensa II). W 1049 r. tenże Henryk III osadził na tronie papieskim innego biskupa niemieckiego, który został papieżem jako Leon IX. Cesarze niemieccy ustano- wili, że wybrany papież może wstąpić na tron papieski dopiero po złożeniu przysięgi cesarzowi. 309 RUCH KLUNIACKI W połowie XI w. sytuacja papiestwa zaczęła się jednak szybko zmieniać. Kościół stał się już jednym z największych właścicieli ziemskich i miał swe posiadłości we wszystkich krajach zachodnioeuropejskich. Klasztory uczestniczyły w handlu i występowały często w roli lichwia- rzy. Samowola feudałów, którzy niezmiennie dążyli do wzbogacenia się kosztem kościoła, pod- cinała ten handel w poważnym stopniu. Niebezpieczeństwa, na które narażeni byli podróżni na drogach, nie tylko utrudniały handel klasztorny, lecz odstraszały również pielgrzymów: ludność powstrzymywała się od odwiedzania odległych „miejsc świętych", co także zmniejszało dochody kościelne. W tej sytuacji kościół stał się rzecznikiem „pokoju bożego" i „rozejmu bożego", tj. domagał się ograniczenia wojen między feudałami i zakazu działań wojennych w okre- ślonych dniach tygodnia. Upadek papiestwa w X—XI w. odbił się niekorzystnie na sytuacji kleru, zwłaszcza zaś na bogatych klasztorach. Przedstawiciele klasztorów wcześniej niż duchowni świeccy wysunęli żądanie umocnienia organizacji kościelnej. W sanacji papiestwa jako centrum kościelnego zain- teresowani byli również biskupi krajów zachodnioeuropejskich, którzy znajdowali się w za- leżności od miejscowych feudałów i królów i którzy uważali, że mniej uciążliwy będzie obo- wiązek posłuszeństwa wobec dalekiego Rzymu niż wobec królów i feudałów znajdujących się na miejscu. Z rozwiniętym programem reorganizacji kościoła i umocnienia papiestwa wystą- pili mnisi klasztoru w Cluny w Burgundii francuskiej, podległego bezpośrednio papieżowi. Wysunięty przez nich program pod koniec XI w. podchwycony został przez klasztory daleko poza granicami Francji. Kluniaci domagali się umocnienia dyscypliny kościelnej przez wpro- wadzenie ścisłej reguły klasztornej, ponieważ rozwiązłość księży i mnichów podrywała autory- tet duchowieństwa. Żądali oni ustanowienia bezwzględnego bezżeństwa duchownych, aby za- pobiec rozgrabianiu bogactw kościelnych, które żonaci księża mogli przekazywać swoim dzie- ciom w spadku. Ze szczególnym naciskiem domagali się kluniaci uniezależnienia duchowieństwa od feudałów świeckich, występowali przeciw tzw. symonii, tj. przeciw sprzedaży stanowisk kościelnych przez cesarzy i królów, oraz mianowaniu przez władzę świecką biskupów i opatów. Wszystko to miało na celu umocnienie autorytetu papiestwa i kościoła katolickiego w ogóle. Wybitną rolę w urzeczywistnieniu tego programu odegrał w XI w. mnich kluniacki Hil- debrand, który został papieżem pod imieniem Grzegorza VII (1073—1085). Jeszcze przed wyborem na tron papieski wywierał on wielki wpływ na politykę Rzymu. Realizacji jego pla- nów sprzyjała okoliczność, że władza cesarska w Niemczech po śmierci Henryka III podupadła. Chcąc się zabezpieczyć przed gwałtami feudałów niemieckich Hildebrand zawarł w 1059 r. sojusz z Normanami, którzy umocnili się w południowych Włoszech. Hrabiowie normańscy Ryszard i Robert Guiscardowie uznali papieża za swego suzerena i zobowiązali się bronić go przed wrogami. Hildebrand przeprowadził reformę ordynacji przy wyborach papieży; na zwołanym w 1059 r. synodzie laterańskim w Rzymie papież Mikołaj II przeprowadził zmianę w tym kierunku, że odtąd papieża wybierać mieli tylko kardynałowie, tj. najwyżsi po papieżu dostojnicy kościelni, mianowani przez samego papieża; od udziału w wyborach papieży wyłą- czeni zostali cesarze niemieccy i świeccy feudałowie okręgu rzymskiego. Postanowienia te nie uniemożliwiły w praktyce feudałom, królom i cesarzom wywierania wpływu na wybór papieży, jednakże od formalnego udziału w wyborach papieży osoby świeckie zostały odsunięte. Hildebrand wypowiedział też zdecydowaną walkę symonii. Tenże synod laterański podjął 310 uchwałę przeciw inwestyturze świeckiej, tj. przeciw udziałowi władców świeckich w akcie no- minacji biskupów i opatów. Dotyczyło to w pierwszym rzędzie Niemiec, w których mianowa- nie duchownych zależało od cesarza. Synod zatwierdził także poprzednie postanowienia o bcz- żeństwie księży (celibat). Hildebrand wysunął szczegółowy program papieskiej teokracji, tj. supremacji papieskiej zarówno w sprawach kościelnych, jak i świeckich. Program ten sformułował on w 1075 r. w zapisce znanej pod nazwą Dictatus papae. W dokumencie tym zredagowanym w formie tez Grzegorz VII wysunął twierdzenie, że kościół rzymski jako „założony przez samego Boga" nigdy nie błądzi w sprawach wiary i że tylko papież ma prawo być nazywany biskupem uniwer- salnym (episcopus universalis\ że tylko on ma prawo usuwać, osadzać znowu lub przenosić innych biskupów i wyświęcać duchownych dla każdego kościoła. Grzegorz VII twierdził, że papież ma prawo detronizować cesarzy i zwalniać poddanych od przysięgi w stosunku do nie- godnych władców. Stawiał on papieży nie tylko ponad wszelką władzą świecką, lecz także po- nad soborem kościelnym. Teokratyczne postulaty papiestwa spotkały się od samego początku z silną opozycją. Już za pontyfikatu Grzegorza VII rozpoczęła się długotrwała walka papieży z cesarzami niemieckimi o prawo mianowania przedstawicieli duchowieństwa na katedry biskupie. W walce tej mimo początkowych sukcesów Grzegorz VII poniósł klęskę. Zmuszony do opuszczenia Rzymu, zaję- tego przez wojska cesarza niemieckiego, wezwał na pomoc Normanów z południowych Włoch, którzy szturmem zdobyli miasto. Jednakże Grzegorz nie mógł już w nim pozostać, ponieważ oba- wiał się wrogich wystąpień ludności rzymskiej. Uszedł z Normanami do południowych Włoch i tam zmarł. Losy Grzegorza VII w najmniejszym stopniu nie powstrzymały jego następców od walki o supremację władzy papieskiej. Teokratyczne dążenia papiestwa, które sprzyjały jedynie rozdrobnieniu politycznemu w feudalnej Europie, poniosły całkowitą klęskę znacznie później, w okresie powstawania scentralizowanych państw feudalnych. CZĘŚĆ III ROZWÓJ FEUDALIZMU W KRAJACH AZJI, EUROPY I AFRYKI PÓŁNOCNEJ ROZDZIAŁ XVII CHINY W OKRESIE ROZWINIĘTEGO FEUDALIZMU (VIII-XII W.) O kres wczesnego feudalizmu w skali światowej zakończył się w VII—XI w. Różne kraje wkroczyły przy tym w okres rozwiniętego feudalizmu nie w jednakowym czasie: naj- większe kraje Azji — wcześniej, kraje Europy — później. W Chinach okres rozwinię- tego feudalizmu rozpoczął się w VIII w. SYTUACJA CESARSTWA T'ANG W POŁOWIE VIII W. Lata panowania cesarza Siian-cunga (713—756) były okresem rozkwitu cesarstwa T'ang. Spis z 754 r. wykazał, że w kraju znajdowało się 9 610 tys. zagród i 52 880 tys. podatników. Oprócz podatków ściąganych z chłopów obdzielonych gruntami innym źródłem dochodów pań- stwa były różne cła handlowe i opłaty nakładane na sól i herbatę oraz na wydobywane w kraju kopaliny — srebro, miedź, żelazo, cynę. Dzięki rozwojowi górnictwa, rzemiosła i handlu powstała liczna warstwa ludzi zamożnych — rzemieślników i kupców. Rozwijały się i bogaciły stolice — Cz'angan i Lojang — oraz szereg innych miast. Wysoki poziom osiągnęła literatura i sztuka. W tym samym jednakże czasie wystąpiły oznaki zbliżającego się kryzysu tej struktury ekono- micznej i politycznej, na podstawie której wyrosło imperium T'angów. Istota kryzysu polegała na obumieraniu systemu nadziałów państwowych i na rozwoju posiadłości feudalnych, inaczej mówiąc, na obumieraniu jednej formy feudalnej własności ziemskiej i umacnianiu się innej. Podkreślając to w swym zbiorze historycznym T'ung tien, historyk Tu Ju (735—812) pisał: „Chociaż system nadziałów istniał nadal, to jednak w latach K'aijiian — Tienpao1 praworządność osłabia i zło wynikające z nagromadzenia ziem przewyższyło stan z okresu cesarzy dynastii Hań — C/.'cng-ti i Aj-ti". Na to samo zjawisko wskazywał również edykt rządowy z 752 r. „Zło wynikające z nagroma- tl/.cniu /icmi" edykt wyjaśniał następująco: „Bogacze zmuszają chłopów do zaorywania odłogów, T/.M. w Juuich 713—755. •515 Procesja z dostojnikiem Rysunek wg malowidła ściennego w grotach k. Tun-huangu. Epoka T'ang które następnie przywłaszczają sobie; wbrew prawu skupują nadziały pogłównc i przemysłowe, f«łh/.ują spisy zagród, aby zataić przed państwem zagrody chłopskie i przywłaszczyć je sobie. Ci nami bogacze zagarniają ziemię w drodze udzielania pożyczek pod zastaw gruntów". Jak już Wspomniano, nowiny stawały się początkowo własnością tych, którzy je uprawili. Tylko silne pod W/.glc.dem ekonomicznym gospodarstwa chłopskie mogły w taki sposób powiększać areał swych gruntów. Jednak w większym bez porównania stopniu z możliwości tych korzystali przedstawi- ciele klasy panującej, w szczególności miejscowi urzędnicy, którzy dysponowali chłopską silą roboczą do uprawy gruntów „związanych ze stanowiskiem" lub „darowanych". Ziemi zgodnie z prawem nie wolno było wprawdzie ani sprzedawać, ani oddawać w zastaw, ponieważ była ona własnością państwową, ale nadzór nad przestrzeganiem tej ustawy rząd po- wierzył urzędnikom znajdującym się na miejscu, ci zaś często dążyli do czegoś wręcz przeciwnego i zainteresowani byli w zniesieniu tego rodzaju zakazów. Jednakże najwygodniejszy dla feu- dalów był zapewne taki sposób zaboru ziemi, o którym wspomina edykt z 752 r.: feudał zatajał przed kontrolerami państwowymi pewną ilość zagród chłopskich, a następnie przywłaszczał sobie te nie ujęte ewidencją grunty. W ten. sposób obok feudalnych posiadłości ziemskich w po- staci nadziałów przywiązanych do stanowiska i stopnia szeroko rozpowszechniła się w Chinach feudalna własność ziemska, reprezentowana głównie przez kategorię ziem „zagarniętych dzięki tytułowi". Inaczej mówiąc, włość feudalna, która we wcześniejszym okresie stanowiła głównie atrybut możnowładztwa feudalnego, stała się teraz dość powszechnym zjawiskiem wśród drob- nych i średnich feudałów. W związku z tym wzrastała liczba chłopów, którzy uprawiali grunty należące do poszczególnych feudałów i byli od nich zależni. Oznaczało to, że w Chinach rozwijała się i umacniała włość feudalna. Jednakże podatki płacone przez obdzielonych ziemią chłopów stanowiły podstawowe źródło dochodów skarbu państwa i zmniejszenie ilości opodatkowanych zagród prowadziło do zmniejsze- nia wpływów podatkowych. Chcąc pokryć niedobór, rząd zwiększał podatki. W latach pięćdzie- siątych VIII w. oprócz zwykłych podatków od produkcji państwo zaczęło ściągać jeszcze specjalne podatki podymne i gruntowe. Do tego dochodziły daniny i zdzierstwa władz miejscowych. Chłopi usiłowali uchylać się od ciężaru nadmiernych podatków państwowych i bronić przed samowolą urzędników, lecz oddając się pod opiekę feudała popadali w zależność od niego. Jedni chłopi przekształcali się w użytkowników pańskiej ziemi lub w robotników, którzy znajdowali się na utrzymaniu feudała i nie posiadali czasem nawet skrawka gruntu. Inni, nadal pozostając na swych działkach, byli zmuszeni mleć swe zboże w młynach właścicieli majątków, łuszczyć ryż w ich łuszczarniach, korzystać z pańskiego bydła roboczego i oddawać za to wszystko część wytworzonego produktu. Cechą systemu nadziałów było panowanie gospodarki naturalnej, połączenie rolnictwa z rzemiosłem. Jednak społeczny podział pracy w Chinach postępował nieustannie naprzód. Hi- storia miast chińskich z okresu cesarstwa Tang wskazuje, że wiele z nich powstało i rozwijało się już jako ośrodki rzemiosła i handlu, co świadczy o wzroście produkcji towarowej, wymiany i handlu. Proces ten siłą rzeczy musiał objąć także wieś. W gminie wzrastały różnice majątkowe. Poszczególni zamożni chłopi bogacili się kosztem niezamożnych, ci zaś popadali w ruinę i czę- sto nie byli w stanie w ogóle prowadzić samodzielnej gospodarki. Wszystko to podkopywało system nadziałów. Rozkład tego systemu powodowały również inne przyczyny. Rozwój stosunków towarowo- -picniężnych otwierał przed feudałem możliwość przekształcenia części produktu dodatkowego, 317 otrzymywanego od chłopów w postaci renty, w towar. Możliwość ta podnosiła w oczach feudała wartość ziemi, kiedy zaś wzrastała liczba zrujnowanego chłopstwa, zmuszonego do porzucania przydzielonych mu ziem państwowych, feudałom tym łatwiej przychodziło zagarniać te grunty. Upadek państwowej własności ziemi, która była ekonomiczną podstawą scentralizowanej administracji kraju, doprowadził do osłabienia władz centralnych, o czym świadczy wprowadzenie w 733 r. stanowiska rządcy okręgu (tao) i przyznanie mu szerokich uprawnień. Chodziło przy tym o to, by władze miejscowe mogły skuteczniej przeciwdziałać zbiegostwu chłopów, chwytać zbiegów i ponownie osadzać ich na ziemi państwowej. Poza tym cesarze musieli również zezwolić feudałom na utrzymywanie bezpośrednio im podległych sił zbrojnych. Najwcześniej zezwolono na to w pogranicznych rejonach cesarstwa, gdzie od 677 roku zaczęto tworzyć specjalne oddziały pograniczne (cun czeri) z samodzielnym zarządem i dowództwem. Już w drugiej połowie VII w. na granicę zachodnią, na rejon obecnej prowincji Kansu, za- częły znów napadać plemiona tangucko-tybetańskie. Od końca VII w. dochodziło do rozruchów wśród plemion tureckich zamieszkujących na północno-zachodniej granicy cesarstwa w rejonie prowincji Szansi. Na granicę cesarstwa zaczęli napadać Kitanowie, jedno z silnych plemion, przez niektórych badaczy zaliczane do grupy mandżursko-tunguskiej, a przez innych do mongolskiej. Na północnym wschodzie kraju w 700 r. pojawiło się państwo Pohaj, w którego skład weszły plemio- na tunguskie koczujące wzdłuż rzeki Sungari i nad dolnym biegiem Amuru. Około połowy VIII w. na południowym zachodzie, w rejonie obecnej prowincji Junnan, powstało państwo obejmujące miejscowe plemiona, z których jedne były spokrewnione pod względem etnicznym z plemionami tangucko-tybetańskimi, a inne z indochińskimi. Źródła chińskie nazywają to państwo Nanczao. Dowódcy wojsk pogranicznych korzystali w swych rejonach z pełni władzy nie tylko wojsko- wej, lecz także cywilnej. Oznaczało to, że część klasy panującej, opierającej się na majątkach ziem- skich i dążącej do ich swobodnego rozwoju, w rejonach pogranicznych osiągnęła zwycięstwo. Aby zrozumieć ten proces w całości, należy uwzględnić także nierównomierność ekonomicznego roz- woju różnych części imperium T'angów. Kiedy nawet panowała państwowa własność ziemi, sytu- acja w różnych częściach kraju nie była jednakowa. W rejonach nadgranicznych, w odróżnieniu od centralnych części cesarstwa, silniejsze były poprzednie formy władania ziemią, tj. własność dziedziczna, na skutek czego prowincje te usamodzielniły się wcześniej. Tak powstawały rozległe namiestnictwa pograniczne. W 742 r. było ich 10, co przy długości granic cesarstwa świadczyło o bardzo wielkich rozmiarach każdego namiestnictwa. Ich zarządcy, cetuszy, jak ich zaczęto nazywać od 710 r., stawali się potęgą w państwie. Rzecz naturalna, że właśnie oni zadali pierwszy cios starym porządkom. UPADEK SYSTEMU NADZIAŁÓW. WŁOŚCI FEUDALNE (CZUAN-GTIEN} Cios ten zadał jeden z najpotężniejszych cetuszów — Ań Lu-szan, rządzący jednocześnie trzema namiestnictwami. Pod jego władzą znajdowała się znaczna część obecnej Mongolii We- wnętrznej, Szansi i Hopej. Ań Lu-szan był z pochodzenia Turkiem. Jego siły zbrojne składały się nie tylko z oddziałów chińskich, lecz również z koczowników, głównie oddziałów kitańskich. W 755 r. zorganizował on bunt przeciwko Suan-cungowi i wkrótce opanował obie stolice cesarstwa — Lojang i Cz'angan. Siian-cung uciekł do Syczuanu, po czym Ań Lu-szan ogłosił się cesarzem. Jednakże dynastia T'ang ocalała, a uratowała ją niezgoda wśród buntowników. Przeciwko Ań Lu-szanowi wystąpili inni cetuszy, którzy nie chcieli podporządkować się nowemu władcy. 318 Obozowi rządowemu pomogły również oddziały najemne, składające się głównie z Ujgurów. W 757 r. Ań Lu-szan został zabity. Na czele zbuntowanych stanął wówczas Szy Sy-ming. Bunt stłumiono w 763 r., dynastia ocalała, lecz cesarstwo nigdy się już nie odrodziło w swej starej po- staci. Liczba zagród podległych kontroli rządowej zmalała prawie do jednej piątej, a rzeczywistymi władcami w państwie stawali się właściciele włości feudalnych. Likwidacja systemu nadziałów została w gruncie rzeczy zalegalizowana, co znalazło wyraz przede wszystkim w reformie podat- kowej. Podatek gruntowy, przemysłowy i inne powinności wymierzane pogłównie ustawa z 763 r. zastąpiła jednym podatkiem majątkowym; za podstawę przy wymierzaniu tego podatku uważano przede wszystkim ziemię niezależnie od wieku i zdolności do pracy osób opodatkowanych. Przejść zaś do takiej zasady opodatkowania można było po dokonaniu majątkowej klasyfikacji ludności. Wszystkich właścicieli ziemi podzielono na 9 kategorii według ilości posiadanych przez nich gruntów. Podatek majątkowy ściągano na mocy ustawy z 780 r. dwa razy do roku, wskutek czego samą ustawę nazwano „ustawą o dwóch podatkach". Opodatkowaniu podlegał każdy, kto posia- dał grunt, w tym także właściciele majątków. Tak więc uznana została oficjalnie własność ziemska feudałów. Opodatkowano także tę część chłopów, która przedtem podatków nie płaciła, jako że w systemie nadziałów uwzględniano tylko stałą ludność. Kiedy panował system nadziałów, przybysze, choćby nawet osiedlili się w danej miejsco- wości na stałe, nie byli wciągani do rejestru zagród, toteż na wsi powstały dwie kategorie zagród: „gospodarskie" i „gościnne". Pierwszą kategorię stanowili chłopi osiadli na gruntach przypisanych do nich przy podziale, drugą — chłopi siedzący na ziemi w jakiś inny sposób nabytej. Inspekcja przeprowadzona w 780 r. wykazała, że w kraju było zagród „gościnnych" l 300 tys., „gospodar- skich" zaś — l 800 tys. Oznaczało to rozkład wspólnoty chłopskiej: wewnątrz niej nastąpił cha- rakterystyczny podział na „gospodarzy", tj. pełnoprawnych członków wspólnoty, i „gości", tj. chłopów napływowych. Do naszych czasów zachowało się z końcowego okresu T'ang wiele opisów włości. Zwykle w majątkach tych znajdował się dwór pański — szereg zabudowań otoczonych ogrodem lub parkiem; wokół znajdowały się domostwa chłopów, głównie „gości", którzy uprawiali ziemię. Prowadzili oni własne gospodarstwa i oddawali właścicielowi ziemi część plonów — nie mniej niż 50%. Zbliżało to „gości" do innych dzierżawców ziemi obszarniczej, lecz w odróżnieniu od nich wielu „gości" nie posiadało żadnych własnych środków produkcji, ponieważ i narzędzia, i bydło robocze, i nasiona otrzymywali od właściciela majątku. Oprócz tego „goście" musieli tak jak i inni chłopi mleć zboże w młynach pańskich i korzystać z pańskich łuszczarek ryżu. Różna była wielkość włości feudalnych, lecz najczęściej obejmowały one od 100 do 200 za- Krod. Później majątki pańskie powiększyły się jeszcze bardziej. Największymi właścicielami ziemskimi były klasztory buddyjskie. O rozmiarach posiadłości klasztornych daje wyobrażenie wiadomość, że gdy w 846 r. ziemie klasztorów buddyjskich na pewien czas przejęte zostały przez »kiirb państwa, areał gruntów państwowych wzrósł o ponad 10 mln c'ing, tj. ponad 60 mln ha. RZEMIOSŁO I HANDEL Fcudałowie — właściciele majątków, a także częściowo chłopi tworzyli w wyniku postępują- cego rozkładu wspólnoty liczną warstwę konsumentów towarów miejskich, co sprzyjało dal- »/.cmu rozwojowi rzemiosła i handlu. W kraju powstawały nowe miasta — w namiestnictwach 319 Warzenie soli morskiej Drzeworyt z czasów dynastii Sung kresowych oraz tam, gdzie znajdowały się organa administracyjne, stałe miejsca postoju wojska i wokół wielkich włości. Rozwój handlu związany był z rozwojem kredytu handlowego. Pojawiły się weksle, c/.yli „latające pieniądze", jak je wówczas nazywano. Dużą rolę zaczęły odgrywać operacje lichwiarskie. W dążeniu do uzyskania możliwie największych dochodów rząd wprowadził monopol państwowy na sól, herbatę i wódkę. Intratny był zwłaszcza monopol na sól, który przynosił połowę wszystkich dochodów skarbowych. MYŚL SPOŁECZNA l LITERATURA W DRUGIEJ POŁOWIE VIII I W IX W. Zmiana społeczno-ekonomiczna warunków życia znalazła odbicie w myśli społecznej i w lite- raturze. W wielkich miastach tego okresu, przede wszystkim w Cz'anganie i w Lojangu, miesz- kali i tworzyli liczni pisarze, uczeni i publicyści. Pochodzili oni w większości z rodzin niezbyt zamożnych urzędników lub właścicieli ziemskich i zazwyczaj sami byli na służbie państwowej. Za- leżność ich od możnowładztwa i biurokracji była znaczna, toteż odznaczali się często ugodowością wobec bogatych i możnych. Ale bywało i inaczej: wśród ludzi świadomych swej przewagi umysłowej i moralnej nad możnowładztwem zależność rodziła uczucie protestu i buntu. Z tego właśnie środowiska wyszli pisarze, któ- rych dzieła przyczyniły się do rozwoju myśli spo- łecznej i stanowiły cenne pozycje literatury. Dysku- towali oni gorąco nad dalszymi drogami rozwoju kraju i nad aktualnymi zagadnieniami. Nie było przy- padkiem, że na ten właśnie okres przypada świetny rozwój publicystyki. Najwybitniejszym jej przed- stawicielem był Hań Jii (768—823), autor licznych artykułów, orędzi, przedmów do różnych utworów itd. Rozpatrując wzajemne stosunki między przyro- dą a człowiekiem, Hań Jii wyznaczał człowiekowi miejsce na równi z wszystkim, co go na świecie otacza, gdyż wyznawał zasadę jedności przyrody, /agadnieniu temu poświęcony jest traktat filozoficz- ny Hań Jii O człowieku. Człowiek był dla niego nie tylko osobowością, lecz także podstawą całego życia społecznego. Hań Jii wzywał do zwrócenia się ku starożyt- ności, do literatury starożytnej, zapoczątkowując . , ,, , f, ,,. Podobizna poety Po Cii-i (772—846) tym wezwaniem jeden z głównych prądów myśli spo- ... . . _-__-. -r-r-r ^ • Litografia wg zaginionego obrazu z epoki T'angów 321 i literatury chińskiej VIII—XII w. Starozyt- w HangcZou, Prow. czedang Mln pnws/crlma t. III nością dla Hań Jii były czasy królestwa Czou i cesarstwa Hań. Hań Jii uważał, że w wielostronnej literaturze tych czasów wyraziła się prawda o człowieku jako wartości najwyższej. Oczywista, że taki stosunek do literatury starożytnej zawierał w sobie wyraźne elementy idealizacji daw- nych czasów. Jednocześnie zwrot ku starożytności był dla Hań Jii metodą, którą posługiwał się przy krytyce stosunków istniejących w jego czasach. Za przykład takiej krytyki może służyć jego wystąpienie, kiedy do Chin przywieziono z Indii w celu umieszczenia w pałacu cesarskim relikwię, która jakoby była kością palca założyciela buddyzmu. Zacięty przeciwnik religii, w której widział jedynie zabobon, a zwłaszcza buddyzmu, Hań Jii wystąpił z bardzo ostrym pamfletem O kości Buddy. Za pamflet ten, napisany w formie orędzia do cesarza, będącego żarliwym zwo- lennikiem buddyzmu, Hań Jii zapłacił zesłaniem. Zainteresowanie człowiekiem i jego życiem przejawiło się także w literaturze pięknej .Właśnie w tym okresie pojawiła się w średniowiecznych Chinach po raz pierwszy literatura piękna czer- piąca tematy z życia. Wybitnym mistrzem „noweli T'ang", jak zaczęto później ją nazywać, był Jiian Czen. Najsłynniejszym poetą drugiej połowy panowania dynastii T'ang był Po Cii-i (772— 846), który popularność zawdzięczał swej szczerej i pełnej humanizmu poezji, odznaczającej się prostotą wyrazu i formy. W jego twórczości wyraźnie brzmi umiłowanie człowieka, idea głoszona przez Hań Jii. Szczególnie wyraźnie występuje to w tych wierszach Po Cii-i, w których mówi on o ciężkiej doli prostego człowieka. DALSZE OSŁABIENIE WŁADZY CENTRALNE] Nowe formy feudalnej własności ziemskiej rodzące się wśród ciągłej walki wewnątrz ce- sarstwa (walka ta trwała dwa stulecia — od lat sześćdziesiątych VIII w. do lat sześćdziesiątych X w.) sprawiły, że zwiększyło się polityczne rozdrobnienie kraju. Cetuszy rządzący rozległy- mi obszarami pojawili się również w centrum kraju. Rządzone przez nich prowincje otrzymały nazwę fanczen. Władcy ich tylko nominalnie podlegali cesarzowi, a w rzeczywistości prowadzili politykę samodzielną, wiedli między sobą walki i zawierali sojusze. Jednocześnie rozwój produkcji towarowej i wymiany doprowadził w niektórych rejonach kraju do powstania miejscowych rynków i przekształcenia miast w wielkie ośrodki gospodarcze. Dlatego pojawienia się fanczenów nie należy uważać za regres w ekonomicznym rozwoju Chin. Wobec wzrastającego rozdrobnienia feudalnego w kraju zaostrzyła się walka klasowa. Pozbawieni ziemi chłopi łączyli się w oddziały, napadali na urzędników, właścicieli mająt- ków i przedstawicieli duchowieństwa buddyjskiego. Ci zaś chłopi, którzy pozostali w swych siedzibach, tworzyli często drużyny samoobrony, które miały stałych przywódców. Chłopi budowali zazwyczaj w pobliżu wsi umocnienia palisadowe, dokąd chronili się w chwilach niebezpieczeństwa. W razie potrzeby drużyny poszczególnych wsi łączyły się i działały wspólnie. O sile drużyn chłopskich świadczy fakt, że miejscowi feudałowie w swych wojnach niejedno- krotnie starali się skorzystać z ich pomocy, nadawali przywódcom oddziałów chłopskich stopnie wojskowe i nawet wyznaczali ich na rządców niewielkich obszarów. W wielu wypadkach feuda- łom udawało się dopiąć celu, gdyż przywódcy ruchów chłopskich wywodzili się niejednokrotnie z zamożnej warstwy wsi i dążyli do zajęcia pozycji drobnych feudałów. Wyrazem sprzeczności klasowych w tym okresie było potężne powstanie chłopskie w latach 875—884, które przeszło do historii pod nazwą „powstanie Huang Cz'ao". 322 POWSTANIE CHŁOPSKIE HUANG CZ'AO Powstanie rozpoczęło się w prowincjach Honan i Szantung, gdzie rząd od lat pięćdziesiątych IX w. skoncentrował szczególnie dużo wojska, ponieważ musiał ustawicznie walczyć z pogra- nicznymi cetuszy. Chłopi, doprowadzeni do ostateczności ciężarami ponad siły, związanymi z utrzymaniem wojska, zaczęli masowo opuszczać swe wsie. Zbiegowie łączyli się w oddziały i napadali na feudałów. Bezpośrednim bodźcem do masowego powstania stał się głód, jaki za- panował w prowincjach Honan i Szantung wskutek posuchy. Przywódcą powstańców w Konanie był Wang Sien-czy. Ruch chłopski, który rozpoczął się w 875 r., szybko rozprzestrzenił się również na Szantung. Tutaj na jego czele stanął Huang Cz'ao, pochodzący z zamożnej rodziny chłopskiej. Obaj przywódcy działali czasami wspólnie, czasami oddzielnie, lecz gdy w 878 r. Wang Sien-czy został zabity, kierownictwo przeszło w ręce Huang Cz'ao. Powstanie nabrało groźnego dla klasy panującej charakteru, ogarniając terytorium od Honanu i Szantungu na północy, po Kuangtung na południu. Powstańcy zdobyli obie stolice (Lojang i Cz'angan). Cesarz Si-cung uciekł do Syczuanu. Był to moment przełomowy w historii powstania. W 880 r. Huang Cz'ao ogłosił się cesarzem, co od razu osłabiło jego wiezie z siłami, które go popierały. Jeden z dowódców, Czu Wen, przeszedł na stronę wojsk rządowych. W rezultacie Huang Cz'ao zmuszony był opuścić Cz'angan i zbiegł do Szantungu, gdzie popełnił samobójstwo. Na tym zakończyło się powstanie, lecz zaburzenia chłopskie nie ustawały jeszcze w ciągu niemal 20 lat. UPADEK DYNASTII T'ANG Powstanie stłumiono siłami bynajmniej nie samego rządu centralnego. Przeciw powstańcom wystąpił jeden z pogranicznych cetuszy — Li K'o-jung, którego wojsko składało się głównie z Ujgurów. Kiedy powstanie upadło, wystąpiło dwóch pretendentów do władzy w Chinach— Li K'o-jung i Czu Wen, dowódca, który zdradził Huang Cz'ao i otrzymał od cesarza za zdradę „honorowy" przydomek „Ciian-czung" („W pełni oddany"); szansę jego były duże, gdyż dowodził wojskiem cesarskim, toteż zdążył uprzedzić Li K'o-junga i w 907 roku obalił ostatniego cesarza z dynastii T'ang. Chociaż dynastia ta przestała istnieć, nie nastąpiły żadne istotne zmiany w istniejącej sytuacji. Ani powstania tej dynastii, ani jej upadku nie można uważać za cezurę oddzielającą jakieś epoki w dziejach feudalizmu w Chinach. Pomimo rozdrobnienia Chin, które nastąpiło po upadku dynastii T'ang, w ustroju państwo- wym zachowały się pewne elementy centralizacji, które powodowały, że polityczna jedność pań- stwa była znacznie trwalsza niż na przykład w państwach Europy omawianego okresu. Nie bez znaczenia była tu okoliczność, że w życiu ludności poważną rolę odgrywały prace kolektywne: budowa i naprawa grobli i tam chroniących pola i osiedla ludzkie przed powodziami oraz prace konserwatorskie i rozbudowa sieci nawadniającej. Były to zadania, których rozmiary nie mieściły się w granicach niedużych obszarów. Rozdrobnieniu przeciwdziałała również silnie rozwinięta wymiana towarowa, a także wiezie ekonomiczne wewnątrz kraju. Poza tym feudałom zależało w pewnej mierze na zachowaniu władzy centralnej z powodu niebezpieczeństwa, jakie stanowiły dla nich masowe ruchy ludowe. Dużą rolę w zachowaniu do pewnego stopnia scentralizowanego aparatu władzy odegrała także sytuacja zewnętrzna — groźba najazdów plemion koczowniczych. 323 NAJAZDY KOCZOWNIKÓW— UJGURÓW I KITANÓW Niebezpieczeństwo nowych najazdów powstało jednocześnie na zachodnich i na północno- -wschodnich granicach cesarstwa. Od zachodu zagrażali Chinom Ujgurzy, od północnego wscho- du — Kitanowie. W latach czterdziestych VIII w., po upadku drugiego kaganatu wschodniotu- reckiego, Ujgurzy utworzyli na jego terytorium silne państwo koczownicze z ośrodkiem w Mon- golii. W 840 r. państwo Ujgurów rozbili Kirgizi znad Jeniseju. Jednakże w północnej części Turkiestanu Wschodniego zachowało się państwo ujgurskie ze stolicą w Biszbałyku. Ujgurzy już od dawna mieszali się do walk wewnętrznych w Chinach. Widząc słabość militarną cesarstwa, coraz częściej naruszali jego granice i zachowywali się wewnątrz kraju jak zdobywcy. Z trudem radzono sobie z nimi nawet w stołecznym Cz'anganie, gdzie zadomowili się w dużej liczbie i terroryzowali ludność. Ujgurzy kontrolowali również karawanowy szlak handlowy prowadzący z Chin do Azji Środkowej. Jeszcze większe niebezpieczeństwo groziło Chinom od strony północno-wschodniej, od granicy z Kitanami (ściślej Kitajami1). Kitański związek plemienny zajmował zachodnią Alon- golię i przylegające do niej części Mandżurii. Wzrost siły Kitanów zaznaczył się w końcu IX w., kiedy rozwijające się u nich stosunki feudalne przygotowały warunki do utworzenia państwa. W 907 r. jeden z władców kitańskich, Ambakien (źródła chińskie nazywają go Jelii Apaok'i), korzystając z osłabienia Chin, wtargnął do rejonów nadgranicznych. Ambakien starał się osiedlić tam ludność chińską, która opuściła swe siedziby spustoszone podczas wojen wewnętrznych. Pozwalał on chłopom zajmować ziemie, opiekował się rzemieślnikami i przyjmował na służbę chińskich urzędników i wojskowych. Jednocześnie przekształcał swoje drużyny plemienne w praw- dziwe wojsko. Uporządkowano również administrację państwową, przy czym Kitanowie korzy- stali z doświadczeń Chin. W 916 r. Ambakien ogłosił się władcą państwa kitańskiego, usunąw- szy uprzednio wszystkich innych pretendentów do tego stanowiska. Od tego czasu zaczęły się podboje kitańskie. W latach 916—926 Kitanowie podbili niektóre plemiona mandżursko-tunguskie w Mandżurii zachodniej; do swych posiadłości przyłączyli ponadto ziemie Ujgurów i rozbili również Tangutów. W 926 r. Kitanowie podbili królestwo Pohaj, po czym państwo ich stało się najpotężniejszym w owych czasach mocarstwem w całej Północno-Wschodniej Azji. Zdawało się, że po zdobyciu części Chin północnych dalsze rozszerze- nie posiadłości kitańskich nie będzie nastręczało już większych trudności. W 947 r. państwo ki- tańskie przyjęło nazwę Liao. Jednakże ludność chińska stawiała opór zdobywcom i raz po raz porywała za broń. Kitanowie zmuszeni zostali do zaniechania dalszych podbojów i poprzestania na opanowaniu tylko północnych części prowincji Szansi i Hopej. PRZYWRÓCENIE WŁADZY CESARSKIEJ. ROZWÓJ GOSPODARCZY W OKRESIE X—XII w. Wkrótce po utworzeniu kitańskiego państwa Liao przywrócona została w Chinach władza cesarska. Jeden z najsilniejszych feudałów północnych—Czao K'uang-in, który zdołał pokonać swych rywali, w 960 r. ogłosił się cesarzem i zapoczątkował nową dynastię — Sung (960—1279). Stolicą cesarstwa zostało miasto Pień (obecnie K'ajfeng). 1 Od nazwy tego plemienia pochodzi rosyjska nazwa Chin — Kitaj, przejęta od Mongołów. 324 Za panowania Sungów ilość i rozmiary włości feudalnych rosły w dalszym cii|j?ii. M;i);|iki były obciążone podatkiem gruntowym, lecz feudałowie starali się uchylić od obowiązku plau-ma, Ze sprawozdań urzędników z końca XI w. można wnioskować, że w tym okresie 7 majątków na 10 nie płaciło podatków. W ten sposób właściciele włości ustalili w Chinach swój inummitrt podatkowy. Gospodarstwa chłopskie dzieliły się w tym czasie na dwie kategorie. Pierwszą stanowiły „zagrody gospodarskie". Tak nazywano zagrody należące do chłopów, którzy posiadali ziemią i na- rzędzia produkcji. Płacili oni państwu podatek pieniędzmi lub jedwabiem — od 1/30 do ' „ uzyskiwanej produkcji — i świadczyli na jego rzecz robociznę. Do drugiej kategorii należały „zagrody gości", jak nazywano wówczas zagrody chłopów, któ- rzy pracowali na ziemi państwowej lub w dobrach poszczególnych feudałów. Większa część takich chło- pów nie posiadała ani gruntu, ani narzędzi produkcji. Ziemię i narzędzia otrzymali oni od właściciela włości, któremu oddawali za to z reguły połowę plo- nu. Na wsi w okresie dynastii Sung istniały jeszcze instytucje gminne — tzw. spichrze społeczne, w któ- rych trzymano zapasy społeczne, przeznaczone na wypadek nieurodzaju. Z tychże spichrzów 'wydawa- no chłopom również ziarno jako oprocentowane po- życzki. Poczynając od XI w. szczególnie intensywnie rozwijało się górnictwo, wzrosło wydobycie żelaza i srebra. Zapotrzebowanie na żelazo wzrosło na skutek rozwoju rzemiosła, rozpowszechnienia w rolnictwie narzędzi żelaznych, a także w związku z produkcją broni. Srebro potrzebne było rzemieślnikom wyra- biającym różne ozdoby, stanowiło ono cenny artykuł w handlu zagranicznym i służyło za okup, kiedy trze- ba się było opłacić zdobywcom. Zwiększyło się rów- nież wydobycie soli. Produkcja we wszystkich tych dziedzinach roz- wijała się głównie w warsztatach państwowych, które powstawały zarówno w przemyśle hutniczym (po- szczególne huty zatrudniały do 100 osób), jak i w przemyśle włókienniczym, gdzie w warsztatach pracowało zwykle po 60—70 osób. Istnieją jednak dane o warsztatach zatrudniających po 600—700 ro- botników przy produkcji niektórych rodzajów tkanin jedwabnych, ceramiki oraz. w budownictwie okręto- wym. Jest rzeczą godną podkreślenia, że warsztaty te zatrudniały już częściowo robotników najemnych. żelazna Pagoda w K'ajfengu, prow. Honan. Chodzi tu głównie o przedsiębiorstwa bijące żelazne 1041 r. 325 monety, wytwórnie broni i win. Płacono przy tym częściowo w naturze, częściowo pieniędzmi. Tego rodzaju warsztaty istniały jeszcze w nielicznych gałęziach przemysłu, a przeważała wytwór- czość rzemieślnicza. Jednakże sam fakt pojawienia się warsztatów zatrudniających siłę najemną oraz szeroki rozwój handlu wewnętrznego i obrotu pieniężnego niektórzy badacze historii Chin uważają za pojawienie się warunków do rozwoju elementów kapitalizmu. W cesarstwie Sung rozwijał się głównie handel wewnętrzny. Ujgurowie, Tybetańczycy i Tan- guci odcięli wiele lądowych szlaków handlowych prowadzących na zachód, ale stare miasta nad- morskie na południowym wschodzie — Kuangczou, Jangczou i in. — znajdowały się nadal w kwit- nącym stanie. Powstawały tu bardzo bogate domy kupieckie, ożywioną działalność rozwijały gildie kupieckie (hang, w południowochińskiej wymowie — hong). Równolegle z handlem gildie uprawia- ły też szerokie operacje lichwiarskie. Z Chin wywożono głównie srebro, złoto, monety miedziane, tkaniny jedwabne i porcelanę. Do Chin przywożono leki, przyprawy korzenne, pachnidła i kość słoniową. Skarb państwa czerpał znaczne dochody z opłat celnych. Stosunki towarowo-pieniężne w cesarstwie Sung stawały się coraz bardziej ożywione, wsku- tek czego nieustannie wzrastało zapotrzebowanie na pieniądze. Niedostateczne jednak wydobycie miedzi nie pozwalało na bicie potrzebnej ilości monet miedzianych, wobec czego rosła produkcja monet żelaznych. Pieniądze chińskie rozpowszechniły się daleko poza granicami kraju. Archeolo- gowie znaleźli monety cesarstwa Sung na Malajach, w południowych Indiach, na wyspie Zanzi- bar i nawet na somalijskim wybrzeżu Afryki Wschodniej. Od końca X w. zaczęły rozpowszechniać się pieniądze papierowe (tzw. pienćien — „wygodne pieniądze"). Pieniądze te puszczały w obieg wielkie domy bankierskie, zajmujące się jednocześnie handlem. Od lat siedemdziesiątych X w. do emitowania papierowych pieniędzy uciekał się również rząd centralny. Z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych związany był wzrost lichwiarstwa, zwłaszcza na wsi, gdzie lichwiarze starali się chwycić w swe ręce przede wszystkim władzę nad spichrzami społecznymi. Lichwiarstwo przygniatało chłopów i rzemieślniczą ludność miast dodatkowym brzemieniem. WEWNĘTRZNA I ZAGRANICZNA POLITYKA CESARSTWA SUNG W XI—XII W. Historia cesarstwa Sung od momentu jego powstania to dzieje nieustannej walki o utrzymanie terytorium chińskiego. Początkowo największą groźbą dla cesarstwa byli Kitanowie. Po zajęciu części Chin północnych nie zaprzestali oni swych ataków, a rząd Sungów tylko z trudem bronił swego terytorium. Dopiero w 1004 r. udało się Chińczykom zawrzeć z Kitanami pokój, ale warun- ki były dla cesarstwa bardzo ciężkie. Rząd chiński zobowiązał się płacić corocznie Kitanom daninę w wysokości 100 tys. langów srebra i 200 tys. sztuk jedwabnej tkaniny. Tymczasem na zachodniej granicy cesarstwa zarysowało się nowe niebezpieczeństwo — ze strony Tangutów. Wzrost siły państwa tanguckiego, które otrzymało nazwę Si Sia (1038—1227), nastąpił w latach trzydziestych XI w., kiedy władca tangucki Czao Jiian-hao rozbił wojsko państwa tybetańskiego i Ujgurów i odebrał Chinom część prowincji Kansu. Czao Jiian-hao nieraz wdzierał się w granice pesarstwa. Rząd Sungów, zdając sobie sprawę z trudności walki, starał się okupić jedwabiem i srebrem. Na tej podstawie zawarty został w 1044 r. pokój z Tangutami. Rząd chiński rozumiał jednak dobrze, że zawarcie układów pokojowych bynajmniej nie usunie niebezpieczeństwa ze strony Kitanów i Tangutów. Dlatego władcy cesarstwa i bliskie tronowi możnowładztwo podjęli kroki w kierunku umocnienia ekonomicznego i militarnego po- 326 tencjału państwa. Próbę osiągnięcia tego celu przedsięwziął Wang An-szy — jeden /. największych mężów stanu swych czasów, od 1069 r. pierwszy minister cesarstwa. Uczynić kraj bogatym miały, według mniemania Wang An-szy, ustawy regulujące podatki i ceny rynkowe. Skarb należało, jego zdaniem, zasilić dochodami ze sprzedaży państwowych zapa- sów zbożowych, których część można też było wydawać ludności jako oprocentowane po/yc/ki. Pałac Teng-wanga w Hungczou, prow. Ciangsi Malowidło na jedwabiu z X—XIII w. W ten sposób Wang An-szy zamierzał zapobiec zwyżce cen i tym samym nieco ulżyć doli chłop- stwa, a jednocześnie okiełznać chciwość lichwiarzy, którzy pobierali od dłużników po 200—300%, państwo zaś według projektu Wang An-szy miało się zadowolić 20%. Chciał on też stworzyć siłę militarną przez zastąpienie armii najemników pospolitym ruszeniem. W razie niebezpieczeństwa miał być zmobilizowany jeden wojownik na dziesięć rodzin, które też obowiązane były troszczyć się o jego uzbrojenie i ekwipunek. Zaprojektowane przez Wang An-szy reformy wywołały od razu bardzo silny sprzeciw wśród 327 innych mężów stanu — przedstawicieli feudalnej biurokracji. Dopóki Wang An-szy znajdował sic,- u władzy, usiłował wprowadzić w życie swoje „nowe prawa", jak zaczęto je nazywać, lecz po jego śmierci w 1086 r. uległy one zapomnieniu. Tymczasem wzrosło niebezpieczeństwo zewnętrzne, cesarstwu zaczęli zagrażać Dżurdżeni. WALKA CESARSTWA Z DŻURDŻENAMI Dżurdżeni byli jednym z plemion mandżursko-tunguskich osiadłych w Mandżurii. Utworzyli oni związek plemienny na czele z wodzem Akutą, wystąpili przeciwko Kitanom i w 1115 r. pod- bili część ich terytorium. W ten sposób powstało państwo dżurdżeńskie, które w historiografii chińskiej otrzymało nazwę Gin. Cesarstwo Sung postanowiło skorzystać z faktu, że do walki z Kitanami stanęli silni prze- ciwnicy. Chińczycy zawarli z Dżurdżenami sojusz w celu wspólnej wyprawy przeciw Kitanom. W 1125 r. pod uderzeniem z dwóch stron kitańskie państwo Liao upadło. Ozna- czało to jednak, że zamiast Kitanów ce- sarstwu będą odtąd zagrażać Dżurdżeni. Walka z nimi nie kształtowała się po- myślnie dla Chin i zakończyła się trakta- tem pokojowym, na mocy którego cesar- stwo Sung ustąpiło Dżurdżenom część prowincji Hopej i Szansi, zapłaciło 200 tys. langów złota, 4 mln langów srebra oraz wydało zakładników. Podobizna generała Sungów Jiie Fej (1103—1141) Litografia z epoki Mingów. Ok. 1500 r. Rząd cesarski nie chciał się pogo- dzić z takim obrotem spraw i wszczął przygotowania do nowej wojny. Dżur- dżeni ze swej strony nie zadowolili się tym, co już zdobyli. W 1126 r. do Chin wtargnęły dwie armie dżurdżeńskie, które rozbiły wojsko cesarskie i w 1127 r. zajęły całą północną część kraju. Pod władzą dynastii Sung pozostało tylko terytorium na południe od rzeki Jangcy. W ten spo- sób cesarstwo Sung przekształciło się w państwo południowych Sungów, którego stolicą było miasto Hangczou, noszące wówczas nazwę Linan. Walka z Dżurdżenami nie zakończyła się na tym. W Chinach wybuchł ruch ludowy przeciw zdobywcom. Walkę z Dżurdżenami kontynuowali również niektórzy dowódcy cesarscy, wśród których wyróżniło się dwóch utalentowanych wodzów — Hań Szy-czung i Jiie Fej. Dowódcy ci potrafili nie tylko powstrzymać dalsze posuwanie się Dżurdżenów, lecz także zadali im szereg poważnych klęsk. Mogło to stać się momentem przełomowym w walce z zaborcami, gdyby nie zdrada w samym rządzie. Na dworze cesarza Kao-cunga działał tajny agent Dżurdżenów C'in 328 Kuej, który zajmował stanowisko pierwszego ministra. Skłonił on cesarza do zawarcia pokoju z Dżurdżenami. Jiie Fej i inni zwolennicy kontynuowania walki zostali zabici. W 1142 r. cesarz zawarł pokój z Dżurdżenami, uznając wszystkie ich podboje. Cesarstwo zobowiązało się do płacenia zdobywcom corocznej daniny w wysokości 250 tys. langów srebra i 250 tys. sztuk tkaniny jedwabnej. Szkoła wiejska Malowidło na jedwabiu. Epoka Sungów Stosunki południowego cesarstwa Sung z Dżurdżenami układały się następnie zmiennie, od pokojowych do wrogich. Dochodziło również do starć zbrojnych. Ostatnie z tych starć miało miejsce w 1205 r. i zakończyło się porażką Dżurdżenów. Od tego momentu potęga ich zaczyna szybko upadać pod wpływem zamieszek wewnętrznych. Jednakże najistotniejszą sprawą zarówno dla Dżurdżenów, jak i dla Chińczyków nie były już w tym czasie ich wzajemne stosunki, gdyż stanęli oto przed groźnym niebezpieczeństwem: w 1206 r. powstało państwo Czyngis-chana. KULTURA I OŚWIATA Epoka cesarstwa Sung to rozkwit kultury chińskiej, zwłaszcza oświaty, której podstawowymi ogniskami stały się nie rządowe, lecz prywatne szkoły (szujuari). W szkołach tych dojrzewały różne kierunki myśli społecznej, której przedstawiciele toczyli ze sobą ożywioną polemikę i wydawali 329 obszerną i różnorodną literaturę. Rozwijała się tu również tzw. „nauka suńska" — zespół nauk politycznych, ekonomicznych, historycznych i filozoficznych. Na rozpowszechnienie oświaty wpływał druk książek, których wiele pojawiało się w ożywio- nych miastach chińskich. Wytwarzanie papieru ze szmat i kory drzewnej wynaleziono w Chinach dawno, bo już w II w. W V—VI w. wynaleziono sposób drukowania za pomocą kamienia. Na początku VII w. pojawiła się ksylografia — druk za pomocą rytowanych deseczek. W VII—IX w. Najstarsza książka drukowana (zwój) Drzeworyt na karcie tytułowej sutry „Wadżraczhedika Pradżna Paramita'% wydrukowanej w r. 868, odnalezionej w grotach k. Tun-huangu w r. 1907 książki jeszcze głównie przepisywano, lecz na południu Chin, zwłaszcza w prowincji Syczuan, od IX w. zaczął upowszechniać się druk sposobem ksylograficznym. Drukowano przy tym nie tylko buddyjskie, lecz także wszelkie inne utwory, w szczególności traktaty polityczne, dzieła publicy- styczne i opisy geograficzne. W połowie X w. zakończono druk kanonu konfucjańskiego. W latach czterdziestych XI w. Pi Szeng wynalazł sposób drukowania za pomocą ruchomych czcionek. Początkowo wykonywano je z gliny, następnie zaś z drzewa. Później pojawiły się czcionki odlane z miedzi i żelaza. W X w. wynaleziono w Chinach kompas. Chociaż pierwsze wiadomości o magnetycznym przyrządzie służącym do określania kierunku odnoszą się jeszcze do III w. p.n.e., kompas znalazł praktyczne zastosowanie w żegludze morskiej dopiero za czasów cesarstwa Sung. Właśnie w tym czasie dowiedzieli się o nim także żeglarze cudzoziemscy, przede wszystkim kupcy arabscy za- 330 wijajjjcy do portów Chin południowo-wschodnich. Za pośrednictwem tych żeglarzy kompas poja- wił SJQ następnie również w Europie. W IX w. wynaleziono w Chinach proch, który dopiero /nacznie później znalazł zastosowanie w sztuce wojennej (XI w.). MYŚL SPOŁECZNA, LITERATURA I SZTUKA J Cechą charakterystyczną postępowej myśli społecznej w X—XII w. było wielkie zaintere- sowanie osobowością człowieka; zjawisko to obserwujemy już pod koniec panowania T'angów. Następcą Hań Jii w okresie Sungów był Ou-jang Siu (1007—1072)—historyk i publicysta, a jedno- cześnie wybitny działacz społeczny i mąż stanu. Głównym jego dziełem była Historia pięciu dyna- stii, tj. dzieje pięćdziesięciu lat między upadkiem dynastii T'ang a pojawieniem się dynastii Sung. W dziele tym Ou-jang Siu wyraził głęboki ból z powodu klęsk, jakie przeżywał wówczas kraj, nęka- ny zamieszkami feudalnymi. * Wielką w zamierzeniu i objętości była praca innego męża stanu i historyka — Sy-ma Kuanga (1019—1085), nazwana Cy czy fung-cien— Zwierciadło powszechne, pomagające w rządzeniu. Jest to ogromna praca o dziejach Chin (294 księgi) od początku V w.p.n.e. do utworzenia ce- sarstwa Sung, tzn. do drugiej połowy X w. Tytuł pracy świadczy, że autor pragnął opisać nie tylko wydarzenia przeszłości, lecz także nauczyć współczesnych sobie ludzi, jakie wnioski należy wyciągnąć z tych wydarzeń. Praca Sy-ma Kuanga jest jednym z bogatszych źródeł wiedzy o dziejach Chin. Okres XI—XII w. zaznaczył się w historii Chin rozkwitem myśli filozoficznej; pojawiło się wówczas wielu wybitnych myślicieli: Czou Tung-i (1017—1073), bracia Cz'eng Hao (1032—1085) i Cz'eng I (1033—1107), Czu Si (1130—1200). Właś- nie oni stworzyli nowy kierunek filozoficzny, który w literaturze chińskiej nosi nazwę „nauki suńskiej", a w europejskiej literaturze sinologicznej nazywany bywa „filozofią suńską" lub też „neokonfucjaniz- mem". Przedstawiciele „filozofii suńskiej" istotnie brali za punkt wyjścia ten zespół idei, które reprezentują niektóre zabytki starożytnej myśli filozoficznej, idei zawartych w tzw. „pięcioksięgu" i „czteroksięgu" konfucjańskim. Na tym polegał ów ogólny „nawrót ku starożytności", będący charakterystyczną cechą filozofii chińskiej późnego okresu T'ang i czasów dynastii Sung. Jednakże nawrót do starożytnych kla- syków konfucjańskich nie sprowadzał się po prostu do ich kopiowania, ale w gruncie rzeczy oznaczał za- sadniczą rewizję ich tez i stworzenie na tej podstawie Pejzaż chiński nowej szkoły filozoficznej. Obraz malarza Kuo Si. XI w. 331 Najważniejsze w tej filozofii były elementy dia- lektycznego i żywiołowo materialistycznego podejścia do zagadnienia bytu. Czou Tung-i, który pierwszy podjął ten temat, pojmował dialektykę jako przejście od „ruchu" do „spokoju" i od „spokoju" z powro- tem do „ruchu" itd. „Ruch" zaś i „spokój", jak są- dził, są dwoma stanami rozwijającego się w czasie bytu materialnego, przedstawionego w postaci „pię- ciu podstawowych elementów"—wody, ognia, drze- wa, metalu i ziemi — w ich wzajemnym oddziały- waniu. Waza z porcelany CzasySungów Najwybitniejszym przedstawicielem tej szkoły filozoficznej był Czu Si, który starał się wykazać w swoich pracach jedność w różnorodności wszyst- kiego, co istnieje, i dowieść obiektywnego istnienia świata oraz możliwości jego poznania. Jedność we- dług Czu Si opiera się na dwojakim fundamencie: na „pramaterii" (ci) — materialnej podstawie wszyst- kiego, co istnieje — i na „prawie naturalnym" (li), które określa sam byt tej podstawy. „Pramateria" w każdej rzeczy, w każdej istocie ujawnia się w for- mie „substancji" (czy), która właśnie stanowi swo- istość poszczególnych istot. Pod tym względem nie ma zasadniczej różnicy między człowiekiem a resztą przyrody; człowiek jest tylko najdoskonalszym zja- wiskiem przyrody. Czu Si był zwolennikiem czysto empirycznej drogi poznania świata: przez poznanie każdej poszczególnej rzeczy. Czu Si uznawał także możliwość czynnego Zebranie towarzyskie u Hań Si-caja Barwne malowidło na jedwabiu malarza Ku Hung-czunga. X w. 332 wpływania na kształtowanie się osobowości ludzkiej w celu stłumienia w niej złego i utrwale- nia dobrego. Aby scharakteryzować tę filozofię, trzeba przede wszystkim rozpatrzyć, jak rozumiał Czu Si „prawo naturalne" (K). Późniejsi kontynuatorzy nauki Czu Si „prawo" to pojmowali niewątpliwie w sposób czysto idealistyczny, czego nie można jednak powiedzieć o samym Czu Si. Dla zrozu- mienia istoty jego światopoglądu bardzo ważną rzeczą jest uwzględnienie polemiki, która roz- winęła się wokół tezy Czu Si o „poznaniu rzeczy". Przeciwnik Czu Si — Lu Siang-szan (l 139— 1192) twierdził, że wszystkie rzeczy zawarte są w duszy człowieka, a zatem „poznanie rzeczy" polega na „poznaniu ludzkiej duszy". Czu Si ostro protestował przeciw temu twierdzeniu, do- wodząc, że rzeczy istnieją poza człowiekiem i poznać je można przez badanie. Wielki rozkwit osiągnęła w cesarstwie Sung sztuka. Suńska szkoła malarstwa zajmuje wy- bitne miejsce w historii sztuki chińskiej. Ulubionymi tematami artystów były w tym czasie pej- zaże, kwiaty, ptaki i zwierzęta. Jednym z wielu wybitnych artystów był Czao Ci, o którego obra- zie-zwoju z widokiem wierzby, wron, trzciny i dzikich gęsi mówią z entuzjazmem wszystkie traktaty o historii malarstwa. Artyści ozdabiali galerie w pałacach. Rozwijało się malarstwo ro- dzajowe, którego słynnym przykładem jest obraz artysty Ku Hung-czunga przedstawiający nocną ucztę u znanego wielmoży Hań Si-caja. Obraz ten zachował się do naszych czasów. Świa- tową sławę zdobyła suńska porcelana. ROZDZIAŁ XVIII SPOŁECZEŃSTWO FEUDALNE W TYBECIE, INDOCHINACH I KOREI. KRAJE MÓRZ POŁUDNIOWYCH (VIII-XII W.) W okresie od VIII do XII w. w Tybecie i Korei nastąpił wyraźny rozkwit ekonomiczny i kulturalny, osiągnięty w znacznym stopniu dzięki stosunkom tych krajów z Chinami i Indiami. O wiele wolniej rozwijały się Indochiny i Kraje Mórz Południowych, choć i tutaj widpczny był wpływ najbliższych sąsiadów — Indii i Chin. 1. TYBET PAŃSTWO TYBETAŃSKIE W DRUGIEJ POŁOWIE VIII I W IX W. W drugiej połowie VIII w. państwo tybetańskie osiągnęło znaczną siłę, rozciągając swą władzę na sąsiadujące z Tybetem rejony Azji Środkowej i Wschodniego Turkiestanu. Na północy do Tybetu przyłączone zostało całe terytorium zamieszkałe przez Tangutów i Togonów (Tuku- hun — jedno z plemion sienpijskich), na wschodzie — część chińskiej prowincji Syczuan. Na zachodzie Tybetańczycy panowali nad czterema okręgami środkowoazjatyckiej prowincji ce- sarstwa T'ang. W tym czasie w Tybecie rozwijały się intensywnie stosunki feudalne. Klasą panującą w kraju byli feudałowie, wielcy właściciele ziemscy, którzy eksploatowali zależnych rolników i pasterzy. Pewien wpływ na umocnienie i rozwój stosunków feudalnych w Tybecie wywarło sąsiedztwo Chin na wschodzie i Azji Środkowej na zachodzie, tzn. krajów, które w tym okresie przodowały pod względem rozwoju społecznego i kultury. Stosunki z nimi odbiły się też korzystnie na sta- nie kultury tybetańskiej. Nie mniejszy wpływ wywierały na Tybet Indie i Nepal, zwłaszcza w związku z rozpowszech- nianiem się buddyzmu w tym kraju. Niektórzy władcy tybetańscy w drugiej połowie VIII i pierw- szej połowie IX w. byli gorliwymi opiekunami kościoła buddyjskiego. W kraju pojawiło się wiele 334 klutiztorów, z sanskrytu na język tybetański przetłumaczono różne dzieła buddyjskie, zapraszano /nunych indyjskich krzewicieli buddyzmu. I tak za panowania Khri-srong-lde'u-btsana (740— 7H6) 7. Indii przybył Padmasambhawa. Z jego osobą wiąże się powstanie tybetańskiej odmiany buddyzmu, w której poważne miejsce zajął tzw. tantryzm — mistyczna nauka o wpływie sił nadprzyrodzonych na życie. Przybysze indyjscy wraz z buddyzmem rozpowszechniali wśród klasy panującej oświatę swego kraju, zaznajamiali Tybetańczyków z sanskrytem i literaturą in- dyjską. Władcy tybetańscy otaczali buddyzm opieką nie tylko dlatego, że chcieli w religii i klaszto- rach buddyjskich znaleźć oparcie dla swej władzy nad wyzyskiwaną ludnością, lecz kierowali się również względami polityki zewnętrznej: popierając buddyzm zapewniali sobie przyjazne sto- sunki z Nepalem i Indiami. Poparcie zaś tych państw potrzebne było władcom tybetańskim do ułożenia stosunków z cesarstwem Tang. Buddyzm był także jednym z narzędzi ekspansji ze- wnętrznej: władcy tybetańscy starali się przez szerzenie buddyzmu w Turkiestanie Wschodnim umocnić swe wpływy w tym kraju." Rozwojowi feudalizmu w Tybecie towarzyszyła walka między feudałami. Niejednokrotnie przybierała ona formę zamieszek religijnych. Jedni feudałowie popierali klasztory buddyjskie, inni bronili starej religii tybetańskiej, zwanej bon i wywodzącej się z prymitywnych wierzeń w dob- re i złe duchy oraz magię, tj. wierzeń charakterystycznych dla społeczeństwa w stadium wspólno- ty pierwotnej. W tym okresie walka ta nie rozwinęła się jednak na tyle, aby mogła zagrażać poli- tycznej jedności państwa. Feudałom zależało przede wszystkim na umocnieniu ich dominujących pozycji w społeczeństwie i prowadzeniu aktywnej polityki zewnętrznej. Ekspansja tybetańska szła w dwóch kierunkach: w stronę Chin i w stronę Turkiestanu Wschodniego. Feudałowie tybetańscy dążyli do pcdboju Turkiestanu Wschodniego, gdyż przez kraj ten przebiegały szlaki handlowe łączące Wschód z Zachodem, kontrola zaś nad nimi za- pewniała stałe źródło poważnych dochodów w postaci ceł i danin. W związku z tym Tybet zerwał w latach czterdziestych VIII w. pokojowe stosunki z Chinami i zaczął znów napadać na tery- torium chińskie. W 763 r. Tybetańczykom udało się zająć na pewien czas nawet stolicę cesarstwa T'ang, które jedynie z wielkim trudem odparło ich najazd. Stosunki pokojowe zapanowały do- piero w 822 r. na mocy zawartego w Lhasie układu pokojowego. Obie strony złożyły uroczystą przysięgę dochowania umowy. Tekst przysięgi wykuto na kamiennym postumencie, który wznie- siono wówczas w stolicy Tybetu. Postument ten stoi do dziś jako symbol pokojowych stosunków między obu narodami. TYBET W OKRESIE OD IX DO XII W. Później to stosunkowo zwarte państwo wczesnofeudalne, które istniało w Tybecie od czasów Srong-btsan-sgam-po (VII w.), zaczęło ulegać rozkładowi. W kraju doszło do walk między feu- dałami i znów zwolennicy starej religii wystąpili przeciw wyznawcom Buddy. Król Khri-ral- pa-czan (816—838), który popierał buddystów, został zamordowany i na tronie zasiadł jego brat Darma (gLang-dar-ma). Po tej zmianie zaczęły się prześladowania buddyzmu: władze zamykały klasztory, wypędzały mnichów z klasztorów, paliły dzieła buddyjskie. Hindusi, którzy zajmowali się tłumaczeniem ksiąg na język tybetański, zbiegli do ojczyzny. Podłożem tych wydarzeń była walka feudałów o podział bogactw i posiadłości klasztornych; feudałowie świeccy chcieli przekształcić liczną rze- szę mnichów w rolników, rzemieślników i pasterzy, by móc wzbogacać się kosztem ich pracy. 335 Paląc Potala w Lhasie, rezydencja dalaj-lamy Budowa rozpoczęta w VII, ukończona w XVII w. Po śmierci Darmy (842 r.) na tronie osadzeni zostali dwaj jego synowie. Każdy z nich miał inną matkę i był protegowanym określonej grupy feudałów. Kraj, podzielony na dwa obozy, znów znalazł się w odmętach wojny domowej i rozpadł się na szereg niezależnych i wrogich sobie po- siadłości. Kiedy potężne państwo tybetańskie legło w gruzach, wzrosło znaczenie tej grupy Ty- betańczyków, którzy zamieszkiwali poza granicami właściwego Tybetu. Byli to Tanguci, osiadli w rejonie Kuku-noru i Amdo. W 875 r. jeden z wodzów tanguckich, Topa Sykung, ustanowił swą władzę nad częścią obecnej prowincji Ningsia. W ten sposób powstało państwo Tangutów, które w XI w. pod chińską nazwą Si Sia przekształciło się w jedno z wielkich państw feudalnych Azji Centralnej. Wzrost siły Tangutów odbił się na wewnętrznej sytuacji Tybetu: wobec nowego niebezpie- czeństwa zjednoczyli się feudałowie w północno-wschodniej części kraju, tworząc w 1015 r. wraz z przylegającymi rejonami Kuku-noru nowe państwo tybetańskie, które przetrwało do 1130 r. i upadło pod ciosami Dżurdżenów, będących od kilku lat panami północnej części Chin. Rządy władców północno-wschodniego państwa tybetańskiego tylko w minimalnym stopniu obejmowa- ły zachodnią i południową część Tybetu, gdzie panowali wielcy feudałowie utrzymujący między sobą słabe tylko wiezie. Tymczasem prześladowania buddystów w Tybecie ustały, a kościół buddyjski zaczął stop- niowo odzyskiwać dawne znaczenie, powstawały znów klasztory i wzrastała liczba mnichów. Szcze- gólnie szybko umocnił się kościół buddyjski w Tybecie południowym i zachodnim, gdzie znów 336 Zał do 'Historii Powszechnej" l III % """•••• - r,. w- 20 K Wydawnictwo "Książa przybysze z Indii zaczęli szerzyć buddyzm. Wśród nich szczególne miejsce w historii buddyzmu tybetańskiego zajął Atiśa, jeden ze znanych kaznodziejów i pisarzy indyjskich. Osiedliwszy się w pierwszej połowie XI w. w Tybecie, wraz ze swymi uczniami całkowicie oddał się głoszeniu nowej odmiany buddyzmu, która otrzymała nazwę sekty bKa'-gdams-pa. Mnisi tej sekty byli ascetami, głosili mistyczny tantryzm, którego początki przypadają jeszcze na czasy Padmasamb- hawy. Atiśa stał się właściwym założycielem lamaizmu, który w późniejszych czasach zapanował nie tylko w Tybecie, lecz również w Mongolii. Chrakterystyczną cechą lamaizmu jest przejście od panteizmu do teizmu i mistyki, rozwój nauki o reinkarnacji, stworzenie licznego panteonu bóstw. Organizacja kościelna lamaizmu zbudowana jest na autorytecie „nauczycieli" — łamów, tj. duchowieństwa, którego najwyższymi przedstawicielami stali się od XV w. dalaj-lama i pan- czen-lama. Do najwybitniejszych pisarzy buddyjskich XI w. należy Milarepa, wielki poeta i świetny prozaik. Najlepsze jego utwory to hymny oraz autobiografia. Zarówno w poezji, jak i w prozie Milarepa posługiwał się prostym, zrozumiałym dla wszystkich językiem. Choć treść hymnów Milarepy jest religijna, w poezji jego nie brak sceptycyzmu; pisarz często odwołuje się do rozumu ludzkiego, chce znaleźć prawdę, a jednocześnie w hymnach daje wyraz ideom panteistycznym zapewniając, że wszystko, co istnieje na świecie, stanowi jedną całość. Idee panteizmu zawiera również jego autobiografia, która jest także cennym źródłem poznania życia ówczesnego połud- niowego Tybetu. Na skutek wzrostu wpływów kościoła buddyjskiego i wzrostu bogactw klasztornych wielu feudałów świeckich przekształciło się w kościelnych. Przyjmowali oni różne tytuły duchowne, sta- jąc się książętami kościoła, by w ten sposób przywłaszczyć sobie nowe posiadłości ziemskie. Tak powstawały przesłanki przekształcenia Tybetu w państwo teokratyczne. 2. INDOCHINY KRÓLESTWO KHMER (CZENLA, KAMBODŻA) W IX—XII W. W latach osiemdziesiątych IX w. w historii Khmerów rozpoczął się nowy okres, który w związku z tym, że stolicą zostało miasto Angkor (Ankor), nazywa się angkorskim, w przeci- wieństwie do okresu poprzedniego, zwanego przedangkorskim. Cechą charakterystyczną nowego okresu było polityczne umocnienie państwa Khmerów, rozszerzenie jego terytorium i rozkwit kul- tury. Bardzo skąpe dane o ustroju wewnętrznym zdają się przemawiać za tym, że umocnienie się królestwa Khmer związane było z rozwojem stosunków feudalnych. Znane nam źródła mówią przede wszystkim o dokonywanych przez Khmerów wyprawach i podbojach. Zdobywcy kierowali się zarówno na zachód — w kierunku obecnej Birmy, gdzie w pierwszej połowie XI w. pod władzę Khmerów dostały się plemiona Mon, jak i na wschód — w kierunku Czampy, o której zdobycie Khmerowie toczyli szczególnie uporczywe boje. Wielki najazd Khmerów na Czampę miał miejsce przed 945 r. W pierwszej połowie XII w. Khmerowie dotarli prawie do samego Tonkinu i zajęli część terytorium Czampy, osłabionej już walką z pół- nocnymi sąsiadami — Wietnamczykami. Jednakże w 1177 r. Czampa zawarła z Wietnamczykami pokój i •/. całą siłą uderzyła na Khmerów. Czamowie wtargnęli do kraju Khmerów i zburzyli ich stolicę Angkor. Khmerowie jednak szybko podźwignęli się po tym ciosie, wypędzili najeźdźców 22 — Historia pnwN/cohna t. III 337 Świątynia w Angkor Wat. XII w. ze swego kraju, a w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XII w., za panowania Dżajawarmana VII, odbudowali stolicę. Od tego czasu do lat dwudziestych XIII w. Czampa w istocie znajdowała się w zależności od władców Kfcmeru. W wyniku tych podbojów kró- lestwo Khmer przeistoczyło się w największe i najsilniejsze państwo w Indochinach, obej- mujące całą środkową część półwyspu — od granic obecnej Birmy na póinoco-zachodzie do obecnego miasta Bandonu na Półwyspie Malajskim na południu. W połowie XIX w. w lasach na pómoc- no-zachodnim brzegu jeziora Tonie Sap ar- cheolodzy odkopali zabytki starożytnej stolicy Khmerów—Angkor Thom i świątynię Angkor Wat, pochodzące z IX—XII w., fortyfikacje, mosty kamienne i bramy. W budynkach znale- ziono posągi różnych bóstw — dwulicych i czwororękich oraz czterolicych i ośmiorękich. W rękach bóstw znajdowały się rzeźby maleń- kich dzieci, ptaków i zwierząt, a w niektórych— wyobrażenia słońca lub księżyca. Na ścianach zachowały się gdzieniegdzie mozaika i freski. Zabytki te świadczą o wspaniałej kulturze Khmerów. WIETNAM I CZAMPA W XI—XII W. r- & W 950 r. po upadku państwa T'ang w Chinach Wietnamczykom dowodzonym przez Ngo Wuong Kwena udało się wyzwolić spod władzy namiestników chińskich. Powstało nie- zależne królestwo Ko Wiet, w historiografii chińskiej zwane Cu-Jue. Wietnamczycy nie Apsara („Niebiańska Dziewica") utracili SWel niepodległości i PO odrodzeniu Fragment reliefu w Angkor Wat potęgi cesarstwa chińskiego pod panowaniem 338 dynastii Sung w drugiej połowie X w. Sprawa ograniczyła się do tego, że królowie wietnamscy formalnie uznali się. za wasalów Sungów. Źródła chińskie podają, że w późniejszych, c/asach w Wietnamie często dochodziło do /.miany dynastii, co niejednokrotnie związane było z przeniesieniem stolicy do innego miasta, a nieraz i zmianą nazwy państwa. I tak w 1010 r. wraz z przejęciem tronu przez Li Kong Uana, założyciela dynastii Li, stolica przenie- siona została do Thang Longu (w okolicy obec- nego Hanoi), a kraj otrzymał nazwę Da Wiet. Po opanowaniu odśrodkowych i separatystycz- nych dążności feudałów kraj został zjednoczo- ny, co umożliwiło rozwój rolnictwa i rzemiosła. Zaczęto na szeroką skalę uprawiać nowizny i przeprowadzać prace irygacyjne. Górna część wieży świątyni Bajon w Angkor Thom IX—XI w. Historia Czampy — południowego sąsiada Wietnamczyków —nie jest dostatecznie znana. W źródłach znajdujemy przede wszystkim rela- cje o walkach Czamów z sąsiadami. Wspomnie- liśmy już o starciach Czampy z królestwem Khmer. W X w., w związku z powstaniem niezawisłego Wietnamu, Czamowie prowadzili szereg niepomyślnych wojen z Wietnamczyka- mi, w których wyniku utracili część terytorium na północy i zmuszeni byli przenieść stolicę państwa dalej na południe — do miasta Widżaja (Binh Dinh). O kulturze Czampy tego okresu również niewiele wiadomo. Bez wątpienia można stwierdzić tylko, że na kulturze Czamów, po- dobnie jak na kulturze Khmerów, odbił się silny wpływ Indii. W Czampie znacznie bardziej rozpowszechnił się hinduizm niż buddyzm. BIRMA. PAŃSTWO PAGAN Wybrzeża dzisiejszej Dolnej Birmy i obszar położony nad rzeką Menam od dawnych cza- sów zamieszkiwał lud Mon, bliski pod względem etnicznym hinduskim plemionom Munda i Ha- si, a należący do australo-azjatyckiej grupy językowej, do której należą języki narodów Archipe- lagu Malajskiego; Monowie, którzy w pierwszych wiekach p.n.e. utworzyli królestwo Pegu, wc/.cśnie ulegli wpływom kultury indyjskiej, ponieważ do kraju ich od dawna przybywali indyjscy kupcy i misjonarze. Od Hindusów Monowie przejęli pismo,o czym świadczą zabytki z XI—XII w.: /.naki ich pisma są prawie identyczne ze znakami wczesnych napisów odkrytych w Czampie. Plemiona Mon ulegały również wpływom ludów Górnej Birmy, należących do tybetańsko- -birmańskiej grupy etnicznej. Od dawnych czasów Tybetano-Birmańczycy emigrowali do kraju Mono w. Pierwsi przybysze pochodzili z plemienia Pyu, najbliższych sąsiadów Monów od pół- nocy, ulegających oddziaływaniu kultury indyjskiej, podobnie jak i plemiona Mon. Jednym z naj- 339 wcześniejszych świadectw tego wpływu są napisy odkryte w starożytnym mieście Prome, leżą- cym w dorzeczu górnego biegu rzeki Irawadi; była to dawna stolica królestwa o tej samej nazwie, powstałego w końcu I i na początku II w. Napisy te są fragmentami Trypitaki — kanonu bud- dyjskiego. Zachowane z dawnych czasów posągi i przedmioty z brązu świadczą o wpływach sztu- ki indyjskiego cesarstwa Guptów. W VII—VIII w. do doliny rzeki Irawadi dotarły nowe fale przybyszów z północy, którzy Świątynia Anandy w Paganie (Birma) Ukończona w r. 1090 stopniowo podbili ludność miejscową. W połowie VIII w. zniszczyli oni starą stolicę Prome i zbu- dowali w IX w. nową — Pagan. Tak powstało państwo birmańskie z panującą dynastią Pagan (1044—1287). Za króla Anawratha (1044—1077) królestwo Pagan przekształciło się w silne pań- stwo z rozległym terytorium. Wówczas to na terenach położonych na wschód od stolicy zbudo- wany został system nawadniający, który zmienił te obszary w spichlerz Birmy. Zaborcy całkowi- cie ulegli wpływom kultury indyjskiej, zakorzenionej głęboko wśród pokonanych przez nich Mo- nów. Od Monów przyjęli oni także pismo. 3. KRAJE MÓRZ POŁUDNIOWYCH SZLAKI MORSKIE MIĘDZY WSCHODEM A ZACHODEM. HANDEL NA MORZACH POŁUDNIOWYCH Rejon Wysp Filipińskich i cały wyspiarski świat od Morza Pohidniowochińskiego dalej ku południowi z dawien dawna nazywany był w literaturze chińskiej — Krajami Mórz Południo- -wych. Termin „Morza Południowe" zachował się w Chinach, Japonii i Korei do chwili obecnej 340 jako geograficzna nazwa tego rejo- nu. W stosunkach krajów Wschodu z krajami Zachodu szlaki prowa- dzące przez Morza Południowe miały nie mniejsze znaczenie niż drogi lądowe przez „Kraj zachodni" (Sijii),tj. obecny zachodni Sinciang, i wschodnią część Azji Środkowej. Jeden z tych szlaków morskich (wschodni) biegł z Chin od wy- brzeży obecnej prowincji Fucien przez Cieśninę Tajwańską ku Fi- lipinom, a stamtąd ku Borneo, Celebes i Molukom. Drugi szlak (zachodni) prowadził z południowo- -wschodnich portów Chin do por- tów na wschodnim wybrzeżu Indo- chin i Zatoki Syjamskiej, a stam- tąd — na Półwysep Malajski i dalej przez cieśninę Malakka na Sumatrę. Tutaj droga ta rozgałęziała się, wio- dąc z jednej strony ku południo- wemu wschodowi, na Jawę, Bali i inne wyspy obecnej Indonezji, a z drugiej — ku zachodowi, na Cejlon i do Indii, skąd okręty pły- nęły dalej do Zatoki Perskiej. Lara-D żonggrang Świątynia Siwy w zespole Prambanan. Jawa środkowa. Ok. 915 r. Początkowo handel morski Chin z Krajami Mórz Południo- wych rozwijał się powoli, a na morzach tych pływały nie chińskie, lecz „kunluńskie", tzn. malajskie i indyjskie okręty, które zaczęły przybijać do Kuangczou (Kanton) już w IV w. Z chwilą powstania cesarstwa T'ang sytuacja na szlakach morskich zaczęła się zmie- niać. W Kuangczou, Ciaoczou (Ciaoczy) i innych portach Chin południowo-wschodnich oprócz malajskich i indyjskich kupców zaczęli się pojawiać, i to w coraz większej liczbie — Arabowie. Z Krajów Mórz Południowych kupcy wywozili złoto, cynę, drzewo hebanowe, kość słoniową i kamforę. Najwyżej cenione były pachnidła, zwłaszcza zaś przyprawy. Pieprz i goździki sta- nowiły ważny przedmiot eksportu do krajów Azji Przedniej i Europy. Jeszcze cenniejszym pro- duktem była gałka muszkatowa. W tych czasach goździki można było nabyć tylko na Wyspach Moluckich, a gałkę muszkatowa — jedynie na archipelagu Banda. Rozwój handlu morskiego doprowadził do rozkwitu szeregu miast portowych w międzyrze- c/u Tygrysu i Eufratu oraz na wybrzeżach Zatoki Perskiej. Ponieważ wielkie okręty niezbyt się 341 nadawały do żeglugi po Zatoce Perskiej, Arabowie płynąc na małych statkach wzdłuż wybrzeży zawijali do Kuramu w Indiach południowych, gdzie przechodzili na duże okręty. W rezultacie Kuram przekształcił się w punkt przeładunkowy pierwszorzędnej wagi. Drugim punktem prze- ładunkowym stał się Palembang (późniejsza nazwa) — główne miasto królestwa Sriwidżaja na Sumatrze. SRIWIDŻAJA Królestwo Sriwidżaja (Seriwidjaja) znajdowało się we wschodniej części Sumatry, leżącej naprzeciwko Malakki, która od najdawniejszych czasów utrzymywała stosunki z państwami In- dochin. Stolicą Sriwidżaji było miasto Palembang. W zachodniej części wyspy znajdowało się drugie królestwo, którego stolicą był Paros (Pas). Źródła chińskie wymieniają Sumatrę po raz pierwszy w VII w. Wówczas właśnie Chiny za- częły nawiązywać stosunki handlowe ze Sriwidżaja, która przedtem stanowiła część posiadłości wielkiego państwa na wyspie Jawie. Po uzyskaniu samodzielności królestwo Sriwidżaja zaczęło szybko nabierać sił, przy czym ważną rolę odegrało jego położenie geograficzne; państwo to stało się jednym z pośredników w handlu między Wschodem i Zachodem, zwłaszcza pomiędzy Ara- bami a Chińczykami. Źródła chińskie podają, że Sriwidżaja posiadała flotę wojenną, która kontrolowała i ochra- niała szlaki handlowe. Prawie wszystkie główne porty na Półwyspie Malajskim znajdowały się również pod władzą tego państwa. Władcy Sriwidżaji do połowy IX w. panowali również na Jawie, a nawet daleki Cejlon odczuwał ich wpływy polityczne. Do połowy XIV w. Sriwidżaja była naj- większym, najbogatszym i najpotężniejszym państwem w rejonie Mórz Południowych. Sriwidżaja, której podstawową ludność stanowili Malajczycy, doszła do potęgi i rozkwitu w znacznej mierze dzięki licznym przesiedleńcom z Indii, którzy już w czasach starożytnych napływali zarówno na Sumatrę, jak i na Jawę. Dzięki przybyszom kraj zapoznał się z kulturą indyjską i sanskrytem. Równocześnie na Sumatrze i Jawie zaczęły się szerzyć starożytne reli- gie Indii: bramanizm i buddyzm. O rozpowszechnianiu się buddyzmu wymownie świadczy wspaniały zabytek architektury buddy j skiej—świątynia Borobudur na Jawie, zbudowana w VIII w. 4. KOREA SILLA W VIII W. Kiedy w Korei upowszechniła się państwowa feudalna własność ziemska, stało się możliwe powstanie scentralizowanej władzy. Takim państwem w Korei było królestwo Silla, które w dru- giej połowie VII w. zjednoczyło terytorium prawie całego półwyspu. Od tego czasu rozpoczął się gospodarczy i kulturalny rozwój kraju, trwający również w VIII w. Rozwojowi Silli sprzyjało ustanowienie ożywionych stosunków z cesarstwem T'ang. W ciągu całego VIII w. do Chin wysyłano prawie rokrocznie liczne poselstwa, w skład których wchodzili młodzi ludzie ze znakomitych rodów. Pozostawali oni w Chinach długo, zdobywali tam wykształ- cenie i poznawali organizację cesarstwa T'ang. Wracając do ojczyzny przywozili z sobą chińskie księgi i przedmioty sztuki. Ludzie ci zajmowali w kraju poważne stanowiska i starali się wprowa- dzić w Korei chińskie obyczaje i zaobserwowane w Chinach metody rządzenia. Wśród uczestników 342 Relief w świątyni Borobudur, najsłynniejszym architektonicznym zabytku Jawy środkowej. VIII w. U góry: Obmywanie Bodhisatwy. U dołu: Przybycie żeglarzy tych poselstw koreańskich znajdowali się także mnisi buddyjscy, którzy otrzymywali w klaszto- rach chińskich wykształcenie duchowne. Niektórzy z nich docierali nawet do Indii. Na początku VIII w. w Indiach i krajach kalifatu przebywał mnich Ho Czo, który dotarł tam przez Chiny. Część jego notatek — Opowieść o odwiedzeniu pięciu królestw indyjskich — zachowała się i stanowi bogate źródło wiadomości o tych krajach. Do Chin jeździli również stale kupcy koreańscy, którzy zazwyczaj przeprawiali się przez Morze Żółte; głównymi ośrodkami handlu były Cz'yszan i Cz'uczou (w obecnej prowincji Szan- tung), które miały nawet oddzielne dzielnice koreańskie. Stamtąd kupcy koreańscy udawali się częstokroć w dalszą drogę — wzdłuż wybrzeży Chin. Ze swego kraju wywozili oni złoto, srebro, żeńszeń leczniczy i skóry fok, przywozili zaś przede wszystkim tkaniny, papier, książki. Korea utrzymywała także stosunki z Japonią, lecz o wiele mniej ożywione. Po 799 r. całkiem ustały po- selstwa z Japonii i do Japonii. Przyczyną tego były systematyczne i częste najazdy feudałów ja- pońskich na wybrzeża koreańskie, czasami dość niebezpieczne dla Korei. Tak na przykład w 731 r. w najeździe brało udział, jak podają źródła koreańskie, prawie 300 okrętów japońskich. UPADEK SYSTEMU NADZIAŁÓW I ROZKŁAD PAŃSTWA SILLA System nadziałów w Silli przeszedł te same koleje, co i w cesarstwie Tang: dalszy rozwój feudalizmu dokonał się przez umocnienie majątków feudalnych. Oznaki tego procesu wystąpiły już na początku IX w. Feudałowie zaczęli uważać przydzielone im przez państwo grunty za dobra dziedziczne; ziemia stawała się bezwarunkową własnością poszczególnych feudałów. Za grunty będące w wieczystym posiadaniu, tzn. za rzeczywistą własność, zaczęto również uważać ziemie klasztorne. Właściciele majątków, dążąc do obrony swych włości, coraz częściej organizowali własne oddziały zbrojne, potrzebne im również do prowadzenia wojen domowych, gdyż każdy z nich pragnął powiększyć swój stan posiadania nie tylko kosztem gruntów państwowych, lecz również przez zabór ziem innych feudałów. W ciągu IX w. feudałowie toczyli między sobą nieprzerwane walki, a poza tym nieustannie wybuchały rozruchy chłopskie, szczególnie silne w końcu IX w. W toku tych wydarzeń przestała na pewien czas istnieć jedność państwa. W końcu IX w. w południowo-zachodniej części półwyspu, na terenach byłego państwa Pekcze, powstało „Dru- gie Pekcze"; na ziemiach byłego Kogurio utworzyło się inne samodzielne państwo pod nazwą „Drugie Kogurio" albo Thebon. Pod władzą Silli pozostało tylko niewielkie terytorium wokół stolicy. KRÓLESTWO KORIO W X—XII W. Jedność państwowa przywrócona została dopiero na początku X w. Wang Gon, jeden z do- wódców wojskowych w państwie Thebon, zabił w 918 r. władcę i zajął jego miejsce. W 935 r. zwierzchność Wang Gona uznał władca Silli, który od tego czasu był już tylko jednym z prowincjo- nalnych feudałów; w 936 r. straciło również samodzielność „Drugie Pekcze". Odbudowane pań- stwo koreańskie otrzymało nazwę Korio1, a stolicą zostało miasto Songdo, dzisiejszy Kesong. Sukcesy swe Wang Gon zawdzięczał w pewnym stopniu obranej przez siebie taktyce 1 Stąd powszechnie przyjęta w Europie nazwa Korea. 344 wobec chłopów. Po zdobyciu no- wego terytorium ogłaszał on mora- torium na wszystkie zaległości i po- datki, przez co zyskiwał poparcie ludności. Środek ten stosował oczy- wiście tylko w czasie walki, kiedy trzeba było zabiegać o umocnienie władzy. Później wyzysk feudalny ponownie spadał na chłopów całym ciężarem. Przywrócenie politycznej jedności kraju było w p?wnym stopniu nominalne, ponieważ w Korio nie ustały zamieszki i wojny feudalne, a miejscowi feudałowie nie byli skorzy do podporządkowa- nia się władzy centralnej. Malowidlo ścienne w grobowcu w prowincji południowy Phenian. VII w. Nawiązane w przeszłości wie- zie między narodem koreańskim i chińskim sprawiły, że władcy Korio w swej polityce zewnętrznej szukali poparcia Sungów. Sojusz z Chinami dyktowało również wspólne niebezpieczeństwo ze stro- ny Kitanów, grożące zarówno cesar- stwu Sungów, jak i Korio. W 926 r. Kitanowie rozbili sąsiadujące z Korio państwo mandżurskie Pohaj i zbliżyli się bezpośrednio do granic półwyspu. Dopóki uwaga Kitanów była zaprzątnięta zaborczymi wyprawami do Chin, dopóty Korio czuło się stosunkowo bezpieczne* lecz gdy Kitanowie umocnili się w Chinach północnych, Korio stanęło wobec bezpośredniego niebezpieczeństwa. W 1010 r. wojska Kitanów przeprawiły się przez rzekę Amnokkang (Jam), wtargnęły na Półwysep Koreański, a w 1011 r. zdobyły stolicę Korio. Ludność koreańska nie chciała się po- godzić z niewolą. Do walki z zaborcami obok ocalałych oddziałów wojskowych stanęły drużyny organizowane przez lud. W 1018 r. dowódcy koreańskiemu Kań Gam Czanowi, popartemu przez te oddziały, udało się rozbić Kitanów i zmusić ich do odwrotu. Pomimo zawartego pokoju Ki- tanowie nieraz jeszcze napadali na Koreę. W 1125 r. królestwo Kitanów, Liao, padło pod ciosami Dżurdżenów i cesarstwa Sung. Władcy Korio zmuszeni byli uznać się za wasali dżurdżeńskiego państwa Cin i zobowiązali się do płacenia daniny. W tym czasie w Korio wzrastały wpływy buddyjskie, a klasztory władały dużą ilością ziemi i dóbr materialnych. Władcy Korio uważali początkowo, że buddyzm, który uczył masy ludowe pokory, pomoże im w umocnieniu rządów. Jednakże stały wzrost potęgi klasztorów wywoływał nie- /udowolcnie feudałów świeckich. W tej sytuacji zaczęło dochodzić do konfliktów początkowo mię- 345 dzy władzą królewską i feudałami świeckimi a duchowieństwem, a następnie feudalowie świeccy zaczęli występować przeciw władzy królewskiej, która uległa wpływom duchowieństwa bud- dyjskiego. Te zamieszki wewnętrzne i nieustanne wojny domowe dawały się najdotkliwiej we znaki chłopstwu, obciążanemu przez feudałów coraz nowymi powinnościami. Dlatego chłopi tworzyli własne oddziały i prowadzili walkę z feudałami zarówno świeckimi, jak i duchownymi. Niekiedy chłopom udawało się nawet zdobyć poszczególne miasta. W obliczu niebezpieczeństwa ze strony mas ludowych klasa panująca zjednoczyła się na czas pewien i zwróciła wszystkie siły przeciw chłopom. Ruch został stłumiony, lecz krwawe represje poderwały siły królestwa Korio, osłabio- nego już przez nieustanne zamieszki feudalne. KULTURA KOREI W OKRESIE OD VIII DO XII W. W okresie od VIII do XII w. w Korei wysoki poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne. We wszystkich krajach sąsiadujących z Koreą wysoko ceniono ozdoby z nefrytu, wyrabiane przez mistrzów sillańskich. Do naszych czasów zachowały się wspaniałe wyroby pochodzące z czasów Silli: złota korona, bransolety, miecze, pasy metalowe i siodła bogato zdobione metalem. Czasy Korio upamiętniły się rozkwitem produkcji wyrobów porcelanowych. Na szczególną uwagę zasługuje w Korei rozwój księgarstwa. W 991 r. w mieście Segen (dzisiejszy Phenian) założony został państwowy urząd do spraw wydawania wówczas jeszcze ręcznie przepisywanych ksiąg, przede wszystkim dzieł buddyjskich, a także kronik historycznych. Od 1022 r. rozpowszechniła się w Korei ksylografia, a od 1232 r. używano już czcionki metalowej. ROZDZIAŁ XIX ROZWÓJ FEUDALIZMU W JAPONII (VIII-XII W.) J aponia, mimo że w ciągu swych dziejów znajdowała się w bliskich kontaktach z Chinami, wkroczyła w okres rozwiniętego feudalizmu znacznie później. Gdy w Chinach pod koniec VIII w. system nadziałów upadł, w Japonii VIII w. był okresem utrwalania się państwowej własności ziemi. Dopiero około połowy X w. ustaliła się nowa forma feudalnej własności ziemi, tzn. własność poszczególnych feudałów. MONARCHIA NARA W VIII W. Powstałe na początku VIII w. dzięki upowszechnieniu się państwowej własności ziemi scen- tralizowane państwo wczesnofeudalne — monarchia Nara — stworzyło dogodne warunki do rozwoju sił wytwórczych. Rozwój ten widoczny był przede wszystkim w rolnictwie, w którym szerokie zastosowanie znalazły narzędzia żelazne. W kronikach ówczesnych znajdujemy wiele wzmianek o przekopaniu kanałów, o budowie zbiorników wodnych i śluz, tzn. o rozszerzeniu sieci nawadniającej. Oprócz uprawy ryżu rozpowszechniła się szeroko uprawa pszenicy, żyta i prosa. W związku z rozwojem sił wytwórczych i przyrostem ludności zwiększyła się powierzchnia uprawna. Zachowane źródła świadczą o rozwoju górnictwa. Dobywano w tych czasach żelazo, miedź, złoto, srebro, siarkę i mikę. Najwięcej wydobywano, jak można przypuszczać, miedzi, cieszącej się popytem w Chinach. W mieście Nara istniały dzielnice zamieszkałe wyłącznie przez rze- mieślników pracujących na potrzeby dworu cesarskiego i możnych. Byli to ludzie w istocie rzeczy na pół wolni — tomobe. Do naszych czasów zachowały się kawałki tkanin, zwłaszcza jedwabnych, oraz ceramika, wyroby z laki, miedzi, brązu, wykonane przez tych rzemieślników. Istnienie rzemieślników pracujących w warsztatach przydworskich nie świadczyło bynajm- niej o oddzieleniu się rzemiosła od rolnictwa. Rzemiosło było nadal jak najściślej związane z rol- nictwem, o czym świadczą ustawy o nadziałach. W zarządzeniach tych nakładano podatki w na- turze nie tylko na producentów kultur zbożowych, lecz także artykułów przemysłowych, prze- wii/nic w postaci tkanin i surowca — surowego jedwabiu. W niektórych wypadkach użytkownicy państwowych gruntów oddawali wyroby kowalskie: narzędzia rolnicze. W tych miejscowościach, 347 gdzie dobywano żelazo, chłopi musieli wnosić jako podatek, obok produktów rolniczych, również część wyprodukowanego żelaza. O rozwoju handlu świadczy fakt, że w Narze istniały dwa place targowe, na których handel regulowały specjalne przepisy. Targowiska istniały również w innych punktach kraju, w jednych miejscowościach — stałe, w innych — okresowe. Organizowano je w portach, przy stacjach pocz- towych, pod murami klasztorów buddyjskich i w osadach będących siedzibami władz miejsco- wych. W okresie monarchii Nara nastąpił również pewien postęp w dziedzinie oświaty. Dla dzieci znakomitych rodów budowano szkoły, w których nauka polegała prawie całkowicie na studiowaniu chińskiej literatury i ustawodawstwa. Wpływy kultury chińskiej przenikały w tym czasie do Ja- ponii również innymi drogami: wraz z poselstwami wysyłanymi do Chin udawali się tam młodzi ludzie z zamożnych rodzin, którzy przyswajali sobie wiadomości znane wówczas wykształconym Chińczykom. Również mnisi buddyjscy jeździli do Chin, by w tamtejszych klasztorach studiować literaturę buddyjską i przepisy kościelne. OBJĘCIE WŁADZY PRZEZ RÓD FUDZIWARA W ciągu całego VIII w. w Japonii nie ustawała walka wśród klasy panującej. Niektórzy przed- stawiciele starej arystokracji okresu rodowego i niewolnictwa, odsunięci od władzy przez grupy, które zdobyły władzę po przewrocie Taika, dążyli do przywrócenia dawnego stanu rzeczy. Przewo- dził tej grupie ród Otomo. Na czele zaś grupy będącej u władzy po przewrocie w 645 r. znajdował się ród Fudziwara. Walka między nimi zakończyła się w latach osiemdziesiątych VIII w. klęską rodu Otomo, co niewątpliwie świadczy o utrwaleniu się stosunków feudalnych. Po rozbiciu resztek starej arystokracji ród Fudziwara zaczął dążyć do osłabienia domu ce- sarskiego. Buntownikom udało się porwać cesarza i przewieźć go z miasta Nara do prowincji Jamasiro, gdzie znajdowany się ich posiadłości. Tutaj, na równinie Kadono, Fudziwara zaczęli budować nową stolicę państwa; dzieło swe zakończyli w 794 r. Nowa stolica otrzymała nazwę Heian-kio — stolica Heian. Miasto to pod nazwą Kioto było stolicą państwa japońskiego do 1868 r. Pozbawiwszy cesarzy rzeczywistej władzy, Fudziwara chcieli zdyskredytować legendę o „bos- kim pochodzeniu" rodu cesarskiego, co, jak o tym świadczą zabytki literackie z IX —XI w., w znacznym stopniu im się udało; w zabytkach tych nie ma ani śladu koncepcji rozwiniętej w Kodziki i Nihongi. Gdy w ten sposób Fudziwara stali się rzeczywistymi władcami państwa, zalegalizowali oficjalnie swe stanowisko przez zagarnięcie stanowiska regenta (w wypadku nie- pełnoletności cesarza) i kanclerza (przy pełnoletnim cesarzu). Na jednym lub drugim stanowisku członkowie rodu Fudziwara rządzili Japonią w ciągu dwóch stuleci — od połowy IX do połowy XI w. UPADEK SYSTEMU NADZIAŁÓW I WZROST POSIADŁOŚCI FEUDALNYCH (SIOEN) Ustanowienie władzy rodu Fudziwara wiązało się z przejściem do innej formy feudalnej własności ziemi; państwowa własność ziemi przestała istnieć i dominującą stała się własność po- szczególnych f eudałów. Z dawna już istniały w kraju włości nadawane w związku ze stanowiskiem i stopniem oraz za zasługi. Początkowo władanie takimi majątkami było warunkowe, stopniowo jednak na tej podstawie krystalizowała się bezwarunkowa własność ziemska poszczególnych feu- 348 d"ałów. Całkowicie poza ramami systemu nadziałów rozwijało się władanie grumami nowo upra- wianymi; nowizny pozostawały w ręku tych, którzy je uprawili. W 743 r. grunty te równie/. UMH wowo uznano za własność prywatną. Nowizny dostawały się, rzecz jasna, klasie pamij:|cej, która korzystała przy ich zagospodarowywaniu z pracy chłopów, przypisanych do działek /wia/aim li /c stanowiskiem. Do połowy X w. w Japonii utrwaliła się całkowicie nowa forma własności feudalnej, pi/.y czym członkowie ogromnego rodu Fudziwara, zagarnąwszy najważniejsze stanowiska państwowi-, Scena batalistyczna z czasów walk między Minamoto i Tajra Drzeworyt wg zwoju z XII w. skupili w swych rękach masę gruntów związanych z wszelakimi tytułami prawnymi i przekształcali stopniowo majątki te w posiadłości własne (sioen), stając się największymi właścicielami ziemskimi w kraju. Wzrost posiadłości feudalnych powodował stałe zmniejszanie się ilości zagród na grun- tach państwowych. W związku z tym kurczyły się także dochody władzy centralnej. Aparat rzą- dowy i arystokracja dworska starały się kompensować sobie te straty powiększaniem podatków. Chłopi odpowiadali na to zbiegostwem i walką z wyzyskiwaczami. Ruchy chłopskie ogarniały c/a- sem duże obszary, jak np. w latach 877—884 w prowincji Cikugo. Na początku XI w. oddxiały chłopskie napadły nawet na stolicę — miasto Heian. Część chłopów uciekała z włości państwo- wych do posiadłości feudałów, szukając schronienia przed państwowymi poborcami podatków. Od X w. posiadłości feudalne były nie tylko zwolnione od wszelkich podatków, ale otrzymały 349 - Pierwszy siogun: Minamoto Joritomo Drzeworyt wg portretu malarza Fudziwara Takanobu. XIII Poetka i dama dworu Murasaki Sikibu Drzeworyt wg zwoju z XII w. pełny immunitet administracyjny i sądowy. Według terminologii ustawodawczej owych czasów sta- nowiły one „ziemie, na które gu- bernatorzy prowincji nie mają pra- wa wstępu" (kokusi funiu-no c f}. Okoliczność ta pozwoliła właścicie- lom włości w okresie początkowym zadowolić się mniejszym wyzys- kiem w porównaniu z tym, jakiemu chłopi podlegali w dobrach pań- stwowych. Spisy podatkowe świad- czą o niemal całkowitym zniknięciu w XI w. chłopstwa mieszkającego w dobrach państwowych. POWSTANIE STOSUNKÓW LENNYCH. SIOGUNAT W związku ze wzrostem eko- nomicznej i politycznej potęgi wiel- kich feudałów centralna władza państwowa, sprawowana przez re- gentów i kanclerzy z rodu Fudzi- wara przy nominalnych rządach cesarzy, straciła wszelkie znaczenie. Wydarzenia roku 1069 świadczyły o niewątpliwym rozdrobnieniu feu- dalnym. Wrogowie rodu Fudziwa- ra wraz z niektórymi członkami tej rodziny, pragnącymi inaczej roz- dzielić majątki ziemskie, godności i stanowiska, porwali cesarza i wy- wieźli go ze stolicy do warownego klasztoru Hieidzan. Fudziwara za- reagowali osadzeniem na tronie no- wego cesarza. W ten sposób po- wstały dwa obozy — w Kioto i w klasztorze Hieidzan — które od 1086 r. pretendowały do stano- wiska rządu centralnego. Sytuacja taka trwała około 80 lat—do 1167r. W kraju panowali feudałowie, któ- rzy liczyli się z obozem Kioto lub 350 Hieidzan o tyle, o ile im to było wygod- ne. Wielcy feudałowie toczyli ze sobą nie- ustanną walkę, gdyż każdy z nich chciał zdobyć coraz nowe posiadłości, położone często w różnych okolicach kraju. Tak np. ród Tajra posiadał w połowie XII w. ponad 600 majątków ziemskich. Bóstwo buddyjskie na słoniu Rzeźba z XII w. W tej sytuacji zorganizowanie przez feudałów własnych sił zbrojnych było rzeczą nieuniknioną. Formowali oni swe oddziały przeważnie z tzw. nanusi, staros- tów chłopskich, którzy stanowili gospo- darczo najmocniejszą i najbardziej wpły- wową część chłopstwa, ponieważ funkcja starosty była zazwyczaj dziedzicznym przywilejem niektórych rodzin. Pojawie- nie się chłopskich oddziałów zbrojnych w służbie feudałów spowodowało zupełną zmianę stosunków we włości pańskiej: właściciel zaczął przekazywać członkom swoich drużyn w użytkowanie działki zie- mi jako wynagrodzenie za służbę. W ten sposób w wielkich posiadłościach zaczęły się kształtować stosunki lenne, zależność wasala od seniora, co doprowadziło do rozwoju drobnej własności lennej. Na tej podstawie powstawały nowe stosunki między poszczególnymi warstwami feu- dałów i zaczęły się tworzyć wielkie ugru- powania feudałów z własnymi przywód- cami. W połowie XII w. największymi z nich były dwa: jedno, powstałe na wschodzie wyspy Honsiu na czele z rodem Minamoto, i drugie — w południowo-zachodniej części Honsiu na czele z rodem Tajra. Między nimi więc rozgorzała walka o władzę nad całym krajem. W 1185 r. walka ta zakończyła się całkowitym rozgromieniem rodu Tajra. W 1192 r. zwycięzcy ogłosili swego wodza — sioguna (dosłownie — najwyższego dowódcę), Minamoto Joritomo, władcą państwa. Od tej chwili nazwa siogun przekształciła się w oficjalne miano wojskowo-feudalnych władców Japonii, wyraz zaś bakufu, który oznaczał sztab sioguna — w oficjalną nazwę jego rządu. W 1221 r. zgładzono ostatnich wielkich feudałów próbujących stawiać opór nowemu rządo- wi. Wśród nich znaleźli się również członkowie domu cesarskiego. Joritomo nie zniósł jednak władzy cesarskiej, pozostawiając cesarzowi tradycyjne funkcje najwyższego kapłana. Aby zaś uniemożliwić cesarzom wszelkie próby odzyskania rzeczywistej władzy, w Kioto, które pozostało ich rezydencją, osadzony został garnizon, a jego komendant śledził każdy krok cesarza. Rezydencją sioguna i jego rządu stała się siedziba głównego sztabu Minamoto — osiedle Kamakura, obecnie miasto na wschodnim wybrzeżu wyspy Honsiu w pobliżu Tokio. 351 KULTURA JAPONII W IX—XII W. W dziejach kultury japońskiej wiek IX upamiętnił się stworzeniem własnego pisma. Japoń- czycy pisali poprzednio chińskimi hieroglifami,z trudem przystosowując je do mowy japońskiej. Nowe pismo było dźwiękowe, tj. litery odpowiadały dźwiękom mowy; jednocześnie było ono zgłoskowe, tj. każda litera oznaczała sylabę. Pismo to otrzymało nazwę kana. Dzięki powstaniu pisma mogła się rozwijać literatura, zwłaszcza proza artystyczna, której podstawę stanowiły legendy i opowieści ludowe. Jednakże tematy czerpano z życia klasy panu- jącej, przeważnie jej górnej warstwy. Autorami tych utworów byli przedstawiciele arystokracji feudalnej, głównie kół dworskich. Wśród nich znajdowało się wiele kobiet, które w tym środo- wisku otrzymywały często gruntowne wykształcenie. Dwa najbardziej wyróżniające się utwory tego okresu, Gendzi-monogatari (Powieść o Gendzf) i Makura-no sosi (Notatki osobiste), na- pisały kobiety, damy dworu: Murasaki Sikibu i Sei Sionagon. Szczególne znaczenie ma powieść Gendzi-monogatari — historia życia arystokraty Gendzi. Utwór ten całkowicie zasługuje na nazwę realistycznej powieści obyczajowej. Pojawienie się takiej powieści na przełomie X i XI w. świad- czy nie tylko o wczesnym rozwoju literatury powieściowej, lecz i o wysokim jej poziomie. Również poezja dworska przeżywała rozkwit, ukazywały się coraz nowe zbiory — antologie poetyckie. Do najlepszych wypada zaliczyć Kokinsiu (Zbiór wierszy dawnych i współczesnych), napisany na początku X w., a zawierający wiersze, które stały się dla późniejszych czasów klasy- cznymi wzorami poezji. Główny autor tej antologii Tsurajuki przeszedł do historii literatury japońskiej jako wybitny poeta i pierwszy teoretyk i krytyk literacki. W przedmowie do Kokinsiu wyłożył on swoje poglądy na poezję i zanalizował wiersze niektórych poetów. Obok literatury rozkwitła w Japonii w IX—XI w. także sztuka. Świadczą o tym rzeźby w licznych świątyniach buddyjskich,malowidła w pałacach arystokracji,a także wszelkiego rodzaju wyroby rzemiosła artystycznego. Nie brak też świetnych dzieł architektury, ale na szczególną uwagę zasługują niewątpliwie ówczesne malarstwo i muzyka; umiejętność rysowania i gry na instrumentach muzycznych uważano w tych czasach za obowiązujące dla człowieka wykształco- nego, podobnie jak i układanie wierszy. ROZDZIAŁ XX FEUDALNE PAŃSTWA INDII W OKRESIE OD VII DO XII W. I ndie podobnie jak Chiny należały do tych krajów starożytnej cywilizacji, w których stosun- kowo wcześnie pojawiły się rozwinięte stosunki feudalne. Na skutek różnic w ekonomicznym rozwoju poszczególnych plemion i narodowości Indii społeczeństwo feudalne w różnych re- jonach tego wielkiego kraju nie rozwijało się w jednakowym tempie. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W VII—XII W. Dokumenty pochodzące z wczesnego średniowiecza nie pozwalają na wyjaśnienie wszystkich dróg powstawania feudalnej własności ziemskiej. Dokumenty te, w postaci aktów darowizn za- pisanych na miedzianych płytkach lub w kamieniu i wskutek tego ocalałych od zniszczenia przez czas, ilustrują tylko jedną z dróg rozwoju feudalnej własności ziemskiej, a mianowicie rozdawanie /icmi przez książąt. Maharadżowie (książęta) nie tylko z wielką hojnością obdarowywali po- szczególne osoby, świątynie i klasztory nieuprawnymi gruntami, należącymi do wspólnot wiejs- kich, lecz przekazywali także w prywatne władanie obdarowanych same wspólnoty wiejskie. Jak głosi napis z IX w., jeden tylko książę zachodniego Dekanu rozdał świątyniom i braminom l 400 wsi. Darczyńca nie zobowiązywał przy tym obdarowanego do niczego i nadawał mu po- siadłość na wieki, „póki świeci słońce i księżyc". Oprócz gruntów oddanych na własność dziedziczną i bezwarunkową istniały w Indiach już od VII w. ziemie użytkowane pod warunkiem odbywania służby. Posiadłości te z chwilą przerwa- nia służby lub śmierci użytkownika wracały do księcia. Jednakże przy powszechnym w Indiach iłystcmic przechodzenia stanowisk z ojca na syna tego rodzaju „beneficja" często stawały się il/.icd/.icznymi posiadłościami użytkowników. Jednocześnie w początkowym okresie wczesnego Aralniowiecza większa część ziem w Indiach należała do książąt. Ud lllnliirln pc.ws/i-chna t. III 353 WSPÓLNOTY WIEJSKIE W tym okresie panującym typem wspólnot była wszędzie, wyjąwszy rejony najbardziej za- cofane pod względem społeczno-ekonomicznym, sąsiedzka wspólnota wiejska. Składała się ona z grupy wielkich i małych rodzin patriarchalnych. Każda rodzina posiadała dziedziczną część ziemi uprawnej i prowadziła na niej samodzielną gospodarkę. Od czasu do czasu przeprowadzano nowy podział gruntów uprawnych. W miarę jednak jak we wspólnocie rosła nierówność majątko- wa i coraz więcej było rodzin dążących do utrwalenia swTej przewagi gospodarczej, nowye podziały stawały się coraz rzadsze. Każda wspólnota wiejska posiadała swych rzemieślników i sługi: kowali, cieśli, garncarzy, golarzy, praczki, stróżów i pastucha. Otrzymywali oni od wspólnoty środki utrzymania w postaci określonej części plonów. Pewne kategorie rzemieślników i sług otrzymywały ponadto od wspólnoty niewielkie działki ziemi i prowadziły na nich własne gospodarstwa. Każdą pracę wykraczającą poza zakres obowiązków rzemieślników wobec wspólnoty klient wynagradzał oddzielnie. Jednakże potrzeby członków wspólnoty były tak ograniczone, że rzadko wymagali oni czegoś więcej niż to, co rzemieślnik wykonywał dla nich w normalnym trybie. Dlatego też rze- mieślnikom nie zależało na ulepszaniu narzędzi pracy i podnoszeniu jej wydajności. Administraqa wspólnoty składała się ze starosty wiejskiego i pisarza należącego zazwyczaj do kasty braminów. Starosta wcielał w życie decyzje zgromadzenia gminnego, uczestniczył w roz- strzyganiu sporów powstających między członkami wspólnoty, spełniał obowiązki dowódcy wojskowego, organizując obronę w wypadku napadu wroga, bronił interesów wspólnoty przed feudałem i odpowiadał za wykonanie powinności ciążących na wspólnocie. Starosta i pisarz otrzy- mywali od wspólnoty wynagrodzenie znacznie wyższe niż rzemieślnicy i słudzy. Wspólnota przy- dzielała im także znacznie więcej gruntu. Starosta zawsze pochodził z chłopów, członków wspól- noty, i dlatego posiadał oprócz swej dziedzicznej działki służbowej (stanowisko starosty było dziedziczne) jeszcze zwykły przydział gruntu gminnego. Dlatego też starosta, pisarz albo bramin mogli przejawiać większą inicjatywę gospodarczą, zakładać większe gospodarstwo niż szeregowi członkowie wspólnot i zatrudniać w nim bądź członków swojej wspólnoty, bądź obcych. Tak powstawała możliwość przekształcania się przedstawicieli administracji wiejskiej (sta- rostów i in.) w drobnych feudałów. Dowodzi tego ewolucja terminu thakur. Wyraz ten, jak twierdzą badacze dziejów indyjskich, był w VI w. jedną z nazw starosty, natomiast w okresie rozwiniętego feudalizmu przekształcił się już w tytuł feudalny. FORMY WYZYSKU FEUDALNEGO. WALKA CZŁONKÓW WSPÓLNOT PRZECIWKO UJARZMIENIU Głównym obciążeniem członków wspólnoty była renta naturalna. Poza tym członkowie wspólnot byli zobowiązani do pracy (wiszthf) nie wchodzącej w zakres czynności rolnika, jak np. praca przy budowie urządzeń nawadniających, twierdz, pałaców, świątyń, mostów i dróg, udział w polowaniach w charakterze naganiaczy, wykonywanie licznych prac w siedzibie feudała itd. Ponadto obciążano ich rozmaitymi dodatkowymi daninami. Z licznych napisów z VI—XII w. wiadomo, że feudałowie domagali się specjalnych danin za posiadane przez cbJopów bydło, warsztaty tkackie, prasy do wyciskania olejów roślinnych, za prawo budowy domu, za wesela i inne uroczystości rodzinne. Na dodatek władze miejscowe obciążały chłopów obowiązkiem 354 utrzymania urządzeń społecznych, opłacania miejscowego aparatu administracyjnego i policyj- nego oraz urządzania świąt religijnych itd. Pola sztucznie nawadniane dawały w Indiach rocznie co najmniej dwukrotne zbiory, toteż pomimo wyzysku feudalnego część chłopstwa mogła przy istnieniu renty naturalnej produkować pewne nadwyżki ponad konieczne minimum. Im więcej było tych nadwyżek, tym wicks/a ich masa szła na rynek jako towar. Napisy z VI—VIII w., odkryte w południowo-zachodnicj części Dekami, mówią o targowiskach wiejskich, na których sprzedawano ryż i zboże, warzywa, orzechy kokosowe i przyprawy korzenne, trzcinę cukrową i cukier, tłuszcze roślinne i zwierzęce. Obok wymiany naturalnej dokonywano już wówczas transakcji pieniężnych, o czym m.in. świadczy fakt, że chłopi i rzemieślnicy płacili daniny w pieniądzu. Wiadomości o walce członków wspólnot z ujarzmiającymi ich feudałami można czerpać już tylko z podań, zachowanych w późniejszych zabytkach literatury. Możliwe, że jedno z takich podań, które opowiada o zaburzeniach w Bengalu trwających od drugiej połowy VIII do połowy IX w., jest jakimś wspomnieniem podobnej walki chłopstwa indyjskiego. Walka ta zakończyła się, zgodnie z legendą, wybraniem przez lud własnego maharadży. Charakterystyczne, że według podania maharadża ów, który zapoczątkował dynastię książąt z rodu Pala, przed wyborem nie należał do feudalnego możnowładztwa. Pomimo oporu chłopów już w VII w. podstawową masę członków wspólnot na obszarach rozwiniętych pod względem ekonomicznym stanowiło feudalnie zależne chłopstwo. MIASTA W OKRESIE OD VII DO XII W. RZEMIOSŁO I HANDEL Czasy przemian związanych z przejściem społeczeństwa od niewolnictwa do feudalizmu obfitowały w burzliwe wydarzenia, jak wtargnięcie Heftalitów, najazdy sąsiadów, zwłaszcza Nepalczyków i Tybetańczyków, powstania plemion i narodowości ujarzmionych przez Guptów; w tym okresie upadło wiele starożytnych miast, jednakże życie miejskie w Indiach nie zamarło całkowicie. Żywe pozostały miasta przekształcone w stolice księstw feudalnych, miasta nadmorskie, prowadzące handel zagraniczny, który jednak znacznie się skurczył w porównaniu z pierwszymi wiekami naszej ery. W miastach tych feudałowie osadzali rzemieślników, popierając zwłaszcza produkcję przed- miotów zbytku, których potrzebowali nie tylko do użytku własnego, lecz i na sprzedaż. Rzemieśl- nicy tkali bardzo delikatne tkaniny jedwabne i bawełniane, dywany, wykonywali ozdoby ze złota, srebra i drogich kamieni, przedmioty z kości słoniowej, laki i cennych gatunków drzew indyjskich, wyrabiali także broń, przedmioty skórzane, palankiny, uprząż dla koni i słoni itd. Rzemieślnicy miejscy oprócz rzemiosła zajmowali się dodatkowo uprawą ziemi, o czym świadczą wypadki przekazywania przez nich gruntów w darze świątyniom. Przez cały okres średniowiecza miasto indyjskie zachowało charakter rolniczy. Rzemieślnicy byli zjednoczeni w zawodowych kastach tkaczy, jubilerów, trzewiczników, płatnerzy, snycerzy itp. W miarę różnicowania się rzemiosła wzrastała również liczba kast rze- mieślniczych. Kupcy byli także połączeni w kasty. W napisach spotyka się wzmianki o kastach kupców handlujących olejami roślinnymi, kwiatami, owocami, tkaninami itp. Stojący na czele kasty starosta i rada kasty dbali, by przestrzegane były przepisy kastowe zarówno w produkcji, juk i w życiu, i karali łamiących je grzywnami, a nawet usunięciem z kasty. Wszystkie te kastowe 355 organizacje podlegały feudałom i na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej odpowiadały za pła- cenie podatków. Już od VII w. zaczął się stopniowo rozwijać handel zagraniczny Indii z innymi krajami azja- tyckimi. Kupcy indyjscy docierali do Chin i Japonii. Jako pośrednicy w handlu z Indiami znacz- ną rolę odgrywali kupcy arabscy. Ponieważ w feudalnych oddziałach wojskowych coraz większą rolę zaczęła odgrywać konnica, znaczną pozycję w przywozie indyjskim stanowiły konie. Handel końmi stał się monopolem kupców arabskich i irańskich. Z Indii wywożono na Zachód, jak dawniej, głównie materiały bawełniane, korzenie, zwłaszcza pieprz, oraz ryż, cukier i wyroby indyjskiego rzemiosła artystycznego. Samodzielny handel morski prowadziły przede wszystkim Gudżarat, Kalinga, Orisa, Bengal i południowa część Dekanu. FEUDALNE PAŃSTWA INDYJSKIE W OKRESIE VII—XII W. Jak już wspomniano, po upadku imperium Guptów Indie północne rozpadły się na mnóstwo drobnych księstw. W końcu VI w. w północnej części doliny rzeki Dżamny zaczęło się umacniać księstwo, które od swej stolicy otrzymało nazwę Sthaneśwar (Thanesar). Książę Sthaneśwaru Harsza zdołał po wielu latach wojny zjednoczyć pod swą władzą prawie całe terytorium byłego państwa Guptów. Około 620 r. dokonał on próby przyłączenia również ziem dekańskich, lecz został pobity przez władcę północnego Dekanu Pulakesina II z rodu Czalukiów i wycofał swe oddziały. Państwo Harszy, którego stolicą było miasto Kanaudż, stano- wiło zjednoczenie wielu drobnych księstw feudalnych. Jako zwierzchni właściciel ziemi, Harsza rozdzielał dobra ziemskie w zamian za pełnienie służby. Książęta płacili mu daniny i jako wasale pełnili służbę na dworze w Kanaudżu oraz stawali pod jego sztandarami w czasie wypraw wojen- nych. Jednakże poza tym każde z tych księstw prowadziło samodzielne życie. Harsza nawiązał stosunki z Chinami, dokąd wysłał posłów. Z Chin przybyło z rewizytą na dwór Harszy poselstwo, na czele którego stał Wang Siian-c'e. Dotarło ono do Indii w r. 646, już po śmierci Harszy. W 648 r. stworzone przez Harszę państwo rozpadło się. Na początku VIII w. wtargnęły do Indii wojska arabskie pod wodzą Muhammeda ibn Kasima, który opanował południową część doliny rzeki Indus, czyli rejon Sindhu. Skutkiem tego podobju było powstanie dwóch księstw na czele z arabskimi emirami: jednego w Mansurze, na południu Sindhu, drugiego w Multanie. W końcu VIII w. w doliny Dżamny i Gangesu zaczęły się wdzierać plemiona za- mieszkujące terytorium dziesiejszego Radżasthanu i północnego. Gudżaratu. Jeden z wodzów gudżarackiego rodu Pratiharów został założycielem niewielkiego księstwa w Radżasthanie u pod- nóża góry Abu i stopniowo ustanawiał swą władzę nad znaczną częścią tego obszaru. Na początku IX w. Pratiharowie wtargnęli do dwurzecza Dżamny i Gangesu i zajęli Kanaudż, a następnie rozciągnęli swą władzę na całe terytorium od Kanaudżu do Benaresu. Wychodźcy z Radżasthanu i Gudżaratu, którzy pojawili się w Doabie, jak powszechnie nazywane jest dwurzecze Dżamny i Gangesu, osiedlali się na ziemi całymi rodami, zachowując swą organizację wojskową. Miejscowi książęta brali przywódców rodowych na służbę, obdarzali ich prawem ściągania dla siebie podatków z tego lub innego osiedla, a także szeregiem innych przywilejów, za co wodzowie obowiązani byli pełnić służbę wojskową. Rody te zajęły uprzywile- jowaną pozycję wśród ludności rolniczej jako wyodrębniona kasta wojskowa, nazywana radżpu- tami, tzn. „dziećmi radży", a ich naczelnicy weszli w skład feudalnego możnowładztwa stanu kszatrijów. 356 f Świątynia Khandarija Mahadewy w Khadżuraho (Bundelkhand, Indie póinocne. 950—1050) Świątynia Lingaradża w Bhubaneszwarze (Orisa, Indie płn.) Pratiharowie, dążąc do rozszerzenia granic swego państwa, popadli w konflikt z książętami bcngalskimi z rodu Pala. W długotrwałej wojnie uczestniczyli wasalni książęta obu stron. W dzia- łaniach zbrojnych brali też niejednokrotnie udział książęta dekańscy. Najważnieszym skutkiem tych wojen i grabieżczych najazdów feudałów-radżputów było dalsze osłabienie wolnej wspólnoty chłopskiej. Wielu członków wspólnot musiało ustąpić wobec siły feudalnych rozbójników i uznać ich władzę nad sobą oraz płacić im rentę feudalną za uprawia- ną ziemię, inni zaś uciekali ze swych ojczystych stron i szukając obrony i opieki osiedlali się na ziemi silniejszych feudałów. Rozwój wielkiej feudalnej własności ziemskiej osłabił władzę Pra- tiharów. Do takich samych następstw doprowadził on także w Bengalu, który został podzielony między kilkudziesięciu feudałów, tylko nominalnie uznających zwierzchnią władzę rodu Palów. W tych warunkach politycznych Indie północne uległy skrajnemu osłabieniu i stały się łat- wym łupem zaborców. W 1001 r. Mahmud, władca silnego państwa Gaznawidów, powstałego u granic Indii, napadł kilkakrotnie na północną część kraju i złupił całe Indie zachodnie oraz Gudżarat. Najeźdźca wywiózł z Indii wielkie bogactwa i uprowadził do niewoli dziesiątki ty- sięcy Hindusów. Wiele miast zostało obróconych w perzynę. Złupione i zniszczone zostały naj- bogatsze świątynie kraju. Jedną z nich była wspaniała świątynia boga Siwy w Somnacie na pół- wyspie Kathijawar, która posiadała ponad 10 tys. wsi i zgromadziła ogromne bogactwa. W na- stępstwie tych wypraw upadło państwo Pratiharów, a Pendżab, pięciorzecze, tworzone przez pięć wschodnich dopływów Indusu, włączone zostało w skład państwa Gaznawidów. Pod wzglę- dem gospodarczym wyprawy Mahmuda doprowadziły do poważnego nadwerężenia sił wytwór- czych w społeczeństwie indyjskim. W Dekanie, podobnie jak i w Indiach północnych, istniał szereg feudalnych księstw, które od czasu do czasu łączyły się w mniejsze lub większe, lecz efemeryczne państwa. Na początku VII w. na zachodzie Dekanu powstało państwo rządzone przez ród Czalukiów. Założyciel tego państwa Pulakesin II odparł, jak już wspomnieliśmy, najazd Harszy na Dekan. Nieco wcześnie} na południu Dekanu powstało państwo Pallawów, obejmujące obszary zamieszkałe przez Tami- lów. W odróżnieniu od Indii północnych wiele księstw 'dekańskich, wyjąwszy Bengal, rozwijało się o wiele szybciej pod względem gospodarczym, co odnosi się zwłaszcza do okolic nadmorskich prowadzących ożywiony handel zagraniczny. U pisarzy arabskich znajdujemy wiadomości o państwie Rasztrakutów, przedstawicieli feu- dalnego rodu, który w połowie VIII w. korzystając z osłabienia Czalukiów obalił ich i zjednoczył pod swą władzą znaczną część zachodniego Dekanu. Pod względem bogactwa i potęgi nowe pań- stwo, jak stwierdzali ci pisarze, zajmowało czwarte miejsce po Bizancjum, kalifacie arabskim i ce- sarstwie chińskim. W ostatnim ćwierćwieczu Xw. Rasztrakutów obalono i w zachodnim Dekanie ponownie zapanowała dynastia Czalukiów. Na południowym wschodzie półwyspu rozpadło się podówczas tamilskie państwo Pallawów, a ziemie tamilskie zjednoczyły się pod władzą Czolów. Czolowie, posiadając silną flotę, dokonywali napadów na Bengal i Cejlon. Maharadża Radżendra I, który panował na początku XI w., władał nawet częścią Birmy, Andamanami i Nikobarami. WALKA CHŁOPÓW I RZEMIEŚLNIKÓW Z WYZYSKIEM FEUDALNYM Z tych czasów zachowały się zbyt skąpe zabytki piśmiennictwa, abyśmy mogli wyrobić sobie zdanie o politycznym życiu wymienionych państw; źródła pisane mówią tylko o udanych lub niepomyślnych wojnach i walkach wewnętrznych między feudałami, upadku jednych dy- 359 Tańczący Siwa Brąz. Indie pld. X—XII w. nntttii i triumfie innych. Istnienia walki klasowej uciskanych mas można się tylko domyślać na podstawie niewyraźnych aluzji, zawartych w południowoindyjskich dokumentach cpigraficznych, Tak więc jeden z napisów mówi o surowym ukaraniu człowieka, który zbuntował chłopów pr/cciw feudałowi i spalił jego dom. Zachował się dokument świadczący o wypadku zawarcia przez chłopów umowy o niepłaceniu podatków i natychmiastowym zabijaniu tych, któr/y na- ruszą tę umowę i będą pomagać feudałowi. Napisy mówią o rozruchach wśród chłopów w pań- stwie Czolów w przeddzień jego upadku, lecz nie zawierają żadnych szczegółów. Istnieją dane o zaburzeniach wśród chłopów w państwie Czalukiów. Walka rzemieślników i innych warstw ludności miejskiej z uciskiem feudalnym przyjmowała często formę ruchów heretyckich wymie- rzonych przeciwko ortodoksalnemu hin4uizmowi i usankcjonowanej przezeń kastowej strukturze indyjskiego społeczeństwa średniowiecznego. KASTY Kasta jest to wyraz portugalski (oznacza: „ród", „plemię", „pochodzenie") stanowiący tłumaczenie wyrazu dżati, którym w Indiach w okresie feudalnym i obecnie określa się zamknięte grupy ludzi, połączonych wspólnym zawodem lub sytuacją społeczną. Początkiem swym kasty sięgają głębokiej starożytności, a ich niezmienne i zastygłe formy ustaliły się właśnie w wiekach średnich. Nikt nie mógł żyć poza nimi, a przejście z jednej kasty do drugiej było niedozwolone. Całym życiem kasty kierowali starostowie i rady kastowe (pańczajaty). Dbali oni, by członkowie kasty przestrzegali wszystkich reguł i zwyczajów; ściągali środki na potrzeby ogólne, organizowali święta kastowe, sądzili za naruszenie zwyczajów kastowych, nakładali na winnych grzywny na korzyść kast, a w szczególnych przypadkach stosowali najwyższą karę — wypędzenie z kasty, które pozbawiało człowieka prawa do obrony przez kastę, prawa do rodziny oraz ruchomego i nieruchomego mienia rodzinnego. W pewnym okresie kasty odgrywały pozytywną rolę jako dziedziczne organizacje zawodowe, gdyż dzięki nim pewne grupy osób gromadziły doświadczenia produkcyjne, które podnosiły jakość wyrabianych produktów. Jednocześnie jednak ścisła reglamentacja pracy eliminowała wszelką inicjatywę indywidualną i dlatego stopniowo kasta w dziedzinie produkcji stała się ostoją rutyny. Według istniejącej hierarchii najwyższymi kastami były kasta braminów i kasta radżputów. Do tych dwu kast należeli feudałowie. Niżej znajdowały się kasty kupców i lichwiarzy, a pozostałe z wyjątkiem tych, do których wchodziły wyższe warstwy chłopstwa, stanowiły tzw. kasty siudrów. Z kolei kasty siudrów miały wewnętrzną hierarchię, dzieląc się na wyższe i niższe; do kast niższych należała najbardziej uciskana warstwa społeczeństwa feudalnego — niewolnicy, służba wspólnot i ludzie zmuszeni do pracy w zawodach uważanych za „nieczyste". Tak więc nie tylko ludność miast, lecz nawet niewielkich wsi składała się z członków różnych kast. HINDUIZM —RELIGIA FEUDALNEGO SPOŁECZEŃSTWA INDYJSKIEGO Hinduizm — system religijny feudalnych Indii — połączył najróżnorodniejsze wierzenia i kulty, poczynając od kultów odziedziczonych po społeczeństwie wspólnoty pierwotnej (ani- mi/m, totemizm itd.), a kończąc na religiach o skomplikowanych naukach teologicznych. Według ogólnych wierzeń wyznawców hinduizmu nad nieskończonym mnóstwem bóstw kierujących 361 Świątynia skalna Bhima Ratha w Mamallapuramie, Indie płd. Początek VII w. losami człowieka stoją trzej wielcy bogowie — Brahma, Wisznu i Siwa. Największą czcią otoczeni są Wisznu i Siwa: książęta wznosili im potężne świątynie, stawiali ich posągi, a setki kapłanów-bra- minów służyły im jak żywym ziemskim władcom. Składając ofiary, kapłani dostarczali bóstwu „jadła i napoju", nacierali posąg bóstwa wonnymi olejkami, a tancerki świątyni (dewadasi) w określonym czasie wykonywały w takt muzyki obrzędowe tańce. W dniach świąt do świątyni przybywało wiele tysięcy ludzi ze wszystkich krańców państwa. Według stworzonej przez braminów nauki wszystkie bóstwa, w jakiejkolwiek by postaci były czczone, są tylko uosobieniem Wisznu i Siwy lub formami ucieleśniającymi siakti — twórczą lub niszczącą siłę tych wielkich bogów. W końcu tendencja do stworzenia jednolitego syste- mu religijnego doprowadziła do połączenia różnych, często sprzecznych wierzeń religijnych i obrzędów. U podstaw tych różnorodnych wierzeń religijnych, których całokształt nosi nazwę hinduizmu, leżą starożytne wyobrażenia animistyczne. Najbardziej rozpowszechniona jest wiara w pośmiertną wędrówkę duszy; po opuszczeniu ciała zmarłego człowieka dusza może dotrzeć do boga zaświa- tów (boga Jamy) dopiero wówczas, gdy synowie odprawią stypę. W przeciwnym wypadku dusza zmarłego staje się złym duchem i wszelkimi sposobami szkodzi żywym. W zapłatę za grzechy i dobre uczynki zmarłego duszę, która dotarła do boga Jamy, wysyła on albo do piekła, albo do raju na czas odpowiadający ilości dobrych i złych uczynków, dokonanych przez człowieka za 362 tycia. I tylko ludzie bogobojni, którzy prowadzą „święty" tryb życia na ziemi, pozostają w niebie, •by rozkoszować się wiecznym szczęściem. Dusze pozostałych ludzi, po przebyciu określonego czasu w piekle lub w raju, ponownie wracają na ziemię i oblekają się w nową powlokę cielesną. I tak jest dopóty, dopóki nie osiągną takiego stopnia „świętości", który da im prawo do wiecznego szczęścia w życiu pozagrobowym. Stare kanony bramińskie uczyły, że tylko przez pokorne pełnienie obowiązków swej kasty i obrzędów religijnych przy pomocy braminów człowiek należący do niższej kasty może zapewnić iwcj duszy wcielenie się w powłokę człowieka wyższej kasty, a naruszenie obowiązku religijnego powoduje wcielenie się duszy w istotę jeszcze niższą. Nauka braminów stała się w rękn feudałów środkiem usprawiedliwienia istniejącego ustroju i kastowej hierarchii społeczeństwa średniowiecz- nego. Wpajając ludziom, że przynależność do tej czy innej kasty stanowi karę lub nagrodę za czyny dokonane w poprzednich wcieleniach duszy, bramini zmuszali uciskane masy do pogodzenia się z sytuacją, osłabiali ich wolę walki o wyzwolenie społeczne. Ludzie należący do najniższych kast byli uważani za „nieczystych" i nie wolno im było mieszkać tam, gdzie członkowie „czystych" kast. „Nieczystym" zabraniano brać wodę z miejsc, w których brali ją członkowie „czystych" kast, „nieczyści" musieli oddzielnie grzebać swych zmarłych. Bramini wpajali przekonanie, że ludzie z najniższych i najbardziej uciskanych kast są tak „nieczyści", że mogą splugawić człowieka nawet swym cieniem. „Nieczyste" kasty składały się w większości z niewolników lub chłopów poddanych, których zależność była dziedziczna, a także z ludzi trudniących się „nieczystymi" z punktu widzenia religijnego profesjami, np. chowaniem trupów, garbowaniem skór itd. Taki podział ludzi biednych ułatwiał klasie panującej ich wyzyskiwanie. RUCHY HERETYCKIE Niezadowolenie ze stosunków feudalnych przejawiało się w walce z hinduizmem, który je sankcjonował. Pojawili się kaznodzieje głoszący, że wobec Boga nie ma „czystych" i „nieczystych" kast, że każdy człowiek, kimkolwiek by był, może zasłużyć na „zbawienie" w życiu pozagrobo- wym przez bhakti, tzn. przez oddanie i miłość do czczonego bóstwa. Jednym z wczesnych głosi- cieli bhakti był południowiec Ramanudża (XII w.). Zaprzeczał on kaście braminów „świętości" czy szczególnej „czystości", a w konsekwencji odmawiał im prawa do uprzywilejowanej pozycji w społeczeństwie oraz monopolu kapłańskiego. Wystąpienia przeciwko dogmatowi o „czystości" i „nieczystości" kast i odpowiadających im przywilejów kastowych nosiły wyraźnie antyfeudalny charakter. W XII w. powstała sekta lingajatów, którzy zaczęli wybierać kapłanów spośród członków swej sekty niezależnie od przy- należności kastowej. Podania o życiu założyciela tej sekty, Basawy, mówią, że wystąpienia lingajatów przerodziły się w powstanie, w wyniku którego zburzona została stolica państwa Czalukiów — miasto Kaliani. SZTUKA, LITERATURA I FILOZOFIA Nowe stosunki społeczne znalazły odbicie w kulturze, którą możemy poznać na podstawie /.uchowanych zabytków architektury i rzeźby oraz powstałych w tym czasie dzieł literackich. Świątynie wznoszono przeważnie z cegły i kamienia w przeciwieństwie do starożytności, kiedy lo prawie jedynym materiałem budowlanym było drewno. Budowniczowie indyjscy nauczyli 363 się wznosić z cegły i kamienia olbrzymie budowle. Wysokość środkowej wieży świątyni w Tań- dżawurze (XI w.), wybudowanej w kształcie 14-piętrowej piramidy, wynosi 61 m. W okresie wczesnego średniowiecza bezimienni rzemieślnicy zbudowali wspaniałe świątynio w grotach, wyciosane w kamiennych masywach górskich, i skalne świątynie, jak np. wspaniała świątynia Kajlasantha w Elurze, zbudowana w VIII w. Rozwijała się także sztuka rzeźbiarska. Średniowieczna rzeźba indyjska, służąca zadaniom religijnym, na ogół nie odznaczała się prawdą życiową w przedstawianiu postaci ludzkich. Zdu- miewają one widza niezwykłością formy (wielogłowe i wielorękie postacie) i póz, inspirowanych prawdopodobnie przez tańce wykonywane w świątyniach i na dworach. Pochodzący z ludu bezimienni mistrzowie wyłamywali się jednakże z konwencji rzeźby religijnej, zwłaszcza przy przedstawianiu zwierząt, i tworzyli wspaniałe dzieła, jak np. posągi słoni i ko- ni, ustawione w XII—XIII w. wokół jed- nej ze świątyń w Orisie. Poza nielicznymi wyjątkami w lite- raturze tego okresu zabrakło utworów, które można by porównać z zabytkami okresu Guptów. Naśladowanie klasycz- nych wzorów literatury z V—VI w., stan- daryzacja form poetyckich, nienatural- ność stylu są charakterystycznymi cecha- mi literatury feudalnej w ogóle. Dzieła te — epickie, liryczne i dramatyczne — powstawały w niezrozumiałym dla ludu sanskrycie i poświęcone były przeważnie zaczerpniętej z eposu indyjskiego tematy- ce miłosnej. Kobieta pisząca list Rzeźba w Bhubaneszwarze. XII w. W tym okresie zaczęła wprawdzie powstawać na dworach książęcych litera- tura feudalna, tj. utwory, których auto- rzy sławili czyny wojenne swych książąt. Kanwą tych dzieł literackich były prawdziwe wyda- rzenia, toteż takie utwory, jak Harszaczarita (Czyny Hanzy) Bany, Wikramankadewaczarita (Czyny księcia Wikramaditii) Bilhany, Ramaczarita (Czyny Ramy) Sandhiakary Nandi lub Pńthiwiradż Rasai (Poemat o Prithiwiradży) Czanda Bardaja, mogłyby służyć za ważne źródło dla historyka badającego średniowiecze indyjskie, jeśliby można było wierzyć, że zapał pane- girysty nie odwiódł pisarza zbyt daleko od prawdy. Niektórzy z tych autorów, jak np. Czand Bardaj, pisali już nie w sanskrycie, lecz żywym językiem swoich czasów (hindi i inne). Jedynym znanym utworem historycznym z tego okresu jest Radżatarangini (Strumień królów] Kalhany. Dzieło to zawiera historię władców Kaszmiru, lecz wiarygodne jest tylko w tej części, która opisuje okres bliski czasom historyka. 364 Również w dziedzinie filozofii twórczość nie zamarła w średniowieczu, ogranic/.yła się jed- nakże tylko do dalszego opracowania starych systemów idealistycznych. Najwybitnicjs/ym przed- stawicielem filozofii średniowiecznej był południowiec Siankaraczaria (IX w.), twórca moni- stycznej filozofii adwajty („niedualizm"), według której realnie istnieje tylko niezmienny po- czątek duchowy — atman, wszystko zaś pozostałe jest jedynie iluzją. Wspomniany już filozof Ramanudża odrzucał ideę iluzoryczności świata i głosił, że oprócz duchowego początku istnieje także materia, związana niepodzielnie z duszą i przez nią rządzona. W odróżnieniu od Siankara- czarii, który uznając świat zewnętrzny za złudzenie uważał, że i samo poznanie tego świata też jest złudne, Ramanudża uznawał realność świata i możliwość jego poznania. W nowych warunkach życia społeczno-ekonomicznego powstało wiele dzieł prawniczych, jak np. nowe dharmasiastry i komentarze do starożytnych dharmasiastr. Najwybitniejszą pracą tego typu był traktat Mitakszara (Komentarz), napisany w XII w. przez Widżnaneszwarę, który do dnia dzisiejszego jest autorytetem w dziedzinie prawa rodzinnego. Wówczas też zre- dagowany został cały szereg utworów z zakresu leksykografii. Należy z nich wymienić prace Ha- liajudhy (X w.) i Hemaczandry (XII w.). W XII w. żył wielki astronom i matematyk Bhaskaraczaria. Ukazały się nowe traktaty medyczne, np. o terapii, którego autorem był Czakrapandita (XI w.). W tym samym wieku Su- reszwar opracował słownik ziół leczniczych Szabdapradipa. Ośrodkami średniowiecznej oświaty były klasztory i świątynie, przy których istniał rodzaj uniwersytetów. Do najznakomitszych należały uniwersytety w Nalandzie i Walabhi — na północy, i w Kanczi — na południu Indii. Podróżnik chiński Siian-cang pisał, że w Nalandzie 10 tysięcy studentów studiowało różne nauki, głównie filozofię buddyjską i bramińską. ROZDZIAŁ XXI POWSTANIE I ROZWÓJ ŚREDNIOWIECZNYCH MIAST W EUROPIE W iek XI stanowi wyraźną granicę oddzielającą wczesnofeudalne społeczeństwa euro- pejskie od ukształtowanego systemu stosunków feudalnych. Charakterystyczną cechą rozwiniętego feudalizmu jest powstanie i rozkwit miast jako ośrodków rze- miosła i handlu, centrów produkcji towarowej. Miasta średniowieczne wywierały pozytywny wpływ na gospodarkę wiejską i rozwój sił wytwórczych w rolnictwie. PANOWANIE GOSPODARKI NATURALNEJ WE WCZESNYM ŚREDNIOWIECZU W pierwszych stuleciach wieków średnich w Europie panowała prawie niepodzielnie gos- podarka naturalna. Rodzina chłopska sama wytwarzała artykuły rolne i wyroby rzemieślnicze (narzędzia pracy i odzież) nie tylko na własne potrzeby, lecz również na daninę dla feudała. Charakterystyczną cechą gospodarki naturalnej jest połączenie pracy na roli z rzemiosłem. Nie- wielka zaledwie liczba rzemieślników (ludzi dworskich), nie zatrudnionych lub tylko częściowo zatrudnionych na roli, znajdowała się w majątkach wielkich feudałów. Bardzo nieliczni byli też chłopi-rzemieślnicy mieszkający na wsi i zajmujący się na równi z uprawą roli jakimś rzemiosłem— kowalstwem, garncarstwem, garbarstwem itp. Wymiana była bardzo nieznaczna i sprowadzała się do handlu rzadkimi, ale potrzebnymi w gospodarstwie artykułami, które nabyć można było tylko w określonych okolicach (żelazo, cyna, miedź, sól itp.), oraz przedmiotami zbytku, których nie wyrabiano wówczas w Europie, lecz przywożono ze Wschodu (tkaniny jedwabne, drogocenne wyroby jubilerskie, kosztowna broń, korzenie itp.). Wymianą tą trudnili się przeważnie kupcy wędrowni — Grecy z Bizancjum, Arabowie, Syryjczycy i in. Przedmiotów przeznaczonych specjalnie na sprzedaż prawie nie produkowano, w zamian zaś za towary przywożone przez kupców w obieg trafiała nieznaczna tylko część artykułów rolnych. Również we wczesnym średniowieczu istniały oczywiście miasta, które przetrwały z czasów starożytnych lub zostały zbudowane jako centra administracyjne, umocnione grody (twierdze, burgi) lub ośrodki kościelne (rezydencje arcybiskupów, biskupów itp.). Jednak wobec całkowitego 366 prawie dominowania gospodarki naturalnej, w okresie kiedy rzemiosło nie oddzieliło się jeszcze od rolnictwa, wszystkie te miasta nie były i nie mogły być ośrodkami rzemiosła i handlu. Wpraw- dzie w niektórych grodach wczesnego średniowiecza rozwijała się już w VIII—IX w. produkcja rzemieślnicza i istniały Tynki, ale nie zmieniło to obrazu jako całości. POWSTANIE PRZESŁANEK ODDZIELENIA SIĘ RZEMIOSŁA OD ROLNICTWA Mimo że rozwój sił wytwórczych był we wczesnym średniowieczu bard/o powolny, to jednak w gospodarczym życiu Europy zaszły w X—XI w. ważne przeobrażenia. Wyrażały się one w zmianach i w rozwoju techniki oraz nawyków pracy rzemieślniczej, a także w powstaniu wielu nowych gałęzi rzemiosła. Udoskonalono znacznie wydobycie, wytop i obróbkę metali, szczególnie kowalstwo i płatnerstwo; zaczęto produkować lepsze tkaniny, zwłaszcza sukna, udos- konalono sposoby wyprawy skór, przy zastosowaniu koła garncarskiego wytwarzano doskonalsze przedmioty gliniane, rozwinęło się młynarstwo, budownictwo itd. Wobec powstania nowych gałęzi wytwórczości, udoskonalenia techniki produkcji i nawyków pracy koniecznością stała się dalsza specjalizacja rzemieślników. Póki jednak chłop, prowadząc samodzielnie swoje gospodarstwo, pracował równocześnie jako rolnik i jako rzemieślnik, specja- lizacja taka była niemożliwa. Rzemiosło z produkcji pomocniczej w rolnictwie musiało się prze- kształcić w samodzielną gałąź gospodarki. Drugim czynnikiem w procesie przygotowującym od- dzielenie się rzemiosła od rolnictwa był postęp w rozwoju uprawy ziemi i hodowli bydła. W miarę udoskonalania narzędzi i sposobów uprawy gleby, zwłaszcza rozpowszechnienia się pługa żelaz- nego oraz dwupolówki i trójpolówki, wzrosła znacznie wydajność pracy w gospodarstwie rol- nym. Poza tym powiększyła się powierzchnia gruntów uprawnych na skutek trzebieży lasów i brania nowizn pod pług. Dużą rolę odegrała przy tym kolonizacja \vewnetrx.na, tj. zasiedlanie i zagospodarowywanie nowych terenów. W wyniku wszystkich tych zmian w gospodarstwie rolnym zwiększyła się ilość i różnorodność produktów, a czas niezbędny na ich wytwarzanie został skrócony, w rezultacie czego zwiększył się produkt dodatkowy oddawany fcudałom. Pewna nadwyżka w stosunku do potrzeb pozostawała również w ręku chłopa, co umożliwiało mu wy- mianę części artykułów rolniczych na wyroby rzemieślników-specjalistów. POWSTANIE MIAST ŚREDNIOWIECZNYCH JAKO OŚRODKÓW RZEMIOSŁA I HANDLU Tak więc mniej więcej w X—XI w. zaistniały w Europie wszystkie niezbędne warunki do oddzielenia się rzemiosła od rolnictwa. Rzemiosło — drobna wytwórczość oparta na pracy ręcz- nej — przeszło przy tym szereg stadiów rozwojowych. W pierwszym stadium rzemieślnik produkował na zamówienie albo z własnego materiału, albo z materiału klienta i otrzymywał zapłatę bądź w naturze, bądź pieniędzmi. Tego rodzaju rzemiosło istnieć mogło nie tylko w mieście, ale było rozpowszechnione również na wsi jako uzupełnienie gospodarstwa chłopskiego. Kiedy rzemieślnik pracował na zamówienie, nie powsta- wała jeszcze produkcja towarowa, gdyż produkt pracy nic trafiał na rynek. Następne stadium w rozwoju rzemiosła wiąże się już z wyjściem rzemieślnika na rynek, co stanowi nowe i ważne zjawisko w rozwoju społeczeństwa feudalnego. Rzemieślnik zajmujący się wyłącznie produkcją rzemieślniczą nie'mógłby egzystować nie 367 utrzymując więzi z rynkiem i nie otrzymując w zamian za swoje wyroby niezbędnych mu płodów rolnych. Ale wytwarzając artykuły na sprzedaż na rynku rzemieślnik stawał się producentem towarów. Tak więc pojawienie się rzemiosła oddzielonego od rolnictwa oznaczało początek pro- dukcji towarowej i stosunków towarowych, początek wymiany między miastem a wsią i zrodzenie się przeciwieństw między nimi. Rzemieślnicy, którzy wyodrębniali się stopniowo z masy poddanej i feudalnie zależnej ludności wiejskiej, dążyli do opuszczenia wsi, gdyż pragnęli uciec spod władzy panów i osiedlić się tam, gdzie mogli znaleźć najlepsze warunki zbytu swojej produkcji i prowadzenia samodziel- nego warsztatu rzemieślniczego. Zbiegostwo chłopów doprowadziło bezpośrednio do po- wstania średniowiecznych miast jako ośrodków rzemiosła i handlu. Kamieniarze przy pracy Alalowidlo na szkle. XIII w. Zbiegli ze wsi chłopi-rzemieślnicy osiedlali się w różnych miejscowościach w poszukiwaniu odpowiednich dla siebie warunków, jak moż- liwość zbytu produkcji, bliskość źródeł surow- ca, względne bezpieczeństwo itp. Często wy- bierali miejscowości, które we wczesnym śred- niowieczu były ośrodkami administracyjnymi, wojskowymi i kościelnymi, w tych przeważnie umocnionych grodach czuli się bowiem bez- pieczniej. Poza tym rzemieślnicy znajdowali tu dobre warunki zbytu, jako że w ośrodkach tych skupiała się pokaźna liczba ludności — pa- nowie ze swą świtą i służbą, duchowni, przed- stawiciele administracji królewskiej i miejsco- wej itd. Rzemieślnicy osiedlali się również w pobliżu wielkich włości feudalnych, siedzib pańskich i zamków, których mieszkańcy mogli być nabywcami ich towarów, pod murami klasz- torów, do których napływało wielu pątników, w osadach na skrzyżowaniu ważnych dróg, w pobliżu przepraw rzecznych, blisko mostów, ujść rzek, nad brzegami zatok, do których zawijały statki, itp. Wszystkie te osiedla rzemieślnicze, niezależnie od tego, gdzie powstawały, stawały się ośrodkami rzemiosła produkującego na rynek, ośrodkami produkcji towarowej i wymiany. Miasta odgrywały w rozwoju rynku wewnętrznego w epoce feudalnej bardzo ważną rolę. Dzię- ki nim wolno wprawdzie, ale stale rozszerzała się wytwórczość rzemieślnicza i rósł handel, zarówno gospodarstwo pańskie, jak i chłopskie wciągane było do obrotu towarowego, co ułatwiało rozwój sił wytwórczych w rolnictwie, powstanie i rozwój rolniczej produkcji towarowej i lozszerzenie się ryn- ku wewnętrznego. LUDNOŚĆ I WYGLĄD ZEWNĘTRZNY MIAST W Europie Zachodniej miasta średniowieczne powstały najwcześniej we Włoszech (Wenecja, Genua, Piza, Neapol, Amalfi i in.) oraz w południowej Francji (Marsylia, Arles, Narbonne i Mont- pellier),gdyż już od IX w. począwszy rozwój stosunków feudalnych doprowadził tu do znacznego wzrostu sił wytwórczych i oddzielenia się rzemiosła od rolnictwa. 368 Carcassonne. XIII w. Jednym z czynników sprzyjających rozwojowi miast włoskich i południowofrancuskich były stosunki handlowe łączące Włochy i Francję południową z Bizancjum i Wschodem, gdzie istniały liczne i kwitnące ośrodki rzemieślniczo-handlowe, które przetrwały od czasów starożytnych. Do bogatych miast, w których kwitło rzemiosło i rozwijał się ożywiony handel, należały Konstan- tynopol, Saloniki (Soluń), Aleksandria, Damaszek i Bagdad. Jeszcze bogatsze i bardziej ludne, o wyjątkowo wysokim, jak na owe czasy, poziomie kultury materialnej i duchowej, były miasta chińskie — Lojang, Czengtu, Jangczou, Kuangczou (Kanton) oraz miasta w Indiach — Ka- niakubdża (Kanaudż), Banaras (Benares), Udżdżajn, Surasztra (Surat), Tańdżawur, Tamralipti (Tamluk) i in. Natomiast miasta średniowieczne we Francji północnej, Niderlandach, Anglii, Niemczech pohidniowo-zachodnich, nad Renem i Dunajem powstały i rozwinęły się dopiero w X i XI wieku. W Europie Wschodniej do najstarszych miast, które wcześnie zaczęły odgrywać rolę ośrod- ków rzemiosła i handlu, należały Kijów, Czernihów, Smoleńsk, Połock i Nowogród. Już w X—XI w. Kijów był bardzo znacznym ośrodkiem rzemieślniczym i handlowym i zdumiewał współczesnych wspaniałością. Nazywano go rywalem Konstantynopola. Według relacji współczesnych w Kijo- wie istniało na początku XI w. 8 rynków. Wielkim i bogatym miastem był w tym czasie również Nowogród. Na podstawie dokonanych pr/.c7. archeologów radzieckich prac wykopaliskowych stwierdzono, że ulice w Nowogrodzie M pciwK/rchna t. III 369 były moszczone balami już w XI w. W mieście tym w XI—XII w. istniał wodociąg: woda pr/c chodziła przez drewniane rury. Był to jeden z najwcześniejszych wodociągów miejskich w średnio- wiecznej Europie. Miasta Rusi utrzymywały już w X—XI w. rozległe stosunki handlowe z wieloma krajami Wschodu i Zachodu: z Powołżem, Kaukazem, Bizancjum, Azją Środkową, Iranem, krajami arab- skimi, śródziemnomorskimi i nadbałtyckimi, Skandynawią oraz z krajami Europy Środkowej i Zachodniej — Czechami, Morawami, Polską, Węgrami i Niemcami. Szczególnie dużą rolv odgrywał w handlu międzynarodowym na początku X w. Nowogród. W miastach ruskich istniało wysoko rozwinięte rzemiosło, zwłaszcza obróbka metali, produkcja broni, złotnic- two itp. Na Pomorzu słowiańskim również wcześnie rozwinęły się' miasta na południowym wybrzeżu Bałtyku: Wolin, Kamień, Arkona (na wyspie Rugia), Stargard, Szczecin, Gdańsk, Kołobrzeg; na dalmackim wybrzeżu Morza Adriatyckiego dużą rolę odgrywały miasta Słowian południo- wych — Dubrownik, Zadar, Szybenik, Split, Kotor i in. Wielkim europejskim ośrodkiem rzemiosła i handlu była Praga. Znany podróżnik arabski Ibrahim ibn Jakub, który bawił w Czechach w połowie X w., pisał, że Praga „jest najbogatszym miastem handlowym". Głównym elementem ludności miast europejskich powstałych w X—XI w. byli rzemieślnicy. Chłopi zbiegli lub osiadli w mieście za zgodą pana, któremu obowiązani byli płacić czynsz, stając się mieszczanami, stopniowo wyzwalali się od zależności osobistej. „Z chłopów-poddanych średniowiecza wyszli mieszczanie grodowi pierwszych miast"1. Ale z powstaniem miast średnio- wiecznych nie zakończył się proces oddzielania rzemiosła od rolnictwa. Rzemieślnicy, będąc już mieszczanami, jeszcze bardzo długo związani byli ze wsią. Na wsi natomiast zarówno gos- podarka pańska, jak i chłopska nadal jeszcze w ciągu długiego czasu zaspokajała we własnym zakresie swoje zapotrzebowanie na wyroby rzemieślnicze. Proces oddzielania się rzemiosła od rolnictwa, który rozpoczął się w Europie w IX—XI w., daleki był jeszcze od całkowitego zakończenia. Poza tym rzemieślnik był jeszcze początkowo i kupcem w jednej osobie. Dopiero później pojawili się w miastach kupcy — nowa warstwa społeczna, której sferą działalności było już nie wytwarzanie, lecz wyłącznie wymiana towarów. W odróżnieniu od wędrownych kupców poprzedniego okresu, zajmujących się prawie wyłącznie handlem zewnętrznym, kupcy, którzy pojawili się w miastach europejskich w XI—XII w., trudnili się już w znacznej mierze handlem wewnętrznym związanym z rozwojem rynków miejscowych, tj. z wymianą towarów między miastem a wsią. Oddzielenie czynności kupieckich od rzemieślniczych było krokiem naprzód w społecznym podziale pracy. Miasto średniowieczne mało było podobne do dzisiejszego. Otaczał je zwykle wysoki mur, przeważnie kamienny, czasem zaś drewniany, z wieżami i masywnymi bramami, oraz głęboka fosa, co stanowiło ochronę przed napaścią feudałów czy nieprzyjaciela. Mieszkańcy miasta — rzemieślnicy i kupcy — pełnili stróże i tworzyli miejskie pospolite ruszenie. W otoczonym mu- rami mieście średniowiecznym stawało się z czasem ciasno i brak było miejsca na dalszą roz- budowę. Wokół murów stopniowo powstawały przedmieścia zamieszkałe przeważnie przez rzemieślników, przy czym rzemieślnicy jednej gałęzi mieszkali prawie zawsze na tej samej 1 K. Marks i F. Engels, Dzielą wybrane, t. I, s. 27. 370 ulicy. Tuk powstawały ulice— kowalskie, płatnerskie, stolarskie, tkackie itp. Przedmieścia z kolei Mft otac/ały się nowym pierścieniem murów i umocnień. Miasta europejskie były z reguły małe i ciasne; liczyły zaledwie od tysiąca do pięciu rys. miciakańców. Tylko w bardzo wielkich miastach ludność dochodziła do kilkudziesięciu tys. mieszkańców. Choć podstawowa masa ludności miejskiej trudniła się rzemiosłem i handlem, znaczną rolę W jej życiu nadal odgrywały zajęcia rolnicze. Wielu mieszkańców miało swoje pola, pastwiska l ogrody poza murami miasta, a częściowo też w samym mieście. Kozy, owce i świnie nierzadko pwły się w mieście, przy czym świnie znajdowały sobie obfite pożywienie, gdyż śmiecie, resztki pokarmu i nieczystości wyrzucano wprost na ulicę. Wskutek niehigienicznych warunków wybuchały w miastach epidemie, dziesiątkujące ludność. Często też zdarzały się pożary, bardzo groźne wobec drewnianej i ciasnej zabudowy. Mury nie pozwalały miastu rozrastać się, ulice zwężano więc do ostatecznych granic, górne piętra często wysuwały się wykuszami poza ściany dolnych pięter, a dachy domów po przeciw- ległych stronach ulicy prawie stykały się ze sobą. Wąskie i krzywe ulice miejskie były mroczne, n* niektóre nigdy nie padały promienie słoneczne. Oświetlenia ulicznego nie było, centralnym miejscem był plac rynkowy, w pobliżu którego stał kościół/ WALKA MIAST Z SENIORAMI W XI—XIII W. Miasta średniowieczne powstawały zwykle na gruntach feudałów i dlatego musiały podlegać icniorowi, w którego rękach skupiała się też początkowo cała władza w mieście. Panowie zainteresowani byli, by na ich terytorium powstało miasto, gdyż rzemiosło i handel przynosiły im dodatkowy dochód. Dążyli jednak do wyciśnięcia ze swych miast jak największych dochodów, co nieuchronnie prowadzić musiało do konfliktów. Feudałowie uciekali się do prze- mocy, mieszczanie stawiali opór i zaczynali walczyć o wyzwolenie się spod ucisku feudalnego. W toku tej walki kształtował się polityczny ustrój miejski, a jej wyniki decydowały o stopniu niezależności miasta. Chłopi, którzy uciekali .od swoich panów i osiedlali się w powstających miastach, przenosili na grunt miejski obyczaje i nawyki wiejskiej wspólnoty. Ustrój wspólnoty-marki, przystosowany do warunków rozwoju miast, odegrał bardzo dużą rolę w organizacji średniowiecznego samorządu miejskiego. Walka między seniorami a mieszczanami, w toku której powstawał i kształtował się samorząd miejski, przebiegała różnie w krajach Europy, w zależności od warunków miejscowych. We Wło- szech np., gdzie miasta wcześnie doszły do rozkwitu gospodarczego, mieszkańcy ich uzyskali dużą niezależność już w XI—XII w. Wiele miast w północnych i środkowych Włoszech podpo- rządkowało sobie rozległe podmiejskie tereny i stało się miastami-państwami. Były to repu- bliki miejskie — Wenecja, Genua, Piza, Florencja, Mediolan i in. Podobna sytuacja zaistniała w Niemczech, gdzie tzw. miasta cesarskie, formalnie podle- gając cesarzowi, począwszy od XII, a zwłaszcza w XIII w., stanowiły w istocie niezależne re- publiki miejskie. Miały one prawo samodzielnie wypowiadać wojnę, zawierać pokój, bić własną monetę itd. Do miast takich należały m.in. Lubeka, Hamburg, Brema, Norymberga, Augsburg, Frankfurt nad Menem i in. Również wiele miast we Francji północnej —Amiens, Saint-Quentin, Beauvais, Laon i in. — 371 w wyniku uporczywej i zaciekłej walki z seniorami, która nierzadko przyjmo- wała charakter krwawych starć zbroj- nych, uzyskały prawa samorządu i mogły wybierać radę miejską oraz urzędników poczynając od przewodniczącego, który we Francji i Anglii miał tytuł mera (maire, mayor), a w Niemczech burmistrza (Biir- germeister). Miasta, które zdobyły samorząd (ko- muny), miały własny sąd, siły zbrojne, finanse i prawo ustalania podatków. Rów- nocześnie wolne były od zwykłych po- winności na rzecz seniora — pańszczyz- ny i czynszu, jak również od różnych opłat. Obowiązki miast-komun wobec pa- na feudalnego ograniczały się zwykle do płacenia raz w roku określonej, stosun- kowo niewysokiej renty pieniężnej i wy- stawiania w wypadku wojny niewielkiego oddziału zbrojnego. Na Rusi w.XI w. w miarę rozwoju miast wzrastało znaczenie zgromadzeń wiecowych. Mieszczanie, tak samo jak w Europie Zachodniej, walczyli o pra- wa miejskie. Swoisty ustrój polityczny ukształtował się w Nowogrodzie Wiel- kim. Był on republiką feudalną, ale po- ważną siłę polityczną stanowiła tam lud- ność handlowo-rzemieślnicza. Ratusz w Mtinster (Niemcy). XIV w. Czy miasto zdobywało całkowity samorząd, czy tylko częściowy, to już za- leżało od konkretnych warunków histo- rycznych. Czasami miastu udawało się kupić prawa samorządu od seniora za znaczną sumę pieniędzy. W ten sposób uwolniły się od feudalnej zależności i stały komunami liczne bogate miasta we Francji południowej, Wło- szech i in. Duże miasta, zwłaszcza zbudowane na terenach królewskich, często nie otrzymywały samo- rządu, ale korzystały z różnych przywilejów i wolności, m.in. z prawa wybierania członków sa- morządu miejskiego, dzielących jednak władzę z mianowanym przez króla urzędnikiem lub innym przedstawicielem seniora. Takie prawa częściowego samorządu miał Paryż oraz wiele innych miast we Francji, np. Orlean, Bourges, Lorris, Lyon, Nantes, Chartres, a w Anglii — Lincoln, Ipswich, Oksford, Cambridge i Gloucester. Nie wszystkim miastom udało się jednak zdobyć choćby taką niezależność. Niektóre miasta, zwłaszcza małe, nie posiadające dostatecznie 372 rozwiniętego rzemiosła i handlu i nie dysponujące niezbędnymi środkami finansowymi i siłami do Wilki ze swoimi seniorami, pozostawały pod niepodzielnym zarządem administracji senioralnej. Tak więc miasta w walce z seniorami zdobywały pewne wolności, osiągając różne stopnie emancypacji. Pod jednym wszakże względem osiągnięcia ich były jednakowe. Wszyscy mieszkań- cy miast stali się wolni osobiście i wyzwolili się spod zależności feudalnej. Dlatego jeżeli chłop poddany zbiegł do miasta i mieszkał w nim przez określony okres — zwykle rok i jeden dzień — to stawał się wolnym i żaden senior nie mógł mu więcej narzucić zależności feudalnej. Wedle przysłowia niemieckiego: „Powietrze miejskie czyni człowieka wolnym" („Die Stadtluft macht frei"). RZEMIOSŁO MIEJSKIE I JEGO ORGANIZACJA CECHOWA Rzemiosło stanowiło podstawę produkcji średniowiecznego miasta. Charakterystyczną cechą feudalizmu jest drobna wytwórczość zarówno w mieście, jak i na wsi. Rzemieślnik, podobnie jak chłop, był drobnym wytwórcą, który posiadał własne narzędzia pracy, prowadził samodzielnie swój warsztat, oparty na pracy osobistej; celem tej pracy nie był zysk, lecz zdobycie środków do tycia, „odpowiadająca jego stanowisku stopa życiowa, a nie wartość wymienna, nie bogacenie się..."1 Charakterystyczną cechą średniowiecznego rzemiosła w Europie była jego organizacja cechowa: rzemieślnicy określonego zawodu w obrębie danego miasta zrzeszeni byli w specjalnych związkach zwanych cechami. Cechy pojawiły się prawie równocześnie z powstaniem miast. We Włoszech istniały już od X w., we Francji, w Anglii, Niemczech i Czechach—od XI—XII w., chociaż ich ostateczne uformowanie (specjalne przywileje królewskie, statuty cechowe itp.) dokonało się w zasadzie później. Zrzeszenia rzemieślnicze istniały również w miastach ruskich (np. w Nowogrodzie Wielkim). Cechy powstały jako organizacje zbiegłych do miasta chłopów, którzy musieli połączyć iwe siły do walki z rozbójniczymi feudałami i w obronie przed konkurenta. Wśród przyczyn powstania cechów Marks i Engels wymieniali również potrzebę wspólnych hal targowych do sprzedaży towarów oraz konieczność ochrony wspólnej własności rzemieślników określonego zawodu lub branży. Powstawanie specjalnych stowarzyszeń rzemieślniczych (cechów) spowodo- wane było całym systemem stosunków feudalnych panujących w wiekach średnich, całą feudalno- -stanową strukturą społeczeństwa. Organizacja cechów, jak również organizacja samorządu miejskiego wzorowały się na ustroju wspólnoty. Zespoleni w cechach rzemieślnicy byli bezpośrednimi wytwórcami, każdy z nich pracował w swoim warsztacie, własnymi narzędziami i przy użyciu swego surowca. Z warsztatem tym był zrośnięty według określenia Marksa „jak ślimak ze skorupą"2. Tradycja i rutyna cha- rakteryzowały rzemiosło średniowieczne tak samo jak gospodarkę chłopską. W warsztacie rzemieślniczym nie było prawie podziału pracy, który istniał natomiast między poszczególnymi cechami; w miarę rozwoju produkcji i zwiększania się ilości zawodów rzemieślni- czych musiała przeto rosnąć liczba cechów. Nie zmieniało to wprawdzie charakteru rzemiosła łredniowiecznego, ale prowadziło do pewnego postępu technicznego, doskonalenia nawyków pracy, specjalizacji narzędzi pracy itp. Rzemieślnik pracował zwykle przy pomocy rodziny, z jed- nym lub dwoma czeladnikami oraz jednym lub kilkoma terminatorami. Ale pełnoprawnym człon- ' K. Marks, Proces wytwarzania kapitału; Archiwum Marksa i Engelsa, wyd. roś., t. II (VII)3 s. 111. • K. Marks, Kapital, t. I, s. 387. 373 kiem cechu był tylko majster, właściciel warsztatu rzemieślniczego. Majster, czeladnicy i ter- minatorzy zajmowali różne szczeble swoistej hierarchii cechowej. Kto chciał wstąpić do cechu, musiał uprzednio przejść przez dwa niższe szczeble. Początkowo każdy terminator mógł stać się po kilku latach czeladnikiem, a czeladnik — majstrem. W większości miast przynależność do cechu obowiązywała każdego, kto chciał się trudnić rzemiosłem. Uniemożliwiano w ten sposób konkurencję ze strony rzemieślników nie należących do cechu, niebezpieczną dla drobnych wytwórców, w czasie kiedy rynek był bardzo wąski i na towary istniał stosunkowo nieznaczny popyt. Rzemieślnicy należący do cechu zainteresowani byli, aby produkowane przez członków danego cechu artykuły miały zapewniony swobodny zbyt. Dlatego też cech ściśle reglamentował produkcję; specjalnie w tym celu wybrane władze cechowe nadzorowały, aby należący do cechu majstrowie dawali produkcję określonej jakości. Cech określał np., z jakiego surowca i przy użyciu jakich narzędzi należało produkować określony rodzaj tkaniny, jej szerokość i kolor, ilość nici w osnowie itd. Jako korporacja (stowarzyszenie) drobnych wytwórców, cech strzegł zazdrośnie, aby pro- dukcja jego członków nie przekraczała określonych rozmiarów, aby nikt nie mógł przez powię- kszenie swego warsztatu zagrażać konkurencją innym. W tym celu cechy ściśle ograniczały liczbę czeladników i terminatorów, których mógł zatrudniać jeden majster, zabraniały pracy nocnej i w dni świąteczne, ustalały, ile warsztatów i jakie zapasy surowca mógł posiadać rzemieślnik. Rzemiosło oraz jego organizacje miały w średniowiecznym mieście charakter feudalny, „...tej feudalnej strukturze własności ziemskiej odpowiadała w miastach własność korporacyjna1, feudalna organizacja rzemiosł"2. Taka organizacja rzemiosła była niezbędną formą rozwoju produkcji towarowej w mieście średniowiecznym, stwarzała bowiem w tym czasie korzystne warunki do rozwoju sił wytwórczych. Cech bronił rzemieślników przed nadmiernym wyzyskiem ze strony feudałów, umożliwiał drobnym wytwórcom egzystencję wobec wyjątkowej szczupłości ówczesnego rynku, sprzyjał rozwojowi techniki i ulepszaniu nawyków pracy w rzemiośle. W okre- sie rozkwitu feudalnego sposobu produkcji ustrój cechowy pozostawał w całkowitej zgodności z ówczesnym poziomem rozwoju sił wytwórczych. Organizacja cechowa ogarniała wszystkie strony życia średniowiecznego rzemieślnika. Cech stanowił organizację wojskową, która brała udział w ochronie miasta (pełniła stróże) i występo- wała jako oddzielna jednostka bojowa miejskich sił zbrojnych w wypadku wojny. Każdy cech miał swojego świętego, którego dzień uroczyście obchodził, oraz swoje kościoły lub kaplice. Cech był również organizacją wzajemnej pomocy, która ze składek wpisowych, kar pieniężnych oraz innych opłat udzielała pomocy swoim członkom i ich rodzinom w wypadku choroby lub śmierci członka cechu. WALKA CECHÓW Z PATRYCJATEM MIEJSKIM Walka miast z seniorami feudalnymi wszędzie prawie kończyła się całkowitym lub częścio- wym przejściem administracji miejskiej w ręce mieszczan. Ale nie wszyscy mieszczanie otrzymali prawo zarządzania sprawami miasta. Walkę z seniorami prowadziły masy ludowe, tj. przede wszystkim rzemieślnicy, ale z jej owoców skorzystały górne warstwy ludności miejskiej — właś- ciciele domów, gruntów, lichwiarze i bogaci kupcy. 1 Własnością korporacyjną był monopol cechu na określoną specjalność, czyli gałąź rzemiosła. J K. Marks i F. Engels, Ideologia niemiecka, Dzieła, Warszawa 1P61, t. 3, s. 25. 374 mi-' Górna uprzywilejowana warstwa ludności miejskiej stanowiła szczupłą, zamkniętą grupę bogaczy miejskich — dziedziczną arystokrację miejską (na Zachodzie nazywano ją zwykle patry- cjatcm), która zagarnęła wszystkie stanowiska w zarządzie miasta, opanowała administrację, Nad i finanse i sprawowała władzę w interesie bogaczy, a z uszczerbkiem dla szerokich mas rzemieślniczych. Szczególnie dawało się to odczuć w polityce podatkowej. W niektórych miastach na Zachodzie, np. w Kolonii, Strasburgu, Florencji, Mediolanie, Londynie i in., przedstawiciele patrycjatu, związawszy się z arystokracją feudalną, razem uciskali lud — rze- mieślników i biedotę miejską. W miarę jednak jak rozwijało się rzemiosło i rosło znaczenie ce- chów, rzemieślnicy rozpoczynali walkę z arystokracją miejską o władzę.Prawie we wszystkich kra- jach średniowiecznej Europy walka U, o bardzo ostrym i gwałtownym charakterze, w XIII—XV w. do- prowadziła do powstań zbrojnych. Wszakże wyniki tych zmagań by- ły różne. W niektórych miastach, zwłaszcza tam, gdzie istniało silne rzemiosło, zwycięstwo odniosły ce- chy (np. w Kolonii, Augsburgu i we Florencji), w innych zaś, jak np. w Hamburgu, Lubece, Rostoc- ku i in., gdzie handel górował nad rzemiosłem i główną rolę odgrywali kupcy, cechy poniosły porażkę, a zwycięstwo przypadło patrycjatowi. W toku walki mieszczan z fcudałami i cechów z patrycja- tem kształtowało się mieszczaństwo Średniowieczne. Ludność miast nie była jednak jednolita. Stopniowo powstawała warstwa kupców i za- możnych rzemieślników, przeciw- stawiających się masie plebejuszy (plcbs), do których zaliczali się cze- ladnicy, terminatorzy, wyrobnicy, zrujnowani rzemieślnicy i pozostała biedota miejska. Słowo „Burger" (od niemieckiego „Burg"), którym oznaczano wszystkich mieszczan, utraciło poprzednie szersze znacze- nie i nabrało nowego sensu. Biirge- rnmi nic nazywano już wszystkich mieszczan, ale tylko bogatych i za- możnych, tzn. tę warstwę, z której p6>.nicj wyrosła burżuazja. Oblężenie warownego miasta w XII w. (wg Viollet-le-Duc) 375 ROZWÓJ STOSUNKÓW TOWAROWO-PIENIĘŻNYCH Wzrost produkcji towarowej w mieście i na wsi doprowadził począwszy od XIII w. do znacznego, w porównaniu z okresem poprzednim, rozszerzenia handlu i więzi rynkowych. Mimo powolnego rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych na wsi podkopywały one jednak coraz bardziej gospodarkę naturalną i wciągały do obrotu rynkowego coraz większą część produkcji rolnej, wymienianej w drodze handlowej na wyroby rzemiosła miejskiego. Chociaż wieś oddawała miastu niewielką jeszcze stosunkowo część swojej produkq"i i w dużym stopniu sama zaspokajała swoje zapotrzebowanie na wyroby rzemieślnicze, wzrost produkcji towarowej na wsi był już jednak widoczny. Część chłopów stała się producentami towarów i stopniowo kształtował się rynek wewnętrzny. Warsztat szklarski Miniatura z encyklopedii Rąbana Maura. IX w. Dużą rolę w rozwoju handlu we- wnętrznego i zewnętrznego w Euro- pie odgrywały jarmarki, które rozpo- wszechniły się we Francji, Włoszech, w Anglii oraz innych krajach już w XI—XII w. Na jarmarkach prowa- dzono hurtową sprzedaż towarów cie- szących się dużym popytem, jak weł- na, skóra, sukno, tkaniny lniane, me- tale i wyroby metalowe oraz ziarno. Największe jarmarki odgrywały dużą rolę również w rozwoju handlu ze- wnętrznego. I tak na jarmarkach we francuskim hrabstwie Szampanii spo- tykali się w XII—XIII w. kupcy z różnych krajów Europy — Niemiec, Francji, Włoch, Anglii, Katalonii, Czech, i Węgier. Kupcy włoscy, szczególnie Wenecjanie i Genueńczycy, przywozili na jarmarki w Szampanii drogie towary wschodnie — jedwab, tkaniny bawełniane, wyroby złot- nicze oraz inne przedmioty zbytku, a także przyprawy (pieprz, cynamon, imbir, goździki i in.). Kupcy flamandzcy i florenccy przywozili wysokogatunkowe sukna, kupcy z Niemiec — tkaniny lniane, z Czech — sukna, skórę i wyroby metalowe, a kupcy z Anglii — wełnę, cynę, ołów, i żelazo. W XIII w. istniały w zasadzie dwa główne ośrodki handlu europejskiego. Pierwszy z nich — Morze Śródziemne — łączył kraje zachodnioeuropejskie z krajami Wschodu. Początkowo główną rolę w handlu tym odgrywali kupcy arabscy i bizantyjscy, a od XII—XIII w., w związku z wypra- wami krzyżowymi, pierwszeństwo przeszło w ręce kupców genueńskich i weneckich oraz mar- sylskich i barcelońskich. Drugi ośrodek handlu europejskiego obejmował Morze Bałtyckie i Pół- nocne. Uczestniczyły tu w handlu miasta wszystkich krajów nadmorskich — północno-zachodniej Rusi (szczególnie Nowogród Wielki, Psków, Połock), Niemiec północnych, Skandynawii, Danii, Francji, Anglii i in. Warunki właściwe epoce feudalnej stanowiły ogromną przeszkodę w rozwoju handlu. Posiadłości każdego seniora otoczone były licznymi rogatkami celnymi, na których kupcy musieli płacić wysokie cła handlowe. Również na mostach, przy brodach rzecznych, za przepłynięcie 376 rzeką przez posiadłości feudała ściągano z kupców cła i wszelkiego rodzaju opłaty. Fcudałowie nie cofali się przed zbójeckimi napadami na kupców i ograbianiem ich karawan. Wszystko to obok naturalnego charakteru gospodarki było przyczyną stosunkowo słabego rozwoju handlu. Stopniowy rozwój stosunków towarowo-pieniężnych i wymiany stwarzał jednak możliwość nagromadzenia kapitałów w rękach poszczególnych osób, zwłaszcza kupców i lichwiarzy. Aku- mulację środków pieniężnych umożliwiały również inne operacje — wymiana pieniędzy, konie- czna w średniowieczu wobec ogromnej różnorodności systemów monetarnych i jednostek pieniężnych, gdyż monetę bili nie tylko cesarze i królowie, ale również więksi feudałowie i bisku- pi, a także duże miasta. Wówczas też powstał specjalny zawód wekslarzy, którzy trudnili się wymianą monet i oceną ich wartości. Wekslarze prowadzili nie tylko operacje wymienne, lecz trudnili się również przekazywaniem pieniędzy za pomocą księgowania, a z tym w ścisłym związku pozostają operacje kredytowe, z którymi zwykle związane było lichwiarstwo. Operacje wymienne i kredytowe doprowadziły do powstania kantorów bankowych. Pierwsze takie kantory pojawiły się w miastach północnych Włoch — w Lombardii. Dlatego bankierów i hchwiarzy nazy- wano w wiekach średnich lombardami. Specjalne instytucje pożyczkowe, które powstały później i prowadziły operacje pod zastaw rzeczy, zaczęto nazywać lombardami. Największym lichwiarzem w Europie był kościół. Najbardziej skomplikowanych operacji kredytowych i lichwiarskich dokonywała kuria papieska, do której napływały ogromne ilości pieniędzy prawie ze wszystkich krajów Europy. ROZDZIAŁ XXII WYPRAWY KRZYŻOWE DO KRAJÓW WSCHODNIEGO ŚRÓDZIEMNOMORZA J uż w czasach starożytnych rozpoczęła się walka o opanowanie krajów Azji Przedniej, zwłasz- cza Syrii i Mezopotamii, a także o zagarnięcie Egiptu. Kraje te, przez które przechodziły międzynarodowe szlaki handlowe, należały do najbogatszych i najbardziej kulturalnych w ówczesnym świecie. O panowanie nad nimi toczyła się walka między Bizancjum a Iranem, Iranem a Arabami i Arabami a Bizancjum. Pod koniec XI w. do walki tej stanęły również państwa Europy Zachodniej. PRZYCZYNY WYPRAW KRZYŻOWYCH Wyprawami krzyżowymi nazwano w historii kolonizatorskie pochody feudałów zachodnio- europejskich do krajów Wschodniego Śródziemnomorza oraz na tereny zamieszkałe przez Słowian zachodnich i narody nadbałtyckie. Wojny te nazwano wyprawami krzyżowymi lub krucjatami, gdyż miały pozór przedsięwzięcia religijnego; pochody na Wschód rozpoczęły się pod koniec XI i trwały z przerwami do końca XIII w. W krucjatach brały udział rozmaite warstwy społeczeństwa feudalnego. Najwięksi feuda- lowie — królowie, hrabiowie i książęta — pragnęli zdobyć nowe posiadłości, bogactwa i wzmoc- nić swoje wpływy w Europie. Oddziały krzyżowców składały się głównie z drobnych feudałów-rycerzy. Ziemia, która sta- nowiła wówczas najważniejszy środek produkcji, była już na Zachodzie w XI w. podzielona mię- dzy świeckimi i duchownymi przedstawicielami klasy panującej. Dawne dożywotnio użytkowane beneficja przekształciły się w lenna, dziedziczone przeważnie przez najstarszego syna (prawo starszeństwa lub majorat). W tej sytuacji Europa Zachodnia zaroiła się rycerstwem pozbawionym ziemi, gotowym do wszelkich podbojów, chciwym łupów. Oprócz wielkich i drobnych feudałów w krucjatach wzięli również udział przedstawiciele bogatego kupiectwa z wielu miast. Szczególnie dużą rolę odegrali kupcy miast włoskich — Genui i Wenecji, którzy chcieli opanować wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego, zniszczyć swego konkurenta — Bizancjum — i stać się jedynym pośrednikiem w handlu między Wschodem a Za- chodem. 378 Bardzo aktywną rolę odegrał w wyprawach krzyżowych kościół katolicki, który jako jeden 7, największych właścicieli feudalnych zainteresowany był w wojnach kolonizatorskich z tych numych przyczyn, co inni wielcy feudałowie. Kościołowi przyświecały ponadto inne jeszcze cele. Jak wiadomo, w r. 1054 doszło do ostatecznego rozłamu między kościołem wschodnim a zachod- nim, i od tej chwili papieże nie ustawali w zabiegach o podporządkowanie sobie kościoła wschod- niego. Był to jeden z głównych punktów reakcyjnego teokratycznego programu papiestwa, które chciało zdobyć najwyższą władzę w świecie chrześcijańskim. Wyprawy na Wschód miały również przynieść kościołowi katolickiemu wzrost ilości eparchii (diecezji zobowiązanych do płacenia dziesięciny) i pomnożyć jego dochody. Nie bez znaczenia była też okoliczność, że rycerze udając MC. na wyprawę przekazywali najczęściej kościołowi swoje oszczędności lub zdawali pod jego upiekę posiadane mienie, wskutek czego majątek kościoła nieustannie wzrastał. W końcu XJ w. duchowieństwo wszczęło usilną propagandę krucjatową, wzywając wiernych BeJrut» Syk* (Sajda), Tyr, Akka, Cezarea, Askalon (Aszkelon) i Gaza prowadziły ożywiony handel morski z Egiptem oraz portami Afryki Północnej, Bizancjum, Sycylii i Włoch. Oprócz wymienionych towarów z portów tych wywożono zboże, bydło, tkaniny półjedwabne, wyroby szklane i mydło. W miastach portowych budowano okręty i prowadzono handel niewolnikami. Zawijały tu galery i statki wojenne z Bizancjum, załadowane muzułmańskimi jeńcami, których w portach syryjskich sprzedawano w niewolę po 100 denarów* za trzech ludzi. W pobliżu Bejrutu znajdowały się kopalnie rudy, nie opodal Halebu wyrabiano bardzo dobrą ochrę. W syryjskich kamieniołomach wydobywano czerwony piaskowiec, a w Pa- lestynie — biały kamień i marmur zielony, czerwony, czarny, biały i wielobarwny W źródłach historycznych zachowały się bardzo skąpe wiadomości o życiu miast syryjskich Ale i istniejące dane świadczą o zaostrzonej walce klasowej między górną warstwą feudalno-ku- piecką a biedotą miejską. Niektórym miastom udało się uzyskać znaczne ulgi podatkowe. Faty- 1 l rod = 400 g. 2 Denar równał się w tym czasie około 2,4 g złota. 380 midzi zwolnili np. Trypolis od bezpośrednich podatków, mieszkańcy musieli się jednak zgodzić tu utrzymywanie garnizonu. Formy feudalnej własności ziemskiej i zależności były w Syrii i Palestynie takie same, jak w innych krajach Azji Przedniej i Środkowej. Rentę feudalną chłopi płacili częściowo w naturze l częściowo w pieniądzu. W XI w. dochodziło w Syrii i Palestynie często do buntów i wojen między rycerstwem feudalnym. Ludność Syrii i Palestyny była w XI w. pod względem etnicznym dość jednolita; składała •ię ona z Arabów i Syryjczyków, poza niewielką ilością Żydów i Samarytan, których językiem był •yryjski i arabski. Przeważał język arabski. Pod względem wyznaniowym ludność tworzyła pitrą mieszaninę; poza „prawowiernymi" muzułmanami (sunnitami) było wiele sekt muzułmań- ikich oraz chrześcijańskich — prawosławni, monofizyci i in. W Palestynie żyło również wielu wyznawców judaizmu. Do połowy IX w. władze muzułmańskie w Syrii i Palestynie przestrzegały zasad tolerancji religijnej. W miarę jednak jak „prawowierny" islam przekształcał się w religię feudalizmu, stawał lię coraz bardziej fanatyczny i nietolerancyjny, jak i wszystkie religie społeczeństwa feudalnego. Stosunki między muzułmanami a chrześcijanami uległy w Syrii i Palestynie gwałtownemu za- ottrzeniu, zwłaszcza po podboju przez Seldżuków. W ostatnim dziesięcioleciu XI w. egipskie wojska Fatymidów, korzystając z osłabienia pań- itwa Seldżuków, znów zajęły nadbrzeżny pas Syrii oraz Jerozolimę. Ostateczny rozpad państwa Seldżuków na księstwa, wojna prowadzona między syryjskimi Seldżukami a Egiptem Fatymidów, • takie zamieszki feudalne w Syrii i Palestynie ułatwiły krzyżowcom zadanie. PRZYGOTOWANIE PIERWSZEJ WYPRAWY KRZYŻOWEJ W r. 1095 na jesieni zebrał się w Clermont we Francji południowej synod, na którym papież Urban II wezwał zgromadzone tłumy do krucjaty i wygłosił na równinie w pobliżu miasta prze- mówienie podsycające fanatyzm chrześcijański. Jasno i niedwuznacznie papież wskazywał na grabieżczy cel wyprawy. Wystąpienie papieża świadczyło również, że kościół chce odciągnąć masy ludowe od walki klasowej głoszeniem kłamliwej idei pojednania społecznego, zatuszować przeciwieństwa klasowe między chłopami a feudałami objąwszy ich ogólnym mianem „rycerzy chrystusowych", wypro- wadzić z Europy Zachodniej najbardziej niespokojny i groźny dla feudałów element. Olśniwszy zebranych perspektywą czekających ich na Wschodzie bogatych łupów, Urban II od razu stworzył nastrój powszechnego zapału. Podnieceni wizją łatwych zdobyczy, zebrani za- krzyknęli: „Bóg tak chce!" i zaczęli odznaczać czerwonymi krzyżami swą odzież, stąd nazwa krzyżowców. Wieść o wyprawie na Wschód obiegła Europę Zachodnią. Kościół zapewniał uczes- tnikom krucjaty różne przywileje, zwalniał ich na czas nieobecności od obowiązku płacenia długów, roztaczał opiekę nad ich rodzinami i mieniem, obiecał odpuszczenie grzechów itd. KRUCJATA LUDOWA Krzyżowy pochód feudałów poprzedziła krucjata ludowa, która różniła się zarówno pod względem składu uczestników, jak również celów od kolonizatorskich wojen prowadzonych przez (cudałów. Dlatego wyprawę tę należy traktować jako odrębne zagadnienie. 381 Chłopi chcieli uwolnić się od ucisku panów feudalnych i znaleźć na Wschodzie nowe tereny osiedleńcze. Pragnęli oni uciec od nieustannych wojen i zamieszek feudalnych, rujnujących ich gospodarkę, od głodu i epidemii, które wobec niskiego rozwoju techniki i wyzysku feudalnego były w średniowieczu normalnym zjawiskiem. W tej sytuacji wędrowni kaznodzieje wzywający lud^do wojny (Piotr z Amiens i in.) znaleźli żywy oddźwięk wśród najszerszych mas chłopskich. Wezwani przez kościół do wzięcia udziału w wyprawie, chłopi zaczęli masowo po- rzucać swoich seniorów. Na wiosnę 1096 r. nie zorganizowane kolumny biedoty chłopskiej ruszyły w drogę. Podkuwszy woły na podobieństwo koni, chłopi zaprzęgali je do fur i po za- ładowaniu swojego mizernego mienia wraz z dziećmi, starcami i kobietami ru- szyli do Konstantynopola. Szli bez bro- ni, żywności i pieniędzy, grabiąc po dro- dze i żebrząc. Nic też dziwnego, że lud- ność krajów, przez które przechodzili krzyżowcy, bezlitośnie ich mordowała. W rezultacie mnóstwo chłopów zginęło już w drodze. Zdobycie Antiochii przez krzyżowców Witraż w opactwie Saint-Denis we Francji. XII w. Według słów kronikarza masy chło- pów, niezliczone jak gwiazdy na niebie lub piasek w morzu, szły głównie z Fran- cji północnej i środkowej oraz z Niemiec zachodnich w górę Renu, a następnie z biegiem Dunaju. Chłopi nie mieli po- jęcia o dzielącej ich od Jerozolimy od- ległości i na widok każdego większego miasta lub zamku pytali, czy to już nie cel ich pochodu. Mocno przerzedzone oddziały chłopskie dotarły wreszcie do Konstantynopola. Cesarz bi- zantyjski, który nie takiej pomocy oczekiwał od Zachodu, szybko przeprawił je do Azji Mniejszej,, gdzie już w pierwszej bitwie zostały doszczętnie rozbite przez Turków. Piotr z Amiens porzucił krzyżowców na łaskę losu i uciekł do Konstantynopola. Przytłaczająca większość chłopów zginęła, wielu Turcy zamienili w niewolników. Próba ucieczki od panów feudalnych i znalezienia na Wschodzie ziemi i wolności zakończyła się więc dla chłopów tragicznie. Tylko znikome resztki kolumn chłopskich połączyły się później z oddziałami rycerzy i wzięły udział w bojach pod Antiochią. PIERWSZA KRUCJATA RYCERSKA W sierpniu 1096 r. ruszyło na pierwszą wyprawę krzyżową świetnie uzbrojone i wyekwipo- wane rycerstwo feudalne. Z Normandii szła armia pod wodzą księcia Normandii Roberta, Godfryd de Bouillon wiódł ar mię z Lotaryngii, z Francji południowej ruszył Rajmund hrabia Tu- luzy, a z południowych Włoch — Boemund z Tarentu. Wiosną 1097 r. wszystkie te oddziały połączyły się w Konstantynopolu. W tym czasie sytu- 382 acja zewnętrzna Bizancjum w porównaniu z poprzednimi latami poprawiła się nieco, toteż cesarz Aleksy I Komnenos chciał tylko możliwie najszybciej pozbyć się krzyżowców, którzy, jak słusznie przypuszczał, byli skłonni skierować oręż przeciw Bizancjum. Przeprawieni pośpiesznie przez Bosfor,rycerze ruszyli w dalszą,niepomiernie trudniejszą drogę. Ubrani w ciężkie zbroje krzyżowcy ginęli codziennie dziesiątkami od straszliwych upałów, a lekka konnica turecka nękała ich nie- ustannymi atakami. Mimo to udało się jednak dużej części krzyżowców dotrzeć do Małej Armenii (Cylicji), gdzie odpoczęli i po nabraniu sił ruszyli w dalszą drogę. Po zajęciu Edessy — miasta o dużym znaczeniu strategicznym — krzyżowcy założyli tu pierwsze swoje państwo—hrabstwo Edessy, a następnie podeszli pod Antiochię, której nie udało się zdobyć szturmem; oblężenie miasta trwało kilka miesięcy. Antiochia otoczona była tak gru- bymi murami, że mógł po nich swobodnie przejeżdżać powóz zaprzężony w cztery konie. Dopiero zdrada jednego z dowódców garnizonu pomogła krzyżowcom opanować miasto, a następnie też przyległe tereny. Zwycięzcy urządzili w'Antiochii straszliwą rzeź ludności muzułmańskiej i do- szczętnie splądrowali miasto. Ale te okrucieństwa „arcychrześcijańskiego wojska" bledną wobec bestialstw, których dopuszczali się rycerze w zdobytej w r. 1099 Jerozolimie. Do Jerozolimy dotarło nie więcej niż 20 tys. krzyżowców; miasto udało im się zdobyć roz- paczliwym szturmem po długotrwałych przygotowaniach. Dużą pomoc okazali krzyżowcom kupcy genueńscy i weneccy, którzy przywieźli na swoich okrętach drzewo, niezbędne do budowy wież oblężniczych. Jeden ze współczesnych tymi słowami opisywał zdobycie Jerozolimy: „W prze- rażeniu śmiertelnym poganie stracili swą zuchwałość i rzucili się do ucieczki... ale nie było takiego miejsca, gdzie Saraceni uszliby zabójcom. Wielu zginęło od strzał na dachu świątyni Salomona1, którą uciekając podpalili, wielu zrzucono z dachu na ziemię. W świątyni tej zamordowano prawie dziesięć tysięcy ludzi. I gdybyście wy tam byli, nogi wasze aż po biodra zbroczylibyście krwią zabitych. Cóż można jeszcze powiedzieć? Nikt z nich nie pozostał przy życiu. Nie oszczędzili też kobiet i dzieci..." Po tak straszliwym rozlewie krwi krzyżowcy rzucili się do rabowania miasta. Kto wpadał do domu pierwszy, uważał się za właściciela budynku i wszystkiego, co się w nim znajdowało. „Takie oto prawo stosowali oni" — pisał kronikarz. „I wielu ubogich stało się bogatymi". Po zajęciu miasta i przyległych terenów krzyżowcy założyli królestwo jerozolimskie (1099 r.). Wieść o rzezi ludności Jerozolimy wstrząsnęła i wzburzyła muzułmanów w Syrii i Palestynie. PAŃSTWA KRZYŻOWCÓW Na Wschodzie krzyżowcy stworzyli cztery państwa: hrabstwo Edessy, na czele którego stanął Baldwin, brat Godfryda de Bouillon; księstwo Antiochii pod władzą Boemunda z Tarentu; hrab- stwo Trypolisu, które dostało się Rajmundowi z Tuluzy, oraz królestwo jerozolimskie, które- mu trzy pozostałe państwa formalnie podlegały; królem Jerozolimy został Godfryd de Bouillon. Na zdobytych terenach nadal panowały stosunki feudalne. Całe terytorium królestwa jero- zolimskiego zostało podzielone na lenna, których właściciele — rycerze-krzyżowcy — byli obo- wiązani do pełnienia służby wojskowej. Każde lenno składało się z jednej lub kilku włości, których grunty uprawiali chłopi poddani. P ^ ' Tuk kronikarz nazywał meczet Kubbet es-Sachra, znajdujący się na miejscu dawnej świątyni Syjonu (Salonionu). 383 Miejscowych chłopów (Arabów i Syryjczyków) zaborcy pozostawili w poddaństwie, a wolnym dotąd przemocą narzucili poddaństwo. Chłopi płacili posiadaczowi majątku rentę feudalną wyno- szącą w sumie ok. 50% plonów. Był to więc typowy feudalny sposób produkcji, co znalazło od- bicie w Assyzach Jerozolimskich, będących zbiorem praw feudalnych, według których rządziły się państwa krzyżowców. Engels pisał, że królestwo Jerozolimy w Assyzach Jerozolimskich „pozostawiło najbardziej klasyczny wyraz ustroju feudalnego"1. W posiadłościach krzyżowców prze- ważała nadal gospodarka naturalna, a kwitnące miasta na wybrzeżu były w isto- cie punktami handlu tranzytowego i nie przyczyniały się do związania tego tery- torium w jakąś całość gospodarczą. Szcze- gólnymi przywilejami cieszyły się w tych miastach kolonie bardzo licznych kupców genueńskich, weneckich i francuskich, którzy zależni byli wyłącznie od swoich władz w Genui, Wenecji i Marsylii, a w państwach krzyżowców korzystali z cał- kowitej samodzielności. Zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców w r. 1204 Fresk Tintoretto w pałacu dożów w Wenecji. XVI w. Decentralizacja ekonomiczna szła w parze z decentralizacją polityczną. Wszyscy f eudałowie uważani byli wpraw- dzie za wasalów króla, ale sam król był tylko pierwszym między równymi, dzia- łalność jego bowiem ograniczona była przez izbę baronów, tj. zgromadzenie największych feudałów. Bez zgody tej izby król nie mógł podjąć żadnego waż- niejszego kroku. Assyzy dokładnie wyli- czały, w jakich wypadkach król miał pra- wo żądać pełnienia służby wojskowej od swoich wasalów. Ponadto we wszystkich wielkich baroniach, na które dzieliło się królestwo jerozolimskie, baronowie mieli swoje izby, a miesz- czanie w większych miastach — odrębne izby. Takie same stosunki krzyżowcy ustanowili rów- nież w innych swych państwach. Ich decentralizację polityczną pogłębiał jeszcze kościół swą walką z władzą świecką o panowanie polityczne oraz zakony rycerskie, cieszące się dużą samo- dzielnością w państwach krzyżowców. Rycerzom-krzyżowcom brak było sił do obrony zdobytego terytorium, mimo iż okres ich służby nie był ograniczony (w odróżnieniu od państw zachodnioeuropejskich, gdzie rycerz w zamian za otrzymane od seniora lenno obowiązany był do służby wojskowej jedynie w ciągu 40 dni w roku). Krzyżowcy przeto, chcąc zdobywać nowe terytoria i łupy, musieli występować wspólnie. Już na początku XII w. zaczęła w państwie jerozolimskim powstawać i zdobywać coraz 1 K. Marks i F. Engels, Listy wybrane, Warszawa 1951, s. 622. 384 WYPRAWY KRZYŻOWE DO KRAJÓW WSCHODNIEJ CZĘŚCI BASENU ŚRÓDZIEMNOMORSKIEGO 0096-1204) 30 ____ p A Ń S I W A K R Z V ZOWC6w| $*\ OWN/ /apr/ęgu, o maszynach latających kierowanych przez człowieka. Przeprowadzając do- •'.\viiulivriua chemiczne, Bacon pierwszy w Europie wynalazł sposób wytwarzania prochu. /.« poj;lqily swoje, różniące się diametralnie od panującej wówczas scholastyki i światopoglądu 429 kościelnego, oraz za śmiałą krytykę występnych obyczajów duchowieństwa Bacon w ciągu całego życia był w rozmaity sposób prześladowany przez kościół katolicki. Wysłano go z Oksfordu do Paryża pod nadzór zwierzchników kościoła, oskarżono o magię, zabroniono mu wykładów i pro- wadzenia zajęć naukowych. 14 lat przesiedział w więzieniu, skąd wyszedł jako zgrzybiały starzec, pozbawiony środków do życia. Roger Bacon nie we wszystkim był konsekwentny i nie zerwał całkowicie z teologią i scho- lastyką, niemniej jednak w poglądach jego wyraziła się dobitnie tendencja materialistyczna. Jeszcze wyraźniej uwypuklone zostały tendencje materialistyczne u scholasty, profesora teologii uniwersytetu w Oksfordzie Jana Duns Scotusa (ok. 1265—1308). „Materializm — pisał Marks — jest rodowitym synem Wielkiej Brytanii. Już jej scholastyk Duns Scotus zadawał sobie pytanie: «czy też materia nie jest zdolna do myślenia?))"1. Jak mówił Marks, Duns Scotus „...zmusił samą teologię do głoszenia materializmu"2. Duns Scotus był jednym z wy- bitnych przedstawicieli nominalizmu3 w filozofii średniowiecznej. Nominalizm zaś, jak twierdził Marks, jest to „... pierwszy wyraz materializmu"4. Rogera Bacona i Jana Duns Scotusa zaliczał Marks do najśmielszych myślicieli wśród angielskich uczonych-scholastyków5. Chociaż teologia scholastyczna hamowała poznawanie rzeczywistych praw przyrody, ba- danie tych praw nieuchronnie rozszerzało się w miarę rozwoju społecznych sił wytwórczych. Elementy wiedzy doświadczalnej w dziedzinie matematyki, astronomii, fizyki, chemii i medycyny, nie dające się pogodzić z nauką kościelną, powoli wprawdzie, ale stale torowały sobie drogę wbrew wszelkim prześladowaniom ze strony kościoła. 1 K. Marks i F. Engels, Święta rodzina, Dzielą, Warszawa 1961, t. 2, s. 158. 2 Tamże, s. 158, 3 Nominalizm (od łacińskiego nomen — „imię", „nazwa") — kierunek filozofii średniowiecznej uznający, że ogólne pojęcia są tylko nazwami (nomina) poszczególnych przedmiotów ogólnych; uważał więc poszczególne przed- mioty za pierwotne, a pojęcia za wtórne. 4 K. Marks i F. Engels, Święta rodzina, Dzieła, t. 2 s. 158. 0 Patrz: K. Marks, Wypisy chronologiczne; Archiwum Marksa i Engelsa, wyd. roś., t. VIII, s. 372. ROZDZIAŁ XXV NIEMCY W XII-XIII W. W przeciwieństwie do Francji i Anglii, gdzie w czasie rozwiniętego feudalizmu zaczęły kształtować się monarchie scentralizowane, w Niemczech wskutek szczególnych warunków historycznych w dalszym ciągu pogłębiało się rozdrobnienie polityczne. Przyczynili się do tego w niemałym stopniu sami cesarze niemieccy przez bezskutecznie ponawiane próby podporządkowania sobie Włoch i krajów słowiańskich. Już w XIII w. królestwo niemieckie rozpadło się faktycznie na udzielne księstwa. CESARSTWO NIEMIECKIE W XII—XIII W. W XII w. do cesarstwa niemieckiego należały zarówno dawne jego posiadłości, z których ikludało się właściwe królestwo niemieckie, a więc Saksonia, Fryzja, Turyngia, Frankonia, Szwa- bia, Bawaria i Lotaryngia, jak również obszary nowo zdobyte: marchia austriacka, Styria, Ka- ryntia, Kraina oraz tereny między Odrą a Łabą zamieszkałe przez Serbów łużyckich. W zależnoś- ci lennej od cesarstwa znajdowało się królestwo Czech, państwo Obodrytów (od końca XII w.), Wiochy północne i środkowe (Lombardia i Toskania) oraz Burgundia (od połowy XI w.). Ponad- to w ciągu XIII w. Niemcy zdobyli Pomorze (między Odrą i Wisłą), obszar zamieszkały przez plemiona Prusów pokrewne Litwinom (między dolną Wisłą i Niemnem), a także posiadłości Kurów, Letgalów, Liwów oraz Estów (w dorzeczu Dźwiny i nad Zatoką Ryską aż po wybrzeże Jc/.iora Czudzkiego na wschodzie). Pod koniec XII i w pierwszej połowie XIII w. należało do ccMirstwa również królestwo Sycylii, składające się z Apulii, Kalabrii i Sycylii. Ws/ystkie te kraje i prowincje nie stanowiły całości politycznej ani ekonomicznej i znacznie iM.nily si<; między sobą poziomem i charakterem rozwoju społecznego. Same zaś Niemcy były kiw)cm rozdrobnionym, rozpadającym się na feudalne księstwa. ROZWÓJ MIAST I PRODUKCJI TOWAROWEJ Na przełomie XI—XII w. w Niemczech dały się już odczuć skutki oddzielenia rzemiosła ml lolnictwa; w życiu gospodarczym dużą rolę zaczęły odgrywać miasta. Wiele z nich utrzymy- wttlii Mosunki handlowe tylko z najbliższymi wsiami, inne zaś już w XII w. stały się wielkimi 431 ośrodkami wytwórczości rzemieślniczej i zbywały swe wyroby na bardzo odległych rynkach. Jednym z takich wielkich ośrodków była Kolonia, gdzie kwitła produkcja wełny i obróbka metali. Miasta starały się uwolnić spod władzy senioralnej początkowo przez organizowanie spisków, potem zaś walcząc otwarcie o komunę (Kolonia, Wormacja, Moguncja, Ulm, Augsburg i in.)' Pod wpływem rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych zaszły w Niemczech głębokie zmiany zarówno w gospodarstwie pańskim, jak i chłopskim. Feudałowie i chłopi zaczęli sprze- dawać na rynku część wytworzonego zboża, produktów hodowlanych oraz wina i w związku z tym przechodzili do bardziej intensywnej gospodarki: osuszali bagna, karczowali lasy, zaorywali pustkowia, zakładali winnice itd. Wprawdzie wciąż jeszcze panowała gospodarka naturalna, ale widoczne już były w XII w. no- we formy gospodarcze i nastąpiło częściowe przejście do renty pieniężnej. Równocześnie w niektórych okolicach zwiększała się pańszczyzna oraz renta naturalna. Władza cesarska w królestwie niemieckim osłabła wskutek wzrostu potęgi wielkich feu- dałów, którzy przekształcali się w niezależnych władców politycznych. Ci udzielni książęta ko- rzystali z rozwoju miast i produkcji towarowej, by wzmocnić własną pozycję. Różne miasta niemieckie (Wormacja, Kolonia, Ulm i in.), chcąc uwolnić się od swych seniorów — bisku- pów i książąt, popierały wprawdzie cesarzy za- równo pod koniec XI w., jak i później, nie spo- wodowało to jednak wzmocnienia władzy mo- narszej. Większość miast niemieckich popadała w coraz większą zależność od książąt. Górnik. Witraż w katedrze we Fryburgu. XIII w. Chcąc uniezależnić się od wielkich feuda- łów i książąt cesarz musiał stopniowo tworzyć sobie armię złożoną z żołnierzy zaciężnych, —— ———— T ——•"•-•»--*.**^ u t-i^jłj.j.i.^jL.łjy ?jfA.^.L\??jil. y ^J.J.« a w administracji oprzeć się w większej mierze na królewskich oficjalistach domenialnych (mi- msteriałach). Dlatego to cesarze niemieccy starali się zwiększyć własne domeny, a niezbędne środki finansowe zdobywać z wyzysku bogatych miast lombardzkich, dochody bowiem z większości miast niemieckich wymknęły im się z rąk. WYPRAWY FEUDAŁÓW NIEMIECKICH DO WŁOCH W XII W. Fryderyk I Barbarossa (Rudobrody, 1152—1190) z dynastii Sztaufów (Hohenstaufów) znów rozpoczął ekspansję do Włoch. Aby zapewnić sobie pomoc największych książąt niemieckich, Fryderyk I przed wyruszeniem do Włoch uczynił im poważne ustępstwa, uznając np. Henryka Lwa za władcę Bawarii i Saksonii i pana ziem słowiańskich, zażądawszy w zamian tylko pomocy wojskowej w wyprawach do Włoch. 432 1'K/YWIl.HJ M. LUBEKI WYSTAWIONY PRZEZ CESARZA FRYDERYKA II W 1226 R. EKKEHARD I UTA Figury fundatorów w chórze katedry w Naumburgu. Ok. 1250 r. Cesarz chciał zdobyć bogate miasta lombardzkie, które w tym czasie były już niezależnymi komunami, i zamierzał osadzić w nich jako nowych seniorów posłusznych sobie biskupów oraz mianowanych przez siebie podestów. Ponieważ jednak miasta lombardzkie stawiały zaciekły opór, 1'rydcryk wplątał się w długotrwałą wojnę nie tylko z nimi, lecz również z papieżem Aleksan- drem III, który popierał miasta w obawie, aby po zdobyciu Lombardii Barbarossa nie zajął rów- nież Włoch środkowych. W czasie dwukrotnego oblężenia Mediolanu (w 1158 i 1162 r.) opór stawiały głównie niższe i średnie warstwy jego ludności. Drugie oblężenie zakończyło się triumfem Fryderyka, który okrutnie rozpra- wił się z mieszkańcami Mediolanu za odmowę płacenia mu danin (tzw. regalia, które przy- znał cesarzowi w 1158 r. sejm ronkalski). Ce- iarz kazał zburzyć kwitnące miasto, wypędził większość jego mieszkańców, a pozostałych przekształcił w chłopów poddanych. Na do- wód ostatecznego zniszczenia miasta Fryde- ryk I kazał pługiem zaorać centralny plac w Mediolanie. Niszcząc Mediolan Fryderyk I liczył, że konkurujące ze sobą miasta lombardzkie nigdy nic zdobędą się na solidarną przeciw niemu akcję. Przyszłość jednak pokazała, że pomy- lił się w swoich rachubach. Rządy cesarskie wywoływały coraz większe oburzenie lud- ności miast włoskich. Nękane niepomiernymi daninami miasta Lombardii zjednoczyły się w potężną Ligę Lombardzką. W bitwie pod Lcgnano (1176 r.) Liga Lombardzką siłami miejskiego pospolitego ruszenia, głównie rze- mieślników mężnie walczących z zaborcami niemieckimi, rozbiła doszczętnie rycerzy Fry- deryka I. Cesarz musiał zrezygnować ze wszyst- kich Żądań W StOSUnku do miast i pogodzić się Cesarz Fryderyk Barbarossa jako krzyżowiec. 7. papieżem Aleksandrem III, który popierał Li- Miniatura z xii w. gQ Lombardzką i rzucił przed laty na Frydery- ka I klątwę. Za cenę zdjęcia ekskomuniki cesarz musiał upokorzyć się przed papieżem całując jego nogi. Ta nowa „Canossa" cesarza niemieckiego w niemałym stopniu wpłynęła na umoc- nienie się papiestwa, chociaż nie oznaczała przerwania walki między papiestwcm a cesarstwem. WYPRAWY FEUDAŁÓW NIEMIECKICH PRZECIW SŁOWIANOM POŁABSKIM I POMORSKIM W XII W. WZROST WŁADZY KSIĄŻĄT Gdy przedstawiciele dynastii Sztaufów (1138—1254) prowadzili wojny z miastami włoskimi, książęta bawarscy z rodu Welfów uderzyli na ziemie słowiańskie. Najsilniejszy książę z rodu Wclfów Henryk Lew, w którego ręce przeszła znaczna część dawnych rodowych posiadłości an Historia powszechna t. III 433 książąt saskich, rozpoczął podbój Pomorza, zwłaszcza Wagrii, i doprowadziwszy mieszkańców tych terenów do ruiny ciągłymi obciążeniami, zaczął osiedlać tam kolonistów niemieckich z We- stfalii. Jeszcze przed Henrykiem Lwem umocnił się nad Hawelą inny książę saski — Albrecht Niedźwiedź. Około połowy XII w. ci dwaj władcy zjednoczyli się i w r. 1147 stanęli na czele wspólnej wyprawy zaborczej, którą kościół katolicki nazwał „wyprawą krzyżową przeciw Sło- wianom". Krzyżowcy napadli na Obodrytów (Obodrzyców) i Luciców (Lutyków) równocześnie. W państwie Obodrytów rządził wówczas książę Niklot, pod którego dowództwem ludność stawiała bohaterski opór krzyżow- com Henryka Lwa. Dzięki zbudo- waniu twierdzy Dobin i sojuszowi ze Słowianami z Rugii mógł Niklot odciąć Sasów od baz zaopatrzenia i zmusić ich do zawarcia pokoju. Chociaż Obodryci przyrzekli wów- czas przyjąć chrześcijaństwo, jed- nak, jak stwierdza kronikarz nie- miecki, „owa wielka wyprawa przy- niosła nieznaczne wyniki". Wojska Albrechta Niedźwiedzia, które na- padły na kraj Luciców, również nic nie osiągnęły. Wobec zaciekłego i bohaterskiego oporu Słowian feu- dałowie niemieccy musieli odstąpić od obleganego Szczecina, głównego wówczas miasta na Pomorzu. W roku 1160 Henryk Lew w nowej wyprawie złamał bohaterski opór Obodrytów i zdobył po śmier- ci Niklota prawie całe terytorium jego państwa. Na zagarniętych ob- szarach powstało (w 1170 r.) sło- wiańskie księstwo Meklemburgii należące do cesarstwa niemieckie- go, a jako posiadłość lenna zależ- ne bezpośrednio od Henryka Lwa. W dziesięć lat później Henryk Lew zdobył również Pomorze, które tak- że przekształcone zostało w księs- two niemieckie. W obu słowiań- skich księstwach osadzono w XII— XIII w. kolonistów niemieckich. Równocześnie z Henrykiem Miniatura ze „Zwierciadła saskiego", xiii w. Lwem inni książęta także dążyli do 434 powiększenia swoich posiadłości, a wielu z nich zakładało w pośpiechu miasta, obawiając się wzrostu jego potęgi, Henryk Lew bowiem dążył do zdobycia korony królewskiej. Z sytuacji skorzystał Fryderyk I i oddał pod sąd Henryka Lwa, oskarżając go, że nie udzielił mu pomocy w bitwie pod Legnano; sąd pozbawił Henryka wszystkich jego posiadłości i skazał na banicję. W tym czasie ukształtował się stan tzw. książąt cesarskich, tj. największych feudałów świec- kich i kościelnych, którzy otrzymywali lenna bezpośrednio od cesarza i w granicach swych udziel- nych księstw mieli szeroką władzę polityczną. W XII w. włości świeckich książąt cesarskich przekształciły się w lenna dziedziczne, a pod koniec tego wieku było już rzeczą oczywistą, że w politycznym życiu kraju są oni dominującą siłą. W hierarchii niemieckiego społeczeństwa feudalnego cesarz zajmował pierwsze miejsce, po nim szli książęta świeccy i duchowni, posiadacze lenn cesarskich, potem hrabiowie, którzy mogli otrzymywać lenna cesarskie tylko poprzez książąt. Niżej od hrabiów stali tzw. „wolni panowie" (Freiherreri) — stan, który powstał z górnej warstwy dawnej szlachty feudalnej. Wasalami „wolnych panów" byli rycerze. Wreszcie na samym dole hie- rarchii feudalnej znajdowali się tzw. rycerze jednotarczowi, którzy nie mogli mieć swoich wasali. Fryderyk I, poniósłszy klęskę w walce z miastami lombardzkimi, postanowił rozszerzyć własne posiadłości przez małżeństwo syna z dziedziczką korony sycylijskiej. Chciał on w ten sposób zapewnić swoim następcom władzę nad tym bogatym scentralizowanym królestwem, którego obszar znacznie rozszerzył w XII w. normański król Roger II, jednocząc pod swą władzą prawie połowę Włoch. Nie wyrzekając się planu podboju obcych krajów i narodów, Fryderyk I już u schyłku życia wziął udział w trzeciej krucjacie, w której też znalazł śmierć. WALKA CHŁOPÓW NIEMIECKICH PRZECIW WYZYSKOWI FEUDALNEMU W XII W. Wyzysk chłopstwa wzmógł się po powstaniu księstw terytorialnych i umocnieniu się władzy książęcej. W źródłach znajdujemy wiele wiadomości o zdzierstwach, jakich dopuszczali się opaci, biskupi i świeccy właściciele ziemscy pełniący funkcje urzędników sądowych w klasztorach i diecezjach (Vdgte). Feudałowie wtrącali w poddaństwo chłopów jeszcze korzystających z wol- ności, nieraz zamieniając w poddanych mieszkańców całych wsi. Wobec takiej przemocy chłopstwo poddane i feudalnie zależne stosowało aktywny opór. We włościach biskupa z Toul w Lotaryngii chłopi odmówili płacenia pogłównego na rzecz kościoła parafialnego. Niejednokrotnie wszczynali powstania chłopi poddani w dobrach feuda- łów kościelnych w Nadrenii. W Saksonii oraz Fryzji, jak piszą kronikarze, chłopi, „doprowadzeni do rozpaczy ciążącym na nich brzemieniem ucisku", zabijali hrabiów i margrabiów. I tak w 1103 r. chłopi fryzyjscy zabili margrabiego Henryka. Z tej samej przyczyny chłopi w Saksonii zabili w 1144 r. hrabiego Rudolfa ze Stade. W Alzacji w czasie zamieszek feudalnych powstańcy chłopscy zmusili do ucieczki samego cesarza Henryka V, który zostawił w ich rękach insygnia królewskie. Walka ta nie ucichła i w XIII w. Na początku tego stulecia chłopi Sztedingowie, którzy należeli do plemienia Fryzów i zachowali wolność osobistą, wystąpili masowo przeciw rycerzom i wygnali ich ze swego kraju. Dopiero w 1234 r., w czasie zorganizowanej przeciw nim wyprawy krzyżowej, Sztedingowie ponieśli klęskę i oddani zostali na polecenie cesarza pod władzę arcy- biskupa bremeńskiego. Powstania chłopskie w XII—XIII w. miały przeważnie charakter lo- knlny i nie nabrały takiego rozmachu, jak powstanie saskie w końcu XI w., ponieważ jednak wy- Inichuły w różnych okolicach Niemiec, przyczyniły się do pewnego osłabienia samowoli feudałów. 435 ROZWÓJ STOSUNKÓW TOWAROWO-PIENIĘŻNYCH I ZMIANY W POŁOŻENIU CHŁOPÓW W XIII W. W XIII w. miasta niemieckie przeżywały okres rozkwitu. Wzrastała produkcja rzemieślnicza i handel, powstawały nowe gildie kupieckie i cechy rzemieślnicze, coraz więcej ludności wiejskiej napływało do miast. Jednakże miasta niemieckie przeważnie nie utrzymywały między sobą sto- sunków gospodarczych, natomiast te, które prowadziły handel zewnętrzny, były związane z róż- nymi obcymi krajami; miasta nad Dunajem i nad górnym Renem — z Włochami, inne zaś miasta nadreńskie — z Francją. Miasta położone między Renem i Łabą prowadziły handel Zakla danie wsi Rysunek wg miniatury ze „Zwierciadła saskiego" z Flandrią i Brabancją oraz z Słowianami na wschodzie. Rozwój miast, wytwórczości rzemieślni- czej oraz handlu nie doprowadził więc do powstania rynku ogólnoniemieckiego. Ale charakter wyzysku chłopów uległ w wyniku rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych znacznym zmianom. Ewolucja ta nie była jednakowa we wszystkich częściach Niemiec. Najbardziej radykalne zmiany nastąpiły w Saksonii, gdzie zaczął rozwijać się przemysł wydobywczy (kopalnie srebra, soli) oraz tkactwo. Już w XIII w. feudałowie sascy uznali dawny system ściśle ustalonej pańszczyzny i danin za niekorzystny, gdyż nie pozwalał na osiąganie większych zysków na rynkach zbytu w miastach. Zaczęli oni uwalniać chłopów poddanych — latów, przemocą pozbawiając ich (za narzuconym wynagrodzeniem) dziedzicznych działek (Hufe). Uzyskaną w ten sposób ziemię wypuszczali w krótkoterminową dzierżawę włodarzom (Meier), którymi byli latowie, a w później- szym okresie — ministeriałowie i drobni rycerze. Za korzystanie z gruntów włodarze płacili rentę naturalną w zbożu, które szło na sprzedaż, a ponieważ sami wyzyskiwali siłę roboczą bez- rolnych chłopów, stawali się stopniowo drobnymi feudałami. Wyzuci z ziemi wolni chłopi wę- drowali masowo za Łabę i do miast. 436 NIEMCY l WŁOCHY XII-pierwsza połowa XIII w Granice Królestwa Niemieckiego i przy- łączonych do niego ziem na początku XII n Posiadłości kościelne ( tv granicach Królestwa Niemiec) Kierunki wypraw niemieckich na ziemie Słowian połabskich w 1147 r fr ~^*\ Ziemie Słowian opanowane przez feudałówniemieckich ^.. i^-J n XII i tf pierwszej połowie XIII w. ———-*. Wyprawy Fryderyka l w II. 1158-1162 rescla Miasta należące do Ligi Lombardzkiej (1167r.) flia Miasta występujące po stronie Fryderyka l. Wyprawy Fryderyka l w 11. 1174-1177 r. « 1176 Miejsca i daty bitew D Opisany proces doprowadził do bardzo istotnych następstw: chłopstwo rozpadło się w Sak- sonii na trzy warstwy. Najzamożniejszą stanowili właściciele kilku łanów (spośród nich rekruto- wali się niektórzy włodarze), średnią warstwę — małorolni chłopi posiadający kilka mórg1 ziemi lub najwyżej jeden łan (Hufę), najniższą zaś warstwę stanowili chłopi pozbawieni gruntu. Inaczej przedstawiała się sytuacja w Niemczech południowo-zachodnich (w Alemanii, Frankonii i Nadrenii), gdzie w XIII w. istniały już obok siebie dwie formy wyzysku chłopów — renta odrobkowa i naturalna oraz częściowo renta pieniężna. Chłopi utrzymali przy tym swoje działki dziedziczne. O rozpowszechnieniu się renty pieniężnej w Niemczech południowo-zachod- nich świadczy duża liczba wolnych dzierżawców, tzw. czynszowników. Chłopi niewolni dzielili się tam na dwie duże grupy: chłopów pozostających w zależności gruntowej i osobistej. Pierwsi pozbawieni byli prawa przechodzenia z miejsca na miejsce i obciążeni licznymi, ale określonymi powinnościami. Drudzy — właściwa czeladź dworska — wypełniali nieokreślone powinności, nie mieli żadnej własności i utrzymanie dostawali od pana. Izolacja gospodarcza rozmaitych dzielnic wpłynęła w poważnym stopniu i na polityczny ustrój Niemiec. Cesarze niemieccy tylko w minimalnym stopniu mogli wykorzystać rozwój miast oraz handlu wewnętrznego i zewnętrznego w celu zasilenia skarbu państwa. Wiele miast znalazło się na obszarach udzielnych księstw, książęta, zakładając nowe miasta, opanowywali miejscowe rynki i prowadzące do nich drogi handlowe i zdobywali w ten sposób znaczne dochody. W obrębie królestwa niemieckiego powstało wiele drobnych państw i Niemcy nie stały się zjednoczonym, scentralizowanym państwem feudalnym. WZROST SAMODZIELNOŚCI KSIĘSTW TERYTORIALNYCH W XIII W. I POLITYKA SZTAUFÓW Władza książąt niemieckich nieustannie wzrastała. Na początku XIII w. uzyskali oni władz- two sądowe, prawo bicia monety, zakładania komór celnych i ściągania podatków. Nowy cesarz z dynastii Sztaufów, Fryderyk II (1220—1250), zagwarantował swymi przywilejami książętom ich władzę polityczną. Przywileje te nie zostały nadane poszczególnym książętom, ale wszyst- kim świeckim i kościelnym książętom w Niemczech, przez co Fryderyk II prawnie usankcjonował istnienie w Niemczech oddzielnego stanu książąt świeckich i duchownych. Fryderyk II nie był właściwie królem niemieckim, ale sycylijskim (od 1212 r.); odziedziczył on Królestwo Obojga Sycylii we Włoszech południowych i dopiero potem stał się królem Niemiec i cesarzem. Sprawy niemieckie odgrywały w jego polityce najmniejszą rolę. Fryderyk II starał się nadać znamię boskości władzy cesarskiej (w duchu idei teokratycznej) i stworzyć monarchię uniwersalną. Chciał on, aby królowie zachodnioeuropejscy podporządkowali mu się jako „pierw- szemu wśród równych". Ale jego wysiłki zmierzające do rozciągnięcia panowania nad całą feudalną Europą pozostawały w sprzeczności z interesami nowo powstałych scentralizowanych państw, toteż skazane były na niepowodzenie. Fryderyk II prowadził politykę ucisku mas ludowych zarówno w Niemczech, jak i we Włoszech, nie udzielał żadnych przywilejów miastom niemieckim, zabraniał tworzyć związki miast, organizować cechy i wybierać rady miejskie. Z pomocą książąt tłumił on powstania chłop- 1 Morga — miara powierzchni, w średniowieczu zazwyczaj ilość gruntu, który pługiem i parą wołów można było zaorać w ciągu przedpołudnia (Morgen — „poranek"). 438 Jeździec. Katedra w Bambergu. 1230—1240 r. Kościół opactwa Maria Laach. 1093—1230 skie i zwalczał ruchy ludowe, które przyjmowały formę herezji antykościelnych. Pomimo stałych konfliktów z papieżami (Grzegorzem IX i Innocentym IV), a nawet niejednokrotnie nań rzucanych klątw nieporozumienia między cesarzem a papieżami schodziły często na plan dalszy wobec groźby ruchów ludowych i herezji, godzących w podstawy kościoła katolickiego i monarchii śred- niowiecznej. Będąc równocześnie królem niemieckim i królem Sycylii, Fryderyk II starał się zagarnąć również Włochy północne i środkowe, aby bodaj mechanicznie zjednoczyć feudalnie rozdrobnione Włochy i rozpadające się na księstwa Niemcy. W tym celu wyciskał bezlitośaie środki pieniężne z bogatej Sycylii, a Niemcy oddał faktycznie w ręce książąt, od których domagał się jedynie pomo- cy w wyprawach wojennych. Wzrost politycznej władzy książąt, którzy cieszyli się poparciem cesarza, stał się przyczyną naprężenia sytuacji w Niemczech. Wreszcie w r. 1234 wybuchło powstanie, w którym wzięli udział przede wszystkim mieszczanie i ministeriałowie królewscy oraz rycerze, a później przyłą- czyły się również niektóre grupy średnich feudałów. Mimo tak różnorodnego składu socjalnego powstanie miało zupełnie wyraźny cel polityczny: zwrócone było przeciw polityce rozdrobnienia państwa niemieckiego, przeciw wszechwładzy książąt, i dlatego właśnie przeciw Fryderykowi II jako cesarzowi, który popierał ten terytorializm. Fryderyk II stłumił powstanie, gdyż trzymał z książętami, których pomocy potrzebował w walce z miastami Icmbardzkimi. Niemcy jednak wykrwawiły się i wyczerpały swoje fundusze 440 Pałac w Wartburgu. Ok. 1200 r. w tej skazanej na niepowodzenie walce z miastami lombardzkimi i papiestwem. Wkrótce po śmierci cesarza upadła dynastia Sztaufów, a ich terytoria rozszarpali książęta. W Niemczech rozpoczął się tzw. okres wielkiego bezkrólewia (1254—1273), z którego wyszły one ostatecznie rozdrobnione i podzielone na księstwa terytorialne. Pisząc o zgubnym wpływie polityki Sztaufów na losy średniowiecznych Niemiec, Engels podkreślał, że kraj mógłby się stać scentralizowanym państwem, gdyby „... tytuł cesarza rzymskiego i związane z nim roszczenia do panowania świato- wego nie udaremniły ukonstytuowania się państwa narodowego" i nie doprowadziły do „roztrwo- nienia sił w zaborczych wyprawach do Włoch...", przy czym „interesy ogólnoniemieckie były wciąż zdradzane"1. WYPRAWY KRZYŻOWE FEUDAŁÓW NIEMIECKICH DO KRAJÓW NADBAŁTYCKICH Jedną z przyczyn rozdrobnienia Niemiec były również zaborcze wyprawy feudałów na tereny nadbałtyckie. Penetracja Niemców na wybrzeża Zatoki Ryskiej, w dorzecze Dźwiny, rozpoczęła się już w końcu XII w., kiedy do ujścia Dźwiny jeździć zaczęli kupcy niemieccy z miasta Yisby (na wyspie Gotlandia) i z Bremy. W r. 1186 arcybiskup Bremy założył diecezję dlii wschodnich terenów nadbałtyckich i mianował biskupem swego protegowanego. Kolejni 1 !•'. Engels, Notatki dot. Niemiec. K. Marks i F. Engels, Dzieła, Berlin 1962, t. 18, s. 589—590. 441 biskupi sprowadzali na pomoc rycerzy niemieckich i przemocą narzucali chrześcijaństwo miejsco- wej ludności, która składała się z rozmaitych plemion litewskich i łotewskich. Wyprawy wojenne na ziemie Liwów i Estów organizował biskup inflancki przy pomocy podległego sobie Zakonu Kawalerów Mieczowych, który założony został z myślą opanowania północnych dróg handlo- wych. Aby osiągnąć ten cel, feudałowie niemieccy zatroszczyli się o rozszerzenie akcji misyjnej wśród plemion litewskich i estońskich. Inspiratorem ofensywy przeciw narodom nadbałtyckim był papież Innocenty III. Około roku 1210 rycerze Zakonu Kawalerów Mieczowych, żądni podbojów terytorialnych i bogactw, zagarnęli Inflanty (Livland — kraj Liwów) mimo zaciekłego oporu Liwów i Estów. Przy próbie zdobycia Estonii napotkali jednak silny opór książąt ruskich. Dopiero w następnym dziesięcioleciu, po zawarciu sojuszu z królem duńskim Waldemarem, udało się Zakonowi Ka- walerów Mieczowych zdobyć Estonię, którą podzielił się z Duńczykami. Również z inicjatywy Innocentego III feudałowie niemieccy zaczęli od roku 1215 przenikać do Prus pod pretekstem pochodu krzyżowego przeciw pogańskiemu plemieniu Prusów. Na pomoc rycerzom niemieckim, którzy napotkali zaciekły opór Prusów, papież przeniósł na wybrzeże Bałtyku zakon krzyżacki (założony jeszcze w 1198 r. w Palestynie), który w roku 1230 rozpoczął podbój Prus. W r. 1237 zakon ten połączył się z Zakonem Kawalerów Mieczowych i zawarłszy sojusz z feudałami szwedzkimi zaczął zagrażać Nowogrodowi i Pskowowi. Rycerzom zakonnym i feudałom szwedzkim zadało druzgocący cios wojsko ruskie na czele z księciem nowogrodzkim Aleksandrem Newskim. Wówczas przeciwko Krzyżakom wystąpili Prusowie poparci przez Świętopełka, księcia pomorskiego. Po długotrwałych walkach dopiero w dziewiątym dziesięcio- leciu XIII w. dokonał zakon ostatecznego podboju Prus. Nieco wcześniej (w połowie XIII w.) podbita została Kurlandia. W Inflantach zdobywcy musieli początkowo zostawić miejscowym chłopom uprawiane przez nich grunty, ograniczywszy się tylko do obłożenia ich dziesięciną na rzecz kościoła i nie- wielką rentą odrobkową oraz obowiązkiem pełnienia służby wojskowej; dlatego też w Inflantach początkowo nie osadzano kolonistów niemieckich. Nie znały też Inflanty na początku wielkich majątków z gospodarstwem pańskim, a feudalny wyzysk chłopów przez zaborców niemieckich wzmógł się dopiero później, w Prusach natomiast od razu nabrał okrutnego charakteru. Większość ludności miejscowej została wtrącona w poddaństwo, pozbawiona praw i zobowiązana nie tylko do pańszczyzny, ale do uiszczania dziesięciny na rzecz zakonu i wykonywania różnych prac przy budowie i naprawie zamków. Po dwóch wyprawach krzyżowych przeciw Prusom (w 1233 i 1254 r.) i okrutnym stłumieniu wszczętych przez nich powstań (co doprowadziło do wyniszczenia znacznej części ludności) Krzyżacy zaczęli przemocą wysiedlać Prusów do różnych prowincji niemieckich. Na zagarniętych terenach pruskich osiedlano kolonistów niemieckich — chłopów, którzy na początku tworzyli tam wolne wspólnoty gminne, a potem wtrącani byli w poddaństwo. W tym samym mniej więcej czasie zaczęły powstawać w Prusach majątki rycerskie, które do- starczały zboża na rynki zewnętrzne. Charakterystyczną cechą tych majątków było, że grunty pańskie przewyższały znacznie obszarem ogólną powierzchnię działek chłopskich; związany był z tym szczególnie silny wyzysk chłopstwa, które musiało odrabiać bardzo uciążliwą pańszczyznę. W wyniku krzyżackich podbojów powstało nad Bałtykiem jeszcze jedno, i to wielkie, księstwo terytorialne, co obok nierównomiernego rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych w różnych 442 Katedra we Fryburgu. XIII w. częściach Niemiec wzmogło jeszcze bardziej izolację różnych rejonów gospodarczych na terenie kraju. Nad Bałtykiem i Morzem Północnym wiele miast nowo założonych lub przeżywających bujny rozwój (Lubeka, Hamburg, Wismar, Rostok, Gdańsk) wstąpiło później do Wielkiej Hanzy Niemieckiej, związku miast odgrywającego bardzo dużą rolę w północnym i wschodnioeuropej- skim rejonie handlowym; poza związkiem pozostały miasta nadreńskie i szwabsko-bawarskie. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NARODOWOŚCI NIEMIECKIEJ Ekonomiczne i polityczne rozdrobnienie średniowiecznych Niemiec przeszkadzało kształto- waniu się narodowości niemieckiej. W XIII w. ludność Niemiec północnych, środkowych i po- łudniowych różniła się dość znacznie pod względem etnicznym, co wyrażało się w istnieniu różnych dialektów, z których w XII—XIII w. kształtował się język literacki górnoniemiecki (MittelhochdeutscK) i dolnoniemiecki (MittelniederdeutscK), przy czym pierwszy miał wyraźną przewagę nad drugim; większość utworów literackich napisana została pod koniec XII i w XIII w. w języku górnoniemieckim. Jednak w życiu codziennym i w dziedzinie prawa nadal utrzymywały się znaczne różnice między Sasami i Fryzami z jednej strony (Fryzowie posługiwali się swoją gwarą) a Szwabami i Bawarami — z drugiej. W XIII w. ukazały się dwa dokumenty będące zbiorami feudalnych praw zwyczajowych Saksonii i Szwabii — tzw. Zwierciadło saskie (Sachsenspiegel) i Zwierciadło szwabskie (Schwaben- spiegel). Obok nich powstał również ogólnoniemiecki zbiór praw Zwierciadło niemieckie (Deut- schenspiegel), które zapożyczyło jednak wiele od Zwierciadła saskiego. Jest rzeczą znamienną, że prawo lenne (Lehnsrecht, tj. prawo dotyczące stosunków wasalno-lennych i hierarchii feudalnej) potraktowane jest w tych dokumentach jako ogólne dla całych Niemiec. Równocześnie tzw. prawo ziemskie (Landrecht), tj. całokształt praw zwyczajowych regulujących wzajemne stosunki prawne między różnymi warstwami chłopów, a także miedzy chłopstwem a feudałami, wykazy- wało duże różnice lokalne. Również kroniki z XII—XIII w. zawierają wprawdzie pojęcie kró- lestwa niemieckiego (teutońskiego), często jednak traktują one Sasów, Szwabów i Bawarów jako odrębne narodowości. KULTURA W XII—XIII W. W XII—XIII w. nie było jednolitej i jednorodnej kultury niemieckiej. Największym pomnikiem kultury klas panujących tych czasów była Pieśń o Nibelungach (Niebelungenlied), która zachowała się w wersji powstałej w Austrii około 1200 r. Pieśń o Nibelungach jest li- terackim opracowaniem eposu ludowego o wydarzeniach związanych z najazdem Hunów na królestwo Burgundii w połowie V w. Jest to niemiecki „epos bohaterski". Ale między starymi podaniami ludowymi a ich późniejszym opracowaniem w duchu romansów rycerskich istnieje jednak widoczna sprzeczność. Chociaż Zygfryd w Pieśni o Nibelungach jest szczery, mężny, pełen życzliwości, występuje tu już nie jako syn branki-wdowy, który sam wykuwa sobie miecz i sam zdobywa dla siebie miejsce w społeczeństwie. Zygfryd jest tu wytwornym i dobrze wychowanym rycerzem, który zakochał się w siostrze Guntera, króla Burgundii, pięknej Krymhildzie. W poema- cie dużo miejsca zajmuje konflikt między osobistymi zaletami Zygfryda a jego pozycją w hierarchii feudalnej. Ogólnie biorąc w Pieśni o Nibelungach odzwierciedlają się o wiele wyraźniej życie i obyczaje rycerstwa niemieckiego XII w. niż plemienia Burgundów z początku V w. Ideologia rycerska znalazła wyraz również w eposie dworskim. Najbardziej popularnym 444 Utworem był epos Tristani IzoldaGotńńeóa von Strassburg (zmarł ok. 1220 r.), będący twór- Cicym opracowaniem analogicznego tematu francuskiej poezji rycerskiej. Utwór ciekawy jest dlatego, że Gottfried przedstawia w nim czysto ziemską miłość i tym samym dąży do uwol- nieniu poezji rycerskiej od kurateli kościelnej. Zawody minezengerów w Wartburgu w r. 1207 Miniatura z rękopisu z XIV w. Inni twórcy eposu rycerskiego w Niemczech pisali jednak głównie utwory przepojone ideologią religijną; taki był Parsifal Wolframa von Eschenbach (1170—1220), który tworzył IUt początku XIII w. Zresztą mimo religijno-mistycznego światopoglądu autora utwór wykazuje pewne tendencje demokratyczne. W Parsifalu przedstawiona została walka uczuć ludzkich z przesądami klany feudalnej. Prawdziwy rycerz, mówi poeta, powinien kochać ludzi i czynem pomagać wszystkim cier- piącym. Demokratyczne tendencje widoczne są również w utworze s/.wubskiego poety Hartmanna von Auc (1170—1210) pt. Biedny Hen- ryk. W poemacie przedstawiony /ostał wzruszający obraz młodziut- kiej chłopki, która opiekuje się ry- cerzem Henrykiem, zarażonym trą- dem, a po jego cudownym uzdro- wieniu wychodzi za niego za mąż. Sympatia, jaką darzy autor postać dziewczyny, świadczy o jego życz- liwym stosunku do prostego ludu. Obok eposu dworskiego powstaje również liryczna poezja rycerska (Minnesang). Jej przed- stawiciele (Minnesdnger), opiewający wzniosłą miłość, sami wykonywali swoje utwory z to- warzyszeniem instrumentu; inni pieśniarze, wędrujący z zamku na zamek, uczyli się na pa- mięć i rozpowszechniali te pieśni. Największymi minezengerami w Niemczech byli Walter von der Yogelweide (ok. 1160—1230) oraz wspomniani Hartmann von Aue i Wolfram von Hschcnbach. W rozwijających się miastach zrodziła się literatura mieszczańska. Satyra — ulubiony gatunek tej literatury — zwracała się przeciw feudałom i duchowieństwu katolickiemu; te utwory satyryczne — nazywane Schwanke—sławiły spryt i zręczność mieszczan i chłopów, a piętnowały wady klasy panującej. Największą popularność zyskała sobie w Niemczech w XIII w. kroto- chwila Strickera Klecha Amis; autor wyśmiewa matactwa chciwego księdza, który wynajduje nujro/.maitsze oszustwa, aby wyłudzić jak najwięcej pieniędzy od swych parafian. Antyfeudalnym duchem przeniknięty był również dydaktyczny poemat Freidanka Bescheidenheit (Skromność], który powstał między rokiem 1225 a 1240 na podstawie ludowych przysłów i sentencji. Freidank nlakuje kurię rzymską oraz książąt duchownych i świeckich za ograbianie biedoty i rozbijanie jedności kraju. Pisał on, że gdyby pozycja człowieka w społeczeństwie zależna była od jego osobistych zalet, to wielu panów feudalnych przekształciłoby się w chłopów poddanych i od- wrotnie; Freidank był zdania, że książąt, jak osły, można uczyć tylko kijem. 445 wagantów, scholarów i rzezba 0ne teatrze > kcz również i -—j —••• —— »•*<»j «CI^>UOLUI, \łuiifiui,ruspłeie) feudałom świeckim, a szczególnie duchownym. Również wiersze •" wędrujących po całych Niemczech wymierzone były w XII— XIII w. przeciw kościołowi i feudałom. Tak więc w XII—XIII stuleciu rozwijała się w Niemczech obok kultury rycerskiej również kultura ludowa, a niektóre jej kierunki wyrażały bezpośrednio postu- laty oraz interesy chłopstwa i niższych warstw miejskich. Minezenger Henryk z Miśni Miniatura z rękopisu z XIV w. w Naumburgu (draga W XIII w. rozpowszechniła się w Niemczech architektura gotycka.Przejście od stylu romańskiego do gotyku dokony- wało się tu jednak znacznie wolniej niż we Francji i tym tłumaczy się duża ilość budowli wzniesionych w tzw. „stylu przejściowym". W Niemczech, jak w in- nych krajach Europy Zachodniej i Środ- kowej, przyjął się z Francji typ dużej katedry o dwóch wieżach z ciosanego kamienia (katedra w Kolonii, którą za- częto budować w połowie XIII w., i in.). Ale wygląd zewnętrzny niektórych ka- tedr w Niemczech był odmienny. Miały one po stronie zachodniej jedną wieżę (katedry we Fryburgu i w Ulmie). W północnych prowincjach Niemiec, gdzie nie było dostatecznej ilości ka- mienia nadającego się do budowy, za- częto stosować cegłę. Budowa kościoła w Lubece zapoczątkowała tzw. gotyk ceglany, który rozpowszechnił się w nie- których krajach północnej Europy. xni ROZDZIAŁ XXVI WŁOCHY I PAPIESTWO W XII-XIII W. P I. WŁOCHY odobnie jak Niemcy Włochy również były w XII—XIII w. krajem politycznie rozdrobnionym. Mimo bujnego rozwoju miast nie powstał tu jednolity rynek we- wnętrzny i zabrakło przesłanek do ukształtowania się scentralizowanego państwa. Polityka cesarzy niemieckich i papiestwa ogromnie utrudniała zjednoczenie Włoch. ROZDROBNIENIE WŁOCH W XII—XIII W. Włochy północne i środkowe (Lombardia i Toskania) znajdowały się w tym czasie pod zwierzchnictwem cesarstwa niemieckiego, faktyczną zaś władzę sprawowali tu wielcy feudałowie i miasta. Państwo kościelne na początku XIII w. rozszerzyło się znacznie przez przyłączenie księstwa Spoleto (na wschód od Rzymu) oraz Romanii (na północno-zachodnim wybrzeżu Adriatyku). Na północy graniczyło więc państwo kościelne z posiadłościami weneckimi. Całe Wiochy południowe zjednoczyli w połowie XII w. królowie normańscy tworząc tzw. Królestwo Obojga Sycylii, które obejmowało Sycylię, Apulię i Kalabrię oraz rozległe księstwa Salerno i Hcnewentu i przylegało do południowych granic posiadłości papieskich. W XII—XIII w., podobnie jak w okresie poprzednim (IX—XI w.), dzieje Włoch północnych różniły się pod wieloma względami od drogi rozwojowej Południa. MIASTA WE WŁOSZECH PÓŁNOCNYCH I ŚRODKOWYCH W średniowieczu miasta nigdzie nie odgrywały tak doniosłej roli politycznej, jak we Wło- »/cch, i nigdzie nie miały tak rozległych stosunków handlowych, jak właśnie w tym kraju. Poza tym miasta włoskie powstały i doszły do rozkwitu znacznie wcześniej niż miasta w innych kra- juch zachodnioeuropejskich. Miasta włoskie różniły się jednak między sobą zarówno pod względem ekonomicznym, jak ł poił w/.glcdcm struktury społecznej. Niektóre, jak Wenecja, Genua, Piza, odgrywały w ciągu 447 całego średniowiecza głównie rolę wielkich ośrodków handlowych i zajmowały się przeważnie handlem zewnętrznym, posiadając równocześnie rozwiniętą wytwórczość rzemieślniczą. Iniu- znów, jak Mediolan, wiele miast lombardzkich i niektóre środkowowłoskie, były głównie ośrod karni rzemiosła średniowiecznego, chociaż brały też udział w handlu. Istniały wreszcie miast;i, jak przede wszystkim Florencja, które, będąc rozwiniętymi ośrodkami handlowo-rzemieślni czymi, wysunęły się równocześnie jako centra kapitału lichwiarskiego. Miasta włoskie różniły się również ustrojem politycznym. W Wenecji władza znajdowała się początkowo w rękach wielkich właścicieli ziemskich, wzbogaconych na handlu zamorskim. W późniejszym okresie ci właściciele ziemscy przemieszali się ze ściśle z nimi związanymi wielkimi kupcami-hurtownikami w jedną warstwę patrycjatu miejskiego. Arystokracja miejska w Wenecji wybierała dożę, który stał na czele miasta i sprawował władzę dożywotnio. Począwszy od XI w. patrycjat wenecki coraz bardziej ograniczał władzę doży, o którego wyborze decydowała nie- wielka liczba rodzin patrycjuszowskich. W XII w. przedstawiciele patrycjatu miejskiego utwo- rzyli organ ustawodawczy, tzw. Radę Większą, której członkowie od końca XIII w. piastowali swą godność dożywotnio i dziedzicznie. Rada wybierała ze swego grona organ wykonawczy, Mniejszą Radę lub Radę Czterdziestu. U schyłku XIII w. zatriumfował więc w Wenecji ustrój oligarchiczny — miastem rządziła grupa bogatych i znamienitych rodów kupieckich. Obok Wenecji jednym z największych miast handlowych we Włoszech północnych była Genua. W XIII w. kupcy genueńscy dotarli nawet na Krym, gdzie założyli faktorie handlowe — Kaffę (późniejsza Teodozja), Sudak i Bałakławę. Faktorie genueńskie na Krymie stały się ważnymi ośrodkami handlu z Polską, Rusią, Iranem, Azją Centralną, Indiami i Chinami. Zarząd koloniami krymskimi powierzyli Genueńczycy komitetowi, w którego imieniu władzę w Kaffie i innych koloniach sprawował konsul — urzędnik genueński mianowany na okres roczny. W każdym mieście krymskim, które dostało się pod władzę Genui, istniały w istocie dwie gminy miejskie: jedna zależna, składająca się z ludności miejscowej, druga uprzywilejowana, składająca się z Ge- nueńczyków. Miejscowi rzemieślnicy byli przez Genueńczyków wyzyskiwani, a handel skazany na upadek. W Genui, tak samo jak w Wenecji, rządziła bogata arystokracja ziemska prowadząca na dużą skalę handel zamorski. Inni kupcy zajmowali skromniejszą pozycję, a u dołu tej drabiny znajdowały się „starsze cechy" (artes maiores mercatoreś), sukienników i tkaczy jedwabiu (należeli tu też złotnicy). Rzemieślnicy innych specjalności należeli do „młodszych cechów", (artes minores artificeś), które nie uczestniczyły w politycznym życiu miast. Rywalizacja w dziedzinie handlu między Wenecją, Genuą i Pizą doprowadzała te miasta do ciągłych konfliktów i wojen. ZMIANY W SYTUACJI CHŁOPSTWA WE WŁOSZECH PÓŁNOCNYCH I ŚRODKOWYCH W XII—XIII W. Rozwój rzemiosła i produkcji towarowej w gospodarstwie feudalnym na wsi doprowadził we Włoszech północnych i środkowych już w X—XI w. do majątkowego rozwarstwienia feudal- nie zależnego chłopstwa; równocześnie zwiększyła się zdolność nabywcza zamożnych chłopów. Podstawowa masa ludności wiejskiej miała kontakt z rynkiem. W Lombardii i Toskanii powstały w ten sposób wiezie rynkowe, przy czym na rynek trafiały zarówno wyroby rzemieślnicze z miast włoskich, jak i towary sprowadzane z zagranicy. 448 KAPLICA DWORSKA W ZAMKU KRÓLÓW NORMAŃSKICH W PALERMO 1132—1140 ZESPÓŁ MONUMENTALNY: KATEDRA, BAPTYSTERIUM, DZWONNICA. PIZA XI—XIII W. Rozwój miast i handlu we Włoszech północnych i środkowych w XII—XIII w. prowadził do dalszego rozszerzenia rynku wewnętrznego, co nie oznacza jednak, że powstał jednolity rynek wewnętrzny obejmujący całe Włochy północne i środkowe, zwiększyła się tylko liczba konsumentów w poszczególnych ośrodkach handlowych. Równocześnie wraz z rozwojem pro- dukcji rzemieślniczej w miastach Włoch środkowych i północnych rosło zapotrzebowanie na ręce robocze, a tym samym zwiększał się napływ ludności wiejskiej do miast. Opuszczać wieś mogli jednak tylko ci chłopi,którzy wyzwolili się spod osobistej zależności od feudałów, a w XII i pierwszej połowie XIII w. we Włoszech północnych i środkowych obok wielu osobiście wolnych dzierżawców, tzw. liwelariów, znaczna część chłopów nadal pozostawała w zależności (servi, massan). W tym czasie chłopi płacili przeważnie rentę pieniężną, ale obowiązani byli jeszcze często do najrozmaitszych świadczeń w naturze. Pańszczyzna natomiast znikła prawie zupełnie, utrzy- mując się tylko w postaci posług transportowych. Na wsi rozwijały się operacje kredytowe i lichwiarskie, które pogłębiały majątkowe zróżnicowanie wśród chłopstwa. Niektórzy chłopi po- padali w ruinę i oddawali swoje grunty w zastaw zamożnym gospodarzom lub feudałom; inni /as, dorabiając się na lichwie, wykupywali się od zależności osobistej i częstokroć nabywali na własność swoją działkę, a nieraz również grunty ubogich sąsiadów. Silny ekonomicznie chłop mógł też zawrzeć z właścicielem ziemskim na korzystnych warunkach nową umowę o dzierżawę. Bogaci chłopi, emigrując do miast, niejednokrotnie przekształcali się w zamożnych mieszczan. We Włoszech środkowych w drugiej połowie XIII w. wielu chłopów zdobywało wolność osobistą, wykupywało się, tracąc jednak prawo do swego gruntu. Takie rozwiązanie było ko- rzystne przede wszystkim dla bogatych chłopów. Znaczna zaś część mieszkańców wsi popadała w ruinę po opłaceniu wykupu, przekształcała się w parobków, w miejskich najemników lub po- lo wników, tj. krótkoterminowych dzierżawców obowiązanych do oddawania właścicielowi y.icmi połowy lub części plonu. Miasta aktywnie ingerowały w ten proces. Kupcy, a nieraz i bogaci rzemieślnicy skupowali w okolicach podmiejskich grunty feudałów, wskutek czego włości feudalne ulegały rozdrobnieniu. Na nabytych gruntach mieszczanie pozostawiali dotychczasowych zależnych dzierżawców, nadal wyzyskując ich metodami feudalnymi. Co więcej, przedstawiciele zamożnego mieszczaństwa stosowali nawet większy wyzysk, uważali bowiem wieś za źródło surowców i żywności. Miasta potrzebowały rąk do pracy i dlatego chętnie uwalniały chłopów przybyłych z obcych terenów. I tak np. na początku XIII w. Lukka, Piza i Florencja szeregiem zarządzeń uznały chłopów zbiegłych z obcych terenów za wolnych i niety- kalnych. Władze miejskie nie tylko dawały schronienie zbiegłym chłopom (nawet serwom), lec/, nieraz płaciły za nich wykup, zawierając w tym przedmiocie umowy z seniorami. Od schyłku XI w. grupy osobiście wolnych chłopów zaczęły tworzyć komuny wiejskie na y.asudzie samorządu z wybieralnymi urzędnikami. Komuny wiejskie powstały w czasie, kiedy walczące z seniorami miasta popierały chłopów w ich dążnościach wyzwoleńczych. Gdy jednak miasta odniosły zwycięstwo nad swoimi seniorami, zaczęły podporządkowywać sobie komuny wiejskie i znosić ich samorząd. Zagarniały one użytki komun wiejskich, a bogaci mieszczanie skupowali grunty chłopskie. Wielkie miasta we Włoszech północnych i środkowych usiłowały niir/.ucić swą władzę i niektórym feudałom, zwłaszcza drobnym rycerzom, którzy często trudnili MQ obrabianiem karawan kupieckich. Tak np. Florencja zmusiła wielu rycerzy toskańskich do przeniesienia się na teren miasta. lllnlorlii pnwK/rrTinn t. TTI 449 POWSTANIE REPUBLIK MIEJSKICH WE WŁOSZECH PÓŁNOCNYCH I ŚRODKOWYCH Gdy w X—XI w. do miast należało tylko terytorium samego osiedla miejskiego oraz przci mieśtia, to w XII w. sytuacja zaczęła się radykalnie zmieniać. A więc mieszczanie skupowali dobra szlacheckie znajdujące się poza obrębem miasta, wielu zaś feudałów, zarówno świeckich, jak i duchownych, popadając w długi traciło swoje dobra, które dostawały się lichwiarzom. W ten sposób niektóre miasta zdobywały władzę polityczną nad całymi terytoriami; miasta tak k- noszą miano republik miejskich. Do największych komun miejskich, jak Florencja i Mediolan, należały w XIII w. nie tylko teren samego miasta z przedmieściami i gruntami w promieniu jednej mili, lecz również pod- Bitwa morska w XII w. Ałalowidlo ścienne Spinella Aretina. Przełom XIV i XV w. ległe danemu miastu tereny wiejskie, na których nie było znaczniejszych ośrodków miejskich (zwano je contado). Ponadto te największe komuny miejskie rozszerzyły swe władztwo terytorialne na inne miasta, które albo były podbite przez Florencję i Mediolan, albo musiały im się pod- porządkować z tytułu zawartych umów; obszar taki nazywał się distretto. Wszystkie te mniejsze miasta miały z kolei zależny od siebie okręg wiejski, gdyż zanim za- częły podlegać wielkiemu ośrodkowi miejskiemu, same były samodzielnymi komunami. Niektóre wielkie ośrodki miejskie, np. Florencja, zezwalały zależnym od nich miasteczkom na terenie distretto na pewną samodzielność gospodarczą i samorząd, ale mieszczaństwo głównego miasta zachowywało uprzywilejowaną pozycję. Wenecja, Genua, Piza oraz inne miasta będące wielkimi ośrodkami handlowymi również tworzyły republiki miejskie, ale wzrost ich znaczenia był w dużym stopniu związany z handlem zewnętrznym. 450 WALKA WEWNĄTRZ MIAST WŁOSKICH W miastach w miarę ich rozwoju zaostrzały się przeciwieństwa społeczne. I tak we Florencji M przclrmie XII—XIII w. dużą aktywność polityczną rozwinęły masy rzemieślników i kupców, którzy tworzyli samodzielną gminę w obrębie miasta, tzw. commune popali; na czele tej gminy •uł urzędnik wybierany na jeden rok, tzw. capitano del popolo. Rzemieślnicy i średniozamożni kupcy walczyli wówczas razem przeciw arystokracji miejskiej, ale owoce tej walki zebrali właśnie kupcy. „Kapitan" mógł kontrolować władze komunalne, a wielu kupców uzyskało stanowiska we władzach miejskich. Kiedy arystokracja spróbowała odzyskać dawne uprawnienia w zarządzaniu miastem, doszło do powstania mieszczan; w r. 1293 ukazały się Dekrety sprawiedliwości, na mocy których szlachta została w ogóle pozbawiona prawa udziału w politycznym życiu Florencji. Pod koniec XIII w. Florencja stała się terenem ostrej walki politycznej między różnymi warstwami mieszczaństwa. Przeciw kupcom, wekslarzom i lichwiarzom, zorganizowanym w sied- miu „starszych cechach" (tzw. popolo grasso — „tłusty lud"), wystąpili rzemieślnicy rozmaitych dpccjalności, zrzeszeni w 14 „młodszych cechach". Poza cechami pozostawali niecechowi rze- mieślnicy i robotnicy dniówkowi, np. gręplarze i farbiarze wełny. Członkowie młodszych cechów, ich czeladnicy i plebs miejski stanowili większość ludności Florencji (tzw. popolo minuto — „drobny lud"), a stojąca na czele miasta sinioria była organem panowania starszych cechów. Między „tłustym" a „drobnym" ludem musiało nieuchronnie dojść do starcia. Nieco inaczej wyglądały sprawy w największym ośrodku rzemiosła lombardzkiego — w Mediolanie, gdzie rzemieślnicy i drobni kupcy zaczęli występować przeciw patrycjatowi miejskiemu i bogatemu kupicctwu już w X—XI w. Pod sam koniec XII w. (1198 r.) mediolańscy rzemieślnicy i nieza- możni kupcy przekazali władzę naczelną w mieście w ręce urzędnika cesarskiego — podesty, i zaczęli odgrywać w Mediolanie znaczną rolę obok wielkiej i drobnej szlachty oraz kupiectwa. W roku 1201 uzyskali oni prawo wyznaczania własnego urzędnika — konsula. Choć poszczególne miasta włoskie różniły się między sobą pod względem ustroju społecznego, w każdym z nich toczyła się walka — początkowo między kupiectwem a patrycjatem, a później między rzemieślni- kami i wyższymi warstwami ludności miejskiej. Napięcie w miastach włoskich wzrastało pod wpływem walki cesarstwa z papiestwem, która doprowadziła do powstania we Włoszech dwóch „partii": zwolenników cesarzy niemieckich, czyli gibelinów (od zwłoszczonej nazwy niemieckiego zamku Waiblingen, rodowej siedziby Sztau- fów), i zwolenników papiestwa, czyli gwelfów (od nazwiska wrogiego Sztaufom książęcego rodu Wclfów w Niemczech). Skład socjalny tych stronnictw zmieniał się niejednokrotnie, ale w zasa- dzie gibelinów popierała arystokracja miejska, pochodząca z rodów szlacheckich, gwelfów zaś iiujbogatsze mieszczaństwo, kupcy i lichwiarze. Walka między tymi stronnictwami była ponadto odbiciem konkurencji gospodarczej między miastami zarówno na rynkach zewnętrznych, jak i na terenie samych Włoch. ANTYPAPIESKIE POWSTANIE W RZYMIE W Rzymie, będącym stolicą państwa kościelnego, produkcja rzemieślnicza służyła głównie potr/cbom kurii papieskiej, duchowieństwa i arystokracji,nie trafiała więc na rynki poza obrębem tniustu. Duże pole działania mieli tu lichwiarze i bankierzy, do kurii papieskiej napływały bowiem Mule fundusze z różnych krajów. Kupcom i rzemieślnikom rzymskim nic wolno było zakładać 451 cechów i gildii, a ponadto musieli oni opłacać nadmierne cła i podatki i byli pozbawieni wszelkich praw politycznych. Toteż w r. 1143, za pontyfikatu papieża Innocentego II, wybuchło w Rzymie powstanie, w którym początkowo udział wzięły różne warstwy ludności miejskiej, niezadowolone z rządów papieża i arystokracji—kupcy, rzemieślnicy, niższe duchowieństwo i częściowo nawet niższe rycerstwo. Jako główny organ zarządu miejskiego powstańcy utworzyli senat, składający się przede wszystkim z mieszczan, aczkolwiek, jak się wydaje, mogli też do niego wchodzić po- szczególni przedstawiciele rycerstwa. Uczestnicy powstania domagali się ustanowienia w Rzymie komuny. W r. 1147 na czele powstania stanął Arnold z Brescii, ideolog mieszczaństwa i wódz rzym- skich mas ludowych; młodość spędził on w Brescii w Lombardii, gdzie rozwijał się w tym czasie ruch patarii. W późniejszym okresie Arnold niejednokrotnie skazywany był przez papieży na wygnanie z Włoch i przebywał we Francji, w Szwajcarii (Zurych) lub Czechach. W Paryżu dzięki filozofowi Abelardowi zapoznał się Arnold z racjonalizmem i zrozumiał konieczność przeciwsta- wienia się autorytetowi kościoła. Domagał się on sekularyzacji wszystkich majątków kościelnych i rozdania ich ludowi, całkowicie odrzucał hierarchiczny ustrój kościoła i samą instytucję papiestwa. W swym programie politycznym postulował powołanie oprócz senatu zgromadzenia ludowego, przywrócenie funkcji trybunów ludowych i wybór cesarza Rzymianina (zamiast cesarza Niemca). W swej walce o komunę miejską Arnold występował zatem nie tylko przeciw papieżowi, lecz również przeciw cesarzowi niemieckiemu. Ale dążenia plebsu godziły w interesy mieszczaństwa, toteż rozłam wśród powstańców stał się nieuchronny. Korzystając z tego papież Hadrian IV przed samymi świętami wielkanocnymi w 1155 r. obłożył Rzym interdyktem; pociągnięcie to bardzo dotkliwie odczuli kupcy, dla których przybywający do miasta pątnicy stanowili źródło wielkich dochodów. W tej sytuacji kupiectwo zdradziło Arnolda i zgodziło się na jego wygnanie. Arnold zbiegł, został jednak schwytany przez siepaczy cesarskich i w 1155 r. zginął na szubienicy, zwłoki jego spalono, a prochy wrzucono do Tybru. Tak papiestwo i cesarstwo niemieckie — dwie najbardziej reakcyjne siły w średnio- wieczu — zemściły się na przywódcy ludu. SYTUACJA FEUDALNIE ZALEŻNEGO CHŁOPSTWA WE WŁOSZECH POŁUDNIOWYCH I NA SYCYLII Rozwój Włoch południowych poszedł inną drogą niż Włoch północnych i środkowych. W XII w. chłopstwo feudalnie zależne stanowili tam przede wszystkim serwowie, czyli poddam, których przodkowie byli osadzonymi na ziemi niewolnikami. Nie mieli oni prawa opuszczać wsi, ale mogli w pewnym stopniu rozporządzać swoim mieniem ruchomym. Poza serwami również półwolni chłopi pozostawali w zależności feudalnej; zwano ich nieraz willanami. Mieli oni ogra- niczone i warunkowe prawo przesiedlania się. Poza tym do ludności chłopskiej należeli różnego rodzaju przybysze, „goście", których przodkowie byli wolnymi członkami wspólnot lub na wpół wolnymi chłopami, a częściowo również zbiegłymi serwami. Przedstawiciele wszystkich tych grup chłopstwa obowiązani byli odrabiać pańszczyznę i uiszczać daniny w naturze i pieniądzu. W królestwie Sycylii oprócz chłopów feudalnie zależnych byli również wolni chłopi, po- siadacze alodiów, mieszkający w gminach i broniący się wytrwale przeciw narzucaniu im pod- daństwa. W ciągu XII—XIII w. ci wolni osobiście chłopi niejednokrotnie chwytali za broń zarówno przeciw feudałom (w 1123, 1168 i 1199 r.), jak i przeciw władzy królewskiej (w 1178 452 i 1239 r.;, protestowali przeciw obciążaniu ich nowymi świadczeniami. Wszystkie te powstania poniosły kieskę. Wieki XII i XIII, które były we Włoszech północnych i środkowych okresem c/<;kiowego wyzwolenia chłopów i polepszenia ich sytuacji prawnej, stały się we Włoszech połud- niowych etapem na drodze dalszego wzrostu zależności poddańczej. Opóźniony rozwój społeczno-gospodarczy Włoch południowych w porównaniu z Włochami północnymi i środkowymi tłumaczy się słabszym rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych i tym, że na Południu nie było prawie lokalnych rynków zbytu wokół miast, które odgrywały ra- c/ej rolę punktów tranzytowych w handlu ze- wnętrznym. Od czasu podboju normańskiego dużą rolę w ekonomice kraju zaczęła odgrywać domena królewska. Chłopstwo skazane było tu na najcięższy wyzysk. Pod koniec XII w. kró- lowie normańscy musieli niejednokrotnie tłu- mić powstania serwów — Saracenów osiedlo- nych na terenie domeny. Liczba powstańców dochodziła do kilku tysięcy. KRÓLESTWO SYCYLII —STOSUNKI Z PAPIESTWEM I CESARSTWEM NIEMIECKIM Powstanie mieszkańców Salerno Konstancji Miniatura z rękopisu z XII w. przeciw cesarzowej Pod koniec XII w. normańskie Królestwo Obojga Sycylii przeszło w ręce Sztaufów. Doko- nało się to za panowania syna Fryderyka I Barbarossy, Henryka VI (1190—1197), który ożenił się z Konstancją sycylijską. Gdy jednak tylko Henryk VI spróbował zamanifestować swoje władztwo nad Włochami południowymi przez mianowanie urzędników, rewizję wszyst- kich dotychczasowych przywilejów miejsco- wych seniorów i wprowadzenie nowych podat- ków, feudałowie włoscy chwycili za broń. Kiedy •Ł wielkim trudem udało się Henrykowi VI stłu- mić powstanie w królestwie Sycylii, rozpoczęły się zaraz długotrwałe zamieszki feudalne. Chaos ten pogłębił się w okresie pontyfikatu papieża Innocentego III (1198—1216), kiedy po śmierci Henryka VI i Konstancji królestwo Sycylii znalazło się pod bezpośrednią władzą papieża. Ciągnąc ogromne dochody z królestwa Sycylii, papiestwo za wszelką cenę chciało na siałc opanować ten bogaty kraj, posiadający silną flotę, bogate złoża rudy żelaznej i soli, rozwiniętą produkcję jedwabiu i rozległy handel zewnętrzny. Jednakże wkrótce po śmierci Innocentego III królestwo Sycylii przeszło znów w ręce S/.taufów, a cesarz niemiecki Fryderyk II (1220—1250), syn Henryka VI, usiłował przekształcić je w podstawę swojej potęgi i opanować ponadto Włochy północne i środkowe. Wszystko to 453 Chrystus koronuje króla normańskiego Rogera II Mozaika w Chiesa delia Martorana w Palermo. Ok. 1150 doprowud/iło do nowej długotrwałej wojny między cesarzem a papieżem, w której ostatecznie Fryderyk II poniósł porażkę. W królestwie Sycylii Fryderyk II prowadził inną politykę niż w Niemczech, gdzie zezwalał kilij>.(;tom na daleko idącą samodzielność polityczną. We Włoszech południowych cesarz opierał ule iiu drobnym rycerstwie i walczył z wielkimi feudałami — baronami. Przeprowadził dalsze /tniuny w sądownictwie, administracji i systemie lennym w duchu centralizacji i podporządkował WN/ystkich feudałów bezpośrednio władzy królewskiej, przystąpił do budowy twierdz królewskich l organizowania z Saracenów wojska zaciężnego. Fryderyk II, będąc wrogiem samorządu miej- ukicgo, poddał miasta, od których starał się otrzymywać jak najwięcej dochodów, władzy swoich urzędników. Gospodarcze zarządzenia Fryderyka II zmierzały do wyciśnięcia jak największych dochodów / królestwa Sycylii. I tak np. konstytucje wydane w latach 1231—1232 w Melfi ustanawiały w domenie królewskiej określony system siewów i sprzętu zbóż i dawały państwu prawo pierw- szeństwa przy zbycie tego zboża. Ponadto Fryderyk II wprowadził podatek gruntowy, który początkowo obowiązywał tylko w domenie królewskiej, później zaś — w całym państwie; urzęd- nicy królewscy opracowali system podatków pośrednich oraz monopoli, m.in. również bardzo uciążliwy dla najszerszych mas ludowych monopol solny. Ta polityka Fryderyka II w bardzo krótkim czasie zrujnowała kraj w nie mniejszym stopniu, niż uczyniłby to obcy najazd. Po upadku Sztaufów Królestwo Obojga Sycylii w 1268 r. stało się łupem Karola Andega- weńskiego, brata króla francuskiego Ludwika IX. Karol przykręcił jeszcze mocniej śrubę po- datkową i zniósł resztki samorządu miejskiego. W r. 1282 wybuchło w królestwie Sycylii powsta- nie antyfrancuskie (tzw. „nieszpory sycylijskie"). Feudałowie francuscy zostali wymordowani. Sycylią zawładnął Piotr Aragoński, a w południowej części Półwyspu Apenińskiego powstało królestwo Neapolu. Pod wpływem tych wypadków we Włoszech południowych nastąpił osta- teczny upadek gospodarczy. KULTURA Ekonomiczne i polityczne rozdrobnienie średniowiecznych Włoch zaważyło również na rozwoju włoskiej narodowości i kultury. Na przełomie XII—XIII w. między ludnością dwóch najważniejszych ośrodków — królestwa Sycylii na południu i Toskanii w środkowych Włoszech — istniały jeszcze duże różnice zarówno językowe, jak i kulturalne. W XI—XIII w. najświetniejszy rozkwit kultury nastąpił we Florencji, w Wenecji i innych wielkich miastach. Była to jednak przez długi czas tylko kultura poszczególnych republik miejskich, a nie kultura ogólnowłoska. Bujne życie miast włoskich znalazło również wyraz w dziedzinie ideologii: bardzo wcześnie wystąpiły tu zjawiska świadczące o aktywności mieszczaństwa i patrycjatu. I tak już pod koniec XI w. rozpoczęło się przyjęcie (recepcja) prawa rzymskiego, tj. przystosowanie klasycznego prawa i/ymskiego do potrzeb czasu; prawo to regulowało stosunki wzajemne między bezpośrednimi producentami towarów i odpowiadało interesom burżuazji miejskiej. Wobec tego, że we Włoszech wc/.cśnie rozwinęły się stosunki towarowo-pieniężne, rzemiosło i lichwiarstwo, i w związku •t. tym częste były wypadki alienacji własności ziemskiej, mieszczaństwu zależało na opracowaniu takich kodyfikacji praw, które odpowiadałyby potrzebom praktyki kupna i sprzedaży majątku ruchomego i nieruchomego, gdyż obowiązujące prawo wczesnofeudalne, oparte na gospodarce nul uralncj, okazało się niewystarczające. Uczeni w bolońskiej szkole prawniczej, która powstała pod koniec XI w., zaczęli studiować 455 i komentować Corpus iuris civilis (Zbiór prawa cywilnego), opracowany jeszcze za czasów Justy niana I. Na czele szkoły w Bolonii stał wykładowca retoryki i znawca logiki Irneriusz. Pra\\<> rzymskie w społeczeństwie antycznym regulowało jednak nie tylko stosunki kupna i sprzeda/y, lecz było też podporą nieograniczonej władzy głowy państwa. Dlatego w recepcji prawa rzymskie^ > we Włoszech było zainteresowane zarówno papiestwo, jak i cesarstwo, gdyż obie strony szukały Marco Polo Portret z początku XIV w. w nim uzasadnienia swoich tez w walce o supre- mację. Prawnicy z Bolonii utrzymywali z papic- stwem w ciągu całego XII w. ścisłe kontakty. Równocześnie właśnie prawnicy bolońscy dostarczyli cesarzowi Fryderykowi I argumen- tów w jego polityce wobec miast lombardzkich. Nie na próżno Fryderyk I roztoczył nad boloń- ską szkołą prawniczą swą pieczę monarszą, gło- siła ona przecież, że „co podoba się monarsze, ma moc prawa" (quod principi placuit legis habet vigorem). Szkoła w Bolonii stała się „szkołą głów- ną" (studium generale) i bardzo szybko prze- kształciła się w uniwersytet. Był to pierwszy uniwersytet w Europie, ośrodek studiów nad prawem rzymskim, do którego w XIII w. na- pływały tysiące słuchaczy z różnych krajów. W XIII w. Fryderyk II usiłował stworzyć we Włoszech południowych uczelnię wzorowa- ną na bolońskiej szkole prawniczej. Założony przez niego w r. 1224 uniwersytet w Neapolu, który później zdobył wielką sławę, miał dostar- czać wykształconych w dziedzinie prawa urzęd- ników. We Włoszech południowych istniał poza tym w XIII w. uniwersytet w Palermo oraz w Salerno, który przekształcił się ze słynnej już w XI w. szkoły medycznej. Charakterystyczną cechą kultury sycylijskiej było to, że krzyżowały się w niej wpływy greckie, arabskie i normańskie. Ponadto miała ona bardzo wyraźnie arystokratyczny charakter. Filozofowie, uczeni medycy i astrologowie, poeci i architekci czynni na sycylijskim dworze Fryderyka II Sztaufa służyli głównie królowi i miejscowym baronom. Poeci południowych Włoch, którzy pisali po włosku i często naśladowali trubadurów prowansalskich, stworzyli kierunek literacki, który na przełomie XIII i XIV w. wywarł wpływ na poezję północnych Włoch. W XIII w. rozszerzyły się też we Włoszech wiadomości o świecie. Stosunki handlowe między północnowłoskimi republikami miejskimi a krajami Azji bardzo rozszerzyły horyzonty geogra- ficzne Europejczyków. Wenecjanin Marco Polo szczegółowo opisał swoje podróże po Chinach i Indiach północnych. W latach 1275—1292 podróżował on jako kupiec, odwiedzając Syrię, Iran i Afganistan. W XII—XIII w. we Włoszech nastąpił świetny rozwój architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze XII w. dominował styl romański, ale architekci wnieśli wówczas do stylu tego 456 Castel del Monte Wioski zamek średniowieczny w Apulii. XIII w. pewne zmiany, pokrywali wewnętrzne i zewnętrzne ściany kościołów płytami z marmuru, two- rzącymi geometryczne, regularne kształty, przez co osłabiali nieco wrażenie nadmiernej, właściwej stylowi romańskiemu masywności i ociężałości. Przykładem tego jest fasada bazyliki San Miniato ul Monte we Florencji. W XIII w. rozpowszechnił się we Włoszech styl gotycki. Do zabytków z tego okresu należą niektóre kościoły we Florencji, a także kościół Ś w. Franciszka w Assyżu. Włoskie katedry gotyckie mają olbrzymie sale podobne do placów, np. katedra Santa Croce we Florencji, ale są niższe od katedr francuskich. Szczególną dbałość wykazywali budowniczowie przy wykańczaniu ambon. Wspaniałym pomnikiem sztuki XIII w. jest baptysterium katedry w Pizie, wykonane w 1260 r. p r/c/ Niccolo Pisano, pochodzącego z Włoch południowych. Połączył on w swojej twórczości elementy stylu romańskiego z bizantyjskim oraz nawiązał do tradycji sztuki antycznej, tworząc d/.icla oryginalne, pełne patosu i dostojeństwa. Dziełem tego artysty są płaskorzeźby zdobiące iimbonc. baptysterium pizańskiego. Postacie stworzone przez Pisana świadczą, że artysta czerpał inspirację z życia, toteż uważać go można za twórcę nowej szkoły. Syn jego, Giovanni Pisano, i/.cżbiorz i architekt, kontynuował dzieło ojca (przełom XIII i XIV w.) i wsławił się zwłaszcza płaskorzeźbami ambony SanfAndrea w Pistoi, ambony katedry w Pizie oraz posągiem Madonny, 457 zdobiącym ołtarz w padewskiej kaplicy Scrovegni. Gio vanni Pisano wniósł do rzeźby włoskiej cechy dramatyzmu oraz realizmu i tym samym zapoczątkował przejście do sztuki wczesnego Odrodzenia. W malarstwie włoskim XII—XIII w. widoczny jest przemożny wpływ sztuki bizantyjskiej (szkoła malarstwa w Lukce, Pizie i Sienie). Ale już Cimabue z Florencji (urodzony między rokiem 1240 a 1250, zmarł w r. 1302) starał się przełamać bizantyjską tradycję malarstwa religijnego. Jego freski z końca XIII w., a zwłaszcza Madonna wśród aniołów (Uffizi we Florencji) — mimo pewnej sztywności w przedstawieniu postaci — to pełne wyrazu kompozycje, które świadczą o pragnieniu Cimabuego związania swych dzieł z otaczającym je środowiskiem. Literatura we Włoszech północnych i środkowych rozwijała się w XIII w. w tym samym kierunku, co sztuka; gdy jednak plastyka długo jeszcze związana była z rzemiosłem cechowym jako jedna z jego gałęzi i bynajmniej nie od razu oddzieliła się od rzemiosła artystycznego, poezja nie stanowiła wówczas określonej profesji. Najświetniejsze wyniki osiągnęła literatura włoska pod koniec XIII w. w Toskanii i w jej centrum gospodarczym i kulturalnym — Florencji. Była to przeważnie poezja liryczna (kancony, ballady, sonety), pisana w języku włoskim. Nie darmo na- rzecze toskańskie stało się później podstawą włoskiego języka literackiego. W siódmym dziesięcioleciu XIII w. powstał tzw. nowy styl w poezji (doke stile nuovo\ opie- wający subtelną miłość do kobiety. Poeta boloński Guido Guinizelli był twórcą tego stylu, a głów- nymi jego przedstawicielami byli w drugiej połowie XIII w. Brunetto Latini i Guido Cayalcanti. Poezja „nowego stylu" miała początkowo raczej arystokratyczny charakter i stosowała jeszcze metody dawnej liryki miłosnej, wzorowanej na prowansalsko-sycylijskiej literaturze: poezja ta wiel- biła kobietę—wielką damę. Pod koniec XIII w. do liryki tej przenikać zaczęły również motywy bardziej demokratyczne.Wsonetach patrycjusza i prawnika z zawodu Cino daPistoia widoczne było pewne uproszczenie „nowego stylu". Zaczął on już realistycznie przedstawiać przeżycia psychiczne. Równocześnie począł się kształtować inny kierunek, przeciwstawny „błogiemu nowemu stylowi" — poezja liryczna reprezentowana przez przedstawicieli młodszych cechów, realistycz- nie opisujących życie różnych warstw ludności miejskiej. Przedstawiciele tego kierunku — Folgore da San Gimignano, Cecco Angiolieri, Guido Orlandi i in. — nierzadko otwarcie wystę- powali przeciw przedstawicielom „błogiego stylu". Proza artystyczna w języku włoskim powstała nieco później. Pierwszym jej pomnikiem są no- wele zebrane u schyłku XIII lub na początku XIV w. pod nazwą Novellino. Tematyka tych opo- wieści zaczerpnięta została zarówno z literatury kościelnej (żywoty świętych) i świeckiej (epos śred- niowieczny, francuskie fabliaux i in.), jak i z ustnie przekazywanych legend ludowych. Niektóre z tych tematów, zaczerpnięte z fabliaux, wykorzystał później Boccaccio w Dekameronie. W literatu- rze włoskiej końca XIII w. zarysowały się więc już niektóre cechy literatury wczesnego Odrodzenia. 2. PAPIESTWO I KOŚCIÓŁ KATOLICKI WZROST POTĘGI PAPIESKIEJ W XIII W. Papiestwo było i pozostało wrogiem politycznego zjednoczenia Włoch. Państwo kościelne rozszczepiało Włochy na dwie części, a papieże, którzy dąży h' do supremacji politycznej i zwiększe- nia swoich bogactw, nie byli skłonni liczyć się z żywotnymi interesami narodu włoskiego. Najwybitniejszym przedstawicielem teokracji papieskiej po Grzegorzu VII był Innocenty III. Wytrwale domagał się on uznania nadrzędnej roli papiestwa nie tylko w sprawach kościelnych, lecz 458 f Odnalezienie relikwii św. Marka. Mozaika w kościele św. Marka w Wenecji. Ok. 1260 r. również świeckich, głosząc, że władza papieska jest podobna do słońca, a cesarska — do księżyca, który świeci tylko światłem odbitym. Innocenty III pisał, że papieży Bóg postawił ponad narodami i królestwami, aby wyrywali, burzyli, tworzyli i krzewili. Tylko cesarz i najpotężniejsi królowie mogli całować papieża w rękę, pozostali królowie i książęta mieli całować krzyż na jego pan- toflu. Znaczenie kurii papieskiej ogromnie wzrosło za Innocentego III. Stała się ona w krajach Huropy Zachodniej najwyższą instancją we wszystkich sprawach dotyczących kościoła i wiary. 1'iipicstwo w sposób despotyczny wtrącało się do polityki. Innocenty III nie gardził intrygą poli- tyc/ną, podsycał, wykorzystywał anarchię feudalną, toteż często mógł występować jako arbiter 459 w konfliktach między feudałami. Udało mu się umocnić pozycje papiestwa nie tylko we Włoszech, w Szwecji, Danii i Polsce, lecz również w niektórych innych krajach. I tak zależność wasalną od papieża uznali królowie Aragonii i Portugalii. Poza tym Innocenty III interweniował, jak ju/. wspomniano, w walce między baronami angielskimi a Janem bez Ziemi, zmuszając króla do uznania papieża za swego seniora, a Anglii — za otrzymane od niego lenno. Papiestwo nadal występowało jako inicjator i inspirator wypraw krzyżowych. Właśnie Inno- centy III udzielił błogosławieństwa wyprawom feudałów niemieckich do krajów nadbałtyckich. Narzucając chrześcijaństwo plemionom łotewskim i estońskim, feudałowie niemieccy ograbiali Inflanty, bezlitośnie mordowali i ciemiężyli ich ludność. Innocenty III zezwolił na utworzenie w roku 1202 Zakonu Kawalerów Mieczowych, którego celem był podbój krajów nadbałtyckich. Snując plany narzucenia swej zwierzchności księstwom ruskim, popierał zaborcze wyprawy feu- dałów niemieckich na Wschód. Licząc na podporządkowanie kościoła grecko-prawosławnego Rzymowi, Innocenty III był inspiratorem czwartej wyprawy krzyżowej (1202—1204) na Wschód, która zakończyła się splądrowaniem Konstantynopola i podbojem Bizancjum. Nowe zjawiska widoczne w ekonomice krajów Europy Zachodniej, jak rozwój miast i sto- sunków towarowo-pieniężnych, wycisnęły piętno na systemie gospodarczym rozmaitych insty- tucji kościelnych. Kościoły i klasztory wzmogły wyzysk swoich chłopów poddanych, aby zdobyć więcej towarów zbywanych na rynku, i zaczęły bardzo aktywnie uczestniczyć w handlu euro- pejskim. Największym bankierem w Europie Zachodniej stała się kuria papieska, gdyż do Rzymu napływały ogromne fundusze ze wszystkich stron Europy jako ofiary pieniężne, datki i daniny. Kościół katolicki głosił ubóstwo i pokorę, ale przepych dworu papieskiego nie miał nic wspólnego ani z ascetyzmem, ani z pogardą dla dóbr doczesnych. W pogoni za większymi docho- dami wyższe duchowieństwo — dwór papieski, kardynałowie, arcybiskupi, biskupi i opaci klasz- torów — uprawiało handel świętościami i relikwiami. Papiestwo organizowało na wielką skalę sprzedaż indulgencji — odpustów kościelnych. Mnisi wozili je po całej Europie i sprzedawali na rynkach, placach i w kościołach. Papieże wydzierżawiali często bankierom sprzedaż odpustów. W kurii papieskiej ułożona została specjalna taksa na odpuszczenie różnych grzechów (zabójstwo, grabież, rozpusta itd.), które kościół „odpuszczał" za określoną sumę pieniędzy. Można było kupić indulgencję nie tylko popełnionych, lecz również przyszłych grzechów. Ogromny dochód przynosiły papiestwu krucjaty. Na ich organizowanie papieże urządzali specjalne zbiórki. Napływające zewsząd pieniądze szły do skarbu papieskiego. Aby ściągnąć do Rzymu pątników, ogłoszono rok 1300 rokiem jubileuszowym, czyli świętym. Wszystkim przy- byłym w ciągu tego roku do Rzymu, aby złożyć hołd jego „świętościom", obiecano odpuścić grzechy. Przedsięwzięcie to okazało się tak intratne, że papieże zarządzili obchodzenie lat jubi- len^owych początkowo co 100 lat, później — co 50, następnie co 33 lata i wreszcie co 25 lat WALKA PAFIESTWA Z RUCHEM LUDOWYM Papiestwo z niezmiernym okrucieństwem zwalczało antyfeudalne ruchy ludowe. W miarę jak wzmagał się wyzysk feudalny i zaostrzały przeciwieństwa społeczne w mieście i na wsi, sze- rzyły się rozmaite herezje, wobec terroru bowiem kościoła katolickiego protest mas ludowych przeciwko wyzyskowi feudalnemu nabierał często z punktu widzenia kościoła charakteru heretyc- kiego. XIII wiek zaznaczył się w historii Europy wielkimi ruchami heretyckimi, skierowanymi przeciw kościołowi i stosunkom feudalnym. 460 Nnjbard/.ic) radykalną siłę w ruchach heretyckich tworzyły masy chłopstwa poddanego l pleban miejskiego. Duch niewiary i krytyki, duch walki z klasą panującą i kościołem rodził się w miiistnch. Przedstawiciele najbardziej radykalnych herezji głosili „powrót do prostoty pierwot- nego chrześcijaństwa", rozumiejąc przez to wprowadzenie równości społecznej i zniesienie wy- rynku i tyranii. Zwolennicy tych herezji głosili, że świat z jego instytucjami i nierównością jest Awiutcm zła, stworzonym przez diabła, i potępiali zarówno państwo feudalne, jak i kościół ka- tolicki. () obliczu herezji feudalnych decydowało stanowisko społeczne ich wyznawców, ale wszystkie ruchy heretyckie miały jedną cechę wspólną, którą był wrogi stosunek do istniejącego ustroju »|M)lcc/.ncgo, do bogatego i potężnego kościoła, do papieskiego Rzymu i ducho- wieństwa, a zwłaszcza do mnichów. Od Xl 11 w. zwalczaniu herezji papiestwo po- Awięca coraz więcej uwagi. Innocenty III mul się inspiratorem krucjaty przeciw nlbigcnsom, w której rycerstwo północ- nofrancuskie krwawo stłumiło antyfeu- ilwlny ruch mas ludowych na południu l''rancji. Do walki z ruchem heretyckim i w celu tłumienia wolnej myśli papiestwo Mworzyło inkwizycję. W XIII w. stała nic. inkwizycja stałym tajnym sądem koś- cielnym, faktycznie jednak powstała ona y.nacznie wcześniej. św. Franciszek z Assyżu Fragment fresku przypisywanego Cimabuemu w dolnym kościele Sw. Franciszka w Assyżu Historia inkwizycji jest jedną z naj- bardziej haniebnych i straszliwych kart w dziejach kościoła katolickiego i papie- mwa. Zorganizowana jako sąd niezależny od miejscowych władz, podlegający bez- pośrednio papieżowi oraz jego przedstawicielom, wzbudzała inkwizycja powszechny postrach. Tysiące niewinnych ludzi skazywano po najstraszliwszych torturach na śmierć na stosie. Gorliwość inkwizytorów podsycał jeszcze fakt, że mienie straconych przechodziło na własność kościoła. Puląc na stosach oskarżonych o herezję lub woblomyślicielstwo, kościół z właściwą mu obłudą twierdził, że nie przelewa krwi. Na równi z heretykami kościół prześladował znachorów i „czarowników", tj. ludzi, którzy prxy pomocy praktyk magicznych „leczyli" choroby, wyganiali złe duchy i przepowiadali przysz- łość, a także wiedźmy, tj. kobiety, które okrutni i ciemni inkwizytorzy oskarżali o „stosunki z diab- łem". Kościół prześladował znachorów, czarownice i czarowników przede wszystkim dlatego, że nic chciał z nikim dzielić wpływów na masy, którym wpajał, że tylko on może ocalić ludzi od „/łych mocy". Papieże, dążąc rozmyślnie do ogłupiania ludzi i utrzymania ich w ciemnocie i obskuran- ty/.mic, wydawali bulle udowadniające istnienie czarownic. „Uczeni" obskuranci spośród kleru pisali cale rozprawy o czarach, dzielili czarownice na różne kategorie i ustalali stopień ich zależnoś- 461 ci od diabła; torturami zmuszali ludzi, szczególnie kobiety, często nerwowo chore, do przyznania się do różnych najbardziej absurdalnych przestępstw; nieszczęśliwi ci ludzie ginęli na stosach. Na początku XIII w. powstały tzw. zakony żebrzące, które odegrały dużą rolę w umocnieniu papiestwa i w zwalczaniu ruchów ludowych. Powstanie tych zakonów i działalność inkwizycji także wiąże się z imieniem Innocentego III, jednego z najbardziej konsekwentnych wyrazicieli teokratycznych tendencji papiestwa. Działalność zakonów żebrzących była jakby uzupełnie- niem działalności inkwizycji, która unicestwiała ludzi niebezpiecznych dla klasy panującej, zakony zaś miały na celu duchowe ujarzmienie mas ludowych. Do zakonów żebrzących należy zgromadzenie franciszkanów, nazwane tak od imienia jego założyciela, św. Franciszka z Assyżu, oraz dominikanów, założone przez hiszpańskiego szlachcica Dominika Guzmana. Mnisi tych zgromadzeń żyli z jałmużny i głosili „ewangeliczne ubóstwo", ascetyzm, wstrze- mięźliwość i pokorę. Wędrowali oni z miejsca na miejsce, docierali do najszerszych mas ludowych i starali się odciągnąć je od walki klasowej, stępić ich nienawiść do ciemięzców i wpoić im pokorę wobec papieża i kościoła. Pierwsi franciszkanie chcieli oddziaływać na lud przykładem swego życia w ubóstwie i prostocie. Wkrótce jednak zakony żebrzące w wyniku darowizn królów, cesarzy i feudałów oraz najrozmaitszych przywilejów uzyskanych od papieży, a także wymuszania datków przekształciły się w bogate organizacje kościelne. Ogromne bogactwa nagromadził zakon domini- kanów, któremu papiestwo przekazało wszystkie sprawy związane z inkwizycją; całe mienie ludzi spalonych przez inkwizytorów na stosach przechodziło w jego ręce. Kościół katolicki z pomocą zakonów żebrzących i inkwizycji niszczył w zalążku wszelką wiedzę. Do zakonu dominikanów należał jeden z najbardziej poważanych przez kościół przedsta- wicieli scholastyki kościelnej, Tomasz z Akwinu (1225—1274). Dzieło jego Summa theologiae, które cieszyło się najwyższym uznaniem kościoła katolickiego, było systematycznym wykładem nauki katolickiej1. W połowie XIII w. teologowie z zakonów żebrzących przejęli również kie- rownictwo największymi uniwersytetami w Europie Zachodniej. Jednak właśnie w tym czasie, kiedy zdawało się, że władza papieska doszła do szczytu potęgi, teokratyczne dążenia papieży popadły w konflikt z postępowym biegiem historii. Na Zachodzie powstawały scentralizowane monarchie feudalne, które przeciwstawiły się teokratycznym rosz- czeniom papieży. Feudałowie świeccy pożądliwym okiem patrzyli na ogromne bogactwa kościoła katolickiego; papiestwo musiało nieuchronnie popaść w konflikt z monarchami, zwłaszcza w kra- jach, w których powstała silna władza królewska. Królowie wprawdzie nadal popierali papiestwo w jego walce z ruchami ludowymi, ale równocześnie przeciwstawili się zdecydowanie wszelkiej ingerencji papieży w wewnętrzne sprawy państwa. Kościół w interesie klasy panującej miał ogra- niczyć się do właściwych mu funkcji: utrzymywania mas w pokorze i uległości wobec panów, ale papieże mieli wyrzec się roszczeń teokratycznych. Pierwszy cios otrzymało papiestwo z Francji. 1 W roku 1879 w encyklice papieża Leona XIII Tomasz z Akwinu został uznany za wieczny i niezaprze- czony autorytet w dziedzinie religii, filozofii, historii, polityki i moralności. ROZDZIAŁ XXVII ROZWÓJ FEUDALIZMU W HISZPANII I REKONKWISTA. PORTUGALIA W ciągu XI—XIII w. rekonkwista, która trwała nieprzerwanie przez cały ten okres i doprowadziła do decydujących zwycięstw, nadawała nadal kierunek życiu Hiszpanii. W czasie trwania rekonkwisty stopniowo ukształtowały się na terytorium Hiszpanii królestwa Kastylii i Aragonii — monarchie feudalne z przedstawicielstwem stanowym. OSTATECZNE ZWYCIĘSTWO REKONKWISTY W ciągu dwóch stuleci — od połowy XI do połowy XIII w. — te dwa państwa na północy Półwyspu Pirenejskiego tak bardzo się umocniły, że wyparły Arabów na południe mimo napływu do kalifatu nowych sił z Afryki. Przyczyn zwycięstw rekonkwisty szukać należy w dziejach samego kalifatu, wewnętrznej historii Kastylii i Aragonii oraz w charakterze rekonkwisty. W 1031 r. kalifat Kordoby rozpadł się na szereg drobnych arabsko-berberyjskich emiratów, l których największe były emiraty Kordoby, Sewilli, Malagi, Grenady, Saragossy i Toledo. Na łę dcccntralizaqę wpływał nasilający się od schyłku XI w. proces feudalizacji kalifatu. Między emirami dochodziło stale do konfliktów zbrojnych. Na osłabienie emiratów wpływały też przy- c/yny gospodarcze: wzrost wielkiej feudalnej własności ziemskiej, skupienie ogromnych po- •iadlości w rękach poszczególnych władców muzułmańskich, wzmożenie wyzysku chłopów i po- Kbawicnie miast ich przywilejów. W przeciwieństwie do tego hiszpańskie państwa chrześcijańskie, które powstały na północy Półwyspu Pirenejskiego, przeżywały w XI—XIII w. początki procesu centralizacji. Zorganizo- wani! siłę wojskową tworzyły w tym okresie oddziały rycerzy, wystawione przez wielkich feuda- Ińw i kościół katolicki; rekonkwista osiągnęła jednak powodzenie dzięki udziałowi mieszczan i n/crukich mas chłopskich, zwłaszcza kastylijskich. W Kastylii i Aragonii nastąpił szybki rozwój miuki, rzemiosła i handlu, chłopstwo zasiedlało odzyskane tereny, co wpłynęło na dalszy rozwój nil wylwórczych w tych państwach. W drugiej połowie XI w., za panowania króla Leonu Alfon- M VI (1065—1109), Kastylia zjednoczyła się z Leonem i Galicją. Następnie siły zbrojne trzech *|rdnoc/onych królestw odebrały kalifatowi Toledo (1085), co stało się przełomowym momen- 463 tem w toku rekonkwisty. Miasto to było odtąd punktem oparcia w dalszej ofensywie Kastylij- czyków na południe, a od początku XII w. — stolicą Kastylii. * Nowy etap rekonkwisty rozpoczął się w XII w. w okresie walk z Almorawidami1. Zwycię- stwa Alfonsa VI zmusiły walczących ze sobą muzułmańskich emirów na Półwyspie Pirenejskim do zawarcia sojuszu z Almorawidami, którzy wtargnęli do Hiszpanii po zjednoczeniu pod swoją władzą w końcu XI w. znacznej części Afryki Północnej. Almora- widzi byli fanatycznymi muzuł- manami. Brama Słońca (Puerta del Soi) w Toledo. XI w. Na czele rekonkwisty stał w tym okresie opiewany później w hiszpańskim eposie ludowym hidal- go kastylijski Rodrigo Diaz del Bi- var (Cyd), który żył w przybliżeniu w latach 1043—1099. Starał się on zdobyć własną posiadłość feudalną i odegrał dużą rolę w rekonkwiście. Pod jego dowództwem Kastylijczy- cy zadali druzgocącą klęskę Almo- rawidom, którzy zdołali już przed tym odnieść kilka zwycięstw nad królem Alfonsem VI. Wojsko Rod- riga zajęło Walencję (1094) i po- bliskie terytorium, powstrzymując dalszą ofensywę Almorawidów w Hiszpanii. Zwycięstwa swe zawdzię- czał Rodrigo poparciu chłopów, mieszczan i drobnego rycerstwa; warstwy te dążyły do zjednoczenia kraju i występowały zdecydowanie przeciw obcym najeźdźcom. - Chociaż po śmierci Rodriga Diaza Almorawidzi znów zdobyli Walencję, Toledo pozostało w rękach Kastylijczyków. Ponad półwiekowe panowanie Almora- widów, którzy prowadzili politykę nietolerancji religijnej, uciskali i wyganiali Mozarabów2, za- bierali im mienie i równocześnie plądrowali zdobyte tereny, wywołało falę powstań chłopskich. Powstania te (w 1110 i 1117 r.) zbiegły się z walką wojsk kastylijskich i aragońskich prze- ciwko Maurom. Do Kastylijczyków przyłączyło się również wielu wygnańców z Andaluzji. Kastylijczycy odparli ataki Almorawidów, a w r. 1118 Aragończycy zdobyli Saragossę. W tym czasie dużą rolę zaczęli wśród afrykańskich Berberów odgrywać Almohadzi — 1 Patrz s. 581—582 niniejszego tomu. 2 Mozarabowie byli hiszpańskimi mieszkańcami kalifatu Kordoby, którzy posługiwali się językiem arabskim, ale pozostali chrześcijanami. 464 (etlnu / sekt muzułmańskich, która zjednoczyła plemiona Berberów zamieszkujące górskie tereny Maroka. Na początku XII w. napadli oni na Almorawidów w Afryce, a w drugiej po- łowic XII w. zdobyli całe muzułmańskie terytorium Półwyspu Pirenejskiego. Pod koniec XII w. Almohadzi odrzucili wprawdzie Kastylijczyków na północ, ale na początku XIII stulecia zjednoczone siły czterech królestw, Kastylii, Leonu, Nawarry i Aragonii, oraz armie kr/,y/.owców z innych krajów Europy, sz'czególnie Francji, zadały Almohadom w 1212 r. druz- gou|c;| klęskę w bitwie pod Las Navas de Tolosa. Po tym zwycięstwie pomyślne zakończenie rckonkwisty było pewne. Wielowiekowa walka weszła w XIII w. w ostatnią fazę i muzułmanie tracili coraz więcej posiadłości. W 1236 r. Kastylijczycy zajęli stolicę kalifatu Kordobę, w 1248 r. Sewillę. Sukcesy te były możliwe dzięki ostatecznemu połączeniu się w r. 1230 Kastylii z Leonem. /.jednoczenie Katalonii z Aragonią nastąpiło sto lat wcześniej, w 1137 r. Do zjednoczenia Kastylii z Leonem, którego przesłanki powstały już w pierwszej połowie Xl w., przyczyniła się ich długotrwała wspólna walka z Saracenami. Zjednoczenie zaś Katalonii t, Arogonią doszło do skutku przede wszystkim w wyniku rozwoju stosunków handlowych między nadmorskimi krajami we wschodniej części Półwyspu Pirenejskiego, które uczestniczyły w handlu drńd/iemnomorskim. W latach trzydziestych XIII w. królestwo Aragonii zdobyło Wyspy Bale- Brtikic, Walencję (1238 r.) i Murcję (1266 r.), która wszakże niebawem dostała się Kastylii. W roku 1282 przyłączona została do Aragonii również Sycylia. W tym czasie Kastylijczycy dotarli do południowego krańca Półwyspu Pirenejskiego i zajęli Jerez de la Frontera i nadmorskie miasto Kadyks. W drugiej połowie XIII w. większą część Półwyspu Pirenejskiego zajmowały więc dwa państwa. Jednym z nich było królestwo Aragonii, do którego należały wschodnie tereny półwyspu i wybrzeże śródziemnomorskie, a drugim — królestwo Kastylii, rozpościerające się z pomocy na południe od brzegów Zatoki Biskajskiej do Oceanu Atlantyckiego i Cieśniny Gibraltarskiej i zajmujące całą środkową część półwyspu. W zachodniej części Półwyspu Pirenejskiego powstało w r. 1143 samodzielne królestwo Portugalii. Dwa państwa, z których powstała później Hiszpania, t j. Kastylia i Aragonią, wyparły Maurów tak daleko na południe, że pozostał w ich rękach zaledwie niewielki obszar wokół Grenady. WALKA CHŁOPÓW KASTYLIJSKICH Z FEUDAŁAMI W XII w. część chłopstwa kastylijskiego w wyniku uporczywej walki uzyskała wolność osobistą. Największego rozmachu nabierały powstania chłopskie w posiadłościach kościelnych, w których dłużej niż gdzie indziej utrzymały się najbardziej uciążliwe formy wyzysku. W Galicji w pierwszej połowie XII w. doszło do prawdziwej wojny chłopskiej. W roku 1117 i 1136 chłopi urcybiskupstwa Compostela zjednoczyli się z biedotą miejską Santiago i utworzyli związek oporu, ty.w. hermandadę — bractwo (później zaczęto tak nazywać związki miast). Ruchy chłopskie ogarniały również większe tereny, obejmując nieraz cały Leon. Chłopi musieli prowadzić zaciekłą walkę z feudałami również na obszarach odebranych Arabom. I tak po zajęciu Toledo w myśl porozumienia między królem i opatem udzielono kolo- nistom na gruntach klasztoru Sahagun pewnych przywilejów (fueros). Ale mnisi kluniaccy, którzy tam wkrótce potem osiedli, nie chcieli uznać tych przywilejów i zmuszali chłopów do pańszczyzny i uiszczania wszelkiego rodzaju opłat. Przywrócono również tzw. „złe zwyczaje" (malos usos), l j. dodatkowe powinności samowolnie nakładane przez seniorów. Dopiero pod wpływem powta- HlKlorln pnws/.fchna t. III 465 HISZPANIA l PORTUGALIA w XII-XIII w. R6LESTWO ^- X l.^ \fallagilid KASTYLII Guadałajara '.'. . Granice posiadłości Arabów w 7757 r. —• — •—Granice państw Półwyspu Pirenejskiego w 1157 r. Terytoria oswobodzone w rezuttacie reconquisty do 1157 r. w końcu XIII n. Lara oswobadzania poszczególnych miast i ziem spoć panbwania Arabów "• Emirat Granady (od 1238 r) 100 O 100 200 km rzających się na przełomie XI—XII w. powstań król udzielił w r. 1152 mieszkańcom Sahagun. nowych przywilejów, które były zresztą również stale naruszane. W wyniku długotrwałej walki udało się chłopom kastylijskim w końcu XII w. uzyskać ścisłe określenie wszystkich powinności obowiązujących serwów, tj. chłopów osobiście zależnych; król zabronił również powiększania tych powinności i sprzedaży serwów wraz z ziemią. Chłopom poddanym wolno było odtąd zawierać małżeństwa bez zezwolenia pana i przekazywać swój do- bytek w spadku. Ponadto osobiście wolni chłopi królewszczyzn otrzymali prawo przechodzenia na ziemie kościelne i odwrotnie pod warunkiem pozostawienia swego dobytku na miejscu. Chłopi ci musieli jednak uiszczać wszystkie daniny, między innymi również pogłówne, w miejscu za- mieszkania. WZMOCNIENIE SIĘ MIAST KASTYLIJSKICH W ścisłym związku z częściowym uwolnieniem chłopów pozostawało również wzmocnienie się miast w Kastylii w XII—XIII w. Ludność miejską stanowili w XII w. chłopi, którzy stali się mieszczanami, oraz średni i drobni feudałowie, korzy nie korzystali jednak w obrębie miasta 46 1. iadnych specjalnych przywilejów w porównaniu z innymi mieszkańcami. Królewskie fueros dwwuły prawo obywatelstwa całej ludności miejskiej, a w niektórych miastach przedstawiciele pntrycjatu otrzymywali nawet szlachectwo. Miasta kastylijskie dysponowały silnymi odd/.iałami Wojskowymi, składającymi się z mieszczan oraz rycerzy (caballeros), pozostających na służbie miast. Siły zbrojne 15 miast, m.in. Yalladolidu, Toledo, Segoyii, wzięły aktywny udział w bitwie pod Las Navas de Tolosa. Mimo dużego napływu ludności do miast do połowy XII w. wytwórczość rzemieślnicza rozwijała się powoli. Tłumaczy się to stosunkowo słabym rozwojem rzemiosła w gospodarstwie chłopskim i pańskim, ograniczonym rynkiem wewnętrznym oraz stosunkowo słabo rozwiniętym handlem zewnętrznym, z wyjątkiem południowej części Kastylii. Silnym bodźcem w procesie oddzielenia rzemiosła od rolnictwa i rozwoju miejskiej produkcji rzemieślniczej w Kastylii były sukcesy rekonkwisty. Dzięki udziałowi miast w rekonkwiście mo- gło mieszczaństwo kastylijskie nawiązać na zdobytych południowych obszarach półwyspu toisłą współpracę z Mozarabami i Mudejarami1. Mozarabowie i Mudejarowie zajmowali się głów- nie handlem i rzemiosłem; ich napływ do miast kastylijskich przyspieszył w widoczny sposób rozwój rzemiosła i handlu. Wywołało to znaczne zróżnicowanie społeczne w miastach kastylijskich, w których wyłonił się patrycjat, tj. górna warstwa kupców i majstrów cechowych (tzw. „starsi"), oraz biedota, tzw. „młodsi". Wraz ze wzrostem wojskowej i gospodarczej siły miast kastylijskich, aktywnie uczestniczących w rekonkwiście, wzrosły też w XII w. ich wpływy polityczne. Miasta korzystały też w utrwaleniu swych praw z waśni między feudałami oraz nieustannej walki panów feudalnych z królem. Miasta łączyły się w związki (hermandady), domagając się samorządu i własnego sądownictwa. Pierwsze hcrmandady powstały już w drugiej połowie XI w., ale rozpowszechniły się dopiero w następnym Kluleciu. Pod koniec XIII w. połączyły się one w jeden wielki związek (1298 r.) i doszły do takiej siły, że w statutach swych mogły zabronić każdemu, nawet królowi, naruszania swobód miejskich, wzbraniały się płacić nie przewidziane ustawą podatki. WZROST POTĘGI FEUDAŁÓW KASTYLIJSKICH W XII—XIII W. W Kastylii i Leonie feudałowie świeccy i duchowni doszli w okresie rekonkwisty do wielkiej potęgi. Arcybiskupstwa, biskupstwa i opactwa zagarnęły ogromne obszary, a nieraz otrzymywały je w postaci darowizn od królów i osób prywatnych, toteż rola i znaczenie duchowieństwa kato- lickiego w życiu Hiszpanii wzrosły niepomiernie. Olbrzymie tereny należały w Kastylii do zakonów rycerskich, i to nie tylko do templariuszy i joannitów, lecz również do nowo założonych dla walki z Arabami; były to zakony św. Jakuba (Santiago de Compostela), Alcantara i Calatraya. Nowe zakony nie różniły się strukturą od daw- nych, ale członkowie każdego z nich musieli składać nie tylko śluby zakonne, lecz również ślubo- wać walkę orężną z niewiernymi. Poza tym zakony te podlegały bezpośrednio władzy świeckiej, u nic papieżowi. Feudałowie kościelni mieli na terenie swoich włości immunitet sądowy i podatkowy, który, / jednej strony, utrwalał ich panowanie nad chłopami poddanymi, z drugiej zaś — uwalniał du- chownych od wszelkiego rodzaju danin na rzecz króla, od ceł i opłat drogowych. Wobec szybkiego 1 Mudejarowie — pokonana przez chrześcijan miejscowa muzułmańska ludność miejska. 467 rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych w Kastylii wielkim feudałom kościelnym i zakonom rycerskim najwygodniej było hodować owce na rozległych płaskowzgórzach kastylijskich. Ogrom ne stada owiec pasły się latem na płaskowzgórzach Kastylii, a zimą spędzane były na południc, do Estremadury i Andaluzji. Feudałowie świeccy nie chcieli pozostać w tyle za duchownymi. Już pod koniec XIII \\. wielcy kastylijscy feudałowie, którzy hodowali owce, utworzyli związek, tzw. Mesta, który uzyskał od króla szereg przywilejów z uszczerb- kiem dla gmin chłopskich. Gminy położone na drodze przegonu stad zmuszone były oddawać związkowi swoje łąki na wypas owiec za bar- dzo niską opłatą. Mesta miała własną admi- nistrację i sąd. Feudałowie świeccy otrzymali wiele włości w darze od króla lub w drodze zaborów. Królo- wie kastylijscy niejednokrotnie nadawali feu- dałom dobra ziemskie w nieograniczone posia- danie, zachowując jedynie nominalne prawa zwierzchnie. Feudałowie otrzymywali też nie- kiedy prawo sądu nad swoimi wasalami i zwal- niani byli od danin. Bardzo często królowie przekazywali panom świeckim nawet swoje zamki, w zamian za obowiązek dbania o nie, a w razie potrzeby — ich obrony. W praktyce oznaczało to, że król zmuszony był oddać ary- stokracji świeckiej większość umocnień w kra- ju. Panowie mogli więc prowadzić wojny z kró- lami i załatwiać zbrojne porachunki między sobą. Przedstawiciele arystokracji zachowywali przy tym dawne prawo samowolnego wchodze- nia w stosunki lenne. Obok arystokracji dużą rolę zaczęło odgrywać również rycerstwo. Ustrój społeczny Kastylii znalazł odzwier- ciedlenie w składzie przedstawicielstwa stano- wego — tzw. Kortezach. KORTEZY W KASTYLII Dzwonnica i skryptorium w kksztorze Miniatura z rękopisu hiszpańskiego. XII w. Kortezy wyrosły ze zgromadzeń arysto- kracji świeckiej i duchowieństwa, które królo- wie Leonu zwoływali już w X—XI w. Pod koniec XII w. po raz pierwszy wzięli w nich udział również przedstawiciele miast. W Kastylii miasta otrzymały przedstawicielstwo w Kortezach dopiero ok. połowy XIII w. Od tego czasu za- częli w obradach Kortezów uczestniczyć przedstawiciele trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i mieszczan. Każdy stan obradował oddzielnie. 468 Mieszczanie odgrywali coraz większą rolę w Kortezach; razem z przedstawicielami miast Kttuiuduli też przedstawiciele wolnych gmin chłopskich. Fakt ten o ogromnym znaczeniu tłumaczy się rolą chłopstwa w rekonkwiście i istnieniem wielu wolnych chłopów w Kastylii W XII—XIII w. Pod koniec XIII w. przedstawiciele miast wyparli nawet w Kortezach szla- chtę i duchowieństwo na dalszy plan. Wiele miast wysyłało tam po kilku swoich reprezentan- tów, korzystając z tego, że królowie zapraszali do Kortezów nie poszczególne osoby, ale miasto juko całość. Kortezy zwoływane były wyłącznie z inicjatywy króla, ale zbierały się dość często, choć nie- renularnic — przeważnie co dwa-trzy lata, nieraz raz na cztery lata. Początkowo miały one cha- rakter jedynie doradczy, ale już w XIII w. zdobyły częściowo inicjatywę ustawodawcza, tzw. prawo petycji, tj. przedkładania królowi postulatów w różnych sprawach. W tym też czasie u/.yskały Kortezy prawo aprobowania nowych podatków, ponadto zaczęły wypowiadać się w spra- wuch wojny i pokoju oraz następstwa tronu. Przedstawicielstwo stanowe Kastylii decydowało albo wpływało w znacznej mierze na poli- tyką króla, co świadczyło o realnej sile stanów, szczególnie mieszczan. Jest rzeczą charakterys- lyc/ną, że przedstawiciele stanów przybywali na posiedzenia Kortezów w asyście oddziałów zbrojnych. ARAGONIA I KATALONIA W XII—XIII W. Mimo wielu cech wspólnych Aragonia i Katalonia znacznie się od siebie różniły. Ar agonia była pod względem ekonomicznym jedną z najbardziej zacofanych krain Hiszpanii, z przewagą gospodarki naturalnej i bardzo niskim poziomem rozwoju sił wytwórczych. Katalonia natomiast była jedną z najbardziej rozwiniętych pod względem gospodarczym krain Półwyspu Pirenejskiego. W zjednoczonym królestwie aragońskim polityczną przewagę zyskała sobie jednak Aragonia, gdyż feudałowie aragońscy stanowili potęgę polityczną. Szlachta aragońska posiadała olbrzymie majątki ziemskie, a jej władza nad poddanym chłop- stwem była bardzo silna. Arystokracja aragońska, tzw. ricos hombres lub baronowie, otrzymywała od królów ziemie należące do domen królewskich — baronie, najpierw we władanie dożywotnie, a później dziedziczne. Właściciele tych baronii korzystali w nich z całkowitego immunitetu. Baronowie nadawali część swych posiadłości przedstawicielom średniej szlachty — infanzones — ora/ rycerzom (caballeros lub hidalgos) — jako lenno związane z obowiązkiem pełnienia służby wojskowej na rzecz baronów, sami zaś z kolei musieli uczestniczyć wraz ze swymi wasa- lami — rycerzami — w wyprawach króla. Arystokracja była zwolniona od wszelkich podatków państwowych. Można ją było pozbawić włości tylko na mocy wyroku najwyższego sędziego Aragonii. Ricos hombres mieli prawo wcho- dzić w stosunek lenny z obcymi władcami, jeżeli król nie respektował ich przywilejów, mogli zawierać między sobą sojusze, wypowiadać wojnę królowi, a nawet pozbawiać go tronu. Nie mniejszą potęgę stanowiło duchowieństwo aragońskie, które nagromadziło olbrzymie włości i wzmocniło się szczególnie w czasie wojen z albigensami. W Aragonii chłopi obarczeni byli ogromną ilością powinności feudalnych i nie mieli żadnej ochrony prawnej przed samowolą seniorów. Feudałowie byli w gruncie rzeczy panami życia i śmier- ci swoich poddanych. W r. 1281 ten stan rzeczy usankcjonowały prawnie Kortezy w Saragossie. W pr/cciwicństwie do Kastylii częste powstania chłopskie nie doprowadziły w Aragonii do po- prawy sytuacji chłopów, którzy nie mieli ani takiej siły wojskowej, ani nie byli tak zorganizowani, 469 jak chłopi kastylijscy, a feudałowie w Aragonii i Katalonii byli silniejsi i występowali bardziej so- lidarnie niż w Kastylii. Miasta aragońskie potrafiły zdobyć szereg przywilejów, między innymi prawo zasiadania w Kortezach oraz prawo zawierania hermandady, ale nie osiągnęły takiego znaczenia politycznego, jak miasta kastylijskie, a pod względem gospodarczym pozostawały w tyle za miastami Katalonii i Walencji. Do Kortezów aragońskich w odróżnieniu od kastylijskich wchodziły nie trzy, lecz cztery stany, feudałowie świeccy dzielili się bowiem na dwa „stopnie". Pierwsze miejsce zajmowało w Kortezach duchowieństwo, drugie — arystokracja, trzecie średnia i niższa szlachta, a czwarte — mieszczanie. Kortezy zbierały się co dwa lata. Ograniczały one władzę krok na rzecz arystokracji i duchowieństwa w znacznie większym^stopniu niż w Kastylii. O hegemonii arystokracji w Ara- gonii świadczył tzw. Przywilej generalny (1283 r.) i Przywilej unii (1287 r.). Przywilejami tymi usankcjonowały Kortezy wszystkie swobody stanowe arystokracji, która otrzymała prawo bro- nienia swych przywilejów własną siłą zbrojną oraz prawo detronizacji krok. Zgodnie z Przywilejami powstał specjalny urząd najwyższego sędziego Aragonii, który, chociaż mianowany był przez króla, w istocie sprawował kontrolę nad królem z ramienia ary- stokracji. Najwyższy sędzia rozpatrywał skargi złożone przeciwko urzędnikom królewskim i sa- memu królowi, ingerował w decyzje sędziów królewskich, a nawet mógł zwalniać więźniów ska- zanych przez sądy królewskie. Sędzia najwyższy był niezależny od Kortezów, ale jak one dbał o interesy arystokracji. W Kortezach weto jednego deputowanego wystarczało, aby odrzucić projekt ustawy; prawa weta szczególnie nadużywali przedstawiciele arystokracji. Król obowiązany był w obecności najwyższego sędziego złożyć Kortezom przysięgę, że uszanuje wszystkie przywileje arystokracji aragońskiej. Podczas tej ceremonii sędzia najwyższy zwracał się do króla w imieniu zasiadającej w Kortezach arystokracji z następującymi słowami: „My, którzy w niczym nie jesteśmy gorsi od ciebie, czynimy ciebie, który w niczym nie jesteś lepszy od nas, swoim królem pod warunkiem, że uszanujesz nasze przywileje i swobody — a jeżeli nie, to nie". Katalonia różnik się od Aragonii znacznie wyższym poziomem rozwoju stosunków tqwaro- wo-pieniężnych. Już od XII w. kwitnące pod względem gospodarczym miasta Katalonii, zwłasz- cza Barcelona, były centrami rzemiosła i handlu. Znaczenie ich szczególnie wzrosło po zdobyciu Balearów. Od połowy XIII w. Barcelona i Walencja bardzo aktywnie uczestniczyły już w handlu z Włochami i Francją południową. Handel ten rozwinął się zwłaszcza po zdobyciu pod koniec XIII w. Sycylii przez zjednoczone królestwo Aragonii. W miastach katalońskich rozwijał się przemysł metalowy, garbarstwo i budowa statków. Dzięki stosunkom handlowym Katalonii zjednoczone królestwo Aragonii stopniowo przekształcało się w potęgę morską. Od XII wieku miasta katalońskie rozpoczęły walkę o samorząd. Sytuacja chłopstwa byk w Katalonii tak samo ciężka, jak w Aragonii. Właśnie Katalonia zyskała sobie w historii średniowiecznej Europy smutną skwę przez swoje sześć „złych zwycza- jów". „Zwyczaje" te pozwalały feudałom zagarniać mienie bezpotomnie zmarłego chłopa, a nawet zabierać znaczną część jego spadku, kiedy były dzieci. Feudałowie ściągali opkty za wstępowanie chłopów w związek małżeński, pobierali rozmaite kary pieniężne w wypadku pożaru w posiadłościach seniora, zmuszali swych poddanych do dostarczania mamek dla swoich dzieci itd. Szczególnie uciążliwy był wykup, tzw. remensa. Chłopi wykupieni nazywali się w Katalonii remensami; do opłacenia remensy obowiązany był chłop przy opuszczaniu swej działki (mansy). 470 Chłopi nic mieli prawa swobodnie zmieniać miejsca pobytu, a feudalowie mogli ich wymieniać, darować, przekazywać w testamencie i sprzedawać razem z ziemią lub bez niej. Jednak pod wpły- wem rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych wielu feudałów stopniowo zaczęło pozwalać chłopom na zmianę miejsca pobytu oraz przyznawać im wolność osobistą, żądając wszakże przy tym ogromnego wykupu, którego chłopi nie byli w stanie płacić. Pod względem ustroju politycznego Katalonia niewiele różniła się od Aragonii. W Kortezach pierwsze miejsce zajmowało duchowieństwo, drugie — szlachta, trzecie zaś — mieszczanie, którzy dopuszczeni zostali do Kortezów w 1218 r. Zarówno w Katalonii, jak i w Aragonii Kor- tczy były narzędziem panowania arystokracji. PORTUGALIA W XI—XIII W. Dzieje Portugalii, która wyodrębniła się z królestwa Leonu i Kastylii jako samodzielne państwo w połowie XII w., stanowią osobną kartę. Papież uznał niezależność Portugalii, której król stał się jego wasalem, co przyczyniło się walnie do wzmocnienia w Portugalii duchowieństwa Gmach starego senatu w Braganzie Prawdopodobnie XIII w. i /.ukonów rycerskich. Poborcy papiescy wyciskali z tego kraju przy pomocy królów ogromne sumy pieniężne. Rckonkwista, skierowana tu wyłącznie ku południowi, na wschodzie bowiem Portugalia oddzielona jest łańcuchem gór od pozostałej części Półwyspu Pirenejskiego, zakończyła się w po- łowic XIII w. W tym okresie chłopstwo na północy kraju znajdowało się w odmiennej sytuacji od chłopstwa południowej części Portugalii. Na wcześniej zdobytych i zaludnionych terenach 471 Portugalii północnej chłopi zostali już wtrąceni w poddaństwo przez feudałów świeckich i za- kony rycerskie. Na południu zaś, gdzie było jeszcze wiele ugorów, zachowały się wolne gminy kolonistów chłopskich. Po zakończeniu rekonkwisty wielu drobnych rycerzy portugalskich, nie znajdując dla siebie miejsca w ojczyźnie, wyruszyło na podbój Afryki. Od końca XIII w., tj. w okresie rozwoju stosunków handlowych między Portugalią a różnymi krajami Europy Za- chodniej (Francją, Anglią i in.), rycerze ci zaczęli aktywnie uczestniczyć również w handlu za- morskim. Portugalia, początkowo kraj rolniczy, zaczęła się po rekonkwiście coraz wyraźniej przekształcać w kraj o licznych miastach, położonych nad Atlantykiem i prowadzących na szeroką skalę handel zewnętrzny. W związku z tym w Portugalii rozwinęła się budowa okrętów. Już w XIII w. Portugalczycy, mając ogromne zapotrzebowanie na budulec okrętowy, sadzili na zbo- czach górskich duże lasy. Portugalia była taką samą monarchią feudalną z przedstawicielstwem stanowym, jak są- siadujące z nią państwa. Od końca XIII w. zwoływane tam były Kortezy. ROLA KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W PAŃSTWACH PÓŁWYSPU PIRENEJSKIEGO Niezależnie od właściwości wewnętrznego ustroju poszczególnych państw Półwyspu Pire- nejskiego (Kastylia, Aragonia, Katalonia i Portugalia) kościół katolicki odgrywał w każdym z nich ogromną rolę. Chcąc wykorzystać rekonkwistę w swoim interesie, kościół starał się nadać jej charakter wyłącznie religijnej walki chrześcijan z muzułmanami. Uczestniczące w rekonkwiście duchowieństwo przekształcało odzyskane terytoria w domenę kościoła. Chłopi osiedlający się na tych obszarach popadali w osobistą, gruntową i sądową zależność od opatów i biskupów, którzy byli równocześnie dowódcami oddziałów złożonych z kolonów, serwów i wyzwoleńców. Przedstawiciele wyższego duchowieństwa popierali w państwach Półwyspu Pirenejskiego powstawanie nowych zakonów rycerskich (Santiago, Alcantara, Calatrava). Ponadto dużą rolę zaczął tam odgrywać zakon dominikanów. Ten nowy zakon o surowej regule i ścisłej centralizacji zaczął ze wszech sił walczyć z heretykami, dążąc do zdławienia wszelkiego protestu przeciw uciskowi feudalnemu. Dominikanie nazywali się często „psami pana" (domini canes — swoista gra słów) i mieli na swych białych habitach jako symbol podobiznę psa z gorejącą pochodnią w pysku. Po zatwierdzeniu zakonu przez papieża w 1216 r. dominikanie zaczęli odgrywać główną rolę w inkwizycji, paląc na stosach jako heretyka każdego, kto w jakiś sposób przeciwstawiał się obsku- rantyzmowi religijnemu i politycznemu. Dominikanie głosili reakcyjną teologię katolicką. Zakon ich nieprzypadkowo powstał właśnie w Hiszpanii, gdyż w okresie rekonkwisty w Kastylii i Ara- gonii istniały warunki sprzyjające wzrostowi potęgi kościoła katolickiego. KSZTAŁTOWANIE SIĘ NARODOWOŚCI HISZPAŃSKIEJ Narodowość hiszpańska zaczęła się kształtować w toku rekonkwisty. W pierwszych stu- leciach rekonkwisty obok oficjalnej łaciny istniały różne narzecza ludowe, które przekształcając się stopniowo utworzyły kilka wyraźnych grup. Najbardziej rozpowszechniony był dialekt ka- stylijski, który zaczął powstawać na przełomie XI—XII w. Był to dialekt romański, który uległ 472 nic/nacznym wpływom języka Wizygotów. Za pośrednictwem Mozarabów do dialektu kastylijskie- go przeniknęły elementy języka arabskiego. W XII w. powstawały w tym dialekcie utwory li- terackie, a w XIII dokonano z łaciny przekładu kodyfikacji Leonu i Kastylii. Obok kastylijskiego intniał dialekt koński oraz kataloński, który stał się podstawą języka katalońskiego. Z biegiem czasu przeważać jednak zaczął w Hiszpanii dialekt kastylijski, który następnie stał się podstawą hiszpańskiego języka literackiego. Wobec dominującej roli Kastylii w rckonkwiście narodowość kasty- lijska stalą się jądrem narodu hisz- pańskiego. KULTURA HISZPANII W XI —XIII W. Rekonkwista odzwierciedliła siJK!»u?c'shi - Pierwsze masowe powstanie; nilorafl^isce przyczyną było niezadowolenie z^^ffaJ^^) ó pieniężny. Powstanie w Bułgarii miasta Dracz. Rozruchy ogarnęły ^ i prawie całą Macedonię, okręg soi^wEg^-. w,,,, , nic. również część chłopstwa biza^tyteg^afta'/6^ e ^ • i serbskiego stanął Piotr Delian, \jAmitcaa,ral)llłg/ ten ruch jedynie z wielkim władzy. Wódz powstańców Delia^n z%ł Niemniej groźne rozmiary w latach 1071—1073 w półnc Wojtccha. I tym razem Bułgarzy'' powstania był syn księcia Zety cześć Deliana) imię Piotr. Fala Hgcjskiego — na południu, wojska niemieckiego i normań /.ostała zamieniona w pustynię. W latach następnych Bułgarzy ^wialzieiei w buntach miejscowych władcć!$w'i stratega Nikefora Bryeniosa latach w postaniu Nikefora Basi ^':ia. rownictwem Dobromira, a w W wyzwoleńczej walce o kiedy byli oni nie tylko uczestnik^ileci^ziprz; powstania w Filipopolu s; żowcom — uczestnikom pierwsz^ei 'ipn-jW}1 garię. Oddanie sprawie ludu zape^itkjialsjr r* pomimo że władze bizantyjskie ^y^an-tJftaie/^ do 1160 r.) kościół zwołał w Nic pomogło to jednak BizancjuJmfldkoiicu żywszy udział w ruchu, który do •P'»iisizildo v A~ Pomimo prześladowań i heLW^tji iJi lii/.antyjskim uległa jedynie część iiutć swoje przywileje. Mimo obo c%i:t ROZWÓJ SPOŁECZNO-EKONOMICZNY W XI—XII W. Proces powstawania stosunków feudalnych w Bułgarii zakończył się już w zasadzie do XI w. Obce panowanie zahamowało jednak wzrost sił wytwórczych w kraju, co szczególnie wyraźnie odbiło się na sytuacji miast bułgarskich, z których większość, jak o tym świadczą zgodnie zarówno źródła archeologiczne, jak i pisane,przeżywała w XI—XII w. okres zastoju, a nawet upadku. Jedno- cześnie panowanie bizantyjskie przyśpieszyło proces wtrącania bułgarskiego chłopstwa w poddań- stwo. Sprzyjało temu szczególnie masowe rozdawanie feudałom gruntów należących dawniej do Kościół w twierdzy cara Iwana Asena II k. Asenowgradu (Bułgaria). 1231 r. wspólnot lub państwa. Z reguły ziemie rozdawane były wraz z zamieszkałymi na nich chłopami, któ- rzy tym samym przekształcali się w chłopów poddanych i otrzymywali bizantyjskie miano paryków. W okresie bizantyjskiego panowania w Bułgarii nadal wzrastała wielka własność ziemska, zwłaszcza kościelno-klasztorna. Chłopi poddani mieszkający w posiadłościach kościoła i klasz- torów nazywali się zazwyczaj klerykami (klerikoi). Do połowy XII w. liczba wolnych chłopów znacznie się zmniejszyła. W ograbianiu chłopów bułgarskich przez feudałów bizantyjskich brała udział również ta część bułgarskich bolarów, którzy za cenę zdrady zachowali swoje posiadłości i przywileje. Z podbitej Bułgarii znaczna część jej bogactw odpływała w postaci podatków i innych danin na rzecz feudałów bizantyjskich. Następstwa tej, dwa wieki trwającej, niszczycielskiej gospodarki niewątpliwie utrudniły proces centralizacji Drugiego Cesarstwa Bułgarskiego. 484 WALKA NARODU BUŁGARSKIEGO O NIEPODLEGŁOŚĆ Walkę o wyzwolenie rozpoczął naród bułgarski już w pierwszych dziesięcioleciach po utracie niepodległości. Na czele powstań przeciwko państwu bizantyjskiemu nierzadko stawali przedsta- wiciele tej części feudałów bułgarskich, którzy z tych czy innych przyczyn niezadowoleni byli z panowania Bizantyjczyków. Lecz inicjatorem ruchu prawie zawsze były szerokie masy ludowe, uginające się pod ciężarem podwójnego ucisku — obcych i swoich feudałów. Pierwsze masowe powstanie miało miejsce w zachodniej Bułgarii w 1040/41 r. Bezpośrednią przyczyną było niezadowolenie zrujnowanego chłopstwa z zamiany podatków w naturze na czynsz pieniężny. Powstanie w Bułgarii wywołało natychmiast powstanie w Serbii — w Zecie i w okolicy miasta Dracz. Rozruchy ogarnęły całą południowo-zachodnią część Półwyspu Bałkańskiego — prawie całą Macedonię, okręg sofijski, Epir i część Grecji środkowej. Do powstańców przyłączyła nic. również część chłopstwa bizantyjskiego. Na czele wspólnego wystąpienia narodu bułgarskiego i serbskiego stanął Piotr Delian, wnuk cara bułgarskiego Samuela. Rząd bizantyjski zdołał stłumić ten ruch jedynie z wielkim trudem, przy czym część ziem serbskich (Zeta) wypadła spod jego władzy. Wódz powstańców Delian został w sposób zdradziecki oślepiony i wzięty do niewoli. Niemniej groźne rozmiary przybrało również drugie powstanie Bułgarów, które rozgorzało w latach 1071—1073 w północno-zachodniej Bułgarii pcd kierownictwem bolara Grzegorza Wojtccha. I tym razem Bułgarzy i Serbowie walczyli wspólnie. Carem bułgarskim i przywódcą powstania był syn księcia Zety Michała — Konstantyn Bodin, który przybrał (widocznie na cześć Deliana) imię Piotr. Fala powstańcza dotarła do Niszu — na północy i do wybrzeży Morza ligejskiego — na południu. Rządowi bizantyjskiemu udało się dopiero z pomocą najemnego wojska niemieckiego i normańskiego stłumić powstanie. Cała okolica ogarnięta powstaniem /.ostała zamieniona w pustynię. Niemniej jednak pomimo terroru walka wyzwoleńcza nie ustała. W latach następnych Bułgarzy w nadziei wyzwolenia się z jarzma bizantyjskiego brali udział w buntach miejscowych władców bizantyjskich. W 1077 r. uczestniczyli aktywnie w buncie stratega Nikefora Bryeniosa przeciw cesarzowi Michałowi VII Dukasowi, a następnie po dwu latach w postaniu Nikefora Basilakiosa. W 1078 r. w rejonie Mesembrii powstał lud pod kie- rownictwem Dobromira, a wkrótce potem — w rejonie miasta Edirne (Adrianopola). W wyzwoleńczej walce o zrzucenie jarzma bizantyjskiego wielki udział brali bogomili. Nie- kiedy byli oni nie tylko uczestnikami, lecz i przywódcami wystąpień. Tak więc w 1084 r. na czele powstania w Filipopolu stał bogomił Trawi. Bogomili byli też organizatorami oporu przeciw krzy- żowcom — uczestnikom pierwszej wyprawy krzyżowej w 1096/1097 r., którzy pustoszyli Buł- garie.. Oddanie sprawie ludu zapewniło dalszy rozwój i wzmocnienie ruchu bogomiłów w XII w., pomimo że władze bizantyjskie systematycznie ich zwalczały. W ciągu zaledwie 20 lat (od 1140 dn 1160 r.) kościół zwołał w Konstantynopolu cztery sobory w celu potępienia herezji bogomiłów. Nic pomogło to jednak Bizancjum. W końcu lat osiemdziesiątych XII w. bogomili brali naj- żywszy udział w ruchu, który doprowadził do wyzwolenia Bułgarii. KULTURA BUŁGARSKA W XI—XII W. Pomimo prześladowań i hellenizacji lud zachował swój język, obyczaje i kulturę. Wpływom bi/.:mtyjskim uległa jedynie część możnowładztwa bułgarskiego, która w ten sposób chciała utrzy- mać swoje przywileje. Mimo obcego ucisku w twórczości ludowej ze szczególną siłą dźwięczala 485 struna patriotyzmu. Szeroką popularność zdobyły pieśni historyczne, podania i legendy sławiące bohaterską przeszłość narodu bułgarskiego, czasy rozkwitu i potęgi państwa bułgarskiego. Niekió re z tych podań zostały utrwalone w ciekawym zabytku XI w., spisanym prawdopodobnie pr/.c/ jakiegoś mnicha, zwolennika bogomiłów, w tzw. Latopisie apokryficznym lub Przypowieściach proroka Izajasza, a także w pomni- ku XII w. — Żywocie Iwana Ryl- skiego. Z XII w. pochodzą cenne zabytki piśmiennictwa, odzwier- ciedlające dalszy rozwój języka buł- garskiego. Szczególnie ciekawy jest tzw. Triodion bitolski—książka do nabożeństwa napisana glagolicą. Motywy ludowe znajdujemy również w dziedzinie ornamentyki architektonicznej. Właśnie w tym okresie zaczęto zewnętrzne ścian}' budowli wykonywać z dwóch ma- teriałów — cegły i białego kamie- nia, przez co powstawały wzory przypominające hafty świątecznej Kościół w Bojanie (Bułgaria). XI—Xiii w. odzieży chłopów bułgarskich. Styl ten w swym dalszym rozwoju sta- nowił jeden z uroków średniowiecznego budownictwa bułgarskiego i wywarł wielki wpływ na ornamentykę architektoniczną w Bizancjum. Pięknym zabytkiem tego stylu jest kościół Ś w. Dymitra w Tyrnowie (XII w.). Wspaniałym zabytkiem świadczącym o mistrzostwie architekto- nicznym narodu bułgarskiego jest również kościół w Bojanie (w pobliżu Sofii). STOSUNKI BUŁGARSKO-RUSKIE W XI—XII W. Stosunki bułgarsko-ruskie nie zostały zerwane ani wskutek panowania Bizantyjczyków w Bułgarii, ani też z powodu wędrówki koczowników — Pieczyngów, a następnie Po- łowców — przez stepy południowej Rusi. W XI—XII w. stosunki te rozwijały się w dal- szym ciągu. Korzystając nadal z usług tłumaczy bułgarskich (wielu Bułgarów po ucieczce ze swego kraju mieszkało w tym czasie na Rusi), ruscy znawcy ksiąg kościelnych z kolei wywierali wpływ na roz- wój kultury bułgarskiej. Do Bułgarii zaczęły docierać oryginalne dzieła ruskiej literatury, np. żywot księżny Olgi, Borysa i Gleba, Teodozego Pieczerskiego i in., których tendencje politycz- ne — walka z wszelkimi próbami Bizancjum podporządkowania sobie państwa ruskiego — odpowiadały uczuciom narodu bułgarskiego. Bezpośrednie kontakty z Rusią wywierały wpływ i na inne dziedziny kultury bułgarskiej, np. na budownictwo, jak tego dowodzi kościół Św. Jana w Me- sembrii z XII w. Lecz stosunki rusko-bułgarskie i w tym okresie nie ograniczały się bynajmniej tylko do wy- miany kulturalnej. O istnieniu kontaktów politycznych między Bułgarią i Rusią świadczą np. 486 kroniki, które wspominają o planie księcia Trembowli Wasylka syna Rościslawa (przełom XI— XII w.). Wiedząc o wielkim niezadowoleniu ludności Bułgarii z panowania feudiłów bizmtyj- ukich wyraził on chęć osiedlenia części Bułgarów na ruskich terenach naddunajskich. Pl mówi temu jednak przeszkodziło Bizancjum. WYZWOLENIE BUŁGARII Masowe powstanie przeciw jarzmu bizantyjskiemu zaczęło się w północno-wschodniej Buł- garii pod koniec 1185 r. Bezpośrednim powodem powstania było obłożenie ludności nowymi uciążliwymi podatkami. Był to moment dla Bizancjum bardzo niesprzyjający. W cesarstwie to- czyła się ostra walka miedzy dwiema feudalnymi klikami, która doprowadziła do obalenia cesarza Andronika Komnena. Nie było też jeszcze całkowicie zażegaane niebezpieczeństwo najazd i Nor- manów. Dlatego rząd bizantyjski nie mógł od razu skierować do naddunajskiej Bułgarii większych sil zbrojnych. Stojący na czełe powstania bracia Piotr i Asen, bolarzy z Tyrnowa, umiejętnie wykorzystali sytuację. Garnizony bizantyjskie we wschodniej Bułgarii zostały wycięte. Po- wstanie rozszerzyło się dosłownie w ciągu kilku tygodni aż do Starej Płaniny ('w Bałkanach), spotykając się wszędzie z aktywnym poparciem szerokich warstw ludności. Razem z Bułgarami walczyli przeciw Bizantyjczykom Połowcy „i ci, jak pisał Choniates, pochodzący z Werdony, którzy gardzą śmiercią, szczep ruski, lud miły bogu wojny". Byli to brodnicy — ludność ruska z delty Dunaju. - . ;;:' * <* < Prawie dwa lata Cesarstwo Bizantyjskie wytężało wszystkie swe siły, aby ponownie ujarzmić Bułgarię. Do samej tylko Bułgarii naddunajskiej zorganizowano w 1186/1187 r. trzy wielkie wy- prawy pod dowództwem cesarza Izaaka II Anioła. Nie przyniosły one jednak zamierzonych re- zultatów. Bizancjum zmuszone było w r. 1187 zawrzeć z powstańcami pokój i tym samym uznać niepodległość północno-wschodniej Bułgarii. Na przełomie dwóch ostatnich dziesięcioleci XII w. zaczął się ruch również w innych okrę- gach — w Macedonii i w okolicach położonych na południe od Starej Płaniny. Wszystkie wysiłki Bizantyjczyków zdławienia ruchu i tu również nie odniosły skutku. W połowie lat dziewięćdzie- siątych w Macedonii było już kilka niezależnych księstw bułgarskich. Pod koniec XII w. prawie całe terytorium zamieszkałe przez Bułgarów wyzwolone zostało spod władzy Bizancjum. I chociaż w wyniku społeczno-ekonomicznego rozwoju Bułgarii na terytorium tym powstało nie jedno, lecz kilka państw feudalnych, było to wielkie zwycięstwo narodu bułgarskiego. SERBIA I JEJ WALKA O NIEPODLEGŁOŚĆ Na ziemiach serbskich ucisk bizantyjski dawał się mniej we znaki niż w Bułgarii. Serbia, bar- d/.icj oddalona od Bizancjum, a przede wszystkim nie tak bogata i dlatego mniej interesująca fcudałów bizantyjskich, w ciągu całego okresu bizantyjskiego panowania zachowała pewien stopień samodzielności. Prawie we wszystkich księstwach serbskich rządzili nadal książęta (żupani) wywodzący się z możnowładztwa serbskiego. Ale lud serbski musiał płacić Bizancjum uciążliwe duniny, dzisięcinę i wszelkiego rodzaju podatki. W XI — XII w. Serbia niejednokrotnie bywała urcnq bardzo dla niej rujnującej walki Bizancjum z Węgrami i Normanami. Szczególnie pusto- 487 szące były najazdy feudałów węgierskich, którzy w połowie XI w. docierali do Niszu na wscho- dzie i do Kosowego Pola na południu. W celu utrwalenia swej władzy Bizantyjczycy wszelkimi sposobami rozniecali walkę między feudałami serbskimi, toteż kraj był nadal rozdrobniony. Podobnie jak w Bułgarii podstawową siłą w walce o niepodległość Serbii były masy ludowe. Już w drugiej połowie lat dwudziestych XI w. powstała przeciw Bizantyjczykom ludność okolic Dracza i Zety (część Czarnogóry). Szerokie warstwy narodu serbskiego popierały aktywnie także powstania Bułgarów w 1040/41 pod do- wództwem Piotra Deliana, a następnie i póź- niejsze powstania. Lecz na skutek pewnego zbiegu okoliczności w Serbii rola miejscowych władców (żupanów) w walce o wyzwolenie i zjednoczenie kraju była znacznie większa niż w Bułgarii. Już podczas pierwszych powstań wyróż- nił się książę Zety Wojnisław, pod dowódz- twem którego przodkowie współczesnych Czar- nogórców dwukrotnie (w 1040 i około 1043 r.) rozbili na głowę wysłane przeciw nim wojsko bizantyjskie i wyzwolili swój okręg od wszelkiej zależności od Bizancjum. Za panowania syna Wojnisława — Michała (1051—1081) i wnu- ka — Konstantyna Bodina (1081—1101) przy- łączone zostały do Zety i inne ziemie serbskie. Jednak ani warunki ekonomiczne, ani społecz- ne, powodujące rozdrobnienie feudalne, nie zostały jeszcze przezwyciężone, wskutek czego na początku XII w. Serbia rozpadła się na kilka niezależnych części, z których tylko Zeta za- chowywała stale faktyczną niepodległość. Wielki kościół w Studenicy (Serbia), xii w. Nowym ośrodkiem, wokół którego zaczęły się skupiać w XII w. ziemie serbskie, byłaRasz- ka, gdzie zachowało się najwięcej wolnych chłopów. Sukcesy wielkich żupanów Kaszki — Wukana, Tichomira i Stefana Nemanja (1159—1195) — w dziele zjednoczenia Serbii w znacznej mierze tłumaczyć należy tym, że wojsko ich składało się nie tylko z drużyn feudalnych, lecz i chłopskiego pospolitego ruszenia. Okolice Kaszki (Starej Serbii) były również kolebką sztuki serbskiej, zwłaszcza architektury, odznaczającej się monumentalnością formy i oryginalną dekoracją: elewacje zdobiono okładziną z marmuru oraz rzeźbami. Najwybitniejszymi zabytkami architektury serbskiej XII w. były wielki kościół w Studenicy i kościół Św. Mikołaja w Kurszumianie. Zacho- wane fragmenty malowidła ściennego w kościele w Studenicy świadczą o wysokim poziomie serbskiego średniowiecznego malarstwa freskowego. Największe sukcesy w zjednoczeniu Serbii osiągnął Stefan Nemanja — założyciel dynastii Nemanjiciów, która panowała w Serbii do końca XIV w. W rezultacie wieloletnich wojen z Bi- zancjum i sprzymierzonymi z cesarstwem książętami serbskimi udało mu się zjednoczyć pod swą władzą znaczną część ziem serbskich; około 1190 r. Bizancjum musiało uznać całkowitą 488 nlc/Hlr>.iio<ć jego państwa. W tym samym mniej więcej czasie i również przy aktywnym poparciu liniowych zr/.uciła bizantyjskie jarzmo także Bośnia1. Tuk wic.c pod koniec XII w. tereny serbskie wyzwolone zostały spod jarzma Bizancjum, cho- *. podobnie jak i Bułgaria, nie stanowiły jeszcze jednego państwa. CHORWACJA XI i XII w. stanowią w dziejach narodu chorwackiego ciężki okres. W XI w. w Chorwacji rnxpoc/cjo się rozdrobnienie feudalne. Spośród plemiciów (szlachty) wydzieliła się już warstwa fr wtlikaszy — wielkich feudałów, władających rozległymi posiadłościami i uporczywie dążących do rozszerzenia swych praw politycznych. Władza królewska traciła coraz bardziej znaczenie, król przekształcał się w „pierwszego wśród równych". Roszczenia welikaszy spotęgowały się Kwluszcza w drugiej połowie XI w., gdy feudałom udało się stłumić ruch ludowy. Do osłabienia włud/y królewskiej przyczyniły się również porażki poniesione przez Chorwację w XI w. w walce x agresją kupców weneckich i węgierskich feudałów. Około 1000 r. Chorwacja utraciła z wyjątkiem Rijcki (Fiume) prawie całe wybrzeże adriatyckie, które zagarnęła Wenecja. Później Chorwacja pozbawiona została i niektórych terenów północno-zachodnich. W ostatnim ćwierćwieczu XI w. kraj pogrążył się w chaosie walk feudalnych i buntów. Różni pretendenci do tronu królewskiego osiągali krótkotrwałe sukcesy, kiedy hojnie obdarzali welikaszy królewszczyznami lub korzystali x pomocy papiestwa, które posługiwało się feudałami chorwackimi we własnym interesie. Główną siłą w walce o niepodległość kraju były masy ludowe. Powstanie ludowe w 1089 r. /.miotło feudalną klikę bana Zwojnimira, którego koronował legat papieża Grzegorza VII w 1076 r. i który zaangażował się w całkowicie obcej dla Chorwacji walce o inwestyturę; na skutek powsta- nia Chorwacja przestała być zależna od papiestwa. Ale inna kuka feudalna, która zagarnęła władzę, obawiając się nowych powstań ludowych dopuściła się także zdrady ojczyzny i zawarła w 1102 r. unię personalną z królami węgierskimi z dynastii Arpadów. Unia potwierdzała nie tylko wszystkie przywileje zdobyte przez welikaszy w XI w., lecz i znacznie je rozszerzała. Akt unii postanawiał, że sprawy państwowe dotyczące Chorwacji król lub jego namiestnik mogli rozstrzygać tylko za zgodą rady składającej się z największych feudałów chorwackich. Każdy król węgierski wkła- dając koronę chorwacką musiał przysięgą potwierdzić swobody chorwackich feudałów. Utrata niepodległości państwowej pogorszyła sytuację ludu chorwackiego. Chorwacja mu- siała teraz znaczne siły i środki przeznaczać na organizację pomocy wojskowej dla Węgier w ich licznych wojnach. Część terytorium Chorwacji stała się areną zaciekłych starć feudałów węgier- skich z wojskami bizantyjskimi i serbskimi. Wszystko to jako wielki ciężar spadało na masy lu- dowe. Nie był to więc przypadek, że właśnie w XII w. w związku z zaostrzeniem się walki kla- sowej szeroko rozpowszechniło się w Chorwacji bogomilstwo. SŁOWIAŃSKIE MIASTA NA WYBRZEŻU ADRIATYCKIM Ciężka sytuacja Chorwacji, Serbii i Bułgarii nie mogła nie odbić się ujemnie na rozwoju słowiańskich miast wybrzeża adriatyckiego (Dalmacji), ściśle związanych z nimi pod względem gospodarczym. Głównym hamulcem dalszego rozwoju był tu również obcy ucisk, stosowany 1 Wyzwolona Bośnia dostała się wkrótce pod władzę feudałów węgierskich. Lecz już za rządów bana Kulina (l l HO—1204) stała się faktycznie niepodległa. 489 przede wszystkim przez kupiecką Wenecję, pod której władzę Dalmacja dostała się już około 1000 r. Chcąc opanować cały handel adriatycki, Wenecja nie tylko wtrącała się do politycznego życia miast nadmorskich i wyznaczała naczelników gmin miejskich, lecz ograniczała równie/, swobodę żeglugi i handlu Słowian. Rząd wenecki samowolnie ustanawiał cła na eksportowane i importowane przez Dalmację towary i próbował regulować ceny we własnym interesie. Wenecja ustaliła ścisłe przepisy co do przywozu i wywozu towarów. Oprócz tego miastom nadmorskim nie wolno było utrzymywać stosunków handlowych z krajami, z którymi Wenecja była zwaśniona. Niemało sił i środków zużyli Wenecjanie na walkę z rodzimą słowiańską kulturą miast nadmor- skich. Pomagał im przy tym kościół katolicki, który zdobył przewagę w Dalmacji już w po- przednim okresie. Próby opanowania Dalmacji podejmowali też od początku XII w. królowie węgierscy i cesarze bizantyjscy. Aliasta nadmorskie nie ulegały pokornie obcemu panowaniu. Wiele z nich niejednokrotnie zrywało się do walki, a Wenecjanie musieli wystawiać przeciw nim całe flotylle i uciekać się do pomocy najemników lombardzkich i niemieckich. Do szczególnie burzliwych wypadków doszło w mieście Zadar ok. 1171 i 1180 r. W wyniku powstania w r. 1180 Zadar wyzwolił się z pomocą Węgrów na przeszło 20 lat spod władzy Wenecji. Lecz rywalizacja między kupiectwem różnych miast słowiańskich, podsycana przez Wenecjan, którzy przyznawali im niejednakowe prawa, przeszkadzała zjednoczeniu sił Słowian nadmorskich. Dlatego wystąpienia poszczególnych miast, nawet pomyślne początkowo, nie przerastały w ogólne powstanie całej Dalmacji. Jedynie Du- brownik zdołał zachować w tym okresie prawie całkowitą samodzielność w sprawach wewnętrz- nych i zdobył znaczne przywileje w handlu, chociaż także musiał uznawać zwierzchnictwo Bi- zancjum lub króla sycylijskiego. Tak więc narody południcwosłowiańskie w XI—XII w. rozwijały się w bardzo trudnych warunkach. Pomimo to większość Słowian południowych (Bułgarzy, Serbowie i Bośniacy) już u schyłku XII w. zdołała zrzucić jarzmo bizantyjskie i odzyskać niepodległość. ROZDZIAŁ XXIX PAŃSTWA ZACHODNIOSŁOWIAŃSKIE W XI-XIII W. K raje zachodnioslowiańskie, podobnie jak inne kraje Europy Środkowej i Zachodniej, wkraczały w XI — na początku XII w. w okres rozwiniętego feudalizmu. W tym czasie narody czeski i polski zmagały się z feudalną agresją niemiecką. 1. CZECHY UTRWALENIE SIĘ USTROJU FEUDALNEGO Nowy okres rozwoju zaznaczył się w Czechach dużymi osiągnięciami w dziedzinie gospo- darczej. W XII w. prawie wszystkie grunty były już zagospodarowane i przeznaczone pod uprawę różnych roślin. Polepszyła się technika rolnicza, powszechnie przyjął się system trójpolówki, glebę uprawiano ulepszonym pługiem żelaznym. Pomimo że w zasadzie panowała nadal w tym okresie gospodarka naturalna i proces oddzielania się rzemiosła od rolnictwa nie stał się jeszcze powszechny, w XI—XII w. nastąpił znaczny postęp w rozwoju miast. Na szlakach handlowych przecinających Czechy ze wschodu na zachód i z pomocy na południe, z Rusi i Polski do Europy Zachodniej, obok starego miasta czeskiego Pragi wyrosły wielkie miasta na Morawach — Brno i Ołomuniec, które stały się ośrodkami rzemiosła i handlu. XI—XIII w. to okres dalszego rozszerzania się i umacniania feudalnej własności wielkich i drobnych właścicieli ziemskich, jak również kościoła. Już w X w. feudałowie zdobyli prawo dy- sponowania pustkami i lasami oraz zagospodarowywania nowin i zakładania nowych wsi. W nowo założonych wsiach feudałowie osiedlali chłopów zależnych i zabraniali okolicznej ludności ko- rzystania z użytków gminnych. Proces narzucania chłopom poddaństwa był już w X w. zakończony. Zwiększone znaczenie posiadłości feudalnej w gospodarczym życiu Czech prowadziło do wzrostu politycznej siły feudałów. Głównym rodzajem wojska już w XI w. stała się konnica feudalna. Ziemie rozdawane przez książąt wielkim i drobnym feudałom „za wierną służbę", 491 nazywane ogólnie wysługami., stawały się ich własnością dziedziczną. Najważniejszym środkiem umocnienia panowania klasowego feudałów w XI—XII w. był immunitet, potwierdzony praw- nie w specjalnych reskryptach książęcych. Z ostatecznym ukształtowaniem się w Czechach klasy feudalów związane było pojawienie się w niej warstwy „panów" i warstwy drobniejszych feuda- łów-rycerzy, czyli władyków, różniących się od panów pod względem znaczenia politycznego i funkcji wojskowych. OKRES ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO W XI w. rozluźniła się wczesnofeudalna centralizacja państwa czeskiego, kraj wkroczył w okres feudalnego roz- drobnienia. Terytorium państwa rozpadło się na po- szczególne kraje, ośrodkiem każdego kraju był gród (hracT). Wszystkie funkcje sądowe, administracyjne i finansowe w danym kraju sprawowali miejscowi właściciele ziemscy, którzy pobierali za to oddzielne opłaty. Feudałowie piasto- wali także wszystkie urzędy w administracji centralnej i w sądzie. Książęta czescy nie mogli decydować w spra- wie wojny i pokoju lub finansów bez możnowładztwa feu- dalnego, zasiadającego w sejmach i radzie książęcej. Winobranie Rysunek wg miniatury z XIII-wiecznego rękopisu Władza centralna upadała, gdyż na skutek rozwoju sił wytwórczych i włączenia w sferę działalności gospodar- czej nowych ziem przy zdecydowanej przewadze gospo- darki naturalnej musiały wzmacniać się lokalne ośrodki władzy. Nie oznacza to jednak, że poszczególne dzielnice Czech, związane wspólnotą języka i kultury, zupełnie się od siebie odseparowały. Pomimo rozdrobnienia polityczne- go Praga zachowała znaczenie jako centrum kraju. Jedność narodu czeskiego przejawiła1 się zwłaszcza w walce z feudałami niemieckimi i polskimi. Książętom czeskim Brzetysławowi I (1034—1055), Spitygniewowi II (1055—1061) i Wratysławowi II (1062—1092) udało się zadać szereg porażek wojskom niemieckim i polskim. W 1126 r. Czesi pod dowództwem księcia Sobiesława I (1125—1140) rozbili pod Chlumcem wojsko cesarza Lotara II, wzięli go do niewoli i zmusili do uznania niezależności Czech. Dlatego Fryderyk I Barbarossa uciekł się do intryg dyplomatycznych i wiarołomstwa, aby w oparciu o poszczególnych feudałów dokonać rozbioru Czech. W tym celu Fryderyk oderwał Morawy od Czech tworząc z nich odrębne lenno, zaś biskupowi praskiemu nadał uprawnienia księcia Rzeszy, czyniąc go niezależnym od króla Czech. ROZWÓJ PRODUKCJI RZEMIEŚLNICZEJ I HANDLU Na przełomie XII i XIII w. obok rolnictwa rozwijało się pomyślnie rzemiosło miejskie oraz górnictwo. W pobliżu bogatych złóż rudy srebra powstały nowe miasta, które zaczęły od- grywać znaczną rolę w gospodarczym życiu kraju. Rozwój górnictwa i rzemiosła prowadził do żywszej wymiany między poszczególnymi częściami kraju, które stopniowo zatracały charakter 492 iKliy.olowunych od siebie całości gospodarczych, sprzyjał rozwojowi handlu wewnętrznego i pro- iltikcji towarowej. Do rozwoju produkcji towarowej i życia miejskiego w Czechach przyczynił ule w/rost handlu zagranicznego w XI—XIII w. Czechy wywoziły na tereny położone nad gór- nym Dunajem, do Wenecji i Węgier konie, woły, skóry, płótno itp., a od XIII w. zaczęły ckspor- lowiić /.boże i srebro. Stosunki handlowe mię- il/.y Czechami a Rusią datują się od Xw. — już wńwc/as kupcy ruscy przyjeżdżali do Pragi. W XI—XIII w. handel ten nie ustawał. W re- aultucic rozwoju rzemiosła i handlu wzrosła rola miast czeskich jako gospodarczych i kul- lurulnych ośrodków kraju. W Czechach, po- dobnie jak i w innych krajach w tym okresie, miasta otrzymały prawo samorządu i własne sadownictwo, a mieszczanie stawali się oddziel- ną warstwą społeczną. Na wsi pogłębiał się proces rozwarstwienia majątkowego. Chłopów /.umożnych feudałowie przenosili na czynsz pie- niężny. W sumie wzrost produkcji towarowej w Czechach, będący rezultatem ich rozwoju wewnętrznego, prowadził w XIII w. do dal- szego wzmocnienia ustroju feudalnego, a roz- szerzenie się więzi między poszczególnymi częściami kraju stanowiło przesłankę do wzmoc- nienia i centralizacji feudalnego państwa. KOLONIZACJA NIEMIECKA Król Wratysław II Fresk w kaplicy Św. Katarzyny w Znojmie na AiOrawach. 1134 r. W XII—XIII w. wzmógł się w Czechach proces zagospodarowywania lasów i pustek, uprawy nowin i zakładania nowych wsi. Temu procesowi kolonizacji w niektórych krajach Europy towarzyszył nie tylko.ruch przesiedleńczy znacznych mas ludności w granicach państw, lecz także napływ kolonistów z krajów sąsiednich. Tak w XII w. do najbliżej Niemiec położonych ziem czeskich zaczął się napływ niemieckich chłopów-kolonistów, który w XIII w. stal się zjawiskiem masowym. Chłopi niemieccy, uchodząc przed uciskiem feudalnym w swojej ojczyźnie, szukali nowego miejsca osiedlenia, gdzie powinności byłyby lżejsze; w Czechach koloniści otrzymywali ziemię za pośrednictwem drobnych feudałów, tzw. lokatorów, na warunkach dziedzicznej dzierżawy i w zamian musieli pełnić umiarkowane powinności. Taki tryb osiedlenia, zwany w Czechach kolonizacją na „prawie niemieckim", nie był w zasadzie nowy, ponieważ i dawniej do zagospo- darowywania pustkowi i zakładania nowych wsi ściągano chłopów na dogodniejszych dla nich warunkach. Za chłopami przybywali kupcy i rzemieślnicy niemieccy, którzy osiedlali się w mia- stach położonych na ożywionych szlakach handlowych. Klasztory katolickie pomagały umocnić władzę niemieckich cesarzy i feudałów w Cze- cliach i opierały się na kolonistach niemieckich, podobnie zresztą jak i osiadli w Czechach niemiec- 493 cy feudałowie świeccy, którym królowie czescy, począwszy od Przemyśla Ottokara I (l 197—1230'), nadawali rozległe posiadłości ziemskie. Królowie czescy, starając się wzmocnić swoją pozycji,- w „Świętym Cesarstwie Rzymskim", dążyli do zbliżenia z książętami niemieckimi, widzieli wii,v w przybywających z Niemiec feudałach swych sprzymierzeńców. Ale duchowieństwo katolicku i przenikający do Czech feudałowie niemieccy nie" dążyli do wzmocnienia państwa czeskiego, lecz przeciwnie, do jego osłabienia. W Cze- chach zaczęli osiedlać się także członkowie za- konów rycerskich — Krzyżacy i templariusze; przybywali tu również tzw. mnisi „żebrzą- cy" — franciszkanie i dominikanie. „Prawo niemieckie", nadawane w wielu wsiach kolonistom niemieckim, przyczyniło się w przyszłości do pogorszenia sytuacji chłop- stwa czeskiego, gdyż rozmiary powinności chło- pów czeskich we wsiach, w których je wprowa- dzono, zależały od woli właściciela ziemi i były zwykle duże. Pieczęć Wacława II XIII w. Niemcy napływający do starych miast czeskich i zakładający nowe (XIII w.) utworzyli uprzywilejowaną warstwę — patrycjat, który zajął w stosunku do ludności dominującą po- zycję zarówno w dziedzinie ekonomicznej, jak i politycznej. Aczkolwiek wzrost ludności chłopskiej i rzemieślniczej był sam przez się zjawiskiem pozytywnym, w sumie kolonizacja niemiecka w Czechach przyniosła wielką szko- dę dalszemu rozwojowi sił wytwórczych i od- biła się niekorzystnie na sytuacji czeskich mas ludowych. Walka czeskiego chłopstwa i biedoty miejskiej z wyzyskiem feudalnym przybierała często charakter walki z panowaniem cudzoziemców. PAŃSTWO CZESKIE W XIII W. Na skutek wzmocnienia się więzi gospodarczych między poszczególnymi częściami kraju na początku XIII w. wzrosło znaczenie władzy królewskiej, a polityczna samodzielność możno- władztwa została ograniczona. Wzrost autorytetu władzy królewskiej, widoczny za panowania Przemyśla Ottokara I i Wacława I (1230—1253), doprowadził do pozytywnych rezultatów za królów drugiej połowy XIII w.—Przemyśla OttokaraII (1253—1278) i WacławaII (1278—1305). Przemysł Ottokar II rewindykował rozdane możnowładztwu królewszczyzny, starał się zrefor- mować administrację lokalną w kierunku podporządkowania jej władzy centralnej. Jednocześnie wzrosło międzynarodowe znaczenie Czech, które stały się potęgą w Europie Środkowej. W 1212 r. Przemysł Ottokar I osiągnął uznanie niezależności Czech przez Fryderyka II Hohensztaufa. W 1241/42 r. po Węgrzech i Polsce Czechy padły ofiarą najazdu mongolskiego (tatarskiego). 494 Hordy chana kipczackiego Batu spustoszyły Morawy. Jednakże król czeski Wacław I, korzystając z tego, że główne siły Tatarów osłabione były walką z Rusią, zdołał powstrzymać ich dals/y po- chód. Państwo czeskie doszło do wielkiej potęgi szczególnie za Przemyśla Ottokara II, który odzyskał zagarniętą przez Hohensztaufów ziemię chebską, przyłączył do Czech Austrią i /icmic słowiańskie na południe od Dunaju — Styrię, Karyntię i Krainę. Rozległego państwa słowiańskie- go, rozciągającego się od źródeł Łaby i Odry do Morza Adriatyckiego, Przemysł Ottokar II bronił w zaciętych bojach z królem węgierskim Belą IV. Z królem węgierskim sprzymierzony był książę halicko-wołyński Daniel Romanowicz, który wielce się interesował losami Europy Środkowej. W 1253 r. wyprawił się on z Belą IV na Czechy. Jednakże zerwanie tradycyjnej przyjaźni czesko-ruskiej wywołało niezadowolenie w samym księstwie halickim. „Nie było dawniej nikogo w ruskiej ziemi — pisał kronikarz halicko-wo- łyński— kto wojowałby z ziemią czeską, ani dzielny Światosław, ani Włodzimierz Święty". Niezadowolenie to zmusiło księcia halickiego do zmiany polityki i opowiedzenia się po stronie króla czeskiego, któremu pomógł odnieść zwycięstwo nad Belą IV. Bardziej konsekwentną po- litykę przyjaźni z Czechami prowadził następca Daniela — książę halicki Lew. Jak podaje kro- nikarz halicko-wołyński, Lew osobiście pojechał do Wacława II, zawarł z nim „pokój do końca życia" i powrócił od niego z cennymi podarkami. Scentralizowana monarchia czeska nie mogła się oprzeć na miastach, w których patrycjat niemiecki zajmował dominującą pozycję. Poza tym książęta niemieccy, obawiając się wzrostu po- tęgi państwa czeskiego, zaczęli montować koalicję przeciw Przemysłowi Ottokarowi II, posługując się przy tym duchowieństwem katolickim w Czechach i „żebrzącymi" mnichami, którzy po- mogli powstałym przeciw królowi feudałom z magnatami Witkowiczami na czele. W 1278 r. wojsko czeskie poniosło klęskę w bitwie pod Suchymi Krutami (Durnkrut) na Morawach, w której poległ również król. Cesarz niemiecki Rudolf Habsburg zagarnął następnie nie tylko Styrię, Karyntię i Krainę, ale i Morawy. Jednak Czechy pozostały silnym państwem, odgrywającym dużą rolę w dziejach Europy Środkowej. Habsburgowie musieli pogodzić się z tym stanem rzeczy. WCZESNA KULTURA CZESKA Cechy wspólnoty kulturalnej widoczne są już w Czechach w VII—IX w., kiedy kształtował się język czeski. Zanim pojawiło się piśmiennictwo w języku czeskim, kultura ludu wyraziła się w folklorze, w podaniach i pieśniach. Podanie ludowe przedstawiało pierwszego czeskiego księcia Przemyśla jako prostego oracza z wioski Stadicy. Legenda z X w. o księciu Wacławie, zabitym przez brata Bolesława, zawiera opis zamieszek feudalnych, a także obyczajów Czechów — ich ubrania, mieszkania, sprzętów domowych. Tekst tej legendy jest najstarszym (po panońskich ży- wotach Cyryla i Metodego) źródłem historycznym do dziejów Czech. Zapisany w języku staro- słowiańskim, zawiera wiele czeskich słów i zwrotów. Powstałe w IX w. piśmiennictwo kościelne w języku starosłowiańskim utrwalało obyczaje i obrzędowe pieśni słowiańskie, a następnie stało się jednym ze środków walki Czechów z obcą agresją i kościołem katolickim, który był oparciem napływającego do Czech żywiołu niemieckiego. Podania i pieśni ludowe, świadczące o oryginalności wczesnej kultury czeskiej, były źródłem pierwszego czeskiego kronikarza Koźmy (Kosmas — 1045—1125), kanonika katedry Św. Wita w Pradze. Kronika Koźmy, składająca się z trzech ksiąg, jest wybitnym zabytkiem kultury czeskiej 495 PAŃSTWO CZESKIE w drugiej połowie XIII w. PAŃSTWO CZESKIE owie XIV w. Czecha i Morawy ok 1251 r. \\~VCJ Terytoria przytaczane n U, 1251 -1270 (1251) Lata przyłączenia dranica państwa czeskiego za Przemgsła II (około 1270r) 50 O hrj_t3-h~EJ--.r_ . ' /'\ Czechy i Morawy na pocratku XIV w. :>>;ł\ ^^' -\ Ziemie Koronij Czeskiej w 1348r. 50 100km ^>^ Ccj Terytoria przyłupione n II. 1353~ 1373 (1373) Lata przyłączenia ————— Granice ziem Koron/j Czeskiej w 1373r. XII w. Autor jej był wielkim znawcą starożytności klasycznej i słowiańskiej, podro/nikiem i świet- nym pisarzem. Koźma oświetlał wydarzenia wczesnej historii Czech z punktu wid/cnia klasy panującej, ale w jego kronice znalazła wyraz i miłość ludu do ziemi ojczystej, „płynącej słodkim miodem i mlekiem", do jej bogatej i szczodrej przyrody. Koźma nie tai nienawiści do wrogów Czech, z gniewem pisze o zaczynającym się w jego czasach naporze feudałów niemieckich na Czechy. X—XIII w. to okres powstania i rozwoju architektury kościelnej i świeckiej, a także koś- cielnego malarstwa ściennego. Sztuka czeska wykazuje znaczne pokrewieństwo z twórczością Słowian południowych, bizantyjską i ruską, o czym świadczy np. katedra w Hradiszczu, zbudowana w IX w., oraz inne kościoły w mias- tach. Natomiast wiejskie kościoły drewniane XI—XII w. były raczej podobne do ruskich. Malowidła ścienne w kościołach czeskich XI— XIII w. świadczą niewątpliwie o formalnym wpływie sztuki bizantyjskiej, jednakże tematy ich zaczerpnięte są z dziejów Czech. Wiele fresków przedstawia sceny z życia pierwszych Przemyślidów, którzy przedstawieni są jako mężowie rośli, silni, świetnie uzbrojeni. O wpły- wach bizantyjskich świadczą również wizerunki na monetach X—XI w. Kościół Św. Marcina na Wyszehradzie w Pradze. Ok. 1100 r. Zjawiskiem towarzyszącym kolonizacji nie- mieckiej w XII—XIII w. była germanizacja kół dworskich i arystokracji. Na dworze kró- lewskim i w zamkach pańskich mówiono po niemiecku, przyjmował się feudalny obyczaj niemiecki i wraz z tym rozpowszechniała się niemiecka literatura rycerska. Jednakże kultura czeska przeciwstawiała się zwycięsko obcym wpływom. Język czeski pozostał językiem ogólno- narodowym nawet w czasach najbardziej intensywnej kolonizacji niemieckiej. Z faktem tym musiało się liczyć nawet katolickie duchowieństwo w Czechach. W XII—XIII w. w książkach do nabożeństwa i słownikach łacińskich pojawiły się objaśnienia (glosy) w języku czeskim. Powstała również czeska literatura rycerska. Rycerskie powieści schyłku XIII w. opowiadają o ży- ciu Przemyśla II i jego podbojach. W twórczości dramatycznej, powstałej w XIII w., tj. w ludowych scenach z muzyką taneczną, panował język czeski. Tak więc kultura czeska rozwijała się. pomyślnie pomimo prób germanizacji. llli.tniiii piiws/rrhna t. III 2. POLSKA W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH Także w Polsce wraz z powolnym, ale stałym wzrastaniem sił wytwórczych rozwijały się stosunki feudalne. Zagospodarowywano ugory, rozpowszechniała się trójpolówka, grunt upra- wiano lepiej, bo udoskonalonym pługiem, powstawały nowe miasta. W XI—XIII w. szybko wzrastała wielka własność ziemska, świecka i kościelna, kosztem zaboru ziem osobiście wolnych Rycerz polski Wg pieczęci z XIII—XIV w. chłopów członków wspólnot. Zmniejszył się również znacz- nie książęcy stan posiadania, gdyż książęta, starając się o poparcie innych feudałów, nadawali im wielkie po- siadłości. Znaczne rozmiary osiągnęły dobra kościelne. W XII w. arcybiskupstwo gnieźnieńskie np. posiadało 87 wsi. Podstawowa masa chłopstwa w XII—XIII w. znajdowała się już w zależności feudalnej od wielkich właścicieli ziemskich, żyła w poddaństwie i obowiązana była do różnych świadczeń. Wiejska wspólnota terytorial- na (opok) nie była już wolną, lecz zależną od feudała wspólnotą, chociaż odgrywała jeszcze pewną rolę w walce chłopów o zachowanie ziemi i praw. Niewolnicy zdarzali się tylko jako czeladź domowa w posiadłościach feudałów. Podstawową formą powinności feudalnych w XII— XIII w. była renta naturalna. Chłop płacił poradlne (za pług — radło) i powałowe (za woły), zagrodowe i podymne. Chłop płacił także daninę w postaci bydła i trzody chlew- nej, zwaną narzaz, zboża. — sęp (tj. „zsypka"). Oddzielny podatek — tzw. opok — wpłacała cała wspólnota chłopska również bydłem. Cała wspólnota musiała ponadto w cza- sie podróży księcia po państwie utrzymywać go wraz z dworem. Uciążliwa ta powinność nazywała się stan. Bar- dzo uciążliwe dla chłopów były również liczne obowiązkowe prace przy stawianiu i naprawie warownych grodów, dróg, mostów, zaopatrywanie wojska itp. Wzrastając w siłę ekonomiczną feudałowie wywierali również coraz większy wpływ na po- lityczne życie kraju. Od połowy XII w. wielcy właściciele ziemscy, zwłaszcza duchowni, zaczęli uporczywie domagać się od książąt reskryptów (przywilejów), potwierdzających prawnie ich immunitet podatkowy i sądowy. Rozszerzenie politycznych praw feudałów powodowało z reguły dalsze zwiększanie renty feudalnej i pogarszało położenie chłopów. Chłopi uciekali, podpalali pańskie siedziby, odmawiali pracy dla feudałów. Świadectwa ostrej walki chłopów z uciskiem feu- dalnym zachowały się w spisach prawa zwyczajowego. Najcenniejszym źródłem tego rodzaju jest Księga Elbląska powstała w XIII w. (zwana tak od miejsca późniejszego przechowywania). ROZWÓJ MIAST w XII—XIII w. nastąpił w Polsce dalszy postęp w rozwoju rzemiosła. Doskonaliły się me- tody techniczne w istniejących już dawniej gałęziach produkcji rzemieślniczej — garncarskiej, 498 POLSKA w XII - pierwszej połowie XIII w. l ^i* "L _ dranica państwa polskiego \^ za Bolesława Krzywou$tego(Qk.H38r) \cx \////\ Dzielnica wielkiego księcia według statutu v ///A Bolesława Krzywoustego (1138 r.) ••-——— Sran/se dzielnic i ziem ~* ' fc Kierunki wypraw niemieckich w f 147r. Kierunki wypraw niemieckich w 1147'r. Opawa J Tereny Pomorza Zacne, cesarza niemieckiego n no u. Ziemia Chełmińska oddana Zakonowi i w 1126 r. Ziemia Lubuska opanowana przez Brandenburgią Tereny Pomorza Zachodniego, które stały się lennem ^^^ \& cesarza niemieckiego w 1181 r. Ołomuniec \ Ziemia Chełmińska oddana Zakonowi Krzużackiemu a .-••'" Krzyżackiemu 20° *2Ckm jubilerskiej, odlewniczej i obróbki drzewa. Powstawały nowe rodzaje rzemiosła miejskiego. Tak więc spośród rzemieślników wytwarzających wyroby metalowe wyodrębnili się ślusarze, płatnerze itd. W XIII w. szczególnie duży postęp nastąpił w sukiennictwie. Rosły i krzepły miasta polskie, przekształcając się w duże ośrodki rzemiosła i handlu. Po- dróżnik arabski Idrisi, który zwiedził Polskę w XII w., pisał: „Jest to kraj żyzny, pocięty licz- nymi rzekami, pokryty miastami i wsiami. Główne jego miasta — Kraków, Gniezno, Nakło, Sieradz, wszystkie piękne, kwitnące, sławne, ponieważ zaludnione są przez ludzi biegłych w nau- kach i religii, a także rzemieślników tyleż zręcznych, co i doświadczonych w swym zawodzie". Rozszerzał się handel wewnętrzny, wzrastała wymiana między miastem i wsią, rozwijał się obrót pieniężny. Ludność miejska jednakże nadal zajmowała się rolnictwem. Mieszkańcy miast posiadali pastwiska, ogrody, łąki, żywy inwentarz. Według relacji tegoż Idrisiego jedno /. najważniejszych miast Polski, Kraków, znane było „z wielkiej ilości domów, rynków, winnic i sadów". W handlu zagranicznym, w którym w dalszym ciągu ważną rolę odgrywały wiezie handlowe /. Rusią, wiele miejsca zajmował handel tranzytowy przez Kraków i Wrocław. Jednakże na rze- miośle i handlu w Polsce niekorzystnie odbijała się zależność miast od książąt, którzy pobierali 499 rentę feudalną i cła handlowe (myto). Źródła pozwalają przypuszczać, że od końca XII \\. zaostrzyła się walka większych miast o wyzwolenie się spod zależności feudalnej, o prawa miejskie i przywileje. WKROCZENIE POLSKI W OKRES ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO W latach czterdziestych—siedemdziesiątych XI w., po bezlitosnym stłumieniu przez feuda- łów chłopskiego powstania 1037—1038 r., w Polsce wzmocniła się władza książęca. Przerażeni powstaniem panowie skupili się chwilowo wokół księcia, by przy pomocy władzy centralnej wpro- wadzić poddaństwo chłopów. Taki był stan rzeczy za Kazimierza I Odnowiciela (1039—1058) i jego syna — Bolesława Śmiałego (1058—1079). W tym czasie polepszyła się międzynarodowa sytuacja Polski. Wykorzystawszy walkę cesarza Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII,PolskawyzwoHła się spod zależności od cesarstwa nie- mieckiego. Pozycja Bolesława II Śmiałego tak się wzmocniła, że w 1076 r. przyjął on tytuł królew- ski. Polityka zagraniczna Bolesława II w szeregu wypadków służyła agresywnym planom kurii rzym- skiej. W 1069 r. Bolesław II przedsięwziął wyprawę na Kijów i osadził na tronie wielkoksiążęcym swego krewnego Izasława, wypędzonego przez Kijowian. W Kijowie wojsko polskie dokonywało gwałtów i grabieży, aż wreszcie powstanie Kijowian zmusiło Bolesława do opuszczenia miasta. W 1077 r., po pertraktacjach z legatami papieskimi, Bolesław powtórnie pomógł Izasławowi zająć kijowski tron wielkoksiążęcy. Wzmocnionemu pod względem ekonomicznym i politycznym możnowładztwu polskiemu ciążyły rządy Bolesława. Silna władza książęca nie była im już potrzebna, toteż uknuli przeciw Bolesławowi spisek, poparty przez cesarstwo i Czechy. Na tronie osadzony został młodszy brat Bolesława Władysław I Herman (1079—1102), z którym do rządów w Polsce doszła niewielka grupa możnych. Chaos feudalny osłabiał państwo, które zaczęło rozpadać się na dzielnice. Zjednoczyć znów przejściowo ziemie polskie udało się Bolesławowi III Krzywoustemu (1102— 1138), popartemu przez drobne rycerstwo. Za jego panowania Polska musiała odeprzeć najazd niemiecki. Cesarz Henryk V przedsięwziął w 1109 r. wyprawę na Polskę, lecz napotkał tam opór ogólnonarodowy. Mieszczanie bohatersko bronili oblężonych miast, a na tyłach wojsk niemieckich działały oddziały chłopskie. Henryk V musiał wycofać się z Polski. Po odparciu najazdu feudałów niemieckich Bolesław III rozpoczął walkę o ponowne zjedno- czenie z Polską Pomorza Zachodniego. Walka ta zakończyła się pomyślnie w 1122 r., kiedy to Bolesław uzależnił od Polski Pomorze z miastami Wolinem, Kołobrzegiem, Szczecinem i in., a w 1129 zjednoczył ponownie z Polską całe Pomorze aż po Odrę. Po śmierci Bolesława III Polska ostatecznie wkroczyła w okres rozdrobnienia feudalnego. Aktem sankcjonującym podział kraju na dzielnice był tzw. Statut Bolesława Krzywoustego (1138) regulujący sprawę następstwa tronu. Państwo polskie podzielone zostało między synów Bolesława Krzywoustego. Najstarszy syn Bolesława Władysław II otrzymał Śląsk, Mieszko — większą część Wielkopolski z Poznaniem i część Kujaw, Bolesław Kędzierzawy — Mazowsze i resztę Kujaw, a Henryk — ziemię sando- mierską i lubelską. Statut ustanawiał zasadę senioratu. Najstarszy z rodu (senior) miał mieć w sto- sunku do braci uprawnienia księcia zwierzchniego. Oprócz własnej dzielnicy otrzymywał on jeszcze dzielnicę senioralną, na którą składały się ziemia krakowska, ziemia łęczycko-sieradzka, część Kujaw z miastem Kruszwicą i część Wielkopolski z Kaliszem i Gnieznem. Prawa książąt ograniczone były przez władzę ich princepsa. 500 I'r/y cechującej owe czasy słabości więzi ekonomicznych między poszczególnymi dzielnicami państwa polskiego wzmocnienie arystokracji feudalnej doprowadziło do rozdrobnienia politycz- nego. Pomimo ekonomicznego i politycznego odosobnienia poszczególnych dzielnic wśród mas Kulowych nie zanikła świadomość jedności polskich ziem, jedności narodu polskiego. Z drugiej Hlrony, okres rozdrobnienia feudalnego był okresem politycznego upadku Polski. Rozbita na il/.iclnicc Polska nie mogła przeciwstawić się ani agresji feudałów niemieckich, ani najazdowi Ta- larów. WALKA POLSKI Z FEUDALNĄ AGRESJĄ NIEMIECKĄ Drzwi gnieźnieńskie: scena z życia św. Wojciecha Płaskorzeźba. XII w. Ustawiczne walki o tron krakowski między synami Bolesława Krzywoustego spowodowały ciężkie następstwa dla Polski. Waśnie te zbiegły się w czasie z nasileniem agresji feudałów niemiec- kich przeciw Słowiańszczyźnie zachodniej. W 1157 r. margrabia Albrecht Niedźwiedź opanował Brcnnę (Brandenburg), ważny pod wzglądem strategicznym punkt na pograniczu Polski, a cesarz niemiec- ki Fryderyk Barbarossa ruszył na wyprawę przeciw Polsce. W walce /. cesarzem niemieckim książęta polscy ponieśli klęskę. W latach sześćdziesiątych—siedemdziesiątych XII w. feudałowie niemieccy pod- bili ostatecznie Słowiańszczyznę za- chodnią. Na zdobytej przez nich ziemi słowiańskiej powstała później Marchia Brandenburska, której władcy prowadzili politykę agresji. Międzynarodowa sytuacja rozbitej na dzielnice Polski uległa dalszemu pogorszeniu. W najcięższym położeniu znalazły się polskie ziemie zachodnie — Pomorze i Śląsk. W 1181 r. książę Pomorza Zachodniego Bogusław złożył hołd cesarzowi niemieckiemu. Sytuacja Polski na arenie międzynarodowej pogorszyła się szczegól- nie po usadowieniu się nad Bałtykiem Krzyżaków, których zaprosił do Polski książę mazowiecki Konrad w 1226 r., proponując im nadanie ziemi chełmińskiej w zamian za pomoc zakonu w walce z Prusami. Papież pomagał umocnieniu grabieżczego zakonu krzyżackiego utworzonego przez nie- mieckich feudałów; specjalną bullą w 1234 r. ogłosiłPrusy „własnością św. Piotra" i nadał je zakono- wi krzyżackiemu. Niemiecki zakon krzyżacki tępiąc Prusów ogniem i mieczem utworzył wkrótce na ich ziemi silne państwo, które znajdowało się pod patronatem kurii rzymskiej i cesarstwa nie- mieckiego. W 1237 r. za pośrednictwem papiestwa nastąpiło połączenie zakonu krzyżackiego z Zakonem Kawalerów Mieczowych, którzy zagarnęli wschodnie wybrzeża Bałtyku. Wzmocnienie zakonu krzyżackiego i Brandenburgii, których posiadłości opasywały ziemie polskie z dwóch stron, stano- wiło poważne niebezpieczeństwo dla Polski, osłabionej w dodatku w tym czasie przez najazd hord tatarskich. Mongołowie wtargnęli do Polski w 1241 r. i posuwali się przez Sandomierz, Wiślicę 501 i Kraków na Śląsk. W bitwie pod Legnicą rozbili oni wojska feudałów śląskich i spustoszyws/ y Śląsk ruszyli przez Morawy na Węgry. Najazdy mongolskie, które powtórzyły się w 125<> i 1287 r., spustoszyły straszliwie ziemie polskie. KOLONIZACJA NIEMIECKA Od połowy XIII w. zaczęli do Polski napływać koloniści niemieccy, osadzani tu zwłaszc/u przez klasztory, które brały pod uprawę pustki i karczowały lasy. Książęta i feudałowie polscy, starając się zwiększyć swe dochody, również popierali kolonizację niemiecką. Jednakże w sumie napływ chłopów niemieckich okazał się nieznaczny. Główną rolę w procesie wewnętrznej kolo- nizacji kraju, w zagospodarowaniu nowin i karczunku lasów, odegrali chłopi polscy. Znaczniejs/.y był napływ kolonistów niemieckich do miast. Feudałowie polscy popierali niemiecką kolonizację w miastach, które organizowane były na ich ziemi, gdyż wzrost produkcji rzemieślniczej zapewniał im większe dochody pieniężne. Ściągając kolonistów niemieckich feudałowie polscy zwalczali jednocześnie zbiegostwo do miast chłopów polskich. Proces niemieckiej kolonizacji miast polskich rozwinął się najbardziej na ziemiach zachod- nich. W wielu miastach śląskich—Złotoryja, Środa i in. — zaczęła przeważać ludność niemiecka. W walce z feudałami o prawa i przywileje miejskie mieszczanie przyjęli za wzór prawo miej- skie obowiązujące w Niemczech. Było to tzw. miejskie prawo magdeburskie, które powstało w miastach niemieckich w wyniku ich walki z seniorami feudalnymi i przystosowane zostało do warunków polskich. Zgodnie z nowym prawem ludność miasta mogła organizować sądy miejskie i administrację, a rada miejska mogła nakładać na mieszkańców miasta podatki. Ludność miasta, które uzyskało „prawo magdeburskie", płaciła księciu podatek pieniężny, tzw. czynsz, odbywała pewne powinności. Oprócz tego mieszczanie płacili dziesięcinę kościołowi. Na czele miasta stał wójt mianowany przez księcia. Wójt sprawował władzę sądowo-administracyjną. Przewodniczył on sądowi przysięgłemu spośród mieszczan, tzw. ławników. Sąd w ważnych sprawach kryminalnych pozostawał w rękach księcia. Na jego rzecz pobierano również cła handlowe. Handlowo-rzemieśl- nicza ludność miasta stanowiła wspólnotę — gminę. Mieszkające w miastach duchowieństwo, urzędnicy i rycerze nie wchodzili w skład gminy. ROZWÓJ STOSUNKÓW TOWAROWO-PIENIĘŻNYCH I PRZEJŚCIE DO PIENIĘŻNEJ RENTY FEUDALNEJ Wśród ludności miast polskich wzrastało stopniowo zróżnicowanie społeczne i wytworzyły się trzy warstwy społeczne. Górna warstwa miejska — patrycjat — zwłaszcza w wielkich mia- stach, jak Poznań, Kraków i Wrocław, składała się głównie z bogatych kupców i rzemieślników niemieckich, którzy zasiadali w radzie miejskiej. Średnia warstwa rzemieślniczo-kupiecka, tj. po- spólstwo złożone przeważnie z Polaków, chociaż korzystała z praw miejskich, w rządzeniu mia- stem udziału nie brała. W ogóle pozbawiona praw była miejska biedota polska — czeladnicy, ucz- niowie i drobni kupcy. Niejednolity skład narodowościowy ludności miejskiej odbił się na walce wewnątrz miasta, powodując splot sprzeczności społecznych i narodowościowych. W związku z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych zaznaczył się znaczny postęp również na wsi polskiej. Chłopa obowiązywał już zwykle tylko czynsz, płacony w pieniądzach i w naturze. Jednocześnie rozpowszechniło się na wsi polskiej tzw. „prawo niemieckie", podobne 502 Krypta Św. Leonarda na Wawelu w Krakowie. Przed 1118 r. do prawa obowiązującego w miastach polskich (w Niemczech wiejskiego „prawa niemieckiego" nic było). Wieś na prawie niemieckim lokowano zwykle na terenach nieuprawnych. Oprócz c/.ynszu chłopi płacili dziesięcinę kościołowi i odbywali powinności na rzecz państwa. We wsi na prawie niemieckim chłop gospodarz, zwany kmieciem, otrzymywał ziemię we władanie dzie- dziczne; chłopi łączyli się we wspólnotę — gminę. Na czele jej stał sołtys, wyznaczany przez fcudała. Sołtys zbierał podatki i przewodniczył wiejskiej ławie sądowej. Sąd najwyższy pozosta- wał w rękach pana i sprawowany był na tzw. rokach wielkich gajonych. Stan materialny i prawny chłopów uległ zatem polepszeniu, co sprzyjało wzrostowi sił wytwórczych. KULTURA Rozdrobnienie feudalne hamowało rozwój więzi kulturalnych między poszczególnymi dziel- nicami Polski. Czynnikiem negatywnym, który przeszkadzał rozwojowi kultury polskiej w XIII w., był napływ do Polski niemieckiego rycerstwa, patrycjatu i duchowieństwa zakonnego oraz wzrost reakcyjnych wpływów papiestwa i feudalnej kultury niemieckiej. Wpływ jej widoczny był głów- nie wśród górnych warstw klasy panującej. Wielcy feudałowie, jak również patrycjat miejski, w /.nuc/.nym stopniu składający się z przybyszów z Niemiec, pogardzając kulturą narodu polskiego chamie przyjmowali obce obyczaje i język. W piśmiennictwie i literaturze panowała niepodzielnie obca narodowi łacina. 503 Id i Szerokie warstwy narcdu polskiego, przeciwnie, zachowywały rcdzimą kulturę. W związku ze wzmożeniem feudalnej agresji niemieckiej w warstwach tych rosła i pogłębiała się świadomość jedności narodowej. Znajdowało to wyraz również w niektórych zabytkach literackich w języku łacińskim, np. w pierwszej znanej nam kronice napisanej przez Polaka, mistrza Wincentego zwa- nego Kadłubkiem. W czterech księgach przedstawił Kadłubek dzieje Pclski od czasów bajec/- nych do r. 1202. Kronika ta jest cennym pomnikiem rodzimej twórczości. Mistrz Wincenty gloryfikował przeszłość narcdu polskiego. Dzieło jego było bardzo popularne w średniowieczu w środowisku feudalnym. Z końca XIII lub początku XIV w. pochodzą rów:nież najstarsze z zachowanych zabytków polskiej literatury kościelnej: Kazania świętokrzyskie o tekście mieszanym łacińsko-polskim oraz najstarsza znana polska pieśń rycerska Bogurodzica. W XIII w. powstały utrzymywane przez miasta szkoły parafialne, w których uczyła się młodzież miejska. Nauka odbywała się jak dawniej po łacinie, lecz coraz bardziej uświadamiano sobie konieczność nauczania języka polskiego, co wyraziło się zwłaszcza w uchwałach synodów kościelnych drugiej połowy XIII w. W XII—XIII w. rozwijała się również polska architektura, a także sztuki plastyczne. W ar- chitekturze kościelnej panował nadal styl romański, a w XIII w. zaczął rozpowszechniać się gotyk. Wyróżniającymi się zabytkami wczesnego gotyku są kościół Ś w. Trójcy w Krakowie i kościół Św. Jakuba w Sandomierzu, który wszakże wykazuje cechy okresu przejściowego, z pewną nawet przewagą romanizmu. Zmienił się charakter wewnętrznej dekoracji świątyń. Rzeźba w drzewie i kości ustępowała miejsca malarstwu ściennemu. Fragmenty fresków z owych czasów zachowały się w klasztorze sulejowskim. Obok architektury kościelnej rozwijała się również architektura świecka. Budo- wano i upiększano miasta obwarowane mocnymi kamiennymi murami. W pełnym rozkwicie znajdowało się w owym czasie iluminatorstwo. ROZDZIAŁ XXX WĘGRY W IX-XIII W. P aństwo węgierskie powstało na terytorium zamieszkałym przez Słowian, których ustrój społeczny wywarł duży wpływ na życie plemion węgierskich. Na przełomie X—XI w. ukształtowało się wczesnofeudalne państwo węgierskie z silną władzą centralną, które przetrwało do XIII w.3 kiedy to rozpoczął się okres rozdrobnienia feudalnego. NAJAZD PLEMION WĘGIERSKICH NA DORZECZE DUNAJU I CISY W ostatnim dziesięcioleciu X w. wojownicze pasterskie plemiona koczujących Węgrów wtargnęły na obszary położone nad środkowym Dunajem i nad Cisą, wchodzące w skład pań- stwa wielkomorawskiego. W tym samym mniej więcej czasie źródła notują pojawienie się Węgrów w Siedmiogrodzie wschodnim. Brak jest bliższych danych o życiu plemion węgierskich przed ich pojawieniem się w dorzeczu Dunaju i Cisy. Wiarygodne wydają się twierdzenia uczonych oparte na językowym materiale porównawczym, że plemiona węgierskie od najdawniejszych czasów do początku IX w. koczowały między środkowym Uralem, Karną i Wołgą. Węgrzy, należący w zasadzie do zamieszkujących w tych stronach plemion Ugrów, w czasie swoich wę- drówek stykali się i obcowali z różnymi plemionami tureckimi. Wędrówki Węgrów związane były głównie ze zmianami w ich sposobie bytowania. Społecz- ność tych koczowników, żyjących we wspólnocie pierwotnej, już w IX w. zaczęła się rozpadać na zróżnicowane warstwy; wodzowie plemion przywłaszczali sobie dobra materialne i dążyli do dalszego bogacenia się. A możliwości po temu nastręczały podboje i ograbianie sąsiednich ludów rolniczych, które znajdowały się na wyższym szczeblu rozwoju. Życie w ciągłych wojnach i wyprawach zespoliło koczownicze plemiona węgierskie w silny związek, jednoczący siedem plemion, które oprócz wodzów plemiennych miały też wspólnego wo- dza.Dowódcy temu Węgrzy oddawali honory królewskie,nie miał on jednak prawa mieszać się w we- wnętrzne życie plemion. Dowódcę wybierano za ogólną zgodą wodzów plemiennych i starszyzny. W wyniku podjętej pod koniec IX w. wyprawy do dorzecza środkowego Dunaju Węgrzy zdobyli południowe tereny państwa wielkomorawskiego, znajdującego się już wówczas w stanic 505 upadku, oraz ziemie położone między Dunajem i Cisą. Następnie Węgrzy skierowali się na x.a- chód, na wybrzeże Morza Adriatyckiego. Państwa słowiańskie istniejące na terytorium podbitym później przez Węgrów, tj. państwo wielkomorawskie oraz księstwo Prybiny i Kocela w Panonii, długo broniły swojej niezawisłości w walce z feudałami niemieckimi. Pod koniec I~K w. udało się feudałom niemieckim i duchowieństwu katolickiemu przeniknąć do księstw słowiańskich i podporządkować swoim wpływom ich koła rządzące, co stało się jedną z przyczyn słabości Sło- wian naddunajskich w obliczu nagłej napaści koczowników. Podbijając ziemie słowiańskie Węgrzy początkowo uprowadzali zwykle ludność w niewolą, później jednak zmienili taktykę: rolników zostawiali na miejscu i zabierali owoce ich pracy jako daninę. Poza tym zmuszali Słowian do pracy przy budowie umocnień, a niejednokrotnie i do udziału w wyprawach wojennych. Jednakże Słowianie zachowali swój ustrój i samorząd. Ustrój społeczny Słowian stał na znacznie wyższym poziomie niż ustrój Węgrów, co musiało wywrzeć wpływ na zaborców, którzy stopniowo przechodzili do osiadłego trybu życia i uprawy roli. Panowanie Węgrów w kraju rolniczym, w którym kształtowały się stosunki feudalne, nieu- chronnie prowadziło do zróżnicowania się ich społeczeństwa, do zaostrzenia przeciwieństw między arystokracją a masą zwykłych wolnych ludzi. W X w. społeczeństwo węgierskie ulegało feudali- zacji, a arystokracja węgierska coraz bardziej mieszała się ze słowiańskim możnowładztwem feudalnym tworząc jednolitą klasę feudałów. Masa prostych wolnych Węgrów popadała w coraz większą zależność od feudałów zbliżając się pod względem społecznym do miejscowego chłopstwa. W ciągu prawie dwóch stuleci wraz z ukształtowaniem się społeczeństwa feudalnego na Węgrzech zanikły wszelkie różnice między zwycięzcami a zwyciężonymi. W toku kształtowania się narodowości węgierskiej trwał długotrwały proces krzyżowania się języka węgierskiego i słowiańskiego, przy czym pierwszy wziął górę. Słowa pochodzenia słowiańskiego w języku węgierskim odnoszą się do rolnictwa, hodowli zwierząt i rzemiosła oraz życia społecznego, państwowego i domowego. POWSTANIE PAŃSTWA WCZESNOFEUDALNEGO W wyniku zaborów ogromne bogactwa materialne i rozległe tereny dostały się węgierskim wodzom, toteż już w pierwszej połowie X w. arystokracja wojskowa utworzyła odrębną warstwę magnatów. Początkowo magnaci widzieli źródło wzrostu swoich bogactw w zwiększeniu liczby niewolników, zdobywanych w łupieskich wyprawach do Europy Zachodniej i Środkowej. Jed- nak już w drugiej połowie X w. system pracy niewolników począł zawodzić, a poza tym okazało się, że coraz trudniej ich zdobywać w wyprawach wojennych. Po rozgromieniu Węgrów w 955 r. przez armię niemiecką i czeską w bitwie nad rzeką Lech dopływ jeńców ustał całkowicie. Równo- cześnie pod naciskiem warunków ekonomicznych magnaci zaczęli przekształcać swych niewol- ników w feudalnie zależnych chłopów. W zależność od feudałów stopniowo popadali również Węgrzy — członkowie wspólnoty. Wczesnofeudalne państwo Węgrów ukształtowało się w wyniku rozwoju społeczeństwa wę- gierskiego i pod niewątpliwym wpływem istniejącego dawniej na terytorium zajętym przez Wę- grów słowiańskiego państwa Prybiny i Kocela. I tak zaborcy węgierscy zachowali słowiańskie żupy, tj. terytorialne organizacje gminne, które otrzymały z biegiem czasu nazwę komitatów. Na czele komitatów stali urzędnicy zwani przez Węgrów iszpanami (żupanami). Istnieją podstawy, aby przypuszczać, że już za czasów Arpada, założyciela pierwszej węgierskiej dynastii, który na 506 PAŃSTWA POŁUDNIOWOSŁOWIANSKIE koniec XII-początek WĘGRY, SIEDMIOGRÓD MOŁDAWIA l WOŁOSZCZYZNA w 180 kn 90 ria zależne od Węgier za Beli IV j.'.'.'. '7] Ziemie Mołdawii opanowane przez Złota Ordę HII11 T .1 Pastwo węgierskie na początku Xlii w. [v-j/,j|!|::| Wołoszczyzna na początku XIII w. ^—^— firanice państwa węgierskiego około 1260 r. (za Beli IV). przełomie IX—X w. stał na czele wyprawy Węgrów do doliny Cisy i hojnie rozdawał zdobyi.) ziemię przedstawicielom otaczającej go arystokracji, powstała ogólna administracja i wszystkie komitaty podporządkowane zostały namiestnikowi mianowanemu przez księcia Arpada. Aparat państwowy służył początkowo głównie do ciemiężenia podbitej ludności słowiańskiej, wśród Węgrów zaś starszyzna rodowa zachowywała jeszcze w pierwszym okresie dawną sili,-, a rady rodowe nadal odgrywały znac/n:| rolę w życiu społecznym. Jednak w min ; rę jak węgierskie masy ludowe ubożały i popadały w poddaństwo, organizacja rodowa coraz bardziej wypierana była i uciskana przez rozwijające się państwo feudalne. Władca z rodu Arpadów Gejza I (972—997) okrutnie stłumił opór tych, którzy bronili instytucji rodowych i wal- czyli przeciw poddaństwu. Wezwał on na pomoc rycerzy niemieckich, którzy wy- korzystali tę okoliczność, aby umocnić na Węgrzech swoje wpływy. Ingerencja cesarzy i feudałów niemieckich w we- wnętrzne sprawy Węgier jeszcze bardziej wzmogła się za następcy Gejzy. KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAŃSKI NA WĘGRZECH Kościół opactwa benedyktynów w Boldwa (komitat Borsod,, Węgry pln.) Pierwsza połowa XIII w. W czasach koczowniczego bytowania Węgrzy czcili siły przyrody i wierzenia te rozpowszechnione były wśród nich rów- nież w pierwszym okresie po zdobyciu terytorium naddunajskiego. Misjonarze kościoła rzymskiego, którzy przybyli do Węgrów niezwłocznie po podboju i usi- łowali szerzyć wśród nich chrześcijań- stwo, nie spotkali się początkowo z uzna- niem. Jest jednak rzeczą charakterystyczną, że wodzowie węgierscy rządzący w komitatach sło- wiańskich tolerowali kościół chrześcijański i, co więcej, wielu magnatów węgierskich zaczęło nawet przyjmować chrześcijaństwo. Syn i następca Gejzy Stefan I (Istvan I, 997—1038), ochrzczony według obrządku rzymskie- go, otrzymał już przy narodzinach od papieża Sylwestra II koronę i tytuł królewski. Papieżowi zależało na umocnieniu królewskiej dynastii Arpadów, gdyż kościół posiadał tu już za czasów Prybiny i Kocela rozległe dobra ziemskie i zainteresowany był w utrzymaniu i umocnieniu swojej pozycji na Węgrzech jako największego feudalnego właściciela ziemskiego. Papiestwo dążyło też do rozszerzenia swoich wpływów politycznych w tej części Europy. Na Węgrzech powstały 508 nowe diecezje i wprowadzono dziesięcinę kościelną. Duchowieństwo zajmowało wysokie sta- nowiska w aparacie państwowym. Kościół okazywał dużą pomoc klasie feudałów w walce z tra- dycjami rodowymi i oporem wtrącanego w poddaństwo chłopstwa. PAŃSTWO WĘGIERSKIE NA POCZĄTKU XI W. Polityka Stefana I, którą współcześni mu kronikarze nazywali „zuchwałymi innowacjami", przyspieszała trwający na Węgrzech proces feudalizacji. Na mocy jego ustaw praca wolnych ludzi oraz ich grunty uznane zostały .za własność króla. W istocie oznaczało to oddanie chłopów pod władzę feudałów, którym król pozwolił zamieniać wolnych ludzi w poddanych i przywłaszczać sobie ich grunty, za co musieli mu płacić ustalony „wykup". Król hojnie rozdawał ziemię wraz z siedzącymi na niej chłopami członkom swojej drużyny, którzy tworzyli na Węgrzech warstwę szlachty służebnej. Powstały podwaliny ustawodawstwa, które dążyło do umocnienia i ochrony własności feudalnej. Złodzieja nie będącego w stanie pokryć wartości .skradzionego przedmiotu sprzedawano w niewolę. Chłopów uchylających się od świadczenia robocizny i zapłaty czynszu zmuszały do posłuszeństwa zbrojne siły iszpanów królewskich. Stefan I swymi zarządzeniami usunął wszelkie pozostałości ustroju rodowego, radę starszyzny plemiennej zastąpił stałą radą królewską, składającą się z wybranych przez króla „najlepszych i najbardziej godnych" osób, tj. przedstawicieli kleru katolickiego i arystokracji. Pierwszą osobą w radzie był mianowany przez króla palatyn. Wprowadzony za Stefana I system administracji lokalnej stanowił też innowację. Komitaty, które były podstawą administracyjnego podziału kraju, przekształcone zostały w okręgi wojskowe. Ośrodkiem każdego komitatu był gród z zamkiem iszpana, a wokół rozpościerały się grunty rycerzy, którzy w czasie pokoju zajmowali się rolnic- twem, ale obowiązani byli na każde zawołanie udawać się pod dowództwem iszpana na wojnę. Z tej warstwy powstała później drobna szlachta. Prawa stanowe zarówno wyższej arystokracji, jak i średnich i drobnych feudałów zostały ustalone ustawą. W hierarchii feudalnej na Węgrzech uprzywilejowane miejsce zajęło duchowieństwo. Duchowny mógł być sądzony tylko przez sąd składający się z równych mu sędziów spośród kleru. Świadectwo osób świeckich obciążające osobę ze stanu duchownego nie było brane pod uwagę. Ustawodawstwo Stefana I wywarło korzystny wpływ na kształtujący się wówczas na Węg- rzech ustrój feudalny. Król ten odegrał również dużą rolę w umocnieniu wojskowej potęgi feu- dalnego państwa węgierskiego. W r. 1030 wojsko węgierskie rozbiło armię niemieckiego cesarza Konrada II, która wtargnęła na Węgry. RUCHY LUDOWE W XI W. W wyniku wzmocnienia się systemu feudalnego i nieodłącznie związanego z tym wzrostu ucisku już w pierwszych latach panowania Stefana I doszło do szeregu powstań ludowych. Szeroki ruch mas ludowych, wymierzony przeciw posunięciom państwa feudalnego i kościo- łowi chrześcijańskiemu, wykorzystywany był początkowo przez obaloną arystokrację rodową, która chciała powrotu do starego. Taki charakter miało powstanie we wschodnich częściach kraju, dowodzone przez jednego z potomków Arpada—Koppanyego; powstańcy korzystali z poparcia Cesarstwa Bizantyjskiego, które po podboju Bułgarii stało się bezpośrednim sąsiadem Węgier. Koppany żądał przywrócenia dawnej wiary i wygnania cudzoziemców, zwłaszcza Niemców, 509 których wpływy wzrosły znacznie za Stefana I. Masy ludowe biorące udział w powstaniu niszczyły kościoły i grabiły majątki wielkich feudałów. Aktywną rolę w"tłumieniu powstania Koppanyego odegrali rycerze niemieccy, znajdujący się w oddziałach Stefana I. Po śmierci Stefana I na tron wstąpił jego siostrzeniec Piotr Orseolo — syn doży weneckiego ożenionego z siostrą Stefana. Piotr, otwarcie lekceważący Węgrów, otaczał się Włochami i Niem- cami, którym hojnie rozdawał ziemie i stanowiska państwowe. W r. 1041 został on obalony w wy- niku powstania ludowego; królem został palatyn i szwagier króla Stefana, potomek arystokraty rodowego, Aba Samuel. Opierając się na masach chłopskich, które powstały przeciw uciskowi feudalnemu, Aba Samuel sprawował władzę w ciągu trzech lat ?1041—1044); usiłował on oddać wspólnotom grunty zagarnięte przez feudałów. Na jego rozkaz powstańcy zamordowali wielu spośród szlachty, bijąc ich na śmierć pałkami. Przerażeni feudałowie węgierscy zwrócili się o pomoc do cesarza niemieckiego Henryka III, który niezwłocznie przychylił się do ich prośby. W bitwie pod Menfo wojska Aba Samuela zostały rozbite, a on sam wpadł w ręce wroga i został stracony. Wśród ludu zachowała się pamięć o „królu chłopskim", kościół zaś rzucił na niego klątwę. Po ponownym wstąpieniu na tron węgierski Wenecjanin Piotr przywrócił dawne porządki, ale polityka jego doprowadziła do nowego buntu, który przerósł w powstanie mas ludowych zwrócone przeciwko feudałom i kościołowi. Powstanie rozpoczęło się w Bekes, na wschód od Cisy, pod dowództwem Vaty. Znienawidzony przez lud król został w 1046 r. obalony i oślepiony, a wielu iszpanów, biskupów, księży i zakonników wymordowali powstańcy. Owoce tych walk zebrali jednak ludzie obcy ludowi. Początkowo królem ogłoszony został książę Andrzej, prześladowany dawniej przez Stefana i mieszkający w Kijowie. Andrzej nie dotrzymał jednak obietnic danych ludowi przed swym wyborem i przywrócił instytucje Stefana I. Wówczas z niezadowolenia ludu skorzystał inny pretendent do korony, Bela, który zawładnął tronem w 1061 r. Krótkotrwałe jego rządy (1061—1063) odznaczyły się tym, że król, który przyszedł do władzy po powstaniu, zmuszony był zwołać zgromadzenie ludowe — po dwóch przedstawicieli z każdego miasta i każdej wsi — i zmniejszyć brzemię podatkowe. Masy ludowe uznały jednak te ustępstwa za niedostateczne. „Zebrawszy się tłumnie", jak podają kronikarze, chłopi zażądali od króla, „aby im pozwolono żyć w pogaństwie, tak jak żyli ich ojcowie"; ponadto domagali się od króla, aby mogli odbyć sąd nad biskupami i całym duchowieństwem, powiesić poborców dziesięciny, zrównać z ziemią koś- cioły i rozbić dzwony kościelne. Król poprosił powstańców o trzy dni zwłoki, zebrał w tym czasie wojsko, rozpędził zgromadzonych chłopów i kazał stracić wszystkich przywódców. To masowe wystąpienie chłopów było ostatnim ludowym ruchem antyfeudalnym w XI w., który przebiegał pod hasłem przywrócenia wspólnej własności ziemi i zwrócony był przeciw panowaniu magnatów i kościoła chrześcijańskiego i coraz bardziej wzmagającym się wpływom obcych rycerzy i kupców, na których opierali się królowie węgierscy. ZAKOŃCZENIE PROCESU FEUDALIZACJI. POWSTANIE MIAST W ostatnich dziesięcioleciach XI w. stosunki feudalne w społeczeństwie węgierskim ostatecz- nie się utrwaliły. Pod koniec XI w. wolni chłopi stanowili już w tym kraju wyjątek. Podstawą prawodawstwa królów węgierskich — Władysława I (Laszlo, 1077—1095) i Kolomana (1095— 510 111 (») — było dążenie do zapewnienia feudałom odpowiedniej ilości gruntów i prawnego usan- kcjonowania poddaństwa chłopów. Ustawy Władysława wprowadzały surowe kary za próby za- mncliu na własność feudalną. Ustawy wydane przez tych królów oraz ich bezpośrednich następców świadczyły o zakończe- niu procesu kształtowania się hierarchii feudalnej i stanów w społeczeństwie węgierskim. Za pilnowania Władysława I wolni Węgrzy dzielili się jeszcze na trzy warstwy — wielką arystokrację Icudalną, drobną i średnią szlachtę oraz pro- mych wolnych ludzi, zwanych nieraz również „wolnymi kolonami". W późniejszym okresie, pod koniec rządów Władysława I, a szczególnie y,u króla Kolomana, kolonowie należeli już do warstwy niewolnych, złożonej z na pół zależ- nych i poddanych chłopów oraz niewolników. l'r/.y tym sytuacja niewolników upodobniała się coraz bardziej do położenia poddanych. Ważne miejsce w hierarchii feudalnej zajmowało w tym c/asie duchowieństwo, które otrzymało nowe prawa i przywileje, gdyż Władysław I dążył do ustanowienia ścisłych stosunków z ducho- wieństwem katolickim i osłabienia wpływów papiestwa na Węgrzech. Dlatego też między nim a papieżem Grzegorzem VII doszło do konfliktu, w którym króla poparli biskupi wę- gierscy. Władysław upoważnił biskupów do sprawowania kontroli nad posiadłościami klasz- tornymi i ściągania dziesięciny kościelnej. Wobec coraz dotkliwszego ucisku feudal- nego chłopi uchodzili w okolice, gdzie wyzysk nic dawał się tak we znaki, tj. do Siedmiogro- du, Słowacji i na Ruś Zakarpacką. Siedmio- gród narażony był stale na niszczycielskie na- ,<• >-s **•;*. •••*":-~ł(~ V-' '' ."''v pady koczowników — Pieczyngów i Połów- Glównc wcjśdc do koścjola opactwa Jak ców — a u schyłku XI w. dostał się pod (komiuit V;1S> WfRry Zach0 XIII w. panowanie węgierskie. W XI w. powstały na Węgrzech miasta, dużą rolę odgrywało też wcześnie rozwinięte gór- nictwo; do rozwoju miast i górnictwa przyczynił się naród słowacki, który dostał się pod władzę królów węgierskich. Słowacy od dawna eksploatowali pokłady srebra i złota, na ich też terytorium powstały liczne miasta górnicze, jak Bańska Bystrzyca, Kremnica i in. Słowacy stanowili w nich większość bezpośrednich wytwórców, rzemieślników, część ludności była niemiecka. Równocześ- nie powstawały miasta również na Węgrzech środkowych — Ostrzyhom,Buda,Pecz i in. W war- sztatach rzemieślnicy wyrabiali sukno, płótno, broń oraz przedmioty zbytku. Niektóre miasta. ur/ądzały regularnie jarmarki. 511 SYTUACJA WĘGIER NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ NA PRZEŁOMIE XI—XII W. Węgry były już na przełomie XI—XII w. jednym z największych państw w Europie Pokuł- niowo-Wschodniej. Na północy i północnym wschodzie graniczyły one z Rusią i Polską, na pół- nocnym zachodzie i zachodzie — z Czechami i Niemcami, na południu — z Chorwacją, Serbią i Cesarstwem Bizantyjskim. Na wschód od granic węgierskich koczowali Pieczyngowie i Połowcy. Królowie węgierscy brali udział w pochodach krzyżowych, z którymi też bezpośrednio zwią- zana była ekspansja Węgier na południowy zachód — do krajów słowiańskich. Władysław I rozpoczął, a Koloman zakończył podbój Chorwacji i wchodzącej w jej skład Dalmacji. Po zdo- byciu Chorwacji i Dalmacji w skład królestwa węgierskiego weszło wiele obszarów niewęgierskich, głównie słowiańskich. Szczególnie uciążliwy był ucisk feudałów węgierskich dla Słowaków oraz ludności Rusi Zakarpackiej, która dostała się pod władzę węgierską równocześnie ze Słowaka- mi. Feudałowie węgierscy w niektórych krajach, np. w Chorwacji i Dalmacji, godzili się na pewną odrębność, natomiast nie traktowali ani Słowacji, ani Rusi Zakarpackiej jako samo- dzielnych terytoriów. Po zagarnięciu Chorwacji i Dalmacji państwo węgierskie zaczęło sąsiadować z bogatymi re- publikami handlowymi tego okresu — Wenecją i Dubrownikiem. Zdobycie przez Węgry dostępu do Morza Adriatyckiego zaniepokoiło panującą w Wenecji oligarchię kupiecką. Ale państwo wę- gierskie było w tym czasie dostatecznie silne i potrafiło przeciwstawić się Wenecji. Sytuacja Węgier na arenie międzynarodowej pod koniec XI i na początku XII w. była ko- rzystna. Bizancjum, które zaczęło się znów umacniać przy Komnenach, było wówczas całkowicie zaabsorbowane wojnami na swoich granicach azjatyckich. W Niemczech zaś walka cesarzy z pa- piestwem, w której brali udział wszyscy wielcy feudałowie, odciągała ich od czynnej polityki zaborczej na południowym wschodzie. Państwo węgierskie, aby umocnić swą korzystną pozycję na arenie międzynarodowej, dążyło do nawiązania trwałych stosunków ze swoimi północnymi i północno-wschodnimi sąsiadami sło- wiańskimi, a szczególnie z Rusią, z którą łączyła je wspólna walka z Pieczyngami i Połowcami oraz obrona przeciw agresywnej polityce cesarstwa niemieckiego. Zbliżenie z Rusią znalazło wyraz w małżeństwie Kolomana z córką wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza Monomacha Eufemią. Jednakże polityka przyjaznych stosunków z Rusią, zapoczątkowana na przełomie XI— XII w., choć znalazła na Węgrzech wielu zwolenników, nie była kontynuowana. Na skutek wzrostu w kraju, a zwłaszcza na dworze wpływów rycerstwa niemieckiego i kleru katolickiego Węgry zmieniły politykę. Już w ostatnich latach panowania Koloman ingerował w wewnętrzne sprawy państwa ruskiego i uczynił próbę opanowania Rusi Halickiej. Podobną politykę kontynuo- wali również następcy Kolomana Stefan II (1116—1131) i Bela II (1131—1141). FEUDAŁOWIE NIEMIECCY NA WĘGRZECH Chcąc umocnić pozycję Węgier na Bałkanach, Bela II poszedł na zbliżenie z południowymi Słowianami i poparł walkę Serbów o niezawisłość. Gdy jednak popadł przez to w konflikt z Bi- zancjum, Bela II nawiązał ściślejsze stosunki z cesarstwem niemieckim, toteż wpływy niemieckie na dworze królewskim stale rosły. Jeszcze wyraźniej przejawiło się to za następców Beli II — Gejzy II (1141—1162) i Stefana III (1162—1172). 512 Ponieważ Gejza II na początku swego panowania nie był pełnoletni, krajem rządziła jego mutka, Serbka Helena, oraz jej brat Biełusz Urosz. Wówczas znów zarysowały się na Węgrzech tendencje do podjęcia polityki zbliżenia z Rusią, co znalazło wyraz w małżeństwie młodego króla l ruską księżniczką Eufrozyną, córką Mścisława, wnuczką Włodzimierza Monomacha. Zbliżenie to trwało jednak niedługo, bo już w drugiej połowie piątego dziesięciolecia Węgry wzięły udział w nowej, szczególnie silnej ofensywie feudałów niemieckich na wschód. Dużą rolę odegrał przy tym kościół katolicki. Za panowania Gejzy II feudałowie węgierscy rozpoczęli podbój Siedmiogrodu, korzystając ł poparcia kolonistów niemieckich, których osiedlali na zdobytych terenach. Niemieckim osie- dleńcom w Siedmiogrodzie (lub, jak ich tu zwano, „Sasom") udzielono wyjątkowych przywi- lejów: ziemię oddawano im na własność i zwalniano od wszelkich powinności z wyjątkiem służby wojskowej i opłaty ustalonego czynszu rocznego. Przywileje nadano również kolonistom niemiec- kim w miastach węgierskich. Taka polityka wpływała na osłabienie politycznej roli Węgier w Euro- pie. Wciągnięte do wojny z Bizancjum, Węgry utraciły zdobytą dawniej Dalmację oraz inne te- rytoria na południu i zmuszone były zgodzić się na wyjątkowo niekorzystne dla nich układy y. kupcami weneckimi, którzy uzyskali prawo bezcłowego wwozu towarów na Węgry. WĘGRY W XIII W. „ZŁOTA BULLA" 1222 R. Węgry położone między dwoma agresywnymi imperiami — niemieckim i bizantyjskim — musiały również bronić się przed naporem hord koczowników ze wschodu i naciskiem Wenecjan od południowego zachodu; w tej sytuacji w kraju wzrastała rola rycerstwa, tj. drobnej i średniej szlachty. Równocześnie w ciągu prawie całego XIII w. na Węgrzech trwały zamieszki feudalne, a władza królewska"nieustannie słabła. Król Andrzej II (1205—1235) wciągnięty został przez swe cudzoziemskie otoczenie i kler katolicki do udziału w czwartej krucjacie, tj. przedsięwzięciu kolidującym z interesami Węgier, a następnie wdał się pod wpływem swych doradców w stosunki z Cesarstwem Łacińskim. Te same koła nakłoniły króla do bezowocnej i szkodliwej dla Węgier wojny przeciw Rusi Halickiej. Polityka Andrzeja II powodowała nieustanny wzrost podatków i doprowadziła do wybuchu nie- zadowolenia ludu. Arystokracja feudalna w okresach długotrwałej nieobecności króla, biorącego udział w nie kończących się wyprawach wojennych, trwoniła fundusze państwowe i jeszcze bardziej podrywała autorytet władzy królewskiej. W kraju wzmagała się anarchia feudalna. Szczególnie wzmocnili się magnaci kościelni. Drobna szlachta, zwłaszcza rycerstwo służebne (servientes regis), które organizowało służbę wojskową w komitatach, korzystając z trudnej sytuacji króla w okresie anarchii feudalnej i za- burzeń ludowych, zmusiło Andrzeja II do zwołania zjazdu i wydania w 1222 r. Złotej bulli, tj. zarządzenia opatrzonego złotą pieczęcią i ustalającego uprawnienia króla i szlachty. Pierwsze artykuły Złotej bulli gwarantowały wszystkim „dobrze urodzonym", tj. zarówno dawnym nobiles, jak i służebnemu rycerstwu, określone swobody i przywileje. Król obowiązany był corocznie y.woływać zjazd, w którym mogli uczestniczyć wszyscy ludzie pochodzący ze szlachty. Takie sformułowanie świadczyło, że szlachta chciała, by zjazd był organem nie tylko magnaterii, lecz również drobnych i średnich feudałów. Jeden z artykułów bulli głosił, że żaden szlachcic nie może być więziony i karany „gwoli jakiegokolwiek magnata". Inne artykuły zwalniały szlachtę i duchowieństwo od podatków pań- lligtiirła pnws/uclina t. III 513 stwowych, zakazywały przedstawicielem władzy państwowej wstępu na teren posiadłości szla- checkich bez zezwolenia ze strony ich właścicieli, zabraniały książętom ingerować w majątkowe sprawy szlachty. Bulla gwarantowała i szereg innych przywilejów i praw feudałom, zwłaszcza zaś służebnemu rycerstwu. Ostatni, 31, artykuł Złotej bulli udzielał szlachcie prawa wypowiedzenia posłuszeństwa królowi w wypadku naruszenia przez niego postanowień Złotej bulli. O żadnych prawach dla mas ludowych nie było mowy. Autorzy bulli dążyli nie tylko do utrzymania, lecz nawet do zwiększenia wyzysku chłopstwa i uwiecznienia poddaństwa. W r. 1241 Węgry uległy niszczycielskiemu najazdowi Mongołów, do których przyłączyli się Kumani (Połowcy osiadli na Węgrzech). Lud węgierski nie mógł stawić koczownikom sku- tecznego oporu, gdyż kraj był widownią ciągłych zamieszek feudalnych. Najeźdźcy spustoszyli Węgry, ale zmuszeni byli je opuścić już w r. 1242. Feudałowie niemieccy i duchowieństwo nie tylko nie udzielili Węgrom żadnej pomocy przeciw Mongołom, lecz skorzystali jeszcze z najazdu mongolskiego, aby umocnić swoje wpływy na Węgrzech. ROZDZIAŁ XXXI WOŁOSZCZYZNA, MOŁDAWIA I SIEDMIOGRÓD W IX-XIII W. K arpaty i ziemie położone na południowy zachód i południe od nich aż po Dunaj, a także wschodnie Podkarpacie były w zasadzie terenem, na którym ukształtował się i rozwijał naród rumuński1. W starożytności terytorium to2 zamieszkiwały plemiona Daków, od których cały ten kraj zwano Dacją. Dużą część Dacji zdobyli Rzymianie na początku II w.n.e. W skład rzymskiej Dacji, która od tego czasu stała się umocnioną kresową prowincją cesarstwa, weszły również Siedmiogród, Banat i część Wołoszczyzny. WĘDRÓWKI LUDÓW NA ZIEMIACH WOŁOSZCZYZNY, MOŁDAWII I SIEDMIOGRODU Już przed podbojem rzymskim ludność tych terenów żyła w ustroju niewolniczym, a w ciągu niespełna 170 lat panowania rzymskiego rozpowszechniły się tu obyczaje rzymskie i utrwaliła gospodarka oparta na niewolnictwie. Plemiona tubylcze przyjęły potoczny język Rzymian tego- okresu — tzw. „łacinę ludową" — który stał się podstawą języka rumuńskiego. W końcu III w. na skutek kryzysu, jaki przeżywało niewolnictwo w późnym Cesarstwie Rzymskim, i w wyniku powstań niewolników i kolonów oraz ciągłych najazdów barbarzyńców Rzymianie zmuszeni byli 1 Na początku XIV w. na terytorium położonym na południe od Karpat powstało księstwo5 nazywane przez Rumunów Tara Romineasca (kraj rumuński); na wschodnim Podkarparciu w połowie XIV w, utworzone zostało księtwo Mołdawii; na południowym zachodzie od nich znajdował się Siedmiogród. W literaturze historycznej knicKtwo Tara Romineasca przez długi czas znane było pod nazwą Wołoszczyzny. Nazwa ta pojawiła się w źród- łach nierumuńskichj w których Rumuni zwani są Wołochami (lub Wałachami). Niektóre nierumuńskie źródła również Mołdawię nazywają Wołoszczyzną, a Tarę Romineaskę i Mołdawię — Oboma Wołoszczyznami. W 1HV> r. oba księstwa wywalczyły sobie od Turcji autonomię i połączyły się w jedno państwo, zwane od 1861 r. Ruminią). Księstwo Mołdawii obejmowało również ziemie między Prutem i Dniestrem, których rozwój w ciągu wielu wieków Sciile wiązał się z państwami wschodniosłowiańskimi. W r. 1812 terytorium to przyłączone zostało do Rosji i obecnie należy do Mołdawskiej SRR. 1 1'ntr/. mapa „Węgry, Siedmiogród, Mołdawia i Wołoszczyzna w XIII w." na s. 507 niniejszego tomu. 515 opuścić te tereny. Zromanizowana ludność Dacji pozostała w swoich siedzibach, które opanowali Goci, a następnie Hunowie, Gepidzi i Awarowie. W VI—VII w. na wschodnich granicach dawnej Dacji pojawili się Słowianie, którzy dotarli na zachodzie do Cisy i Dunaju i tam osiedlili się obok rdzennej ludności. O szerokim rozprze- strzenieniu się Słowian w Wołoszczyźnie, Mołdawii i Siedmiogrodzie świadczą nazwy rzek ora/ inne nazwy geograficzne wyraźnie słowiańskiego pochodzenia. Język rumuński przyjął wiele słów słowiańskich, jak np. nazwy narzędzi pracy oraz terminy związane z kultem religijnym. Rdzenną ludność Słowianie nazywali Wołochami. Po raz pierwszy wspomina o Wołochach Powieść doroczna, która podaje, że żyli oni pod koniec IX w. razem ze Słowianami w Panonii i Siedmiogrodzie. Narodowość rumuńska ukształtowała się w wyniku skomplikowanego procesu asymilacyjnego. Rdzenna ludność przyswajała sobie wiele pierwiastków od innych grup etnicz- nych, które w swych wędrówkach trafiły na te tereny. POWSTANIE I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH Od IV w. w Dacji podstawowym zajęciem ludności było rolnictwo i hodowla bydła. Dane archeologiczne pozwalają twierdzić, że uprawiano tu pszenicę, owies, jęczmień oraz inne zboża. Dakowie trudnili się sadownictwem, ogrodnictwem, pszczelarstwem, a także myślistwem. Wykopaliska archeologiczne świadczą, że w tym okresie dość szeroko rozwinięte były rozmaite gałęzie rzemiosła, jak garncarstwo, tkactwo, obróbka metali i wyrób narzędzi pracy potrzebnych zwłaszcza rolnictwu. Rozwój sił wytwórczych prowadził do pogłębienia się nierówności społecz- nej i powstania stosunków feudalnych. Na terenach podbitych przez Rzymian i wchodzących w skład Dacji rzymskiej szybko roz- winęły się stosunki feudalne, których zalążki powstały już w epoce niewolnictwa. Na przyspie- szenie tego procesu wpłynęły najazdy barbarzyńców i rozkład opartego na niewolnictwie imperium rzymskiego. Na obszarze na wschód od Seretu i po obu stronach Prutu, gdzie nie dotarło pano- wanie rzymskie i gdzie stosunki niewolnicze oprócz nieznacznych wyjątków nie były rozwinięte, feudalny sposób produkcji powstał i rozwijał się równocześnie z rozkładem wspólnoty pierwotnej. W Wołoszczyźnie, Mołdawii i Siedmiogrodzie feudalizm rozwijał się znacznie szybciej pod wpły- wem Słowian południowych, a zwłaszcza wschodnich. W IX w. i na początku X, w okresie rozkwitu pierwszego państwa bułgarskiego, szeroki pas ziemi między Dunajem a Karpatami południowymi zagarnęli feudałowie bułgarscy, którzy zawłaszczali grunty gminne, wolnych zaś członków wspólnoty przekształcali początkowo w za- leżnych, a potem stopniowo w poddanych chłopów. Ważnym czynnikiem przyśpieszającym rozwój feudalizmu w Wołoszczyźnie, a częściowo też na terenach Mołdawii i Siedmiogrodu, które weszły w skład pierwszego państwa bułgarskiego, było przyjęcie chrześcijaństwa w 865 r. Już pod koniec IX, zwłaszcza zaś w X w., powstały tu klasztory, które zwiększały swoje posiadłości przez nadania książęce lub zabór gruntów gminnych. W tym okresie powstało kilka niewielkich państw feudalnych, które nazywano knezatami. Na czele knezatu stał książę, wielki feudał, właściciel rozległych włości, który miał władzę woj- skową, sądową i administracyjną nad całą ludnością. Kilka połączonych knezatów stanowiło województwo na czele z wojewodą. Najstarsze kroniki potwierdzają istnienie knezatów i woje- wództw zarówno na terytorium Wołoszczyzny i Siedmiogrodu, jak również Mołdawii. Stosunki feudalne na obszarach Wołoszczyzny, Siedmiogrodu, a szczególnie Mołdawii kształ- 516 towały się w atmosferze ścisłych kontaktów wzajemnych z Rusią. W IX—X w. na terytorium Mołdawii zamieszkiwały obok ludności tubylczej plemiona wschodnioslowiańskie — Ulicze i Tywercy. Pod koniec X w. ludność Mołdawii przyjęła chrześcijaństwo równoc/.cśnic z Rusią. Od tej pory język słowiański stał się aż do połowy XVII w. językiem kościelnym w Mołdawii, Wołoszczyźnie i w rumuńskiej części Siedmiogrodu. W X—XI w. władza książąt kijowskich rozciągała się na ziemie mołdawskie i prawdopodob- nie też na niektóre południowe obszary Wołoszczyzny. W r. 1116 książę kijowski Włod/imicrz Monomach mianował swego namiestnika w krajach naddunajskich. W XII w. całe terytorium na pómocny-wschód od Karpat aż po Dunaj wchodziło w skład księstwa halickiego. Ścisłe stosunki między Mołdawią a Rusią odbiły się korzystnie na gospodarce mołdawskiej. Źródła tego okresu wspominają o istnieniu na terenie Mołdawii ośrodków handlu i rzemiosła, jak np. Roman (Ro- manów Torg), Suczawa (Suceava) Seret, Baja (Baia) i in. W XII w. i w pierwszej połowie XIII w. miasta Mały Halicz (Gałacz), Birlad, Jassy, Roman, Suczawa i in. stają się poważnymi ośrodkami handlu wewnętrznego i zewnętrznego. Na rynkach sprzedawano zboże, sól, futra, miód i drewno do budowy statków. W Gałaczu, Birladzie i Tecuci znajdowały się wielkie spichrze. Stąd wysyłano towary szlakami handlowymi do Bizancjum oraz innych krajów. W XI—XIII w. is niały również miasta handlowo-rzemieślnicze na terenie Wołoszczyzny i Siedmiogrodu: w Siedmiogrodzie była to Turda, Oradea, Kluż (Cluj), Alba Julia, Sybin i in., a na Wołoszczyźnie — Cimpulung, Arges, Tirgoviste. W ciągu kilku wieków na terytorium Wołoszczyzny, Mołdawii i Siedmiogrodu powstawały i rozwijały się drobne państewka feudalne. Do powstania silnego księstwa feudalnego nie mogło dojść w XI—XIII w. przede wszystkim dlatego, że między poszczególnymi województwami i knezatami istniały stosunkowo słabe wiezie, a ciągłe najazdy koczowników powodowały nie- bywałe spustoszenia. Pod koniec IX w. przez kraje te przeszli Ugrowie (Węgrzy), po nich zjawili się Pieczyngowie, a następnie, w XI w., — Połowcy (Kumani), którzy zajęli szeroki pas wzdłuż lewego brzegu Dunaju. Węgrom, którzy osiedli w Panonii, udało się podporządkować sobie Siedmiogród. Od schyłku XI w. był on zależny od królestwa węgierskiego. Knezaty i województwa południowo-zachodnie musiały w XI—XIII w. prowadzić walkę przeciwko feudałom węgierskim, usiłującym opanować i te obszary. Ekonomiczny, polityczny i kulturalny rozwój drobnych województw i knezatów został za- hamowany przez najazd Mongołów w 1241 r. Ludność musiała odtąd płacić daninę chanom Zło- tej Ordy. Najeźdźcy w ciągu dwóch lat plądrowali kraj, a następnie odeszli na wschód, pozosta- wiając jednak znaczne siły w Mołdawii, oderwanej od księstwa halicko-wołyńskiego. Panowanie Złotej Ordy w Mołdawii, trwające około stu lat, doprowadziło dość wysoko dawniej rozwinięty kraj niemal do ruiny. ROZDZIAŁ XXXII RUŚ W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XII - POCZĄTEK XIII W.) R uś rozpadła się w procesie feudalizacji na kilka odrębnych, w pewnym stopniu samodziel- nych księstw i krajów. Rozdrobnienie feudalne jest prawidłowością historyczną, a spo- wodowane było brakiem więzi gospodarczych między poszczególnymi księstwami ruskimi. Na skutek wzrostu wielkiej własności i rozpowszechnienia się renty naturalnej w tym okresie powstały bardziej korzystne warunki do dalszego rozwoju gospodarczego. Jednakże rozdrobnieniu towarzyszyło nasilenie walk między poszczególnymi książętami. Chaos i zamieszki wewnętrzne odbiły się na sytuacji Rusi na arenie międzynarodowej. W końcu w wyniku najazdu mongolskiego kraj utracił niezawisłość. ROLNICTWO I POŁOŻENIE CHŁOPÓW W okresie rozdrobnienia feudalnego zaszły istotne zmiany w siłach wytwórczych kraju, udoskonaliła się technika .produkcji rolnej. Tak np. na terytorium położonym w dolinie Dniestru, jak świadczą wykopaliska, ludność posługiwała się przy zaorywaniu nowin czerestem, tj. ostrzem przymocowanym z przodu lemiesza, lemieszem przy orce gruntów dawno uprawianych i małymi lemieszami przy uprawie ziemi przed siewem. Ziarno mielono w młynach wodnych. Na Rusi środkowej obok gospodarki żarowej i ugorowej rozpowszechniła się trójpolówka. Naród ruski brał pod pług rozległe nowizny, szczególnie na północnym wschodzie, np. na Powołżu, w do- rzeczu Dwiny itp. Zaczęto uprawiać nowe rośliny na polach, w ogrodach i sadach, rozwijała się hodowla bydła. W okresie rozdrobnienia feudalnego zaszły zmiany w położeniu chłopów. Zwiększyła się liczba zależnych od feudałów chłopów czynszowników. W księstwie nowogrodzkim i suzdalskim np. pojawili się polownicy i zakładnicy. Połownikami nazywano chłopów obowiązanych oddawać feudałowi jako czynsz połowę plonów; zakładnikami byli chłopi, którzy opuściwszy dawnego pana „oddawali się w poddaństwo" („w zakład") innemu feudałowi. W księstwie smoleńskim istniała kategoria proszczenników, tj. chłopów zależnych od feudałów kościelnych, którzy pobierali od nich daninę w miodzie i kunach i sprawowali nad nimi jurysdykcję. 518 Chłop obowiązany do płacenia panu renty w naturze korzystał w odróżnieniu od chłopa zobowiązanego do pańszczyzny z większej samodzielności gospodarczej i miał możliwość prze- jawienia pewnej inicjatywy. Dlatego w miarę rozwoju renty naturalnej (obok pańszczyzny) rosła wydajność pracy chłopa. Mógł on wytwarzać nadwyżki produkcyjne, które miał możność zby- wania na rynku. Na skutek tego wystąpiły już pierwsze objawy majątkowego rozwarstwienia chłopstwa. Wobec coraz mocniejszych więzi między gospodarką chłopską a rynkiem rozwijały się miasta, kwitły rzemiosła i handel oraz produkcja towarowa. Feudałowie również sprzedawali artykuły otrzymane w formie daniny natu- ralnej, nabywając w zamian w mia- stach drogą broń, tkaniny, wina za- morskie oraz inne przedmioty zbyt- ku. Dążąc do wzbogacenia się feu- dałowie samowolnie zwiększali da- niny i wzmagali wyzysk chłopstwa. Chołopi byli niepełnoprawną kategorią ludności. Kronikarze opi- sując bohaterskie czyny feudałów wymieniają jednym tchem wzię- tych do niewoli chołopów i zdobyte bydło. Kościół sankcjonował ten "* stan rzeczy; jeżeli pan zabił choło- Chłop odpoczywający pa, tO kościół nie UWaŻał tegO Za Miniatura z Rękopisu pskowskiego. XII w. morderstwo, ale tylko za „grzech wobec Boga". Jeżeli chołop zbiegł od pana, urządzano za nim pościg, a kto dawał mu chleb lub wskazywał drogę, musiał płacić karę; natomiast ujęcie zbiegłego chołopa było nagra- dzane. Jednocześnie jednak wzrosły nieco prawa majątkowe chołopów. W umowie z 1229 r. między Smoleńskiem a miastami niemieckimi mowa jest o prawie chołopów do przekazywa- nia mienia w spadku. WZROST FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ W okresie rozdrobnienia feudalnego na Rusi szybko wzrastała wielka własność ziemska, a feudałowie nie ustawali w zabiegach o zdobycie więcej ziemi i chłopów. W skład posiadłości książęcych wchodziły miasta i wsie. Do księcia halicko-wołyńskiego Daniela Ronaanowicza należały np. miasta: Chełm, Daniłow, Ugrowiesk, Lwów, Wsiewołoż i in. Wzrastały również posiadłości bojarów i kościoła. Szczególnym bogactwem wyróżniali się bojarzy nowogrodzcy, haliccy, jak również włodzimiersko-suzdalscy. W różnych częściach kraju pojawiły się nowe klasztory. Biskup włodzimierski Simon (XIII w.) chwalił się bogactwem swojej diecezji — rozmiarami włości i dochodami z dziesięciny. Na całej Rusi wzrosła znacznie liczba majątków dziedzicznych, których gospodarka miała charakter na- turalny. Powiększały się posiadłości bojarskie. Dawna czeladź bojarska, której część odrabiała pańszczyznę, przekształciła się w ludzi dworskich. Wzrost własności feudalnej szedł w parze z umocnieniem politycznej władzy posiadaczy ziem- 519 ROZDZIAŁ XXXII RUŚ W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XII - POCZĄTEK XIII W.) R uś rozpadła się w procesie feudalizacji na kilka odrębnych, w pewnym stopniu samodziel- nych księstw i krajów. Rozdrobnienie feudalne jest prawidłowością historyczną, a spo- wodowane było brakiem więzi gospodarczych między poszczególnymi księstwami ruskimi. Na skutek wzrostu wielkiej własności i rozpowszechnienia się renty naturalnej w tym okresie powstały bardziej korzystne warunki do dalszego rozwoju gospodarczego. Jednakże rozdrobnieniu towarzyszyło nasilenie walk między poszczególnymi książętami. Chaos i zamieszki wewnętrzne odbiły się na sytuacji Rusi na arenie międzynarodowej. W końcu w wyniku, najazdu mongolskiego kraj utracił niezawisłość. ROLNICTWO I POŁOŻENIE CHŁOPÓW W okresie rozdrobnienia feudalnego zaszły istotne zmiany w siłach wytwórczych kraju, udoskonaliła się technika .produkcji rolnej. Tak np. na terytorium położonym w dolinie Dniestru, jak świadczą wykopaliska, ludność posługiwała się przy zaorywaniu nowin czerestem, tj. ostrzem przymocowanym z przodu lemiesza, lemieszem przy orce gruntów dawno uprawianych i małymi lemieszami przy uprawie ziemi przed siewem. Ziarno mielono w młynach wodnych. Na Rusi środkowej obok gospodarki żarowej i ugorowej rozpowszechniła się trójpolówka. Naród ruski brał pod pług rozległe nowizny, szczególnie na północnym wschodzie, np. na Powołżu, w do- rzeczu Dwiny itp. Zaczęto uprawiać nowe rośliny na polach, w ogrodach i sadach, rozwijała się hodowla bydła. W okresie rozdrobnienia feudalnego zaszły zmiany w położeniu chłopów. Zwiększyła się liczba zależnych od feudałów chłopów czynszowników. W księstwie nowogrodzkim i suzdalskim np. pojawili się połownicy i zakładnicy. Połownikami nazywano chłopów obowiązanych oddawać feudałowi jako czynsz połowę plonów; zakładnikami byli chłopi, którzy opuściwszy dawnego pana „oddawali się w poddaństwo" („w zakład") innemu feudałowi. W księstwie smoleńskim istniała kategoria proszczenników, tj. chłopów zależnych od feudałów kościelnych, którzy pobierali od nich daninę w miodzie i kunach i sprawowali nad nimi jurysdykcję. 518 CJiłop obowiązany do płacenia panu renty w naturze korzystał w odróżnieniu od chłopa Kobowiu/anego do pańszczyzny z większej samodzielności gospodarczej i miał możliwość prze- jawieniu pewnej inicjatywy. Dlatego w miarę rozwoju renty naturalnej (obok pańszczyzny) rosła wydajność pracy chłopa. Mógł on wytwarzać nadwyżki produkcyjne, które miał możność zby- waniu na rynku. Na skutek tego wystąpiły już pierwsze objawy majątkowego rozwarstwienia chłopstwa. *«•«.» Wobec coraz mocniejszych więzi między gospodarką chłopską a rynkiem rozwijały się miasta, kwitły rzemiosła i handel oraz produkcja towarowa. Feudałowie również sprzedawali artykuły otrzymane w formie daniny natu- ralnej, nabywając w zamian w mia- mach drogą broń, tkaniny, wina za- morskie oraz inne przedmioty zbyt- ku. Dążąc do wzbogacenia się feu- tlałowie samowolnie zwiększali da- niny i wzmagali wyzysk chłopstwa. Chołopi byli niepełnoprawną kategorią ludności. Kronikarze opi- sując bohaterskie czyny feudałów wymieniają jednym tchem wzię- tych do niewoli chołopów i zdobyte bydło. Kościół sankcjonował ten ""* stan rzeczy; jeżeli pan zabił choło- Chłop odpoczywający pa, tO kościół nie UWaŻał tegO Za Miniatura z Rękopisu pskowskiego. XII w. morderstwo, ale tylko za „grzech wobec Boga". Jeżeli chołop zbiegł od pana, urządzano za nim pościg, a kto dawał mu chleb lub wskazywał drogę, musiał płacić karę; natomiast ujęcie zbiegłego chołopa było nagra- dzane. Jednocześnie jednak wzrosły nieco prawa majątkowe chołopów. W umowie z 1229 r. między Smoleńskiem a miastami niemieckimi mowa jest o prawie chołopów do przekazywa- nia mienia w spadku. WZROST FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ W okresie rozdrobnienia feudalnego na Rusi szybko wzrastała wielka własność ziemska, a feudałowie nie ustawali w zabiegach o zdobycie więcej ziemi i chłopów. W skład posiadłości książęcych wchodziły miasta i wsie. Do księcia halicko-wołyńskiego Daniela Romanowicza należały np. miasta: Chełm, Daniłow, Ugrowiesk, Lwów, Wsiewołoż i in. Wzrastały również posiadłości bojarów i kościoła. Szczególnym bogactwem wyróżniali się bojarzy nowogrodzcy, haliccy, jak również włodzimiersko-suzdalscy. W różnych częściach kraju pojawiły się nowe klasztory. Biskup włodzimierski Simon (XIII w.) chwalił się bogactwem swojej diecezji — rozmiarami włości i dochodami z dziesięciny. Na całej Rusi wzrosła znacznie liczba majątków dziedzicznych, których gospodarka miała charakter na- turalny. Powiększały się posiadłości bojarskie. Dawna czeladź bojarska, której część odrabiała pańszczyznę, przekształciła się w ludzi dworskich. Wzrost własności feudalnej szedł w parze z umocnieniem politycznej władzy posiadaczy ziem- 519 skich, którzy mieli prawo jurysdykcji nad swoimi chłopami i odpowiadali przed państwu n . wypełnianie przez nich powinności państwowych, przede wszystkim podatkowych. Wielki \\ l < ciciel stawał się stopniowo władcą w swoich włościach, nieraz groźnym dla samego księciu. WALKA WEWNĄTRZ KLASY PANUJĄCEJ Nie wszyscy właściciele włości byli sobie równi pod względem praw politycznych. \\'u K \ książęta w Haliczu, Włodzimierzu, a nawet w stosunkowo niewielkim Riazsniu uważali MI, .-.> władców swoich księstw, ale faktycznie musieli dzielić władzę z innymi feudałami. Wielki ksi.|/i. w swych usiłowaniach przezwyciężenia sił cdśrcdkcwych popadał w konflikt zarówno z bojarami. jak i dostojnikami kościoła. W walce tej wielcy książęta znajdowali poparcie drobnych i śrcdnu h feudałów obowiązanych do pełnienia służby wojskowej, dworian oraz dzieci bojarskich. Wolin słudzy, dzieci bojarskie i dworianie byli zazwyczaj młodszymi członkami drużyn książęcyili i bojarskich i stanowili najliczniejszą grupę klasy panującej. Posiadali oni ziemię, niektórzy jak» własność warunkową, tzn. dopóki pozostawali na służbie. Na tej grupie feudałów opierał s u, wielki książę, w razie wojny drużynnicy obowiązani byli stawić się wraz z podległymi im lud/nn, tzn. walczącymi pieszo smerdsmi. Książęta powiększali szeregi dworiaństwa przez nadania włości. Dworianie otrzymywali poza tym część łupów wojennych. O zacięciu walki toczącej się w łonie klasy feudałów sądzić można na podstawie ówczesnej^ > piśmiennictwa. Rzecznik silnej władzy książęcej, wyraziciel poglądów ówczesnych dworian, Daniel Zatocznik oskarżał arystokrację świecką i kościelną pisząc, że jak narowisty koń wrogo dyszy na widok swego pana, tak potężny, bogaty bojar knuje przeciw swemu księciu. „Prędzej shlżyłbym — mówi Daniel do księcia — w łapciach w twoim domu niż w safianowych butach na dworze bojara". Wypowiadał on myśl, że dworianie powinni uczestniczyć w rządach i że oni, a nie „nierozumni dostojnicy" powinni być doradcami książęcymi. Chociaż wzmocniły się w tym czasie na Rusi tendencje centralistyczne, to jednak nie mogły one doprowadzić do trwałego zwycięstwa władzy wielkoksiążęcej. Niejednokrotnie „młodzi" bojarzy i dworianie wzbogacając się zajmowali miejsce „starych" i w wojnie z poszczególnymi książętami udaremniali ich próby zjednoczenia większych terytoriów. Nie dojrzały jeszcze warun- ki ekonomiczne do zwycięstwa tendencji centralistycznych. Walka o posiadłości prowadziła do ciągłych starć wewnątrz klasy panującej. Częstokroć książęta tak pustoszyli tereny swoich prze- ciwników, że nie pozestawiali na nich „ani czeladzi, ani bydła" Drużynnicy książęcy kwaterowali po wsiach i zabierali wszystkie zapasy żywnościowe i paszę. MIASTO Bardzo ważnym czynnikiem rozwoju ekonomicznego i politycznego w okresie rozwiniętego feudalizmu na Rusi stało się miasto. Było cno siedzibą rzemiosła i handlu oraz ośrodkiem admi- nistracji, a także punktem koncentracji sił wojskowych. Pisząc o doniosłej roli wielkich miast kro- nikarz podaje, że schodzili się tu na wiece mieszkańcy przygrodzi1, których obowiązywały uchwały „starszych miast". 1 Przygrodami nazywano miasta podporządkowane pod względem gospodarczym i politycznym głównemu miastu danego obszaru. 520 Liczba dużych i małych miast wzrosła od XI w. ponad trzykrotnie i na początku XIII w., według niepełnych danych kronikarskich, doszła, prawie do trzystu. Rozkwit rzemiosła miejskiego trwał aż do najazdu Mongołów. Na podstawie danych archeologicznych można stwierdzić istnie- nie sześćdziesięciu różnych gałęzi rzemiosła. Nawet w małych miasteczkach istniały skomplikowa- ne piece do wytopu żelaza,, kilka rodzajów pieców garncarskich itd. Kronikarze przedstawiają miasta jako ośrodki rzemiosła i handlu, piszą o istniejących tam budowlach z kamienia. Okazały pałac książęcy w Bogolubowie, wspaniałe cerkwie upiększone rzeźbą w kamieniu we Włodzimierzu, Nowogrodzie, Haliczu, Czernihowie oraz innych miastach, wodociągi i bruki, które częściowo zachowały się do naszych czasów i zostały odkryte przez archeologów radzieckich, świadczą o osiągnięciach ówczesnych mistrzów. Rzemieślnicy ruscy wykonywali najróżnorodniejsze czynności. I tak np. we Włodzimierzu nad Klaźmą rzemieślnicy przetapiali cynę, pokrywali dachy, bielili wapnem ściany, na Rusi Ha- licko-Wołyńskiej w mieście Chełmie odlewano dzwony. Nic dziwnego, że w ówczesnej literaturze znajdowała często odbicie praca rzemieślnicza; Daniel Zatocznik pisał: „Jak cyna często przeta- piana niknie, tak człowiek od stałej nędzy zamiera"; „żelazo stopisz, a złej kobiety nie nauczysz". Obok rzemiosła rozwijał się też handel. Wyroby rzemieślników wiejskich, jak i dawniej, nie miały wielkiego zbytu, zaś przedmioty wyrabiane przez majstrów pracujących na zamówie- nie bojarów i drużynników rozchodziły się w promieniu 50—100 km. Wielu rzemieślników w Kijowie, Nowogrodzie, Smoleńsku pracowało na rynek. Nieliczne tylko wyroby rozchodziły się w promieniu setek kilometrów, a poszczególne przedmioty wytwarzane przez rzemieślników wywożono za granicę, do Bułgarii, Polski, Czech i Szwecji. Rozwijał się handel na terenie poszczególnych księstw. Po ziemiach ruskich jeździli kupcy, przechodziły też tędy karawany handlowe liczące po kilkaset osób. Kupcy haliccy wozili sól do Kijowa, a suzdalscy — dostarczali zboże do Nowogrodu itd. Książęta ciągnęli rozmaite dochody z handlu: daninę od kupców (gości), podatek z karczem (korczmita), cło za prawo przewozu towarów na drogach i mostach zwane myto, za przewóz przez rzekę i in. Książęta coraz częściej umieszczali w umowach między sobą klauzulę, że kupcy mają prawo swobodnie przejeżdżać przez rogatki celne. Jednakże na skutek rozdrobnienia feudal- nego i ciągłych wojen stosunki handlowe zrywały się często. Gospodarka, ogólnie biorąc, pozo- stawała naturalna. Na dużą skalę rozwinął się wówczas handel zewnętrzny. I tak do Włodzimierza nad Klaźmą przyjeżdżali kupcy z Bizancjum i innych krajów. Wielkie miasta, jak Nowogród Wielki, Smoleńsk, Witebsk i Połock, zawierały umowy handlowe z miastami niemieckimi (w r. 1189, 1229 i in.). Ruskie zjednoczenia kupieckie zdobywały coraz trwalsze pozycje w krajach sąsiednich. W Kon- stantynopolu, Rydze, Bułgarze były „ulice ruskie". Ogromnie wzrosło polityczne znaczenie miejskiej ludności handlowo-rzemieślniczej. Rze- mieślnicy największych miast łączyli się w tzw. „ulice", „rzędy" i „somie", mieli swoje cerkwie, zbudowane ku czci różnych świętych, patronów poszczególnych rzemiosł, oraz własną kasę. Zrzeszenia rzemieślnicze zbierały się w celu omówienia różnych spraw i wybierały starostów. Również kupcy byli zjednoczeni w korporacjach. Na czele zrzeszeń kupieckich, np. greczników handlujących z Bizanqum, czudinców prowa- dzących handel z krajami nadbałtyckimi, obonieżców—z ludami Północy itp., oraz stowarzyszeń rzemieślniczych stali zamożni kupcy lub rzemieślnicy, ściśle związani z arystokracją bojarską. Wielcy kupcy i lichwiarze popadali często w konflikty z biedotą rzemieślniczą—mniejszymi ludźmi. 521 Feudałowie w czasie ciągłych zamieszek grabili i pustoszyli miasta. W tych warunkach mieś/ czanie starali się uwolnić swoje miasto spod władzy bojarów i drobnych książąt i dojść do poro zumienia z jakimś wielkim księciem. Miasta otrzymywały pewne gwarancje na wypadek wojen feudalnych i równocześnie uzyskiwały od miejscowych wielkich książąt pewne przywileje, ochra- niające przede wszystkim prawa zamożnych mieszczan. Miasta, które we wczesnym stadium ro/ woju feudalizmu sprzyjały politycznemu rozdrobnieniu kraju, stopniowo wraz z dworianami za- częły dążyć do zjednoczenia rozległych obszarów w wielkie księstwa. WALKA KLASOWA Mimo iż stosunki między poszczególnymi grupami klasy panującej były skomplikowane i peł- ne sprzeczności, klasa ta zwarcie występowała przeciw chłopstwu, które nie ustawało w walce ze swoimi ciemięzcami. Walka ta przybierała różne formy, chłopi uciekali, psuli inwentarz pański, wyrzynali bydło, podpalali majątki, zabijali przedstawicieli administra- cji książęcej, chwytali za broń. Powstanie w Kijowie w r. 1146 Miniatura z Kroniki radziwilłowskiej. XV w. Powstania wybuchały niejedno- krotnie również w miastach. Ciężk;j sytuację biedoty miejskiej pogarsza- ły jeszcze nieustanne wojny, wzrost długów itp. Ludność miejska ule- gała dalszemu zróżnicowaniu i nie- rzadko zrywała się do walki, wystę- pując czasami razem z'Chłopstwem. Wielkie powstanie chłopstwa i bie- doty miejskiej wybuchło w 1136 r. w Nowogrodzie, kiedy mieszkańcy jego wraz z ludnością Pskowa i Ła- dogi wypędzili księcia Wsiewołoda, który uciskał smerdów. Owoce powstania zebrali jednak bojarzy, którzy ustanowili tam republikę feudalną, niezależną od wielkich książąt kijowskich. W 1207 r. w Nowogrodzie doszło do nowego potężnego powstania, które zwrócone było głównie przeciw posadnikowi Dymitrowi, pochodzącemu z rodziny bogatych bojarów Mirosz- kiniczów, którzy okrutnie uciskali biedotę miejską i wiejską i zajmowali się lichwiarstwem. Ruch, który rozpoczął się w mieście, odbił się szerokim echem na wsi. Powstańcy spustoszyli dwory i wsie Miroszkiniczów, zawładnęli księgami dłużników, w których zapisani byli rzemieślnicy, zwani w źródłach nowogrodzkich czornyje ludi, i rozdzielili między siebie mienie bojarów. Przyczyną powstania ludowego w latach 1174—1175 w księstwie włodzimiersko-suzdalskim tyło wystąpienie części bogatych drużynników, którzy zawarli sojusz z bojarami i zabili księcia Andrzeja Bogolubskiego, a jego zamek splądrowali. Władzę zagarnęli bojarzy. W tym czasie wybuchło powstanie chłopów. Zaczęli oni zabijać przedstawicieli administracji książęcej, którymi byli głównie dworianie. W tej sytuacji feudałowie zrozumieli, że potrzebna im jest silna władza książęca. Również miasta na czele z Włodzimierzem w obawie przed samowolą bojarów dążyły do restytuowania władzy księcia. Ostatecznie powstanie ludowe zostało stłu- mione. 522 W roku 1146, po śmierci księcia czernihowskiego Wsiewołoda Olgowicza, który zdobył Kijów, miejscowi rzemieślnicy i kupcy powstali przeciw administracji książęcej. Mieszkańcy Kijowa walczyli o prawa miejskie, protestując przeciwko temu, że Kijów dostał się w spuściźnie książętom c/crnihowskim. W księstwie halicko-wołyńskim doszło do zaburzeń w piątym dziesięcioleciu XII w. Książę halicki WładimirkoWołodarewicz, prowadzący wówczas wojnę z księciem kijowskim o Wołyń, doznał porażki Tstracił kilka miast. Odbiło się to na stosunku do niego pozostałych miast, które zaczęły popierać jego przeciwnika. Kiedy wojsko księcia kijowskiego obiegło Zwienigorod, miesz- kańcy jego zwołali wiec i wystąpili przeciw Władimirce. Wojewoda książęcy stłumił jednak bunt, pojmał trzech przywódców mieszczan, kazał ich zarąbać i rzucić do rowu fortecznego. Przeciwko księciu Władimirce powstali również mieszkańcy Halicza, zostali jednak zmuszeni do poddania się; kiedy otwarli przed nim wrota, Władymirko kazał wiele ludzi zmasakrować, innych stracić. DO wielkiego ruchu chłopskiego doszło również w księstwie halickim w piątym dziesięcioleciu XIII w. USTRÓJ POLITYCZNY I APARAT PAŃSTWOWY W miarę rozpadania się państwa kijowskiego w ciągu XII—XIII w. w różnych księstwach wzrastało polityczne znaczenie arystokracji ziemskiej; wielcy książęta starali się przeciwdziałać temu procesowi, ale wyniki tej walki były niejednakowe. Potężni książęta, jak np. włodzimiersko- -suzdalscy, potrafili po upadku Kijowa na jakiś czas poskromić miejscowe bojarstwo. Na innych terenach, np. w Nowogrodzie, arystokracja ziemska odniosła zwycięstwo nad książętami. W księ- stwie halicko-wołyńskim zaciekła walka między silnym bojarstwem a książętami toczyła się ze zmiennym szczęściem. W miarę wyzwalania się poszczególnych terenów spod władzy wielkiego księcia kijowskiego znaczenie jego coraz bardziej malało. I chociaż o tron kijowski walczyli co silniejsi władcy in- nych księstw, rzeczywistą władzę państwową sprawowali książęta dzielnicowi, rządzący w po- szczególnych księstwach. Niektórzy z nich, gdy nabrali sił i znaczenia, starali się podporządkować sobie wszystkich książąt i zjednoczyć kraj pod swym berłem. Aparat administracyjny, który bronił interesów feudałów, uległ wówczas wzmocnieniu i usprawnieniu we wszystkich dzielnicach. Kroniki i zabytki prawa wymieniają wiele rozmaitych •organów władzy wojskowej, administracyjnej, finansowej itp. Prawda ruska, będąca podstawo- wym zbiorem prawa, uzupełniona została nowymi przepisami prawnymi i obowiązywała na całym terytorium Rusi. Za więzienie służyły poruby, pogreba, tiemnicy — głębokie ciemne lochy szczelnie zabite deskami, gdzie, jak podają źródła, więźniowie często dusili się z braku powietrza. Poważne miejsce w aparacie państwowym zajmowało wojsko, w którym dużą rolę odgrywały drużyny feudalne i miejskie pospolite ruszenie. Siłę zbrojną tworzyli również bojarzy pozostający na służbie u księcia, którzy w razie wojny obowiązani byli stawić się z oddziałami złożonymi z pod- ległych im ludzi. Podstawową część wojska stanowiło jak dawniej piesze pospolite ruszenie, któ- rego liczba osiągała w poszczególnych księstwach 50—60 tys. ludzi. W miarę jednak rozpadania się kraju na coraz więcej księstw słabły jego siły wojskowe. Pomimo to sztuka wojenna rozwijała się, postępy czyniła technika budowy umocnień, wokół miast budowano też wieże kamienne itp. Zaczęto częściej stosować przy obronie i oblężeniu miast machiny oblężnicze i miotające — proce, kusze, tarany. 523 .H § A S *\ H *ł? H 7 r f «r 0 K* i A-r e y A 4 *& Cl *b K Itr fl H m f f A* C H Ł ? JHF r O- w AA •ff HM/^%n«fcCM 0 • n t f f ff »r r T* M H "ST i*; w 4»jfif i? "m* MJŚO *^ * 4M* H ?f III A 0«? H/f H H ff y r 0 AO IŁ & , H lilt K V 0 ff f & IWt riO Afi^K H i* 7 / 5 ... f«Ł' mi. jt f <^ ff tf H f f JV A H A -Ł- rf HIU Alf nn H A M N f V f» » H r o H. * «~«j ^v* fcł tft ^* /S%^ -TH^ ej j?L«Jfeł » «f *VAY*AH jff.UIC.ft H H . K 01» fl f ^ fc A « H^K OfAff t( f fc NHMMN4 H ftf 4* O Kk H Jf Ł Ł r* # ł- HLH AA . "nr" w "ł*, if * A:** VJ^M ł*if ; •* •t! fc* Ł^ m w rJ A . -i* i J*c,W * Karta z „Ruskiej prawdy" Rozwinęły się normy prawne regulujące stosunki między książętami ruskimi a państwami obcymi. Widać to na przykładzie umów zawartych przez Nowogród Wielki z Zakonem Kawalerów Mieczowych, Szwecją i Norwegią oraz między księstwem halicko-wołyńskim a Węgrami, Polską, Litwą i zakonem krzyżackim. KSIĘSTWO WŁODZIMIERSKO-SUZDALSKIE Po rozpadnięciu się państwa kijowskiego na jego terytorium powstało w XI—XII w. kilka- naście wielkich księstw — włodzimiersko-suzdalskie, połocko-mińskie, turowsko-pińskie, smo- leńskie, halicko-wołyńskie, kijowskie, perejasławskie, czernihowskie, tmutarakańskie, muromskie Sobór Ś w. Dymitra we Włodzimierzu nad Klaźmą. 1194 Na lewo: strona zachodnia, na prawo: strona wschodnia i riazańskie oraz republiki feudalne: Nowogród i Psków. Z księstw tych największe znaczenie zdo- było sobie księstwo rostowsko-suzdalskie, później włodzimiersko-suzdalskie—podstawowa część późniejszej Wielkorosji. Przesłanką umocnienia władzy książęcej w kraju rostowsko-suzdalskim były większe, już wcześniej nabyte, posiadłości książęce oraz miasta, które powstały tu dzięki rozwojowi miejscowego rzemiosła i prowadziły ożywione stosunki handlowe ze Wschodem, spła- wiając towary Wołgą, i z Europą Zachodnią, wykorzystując rzeki łączące kraj rostowsko-suzdal- ski z Morzem Bałtyckim. Księstwo rostowsko-suzdalskie oderwało się od Kijowa w czwartym dziesięcioleciu XII w., za panowania syna Monomacha Jerzego Władymirowicza (1125—1157), zwanego Dołgorukim. On pierwszy spośród książąt suzdalskich usiłował zdobyć władzę nad całą Rusią. Za jego rządów 525 wpływy księstwa rostowsko-suzdalskiego obejmowały Nowogród Wielki, Murom i Riazań. J<.-i/\ Dołgoruki zawarł też trwały sojusz z księstwem halickim. Chcąc skupić w swoim ręku wład/r nad Rusią Jerzy dążył do zdobycia tronu kijowskiego. Jego wojsko zajęło stolicę, ale po śmiem Jerzego mieszczanie Kijowa zrzucili władzę książąt suzdalskich, splądrowali w księstwie kijów skim majątki Jerzego, dobra jego zwolenników i kupców. Księstwo rostowsko-suzdalskie przeżywało w połowie XII w. okres ożywienia gospodarczego, zaczął się szybki rozwój rolnictwa, powstawały nowe miasta — Włodzimierz nad Klaźm;), Perejasław Zaleski, Jurjew Polski, Zwienigorod, Dmitrow i in. Założona została Moskwa, o któiri po raz pierwszy wspomina kronika z 1147 r. Moskwa stała się później ośrodkiem zjednoczeni;! rozdrobnionej Rusi. Następca Jerzego, książę Andrzej Bogolubski (1157—1174), cieszył się poparciem dworiań- stwa oraz mieszczan Rostowa, Suzdala i innych miast, toteż mógł się z powodzeniem przeciw- stawić bojarstwu. Uczynił on swoją stolicą Włodzimierz, w którym było bardzo duże, przez kup- ców i rzemieślników zamieszkałe podgrodzie, przybrał tytuł wielkiego księcia całej Rusi i usiłował rozszerzyć swoją władzę na Kijów i Nowogród Wielki. Andrzej Bogolubski, rywalizując nadal z książętami wołyńskimi, zorganizował w r. 1169 wyprawę na Kijów, w której wzięły udział pułki suzdalskie, czernihowskie, smoleńskie, połocko-mińskie i in., zdobył miasto i wywiózł mnóstwo bogactw do swego kraju, oddając rządy w dawnej stolicy jednemu ze swoich braci, co zdecydowało o ostatecznym upadku Kijowa. Nowogród natomiast musiał w wyborze księcia liczyć się z wolą Andrzeja. Ale zjednoczeniowa polityka księcia Andrzeja Bogolubskiego została nagle przerwana, gdyż zginął on, jak już wspomnieliśmy, z ręki spiskowca spośród bojarów i wzbogaconych drużyn- ników. Następca jego Wsiewołod Jurjewicz Duże Gniazdo1 (1177—1212) zdławił opór arysto- kracji feudalnej, a wielu bojarów kazał stracić. Autor Słowa o wyprawie Igora, chcąc podkreślić siłę i potęgę jego pułków, pisał, że mógł on „Don szłomami wyczerpać, Wołgę wiosły rozkropić"2. Rządzący w Kijowie książęta czernihowscy i smoleńscy uważali Wsiewołoda za swego su- werena. Wsiewołod nosił się z zamiarem przyłączenia do swoich posiadłości również księstwa halickiego. Książęta i posadnicy nowogrodzcy byli protegowanymi księcia włodzimierskiego i nawet arcybiskup nowogrodzki (władyka) faktycznie mianowany był przez Wsiewołoda. W tym okresie książęta włodzimierscy złamali również opór książąt riazańskich. Według obrazowego wyrażenia autora Słowa o wyprawie Igora, Wsiewołod mógł „po ziemi strzelać żywymi samostrza- ły"3. Książęta włodzimiersko-suzdalscy usiłowali umocnić swoją władzę w dorzeczu Wołgi i Karny, na terenach zamieszkałych przez Mordwinów i Maryj czyków, oraz w dorzeczu D winy, dokąd zmierzała kolonizacja ruska. W tym czasie powstały warowne miasta Ustiug i Niżny Nowogród (1221 r.). Księstwo prowadziło z narodami Kaukazu handel po Wołdze i utrzymywa- ło z Zakaukaziem stosunki polityczne. KSIĘSTWO NOWOGRODZKO-PSKOWSKIE Księstwo nowogrodzkie graniczyło z księstwem włodzimiersko-suzdalskim na południowym wschodzie, ze Smoleńskiem — na południu i z Połockiem — na południowym zachodzie. Po- siadłości Nowogrodu rozpościerały się daleko na wschód i północ, aż po Ural i Ocean Lodowaty 1 Nazwany tak ze względu na wielką liczbę dzieci. 2 Cyt. wg J. Tuwim, Z rosyjskiego, t. I, s. 13. 8 Tamże. 526 1'olnocny. Dostępu do Nowogrodu broniły liczne twierdze. Nad rzeką Wołchow położona była t .mlo^u, osłaniająca drogę handlową do Morza Bałtyckiego. Największym przygrodem Nowogrodu hyl Psków. Panując w dorzeczu Newy i nad Zatoką Fińską Nowogród miał ścisłe stosunki z obszarami rfcluńskimi, łotewskimi i karelskimi, gdzie bojarstwo nowogrodzkie ściągało z ludności daninę. Nowogród pobierał również daninę na obszarze zamieszka- łym przez Jemów (Finów) i na ziemiach Saamów (Lapoń- czyków), położonych dalej na północ i graniczących i! Norwegią. Nowogrodzcy poborcy danin jeździli też w usyście oddziałów zbrojnych do posiadłości na północy, nu Wybrzeże Terskie nad Morzem Białym oraz do Zawo- loc/.ja, jak nazywano rozległe obszary na wschód od Bia- łego Jeziora zamieszkałe przez różne narodowości. Głównym zajęciem chłopstwa nowogrodzkiego była uprawa roli, przy czym technika rolnicza, jak na owe czasy, itnla na dość wysokim poziomie. Rozwojowi rolnictwa nie •przyjały jednak warunki glebowe i klimatyczne, i nie mogło ono w pełni zaspokoić potrzeb ludności. Obok uprawy roli rozwinęło się myślistwo — polowano na zwierzęta futer- kowe i morskie — rybołówstwo i wydobycie soli. Znaczne miejsce w zajęciach ludności wiejskiej zajmowało wydoby- cie żelaza. Nowogród był jednym z największych ośrodków rzemieślniczych i handlowych w Europie. Po powstaniu w 1136 r. Ruś Nowogrodzka stała się re- publiką bojarską rządzoną przez wielkich feudałów. Podob- na organizacja ukształtowała się również w Pskowie. For- malnie najwyższym organem władzy był wiec, w rzeczy- wistości jednak zgromadzenie to opanowali bojarzy, chociaż musieli oni liczyć się ze zdaniem wiecu, zwłaszcza wówczas, kiedy rzemieślnicy popierali uchwały zgromadzenia zbroj- nym wystąpieniem. Decydującą rolę w politycznym życiu Nowogrodu odgrywał arcybiskup. Pod jego przewodnic- twem zbierała się rada bojarów. Spośród bojarów wybierano na zgromadzeniu posadnika i tysięcznika, którzy sprawowali w mieście władzę wykonawczą. Tabliczka drewniana z alfabetem z XIII— XIV w., odnaleziona w czasie prac wy- kopaliskowych w Nowogrodzie w r. 1954 W walce z bojarstwem ludność rzemieślnicza zdoby- wała pewne prawa. Poważną siłą stały się zjednoczenia kończan1, ludności dzielnic Gonczarski Koniec (dzielnica garncarzy), Płotnicki Koniec (dzielnica cieśli) i in., uliczan (mieszkańców ulic) i braczynów (kupców). Każda dzielnica miała wybieramy samorząd, który sprawował pewną władzę nad określonym terenem. Ale i te organy władzy pozostawały pod kontrolą bojarów. W Nowogrodzie utrzymywała się również władza książęca, ale książęta za- Nowogród dzielił się na pięć dzielnic, czyli końców. 527 praszani byli przez zgromadzenie i prawa ich byty bardzo ograniczane, chociaż mieli dochody z administracji, sądownictwa i handlu. W ciągu pierwszych stu lat (1136—1236) istnienia nowogrodzkiej republiki bojarskin aż do najazdu Mongołów wrzała ostra walka klasowa, niejednokrotnie przechodząca w ja\vn«- powstanie biedoty miejskiej i chłopów. W tym okresie wzrosła rola kupiectwa, którego CA-M występowała po stronie potężnych książąt włodzimiersko-suzdalskich. Książęta ci umacniali swoje pozycje w Nowogrodzie, zagarniali grunty i uzurpowali sobie prawo sądzenia i ściągania podatków. Opór stawiany przez Nowogród polityce książąt włod/i miersko-suzdalskich doprowadzał niejednokrotnie do starć, których następstwa fatalnie odbija l v się na sytuacji mas ludowych. Szczególnie trudna była sytuacja ludności Nowogrodu podc/;r. przerw w dowozie nadwołżańskiego zboża. Kiedy w nieurodzajnym roku 1230 w księstwie n<> wogrodzkim wybuchł straszliwy głód, książę włodzimierski zamknął drogi handlowe, a bojar/.\ i kupcy zajęli się spekulacją zbożem. Doprowadzona do rozpaczy biedota zaczęła podpalać domy bogaczy przechowujących zboże i zabierać zapasy. KSIĘSTWO HALICKO-WOŁYŃSKIE Na północny-wschód od Karpat rozciągała się ziemia halicka, granicząca na północy z Wo- łyniem, na północnym zachodzie — z Polską, a na południowym zachodzie oddzielona Karpata- mi od Węgier. Tereny górskie i obszary położone dalej na zachód tworzyły tzw. Ruś Zakarpack;|, która w znacznej części zagarnięta została w XI w. przez feudałów węgierskich. Część Rusi Za- karpackiej z miastami Braszowem, Bardijowem i in. należała do księstwa halickiego. Na południo- wym wschodzie do księstwa halickiego należały obszary rozpościerające się od Bohu po Dunaj — terytorium obecnej Mołdawii i północnej Bukowiny. Ziemia halicka ze starym ośrodkiem Przemyślem nabrała na początku XII w. dużego znacze- nia jako samodzielne księstwo rządzone przez Rościsławowiczów — prawnuków Jarosława Mą- drego. Silne bojarstwo, które tu powstało, szukało w swoich zatargach z książętami pomocy feu- dałów węgierskich i polskich i przez długi czas utrudniało polityczną konsolidację kraju. Wołyń, nazwany tak od starego grodu Wołynia nad rzeką Huczwą, stanowił rozległe terytorium w dorzeczu Bugu i górnego biegu Prypeci z jej dopływami. Księstwa wołyńskie i halickie były ze sobą od dawnych czasów szczególnie mocno związane. Ziemię od dawna uprawiano tu pługiem. Na ziemi halickiej znajdowały się bogate pokłady soli, która była artykułem wywozowym. Do wysokiego poziomu rozwoju doszła w księstwach halickim i wołyńskim obróbka żelaza, złotnictwo, garncarstwo i garbarstwo. Było tu ponad 80 miast. Położone na skrzyżowaniu licznych dróg lądowych i wodnych, księstwa te odgrywały du- żą rolę w handlu europejskim. W XII w. nastąpił tu rozkwit gospodarki. Już Władymirko Woło- darewicz (1141—1153) zjednoczył pod swoją władzą wszystkie ziemie halickie, w tym również miasta naddunajskie (Birlad i in.). W tym samym mniej więcej czasie wyzwolił się spod wład/.y Kijowa również Wołyń. Za panowania Jarosława Władymirowicza Osmomysła (l 153—1187), jednego z najwybitniej- szych mężów stanu na Rusi XII w., nastąpił dalszy rozwój księstwa halickiego, zwłaszcza zaś powstało wiele nowych miast. Jarosław Osmomysł z pomocą książąt wołyńskich pobił księcia kijowskiego i zmusił go do rezygnacji z próby umocnienia się nad Dunajem. Jarosław zawarł po- kój z Bizancjum, a sojusz z Węgrami utrwalił małżeństwem swej córki z królem Stefanem (Istva- 528 i f r PASTERZE Fresk w klasztornym kościele Sopoczani (Serbia). 1263 r. ZŁOTOWŁOSY ANIOŁ Ikona nowogrodzka XII w. l f ncm) III. Pod koniec XII w. ziemia halicka i wołyńska połączyły się pod władzą wołyńskiego księcia Romana Mścisławicza (1199—1205). Chcąc wzmocnić władzę książęcą Roman opierał się na sojuszu z miastami, zwłaszcza z patrycjatem — „lepszymi mężami", którym nadał szereg przywilejów. Roman starał się złamać potęgę bojarów halickich, część ich wymordował, innym udało się zbiec na Węgry. Ziemie bojarów książę rozdawał swym drużynnikom. Pokonawszy opór suzdalskiego księcia Wsiewołoda Jurjewicza, Roman zajął Kijów (1203 r.), po czym przyjął tytuł wielkiego księcia. Kuria rzymska szukała zbliżenia z księciem Romanem, on jednak odrzucił propozycje pa- pieża Innocentego III. W walce Hohenstaufów (Sztaufów) z Welfami Roman poparł Hohenstau- fów i w 1205 r. urządził wielką wyprawę przeciw sojusznikowi Welfów — księciu krakowskiemu Leszkowi, stawiając sobie nawet za cel dotarcie do Saksonii. Śmierć Romana w czasie wyprawy udaremniła realizację tych szeroko zakrojonych planów i ułatwiła rozbicie zjednoczonych za jego rządów księstw halickiego i wołyńskiego. Rozpoczęła się długotrwała i niszczycielska wojna feudalna (1205—1245), w czasie której bojarstwo, korzystając z pomocy feudałów węgierskich i polskich, zagarnęło władzę w księstwie halickim. Zawarty w 1214 r. w Spiszu za zgodą kurii papieskiej układ miał oddać Ruś Halicko- Wołyńską feudałom węgierskim i polskim. Masy ludowe udaremniły jednak te zamiary. W wyniku powstania ludowego, które ogarnęło cały kraj, garnizony węgierskie zostały wypędzone. Na Wołyniu przy poparciu bojarów „służebnych" i mieszczan władzę objęli książęta Daniel i Wasylko Romanowiczowie, którzy wyparli feudałów polskich z ziemi ruskiej (1229). Wojska Daniela przy czynnej pomocy mieszczan zadały feudałom węgierskim i bojarom halickim szereg klęsk. Zdobyte ziemie bojarskie książę Daniel rozdał drużynnikom-dworianom. Utrzymywał on przyjazne stosunki z Litwą i Mazowszem, a także z księciem austriackim Fryderykiem II, wro- giem Węgier. Walka o niezawisłość Rusi Halickiej była krwawa i trwała długie lata. Dopiero w 1238 r. Daniel ostatecznie opanował księstwo halickie, a następnie Kijów, połączywszy w ten sposób pod swoją władzą rozległe tereny Rusi południowo-zachodniej. KSIĘSTWO POŁOCKO-MIŃSKIE Księstwo połocko-mińskie zajmowało terytorium do Dźwiny i Berezyny, granicząc z księ- stwem nowogrodzkim, smoleńskim i turowsko-pińskim. Na północnym zachodzie posiadłości książąt połockich ciągnęły się aż po dolny bieg Dźwiny, gdzie położone były miasta Jersike i Kokenhausen. Część ludności Litwy i Łotwy uznawała władzę książąt połockich i płaciła im daninę. Podstawowym zajęciem mieszkańców księstwa połocko-mińskiego była uprawa roli, mimo iż warunki glebowe niezbyt były sprzyjające. Połock stale musiał sprowadzać zboże. Ludność polowała na zwierzęta futerkowe, zajmowała się rybołówstwem i bartnictwem. Futra wywożono za granicę — na wyspę Gotlandię i do Lubeki. Wcześnie rozwinęły się tu stosunki feudalne i powstały liczne miasta — Zasław, Witebsk, Uświat, Orsza, Kopys i inne. Księstwo połocko-mińskie niedługo podlegało książętom kijowskim. Już za Włodzimierza Światosławicza przeszło ono w posiadanie jego syna Briaczysława, którego następca Wszeslaw Briaczysławicz (1044—1101), opierając się na drużynie i korzystając z poparcia miast, sprawował władzę w całym księstwie połocko-mińskim. Czasy panowania Wszesława miały być wg Słowa 34 Historia po\vs/-fclina t. III 529 o wyprawie Igora okresem chwały dla tej części Rusi. Później jednak państwo znów zaczęło się kruszyć. W XII stuleciu utworzył się szereg skłóconych ze sobą księstw, z których największą rolę odgrywały księstwa połockie i mińskie. Walki wewnętrzne pustoszyły kraj, który stopniowo utracił dawne wpływy na wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Mimo zaciekłego oporu lud- ność jego nie potrafiła odeprzeć natarcia krzyżowców niemieckich. Książę połocki na zasadzie układu z Rygą (1212) pozbawiony został prawa do ściągania daniny z Liwów i utracił ziemie w południowo-zachodniej Letgalii. Miasta Jersike i Kokenhausen zdobyte zostały przez rycerzy niemieckich. Na początku XIII w. politykę zewnętrzną Połocka i Witebska kontrolował już książę smoleński, zawierając w ich imieniu umowy z miastami niemieckimi. RUŚ I NARODY SĄSIEDNIE Ruś otoczona była wieloma narodami niesłowiańskimi. Rozciągała ona swe wpływy na narody krajów nadbałtyckich (Litwinów, Łotyszów i Estończyków), Finlandii i Karelii, niektóre narody Północy (Nieńców, Komiaków, Jugrów), Powołża (Mordwinów, Maryjczyków, część Bułgarów, Czuwaszów i Udmurtów), Kaukazu północnego (Osetyjczyków i Czerkiesów), a także na narody północnego wybrzeża Morza Czarnego (tureckie koczownicze związki plemienne Połowców, Uzów i Torków) i Mołdawii. Ruś utrzymywała stosunki z Zakaukaziem — ludnością Gruzji, Armenii, Azerbejdżanu — i Azją Środkową. Poziom rozwoju społecznego tych narodów był różny. Niektóre z nich żyły jeszcze we wspól- nocie pierwotnej, a u innych ukształtował się już feudalny sposób produkcji. W krajach nadbałtyckich w XI—XII w. formowały się stosunki feudalne, ale nie powstały jeszcze państwa. Chłopi żyli we wspólnotach wiejskich, z których liczne grupy stanowiły pół- feudalne, półpatriarchalne związki na czele z przedstawicielami arystokracji ziemskiej — star- szyzną. Takie związki znajdowały się na Litwie (np. Auksztota, Żmudź), Łotwie (Letgalia, Semiga- lia i in.) i w Estonii (Laanemaa, Harjumaa, Sakala i in.). Ludność krajów nadbałtyckich trudniła się rolnictwem, hodowlą bydła i rzemiosłem, prowa- dziła handel z sąsiadami. Powstawały tu osiedla handlowo-rzemieślnicze będące zalążkami przy- szłych miast (Lindanisy, na miejscu której wyrósł Tallinn, i in). Ludność wyznawała religie przedchrześcijańskie. Wspaniałymi pomnikami kultury tego okresu są: epos estoński Kdlewipoeg oraz litewskie i łotewskie pieśni historyczne i baśnie. Od dawien dawna utrzymywane stosunki między krajami nadbałtyckimi a Rusią zerwane zostały na początku XIII w. na skutek najazdu feudałów niemieckich i duńskich. Wykorzystując konflikty między władcami, krzyżowcy zdobyli ziemie estońskie i łotewskie. Inaczej kształtowała się historia Litwy, gdzie na skutek wyższego rozwoju ekonomicznego powstał najpierw sojusz książąt różnych dzielnic (1219), następnie zaś pod władzą wielkiego księcia ukształtowało się państwo wczesnofeudalne. Pierwszym księciem litewskim był Mendog (1230—1264). Wielkie Księstwo Litewskie z pomocą Rusi odparło najazdy feudałów niemieckich i utrzymało nie- podległość. W Karelii, która wchodziła w skład posiadłości Rusi Nowogrodzkiej, dominowało rolnictwo, rozwinięte było też myślistwo, rybołówstwo oraz rzemiosło i handel. Na skutek rozwoju stosunków feudalnych Karelia w ósmym dziesięcioleciu XIII w. wyodrębniła się w samodzielną jednostkę administracyjną republiki nowogrodzkiej. Wśród Karelów zaczęło szerzyć się chrześcijaństwo. Kultura i obyczaje narodu karelskiego znalazły odbicie w znakomitym pomniku karelo-fińskiego 531 eposu ludowego — Kaleuala. Począwszy od polowy XII w. feudałowie szwedzcy zaczęli napadu' na Karelię chcąc ją zdobyć i ujarzmić. Karelia wraz z Rusią odparły atak napastników szwed/kk li i zadały im klęskę. Republice nowogrodzkiej podlegali też Komiacy, zamieszkali nad Wyczegdą. Zajmowali s n; oni w zasadzie myślistwem i rybołówstwem, ale znali również uprawę roli i rzemiosło. Żyli \u- wspólnocie pierwotnej, która w tym czasie ulegała już rozkładowi; pojawiła się arystokracja - starszyzna. W ustroju rodowym żyli Nieńcy (Samojedzi) na wybrzeżu Morza Białego i Jugrowie, n:i zboczach Uralu północnego. Poważną rolę odegrało w historii ludów zamieszkałych nad Wolg;|, Karną i Uralem wczesnofeudalne państwo Bułgarów nadwołżańskich. Ludy te zajmowały sii; rolnictwem, a w dużych miastach — Bułgar, Suwar i Bilar — istniały rozmaite gałęzie rzemiosła. W Bułgarze mieszkali również rzemieślnicy ruscy. Do miasta tego przyjeżdżali kupcy z Rusi, Azji Środkowej, Zakaukazia, Iranu oraz innych krajów. Kupcy bułgarscy handlowali zbożem z księstwem włodzimiersko-suzdalskim. Wśród ludów Powołża, podległych księstwu włodzimiersko-suzdalskiemu, tylko w spo- łeczności Mordwinów trudniących się rolnictwem i bartnictwem zaczęły się kształtować sto- sunki klasowe i pojawili się „książęta" poszczególnych dzielnic. Natomiast Maryjczycy, Czuwa- sze i Udmurci (Wotiacy) żyli jeszcze we wspólnocie pierwotnej. Baszkirzy, koczujący nad Uralem, zaczynali dopiero łączyć się w związki plemion, na czele których stała starszyzna (aksakałowie). Dużą rolę odgrywały tu jeszcze zgromadzenia ludowe. Rolnicze i pasterskie ludy Kaukazu północnego — Alanowie (Osetyjczycy) i Adygejczycy (Czerkiesi) — mieli luźne związki plemienne, a ich wodzowie zwalczali się wzajemnie. Ludność Dagestanu, trudniąca się pasterstwem i hodowlą bydła, żyła w związkach patriarchalno-feudal- nych, na czele których stali miejscowi władcy — nusałowie (w Awarii), szamchałowie (w Ku- mukii) i ucmijowie (w Kajtagu). Ludy te były częściowo zależne od Gruzji. Ludność Krymu, składająca się z Alanów, Greków, Ormian i Rusów, nadal utrzymywała polityczne, handlowe i kulturalne stosunki z Rusią mimo roszczeń wysuwanych przez Bizancjum do panowania w miastach nadmorskich — Chersonesie (Korsuń), Sudaku (Suroż) i Kerczu (Korczewo). Stosunki między ludami Kaukazu północnego i Krymu a Rusią osłabły wskutek wtargnięcia Połowców na północne wybrzeże Morza Czarnego (połowa XI w.). Na terytorium Mołdawii, podległym książętom halicko-wołyńskim, zamieszkiwali Słowianie i zromanizowana ludność, z której później ukształtowała się narodowość mołdawska. Znajdowały się tu miasta Mały Halicz, Birlad, Tecuci i in. Niektóre ludy zamieszkujące Ruś rozwijały się nadal w ramach ruskich księstw feudalnych i obszarów. Narodowości litewska, łotewska, estońska i karelska formowały się w ścisłej wspólnocie z narodem ruskim. Niesłowiańskie ludy podległe Rusi dźwigały na sobie brzemię wyzysku, książęta i bojarzy ruscy bogacili się ściągając z nich daninę w srebrze, futrach, wosku oraz innych wartościowych przedmiotach. Ale równocześnie te niesłowiańskie ludy podlegały ekonomicznym, politycznym i kulturalnym wpływom Rusi i same na nią oddziaływały. Na ich terenach powstawały miasta, osiedlali się ruscy chłopi i rzemieślnicy, przybywali kupcy. Ludność miejscowa obcowała z rus- kim ludem pracującym i przyswajała sobie jego wyższą kulturę, wciągała się w wymianę rynkową i zapoznawała z życiem miejskim i piśmiennictwem. W Azji Centralnej powstał związek plemion kirgiskich na obszarze od Ałtaju do Bajkału 532 j Sajanów oraz na ziemiach tuwińskich i minusińskich. Kirgizi zajmowali się hodowlą bydła, ale znali też rolnictwo oraz rzemiosło i prowadzili handel z Chinami. W połowie XII w. Kirgizi popadli w zależność od Kara-Kitajów (Kitanów), którzy przywędrowali z Chin północnych, osiedli u stóp Ałtaju i opanowali dorzecze Jeniseju i południowe Siedmiorzecze. Okrutne rządy Kitanów obaliły pod koniec XII w. plemiona Najmanów, mówiące językiem należącym do mon- golskiej grupy językowej; przywędrowali oni od Ałtaju i usadowili się nad Irtyszem i w Turkiesta- nie Wschodnim. Większość Najmanów stopniowo stopiła się z innymi plemionami i narodowościa- mi— kirgiskimi, ałtajskimi i tureckimi plemionami obecnego Kazachstanu, zatraciwszy cał- kowicie swój język. Później wszystkie te obszary dostały się pod panowanie chanów mongolskich. Niektóre ludy Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza ludność Kraju Ussuryjskiego, gdzie zamiesz- kiwali przodkowie Nanajów (Goldów), doliny rzeki Choi (plemię Udiahaj — późniejsi Udehej- czycy) oraz dolnego biegu Amuru (Gilacy — Niwchowie) trudniły się przeważnie myślistwem i żyły we wspólnocie pierwotnej. W połowie XII w. dostały się one pod władzę zjednoczenia plemion Dżurdżenów, które zajęły posiadłości Kitanów i utworzyły państwo Cin. W skład jego wchodziła większa część Mandżurii, Chin północnych i Mongolii. Państwo to przetrwało do pod- bojów mogolskich. Niektóre ludy północno-wschodniej Syberii i Dalekiego Wschodu znajdowały się na pozio- mie kultury epoki kamiennej, mieszkały w ziemiankach, zajmowały się rybołówstwem, myśli- stwem i tam, gdzie sprzyjały warunki, polowaniem na zwierzęta morskie. Ze zwierząt domowych hodowali tylko psy. W taki sposób żyli przodkowie Ajnów i Gilaków (Niwchów) na Sachalinie, Itelmenów (Kamczadalów) i Koriaków na Kamczatce, Jukagirów na Nizinie Kołymskiejj w dolnym biegu Leny i Czatangi. W szczególnie surowych warunkach klimatycznych upływało życie mieszkańców Arktyki—przodków Eskimosów i nadmorskich Czukczów. Z myślistwa i rybo- łówstwa żyły obskie plemiona — Mansowie (Wogułowie) i Chantowie (Ostiacy), a w północnej części Syberii zachodniej — Nieńcy. Na wschód od Jeniseju w tajdze wschodniosyberyjsKiej mieszkały myśliwsko-łowieckie plemiona hodowców reniferów — Ewenków (Tunguzów). Na Przybajkalu żyli przodkowie Jakutów; hodowali oni bydło i konie. Ich utrój społeczno-ekono- miczny nie zmieniał się prawie do czasu, kiedy znaleźli się pod wpływem kultury rosyjskiej. SYTUACJA RUSI NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ W okresie rozdrobnienia feudalnego Ruś, będąc nadal wielkim krajem europejskim, nie tworzyła jednak zwartego organizmu państwowego i nie miała organów, które prowadziłyby wspólną dla całego kraju politykę zagraniczną. W połowie XII w. książęta ruscy zawierali sojusze z państwami, które należały do wrogich koalicji. Niemniej jednak największe księstwa ruskie wywierały istotny wpływ na losy krajów sąsied- nich. Już w r. 1091, kiedy Bizancjum szukało wszędzie pomocy przeciw Seldżukom i Pieczyngom, otrzymało ją od księcia halickiego Wasylka. Na ogół zaś książęta ruscy zachowali w stosunku do Bizancjum, będącego centrum kościoła greckiego, znacznie większą niezależność niż inne państwa europejskie w stosunku do centrum katolicyzmu — Rzymu. Kuria papieska usiłowała wciągnąć Ruś w orbitę swojej polityki, ale bardziej przewidujący emisariusze papiescy już wówczas dostrzegali iluzoryczność tych nadziei. Na pytanie, postawione przez jednego z ideologów wojującego katolicyzmu — Bernarda z Clairvaux, czy można by szerzyć katolicyzm na Rusi, biskup krakowski Mateusz w połowie XII w. odpisał, że lud ruski, 533 liczny jak gwiazdy na niebie „...nie chce się zgadzać ani z łacińskim, ani z greckim kościołem, ;ilr oddzielnie od obu..." Książęta ruscy brali aktywny udział w ówczesnym życiu międzynarodowym. Książęta wic dzimiersko-suzdalscy i pozostający z nimi w sojuszu książęta haliccy utrzymywali stosunki d y plomatyczne z Bizancjum, a ich przeciwnicy—książęta wołyńscy - z Węgrami. Oddziały książąt halickich odegrały istotną rolę w umoc- nieniu drugiego państwa bułgarskiego i pomogły na początku XIII w. carowi bułgarskiemu Iwanowi Asenowi II odzyskać tron. Książęta ruscy przyczynili się do umocnienia pozycji książąt mazo- wieckich w Polsce. Poszczególne księstwa na Rusi posiadały znaczne siły zbrojne, które potrafiły odeprzeć, a częściowo nawet podbić Połowców. Władcy Bizancjum, Węgier, Polski, Niemiec oraz innych państw dążyli do nawiązania stosunków z książętami ruskimi, a zwłaszcza z silniejszymi wśród nich — włodzimiersko-suzdalskimi i halicko- -wołyńskimi. Wieści o wielkim bogactwie Rusi zajmowały wy- obraźnię średniowiecznych kronikarzy francuskich, niemieckich i angielskich. Podróżnicy ruscy bywali w różnych krajach. I tak np. bojar nowogrodzki Dobrynia Jadrejkowicz odwiedził na początku XIII w. Bizancjum. Pozostawił on bardzo ciekawy opis osobliwości tego kra- ju. Przełożony klasztoru prawosławnego w Czernihowie Daniel od- wiedził Palestynę wkrótce po pierwszej wyprawie krzyżowej i rów- nież opisał swoje podróże. Latopisy oraz inne zabytki piśmiennictwa tych czasów świadczą, że na Rusi dużo wiedziano o wielu krajach Europy i Azji. Mistrz Awram. Autoportret Fragment drzwi korsuńskich w so- borze Sw. Zofii w Nowogrodzie. XII w. Pomimo to sytuacja Rusi na arenie międzynarodowej w okre- sie rozdrobnienia feudalnego ogromnie się pogorszyła. Zwracali na to uwagę ówcześni pisarze. Powstałe w pierwszej połowie XIII w. Slowo o zgubie ziemi ruskiej opiewa piękno i bogactwo Rusi i rów- nocześnie biada nad upadkiem jej znaczenia międzynarodowego. Minęły czasy, kiedy władcy sąsiednich krajów drżeli na sam dźwięk słowa „Ruś"; kiedy cesarz bizantyjski posyłał kosztowne dary wiel- kiemu księciu kijowskiemu, gdyż obawiał się go; kiedy rycerze nie- mieccy cieszyli się, że znajdują się daleko od Rusi, „za błękitnym morzem". Zamieszki feudalne osłabiły międzynarodową pozycję Rusi, stały się jedną z przyczyn odpadnięcia od niej wielu terenów. Walki między książętami ruskimi nie ustawały nawet wówczas, kiedy na kraj napadali wrogo- wie. Koczownicy Połowcy, zająwszy północne wybrzeże Morza Czarnego, dokonywali pusto- szących napadów na południowe ziemie ruskie, uprowadzali i sprzedawali w niewolę ludność ruską. Handlowe i polityczne kontakty między Rusią a wybrzeżem Morza Czarnego i krajami Wschodu zostały zerwane, Ruś utraciła swe posiadłości na Kaukazie północnym oraz Półwysep Tamański i część Krymu, zdobyte przez Bizancjum. Na zachodzie feudałowie węgierscy za- 534 garnęli Ruś Zakarpacką. Na wybrzeżu bałtyckim ziemie Łotyszów i Estończyków dostały się pod panowanie feudałów niemieckich i duńskich, tereny Finów i Karelów zdobyli feudałowie izwedzcy. W XIII w. Mongołowie najechali, spustoszyli i rozbili całą Ruś. KULTURA RUSKA W XII—XIII W. Najazdy zaborców oraz klęski żywiołowe zniszczyły wiele cennych dzieł architektury, ma- larstwa, rzemiosła artystycznego i literatury. Niewiele tylko znamy imion prostych ludzi, którzy tworzyli dla panów świeckich i duchownych świetne freski i rzeźby, misterne przedmioty ze srebra, którzy wznosili monumentalne budowle. Niewielu tylko mistrzów ruskich wymieniają Imiona mistrzów Kosty i Bratily wyryte na dnie srebrnych naczyń znajdujących się w soborze Św. Zofii w Nowogrodzie. XII w. kroniki, które zachowały się do naszych czasów. Są to budowniczowie — Iwan z Połocka, Piotr i Korowa Jakowlewicze i Piotr Miloneg z Nowogrodu, Oleksa pracujący na Wołyniu przy budowie miast i Awdij z Wołynia — dużej miary mistrz rzeźbiący w kamieniu. Zachowała się wiadomość o kijowskim artyście Olimpiju, który ozdobił malowidłami klasztor kijowsko-pieczerski. Znane są imiona nowogrodzkich mistrzów Kosty i Bratiły, którzy wykonali przepiękne cyzelowane na- czynia srebrne, a także „mistrza Awrama", odlewnika, którego autoportret zachował się do na- szych czasów. Praca chłopów i rzemieślników była też podstawą dalszego rozwoju Rusi. Język ruski i kultura wzbogacały się przy stałych kontaktach z innymi narodami. Wzajemne oddziaływanie tych kultur znalazło wyraz w architekturze suzdalskiej, w której widoczne są związki z budownictwem gruzińskim i ormiańskim, w malarstwie nowogrodzkim, w którym odna- leźć można charakterystyczne motywy ormiańskiego malarstwa ściennego, w folklorze ludowym i literaturze. Mimo deminowania teologii, w miarę wzrostu doświadczeń w dziedzinie produkcji i rozwoju oświaty, która obejmowała wprawdzie nieznaczną tylko część społeczeństwa, na Rusi powstały zalążki wiedzy przyrodniczej i historycznej. Wśród arystokracji feudalnej, dworiaństwa i mieszczan wzrosła znacznie liczba osób umiejących czytać i pisać. W zabytkach piśmiennictwa coraz częściej spotykamy pochwały „wiedzy książkowej", „rozum bez książki" porównywano do ptaka bez 535 skrzydeł, który nie może się unieść w przestworza, a człowiek nie może dojść do „doskonałości rozumu bez książek". Głównymi podręcznikami były psałterz, mszał i dzieje apostolskie. Powszech- ne w Europie średniowiecznej biblijne wyobrażenia o świecie znalazły wyraz w Sześciodniowie, bę- dącym teologiczno-scholastycznym opisem przyrody, w Topografii Kosmasa Indikopleustesa oraz innych utworach przetłumaczonych na Rusi. Kroniki greckie Georgiosa Hamartolosa, Joannesa Malalasa oraz innych pozwalały czytelnikowi ruskiemu zapoznać się z dziejami starożytnymi. Obok znachorów i „uzdrowicieli boskich" pojawili się lekarze. W Kijowie np. mieszkał znako- mity lekarz Agapit, który wiedział, „jakim zielem jaką chorobę wyleczyć". Rozwinęła się znajomość matematyki, znajdująca zastosowanie zarówno w rolnictwie, jak przy obliczaniu podatków oraz przy obliczeniach chronologicznych w kro- nikach. O rozwoju dziejopisarstwa świadczą liczne kroniki. We wszystkich wielkich miastach, od Nowogrodu do Chełma i od Nowogródka do Riazania, pisano roczniki i opracowywano kro- niki. Do naszych czasów zachowały się jedynie częściowo kroniki włodzimiersko-suzdalskie, wołyńskie i nowogrodzkie. Większość kronika- rzy wypowiadała się za silną władzą książęcą. Ponieważ kronikarze często zatrudnieni byli w kancelariach książęcych, kroniki ich zawie- rają dokumenty dyplomatyczne, administracyj- ne i wojskowe. Złota Brama we Włodzimierzu nad Klaźmą. XII w. Na Rusi, tak samo jak w innych krajach, istniał ścisły związek między rozwojem rze- miosła, stosowanej sztuki ludowej i architek- tury. Wobec dominowania w społeczeństwie ideologii religijnej najlepszymi dziełami architektury były świątynie, kościół zresztą był bogatym odbiorcą. Wraz z postępującym rozdrobnieniem feu- dalnym w architekturze zaczęły występować nowe cechy charakterystyczne: cerkwie budowano mniejsze, dekoracja stawała się skromniejsza, a mozaikę zaczęto stopniowo zastępować freskami. Panującą formą architektury kościelnej stała się świątynia w kształcie sześcianu z ciężką kopułą. Zmiany te związane były również z szybkim rozpowszechnieniem się kamienia jako budulca. W księstwie kijowskim nadal budowano cerkwie i klasztory (cerkiew Zbawiciela w Beresto- wie, cerkiew Św. Cyryla), ale ciągłe zmiany książąt na stolcu kijowskim odbiły się niekorzystnie na rozwoju sztuki. Wiele arcydzieł sztuki powstało w księstwie włodzimiersko-suzdalskun, zwłasz- cza we Włodzimierzu nad Klaźmą z jego „złotą bramą", budownictwem z białego kamienia i rzeźbą w kamieniu. Wybudowano tu wspaniałe świątynie — sobór Uspieński, arcydzieło architektury na miarę światową, sobór Św. Dymitra z płaskorzeźbami w kamieniu, świątynię Pokrowa na Narli na czterech filarach, ozdobnie rzeźbioną, oraz pałac książęcy Bogolubowa z kompleksem budynków, wśród których znajdował się również sobór. Budowano wiele w Rostowie, Suzdalu, Niźnym Nowogrodzie oraz w innych miastach Rusi północno- wschodniej. Za przykład służyć może sobór Ś w. Jerzego (czwarte dziesięciole- cie XIII w.) w Jurjewie Polskim, którego przedsionek zdobiła rzeźba w kamieniu. 536 W księstwie nowogrodzkim w okresie republiki bojarskiej na miejscu wielkich soborów wy- budowanych przez książąt pojawiły się mniejsze, ale wyróżniające się doskonałością formy i ma- lowidłami ściennymi. Na szczególną uwagę zasługuje wśród nich słynna w całym świecie cerkiew Przemienienia Pańskiego nad Nieredicą (koniec XII w.) w Nowogrodzie Wielkim1. Bardzo inte- resującym zabytkiem jest cerkiew Zbawiciela w Pskowie w klasztorze Mirożskim (połowa XII w.), ozdobiona freskami. Niemniej wspaniała była również architektura na Rusi Halicko-Wołyńskiej. Znany tu jest sobór Uspieński we Włodzimierzu Wołyńskim, kompleks książęcych budynków pałacowych w Haliczu, cerkiew Św. Pantelejmona itd. Za- bytki architektoniczne w Chełmie nie zachowa- ły się, ale z kronik wiadomo, że książę Daniel kazał zbudować tu trzy świątynie, ozdobione rzeźbionym białym kamieniem halickim i zielo- nym chełmskim oraz filarami wykutymi „z jed- nego kamienia". Na drodze do miasta znaj- dowała się kolumna z ogromnym rzeźbionym orłem. Architektura rozwijała się w Czemiho- wie, Smoleńsku, Połocku, Grodnie oraz innych miastach. Powstawały również różnego rodzaju budowle świeckie—książęce budynki pałacowe we Włodzimierzu, w Haliczu oraz innych mia- stach, nawiązujące do tradycji ruskiego budow- nictwa mieszkalnego. Jarosław Wsiewołodowicz Fragment fresku w cerkwi Przemienienia Pańskiego. 1199 r. W sztukach plastycznych rozwinęła się różnorodność stylów, a regionalna twórczość ludowa często popadała w konflikt z panującą ideologią kościelną. Charakterystyczną cechą malarstwa nowogrodzkiego (freski w soborze Św. Zofii, w pałacowej cerkwi Św. Mikołaja i Błagowieszczeńskiej) są żywe, wyraziste bar- wy. Na szczególne wyróżnienie zasługuje malo- widło w cerkwi Przemienienia Pańskiego—na ścianach, sklepieniu, filarach i łukach. Te same cechy, których korzenie tkwią w sztuce ludowej, widzimy w nowogrodzkich ikonach i malarstwie monumentalnym. Pewną odrębnością odznacza się sztuka Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej. Miejscowe świą- tynie dekorowane były bogato ikonami i rzeźbami. Ze skarbów tych niewiele tylko zachowało się do naszych dni: fragmenty malowidła ściennego w soborze Uspieńskim i Św. Dymitra oraz ikona Dymitra Soluńskiego. Na innych obszarach zachowało się jeszcze mniej pomników sztuki. Sztuka stosowana i rzeźba.., nie tak silnie jak malarstwo związane z ikonami kościelnymi, często odzwierciedlały w swojej tematyce zabawy ludowe i tańce, sceny walk itp. Wysoki poziom osiągnę- 1 Została ona w barbarzyński sposób zniszczona przez faszystów niemieckich w czasie drugiej wojny światowej. 537 ło mincerstwo, technika sporządzania pieczęci i rzeźby w kamieniu (dekoracja soborów, ikony kamienne itp.). Motywy twórczości ludowej znalazły bogate odbicie w hafcie i sztuce ilumina- torskiej — winiety, przerywniki, inicjały ozdobione są ornamentem roślinnym, a miniatury przed- stawiają często sceny związane z życiem i pracą ludu. Wpływ twórczości ludowej widoczny jest również w jednym z rysunków na marginesie pskowskiego rękopisu z XII w., przedstawiającym odpoczywającego chłopa, a obok niego łopatę i napis: „Mężu, trudź się". W pomnikach literatury okresu rozdrobnienia feudalnego zawarte były idee klasy panującej. W najlepszych utworach, nawołujących książąt do pokoju i obrony niezawisłości ojczyzny, od- zwierciedliły się też nadzieje szerokich mas ludowych. Kościelna literatura kaznodziejska, która nawoływała do uległości wobec władz ziemskich i niebieskich, reprezentowana jest przez dzieła Klima Smolatycza, Cyryla z Turowa i in. Pisarze ci byli wszechstronnie wykształceni i w swej działalności literackiej opierali się na spuściźnie antycznej. Znakomity erudyta Klim Smolatycz (połowa XII w.) chętnie powołuje się na Homera, Arystotelesa i Platona, narażając się przez to przedstawicielom teologii ortodoksyjnej. Ideologia arystokracji kościelnej, a częściowo też świeckiej znalazła żywe odzwierciedlenie we wspaniałym zabytku literatury trzeciego dziesięciolecia XIII w. — Paterikon klasztoru kijowsko-pieczerskiego. Przepojony ideą o wyższości władzy duchownej nad świecką, zawierał 20 pouczających opowiadań z życia tej największej feudalnej korporacji kościelnej. Bogactwo idei zawiera znakomity pomnik wczesnej publicystyki dworiańskiej, zbiór afo- ryzmów życiowych, który zachował się w dwóch redakcjach z XII—XIII w. — Słowo Darniowe Daniela Zatocznika. Wszechstronnie wykształcony autor umiejętnie wykorzystał bogactwa folkloru w celu propagowania silnej władzy książęcej i demaskowania szkodliwego dla Rusi samowładz- twa arystokracji świeckiej i kościelnej. W zwodach kronikarskich zachowały się opowieści o książętach — Andrzeju Bogolubskim, Izasławie Mścisławiczu, księciu wołyńskim i in., o doniosłych wydarzeniach historycznych, jak np. zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców itp. Opowieści zawierają wiele szczegółów świadczących o wzroście zainteresowania jednostką ludzką oraz czynami i przeżyciami po- szczególnych ludzi. Najwybitniejszym pomnikiem ruskiej kultury XII w. jest Słowo o wyprawie Igora, poświęcone opisowi nieudanej wyprawy na Połowców (w 1185 r.) księcia nowogrodzko-siewierskiego Igora Światosławicza. Autor był gorącym zwolennikiem jedności kraju, zgody między jego najsilniej- szymi książętami i jedności narodu. Ziemia zaś ruska to dla niego cała Ruś, od Półwyspu Tamań- skiego do wybrzeża Bałtyku i od Dunaju do ziemi suzdalskiej. W tym czasie, kiedy wskutek walk między książętami i najazdów Połowców „rzadko wtedy na Rusi wołali w polu rataje, ale kruki żarłoczne często na trupach krakały"1, autor opiewa pokojową pracę. Opisując jedną z najkrwaw- szych bitew domowych nad Niemigą i przeciwstawiając pokój wojnie, posługuje się on obrazami przedstawiającymi pracę chłopa-oracza. Gleba, pisze on, „krwią ugnojona, siana kością, pakością, kopytami zorana, obrodziła żałością"2. Słowo o wyprawie Igora przepojone jest głębokim patriotyzmem. Ziemia ruska jest jego głównym tematem. Autor wzywa książąt, aby bronili ojczyzny, i potępia sprawców zamętu 1 Cyt. wg J. Tuwiirij Z rosyjskiego, t. I3 s. " Tamże, s. 9. 3—9. 538 m („kuł on mieczem niezgodę, strzały po ziemi rozsiewał"1), sławi potężnych i wszechwładnych k»li|>.ąt — Wsicwołoda Duże Gniazdo, Jarosława Osmomysła i in., którzy władzę swoją rozpostarli nn olbrzymim terytorium i wsławili się w sąsiednich krajach. Autor Słowa czerpał natchnienie z poezji ludowej, co widoczne jest w opisach przyrody, w dlowach pełnych troski z powodu nieszczęść, które spadły na Ruś, we właściwych twórczości ludowej porównaniach używanych przez autora przy opisach wojny i poszczególnych bitew. Niezapomniane są postacie kobiece, pełne lirycznego piękna — żona księcia Igora Eufrosyna Jarosławna i piękna Hlebówna. Lud ruski ustami autora Słowa wyrażał pragnienie jedności, pracy i pokoju. W XII—XIII w. nastąpił dalszy rozwój kultury ruskiej, ściśle związany z rozwojem narodo- wości ruskiej. Na całej Rusi również w okresie rozdrobnienia feudalnego zachował się wspólny język, wykształciły się jedynie różne dialekty: podobnie jak przedtem obowiązywały ogólne świeckie i kościelne normy prawne. Lud wrogo odnosił się do zamieszek feudalnych i zachowywał w pa- mięci dawną jedność Rusi, co znalazło zwłaszcza odbicie w bylinach. Kultura ruska wywierała również duży wpływ Jia życie krajów sąsiednich. Ślad latopisów ruskich znajdujemy w największych kronikach polskich, na nich oparta jest chronografia litewska. Teksty kronik ruskich przeniknęły nawet do Anglii, gdzie znalazły odbicie w kronice Mateusza z Paryża. Zabytki rzemiosła ruskiego zachowały się w Czechach i na Morawach. Wpływ ruskiego malarstwa ściennego widoczny jest w Czechach, na Morawach, w katedrach polskich i gotlandzkich. Ruscy mistrzowie rzeźbiący w kości cieszyli się zasłużoną sławą w Cesarstwie Bizantyjskim oraz w innych krajach. 1 Tamże, s. 8. ROZDZIAŁ XXXIII ROZWINIĘTE SPOŁECZEŃSTWO FEUDA.LNE W AZJI ŚRODKOWEJ I KRAJACH ZAKAUKASKICH W OKRESIE OD POŁOWY IX DO POCZĄTKU XIII W. W Azji Środkowej i krajach zakaukaskich rozwinięte społeczeństwo feudalne ukształto- wało się w IX w. Wyzwolenie spod panowania kalifatu arabskiego wpłynęło na rozwój materialnej i duchowej kultury narodów tych obszarów. Dalszy ich rozwój został jednak zakłócony na skutek wędrówki tureckich plemion koczowniczych. 1. AZJA ŚRODKOWA STOSUNKI FEUDALNE W IX—X W. W IX—X w. w Azji Środkowej nastąpił rozwój rolnictwa, rozpowszechniła się uprawa ryżu i bawełny, w większym znacznie stopniu zaczęto uprawiać rośliny strączkowe, jarzyny, len (jako roślinę oleistą) i konopie. Wzrosło gospodarcze znaczenie jedwabnictwa. Źródła z X w. wymieniają ponad sto gatunków winorośli uprawianych w Azji Środkowej. W IX—X w. istniały nadal, choć w mniejszym zakresie, grunty państwowe — sułtani (wyraz „sułtan" oznaczał w tym czasie „rząd"). Ziemie prowincjonalnych arystokratów — dehkanów — uważane były za mulki, tj. podlegającą alienacji własność każdego z nich. Posiadacze tych gruntów nie byli obowiązani do służby wojskowej na rzecz państwa, ale mulki obłożono podatkiem gruntowym (charadżem). Pozostałe kategorie gruntów nie różniły się od analogicz- nych rodzajów własności rolnej ukształtowanych w innych krajach wchodzących dawniej w skład kalifatu. Były to „prywatne" grunty (chass) rodziny Samanidów oraz grunty instytucji religij- nych (wakf). Nowym zjawiskiem było to, że za czasów Samanidów, zwłaszcza w X w., rezerwy ziemi państwowej zmalały wskutek rozdania jej na zasadach warunkowego władania (ikta) osobom pełniącym służbę państwową. Na prawach ikta przekazywano dobra ziemskie różnych rozmiarów — całą prowincję albo jedną czy nawet tylko część wsi. Posiadacza ikta obowiązywała służba woj- 540 hkowa lub cywilna na rzecz państwa, za co uzyskiwał prawo ściągania od chłopów mieszkających na tej ziemi charadżu oraz wszystkich podatków, uiszczanych dawniej na rzecz skarbu państwa. Prawnie grunty ikta uważano za własność państwa i nie można ich było przekazywać w spadku, ale w praktyce już od X w. począwszy uwidoczniły się tendencje do przekształcenia ikta z czaso- wo i warunkowo użytkowanych włości (beneficjum) w posiadłości dziedziczne (feudum, lenno). Stopniowe i usankcjonowane prawem przekształcenie ikta z beneficium w lenno dziedziczne dokonało się między XI a XIII w. W Azji Środkowej, tak samo jak w innych krajach Środkowego Wschodu, wielka feudalna własność ziemi oraz wody łączyła się z systemem drobnej chłopskiej dzierżawy i wyzyskiem po- legającym na ściąganiu za dzierżawę części plonu. Wielkich majątków pańskich prawie nie było, a nieliczne istniejące obsługiwali niewolnicy. Rentę feudalną ściągano w różnej postaci, przewa- żała jednak renta naturalna. Renta feudalna wpływała całkowicie do skarbu państwa (z gruntów państwowych w formie podatków) lub dostawała się w całości właścicielowi ziemskiemu (z wak- fów i z ikta), bądź też dzielono ją w określonej proporcji między feudałami a skarbem państwa (z gruntów mulkowych). Chłopi feudalnie zależni nie byli jeszcze przytwierdzeni do ziemi. Jed- nostką opodatkowania była w Azji Środkowej dżuft-i gaw (dosłownie „para wołów"), tj. działka, która mogła być w ciągu sezonu uprawiona za pomocą jednego zaprzęgu wołów (średnio 6—8 ha nawodnionej ziemi). Często na jednej takiej działce pracowało kilka rodzin chłopskich. MIASTO W IX—X W. W IX—X w. powstało w Azji Środkowej typowe miasto feudalne. Do najstarszych jego części należała twierdza i otoczone murami stare miasto (szahristan) z budynkami publicznymi i dworami szlachty zbudowanymi jeszcze przed podbojem arabskim. Teraz zaś powstały rabady, tj. podgrodzia handlowo-rzemieślnicze, w których też skupiło się całe gospodarcze życie miasta. Miasta Merw, Urgencz, Buchara i Samarkanda były w IX—X w. ośrodkami produkcji rzemieślni- czej i handlu. Wyrabiano tu tkaniny bawełniane i jedwabne, zwykłe i artystyczne, przedmioty z żelaza, miedzi, stali oraz brązu, dzbany i czary z polewanej i niepolewanej gliny wypalanej, jak również skórzane obuwie, siodła, kołczany itd. Rzemieślnicy jednej specjalności łączyli się w korporacje w rodzaju cechów europejskich i osiedlali się zazwyczaj w tej samej dzielnicy, gdzie znajdowały się ich warsztaty i sklepy. Kor- poracje rzemieślnicze składały się z majstrów (ustad), czeladników (chalife) i terminatorów (szagird}. Zrzeszenia rzemieślników toczyły często walkę z władzami państwowymi i miejscowy- mi feudałami, chcąc uwolnić się od powinności feudalnych i wprowadzić monopol poszczególnych cechów, czego zresztą nie udało im się dopiąć. W Azji Środkowej władze centralne popierały miejscowych feudałów w walce z rzemieślnikami miejskimi, ci zaś nie mieli tu sprzymierzeńca nawet w bogatym kupiectwie miejskim. Feudałowie inwestowali swe zasoby pieniężne w handel karawanowy, toteż wielcy kupcy byli z nimi ściśle związani. W Azji Środkowej, tak jak i na całym Bliskim i Środkowym Wschodzie, nie było samorządu miejskiego. Władza w miastach, będących siedzibą władz ogólnopaństwowych i terenowych, pozostawała w rękach feudałów. Samorząd istniał tylko w obrębie poszczególnych korporacji (rzemieślniczych, kupieckich i duchownych) oraz dzielnic miejskich, gdzie dokonywano wyborów starszyzny. W miastach położonych wzdłuż szlaków karawanowych kupcy mieli duże wpływy. Handlo- wali oni przeważnie artykułami zbytku, jak jedwab chiński, szkło z Azji Środkowej, kobierce, 541 drogie kamienie, przyprawy korzenne itd. Z Azji Środkowej ciągnęły karawany kupieckie do I u 11«> py Wschodniej i na Ruś — nad Wołgę i Kamę, gdzie kupcy środkowoazjatyccy kupowali u lin! garów, Chazarów i Rusów futra i skóry, miecze ruskie czy wareskie, sprzedawali im zaś tkanin\ bawełniane i jedwabne, dywany, wyroby ze srebra, suszone owoce itp. Tkaniny jedwabne x H u chary i Merwu wywożono do Syrii i Bizancjum. Szlak karawanowy prowadził również / A/M Środkowej przez Siedmiorzecze do Chin. W handlu z Rusią główną rolę odgrywało miasio Urgencz w Chorezmie. Kupcy chorezmijscy jeździli nie tylko do Itilu i Bułgaru, lecz równie/ do Kijowa. Pisarz z XI wieku Merwezi podaje wiadomość — odnoszącą się do końca X w. o kupcach chorezmijskich, z którymi „padyszach Rusu Buładimir" (tj. książę ruski Włodzimicr/1 prowadził rozmowy o wierze muzułmańskiej. USTRÓJ PAŃSTWOWY Państwem Samanidów zarządzało 10 resortów (dywanów) — dywan wielkiego wezyra, finansów, spraw zagranicznych, poczty, gwardii i in. Władza centralna odgrywała poważną rolc^ w walce z ciągłymi najazdami tureckich koczowników stepowych. Polityka centralistyczna na- potykała jednak zaciekły opór dehkanów. Rozdrobnienie feudalne pogłębiało się jeszcze bardziej wskutek rozpowszechnienia systemu ikta. Stojący na czele poszczególnych dzielnic władcy — hakimowie — byli najczęściej miejscowymi dziedzicznymi posiadaczami ziemi. Już arabscy lub piszący po arabsku geografowie z X wieku wspominają, że niektóre dzielnice państwa Samani- dów — Chorezm, Chuttalan, Saganian, Isfidżab — oraz inne posiadłości feudalne nie płaciły charadżu na rzecz skarbu Samanidów i w praktyce korzystały z całkowitej prawie niezależności. Od połowy X w. wzmogła się w państwie Samanidów walka o władzę wśród klasy feudałów. W walce tej brali udział nie tylko przedstawiciele dynastii i wielcy dehkani, lecz również wybit- niejsi dowódcy gwardii tureckiej. Wojsko w państwie Samanidów składało się z feudalnego pospo- litego ruszenia dehkanów i gwardii pałacowej, którą, tak jak na dworze kalifów abbasydzkich, formowano z młodych Turków—gulamów (mameluków). Dowódcy gwardii, obdzieleni grun- tami ikta, sami wkrótce przekształcili się w feudałów. Opierając się na pospolitym ruszeniu deh- kanów i na gwardii tureckiej, stara arystokracja prowincjonalna w osobach wielkich dehkanów, a od połowy X w. również nowa turecka arystokracja wojskowa prowadziła walkę przeciw władzy centralnej. RUCHY LUDOWE W X W. Od 902 r. w Chorasanie dochodziło do częstych powstań i ruchów ludowych, przy czym za sztandar służyła walczącym ideologia karmacka. W 907 r. wybuchło wielkie powstanie w okolicy Heratu. Za Nasira II (914—943) rozpoczął się ruch w Bucharze, na czele którego stał piekarz Abu Bekr. Główną masę uczestników ruchu stanowili bucharscy ajjarowie (biedota miejska), a także rzemieślnicy, drobni kupcy i okoliczni chłopi. Karmaci w Chorasanie oraz w Azji Środkowej, tak jak i karmaci w Iraku, Syrii i Bahrejnie, bronili wolności chłopstwa, występowali przeciw stosunkom feudalnym, domagali się przekazania gruntów gminom wiejskim i wprowadzenia równości społecznej dla wszystkich wolnych ludzi. Jednak postulat równości nie dotyczył niewolników. Karmaci żądali jedynie, aby niewolnicy należeli nie do poszczególnych osób, ale do gmin wiejskich i pomagali uprawiać ich grunty. Szczególnie zaciekle występowało przeciw karmatom „prawowierne" (sunnickie) duchowieństwo 542 muzułmańskie oraz rycerstwo bu- chnrskic. Samanida Nuh II ibn Nasir (943—954), kiedy został emi- rem, w okrutny sposób prześlado- wał kamratów w całym państwie Mmanidzkim. KULTURA Minaret meczetu Kalian w Sucharze. 1127 r. Wiek IX—X był okresem roz- kwitu kultury materialnej i ducho- wej wśród narodów Azji Środkowej. Wysoki poziom osiągnęły archi- tektura i sztuki plastyczne. W tym właśnie czasie udoskonaliła się tech- nika budowy stropów i kopuł. Świadczy o tym meczet w Chazarze z łukami i dziewięciu kopułami z niepalonej cegły oraz bardzo cie- kawy zabytek— karawanseraj Kyrk Kyz w Termezie (VIII—IX w.), będący kwadratowym budynkiem z ciężkimi wieżami w narożni- kach, który zewnętrznie przypomina twierdzę, wewnątrz zaś ma skompli- kowany system pomieszczeń z ko- pułami i sklepieniami, połączo- nych z sobą korytarzami. Wspa- niałym zabytkiem architektonicz- nym tego okresu jest mauzoleum Ismaila Samanidy (892—907) w Bu- charze, zbudowane w kształcie sześcianu, z pięknym ornamentem geometrycznym na ścianach. W dziedzinie rzemiosła artystycznego rozwinęła się zwłaszcza ceramika; przedmioty z gliny były szkliwione i pokryte początkowo jednobarwnym, a następnie wielobarwnym malowidłem. Ornamentacja różniła się w zależności od dzielnicy kraju, przy czym zwłaszcza ceramika samar- kandzka słynęła pięknem kształtu i ornamentu. Bardzo piękne są duże talerze i wazy z czarnym i czerwonym stylizowanym wzorem na tle jasnym, koloru kości słoniowej. We wzór wplecione są często ozdobne napisy — przysłowia i życzenia. Spotyka się również wizerunki zwierząt i pta- ków. Doskonałością formy wyróżniają się polewane glazurą naczynia z gliny z wypukłym orna- mentem1. Podobnie i wyroby z brązu mają wysoką wartość artystyczną. Nie mniejsze osiągnięcia mają narody Azji Środkowej w dziedzinie literatury. W IX w. 1 Okazy tej ceramiki o dużych wartościach artystycznych znajdują się w Państwowym Ermitażu w Leningra- dzie, w Muzeum Kultur Wschodnich w Moskwie oraz w niektórych innych muzeach ZSRR. 543 ukształtował się literacki język dań, inaczej /ara (dosłownie - „dworski", „perski"), zbli/..nv do pokrewnych języków potocznych — tadżyckiego i nowoperskiego. Poezja w języku dari siała się dorobkiem literackim zarówno Tadżyków, jak i Persów. W X w. poezję Tadżyków w język,, dań reprezentują wybitne utwory dwóch utalentowanych poetów — Rudakiego i Dakikiego. Rn daki, syn chłopa, był mistrzem kasydy (ody pochwalnej) oraz gazda (wiersza lirycznego) i poe- matu dydaktycznego. W wierszach swoich opiewał on przyrodę, miłość i radość życia. Dakik, poświęcił się poetyckiemu opracowaniu boha- terskiego eposu narodów irańskich. Pracy ic-| nie zdążył zakończyć, ale dzieło jego konty- nuował i doprowadził do końca już na po- czątku XI w. wielki poeta, klasyk poezji per- skiej i tadżyckiej, Ąbu'1-Kasim Firdausi z Tus (934 — ok. 1021)1. W IX—X w. w Azji Środkowej rozwinęły się znacznie nauki. Wszędzie zakładano lokalne szkoły. Powstawały dzieła naukowe — począt- kowo w języku arabskim, a od schyłku X w. również w języku dari. W tym języku pojawiła się np. cenna praca anonimowa z dziedziny geografii Hudud-al-alam (Granice świata)-. W IX w. głośne były nazwiska matematyków z Azji Środkowej — Muhammeda ibn Musy al-Chorezmiego, autora prac z dziedziny al- gebry i geografii, i Ahmeda al-Ferganiego. Abu Nasir al-Farabi (X w.), jeden z największych filozofów Wschodu, zwolennik Arystotelesa, dowodził w swych pracach, iż materia istnieje wiecznie, a świat nie został stworzony. Firdausi Podobizna w kamieniu odnaleziona k. Isfahanu. XIII_XIV i Prawdziwym gigantem myśli był lekarz i filozof-racjonalista Ibn Sina, czyli Awicenna (980—1037), jak nazywano go w Zachodniej Europie. W dziedzinie fizyki Ibn Sina był kon- ... tynuatorem tradycji arystotelizmu, a w dzie- dzinie logiki i teorii poznania rozwinął materialistyczny kierunek al-Farabiego. Wnioski ma- tenahstyczne w dziełach Ibn Siny wyrażone są jednak mniej jasno niż u al-Farabiego i często- kroć kryją się za mistyczną formą. Światową sławę zyskał Ibn Sina głównie dzięki dwóm swoim pracom w ,ęzyku arabskim - z dziedziny filozofii (Kitab asz-szifa - Księga uzdrowienia}, i z dziedziny medycyny (Al-Kanun fi-t-tib - Kanon wiedzy lekarskiej). Łaciński przekład tej pracy medycznej ukazał się na Zachodzie w XV w. jako jedna z pierwszych drukowanych książek; wpływy Ibn Siny w dziedzinie lecznictwa utrzymały się na terenie Europy Wschodniej i Zachodniej aż do XVII w. 1 O Firdausim patrz rozdział XXXIV niniejszego tomu. Znana również jako Rękopis Tumańskiego od imienia rosyjskiego uczonego iranisty, który odkrył ten 544 li MAUZOLEUM SAMANIDY ISMAILA W SUCHARZE (ZM. W 907 R.; KOCIOŁEK BRĄZOWY Z HERATU INKRUSTOWANY SREBREM I MIEDZIĄ. 1163 R. Żal *) -HiMorii Powszechnej" t. II! AZJA ŚRODKOWA W XW. KRAJE ZAKAUKAZIA W IX-X W. Wybitnym uczonym-encyklopedystą w krajach Azji Środkowej i Przedniej oraz na obszarze śródziemnomorskim był w średniowieczu Abu'1-Rajhan al-Biruni (973 — 1048), mieszkaniec Chorezmu; był on matematykiem, astronomem, filologiem, geografem i historykiem. Z bardzo licznych jego dzieł wymienić należy pracę o chronologii dziejów Wschodu, wspaniały historyczno- -geograficzny opis Indii, pracę o powstaniu „odzianych w biel", która nie przetrwała do naszych czasów, oraz kilka arabskich przekładów Ptolemeusza. TURECKIE KOCZOWNICZE PLEMIONA AZJI ŚRODKOWEJ POD KONIEC X W. Począwszy od VI w. obszary stepowe na północ i północny-wschód od rolniczych rejonów Azji Środkowej zajęte były przez związki plemion mówiących językami tureckiej rodziny języko- wej. Owe związki plemienne znajdowały się w X w. na różnych szczeblach rozwoju społecznego. Wyższy poziom rozwoju reprezentowali wśród tych plemion Ujgurzy, zamieszkujący północną część Turkiestanu Wschodniego. Zgodnie z danymi autorów chińskich i perskich część Ujgurów była w X w. koczującymi pasterzami, a część przeszła do uprawy roli. W oazach ujgurscy rolnicy mieszkali razem z tubylczą ludnością pochodzenia irańskiego. Przez kraj ich przechodził szlak karawanowy z Azji Środkowej do Chin, wzdłuż którego leżało wiele miast. Na ziemiach Ujgurów ukształtowało się społeczeństwo wczesnofeudalne i powstała państwo. Mieli oni już pismo, opie- rające się na alfabecie pochodzenia syryjskiego. Do naszych czasów zachowało się niemało za- bytków piśmiennictwa w języku ujgurskim, jak np. teksty religijne oraz dokumenty handlowe. Pierwotną prymitywną religię Ujgurów — szamanizm — wyparł pod koniec VIII w. manicheizm, który ustąpił z kolei miejsca buddyzmowi; przyjęła go w X w. część Ujgurów. Niektóre grupy ujgurskie przyjęły w tym samym mniej więcej czasie chrześcijaństwo obrządku nestoriańskiego. Do naszych czasów zachowało się wiele ruin klasztorów buddyjskich ozdobionych freskami1. W rejonie gór Tien-szanu, na terytorium obecnej Kirgiskiej SRR, zamieszkiwali Kirgizi, przybyli tu w różnych okresach z dorzecza górnego Jeniseju. Plemiona te stały się trzonem na- rodowości kirgiskiej, która ukształtowała się znacznie później. U północnych zboczy Tien-szanu oraz na stepach Siedmiorzecza — w północno-wschodniej części obecnego Kazachstanu — koczowały plemiona Karłuków i Jagnią, w okolicy zaś jeziora Issyk-kul — plemiona Czygilów. Stepy u ujścia Syr-darii oraz między Jeziorem Aralskim i Mo- rzem Kaspijskim zamieszkiwali Oguzowie, których część, pozostawszy w stepach zakaspijskich, utworzyła później narodowość turkmeńską. W zachodniej części obecnego Kazachstanu koczo- wali w X w. Kipczacy, nazywani w źródłach bizantyjskich Kumanami, a w latopisach ruskich — Połowcami. Później (w połowie XI w.) Kipczacy powędrowali za Don, ku wybrzeżom Morza Czarnego. W X w. stepy czarnomorskie aż do ujścia Dunaju zamieszkiwali jeszcze inni koczownicy mówiący językiem rodziny tureckiej — Badżanakowie, tj. Pieczyngowie wg kronik ruskich. Basz- kirzy, zamieszkujący w przybliżeniu to samo terytorium, co obecnie, początkowo mówili językiem należącym do rodziny ugro-fińskiej, a sturczyli się poczynając od X w. Klasy zaczęły wśród wszystkich tych koczowników powstawać w różnym czasie. Nawet jeszcze na początku X w. Oguzowie, sądząc z relacji arabskiego podróżnika Ibn Fadlana, żyli w rozkładającej się wspólnocie pierwotnej. Ze wspólnot pasterskich wyodrębnili się bogaci paste- rze, których stada liczyły do 10 tys. koni i 100 tys. owiec; posiadali oni też własnych niewolników. 1 Bogate zbiory zabytków sztuki ujgurskiej znajdują się w Państwowym Ermitażu w Leningradzie. 35 Historia powszechna t. III Z drugiej strony pojawili się biedni pasterze, którzy byli jednak ludźmi osobiście wolnymi. Ws/ysi kie sprawy rozstrzygano na zgromadzeniach starszyzny rodowej. Pod koniec X w. wśród Oguzów, Czygilów, Jagma, a jeszcze wcześniej wśród Karłuków ora/ innych koczowników stepowych Azji Środkowej i obecnego Kazachstanu kształtowały się j u/ stosunki wczesnofeudalne. Społeczeństwo klasowe powstawało tu w zasadzie w ten sam sposób. Dawną rodową wspólnotę koczowniczą stopniowo zastępowała koczownicza wspólnota aułów, w której ziemia (pastwiska) stanowiła jeszcze własność wspólnoty, ale bydło było już własności;) prywatną. Nagromadzenie bydła w rękach bogatych koczowników, w czym niemałą rolę odgrywały najazdy na sąsiednie plemiona pasterskie oraz na oazy rolnicze, pogłębiało nierówność majątków:) i doprowadzało do wyodrębnienia się arystokracji koczowniczej. Stopniowo w jej ręce przeszło prawo rozporządzania pastwiskami, powstała feudalna własność ziemi i ustaliła się feudalna zależność masy zwykłych koczowników od bogatych i możnych. Feudalne stosunki wśród koczowników tureckich zachowywały jednak, często w ciągu wiciu stuleci, formę patriarchalną. Utrzymywał się podział plemienny i rodowy. Także i własność feudal- na miała szczególny charakter; chociaż ziemia, tj. pastwiska, stanowiła własność feudalną, użytko- wana była wspólnie, gdyż koczowała cała wspólnota razem, przy czym ziemi nie sprzedawano. Feudalne powinności prostych koczowników wobec arystokracji (wypasanie bydła, przygotowanie opału, osobiste posługi) miały formę pomocy rodowej, „starodawnego" obyczaju patriarchalnego. Uważano wówczas, że naczelnik plemienia lub rodu zajęty jest organizacją sił wojskowych i ochro- ną pastwisk, dlatego „czarny lud" obowiązany jest „pomagać" mu w jego własnym gospodarstwie. W drugiej połowie X w. chanowie i arystokracja Oguzów, Karłuków, Czygilów i Jagma przyjęła islam, religię sąsiednich rozwiniętych społeczeństw feudalnych, i narzuciła ją masie koczowników. Feudalizująca się arystokracja wojskowa niektórych tureckich plemion koczowniczych stwo- rzyła pod koniec X w. na terytorium Siedmiorzecza i Turkiestanu Wschodniego państwo, które historycy nazwali karachanidzkim. Dynastia Karachanidów wywodziła się ze środowiska wojow- niczego plemienia koczowniczego Jagma. Państwo Karachanidów zjednoczyło zarówno koczow- nicze plemiona tureckie, jak też ludność rolniczych obszarów i miast Siedmiorzecza i Kaszgaru. Wówczas to zaczęli też tworzyć zjednoczenie państwowe Oguzowie. Państwo to od imienia wodza Seldżuka oraz jego potomków—Seldżukidów nazwano państwem seldżuckim. Posiadłości seldżuc- kie znajdowały się początkowo w pobliżu miasta Dżendu nad dolnym biegiem Syr-darii. Seldżuccy Oguzowie z powodu wrogości, jaka powstała między nimi a władcami Dżendu, powędrowali na południe, w stronę miasta Nur, a ok. 1035 r. przenieśli się w okolice Nisy i sąsiednich oaz (połud- niowa część obecnej Turkmeńskiej SRR). Na czele seldżuckich Oguzów stali w tym czasie dwaj bracia z oguzyjskiego plemienia Kynyk — Togruł-bek i Czagry-bek, wnukowie Seldżuka. UPADEK PAŃSTWA SAMANIDÓW. POWSTANIE NARODOWOŚCI UZBECKIEJ Pod koniec X w. Karachanidzi podbili państwo Samanidów. Zwycięstwo ułatwiły im walki feudalne i niezadowolenie mas ludowych ze wzrostu renty feudalnej w państwie Samanidów. Kara- chanidzi nawiązali zresztą jeszcze przed podbojem stosunki z przedstawicielami duchowieństwa muzułmańskiego i z dowódcami tureckiej gwardii Samanidów. Osiadli posiadacze ziemscy w pro- wincjach, dehkani, również gotowi byli poprzeć Karachanidów, licząc, że uda im się z ich pomocą zdobyć niezależność w swoich dobrach. Do samodzielności politycznej dążyli też dowódcy gwardii tureckiej. 546 Już w 977 r. jeden z tureckich dowódców wojskowych, Sebuk-tegin, zdobył Gaznę z przy- ległym obszarem (obecny Afganistan) i założył tam, wbrew woli emira samanidzkiego, samodzielne Męstwo, tzw. państwo Gaznawidów. Następnie Sebuk-tegin zawarł układ z karachanidzkim cluincm Nasirem w sprawie podziału państwa Samanidów. Ziemie leżące na południe i na zachód od Amu-darii miały przypaść państwu Gaznawidów, a obszar na północ i wschód od Amu-darii — państwu Karachanidów. W 999 r. Karachanidzi zajęli Bucharę oraz wszystkie obszary za Amu- -darią (Mawarannahr). Państwo Samanidów przestało istnieć. Po podboju karachanidzkim władza w Mawarannahrze przeszła w ręce tureckiej arystokracji koczowniczej. Od czasu dojścia do władzy Karachanidów bardzo wielu koczowników tureckich przesiedliło się z Siedmiorzecza i Turkiestanu Wschodniego do Mawarannahru. Ludność tu- recka znajdowała się tutaj również wcześniej, ale było jej wówczas niewiele. W XI—XII i na- stępnych stuleciach część koczowników, przeważnie biedniejszych, stopniowo przechodziła do osiadłego rolnictwa, stapiała się z tubylczą ludnością tadżycką i zasymilowała ją, narzucając jej •woj język nazwany przez turkologów radzieckich starouzbeckim. W ten sposób powstała naro- dowość, która później otrzymała nazwę uzbeckiej. AZJA ŚRODKOWA ZA PANOWANIA KARACHANIDÓW Po zdobyciu Azji Środkowej Karachanidzi dokonali zmian w administracji państwowej. Państwo Samanidów z jego stosunkowo rozwiniętym aparatem biurokratycznym i wielkimi ob- szarami ziem państwowych przestało istnieć. Na jego miejscu powstało państwo Karachanidów, w którym panował system udzielnych księstw. Pogłębiające się rozdrobnienie feudalne przygotowa- ło grunt do powstania tego systemu. Państwo Karachanidów obejmowało w XI—XII w. ogromne terytorium złożone z Turkie- stanu Wschodniego, Siedmiorzecza, Fergany i Mawarannahru. Członkowie dynastii Karacha- nidów władali poszczególnymi okręgami jako udzielni chanowie (ilek-chanowie). Na czele pań- stwa Karachanidów stał chan chanów (sułtan sułtanów lub tabgacz-chan, jak dawniej nazywali Turcy cesarza chińskiego). Już od pierwszej połowy XI w. każdy z udzielnych chanów usiłował jak najbardziej zmniejszyć swoją zależność od tabgacz-chana. W 1089 r. Karachanidzi zostali rozbici przez Seldżuków i stali się ich wasalami. W 1128 r. wygnani z Chin północnych koczow- nicy— Kitanowie (Kara-Kitajowie) zdobyli Siedmiorzecze i Turkiestan Wschodni, a w r. 1141 opanowali cały Mawarannahr. Karachanidzcy udzielni chanowie musieli uznać zwierzchnictwo władcy Kitanów — gurchana. Sami Kitanowie zatrzymali się w Siedmiorzeczu, gdzie nadal pro- wadzili koczowniczy tryb życia. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W XI—XII W. W XI—XII w. w Azji Środkowej dokonał się nowy podział ziemi i tylko grunty wakufne pozostały nietknięte. Większość dawnych gruntów państwowych i mulkowych przeszła w ręce nowych posiadaczy. Dominującą formą feudalnej własności ziemi stała się w XI w. ikta, która w ciągu XI—XII w. przekształciła się w istocie z czasowego beneficjum w lenno dziedziczne, feudum. Ikta otrzymywali teraz przeważnie przedstawiciele wojskowej arystokracji koczowniczej, którzy poddali wyzyskowi feudalnemu nie tylko koczowników, lecz przede wszystkim osiadłych chłopów. Na początku XIII w. chłopi siedzący na gruntach ikta pozostawali w całkowitej niemal 547 Zachowana część karawanseraju Rabat-i Malik k. Suchary. 1079 r. zależności od swych właścicieli. Posiadacze ikta~korzystali z immunitetu podatkowego, a od po- czątku XIII w. również sądowego. Przedstawiciele arystokracji koczowniczej, władając grun- tami ikta i otrzymując z nich rentę naturalną, zazwyczaj nadal żyli w stepach. Upłynęło co naj- mniej stulecie, zanim przesiedlili się do miast. Kiedy mulkowe grunty dehkanów przeszły w ręce wojskowo-koczowniczej arystokracji spośród zaborców i majątki ziemskie przekształciły się w ikta, warstwa dehkanów zaczęła stopniowo zanikać. Wprawdzie termin dehkan zachował się, ale później zaczęto go stosować do prostego chłopa. Ikta w zasadzie podobna była do europejskiego lenna i tylko pewne cechy szczególne różniły ją od feudalnego władania ziemią na Zachodzie. Zarówno w Azji Środkowej, jak i w innych krajach zdobytych później przez koczowników tureckich — Iranie, Azerbejdżanie, krajach Azji Przed- niej — ikta stała się formą panowania koczowniczej arystokracji wojskowej nad osiadłym chłopstwem. Ikta nierzadko obejmowała terytorium zarówno oaz rolniczych, jak i stepów, na których koczowano. Dane źródłowe co do ówczesnej sytuacji chłopstwa feudalnie zależnego są bardzo skąpe. Jest natomiast rzeczą niewątpliwą, że chłopi prowadzący osiadły tryb życia byli narażeni na bardziej uciążliwy wyzysk niż koczownicy i że w tym czasie coraz bardziej wzra- stała zależność chłopów od feudałów. WZROST ZNACZENIA CHOREZMU W XI—XII W. Chorezm, podzielony przy Samanidach na dwie części — południową z centrum Kiat, gdzie rządził miejscowy książę, chorezmszach, i południową z centrum w Urgenczu, gdzie wład- cą był emir arabski — zjednoczony został w r. 996 w jedno państwo feudalne. W XI—XII w. Chorezm przeżywał okres rozwoju ekonomicznego i kulturalnego. Podstawą jego gospodarki była wysoka kultura rolna, która powstała dzięki agromnej sieci nawadniającej, obejmującej kanały rzeczne, groble i inne urządzenia. Uprawiano tu pszenicę, jęczmień, proso ryż, bawełnę, drzewa owocowe, winorośl i rośliny melonowe. W miastach Chorezmu rozwijało się 548 rzemiosłu, wzrastał handel z koczownikami stepowymi oraz z Chazarami, Powołżem i Rusią Ki- jowską (od X w,). Z krajów tych sprowadzano skórę, futra, korę do wyprawy skór, konie, bydło ora/ niewolników i niewolnice, a z Chorezmu wywożono suszone owoce, zboże, ryż, kobierce, iircbro, siodła, wyroby skórzane i tkaniny. Kupcy chorezmijscy uczestniczyli również w handlu z Chinami, Iranem oraz miastami Mawarannahru. Stolica Chorezmu Urgencz była na początku XI w. jednym z najpiękniejszych i najlepiej urządzonych miast na Wschodzie oraz dużym ośrodkiem kulturalnym. Na dworze szacha Cho- rezmu przebywali w pewnym okresie wybitni uczeni krajów Wschodu, m.in. Ibn Sina i Biruni. W 1043 r. Chorezm jako księstwo wasalne znalazł się pod panowaniem imperium seldżuckiego. Już jednak w połowie XII w. szachowie Chorezmu, dysponujący ogromnymi środkami material- nymi i wojskiem najemnym, wywalczyli niezawisłość kraju, a na przełomie XII—XIII w. rozpo- częli nawet podboje, objęli swoją władzą Chorasan, Iran zachodni, Afganistan i Mawaranna*ar, rozbiwszy państwo Kitanów. Na początku XIII w. Chorezm stal się centrum wielkiego imperium feudalnego. POWSTANIE LUDOWE W SUCHARZE W LATACH 1-206—1207 W Oazie Buchary powstało w XII w. księstwo rządzone przez sadrów (tytuł duchowny prze- kazywany dziedzicznie). Sadrowie byli wielkimi feudałami i uczestniczyli również w handlu ka- rawanowym. Na swój koszt utrzymywali 6 tys. fakihów — teologów muzułmańskich — aby za pośrednictwem tej warstwy pasożytów utrzymywać w posłuszeństwie masy ludowe. Sadrowie okrutnie wyzyskiwali chłopów oraz rzemieślników i byli przez nich znienawidzeni. W1206 r. w Oazie Buchary wybuchło przeciw miejscowemu sadrowi powstanie rzemieślników, których poparli chłopi. Na czele tego ruchu stał płatnerz Melik Sindżar. Powstańcy zdobywali władzę, wygnali sadra, jego krewnych i wasalów i skonfiskowali ich majątki. Skorzystał z tego szach Chorezmu Muhammed, który wmieszał się w sprawy Buchary, stłumił w 1207 r. powstanie ludowe i przyłączył Bucharę do swoich posiadłości. KULTURA OD XI DO POCZĄTKU XIII W. Za panowania Gaznawidów i Karachanidów warunki rozwoju nauki i filozofii były w Azji Środkowej mniej korzystne niż w X w. Reakcyjne duchowieństwo sunnickie korzystało teraz z bez porównania większych wpływów i nie dopuszczało do rozwoju świeckiej nauki i filozofii. Mimo to okres XI—XII w. znamionowały nowe osiągnięcia kulturalne, szczególnie w dziedzinie filologii. W XI w. Turek karachanidzki, filolog Mahmud z Kaszgaru, opracował w języku arabskim słownik współczesnych dialektów tureckich. Praca ta jest bardzo ważnym źródłem do historii języków tureckich. Na XI w. przypada również twórczość wielkiego poety i myśliciela tadżyc- kiego Nasir-i Chosrou (1004—1088), autora pisanej prozą Księgi wędrówek (opis podróży do Iranu, Syrii, Egiptu i Arabii) oraz szeregu utworów poetyckich. Nasir-i Chosrou zbliżał się w po- glądach do ismailitów; ostro krytykował system feudalny i domagał się uwolnienia chłopów od za- leżności. W ostatnich latach życia Nasir-i Chosrou mieszkał w górach Badachszanu, gdyż musiał ukrywać się przed represjami. Pierwszym utworem w języku starouzbeckim był poemat dydaktyczny Kutadgu bilig (Wie- dza przynosząca szczęście) Jusufa z Bałasagunu (1069). Autor doradza chanowi karachanidzkiemu, aby popierał kulturę ludów osiadłych, a rolników, rzemieślników i kupców stawia wyżej od ko- 549 czowników. Zachował się również dywan (zbiór wierszy) w języku starouzbeckim poety AhmeJ.i Jesewi z XII w. Nadal rozwijała się także architektura. Charakterystycznymi cechami budowli tego okresu były bogato rzeźbione portale, dekoracja ścian terakotą, delikatne wzory roślinne i stylizowane napisy. Najwspanialszymi zabytkami architektury XI—XII w. jest pałac władców w Termc/.ie, Grupa mauzoleów w Uzgendzie XI—XII w. mauzoleum w Uzgendzie, Rabat-i Malik, umocniony karawanseraj na drodze z Buchary do Sa- markandy z tzw. „karbowanymi" ścianami i ornamentyką (XI w.), minarety w Dżarkurganie, Bucharze i Babkencie (XII w.) i mauzoleum z kopułą sułtana Sandżara w Merwie (XII w.). Na początku XIII w. było w Merwie 10 bibliotek, które według relacji geografa Jakuta „miały więcej ksiąg niż biblioteki jakiegokolwiek innego miasta". Znajdował się tam również specjalny zakład — diwekusz, gdzie uczono się techniki jedwabnictwa. 2. KRAJE ZAKAUKASKIE UPADEK PANOWANIA ARABÓW W KRAJACH ZAKAUKASKICH W drugiej połowie IX w. kraje zakaukaskie weszły w okres rozwiniętego feudalizmu. Chociaż panowanie kalifatu arabskiego opóźniło tu rozwój sił wytwórczych, uwidocznił się jednak w tym czasie pewien postęp w metodach uprawy ziemi; rzemiosło oddzieliło się od rolnictwa; powstawały miasta, w których rozwijała się produkcja towarowa. Miejscowi możnowładcy feudalni wyrośli 550 w M!Q i tak samrj jak emirowie arabscy, którzy przekształcili się w dziedzicznych władców prowincji l okręgów, dążyli teraz do niezawisłości i oderwania się od kalifatu, mocno osłabionego wskutek wy/.wolcńczych ruchów ludowych. W ten sposób powstały przesłanki restytuowania lokalnych państw w krajach zakaukaskich. W IX—X w. powstały na terytorium krajów zakaukaskich w istocie niezależne państwa, będące zjednoczeniami mniejszych posiadłości feudalnych. W Gruzji były to: królestwo zachod- niogruzińskie, inaczej zwane abchaskim (od końca VIII w.), królestwo Tao-Klardżeti (od po- czątku IX w.) w dolinie Czorochu i w Kartlii oraz księstwo Kachetia. W Armenii powstało wielkie królestwo szyrackie (ok. 886 r.) na czele z dynastią Bagratydów, cztery niewielkie królestwa or- miańskie i kilka emiratów muzułmańskich. W Azerbejdżanie południowym powstał wielki emirat a/crbejdżański, który przetrwał od 889 do 1070 r. W północnym Azerbejdżanie (Arran i Szyrwan) powstało państwo szyrwanszachów (między rzeką Kurą i Derbentem) oraz emirat gandżyński. ROZWÓJ SPOŁECZNO-EKONOMICZNY I RUCHY LUDOWE W DRUGIEJ POŁOWIE IX I W X W. W krajach zakaukaskich w IX—X w. rozpowszechniła się, na równi z dawnymi kulturami jęczmienia i pszenicy, także uprawa ryżu, bawełny i roślin barwiących (szafranu i marzanny); zaczęto też hodować jedwabniki. Gruzja, a zwłaszcza Kachetia, słynęła ze wspaniałych koni i owiec. O tym, jak bardzo rozwinięta tu była hodowla, świadczy fakt, że w trzecim dziesięcioleciu IX w. dowódca arabski posłany do Gruzji przez kalifa obłożył mieszkańców Kachetii daniną w wysokości 3 tys. klaczy i 20 tys. owiec. Na początku X w. cała ziemia w Gruzji, poza rejonami wysokogórskimi, gdzie jeszcze w następnych stuleciach utrzymywała się wspólnota pierwotna, należała do feudałów tworzących stan aznaurów, wśród których za arystokrację uważano dide- bulów (didebuli). W IX—X w. powstało w Gruzji wiele nowych klasztorów i rozszerzyły się klasztorne posiadłości rolne o charakterze feudalnym. Rozwinięta feudalna niewarunkowa własność ziemska (chajrenik) istniała w tym okresie również w Armenii. Ziemia oraz kanały nawadniające znajdowały się w posiadaniu bezpośrednich wasalów króla, iszchanów (książęta), oraz ich wasalów. Wielkimi feudalnymi posiadaczami ziem- skimi były, tak jak i w Gruzji, klasztory, wśród których wspaniałością świątyń i bogactwem wyróżniały się Tatew, Achpat, Sanain i Gegard. Do klasztoru Tatew należało 47 osiedli. Feuda- łowie prowadzili własne gospodarstwa pańszczyźniane. O rozmiarach tych gospodarstw sądzić można z relacji historyka Mateusza z Edessy, który pisał, że w połowie XI w. w „domu" (gospo- darstwie) wikariusza Dawtaka, zarządzającego posiadłościami diecezji, orano za pomocą 800 za- przęgów po 6 wołów w każdym. Grunty te uprawiali chłopi poddani (szynakani), którzy mieli również własne gospodarstwa. Wzrost wyzysku feudalnego w Armenii spowodował zaostrzenie się walki klasowej. Opór chłopów wyrażał się w tym czasie w ideach tondrakitów — sekty, której nazwa pochodzi od wsi Tondrak; poglądy głoszone przez tondrakitów pod wieloma względami zbliżone były do idei manichejczyków i paulicjan. Tondrakici występowali przeciwko wyzyskowi feudalnemu i przy- wilejom stanowym uważając, że ziemia powinna stanowić wspólną własność i być użytkowana na zasadach całkowitej równości. Tondrakici twierdzili, że równość możnych i chłopów, męż- czyzn i kobiet stanowi istotną treść chrześcijaństwa, chcieli stworzyć na ziemi „królestwo niebie- skie" przez pozbawienie feudałów ich posiadłości i przywilejów i ustanowienie nowego, sprawie- 551 dliwego ustroju społecznego. Tondrakici nie uznawali panującego kościoła ani jego obrządków, nabożeństw i kultu obrazów świętych, ani autorytetu duchowieństwa. Założycielem sekty ton- drakitów był Smbat Zarechawański (druga połowa IX w.)> wykształcony kaznodzieja, popularny wśród chłopów. W latach 910—918 ruch chłopski zwrócony przeciw feudałom świeckim i duchownym objął całą prowincję Ajrarat. Od lat trzydziestych X w. do połowy XI w. powstania chłopskie pod hasła- mi tondrakitów wybuchały stale, głównie na południu i południowym-zachodzie Armenii. Niektórzy badacze ormiańscy i gruzińscy są zdania, że ruch w Siuniku w X w., który powstał w związku z założeniem klasztoru w Tatew, miał charakter chłopski. Walka okolicznych wsi z klasztorem trwała około 75 lat, aż wreszcie powstańcy zostali całkowicie wytępieni przez po- spolite ruszenie feudałów Siuniku. Od podboju arabskiego w Azerbejdżanie południowym, a częściowo też i północnym domi- nowała wielka własność ziemska, ale, rzecz charakterystyczna, nie było tu wcale wielkich gospo- darstw pańskich, gdyż grunt, podzielony na drobne parcele, dzierżawili chłopi. Szczególną cechą Azerbejdżanu było też istnienie koczowniczego pasterstwa. W X w. Azerbejdżan północny stal się ośrodkiem produkcji jedwabiu. Z Azerbejdżanu wywożono do Iranu, Iraku oraz do innych krajów wielu niewolników — Słowian, Chazarów i Turków. Derbent był jednym z największych na Wschodzie rynków handlu niewolnikami. Feudałowie osadzali teraz na roli zarówno niewolni- ków, jak i chłopów. Pod koniec X w. w czterech wsiach należących do szyrwanszacha osadzono na roli blisko 5 tys. wyzwoleńców. MIASTO W IX—X W. W IX—X w. powstały w krajach zakaukaskich miasta, będące ośrodkami rozwiniętego rze- miosła i handlu w społeczeństwie feudalnym. Przez kraje zakaukaskie przechodziło wiele ważnych dróg karawanowych, łączących Konstantynopol i porty czarnomorskie z Iranem i Azją Środko- wą, Bagdadem i chazarską stolicą Itil u ujścia Wołgi, z Bułgarią nadwołżańską-i Rusią. W Gruzji miasto Artanudżi, stolica Tao-Klardżeti w X w., było punktem składu towarów z Abchazji, Gruzji, Armenii, Trapezuntu i Syrii. Tbilisi prowadziło rozległy handel z krajami Europy Pómocno-Wschodniej. Potwierdza to fakt, że monety bite w X w. w Tbilisi oraz w innych miastach zakaukaskich znajdowano w różnych miejscach na ogromnych obszarach aż po Rosję północną, Skandynawię i Niemcy wschodnie. Pod koniec X w. wśród miast Armenii główne miejsce zajęło Ani — rezydencja Bagratydów i wielki ośrodek handlowo-rzemieślniczy i kulturalny. W Ani wyrabiano tkaniny, kobierce, naczy- nia glazurowane, fajanse i przedmioty metalowe. Pod koniec X w. Ani liczyło blisko 10 tys. domów i ok. 100 tys. mieszkańców. Arystokracja i kupcy zajmowali bogate dzielnice, gdzie znajdował się pałac królewski i wspaniałe kościoły — katedra, okrągły kościół Zbawiciela i okrągła o trzech kondygnacjach świątynia fundacji króla Gagika, zaś najbiedniejsza część ludności mieszkała za murami miejskimi w nędznych chatach, a nawet w lochach wykopanych w urwiskach nad rzeką Achurian. Wśród innych miast Armenii wyróżniały się Aren, Achlat,Wan, Kars i Dwin. Z Dwinu wy- wożono purpurowy barwnik z koszenili. Bogate miasto handlowe Aren, liczące blisko 150 tyś. miesz- kańców, słynęło ze swego sukna i z kobierców, z produkcji wyrobów metalowych i fajansowych. W Azerbejdżanie północnym głównym miastem była Berdaa, która prowadziła handel prze- ważnie surowym jedwabiem, wywożonym dla przeróbki do Iranu, Chuzestanu oraz innych odleg- łych krajów, a także wełną, końmi i mułami. Gandża wyrabiała tkaniny jedwabne, Derbent—lniane, 552 Nuchiczewan — przedmioty z drewna. W pobliżu małego miasteczka Baku eksploatowano stud- nie naftowe. Pierwsza całkowicie pewna wiadomość o wydobywaniu ropy naftowej pochodzi z dziewiątego dziesięciolecia IX w., a pod koniec X w. cała ropa zużywana w państwie Bujidów (Irak i Iran zachodni) pochodziła z Baku. Ropa naftowa znajdowała w tym czasie zastosowanie przeważnie w technice wojennej. Wyrabiano z niej, z domieszką saletry oraz innych substancji, mieszaninę zapalającą, którą w specjalnych naczyniach rzucano na nieprzyjaciela. W Azerbejdżanie Katedra w Ani (Armenia) Ok. 1000 r. pohidniowym (irańskim) głównymi miastami były Maraga i Ardebil; od końca X w. zaznacza się rozwój Tebrizu. W X w. rozwinął się na szeroką skalę handel między miastami zakaukaskimi, szczególnie między Berdaą i Derbentem a Rusią i innymi krajami Europy Wschodniej przez cha- zarskie miasto Itil. Z krajów zakaukaskich wywożono tu wyroby włókiennicze, barwniki roślinne, przedmioty ze srebra i broń. Z Rusi i Powołża przywożono futra, skóry, miód, wosk oraz nie- wolników. Miasta średniowieczne w krajach zakaukaskich, podobnie jak w Azji Środkowej, składały się z umocnionej twierdzy — rezydencji władcy — oraz przedmieść handlowo-rzemieślniczych z rozległymi bazarami i karawanserajami. Bardzo skąpe są dane źródłowe dotyczące życia miast. Pozwalają one jednak stwierdzić, że w miastach zakaukaskich nie było samorządu lub że istniały zaledwie jego zaczątki, jak np. w Ani. Miastami rządzili bezpośrednio lokalni władcy feudalni lub naczelnicy miast, których monarchowie mianowali spośród miejscowej arystokracji feudalnej. W mieście istniały cechy rzemieślnicze, ale wobec braku samorządu miejskiego nie mogły one odgrywać poważniejszej roli. Ponadto część rzemieślników znajdowała się w feudalnej zależności od władców miasta. 553 UPADEK NIEPODLEGŁOŚCI ARMENII. ARMENIA CYLICYJSKA Bizancjum, które umocniło się w X w., zaczęło począwszy od XI w. prowadzić zaborczą politykę wobec królestw i księstw Armenii i Gruzji. Korzystając z tego, że do Armenii w 1021 r. wtargnęli tzw. „iraccy" Oguzowie1, Bizancjum przyłączyło do swoich posiadłości ormiańskie królestwo Waspurakan (1022 r.), po czym zaczęło nieustannie ingerować w sprawy największego królestwa Armenii, jakim było królestwo szyrackie (anijskie). W 1045 r. cesarz bizantyjski Kon- stantyn IX Monomach zdradziecko zwabił do Konstantynopola, rzekomo w celu prowadzenia rokowań, anijskiego króla Gagika II i zatrzymał go na swoim dworze. Następnie królestwo anijskie zostało przyłączone do Bizancjum przy poparciu części feudałów ormiańskich na czele z patriar- chą (katolikos), zachęconych obietnicą różnych przywilejów. Rząd bizantyjski nie dowierzał jednak feudałom ormiańskim i pod pretekstem ochrony granic państwowych przesiedlił większość możnych wraz z ich wasalami zobowiązanymi do służby woj- skowej do Cylicji, Syrii północnej i Bułgarii. Doprowadziło to do osłabienia wojsk feudalnych w samej Armenii i ułatwiło podbój kraju przez Seldżuków. Poczynając od 1048 r. Oguzowie seldżuccy napadali na Armenię pięć razy. Ludność miast stawiała im zaciekły opór, ale siły prze- ciwnika były niewspółmiernie większe. W 1065 r. Seldżucy zdobyli, splądrowali i spalili stolicę Armenii — Ani, a w 1071 r. rozbili pod Manzikert dużą armię bizantyjską. Następnie Seldżucy podbili Armenię i prawie całą Azję Mniejszą. Potrzebując ogromnych nie zamieszkanych terenów na koczowiska, Seldżucy bezlitośnie burzyli wsie i miasta, mordowali lub zabierali w niewolę ludność. W kraju na długo ustało budownictwo, miasta upadły. Na skutek najazdu Seldżuków wielu ormiańskich feudałów, mieszczan i chłopów musiało opuścić Armenię i przenieść się do Azji Mniejszej, zwłaszcza do Cylicji, gdzie w 1080 r. powstało ormiańskie księstwo, nazywane od 1198 r. królestwem. Cylicyjskie państwo ormiańskie (1080— 1375) odgrywało poważną rolę w historii krajów śródziemnomorskich. Powstały tu również nowe ośrodki kultury ormiańskiej — miasta Sis i Tarsus. W miastach Cylicji wyrabiano najrozmaitsze tkaniny — szczególną sławą cieszyły się cylicyjskie tkaniny wełniane — kobierce, wyroby ze skóry i żelaza. Żelazo, miedź, srebro, ołów i złoto wydobywano w górach Taurusu Cylicyjskiego. Miasta Cylicji prowadziły ożywiony handel z Wenecją, Genuą i Pizą, Francją i Katalonią, Cyp- rem, Syrią i Egiptem, Iranem oraz innymi krajami. Ludność Cylicji tworzyła istną mozaikę. Poza Ormianami mieszkało tu wielu Greków i Syryjczyków, a w miastach —Włochów i Francu- zów, którzy mieli osobne dzielnice. Cylicyjskie państwo ormiańskie musiało w obronie swego bytu toczyć zaciekłe boje— w XII w. z Bizantyjczykami, w XII—XIII z Seldżukami i w XIII—XIV z sułtanatem egipskim. AZERBEJDŻAN I GRUZJA W XI—XII W. Około 1070 r. Seldżucy przyłączyli Azerbejdżan południowy z jego stolicą Tebrizem do swo- ich posiadłości. W 1080 r. zmuszony by! poddać się Seldżukom po długotrwałym oporze szyr- wanszich. Seldżucy obłożyli Szyrwan daniną wysokości 70 tys. dynarów, którą następnie zmniej- szyli do 40 tys. W 1088 r. wojsko sułtana Seldżuków Melik-szacha zdobyło Gandżę. Już około r. 1001 dwa królestwa gruzińskie—Tao-Klardżeti i Abchazji — zjednoczyły się tworząc królestwo grazińsko-abchaskie. Za króla Bagrata IV (1027—1072) wojsko gruzińskie 1 Część Oguzów z Azji Środkowej, którzy osiedli w Iraku. 554 X pomocą starszyzny miejskiej wyzwoliło Tbilisi, które dotąd pozostawało pod władzą emira mu- zułmańskiego. Wraz z przyłączeniem Kachetii zakończone zostało polityczne zjednoczenie Gruzji. Kroi musiał jednak walczyć z separatyzmem wielkich feudałów, zwłaszcza z rodu Liparytów, co osłabiło kra; wobec wrogów zewnętrznych. Cysterna w Achpacie (Armenia). 1257 r. Scldżucy niejednokrotnie najeżdżali i pustoszyli Gruzję. W 1080 r. spalili miasta Samszwilde, Kutaisi, Artanudżi, zburzyli kilka twierdz i klasztorów. Król Jerzy II (1072—1089) zmuszony był zawrzeć pokój na ciężkich warunkach, zatrzymując tylko ziemie za Górami Liskimi, tj. Gruzję zachodnią (Imeretię) oraz Abchazję, i zobowiązując się płacić daninę sułtanowi seldżuckiemu. Gruzja wschodnia wraz z Tbilisi weszła bezpośrednio w skład im- perium Seldżuków. Lud gruziński znalazł jednak w sobie dość sił, aby przeżyć tę katastrofę i podjąć na nowo walkę o wyzwolenie kraju. Król gruzińsko-abchaski Dawid IV Odnowiciel (1089—1125) okazał się wielkim politykiem. Aby móc roz- począć pomyślną walkę z Seldżu- kami, Dawid IV umocnił władzę centralną w państwie, poskromił buntowniczą arystokrację przy po- parciu drobnych feudałów i kupiectwa.Za jego panowania powstała stała konnica z 40 tys. Kipcza- ków (Połowców), którzy zbiegli ze stepów czarnomorskich po rozbiciu ich przez wojsko ruskiego księcia Włodzimierza Monomacha. Konnica kipczacka mogła stawić czoło feudalnemu pospolitemu ruszeniu, nie zawsze uległemu królowi, a pod względem wartości bojowych, szybkości i operatyw- ności koczownicy ci w niczym nie ustępowali lekkiej konnicy Seldżuków. Walka z Seldżukami w krajach zakaukaskich przybrała charakter wojny narodowej, w której lud gruziński popierany był przez Ormian i Azerbejdżanów. W latach 1101—1120 spod obcej przemocy wyzwoliła się większa część Gruzji wschodniej. W 1122 r. Gruzini zdobyli Tbilisi,które stało się stolicą Gruzji. Na przebrnie XI—XII w. Szyrwan znalazł się w trudnej sytuacji, zagrożony przez Seldżu- ków i koczowniczych Chazarów. Chociaż ruski książę Światosław rozbił państwo Chazarów w X w., to jednak niektóre plemiona chazarskie na Kaukazie północnym zachowały jeszcze w w XII w. niezawisłość i napadały na Szyrwan, któremu udzielała pomocy w tej walce Gruzja. Zwycięstwo odniesione w 1123 r. przez połączone wojska gruzińskie i szyrwańskie nad Seldżu- kami w pobliżu Szemachy utrwaliło niezależność Szyrwanu od Seldżuków. Od tego czasu ukształ- tował się ścisły sojusz Gruzji z Szyrwanem, który przetrwał ponad sto lat. GRUZJA I ARMENIA PÓŁNOCNA W XII W. I NA POCZĄTKU XIII W. Następcy Dawida IV kontynuowali jego politykę. Korzystając ze stałego poparcia ludności ormiańskiej prowadzili oni walkę z wasalami seldżuckimi w Armenii północnej. Za panowania Tamary (l 184—1213) wyzwolono miasta Ani, Kars, Dwin i całą północną część Armenii, po czym 555 powstały tam posiadłości wasalne ormiańskich książąt Zacharydów, nazwanych tak od imienia jednego z nich, Zachariasza, wybitnego wodza w służbie króla gruzińskiego, zajmującego w pań- stwie gruzińskim wysokie stanowisko naczelnego dowódcy sił zbrojnych. W XII w. feudalizm osiągnął w Gruzji wysoki stopień rozwoju. W kraju ostatecznie ukształ- tował się system lenn dziedzicznych i immunitet. Klasa panująca składała się z wielkich feudałów— didebulów, duchownych właścicieli ziemskich (biskupów i przeorów) oraz drobnych feudałów — aznaurów. Powstała hierarchia feudalna. Feudałowie byli albo bezpośrednimi wasalami króla, albo wasalami didebulów, biskupów itd. Feudalnie zależni chłopi (glechowie) różnych kategorii świadczyli robociznę lub płacili czynsz właścicielom ziemskim. W XII i na początku XIII w. Gruzja była silnym państwem. Po uwolnieniu się od uciążli- wego jarzma Seldżuków w kraju nastąpił okres rozwoju gospodarczego. Prowadzono na szeroką skalę prace przy nawadnianiu pól; duże znaczenie miał Kanał Samgorski, Alazański i in. Rolnictwo tak się rozwinęło, że z Gruzji wywożono zboże (pszenicę), wino, surowy jedwab, wełnę, watę, futra, konie i muły. W XII i na początku XIII w. w Gruzji oraz w wyzwolonej od Seldżuków Armenii północnej nastąpił szybki rozwój miast i wytwórczości rzemieślniczej. Wyrabiano roz- maite gatunki tkanin jedwabnych i brokatowych, bawełnianych i wełnianych oraz kobierce, chusty szale itd. Rozwijało się garbarstwo, doskonaliła produkcja ozdobnych przedmiotów z brązu i fa- jansu. Na wysokim poziomie stała rzeźba w kamieniu i technika budownictwa. Na początku XIII w. w Ani istniało 38 rozmaitych rodzajów rzemiosła. Głównymi ośrodkami rze- miosła i handlu w Gruzji były miasta Tbilisi, Dmanisi, Samszwilde, Gori, Achalciche i Kutaisi, a w północnej Armenii — Ani, Lori, Dwin i Kars. W miastach powstawały potężne domy kupiecko-lichwiarskie. Kupiectwo i cechy rzemieślni- cze stały się siłą społeczną, chociaż w miastach obok wolnych kupców i rzemieślników byli rów- nież feudalnie zależni. Opierając się na duchowieństwie, drobnych feudałach i kupiectwie, kró- lowie gruzińscy zwalczali w XII i na początku XIII w. odśrodkowe dążenia wielkich feudałów, do szczególnie zaś ostrych konfliktów dochodziło z potężną rodziną Orbeli. Monarchowie gruziń- scy stworzyli w XII w. silny centralny aparat państwowy na czele z kanclerzem (mcignoban- -uchucesi), którym zawsze był arcybiskup czkondidzki, i z wyższą radą królewską. Za czasów królowej Tamary minister finansów Kutłu Arsłan usiłował, korzystając z pomocy kupiectwa, powołać do życia stanową izbę przedstawicielską, która miałaby władzę ustawodawczą, ale feuda- łowie udaremnili tę próbę reform. AZERBEJDŻAN W XII I NA POCZĄTKU XIII W. W Azerbejdżanie północnym i południowym istniały w XII i na początku XIII w. dwa wiel- kie państwa, będące zresztą tylko politycznymi związkami drobniejszych posiadłości wasalnych: Szyrwan — państwo szyrwanszachów — rozciągał się od rzeki Kury na południu do rzeki Sa- mur na północy; państwo azerbejdżańskich atabeków z dynastii Ildegizydów (1136—1225) obej- mowało południowy i część północnego Azerbejdżanu do rzeki Kury na północy, a stolicą jego był Nachiczewan, potem Tebriz. Szyrwan przewodził w tym okresie walce o niezawisłość Azerbej- dżanu, pozostając niezmiennie sojusznikiem Gruzji zarówno w walce z północnokaukaskimi koczownikami, Chazarami i Kipczakami, jak i z seldżuckimi sułtanami Iraku oraz ich wasalami — Ildegizydami. Szyrwanszach Achsitan I (ok. 1154—1205), wybitny polityk, był tak potężnym wład- cą, że w źródłach określany jest jako „wielki chagan". 556 W XII i na początku XIII w. gospodarka Azerbejdżanu przeżywała okres rozwoju. W kraju uprawiano pszenicę, jęczmień, ryż i bawełnę nie tylko dla potrzeb wewnętrznych, lecz również na eksport. Już w XII w. Szyrwan wywoził surowy jedwab nie tylko do Iraku, Syrii i Iranu, lecz również do Włoch, gdzie przerabiano go w tkalniach jedwabiu. Azerbejdżan eksportował również wernę, barwniki, ropę naftową, sól i rudę miedzianą. Miasta Tebriz, Maraga, Ardebil w południo- wym Azerbejdżanie i Nachiczewan, Bajłakan, Gandża, Szemacha w Azerbejdżanie północnym były bogatymi ośrodkami handlowo-rzemieślniczymi, szczególnie Gandża, gdzie wyrabiano wy- soko gatunkowe tkaniny jedwabne. Przeważającą formą feudalnej własności ziemi i wody była w Azerbejdżanie ikta, która prze- kształciła się już faktycznie w lenno dziedziczne (feudum). Wspólnota wiejska istniała nadal, ale utraciła dawną niezależność. Miasta należały do wielkich feudałów, którzy często uczestniczyli również w handlu karawanowym. Bogaci kupcy nierzadko byli przedstawicielami feudalnych władców, prowadzili operacje handlowe z ich ramienia i oddawali im część dochodów w towa- rach. Miasta nie miały samorządu. Rzemieślnicy zrzeszeni byli w korporacjach, powiązanych nieraz z bractwami derwiszów. W XII w. rozpowszechniło się w Azerbejdżanie bractwo achich, ściśle związane z korporacjami rzemieślniczymi i będące zorganizowaną opozycją występującą przeciw arystokracji feudalnej. Achi stawiali sobie za cel udzielanie pomocy i poparcia rzemieślni- kom w walce z feudałami. Uważali oni, że uciskani powinni się bronić przed tyranami i nie cofać się nawet przed zabójstwem ciemięzców. W XI—XII w. dobiegł końca długotrwały proces formowania się narodowości azerbej- dżańskiej. Ukształtował się azerbejdżański język należący do tureckiej grupy językowej, w którym powstawały utwory ludowe, a później również piśmiennictwo. KRAJE ZAKAUKASKIE I RUŚ W XI—XII w. znacznie rozszerzyły się stosunki handlowe i kulturalne między Zakauka- ziem a Rusią. Na początku XIII w. historyk Ibn al-Athir wspomina o ruskich kupcach w Tebrizie. Kupcy gruzińscy i ormiańscy prowadzili handel w Kijowie, Haliczu, Nowogrodzie oraz innych miastach ruskich. O wpływach gruzińskich i ormiańskich świadczą pomniki architektury rostow- sko-suzdalskiej. Na kontakty handlowe z Ormianami wskazuje fakt, że na Rusi zbudowano, po- czątkowo zapewne dla kupców ormiańskich, szereg kościołów ku czci św. Grzegorza „krzewi- ciela oświaty w Armenii". Żywot św. Grzegorza, czczonego również przez kościół ruski, przełożony został na język ruski. W przekładzie na język ormiański znana była ruska Opowieść o Bory się i Glebie. Ormiańscy malarze i architekci pracowali na Rusi, a jeden z kościołów w Ani ozdobił ma- larz ruski. O umocnieniu stosunków politycznych między Gruzją a Rusią świadczy fakt, że pierw- szym mężem królowej Tamary był Jerzy, syn wielkiego księcia ruskiego Andrzeja Bogolubskiego. KULTURA W OKRESIE OD X DO POCZĄTKU XIII W. Charakterystyczną cechą kultury krajów zakaukaskich w okresie od X do połowy XIII w. jest widoczne uwolnienie się rozmaitych jej dziedzin (zwłaszcza poezji) od wpływów religii i koś- cioła oraz rozwój światopoglądu świeckiego, szczególnie w miastach. Istniały jednak nadal również szkoły klasztorne. Poza granicami Gruzji — w gruzińskich klasztorach na terenie Bułgarii, na górze Athos, w Jerozolimie i na półwyspie Synaj — stały 557 się one w pewnym stopniu pośrednikiem między Gruzją a słowiańskim, greckim, syryjskim i arabskim światem kulturalnym. Poważną rolę w rozwoju kultury gruzińskiej odegrała akadcini.i w klasztorze Gelati w pobliżu miasta Kutaisi, założona na początku XII w. Wykładano tu in;i tematykę oraz inne przedmioty, robiono wiele przekładów, powstawały oryginalne prace z d/ic dziny filozofii, matematyki, astronomii i prawa. Z tą akademią związana jest twórczość wy bitnego gruzińskiego filozofa-neoplatonika Jana Petryckiego (Joane Petricy, około 1055—1130). Filozofowie gruzińscy Jan Petrycki, Arseniusz Ikaltoeli (XI w.) oraz inni przywiązywali w swoich uogólniających pracach i komentarzach dużą wagę do studiów nad filozoficzną i naukow ;| spuścizną starożytności. W dzied/i nie filozofii i prawa wyróżniają sii; prace Eufemiusza z Athos i Efrcma Mcire (XI w.). Kościół klasztorny w Gelati (Gruzja) k. Kutaisi. XI w. W XII w. dokonano zbioru dzieł różnych autorów omawiaj;) cych historię Gruzji — Khartliln cchowreba (Historia Gruzji). W XI- XII w. ukazało się wiele gruziń skich utworów z dziedziny literatu ry pięknej, np. Mose Choneli był autorem opowieści rycerskiej Ami- ran Daredżaniani o bohaterze Am i - ranie Daresdżanidze itp. Dużą sła- wę zdobyli poeci Czachruchad/.c, Szawteli, a zwłaszcza genialny Szoia Rustaweli, autor znakomitego poć matu Witeź w lamparciej skórze (na przełomie XII—XIII w.). Rustaweli opiewa patriotyzm, służbę ojczyźnie, męstwo, wierność w miłości i przyjaźni. Główne miejsce w poemacie zaj- mują postacie młodych bohaterów — Tariela, jego przyjaciela Awtandila oraz ich ukochanych, tkliwych, kochających i dzielnych dziewcząt: Nestan-Daredżan i Tinatin. Autor broni praw jednostki do wolności i swobody uczuć. W utworze tym znalazł odbicie bogaty folklor, wi- doczny jest również wpływ poezji Firdausiego i Nizamiego oraz niektórych idei filozofii arabskiej, perskiej i antycznej. W okresie od X do początków XII w. powstał w Gruzji nowy styl architektoniczny. Pr/c- ważały świątynie prostokątne na rzuc:e krzyża z kopułą wspartą na wysokim bębnie, przykryta stożkowym dachem. Zbudowano wiele wspaniałych pomników architektury: katedry w Os/.ki i Kumurdo (X w.), w Aławerdi i Samtawisi, kościół Sweti Cchoweli w Mcchecie, tzw. świątynią Bagrata w Kutaisi (XI w.) , wielki kościół klasztorny w Gelati w pobliżu Kutaisi ze wspaniali) mozaiką, kościoły w Ikorcie, Kwatachewi^ i Betanii z freskami o wysokich walorach artystyc/- nych (XII — początek XIII w.) i in. Świątynie te wznosili i dekorowali artyści pochód/;) cy z ludu — architekci, kamieniarze i rzeźbiarze, którzy ozdabiali budynki kościelne rzeźbionymi ornamentami, płaskorzeźbą, mozaiką i freskami. Malarstwo ścienne rozpowszechniło się bard/o w tym okresie. Takimi reprezentacyjnymi zabytkami są freski w Kincwisi, Ubisi i in. Wysok, 558 poziom osiągnęło rzemiosło artystyczne, cyzelowana rzeźba w metalu, emalierstwo itd. Wśród wybitnych artystów wymienić należy architekta Arsukidze — budowniczego kościoła Sweti ('ehoweli w Mcchecie, malarza Teodore, rytownika Beka i Beszkena Opizari. W widu klasztorach armeńskich — w Sanainie, Achpacie, Tatewie i innych — istniały wyż- kKc N7.koły, gdzie wykładano nie tylko teologię, lecz również matematykę, kosmografię oraz inne nauki. W miastach powstały szkoły świeckie, m.in. medyczne. W Armenii na szczególnie wysokim poziomic stała literatura historyczna. Poważne źródło historyczne stanowią prace Tomasza Arcruni (X w.) i Asochika (początek XI w.). Duże znaczenie dla badań nad historią Armenii, • także imperium Seldżuków i wypraw krzyżo- wych mają prace Aristakesa Lastywerckiego (Lastiwertcy, XI w.) oraz Mateusza z Edessy (XII w.). Wybitnym przedstawicielem filozofii i fi- lologii w Armenii był Grzegorz Magistros (XI w.); w dziedzinie matematyki i astronomii sławę zyskał Jan Sarkawag, reformator kalenda- rza ormiańskiego (na przełomie XI—XII w.). Wyróżnił się również jurysta, autor zbioru przepisów, odzwierciedlających stosunki praw- ne w tym okresie, i bajkopisarz Mechitar Gosz (druga połowa XII i początek XIII w.) oraz poeta liryk Grzegorz Narecki (Narekacy, X w.). Bajkopisarz Wardan Ajgecki (Ajgekacy,na prze- łomie XII—XIII w.) był wyrazicielem żywych wśród ludu idei antyfeudalnych. W bajkach swoich wyśmiewał feudałów, bogaczy i wyższe duchowieństwo i demaskował ich hipokryzję. W X w. powstał bohaterski epos ludowy Sasuń- scy bohaterowie, odzwierciedlający wyzwoleńczą walkę przeciw uciskowi arabskiemu. Katedra w Samtawisi (Gruzja). 1030 r. W X w. i w pierwszej połowie XI po- wstały wspaniałe pomniki architektury ormiań- skiej: kościół achtamarski (X w.), skalny klasztor w Ajriwank (Gegard), kościoły klasztorne w Ach- pacie, Sanainie i Tatewie (X w.), imponująca katedra w Ani w kształcie kopulastej bazyliki. Na początku XI w. odrodził się powstały jeszcze w VII w. typ kościoła okrągłego lub wielościennego, wyposażony wewnątrz w wiele apsyd, z kopułą o stożkowym dachu. W tym stylu zbudowany jest kościół Zbawiciela oraz trzykondygnacyjny kościół św. Jerzego fundacji króla Gagika I w Ani. Charakterystyczną cechą tej epoki był znacznie żywszy niż w poprzednim okresie rozwój archi- tektury świeckiej. Do takich zabytków należą twierdza Amberd i budowle w Ani; pałac królewski z malowidłami ściennymi, karawanseraje i zajazdy, domy bogatych mieszczan, wodociągi, a zwłaszcza potężne mury miejskie z basztami. Zarówno budynki sakralne, jak i świeckie ozda- biano w tym okresie rzeźbionym ornamentem ł płaskorzeźbami. W połowie XI w. najazd Seldżuków przerwał budownictwo na znacznym obszarze kraju. Ale 559 Ruiny twierdzy Amberd (Armenia) X—XIII w. Głowa archanioła Michała Mozaika w klasztorze w Gelati (Gruzja). 1125—1130 pod koniec XII i w pierwszej połowie XIII w. w związku z wyzwoleniem Armenii północnej architektura znów doszła do rozkwitu. Wśród zabytków tego okresu wyróżnia się piękny, wic - loboczny z zewnątrz, o sześciu apsydach we- wnątrz, trzykondygnacyjny, w kształcie kolum- ny kościół Pasterza oraz kościół Tigrana Onenca w Ani. Świetnie rozwinęły się również w X— XIII w. malarstwo ścienne i miniatura oraz prześladowane przez kościół teatr świecki, śpiew i muzyka. Dzieła wybitne stworzyli w tym okresie architekt Manuel, budowniczy świątyni achtamarskiej, utalentowany miniaturzysta To- ros Roślin. W Azerbejdżanie w XII w. dwóch wy- bitnych poetów tworzyło w języku farsi: Cha- gani i Niżami. Afzal ad-Din Chagani (Chakani, zmarł około 1199 r.) — syn cieśli i niewolnicy, przedstawiciel kultury warstw miejskich, był autorem lirycznych wierszy miłosnych i dużego poematu pt. Podarunek obydwu Iraków. W pew- nym okresie przebywał on na dworze szyrwan- szacha Achsitana I, ale jako człowiek o niezależ- nym umyśle naraził się despocie i został wtrąco- ny do wiezienia, gdzie napisał Chabsije (Elegie więzienne). W odzie zwróconej do władcy Derbentu poeta protestował przeciw ucisko- wi feudalnemu. Na krótko przed śmiercią oświadczył: Nie chcę, aby mnie nazywano „Chagani" („Monarszy"), jestem „Chałgani" („Ludowy"). Nizam ad-Din Ilias Niżami z Gandży (ok. 1141—1204) pochodził ze środowiska kupiecko- -rzemieślniczego i tak samo jak Chagani był ideologiem warstw miejskich. Zyskał on sławi,- jako uczony, poeta, filozof, subtelny liryk i hu- manista. Niżami napisał pięć świetnych poema- tów o tematyce bohaterskiej i romantycznej, znanych pod ogólną nazwą Chamse (Pięcio- ksiąg). Były to: Skarbnica tajemnic, C/iosron i Szirin, Lejla i Madżnun, Siedem piękności i Iskender-name (o Aleksandrze Macedońskim, którego autor potraktował jak legendarnego bo- hatera). W ostatnim poemacie Niżami pis/c 560 również o Rusach i mężnym wojsku ruskim. Poezja Nizamiego wyróżnia się nie tylko świetną formą i siłą obrazu artystycznego, lecz również głębią myśli filozoficznej. W poemacie Iskender-name Niżami przedstawił utopijny obraz północnego kraju o idealnym ustroju społecznym, opartym na powszechnej równości; w kraju tym nie ma arystokracji i nisko urodzonych, biednych i bogatych; wszyscy ludzie pracują i równo dzielą środki spożycia. Nie ma tam wojen i panuje wieczny pokój. Niżami zbliżony był do achich, wypowiadał się za równością społeczną, piętnował tyranów i aprobował tyranobójstwo. W Azerbejdżanie żyli w tym okresie również inni wybitni poeci, jak Katran (XI w.), Feleki, Abu'1-Ala, Zahir ad-Din Fariabi (XII w.). W X—XIII w. rozwijała się w Azerbejdżanie oświata i nauki: astronomia, geografia i me- dycyna. Źródła wspominają o dwóch pracach dotyczących historii Azerbejdżanu i dziejów miasta Maragi; napisane one były po arabsku, a powstały w drugiej połowie X i na początku XI w.; nie- stety, żadna z nich nie zachowała się do naszych czasów. Wybitnym filozofem, zwolennikiem Arystotelesa, był Bahmaniar ibn Marzban (XI w.) ze szkoły Ibn Siny (Awicenny), autor kilku trak- tatów. Prace z dziedziny logiki i filozofii pisał Chatib Tebrizi (XI w.). Astronom Ferid ad-Din Szirwani ułożył tablice gwiazd. W Azerbejdżanie tego okresu, tak samo jak w innych krajach Środ- kowego Wschodu, utwory poetyckie powstawały przeważnie w języku farsi, a prace naukowe po arabsku. Uczeni i poeci tworzyli dzieła przepojone duchem świeckim. W tym czasie doszło nie- wątpliwie do żywszych kontaktów kulturalnych między Azerbejdżanem a Gruzją i Armenią. I tak np. Afzal ad-Din Chagani, Azerbejdżanin i muzułmanin, był wybitnym znawcą kultury gru- zińskiej, ormiańskiej i bizantyjskiej. W XII w. powstał w Azerbejdżanie miejscowy styl architektoniczny. Do znaczniejszych za- bytków tego okresu należą Wieża Dziewcząt w Baku, dwa potężne mauzolea w kształcie wieży w Nachiczewanie, zbudowane przez wybitnego architekta Adżemi, jak również mauzolea w Urmii i Maradze. Są one ozdobione ornamentem kamiennym (ornament geometryczny), ornamental- nymi napisami i glazurowanymi płytkami z fajansu koloni turkusu i w innych barwach. Zachowało się wiele zabytkowych warowni, jak np. potężne twierdze szyrwanszachów w pobliżu miasta Sze- machy: Gulistan oraz Kale-i Bugurd. Obie twierdze miały doskonałe wodociągi z ganianych rur. Przeżywało rozkwit rzemiosło artystyczne, o czym świadczą zachowane do naszych czasów cy- zelowane przedmioty z metalu, szczególnie naczynia z brązu, produkty sztuki snycerskiej i rzeźba w kamieniu oraz fajans kolorowy. Wspaniałym pomnikiem azerbejdżańskiej sztuki ornamentalnej są „żelazne wrota" z Gandży, które obecnie znajdują się w klasztorze w Gelati. Napis na tych drzwiach pochodzi z 1063 r. :t(l — Historia powszechna t. III ROZDZIAŁ XXXIV PAŃSTWA FEUDALNE W IRANIE, AZJI MNIEJSZEJ I KRAJACH ARABSKICH OD X DO POCZĄTKU XIII W. I ran wszedł w okres rozwiniętego feudalizmu równocześnie z krajami Azji Środkowej i krajami zakaukaskimi. W X w. w Iranie, jak również na całym obszarze Azji Środkowej i Przedniej, panowały już stosunki feudalne. 1. PAŃSTWA IRANU W X I PIERWSZEJ POŁOWIE XI W. ROZWÓJ ROLNICTWA, RZEMIOSŁA I HANDLU W X i w pierwszej połowie XI w. Iran przeżywał taki rozkwit rolnictwa i rzemiosła, jakiego nie znał w średniowieczu ani przed tym okresem, ani później. Czynnikiem sprzyjającym oży- wieniu gospodarczemu było wyzwolenie kraju spod władzy kalifatu arabskiego i powstanie nie- zależnych państw feudalnych — państwa Bujidów w Iranie zachodnim oraz państwa Samanidów w Iranie wschodnim i w Azji Środkowej. W X i XI w. na całym obszarze Iranu prowadzono roboty nawadniające, rozbudowywano podziemne kanały. W Kermanie np. zbudowano kanały długości ponad 100 km (5 dni podróży). W Farsie na rzece Kur zbudowano w drugiej połowie X w. na rozkaz władcy bujidzkiego Azud ad-Doule wspaniałą „Tamę Azuda" z płyt kamiennych umocnionych ołowiem. Woda podniosła się wysoko i powstało sztuczne jezioro, na którego brzegach ustawiono 10 wielkich kół podnoszących wodę, przy każdym z nich zbudowano młyn wodny i kanały odprowadzające wodę ze zbiornika. Rozwinęła się także uprawa winorośli. W samym tylko Chorasanie znano ponad 100 gatun- ków winogron. Zwiększono obszar zajęty pod plantacje trzciny cukrowej, oliwek oraz roślin bar- wiących, oleistych, korzeni, roślin dyniowatych, jarzyn i lnu. Rozwinęła się uprawa bawełny i jed- wabnictwo, pojawiły rośliny cytrusowe nie znane przedtem w Iranie, polepszyły się rasy bydła. W miejscowościach leżących przy głównych szlakach karawanowych i w pobliżu wielkich 562 mlnst część produkcji rolnej szła na rynki miejskie. Iran eksportował pszenicę, jęczmień, ryż, bawełnę, szafran, marzannę, indygo, olej lniany i sezamowy, rodzynki, daktyle oraz najrozmait- i/.c owoce — suszone, marynowane i smażone. Wywożono także wina, soki owocowe, miód, jedwab surowy, wielbłądy oraz konie — głównie do Indii. W tym okresie w związku z postępem w technice rzemiosła rozwijała się również produkcja rzemieślnicza. W miastach wyrabiano spore ilości przeznaczonego na wywóz brokatu i materiału haftowanego złotem. Szeroko znane byty irań- ukic tkaniny lniane, jedwabne i bawełniane oraz kobierce wełniane i jedwabne. Lniane tkaniny z Kazerunu z plombami miejscowych warszta- tów słynęły z wysokiej jakości i znajdowały nzcroki zbyt. Wyrabiano też naczynia fajansowe pokryte różnokolorową glazurą i malowidłami. We wszystkich dużych miastach produkowano przedmioty z miedzi, srebra i złota, broń i wy- roby skórzane, lekarstwa i pachnidła. Wyroby perfumeryjne — olejek kwiatowy, perfumy i ekstrakt z róży, fiołków, narcyzów, kwiatu pomarańczy, daktylowca itd.—wywożono przez morze nawet do Chin. W Iranie dużą rolę gospodarczą odgry- wał handel niewolnikami z obcych krajów; ludzi tych uprowadzały wojska muzułmańskie w charakterze zdobyczy wojennej lub wywo- zili handlarze niewolników. O rozmiarach tego Tkanina jedwabna. Iran. x w. handlu daje świadectwo geograf Istachri opo- wiadając o pewnym kupcu perskim, który w czasie rejsu morskiego latem 936 roku wiózł na 400 okrętach 12 tys. czarnych niewolników z Afryki. Źródła wspominają o niewolnikach Nubij- czykach, Abisyńczykach, Hindusach, Ormianach, Grekach, Turkach i Rusach. Według słów autora z XII w. Nizamiego Aruzi Samarkandiego w mieście Balch istniała „ulica handlarzy niewolnikami". W samym zaś Iranie w tym okresie w rolnictwie i rzemiośle pracowało już mniej niewolników. MIASTA W miarę jak r zemiosło oddzielało się od rolnictwa i wzrastała produkcja towarowa, w Iranie powstawały nowe i rozwijały się istniejące miasta. Wielkie miasta, których ludność liczyła ponad sto tysięcy, położone byty wzdłuż morskich i karawanowych szlaków handlowych łączących kraje śródziemnomorskie, zakaukaskie i Europę Wschodnią z Azją Środkową, Arabią i Indiami. Do największych miast irańskich należały w tym czasie Sziraz, Isfahan, Rej i Niszapur, zajmujący obszar jednego farsangu kwadratowego (42 km2) i liczący ponad 200 tys. ludności. Balch, Gazna i Kabul byty największymi ośrodkami handlu karawanowego z Indiami. Głównymi portami Za- toki Perskiej byty Siraf i Ormuz, skąd wywożono irańskie wyroby do Basry, portów Arabii, Indii i Chin. Za najlepsze porty nad Morzem Kaspijskim uchodziły Amul i Sari, prowadzące handel z Chorezmem, krajami zakaukaskimi, Powołżem oraz z Chazarami i z Rusią. 563 Astrolabia. Iran. XIII—XV w. W Iranie ukształtował się ten sam typ miast średniowiecznych, co w Azji Środkowej. Wszę- dzie powstały cechy rzemieślnicze i gildie kupieckie, ale w miastach rządzili feudalni właściciele ziemscy, arystokracja urzędnicza i duchowna. Feudałowie ci mieszkali częściej w miastach niż w swoich dobrach, gdzie nie prowadzili wielkiej gospodarki pańskiej. Dochody swe inwestowali częściowo jako udział w wielkich zrzeszeniach kupieckich, które z kolei oddawały feudałom część zysku pochodzącego z handlu. Powiązanie niektórych grup feudałów z kupiectwem jest zjawiskiem charakterystycznym, które spotykamy zarówno w Iranie, jak i w krajach sąsiednich. W rezultacie cechy rzemieślnicze nie mogły uzyskać w miastach irańskich monopolu cechowego. Feudałowie mieli w miastach tak duże wpływy także dlatego, że korzystali z poparcia silnej władzy państwowej. Władze miejskie w X—XI w. i w następnych stuleciach tworzyli jedynie przedstawiciele ary- stokracji; z ich grona pochodził rais (naczelnik miasta), kazi1 (sędzia duchowny i zwierzchnik okręgu koś ciernego), imam katedralnego meczetu (duchowny prowadzący modły), muhtasib (cenzor obyczajów, mający nadzór nad bazarami i życiem publicznym), asas (naczelnik straży nocnej) i in. Samorządu miejskiego, podobnie jak w innych krajach Azji Środkowej i Przedniej, nie było z przyczyn omówionych powyżej. Rzemieślnicy cechowi, mistrzowie, czeladnicy i ter- minatorzy byli de jurę wolni, ale płacili podatek w postaci wyrobów swego rzemiosła na rzecz państwa lub miejscowego władcy feudalnego. 1 Po arabsku: kadhi. 564 PAŃSTWO BUJIDÓW Wschodnia część Iranu weszła w skład państwa Samanidów, w północnej zaś utrzymały się ttiunodzielne posiadłości feudalne. Na zachodzie i południowym zachodzie powstało feudalne państwo rządzone przez dynastię Bujidów (zarabizowana forma: Buwejhidzi), które przetrwało ponad 100 lat — od 935 do 1055 r. Ahmed ibn Buje (Buwejh) oraz jego dwaj bracia, pochodzący z rodziny biednych górali /.umicszkałych na południowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego1, byli początkowo najemnymi Bitwa między bohaterami Mahabharaty Z rękopisu Dżami at-tawarich. Miniatura perska z XIV w. wojownikami, potem dowódcami zaciężnych oddziałów i zdobyli w 935 r. Iran zachodni, a w 945 r. również Bagdad. Wówczas Ahmed ibn Buje zmusił kalifa, aby nadał mu tytuł „emira emirów", stając się władcą arabskiego Iraku oraz prawie całej zachodniej części Iranu. Kalif zachował tylko władzę duchowną jako zwierzchnik sunnitów. W Szirazie i Reju rządzili bracia Ahmeda — Hasan i Ali. Wśród władców bujidzkich wyróżniał się rezydujący w Szirazie Azud ad-Doule (949—983), który starał się podnieść gospodarkę kraju, rozwinąć rolnictwo i rozbudować sieć nawadniającą. Władca ten przystąpił też do ścisłego ustalenia rozmiarów renty feudalnej. Bujidowie popierali szyitów. W państwie Samanidów i Bujidów formy feudalnej własności ziemi i urządzeń nawadniają- cych nie zmieniły się od czasu podboju arabskiego. Ale w obydwu państwach wzrosła kosztem ziem państwowych i mulkowych warunkowa posiadłość feudalna — ikta, która stopniowo przekształ- cała się we własność dziedziczną. Sytuacja feudalnie zależnych chłopów w Iranie po powstaniach chłopskich VIII—IX w. początkowo uległa pewnej poprawie, by pod koniec X w. znów się po- gorszyć wskutek zwiększenia renty feudalnej. Jak podają Istachri i Mukaddasi, w Farsie w nie- których miejscowościach chłopi musieli płacić rentę (podatek) w naturze w wysokości 1/ioj 1/4 lub 1I3 części plonów. W innych miejscowościach, jak np. w okręgu Szirazu, gdzie produkcja towarowa była bardziej rozwinięta, chłopi płacili wysoki podatek w pieniądzu. 1 Później historiografia feudalna stworzyła legendę, że Bujidowie pochodzili od potomków Sasanidów. 565 Pod koniec X w. w zasadzie zakończył się długotrwały proces przekształcania większości wolnych członków wspólnoty w chłopów feudalnie zależnych. Jedną z dróg prowadzących do tego była komendacja (po arabsku iltidża), która polegała na tym, że wolni dawniej chłopi, członkowie wspólnoty, oraz drobni właściciele, którzy uprzednio opuścili wspólnotę, oddawali się pod „opieką" wielkich feudałów. Oddając siebie i swoje grunty pod patronat bogatego i wpływowego feudala, chłopi chcieli uniknąć płacenia uciążliwego cha- radżu na rzecz państwa. Pod patronat odda- wały się niekiedy całe wsie. PAŃSTWO GAZNAWIDÓW Po rozpadnięciu się państwa Samanidów (999 r.) obszar na południe i zachód od Amu- -darii, tj. Chorasan, Seistan i obecny Afganistan, przeszedł pod władzę państwa Gaznawidów (977—1187), które z niewielkiego księstwa wa- salnego w okolicy miasta Gazny przekształciło się teraz w wielkie imperium feudalne. Gazna- widzi, dynastia pochodzenia tureckiego, opierali się na nowo ukształtowanej arystokracji spo- śród lenników wojskowych, w dużym stopniu również Turkach. Arystokracja ta prowadziła walkę o ziemię i wpływy ze starą wschod- nioirańską arystokracją prowincjonalną — dehkanami. Wieża ku czci Mahmuda z Gazny Afganistan. Początek XII w. Do największej potęgi politycznej doszło państwo Gaznawidów za sułtana Mahmuda (998—1030), który rozpoczął wyprawy zabor- cze do Indii północnych pod hasłem „wojny świętej" muzułmanów przeciw „pogańskim Hindusom". O rozmiarach dokonanych tam spustoszeń sądzić można na podstawie przeka- zów źródłowych: w wyniku jednej takiej wypra- wy — a było ich 17—Mahmud wywiózł z Indii 57 tys. niewolników, pieniędzy i kosztowności na sumę 20 mln dirhemów oraz 350 słoni. Organizując te wyprawy do Indii Mahmud z Gazny chciał nie tylko zdobyć jeńców i łupy, ale liczył też, że zaborcze wojny pomogą mu opanować sy- tuację we własnym kraju, rozdzieranym walką klasową. Istotnie, pod sztandar „wojny za wiarę" napływało mnóstwo bezrolnych chłopów w nadziei zdobycia bogactw. Ale podatki nadzwyczajne, ściągane w celu organizowania pochodów do Indii, doprowadzały ludność pracującą do całko- witej ruiny. Jak podaje historyk Utbi, w czasie jednej ze zwycięskich wypraw Mahmuda do Indii w Chorasanie panował taki głód, że w samym tylko okręgu Niszapuru zginęło ponad 100 tys. ludzi. Mahmud wojował również z państwem Bujidów i z Chorezmem, który zdobył w r. 1017. 566 2. PAŃSTWO SELDŻUKÓW NA TERYTORIUM IRANU I KRAJÓW AZJI PRZEDNIEJ UTWORZENIE PAŃSTWA SELDŻUKÓW W XI w. w Iranie i Azji Przedniej zjawili się Oguzowie seldżuccy, przybysze z Azji Środkowej. Zetknąwszy się z innymi koczującymi zaborcami — Turkami karachanidzkimi — arystokracja Oguzów seldżuckich zwróciła się do syna i następcy Mahmuda z Gazny, sułtana Masuda, z prośbą o przydział ziemi na koczowiska w rejonie Abiwerdu, Serachsu, Nisy i Merwu, obiecując za to pełnić służbę wojskową. Masud nie miał dość sił, by się sprzeciwić, oddał przeto Seldżukom w 1035 r. część terenów, o które prosili. Sąsiedztwo wojowniczych koczowników stało się plagą dla wsi graniczących ze stepem. Wojskowo-feudalna arystokracja seldżucka stawała się coraz bardziej natarczywa i żądała nowych obszarów. W końcu Masud rzucił przeciw Seldżukom swoje wojsko. Jednakże wodzowie Seldżuków Togruł-bek i Czagry-bek zadali mu w 1040 r. całkowitą klęskę i utorowali sobie drogę do Chorasanu oraz Iranu zachodniego. Klęska państwa Gaznawidów była skutkiem jego słabości wewnętrznej, spowodowanej walką między feudałami, waśniami i upadkiem dyscypliny w pospolitym ruszeniu feudalnym. Niemałą rolę odegrała również nienawiść, jaką chłopi i mieszczanie Chorasanu żywili do rządu Masuda i jego chciwych urzędników. W r. 1043 Gaznawidzi utracili cały Chorasan i Chorezm, chociaż jeszcze do końca XII w. utrzymali się w obecnym Afganistanie i Pendżabie. Na terenie ich daw- nych posiadłości powstało państwo Seldżuków na czele z Togruł-bekiem. W latach 1040—1055 Seldżucy zdobyli cały Iran, co szło w parze z poważnym zniszczeniem sił wytwórczych i chwilo- wym ekonomicznym upadkiem kraju. Zdobywając np. bardzo urodzajną oazę Isfahanu Seldżucy zrównali z ziemią wsie. Największe miasto Sziraz spustoszyli i splądrowali do tego stopnia, że, jak wynika z historyczno-geograficznego opisu Farsu (Fars-name) Ibn al-Balchiego, jeszcze na początku XII w. leżało ono w gruzach. ROZDROBNIENIE FEUDALNE W PAŃSTWIE SELDŻUKÓW Posuwając się na zachód Seldżucy zajęli Irak, Azerbejdżan i Armenię, a w 1055 r. zdobyli Bagdad i zmusili kalifa abbasydzkiego Kaima, aby nadał Togruł-bekowi tytuł sułtana. Imperium Seldżuków stało się w drugiej połowie XI w. największą siłą polityczną w Azji Przedniej. Seldżucy podporządkowali sobie kraje zakaukaskie i prowadzili zwycięskie wojny z Bizancjum, które po klęsce pod Manzikert w 1071 r. straciło prawie całą Azję Mniejszą. Seldżucy prowadzili również wojny z Karachanidami w Azji Środkowej, których księstwo podporządkowali sobie i obłożyli w r. 1089 daniną. Od końca XI w. sułtani seldżuccy opierali się nie tylko na koczownikach — oguzyjskiej arystokracji wojskowej, lecz również na wielkich feudałach irańskich, którzy pogodzili się z za- borcami. Pod panowaniem Seldżuków przeważającą formą feudalnej własności rolnej w Iranie stała się wszędzie ikta. Sułtani seldżuccy, czyniąc zadość żądaniom arystokracji koczowniczej, zaczęli hojnie rozdawać w postaci ikta nie tylko wsie, lecz również całe okręgi wraz z miastami. Posiadaczami wielkich ikta stawali się przedstawiciele oguzyjskiej arystokracji koczowniczej, którzy nie rezygnując z życia koczowniczego i więzi ze swoimi plemionami przekształcali się w feudalnych wyzyskiwaczy osiadłego chłopstwa. 567 Mniejsze ikta dostawały się niższym dowódcom feudalnego pospolitego ruszenia, przeważnie koczownikom. I tak za panowania Melik-szacha ikta otrzymało 46 tys. wojowników. W tym okrcsk- ikta nie była jeszcze prawnie własnością dziedziczną, ale w praktyce arystokracja zdołała prze- kształcić większą część stanowisk, a także gruntów, otrzymywanych przy obejmowaniu tych stanowisk, w dziedziczne. Ikta łączyła się z immunitetem podatkowym, a częściowo też sądowym. Stopniowo wielkie ikta stawały się odrębnymi księstwami, których władcy dążyli do zupełnej sa- modzielności. Wraz z pogłębiającym się rozdrobnieniem feudalnym rozpoczął się polityczny rox- pad imperium seldżuckiego. W Azji Mniejszej w r. 1077 powstał odrębny sułtanat, tzw. Rum. W XI i na początku XII w. powstały również inne sułtanaty seldżuckie, jak kermański i syryjski oraz iracki, w którego skład wszedł Irak oraz Iran zachodni. Pod władzą zwierzchniego sułtana seldżuckiego, tzw. „Wielkiego Seldżukidy", pozostał tylko Chorasan wraz z częścią Azji Środ- kowej. ISMAILICI W IRANIE W drugiej połowie XI w. w Iranie rozwinęła aktywną działalność szyicka sekta ismailitów, których postulaty odzwierciedlały jeszcze wówczas w pewnym stopniu dążenia wyzyskiwanych warstw ludności. Pod koniec XI w. spośród ismailitów irańskich wyodrębniła się szczególnie wojownicza sekta, której założycielem był Hasan ibn Sabbah. W 1090 r. wraz ze swoimi zwolen- nikami zdobył on w górach na północ od miasta Kazwin fortecę Alamut „Orle gniazdo", która stała się główną twierdzą tej sekty. Później ismailici zajęli jeszcze inne warownie i zamki w górach Elbursu, w Kuhestanie i Farsie, a także w górzystych okolicach Libanu w Syrii, na granicy po- siadłości krzyżowców. Tak powstało teokratyczne państwo ismailitów (1090—1256), którego po- siadłości rozrzucone były w szachownicę w górzystych prowincjach Iranu i Syrii. Państwem tym rządził naczelnik sekty, „starzec z gór". Członkowie sekty związani byli żelazną dyscypliną i przysięgą. Ismailici, będąc zaciekłymi wrogami Seldżuków, prowadzili równocześnie walkę i z innymi władcami feudalnymi, zwłaszcza z krzyżowcami w Syrii. Ismailici Alamutu starali się zazwyczaj zabijać swych przeciwników, wer- bując w tym celu tzw. fidajów („ofiarujących życie") spośród wychowanej w fanatyzmie młodzie- ży. Od nazwy narkotyku, którym oszałamiali się ismailici z sekty Hasana Sabbaha, zaczęto ich nazywać „palaczami haszyszu" (po arabsku hasziszijun). Krzyżowcy w Syrii przekształcili to słowo w assassin, co po francusku i włosku oznaczać zaczęło „morderca". Początkowo podstawowa masa ismailitów —asasynów — składała się z rzemieślników i chłopów. Żyjący w XII w. autor pamiętników Usama ibn Munkiz, arabski feudał z Syrii, na- zywał ismailitów „chłopami" i „gręplarzami wełny". Kiedy jednak przywódcy sekty zagarnęli zamki i grunty, stawali się stopniowo wielkimi feudałami; na początku XIII w. państwo ismaili- tów w Iranie było już typowo feudalną organizacją. WALKI WEWNĘTRZNE W MIASTACH IRAŃSKICH ZA PANOWANIA SELDŻUKIDÓW. POWSTANIE OGUZÓW W BALCHU Przeciwieństwa społeczne między rzemieślnikami, z jednej strony, i arystokracją występu- jącą razem z kupiectwem — z drugiej, tak bardzo zaostrzyły się za panowania Seldżukidów, że walka między nimi o władzę w miastach zamieniła się w istną wojnę, trwającą z pewnymi prze- rwami przez całe dziesięciolecia. Ludność wznosiła barykady na ulicach, a po bitwach całe dziel- 568 MIHRAB W MECZECIE MAIDAN W KASZANIE Iran. 1226 nice leżały w gruzach. W Teheranie mieszkańcy budowali sobie podziemne schroniska, których obrona była łatwiejszym zadaniem. W Reju, gdzie na początku XIII w. zwyciężyła arystokracja, w czasie walk, jak podają źródła, zginąć miało blisko sto tysięcy mieszkańców. Miasto zostało w znacznej mierze zburzone, a okoliczne wsie spalone lub spustoszone. Podobna walka, tylko mniej zaciekła, toczyła się w Niszapurze i Isfahanie. Wojujące strony wysuwały na plan pierwszy różnice religijne między sunnitami a szyitami, a także między dwoma sunnickimi kierunkami teologiczny- mi — szafiickim i hanefickim, różniącymi się w sprawach szczegółów obrzędowych i w kwestiach prawnych. W miastach irańskich w XI—XII w. sunnici-szafiici byli ideologami arystokracji feu- dalnej i związanych z nią górnych warstw kupiectwa, a sunnici-hanefici — ideologami średnich warstw miejskich, szyizm zaś odzwierciedlał interesy biedoty miejskiej i szerokich warstw chłopstwa. Straszliwy cios zadali sułtanowi „Wielkich Seldżukidów" koczujący w okolicy Balchu Turcy- Oguzowie, którzy zbuntowali się rzeciw obowiązkowi dostarczania na stół sułtana i dla jego dwo- ru 24 tys. baranów rocznie. Rozbili oni w r. 1153 wojsko sułtana Sandżara, jego samego wzięli do niewoli, a następnie, zburzywszy doszczętnie miasta Merw i Niszapur, spustoszyli Chorasan. W samym Niszapurze Oguzowie spalili przy tym 8 cennych bibliotek. Perski poeta Anwari przed- stawił te zniszczenia w elegii Łzy Chorasanu. Stojąca na czele oguzyjskich plemion i rodów ary- stokracja koczownicza zdobyła bogate łupy wojenne i zagarnęła nowe połacie gruntów wraz z osiadłymi na nich zależnymi chłopami. Masa prostych koczowników niczego na tym powstaniu nie zyskała. Po śmierci sułtana Sandżara (1118—1157) sułtanat „Wielkich Seldżukidów" rozpadł się na szereg drobnych posiadłości. ROZPAD PAŃSTWA SELDŻUKÓW W IRANIE NA PRZEŁOMIE XII—XIII W. W związku z osłabieniem sułtanatu „Wielkich Seldżukidów" w XII w. wzrosło polityczne znaczenie Chorezmu, który początkowo był tylko wielkim lennem (ikta) imperium seldżuckiego. Wiele okoliczności złożyło się na korzystną sytuację Chorezmu: kraj posiadał rozgałęzioną sieć nawadniającą, rolnictwo rozwijało się pomyślnie. Duże zyski materialne czerpali władcy Chorezmu dzięki położeniu kraju na skrzyżowaniu dróg karawanowych łączących Azję Środkową, Iran, stepy czarnomorskie, Powołże i Ruś. Korzystając z rozpadnięcia się sułtanatu „Wielkich Seldżukidów" chorezmszachowie w ostatnich dwóch dziesięcioleciach XII w. przyłączyli do swego państwa Oazę Merwu i Chorasan. Chorezmszach Tekesz po rozgromieniu irackiego sułtanatu seldżuckiego zdobył prawie cały Iran zachodni (1194). Chorezmszach Muhammed (1200—1220) przyłączył do Chorezmu Mawarannahr z Bucharą i Samarkandą oraz dorzecze Syr-darii (1210 r.), a także cały Afganistan (około 1215 r.). Na przełomie XII—XIII w. Iran znów przeżywał rozkwit gospodarczy. Ibn Isfendijar, autor Historii Tabaristanu (początek XIII w.), podaje, że kraj ten (obecnie Mazenderan) obfitował w pszenicę, ryż, proso, owoce, bydło i dziką zwierzynę i był jak olbrzymi zielony ogród, tak gęsto przy tym zaludniony, iż wsie zlewały się z sobą i nie widziano ani kawałka nie uprawionego gruntu. W tym samym czasie źródła wspominają o wzroście charadżu. Ucisk podatkowy doprowadzał do rozruchów chłopskich. Na początku XIII w. zaostrzyły się przeciwieństwa również w łonie klasy feudałów. Z jednej strony występowały wyższe sfery duchowne i urzędnicze, popierające 569 dążenie chorezmszachów do centralizacji, z drugiej zaś — arystokrata wojskowa, po części ku czownicza, dążąca do uniezależnienia się od władzy centralnej. Ostatni chorezmszachowie toczyli niepomyślną walkę z kalifami bagdadzkimi, Abbasydajm, którzy, korzystając z upadku sułtanatu Seldżuków, już około 1132 r. znów roztoczyli wład/c,- nad Dolnym Irakiem i Chuzestanem, restytuując w ten sposób kalifat bagdadzki, choć w znać/, nie mniejszych rozmiarach. Imperium chorezmszachów stało się wkrótce łatwą zdobyczą dhi napastników mongolskich (1220 r.). RELIGIA Na początku XII w. zakończył się w zasadzie rozwój teologii sunnickiej. Imam Muhammal Gazali (zm. w 1112 r.) opracował zbiór dogmatów religijnych Ihja ulum ad-din (Ożywienie nauk teologicznych}, w którym starał się „ożywić" suchą muzułmańską teologię scholastyczną prze/, zbliżenie jej do sufizmu i przekształcenie w „religię serca". Gazali napisał dzieło Upadek filo- zofii, w którym wypowiedział wojnę prymitywnemu antropomorfizmowi cechującemu wczesny islam oraz filozofii ateistycznej. Filozofowie ateiści odpowiedzieli na to traktatem Upadek „Upadku" (tj. idei Gazalego). Wśród mieszkańców miast irańskich wzrastały od XI w. wpływy sufizmu, który w różnych kierunkach przybierał zabarwienie bądź prawowierno-sunnickie, bądź „heretyckie". Sufizm „heretycki" stał się ideologią rzemieślników i biedoty miejskiej. Wędrowni kaznodzieje — der- wisze, wyznawcy „heretyckiego" sufizmu, potępiali „grzeszne" bogactwo, piętnowali w swoich kazaniach władców i ludzi uprzywilejowanych za „uciskanie wiernych", głosili, że tylko biedni mogą „ocalić swoją duszę". Poeta Senai (XII w.) opowiada, że stał się zwolennikiem sufizmu pod wpływem wędrownego derwisza, który głosił publicznie, że sułtan za swą żądzę podbojów i straszliwą zachłanność powinien być porażony ślepotą. Szyizm w różnych odmianach, często zabarwiony sufizmem, przekształcił się ostatecznie w Iranie w ideologię biedoty miejskiej i chłopstwa, wrogą wobec panującej surmy. Od połowy XI w. duchowieństwo sunnickie i sułtani seldżuccy, otwarcie występujący przeciw kulturze świeckiej, wzmogli walkę zarówno przeciw „heretykom", jak i przeciw filozofom ateistom, wtrą- cając ich do więzień i okrutnie prześladując. KULTURA IRANU OD VIII DO POCZĄTKU XIII W. Za panowania Arabów w Iranie arabski był przez długi czas językiem literackim. Od VIII w. rozpowszechnił się tu tzw. kierunek szuubicki1, będący opozycją przeciw politycznej i kultu- ralnej dominacji Arabów. Szuubici starali się wykazać kulturalną przewagę podbitych przez Arabów narodowości nad zaborcami. Ale i perscy szuubici pisali prace naukowe po arabsku. W tym języku tworzył swe wybitne dzieła historyczne Tabari (zm. w 923 r.) i jego kontynuator Ibn Miskawejh (zm. w 1030 r.) oraz geografowie Ibn Chordadbeh (IX w.) i Istachri (X w.). W języku dari (farsi), który ukształtował się w IX w., powstawała początkowo tylko poezja. W połowie X w. samanidzki wezyr Balami przełożył na język dari historię powszechną Taba- riego. W tym też języku ok. r. 970 ukazały się prace farmakologiczne Abu Mansura Muwaffaka, dzieła anonimowego geografa żyjącego u schyłku X w. i historyka — Gardiziego (ok. 1050 r.). 1 Od słowa szuub („ludy"), którym w Koranie określa się nie-Arabów wyznawców islamu. 570 Fryz stiukowy z napisem Kazwin. XII w. Czara lustrowana Iran. 1210 r. Praca Abu'1-Fazla Bejhakiego (zm. w 1077 r.), również napisana w języku dari, zawiera bogaty materiał z dziedziny społecznej historii Iranu wschodniego. W języku dari pisano w Iranie, Azji Środkowej, Azerbejdżanie i nawet w seldżuckiej Azji Mniejszej; w tym również języku powsta- wała od X w. samodzielna literatura Persów, Tadżyków, Azerbejdżanów i niektórych innych narodowości. W języku dari napisany został utwór wielkiego klasyka perskiej i tadżyckiej poezji Firdau- 571 siego Szah-name (Księga królów), który wszedł do skarbnicy literatury światowej. Korzysi:n;|< z wyjątkowo bogatego eposu bohaterskiego i oficjalnej kroniki okresu Sasanidów — C/m\u/,i/ -namak (Księga władców), Firdausi w poetyckiej formie opisuje dzieje Iranu i Azji Środkowe i od najdawniejszych czasów aż do podboju arabskiego. Poemat Firdausiego przepojony jest nie- nawiścią do zaborców arabskich i tureckich koczowników. Firdausi, pochodzący ze środowisk.i dehkanów, opiewał bohaterską przeszłość „rycerstwa", ale równocześnie z uczuciem minio wolnego szacunku pisał o Mazdaku, wodzu powstania ludowego w Iranie. Poemat l''ii dausiego, przepojony duchem heroizmu, pełen jest również lirycznych epizodów, jak miłośi Żalą i Rudabe, szacha Chosrowa II i jego /o ny, Syryjki Szirin. Po ukończeniu swego wielkiego poemaiu Firdausi był prześladowany przez władcę Gax ny, sułtana Mahmuda, na którego dworze wów- czas przebywał. Poeta musiał zbiec i pr/c/ prawie 20 lat żył w nędzy, ukrywając sit,- i często zmieniając miejsce pobytu, aby nie zo- stać odnalezionym przez szpiegów sułtana. Prą wowierne duchowieństwo muzułmańskie nie- nawidziło Firdausiego i nie chciało po jego śmierci pochować go według ceremoniału reli- gijnego. Uważając go za heretyka szyitę, przed- stawiciele „prawowiernego" duchowieństwa za- rzucali mu również, że w Szah-name dał wyra/, poglądom antyarabskim i opiewał „bezbożnych pogańskich" bohaterów czasów przedmuzul mańskich. Dzban z malowidłem glazurowanym Iran. Koniec XII w. Wielkim poetą irańskim w XI w. był tak- że Farruchi, syn niewolnika, subtelny liryk i mistrz w opisach przyrody. Poza tym do wy- bitnych poetów zaliczyć też trzeba pełnego ra- dości życia Minuczihriego oraz Fachr ad-Dina Gurganiego, autora poematu Wiś i Ramin, sta- nowiącego opracowanie starego romansu, który w treści przypomina zachodnioeuropejską le- gendę o miłości Tristana i Izoldy. Poetą i filozo- fem światowej sławy, ideologiem mieszczan, doskonałym mistrzem wiersza i wolnomyślicielem był Omar Chajjam (zm. ok. 1123 r.). Uroczyste ody pisał Anwari (zm. w 1191 r.). Od XI w. za- znaczyły się w poezji perskiej wpływy sufizmu, będącego dla niektórych poetów formą opozycji wobec oficjalnego kościoła muzułmańskiego. Największym poetą sufitą był Ferid ad-Din Atrai (1119 —ok. 1220). Wśród dzieł pisanych prozą wyróżnia się Kabus-name (pouczenia starego feudała dla do- rastającego syna), stanowiące bogate źródło wiadomości o życiu i obyczajach środowiska feu- dalnego w XI w. Ludowe tendencje antyfeudalne wyraził poeta Baba Kuhi Urijan (zm. ok. 572 1020 r.), który pisał w ludowym lurskim dialekcie i wyraził w swych wierszach protest przeciwko nierówności społecznej, arystokratom i władcom. Meczet Dżuma w Isfahanie Koniec XI w. Podbój arabski zahamował na czas pewien rozwój sztuk plastycznych w Iranie, ponieważ lulam wrogo odniósł się do przedmuzułmańskich artystycznych tradycji Persów, traktując je )»ko „pogańskie". Źródła pisane zawierają jednak wzmianki o malarstwie ściennym w pałacach arystokracji w Chorasanie. Fragmenty dekoracyjnego malarstwa z IX—X w. odkryte zostały w wykopaliskach w pobliżu Niszapuru. Wyjątkowo rozwinęła się w Iranie, głównie w Kaszanie i Rcju, sztuka ceramiczna. Oprócz fujunsu nie polerowanego z rytymi ornamentami i napisami rozpo- wszechnione były też glazurowane wyroby ceramiczne (dzbany, czasze, talerze, wazy itd.). Wysoki poziom osiągnęła sztuka wyrobu emalii z różnokolorowym wzorem, pod gla- icunj i na glazurze, robionym nie- bieską smaltą, angobą (cieniutka biała masa gliniana) itd. Wielkim osiągnięciem ceramiki irańskiej było znane od XII w. zdobienie lustrem1 białej lub zielonkawej glazury cy- nowej. Od XII w. rozpowszechniła nie ceramika architektoniczna, tj. płytki różnych kształtów, często zdobione lustrem, służące do dekoracji budynków; ściany ob- kładano też kaflami z wypukłymi napisami z Koranu2. Do mistrzostwa doszła też sztuka wy- robu wzorzystych tkanin haftowanych złotymi i srebrnymi nićmi oraz wyrób ozdobnych na- czyń metalowych i in. Charakterystycznymi budowlami tego okresu są wielościenne mauzolea-baszty, jak np. mauzoleum Kabusa (początek XI w.). Wśród zachowanych zabytków architektonicznych prze- ważają budowle kultowe: meczety i medresy (szkoły duchowne). Istniały wówczas dwa typy meczetów. Meczety typu wczesnoarabskiego, na które składała się sala kolumnowa przylegająca do kwadratowego dziedzińca, otoczonego krytą galerią. Taki typ reprezentują Tarik-chane w Dam- gunie (X w.), meczet katedralny w Nainie i in. Irański typ meczetu to niewielki kwadratowy budynek z okrągłą lub elipsoidalną kopułą. Reprezentują go najstarsze elementy meczetów ka- tedralnych w Isfahanie (koniec Xl w.), Nirizie i w Kazwinie (XII w.). Od XII w. kopulaste meczety zaczęto budować w połączeniu z kwadratowymi dziedziń- cami, otoczonymi krytymi galeriami o czterech wysokich portalach z głębokimi niszami. Tak wygląda meczet w Ziware (XII w.). Fasadę i wnętrze tych budynków ozdobiono nie tylko gla- 1 Lustr — złocisty barwny związek z metalicznym odblaskiem różnych kolorów, który uzyskuje się przy skompli- kowanym opalaniu w dwóch piecach, trwającym dobę. W skład lustru wchodziły miedź, srebro, złoto, piasek arsze- nikowy itd. 1 Bogata kolekcja wyrobów ceramicznych Iranu znajduje się w Dziale Wschodnim Państwowego Ermitażu w Le- ningradzie. 573 zurowanymi płytkami fajansowymi, lecz również różnokolorowymi malowidłami na sztukau-m elewaqą z płytek z nie polerowanej gliny z rzeźbionym ornamentem, a także rzeźbionymi o/do bami na stiuku. W źródłach pisanych zachowało się wiele danych o budownictwie zamków, |>.i łaców, karawanserajów oraz innych budynków świeckich. Centrami kulturalnymi stały si\- po cząwszy od X w. miasta Niszapur, Rej, Isfahan oraz Sziraz, słynne ze swoich bibliotek. W w u-li miastach założono szkoły średnie i wyższe. 3. PAŃSTWO SELDŻUKÓW W AZJI MNIEJSZEJ ZAŁOŻENIE SUŁTANATU RUM Na zdobytym przez seldżuckich Turków-Oguzów terytorium Azji Mniejszej powstał od rębny sułtanat, tzw. Rum lub sułtanat konijski, rządzony przez młodszą gałąź dynastii Sęki/, u kidów (1077—1307). Nazwa tego sułtanatu pochodzi od słowa „Rum", jak nazywano na Wscho dzie Cesarstwo Bizantyjskie i, jako dużą jego część, Azję Mniejszą. Początkowo Seldżukidzi Rumu zdobyli całą Azję Mniejszą, a na stolicę swoją wybrali NJIX\ w pobliżu Morza Marmara (1081). Podczas pierwszej wyprawy krzyżowej udało się Bizancjum z pomocą krzyżowców odebrać Seldżukidom północne, zachodnie i południowe wybrzeże A/ji Mniejszej. Na południowym wschodzie Azji Mniejszej powstało pod koniec XI w. cylicyjsku- państwo armeńskie. W ten sposób Seldżukidzi zostali odcięci od morza, pozostała im jedyna- środkowa część — wyżyna małoazjatycka ze stolicą w Konyi (po grecku Ikonion, w brzmieniu zlatynizowanym: Iconium). Ponadto pod koniec XI w. w północno-wschodniej części wyżyny powstał niezależny emirat oguzyjski Daniszmendidów z miastami Sivas, Kayseri, Malatya (po grecku Sebastea, Cezarea, Melitene). Krótkowzroczna polityka Bizancjum, które usiłowało podbić bogatą Cylicję i Syrię, n u- zwracając przy tym uwagi na Seldżukidów, pozwoliło im znów nabrać sił. Seldżukidzi zdobyli w r. 1174 posiadłości Daniszmendidów, rozbili Bizantyjczyków w bitwie pod Myriokephalon (1176) i zaczęli wypierać ich w kierunku wybrzeża. Po zajęciu zaś Konstantynopola przez kr/y żowców w czasie czwartej wyprawy krzyżowej (1204) Seldżukidzi przedarli się do Morza Śród ziemnego, zająwszy Antalyę (po grecku Attalia), i do Morza Czarnego, po wzięciu Synopy (po grecku Sinope). Największą potęgę polityczną osiągnął sułtanat Rum za panowania Ala ad-Dina Kaj-Kubada I (1209—1236), który urządził nawet zamorską wyprawę na Krym, rozbił Połowcóu i zdobył miasto Sudak. Ludność sułtanatu Rum pod względem etnicznym nie była jednolita. Do Azji Mniejs/.cj w ciągu XI—XII w. przesiedliło się wielu Turków-Oguzów. Większość z nich nadal prowadziła koczowniczy tryb życia, zachowując podział plemienny i rodowy, ale część przeszła do życia osiadłego. W miastach osiedliło się niemało Persów—rzemieślników, kupców i urzędników. W kra - ju pozostawało też wielu Greków, a na wschodnich terenach — również Ormian. Niektór/.y tamtejsi Grecy i Ormianie przyjęli islam, stopniowo opanowali turecki język Oguzów i zasynii lowali się, inni pozostali chrześcijanami, chociaż posługiwali się językiem tureckim, reszta w. pozostała przy chrześcijaństwie i zachowała język ojczysty. Wobec swoich chrześcijańskich pod danych seldżuccy sułtani Rumu wykazywali pewną tolerancję. Od schyłku XI w. w Azji Mniejszej stopniowo tworzyła się narodowość turecka ze zmic szania seldżuckich Turków-Oguzów ze sturczonymi Grekami, Persami, Ormianami i Gru/.i 574 tiumi. Równocześnie powstawał język anatolijsko-turecki (później osmańsko-turecki lub po pro- tlti turecki). Proces kształtowania się narodowości tureckiej, która wchłonęła z biegiem czasu również część innych stoczonych elementów etnicznych, zakończył się znacznie później. USTRÓJ SPOŁECZNY SUŁTANATU RUM Na czele koczowniczych plemion Turków-Oguzów stali dziedziczni wodzowie. Podczas wojny każde plemię tworzyło w feudalnym pospolitym ruszeniu tiimen (ok. 10 tys. wojowników). Panujące plemię Kynyk, z którego wywodzi się dynastia Seldżukidów, wystawiało 4 tumeny. Prawo zwyczajowe—tore—było nadal podsta- wowym prawem państwowym na równi z pra- wem muzułmańskim. Każdego wstępującego tu tron sułtana, członkajlynastii Seldżukidów, Katwierdzali wodzowie i arystokracja plemion oguzyjskich, którzy zbierali się w tym celu na gjazd — kumkaj. Seldżukidzi wprowadzili w Azji Mniejszej nystcm lenn wojskowych (ikta), rozdawanych zarówno arystokracji koczowniczej, jak i osiad- łej. Poza tym istniały ziemie mulkowe, których posiadacze nie byli obowiązani do służby woj- •kowej, oraz ziemie wakufne, należące do du- chowieństwa muzułmańskiego. Ogromne obsza- ry zajmowały prywatne włości sułtana—chass. Miniatura arabska z XIII w. Bagdad (Irak) Sytuacja wasalów sułtana — bejów — po- liadających dobra w centrum kraju różniła się od położenia bejów mających swe włości na pograniczach, którzy korzystali z dużej nieza- leżności i nie bardzo liczyli się z władzą cen- tralną. Wielcy wasale, zarówno koczujący, jak i osiadli na roli, wielcy, czyli dawni bejowie, przyczyniali się do rozdrobnienia feudalnego. Sułtani, chcąc utrzymać jedność państwa, sta- rali się oprzeć na średnich bejach, tj. takich, któ- rzy niedawno stali się średnio zamożnymi f eudałami, a także na urzędnikach cywilnych, przeważnie Persach. Chłopi byli feudalnie zależni od osiadłych lub koczujących bejów oraz innych posiada- czy ziemskich i musieli wypełniać powinności na rzecz swoich panów i płacić podatki sułtanowi. Do największych miast w Azji Mniejszej należały w tym okresie Konya, Kayseri i Sivas, liczące po 100—120 tys. mieszkańców. W XIII w. najważniejszym ośrodkiem gospodarczym stało się nowe miasto — Aksaray. Mimo że w miastach istniały korporacje rzemieślnicze, miesz- czanie nie mieli samorządu. Szczególne wpływy w miastach Azji Mniejszej miało w tym czasie bractwo achich1, powstałe w Iranie już w XI w. Ta organizacja wojskowo-religijna stawiała sobie za 1 Od arabskiego słowa achun — „brat". 575 Jeździec seldżucki. Relief w kamieniu z Konyi. XIII w. cel udział w „świętej wojnie z niewiernymi". Achi byli ściśle związani z rzemieślnikami wyra- biającymi broń i mieli swój regulamin, który dopuszczał tyranobójstwo. Członkowie bractwa pomagali sobie wzajemnie, mieli w każdym mieście własne kasy, wspólne pomieszczenia dla młodych czeladników i spożywali wspornic posiłki. POWSTANIE BABY ISHAKA. UPADEK SUŁTANATU RUM W roku 1239 wybuchło we wschodniej części Azji Mniejszej wielkie powstanie ludowe pod hasłami szyizmu, wywołane wzrostem renty feudalnej i podatków. Na czele powstania stał szejch derwiszów, szyita Baba Ishak, który ogłosił się „wysłańcem Allaha" i wezwał chłopów i koczowników do powstania przeciw tyranowi, tj. sunnicie, seldżuckiemu sułtanowi. Muridzi (uczniowie) Baby Ishaka chodzili po wsiach i werbowali zwolenników. Powstanie szybko objęło ogromny teren od Eufratu do rzeki Kyzył Irmak. Powstańcy rozbili wojsko sułtana i tryumfal- nie wkroczyli do miasta Amasyi. Z ogromnym trudem udało się w końcu sułtanowi Kaj-Cho- srowowi II stłumić powstanie. Na jego rozkaz wszyscy uczestnicy powstania zostali wymordo- wani wraz z rodzinami; pozostawiono tylko dzieci w wieku do lat trzech. W czasie najazdu Mongołów okazało się jednak, że krwawe stłumienie powstania chłopskiego osłabiło jeszcze bardziej rozpadający się na feudalne posiadłości sułtanat Rum. W 1243 r. Mon- gołowie rozbili Seldżuków na głowę pod Kose-dagiem. Sułtan Kaj-Chosrow II został wasa- lem mongolskiego „wielkiego chana" i zobowiązał się płacić mu daninę. Wkrótce potem posiadłości sułtanatu Rum podzielono na dwie części; przy sułtanie zostały tylko tereny na y.a- chód od rzeki Kyzył Irmak, a obszar na wschód od niej, przyłączony bezpośrednio do państwa mongolskiego, dostał się pod zarząd namiestnika mongolskiego. Ale nawet w swoich posiadłościach 576 PAŃSTWO SELDŻUKÓW NA TERENIE IRANU l KRAJÓW SĄSIEDNICH W KOŃCU XI W. M E/K R & f n .__ A«— iomak ipW/ułów w id-ych lata<_b XI w Giantce posiadtoui Gołiawidón Oo M*v poił Damiauakonem (Wid, l Jl kultan Scldżuków był bezwolnym narzędziem w rakach wezyra, protegowanego i wykonawcy woli chana mongolskiego. W 1307 r. sułtanat Rum rozpadł się ostatecznie na szereg emiratów podległych namiestnikowi mongolskiemu, rezy- dującemu w Aksarayu. 4. MAGREB I EGIPT W X—XIII W. MAGREB W IX—X W. Podbojowi Afryki Północnej przez Arabów (po arabsku Magreb—„Zachód", obecnie Tu- nezja, Algieria i Maroko), który dokonał się na przełomie VII—VIII w., towarzyszyły strasz- liwe spustoszenia i upadek gospodarki tych te- renów. Rdzenna ludność Afryki Północnej, tj. koczownicze i częściowo osiadłe plemiona ber- bcryjskie, żyjące jeszcze we wspólnocie rodowej, przyjęły wprawdzie islam, ale nie pogodziły się z panowaniem kalifatu arabskiego. Poza tym Magreb łączyły z centralnymi ośrodkami kali- fatu bardzo słabe wiezie ekonomiczne, co obok dążenia Berberów do niezawisłości doprowa- dziło do oderwania się Afryki Północnej od kalifatu. Seldżucki pulpit do modlitwy Konya. XIII w. Drzewo Po utworzeniu w r. 756 emiratu Omajjadów w Hiszpanii powstały również samodzielne emi- raty w Afryce Północnej: w Maroku w r. 788, a następnie w Algierii i Tunezji, z centrum w Kairuanie, gdzie w latach 800—909 rządziła dynastia Aglabidów. Emirowie z tego rodu stworzyli silną flotę piracką, zdobyli Sycylię i dokonywali pustoszących najazdów na wybrzeża Włoch, Francji i Grecji. Ale koczownicze plemiona berberyjskie, niezadowolone z polityki podatkowej Aglabi- dów, porwały się do walki, wysuwając hasła ismailityzmu, który rozpowszechniony był wówczas nie tylko wśród rzemieślników i chłopów, lecz również wśród koczującej biedoty. Głosicielem ismailityzmu wśród berberyjskich plemion Tunezji był elokwentny i energiczny Abu Abdallah asz-Szii. On też stanął na czele powstańców, którzy domagali się wprowadzenia równości i sprawiedliwości. Ale kiedy powstanie zwyciężyło i Aglabidzi zostali obaleni, władzę w Tunezji zagarnął Ubajdallah, przybysz z Syrii, który stał wówczas na czele sekty ismailitów i podawał się za potomka Alego i Fatimy—zięcia i córki Muhammeda. Ubajdallah, który ogłosił się mahdim, tj. mesjaszem i kalifem, zabił wkrótce potem zdradziecko Abu Abdallaha asz-Szii. W ten sposób w r. 909 powstał w Tunezji i Algierii ismailicki kalifat Fatymidów, który przetrwał do r. 1171. Stolicą jego było nowe miasto Mahdija. Najwybitniejsi działacze ismailiccy przywłaszczyli sobie włości dawnej arystokracji feudal- Historia powszechna t. III 577 nej rządzącej za Aglabidów i sami przekształcili się w wielkich feudałów. Koczownicze plemiona Berberów i chłopi nie otrzymali obiecanych im ulg podatkowych, toteż zawiedzeni w swoich na- dziejach zaczęli się burzyć przeciw Fatymidom. Wówczas kalifowie fatymidzcy postanowili skie- rować energię wojowniczych plemion berberyjskich w inne łożysko i wyzyskać ją w wojnach za- borczych. Zależało im zwłaszcza na zdobyciu bogatego Egiptu. EGIPT W X—XI W. Egipt, w rzeczywistości niezależny od kalifatu Abbasydów, dostał się w r. 868 pod panowanie tureckiej dynastii Tulunidów. Wprawdzie Abbasydom udało się w r. 905 na krótki okres przy- wrócić swą władzę nad Egiptem, ale w końcu namiestnik abbasydzki w Egipcie, ichszid (tytuł Cytadela w Kairze. XII—XIII w. księcia Fergany, który otrzymał od kalifa, zanim jeszcze objął swój urząd w Egipcie), założył tu dynastię Ichszydydów (935—969). Kiedy w r. 969 wojsko kalifatu fatymidzkiego zdobyło Egipt, Fatymidzi przenieśli swą stolicę w pobliże Fustaru, gdzie nad Nilem założone zostało nowe miasto — Kair (po arabsku al-Kahira, tj. „Zwycięska"). Pod koniec X w. Fatymidzi zdobyli również Palestynę, Syrię i Hidżaz z Medyną i Mekką. Rolnictwo egipskie, jak i dawniej, zależne było od wylewów Nilu. Rozgałęzioną i skompliko- waną siecią irygacyjną zarządzało państwo, fakt, z którego Fatymidzi musieli skorzystać do wzmoc- nienia swej władzy. W wielu okolicach plony zbierano dwa razy do roku, w zimie pszenicę, jęcz- mień, bób, groch, soczewicę, cebulę, czosnek, koniczynę, len, w lecie zaś — melony, trzcinę cukrową, sezam, bawełnę, indygo, fasolę, czarną rzodkiew, rzepę, sałatę, kalafiory. Egipt produ- 578 kowuł mnóstwo wszelkiego rodzaju owoców — winogrona, daktyle, pomarańcze, cytryny itp., Wywoził dużo zboża i lnu do Bizancjum, z którym Fatymidzi pozostawali przeważnie w pokojo- wych stosunkach. Hogaty Egipt stał się dla Fatymidów obfitym źródłem dochodów. Oprócz żyznej ziemi i ro/.budowanej sieci nawadniającej w dolinie Nilu kraj ten miał rozwiniętą produkcję rze- mieślniczą, a poza tym przynosił znaczne do- chody dzięki pośrednictwu w handlu tranzy- towym. Korzystając z tych dóbr Fatymidzi wzmocnili swoją władzę i aparat centralny i stuli się pierwszą potęgą wśród państw feu- dalnych na Wschodzie. Ten stan rzeczy trwał d» połowy XI w. W tym okresie do domen państwowych należała większa część gruntów w Egipcie. Państwo prowadziło tu własną gospo- darkę albo oddawało swe grunty na okres 30 lat w dzierżawę właścicielom ziemskim, którzy od- powiedzialni byli w tym wypadku za wpływ podatku gruntowego. Bizantyjskich właścicieli ziemskich, którzy istnieli tu jeszcze w pierw- szych wiekach po podboju arabskim, za cza- sów Fatymidów nie było już zupełnie. Jednak jeszcze na początku XI w. klasztory chrześci- jańskie (monofizyckie) posiadały w Egipcie roz- ległe dobra ziemskie. Dzban z kryształu górskiego Egipt. X—XI w. Większość ludności wiejskiej, zwłaszcza w Górnym Egipcie, składała się do XI w. jeszcze z chrześcijańskich Koptów, potomków starożyt- nych Egipcjan. Bezpośredni wytwórcy, zarówno chrześcijanie, jak i muzułmanie, byli przytwier- dzeni do ziemi i bez zezwolenia nie mogli zmie- niać miejsca pobytu. Co 30 lat władze przepro- wadzały spis ziemski. Podstawowymi podatka- mi było pogłówne (dżizja) płacone w pieniądzu przez ludność niemuzułmańską i podatek gruntowy (charadz), który płacili także kupcy i rzemieśl- nicy, chociaż nie posiadali ziemi. Aparat finansowy składał się przeważnie z chrześcijańskich Kop- tów i Żydów, co było na rękę Fatymidom, gdyż w wypadku zaburzeń ludowych można było odpowiedzialnością za wyzysk i nadużycia obarczyć urzędników innowierców. Życie miejskie i produkcja towarowa były w Egipcie bardziej rozwinięte niż w innych krajach śródziemnomorskich. Według opisu tadżyckiego poety i podróżnika z XI w., Nask-i Chosroua, sam tylko kalif posiadał w Kairze 8 tys. domów, odnajmowanych na warsztaty rzemieślnicze, pomieszczenia handlowe, magazyny i mieszkania. Wśród różnych gałęzi rzemiosła pierwsze miejsce zajmowało tkactwo: wyrób tkanin lnianych, wełnianych, bawełnianych oraz jedwabnych ze sprowadzanego z Syrii surowca. W warsztatach państwowych, gdzie wyrabiano tkaniny haftowane złotem, pracowali częściowo najemni maj- 579 strawie, a częściowo niewolnicy. Egipt produkował również przedmioty z fajansu, doskonale szkło, cukier trzcinowy, mydło itd., prowadził ożywiony handel z krajami śródziemnomorskimi, zwłaszcza z włoskimi miastami Amalfi, Pizą, Florencją, Genuą i Wenecją. Od XII w. zaczął wzrastać handel tranzytowy z Indiami. Do końca X w. w Egipcie panowała tolerancja religijna, ale na początku XI w. sytuacja uległa zmianie. Kalif Hakim (996—1021), chcąc odwrócić uwagę niższych warstw ludności mu- zułmańskiej, wzburzonych z powodu polityki podatkowej, uciekał się do demagogii. W Egipcie rozpoczęły się niebywale okrutne prześladowania chrześcijan i Żydów, dobra klasztorne zostały skonfiskowane. Represje te ustały dopiero po śmierci Hakima. UPADEK KALIFATU FATYMIDÓW W drugiej połowie XI w., za panowania kalifa Mustansira (1036—1094), władza centralna w kalifacie Fatymidów osłabła. Wzrost wpływów gwardii mameluków doprowadził do tych samych następstw, co w państwach Abbasydów, Sama- nidów i in.; kalif stał się narzędziem w ręku dowódców gwardii wojskowej. Dochodziło do częstych buntów i walk wewnętrznych między tureckimi i murzyńskimi członkami gwardii. Osłabione państwo Fatymidów utraciło w po- łowie XI w.Algierię i Tunezję; Syrię i Palestynę, zdobyli Seldżucy i krzyżowcy zachodnioeuro- pejscy. Główną przyczyną osłabienia władzy cen- tralnej był dalszy rozwój instytucji ikta kosztem domen państwowych. Ikta otrzymywali począt- kowo dowódcy wojskowi na tymczasowe włada- nie, jednak pod koniec panowania Fatymidów stanowiły one również w Egipcie w istocie lenno dziedziczne (feudum).Przeważająca część grun- tów wraz z siedzącymi na nich chłopami stalą się własnością feudałów. Bitwa krzyżowców z wojskiem egipskim Witraż w opactwie Saint-Denis we Francji. XII w. Sytuacja państwa Fatymidów na arenie międzynarodowej również uległa zmianie. W nadmorskiej strefie Syrii usadowili się krzy- żowcy, z którymi Fatymidzi musieli w XII w. staczać ciężkie boje. Sycylię w r. 1071 zajęli Normanowie. Dawna przewaga Fatymidów na Morzu Śródziemnym przestała istnieć i handel śródziemnomorski stopniowo stawał się monopolem miast włoskich. Polityczna potęga Fatymidów gasła. W 1171 r. energiczny dowódca wojskowy w służbie Fatymidów Salah ad-Din (w źródłach europejskich zwany Saladynem), Kurd syryjski, dokonał przy poparciu gwardii i feudalnego pospolitego ruszenia przewrotu wojskowego. Saladyn obalił ostatniego kalifa Fatymidów Adida i ogłosił się sułtanem, a sunnickiego kalifa abbasyd/.kicgo w Bagdadzie uznał za zwierzchnika duchownego. W ten sposób utwierdziła się w Egipcie nowa dynastia Ajjubidów (1171—1250). 580 Saladyn w zwycięskich walkach z krzyżowcami odebrał im prawie całą Palestynę oprócz pasa nadbrzeżnego, i wreszcie w r. 1187 zdobył Jerozolimę. W jego ręce dostała się również większa część Syrii z miastami Damaszkiem i Aleppo oraz Górna Mezopotamia. Następcy Saladyna dys- ponowali bardzo silnym feudalnym pospolitym ruszeniem i zadali krzyżowcom szereg klęsk, udaremniwszy wszystkie ich próby wysadzenia wojsk w Egipcie. Równocześnie Ajjubidowie utrzy- mywali przyjazne stosunki z Wenecją, prowadzili z nią bardzo zyskowny handel, jak zresztą i z in- nymi miastami włoskimi. ALMORAWIDZI W połowie XI w. w Afryce Północnej doszło do nowych niepokojów wśród berberyjskich koczowników i chłopów, burzących się przeciw miejscowym władcom feudalnym. Ten ruch o cha- rakterze społecznym rozwijał się pod sztandarem religijnym i jego zwolennicy oskarżali koła rzą- Chorążowie i muzykanci gwardii kalifa Miniatura z rękopisu arabskiego, 1237 r. d/ące o „odstępstwo" od zasad muzułmańskich i żądali powrotu do „czystości wiary proroka". Prowodyrem Berberów w Magrebie głoszącym „świętą wojnę z niewiernymi" był teolog Abdallah ihn Jasin. Jego zwolennicy nazywali się al-murabitun, dosłownie „walczący (z niewiernymi) na pr/ygraniczu". Mieszkańcy Hiszpanii przekształcili później tę arabską nazwę na almorawidzi. Tuk też zaczęto nazywać dynastię, założoną około 1061 r. przez jednego z uczniów Ibn Jasina, Jusufa ibn Taszfina. Almorawidzi podbili pod koniec XI w. prawie cały Alagreb i stolicą nowego państwa uczynili 581 Marrakesz w Maroku. Przywódcy ruchu przywłaszczyli sobie ziemie i bogactwa obalonych władców, ale dla mas ludowych nic nie zrobili. Tymczasem w Hiszpanii, kiedy kalifat Omajjadów rozpadł się (1031 r.) wskutek postępuj;| cego rozdrobnienia feudalnego, drobni władcy muzułmańscy na południu kraju nie byli w stanu- własnymi siłami odeprzeć ekspansji chrześcijan. Kiedy w r. 1085 wojsko króla Leonu i Kastylii Alfonsa VI opanowało Toledo, emirowie muzułmańscy wezwali na pomoc Almorawidów. Jusnl ibn Taszfin przeprawił się do Hiszpanii na czele wielkiego oddziału fanatycznych koczowników berberyjskich i w bitwie pod Zallaka zadał straszliwą klęskę oddziałom hiszpańskim. Rekonkwistu została na pewien czas zatrzymana. Oddziały Jusufa ibn Taszfina nie wróciły jednak do Afryki. po zniszczeniu armii chrześcijańskiej Almorawidzi podjęli walkę z emirami muzułmańskimi w Hiszpanii południowej i zdobyli po kolei ich księstwa. Pod władzą państwa Almorawidów znalazły się w ten sposób Magreb oraz Hiszpania połud- niowa i południowo-wschodnia. Almorawidzi ustanowili w swym państwie bardzo surowe rządy. Faworyzowali oni arystokratę wojskową spośród koczowników, na chłopów i mieszczan nałożyli jeszcze większe podatki, ulegali wpływom najbardziej reakcyjnych warstw duchowieństwa mu- zułmańskiego, prześladowali chrześcijan i Żydów, równocześnie wrogo odnosili się do kultury świeckiej, szczególnie do nauk przyrodniczych i filozofii. W tym czasie wiele ksiąg spłonęło na stosach. Poziom życia kulturalnego ogromnie się obniżył. ALMOHADZI Polityka Almorawidów doprowadziła do tego, że na początku XII w. koczownicze plemiona berberyjskie Magrebu znów zaczęły się burzyć. Tak samo jak początkowo Almorawidzi, ten no- wy ruch na plan pierwszy wysunął hasła religijne, piętnował wystawne życie arystokracji i za- rzucał jej, że gwałci prawa muzułmańskie. Znów wystąpili kaznodzieje nawołując do powrotu do „czystości pierwotnego islamu" i wzmożenia „świętej wojny z niewiernymi". W charakterze „apostoła" wystąpił tym razem berberyjski teolog Ibn Tumart, który domagał się „oczyszczenia" islamu od różnych innowacji IX—X w., jak np. kult świętych, ich grobowców i różnych miejsc świętych. Uważając kult ten za bałwochwalstwo, za odstępstwo od podstawowego muzułmań- skiego dogmatu monoteizmu, Ibn Tumart nazywał monoteistami (po arabsku al-muwahhidun, w hiszpańskiej wymowie almohadzi) tylko swoich zwolenników. Ibn Tumart ogłosił się mahdim, tj. posłanym przez Boga mesjaszem, odnowicielem wiary. Kiedy w 1121 r. duże plemię berberyjskie Masmuda uznało nowego mahdiego za swego wodza, założone zostały podwaliny teokratycznego państwa Almohadów; na czele nowego państwa stał „nieomylny" mahdi, a później jego następcy, również „nieomylni" imami-kalifowie. Mahdi utworzył radę najwyższą złożoną z 10 swych głównych uczniów, która kierowała sprawami pań- stwowymi. W szczególnie ważnych wypadkach zasiadała razem z radą dziesięciu jeszcze inna rada, składająca się z 50 przedstawicieli berberyjskich plemion koczowniczych. Za muzułmanów i monoteistów Almohadzi uważali odtąd tylko zwolenników mahdiego Ibn Tumarta, a wszystkich pozostałych nazywali niewiernymi i poganami. Wojnę z nimi ogło- sili za obowiązek religijny. Pierwszy imam, a zarazem kalif Abd al-Mumin, uczeń Ibn Tumarta, rozbiwszy wojska Almorawidów w r. 1146 zdobył miasto Marrakesz i cały Magreb, a następnie zagarnął również ich posiadłości w Hiszpanii południowej. Po zwycięstwie z kolei przywódcy ruchu Almohadów opanowali ziemie, majątki i bogactwa obalonych zwolenników Almorawidów. 582 Almorudzi zadali w r. 1195 chrześcijańskim oddziałom rycerstwa, hiszpańskiego dotkliwą klęskę, alo nic udało im się całkowicie zatrzymać rekonkwisty, W Hiszpanii południowej Almohadzi pro- wadzili jeszcze bardziej reakcyjną politykę niż Almorawidzi. Również w swoich posiadłościach w Afryce Almohadzi nie przeprowadzili żadnych reform, nic zatroszczyli się o rozwój rolnictwai hodowli i zawiedli nadzieje prostych koczowników. W1212 r. wojsko Almohadów w Hiszpanii zostało rozbite przez połączone siły hiszpańskich państw chrześci- jańskich, po czym rekonkwista zaczęła czynić szybkie postępy. Państwo Almohadów w Afryce, pozbawione poparcia plemion berberyjskich, rozpadło się na drobne posiadłości feudalne. Pierwszy odpadł od Almohadów Tlemsen (Tilimsan), potem Tunis, a wreszcie w 1269 r. nowa dynastia Marynidów zdobyła Marrakesz i położyła kres panowaniu Almohadów. CZĘŚĆ IV POWSTANIE PAŃSTWA MONGOLSKIEGO I WALKA NARODÓW Z JARZMEM MONGOLSKIM. POWSTANIE SCENTRALIZOWANYCH PAŃSTW FEUDALNYCH W AZJI ROZDZIAŁ XXXV POWSTANIE PAŃSTWA MONGOŁÓW I PODBOJE MONGOLSKIE N •a początku XIII w. w stepach Azji Centralnej ukształtowało się potężne państwo mon- golskie, które od powstania prowadziło zaborcze wojny i w nieprzerwanych podbojach opanowało całą Azję i wiele krajów europejskich. Podboje mongolskie pozostawiły głęboki ślad w historii podbitych narodów, jak zresztą i w historii narodu mongolskiego. NAZWA „MONGOŁOWIE" Na początku XI w. większą część obecnej Mongolii zajmowały już mongolskie związki ple- miennej które częściowo wyparły, a częściowo zasymilowały żyjących tam poprzednio koczowni- ków tureckich. Plemiona mongolskie mówiły różnymi narzeczami jednego języka, później nazywa- nego mongolskim, lecz nie miały jeszcze wspólnej nazwy. Według nazwy silnego związku plemien- nego Tatarów sąsiednie ludy nazywały „Tatarami" również inne plemiona mongolskie, ale w od- różnieniu od właściwych Tatarów, zwanych inaczej „Białymi Tatarami", pozostałych Mongołów nazywano „Czarnymi Tatarami". Przed początkiem XIII w. nazwa „Mongołowie" nie była jeszcze znana, a pochodzenie jej dotychczas nie jest w pełni wyjaśnione. Oficjalnie została ona przyjęta dopiero po utworzeniu zjednoczonego państwa mongolskiego za czasów Czyngis-chana (1206—1227), kiedy zaistniała potrzeba nadania wspólnej nazwy wszystkim plemionom mongol- skim, tworzącym już jedną narodowość. Ale i sami Mongołowie nie od razu przyjęli tę nazwę. Do lat pięćdziesiątych XIII w. perscy, arabscy, ormiańscy, gruzińscy i ruscy autorzy nazywali nadal wszystkich Mongołów Tatarami. USTRÓJ SPOŁECZNY MONGOŁÓW W KOŃCU XII I NA POCZĄTKU XIII W. Pod koniec XII i na początku XIII w. Mongołowie zajmowali rozległe terytorium od Bajkału i Amura na wschodzie do górnego biegu Irtyszu i Jeniseju na zachodzie i od Wielkiego Muru Chińskiego na .południu do granic południowej Syberii na północy. Największymi mongolskimi 587 związkami plemiennymi, które odegrały główną rolę w przyszłych wydarzeniach, byli Tatar/)', Tajdżiuci, Kereici, Najmanowie i Merkici. Niektóre plemiona mongolskie, tzw. plemiona leśne, zamieszkiwały lesiste obszary północnej części kraju, natomiast większość plemion i ich związków, tj. plemiona stepowe, żyła w stepach. Podstawowymi rodzajami działalności produkcyjnej plemion leśnych było myślistwo i ry- bołówstwo, a stepowych—koczownicze pasterstwo. Pod względem rozwoju społeczno-ekonomicz- nego i kulturalnego leśni Mongołowie stali o wiele niżej od stepowych, znajdując się we wcześ- niejszym stadium rozkładu ustroju wspólnoty pierwotnej. Ale z biegiem czasu i oni zaczęli ho- dować zwierzęta domowe. Wzrost liczebności stad nieuchronnie prowadził do tego, że leśni Mon- gołowie opuszczali lasy i stawali się koczującymi pasterzami. Mongołowie stepowi hodowali bydło, owce i kozy, a także konie. Każdy ród, każde plemię posiadało swe mniej lub bardziej dokładnie ustalone koczowiska. Koczownicy mieszkali w wojło- kowych jurtach, a odżywiali się głównie mięsem i produktami mlecznymi. Bydło stanowiło pod- stawowy środek wymienny, za który nabywano u sąsiadów niezbędne artykuły rolne i rzemieślni- cze. Oprócz wojłoku Mongołowie na zaspokojenie swych potrzeb wyrabiali rzemienie i powrozy, wozy i naczynia, siodła i uprząż, topory i piły, drewniane konstrukcje jurt, broń itp. Handel Mongołów znajdował się w ręku kupców ujgurskich i muzułmańskich, pochodzących z Turk:'e- stanu Wschodniego i Azji Środkowej. Do XIII w. Mongołowie nie mieli jeszcze pisma, ale Najmanowie, najbardziej kulturalne plemię mongolskie, posługiwali się pismem ujgurskim. Mongołowie w większości wyznawali sza- manizm, jako główne bóstwo czcili „wieczne błękitne niebo" oraz bóstwo ziemi, różne duchy i przodków. Zamożna arystokracja plemienia Kereitów już na początku XI w. przyjęła chrześci- jaństwo obrządku nestoriańskiego. Wśród Najmanów istnieli także buddyści i chrześcijanie. Obie te religie rozpowszechniali w Mongolii Ujgurowie. W przeszłości, w epoce panowania ustroju wspólnoty pierwotnej, kiedy bydło i pastwiska stanowiły kolektywną własność wspólnoty rodowej, Mongołowie koczowali całym rodem, a na postojach obozowali zwykle kołem wokół jurty naczelnika rodu. Taki obóz nazywał się kurijen, kiedy jednak bydło, główne bogactwo, przekształciło się w prywatną własność i, co za tym idzie, wzrosła nierówność majątkowa, taki sposób koczowania całym kurijenem stał się niewygodny dla zamożnych pasterzy. Jako właściciele ogromnych stad, potrzebowali oni większego terenu wypasu i częstszej zmiany koczowiska niż biedota, posiadająca niewielkie ilości bydła. Mongołowie zaczęli koczować aiłami — (aił — wielka rodzina). Jeszcze przed XIII w. w społeczności mongolskiej powstały stosunki wczesnofeudalne; w XII w. w każdym plemieniu mongolskim istniała silna warstwa koczującego możnowładztwa, tzw. nojonowie. Stojący na czele plemion chanowie stawali się z prostych wodzów plemien- nych królewiętami i bronili interesów nojonów przekształcających się w feudałów. Kiedy stada stały się już własnością prywatną, ziemie i pastwiska długo jeszcze uważane były za wspólną własność plemion. Jednak na początku XIII w. ten podstawowy środek produkcji w rzeczy- wistości znajdował się w ręku możnych, którzy stali się klasą feudałów. Nojonowie, mogąc dysponować koczowiskami i rozdzielać pastwiska, uzależniali od siebie masy bezpośrednich wytwórców, zmuszali ich do wykonywania różnego rodzaju powinności i przekształcili w lu- dzi zależnych — aratów. Już w tym czasie możnowładztwo mongolskie zatrudniało aratów przy wypasie swego bydła, nakładając na nich odpowiedzialność za całość stad i za dostar- czanie produktów hodowli. W ten sposób zrodziła się renta odrobkowa. Masa koczowników 588 »>vt~H>* j^Ay; LŚA«. ^4^^to*^S%3^**;y» c .»b? >>,<»> >JU Si J^ i^— Oddziałj' mongolskie Miniatura ze „Zbioru kronik" Raszid ed-Dina. 1301—1314 r. (characzn — „czerń", chara jasun — „czarna kość") przekształciła się w istocie w ludzi feudal- nie zależnych. Poważną rolę w powstawaniu i rozwoju feudalizmu w Mongolii odegrało nokorstwo (mong. — nokor— „przyjaciel", „towarzysz"), które zaczęło się kształtować prawdopodobnie jeszcze w X—XI w. Nokorzy byli początkowo uzbrojonymi wojownikami w służbie chanów, a później stali się ich wasalami. Z pomocą nokorów nojonowie umacniali swą władzę i tłumili opór szeregowych koczowników. Za swą służbę nokor otrzymywał od chana określone wynagrodzenie — chubi (część, udział) w postaci pewnej liczby zależnych rodzin aratów i terytorium dla ich koczowa- nia. Chubi miało charakter wynagrodzenia podobnego do beneficjum. W społeczeństwie mon- golskim istniało jeszcze wielu niewolników. W celu ich zdobycia nojonowie często prowadzili wojny, przekształcając w niewolników wszystkich jeńców. Niewolników wykorzystywano w cha- rakterze sług domowych, czeladzi, „nadwornych" majstrów, jeśli byli rzemieślnikami, a także przy wypasaniu bydła. Jednak niewolnicy nie odgrywali decydującej roli w społecznym wytwa- rzaniu. Podstawowym, bezpośrednim wytwórcą był arat, prowadzący swe drobne gospodarstwo pasterskie. Zewnętrzne formy ustroju wspólnoty pierwotnej zachowały się jeszcze przez długi czas, po- dobnie jak podział na plemiona i rody. Plemienne pospolite ruszenie szło do walki według rodów pod wodzą nojona, którego urząd był dziedziczny. Kobiety w rodzinie i w rodzie korzystały ze znacznej swobody i miały pewne prawa. Małżeństwa wewnątrz rodu były surowo zabronione, istniał zwyczaj porywania narzeczonych. PRZESŁANKI POWSTANIA PAŃSTWA MONGOLSKIEGO Koniec XII w. był okresem ostrej walki wewnątrz rodów i plemion, a także pomiędzy związ- kami plemiennymi, na czele których stali możni. Inspiratorami tych walk byli najsilniejsi i wzbo- gaceni możnowładcy, którzy posiadali wielkie stada, wielu niewolników i ludzi feudalnie zależ- nych. Raszid ed-Din, historyk perski żyjący na początku XIV w., pisze, że w dawniejszych cza- sach nie było potężnego i despotycznego władcy, który by rządził wszystkimi plemionami, gdyż każde plemię miało swego księcia i władcę, a wszyscy oni tracili czas wojując ze sobą, knując przeciw sobie wzajemnie i organizując grabieżcze wypady. Związki plemienne Najmanów, Kereitów, Tajdżiutów i in. prowadziły ze sobą nieustanne walki, w których zwycięzcy zagarniali nowe pastwiska i uprowadzali bydło, niewolników itp. Pokonane plemiona popadały w zależność od zwycięzcy, przy czym możni pokonanego plemienia stawali się wasalami chana i możnych plemienia zwycięskiego. W toku długotrwałych walk o he- gemonię powstawały stosunkowo wielkie związki plemienne, czyli ułusy, na czele których stali chanowie opierający się na licznych drużynach nokorów. Takie związki plemienne dokonywały już napadów nie tylko na swych sąsiadów wewnątrz Mongolii, lecz także na ludy sąsiednie, przede wszystkim na Chiny, przenikając na chińskie tereny przygraniczne. Na początku XIII w. różno- plemienne możnowładztwo skupiło się wokół wodza stepowych Mongołów Temudżyna, nazwa- nego później Czyngis-chanem. 590 UTWORZENIE PAŃSTWA MONGOLSKIEGO. CZYNGIS-CHAN Temudżyn (Termidżin) urodził się prawdopodobnie w 1155 r. Jego ojciec, Jesugej-baatur1 (Jcsugcj), pochodził z rodu Bordżygin plemienia Tajdżiutów i był bogatym nojonem. Po jego śmierci w 1164 r. rozpadł się stworzony przez niego ułus w dolinie rzeki Ononu. Różne grupy plemienne wchodzące w skład ułusu porzuciły rodzinę zmarłego baatura. Rozproszyli się także nokorzy. Czyngis-chan ogłasza się władcą pokonanych Turków Miniatura ze „Zbioru kronik" Raszid ed-Dina. Ok. 1310 r. W ciągu szeregu lat rodzina Jcsugeja tułała się, pędząc nędzny żywot. Kiedy w końcu Temudżyno- wi udało się zyskać poparcie Wang- -chana, władcy Kereitów, zaczął gro- madzić siły, przyjmował nokorów pod swe rozkazy, organizował zwy- cięskie najazdy na sąsiednie plemio- na. W r. 1201 Temudżyn rozbił oddziały wodza stepowych Mongo- łów — Dżamugi. W kronice mon- golskiej z pierwszej połowy XIIIw. pt. Nieoficjalna historia Mongołów znajdujemy ciekawy fragment doty- czący tej wyprawy. Kiedy wojsko Dżamugi zostało rozpędzone, pię- ciu aratów schwytało go, związało i przekazało Temudżynowi, spo- dziewając się zaskarbić sobie w ten sposób łaski zwycięzcy. A wówczas Temudżyn powiedział: „Czyż moż- na zostawić przy życiu aratów, któ- rzy podnieśli rękę na swego prawo- witego władcę?" I rozkazał stracić ich wraz z rodzinami w obecności Dżamugi, po czym kazał uśmiercić samego Dżamugę. W wyniku wojen ułus Temudżyna rósł nieustannie, stając się co najmniej równym ułusowi Wang-chana. Wkrótce doszło pomiędzy nimi do nieporozumień, które przekształciły się w jawną wrogość, aż wreszcie starcie zbrojne zakończyło się zwycięstwem Temudżyna. Na jesieni 1202 r. Temudżyn w krwawej bitwie pobił również wojsko najmańskiego Tajang-chana (Dajan-chana), który padł w boju. Po tym zwycięstwie Temudżyn był już jedynym pretendentem do władzy nad całą Mongolią. W 1206 r. nad rzekę Onon zjechali wodzowie wszystkich mongolskich grup ple- 1 Mongolskie baatur, tureckie bahadur (stąd rosyjskie bogatyr} — „bohater" — jeden z tytułów możnowładztwa mongolskiego. 591 miennych na chural (lub churałdan — „zjazd", „zebranie") i wybrali Temudżyna wielkim cha- nem Mongolii, nadając mu imię Czyngis-chan1. Wielkiego chana od tej pory zaczęto nazywać także kaan, jak dotychczas Mongołowie tytułowali cesarza chińskiego. Tak powstało państwo mongolskie. USTRÓJ PAŃSTWOWY MONGOLII NA POCZĄTKU XIII W. Zostawszy wielkim chanem Czyngis-chan nadal usprawniał organizację swego państwa w interesie możnowładztwa, chciwego podbojów i dążącego do umocnienia władzy nad masą aratów. Wojsko mongolskie podzielone zostało wg systemu dziesiętnego na dziesiątki tysięcy (tumeny), tysiące, setki i dziesiątki, które były również jednostkami administracyjnymi, tzn. związkami aiłów, mogących wystawić odpowiednio 10 tys., l 000, 100 i 10 wojowników do pospo- litego ruszenia (liczby te były umowne i przybliżone). Każda grupa aiłów miała swego dowódcę, nojona, który był członkiem drużyny wielkiego chana. Tumen był największą posiadłością feudalną i obejmował drobniejsze posiadłości — tysiące, setki i dziesiątki, tj. grupy rodów i rody po- szczególnych plemion mongolskich. Nojonowie—tysięcznicy, setnicy i dziesiętnicy — wyznaczani byli spośród możnych tych plemion i rodów. Tysięcznicy i inni nojonowie mogli swobodnie dysponować pastwiskami i koczowiskami i mieli władzę nad aratami. Swe tytuły, dobra i władzę przekazywań' oni w spadku, ale wielki chan mógł im je odebrać za przewinienia w służbie. Stada nojonów wypasali araci na zasadach renty odrobkowej. Araci pełnili również służbę wojskową w oddziałach swych nojonów. Czyngis-chan pod groźbą śmierci zabronił aratom przechodzić samowohlie z jednego oddziału do drugiego, co w istocie równo- znaczne było z przypisaniem aratów do ich panów i koczowisk. Stan ten otrzymał sankcję prawną, o czym świadczy zbiór praw Czyngis-chana Wielka jasa („Wielkie prawo"). Jasa broniła intere- sów koczowniczego możnowładztwa i jego najwyższego przedstawiciela — wielkiego chana j w grun- cie rzeczy ustawa ta sankcjonowała poddaństwo przysłonięte jedynie zwyczajami patriarchalnymi. PODBOJE MONGOLSKIE Z chwilą powstania państwa mongolskiego rozpoczęła się era podbojów mongolskich. Na- jeźdźcy pojawiła się w wielu krajach, ulegli im Kitanowie i Dżurdżeni, Tanguci i Chińczycy, Koreańczycy i Tybetańczycy, Tadżycy i Chorezmijczycy, Turcy i Persowie, Hindusi i narody zakaukaskie, Rosjanie i Polacy, Węgrzy, Chorwaci i inni. Później, już za następców Czyngis-chana, okręty zdobywców przybijały do brzegów Japonii, Jawy i Sumatry. Pustoszący huragan mongolski przeszedł w średniowieczu nad krajami o wysokiej kulturze. Co było przyczyną podbojów mongolskich? Chanowie, nojonowie i nokorzy czerpali dochody nie tylko z feudalnej eskploatacji aratów, lecz także w nie mniejszym stopniu bogaciły ich gra- bieżcze wojny z sąsiednimi ułusami i plemionami. Kiedy ustały walki wewnętrzne, możnowładz- two mongolskie rozpoczęło organizować pustoszące najazdy na ziemie bliższych i dalszych są- siadów. W interesie możnych Czyngis-chan prowadził nieustanne wojny. Żelazna dyscyplina, świetna organizacja i wyjątkowa ruchliwość konnych oddziałów mongolskich, które przyjęty tech- nikę wojenną Chińczyków i innych narodów o wysokiej kulturze, dawały wojsku Czyngis-chana znaczną przewagę nad mało ruchliwymi feudalnymi siłami zbrojnymi narodów osiadłych. Nie 1 Znaczenie tego imienia lub tytułu dotychczas nie zostało wyjaśnione. 592 to jednak decydowało o zwycięstwach Mongołów, ale względna słabość państw, które stały się obiektem ich podbojów. Słabość ta wynikała z feudalnego rozdrobnienia, braku jedności, a w wielu wypadkach — z obawy władców przed uzbrojeniem mas ludowych. Najeźdźcy mongolscy niszczyli zwykle w sposób systematyczny i pustoszyli podbite kraje rolnicze w Azji, tratowali zasiewy, mordowali mieszkańców zdolnych do stawiania im oporu, terroryzowali i zastraszali ludność cywilną. Ludność obleganych miast mogła liczyć na łaskę tylko w wypadku natychmiastowej kapitu- lacji. Po zdobyciu miasta, które stawiało opór, dowódcy Czyngis-chana przede wszystkim wy- pędzali wszystkich mieszkańców w pole, ażeby zdobywcy mogli bez przeszkód rabować i za- bierać cenne przedmioty, następnie zabijali wszystkich wojowników, rzemieślników zaś wraz z rodzinami, a także młode kobiety i dziewczęta uprowadzali do niewoli. Zdrowych młodzieńców J brali do obozu i do prac oblężniczych. -» Dowódcy Czyngis-chana mordowali częstokroć nie tylko mieszkańców miast, lecz również ludność przyległych rejonów wiejskich. Zdarzało się to wówczas, gdy zdobywcy z jakichś powo- dów obawiali się wybuchu powstania w tej okolicy. Jeśli do dokonania takiej rzezi nie starczało wojowników, Mongołowie zmuszali do udziału w niej niewolników podążających za wojskiem. Po „powszechnej rzezi" w mieście Merw (Azja Środkowa), zdobytym przez Mongołów w 1221 r., liczenie zabitych trwało 13 dni. Ten system terroru stosowano tylko za Czyngis-chana i jego najbliższych następców. W dru- giej połowie XIII i w XIV w. wyprawy mongolskie niczym nie różniły się od zwykłych wojen feudalnych, które prowadziły państwa azjatyckie. Lecz w wyniku stosowania podobnych metod w ciągu kilku dziesięcioleci Jencing i Buchara, Termez i Merw, Urgencz i Herat, Rej i Ani, Bagdad i Kijów — w tym czasie duże ośrodki cywilizacji — legły w gruzach. Znikły kwitnące ogrody Chorezmu i Chorasanu. Z taką pieczołowitością i z takim wysiłkiem zbudowany przez narody Azji Środkowej, Iranu, Iraku i innych krajów system nawadniający został zniszczony. Kopyta końskie stratowały uprawne pola, wyludniły się niegdyś gęsto zaludnione kraje o wysokiej kulturze. „Od stworzenia świata nie było katastrofy straszniejszej dla ludzkości — i nie będzie czegoś podobnego do końca świata i sądu ostatecznego" — tak scharakteryzował te czasy jeden ze współczesnych, historyk arabski Ibn al-Athir. Rzemieślników wziętych do niewoli najeźdźcy początkowo uprowadzali do Mongolii, później pozostawiali na miejscu, każąc im pracować w dużych warsztatach należących do chana, książąt lub możnych; ludzie ci musieli oddawać całą swą produkcję i otrzymywali w zamian skąpe racje żywnościowe. Warsztaty takie powstały we wszystkich podbitych krajach. Stad arystokratów także częściowo doglądali niewolnicy. Wojny Czyngis-chana i czyngisydów przynosiły ogromne zdobycze możnowładztwu, ale Mon- golia i lud mongolski nic na nich nie zyskały. Przeciwnie, kraj wykrwawił się i osłabł po stracie kwia- tu młodzieży. Znaczna część mongolskiego możnowładztwa przeniosła się z poddanymi aratami poza granice Mongolii, do podbitych krajów. Nawet rezydencję wielkiego chana przeniesiono w 1271 r. do północnych Chin. W podbitych krajach przedstawiciele koczowniczego możnowładztwa mongol- skiego stali się właścicielami gruntów, które uprawiali osiadli chłopi. Stopnie wojskowe stały się dziedziczne. Możnowładztwo mongolskie koczowało nadal z poddanymi plemionami i nie mieszkało w swoich posiadłościach, otrzymywało jednak od ludności wiejskiej rentę naturalną. Osiadli chłopi byli poddani znacznie surowszej eksploatacj i aniżeli koczownicy—araci, którzy stanowili główny kon- tyngent feudalnego pospolitego ruszenia, nie należało ich przeto rujnować nadmiernymi ciężarami. 38 — Historia powszechna t. III 593 PODBÓJ PÓŁNOCNYCH CHIN I INNYCH PAŃSTW W 1207 r. Czyngis-chan skierował swego starszego syna Dżuczego na podbój plemion za- mieszkałych na północ od rzeki Selengi i w dolinie Jeniseju. Są podstawy, aby przypuszczać, że głównym celem tej wyprawy było zagarnięcie rejonów, w których rozwinęła się obróbka żelaza, potrzebnego zdobywcom do wyrobu broni. Dżuczi zrealizował plan podboju nakreślony przez Czyngis-chana. W tym samym 1207 r. zdobywcy najechali państwo tanguckie Si Sia (w obecnej prowincji Kansu), którego władca zobowiązał się do płacenia daniny Czyngis-chanowi. W 1209 r. władzy Czyngis-chana poddał się kraj Ujgurów we Wschodnim Turkiestanie. Jednakże główną uwagę Czyngis-chan skierował w tym czasie na Chiny. W 1211 r. wystąpiły przeciwko Dżurdże- nom, którzy władali wówczas północną częścią Chin (państwem Cin), główne siły mongolskie na czele z Czyngis-chanem. Dżurdżeni, zdobywcy znienawidzeni przez Chińczyków, nie byli w stanie przeciwstawić się Mongołom. W 1215 r. Mongołowie byli już panami znacznej części państwa Cin. Zdobywcy zajęli, splądrowali i spalili stolicę tego państwa — chińskie miasto Jencing (obecnie Pekin). Wy- znaczywszy jednego ze swych wodzów, Muchulego, na rządcę odebranych Dżurdżenom rejonów Chin, Czyngis-chan powrócił z ogromnymi łupami do Mongolii. W trakcie tej wojny Czyngis-chan zapoznał się z chińskimi ciężkimi machinami do rozbijania murów i miotania kamieni. Zrozu- miawszy, jaką rolę machiny te mogą odegrać w dalszych podbojach, zorganizował ich produkcję; rzemieślnicy wywiezieni z Chin i zamienieni w niewolników musieli wykonywać tę pracę. PODBÓJ AZJI ŚRODKOWEJ I PAŃSTWA SI SIA Po skończeniu wojny w Chinach północnych Czyngis-chan ruszył ze swym wojskiem na zachód, przeciw Chorezmowi, jednemu z największych w tym czasie państw w Azji Środkowej. Pokonawszy w r. 1218 efemeryczne państwo najmańskiego Kuczluka, bratanka Tajang-chana, oddziały Czyngis-chana rozpoczęły podbój Azji Środkowej (1219). W 1220 r. zdobywcy opa- nowali Bucharę i Samarkandę. Państwo chorezmijskie upadło, szach Chorezmu Muhammed uciekł do Iranu i ukrył się na wysepce na Morzu Kaspijskim, gdzie wkrótce zmarł. Oddziały mongolskie w pościgu za jego synem Dżelal ad-Dinem wtargnęły do północno-zachodnich Indii, jednakże napotkały tutaj silny opór, który powstrzymał ich dalszy marsz. W 1221 r. pod- bój Azji Środkowej został zakończony. Kraj był doszczętnie spustoszony, miasta i oazy zamieniły się w pustynię. W tym samym czasie część wojska mongolskiego pod dowództwem Dżebego i Subeteja obeszła z południa Morze Kaspijskie i wtargnęła do Gruzji i Azerbejdżanu, grabiąc i rujnując wszystko na swej drodze. Następnie Dżebe i Subetej wdarli się na północny Kaukaz, skąd ruszyli w stepy Rusi południowej. Rozgromiwszy naprzód Alanów (Osetyjczyków), a następnie Kipcza- ków (Połowców) koczujących w tych stepach, zdobywcy mongolscy wpadli na Krym, gd/.ie zajęli miasto Sudak. W 1223 r. nad rzeką Kalką zdobywcy mongolscy spotkali się z ruskim pospo- litym ruszeniem. Brak jedności wśród książąt ruskich oraz zdrada Połowców spowodowały kiesko, wojsk ruskich. Jednakże wyczerpane oddziały mongolskie nie były w stanie kontynuować mars/.u na północ, zawróciły więc na wschód, gdzie starły się z Bułgarami nadwołżańskimi, ale nie osiąg- 594 nqws/y i tu decydującego zwycięstwa cofnęły się. Następnie Czyngis-chan ruszył wraz z synami rj&uguiajcm, Ugedejem i Tołujem z Azji Środkowej w drogę powrotną do Mongolii, gdzie pr/.ybył na jesieni 1225 r. Po upływie roku Czyngis-chan wybrał się na ostatnią swą wypra- wy, tym razem w celu ostatecznego podboju tanguckiego państwa Si Sia. W ciągu roku cel len /ostał osiągnięty. W 1227 r. Si __ ____ Siu przestało istnieć, a pozostała przy życiu ludność poszła do nie- woli. Wracając z tej wyprawy Czyn- giit-chan zmarł w tym samym ro- ku. W 1229 r. odbył się churał, na który zjechali się synowie Czyngis- -chana, jego najbliżsi krewni i to- wur/ysze broni. Wielkim chanem obrano trzeciego syna Czyngis-cha- nu — Ugedeja (Ogódeja), którego jeszcze za swego życia wyznaczył na to stanowisko ojciec. Inni syno- wie, zgodnie z wolą Czyngis-chana, otrzymali oddzielne ułusy. Jedno- cześnie churał nakreślił nowy plan podbojów; najbliższym celem miało być opanowanie pozostającej pod władzą Dżurdżenów części północ- nych Chin. Zdobycie Samarkandy przez wojsko Czyngis-chana Miniatura z rękopisu czagatajskiego. XVI w. W 1231 r. hordy mongolskie pod dowództwem Ugedeja i Tołuja znów wtargnęły do Chin północ- nych, dotarły do miasta Pień (obec- nie K'ajfeng), dokąd przenieśli się władcy dżurdżeńscy po utracie Jen- cingu. Po bezskutecznym obleganiu miasta Pień, widząc, że wojna się pr/.eciąga, Mongołowie zaczęli się rozglądać za sojusznikiem. Wybór ich padł na cesarza dynastii Sung panującej w Chinach południowych, któremu zaproponowali udział w wojnie z Dżurdżenami w zamian za prowincję Honan. Cesarz /.godził się na tę propozycję, licząc na rozgromienie swych starych wrogów, Dżurdżenów, przy pomocy chana mongolskiego. Wojsko Sungów napadło na Dżurdżenów z południa, a Mongoło- wie działali na północnym zachodzie. Mongołowie zdobyli miasto Pień, a następnie Dżurdżeni stracili wszystkie swe punkty oporu. Kiedy w 1234 r. padło miasto Caiczou, władca Dżurdżenów popełnił samobójstwo, a państwo Dżurdżenów przestało istnieć. Całe jego terytorium znalazło się w ręku zdobywców mongolskich, którzy oszukali swego sojusznika i nie oddali mu prowincji Honan. 595 NAJAZD NA RUŚ I KRAJE EUROPY ŚRODKOWEJ W 1236 r. Mongołowie zorganizowali nową wyprawę na zachód, dokąd ruszyła liczna armia, składająca się nie tylko z konnicy mongolskiej, lecz również z oddziałów wystawio- nych przez narody ujarzmione. Na jej czele stał Batu-chan, syn Dżuczego. Zaborcy, pokonawszy Kipczaków i Bułgarów nadwołżańskich, ruszyli zimą 1237 r. na Ruś. W toku kampanii zimo- wej 1237/38 r. zdobyli oni i splądrowali Riazań, Kołomnę, Moskwę i Włodzimierz. W bitwie nad rzeką Sit poniosły klęskę główne siły ksią- żąt ruskich. Wyczerpane długotrwałą ofensywą hordy mongolskie potrzebowały odpoczynku, przer- wały więc działania wojenne na około półtora roku. Zimą 1239 r. wojna rozpoczęła się na nowo. Zaborcy wtargnęli na południowe zie- mie ruskie, przeprawili się przez Dniepr, zdo- byli i zniszczyli doszczętnie Kijów. W 1241 r. siły mongolskie podzieliły się na dwie grupy. Jedna pod dowództwem Batu-chana i Subeteja skierowała się na Węgry, druga wtargnęła do Polski. Spustoszywszy Polskę centralną i Śląsk, Mongołowie rozgromili w bitwie pod Legnicą rycerstwo polskie i posiłki niemieckie. I cho- ciaż armia mongolska wtargnęła na Węgry i doszła prawie do Wenecji, poniesione straty osłabiły Mongołów tak, że nie mogli się dalej zapuszczać w głąb Europy i zawrócili z powro- tem w stepy. W 1241 r. zmarł Ugedej. Po pięcioletniej walce o tron chana zebrał się w 1246 r. churał i wybrał na wielkiego chana Mongolii syna Ugedeja — Gujuka (Giijuka), który jednak zmarł już w 1248 r. Walka o tron chański ścięcie skazańca w obecności Ugedeja trwała tym razem do 1251 r., kiedy kolejny Miniatura w średniowiecznym rękopisie churał Wybrał Syna Tohlja —— MóngkegO. PODBOJE W AZJI ZACHODNIEJ I W CHINACH Za panowania wielkiego chana Móngkego podboje mongolskie trwały nadal zarówno na za- chodzie, jak i na wschodzie. Armie zdobywców, na czele których stał brat Móngkego Hulagu (Hulagu), wtargnęły do Iranu i stąd dostały się do Mezopotamii. W 1258 r. Mongołowie zdobyli Bagdad, kładąc kres istnieniu kalifatu Abbasydów. Dalsze posuwanie się Mongołów powstrzymało wojsko egipskie, które w 1260 r. zadało im klęskę. Na wschodzie Mongołowie pod dowództwem drugiego brata Móngkego — Chubiłaja — wtargnęli do chińskiej prowincji Syczuan i posunęli się dalej na południe do Tali, po czym skierowali się na podbój Tybetu i Indochin. Wówczas Chubiłaj rozpoczął wojnę o opanowanie prowincji Hupej. 596 W tym czasie terytorium państwa mongolskiego osiągnęło największe rozmiary. Podstawową jego część stanowiła właściwa Mongolia, Mandżuria i północne Chiny. Były tu dwie stolice—Kara- korum nad Orchonem i K'aip'ing w prowincji Czachar.Był to dynastyczny jurt'1 (domena) wielkich chanów.'Rejony Ałtaju z ośrodkiem w Tarbagataju stanowiły ułus potomków Ugedcja. Ułus po- tomków Czagataja obejmował całą Azję Środkową na wschód od Amu-dariij Siedmiorzecze, obecny Sinciang i rejony Tien-szanu. W latach 1308—1311 z ułusem tym połączył się ułus Ugedeja. Ułus najstarszego syna Czyngis-chana — Dżuczego — leżał na zachód od Irtyszu i obejmował Powołże, Kaukaz północny, Krym, Chorezm, tereny nad dolnym biegiem Syr-darii i Irtyszu. Kroniki ruskie ułus Dżuczego (chanat kipczacki) nazywają Złotą Ordą i nazwa ta na stałe przyjęła się w literatu- rze. Zachodnia część Azji Środkowej (na zachód do Amu-darii), Iran, Irak i Zakaukazie stanowiły od 1256 r. ułus Hulagu, syna Tohija, często nazywany w literaturze państwem Ilchanów lub Hu- lagidów. POCZĄTKI ROZKŁADU PAŃSTWA MONGOLSKIEGO Kiedy w 1259 r. zmarł wielki chan Móngke — Chubiłaj odłożył na pewien czas zaborczą wyprawę przeciw cesarstwu południowych Sungów. Zlekceważywszy zasadę „Jasy" Czyngis- -chana, według której wielkiego chana winien był wybierać churał przy udziale wszystkich człon- ków panującego domu, Chubiłaj zebrał w 1260 r. w K'aip'ingu swoich zaufanych, którzy wybrali go na wielkiego chana. Jednocześnie jednak w Karakonom zebrali się inni możnowładcy i osadzili na tronie młodszego brata Chubiłaja — Arigbugę. W Mongolii zaczęli panować dwaj wielcy cha- nowie, którzy wkrótce rozpętali wojnę domową, zakończoną po czterech latach klęską Arigbugi. Wielkim chanem Mongolii został Chubiłaj. Lecz w tym czasie państwo mongolskie zmieniło się już w sposób zasadniczy, utraciło ułusy zachodnie; państwo Ilchanów i Złota Orda od chwili wstąpienia na tron Chubiłaja uzyskały w istocie niezależność, nie wtrącały się do spraw wielkiego chana, ale nie pozwalały też jemu wtrącać się we własne sprawy. W czasach późniejszych, gdy chanowie trzech zachodnich ułusów przyjęli islam (na przełomie XIII i XIV w.), nawet nomi- nalnie przestali oni uznawać władzę wielkiego chana, stał się bowiem dla nich „niewiernym". W XIV w. większość Mongołów, którzy przesiedlili się do zachodnich ułusów, zmieszała się, z przodkami Uzbeków i Kipczakami, Oguzami i Azerbejdżanami i zaczęła mówić językami grupy tureckiej; tylko w Kajtagu, na zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego, język mongolski przetrwał do XVII, a w Afganistanie do XIX w. Termin „Tatarzy", który początkowo odnosił sic. do Mongołów, zaczął oznaczać koczowników Złotej Ordy, posługujących się językami tu- reckimi. Oto dlaczego od lat sześćdziesiątych XIII w. historia ułusów Hulagidów, Dżuczydów i Czagataidów przestaje być historią państwa mongolskiego. Drogi rozwoju tych ułusów rozeszły się i dzieje każdego z nich kształtowały się odrębnie. PODBÓJ POŁUDNIOWEJ CZĘŚCI CHIN I UTWORZENIE CESARSTWA JUAN Chubiłaj pogodził się z tym, że od Mongolii odpadły faktycznie ułusy zachodnie, i nawet nie próbował przywrócić tam swej władzy, kierując całą uwagę na ostateczny podbój Chin. Miał przy tym ułatwione zadanie wobec walk wewnętrznych, wstrząsających cesarstwem południo- wych Sungów. W 1271 r. Chubiłaj przeniósł swą stolicę z Mongolii do Jencingu, a już w 1276 r. 1 Jurt — w danym przypadku oznacza to samo, co ułus — „dzielnica". 597 Mongołowie zakończyli podbój cesarstwa południowych Sungów. Nie pomógł zaciekły opór ludu chińskiego ani ofiarność żołnierzy, dowodzonych przez oddanych swemu krajowi wodzów: kiedy zdobywcy mongolscy dotarli do morskich granic Chin południowych, całe Chiny znalazły się w ręku feudałów mongolskich. Jeszcze wcześniej władzę Mongołów uznało koreańskie państwo ,v ,* y, -W f*. ^ ,Ł ; ,,. r *§ 41. * ?r 4r «, m. ^ . •-*• n ,, * f *.r «\*i * - * - c - * * r *.<. AL * * A .~. ^~***!f*S Chubiłaj., wnuk Czyngis-chana (1215—1294) Starochińskie malowidło na jedwabiu (z napisem mongolskim i chińskim) Korio. Ostatnim wielkim przedsię- wzięciem zaborców mongolskich była próba opanowania Japonii. W 1281 r. Chubiłaj skierował do Ja- ponii olbrzymią flotę, złożoną z kilku tysięcy okrętów. Jednakże Mongo- łowie nie zdołali ujarzmić Japonii. Flotę ich zaskoczył tajfun, przed którym uszło niewiele tylko okrętów. Mongołom nie powiodły się rów- nież próby opanowania Indochin. Państwo mongolskie składało się teraz z Chin, Mongolii i Man- dżurii, a władzę polityczną dzierżyli w nim feudałowie mongolscy na czele z wnukiem Czyngis-chana — wielkim chanem Chubiłajem, który został też cesarzem Chin. On i jego potomkowie prawie całe stulecie pa- nowali nad Chinami (do 1368 r.). Chubiłaj nadał swojej dynastii imię Jiian, które odnosiło się nie tylko do chińskich posiadłości Mongołów, lecz do całego cesarstwa mongol- skiego. Była to nazwa chińska. W starej księdze chińskiej I-cing, poru- szającej sprawy istnienia, czytamy: „Wielki prapoczątek C'ien—źródło wszystkich rzeczy", „Doskonały prapoczątek K'un — życie wszyst- kich rzeczy ".Po j ecie „prapoczątek" w tych dwóch zdaniach wyrażano słowem „jiian"; to właśnie słowo stało się nazwą cesarstwa Mongołów. Stolicą tego olbrzymiego państwa było miasto Jencing — dawna stolica państwa Dżurdżenów, które otrzymało nazwę Tatu („Wielkie miasto"). Jego mongolska nazwa brzmiała: Chanbałyk. CESARSTWO MONGOLSKIE A PAPIESTWO Wieści o sile oręża mongolskiego sprawiły, że papiestwo powzięło myśl wykorzystania cha- nów mongolskich do realizacji swych planów w Europie Wschodniej i w Azji Przedniej. Pierw- szy próbę nawiązania stosunków z chanami mongolskimi przedsięwziął papież Innocenty IV, 598 który do wielkiego chana wysłał franciszkanina Jana de Piano Carpiniego jako swego posła. W 1245 r. Piano Carpini dotarł do kwatery Batu-chana, a w 1246 r. przybył do Karakorum, został przyjęty przez wielkiego chana Gujuka, któremu wręczył pismo papieża, nic jednak poza wyniosłą odpowiedzią nie wskórał. W 1253 r. król francuski Ludwik IX (zwany Ludwikiem Świętym) wysłał do Mongołów franciszkanina Wilhelma Rubrucka. Król francuski dopiero co powrócił z wyprawy krzyżowej (siódmej) przeciwko Egiptowi, zakończonej całkowitym pogromem francuskiej armii krzyżow- ców; poseł jego miał wybadać, czy jest możliwe, aby chanowie mongolscy sprzymierzyli się Flota mongolsko-chińska Rysunek z rękopisu chińskiego z „arcychrześcijańskim" królem do walki przeciwko sułtanom egipskim. Z Konstantynopola Rubruck dotarł do Sudaku, a stamtąd przez kraj Złotej Ordy i Azję Środkową ruszył do Kara- korum, gdzie przybył w 1254 r. Mongke przyjął posła króla francuskiego, lecz zażądał, aby król uznał się za poddanego wielkiego chana. W 1255 r. Rubruck powrócił do Europy. Następną próbę nawiązania stosunków z Mongołami podjął papież Bonifacy VIII, który posłał do nich zakonnika Jana de Montecorvino. W 1294 r. Montecorvino przybył do Jencingu. Chubiłaj zezwolił mu zamieszkać w stolicy i wybudować tam kościół katolicki. Montecorvino przetłumaczył na język mongolski Nowy Testament i pozostał w Chinach do końca swego życia. Mongołowie ze swej strony również próbowali nawiązać stosunki z papiestwem. Najwięcej wia- domości mamy o poselstwie Ujgura Rabbana Saumy, mnicha nestoriańskiego, którego ilchan Argun wysłał do papieża. Poselstwo to miało przygotować sojusz z władcami zachodnich krajów chrześcijańskich w celu wspólnych działań w Syrii i Palestynie przeciw Egiptowi, który powstrzymał zaborczy marsz Mongołów. W latach 1287—1288 przebywał Sauma w Rzymie, Genui i we Francji, nie osiągnął jednak zamierzonych rezultatów, lecz opis tej. podróży stał się na Wschodzie źródłem wiadomości o krajach i narodach dalekiego Zachodu. 599 CESARSTWO MONGOLSKIE W OKRESIE OD PIĄTEGO DO SIÓDMEGO DZIESIĘCIOLECIA XIII W. Za panowania Czyngis-chana aparat rządowy państwa mongolskiego był słabo rozbudo- wany. Składał się on z niewielkiej liczby ujgurskich pisarzy, którzy załatwiali również osobistą korespondencję chana. W czasach późniejszych feudałowie mongolscy zaczęli zatrudniać wielu urzędników z Chin, głównie Kitanów i Dżurdżenów, którzy zapoznali Mongołów z zasadami administracji chińskiej. Czyngis-chan przekazał w testamencie swym następcom „Jasę" — szereg przepisów do- tyczących rządzenia państwem. Zgodnie z tymi wskazaniami czterech dygnitarzy kierowało fi- nansami, sprawami wojskowymi i cywilnymi. Następca Czyngis-chana, Ugedej, zarządził pierw- szy w państwie spis ludności, a także wprowadził normy podatkowe; za jego panowania zorga- nizowano łączność pocztową. Aż do czasów Chubiłaja językiem ofiqalnej korespondencji był ujgurski, który miał własne pismo. Ponieważ w tym czasie zaczęto przechodzić na język mongolski, który wówczas nie miał jeszcze pisma, Chubiłaj polecił jednemu ze swych przybocznych — Ty- betańczykowi Pagbie, mnichowi buddyjskiemu, opracowanie pisma mongolskiego w oparciu o alfabet tybetański. Pagba wykonał to polecenie i w 1269 r. wydana została ustawa o wprowa- dzeniu pisma mongolskiego. Czyngis-chan i jego następcy jednakowo przychylnie odnosili się do wszystkich religii i do sług kultów religijnych. Lecz Chubiłaj wyróżniał jeden z kierunków buddyjskich, tzw. „Czer- wone Czapki" — sektę sakya, powstałą w Tybecie w XI w. Doradcą Chubiłaja do spraw reli- gijnych był Pagba, głowa sekty „Czerwonych Czapek". Pomimo olbrzymich zniszczeń, spowodowanych przez zaborcze wojny feudałów mongol- skich, handel w krajach podbitych rozwijał się nadal. Kupcy korzystali z budowanych przez Mongołów dróg i łączności pocztowej, które powstały wprawdzie ze względów wojskowo-stra- tegicznych, niemniej jednak służyły także celom gospodarczym. Państwo dbało również o stan starych szlaków karawanowych. Jeden z nich przechodził z Azji Środkowej wzdłuż północnych stoków Tien-szanu do Mongolii, do Karakorum, a stamtąd do Jencingu. Drugi prowadził z po- łudniowej Syberii wzdłuż północnych stoków Sajanów do Karakorum i Jencingu. Hurtowy handel karawanowy krajów Azji Przedniej i Środkowej z Chinami znajdował się w ręku połączonych w kompanie kupców muzułmańskich, przeważnie Persów i Tadżyków. Członkowie tych silnych kompanii, tzw. urtacy, wysyłali karawany liczące setki, a nawet tysiące ludzi i zwierząt jucznych. Już Czyngis-chan popierał handel, następnie politykę tę kontynuowali Ugedej i jego następcy — wielcy chanowie oraz chanowie ułusów. Nie zadowalając się docho- dami z ceł, chanowie i wielcy feudałowie inwestowali fundusze w handlu, a urtacy oddawali im część zysków w postaci towarów. Chubiłaj i jego następcy dążyli do zwiększania transportu rzecznego i morskiego w Chinach, gdyż z Chin południowych i środkowych otrzymywali żyw- ność, na którą stale rosło zapotrzebowanie. Za czasów Chubiłaja rozpoczęła się odbudowa Wiel- kiego Kanału Chińskiego. Jednakże handel w cesarstwie mongolskim miał przeważnie charak- ter tranzytowy i dlatego mało wpływał na rozwój sił wytwórczych w tych krajach, przez które przechodziły szlaki handlowe, zwłaszcza na rozwój sił wytwórczych w samej Mongolii. Chubiłaj nie bił prawie metalowych pieniędzy i dążył do oparcia całego obiegu na pieniądzu papierowym. Ograniczając druk i emisję pieniędzy papierowych osiągnął to, że pieniądze te stanowiły walutę o ustalonej wartości. Po faktycznym rozpadzie pańs-twa mongolskiego handel 600 A/ji Pr/.cdnicj i Środkowej z Chinami skurczył się znacznie, ale w chińskiej części cesarstwa r«y.wijał się nadal handel zamorski, któremu służył stary szlak: z Zatoki Perskiej wzdłuż brzegów Industanu do wschodnich wybrzeży Indochin, stąd do portów południowo-wschodnich Chin. Handlem zajmowali się głównie kupcy arabscy, perscy i hinduscy. Statki ich przybijały do Kan- ionu, Jangczou, Hangczou i C'iianczou. Handel morski prowadzono także z krajami Półwyspu Mulujskicgo oraz z Jawą, z Sumatrą i Filipinami. Rozwój handlu w cesarstwie Jiian nie był za- ulugą chanów mongolskich, którzy interesowali się jedynie ściąganiem ceł. Państwo mongolskie obejmowało mnóstwo plemion i narodowości, różniących się znacznie poziomem rozwoju społeczno-ekonomicznego, mówiących różnymi językami i posiadających własną kulturę. Ten sztuczny twór oparty na przemocy nie mógł być trwały. Ujarzmione na- rody prowadziły bohaterską walkę wyzwoleńczą i ostatecznie odzyskały swą niezawisłość. Ce- larstwo mongolskie przetrwało tylko cztery dziesięciolecia, do 1260 r., po czym rozpadło się na niezależne w istocie ułusy. MONGOLIA PO UPADKU WŁADZY CHANÓW MONGOLSKICH W CHINACH W czasie panowania w Chinach Czyngisydów, dynastii Jiian, właściwa Mongolia była tylko namiestnictwem następcy tronu. Kiedy jednak Mongołowie zostali wypędzeni z Chin, gdzie w 1368 r. powstało cesarstwo Ming, kaan Togon Temiir zbiegł ze swym wojskiem do Mongolii. W wyniku zaborczych wojen XIII—XIV w. Mongolia straciła znaczną część ludności, która oderwała się od ojczyzny i przemieszała z innymi narodami. Zdobyte na wojnie skarby wzbogacały tylko koczowniczych feudałów, co nie wpływało na wzrost sił wytwórczych w kraju. Po odrodzeniu się państwa chińskiego Mongolia znalazła się więc w bardzo trudnej sytuacji gospodarczej na skutek odcięcia od rynku chińskiego: Chiny były jedynym krajem, w którym Mongołowie mogli sprzedawać produkcję swej gospodarki pasterskiej i gdzie mogli nabywać potrzebne im płody rolne i artykuły rzemieślnicze. W gospodarce mongolskiej XIV—XV w. główną rolę nadal odgrywało koczownicze eksten- sywne pasterstwo. Araci koczowali grupami złożonymi z kilku aiłów, przechodząc z miejsca na miejsce w poszukiwaniu pastwisk w granicach określonego rejonu stanowiącego własność ja- kiegoś feudała, którego poddanymi byli. Feudałowie rozdawali swe bydło na wypas aratom lub za- trudniali ich w swych gospodarstwach w charakterze pastuchów, dojarzy, postrzygaczy. Obok renty odrobkowej istniała także renta naturalna: arat oddawał swemu panu corocznie kilka sztuk bydła, pewną ilość mleka, wojłoku itd. W XIV—XV w. w Mongolii nadal rozwijała się hierarchia feudalna. Zwierzchnim feudałem był chan z rodu Czyngisydów, za nim szli książęta Czyngisydzi (tajszy), którym podlegali średni i drobni feudałowie. Dziedziczne posiadłości wielkich feudałów nazywano ułusami lub tumenami, niezależnie od tego, ilu wojowników mogli wystawić ich właściciele. Każdy ułus dzielił się na otoki, tzn. wielkie grupy aiłów związane wspólnym koczowiskiem; na czele każdej takiej grupy stał wódz, będący wasalem właściciela ułusu. Jego urząd był dziedziczny. Ponieważ poszczególne rejony Mongolii były od siebie niezależne ekonomicznie, w drugiej połowie XIV w. i w XV w. wielkie ułusy zaczęły dążyć do samodzielności politycznej. Chan mongolski miał coraz mniej autorytetu i realnej władzy. Różne kliki feudalne osadzały chanów na tronie, to znów ich obalały, władcy ci jednakże zawsze byli z rodu Czyngisydów. Na przełomie XIV—XV w. rozpoczęły się 601 długotrwale wojny między feudałami Mongolii wschodniej i zachodniej. W 1434 r. po zwycięstwie plemienia Ojratów z zachodniej Mongolii ojracki Dajsun-chan został władcą całego państwa. Jednak wkrótce doszło znów do niepokojów i w 1455 r. kraj rozpadł się na szereg w istocie prawie samodzielnych posiadłości. W XV w. dzieje Mongolii wypełniały walki wewnętrzne i częste wojny z cesarstwem Ming, przy czym albo feudałowie mongolscy napadali na pograniczne tereny Chin, albo wojsko chińskie najeżdżało Mongolię. W 1449 r. feudał Esen-tajszy, w rzeczywistości rządzący Mongolią w imie- Mongolowie przy kupnie konia Malowidło na jedwabiu. 1290 r. niu Dajsun-chana, rozgromił wojsko chińskie i wziął do niewoli samego cesarza Ingcunga. W XV w. feudałowie mongolscy prowadzili wszystkie te wojny już nie, jak poprzednio, w celu zdobycia terytorium chińskiego, lecz chcieli oni zmusić cesarza do zezwolenia na handel wymien- ny na pograniczu chińsko-mongolskim. Poza tym Mongołowie chcieli otrzymywać wyższe ceny za konie i bydło oferowane na sprzedaż lub do wymiany, a handel ten znajdował się pod kontrolą państwa chińskiego. Wspomniany Esen-tajszy w czasie pertraktacji z przedstawicielami ce- sarstwa Ming czynił im wymówki: „Dlaczego obniżyliście ceny na konie i częstokroć sprzedawa- liście zły, zepsuty jedwab?" Przedstawiciele chińscy wyjaśniali, iż ceny na konie spadły, gdyż Mongołowie z roku na rok spędzali ich więcej. Na targi w miejscowościach nadgranicznych Mon- gołowie dostarczali konie, bydło, futra, włosie końskie, a kupcy chińscy — zboże, tkaniny ba- wełniane i jedwabne, kotły do gotowania i inne przedmioty gospodarstwa domowego. Nieustanne zamieszki i wojny rujnowały aratów, którzy coraz częściej porywali się do walki ze swymi ciemięzcami. O toczącej się walce klasowej w Mongolii świadczy następujący fakt: w latach czterdziestych XV w. jeden z feudałów mongolskich skarżył się cesarzowi z dynastii Ming, że l 500 rodzin aratów odeszło od niego samowolnie do Chin. Cesarz odesłał aratów do „prawowitego właściciela". ROZDZIAŁ XXXVI LUDY CHIN, KOREI, JAPONII I INDII W WALCE Z ZABORCAMI MONGOLSKIMI. WSCHODNIA I POŁUDNIOWO-WSCHODNIA AZJA W XV W. W XIII i XIV wieku ludy Azji prowadziły ustawiczną walkę z zaborcami mongolskimi. Szczególnie wytrwale walczyły ludy Chin i Korei, gdzie następstwa podboju mon- golskiego okazały się najbardziej zgubne. W rezultacie licznych powstań Chiny i Ko- rea w końcu XIV w. wyzwoliły się spod jarzma mongolskiego. Na krótki tylko okres udało się Mongołom zapanować nad częścią Indochin. Próby ujarzmienia Indii, Japonii i Kra- jów Mórz Południowych również zakończyły się niepowodzeniem. 1. WALKA NARODU CHIŃSKIEGO O WYZWOLENIE SPOD UCISKU CHANÓW MONGOLSKICH ZABORCY MONGOLSCY W CHINACH Ustanawiając swą władzę nad Chinami zaborcy mongolscy nie zmienili prawie obowiązu- jących za Sungów metod zarządzania państwem, jedynie podział administracyjny uległ nieznacz- nym zmianom: kraj podziekmy został na 10 okręgów. Ponadto Mongołowie zorganizowali w cen- tralnym aparacie państwowym specjalny Zarząd Rzemiosł i Sztuk, który miał swe urzędy w terenie. Zarząd ten kierował warsztatami rzemieślniczymi, które zatrudniały niewolników i wyrabiały potrzebne dla dworu i możnowładztwa mongolskiego przedmioty. O rozmiarach produkcji rze- mieślniczej w tym okresie można sądzić na podstawie przekazów źródłowych; dowiadujemy się np., że w jednym tylko Hangczou, niedawnej stolicy cesarstwa południowych Sungów, pracowało kilka tysięcy chińskich rzemieślników, których Mongołowie przekształcili w niewolników i zmusili do pracy w warsztatach rządowych. 603 Chociaż struktura aparatu rządzącego nie uległa zmianie, to jednak Chińczyków w znacznym stopniu z niego usunięto. Mongołowie zajęli wszystkie stanowiska wojskowe, a aparat cywilny rekrutował się przeważnie z przedstawicieli różnych ludów Azji Przedniej i Środkowej. Powierza- no im wysokie, a nawet najwyższe stanowiska państwowe. To uprzywilejowanie sprawiło, że wielu cudzoziemców napłynęło do Chin, m.in. rzemieślnicy i artyści. Tak np. nepalski rzeźbiarz i budowniczy Aniko, który zyskał sławę jako twórca Złotej Pagody w Tybecie, przeniósł się w 1261 r. do Chin, gdzie stał się nadwornym budowniczym władców mongolskich. Mistrzowie ci wywarli wielki wpływ na chińską sztukę budowlaną. Władcy mongolscy wysyłali Chińczyków do Azji Środkowej i Iranu, gdzie zatrudniali ich w aparacie rządzącym tych krajów. Tak więc taktyka zaborców mongolskich polegała na tym, że w każdym z podbitych krajów opierali się na obcych przybyszach. FEUDALNA WŁASNOŚĆ ZIEMSKA I SYTUACJA CHŁOPÓW W ciągu swego panowania (1260—1294) Chubiłaj przedsięwziął szereg środków mających uporządkować stosunki w rolnictwie. W stolicy powstał Główny Zarząd Rolnictwa, który miał swe filie w prowincjach. Wydana w 1271 r. ustawa o gminach rolniczych ustalała, że 50 zagród stanowi gminę, na czele której stoi starosta wybierany spośród „starych, szczególnie doświadczo- nych rolników". Obowiązkiem starosty było kierowanie pracami rolnymi i pilnowanie „porządku" w gminie. Ustawodawcy chodziło przy tym jedynie o zapewnienie władcom mongolskim możliwie najwyższych podatków w naturze. Efekt tych zarządzeń był jednakże niewielki. Osiadłe w Chi- nach możnowładztwo mongolskie zagarniało ziemie z pracującymi na niej chłopami i dbało tylko o własne dochody, nie troszcząc się o rozwój rolnictwa. Chłopi chińscy musieli płacić nadzwyczaj ciężki podatek gruntowy, a także podatek od każdego dorosłego mężczyzny. Ciężkim brzemieniem była dla chłopów powinność dostarczania podwód (koni). Koni uży- wano w Chinach do wszelkich przewozów, w młynach, do napędzania urządzeń nawadniających i przy uprawie ziemi. Ale Mongołowie, którzy stale potrzebowali koni dla swego wojska, zabierali je chłopom, wyrządzając tym ciężkie szkody rolnictwu. Także pobór do wojska mongolskiego rujnował gospodarkę chłopską. Chłopów wcielonych do oddziałów mongolskich zatrudniano przy pracach oblężniczych i jako tragarzy w czasie wypraw. Obowiązywała wprawdzie zasada mobi- lizowania jednego mężczyzny na dziesięciu, lecz w rzeczywistości Mongołowie brali tylu, ilu potrzebowali. Członkowie rodziny wielkiego chana i liczne możnowładztwo mongolskie otrzymali ogromne posiadłości ziemskie. Źródła, z czasów Chubiłaja podają, że wiele z tych posiadłości zajmowało powierzchnię „blisko l 000 c'ing", tj. ponad 6 tys. ha. Część z nich stanowiły pastwiska, zaś grunty orne uprawiali poddani chłopi chińscy. Majątki możnowładztwa mongolskiego rosły stale. Powstawały posiadłości, w których, jak podają źródła chińskie, było ok. 80 tys. zagród chłopskich. Syn Chubiłaja posiadał 106 tysięcy zagród chłopskich. Wyżsi urzędnicy i dowódcy poszczególnych oddziałów mongolskich także przywłaszczali sobie rozległe dobra, przekształcając chłopów w swych poddanych. Sytuacja chłopów w majątkach znacznie się pogorszyła. Chłopi tracili nawet te resztki swo- body osobistej, jakie zachowali jeszcze w czasach późnego cesarstwa T'ang i Sung. Ponieważ ma- jątki świątyń i klasztorów buddyjskich nadal nie były opodatkowane, chłopi chińscy, licząc na mniejszy wyzysk, oddawali siebie i swe działki pod patronat feudałów duchownych. Ale i klasztory 604 Lii Tung-ping odprawia nabożeństwo (wg taoistycznej legendy) Fresk w świątyni Junglo, prow. Szansi. XIII—XIV w. Jeździec mongolski Malowidło na jedwabiu malarza Czao Meng-fu. Koniec XIII w. starały się skupić jak najwięcej v.\c mi, wskutek czego wzrost posiail łości klasztornych przybrał tak i r rozmiary, że rząd mongolski wy Ja l w 1327 r. zakaz nabywania pr/c/ klasztory ziemi od ludności. ZWIĄZKI KUPCÓW I RZEMIEŚLNIKÓW. NASTĘPSTWA PODBOJU MONGOLSKIEGO Pomimo podboju mongolskie- go związki kupców i rzemieślników (hang) rozwijały się nieprzerwanie. Jak podaje podróżnik wenecki Mar- co Polo, w Hangczou np. było ich 15, przy czym każdy z nich posiadał dużą ilość domów. W sytuacji tych związków zaszły zresztą korzystne zmiany umożliwiające ich prospero- wanie. Poprzednio przedstawiciele każdego rzemiosła musieli wyrabiać określone przedmioty, a poszczegól- ni kupcy mogli sprzedawać tylko określony asortyment towarów, i to w specjalnie na ten cel przeznaczo- nych miejscach. Istniały ścisłe prze- pisy regulujące liczbę kupców w tych miejscach, rodzaje sprzedawa- nych towarów i rejon handlu. Po- nieważ już za czasów państwa Sung osłabła rządowa reglamentacja pro- dukcji i handlu, związki kupców i rzemieślników stopniowo zdoby- wały monopol na produkcję róż- nych towarów, a szczególnie na han- del nimi w określonym miejscu. Za władców mongolskich, kiedy rządo- wa reglamentacja całkowicie znikła, związki te, otrzymawszy dużą sa- modzielność, zawierały porozumie- nia między sobą i w ten sposób za- pewniały sobie monopol na określo- ne towary i rynki zbytu. 606 /.wioyki kupców i rzemieślników musiały prawie bezpłatnie dostarczać zaborcom towary. l'o>.nicj podatek w naturze zastąpiono podatkiem pieniężnym. Mongołowie nakładali podatki na Ully /.wiązek, który później ściągał tę sumę od swych członków w zależności od ich majątku. W ten kpoNÓb oprócz rzemieślników będących niewolnikami zaborcy eksploatowali również i tych, którzy byli jeszcze ludźmi wolnymi. Podbity kraj skazany był w rzeczywistości na samowolę poszczególnych wodzów mongolskich, którzy rządzili w prowincjach cesarstwa i bezwzględnie wyzyskiwali ludność chińską. Wielko- rządcy ci nie liczyli się z niczym — ani z prawem, ani z ustawami samych wielkich chanów. Tak tumu, na skalę dostępną ich władzy, postępowali podwładni im urzędnicy. Następstwa tego nie duły na siebie długo czekać. Najwcześniej wystąpiły one w północnych Chinach, gdzie mongolscy dowódcy sprawowali nieograniczone rządy. Istnieje chiński przekaz źródłowy, który podaje, że przed wypędzeniem Mongołów z prowincji Szantung i Honan „w wielu miejscowościach nie było Już ludzi". Upadek spowodowany podbojem mongolskim odbił się także na finansach. Mongoło- wie wprowadzili do obiegu dużo pieniędzy papierowych i początkowo starali się utrzymać ich wartość, wydając ustawy zabraniające niekontrolowanego druku pieniędzy. Jednakże z biegiem czasu przestano przestrzegać tych zakazów, a nawet sam rząd wstąpił na drogę nieograniczonej emisji. Pieniądze papierowe straciły w końcu wszelką wartość, co spowodowało załamanie się handlu} ogromną drożyznę i dalszą pauperyzację ludności. WALKA NARODU CHIŃSKIEGO Z JARZMEM MONGOLSKIM W XIV w. osłabła władza zaborców mongolskich w Chinach. Wielkie państwo mongolskie rozpadło się w tym czasie na cztery części. Właściwa Mongolia, Mandżuria, Chiny i Tybet weszły w skład „państwa wielkich chanów". Waśnie wśród możnowładztwa mongolskiego jeszcze bardziej osłabiały władzę Mongołów w Chinach. Od początku XIV w. różni pretendenci do tronu toczyli między sobą prawie nieustanną walkę. Władzę zagarniali różni faworyci, obalając jednych cesarzy i osadzając na tronie innych. Kryzys finansowy pogłębiał się coraz bardziej. Żywiołowa emisja pieniędzy papierowych zrujnowała gospodarkę Chin. Niezadowolenie ludności chińskiej narastało. Najbardziej cierpieli pod uciskiem najeźdźców mongolskich chłopi i rzemieślnicy miejscy, gdyż oni dźwigali na sobie cały ciężar podatków i na nich spadały najgorsze represje. Ale niezadowoleni byli także feudałowie chińscy, pozbawieni sta- nowisk rządowych, stale narażeni na samowolę chanów mongolskich, którzy mogli pozbawić ich mienia, a nawet życia. Największą stosunkowo swobodą cieszyli się kupcy, ponieważ zaborcy mongolscy nie ograniczali handlu, co jednak nie wpływało na nastroje ludności coraz bardziej nie- nawidzącej ciemięzców. Lud chiński rozpoczął otwartą walkę z chanami mongolskimi w połowie XIV w., za panowania Togon Temura (Szunti), ostatniego cesarza z dynastii mongolskiej. Bodźcem do powstania stała się klęska żywiołowa r. 1350/51 — wylew Rzeki Żółtej (Huang- -ho). Woda zalała rozległe obszary obecnych prowincji Honan, Hopej i Szantung. Katastrofa ta przepełniła miarę cierpliwości ludu. W 1351 r. Togon Temiir rozkazał spędzić ludność do budowy wałów ochronnych. Ale już tego roku jednocześnie w dwóch miejscach doszło do zaburzeń: w Siiczou (prowincja Ciangsu) wzniecił powstanie Li Er, w Żanjangu (prowincja Hupej) — Meng Haj-ma. Wkrótce zaczęły się rozruchy w wielu innych miejscowościach. Decydującą rolę w walce z mongolskimi zaborcami odegrało sławne w historii Chin powstanie „Czerwonych Turbanów". Utworzyła się chłopska armia powstańcza, którą od koloru zawojów 607 na głowie, oznaczających przynależność do powstania, nazywano wówczas „czerwoną armią" (hung ctin). Kierowali tym ruchem członkowie sekty „Białego Lotosu". Należał do niej przywódca powstania Hań Szan-tung i jego syn Hań Lin-er, który zastąpił ojca po jego śmierci. Sekta „Bia- łego Lotosu" powstała przypuszczalnie w IV do V w. i wówczas wyznawała doktrynę jednej z odmian buddyzmu; należeli do niej w tym czasie przedstawiciele warstw rządzących. Później, a mianowicie za czasów Sungów, jej skład społeczny uległ całkowitej zmianie. Sekta zyskała du/;j popularność wśród ludu, a jej wyznawcy przyjęli wierzenia ludowe. Już wtedy sekta stała sit; „tajnym stowarzyszeniem", tj. typową w średniowiecznych Chinach bojową organizacją ludową. W 1351 r. Hań Szan-tung i Hań Lin-er dali sygnał do powstania. W 1352 r. przyłączył sic. do nich przywódca innej grupy powstańczej — Kuo Cy-sing. Do jego oddziałów wstąpił także Czu Jiian-czang, były sługa klasztoru buddyjskiego, przyszły cesarz, który wkrótce zorganizował swe własne oddziały i w 1356 r. zdobył miasto Cinling (Nankin), najważniejszy punkt strategiczny w środkowych Chinach. Czu Jiian-czang chciał posłużyć się ruchem ludowym w celu zdobycia całej władzy dla siebie. Toteż walczył na dwa fronty z obcymi ciemięzcami i z innymi przywódca- mi powstania, a w 1368 r. ogłosił się cesarzem. Taki był początek nowej dynastii, której nazwa — Ming — zaczęła się odnosić do całego cesarstwa. Stolicą państwa został Cinling. Jednakże w tym czasie pod władzą nowego cesarza znajdowała się tylko środkowa część Chin. Południe, co prawda, szybko mu się pod- dało, lecz na północy utrzymywali się jeszcze Mongołowie. W stolicy kraju Jencingu rządził nadal wielki chan. Dlatego Czu Jiian-czang skierował swe wojsko na pomoc i przy aktyw- nym poparciu ludności chińskiej wyzwolił od zaborców mongolskich obszar obecnych pro- wincji Szantung i Honan i zdobył Jencing. To- gon Temur z resztkami sił mongolskich wycofał się do Mongolii Wewnętrznej. Po jego śmierci pozostałe wojsko mongolskie przeszło do Mon- golii Zewnętrznej. W ten sposób lud chiński zrzucił jarzmo mongolskie uciskające go około stu lat. Wyzwolenie swe i późniejszy rozkwit zawdzięczały Chiny wielkiemu ruchowi ludo- wemu, którego główną siłę stanowiła chłopska armia „Czerwonych Turbanów". LITERATURA W CZASACH PODBOJU MONGOLSKIEGO Pomimo podboju mongolskiego kultura chińska rozwijała się nadal. W XIII w. w Chi- nach, szczególnie w środowisku mieszczan, ap an powstawały powieści i dramaty. Powieść rm- Rzeźba w kamieniu w alei cmentarnej prowadzącej do grobów . , . -. ... k. Pddnu. 1435 r. winęła się z opowieści wędrownych bajarzy lu- 608 iłowych, a dramat czerpał z tradycji przedstawień ulicznych komediantów. W XIII w. pisarze nie potiługiwali się już literackim językiem okresu T'ang i Sung, lecz językiem ludowym. W tym okresie sztuka drukarska osiągnęła w Chinach wysoki poziom, co sprzyjało rozpowszechnianiu, • w pewnym stopniu i rozwojowi literatury chińskiej. Do najbardziej znanych należą dwie powieści historyczne z tego okresu: Opowieści znad brtegihu rzek (Szuj-hu czuari) i Dzieje trzech królestw (San-kuo czy jen-i). Bohaterami tych po- wlciici są odważni, śmiali ludzie, którzy walczą z podstępem, wiarołomstwem, zdradą i podłością, bronią ludu przed tyranami. Tematem Opowieści znad brzegów rzek jest walka przeciwko tyranii jednego z cesarzy z dynastii Sung. Bohaterami powieści Dzieje trzech królestw są znane oso- biitości z czasów, które nastąpiły bezpośrednio po upadku cesarstwa Hań. W ciężkich czasach jarzma mongolskiego lud chiński czerpał natchnienie z tych dzieł. Podobne tematy poruszali lei dramatopisarze. RZĄDY CZU JUAN-CZANGA Kiedy Czu Jiian-czang (Tajcu, 1368—1398) stanął na czele odrodzonego państwa chiń- ukiego, od razu zastosował najostrzejsze represje wobec wielkich feudałów, znaczną ich część po prostu kazał wymordować, a pozostałych przy życiu odsunął od bezpośredniego zarządzania ich dobrami. Czu Jiian-czang nadał swym synom oraz wielu współpracownikom rozmaite ty- tuły, z którymi związane były posiadłości ziemskie. W majątkach tych pracowali chłopi, ale nowi właściciele nie otrzymywali dochodów do swej dyspozycji, lecz tylko pensje rządowe. Także funkcjonariusze cesarstwa — cywilni i wojskowi — otrzymywali pensje od rządu. Od końca XV w. część pensji zaczęto wypłacać pieniędzmi. Czu Jiiang-czang starał się pozyskać sobie drobnych feudałów, wprowadzając tzw. system Uda, tzn. nową administrację wiejską. W tym nowym systemie 110 zagród stanowiło oddzielną jednostkę — li, z tego 10 zagród należało do grupy dziedzicznych starostów, którymi byli śred- niozamożni feudałowie, zarządzający kolejno całą gminą. Pozostałe 100 zagród chłopskich dzie- liło się na mniejsze gminy — cia, po 10 zagród w każdej. Miały one własnych starostów, którzy zajmowali się przede wszystkim zbieraniem podatków. Mieszkańcy cia byli odpowie- dzialni zbiorowo za wpłacanie podatków. Gmina ustalała porządek prac rolnych itp. W 1393 r. przeprowadzono spis gruntów. Do rejestru wnoszono dane o rozmiarach i po- łożeniu gruntów danej zagrody i na tej podstawie wymierzano podatek i ustalano obowiązki mieszkańców. Umocnieniu władzy cesarza służył również nowo wprowadzony system administracji pań- stwowej. Formalnie ogłoszono „powrót do zasad cesarstwa T'ang", tzn. przywrócenie instytucji państwowych tamtych czasów. Jednak Czu Jiian-czang przeprowadził istotną zmianę tych za- sad: zniósł Najwyższą Izbę (Szangszuszeng\ tj. najwyższy organ rządowy, którego kierownik jako pierwszy minister cesarstwa trzymał w swym ręku wszystkie nici administracji. Odtąd naj- wyższa władza znalazła się w ręku cesarza i wszystkie nominacje na stanowiska mogły pochodzić tylko od niego. Reorganizacji uległ również system wojskowy. Armię formowano w Chinach od najdawniej- szych czasów przeważnie przez zwoływanie pospolitego ruszenia. W połowie VIII w. cesarze prze- szli na system najemnictwa. Czu Jiian-czang podzielił całą ludność na „lud" (min) i „armię" (ciin). Oznaczało to, że pewna część ludności Chin zamieszkała w „osiedlach wojskowych" (funćieri) będzie tworzyć stałe wojsko terytorialne. Żołnierze otrzymywali grunt, który sami uprawiali. fiOQ 39 — Historia powszechna t. III u"? CESARSTWO MING W XV W. Po śmierci Czu Jiian-czanga klika dworska, pomijając synów, osadziła na tronie jego wnuk:i Jednak jeden z synów, Czu Ti, będący udzielnym księciem Jencingu, tj. poprzedniej stolicy wici kiego chana, w 1403 r. obalił cesarza i sam osiadł na tronie, pozostał w Jencingu, który stal s ii; Świątynia Cz'in-szan-se na wyspie na Jangcy w prowincji Ciangsu Obraz Sessiu. Ok. 1470 „północną stolicą" państwa, po chińsku Pejcing (Pekin). Stolica Czu Jiian-czanga, Cinling, za- chowała nazwę „południowej stolicy", po chińsku Nancing (Nankin). Lata swego panowania (1403—1424) Czu Ti nazwał „Junglo"1 — „Wieczna radość". 1 Nazwa „Junglo" jest ściśle związana z wieloma przedmiotami z okresu cesarstwa Ming. Bardzo znana jest ,,porcelana Junglo", zaliczana w każdym muzeum do najcenniejszych eksponatów. „Monety Junglo" są pienią- dzem metalowym, szeroko wówczas rozpowszechnionym nie tylko w Chinach, lecz również we wszystkich sąsiednich krajach i stanowiącym coś w rodzaju pieniądza międzynarodowego. W Wielkiej encyklopedii „Junglo" zebrano ws/y- stkie dzieła literackie, które zachowały się w Chinach do czasu cesarstwa Ming. Na podstawie spisu ważniejs/ycli rozdziałów można sobie wyobrazić, co wchodziło w skład zbioru: klasycy konfucjańscy, dzieła historyczne, prace 610 ('./.u Ti (Cz'eng cu) prowadził aktywną politykę zagraniczną. Za jego panowania Chiny Kilów podjęły walkę z chanami mongolskimi. Teraz już Chiny nie broniły się, lecz atakowały. (!'iu l;u, wódz cesarstwa, wyprawił się do Mongolii Zewnętrznej, gdzie spotkały go jednakże niepowodzenia: w bitwie nad rzeką Kerulen wojsko jego zostało pobite i zmuszone do odwrotu. Wówczas przeciwko Mongołom ruszyła wielka armia pod dowództwem cesarza i rozbiła Mon- gołów w bitwie nad rzeką Onon w 1410 r. Oddziały chińskie poszły dalej na zachód i w bitwie mul rzeką Tołą zadały klęskę Mongołom zachodnim — Ojratom. Następną akcją cesarstwa Ming była agresja na północnym wschodzie. Czu Ti chciał umoc- nić wpływy chińskie w królestwie Dzoson — jak nazywało się państwo koreańskie pod rządami dynastii Li — przez aneksję wszystkich sąsiadujących z nim obszarów. Pod władzę Chin dostała nie cała Mandżuria, a nawet tereny nad dolnym biegiem Amuru. Częścią cesarstwa Ming zostało również państwo Nanczao na terytorium obecnych prowincji Junnan i Kuejczou. Sąsiadująca i. Chinami Birma musiała uznać się za wasala dynastii Ming. Korzystając z niepokojów w kró- lestwie Wietnamu (Annamu), Czu Ti skierował tam dużą armię, która w 1407 r. przyłączyła i ten kraj do cesarstwa. Jednakże Wietnamczycy nie pogodzili się z utratą niepodległości i nie- jednokrotnie powstawali przeciwko władzy chińskiej. Walka ta zaostrzyła się szczególnie w la- tach dwudziestych XV w., a w 1428 r. Wietnam odzyskał niezawisłość. Ekspansja cesarstwa Ming w kierunku południowym nie ograniczyła się tylko do Półwyspu Indochińskiego. W latach 1405—1431 Czeng Ho, zaufany cesarza, dokonał siedmiu wypraw morskich — do Indii, do portów Zatoki Perskiej i do Afryki. Po raz pierwszy Chińczycy przed- sięwzięli tak wielkie wyprawy zamorskie do krajów już dawno opanowanych przez żeglarzy arabskich, indyjskich i perskich. O rozmiarach tych wypraw świadczą następujące dane: W 1405 r. z portu Liuciaho, położonego na północny zachód od obecnego Szanghaju, wypłynęła flota zło- żona z 62 okrętów, na których znajdowało się ponad 27 800 ludzi. Wyprawy te swym rozmachem przeszły wszystko, co do tego czasu znała historia żeglugi morskiej, nie wyłączając również rejsów takich przedsiębiorczych żeglarzy, jakimi byli Arabowie. Chińczycy poznali wówczas najważniejsze morskie drogi handlowe i zademonstrowali, zgodnie z życzeniem cesarza, w da- lekich krajach potęgę swego cesarstwa. Tam, gdzie to było możliwe, umocniona została władza zdobywców chińskich. Szczególnie owocna okazała się ta polityka w stosunku do Sumatry. SYTUACJA NA WSI. POWSTANIA CHŁOPSKIE W XV w. nastąpiły dalsze zmiany w administracji wiejskiej. Rząd podzielił ostatecznie wszystkie grunty na „państwowe" (kuant'ien) i „cywilne" (mint'ieri). Gruntami państwowymi były głównie majątki cesarzy, członków rodziny cesarskiej, utytułowanej arystokracji, urzędni- ków i osadników wojskowych. Posiadali oni szóstą część ogólnej powierzchni ziem uprawnych. Wprowadzając ten system rząd pragnął poddać kontroli panów feudalnych. Otrzymująca pensje filozofów, publicystów, ekonomistów, teoretyków wojskowych, prace geograficzne, obejmujące opisy roślin, zwie- rząt, minerałów; dzieła z dziedziny meteorologii, astronomii, medycyny, buddyzmu i wreszcie dzieła dotyczące sztuki. Nad zestawieniem tego zbioru pracowało 2 169 osób w ciągu 5 lat. W ostatecznym rezultacie liczył on 22 877 ksiąg. Aby zapobiec zniszczeniu dzieła przez ogień, sporządzono w czasach późniejszych pełną kopię tego wydania. Jednakże w wojnach, które nawiedziły kraj, przepadła większość tych ksiąg — oryginał i kopie. Dzieła zniszczenia dokonali imperialiści różnych krajów pustosząc pałac cesarski w czasie powstania ludowego w 1900 r. Do naszych czasów zachowało się kilkadziesiąt ksiąg, które stanowią cenny skarb pekińskiej biblioteki państwowej. 611 państwowe warstwa urzędnicza nie była obciążona podatkami, które jednakże płaciła ludność wiejska, nie wyłączając mieszkających na wsi feudałów. W tej sytuacji zaczęła szybko rozrastać sn,- własność ziemska miejskich lichwiarzy, powstała warstwa „feudałów miejskich", którzy mieszka- jąc w mieście oddawali swoje dobra w dzierżawę chłopom. Na wieś zaczął przenikać kapiial handlowy. Równocześnie z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych na wsi chińskiej wzrastał wy- zysk podstawowej masy chłopstwa przez feudałów, co w konsekwencji doprowadziło do nowej fali ruchów chłopskich. Walka chłopów z feudałami przybrała najbardziej ostre formy we wsiach, do których napłynął kapitał handlowy, jak np. nad dolnym biegiem rzeki Jangcy i w prowincji Fucien. Chłopi-dzierźawcy żądali przede wszystkim „sprawiedliwych" miar. Rzecz polegała na tym, że w różnych okolicach kraju stosowano inne miary do mierzenia ciał sypkich, chociaż nazwy były te same. Feudałowie korzystali z tego i mierzyli oddawane przez chłopów produkty najbardziej wygodnymi dla siebie miarami. Za „sprawiedliwe" miary chłopi uważali te, których używano u nich z dawien dawna. Oprócz tenuty dzierżawnej w zbożu feudałowie żądali także drobiu, świń, roślin strączko- wych i opału, co nazywało się „podatkiem dodatkowym". Chłopi bronili się zwłaszcza przeciw dostawom drobiu i świń, gdyż te właśnie artykuły swej hodowli mogli zbywać na rynku, doma- gali się zniesienia dodatkowych podatków. Trzecim żądaniem chiopów-dzierżawców było zwol- nienie ich od powinności dostarczania podwód, tzn. wożenia do miasta zboża oddawanego „miejskim feudałom". W wielowiekowej walce chłopi chińscy stworzyli specjalne formy orga- nizacji, zakładali towarzystwa do walki o spra- wiedliwe miary (toutfaohuei) i związki kilku wsi łączących się do wspólnych działań (czar.g- kuang). Pojawiły się także uzbrojone oddziały chłopskie (fienping). Największym ruchem chłopskim w tym cza- sie było powstanie Teng Mao-c'i w r. 1448/49 w prowincji Fucien. Mniejsze zamieszki miały miejsce w południowej części prowincji Cze- ciang na obszarze aż po Kanton. Władze stłu- miły te powstania, lecz walka chłopów przy- niosła pewne rezultaty: dostawy drobiu, świń i opału dla feudałów zostały zniesione. Jeszcze ważniejsze było to, że chłopi poznali swą siłę i później doprowadzili do umocnienia swego władania ziemią w postaci tzw. systemu „jedno pole — dwaj gospodarze". Oznaczało to, że działka uchodziła wprawdzie za własność feu- dała, lecz nie miał on prawa zabrać jej chłopu. Powstania chłopskie XV w. sprawiły, że Statek chiński wyzysk chłopów przez feudałów nieco osłabł Rysunek w encyklopedii chińskiej, xv w. i na wsi rozwinęła się produkcja towarowa. 612 1'Jllopi coraz częściej wywozili swą produkcję na rynek. Tak np. w prowincji Fucien i nad dolnym biegiem Jangcy chłopi sprzedawali na targach warzywa, herbatę, cukier i tytoń. Rów- nicA wyroby rzemiosła wiejskiego trafiały na rynek. Dotychczas wyprodukowany przez chłopów nurowicc, dostarczony jako podatek, przerabiany był w warsztatach państwowych przez rzemieśl- ników zobowiązanych do robocizny; teraz zaczęła się także na wsi rozwijać na szeroką skalę produkcja rzemieślnicza. Jednocześnie powstawały w Chinach elementy produkcji kapitalistycznej; kupcy np. orga- nizowali przedsiębiorstwa, w których zatrudniali robotników najemnych. Jednakże znacznie wyraźniej procesy te zaznaczyły się w następnym stuleciu. 2. KOREA PODBÓJ KOREI PRZEZ CHANÓW MONGOLSKICH Koreańczycy zetknęli się z zaborcami mongolskimi po raz pierwszy w związku z najazdem Kitanów na półwysep. Kitańskie państwo Liao napadnięte przez Dżurdżenów przestało istnieć w 1125 r. Ziemie Kitanów weszły w skład państwa Gin. Kiedy ekspansja mongolska podkopała »iłra/. Izby Wojskowej — organu zajmującego się sprawami stanu rycerskiego. * W wyniku zmiany warunków społeczno-ekonomicznych i politycznych dawne prawa, : *wli|/Jinc z systemem nadziałów, okazały się przestarzałe i zaistniała konieczność nowej kodyfikacji. Ok. r. 1232 powstał nowy zbiór praw, tzw. Dzioej-sikimoku. Ł W 1219 r. rządy w kraju zagarnęli przed- fclawicicle rodu Hodzio, znajdującego się po- ił czątkowo w zależności lennej od panującego ~" domu Minamoto, który później odsunęli od władzy. W latach 1219—1333 r. rządziH Ja- ponią przedstawiciele domu Hodzio, którzy przybrali tytuł sikken („władca"). NIEBEZPIECZEŃSTWO PODBOJÓW MONGOLSKICH W końcu lat sześćdziesiątych XIII w. Ja- ponia stanęła wobec groźby najazdu mongol- skiego. W 1268 i w 1271 r. Mongołowie wy- słali do Japonii posłów z żądaniem uznania zwierzchniej władzy wielkiego chana. W obu wypadkach sikkenowie Hodzio nie dali żadnej odpowiedzi, ale zaczęli się gorączkowo przy- gotowywać do obrony. Na południowo-zacho- : dnim krańcu wyspy Honsiu (Hondo) i północ- no-zachodnim wybrzeżu wyspy Kiusiu, które były oddzielone od Półwyspu Koreańskiego tylko wąską Cieśniną Cuszimską, Japończycy '- zaczęli budować umocnienia, ponieważ było ' jasne, że Mongołowie właśnie tam spróbują lą- dować. Na zagrożone tereny wyruszyły dru- żyny miejscowych feudałów, którym na pomoc pospieszyło wojsko z głębi kraju. Zbudowano Krajobraz zimowy Malowidło na jedwabiu artysty Sessiu (1420—1506) ; dużą ilość lekkich i zwinnych statków, świetnie nadających się do błyskawicznego atakowania wielkich okrętów mongolskich. W 1274 r. nastąpił pierwszy napad Mongołów na Japonię. Zdobywcy mongolscy stosun- kowo łatwo rozgromili oddziały japońskie, które umocniły się na wyspach Cuszima i Iki. Rządcy tych wysp zostali zabici, a wyspy spustoszone. Flota mongolska, do której Mongołowie włączyli również okręty koreańskie, podpłynęła do wyspy Kiusiu w pobliżu przystani Imatsu. Mongo- łowie uruchomili miotacze ognia bombardując wybrzeże od strony morza. Pod osłoną ognia okręty mongolskie zaczęły zbliżać się do brzegu, aby wysadzić wojsko. Wówczas obrońcom japońskim pomogły dwie okoliczności: w boju zginął dowódca mongolski Liu oraz rozpętał się tajfun. Śmierć głównodowodzącego wywołała zamieszanie w szeregach atakujących, burza zaś mocno uszkodziła flotę, tak że Mongołowie musieli się wycofać. 619 Zamek Himedzi w mieście o tej samej nazwie w okręgu Hiogo w Japonii środkowej Najlepiej zachowany zamek feudalny w Japonii. 1315—1577 r. Japończycy odpierają atak okrętów mongolskich Faksymile wg współczesnego drzeworytu. XIII w. Niepowodzenie pierwszego napadu przekonało chana mongolskiego Chubiłaja, że dla zdo- bycia Japonii potrzebne są większe siły. Rozpoczęły się nowe przygotowania wojenne, które Mongołowie prowadzili jednocześnie w Korei i w Chinach. Dowiedziawszy się o tym, Japoń- CKycy /.ac/ęli jeszcze energiczniej przygotowywać się do obrony. Poprzedni sukces natchnął Ich taką pewnością powodzenia, że Ilodzio Tokimune, będący wów- I7,us u władzy, rozkazał zabić po- •low mongolskich, którzy w 1275 r. pr/ybyli żądając ukorzenia się przed wielkim chanem. W 1281 r. ruszy- ły przeciwko Japonii jednocześnie dwie floty, liczące ogółem ok. ty- •iqc okrętów; wiozły one ponad 100-tysięczną armię złożoną z żoł- nierzy mongolskich, koreańskich i chińskich. Jedna flota wypłynęła t. portów Korei, druga z południo- wych Chin. Budda w Kamakurze w Japonii, znany jako Amida-Daibutsu Olbrzymi posąg z brązu (15 m wysoki). 1260 r. Obie floty miały połączyć się u brzegów Kiusiu. Jednakże flota południowa spóźniła się na miejsce spotkania, tak że Japończycy mogli odeprzeć znacznie słabszą flotę wschodnią. A gdy podpłynęła głów- na armada, tajfun o strasznej sile, który przeszedł nad Japonią, po- nownie zatopił większą część floty mongolskiej, resztę zaś okrętów rozproszył. Do Chin dobrnęły tylko jej szczątki. Chubiłaja nie zniechę- ciło jednak i to drugie niepowo- dzenie. Zaczął on gorączkowe przygotowania do trzeciej wyprawy: budowano nowe okręty, przygotowywano brcń i żywność. Wszakże waśnie w obozie feudałów mongolskich i niepomyślne działania w Indochinach zmusiły Chubiłaja do rezygnacji z nowej wyprawy przeciw Japonii. NASTĘPSTWA WALKI Z ZABORCAMI MONGOLSKIMI Jednakże pod naciskiem Mongołów Japończycy długo jeszcze musieli stać pod bronią i gotować się do obrony. Potrzebne były na to wielkie środki materialne, których podstawowym źródłem była renta płacona przez chłopów. Tak więc groźba agresji mongolskiej zaciążyła na sytuacji chłopów, którzy musieli oddawać w formie renty więcej niż w normalnych warunkach. Pogorszyła się również sytuacja niższych warstw szlachty — drobnych lenników. Aby zdo- być środki do życia, zaczęli oni oddawać ziemię w zastaw lichwiarzom bądź sprzedawać swoje dobra, co podważało ekonomiczne podstawy egzystencji tej warstwy społecznej, która stanowiła 621 podporę władzy państwowej. W tej sytuacji rząd Hodzio zmuszony był zakazać sprzedaży kupcem ziem szlacheckich, gdy zaś zakaz ten nie osiągnął skutku, ponieważ zubożali wasale uciekali się do wszelkich sposobów ukrytej sprzedaży, rząd zastosował środek radykalny: wszystkie transakcje dokonane przez drobną szlachtę, jak kupno-sprzedaż, ustanowienie hipoteki i zastu\\, Daimios Uesugi Sigefusa Rzeźba w drewnie. XIV w. zostały unieważnione. Po raz pierwszy wiele takich umów unieważniono na mocy ustawy z 1297 r. i od tej pory feudałowie często korzystali z jej dobrodziejstwa, aby zachować swój stan posiadania. Walka z Mongołami miała także inne następstwa. Środki przeznaczone na obronę zagro- żonego wybrzeża południowo-zachodniego zwiększyły ekonomiczną siłę feudałów tych okolic, dysponowali oni silnymi oddziałami wojskowymi, co przyczyniło się do wzrostu ich potęgi. W tym czasie też rozwinął się handel piracki, w którego zasięgu znalazła się handlowo-rzemieśl- nicza ludność południowo-zachodniej części kraju, toteż stopniowo gromadziło się tu bogactwo i centrum życia zaczęło się przemieszczać na południowy zachód. ZAMIESZKI FEUDALNE W POŁOWIE XIV W. W tej sytuacji doszło w końcu do konfliktu między feudałami południowego zachodu a fcu- dałarni wschodniej części kraju. Do walki przyłączały się coraz nowe grupy feudałów, aż wreszcie wybuchła wojna domowa. W 1333 r. oddziały południowo-wschodnich feudałów zdobyły miasto Kamakurę, ostatnią ostoję rodu Hodzio, i dom ten, który panował w Japonii pr/iv. blisko 120 lat, przestał istnieć. Władza nie przeszła jednak w ręce zwycięzców. Asikaga Takau- 622 d/i, jeden 7. dowódców Hodzio, którego oddziały zachowały pemą zdolność bojową, ruszył nirybko na południowy zachód i zajął Kioto, gdzie ogłosił się siogunem. Wojna wznowiła się, przy c/.ym tym razem w obu obozach wystąpili cesarze. Zaczął się okres, który w japońskiej historiografii nosi nazwę „okresu dwóch dynastii" — północnej i południowej. Okręt japoński Rysunek z encyklopedii japońskiej. XV w Tak przedstawiała się sytuacja w lutach 1335—1392. Wreszcie dłu- gotrwała walka wyczerpała obie nirony. Kiedy zaś padli w boju dowódcy feudałów południowo-za- chodnich — Kusunoki Masasige i Nitta Josisada, obie grupy za- cztjry przejawiać skłonność do ugo- dy. Na te nastroje kompromisowe wpłynęła i inna okoliczność: oto zbliżał się ku końcowi trwający w czasie wojny nowy podział posiad- łości. Feudałowie, którzy usadowili się w zdobytych włościach, dążyli do pokoju, aby móc zagospoda- rować się w nowych siedzibach. W 1392 r. trzeciego sioguna z do- mu Asikaga — Josimitsu — uznali wszyscy feudałowie, a cesarz po- łudniowy zrezygnował z tronu na korzyść cesarza północnego. W ten sposób u schyłku XIV w. w Japonii zapanowała nowa dynastia — Asikaga. JAPONIA W XV W. SIOGUNAT ASIKAGA Pojawienie się nowej dynastii siogunów nie oznaczało jednakże centralizacji kraju. Po- wstały znów instytucje, które istniały w czasach pierwszego siogunatu w końcu XII w., lecz zakres ich działania ograniczał się do terytorium podlegającego siogunowi, tzn. do terenów okalających miasto Kioto, które stało się rezydencją nowych siogunów. Reszta kraju znajdo- wała się w ręku miejscowych feudałów. Siogunowie musieli stale bronić swej władzy przed rywalami spośród siugo, tj. „protektorów" prowincji, którzy z przedstawicieli sioguna w te- renie, jakimi byli za czasów pierwszego siogunatu, przekształcili się w udzielnych książąt. Do połowy XV w. starcia te kończyły się dla siogunów pomyślnie, a na wschodzie udało się im nawet ukorzyć (w 1439 r.) namiestników Kanto, którzy byli przedstawicielami innej linii rodu Asikaga. Pomimo to sytuacja siogunów nie uległa stabilizacji: nadal dochodziło do starć wśród członków rodu sioguna, między jego najbliższymi feudałami oraz między feuda- łami w prowincjach. Wreszcie zamieszki te przerodziły się w wojnę domową, która trwała dziesięć lat, od 1467 do 1477 r., i przeszła do historii pod nazwą „rozruchów okresu Onin" — od nazwy okresu panowania, w którym wybuchła. Wojnę prowadziły dwie grupy feudałów, i wszelkie ślady władzy centralnej znikły. Japonia ostatecznie wkroczyła w okres rozdrobnienia feudalnego. 623 ŻYCIE GOSPODARCZE W OKRESIE FEUDALNEGO ROZDROBNIENIA Wobec tego, że wielkie posiadłości feudalne zdobyły z biegiem czasu niezależność, ro/.pn czął się samodzielny rozwój ekonomiczny poszczególnych części Japonii. W tym okresie na stąpił pewien postęp w rolnictwie, tzn. uprawiano więcej odmian poszczególnych kultur. W XV u na polach japońskich uprawiano ok. 100 odmian ryżu, 12 odmian pszenicy, jęczmienia i prosa, 14 rodzajów roślin strączkowych. Dzięki zastosowaniu koła wodnego poprawiła się technika nawadniania, w związku z czym chłopi w wielu okolicach zbierali dwa plony do roku. Bawcl na, znana dotychczas tylko w południowej części kraju, pojawiła się również we wschod- niej jego części. Szeroko rozpowszechniły się rośliny przemysłowe — konopie, rośliny oleiste, z których przygotowywano barwniki, oraz drze- wa łąkowe. Zwiększyła się powierzchnia grun- tów uprawnych dzięki osiedlaniu się we wsiach wielu tzw. roninów, byłych wojskowych, sa- murajów, którzy stracili posiadłości i seniorów w czasie zamieszek wewnętrznych. Koninami nazywali się także chłopi wygnani ze swych siedzib lub zbiegli od swych panów. Na rozwój rolnictwa wpłynęły także i inne okoliczności, a mianowicie zmniejszenie pła- conej przez chłopów renty w naturze. Gdy da- wniej oddawali oni połowę lub więcej plonów, to teraz odstawiali tylko 2/5, byli więc bardziej zainteresowani wynikami swej pracy. Zwięk- szenie zaś produkcji rolnej wpływało dodatnio na rzemiosło i handel, które ze swej strony pobudzały dobry rozwój rolnictwa. Wzrastała ,." , liczba kupców hurtowych i lichwiarzy oraz Gwardzista cesarski pośredników w handlu artykułami rolnymi. okres Kamakura. 1207 r. W związku z rozwojem produkcji rzemieśl- niczej wzrosła bardzo ilość korporacji, tzw. dza. Wyraźniej wystąpił podział pracy: jako oddzielne gałęzie rzemiosła rozwijało się budownictwo, tkactwo, obróbka metali, płatnerstwo i produkcja ceramiczna. Rzemieślnicy pracowali nie tylko na zamówienie, jak dawniej, lecz również na rynek. Oprócz korporacji rzemieślniczych istniały też gildie kupieckie, powstały domy handlowe, które miały specjalne znaki firmowe —jago. Domy te tworzyli przeważnie kupcy hurtowi, handlujący solą, materiałami budowlanymi, ry- bami, ryżem i papierem. Ilość miast w Japonii stale się zwiększała. Niektóre, jak np. Kioto i Kamakura, były daw- nymi ośrodkami administracyjnymi. Inne, jak np. Udzi-Jamada i znów rozkwitające w XIV w. miasto Nara, rozwijały się dzięki sąsiedztwu wielkich klasztorów. Miasta powstawały też w miej- scach nadających się na przystanie, jak przede wszystkim Sakaj, Jamana, Hiogo, Ominato i Ha- ł 624 kata. Najczęściej jednak osada przyzamkowa zamieniała się stopniowo w miasto. Osiedli wokół xmnku seniora wasale stali się odbiorcami produkcji rzemieślniczej, toteż w osiedlu rosła lud- ność trudniąca się rzemiosłem i handlem. Wielkimi miastami tego typu stały się Jamaguci — rc/ydcncja książąt Ouci, i Sumpu (Sidzuoka) — rezydencja książąt Imagawa. Główną masę pieniędzy znajdującą się w tym czasie w obiegu stanowiły monety miedziane przywożone z Chin, które były rodzajem międzynarodowej waluty w całej Azji Wschodniej, In- dochinach, a nawet w Krajach Mórz Południowych. Na skutek rozwoju obrotu pieniężnego w Ja- ponii wzrastało wydobycie miedzi, ftrcbra i złota. Dzięki zastosowaniu ulepszonej techniki, przejęte j głów- nie z Chin, zwiększyło się znacznie wydobycie srebra i złota. Złoty Pawilon w Kioto Koniec XIV w. Dużego rozmachu nabrał han- del zagraniczny, zwłaszcza stosunki handlowe z Chinami, sięgające jesz- cze XIII w. Z Japonii wywożono do Chin miedź, siarkę, miecze, kol- czugi, kopie, wyroby z laki, para- wany, wahlarze itd, Chiny dostar- czały Japonii surowe'o jedwabiu, płótna, brokatu,kutego żelaza, po- cclany, lekarstw oraz obrazy i książ- ki. Handel z Chinami prowadzono na podstawie specjalnych zezwoleń (licencji), wydawanych przez rząd chiński. Licencje określały ilość statków, które mogły być wysłane do Chin z Japonii i na odwrót — z Chin do Japonii. Nawiązanie stosunków handlowych łączyło się z warunkami politycznymi, które zostały przyjęte przez siogunów; uznali oni swą wasalną zależność od cesarza chińskiego. Trzeci siogun z dynastii Asikaga, Josimitsu, który w 1402 r. wyraził zgsdę na te warunki, otrzymał od cesarza chińskiego tytuł Nippon-kokuo — „króla Japonii". Przyznanie tytułu „króla Japonii" oznaczało w tym czasie, że Chiny oficjalnie uznały rząd sioguna, a to miało poważne znaczenie, ponieważ w XV w. cesarstwo chińskie było najpotężniejszym państwem w Azji. Japonia utrzymywała stosunki handlowe również z Koreą, gdzie podobnie jak w Chinach statki •/. towarem japońskim przybijały do wyznaczonych portów. Głównym portem chińskim było miasto Ningpo, a koreańskim — miasto Pusan. WALKA LUDNOŚCI MIEJSKIEJ I CHŁOPÓW Z FEUDAŁAMI W XV w. zaostrzyły się w Japonii sprzeczności społeczne, dochodziło do starć ludności rzemieślniczej i kupieckiej z feudałami, właścicielami gruntów, na których znajdowały się mia- sta. Czasami w wyniku tej walki miasto uzyskiwało prawa samorządu, jak np. Sakaj, Jamana i Ominato. W miastach tych powstały władze samorządowe złożone z kupców, a nawet straż Historia pows/ochna t. III 625 miejska, w której służyli najemni samuraje. Bardziej jednak gwałtownie przebiegała walka dilo pów. Daniny, które wzrosły w okresie zamieszek feudalnych, stały się dla ludności wiej skin ciężarem nie do zniesienia, a chłopi byli jeszcze wyzyskiwani przez lichwiarzy. W XV w. zbrój ne wystąpienia ludności wiejskiej stały się szczególnie częste. Chłopi mieli pewne doświadc/r nie wojskowe, gdyż w czasie wojen feudalnych widu z nich było wcielonych do oddziałów zbrojnych, gdy. u walczyli jako piechurzy (asigaru). Do zaburzeń doszło naprzód w 1428 r., kiedy to klęska nieurodzaju i towarzyszący jej głód całkowicie- uniemożliwiły chłopom spłacenie podatków i długów u lichwiarzy. Powstanie ogarnęło znaczną część central nych prowincji wokół Kioto. Powstańcy napadali na lich- wiarzy i kupców hurtowych, niszczyli ich domy i składy, odbierali zastawione rzeczy i palili kwity dłużne. Tylko z wielkim wysiłkiem udało się władzom stłumić to po- wstanie w rejonie Kioto, ale w innych okolicach musiały one zrezygnować ze ściągania zaległości. Drugie wielkie powstanie wybuchło w 1429 r. w prowincji Harima. Od poprzedniego różniło się ono tym, że chłopi wystąpili bezpośrednio przeciw feudałom, żądając, aby w ich pro- wincji „nie zezwalać na istnienie samurajów". Masuda Kanemitsu Portret pędzla Sessiu. Druga polowa XV w. Świetną organizacją odznaczało się powstanie, które wybuchło w 1485 r. w prowincji Jamasiro, w okolicach objętych działaniami wojennymi w czasie „rozruchów okre- su Onin". Chłopi tych spustoszonych przez wojnę obsza- rów, gnębieni ciągłymi rekwizycjami i niepomiernymi da- ninami feudalnymi, zeszli się na wiec i zdecydowali wy- pędzić oddziały feudałów, sami zaś zaczęli się zbroić i za- żądali od przywódców obu ugrupowań feudalnych, aby ich siły zbrojne natychmiast opuściły granice prowincji. Feudałowie, osłabieni wieloletnią wojną, nie zdecydowali się na walkę z armią chłopską i przyjęli ultimatum. Nowe zgromadzenie powstańców chłopskich ustanowiło własne prawa i wybrało swych pełnomocników. Dopiero po kilku latach feudałom udało się zebrać potrzebne siły do stłumienia tego ogniska ruchu chłopskiego. Od XII w. szeroko rozpowszechniły się w Japonii różne sekty buddyjskie. Niektóre z nich, jak np. sekta ikkosiu, obejmowały dość znaczne warstwy ludności i odgrywały pewną rolę w walce chłopów z feudałami. W XIV w. zdobyła sobie duże wpływy, zwłaszcza wśród klasy panującej, sekta dzen, która kładła nacisk na racjonalistyczny nurt w buddyzmie i negowała znaczenie obrzędów. Wyznawcy dzen głosili, że człowiek powinien kształtować w sobie wolę i panować nad sobą, a w tym właśnie duchu wychowywano samurajów jako przedstawicieli klasy panującej. Nauka głoszona przez sektę, dzen wywarła również duży wpływ na estetykę, co odbiło się bardzo korzystnie na japońskiej sztuce tego okresu—przede wszystkim na malarstwie, które przeżywało w XV w. świetny rozkwit. 626 KULTURA SPOŁECZEŃSTWA JAPOŃSKIEGO W OKRESIE OD XII DO XV W. W toku walk wewnętrznych, które prowadzili japońscy feudałowie w ciągu XII—XV w., ukmułtował się typ samuraja (busi\ zbliżony do typu zachodnioeuropejskiego rycerza średnio- wicc/ncgo. Artystyczny obraz samuraja przekazał potomności epos rycerski, który powstał i rozwijał się w tych wiekach w formie guńki — „epopei wojennych". Do najlepszych należą dwie epopeje — Hejke monogatari (Opowieść o domu Tajra) i Tajhejki (Opowieść o wielkim świe- cit). Pierwsza z nich, powstała na przełomie XII i XIII w., przedstawia walki Tajra z Minamoto, które doprowadziły d" powstania siogonatu; druga, powstała w połowie XIV w., opowiada o walce feudałów wschodnich z zachodnimi w czwartym i piątym dziesięcioleciu XIV w. Obie epopeje M| przetworzeniem ludowych legend, które wędrowni bajarze (zwykle ślepi) recytowali przy akompaniamencie domry1 opiewając wydarzenia zachowane w pamięci ludu. W epopejach tych odzwierciedlił się również ukształ- towany w tym czasie światopogląd rycerza japońskieg}. światopogląd ten, nazwany później busido („droga wo- jownika"), stanowi system pojęć i norm, określających Htosunek feudała-rycerza do otaczającego świata, do spo- łeczeństwa i do suzerena. Podstawą tego światopoglądu był buddyzm, w szczególności ten jego kierunek, w którym główne miejsce zajmuje nauka o karmie — przeznaczeniu, losie. Nauka ta stała się podstawą fatalizmu — charakte- rystycznej cechy umysłowości samurajów. Busido obej- muje również etykę, określając normy postępowania ry- cerza. Głównym wymogiem tej etyki było zachowanie wierności suzerenowi. Kwiaty lotosu na stawie Obraz Kano Masanobu. XV w. XIV—XV w. stanowią również okres rozkwitu teatru japońskiego. Obok powstałych w czasach wcześniejszych eposów i powieści rycerskich istniał dramat. Tekst sce- niczny rodził się w trakcie przedstawienia, a pierwotną formą widowisk były tańce ludowe i sceny taneczne, połączone ze śpiewem i akompaniamentem muzycznym. /a tematy przedstawień służyły legendy religijne, opowieści o bohaterach, historie romantycz- ne, wydarzenia dnia codziennego i bajki. To właśnie stanowiło istotną treść takich sztuk pomimo nalotu ideologii buddyjskiej, narzucającej tezę o „marności" świata ziemskiego. Naj- wybitniejszym autorem tych sztuk był Seami (1368—1443). Ludiwy charakter w pełni zachowała farsa (kiogen), która rozwinęła się z ulicznych przedsta- wień wędrownych komediantów. Głównymi osobami farsy byli zwykle śmieszni feudałowie i za- 1 Domra, po japońsku biwa = chiński czterostrunowy instrument muzyczny, z którym Japończycy zapoznali •!t w IX w. 627 konnicy, przedstawieni jako chełpliwi głupcy, rozpustnicy i chciwcy. Stałym bohaterem tych fars był chytry sługa, oszukujący swego pana-feudała, lub ograniczony młodzian, któremu przytrafia ją się coraz to inne gafy. Szeroko rozpowszechniła się także poezja. Układaniem wierszy z zapałem zajmowali się miejscy rzemieślnicy i kupcy. Urządzali oni zawody, na których jurorzy oceniali ich osiągnięcia. Ocena zależała głównie od tego, czy poeta przestrzegał ustalonych reguł. Istniały różne szkoły, które wysuwały własne reguły i miały swoich „mistrzów", jak wówczas nazywano poetów. Podstawową zasadą w sztuce tego okresu było dążenie do wyrażenia określonej treści przy minimum środków artystycznych i największej prostocie zewnętrznej. Za najlepszy przedmiot, za pomocą którego można było wyrazić najsilniejsze uczucie człowieka i najgłębszą myśl, uwa- żano przyrodę. Stąd rozwój malarstwa przedstawiającego góry i wody, kwiaty i ptaki. Człowiek mógł być także przedstawiony na takim obrazie, lecz tylko jako coś wtopionego w środowisko, tworzącego jedność z przyrodą. Ten kierunek w malarstwie japońskim powstał pod silnym wpły- wem współczesnej sztuki chińskiej, toteż otrzymał nazwę „szkoły chińskiej". Największym mala- rzem tego kierunku był Sessiu (1420—1506). Własną drogą artystyczną szedł Kano Masanobu (1453—1490), założycie] „szkoły Kano", która w późniejszych czasach stała się panującą w malar- stwie japońskim. Charakterystyczną cechą „szkoły Kano" w odróżnieniu od „szkoły chińskiej" był żywy koloryt obrazów i wyrazistość rysunku. W XIV — XV w. nastąpił też w Japonii świetny rozwój architektury. Nowy kierunek w architekturze, harmonijnie łączący tradycje japońskie z elementami architektury chińskiej, przejawił się w budowie pałaców, świątyń buddyjskich i siedzib możnowładztwa. Wspaniałymi zabytkami architektury tej epoki są słynny Złoty Pawilon (Kinkakudzi), wybudowany w 1397 r. w Kioto, i Srebrny Pawilon (Ginkakudzf), zbudowany w 1473 r. 4. INDOCHINY WIETNAM W OKRESIE OD XIII DO XV W. W czasie podbojów mongolskich Wietnam był silnym państwem, które mogło nie tylko bronić się przed zaborcami mongolskimi, a później przed władcami Chin, ale prowadziło też zwycięską wojnę ze swym sąsiadem — królestwem Czampa, i zaanektowało jego terytorium. Pod rządami dynastii Tran, która w 1225 r. zajęła miejsce dynastii Li, Wietnam był państwem feudalnym o ustroju pod wieloma względami przypominającym strukturę społeczeństwa chiń- skiego w czasie rozkwitu cesarstwa T'ang. Podstawą stosunków feudalnych była państwowa feu- dalna własność ziemi. Ziemia uchodziła za własność króla, a posiadłości feudałów — za darowizny królewskie. Grunt w tych posiadłościach uprawiali chłopi, których sytuacja była podobna do po- łożenia chłopów poddanych. Najcięższe prace wykonywali niewolnicy, tj. jeńcy z Czampy. W po- siadłościach utworzonych na zagarniętych Czampie terenach niewolnicy ci stanowili główną siłę roboczą. Rzemiosło i handel były w Wietnamie słabo rozwinięte. Miast istniało niewiele. Naj- większym miastem było Thang Long. Aparat państwowy, podobny do chińskiego, znajdował się w ręku urzędników,których przygotowywały do zawodu specjalne szkoły. Wydarzeniem kultu- ralnym w dziejach Wietnamu tego okresu było przystosowanie chińskiego pisma hieroglificzncgo do wymogów zapisu dźwięków języka wietnamskiego. Na tej podstawie ukształtował się wietnamski 628 |$*yk literacki, pojawili się uczeni i pisarze. Le Wan Hu napisał historię Wietnamu. Nauka w szko- łach, podobnie jak w Chinach, odbywała się w oparciu o konfucjanizm, który zyskał bardzo wielu zwolenników wśród klasy rządzącej. /aborcy mongolscy napadali na Wietnam wielokrotnie: w 1257, w 1284, w 1287/88, lecz m każdym razem musieli się wycofać. W walkach tych zasłynął dowódca Tran Kuok Tuan, który Mul sią wietnamskim bohaterem narodowym. Pomyślne odparcie najeźdźców nie doprowadziło do poprawy położenia głównych obrońców kraju — chłopów. Zwycięscy dowódcy i inni feuda- lowic otrzymali nowe posiadłości kosztem gruntów wolnych chłopów. Coraz więcej chłopów przekształcało się w poddanych, toteż nierzadko dochodziło do powstań, z których największe l najbardziej zaciekłe wybuchło w Hai Duongu pod przywództwem Ngo Be; trwało ono 16 lat — od 1344 do 1360 r. W końcu XIV w. Wietnamczycy przeżyli silny napór ze strony swego południowego sąsia- da — królestwa Czampa. Czamom udało się nawet zdobyć stolicę Wietnamu, ale wkrótce potem przepędził ich jeden z wodzów wietnamskich — Ho Kui Li. W 1400 r. zmusił on króla panującej dynastii Tran do ustąpienia mu tronu. Z tych wydarzeń w Wietnamie postanowił skorzystać marz dynastii Ming—Czu Ti. Na prośbę członków obalonego domu królewskiego wysłał on do Wietnamu oddział, który miał przywrócić tron „prawowitemu" władcy. Wietnamczycy jednak pokrzyżowali jego plany rozbijając oddział interwentów i zabijając pretendenta do tronu. Ho Kui Li doskonale rozumiał, że niebezpieczeństwo ze strony cesarstwa Ming nie zostało przez to usunięte, i zaczął przygotowywać się do walki. Z jego rozkazu w całym kraju przeprowa- dzono spis zagród, aby zapewnić wojsku i miastom potrzebną żywność. Król wprowadził obo- wiązek służby wojskowej, w górach i nad brzegami rzek kazał wznieść umocnienia; pospiesznie budowano okręty wojenne, przygotowywano broń. Obawy Ho Kui Li okazały się słuszne: na Wietnam runęły dwoma strumieniami oddziały cesarza chińskiego — od strony Junnanu i od •trony Kuangsi. W 1407 r. Wietnamczycy zostali rozbici, a król Wietnamu i jego ojciec wzięci do niewoli i wysłani do stolicy cesarstwa. Sukcesy te Chińczycy w znacznej mierze zawdzięczali temu, że władcy Wietnamu brutalnym okrucieństwem wywołali niezadowolenie ludności, która nie stawiała najeźdźcom dostatecznego oporu. Zająwszy Wietnam Czu Ti wcielił go do cesarstwa chińskiego i wprowadził w kraju prawa chińskie. Chiński system opodatkowania był bardzo uciążliwy dla ludności nie przyzwyczajonej do takich podatków. Poza tym Chińczycy wprowadzili państwowy monopol solny, zakazali wiciu miejscowych zwyczajów i noszenia strojów narodowych. Wietnamska arystokracja i urzęd- nicy zostali całkowicie odsunięci od służby w aparacie rządowym. Rozpoczęły się prześlado- wania i egzekucje podejrzanych o niezadowolenie. Wietnamczycy niejednokrotnie wzniecali powstania i ok. 1418 r. wyparli oddziały chińskie z całego kraju z wyjątkiem rejonu Hanoi. Po śmierci Czu Ti w 1424 r. jego następca spiesznie odwołał swe wojsko, uznając przywódcę powstania, księcia Le Łoi, za króla Wietnamu. W 1428 r. nowy władca Wietnamu Le Thai To przyjął tytuł hoangde (po chińsku huangti, tzn. „cesarz"). UPADEK CZAMPY Dzieje królestwa Czampy w okresie od X do XII w. wypełnione były prawie nieustanną walką z Wietnamem, którego władcy dążyli do przesunięcia granicy swych posiadłości daleko na południe. Pojawienie się w XIII w. Mongołów u granic półwyspu na pewien czas przerwało 629 tę walkę. Lecz gdy bezpośrednie niebezpieczeństwo minęło, władcy Wietnamu wznowili ataki na Czampę i zajęli większą część kraju. Wraz z upadkiem władzy mongolskiej w Chinach w drugiej połowie XIV w. sytuacja uległa zmianie. Władcy części Czampy, która zachowała niezależność, udało się zapewnić sobie pomoc cesarza chińskiego Czu Juan-czanga. Udzielając tej pomocy władca cesarstwa Ming, który dążył do pcdboju Wietnamu, chciał niewątpliwie wzmocnić jego wrogów. W zamian za pomoc król Czampy obiecał cesarzowi, że oczyści Morze Południowochińskie od piratów, których działalność przyprawiała handel chiński o znaczne straty. W 1371 r. Czampa rzuciła przeciw Wietnamowi swe siły lądowe i morskie, zdobyła i spu- stoszyła stolicę kraju Widżaję. Jednakże wojna trwała nadal i toczyła się ze zmiennym szczęściem. Kiedy wreszcie w 1390 r. król Czampy w czasie najazdu na Wietnam poniósł klęskę z powodu zdrady i został zabity, w Czampie wybuchła walka o dziedzictwo tronu. Dopiero w 1402 r. król Czampy Dżaja SimhawaimanY zawarł z Wietnamem pokój odstępując mu całą północną część kraju. Zaanektowany przez cesarstwo Ming Wietnam przestał zagrażać Czampie, która zdołała nawet odzyskać część straconego teiytorium na północy. Kiedy jednak Wietnam odzyskał niepod- ległość, rozpoczęło się z ncwą silą natarcie na Czampę. Za panowania Le Nhon Ton (1442—1460) z dynastii Le Wietnamczycy odbili Widżaję i wzięli do niewoli króla Czampy. Król Le Than Ton (1460—1497) zażądał c d króla Czampy, aby uznał jego zwierzchnictwo, a gdy ten odmówił, wojsko wietnamskie znów wtargnęło do Czampy (1471) i zaanektowało środkową część kraju. Oznaczało to koniec historii Czampy jako państwa. Po zdobyciu terytorium Czampy przez Wietnam znaczna część Czamów zbiegła na południe, a na ich terytorium osiedlili się Wietnamczycy. Kiedy zaś Wietnam rozszerzył swą władzę również i na te tereny, osiadli na poh:dniu Czarno wie uciekli w góry, na terytorium Czenli, państwa Khme- rów. Po przyłączeniu do Wietnamu królestwa Czampa wszystkie nowo zdobyte terytoria otrzy- mały nazwę „Annam", która dawniej odnosiła się tylko do obszaru późniejszego Tonkinu (Bać Bo), tzn. obecnego Wietnamu Północnego. Teraz zaczęto tak nazywać całe wschodnie wybrzeże pół- wyspu aż do południowego cypla — Kochinchiny (Nam Bo). Aby zrozumieć przyczyny uporczywych ataków Wietnamu na Czampę, należy wziąć pod uwagę fakt, że przez Czampę przechodziły niezwykle ważne w tym czasie szlaki handlu międzynarodo- wego prowadzące z portów Chin południowych do Malakki, Krajów Mórz Południowych, Zatoki Syjamskiej, a przez Malakkę także do Indii. Czampa była pośrednikiem w wymianie towarowej między Chinami a Krajami Mórz Południowych, sama zaś wywoziła kość słoniową i pachnidła. Na wybrzeżu Wietnamu zachowały się do naszych czasów zabytki minionej kultury Czampy, przypominające zabytki indyjskie. Powszechnie znane są zabytki architektury starożytnej w Mi Sonie, Ponagarze i Dongduo. BIRMA W OKRESIE OD XIII DO XIV W. PAŃSTWO PEGU Już w starożytności południcwo-zachcdnie krańce współczesnych Chin zaludniały różne plemiona, wśród których najlicaniejsze były plemiona nazywające się Taj, a należące do tybetań- sko-birmańskiej grupy etnicznej. Podczas kształtowania się państwa Nanczao, zajmującego w za- sadzie terytorium obecnej chińskiej prowincji Jiinnan, weszły one w jego skład. Państwo to, które od 859 r. zaczęto nazywać „Tali"—od nazwy stolicy, przetrwało pięć stuleci — do czasu podbojów mongolskich. 630 l Na skutek ekspansji chińskiej ku południowi miejscowe plemiona opuszczały swe siedziby. Tuk/.c plemiona Taj uchodziły pod naporem Chińczyków na południe, napływały na Półwysep Indochiński i osiedlały się głównie nad rzekami Irawadi, Saluin, Menam i Mekong. Około po- łowy VIII w. pojawiły się one w górnym biegu Irawadi, tzn. na obszarze obecnej Birmy, gdzie »/,ybko podbiły miejscowe plemiona Pyu. Po podboju Chin przez feudałów mongolskich i roz- gromieniu w 1253/54 Nanczao (Tali) plemiona Taj coraz szerszym strumieniem napływały na półwysep. Kiedy zaś w 1277 r. do Birmy wtarg- nęli Mongołowie i upadło królestwo Pagan, ple- miona Taj osiadły na dobre na półwyspie, za- władnęły północną częścią Birmy i osiedliły się w niej na stałe. Na południu królestwa Pagan zachowała niezawisłość część plemienia Mon, która w 1277 r. utworzyła państwo początkowo ze stolicą Martaban, a od 1369 r. —Pegu. W ten sposób na skutek najazdu mongolskiego na Bir- mę upadło birmańskie królestwo Pagan, a na jego miejsce powstały dwa oddzielne państwa. Stan taki przetrwał do połowy XVI w. POWSTANIE SYJAMU Pagoda w Ajuttaji (Syjam) Ok. polowy XIV w. Obszar na południowy wschód od Birmy zamieszkały był przez inną grupę plemienia Mon, której główną strefą zasiedlenia było do- rzecze Menamu. Tutaj już w VII—VIII w. Monowie utworzyli dwa państwa: Dwarawati, w dolnym biegu rzeki Menam, i Haripundża- ja — w górnym. Oba te państwa, leżące między Indiami i Czenlą, odgrywały dużą rolę w roz- powszechnianiu w Czenli kultury indyjskiej. Gżenia, stary kraj o wysokiej kulturze, była znacznie silniejsza od obu państw Monów i pró- bowała niejednokrotnie je podbić. W XI w. udało się jej przyłączyć Dwarawati, które utrzy- mała pod swą władzą najpewniej i w XIII w., za czym przemawiają napisy w języku Khmerów na kamiennych stopniach, znalezione na tym obszarze i pochodzące z XI — XIII w. W XII w. Khmerowie próbowali bezskutecznie opano- wać Haripundżaję. Uchodzące przed Mongołami plemiona Taj w dużych grupach przedostawały się na tery- torium Czenli. W pierwszej połowie XIII w. osiadły one na trwałe nad Menamem i górnym bie- giem Mekongu. Centrum ich znajdowało się wówczas w okolicy Luang Prabang, obecnej stolicy króle>twa Laosu. Część plemion Taj, która osiadła na obszarach nad górnym Menamem, w po- łowic XIII w. wybudowała miasto Czenlaj, a w ostatnim dziesięcioleciu XIII w. przyłączyła do 631 swych posiadłości terytorium południowego sąsiada — Haripundżaję, której nie mcgli opanowiu Khmerowie; w połowie XIV w. plemiona Taj odebrały Khmerom również Dwarawati. Następnie Rama Tibodi, król tej części plemion Taj, która osiadła w rejonie Czenlaj, podbił drugą część, nazywającą się Skotaj, która jeszcze w końcu XIII w. pcd przywództwem swego króla Ramy Kamhenga zagarnęła rozległe terytorium rozpościerające się od Luang Prabang na północnym wschodzie do Ligom na Półwyspie Malajskim na południu. W ten sposób zakończyło się zjednoczenie dwu głównych grup Taj i powstało państwo Syjam. Nazwa „Syjam", jak to wy- jaśniają źródła chińskie, powstała z nazw dwóch gałęzi Taj. Stolicą Syjamu zostało miasto Ajuttaja (Ajuthaj), leżące nad dolnym biegiem rzeki Mekong, nieco na północ od obecnej stolicy Syjamu — Bangkoku. Powstanie Syjamu oznaczało dla Czenli sąsiedztwo silnego państwa. Rozpoczęły się starcia, w których przewagę miał zawsze Syjam. W XIV — XV w. Syjamczycy niejednokrotnie zdobywali nawet stolicę Czenli — miasto Angkor, a w 1431 r. wzięli do niewoli króla Czenli. Rodzina króla uciekła w góry, gdzie wkrótce powstało nowe miasto — Pnom Pen, które w 1434 r. zostało stolicą Czenli. Syjamczycy nie mieli tak wysokiej kultury jak Khmerowie. Stolica Syjamu była daleka od świetności miasta Angkor. Jednak Syjamczycy szybko przyswoili sobie kulturę indyjską. Już w końcu XIII w. Skotajowie używali pisma opartego na piśmie Khmerów, na co wskazuje napis na kamiennym stopniu z tych czasów. Darmasioka, władca plemienia Skotaj w pierwszej połowie XIV w., przyjął buddyzm i przyczyniał się do jego rozpowszechnienia. Za czasów Ramy Tibodi, pierwszego króla Syjamu (1350—1369), prawodawstwo i administracja opierały się na staroindyj- skich prawach Manu. 5. INDIE UTWORZENIE SUŁTANATU W DELHI Pod koniec XII w. północne Indie znów stały się przedmiotem agresji. W 1175 r. władca Gazny Szichabad-Din Muhammed Guri, przedstawiciel dynastii Gurydów, która doszła do władzy po obaleniu dynastii Gaznawidów, wtargnął do Pendżabu, gdzie ukrywał się ostatni poto- mek dynastii Mahmud Gaznawi. Podbiwszy ten obszar Muhammed Guri ruszył dalej na wschód i w 1192 r. rozbił pod Tarainem sprzymierzone wojska książąt indyjskich, którzy wystąpili prze- ciwko niemu na czele z księciem Adżmeru i Delhi — Prithwiradżą (Rai Pitorą). Muhammed Guri stał się panem całego Doabu (dwurzecza Dżamny i Gangesu), a w latach 1199/1200 zdo- był Bihar i Bengal. Podbite ziemie indyjskie włączone zostały w skład państwa Gurydów i Mu- hammed Guri jako zwierzchni właściciel wszystkich gruntów zaczął je rozdawać w warunkowe władanie (ikta) swym (przeważnie tureckim) dowódcom wojskowym, którzy bezpośrednio podle- gali namiestnikowi Kutb ad-Din Ajbekowi. W ciągu 20 lat zaborcy ujarzmili prawie całe pół- nocne Indie, a stało się tak m.in. dlatego, że kraj był rozdrobniony pod względem politycznym, jego ludy, plemiona i kasty nie były złączone żadnymi silniejszymi więzami, a społeczność in- dyjską rozdzierały ostre sprzeczności. W 1206 r. Muhammed Guri został zabity w drodze powrotnej z wyprawy przeciwko po- wstańcom pendżabskim. Dowódcy wojskowi, którzy otrzymali od niego ziemie indyjskie w feudalne władanie, odmówili uznania nowego władcy Gazny za swego pana i utworzyli na terytorium pół- 632 nocnych Indii własne, niezależne od Gazny państwo,które od swej stolicy otrzymało nazwę sułta- itKlu dclhijskiego. Władcą tego państwa został poprzedni namiestnik sułtana, Kutb ad-Din Ajbek. W!ad/.a Ajbeka i jego najbliższych następców była jednakże raczej nominalna. W ciągu 36 lat od Ńmicrci Ajbeka (1210) na tronie delhijskim zmieniło się sześciu sułtanów. Feudałowie raz po r«y. dokonywali krwawych przewrotów pałacowych, by od nowego sułtana otrzymać posiadłości, roinc darowizny i przywileje. Z nieustannych walk między wielkimi feudałami muzułmańskimi w sułtanacie delhijskim korzystali ujarzmieni książęta radżpuccy, dążący do odzyskania nieza- leżności. Kraj pogrążył się w chaos walk wewnętrznych, którym towa- rzyszyły grabieże i pustoszenie setek i tysięcy spokojnych osad; członko- wie wspólnot także chwytali za broń i wzywali na pomoc wodzów klano- wych radżpuckich obiecując w za- mian uznać ich władzę feudalną. Widu naczelników klanów, którzy zostali rozbici przez zaborców i ccf- ncH się w głąb terytorium między Pcndżabem a Eengalem, zakładało tam nowe posiadłości feudalne. Wojownik z koniem tratującym nieprzyjaciela Rzeźba w kamieniu z Konaraku (stan Orisa). XIII w. W chwili kiedy u granic in- dyjskich pojawiły się oddziały mon- golskie, anarchia feudalna w sułta- nacie delhijskim zdawała się godzić w samą egzystencję ludu. Mongoło- wie wpadli na terytorium Indii po raz pierwszy w 1221 r., kiedy ścigali władcę Chorezmu Dżelal ad-Dina. Spustoszyli oni wówczas okolice Multami, Lahauru i Peszawaru i opuścili Indie, upro- wadzając, jak podaje jedna z kronik indyjskich, 10 tysięcy jeńców, których po drodze zabili z po- wodu braku żywności. W 1241 r. oddziały mongolskie znów najechały Indie i zagarnęły Lahaur. Od tego czasu chanowie mongolscy raz po raz wpadali na obszary indyjskie, a w 1246 r. opanowali Multan i Ucz. Zmuszeni do obrony swych posiadłości feudałowie zjednoczyli się wokół sułtana delhijskiego Nasir ad-Dina Mahmuda (1246—1265), w rzeczywistości zaś pod dowództwem jego wielkiego wezyra Gijas ad-Dina Bałbana. Opierając się w zasadzie na drobnych i średnich feudałach Bałban początkowo jako wezyr, a następnie (1265—1287) jako sułtan zwalczał panującą wówczas turecką klikę feudalną. Z jego rozkazu upaństwowione zostały grunty tych właścicieli ikta, którzy nie chcieli podporządkować się sułtanowi. Całą uwagę Bałban skierował na obronę państwa przed zaborcami mongolskimi. USTRÓJ PAŃSTWOWY SUŁTANATU DELHIJSKIEGO Sytuacja wewnętrzna i stała groźba najazdu wroga*sprawiły, że Bałban starał się przede wszystkim umocnić aparat państwowy i stworzyć silną armię regularną z najemników środkowo- azjatyckich, afgańskich i irańskich. Sułtan rządził swym państwem w sposób absolutny przy po- mocy wielkiego wezyra, który kierował pracą licznych resortów i sprawował nad nimi kontrolę. 633 INDIE w XIV w. Wyprawa Timura na w 1398 r. Ka frzei. Chojbe ' Bazna (Shaznl) H D U-.K U S Z Bramce Sułtanatu De/h/jskiego w okresie największego rozrostu terytorialnego (1308-1316, 1325-1338) BlHAR Prowincje Sułtanatu(1325-1338) Południowa granica Sułrantrfu n połowie lat 50-tuch Południowa granica Sułtanatu " w końcu lat 80-rych Lata, w kroructi poszczególne tergnjrio odpadły od Sułtanatu Delhijskiego Terenu podlegające okrcsoirum najazdom wojsk mongolskich do połowu XIV w. (MAwnymi urzędami były urząd podatkowy i wojskowy. Terytorium sułtanatu delhijskiego dzieliło •tę nu kilka prowincji, którymi rządzili wyznaczeni przez sułtana namiestnicy (wali) ze środo- wNku arystokracji muzułmańskiej, często spośród członków rodziny sułtana. Namiestnicy i urzęd- nicy pomagali iktadarom, jak nazywano właścicieli ikta, w ciemiężeniu chłopstwa. Namiestnicy dysponowali dochodami swych prowincji, lecz byli obowiązani oddawać do skarbu sułtana nad- wyżki, które pozostały po opłaceniu wydatków nn administrację i utrzymanie wojska.Prowincje X kolei dzieliły się na okręgi podatkowe, na c/.clc których stali muzułmańscy naczelnicy, uprnwujący podobne funkcje jak namiestnicy prowincji. Jednakże nie należy przeceniać stop- nia centralizacji aparatu państwowego. Na- miestnicy prowincji często stawali się w rze- c/.ywistości niezależnymi władcami, jak np. r/.i|dcy Bengalu i innych oddalonych od stolicy prowincji. Aby umocnić swe pozycje wśród ujarzmio- nej ludności, feudałowie muzułmańscy wszel- kimi sposobami zachęcali Hindusów (tzn. wy- znawców hinduizmu) do przechodzenia na islam. Nadawali oni muzułmanom przywileje, umożliwiające zajmowanie wysokich stanowisk w armii i aparacie państwowym, przyznawali ulgi podatkowe i drobniejsze uprawnienia. Naj- Hilniejszym wpływom islamu uległ zachodni Pendżab. FORMY FEUDALNEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ I CHŁOPSKIEGO UŻYTKOWANIA ZIEMI Minaret Kutb-minar w Delhi. 72 m wysokości Dolne piętra zbudowano w latach 1199—1230, górne — w r. 1368 i 1503 Przybyli z Gazny najeźdźcy zastali w pół- nocnych Indiach mnóstwo wielkich i małych księstw feudalnych rządzonych przez książąt z różnych radżpuckich klanów (rodów). W księstwach tych istniały rozmaite formy feudalnej własności ziemskiej. Większa część gruntów należała do samego maharadży, księcia, będącego jednocześnie naczelnikiem panującego klanu radżpuckiego. Maharadża wydzielał z domeny i nadawał członkom swej rodziny wsie w dziedziczne wła- danie, przyznając im pełną władzę senioralną nad członkami wspólnot. Ziemie nie wchodzące w skład domeny książęcej znajdowały się w ręku wasali maharadży. Maharadża ustalał w specjal- nym dokumencie (patta), na jakich warunkach nadał posiadłość wasalowi. Jedni wasale otrzymy- wali włości w posiadanie dziedziczne i byli w zamian obowiązani stawić się pod sztandary ma- haradży na jego pierwsze wezwanie z pewną liczbą wojowników, zależnie od rozmiaru posiadłości, oraz płacić daninę w ustalonej wysokości. Stanowili oni najwyższą arystokrację feudalną, mieli 635 swych wasali i stali zazwyczaj na czele jakiegoś klanu, podobnie jak maharadża. Inni wasale po zbawieni byli praw dziedzicznych i maharadża mógł ich przenosić z miejsca na miejsce. Część gruntów otrzymywali urzędnicy jako naturalne uposażenie na czas sprawowania ur/.eJu Potem ziemie te powracafy do rąk maharadży. Część gruntów należała do świątyń. Szeregowi zaś radżputowie otrzymywali od naczelnika swego klanu, w którego posiadłościach się osiedlili, ziemię wraz z chłopami. W istocie radżputowie ci stanowili warstwę drobych lenników f cuda l nych, obowiązanych na wezwanie naczelnika klanu pełnić służbę z bronią w ręku oraz placu mu niewielką część swych dochodów na znak wasalnej zależności. W księstwach radżputów wysokość renty-podatku nie była ustalona. Każdy feudalny \vlus ciciel ziemi — podobnie jak książę w swej domenie — wyznaczał chłopom czynsz według uzna nią. Natomiast w sułtanacie delhijskim zaborcy znieśli istniejącą dawniej własność ziemską po szczególnych feudałów i prawa własności przekazali państwu. Rentę feudalną pobierało teraz pań stwo w postaci podatku, który ciążył na wszystkich gruntach uprawnych bez względu na to, w czyim władaniu się znajdowały. Posiadłości ziemskie zachowali tylko ci właściciele feudalni, którzy uznali władzę sułtanów delhijskich i zgodzili się płacić im podatek gruntowy. Rzesze ujarzmionej arystokracji hinduskiej musiały poddać się władzy liczebnie słabej war- stwy wojskowo-urzędniczego możnowładztwa muzułmańskiego, które otrzymywało od sułtanów posiadłości ziemskie w postaci ikta. Iktadarowie władali ziemią na innych warunkach niż hinduscy właściciele ziemscy, tzw. zamindarowie. Iktadarowie w odróżnieniu od zamindarów byli zobowiązani utrzymywać wojsko najemne w ilości odpowiadającej ich stopniom wojskowym. Nadając swym naczelnikom wojskowym ikta, państwo dawało im faktycznie nie ziemię, lecz pcdatek gruntowy, aby mogli utrzymać siebie i swe najemne oddziały. Początkowo sułtan mógł w dowolnej chwili odebrać ikta, nie mówiąc już o tym, że iktadarów w odróżnieniu od zamindarów często przeno- szono z miejsca na miejsce. W drugiej połowie XIV w. ikta stały się posiadłościami dziedzicznymi. Sułtani nadawali również muzułmańskim duchownym posiadłości we władanie dziedziczne, tzw. inam. Poza tym sułtani przeznaczali niektóre wsie na tzw. wakfy i przekazywali należny z nich podatek gruntowy na utrzymanie meczetów muzułmańskich, szkół, karawanserajów lub urządzeń nawadniających. Członkowie wspólnot uprawiający grunt w domenie sułtanów, tzw. chass, płacili czynsz bezpośrednio skarbowi państwa. Feudałowie indyjscy, z bardzo rzadkimi wyjątkami, nie prowadzili własnej gospodarki. Produkcją rolniczą zajmowały się wspólnoty. Zaborcy wykorzystywali wspólnoty wiejskie jako narzędzie wyzysku chłopów, narzucając członkom wspólnoty odpowiedzialność zbiorową za pła- cenie podatku. Pod względem ekonomicznym wspólnoty indyjskie pozostawały nadal zamknię- tymi organizmami, w których życie toczyło się według ustalonych z dawien dawna zwyczajów. Rzemieślnicy zaopatrywali rolników w proste przedmioty gospodarstwa domowego i w niezbędny inwentarz lolniczy z materiału dostarczanego przez zamawiających. Słudzy pomagali przy zbieraniu plonów, dozorowali urządzeń nawadniających i strzegli pól wspólnoty. Jednocześnie wokół wielkich miast i na szlakach handlowych coraz szerzej rozwijały się stosunki towarowo- -pieniężne. Część czynszu chłopi płacili już w pieniądzu. Na wsi pojawili się ludzie zamożni, którzy w rzeczywistości dysponowali gruntami wspólnoty. Z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych w sułtanacie wzrastał wyzysk feudalny i za- ostrzały się sprzeczności klasowe. Ucisk obcych zaborców w połączeniu z panowaniem indyj- skich feudałów wywoływał powstania chłopskie, które niejednokrotnie wstrząsały państwem delhijskim. 636 MIASTA W sułtanacie delhijskim powstały wielkie miasta, będące raczej czymś w rodzaju kwatery głównej, służącej za miejsce postoju sułtana i namiestników prowincji. Największym miastem była rezydencja sułtana — Delhi. Gdy do jakiegoś miasta zjeżdżał feudał ze swym dworem, cselad/ią i wojskiem najemnym, natychmiast wzrastało zapotrzebowanie na artykuły rzemieśl- nicze i żywność, z czego korzystali rzemieślnicy wiejscy, którzy nie znajdowali zatrudnienia we wspólnocie. Rzemiosło w miastach było bardziej zróżnicowane niż na wsi, poprawiała się też jakość wyrobów. Jednakże rzemieślnicy pracowali prawie wyłącznie dla wąskiego kręgu odbiorców miejskich. Chłopi przychodzili do miast jedynie, aby sprzedawać produkty rolne, kiedy zmu- «/.ulu ich do tego konieczność zapłacenia podatków. Czasami sprzedawali oni w mieście nie- wielką nadwyżkę swej produkcji, którą udało im się ukryć przed feudałem, i pieniądze cho- wali na czarną godzinę. Zamożniejszych chłopów i drobnych feudałów, którzy przystosowali nic. do wymagań miejskich i wytwarzali produkty bezpośrednio na rynek, było niewielu, toteż ich zapotrzebowanie na artykuły rzemiosła miejskiego, przypadkowe i znikome, zupełnie się nic liczyło. Rzemiosło miejskie produkowało przeto w zasadzie tylko dla feudałów, a zależność ta była tak wielka, że kiedy np. feudał przenosił się na nowe miejsce, miasto będące jego dotych- czasową rezydencją niejednokrotnie popadało w ruinę. Oprócz miast-rezydencji istniały miasta, których życie wiązało się z handlem zagranicz- nym. Były to porty w Zatoce Bengalskiej i nad Morzem Arabskim oraz szereg punktów prze- ładunkowych na wielkich szlakach handlowych. Panami takich miast obok feudałów byli wielcy kupcy, którzy skupywali produkty rzemieślnicze, a jeszcze częściej przekształcali rzemieślników przy pomocy lichwiarskich pożyczek w niewolników i zmuszali ich do prawie bezpłatnej pracy. Ci dłużnicy, zmuszeni częstokroć do niewolniczej pracy, produkowali najdelikatniejsze tkaniny, które wywożono do dalekich krajów, skąd za tkaniny, różne artykuły rzemieślnicze i przyprawy korzenne przywożono do Indii inne towary. I tak z krajów Azji Przedniej i Środkowej przy- wożono konie potrzebne oddziałom jazdy, z Chin porcelanę, jedwab, wyroby z laki i niektóre metale. Kupcy z obcych krajów musieli płacić za towary indyjskie złotem i srebrem, które w czę- ści przerabiano na indyjskie monety. Jednakże główna masa szlachetnych metali pozostawała w kraju w postaci skarbów. SYTUACJA SUŁTANATU DELHIJSKIEGO W OKRESIE JEGO ROZKWITU Państwo delhijskie zdołało odeprzeć najazd mongolski. Jednakże w drugiej połowie XIII w., wobec stałej groźby agresji mongolskiej i konieczności zwalczania oporu miejscowych feuda- łów, sułtani delhijscy musieli zrezygnować z dalszych zaborów w Indiach. Sułtan Ala ad-Din Chaldżi (1296—1316) oparłszy się na silnej armii najemnej zmusił do posłuszeństwa swych pr/.eciwników spośród najbardziej wpływowych iktadarów i odparł trzy najazdy mongolskie. Jednakże utrzymanie wojska najemnego wymagało olbrzymich środków i wyczerpywało skar- biec sułtański. Wówczas Ala ad-Din wprowadził sztywne ceny na główne artykuły zużywane przez wojsko. Jednocześnie sułtan zarządził, aby w całym Doabie chłopi uprawiający grunty państwowe płacili podatek gruntowy w naturze w wysokości połowy plonów. Podatek ciążył nic tylko na gruntach ornych, ale także na nieużytkach oraz każdej sztuce bydła. Zwiększyw- 637 Widok ogólny meczetu Kuwet el-Islam w Delhi szy w ten sposób stawki podatku gruntowego, Ala ad-Din stworzył w Delhi wielkie rządowe zapasy zboża i paszy, co pozwalało mu regulować stosunki popytu i podaży na stołecznym rynku. Masy pracujące stolicy, płacące niepomierne podatki i szykanowane przez urzędników, niejednokrotnie buntowały się przeciw władzy sułtańskiej. W kronice z czasów Ala ad-Din;i znajdujemy wiadomości o jednym z takich buntów mieszkańców Delhi. Na czele ruchu stanął Chodzą Maula, który zabił rządzącego miastem znienawidzonego urzędnika sułtańskiego. Po- wstańcy otworzyli więzienie i wypuścili aresztowanych, zdobyli skarbiec i arsenał, rozdali pie- niądze i broń mieszkańcom Delhi, którzy przyłączyli się do nich. Zbuntowana ludność ogło- siła sułtanem człowieka imieniem Alawi, uważającego się za potcmka sułtana Iltutmysza (1211 — 1236). Zaburzenia te trwały ok. tygodnia. Feudałowie rozgromili wreszcie powstańców. Chod/.a Maula poległ w bitwie, a Alawi i inni wzięci do niewoli powstańcy zostali zabici. Zabezpieczywszy państwo przed napadami Mcngołów, sułtan zorganizował wielką wy- prawę na Dekan; w ciągu trzech lat (1308—1311) podbił go aż po rzekę Kaweri. W tym czasie sułtanat osiągnął szczyt swej potęgi. Jednakże nadmierny wyzysk chłopów doprowadzał siale do rozruchów chłopskich. Powstawali przeciwko sułtanowi również ograniczeni przez niego w swych prawach feudałowie. W 1316 r. rozpoczęła się wojna z wasalnymi radżami Czitoru i Deogiri, w czasie której Ala ad-Din zmarł. Po jego śmierci rozgorzała walka o tron, z której zwycięzcą w 1320 r. wyszedł jeden z wielkich iktadarów — Gijas ad-Din Tugłuk. W okresie tych rozruchów odpadły od Delhi wszystkie księstwa dekańskie podbite ostatnio prze/. Al;i ad-Dina. Następca Gijas ad-Dina, Muhammed Tugłuk (1325—1351), musiał na nowo /dobywać utracone obszary. Aby lepiej zarządzać ogromnym państwem, Muh?mmed przeniósł w r. l ^2<> swą rezydencję do Deogiru. To czasowe przeniesienie się dworu wywarło zgubny wpływ na Delhi. Według relacji współczesnych w Delhi pozostało mniej niż tysięczna c/.cść ludności. 638 i Świątynia Słońca w Konaraku. Fragment. 1238 — 1264 r. Wyjw/.d Muhammeda osłabił pozycję sułtana na północy, z czego nie omieszkali skcrzystać x«r6wno mongolscy, jak i delhijscy feudałowie. Najwięksi iktadarowie raz po raz wzniecali bunty. Muhammedowi udało się wykupić od Mongołów, ale z iktadarami i namiestnikami pry.yny.lo mu się zmagać w ciągu całego panowania. Muhammed stworzył ogrcmną armię, której uir/.ymunic rujnowało skarbiec. Wyjściem z tej sytuacji miało być zwiększenie i tak już nad- miernych podatków, co doprowadziło chłopów do całkowitej ruiny. W kraju zaczął się głód, ruluicy porzucali swe siedziby i uciekali do lasów. Chłopów chwytano i pędzono z powrotem 639 do wiosek, lecz wszystko było nadaremne. Chłopi chwytali za broń i wraz z feudalami wy- stępowali przeciwko Muhammedowi. Sułtan zaczął wówczas oddawać całe rejony dzierżą \\- com podatków, pragnąc, by ściągnęli oni ludność rolniczą i postarali się o obsianie pól, ale i to nie pomogło. W 1329 r. chcąc przerwać odpływ srebra ze skarbca Muhammed zarząd/i l, by wypłacano armii żołd pieniędzmi miedzianymi i przyjmowano je przy poborze podatków. Jednakże masowa produkcja miedzianych pieniędzy wkrótce pozbawiła je zupełnie wartości, co doprowadziło do dalszego pogłębienia się kryzysu finansowego. W końcu lat trzydziestych państwo rozciągające się od północnego Pendżabu do południowego krańca Majsuru zaczęło się szybko rozpadać. W 1339 r. odpadł Bengal, w 1340 r. — Maabar (południowa część obecnego stanu Madras), w 1347 r. — północna część Dekanu i obszary na południe od rzeki Tungabhadry. W 1351 r., w czasie powstania w Gudżaracie, Muhammed Tugłuk zmarł. Średniowieczny kronikarz napisał wówczas: „Władca wyzwolił się od swego ludu, a lud od swego władcy". Następca Muhammeda, jego kuzyn Firuz, zrezygnował z walki z feudałami i pogodził si<; ze stratą Bengalu i Dekanu. Sułtan robił wszystko, co było w jego mocy, aby nie dopuścić do utraty Gudżaratu, gdyż przez jego porty szedł handel delhijski z krajami Azji Przedniej. Firo/. przyznał feudałom dziedziczne prawa do ikta. Ponieważ dochody skarbu zmalały znacznie w wyniku strat terytorialnych, sułtan zredukował wydatki na armię. Szczególną troską otaczał rolnictwo, zrujnowane przez swego poprzednika, kazał zbudować między Dżamną a Satledżem, na północny zachód od Delhi, wielkie kanały nawadniające. UPADEK SUŁTANATU DELHIJSKIEGO Jednakże gdy tylko Firuz zmarł, między Tugłukidami rozpoczęła się walka o tron, a z osła- bienia władzy centralnej skorzystali namiestnicy prowincji uniezależniając od sułtanatu delhij- skiego Malwę, Gudżarat i Khandesz. W toku najgorętszych walk do północnych Indii wtarg- nęły wojska Timura. W 1398 r. Timur rozbił armię panującego wtedy sułtana Mahmuda Tug- łuka, zdobył Delhi, zrabował miasto i wymordował jego mieszkańców. Gdy powracał do Azji Środkowej, uprowadził ze sobą masę jeńców, głównie rzemieślników. Stolica Timura Samar- kanda została zabudowana w znacznym stopniu rękoma jeńców indyjskich. Obszary, przez które przeszedł ten okrutny zdobywca, przekształciły się w pustynię. W 1413 r. sułtanat delhij- ski przestał istnieć jako wielkie i silne państwo. Północne Indie rozpadły się na szereg księstw. PAŃSTWO BARMANI W tym czasie, gdy państwo delhijskie przeżywało swe ostatnie dni, w Dekanie powstały dwa państwa — jedno w północnej części, zwane od rządzącej tam dynastii muzułmańskiej państwem Bahmani, a drugie —• za rzeką Tungabhadra, cd nazwy stolicy zwane Widżajanagar i znajdujące się pod rządami władców hinduskich. Państwo Bahmani stworzyli dekańscy ikta- darowie i namiestnicy sułtanatu delhijskiego, którzy zbuntowali się pizeciwko Muhammedowi Tughikowi. Na czele państwa postawili oni jednego z wielkich miejscowych iktadarów, Ala ad- -Dina Bahmani, i nadali mu tytuł szacha. Ustrój feudalny nie różnił się tu w zasadzie od panu- jącego w sułtanacie delhijskim. Jednakże nawet najsilniejsi z szachów dynastii Bahmani nigdy nie mieli takiej władzy nad swoimi feudałami, jak sułtani delhijscy w okresie rozkwitu sułta- 640 MAUZOLEUM EMIRA GURA W SAMARKANDZIE Początek XV w. FRAGMENT PORTALU MAUZOLEUM MULK-AKA W SAMARKANDZIE 1371 R. natu. Losami państwa kierowała w istocie garstka wielkich iktadarów i namiestników prowincji, tzw. tarafdarów. Tron szacha stanowił igraszkę w ich ręku. Dążąc do umocnienia swej władzy izachowie z dynastii Bahmani przeciwstawiali starej arystokracji muzułmańskiej, „dekańczy- kom", którzy stanowili najbardziej niebezpieczną dla nich klikę feudalną, nowych feudalów pochodzących z Azji Środkowej i Iranu, „cudzoziemców", a także organizowali wyprawy prze- ciwko sąsiednim księstwom indyjskim, przy czym najczęściej dochodziło do wojen z państwem Widżajanagar, którego bogactwa szczególnie nęciły feudałów bahmańskich. Na utrzymanie najemnego wojska i życie w przepychu feudałowie potrzebowali znacznych środków, które zdobywali przez grabież swych chłopów. Kupiec ruski Atanazy Nikitin, który •pędził w państwie Bahmani trzy lata (1469—1472) i pozostawił in- teresujący opis stosunków tam pa- nujących, z głębokim współczuciem dla ludu pisał: „A ziemia jest tam bardzo ludna, ale ludzie wiejscy są całkiem goli, a bojarzy wielką mają liłc, i żyją okazale". Zrujnowani chłopi rozchodzili się w różne stro- ny w poszukiwaniu utrzymania. W równie ciężkiej sytuacji znajdo- wała się także miejska ludność rze- mieślnicza. Feudałowie odbierali rzemieślnikom owoce ich pracy, płacąc ceny nie pozostające w ża- dnym stosunku do wartości towaru. Wielu rzemieślników znajdowało Fasada meczetu w Ahmedabadzie. xv w. lie, w zależności od lichwiarzy i sku- pywaczy. Feudałowie i kupcy prowadzili zyskowny handel produkcją rzemieślniczą, wywozili )4 na rynki wielkich miast indyjskich, sprzedawali przyjeżdżającym do Indii obcym kupcom lub »ami wyposażali statki i wieźli towary do obcych krajów. Oprócz wyrobów rzemieślniczych feudałowie wywozili z Indii ryż, barwniki, a zwłaszcza wiele korzeni, które otrzymywali jako rentę gruntową. Za panowania szacha Muhammeda (1463—1482) jego wszechwładny wezyr Mahmud Ga- wan, pochodzący z Gilanu, przywódca feudalnej kliki „cudzoziemców", próbował podciąć siły „dekańczyków", zabierając im część dochodów. Istniejące podówczas prowincje (tarafy) wezyr podzielił i oddał część nowych prowincji swym zwolennikom, nie zapominając przy tym i o sobie. Mahmud Gawan zmusił tarafdarów do oddawania części dochodów do skarbu państwa, będą- cego w istocie w jego dyspozycji. Ponadto zażądał od nich, aby utrzymywali siłę zbrojną od- powiadającą ich stopniom wojskowym, i zakwaterował w twierdzach prowincjonalnych garni- ac.»ny szacha. Ażeby osłabić niezadowolenie feudałów, organizował wiele wypraw wojennych, udało mu się nawet zdobyć na Widżajanagarze bogaty port Goa, jednakże nie uratowało go to przed nienawiścią feudałów. Mahmud Gawan został stracony za zgodą szacha, któremu cią- żyła władza wezyra i który zazdrościł mu jego ogromnych bogactw. Po śmierci wezyra państwo zaczęło się szybko rozpadać. Tarafdarowie jeden po drugim odmawiali uznawania władzy 41 IliKtiirli powszechna t. III 641 szacha i tworzyli niezależne księstwa. W laiaili 1490—1525 na terytorium byłego państwa Bnhni.i ni powstało pięć samodzielnych księstw: Ahmadin gar, Berar, Bidar, Bidżapur i Golkonda. PAŃSTWO WIDŻAJANAGAR Z chwilą rozpadnięcia się państwa Bahmani na plan pierwszy w Dekanie wysunął się Wid/a janagar. Powstały jako niewielkie księstwo w la tach czterdziestych XIV w., tj. jednocześnie z państwem Bahmani, Widżanajagar już za pa nowania pierwszych władców — Harihary I, a na stępnie Bukki — obejmował całe terytorium na południe od rzeki Tungabhadry i Kriszny. Włoch Nicolo Conti, który przebywał w Indiach na po- czątku XV w., pisał, że maharadża Widżajanagaru jest „potężniejszy od wszystkich władców Indii". Po czterdziestu latach to samo powiedział rów- nież Atanazy Nikitin: „Indyjski zaś sułtan jest bardzo mocny i wielu ma wojowników, a siedzi na górze w Widżajanagarze". Otoczoną kilkoma murami i osłoniętą górami stolicę Widżajanagaru oblegało często wojsko bahmańskie, lecz ani ra?,u nie udało mu się wkroczyć do miasta. Wieża triumfalna w Czitorze. XV w. W odróżnieniu od sułtanatu delhijskiego i państwa Bahmani, gdzie ziemia stanowiła włas- ność państwową i każdy feudał posiadał tylko pra- wo do określonej części państwowej renty-po- datku, a nie do ziemi, w Widżajanagarze istniały bardziej skomplikowane stosunki agrarne. Tutaj obok gruntów państwowych, rozdawanych w warunkowe władanie feudalne, istniała wielka i drobna własność feudalnego możnowładztwa. Takie ziemie posiadali również sami władcy Widżajanagaru. Duży areał gruntu znajdował się wreszcie w posiadaniu świątyń. Wśród feudałów najpotężniejszą warstwą było możnowładztwo wojskowo-urzędnicze — najacy. Panujący wyposażali ich w rozlegfe dobra ziemskie, w zamian za co obowiązani byli utrzymywać pewną ilość wojska i wpłacać do skarbca ok. połowy swych dochodów. Jeżeli najak wywiązywał się z tych obowiązków, był nieograniczonym władcą w swych posiadłościach. W prze- ciwnym razie narażał się na represje panującego i konfiskatę swego mienia. W Widżajanagarze, podobnie jak w innych państwach Indii, głównym źródłem dochodów feudałów była renta płacona w naturze i częściowo w pieniądzu. Jednakże w niektórych częściach kraju feudałowic prowadzili własne gospodarstwa, w których pracowali przymusowo ludzie z najniższych, „nie- dotykalnych" kast lub chłopi pańszczyźniani. Zwykle były to posiadłości, których właściciele hodowali palmy kokosowe i przyprawy korzenne do przerobu i na sprzedaż. 642 feudałami i wyzyskiwanym chłopstwem toczyła się ciągła walka. Chłopi dopro- WNdxcni do rozpaczy daninami i rozbojem feudałów często porzucali rodzinne sioła i całą wspól- noty uciekali na ziemie, których właściciele obiecywali im bardziej znośne warunki egzystencji, lub też powstawali przeciwko swym ciemięzcom z bronią w ręku. Aby uspokoić chłopów, feu- {Ulowic obniżali rentę, znosili te lub inne daniny, lecz po pewnym czasie wszystko wracało du poprzedniego stanu. Wyzyskiwani byli również rzemieślnicy miejscy. Fcudałowie i kupcy wywozili zabraną chłopom i rzemieślnikom produkcję do innych części Indii i do krajów zamorskich. Do licznych portów indyjskich, zwłaszcza na Wybrzeżu Mala- hufikim, kupcy przywozili różne towary, z któ- rych najcenniejsze były złoto, srebro i konie. KULTURA Jednym z najbardziej gcdnych uwagi fak- Ińw w życiu kulturalnym Indii w okresie XII— XV w. był rozwój literatury w językach mó- wionych szeregu ludów indyjskich. W językach łych głosili swe kazania kaznodzieje różnych *ckt hinduizmu. Pojawili się poeci piszący Utwory w mówionym, ojczystym ich języku. W XIV w. żyli dwaj najwybitniejsi poeci, liry- cy — Bengalczyk Czandidas i Biharczyk Widia- puti. Poeta Amir Chisraw zapoczątkował poezję w jązyku urdu. W XV w. tworzył swe pieśni na czcić Kriszny i Radhy duchowny kaznodzieja Bengalczyk Czajtania Dewa; wówczas też zapo- CMtkował literaturę assami uczeń Czajtanii De- wy — Siankaradewa. Pojawili się duchowni kaznodzieje i poeci, którzy napisali utwory w ję- *yku hindi — Ramananda, Kabir (1440—1518), Nanak (1469—1538) i ślepy Surdas. W XIII w. żył w Dekanie poeta Dżijaneś- wari, uważany za ojca literatury marathijskiej; hymny religijne tworzył również Marath Nam- dew. W XV wieku zrodziła się literatura w ję- *yku oryjskim. Jednakże szczególnie rozwinęła »l przed tym znowu powstało samodzielne państwo, udało mu się dopiero w 1388 r., po pięciu wyprawach, w których całkowitemu zniszczeniu uległ Urgencz. Następnie Timur rozgromił oddziały Mogulistanu. Timur prowadził długą i zaciętą walkę ze Złotą Ordą, którą wojsko jego rozgromiło dopiero po trzech wielkich wyprawach (1389, 1391, 1395). W czasie ostatniej wyprawy spustoszyło ono i ograbiło także południowy kraniec Rusi. Jednakże Timur nie próbował przyłączyć na stałe do swych posiadłości terytorium Mogulistanu i Złotej Ordy, rozumiejąc, że kierować tak rozległymi obszarami stepowymi z oddalonego ośrodka byłoby zbyt trudno, starał się natomiast poderwać potęgę wojskową i życie gospodarcze cywilizowanych terenów wchodzących w skład Złotej Ordy, jak Powołże i Krym. Chodziło mu zwłaszcza o zniszczenie prowadzonego przez Złotą Ordę handlu tranzytowego, dlatego kazał całkowicie zburzyć wszystkie wielkie miasta—Saraj Berke,Astrachań, Azow i inne. Unicestwienie tych miast i zniszczenie Urgenczu doprowadziło do tego, że w ciągu prawie trzech dziesięcioleci handel między krajami śródziemnomorskimi a Azją skazany był na szla- ki karawanowe prowadzące przez Iran, Bucharę i Samarkandę, a więc obszary podległe Timurowi. W 1380 r. Timur zaczął organizować wyprawy przeciw Iranowi, a później także Azerbej- dżanowi, Armenii, Gruzji, Irakowi, Syrii i Azji Mniejszej. Trwające do 1404 r. wyprawy na- potkały zaciekły opór ludów wszystkich tych krajów i niosły z sobą ogromne spustoszenia i okru- cieństwa, przypominające czasy Czyngis-chana. Grabiąc podbite obszary Timur część bogactw pozostawiał feudalnemu możnowładztwu Azji Środkowej; część łupów przeznaczał także na bu- dowę kanałów i miast, przy której zatrudniał armie niewolników. Do Samarkandy i innych miast Mawarannahru Timur kazał przesiedlić dziesiątki tysięcy rzemieślników, .artystów i uczonych, wywiezionych z podbitych krajów. Według relacji posła kastylijskiego Clavijo, który w 1404 r. przybył na dwór Timura do Samarkandy, w mieście tym mieszkało prawie 150 tys. rzemieśl- ników i kupców, którzy wraz z rodzinami zostali tu przesiedleni z innych krajów. Największe łupy wojenne zdobyły wojska Timura w czasie wyprawy do Indii w 1398 r. • Na początku XV w. zaostrzyły się stosunki między państwem Timura i cesarstwem Ming. Zimą 1404/5 r. na rozkaz Timura pod miasto Otrar nad Syr-darią zaczęli ściągać wojownicy na wyprawę przeciw Chinom. Za pretekst do wojny posłużyły Timurowi represje stosowane wobec kupców środkowoazjatyckich i prześladowanie muzułmanów w Chinach. Jednakże przy- gotowania wojenne przerwała w lutym 1405 r. śmierć Timura, po której nastąpiły w państwie Timurydów zamieszki wewnętrzne. Polityka wewnętrzna Timura odpowiadała interesom koczowniczego i osiadłego możno- władztwa feudalnego, na którym się opierał. Krajami Azji Środkowej oprócz Fergany rządził sam, wszystkie pozostałe obszary rozdał członkom swej rodziny, jak również wojskowemu i du- chownemu możnowładztwu, którego separatystyczne dążenia wkrótce już przyszło mu zwalczać. Za czasów Timura panującym rodzajem feudalnej własności ziemskiej stał się sojurgal (po mongolsku „darowizna"). Panujący nadawał feudałowi obszary różnej wielkości w doży- wotnie władanie, a obdarowany w zamian pełnił wraz z określoną liczbą jeźdźców służbę woj- skową. Właściciel sojurgału oprócz immunitetu podatkowego otrzymywał także pełny immunitet 654 Timur na tronie Rysunek wg miniatury perskiej pędzla Behzada. Koniec XV w. •ądowy i administracyjny. Urzędnikom centralnego aparatu państwowego wstęp na terytorium §ojurgału był wzbroniony. Systemu podatkowego Timur nie zmienił. Za czasów Timura przeprowadzono reformę feudalnego pospolitego ruszenia. Składało się ono teraz nie tylko z koczowników, lecz również z osiadłych mieszkańców — Mongołów, Tur- ków środkowoazjatyckich i Tadżyków. Cała ta armia dzieliła się na dwie części: jedna szła na wyprawę, druga zostawała dla obrony tyłów. Oprócz kusz ręcznych, miotaczy ognia i kamieni, mas/yn oblężniczych wojsko Timura po raz pierwszy na wschodzie użyło broni palnej. 655 Chcąc wsławić swoje imię, Timur kazał budować wspaniałe gmachy, zatrudniając jn/\ tym najlepszych architektów, artystów i majstrów. Wznosili te budowle najczęściej ludzie p.. zbawieni wolności osobistej. Rozpoczęto wielkie prace w związku z przebudową Samark;nul\ i rozszerzeniem sieci nawadniającej. W Mawarannahrze nastąpił, sztucznie co prawda wy\\<> łany,rozkwit rzemiosła i handlu. Wszystko i<> jednak nie mogło zrównoważyć innych czynów Timura: spustoszenia bogatych i kulturalnych krajów, grabieży miast i uprowadzania ludnosi i rzemieślniczej. Rządy Timura były klęską i dla narodów Azji Środkowej, ponieważ u źnnli-l wszystkich jego efemerycznych sukcesów li- zało bezprawie stosowane w Mawarannahr/c i nędza w krajach ujarzmionych. MAWARANNAHR W XV WIEKU Timur na polowaniu Obraz indyjskiego malarza Mir Muhammeda. XIV w. Zaraz po śmierci Timura imperium Timu- rydów straciło część zagarniętych terytoriów. Za panowania syna i następcy Timura, sułtana Szahrucha (1405—1447), pod władzą Timu- rydów pozostały Azja Środkowa, Afganistan i Iran. Następcy Timura zaniechali wybiera- nia marionetkowych chanów spośród potom- ków Czyngis-chana i sami przyjęli tytuł suł- tana. Sułtan Szahruch przeniósł stolicę do miasta Herat,a Mawarannahr oddał jako dziel- nicę swemu najstarszemu synowi Uługbekowi, który panował w Mawarannahrze w latach 1409—1447, a po śmierci Szahrucha został sułtanem całego państwa Timurydów (1447— 1449). Uługbek znany jest nie tyle ze swej działalności państwowej, ile z tego, że za jego czasów Samarkanda przekształciła się w po- ważny ośrodek życia naukowego i kulturalnego. Uhigbek wrogo odnosił się do mistycyzmu muzułmańskiego (sufizmu) i zakonów derwi- szów i ściągnął na siebie ich nienawiść. Przy poparciu derwiszów syn Uługbeka Abd al-Latif dokonał przewrotu pałacowego, obalił ojca, a następnie nasłał na niego płatnych morderców (1449). W czasach panowania sułtana Abu Saida (1452—1469) wzrosły wpływy szejchów der- wiszów. Wyróżniał się wśród nich szczególnie naczelnik zakonu derwiszów nakszbendi Chodzą Ahrar, jeden z największych feudałów duchownych. Po śmierci Abu Saida państwo Timurydów rozpadło się na dwa sułtanaty, na czele których stali przedstawiciele dwóch bocznych linii Ti- murydów: jeden panował w Chorasanie i Afganistanie, drugi — w Mawarannahrze. Za pano- wania ostatnich timurydzkich sułtanów Mawarannahru wpływy Chodży Ahrara i reakcji reli- gijnej przybrały znacznie na sile. 656 SZKIC DO PORTRETU SUŁTANA HUSEJNA, MINIATURA Koniec XV w. BITWA Miniatura z rękopisu „Szah-name" Firdausiego. Afganistan 1430 POWSTAŃCY POD DOWÓDZTWEM KOWALA KAWĘ Miniatura z poematu „Szah-name" Firdausiego. XV w. UTWORZENIE CHANATU UZBECKIEGO I KAZACHSKIEGO. UPADEK PAŃSTWA TIMURYDÓW POD CIOSAMI UZBEKÓW JuA w XIII w. w Złotej Ordzie powstało kilka ułusów: Błękitna Orda na Powołżu, Biała Ordtt w zachodniej części i ułus Szejbana w północnej części obecnego Kazachstanu, nad To- bołem i Irtyszem. Ułusami tymi rządzili potomkowie wnuków Czyngis-chana — Batu-chana, ()i'dy i Szejbana. Od XIV w. koczownicze plemiona tureckie Białej Ordy i ułusu Szejbana za- c*<;ty używać wspólnej nazwy Uzbeków1. Na początku XV w. ułus Szejbana i Biała Orda połączyły się w jeden chanat uzbecki, rzą- dzony przez potomków Szejbana. Do szczytu potęgi politycznej i wojskowej państwo ko- czowniczych Uzbeków doszło za panowania Abulchair-chana (1428—1468). Chanat uzbecki znajdował się wówczas na etapie wczesnego feudalizmu. Powinności feudalne nosiły formę obyczajów patriarchal- nych. Plemiona dzieliły się na odgałęzienia i rody, którymi rządziło sfeudalizowane moż- nowładztwo plemienne — bijowie. Wyżej od nich stała inna grupa arystokracji, sułtani (kró- lewicze), potomkowie Czyngis-chana. Zgodnie ze zwyczajem stepowym chan winien był dać każdemu sułtanowi lenno (jurt) złożone z jakie- goś plemienia wraz z terenem zimowych i let- nich koczowisk. Ciągłe zaburzenia wewnętrzne czyniły z chanatu uzbeckiego nietrwałe zjed- noczenie polityczne. Sckstant obserwatorium Uhigbeka w Samarkandzie XV w. Za panowania Abulchair-chana zaczęły wzrastać powinności szeregowych koczowni- ków. Dwaj sułtani—Dżanibek i Girej — sto- jący na czele wrogiego Abulchair-chanowi ugrupowania feudałów koczowniczych, korzystając z niezadowolenia mas koczowników, po- zyskali sobie niektóre plemiona i przenieśli się w dolinę rzek Tałas i Czu. Tam, w Siedmiorze- czu,ok. 1465 r. powstał samodzielny chanat, zwany kazachskim, na którego czele stanął Girej. Koczownicze plemiona nowego chanatu zaczęły nazywać się Kazachami. Po śmierci Abulchair-chana państwo Uzbeków rozpadło się na pewien czas na dzielnice. Władca jednej z dzielnic, Muhammed Szejbani-chan, zdolny dowódca i doświadczony polityk, po długotrwałej walce zjednoczył pod swą władzą szereg plemion uzbeckich. Korzystając z za- mieszek feudalnych i niezadowolenia wyzyskiwanych mas ludowych w państwie Timurydów, Szejbani-chan poprowadził swe oddziały na Mawarannahr, zdobył w latach 1499—1500 Bu- charę i Samarkandę, a następnie przepędził Timurydów z Mawarannahru. Tak powstało 1 Pochodzenie tej nazwy nie jest wyjaśnione. 42 — Historia powszechna t. III 657 w Mawarannahrze uzbeckie państwo Szejbanidów. Do tego państwa przeszli wszyscy kor/n jacy Uzbecy znad dolnego biegu Syr-darii, a ich miejsce zajęli Kazachowie. Początkowo terminy Uzbecy i Kazachowie oznaczały tylko poddanych danego chanam Lecz w XVI w. koczujący Uzbecy zlali się z powstałą wcześniej w Mawarannahrze nanuln wością turecką (nazywaną umownie w nauce radzieckin starouzbecką) i nadali jej swoją nazwę — Uzbeków. l'U- miona kazachskie, które zlały się z plemionami turecknm, osiadłymi w Siedmiorzeczu w pierwszych wiekach nas/n ery, a zwłaszcza od czasów kaganatu tureckiego VI—VII \v., oraz ze sturczonymi plemionami mongolskimi Moguli stanu, utworzyły w XVI w. narodowość kazachską. KULTURA LUDÓW AZJI ŚRODKOWEJ W XIV—XV W. Aliszer Nawoi Portret z r. 1500 W Azji Środkowej w XIV—XV w. nastąpił rozkwii architektury i sztuk plastycznych. Zabytki architektury pochodzące z tego okresu wyróżniają się monumental- nością formy, zwłaszcza wysokimi portalami i kopułami, oraz piękną dekoracją. Z XIV w. pochodzą zabytki starego Urgenczu: minaret o wysokości 60 m, mauzoleum Nadżm ad-Dina Kubra i sułtana Alego oraz wspaniałe mauzoleum Tiirabek-chanym — jedno z arcydzieł architektury środ- kowoazjatyckiej, które ma kształt graniastosłupa ozdobio- nego zewnątrz głębokimi niszami łukowymi. Kopuła tego budynku posiada wewnątrz przepiękny strop mozaikowy. Za panowania Timura powstało wiele monumental- nych budowli: w Samarkandzie — szereg mauzoleów w kompleksie architektonicznym Szach-i Zinde ze wspa- niałymi kompozycjami mozaikowymi, olbrzymi meczet Bibi-chanym z wysokimi portalami łukowymi i błękitną kopułą kaflową, meczet-grobowiec Timurydów Gur-i Emir; w mieście Kesz — pałac Ak Saraj; w mieście Turkiestan — duży meczet Hadżi Ahmeda Jesewi. Ko- puły i fasady tych budynków są bogato ozdobione mo- zaiką z różnokolorowych płytek glazurowanych. Wszystkie te zabytki mają wielką wartość artystyczną. Z zabytków architektonicznych XV w. należy wymienić meczet-mauzoleum szejcha Sejf ad-Dina Bacharzi w Bucharze, doskonałe pod względem architektury medresy Uługbeka w Bu- charze i Samarkandzie, ozdobione bogato mozaiką, z pięknym strzelistym portalem, meczet w Anau w pobliżu obecnego Aszchabadu i mauzoleum Iszrat-chana w Samarkandzie. Wyso- kim mistrzostwem i swoistym stylem wyróżniały się XIV—XV w. wyroby ceramiczne, rzeźba w drzewie i marmurze. Słynęli również ze swych umiejętności miniaturzyści. W pierwszej połowie XV w., za czasów Uługbeka, w Samarkandzie nadal rozwijało się 658 tycie kulturalne na podstawie starej kultury środkowoazjatyckiej. W medresie Uługbeka wy- kładano nic tylko teologię i prawo, lecz także nauki ścisłe i przyrodnicze. Wybudowano wielkie obserwatorium z olbrzymim (wysokim na 55 m) sekstantem, którego część zachowała się do nan/ych czasów. W medresie wykładali zaproszeni przez Uługbeka najwybitniejsi astronomo- wie epoki: „Platon swoich czasów" Kazy-zade Rumi, Gijas ad-Din Dżemszid i Ali Kuszczy. Sam Ulugbek był również wybitnym astronomem. Wiele lat pracował on w swym obserwa- torium nad opracowaniem Gurgańskich tablic astronomicznych. Tablice te, wyróżniające się dużą dokładnością, były jednym z najważniejszych dzieł astronomicznych średniowiecza i zy- ikuły światową sławę. Uługbek założył także wielką bibliotekę naukową. Pod jego kierownic- twem opracowano dzieło historyczne Historia czterech ulusów. W Samarkandzie pracowali uczeni, poeci, budowniczowie i miniaturzyści. W XV w. w Heracie żył i tworzył wielki myśliciel i poeta uzbecki Aliszer Nawoi (1441— 1501), który był wezyrem timurydzkiego sułtana Chorasanu — Husejna Bajkary. Do najlep- tzych dzieł Aliszera Nawoi zaliczyć należy Farhad i Szirin, Lejla i Madżnun i Siedem planet. Humanista, bojownik o wolność myśli i uczucia, Nawoi opiewał szlachetność, piękno i miłość. Stworzył on piękne postacie delikatnych, kochających i jednocześnie silnych duchem kobiet. Nawoi opiewał także piękno pracy ludzkiej i twórczości. W Heracie — stolicy sułtana Husejna — żył także wybitny poeta i myśliciel, klasyk Tadży- ków i Persów, Abd ar-Rahman Dżami (1414—1492), który napisał siedem poematów, połączo- nych wspólnym tytułem Haft awrang (Gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy), i zbiór opowia- dań dydaktycznych Bahaństan (Wiosenny ogród}. Światopogląd Dżamiego jest pełen sprzeczności: elementy humanizmu przeplatają się z mistycyzmem. W języku perskim pisali również wielcy historycy XV w. — Hafiz-i Abru, który był jednocześnie geografem, Abd ar-Razzak z Samar- kandy i Mirchond. 2. IRAN POD PANOWANIEM ZDOBYWCÓW MONGOLSKICH PODBÓJ IRANU PRZEZ CZYNGIS-CHANA Po zdobyciu Azji Środkowej wojska Czyngis-chana spustoszyły Chorasan, Afganistan i Mazenderan. Ostatni szach Chorezmu Dżelal ad-Din (1221—1231) przez pewien czas boha- tersko walczył z zaborcami i chociaż jego wysiłki nie znalazły poparcia wśród feudałów, rzemieśl- nicy i uboga część ludności Merwu, Heratu i innych miast powstali i wypędzili najeźdźców. Jednakże Dżelal ad-Din nie zdecydował się oprzeć na masach ludowych, w szczególności na miejskim pospolitym ruszeniu, i wkrótce poniósł klęskę. W wyniku najazdu wojsk Czyngis-chana część Iranu uległa zupełnemu spustoszeniu, w oazach wypasali swe stada koczownicy, a urządzenia nawadniające leżały w gruzach. Wylud- niły się miasta Niszapur, Rej, Kazwin, Hamadan i inne. Po powszechnej rzezi dokonanej przez zdobywców w Heracie, liczącym kilkaset tysięcy mieszkańców, przypadkowo ocalało 40 ludzi, a w okolicznych wsiach pozostało najwyżej stu mieszkańców. W wielu miejscowościach Iranu najeźdźcy uprowadzili lub wyrżnęli całe bydło. Współcześni uważali najazd wojsk Czyngis-chana za kataklizm. „Nie ulega wątpliwości — pisał w 1340 r. perski geograf Hamdallah Kazwini — że chaos i powszechna rzeź, które niosą 659 ze sobą Mongołowie, takich są rozmiarów, że gdyby nawet w ciągu tysiąca lat nie nastąpiło żadne inne nieszczęście, to i tak świat nie powróci do stanu, w jakim znajdował się przedtem" Gdy w 1236 r., za panowania wielkiego chana Ugedeja, pozwolono odbudować Herat — w i\ m celu odesłano do miasta nieznaczną część uprowadzonych do Mongolii w niewolę rzemieślm ków z rodzinami — to pierwsi osiedleńcy musieli przede wszystkim zająć się odbudową kań a łów nawadniających, a w czasie orki wszyscy mieszkańcy zaprzęgali się po dwóch do phij-.a, ponieważ nie było bydła roboczego. MONGOLSKIE PAŃSTWO HULAGIDÓW Podbój Iranu przez Mongołów zakończony został w latach pięćdziesiątych XIII w. Wielki chan Móngke zorganizował w tym celu wielką wyprawę pod dowództwem swego brata Hula gu, który zdobył jedna po drugiej twierdze ismailitów w górach Elburs (1256). Następnie, Nauka w szkole Miniatura z XV w. w 1258 r., Hulagu obalił bagdadzki kalifa i Abbasydów, którzy władali od połowy XII \\. Dolnym Irakiem. Chociaż na podstawie testa mentu Czyngis-chana Iran i kraje zakaukaskie winny były przypaść w udziale potomkom jego najstarszego syna Dżuczego, w rzeczywistości krajami tymi rządzili namiestnicy wielkiego chana. Hulagu samowolnie stworzył tu dla sie- bie i swoich potomków Hulagidów (1256—1353) piąty ułus mongolski, co później uznał wielki chan Chubiłaj (1261). Ponieważ Dżuczydzi nie pogodzili się z tym i stale próbowali zagarnąć kraje zakaukaskie, między nimi i Hulagidami toczyły się ciągłe wojny. Hulagidzi nosili tytuł ilchanów („chanów plemion"), tzn. chanów ułusu. Państwo ich obejmowało Iran, Afga- nistan, kraje zakaukaskie, Irak arabski i wschod- nią część Azji Mniejszej. Orda (kwatera głów- na) ilchana znajdowała się w południowym Azerbejdżanie. Ilchanowie prowadzili koczow- niczy tryb życia. Walcząc z silnym mameluckim sułtanatem Syrii i Egiptu oraz dążąc do pod- boju Syrii, ilchanowie zawarli sojusz z krzy- żowcami, utrzymującymi się jeszcze w Syrii północnej oraz na Cyprze. Jednakże wojny z sułtanami Egiptu nie były dla ilchanów po- myślne. Klasa feudałów w państwie Hulagidów składała się z kilku grup: wojskowego możno- władztwa koczowniczego (mongolskiego, tureckiego i kurdyjskiego), miejscowej warstwy urzęd- ników, duchowieństwa i miejscowych osiadłych właścicieli ziemskich. W czasach pierwszych sześciu ilchanów, kiedy kierowniczą siłą polityczną była feudalna arystokracja wojskowa koczu- 660 (ących plemion mongolskich i tureckich, wyzysk osiadłych chłopów, nie ograniczony patriarchal- Ityml obyczajami, jak to było wśród plemion koczujących, nabrał szczególnie ostrego charakteru. W wiciu okolicach chłopi musieli oddawać państwu i właścicielom ziemi ok. 80% zbiorów. Według relacji historyka perskiego Raszid ed-Dina (początek XIV w.) poborcy kilkakrot- nie w ciągu roku ściągali ten sam podatek, a chłopi, których nie stać było na takie wielokrotne płacenie, uciekali, porzucając swe siedziby, ci zaś, którzy pozostawali, pozwalali swym domom chylić się ku ruinie, aby uwolnić się od poborców podatkowych i uciążliwego kwaterowania oficerów i kurierów. Lecz i to nie zawsze pomagało. „Kiedy poborcy — pisze Raszid ed-Din — przemierzali kraj, szukali sobie jakiegoś niegodziwca, który znał domy, i na jego wskazanie wywlekali ludzi z kątów, piwnic, ogrodów i ruin. Jeśli nie mogli pojmać mężczyzn, to zabie- rali ich żony, pędzili je jak stado owiec przed sobą i prowadzili do urzędników podatkowych. G wieszali je za nogi na powrozach i bili; jęki i skargi kobiet wznosiły się pod niebiosa". O skali upadku rolnictwa i życia miejskiego w Iranie świadczą liczby podane przez geo- grafów na początku XIII i w latach czterdziestych XIV w. W okręgu Hamadanu na początku XIII w. było 660 wsi, a w 1340 r. — tylko 212; w okręgu Isferainu liczba osiedli zmniejszyła lic, z 451 do 50; w okręgu Beihaku — z 321 do 40 itd. Geograf Hamdallah Kazwini mówi, że wiele miast przekształciło się we wsie. W związku z upadkiem produkcji towarowej w Iranie l w krajach sąsiednich w XIII w. główną rolę odgrywać zaczęła renta naturalna. Feudałowie w krajach Przedniej i Środkowej Azji z zasady nadal nie prowadzili gospodarstwa pańszczyź- nianego. Za panowania mongolskiego źródła po raz pierwszy od VIII w. podają wiadomości o przywiązaniu chłopów do ziemi. RUCHY LUDOWE W IRANIE W XIII W. Chłopi odpowiadali powstaniami na olbrzymi wzrost renty feudalnej, na narzucanie pod- daństwa, samowolę i gwałt zaborców. W 1265 r. w Farsie pod przywództwem sejida1 Szeref ad-Dina rozpoczęły się zaburzenia, stłumione z wielkim okrucieństwem przez chana. W 1291 r. wybuchło powstanie Lurów, irańskiego plemienia koczowników, którzy zdobyli miasto Isfahan. W ostatnich dwóch dziesięcioleciach XIII w. szerokiego rozmachu nabrał chłopski ruch po- wstańczy w Iranie i Azerbejdżanie. Czynne tu były oddziały składające się ze zbiegłych chło- pów i niewolników, biedoty miejskiej i zubożałych kurdyjskich, lurskich, a nawet mongolskich koczowników, ukrywające się w górach, wąwozach i lasach. Powstańcy napadali na dwory, ka- rawany i kwatery emirów, mieli przyjaciół w każdej osadzie, w każdym koczowisku. Lud sym- patyzował z nimi, ukrywał ich, współczuł ujętym i skazanym na śmierć uczestnikom walk. W 1303 r. sekciarze, nazywani przez Raszid ed-Dina mazdakitami, którzy wszakże sami podawali się za zakon derwiszów, próbowali wywołać powstanie; władze wykryły jednak ich plany i aresztowały przywódców. Kazwini pisze, że w 1340 r. w północnym Iranie, w okręgu Rudbar, istniała tajna gmina, która była zbliżona do mazdakitów. Jest jednak rzeczą wątpliwą, aby mazdakizm mógł w XIV w. występować jako system religijny. Wspomniani autorzy mówiąc o mazdakitach mieli prawdopodobnie na myśli tylko program społeczny dawnych mazdakitów, którzy domagali się przekazania wszystkich gruntów wspólnotom wiejskim i ustanowienia rów- ności społecznej. lSejid — po arabsku „pan"; tytuł potomków proroka Muhammeda. 661 REFORMY GAZAN-CHANA Wobec trudnej sytuacji gospodarczej Iranu i Azerbejdżanu rząd Gazan-chana (1295—1.3011 zdecydował się zmienić politykę wewnętrzną i postanowił szukać zbliżenia z miejscowym, i| perskim, tadżyckim i azerbejdżańskim, osiadłym możnowładztwem muzułmańskim; ażeby zysk;u poparcie tej arystokracji duchownej i urzędniczej, Gazan-chan i jego najbliżsi przyjęli islam, który znów stał się religią państwową (pierwsi ilchanowie byli „poganami", tzn. szamanistanu, chociaż popierali chrześcijan i buddystów). Gazan-chan przeprowadził szereg reform, głównie z inicjatywy wspomnianego historyka i lekarza Raszid ed-Dina, który od 1298 r. był jego wezyrem. Koczowniczy wojownicy mon golsko-tureccy przestali na czas pewien odgrywać główną rolę w państwie i kierownictwo spra- wami politycznymi przejęła miejscowa osiadła arystokracja, sprawująca wysokie urzędy. Jej program polityczny reprezentował i sformułował Raszid ed-Din. Ustalono dokładne wymiary i terminy płatności podatku gruntowego, zakazano samowolnego ściągania danin, kwaterowania wojskowych i cywilnych urzędników w domach rajjatów (chłopów i mieszczan). Nowe władze zniosły w wielu miastach tamgę, tj. podatek nakładany na rzemiosło i handel przez chanów mongolskich; w innych miastach podatek ten został zmniejszony o połowę. Znów zaczęto bić monety srebrne. Zapuszczone i porzucone grunty oddano na warunkach ulgowych właścicielom ziemskim, którzy mieli je zasiedlić i uprawiać. Pracujący w warsztatach państwowych (karchane) rzemieślnicy-niewolnicy, którzy poprzednio otrzymywali tylko nędzne racje, przeszli na czynsz. Reformy ograniczyły także samowolę urzędników i możnowładztwa koczowniczego. Przepro- wadzono na szeroką skalę prace nawadniające. Jednak ustawodawstwo Gazan-chana potwierdziło przywiązanie chłopów do ziemi, istnie- jące od czasów Czyngis-chana. Zbiegłego chłopa mógł feudał ścigać i żądać jego wydania w cią- gu trzydziestu lat. Podatki, chociaż ściśle ustalone, pozostawały mimo to jeszcze bardzo wysokie. W Chuzestanie np. chłopi osiadli na gruntach państwowych (diwani) wpłacali do skarbu państwa 60% swego dochodu brutto. Gazan-chan surowymi środkami tłumił antyfeudalne ruchy chłopskie. STOSUNKI FEUDALNE W PAŃSTWIE HULAGIDÓW. UPADEK TEGO PAŃSTWA Po podbojach mongolskich nastąpił nowy podział gruntów. Państwo odebrało miejscowemu możnowładztwu jego dobra wraz z przywiązanymi do nich chłopami, a następnie, tj. na początku XIV w., rozdało je jako ikta lub mulki mongolsko-tureckim koczującym wojownikom oraz mu- zułmańskim* instytucjom religijnym. Wielkie obszary stanowiły własność rodziny ilchańskiej (indżu). Spełniając żądanie mongolskiego możnowładztwa koczowniczego chan wydał w 1303 r. edykt, na podstawie którego każdy Mongoł pełniący służbę w feudalnym pospolitym ruszeniu miał otrzymać ikta. Całe okręgi dostały się jako lenno emirom-tysięcznikom, tzn. naczelnikom plemiennych pododdziałów Mongołów, wystawiającym do pospolitego ruszenia nominalnie tysiąc ludzi (w rzeczywistości zwykle mniej). Emir ten dzielił przez losowanie otrzymany okręg między emirów-setników, ci — między emirów-dziesiętników, ostatni — między szeregowych lenników wojskowych, z których każdy otrzymywał niewielkie lenno, tj. jedno osiedle lub jego część z przy- pisanymi chłopami. Dziedziczność ikta została potwierdzona oficjalnie, a ich właściciele otrzymali 662 Immunitet podatkowy. Immunitet podatkowy jako przywilej przyznawany był niektórym właści- cielom ziem mulkowych i wszystkim muzułmańskim instytucjom religijnym. XIII i pierwsza połowa XIV w. były okresem dalszego wzrostu feudalnej własności ziemskiej l rozwoju feudalnej hierarchii oraz immunitetu. Ziemia ulegała koncentracji w ręku możnowładz- twa, które powiększało swój stan posiadania przez zabór gruntów drobnych feudałów — gwał- tem lub w drodze procesów sądowych. O rozmiarach wielkiej feudalnej własności ziemskiej można sobie wyrobić zdanie chociażby na podstawie testamentu Raszid ed-Dina. Z doku- mentu tego wynika, że Raszid ed-Din posiadał w państwie Hulagidów 12 700 feddanów1 na- wodnionych gruntów uprawnych, a oprócz tego 39 tysięcy palm daktylowych, mnóstwo ogrodów (tylko w dwu z nich w pobliżu Tebrizu pracowało 1200 niewolników), 30 tys. koni, 250 tys. owiec, 10 tys. wielbłądów, nie licząc pieniędzy i gruntów, które Raszid ed-Din jeszcze za życia przekazał swym 14 synom i 4 córkom. Własne posiadłości Gazan-chana wynosiły 20 tys. fedda- nów ziemi. Przeprowadzone za panowania Gazan-chana reformy nie zapobiegły politycznemu upadkowi państwa Hulagidów, mogły tylko oddalić nieco jego koniec. Iran nie osiągnął już poziomu eko- nomicznego, na jakim znajdował się z początkiem XIII w. Miasta podupadły, produkcja to- warowa skurczyła się, osłabły więzy gospodarcze między poszczególnymi krainami, coraz bar- dziej rozpowszechniała się ikta, a wszystko to prowadziło do dalszego rozdrobnienia feudalnego. Po śmierci ilchana Abu Saida (1335) państwo Hulagidów stało się areną feudalnych wojen we- wnętrznych, aż wreszcie rozpadło się zupełnie w 1353 r. W Iranie powstało kilka niezależnych państw feudalnych, wśród których najsilniejsze było państwo Dżelairydów (dynastia pochodzenia mongolskiego) obejmujące Irak, południowy Azerbejdżan, Armenię i zachodni Iran. RUCHY WYZWOLEŃCZE W XIV W. POWSTANIE SERBEDARÓW W CHORASANIE Do upadku państwa Hulagidów przyczyniły się powstania ludowe. Główną siłą napędową tych ruchów w Iranie byli chłopi i rzemieślnicy. Początkowo masy ludowe występowały razem z irańskimi drobnymi właścicielami ziemskimi, gdyż wspólnym ich celem było obalenie jarzma mongolskich koczowników. Gdy powstańcy zwyciężyli w wielu okolicach, zaczęło dochodzić do starć między drobnymi feudałami, walczącymi tylko o usunięcie panowania możnowładców mon- golsko-tureckich, a chłopami i rzemieślnikami, którzy walczyli z wyzyskiem feudalnym. Ruchy te posługiwały się ideologią sekt szyickich w połączeniu z pewnymi prądami muzuł- mańskiego sufizmu. Szyizm był atrakcyjny dla mas ludowych przede wszystkim przez swą naukę o drugim objawieniu się dwunastego imania — Mahdiego, pewnego rodzaju Mesjasza, który miał wybawić ludzi z nędzy, cierpień i ucisku, od tyranii i gwałtu. Sufizm opierał się na zakonach lub bractwach derwiszów, niektóre z nich były ściśle związane z cechami rzemieślników, które wzo- rowały się pod względem organizacyjnym na bractwach derwiszów. Za argumentacją suficką kryło się zresztą często religijne wolnomyślicielstwo, a nawet ateizm, dążenie do zrównania ma- jątków i do wspólnego władania ziemią. 1 Feddan (słowo arabskie, perski synonim dżuft): a) zaprzęg wołów, b) działka uprawiana w ciągu sezonu za- przęgiem wołów — miara powierzchni różnej wielkości zależnie od okolicy, przeciętnie 6—7 ha; do feddanu przy- pisywano od 3 do 6 i więcej rodzin chłopskich. 663 Wśród ruchów wyzwoleńczych XIV w. największe znaczenie miał tzw. ruch serbedarslu. który rozpoczął się w Chorasanie, a skierowany był przeciwko mongolskiemu możnowładztwu koczowniczemu i sprzymierzonej z nim miejscowej arystokracji. Ideologiem ruchu był szculi Chalife, szyita, który w mieście Sebzewarze wygłaszał sufickie na pozór, w istocie jednak „śpi .1 wom świeckim" poświęcone kazania. Chalife nawoływał lud do powstania przeciwko mongolskie mu możnowładztwu i sprzymierzonej z nim miejscowej arystokracji. Miejscowe duchowieństwo sunnickie nasłało na niego w r. 1335 najemnych morderców, z których rąk zginął. Propagaruli, tę kontynuował jednak w różnych miastach Chorasanu jego uczeń szejch Hasan Dżuri, chłop z po chodzenia. Szejchowie ci nadali organizacji swych zwolenników postać zakonu derwiszów. Wstę- pujący do zakonu składał przysięgę, zobowiązując się trzymać broń w pogotowiu i wystąpić n;i pierwsze wezwanie. Chorasańskie możnowładztwo koczownicze nakazało pojmać Hasana Dżuri i osadzić go w więzieniu. Na wiosnę 1337 r. (według innych danych — już w 1336 r.) rozpoczęły się zamieszki we wsi Basztin, w pobliżu Sebzewaru, gdzie chłopi zabili urzędnika mongolskiego, który chciał u ni cli stanąć kwaterą. Żyjący na początku XV w. historyk Hafiz-i Abru pisze na podstawie anonimo- wej Historii serbedarów, źródła, które nie zachowało się do naszych czasów, że chłopi mówili n;i zgromadzeniu: „Ludzie, którzy stali się władcami, dopuszczają się przemocy. Jeśli Bóg Wszech- mogący okaże nam pomoc, zniszczymy tyranię i usuniemy tyranów, a jeśli nie, to niech nasze gło- wy znajdą się na szubienicy, lecz cierpieć gwałtu i tyranii nie będziemy". Źródła tłumaczą, że perska nazwa „serbedarzy", którą otrzymali powstańcy, oznacza „wisielcy", „straceńcy". Początkowo serbedarzy prowadzili wojnę partyzancką, wkrótce jednak powstanie rozszerzyło się, gdy do masy chłopów, rzemieślników i biedoty miejskiej przyłączyli się miejscowi drobni właściciele ziemscy. Powstańcy zdobyli Sebzewar, który został stolicą nowo powstałego państwa serbedarów. Wojsko serbedarskie rozgromiło trzy ekspedycje koczowniczej arystokracji mongolsko- -tureckiej, wyzwoliło miasto Niszapur i cały zachodni Chorasan. W 1344 r. państwo serbedarów obejmowało terytorium o długości 550 i szerokości 200 km, a w połowie lat pięćdziesiątych XIV w. jeszcze się powiększyło po zdobyciu rejonu miast Tus i Meszhed na wschodzie oraz Gurgan i Kumis na zachodzie. Ostatni ilchan mongolski Tugaj Timur-chan, koczujący w Gurganie, u południowo-wschcd- nich wybrzeży Morza Kaspijskiego, zaprosił przywódców serbedarskich do swej ordy jakoby w ce- lu zawarcia traktatu pokojowego, planując upoić ich i pojmać w czasie uczty. Władca serbedarski Jahja Kerrabi przybył do ordy z 300 serbedarami (wg innych danych miało ich być tysiąc). Do- wiedziawszy się o planie ilchana, serbedarzy postanowili go uprzedzić. Na uczcie w wielkim na- miocie ilchańskim, gdy zaczęto roznosić puchary z winem, Jahja położył rękę na głowie. Na ten umowny znak jeden z serbedarów wyjął zza cholewy buta nóż i zabił ilchana, inni serbedarzy rzucili się na Mongołów z obnażonymi szablami. Wielu wojowników ilchana zginęło na miejscu, inni zbiegli przejęci paniką. Ilchańska orda została zniszczona (1353 r.). Państwo serbedarów przetrwało od 1337 do 1381 r. Przez cały ten czas toczyła się w nim walka między prądem umiarkowanym, reprezentowanym przez miejscowych drobnych właścicieli ziemskich, a szejchami zakonu derwiszów Chalife i Hasana Dżuri, którzy opierali się na rzemieślni- kach i najuboższych chłopach i bronili idei zrównania majątków. Walka między tymi kierunka- mi przejawiała się m. in. w częstych przewrotach i zmianach władców (emirów). I chociaż naj- częściej emirami byli drobni właściciele ziemscy, pod naciskiem rzemieślników i chłopów szli oni na znaczne ustępstwa. 664 Tak więc w państwie serbedarów chłopi oddawali tylko 3/10 zbiorów (w naturze), i nie żą- dano od nich „ani jednego denara więcej". Władca, jego przyboczni, urzędnicy i nokorzy (woj- akowi) — wszyscy ubierali się w jednakowe, skromne ubrania z wełny lub sierści wielbłądziej. Wojsko tworzyli chłopi i drobni właściciele ziemi; ci ostatni nazywani są w źródłach „serbedarską nidachtą". W rejestrach pospolitego ruszenia początkowo znajdowało się 12, później 18 i wreszcie 22 tysiące ludzi; wszyscy oni otrzymywali pensje państwowe, najczęściej w naturze (jedwab su- rowy). Władca urządzał codziennie na swym dworze wspólny posiłek dla wszystkich chętnych. Wojownicy serbedarscy słynęli męstwem. Serbedarzy chcieli, aby, jak mówił poeta, „ze strachu przed pikami serbedarów aż do sądu ostatecznego żaden Turek (koczownik) nie odważył się rozbić namiotu w Iranie". Serbedarzy przeprowadzili poważne prace nad odbudową karizów. RUCHY WYZWOLEŃCZE W INNYCH CZĘŚCIACH IRANU W XIV W. Tzw. powstanie sejidów — przywódcą jego był sejid Kawam ad-Din Maraszi—w Mazende- ranie (1350) doprowadziło do utworzenia państwa sejidów z ośrodkiem w mieście Amul (1350— 1392). Ruch mazenderański ani swym składem społecznym, ani ideologią nie różnił się od ruchu scrbedarów w Chorasanie. Tutaj ruch wyzwoleńczy przeciwko jarzmu mongolskiemu również przerodził się w walkę chłopów i rzemieślników przeciwko miejscowym feudałom i rozwijał się pcd hasłem równości społecznej i równego podziału dóbr konsumpcyjnych. W 1365 r. wybuchło powstanie serbedarów w rejonie Samarkandy. Podobny ruch rozwinął się także w Gilanie, w którego wschodniej części powstało w 1370 r. jeszcze jedno państwo se- jidów z ośrodkiem w mieście Lahidżan. Propaganda serbedarów rozpowszechniła się daleko poza granicami Chorasanu. W 1373 r. w mieście Kerman władzę przejęli serbedarzy, którzy stracili lub osadzili w więzieniu wielu właścicieli ikta oraz przedstawicieli wyższego duchowieństwa, a ich ziemie i majątki skonfiskowali. Oddziały feudałów stłumiły powstanie po dziewięciomiesięcz- nym oblężeniu Kermanu. IRAN POD PANOWANIEM TIMURA I TIMURYDÓW Utworzenie w 1370 r. imperium Timura w Azji Środkowej odbiło się bezpośrednio również na sytuacji Iranu, na który w 1381 r. najechało wojsko Timura. W 1393 r. podbój kraju był za- kończony. W 1381 r. Timur zdobył Sebzewar i zlikwidował państwo serbedarów, a nowe ich powstanie w Sebzewarze w 1383 r. stłumił z niezwykłym okrucieństwem. W 1387 r. wojsko Timura działało przeciw powstańcom w Isfahanie, którzy walczyli pod przywództwem pewnego młodego kowala, a w 1392 r. rozgromiło ruch ludowy w Mazenderanie. Stosując okrutne represje przeciw walczącym chłopom i rzemieślnikom, Timur szukał równocześnie poparcia wielkich feudałów irańskich, zwłaszcza miejscowego turecko-mongolskiego możnowładztwa koczowniczego, które nie mogło własnymi siłami poradzić sobie z powstaniami ludowymi. Następca Timura, sułtan Szahruch (1405—1447), osobiście rządząc Chorasanem przekazał część Azji Środkowej jako udzielne księstwo swemu synowi Uługbekowi. Inni synowie i wnuko- wie Szahrucha otrzymali dzielnice w zachodnim Iranie. Szahruch starał się opierać na perskiej i tadżyckiej arystokracji, szlachcie urzędniczej i na duchowieństwie muzułmańskim. Rząd Szahrucha zrezygnował z nowych podbojów, gdyż tylko 665 z trudem utrzymywał wojskowo-administru- cyjną jedność państwa Timurydów. Szahrucli musiał od czasu do czasu tłumić bunty feudal- ne, organizowane często przez samych książąt timurydzkich. Szahruch nie chciał dopuścić do nowych ruchów ludowych i dlatego, podobnie jak przed nim Gazan-chan, kazał ściśle ustalić rozmiar renty feudalnej. Ustępstwa te były jednak tylko półśrodkami i nie mogły zasadniczo zmienić ciężkiej sytuacji uciskanych mas ludowych. W pierwszej połowie XV w. w Iranie znowu doszło do niepokojów. RUCHY LUDOWE W XV W. Wojownik Timura w pełnym uzbrojeniu Rysunek. Szkoła Timurydów. Ok. 1430 r. Już w 1405 r. w Sebzewarze wybuchło nowe powstanie serbedarów, które władze po- konały z wielkim trudem. W 1406 r. doszło do zamieszek w Mazenderanie. W XV w. na czele ruchów ludowych stali rzemieślnicy. Wśród rzemieślników i inteligencji miejskiej w Iranie i Azerbejdżanie szerokie wpływy zdo- była szyicka sekta hurufitów, którzy głosili naukę o wspólnocie majątków i powszechnej równości społecznej. Zbliżony do hurufitów poeta, wyznawca sufizmu, Kasim-i Anwar wprowadził wśród swych uczniów, tworzących gminę na wzór bractwa derwiszów, wspólne posiłki i wspólnotę mienia. Tajne organizacje hurufitów walczyły przeciw panowaniu możnowładztwa feudalnego i szczególnie wrogo odnosiły się do państwa Timurydów, w którym widziały królestwo dadżdżala (antychrysta). W 1441—1442 r. doszło do groźnych zaburzeń w Chuzestanie, gdzie na czoło walczących wysunął się Muhammed o przezwisku Muszasza („Promienny"), założyciel jednej z sekt szyic- kich, która głosiła rychłe nadejście Mahdiego (Mesjasza). Siebie Muszasza nazywał zwiastunem Mahdiego. Za broń chwyciło prawie 10 tysięcy chłopów, rzemieślników i najuboższych koczow- ników arabskich; nazywali oni siebie fidajami, tzn. oddającymi życie w walce o swą sprawę. Powstańcy obalili dynastię miejscowego władcy, zabijali arystokratów i przedstawicieli wyższego duchowieństwa sunnickiego, zadali dotkliwą klęskę oddziałom feudałów przybyłym z Farsu. Powstanie stłumił jeden z książąt dynastii Kara Kojunłu, która panowała w Azerbejdżanie i za- chodnim Iranie. Po kilku latach jednakże Muszasza powrócił i powstanie wybuchło z nową siłą; w wyniku walk w rejonie miasta Huwejza i w Chuzestanie powstało niewielkie państwo, podob- ne do państwa serbedarów, które przetrwało do początku XVI w. Przywódcy ruchu przywłasz- czyli sobie grunty wielkich właścicieli ziemskich i wkrótce sami przekształcili się w feudałów. 666 PAŃSTWA IRANU W DRUGIEJ POŁOWIE XV W. W latach 1410—1468 powstały dwa państwa tureckich (oguzyjskich) koczowników: w po- ludniowym Azerbejdżanie, Armenii, Kurdystanie i arabskim Iraku — państwo Kara Kojunłu, • w górnym biegu Tygrysu i Eufratu — Ak Kojunłu1. W latach 1467—1468 wojsko Ak Kojunhi rozbiło państwo Kara Kojunłu i opanowało południowy Azerbejdżan, Armenię, arabski Irak l zachodni Iran. Stolicą państwa Kara Kojunhi, a później Ak Kojunhi był Tebriz, w XIII— XV w. najznaczniejszy ośrodek gospodarczy i kulturalny na całym Środkowym Wschodzie. Chorasan pozostawał nadal pod władzą Timurydów. Sułtan Uzun Hasan (1453—1478), władca Ak Kojunhi, musiał bronić się przeciw ekspansji Turcji osmańskiej. W poszukiwaniu sprzymierzeńców zawarł ścisły sojusz wojskowy z We- necją, lecz doznał od Turków osmańskich dotkliwej klęski pod Terdżanem nad Eufratem, głów- nie z powodu braku artylerii. Przebywający na dworze Uzun Hasana posłowie weneccy—Ca- icrino Zeno, Giosafa Barbaro, Ambroży Contarini — pozostawili cenne opisy Iranu i sąsied- nich krajów. Na dworze Uzun Hasana przebywał w charakterze posła wielkiego księcia ruskiego Iwana III Włoch Marco Rosso, który próbował porozumieć się z Uzun Hasanem w sprawie 10j uszu przeciwko Złotej Ordzie. STOSUNKI FEUDALNE W XIV I XV W. Wszystkie państwa, które w XIV—XV w. istniały na terytorium Iranu, były tylko wojsko- wo-administracyjnymi zjednoczeniami wielkich i drobnych posiadłości feudalnych. Rozdrob- nienie feudalne wzrosło w tych stuleciach jeszcze bardziej, a system lenn wojskowych osiągnął największy rozwój. Najbardziej rozwiniętą formą lenna wojskowego był sojurgał (od połowy XIV w.) — posiadłość dziedziczna z immunitetem podatkowym, sądowym i administracyjnym. Jednakże obok sojurgałów nadal istniały mulki, nie związane ze służbą państwową; wiele mul- ków korzystało również z immunitetu podatkowego. Immunitet podatkowy i sądowy przyzna- wano także niejednokrotnie ziemiom kościelnym (wakfom). Rozpowszechnienie się immunitetu w państwach Timurydów i Ak Kojunhi osłabiało władzę centralną, która traciła wpływy po- datkowe i przekazywała władzę sądowniczą i wojskową całkowicie w ręce miejscowych władców feudalnych. Jednocześnie w państwie było coraz więcej tarchanów, tzn. feudałów, którzy mieli nie tylko immunitet i inne przywileje, ale zwolnieni byli poza tym osobiście od odpowiedzial- ności sądowej (do 9 wykroczeń). U schyłku XV w. w związku ze stłumieniem ruchów ludowych w Iranie zaznaczył się znów wzrost wyzysku feudalnego. Znamy edykty, które wymieniają 15, 27, a nawet 31 różnych podatków i powinności obciążających chłopa i stanowiących w sumie rentę feudalną; państwo traciło stopniowo prawo na tę rentę, gdyż w wyniku uzyskania immunitetu ściągali ją feudało- wie. W feudalnym społeczeństwie irańskim następował coraz wyraźniej szy regres, podupadało rolnictwo, chłopi zamieniali się w nędzarzy itd. Możnowładztwo koczownicze, najbardziej chciwy i bezwzględny wyzyskiwacz osiadłych chłopów, wprowadziło reżym całkowitego bezpra- 1 Kara Kojunłu („mający czarne barany") i Ak Kojunłu („mający białe barany")— nazwy (od wizerunków na sztandarach) dwóch związków koczowniczych plemion Turków-Oguzów w XIV —XV w. Te same nazwy ozna- i'/.aly stworzone przez nie państwa i rządzące w nich dynastie. 667 wia. Wielkość renty feudalnej, płaconej głównie w naturze, wahała się w różnych okolicach IM! 15 do 80% zbiorów. Powierzchnia uprawnych gruntów stale malała, miasta chyliły się ku u p; u l kowi. Ludność Isfahanu — największego miasta w Iranie — zmniejszyła się do 50 tys. KULTURA IRANU W OKRESIE OD XIII DO XV W. Podbój mongolski niepomyślnie odbił się na kulturze Iranu, aczkolwiek ilchanowie mun golscy chętnie przyjmowali do swej służby uczonych — lekarzy, matematyków, których /a trudniali w resorcie finansów, i astronomów, których mianowali nadwornymi astrologami. CXI historyków żądali sławienia podbojów i czynów Czyngis-chana i jego potomków. W czasach Hulagu-chana wielki matematyk i astronom Nasir ad-Din Tusi (zm. w 1277 r.) wybudował w Maradze obserwatorium z wielką biblioteką, gdzie pracowali obok miejscowych równie/, astronomowie indyjscy i chińscy. Ok. 1260 r. Ata Melik-i Dżuwejni napisał w języku perskim wielkie dzieło historyczne Tarich-i dżihanguszaj (Historia zdobywcy świata, tzn. Czyngis-chana). Wezyr Gazan-chana Raszid ad-Din Fazlallah Hamadani (1247—1318) był autorem encyklopedii nauk przyrodni- czych, która nie przetrwała jednak do naszych czasów; napisał on też w języku perskim wielkie dzieło historyczne Dżami at-tawarich (Zbiór kronik}. Pierwsza część tego zbioru zawiera hi- storię Mongołów i utworzonych przez nich państw, zwłaszcza państwa Hulagidów, druga część— historię wszystkich znanych wówczas narodów, od Franków do Chińczyków; autor napisał swe dzieło przy współpracy osób, które znały języki i historię różnych narodów. W celu opra- cowania tego dzieła Raszid ad-Din nabył m.in. za pośrednictwem kupców weneckich szereg łacińskich rękopisów zawierających historię krajów Europy Zachodniej. Dzieło Raszid ad-Dina zawiera bogaty materiał etnograficzny i ekonomiczny. Wymienić tu jeszcze trzeba historyczna, pracę Wassafa (początek XIV w.); Hamdallah Kazwini — napisał w r. 1330 dzieło historyczne, a w 1340 r. pracę zawierającą szczegółowy opis geograficzny państwa Hulagidów. W Szirazie urodził się i spędził najwcześniejsze i ostatnie lata życia genialny poeta perski Muslih ai-Din Saadi (1184—1291). Przeżył on burzliwe życie, dużo podróżował, był jeńcem Hindusów w Gudżaracie i niewolnikiem krzyżowców w Syrii. Saadi był wybitnym pcetą, auto- rem znanych na całym świecie zbiorów opowiadań dydaktycznych Gulistan (Ogród różany] i Bustan (Sad), czterech zbiorów gazeli (wierszy lirycznych), elegii z okazji zdobycia Bagdadu przez Hulagu-chana itd. W dziełach swych dawał często wyraz krytycznemu stosunkowi do moralności społeczeństwa feudalnego. Jednym z największych poetów perskich, który odzwierciedlał uczucia i nastroje mieszkań- ców miast, był Hafiz (ok. 1300—1389), zamieszkały w Szirazie, gdzie też zmarł jako ubogi czło- wiek. Dywan (zbiór wierszy) Hafiza wyróżnia się świetną formą i subtelną liryką. Poeta opiewał piękno i miłość, wolność uczuć, kwiaty, wino, radość życia, pisał o cierpieniach nieodwzajemnio- nej miłości, bólu poniienia, demaskował obłudną i fałszywą oficjalną moralność. Gorliwi obrońcy islamu próbowali miłosne gazele Hafiza przedstawić jako alegorie „mistycznej miłości do Boga", lecz twierdzenia te są pozbawione wszelkich podstaw. Ludową, antyfeudalną tendencję w poezji perskiej reprezentują wielki poeta, uczestnik ruchu serbedarów Ibn-i Jamin (zm. w 1368 r.) oraz Ubejd-i Zakani (zm. w 1370 r.), którzy w swych sa- tyrach (Etyka arystokracji i in.) demaskowali rozkład obyczajów i pasożytnictwo możnowładztwa feudalnego, fałsz i obłudę duchowieństwa. Zakani zbliża się czasami do ateizmu. Pisząc w alegorycz- 668 nym poemacie o walce myszy z kotami miał na myśli powstanie ludowe prze- ciwko feudałom. W twórczości wielkiego poety XV w. Kasim-i Anwara znalazły odbicie równościowe idee huruf itów. Okropności najazdów mongolskich i beznadziejny ucisk zaborców sprawiły, te rosły wpływy sufizmu, głoszącego „ucieczkę od świata" do ascetyzmu i zam- kniętego życia opartego na kontemplacji. Największym poetą mistycznym był Dże- lal ad-Din Rumi (1207—1273), który mieszkał w Azji Mniejszej, lecz tworzył w języku perskim. W je o wierszach prze- plata się mistycyzm i panteizm z humanis- tycznymi ideami wolności myśli, szerokiej tolerancji i protestem przeciw uciskowi człowieka przez człowieka. Sufistyczne poglądy głosili w swych wierszach poeci Szabistari (XIV w.), Auhadi (XIV w.), a zwłaszcza Magribi (zm. w 1406 r.). Poglądy te znalazły odbicie także w twór- czości wielkiego poety Tadżyków i Per- sów — Dżamiego (XV w.). Roboty budowlane Miniatura Behzada. Koniec XV w. Z zabytków architektury XIII-XVw. należy wymienić mauzoleum w Hamada- nie Gumbad-i Alawijan (Kopuła Alidów) z dekoracją na cegle i stiuku (prawdo- podobnie XIII w.), kopulasty meczst- -mauzoleum Oldżejtu-chana w Suitami (XIV w.), meczet w Weraminie (XIV w.), meczet Gauhar Szad w Meszhedzie (XV w.) i meczet Namazgah w Heracie (XV w.). Wszystkie one są bogato ozdobione mozaiką z różnokolorowych płytek glazurowanych i lustrowanych. Należy wspomnieć o pięknych mihrabach1 z XIV w. z fajansową i lustrowaną mozaiką. W Iranie rozwijała się również kaligrafia i miniatura. Słynęła zwłaszcza szkoła malarzy mi- niatur w Heracie w XV w., która odegrała dużą rolę w rozwoju sztuki miniatury także w Azji Środkowej. Najbardziej utalentowanym mistrzem tej szkoły był Behzad. Piękne przedmioty pro- dukowało rzemiosło artystyczne: wyroby fajansowe, wyroby z brązu z inkrustacjami ze złota i srebra, malowane tkaniny jedwabne przetykane srebrem i złotem, brokat, dywany jedwabne i wełniane. 1 Mihrab — ka Mekce zwrócone półokrągłe lub wielokątne nisze w meczetach, odpowiednik apsydy w kościo- łach chrześcijańskich. 669 3. PANOWANIE MONGOLSKIE W KRAJACH ZAKAUKAZIA WALKA LUDÓW ZAKAUKAZIA Z ZABORCAMI PODBÓJ ZAKAUKAZIA PRZEZ MONGOŁÓW W latach 1220—1222 wojska mongolskich wodzów Dżebego i Subeteja spustoszyły A/a bejdżan i część Gruzji. W Azerbejdżanie, podobnie jak w innych krajach najechanych przez Mon golów, w wielu miastach (Maradze, Ardebilu, Szemasze) obronę przejęli w swe ręce rzemieślnicy i biedota. W Bajlakanie możni porozumieli się już z posłami mongolskimi co do kapitulacji, lec/. „motłoch", tzn. plebs miejski, powstał, zabił i; posła i bohatersko bronił miasta. Mongołowie zdobyli jednak i zburzyli miasto, a jego mieś/ kańców wycięli w pień. TV 1222 r. wojska D/e • bego i Subeteja dotarły ao Kaukazu północnego. Wojsko ostatniego szacha Chorezmu Dżc- lal ad-Dina po powrocie z Indii w 1224 r. utrzy- mywało się w Iranie i Azerbejdżanie jeszc/c kilka lat. Lecz Dżelal ad-Din nie chciał uzbroić mas ludowych, chociaż mieszczanie niejedno- krotnie proponowali mu pomoc w walce z Czyn- gis-chanem. W 1230 r. Mongołowie rozbili od- działy Dżelal ad-Dina na Stepie Mugańskim, a wiosną 1231 r. w mieście Gandża wybuchło przeciw niemu i miejscowemu możnowładztwu powstanie rzemieślników i biedoty miejskiej. Mocno przerzedzone wojsko szacha Chorezmu wycofało się nad górny bieg Tygrysu. Tam Dżelal ad-Din został jeszcze raz pobity przez Mongołów, po czym uciekł w góry, gdzie zabił go pastuch kurdyjski. W 1231 r. wojsko mon- golskie zajęło południowy Azerbejdżan. Lichtarz z brązu mosulskiego Iran. XIII w. Północny Azerbejdżan, wschodnia Gruzja i Armenia były w latach 1235—1239 widow- nią nowych pustoszących najazdów mongol- skich. Padły i zburzone zostały miasta Gandża, Szamchor, Ani, Kars, Derbent i in. W ormiańskim mieście Ani mieszkańcy bohatersko bronili się wbrew zakazowi księcia, gdy feudałowie pod- dawali się Mongołom. Królowa Gruzji Rusudan uznała władzę wielkiego chana mongolskiego, zobowiązując się do płacenia mu co rok daniny w wysokości 50 tys. sztuk złota. Obfitujący w doskonale pastwiska Azerbejdżan stał się głównym koczowiskiem Mongołów i Turków i podlegał bezpośrednio władzy ilchanów. Miejscowi majętni feudałowie albo znikli, albo, jak np. szachowie Szyrwanu, byli skrajnie ograniczeni w swych posiadłościach i prawach. W górach Ałatag w Armenii również zaczęli koczować Mongołowie. W ciągu XIII—XIV w. ko- czownicy, tzn. dostojnicy mongolscy, tureccy i kurdyjscy, stopniowo wypierali arystokracją or- 670 miańską, stopniowo znikały także dawne normy feudalne ustępując miejsca bardziej prymitywnym formom ustroju feudalnego, i tak np. rozmiary renty nie były ustalone. Spustoszenia dokonane przez wojska mongolskie w czasie podboju, rozwój ekstensywnej koczowniczej gospodarki pasterskiej, polityka podatkowa pierwszych ilchanów — wszystko to •powodowało w Azerbejdżanie i Armenii, podobnie jak w Iranie, upadek rolnictwa i życia miej- skiego. O rozmiarach zniszczeń świadczy fakt, że w okręgu Siunik było na początku XII w. l 400 osiedli, a pod koniec XIII w. — już tylko 682. W Nachiczewanie zamieszkana była tylko Ve część domów, a reszta stała pustką. Na skutek przesunięcia szlaków karawanowych na po- łudnie podupadły miasta północnej Armenii i północnego Azerbejdżanu. Zaborcy nie osiedlili się w Gruzji, gdzie w rezultacie walki i oporu ludu gruzińskiego za- chowały się istniejące formy ustrojowe i ocalał aparat państwowy. Lecz kraj popadłszy w wa- salną zależność od Hulagidów przeżywał do końca XIII w. okres upadku gospodarczego. Jed- nakże spustoszenia nie były tu tak duże jak w Armenii i Azerbejdżanie. Chanowie mongolscy, pragnąc osłabić Gruzję, popierali podział jej na dwa królestwa — wschodnie i zachodnie — i na szereg księstw (Samcche i in.). Ilchanowie nałożyli na kraj uciążliwe podatki, a chłopów przy- pisali do ziemi. Na Zakaukaziu, podobnie jak w innych krajach, wybuchały powstania zarówno przeciw panowaniu mongolskiemu, jak i przeciw miejscowym feudałom, którzy popierali zaborców. Do wielkiego ruchu chłopskiego doszło w 1250 r. w Siuniku w Armenii. Na jego czele stał mły- narz Dawid, który nazywał siebie „prorokiem" i głosił powszechną równość i podział dóbr. W 1260 r. wybuchły powstania przeciw panowaniu mongolskiemu w Gruzji i na północy Ar- menii. Główną masę walczących stanowili chłopi. Oba te powstania krwawo stłumiono. PAŃSTWA ZAKAUKASKIE W XIV W. NAJAZD WOJSK TIMURA Po śmierci hulagidzkiego ilchana Abu Saida (1335) Gruzja odzyskała niezależność i zaczęła się znów rozwijać pod względem gospodarczym. Królowi gruzińskiemu Jerzemu V Wspania- łemu (1314—1346) udało się przywrócić jedność polityczną królestwa gruzińskiego przez przy- łączenie Imeretii i podporządkowanie Samcche. Jerzy V zaczął bić własną monetę. Za jego pa- nowania powstał zbiór praw dla gruzińskich górali (Tuszynów, Pszawów, Chewsurów i in.), którzy żyli jeszcze we wspólnocie rodowej i ustroju patriarchalnym. W połowie XIV w. odzyskało pełną niezawisłość i rozszerzyło swe granice królestwo sza- chów Szyrwanu w północnym Azerbejdżanie. W 1382 r. w Szyrwanie wybuchło powstanie drobnych właścicieli ziemskich i chłopów przeciwko feudalnemu możnowładztwu. Powstańcy ogłosili szachem Szyrwanu Ibrahima (1382—1417), który, choć znakomitego pochodzenia, był niezamożnym właścicielem ziemskim. Ibrahim okazał się mądrym władcą i dążył do zjednocze- nia całego Azerbejdżanu. Kraj wyzwolony z jarzma zaborców rozwijał się pod względem go- spodarczym. Natomiast w południowym Azerbejdżanie, który wszedł w skład państwa Dżelai- rydów, utrzymały się mongolskie formy i metody rządzenia, ponieważ kierowniczą rolę odgry- wali koczownicy — możnowładztwo wojskowe. Armenią, również należącą do państwa Dżelairydów, rządzili nadal władcy będący przed- stawicielami tureckiej i kurdyjskiej arystokracji stepowej. W przeciwieństwie do Gruzji i Szyr- wanu, Armenia, pozbawiona samodzielności państwowej i rujnowana wewnętrznymi walkami 671 i najazdami koczowniczych plemion, przeżywała upadek gospodarczy. Napisy z XIV w. w Ani świadczą o upadku tego niegdyś kwitnącego miasta, które na początku XV w. przekształciło się w zwykłą wieś. W latach 1386—1404 oddziały Timura podbiły i spustoszyły Azerbejdżan, Armenię i Gru- zję. Niektóre miasta i zamki stawiały bohaterski opór zaborcy: w Azerbejdżanie np. twierdza Alindżakała wytrzymała czternastoletnią blokadę, w Armenii dzielni górale Sasunu odparli napad wojowników Timura. Szczególnie zacięty i skuteczny opór stawiała Timurowi Gruzja. Timur zorganizował siedem wypraw na Gruzję i dokonał tu większych zniszczeń niż ongiś Czyn- gis-chan. W 1404 r. król gruziński Jerzy VII musiał wreszcie uznać zwierzchnią władzę Timura. KRAJE ZAKAUKASKIE W XV W. Panowanie Timura i jego następców wywołało nienawiść ludów Zakaukazia i nie miało tam żadnego oparcia. Wkrótce po śmierci Timura i rozpadnięciu się jego imperium południowy Azerbejdżan najechali tureccy koczownicy Kara Kojunłu, a następnie Ak Kojunłu. Szyrwan pozostał niezależny przez całe XV stulecie. Potęga szachów Szyrwanu wzrosła na- wet na skutek sojuszu z Timurydami, a następnie z Ak Kojunłu. W XV w. kupcy genueńscy i weneccy wywozili coraz więcej surowego jedwabiu z Szyrwanu do Włoch, gdzie rozwijał się przemysł jedwabniczy. Na początku XV w. w pobliżu Baku wydobycie ropy naftowej wynosiło dziennie 200 charwarów1 („oślich ładunków"); ropę wywożono do sąsiednich krajów. Teraz już Baku, a nie Derbent, było głównym portem Morza Kaspijskiego, które z tego powodu otrzymało nazwę Bakińskiego. Feudalna zależność chłopów w XV w. była bardziej uciążliwa w południowym Azerbejdżanie aniżeli w Szyrwanie. W całym Azerbejdżanie przeważającym typem feudalnej własności ziemskiej w XIV—XV w. stał się sojurgał. Armenia była do połowy XV w. terenem grabieżczych najazdów koczowników Kara Kojunłu. Wsie zostały spustoszone, wiele gruntów uprawnych przemieniło się w pastwiska, na których koczownicy wypasali swe stada. Miasta przekształciły się w osady. Feudałów ormiańskich prawie całkowicie wyparła koczownicza arystokracja plemion tureckich i kurdyjskich. Część ludności ormiańskiej została uprowadzona do niewoli, część zbiegła. Kolonie rzemieślników i kupców or- miańskich powstały we Lwowie, w Wenecji, na Krymie itd. Gruzja w XV w. również przeżywała grabieżcze najazdy koczowników Kara Kojunłu i Ak Kojunłu i związaną z nimi ruinę gospodarczą. Wśród nieustannej walki z koczownikami kraj rozpadał się pod względem politycznym. W 1490 r. istniały tu trzy królestwa i kilka księstw, a wszystkie te państwa były jedynie wojskowo-administracyjnymi zjednoczeniami wielu feudal- nych włości (satawado). W Gruzji XV w. wzrosła renta naturalna i powinności pańszczyźniane. W celu zwiększenia czynszów powiększono jednostki miary, którymi ważono artykuły oddawane przez chłopów jako czynsz. Według ustaw Agbugi, władcy Samcche, chłop nie miał prawa porzu- cić swojej działki ani jej alienować bez zgody pana. Grzywna za zabicie aznaura (szlachcica) była 30 razy wyższa niż za zabicie chłopa. W XV w. rozpowszechniał się w Gruzji nadal immunitet podatkowy, sądowniczy i administracyjny. Korzystając z politycznego rozdrobnienia Gruzji, wojsko Uzun Hasana, władcy Ak Kojunłu, spustoszyło Kartlię, zrujnowało Tbilisi i Gori i uprowadziło 5 tys. Gruzinów do niewoli. Wreszcie 1 charwar tebryski = 295 kg. 672 Bagrat VI uznał się za wasala Uzun Hasana, odstąpił mu Tbilisi i zobowiązał się do płacenia co- rocznej daniny. Wzrost rozdrobnienia feudalnego, upadek gospodarczy i polityczny, coraz silniejszy nacisk ze strony zaborców — Ak Kojunłu i Turcji -r oto czynniki, które odbiły się fatalnie na sytuacji Armenii i Gruzji w końcu XV w. KULTURA ZAKAUKAZIA W OKRESIE XIII—XV W. Podboje mongolskie i związany z nimi wzrost ucisku społecznego spowodowały siłą rzeczy dalszy upadek kultury w krajach zakaukaskich. Jednakże już od drugiej połowy XIII w. sytuacja zaczęła się nieco poprawiać. Z zabytków budownictwa gruzińskiego tego okresu wyróżnia się trzynawowy kościół klasztorny Safar, bogato udekorowany freskami i rzeźbą w kamieniu. Z XIII w. pochodzą klasztory Achtala, Timotis-ubani i Zarzma, które również ozdobione są bardzo intere- sującymi freskami i malowidłami portretowymi. W końcu XIII w. przebudowany został kościół zamkowy w Tbilisi. Z zabytków budownictwa świeckiego w Armenii należy wymienić karawanseraje, pałac Sargisa w Ani i pałac Sachmadina w Mrenie (XIII w.). W architekturze kościelnej tego okresu nowość stanowią dzwonnice i obszerne przedsionki kościołów, tzw. żamatuny, służące również do zebrań o charakterze świeckim. W Armenii XIII—XIV w. w klasztorach Gladzor, Achpat, Sanain, Tatew i in. w dalszym ciągu czynne były szkoły wyższe, w których wykładano nauki świeckie. Do najwybitniejszych historyków ormiańskich tego okresu należą Kirakos z Gandzaku i Wardan Wielki (XIII w.), którzy przekazali nam cenne wiadomości o ustroju społecznym, wa- runkach bytu i zwyczajach Mongołów, o ich podbojach i metodach rządzenia. Stefan Orbelian, autor historii księstwa Siunik, zebrał bardzo obszerny materiał dotyczący stosunków społeczno- -ekonomicznych (początek XIV w.); Tomasz Mecopecy (XV w.) napisał historię Armenii w okresie panowania Timura i jego następców. W klasztorach nadal czynne były biblioteki i skryptoria, a także pracownie malarskie. Szczególnie wysokim artyzmem wyróżniała się wańska szkoła mi- niaturzystów (XIV w.). Do wybitnych poetów ormiańskich należał Frik (XIII w.), który piętno- wał chanów mongolskich, obcych i miejscowych feudałów uciskających lud, a także poeta lirycz- ny Konstantyn Jerznkacy (ok. 1250—1340), humanista i postępowy myśliciel, autor znakomitego poematu Wiosna. Najpiękniejszymi zabytkami budownictwa azerbejdżańskiego tego okresu są: mauzoleum Pir-chanega obłożone mozaiką z różnokolorowego fajansu (XIII w.), mauzoleum w kształcie wieży w Karabagłarze (XIV w.) i piękny kompleks pałacowy szachów szyrwańskich w Baku z „salą rozpraw" (Diwan-chane) — ośmiościenną rotundą z kopułą, pięknym strzelistym porta- lem, meczetem i grobowcem ozdobionym rzeźbą w kamieniu i „stalaktytami" (XV w.), wspaniały meczet błękitny w Tebrizie z wysokim portalem i ścianami pokrytymi kaflami z różnokolorowej, przeważnie błękitnej glazury (XV w.). Poeci azerbejdżańscy już od XIII w. obok języka farsi używali także azerbejdżańskiego. W języku farsi pisał poeta Zulfugar Szyrwani (XIII w.), w języku azerbejdżańskim — wielki poeta Nesimi, stronnik szyickiej sekty hurufitów, bojownik przeciw feudalnemu uciskowi i pano- waniu Timurydów, spalony jako heretyk w 1417 r. W języku farsi i w azerbejdżańskim pisał także wielki poeta hurufita Kasim-i Anwar (zm. w 1433 r.). 4:1 Historio powszechna t. III ROZDZIAŁ XXXVIII WALKA LUDU RUSKIEGO I INNYCH LUDÓW EUROPY WSCHODNIEJ Z NAJAZDEM MONGOLSKIM. NAJŚCIE NA RUŚ FEUDAŁÓW SZWEDZKICH, NIEMIECKICH, DUŃSKICH, WĘGIERSKICH I POLSKICH W XIII W. D zieje Rusi w XIII w. — to historia zaciętych i bohaterskich walk o niepodległość, jaką musiał toczyć lud ruski jednocześnie z feudałami mongolskimi, niemieckimi, szwedzkimi, duńskimi, węgierskimi i polskimi. Walka ludu ruskiego z obcymi najeźdźcami zaważyła na losach wszystkich narodów Europy Wschodniej. WALKA RUSI I LUDÓW NADBAŁTYCKICH Z NAJŚCIEM NIEMIECKICH, SZWEDZKICH I DUŃSKICH FEUDAŁÓW Wtargnięcie niemieckich krzyżowców na wschodnie wybrzeża Bałtyku było pierwszym aktem „parcia na wschód", tzn. zaboru ziem słowiańskich przez niemieckich feudałów świeckich i duchownych. W X—XII w. podbili oni ziemie Słowian połabskich i pomorskich i dotarli do Wisły, gdzie jednakże napotkali opór ze strony Polski oraz Prusów, zamieszkujących obszary nadbałtyckie aż po Niemen. Nie rezygnując wszakże z opanowania ziem między Wisłą i Niemnem feudałowie niemieccy postanowili stwprzyć sobie drugi punkt wypadowy — nad Dźwiną. W końcu XII w. kuria papieska skierowała nad Dźwinę, na obszary zamieszkałe przez Li- wów, swych misjonarzy z wojskiem. Kraj ten został wkrótce nazwany Inflantami (kraj Liwów— Livland). Kiedy Liwowie przepędzili misjonarzy chrześcijańskich, papież ogłosił wyprawę krzy- żową przeciwko ludom wschodnich wybrzeży Bałtyku. Nowej wyprawie przewodził kanonik bremeński Albert, przyszły biskup inflancki. Otrzymawszy pomoc papieża Innocentego III, cesarza niemieckiego i króla duńskiego, Albert pojawił się z wojskiem niemieckim i flotą u ujścia Dźwiny (1200 r.). Po rozbiciu Liwów zaborcy założyli na miejscu dawnej handlowej kolonii 674 w |,lwow twierdzę Rygę (1201 r.), a w 1202 r. utworzyli niemiecki zakon rycerski Kawalerów Mię- towych, który był stale działającą organizacją zbrojną. Kuria papieska i kronikarze niemieccy MMwko rozpowszechniali przy tym kłamstwa o zacofaniu miejscowych ludów, wskazując na krzy- fctwcnw jako na ludzi powołanych do szerzenia w tych krajach kultury i „prawdziwej" wiary Iwlolickicj. Propaganda ta miała zamaskować grabież i ucisk. Kniążę połocki, któremu podlegała ziemia Liwów, niejednokrotnie wraz z Litwinami szedł M pomoc Liwom, jednakże nie miał dość sił, ażeby odeprzeć agresję krzyżowców. Feudałowie niemieccy zdobyli i zburzyli w latach 1207—1209 twierdze Koknese, Selpils i miasto Jersike na iiemiach Letgalów i Selów. Pomimo to zdobywcy, nie chcąc zadzierać z księciem połockim, pła- cili mu do 1212 r. daninę, którą od dawna otrzymywał od Liwów. Najeźdźcy dotarli do północnej Letgalii, gdzie zbudowali zamek Wen den (obecnie Kies w Ło- tewnkicj SRR), zaczęli zagrażać Estonii, a tym samym — interesom Nowogrodu i Pskowa. W tej •ytuacji zaczęły wspólnie występować oddziały ruskie i estońskie, ale wewnętrzne walki w księ- •twach ruskich oraz izolacja Połocka, Pskowa i Smoleńska sprawiły, że możliwości obrony pod- ległych Rusi terytoriów nadbałtyckich były znikome. Skłóceni książęta ruscy nie zdobyli się na wipólny plan działań wojennych. Oddziały nowogrodzkie walczyły z rycerzami niemieckimi na terytorium Jogentagany (Tormaa) (1209 r.), Ugandi (1210), Jarvemaa i Harjumaa (1212 r.), wypędziły najeźdźców z Otepaa (Odenpah). Nowogród nadal otrzymywał daninę od Estów, lecz feudałowie niemieccy spustoszyli Sakala i doszli do rzeki Emy w pobliżu granicy ruskiej. Zaborcy zaprowadzili na ujarzmionych ziemiach rządy dotychczas nie znanego terroru, tępili ludność, pustoszyli kraj w barbarzyński sposób. Sytuacja Estów pogorszyła się szczególnie w 1219 r., kiedy do północnej Estonii wtargnęło wojsko króla duńskiego. Na miejscu starej twierdzy estońskie) Lindanisy zaborcy duńscy wznieśli nową — Revel (Tallin). Estowie jak jeden mąż powstali przeciw wrogowi i wezwali na pomoc Nowogrodzian. W woj- nie Rusów i Estów z Zakonem Kawalerów Mieczowych sojusznikami Rusi byli Litwini, którzy organizowali wyprawy na ziemie zagarnięte przez rycerzy niemieckich nad dolnym biegiem Dźwiny, napadli w r. 1218 na Wenden, a w 1222 — na okolice Rygi. W 1223 r. zdobywcy mongolscy zadali Rusi ciężki cios nad rzeką Kalką, co odbiło się również na sytuacji krajów nadbałtyckich. Feudałowie duńscy i niemieccy zawarli ofensywny sojusz i wy- prawa księcia Jarosława Wsiewołodowicza z pułkami nowogrodzkimi na Revel w r. 1223 nie do- prowadziła do wypędzenia zaborców z Estonii. Do tego potrzebne były większe siły. Tymczasem Kawalerowie Mieczowi, którzy otrzymywali stałą pomoc z Niemiec, zagarnęli w 1224 r. Jurjew (Tartu), broniony wspólnie przez Rusów i Estów. W 1227 r. rycerze niemieccy zdobyli i spusto- szyli wyspy Sarema i Muhu. Tymi zaborczymi działaniami kierowali legaci papiescy. W 1227 r. papież Honoriusz III zażądał, aby podporządkowali mu się „wszyscy królowie Rusi". W tych samych latach kuria papieska popierała agresję feudałów węgierskich i polskich na południowo- •zachodnie obszary Rusi. Dopiero w 1234 r. wojsko księcia Jarosława, który umocnił się w Nowogrodzie, zadało cios Kawalerom Mieczowym. Pułki suzdalskie i wojsko nowogrodzkie na głowę rozgromiły zdobyw- ców niemieckich nad rzeką Emą. Na mocy traktatu pokojowego zawartego z krzyżowcami Ruś zachowała swe prawa do Letgalii i części Estonii. Doznawszy niepowodzenia u granic ruskich feudałowie niemieccy przedsięwzięli w 1236 r. wielką wyprawę na Litwę. Wyprawa Kawalerów Mieczowych zakończyła się całkowitą ich klęs- ką w bitwie pod Szawlami i zagładą wszystkich przywódców na czele z mistrzem zakonu. 675 W tym czasie zaborcy wprowadzili do walki nową siłę — zakon krzyżacki. W J 2 ii) i Krzyżacy wtargnęli na ziemię chełmińską. Wypierając i tępiąc Prusów dotarli do Zalewu Wr.l.i nego i wzdłuż jego wybrzeży do rzeki Pregoły, umacniając się w ten sposób na polskim Pomm /u Zakon krzyżacki zagrażał nie tylko Polsce i Litwie. W końcu lat trzydziestych Krzyżacy na e/(l. z mistrzem Brunonem próbowali podbić Ruś Halicko-Wołyńską, opanowali Drohiczyn, lecz woj',1 •• wołyńskie pod przywództwem księcia Daniła Romanowicza wyzwoliło miasto biorąc do niewoli rycerzy, a wśród nich i samego mistrza Brunona. Po klęskach niemieckich krzyżowców zaborcy starali się zespolić" swe siły i przy goi <> wywali się do wtargnięcia w granice Rusi i Litwy. W 1237 r. przy aktywnym udziale kum papieskiej połączyły się dwa zakony: Kawalerów Mieczowych i zakon krzyżacki. W roku n;i stępnym w Stenby niemieccy i duńscy krzyżowcy zawarli nowy układ wymierzony przeciw RUM Z Niemiec, Danii i innych krajów zaczęły do Rygi i Revla napływać posiłki. Przygotowywano no\\ r natarcie na Ruś. Zaostrzyły się również stosunki Rusi ze Szwecją. Finowie zdecydowanie walczyli z feudałami szwedzkimi i zyskali pomoc wojska ruskiego, które w 1227 r. przepędziło najeźdźców szwedzkich WALKA LUDU RUSKIEGO Z NAJAZDEM MONGOLSKIM Hordy mongolskie wtargnęły na Ruś w chwili, kiedy mobilizowała ona wszystkie siły do obrony wybrzeża bałtyckiego. W Azji Środkowej, na Kaukazie i w Europie Wschodniej zdobywcy' mongolscy najechali państwa, które uległy rozdrobnieniu feudalnemu i składały się z mnóstwa walczących ze sobą księstw. Walki wewnętrzne toczone przez władców tych księstw pozbawiały lud możliwości stawienia koczownikom zorganizowanego oporu. Po podbiciu Azji Środkowej, północnego Iranu i Kaukazu Mongołowie wtargnęli .w granice Rusi. Przeszedłszy przez Derbent wojska mongolskie rozbiły Alanów i Połowców, a następnie dotarły do Krymu, gdzie zdobyły Sudak. Zjednoczone siły Połowców znów próbowały stawić opór, lecz zostały rozbite na głowę i uciekły nad Dniepr. Dowiedziawszy się o klęsce Połowców, książęta ruscy zebrali się na zjeździe w Kijowie. Książęta zdecydowali, że lepiej spotkać się z najeźdźcami „na obcej ziemi aniżeli na własnej", i ruszyli na spotkanie wroga. Na wyprawę ruszyły kijowskie, halickie, czernihowskie, smoleńskie i wołyńskie pułki ruskie, a także Połowcy. Znacznymi ilościowo siłami nie kierował jednakże wspólny dowódca, każdy pułk walczył na własną rękę, co doprowadziło do fatalnych skutków. Po rozbiciu czołówki mongolskiej wojsko ruskie stanęło 31 maja 1223 r. nad rzeką Kalką naprze- ciw głównych sił nieprzyjaciela. Doszło do krwawej bitwy, w której wojsko ruskie wykazało wiel- kie męstwo, ale niezgoda wśród książąt uniemożliwiła zwycięstwo. Lud ruski zachował w pamięci klęskę nad Kalką jako ogólnonarodowe nieszczęście. Po bitwie nad Kałką najeźdźcy mongolscy ruszyli w górę Dniepru, nie dotarłszy jednak do Perejasławia zawrócili, aby uzupełnić zapasy armii nadwerężonej ostatnimi walkami. W drodze powrotnej oddziały mongolskie zostały pobite przez Bułgarów nadwołżańskich, a następnie poprzez stepy obecnego Kazachstanu powróciły do Mongolii. Przygotowując się do wielkiej wy- prawy na Europę, Mongołowie rozgromili Połowców, podbili Zakaukazie (Gruzję, Armenię i Azerbejdżan); chan Dżuczydów przeniósł swoją siedzibę nad dolny bieg rzeki Jaik, co zakończyło przygotowania do wielkiej wojny. Nowa wyprawa zaczęła się w 1236 r. Na czele Mongołów stanął wnuk Czyngis-chana, syn 676 Powrót księcia Jarosława Wsiewołodowicza do Włodzimierza po napadzie Batu-chana Rysunek wg miniatury z „Latopisu kazańskiego". XVI w. lV.ucv.cgo — Batu. Najeźdźcy mon- HolNcy ruszyli nad Karne i pomimo nllncgo oporu Bułgarów nadwołżań- iikicli spustoszyli ich kraj. Prze- szedłszy przez ziemie mordwińskie Balu zimą 1237 r. uderzył na księ- iitwo riazańskie i stanął u bram 1'rońska. Mongołowie wysłali wów- czas posłów do książąt riazańskich domagając się kapitulacji. Książęta odpowiedzieli odmownie i zwró- cili się o pomoc do Włodzimierza i Czernihowa, lecz nie otrzymali Ktamtąd poparcia. Miasta riazańskie padły jedno po drugim. Riazań sześć dni wytrzymał oblężenie, siódmego dnia, 23 grudnia 1237 r., zdobywcy zajęli miasto, mieszkańcy zginęli z ręki najeźdźców lub w płomieniach wznieconego przez nich pożaru. Zaborcy zdobyli następnie Prońsk i inne miasta księstwa riazańskiego. Po zdobyciu Kołomny u ujścia rzeki Moskwy do Oki oddziały mongolskie podeszły pod Moskwę, której ludność stawiała bohaterski opór, uległa jednak przemocy. Miasto i okoliczne wsie poszły z dymem, mieszkańcy zostali wymordowani. Hordy mongolskie skierowały się na Włodzimierz — stolicę Rusi północno-wschodniej. Wielki książę włodzimierski Jerzy wyszedł z wojskiem z miasta w kierunku na Jarosław, aby zebrać dodatkowe siły. 3 lutego 1238 r. część wojska mongolskiego obiegła Włodzimierz, część zaś ruszyła na podbój księstwa i zdobyła Pere- jasław, Jurjew, Dmitrow, Twer i inne miasta. Jeden z oddziałów wziął Suzdal, spalił dwór książęcy i dokonał rzezi wśród ludności. Tymczasem o Włodzimierz toczyła się zacięta walka. Wreszcie wrogowi udało się zburzyć mur miejski, podpalić miasto i zdobyć je wśród powszechnej rzezi mieszkańców. Z kolei główne siły Mongołów ruszyły na pomoc — przeciwko księciu Jerzemu włodzi- mierskiemu i 4 marca 1238 r. spotkały i otoczyły jego pułki nad rzeką Sit. Wielki książę i jego wojsko zginęli broniąc ziemi ruskiej. W marcu 1238 r. po zaciekłym oporze padł Torżek, w któ- rym Mongołowie wymordowali prawie całą ludność, a następnie ruszyli na Nowogród napo- tykając po drodze rozpaczliwy opór mieszkańców. Jednak w odległości 100 wiorst od miasta zawrócili z powrotem w stepy. Cofając się, zdobywcy spustoszyli część księstwa smoleńskiego i czernihowskiego, ale bo- haterski opór ludu ruskiego opóźnił realizację planów mongolskich. Prawie dwa miesiące bro- nili się mieszkańcy Kozielska, wytrzymując oblężenie. Po zdobyciu miasta hordy Batu dosłownie starły je z powierzchni ziemi. Najeźdźcy ponieśli jednak sami takie straty, że musieli cofnąć się za Wołgę. Jesienią 1239 r. chan Batu, uzupełniwszy swe wojsko nowymi siłami, ruszył znowu na Ruś, tym razem na południowe i południowo-zachodnie ziemie ruskie, i w końcu 1239 r. 677 zdobył Krym. Na północ wysłał on odd/.i.il pomocniczy,który zajął Murom nad Oką i poił bił ziemię Mordwinów. Jesienią 1240 r. główne siły mongolskie ruszyły na Kijów. Odd/.ialv Batu spustoszyły Perejasław i Głuchów na /ic mi czernihowskiej, a następnie obiegły C/.ei nihów, który po zaciętych bojach został zdo byty i spalony. Oblężenie miasta Kozielska w r. 1238 Miniatura z „Licewoj latopisnyj swod". XVI w. Tymczasem ludność Kijowa pod kierow- nictwem wojewody Dymitra, którego ksia/v Daniel halicki przysłał ze swą drużyną, pr/y- gotowywała się do obrony. Chan prowadził n;i Kijów ogromne wojsko, które wiozło mnóstwo machin oblężniczych. Dotarłszy pod Kijów Mongołowie zasypali miasto gradem ognia i pomimo bohaterskiej obrony wdarli się prze/, wielkie wyrwy w murach obronnych; 6 grud- nia 1240 r. opanowali miasto i urządzili tu rzcx jak w innych miejscowościach i uprowadzili tysiące ludzi do niewoli. Spustoszywszy Ki- jów zdobywcy ruszyli dalej na zachód, na Ruś Halicko-Wołyńską. W rezultacie zaciętych bo- jów zdobyli oni Halicz, Włodzimierz Wołyń- ski i inne miasta wśród pożogi, rzezi i znisz- czenia. Z Rusi Halicko-Wołyńskiej jedna część wojsk mongolskich pod dowództwem Burundaja ruszyła wiosną 1241 r. na Polskę, druga na czele z Batu — na Węgry. Najeźdźcy zdobyli i spu- stoszyli Lublin, Zawichost i Sandomierz. Z Sandomierza część sił mongolskich skierowała się do Wielkopolski, a druga do Małopolski, na Kraków i Wrocław. Kraków został spustoszony, ale we Wrocławiu mieszczanie obronili cytadelę. Duże siły wojskowe pod dowództwem księcia Henryka Pobożnego zebrały się pod Legnicą. 9 kwietnia 1241 r. wojska jego mimo mężnej postawy zostały rozbite. Hordy Batu zadały klęskę 60-tysiącznemu wojsku króla węgierskiego Beli IV, otoczonemu nad rzeką Sajó w dolinie Mohi, i kontynuowały podbój Węgier. Spusto- szona została także Chorwacja. Podbój Rusi przez wojska mongolskie, spustoszenie Polski, Węgier i ziem bałkańskich wy- wołało panikę w Europie. Gorączkowo szykowały się do obrony nawet tak oddalone miasta, jak Lubeka i Norymberga. Trwoga ogarnęła Francję i Anglię. Ze strachu przed Mongołami Anglicy przerwali nawet na pewien czas handel z kontynentem. Jednakże osłabieni nieustannymi, długoletnimi bojami zdobywcy mongolscy nie ruszyli ani na Włochy, ani na Austrię, ani na Czechy, gdzie król czeski przygotowywał się do obrony. Pomimo strasznego spustoszenia lud ruski nieustannie walczył na tyłach armii zaborczych. Istnieje podanie o riazańskim bohaterze Jefatiju Kołowracie, który z ocalałych mieszkańców Riazania zebrał drużynę liczącą l 700 ludzi i zadał niemałe straty oddziałom mongolskim. Lud ruski stawiał opór zaborcom w ciągu czterech lat (1237—1240). Wykopaliska archeologiczne 678 W Kijowie, Riazaniu i innych miastach pozwalają uzupełnić nasze wiadomości o obronie miast ruskich. Znaleziono ruiny domów, cerkwi, stosy szkieletów mieszkańców, którzy padli w bit- wie i leżeli u bram domów z mieczami, maczugami, a nawet nożami w ręku. Walczyły również inne ludy: nad Wołgą długotrwałą walkę partyzancką prowadził oddział Połowca Baczmana. Później porwali się do walki Bułgarzy nadwołżańscy pod dowództwem Bajana i Dziku. Przez długie lata zaciekły opór stawiały w górach ludy północnego Kaukazu — Alanowie, Lezgi- nowie i Adygejczycy. Nie zamierała walka z zaborcami także na Krymie. Armie mongolskie, których celem był podbój Europy, wykrwawiły się w bojach i powróciły osłabione do zachodnich rubieży ziemi ruskiej, a w końcu 1242 r. wycofały się za Dniepr, następnie zaś — za Wołgę. BITWA NAD NEWĄ I BITWA NA LODZIE W ciężkich latach najazdu mongolskiego lud ruski musiał odpierać napór feudałów nie- mieckich i szwedzkich. Rząd szwedzki skierował przeciwko Rusi silną armię, do której m. in. wchodził również oddział podległych Finów; wojskiem tym dowodzili jarl (książę) Uld Fasi i zięć królewski — Birger. Szwedzi dążyli do zdobycia Ładogi, a następnie Nowogrodu. Najeź- dźcy maskowali prawdziwe cele wyprawy propagandą, twierdząc, że chodzi im o szerzenie na Rusi „prawdziwej wiary", tj. katolicyzmu. O świcie lipcowego dnia 1240 r. flotylla szwedzka niespodziewanie pojawiła się w Za- toce Fińskiej i płynąc w górę Newy zatrzymała się u ujścia Iżory. Tutaj Szwedzi rozbili tym- czasowy obóz. Książę nowogrodzki Aleksander, syn Jarosława Wsiewołodowicza, otrzymawszy od naczelnika straży morskiej Pełgusija wiadomość o wylądowaniu wroga, zebrał w Nowogrodzie swą niewielką drużynę i część nowogrodzkiego pospolitego ruszenia. Biorąc pod uwagę znaczną przewagę liczebną wojsk szwedzkich nad ruskimi Aleksander postanowił uderzyć na Szwedów znienacka. Rankiem 15 lipca wojsko ruskie niespodziewanie napadło na obóz szwedzki. Kon- nica napierała ku środkowi rozlokowania wojsk szwedzkich, a jednocześnie piesze pospolite ruszenie nowogrodzkie przeszło brzegiem Newy, napadło na nieprzyjacielskie okręty, zdoby- wając i niszcząc trzy z nich. Posuwając się brzegiem Iżory i Newy wojsko ruskie odrzuciło i zepchnęło Szwedów w kąt utworzony przez dwie rzeki. Stosunek sił zmienił się, połączone piesze i konne oddziały ruskie zepchnęły wroga do wody. Dzięki talentom strategicznym Aleksandra i bohaterstwu prostych wojowników Rusowie odnieśli szybkie i zaszczytne zwycięstwo, tracąc tylko ok. dwudziestu zabitych. Po tym zwycię- stwie Aleksander otrzymał przydomek „Newski". Panowanie nad ujściem Newy oznaczało dla Rusi utrzymanie dostępu do morza, a co za tym idzie — umożliwiło Rusi rozwój stosunków han- dlowych z innymi krajami. Zwycięstwo to ułatwiło Rusi dalszą walkę o niepodległość i zrzu- cenie jarzma mongolskiego. Jednakże walka z najeźdźcami szwedzkimi była tylko fragmentem zmagań ludu ruskiego w obronie kraju. W 1240 r. feudałowie niemieccy i duńscy opanowali miasto Izborsk. Następ- nie rycerze niemieccy obiegli i wskutek zdrady bojarów zdobyli Psków, gdzie osadzili swych namiestników (vogtów). Tymczasem zimą 1240 r. Aleksander Newski z powodu zatargów z bojarstwem nowogrodzkim opuścił wraz z całym swym dworem Nowogród i udał się do Pcrejasławia. Na początku 1241 r. rycerze niemieccy zdobyli Tiosowo, Ługę i Koporie, po czym oddziały feudałów niemieckich pojawiły się w pobliżu Nowogrodu. 679 W tym momencie w Nowogrodzie wybuchło powstanie ludowe i wiec zażądał powiem do miasta Aleksandra Newskiego. W tym samym roku niespodziewanym uderzeniem pull-.i ruskie pod dowództwem księcia Aleksandra wyparły wroga z Koporie. Sukcesy wojska ruskic-p- spowodowały ożywienie ruchu wyzwoleńczego w rejonach nadbałtyckich, wybuchło powstanu na wyspie Sarema. Na pomoc Aleksandrowi Newskiemu przybyły pułki z ziemi suzdalsku i i zjednoczone wojsko ruskie pod jego dowód/ twem „izgonom" (szybkim uderzeniem) wv zwoliło Psków. Wojsko ruskie wkroczyło n.i ziemię Estów. Na zachód od Jeziora Czudzkic go spotkało ono główne siły niemieckie i cof nęło się na pokryte lodem jezioro. Tutaj 5 kwietnia 1242 r. stoczono słynni) „bitwę na lodzie". Rycerze uformowali swe wojsko w kształcie klina, lecz zostali zaatako wani z flanki. Łucznicy ruscy wywołali popłoch w szeregach otoczonych rycerzy niemieckich i wojsko ruskie odniosło zdecydowane zwy- cięstwo. Zginęło 400 rycerzy, 50 dostało się do niewoli. Wojownicy ruscy zawzięcie ścigali uciekającego wroga. Bitwa na lodzie w r. 1242 Miniatura z „Licewoj latopisnyj swod" Zwycięstwo na Jeziorze Czudzkim miało ogromne znaczenie dla dalszej historii zarówno ludu ruskiego, jak i innych ludów Europy Wschodniej. Bitwa na Jeziorze Czudzkim po- łożyła kres grabieżczemu parciu na wschód, które niemieccy władcy realizowali w ciągu stuleci przy pomocy cesarzy niemieckich i kurii papieskiej. W tym okresie utrwalono podstawy wspólnej walki ludu ruskiego i ludów nadbał- tyckich z wielowiekową niemiecką i szwedzką ekspansją feudalną. Bitwa na lodzie odegrała rów- nież wielką rolę w walce o niepodległość ludu litewskiego. Przeciwko rycerzom niemieckim powstali Kurowie i Prusowie. Ujarzmiona przez Mongołów Ruś nie była w stanie przepędzić feudałów niemieckich z ziem estońskich i łotewskich. Kawalerowie Mieczowi i Krzyżacy zagarnęli tereny między Wisłą i Niemnem i połączywszy się odcięli Litwę od morza. W ciągu całego XIII w. trwały nadal grabieżcze najazdy rycerzy zakonnych na Ruś i Litwę; ponosili oni przy tym niejednokrotnie ciężkie straty. POGROM FEUDAŁÓW WĘGIERSKICH I POLSKICH Trudną sytuację Rusi postanowili wykorzystać również feudałowie węgierscy i polscy. Najazd mongolski spowodował osłabienie księstwa halickiego. Znowu wzmocniła się arysto- kracja ziemska, a upadło znaczenie władzy książęcej. Walkę władzy książęcej z bojarami kom- plikowała interwencja władców Węgier i Polski, którzy próbowali położyć kres niezależności Rusi Halicko-Wołyńskiej. 680 Latem 1245 r. oddziały rycerzy polskich i węgierskich napadły na ziemię halicką, zajęły 1'r/cmyśl, lecz mieszkańcy Jarosławia stoczyli z nimi wielką bitwę przed miastem, a następnie ukryli się za mocnymi murami. Węgiersko-polscy feudałowie musieli przystąpić do długotrwa- łego oblężenia. W czasie kiedy najeźdźcy oblegali Jarosław, Daniel Romanowicz szybko zebrał drużynę, pospolite ruszenie i oddziały Połowców. 17 sierpnia 1245 r., sforsowawszy niezauważenie San, wojtiko ruskie uderzyło znienacka na obóz nieprzyjacielski. Książę Daniel z głównymi siłami Wyszedł przez haszcze leśne na tyły wroga i rozbił go niespodziewanym uderzeniem. POLITYKA PAPIESTWA WOBEC RUSI Kuria papieska propagowała ofensywę na ludy Europy Wschodniej. Papież żądał od wład- ców krajów katolickich — Polski, Szwecji i Norwegii — i od wielkiego mistrza krzyżackiego przeprowadzenia handlowej blokady Rusi. Jednakże handel bałtycki nie mógł istnieć w ode- rwaniu od najważniejszych ośrodków Wschodniej Europy — Nowogrodu,Połocka i Smoleńska. Dlatego kupcy niemieccy stale naruszali polecenia papieskie i zawierali z tymi miastami długo- terminowe umowy handlowe (w 1229, 1263 itd.). Kuria papieska próbowała wysyłać także na Ruś misjonarzy, którzy jednak w latach trzydziestych XIII w. zostali wypędzeni z kraju. Najazd mongolski spowodował aktywizację działalności papieskiej w Europie Wschodniej. Papiestwo starało się porozumieć z chanami mongolskimi, którzy podbili Ruś, by w ten sposób zdobyć władzę nad kościołem ruskim i wpływy polityczne na Rusi. Kuria papieska przeana- lizowała „kwestię mongolską" na soborze w Lyonie w 1245 r., po czym papież wysłał do wład- ców mongolskich kilka poselstw — Piano de Carpiniego, Ascelinusa i in. Prowadząc podwójną grę, kuria próbowała jednocześnie nawiązać stosunki z książętami ruskimi, obiecując im pomoc w walce z najeźdźcami mongolskimi. Ok. 1249 r. poselstwo papieskie przybyło do Aleksandra Newskiego, który rozumiał wszakże, że papież chce uwikłać Ruś w wojnę, ażeby ułatwić in- flanckim i szwedzkim feudałom zagarnięcie ziem ruskich, i odrzucił propozycje papieża. USTANOWIENIE PANOWANIA MONGOLSKIEGO NA RUSI I JEGO NASTĘPSTWA Najazd mongolski przyniósł Rusi niezliczone klęski; doprowadził do olbrzymich strat w lu- dziach, do zniszczenia i rozgrabienia dóbr materialnych i kulturalnych oraz zahamował gospo- darczy rozwój kraju. Feudałowie mongolscy stali się panami ludu ruskiego. Zaborcy mongol- scy starali się pozbawić Ruś rzemieślników, którzy umieli kuć broń, budować miasta i twierdze. Uprowadzali ich do niewoli, wywozili narzędzia pracy i inne wyroby metalowe. Toteż w dru- giej połowie XIII w. podupadła, a nawet została całkiem zapomniana skomplikowana technika w szeregu gałęzi rzemiosła, którymi Ruś słynęła do tego czasu, np. wyrób emalii, technika niello, filigranu itd. Ustał prawie zupełnie rozwój miast i zerwana została więź rzemiosła miejskiego z rynkiem. Zmieniło się również samo oblicze miast, w których teraz budowano bardzo niewiele domów murowanych. Najazd wojsk mongolskich i panowanie mongolskie spowodowały na Rusi regres we wszystkich dziedzinach i były przyczyną jej opóźnienia w stosunku do przodujących krajów europejskich. Po powrocie z wyprawy na Europę chan Batu wraz z otaczającym go możnowładztwem 681 osiadł w dolnym biegu Wołgi, gdzie w 1243 r. powstało państwo Mongołów, Złota Orda ułus Dżuczydów, czyli chanat kipczacki — ze stolicą w Saraju. Przez pewien czas państwo io nominalnie podlegało wielkiemu chanowi mongolskiemu, który przebywał w Karakorum. Cha- nowie Złotej Ordy wymagali, aby wszyscy wielcy książęta ruscy przyjeżdżali do Ordy po ;'v Tereny objęte powstaniem cf*łvpskrn Ootaat 1378^ Mielca i lata wystąpień robotników rajcmryc-* Cyframi oznaczono na mapie: 1 - Margrabstwo Saluzzo 2 — Hrabstwo Asti 3 — Posiadłości Malaspinów Ą ~ Rzeczypospolita Lukki 5 _ Margrabstwo Mantui 6 — Księstwo Ferrary 7 — Rzeczypospolito San Marino — Posiadłości Appinich T^^UWaf/^-oSfitli^ .o "T^SIŚ,is?^ A.J °u'm teraz osobiście, jeżeli nie przenieśli się do miast, zmuszeni byli dzierżawić ziemię u feudalów n.i bardzo ciężkich warunkach, zwykle za połowę plonów (było to tzw. połownictwo — mezzadna , i znów popadli w zależność od nich. W XIV w. właściciel ziemi dawał połownikowi bydło roboc/c. a czasem pożyczkę pieniężną na zakup inwentarza, co zwiększało zależność chłopa od feud;il.i Nowi właściciele ziemscy — mieszczanie oddający grunty w dzierżawę chłopom — wyzyskiwali ich nie mn'ej intensywnie niż feudałowie. WZMOŻENIE WYZYSKU CHŁOPÓW. POWSTANIA CHŁOPSKIE Wraz z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych wzmagała się eksploatacja chłopów. By najmniej nie we wszystkich okręgach Włoch masowo wyzwalano chłopów. Ciężki ucisk znosiło chłopstwo królestwa neapolitańskiego na południu Włoch, a także Piemontu, Montferratu, Są baudii, Friulu na północy, gdzie wyzwalanie chłopów nie odbywało się jeszcze na szerszą skali,-. Intensywnej eksploatacji podlegało chłopstwo w państwie papieskim, w księstwie mediolańskim i w wielu innych państwach Włoch północnych. Chociaż pewna cz^ść chłopstwa w tych okręgach była osobiście wolna i uprawiała ziemię na prawie czynszowym, stale wzrastające obowiązkowe „dary" dla feudałów czyniły życie tych chłopów bardzo ciężkim. Nie polepszyła się również sy- tuacja większości osobiście wolnych dzierżawców. Wzrastający wyzysk popychał chłopów do otwartych buntów. W 1300 r. w Farmie zginął na stosie Segarelli, kaznodzieja pochodzenia chłopskiego, który nawoływał biedotę do buntu przeciw panom i propagował wspólnotę majątków. Nauki Segarellego kontynuował jego uczeń, odważny i energiczny Dolcino, który wzywał chłopów, aby pracowali tyl- ko na siebie, i głosił nadejście nowych czasów, zagładę chciwych drapieżców—papieży i bisku- pów, fe'.:d,i'Ó7; i ich popleczników. Proprg. nda ta znajdowała wśród chłopów najszerszy cddźwięk, a kiedy w latach 1304—1307 rozgorzało w północnych Włoszech powstanie chłopskie, na jego czele stanął Dolcino. Tysiące chłopów pcd jego dowództwem zajęły dolinę rzeki Sesii i postanowiły założyć tam wolną wspól- notę chłopską. Za ich przykładem mogło pójść wiele tysięcy chłopów, dlatego też papież ogłosił krucjatę przeciwko Dolcino. Powstańcy musieJi schronić się w górach na granicy Sabaudii i Ver- celli, gdzie mimo zimowych chłodów i braku żywności armia chłopska nie tylko stawiała opór feudałom, ale zadała im ciężką klęskę. Powstańcy zbudowali szereg umocnień na górze Zerjello i sąsiednich wzniesieniach. Ale rycerze, zająwszy przylegające do obozu tereny, wysiedlili z sąsiednich wsi mieszkańców, którzy pomagali powstańcom, i w ten sposób próbowali zmusić ich do kapitulacji pcd groźbą śmierci głodowej. Mimo to chłopi stawiali dalej zacięty opór. W marcu 1307 r., gdy wojsku biskupa miasta Yercelli udało się zdobyć pierwsze fortyfikacje powstańcze, Dolcino postanowił wyjść z obozu i stoczyć bitwę na otwartym polu. Bój trwał cały dzień, ponad tysiąc chłopów zg:nęło śmierci;) walecznych. Przy życiu pozostała tylko niewielka część powstańców wziętych do niewoli. Dolcino i jego żona Małgorzata nie wyparli się idei walki o wyzwolenie pracujących z niewoli pcddańc/;cj i ucisku kościoła katolickiego, poddani bestialskim torturom, spaleni zostali następnie na stosie. Powstanie Dolcino było jednym z pierwszych wielkich powstań chłopskich w Europie Za- chodniej XIV w. W wyniku dalszego rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych we Włoszech i wzrostu wyzysku n?, wsi doszło w latach 1382—1387 do nowego wielkiego powstania chłopów w północnych Włoszech. Te.enen powstania stała się Sabaudia, gdzie istniało jeszcze poddaństwo 692 i położenie chłopów było szczególnie ciężkie. Weszło ono do historii pod nazwą powstania tuchini. NH/WU ta pochodziła od hasła „Wszyscy jak jeden", co w miejscowej gwarze brzmiało jak „luchin". Oddziały chłopskie oblegały i burzyły zamki seniorów, w siedzibach pańskich zdobywały broń i różne urządzenia oblężnicze potrzebne do nowych napadów na zamki, staczały z oddziałami ncniorów krwawe potyczki. Chłopi niszczyli budynki gospodarcze w majątkach, palili pańskie Jtbo/e na pniu i uprowadzali bydło, domagali się zniesienia zależności pcddańczej i władzy senio- rów. Jednocześnie, rzecz dla średniowiecza charakterystyczna, powstańcy uznawali za swego zwierzchniego władcę księcia sabaudzkiego Amadeusza VII, który słynął wśród chłopów jako „dobry władca". Książę z wojskiem pospieszył z pomocą obleźć nym w zamkach seniorom. Jednakże wobec tak wielkiego wzburzenia chłopów, którzy otwarcie oświadczali, że „nie chcą służyć swoim pa- nom", książę zmuszony był pójść na ustępstwa i przyznał chłopom prawo swobodnego przeka- zywania uprawianych działek w dziedzictwie, a także prawo zawierania związków małżeńskich bez zezwolenia seniora. Oprócz tego zredukowana została pańszczyzna, a seniorom zakazano samo- wolnego opodatkowywania chłopów. Tak więc powstanie w Sabaudii doprowadziło do pewnego złagodzenia poddaństwa. Korzystając z przerażenia feudałów książę postarał się równocześnie o wzmocnienie władzy nad wasalami i napełnienie swej kasy: wszyscy chłopi na terenach obję- tych powstaniem, choć pozostali nadal zależni od feudałów, stali się poddanymi księcia, któremu obowiązani byli odtąd płacić podatek pieniężny. W ostatecznym wyniku wzrosła pieniężna renta feudalna płacona w formie podatku państwowego. POCZĄTEK ROZKŁADU USTROJU CECHOWEGO W XIV w. zaszły wielkie zmiany w dziedzin;e cechowej produkcji rzemieślniczej. W pierw- szym okresie istnienia cechy odgrywały postępową rolę, z biegiem czasu jednak stały się hamulcem rozwoju technicznego i zaczęły przeszkadzać dalszemu wzrostowi produkcji. Cechy dążyły do zachowania i uwiecznienia drobnej produkcji, tradycyjnych metod i na- rzędzi pracy, miały wyraźną ten- dencję do powstrzymywania dalsze- go postępu technicznego, gdyż pro- wadził on do wzrostu konkurencji. W miarę rozwoju sił wytwórczych i rozszerzania się rynku wewnętrz- nego i zagranicznego konkurencja ta jednak wzrastała stale pomimo wszelkich przeszkód i ograniczeń stawianych przez statuty cechowe. Poszczególni rzemieślnicy rozsze- rzali swoją produkcję poza granice ustanowione przez cechy, zwiększa- ła się ekonomiczna i społeczna nie- jjZ}ote okno» w kościele Or San Michele we Florencji równość w cechu. Zamożni majstro- xiv w. 693 wie, właściciele większych warsztatów, zaczęli zlecać pracę drobnym majstrom, zaopatrywali ich w surowiec lub półfabrykaty i otrzymywali gotowe wyroby. W ten sposób z jednolitej dawniej masy drobnych rzemieślników wyodrębniała się stopniowo zamożna warstwa mistrzów cechowych eksploatujących drobnych majstrów — bezpośrednich wytwórców. W sytuacji wyzyskiwanycll znaleźli się również uczniowie i czeladnicy. Rzemiosło średniowieczne, oparte na pracy ręcznej, wymagało bardzo długiego czasu nauki. Okres nauki w zależności od rodzaju rzemiosła i wymagań cechu wahał się od 2 do 7 lat. Niektóre cechy wymagały jeszcze dłuższego terminowania — od 10 do 12 lat. Przy długim okresie nauki majster mógł z wielką dla siebie korzyścią zatrudniać ucznia mającego już znaczne kwalifi- kacje. Mistrzowie niejednokrotnie odstępowali sobie nawet nawzajem za określoną sumę pienię- dzy prawa do swoich uczniów, co też nazywano wprost „sprzedażą". W ten sposób w cechach wyzyskiwano uczniów, a możliwości eksploatacji nieustannie wzrastały w miarę rozwoju ustroju cechowego. Majstrowie cechowi wyzyskiwali również czeladników, których dzień pracy był zazwyczaj bardzo długi. Sądził czeladników sąd cechowy, w którym zasiadali majstrowie. W XIV — XV w., w okresie rozpoczynającego się upadku i rozkładu rzemiosła cechowego, sytuacja uczniów i cze- ladników radykalnie się pogorszyła. W początkowym okresie istnienia systemu cechowego uczeń po ukończeniu nauki stawał się czeladnikiem, pracował jeszcze pewien okres u majstra i zaoszczę- dziwszy niewielką sumę pieniędzy mógł liczyć na to, że zostanie majstrem, gdyż koszty urządze- nia warsztatu przy drobnym charakterze produkcji nie były wielkie, w miarę jednak upływu czasu uczniom i czeladnikom coraz trudniej przychodziło osiągnięcie tej pozyqi, a w końcu stało się faktycznie niemożliwe. Usiłując zachować swe przywileje wobec wzrastającej konkurencji, majstrowie poczęli wszelkimi sposobami utrudniać czeladnikom i uczniom otrzymanie tytułu majstra. Nastąpiło tzw. „zamykanie cechów". Tytuł majstra stał się praktycznie dostępny dla cze- kdników i uczniów tylko w tym wypadku, jeśli byli oni bliskimi krewnymi majstrów. Inni, aby otrzymać tytuł mistrza, musieli wpłacać bardzo wielki udział do kasy cechu, wykonać przedmiot wymagający wielkich kosztów, tzw. sztukę mistrzowską, wydać kosztowne przyjęcie dla członków cechu itd. Pozbawieni w ten sposób możliwości stania się kiedykolwiek mistrzami i otwarcia własnego warsztatu, czeladnicy przekształcali się w „wiecznych czeladników", tj. w gruncie rzeczy w robotników najemnych. Chłopi pozbawieni ziemi oraz uczniowie i czeladnicy, którzy faktycznie przekształcili się w robotników najemnych, stanowili cześć tej warstwy ludności miejskiej, którą można nazwać preproletariatem i do której zaliczyć należy również dniówkowych, nie należących do cechów róż- nego rodzaju wyrobników, a także zubożałych członków cechu—drobnych rzemieślników, którzy coraz bardziej popadali w zależność od wzbogaconych mistrzów i różnili się od czeladników tylko tym, że pracowali u siebie w domu. Nie będąc klasą robotniczą w sensie współczesnym, warstwa ta była „mniej lub bardziej rozwiniętą poprzedniczką nowoczesnego proletariatu"1. Stanowiła ona podstawową część niższej warstwy mieszczan — plebsu. W miarę rozwoju i zaostrzania się sprzeczności społecznych w mieście średniowiecznym wy- zyskiwane warstwy ludności zaczęły otwarcie występować przeciw piastującej władzę górnej warstwie mieszczan, w skład której wchodzili obecnie w wielu miastach również wzbogaceni mi- 1 F. Engels, Anty-Dithring, s. 25. 694 Itrzowic cechowi, arystokracj a cechowa. Do walki tej włączała się także najniższa i pozbawiona praw warstwa ludności miejskiej —lumpenproletariat, tj. ludzie nie mający określonego zajęcia i sta- |«fo miejsca zamieszkania, znajdujący się poza strukturą feudalno-stanową. W okresie rozpoczynającego się rozkładu systemu cechowego rozwijał się również wyzysk bezpośredniego wytwórcy — drobnego rzemieślnika — przez kapitał handlowy. Kapitał hand- lowy, czyli kupiecki, starszy od kapitalistycznego sposobu produkcji, jest w ogóle najstarszą wolną formą kapitału, która istniała już dawno, zanim kapitał podporządkował sobie samą pro- dukcję; ta forma kapitału pojawiła się najwcześniej w handlu. Kapitał handlowy działa w sferze obrotu, a funkcja jego polega na tym, że obsługuje on wymianę towarów przy istnieniu pro- dukcji towarowej zarówno w społeczeństwie opartym na niewolnictwie, jak feudalnym i kapi- talistycznym. W miarę rozwoju w ustroju feudalnym produkcji towarowej i rozkładu rzemiosła cechowego kapitał handlowy zaczął stopniowo przenikać również do dziedziny produkcji i bez- pośrednio wyzyskiwać drobnego rzemieślnika. Z początku kupiec-kapitalista występował zazwyczaj w roli skupywacza. Skupował on su- rowiec i odprzedawał go rzemieślnikowi, skupował wyroby rzemieślnicze dla dalszej sprzedaży i niejednokrotnie uzależniał od siebie mniej zabezpieczonego rzemieślnika. Szczególnie często ustanowienie takiej zależności ekonomicznej związane było z wydawaniem rzemieślnikowi su- rowca, a niekiedy i narzędzi na kredyt. Takiemu uzależnionemu od nakładcy lub nawet po prostu zrujnowanemu rzemieślnikowi nie pozostawało nic innego, jak pracować nadal na kupca-kapitalistę, tylko już nie w charakterze samodzielnego wytwórcy towaru, lecz człowieka pozbawionego środków produkcji, tj. faktycznie robotnika najemnego. W okresie rozkładu średniowiecznej produkcji rzemieślniczej proces ten doprowadził właśnie do powstania manufaktury kapitalistycznej. Szczególnie wyraźnie wszystkie te procesy przebiegały we Włoszech. POCZĄTKI STjOSUNKÓW KAPITALISTYCZNYCH Przybywający do miasta chłopi zatrudnieni byli za najniższym wynagrodzeniem jako niewy- kwalifikowani robotnicy w warsztatach sukienniczych Florencji, Sieny i niektórych innych miast. W warsztatach sukienniczych pracowali również zrujnowani, pozbawieni samodzielności rzemieślnicy miejscy. Wykonywali oni zwykle bardziej skomplikowaną pracę w foluszach, obsługiwali poziome krosna tkackie, pracowali w warsztatach, gdzie wyciągano i farbowano sukna. Najważniejszą okoliczność w rozwoju sił wytwórczych przemysłu rzemieślniczego we Wło- szech XIV—XV w. stanowiło to, że każdy uczestnik procesu wytwórczego zajęty był jedną operacją. Takich oddzielnych operacji w warsztacie sukienniczym istniało wówczas ponad 20. Tak więc w sukiennictwie znany już był podział pracy, którego nie było w warsztacie rzemieśl- nika cechowego. Ponadto uczestnikiem procesu produkcyjnego był już nie majster cechowy lub czeladnik, lecz robotnik najemny. Nastąpiła jakościowa zmiana procesu pracy, która pro- wadziła do istotnego wzrostu wydajności pracy. Rozprawa o sztuce obróbki wełny opisuje szcze- gółowo proces wyrobu sukna w warsztatach Florencji. Przede wszystkim wełnę gotowano w wiel- kich kadziach w celu oczyszczenia z potu, tłuszczu i brudu, następnie płukano w chłodnej wo- dzie rzecznej, suszono na słońcu, oczyszczano z drobnych zanieczyszczeń, strzępków mięsa itp., trzepano, i wreszcie w pęczkach odstawiano do farbowania lub dalszej obróbki. W tym ostatnim wypadku wełnę ponownie moczono w wodzie, nasycano olejem, przetrząsano i roz- czesywano grzebieniami lub szczotkami. Wełna sczesana szła do przędzenia, a zgrzebiny pod- 695 Tkaczka przy krosnach Płaskorzeźba Andrea Pisano na dzwonnicy przy katedrze we Florencji. Pierwsza polowa XIV w. dawano dalszej obróbce. Gręplarze wełny i inni robotnicy niewykwalifikowani, którzy gotowali wełnę, płukali i trzepali, nazywali się we Florencji ciompi. Przędzeniem zajmowały się zazwyczaj chłopki z okolicznych wsi i ubogie mieszkanki mia- sta. Przeczono wełnę za pomocą wrzeciona lub ręcznego kołowrotka, zaopatrzonego w kółko lub ręczny napęd. W jednej ze swych nowel Boccaccio opowiada o takiej prządce imieniem Belcolore, żonie chłopa Bentivegna del Mazzo ze wsi Yarlungo. Otrzymuje ona wełnę do przę- dzenia, którą w sobotę musi zdawać we Florencji. Bieda zmusiła ją do zastawienia granatowego kaftanika i świątecznego pasa męża. Wykupić ubioru nie jest w stanie, a bez niego według jej słów „nie można pokazać się nigdzie wśród ludzi ani do kościoła pójść w odpust". 696 PROCESJA NA PLACU ŚW. MARKA W WENECJI Z UDZIAŁEM DOŻY, W GŁĘBI KATEDRA SAN MARCO Obraz Gentile Belliniego. 1496 r. Q .. w X N !. t* u 5-3 w J? N o FRAGMENT OBRAZU „WTOSNA" SANDRO BOTTTOF.I I Ff,O Ok 14RO r Tr?v f Tracie FRAGMENT OBRAZU „WIOSNA" SANDRO BOTTICELLEGO. Ok. 1480 r. Głowa Gracji Następnie przędzę zwracano do centralnego warsztatu, ważono ją i sortowano, potem zaś nuwijuno i przekazywano tkaczom. Jedną sztukę sukna tkali zwykle dwaj ludzie na poziomych krosnach tkackich. Gotowa produkcja wracała ponownie do warsztatu centralnego, gdzie jakość jej sprawdzali kontrolerzy. Sukno gotowano w wodzie, oczyszczając je z kleju i tłuszczu, folo- WHIIO, znów płukano, suszono i prasowano w śrubowanej prasie. Do folowania sukna służyły w XIV w. folusze, wprowadzane w ruch siłą wody rzecznej. Podział pracy istniał wówczas także w budownictwie okrętowym w Wenecji i Genui. Tysiące robotników zatrudnionych przy budowie okrętów w tych morskich republikach i niektórych innych nadmorskich ośrodkach włoskich stanowiły już znaczny oddział robotników najemnych. Podobny podział pracy wewnątrz tego sa- mego procesu produkcyjnego widoczny był również w metalurgii i górnictwie, w szczegól- ności w kopalniach miedzi i srebra w Toskanii i Lombardii. Główną kadrę stanowili tu robot7 nicy najemni, którzy wykonywali określone operacje — wrębywacze, wytapiacze i in. Piece hutnicze należały do kilku kompanii przedsię- biorców i obsługiwały szereg kopalń. W szy- bach i przy piecach hutniczych pracowała także wielka liczba niewykwalifikowanych robotni- ków, wczorajszych chłopów. Płaca otrzymy- wana od właścicieli warsztatów, kopalń i stoczni okrętowych stała się jedynym źródłem egzys- tencji licznego preproletariatu. Praca w kuźni Kościół Św. Marka w Wenecji. XIV w. Liczni rzemieślnicy miejscy, zwłaszcza tkacze i farbiarze, a także liczni przędzarze wiejscy, którzy wprawdzie pracowali w domu, popadli jednak w całkowitą zależność od przed- siębiorców i wykonywali ich zamówienia. W sa- mej tylko Florencji w XIV w. około 30 tys. ludzi w mieście i otaczających je wsiach pra- cowało na przedsiębiorców-sukienników, właś- cicieli wielkich warsztatów sukienniczych. Przedsiębiorcy ci byli pełnoprawnymi członkami cechu, sami już nie pracowali, lecz wyzyskiwali w swoich przedsiębiorstwach sukienniczych licznych robotników najemnych i za- leżnych rzemieślników, pracujących w domu. Właściciele wielkich warsztatów łączyli swoje siły i środki i tworzyli kompanie, które zajmowały się jednocześnie handlem, działalnością przemy- słową i bankową i zdobywały produkcję swoich warsztatów przeważnie na rynkach zagranicz- nych — w różnych krajach Europy i wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Szeroki handel zagraniczny stanowił nowy bodziec do rozwoju przemysłu i wymagał zmiany starych, ce- chowych metod produkcji. W ten sposób w najbardziej rozwiniętych miastach-państwach Włoch w niektórych gałęziach przemysłu (w sukiennictwie, budownictwie okrętowym i in.) pojawiły się nowe formy produkcji, w sposób istotny różniące się od feudalnego rzemiosła cechowego. 697 Tą nową formą przemysłu była manufaktura, tj. taka organizacja produkcji, przy której w tym samym pomieszczeniu lub co najmniej przy wytwarzaniu tego samego rodzaju towarów, pod komendą tego samego kapitalisty pracuje wielka liczba robotników, co, jak stwierdzał Marks, stanowi „historycznie i logicznie punkt wyjścia produkcji kapitalistycznej"1. Głównymi przyczynami pojawienia się manufaktury był dalszy podział pracy i szeroki rozwój stosunków towarowo-pieniężnych, które powodowały znaczne zwiększenie produkcji rzemieślniczej kierowanej na rynek. W feudalnej Europie najwcześniej przedsiębiorstwa tego rodzaju pojawiły się w najbardziej rozwiniętych pod względem ekonomicznym miastach wło- skich i w niektórych ośrodkach handlu eksportowego innych krajów (we Florencji, w Holandii), gdzie zarodki produkcji kapitalistycznej powstały już w XIV i XV w. W okresie tym powstały nowe formy handlu, księgowania i operacji bankowych, jak pod- wójna księgowość włoska, która stała się podstawą współczesnej księgowości, przekazywanie pieniędzy za pomocą weksla itd. Miasta włoskie prowadziły ożywiony handel z krajami Europy Zachodniej, wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego i Azji, a także z faktoriami genueń- skimi i weneckimi na północnym wybrzeżu Morza Czarnego: miastami Kaffą (Teodozją) i Taną. Operacjami handlowymi zajmowały się również kompanie bankiersko-lichwiarskie w Sienie, a następnie we Florencji (kompanie Bardich, Peruzzich, Vellutich i m.), które odgrywały rolę wierzycieli i poborców dochodów papieskich w Anglii, Francji i królestwie neapolitańskim. Często kompanie te zdobywały monopol na pobór podatków w wymienionych krajach, na wy- wóz towarów stanowiących główną pozycję eksportową danego kraju (wełny — z Anglii, zboża — z królestwa neapolitańskiego), wydobycie rudy itd. Ogromne zyski z handlu pozwalały rodzą- cej się burżuazji włoskiej rozszerzać produkcję i reorganizować ją na zasadach kapitalistycz- nych. Właściciele manufaktur zaczęli już przywłaszczać sobie wartość dodatkową powstałą z pracy robotnika najemnego, co było m.in. charakterystyczną cechą manufaktury jako wczesnej i prymitywnej, lecz już wyraźnie kapitalistycznej formy produkcji. Przejście od feudalnej formy wyzysku do kapitalistycznej oznaczało jedynie zastąpienie jednej formy ucisku — inną. Nowi panowie w miastach byli bezlitosnymi wyzyskiwaczami. Pilśniarze, górnicy, robotnicy okrętowi zaczynali pracę o wschodzie słońca i pracowali do za- chodu; dzień pracy trwał 14—16 godzin. Praca wykonywana była pod surowym nadzorem do- zorców, przedsiębiorcy sami mogli sądzić i karać robotników. Wykorzystując tę okoliczność, że najmujący się do pracy pozbawieni byli środków egzystencji, przedsiębiorcy dawali im zaliczkę, wiążącą robotnika, gdyż zanim nie spłacił zaliczki, nie wolno mu było porzucać miejsca pracy. Płaca robocza była niezmiernie niska, a jeszcze nakładano na robotników niezliczone kary za najmniejsze przewinienia lub niedokładności w pracy. Pisarz florencki z XIV w. Sacchetti relacjonował, że po to, aby jakoś wyżywić swoją rodzinę, robotnik-pilśniarz musiał przez cały dzień pracować w warsztacie, a jego żona dniem i nocą przędła wełnę w domu. Robotnicy pil- śniarze gnieździli się w niskich drewnianych chałupkach, dokąd światło i powietrze przenikało tylko przez otwarte drzwi. Na straży tego wyzysku stał kościół katolicki. Z ambon kościelnych rozbrzmiewały kazania, grożące klątwą za niedbały stosunek do pracy. Chociaż we Włoszech XIV—XV w. pojawiły się już wczesne formy produkcji kapitalistycznej, system wyzysku ro- botników najemnych nie istniał jeszcze wówczas w skali całego kraju, lecz tylko w jego po- szczególnych przodujących ośrodkach. Były to pierwsze wysepki produkcji kapitalistycznej wśród 1 K. Marks, Kapitał, t.l, s. 346. 698 morza stosunków feudalnych nie tylko w Europie, lecz i w samych Włoszech, dlatego Engels uważał, że okres ten stanowił jedynie początek ery kapitalistycznej. Powstanie stosunków ka- pitalistycznych w skali całej Europy Zachodniej nastąpiło dopiero w XVI w. PIERWSZE POWSTANIA ROBOTNIKÓW NAJEMNYCH Pierwsze znane nam wystąpienie robotników najemnych miało miejsce we Florencji w 1343 r. Cztery tysiące gręplarzy wełny wyszło na ulice z okrzykami: „Precz z podatkami", „Śmierć tłus- tym mieszczanom!" „Tłustymi" (popolograsso) nazywały florenckie masy ludowe wielkich przed- •ie,biorców, kupców i bankierów. W dwa lata później, w 1345 r., g~ęplarz wełny Brandini stworzył we Florencji organizację gręplarzy i farbiarzy i wezwał ich do wystąpień politycznych, lecz został wkrótce aresztowany i stracony, co stało się przyczyną żywiołowego strajku gręplarzy wełny. Ciężkie położenie materialne robotników najemnych wywołało w drugiej połowie XIV w. izereg poważnych buntów. W maju 1371 r. wybuchło powstanie włókniarzy w Perugii. Po dwóch miesiącach rozpoczęło się jeszcze groźniejsze powstanie w Sienie. Na początku lipca wyczerpani gręplarze zażądali od swych pracodawców podwyżki płac. Na odmowną odpowiedź ruszyli do pałacu signorii1, jednakże wedrzeć się tam nie zdołali. Przywódcy ich zostali schwy- tani, poddani torturom i skazani na śmierć. Wówczas powstańcy uzbroili się, obiegli pałac sig- norii i uzyskali zwolnienie skazanych—Francesco d'Agnolo i innych przywódców. Włókniarzy popierali inni rzemieślnicy. W Sienie utworzony został rząd „chudego ludu" (popolo minuto), jak nazywano wówczas w wielu miastach włoskich robotników najemnych, a także drobnych rzemieślników i handlarzy. W skład nowego rządu wszedł również Francesco d'Agnolo. Masy ludowe nie miały ani doświadczenia w rządzeniu, ani wyraźnego programu poli- tycznego. W mieście nie zmieniono starych porządków, dotychczasowym właścicielom nie ode- brano warsztatów i sklepów, przepędzono jedynie najbardziej znienawidzonych wyzyskiwaczy. Brak doświadczenia i niezdecydowanie nowego rządu wykorzystali bogaci mieszczanie. Nie ośmielając się otwarcie wystąpić przeciwko rządowi ludowemu, wprowadzili swoich agentów do organów rządowych i przekupili „kapitana ludu" (Capitano del popolo) Francino Naddo, który miał czuwać nad bezpieczeństwem miasta. Uzgodniono, że Naddo otworzy bramy miasta i wpuści do niego oddziały feudałów, zorganizowane w posiadłościach sieneńskich. Oddziały te miały się połączyć z siłami bogaczy miejskich, gdyż wobec powstania ludowego feudałowie i bogacze miejscy zapomnieli o swych waśniach. Zdrajca Francino Naddo został zdemaskowany i aresztowany, lecz nastąpiło to zbyt późno. Przygotowane zawczasu zbrojne oddziały bogatych mieszczan niespodziewanie obiegły signorię. Rząd powstańczy nie spodziewał się napadu, w dodatku mógł liczyć tylko na poparcie biedoty, ponieważ większość drobnych kupców i część rzemieślników w decydującym momen- cie go opuściła. W obozie „chudego ludu" nastąpił rozłam, gdyż rzemieślnicy i drobni kupcy jako posiadający pewną własność znajdowali się w innej sytuacji społecznej niż ludzie nic nie posiadający. Powstanie poniosło klęskę. Oddziały bogatych mieszczan bestialsko mordowały bie- daków bez różnicy wieku i płci. „Nie było w stosunku do nich litości, aby nie zachęcać tych, którzy pożądali wiele, lecz nie mieli nic" — pisał kronikarz. 1 Signoria była organem rządzącym w Perugii, Sienie, Florencji i innych włoskich miastach-republikach. Formalnie wybierał signorię cały naród, faktycznie — mniejszość mieszczan — członkowie cechów. 699 POWSTANIE CIOMPICH Po siedmiu latach nastąpiło we Włoszech drugie wielkie powstanie preproletariatu — po- wstanie ciompich we Florencji. Położenie ich pogorszyło się radykalnie na wiosnę 1378 r. w zwią/- ku z rujnującą wojną, którą prowadziła Florencja z papieżem. W czerwcu 1378 r. doprowadzeni do rozpaczy ciompi ruszyli na star;) signorię, rezydencję rządu. Wkrót- ce domy bogaczy stanęły w ogniu, a ich właściciele uciekli z miasta. Lecz w rządzie zasiadali „tłuści mieszczanie", którzy aresztowali jednego z przywódców ciompich i poddali go torturom. Dowie- dziawszy się o tym, ciompi znowu .chwycili za broń i 21 lipca zaczęli zajmować gmachy rządowe. Na- stępnego dnia rząd „tłustego ludu" (signoria) uciekł z miasta. Palazzo Yecchio we Florencji Powstańcy utworzyli nowy rząd, stawiając na jego czele Mi- chele di Lando. Wielu ciompich nie wiedziało, że nie był on gręplarzem wełny, lecz dozorcą gręplarzy, i co więcej, przekupiony został przez bogaczy. Do nowej signorii obok trzech ciompich i trzech przedsta- wicieli rzemieślników i drobnych kupców weszli również trzej „tłuści mieszczanie". Ciompi, którzy nie należeli do żadnego cechu, doma- gali się utworzenia cechu ciompich, którego przedstawiciele zajmowali- by w signorii trzecią część miejsc. Żądali oni podwyżki płac o 50%, odroczenia spłaty długów i zorga- nizowania gwardii ludowej. W toku powstania ciompi wywalczyli sobie nie tylko dostęp do signorii, lecz doprowa- dzili też do utworzenia cechu ciompich. Jednakże warsztaty pozostały w rękach dotychczaso- wych właścicieli, wielkich przedsiębiorców, którzy zamknęli je i przez to samo postawili ciom- pich w krytycznej sytuacji. We Florencji zaczęło się bezrobocie i głód. Uprawianie sabotażu w dużej mierze ułatwiali zasiadający w signorii przestawiciele bogatych mieszczan i działający według ich instrukcji szef rządu, zdrajca Michele di Lando. W tej sytuacji prawdziwi przy- wódcy ciompich zorganizowali własny komitet, który powstańcy uznali za swój rząd, i spró- bowali zdobyć władzę. Kiedy jednak do signorii przybyła delegacja ciompich na czele z Do- 700 mcnico di Tuccio i Marco di Sal vi, rzucił się na nieb z mieczem w ręku Michele di Lando i roz- ktt/.ul natychmiast uwięzić wszystkich w wieży pałacu. W odpowiedzi na to w końcu sierpnia UOH/.IO do nowych zaburzeń. Signoria co prędzej wyraziła zgodę na żądania powstańców, lecz clompi już jej nie ufali i wybrali nowy zarząd całkowicie spośród swego grona. Taki obrót spraw przeraził wielu kupców i rzemieślników, właścicieli drobnych warsztatów, którzy byli człon- kami tzw. „młodszych cechów" (artes minores). Podobnie jak w powstaniu w Sienie opuścili oni robotników najemnych — ciompich — i przyłączyli się do obozu ich wrogów, co w dużej mie- rze zadecydowało o dalszym toku wydarzeń. W końcu sierpnia uzbrojone oddziały kondotierów w sojuszu z feudałami zaczęły gromić powstańców. Ciompi stawiali bohaterski opór pomimo nierówności sił. Powstanie zostdo jed- nak stłumione i zaczął się krwawy terror: pierwsi straceni zostali Domenico di Tuccio i Marco di Salvi. Nie prosili oni łaski katów, lecz zwracając się do ludu powiedzieli, że śmierć ich jest największą niesprawiedliwością, umierają wszakże z radością wierząc, że ofiara złożona z ich życia przyniesie szczęście ojczystej ziemi. Robotnicy najemni miast włoskich byli słabi i źle zorganizowani, jednakże ich powstania nie były przypadkowe. „Walka między kapitalistą a robotnikiem najemnym — mówił Marks — roz- poczyna się z powstaniem samego stosunku kapitalistycznego. Walka ta wre przez cały okres manu- faktury"1. EKONOMICZNE I POLITYCZNE RQZDROBNIENIE WŁOCH Pomimo że w najbardziej rozwiniętych pod względem ekonomicznym włoskich miastach- -państwach — we Florencji, w Sienie i in., już w XIV—XV w. powstawały stosunki kapitali- styczne, Włochy nie stanowiły jednolitego i silnego państwa i nie miały wspólnej władzy kró- lewskiej. Polityczne rozdrobnienie Włoch było skutkiem braku więzi ekonomicznej między po- szczególnymi częściami i braku przesłanek do kształtowania się ogólnonarodowego rynku. Nawet te włoskie miasta-państwa, które prowadziły handel głównie towarami rodzimymi, jak np. Florencja lub Siena, produkowały masowo na wywóz — dla rynku zagranicznego. Wsku- tek tego włoskie miasta-państwa rywalizowały między sobą na rynku zagranicznym. Interesy poszczególnych miast włoskich ścierały się zarówno na rynkach wschodnich, jak i na zachod- nioeuropejskich. Miasta te, stale skłócone., wzajemnie wrogie, prowadziły ze sobą bezwzględ- ną walkę na morzu i lądzie. Wielki poeta włoski Dante pisał: Biedna Italia., bólu gościnnica, Śród wielkiej burzy — bez sternika nawa; O, już nie pani ludów — nierządnica! ... A twoi żywi wzajemnymi ciosy Gubią się i żrą nieustannym bojem W obrębie muru jednego i fosy!2 Krwawa nienawiść wypełniała historię republik-rywalek — Florencji i Sieny, Wenecji i Genui. W walce o przewagę na rynku zagranicznym przedstawiciele bogatego kupiectwa we- neckiego i genueńskiego, mówiący tym samym językiem i żyjący w jednym kraju, rzucali swe 1 K. Marks, Kapital, t.l, s. 461. 2 Dante Alighieri, Boska komedia, przełożył E. Porębowicz, Warszawa 1959, s. 189. 701 armie w bój i walczyli jak śmiertelni wrogowie. W 1298 r. Genueńczycy rozbili flotę wenecką w pobliżu samej Wenecji i przywieźli do Genui tysiące jeńców, wśród których znalazł się ró\\ nież sławny podróżnik — Wenecjanin Marco Polo. W osiemdziesiąt dwa lata później, w 1380 r., Wenecja, która stała się wielką potęgą morską, wkdczynią licznych kolonii i floty liczącej kilk.i tysięcy okrętów, zadała swej rywalce tak potężny cios, że Genua nie była już nigdy w stanu- odzyskać siły. Południe Włoch w ciągu całego średniowiecza było nie tylko obiektem walki władców cudzoziemskich, francuskich i aragońskich, lecz znalazło się pcd ich władzą. Południowe Wio- chy odcięte zostały od reszty kraju, co stało się jeszcze jedną przeszkodą w zjednoczeniu. Do połączenia Włoch nie chcieli również dopuścić cesarze niemieccy, którzy organizowali na kraj ten zaborcze pochody. Państwo papieskie przecięło Włochy na pół, a sami papieże, dążąc je- dynie do wzmocnienia swego prestiżu politycznego i powiększenia bogactw kurii rzymskiej, niejednokrotnie wzywali obcych zaborców. W 1347 r. wzniecili powstanie mieszkańcy Rzymu, utworzyli republikę, wzywając państwa włoskie do zjednoczenia się. Powstańcy ogłosili swego przywódcę Cola di Rienzo „trybu- nem ludowym" i zmusili feudałów rzymskich do złożenia przysięgi na wierność republice. Uporządkowano podatki, zniesiono uciążliwe cła przeszkadzające rozwojowi handlu i-td. Do Rzymu przybyli przedstawiciele 25 miast, lecz nie ośmielili się oni przywieźć do swoich miast „sztandaru Włoch". Ich miasta-państwa nie chciały zjednoczenia ani z Rzymem, ani ze sobą, obawiając się utraty swej samodzielności. Przeciwnie, każde z nich pragnęło wzmocnić się kosz- tem sąsiada, toteż próby zjednoczenia Włoch nie mogły się powieść. USTRÓJ POLITYCZNY PAŃSTW WŁOSKICH We Florencji władza należała do popolo grasso, właścicieli manufaktur, kantorów handlo- wych i bankowych. W XIV w. we Florencji liczącej 90 tys. mieszkańców prawa polityczne posiadało tylko 5—6 tys. ludzi. Wybierali oni rząd republiki — priorat, czyli signorię złożoną z 7 osób na czele z chorążym (gonfaloniere di giustizia). Rząd florencki z pomocą wojsk najem- nych, dowodzonych przez kondotierów, prowadził aktywną politykę zaborczą. W Wenecji rządził patrycjat miejski, właściciele ziemi, stoczni, warzelni soli, warsztatów włókienniczych i szklanych oraz domów bankowych. Na czele republiki stał doża, który spra- wował władzę wykonawczą i był wodzem sił zbrojnych. Władza doży była poważnie ograni- czona przez ciała kolegialne — Radę Większą i Radę Mniejszą, składające się z przedstawicieli patrycjatu. Organizacja i sztuka dyplomacji weneckiej uchodziły wówczas za najlepsze w Euro- pie. Rywalka Wenecji — republika genueńska — również rządzona była przez patrycjat miej- ski wspólnie z arystokracją feudalną, której nieobce były interesy handlu zamorskiego. Mediolan — jedno z największych przemysłowych miast włoskich—stał się stolicą wielkiego i silnego księstwa feudalnego. Urzędy komuny mediolańskiej przekształciły się w resorty ksią- żęce. Do połowy XV w. w księstwie rządził ród Viscontich, a od 1450 r. ustaliła się tam wła- dza dynastii Sforza. Księstwo prowadziło wojowniczą politykę i opanowało znaczną część Lom- bardii. Najmniejsze przebłyski swobód miejskich zostały ostatecznie zduszone, a terrorystyczne akty jednostek dokonujących zamachów na księcia powodowały jedynie zastąpienie jednego władcy innym, niemniej okrutnym i przebiegłym. Państwo kościelne było typowym tworem feudalnym; na czele jego stał papież, który po- 702 Pomnik Colleoniego Andrea del Yerrocchio Wenecja. Po 1485 r wrócił w końcu XIV w. do Włoch po czasowym przebywaniu w Awinionie, przy czym miasi.i włoskie powitały powrót papieża szeregiem powstań antypapieskich. W królestwie neapolii;m skim panowała dynastia andegaweńska, którą od 1442 r. zastąpiła inna, również cudzozienisU dynastia, aragońska. W królestwie neapolitańskim panowały zacofane stosunki agrarne, pod daństwo było zjawiskiem powszechnym. Dwór trwonił ogromne sumy na niebywały zbyid , na nieustanne wojny zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne z wiecznie buntującą się arysio kracją feudalną — baronami. Skorzystały z tej sytuacji florenckie i weneckie kompanie bankierskie, które pożyc/:;il\ królowi pieniądze; we władzy ich znalazła się cała gospodarka królestwa, król upoważnił jr do ściągania podatków i przyznał monopol na handel zbożem. Wszystko to olbrzymim cie/a rem spadało na barki chłopstwa, przygniecionego pańszczyzną, czynszami i podatkami pań stwowymi. POWSTANIE TYRANII Groźne powstania ludowe w miastach i wsiach włoskich napełniły przerażeniem koła rza dzące. W wielu miastach-państwach ustrój republikański zastąpiony został dyktaturą jed nostki. Przykładem rządów tyranów jest Florencja, gdzie po stłumieniu powstania ciompicli ustanowiona została dyktatura bogatych rodzin. W końcu XIV i na początku XV wieku na czcić republiki stały bogate rody Albizzi, Uzzano i Strozzi, a od 1434 r. najwięksi bankierzy Włoch — Medici (Medyceusze). Korzystając z niepowodzenia swoich rywali Albizzich w wojnie z Lukka, Cosimo Medici doprowadził do wygnania ich i został faktycznym władcą państwa, pozostając nim w ciągu 30 lat (1434—1464). Zerwawszy w gruncie rze;zy z republikańskimi metodami rządzenia, Cosimo starał sic- jednak zachować pewien pozór form republikańskich: za jego rządów komisja rządowa — balin, której skład ustalał faktycznie sam Cosimo, wybierała na okres pięcioletni urzędników wszyst- kich głównych urzędów państwowych. Bez zgody Cosima nie zapadła jednak żadna decyzja w sprawach państwowych. Medyce asze zastąpili podatek pog':ówny pcditkieji dochodowym, rujnując w ten sposób swych konkurentów i odsuwając ich od władzy politycznej. W pierw- szym okresie podatki ciążące na ludności u"ejły pewnemu zmniejszeniu, ale posunięcie to miało niewątpliwie charakter demagogiczny. Tyrania Medyceuszów zaznaczyła się szczególnie wyraźnie za rządów wnuka Cosimo — Wawrzyńca Wspaniałego (1469—1492). Stała komisja rządowa 70-ciu znajdowała się całkowi- cie w jego rękach. Przepych panujący na dworze Wawrzyńca był olśniewający. Medyceus/. urządzał ciąg'e uroczystości i turnie;e, ściągał na swój dwór wielu pisarzy, poetów i artystów. Korzystając z ogromnej władzy politycznej, Medyceasze pomnażali swe bogactwa przez wiel- kie operacje bfnkowe bądź ograbiając tężce'e:nonialnie skarb państwa. Nawiązali cni jedno- cześni bliskie stosunki z papiestwem., a jeden z synów Wawrzyńca został nawę; papieżem. Tyranie powstały równ'eż w innych miastach włoskich, na których czele stanęli dowódcy oddziałów mjemnych — kondotierzy (Sforza w Mediolanie i Montefeltro w Urbino) — lub te: redy feudalne, jak d'Este w Fe:rarze lub Scalige:i (Cangrande delia Scala) w We:cn;e. Usta- nowień :e tyranii oznaczało w osta:e:znym wyniku wzrost pcdatków, a zatem dalszą paupery- zację ludności miast i wsi. Tyrani pog'ębili jeszcze rczdrobnien'e Włoch, gdyż władcy po- szczę jó'nych miast-państw toczyli ze sobą nieustanne wojny o rynek zagraniczny i o te ytoria włoskie. 704 FEDERICO DA MONTEFELTRO, KSIĄŻĘ URBINO Portret Piero delia Francesca. XV w. POCZĄTEK UPADKU GOSPODARCZEGO Mimo powstawania we Włoszech stosunków kapitalistycznych nie ukształtował się tu ry- nek ogólnonarodowy, toteż dalszy rozwój kraju został zahamowany. Na wsi włoskiej manufak- tura rozpowszechniła się bardzo nieznacznie, natomiast w ośrodkach handlu eksportowego rozwijała się w nielicznych tylko gałęziach przemysłu, głównie w przemyśle włókienniczym, i to równolegle z cechami, które reprezentowały jeszcze produkcję w istocie feudalną. Nawet w przedsiębiorstwach typu manufakturowego istniały metody bezpośredniego przymusu, wła- ściwe wczesnemu stadium produkcji kapitalistycznej: nieprzekraczalne maksimum płac, przy- twierdzenie robotników najemnych do warsztatów za pomocą zaliczek, podleganie sądow- nictwu patrymonialnemu pracodawcy. Zresztą i rodząca się burżuazja miast włoskich była w znacznej mierze związana z feudałami. W XV w. zmniejszyły się znacznie rozmiary przemysłu manufakturowego w miastach włoskich i bogaci mieszczanie zaczęli coraz więcej środków inwestować w rolnictwie. Sytuaqa włoskiego chłopstwa w tym okresie radykalnie się pogorszyła. Oprócz połowy plonów połow- nik-dzierżawca musiał oddawać właścicielowi ziemi jeszcze część produktów swej pracy w po- staci obowiązkowych „darów". Dzierżawcy-połownicy, oplatani długami, popadali w coraz większą osobistą zależność od właściciela ziemi i oprócz opłat w naturze musieli świadczyć robociznę w gospodarstwie pańskim. Za złą uprawę gruntu można było dzierżawcę ukarać odebraniem części plonów, a czasem po prostu przepędzeniem z gospodarstwa. W XV w. system dzierżawy za połowę plonów stosowany był coraz powszechniej w prze- ciwieństwie do pracy najemnej. Dzierżawa za połowę plonów dostarczała mieszczanom posia- dającym ziemię taniej i stałej siły roboczej. Przy tym właściciele ziemi ograniczali gospodarczą samodzielność dzierżawcy, zabraniając sprzedawać zboże przed zakończeniem żniw i uiszcze- niem czynszu; chłop mógł dzierżawić ziemię i otrzymywać bydło robocze tylko od swego pana, jego zależność osobista stawała się coraz większa, a gdy próbował uciekać, wtrącano go do więzienia. Tak więc proces reakcji feudalnej, zapoczątkowany we Włoszech w drugiej poło- wie XV w., nie był zwykłym nawrotem do poddaństwa, lecz pewną ewolucją połownictwa, które przybierało najbardziej uciążliwe formy. Ta forma wyzysku, znana we Włoszech od sied- miu wieków, przetrwała do naszych czasów. Oprócz wewnętrznych przyczyn ekonomicznego upadku Włoch istniały również czynniki zewnętrzne. Już od końca XIV w. nieustannie między sobą walczące państwa włoskie znalazły się w zmienionej sytuacji międzynarodowej, która doprowadziła do poważnych dla Włoch następstw. W końcu XV w. w wyniku wielkich odkryć geograficznych, przede wszystkim usta- nowienia drogi morskiej do Indii i odkrycia Ameryki, szlaki handlu międzynarodowego prze- sunęły się ku wybrzeżom Oceanu Atlantyckiego, tak że kwitnące niegdyś miasta włoskie zaczęły przekształcać się w zapadłe mieściny, podczas gdy w Europie wyrosły silne, scentralizowane państwa, w których rozwijał się przemysł manufakturowy. Pod koniec XV w. zrujnowane pod względem gospodarczym Włochy zniszczone zostały ostatecznie przez obcy najazd. WCZESNE ODRODZENIE. ROZWÓJ NAUK OPARTYCH NA DOŚWIADCZENIU Powstanie stosunków kapitalistycznych w łonie formacji feudalnej spowodowało w rezul- tacie doniosłe przemiany w całym życiu kulturalnym Europy Zachodniej. Nastąpiła epoka Odrodzenia. Według słów Engelsa, był to „największy postępowy przewrót ze wszystkich prze- 45 — Historia powszechna t. III 705 żytych do tego czasu przez ludzkość"1. W następstwie przemian, które dokonały się w ekono micznej bazie społeczeństwa, pojawiły się nauki oparte na doświadczeniu, zaczęto odkry\v;u i poznawać zabytki kultury antycznej, nastąpił rozkwit sztuki i rozwój światopoglądu świce kiego, który przezwyciężył duchową dyktaturę kościoła, powstała nowa literatura w językach współczesnych i teatr zawodowy. W różnych krajach kultura epoki Odrodzenia przybierali! oczywiście inny charakter w zależności od miejscowych warunków. Nowe zjawiska powstały we wszystkich dziedzinach życia duchowego: w nauce, filozofii, literaturze i sztuce. Ludziom XIV i XV w. wydawało się, że są świadkami odrodzenia nauki, filozofii, literatury i sztuki świata antycznego, zwłaszcza, greckiego. Najbardziej światłe i wy kształcone jednostki w XIV—XV w. były przekonane, że tylko przez takie odrodzenie kultury antycznej po wielu wiekach średniowiecznego barbarzyństwa i ciemnoty, panowania ideologu religijnej i przesądów, zdołają rzeczywiście poznać i odtworzyć samą przyrodę. Dlatego te/, epoka ta nosi nazwę Odrodzenia (Renesans). Burżuazja ówczesna, związana z nowymi formami produkcji, tj. z manufakturą, intereso- wała się przede wszystkim tymi gałęziami nauk doświadczalnych, które miały bezpośredni związek z handlem i dalekimi podróżami. Toteż w okresie tym rozwija się świetnie budownic- two okrętowe i żegluga, stosuje się już powszechnie kompas, znany w Europie od XIII w., znaczne osiągnięcia mają nauki geograficzne, które stały się przesłanką wielkich odkryć geogra- ficznych drugiej połowy XV w. Tak np. Portugalczycy zbudowali karawelę — niewielki statek żaglowy, który przy odpowiednim lawirowaniu mógł płynąć pod wiatr. Osiągnięciom tym sprzyjały systematycznie przekazywane żeglarzom wiadomości geograficzne, jak również mapy świata, sporządzone właśnie w wieku XV, oraz utworzenie na wyspie Majorce towarzystwa kartografów europejskich. Nauki przyrodnicze rozwijały się też pod wpływem licznych encyklopedii i najrozmait- szych „obrazów świata" — pisanych prozą i wierszem. „Obrazy" te zawierały obok wiadomo- ści geograficznych ciekawe uwagi z dziedziny botaniki, astronomii, matematyki i medycyny, wiadomości o ziołach leczniczych, myślistwie itp. Mieszczaństwu przekształcającemu się w burżuazję potrzebne były nauki oparte na do- świadczeniu, ponieważ bez nich trudno już było produkować i zbywać towary; rozwój nauk pozostawał w bezpośrednim związku ze zdobywaniem maksymalnego zysku, zwłaszcza wobec istnienia walki konkurencyjnej, wpływał na wzrost wydajności pracy robotników. W takiej sytuacji burżuazji potrzebna była wiedza o właściwościach materiału, z którego powstaje towar lub narzędzie produkcji, potrzebna jej była teoretyczna i praktyczna znajomość technicznych procesów produkcyjnych i warunków transportu wytworzonych towarów do miejsca ich spo- życia, jest przeto rzeczą zrozumiałą, że rodząca się burżuazja popierała nauki o przyrodzie — przyrodoznawstwo. „Kiedy po mrokach średniowiecza — pisał Engels — nauki odradzają się nagle z nową, nieoczekiwaną siła i rozwijają się z iście cudowną szybkością, to cud ten znowu zawdzięczamy produkcji"2. Istota nowego, powstałego wówczas światopoglądu była dwoista. Z jednej strony przeciw- stawiał się on światopoglądowi feudalnemu, z drugiej zaś — stawał się podstawą przyszłego światopoglądu burżuazyjnego. Nowy światopogląd wyzwalał rozum ludzki z pęt kościelnych, 1 F. Engels, Dialektyka przyrody, Warszawa 1953, s.4. ł Tamże, s. 190. 706 uwalniał uczucia ludzkie od ciasnoty klasztorno-ascetycznych ideałów średniowiecza. Lecz z dru- glo) strony światopogląd ten sprzyjał rozwojowi takich cech praktycznej działalności miesz- OiaAAtwa XIV—XV w., szczególnie pierwszych przedsiębiorców kapitalistycznych — manu- fakturzystów, które całkowicie upodabniały ich do przyszłej burżuazji. Znalazło to również wyraz w kulturze Wczesnego Odrodzenia. Charakterystyczną cechą kultury włoskiego Odrodzenia jest to, że nowy światopogląd wyraził się przede wszystkim w dziełach mistrzów słowa, pędzla i dłuta: poetów, malarzy i rzeź- biarzy. Stąd artystyczny charakter epoki Odrodzenia we Włoszech, a w związku z tym wiel- kie znaczenie, jakie miały sztuki w tym okresie. Większość przedstawicieli Odrodzenia, zwłasz- cza malarze, rzeźbiarze i architekci, rekrutowała się spośród inteligencji zrodzonej w zamoż- nych miastach włoskich, która chętnie wstępowała na służbę bogatych mieszczan i feudałów. Powstanie elementów nowego układu, postępowego w porównaniu z feudalnym, rozko- rytało siły, które krępowała dotychczas teologia chrześcijańska. Siły te wzbiły się z głębi mas ludowych i wyniosły wspaniałe talenty. Mistrzowie słowa — literaci, poeci, pisarze — posłu- giwali się językiem ludowym, a nie martwą łaciną, i czerpali swe natchnienie z nieprzebranych tródcł mądrości i poezji ludowej. Artyści plastycy traktowali swoje tematy w sposób realistycz- ny, właściwy samorodnej sztuce ludowej. Architekci opierali się na bogatym i różnorodnym doświadczeniu licznych pokoleń rzemieślników i korzystali w swych konstrukcjach i dekoracji l wszystkich osiągnięć sztuki ludowej. W potężnej twórczości Renesansu duch ludowości zna- lazł najpełniejsze i najwspanialsze odbicie. DANTE Na przełomie XIII i XIV stulecia literacki język średniowiecza — łacinę — zaczął we Włoszech zastępować stopniowo język ludowy. Dialektem' toskańskim pisał swoje wiersze prawnik boloński Guido Guinizelli (ok. 1230—1276). Jego znakomita kanzona Miłość gnieździ lit to sercu szlachetnym całkiem już wyraźnie podkreślała myśl, że szlachectwo człowieka pole- ga nie na jego pochodzeniu, lecz na jego osobistych zaletach. Guido Guinizelli znalazł konty- nuatorów swej sztuki poetyckiej nie w „uczonej" Bolonii, gdzie znajdował się najstarszy w Eu- ropie uniwersytet, lecz we Florencji, przodującym mieście rozwijającego się przemysłu. Kie- runek ten zaczęto nazywać „słodkim nowym stylem" (dolce stil nuovo). Styl ten przyjął Guido Cavalcanti („drugi Guido", jak go nazywa Dante), Cino da Pistoia i największy ze wszystkich — Dante Alighieri (1265—1321). Znaczenie Dantego w literaturze jest ogromne. W jednym z pierwszych utworów pt. Życie nowe (Vita nuova — 1292—1295), napisanym w języku włoskim i stanowiącym cykl wierszy (sonetów, kanzon i ballad) z komentarzem prozą, Dante opowiedział historię swej miłości do Beatrycze, od pierwszego spotkania, kiedy miał 9 lat, aż do śmierci ukochanej, gdy skończyła 18 lat. Uczucie miłości pokazane jest tu po raz pierwszy w rozwoju, nie jako stan „szlachet- nego serca", jak to było u poprzedników Dantego. W niedokończonym utworze pt. Biesiada (Comivio — ok. 1308 r.) Dante zamierzał przedstawić całą scholastyczną uczoność swoich cza- sów w postaci 14 kanzon i komentarza prozą. We wstępie poeta uważał za konieczne uzasadnić użycie języka włoskiego — „chleba jęczmiennego" — przy tak „wysokim" temacie, gdyż zwykle uważano, że w takim wypadku stosowna jest tylko łacina — „chleb pszenny". Z właściwym sobie temperamentem oburza się Dante na tych, co „ganią nasz miły volgare" (język ludowy). 707 l Do sprawy języka Dante powraca w specjalnym traktacie O mowie pospolitej (De vulgań eloqucn- tia), napisanym po łacinie, ponieważ przeznaczony był dla uczonych, a nie dla szerokich kół. Poeta wymienia trzy nowe języki literackie, które dowiodły swej żywotności: starofrancuski, prowansalski i włoski. W języku włoskim rozróżnia wiele dialektów i dowodzi, że najwięks/c możliwości przekształcenia się w powszechny literacki język włoski ma dialekt toskański. Ogromne zadania, jakie stanęły przed Dantęrn podczas tworzenia największego z jego utworów — Komedii, która u potomnych otrzymała nazwę Boskiej, zmusiły autora do posłu- żenia się szerszym materiałem językowym, ni/, to przewidywał w pracy teoretycznej O mowie pospolitej; aby opisać świat pozaziemski, istnie- jący według tradycyjnych wyobrażeń religij- nych, Dante musiał posłużyć tsię obrazem świata ziemskiego. Dlatego w swej twórczości poetyckiej nie mógł się ograniczyć do języka poetów „słodkiego nowego stylu", lecz użył także języka bardziej zbliżonego do mowy po- tocznej. W rezultacie język Boskiej komedii odznacza się takim bogactwem, taką doskona- łością i trwałością, jakiej nie znał żaden inny język zachodnioeuropejski owego czasu. Autor Boskiej komedii słusznie uważany jest za twórcy włoskiego języka literackiego. Wiele wierszy, a nawet całe strofy tego poematu zachowały blask i pozostały wśród ludu żywe jako przy- słowia po nasze dni. W Boskiej komedii zetknęły się bezpośred- nio dwa światy: świat przestarzałych idei i po- glądów feudalnych i świat Odrodzenia. Stary okazuje się sam pomysł poematu — podróż w świecie pozagrobowym i konsekwentnie prze- Dante prowadzona symbolika liczb. Każda z trzech MalowidłościenneGiottawPalazzodelPodestaweFlorencji.XIVw. CZęŚci („Piekło", „Czyściec" i „Raj") końCZY się tym samym słowem „gwiazdy". Każda część zawiera 33 pieśni. Beatrycze pojawia się po raz pierwszy w trzydziestej pieśni „Czyśćca". Tak więc pojawienie się jej poprzedza 33 pieśni „Piekła" i 30 pieśni „Czyśćca", razem 63 — suma cyfr 3 i 6 znów wynosi 9. Stare jest również to, że Dante starał się skonstruować swój poemat na podstawie scholastycznej filozofii Tomasza z Akwinu, zawrzeć w każdym obrazie poczwórny sens: dosłowny, alegoryczny, moralny („odnoszący się do' życia ziemskiego") i anagogiczny („odnoszący się do życia pozagrobowego"). Lecz poprzez to stare rusztowanie przebija się nowa treść. Jest rzeczą charakterystyczną, że Dante wybrał za swego przewodnika po piekle i czyśćcu antycznego poetę Wergiliusza, nazywając go „Mistrzem". Dante dzieli ludzi w pozagrobowym świecie swego poematu na czystych i grzesz- nych zgodnie z własnymi wyobrażeniami o sprawiedliwości, swymi sympatiami i antypatiami politycznymi, nie zaś według wymagań kościoła. Dlatego skazał na wieczne męki w piekle kilku 708 puplciy. Zupehiie nowe w Boskiej komedii było wielkie mistrzostwo w przedstawianiu tragicz- nych konfliktów owego czasu, jak również doskonałość portretu literackiego. Z pomocą niewielu •tów, ale plastycznie i sugestywnie charakteryzuje Dante współczesnych sobie ludzi: dumnego Florcntyńczyka Farinatę degli Uberti, delikatną, zakochaną Franczeskę da Rimini i tragicznie •marłcgo, zamorzonego głodem Ugolina delia Gherardesca. Obok nich występuje wicie postaci historycznych i legendarnych, np. Odyseusz, który opowiada, jak w czasie swej ostatniej podróży wzywał towarzyszy: „Bracial — mówiłem — śród hazardów ty la Zaszli na świata podwieczorne skraje, Skoro wam jeszcze bodaj jedna chwila W zmysłów czuwaniu przed śmiercią zostaje, Nie żmudźcie duszę wydobyć z ciemnoty, Za słońcem idąc w niemieszkane kraje. Zważcie plemienia waszego przymioty; Nie przeznaczono wam żyć, jak zwierzęta, Lecz poszukiwać i wiedzy, i cnoty"1. Niemniej znakomite są opisy krajobrazu, których brak było w literaturze średniowiecznej: w „Czyśćcu" i „Raju" opisy zielonych łąk z okolic Florencji, wenecjańskich stoczni (tzw. Arse- nału) i fantastycznych „złych dołów" w „Piekle". Lecz najdobitniejszym, być może, znamieniem nowego jest głęboko osobisty charakter Boskiej komedii. Dante opowiada o swej pozagrobowej podróży w pierwszej osobie, a czytelnik przeżywa lęki i wątpliwości, nadzieje i wspomnienia, nienawiść i sympatię autora. Engels pisał o Dantem: „Zmierzch feudalnego średniowiecza, zorzę współczesnej ery kapi- talistycznej znaczy gigantyczna postać: to Włoch Dante, ostatni poeta średniowiecza i zarazem pierwszy poeta czasów nowożytnych"2. GIOTTO Jednocześnie z kształtowaniem się włoskiego języka literackiego postępował rozwój sztuki. Względna słabość feudałów we Włoszech — w porównaniu np. z Francją lub Niemcami — a tak- że wczesny rozkwit miast to czynniki, które zaważyły na sztuce włoskiej: budowle romańskie otrzymały w Toskanii nie znaną wówczas w innych krajach Europy Zachodniej subtelną i cyze- lerską nieomal dekorację z barwnego marmuru, a gotyk, który w XIII i XIV w. rozpowszechnił się w całej Europie, we Włoszech przyjmował się trudno. Zdecydowany nawrót do sztuki realistycznej związany był z nazwiskiem malarza Giotto (Angiolotto di Bondone — ok. 1267—1336). Giotto pierwszy zerwał ze sztywnością ikonografii bizantyjskiej, zbliżył się do natury, przez co skierował malarstwo włoskie na nowe tory. Nie bez podstaw Dante nazywał Giotta największym malarzem swego czasu. Chociaż Giotto zdobił tylko wnętrza kościołów, a treść jego fresków pozostała po dawnemu religijna, tematy tradycyjne napełniał już zupełnie nową treścią. Odrzucił płaski charakter ikonograficznego malarstwa bizan- 1 Dante Alighieri, Boska komedia, s. 130. 1 F. Engels, Do czytelnika włoskiego, Przedmowa do Manifestu komunistycznego, K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane, t. I, s. 24. 709 tyjskiego i jego umowne tło, starając się rozwiązać problem perspektywy. Ale główną uwagę poświęcił Giotto człowiekowi. Wszystkie postacie jego obrazów są uczestnikami jakiegoś wyda- rzenia pełnego dramatyzmu, wszystkie służą do wyrażenia jakiejś jednej koncepcji. Każda postać Giotta wyraża określone przeżycia, jest ucieleśnieniem określonego charakteru. W ten sposób tradycyjne wątki religijne napełniły się głęboko ludzką treścią, a w obrazach o tematach religijnych wyraziły się idee nurtujące człowieka epoki Renesansu. Najsławniejsze freski Giotta znajdują się w kaplicy dęli' Arena w Padwie — sceny z życia Chrystusa i Marii — oraz w kościele Santa Croce we Florencji — sceny z życia Franciszka z Assy- żu. Za przykład wielkiego mistrzostwa Giotta może służyć jeden z fresków z cyklu padewskiego pt. „Pocałunek Judasza". Wśród wielkiej ilości postaci tego obrazu wzrok od razu przykuwa główna grupa — Chrystus i Judasz, ponieważ kompozycyjnie zajmuje ona centralną część malo- widła. Chrystus, przedstawiony jako piękny i mądry człowiek, świadomy dokonującej się zdrady, patrzy spokojnie i z nieugiętą siłą na odrażającego Judasza, który usiłuje go pocałować. Giotto słusznie uważany jest za ojca zachodnioeuropejskiego malarstwa realistycznego. IDEOLOGIA HUMANISTYCZNA I JEJ CHARAKTERYSTYCZNE CECHY Decydujący krok w kierunku kultury świeckiej zrobili humaniści, ideolodzy Odrodzenia. Wczesny humanizm był ideologią bogatych mieszczan, którzy wraz z rozwojem układu kapita- listycznego przekształcali się w burżuazję. Ideologia ta ksztahowała się stopniowo, podobnie jak sama burżuazja, i najwcześniej pojawiła się we Włoszech. Słowo humanizm pochodzi od łacińskie- go słowa humanitas (dosłownie — „ludzkość") powstałego od homo, tzn. „człowiek". Stąd po- wstała w XVI w. nazwa „humanista", a w XIX w. „humanizm". Przedstawiciele nowego kierunku pragnęli tymi nazwami podkreślić świecki charakter swej nauki i literatury, wyzwolenie jednej i drugiej z jarzma teologii. Najbardziej charakterystyczną cechą humanizmu był indywidualizm, leżący u podstaw światopoglądu nowego człowieka. Indywidualizm mógł przejawiać się w najrozmaitszych formach, a wyidealizowanym jego wyrazem był kult osobowości człowieka, którą humaniści uważali za wartość samą w sobie, i dlatego na pierwszy plan wysuwali sprawy ludzkie; wszystkie zjawiska życia rozpatrywali oni z punktu widzenia ludzkiego, nie religijnego, a w szczególności bronili osobowości ludzkiej. Lecz humaniści od samego początku mieli tendencję do tak wybujałego indywidualizmu, że zaspokojenie potrzeb jednostki uznali za cel sam w sobie. Głosząc chwalę wszelkiego rodzaju „silnych ludzi", których nie obowiązywały zasady moral- ne i których cnoty polegały na tym, że dążyli do celu nie licząc się z żadnymi przeszkodami, przed- stawiciele humanizmu uważali nieraz, że powodzenie sprawy uświęca środki, za pomocą których zostało osiągnięte. Humaniści zresztą cenili tylko jednostki wybitne, wyróżniające się bogactwem lub wykształceniem: apoteozowali panujących, wodzów, uczonych, pisarzy, „arystokrację trzosa i ducha". Wśród humanistów właśnie, rzecz charakterystyczna, nastąpiło przebudzenie świadomości narodowej. Chociaż w większości byli oni doskonałymi znawcami języków starożytnych i pisali swe traktaty naukowe po łacinie, utwory literackie poetów i pisarzy epoki wczesnego Odrodzenia napisane zostały nie po łacinie, lecz w językach narodowych. Torując drogę nowej ideologii w walce ze starym światem, ludzie Odrodzenia poddali ostrej krytyce światopogląd feudalny, wyszydzali ascetyzm i zalecaną przez kościół wstrzemięźliwość. 710 Humtmi&ci potępiali rozdrobnienie feudalne i separatyzm feudałów, a za idealną organizację polityczną uważali scentralizowaną monarchię z silną władzą królewską. Odrzucając scholastycz- ny kult autorytetów byli zwolennikami badań naukowych i zerwali ze sztuką średniowieczną. Okroi między starożytnością a Odrodzeniem, humaniści uznali za czasy zabobonów, ciemnoty l nieuctwa, a nazwa „średniowiecze" pojawiła się po raz pierwszy w ich pracach. 4 i , FRANCESCO PETRARCA Pierwszym humanistą był Francesco Petrarca (1304—1374). I dziś jeszcze ulegamy czarowi )0fo wierszy, w których opiewał swą ukochaną Laurę—żywą i umarłą. Z nie znaną dotychczas •ubtelnością opisuje poeta swoje przeżycia, a przez nie również opiewaną Laurę i otaczający świat. Obraz ukochanej nie rozpływa się tutaj w bezcieles- nym symbolu filozofii, jak obraz Beatrycze w Komedii Dantego; Laura nie jest niedostępną i daleką damą rycer- •kiej liryki. Jest to kobieta z krwi i kości, i poeta czuje do niej całkowicie ziemskie uczucie miłości. I chociaż Petrarca niezupełnie wyrzeka się alegorii, grając np. na współ- brzmieniu imienia ukochanej Laura i słowa „laur" jako ijrmbolu sławy, niemniej jednak myśl jego wyzwolona E pej scholastyki staje się niezwykle jasna, w pełni odpo- wiadająca pięknu i melodyjności wiersza. Petrarca znalazł w kulturze antycznej światopogląd, w którym centralne miejsce zajmował nie Bóg, lecz czło- wiek, najbliżsi zaś uczniowie i naśladowcy Petrarki wpro- wadzili już w powszechne użycie termin łaciński zapoży- czony od autorów starożytnych: humanitas. Petrarca uwa- żany jest za prekursora humanizmu, ponieważ on pierwszy, aczkolwiek nie zawsze konsekwentnie, przeciwstawił teo- logii średniowiecznej — dimna studia (wiedzy boskiej) — nowy światopogląd — humana studia (wiedzę ludzką). Petrarca Obraz Andrea del Castagno. XV w. Trudno nam obecnie podzielać entuzjazm ludzi XIV w. wobec na nowo odkrytych walorów języka łaciń- skiego. Możemy ich jednak zrozumieć, jeśli weźmiemy pod uwagę, że ci ludzie, którzy zerwali scholastyczne i kościel- ne pęta średniowiecza, uzyskali dzięki poetom i prozaikom rzymskim możliwość poznawania świata. Nic, być może, nie charakteryzuje lepiej niedługiej w czasie, lecz waż- nej, jeśli chodzi o wyniki, drogi od Dantego do Petrarki, jak to, że Wergiliusz oprowadza Dantego jeszcze po świe- cie pozagrobowym, a Petrarca z Eneidą tegoż Wergiliu- sza przemierza już okolice Neapolu, odnajduje opisane przez niego miejsca. Malarze Odrodzenia chętnie ilustrowali utwory autorów antycznych. Poznanie autorów starożytnych miało również inny skutek: rozmiłowany w antyku Petrarca stał się najlepszym znawcą klasycznej łaciny, czynił wszystko, by spopularyzować starożytnych 711 autorów, pisał traktaty, jak np. O znakomitych mężach (De viris illustribiis). Pizy niedostąpn rękopisów w owych czasach kompilacje te miały ogromne znaczenie i przyczyniły się do w/roM n sławy Petrarki i poza granicami Włoch. Nawrót do antyku stał się ruchem społecznym ogrom i n i wagi ze względu na głęboko patriotyczną treść. Petrarca uważał czasy panowania starożytnej-.' • Rzymu za bohaterski okres w historii Włoch. Wskrzeszenie antycznych tradycji stanowiło w prze- konaniu Petrarki rękojmię dalszych osiągnięć nie tylko w polityce, lecz także we wszystkimi dziedzinach kultury. „Kto może wątpić — pisał on — /( jeśli Rzym pocznie poznawać samego siebie, to starożytne męstwo nie zmartwychwstanie". Petrarca,zrywając ze scho lastycznym i ascetycznym światopoglądem wieków śrcil nich, starał się stworzyć nową ideologię, atakował współ- czesny Rzym — siedzibę zabobonów i nieuctwa — w scrn listów Bez adresu (Sine titulo). Wyrażając myśli, które zadecydowały o przyszłym rozwoju humanizmu w całej Europie Zachodniej, Petrarci bynajmniej nie zawsze był konsekwentny. Ten wrażli- wy artysta odczuwał boleśnie sprzeczności rozdzierające współczesny mu świat, który znalazł się na granicy dwu epok: ciążyły mu przeżytki przeszłości, choć nie mógł z nimi zerwać. Petrarca pisze o tym w łacińskim traktacie O pogardzie dla świata (De contemptu mundi). Przyszły rox- wój kultury włoskiej dowiódł jednak, że nie przywiązanie do tego, co stare, lecz dążenie do nowego czyni Petrarkc- wielkim twórcą humanizmu. GIOYANNI BOCCACCIO Boccaccio Obraz Andrea del Castagno. XV w. Jednym z pierwszych uczniów i naśladowców Petrarki był Gioyanni Boccaccio (1313—1375). Boccaccio, syn flo- renckiego kupca, młodość spędził w Neapolu, gdzie napisał swe pierwsze utwory wierszem i prozą w ojczystym języku włoskim. Jego Fiammetta jest pierwszą w literaturze za- chodnioeuropejskiej powieścią, psychologiczną, w której z niezwykłym mistrzostwem nie tylko opisane zostały uczucia i przeżycia kobiety porzuconej przez ukochanego, lecz także wprowadzona była do literatury proza włoska. Przed Boccacciem literacki język włoski używany był tylko w poezji. Najdonioślejszym utworem Boccaccia jest jego Dekameron (Decamerone), zbiór stu nowel (1350—1353). Nowela — specyficznie miejski rodzaj krótkiego opowiadania — pojawiła się dawno przed Boccacciem, lecz dopiero on nadał jej doskonałą pod względem literackim formę. W Dekameronie opowiada autor, jak podczas „czarnej śmierci" (dżumy) w 1348 r. we Florencji dziesięcioro młodych ludzi — chłopców i dziewcząt — udało się do zamiejskiej willi i tam w ciągu dziesięciu dai („Dekameron" z greckiego — dzieło dziesięciu dni) wśród innych rozrywek każde z nich opowiadało codziennie po jednej noweli. Dekameron zawiera niezwykłe bogactwo tematów: są tam opowiadania odwiedzających różne 712 kraje kupców o ich przygodach, przeróbki średniowiecznych legend i podań, wschodnie przypo- wieści, ale przede wszystkim — obserwacje codziennej rzeczywistości, obrazy widziane okiem mieszczanina umiejącego w sposób bystry podpatrzyć komiczną sytuację lub śmieszny charakter. Na pośmiewisko nader często wystawieni są tu mnisi, kaznodzieje, opaci i inni przedstawiciele kleru, którzy występują w Dekameronie jako opaśli próżniacy, obłudnicy, oszuści i rozpustnicy. Wprawdzie Boccaccio nigdzie nie atakuje dogmatów religii, lecz taka krytyka przedstawi- cieli kościoła musiała w niedalekiej przyszłości przerodzić się w krytykę samej organizacji kościelnej. Starcie się dwóch epok, które zrodziło tragiczne obrazy Dantego, w Dekameronie objawiło tlę od strony komicznej. Wszystkie opowiadania przesycone są zdrową radością życia, autor opiewa odwagę i pomysłowość, wytrwałość w dążeniu do celu, rozkoszuje się każdym konceptem, cieszy ze zręcznych wybiegów swych bohaterów, a radość życia triumfuje w jego dziele nad obłud- nymi przepisami kościoła i średniowieczną moralnością. DALSZY ROZWÓJ HUMANIZMU W XV W. Florentczycy bardzo czcili pamięć Dantego, Petrarki i Boccaccia. W ciągu całego XV stu- lecia, do pojawienia się Ariosta (1474—1533), literatura w narodowym języku włoskim nie miała takich wielkich talentów, jak Petrarca i Boccaccio. O izolacji patrycjatu miejskiego od mas ludo- wych świadczyło rozpowszechnienie się literatury w języku łacińskim, niezrozumiałym dla mas. Ponieważ jednak poznanie kultury i języków antycznych było podstawą wolnego światopoglądu świeckiego rodzącej się burżuazji, przeciwstawnego teologiczno-scholastycznej uczoności średnio- wiecza, kształtowanie się tego świeckiego światopoglądu odpowiadało postępowym tendencjom rozwoju kultury. Z tego punktu widzenia zaspokajał on potrzeby szerokich mas ludowych, ponie- waż w tym okresie „na ogół mieszczaństwo mogło pretendować do tego, że w walce ze szlachtą reprezentuje zarazem interesy różnych klas pracujących..."1 Pierwsi humaniści byli przyjaciółmi i naśladowcami Petrarki. Pochodzili oni z rozmaitych warstw społecznych, działalność ich przebiegała odmiennie, lecz wysiłki ich zmierzały w jednym kierunku. Coluccio Salutati (1331—1406), z powodu doskonałej znajomości łaciny zwany „małpą Cycerona", w 1375 r. został sekretarzem republiki florenckiej i pierwszy zaczął posługiwać się w korespondencji dyplomatycznej klasyczną łaciną. Od tego czasu Florentczycy zawsze wybierali na stanowisko sekretarza republiki sławnych znawców łaciny. Leonardo Bruni (1369—1444), przezwany Aretino od miejsca swego narodzenia w Arezzo, był wybitnym znawcą nie tylko łaciny, lecz i greki. W swej Historii Florencji od założe- nia miasta do 1401 r., napisanej na podstawie materiałów archiwabiych, Bruni naśladował Liwiu- sza, starał się wyłączyć ze swej opowieści wszelkie cudy, którymi tak obficie szafowali dawniej kronikarze, szczególnie w odniesieniu do wczesnych okresów dziejowych. Był to krok naprzód w kształtowaniu historiografii humanistycznej: jednocześnie Bruni w badaniach swych interesuje się głównie nie tyle wewnętrznym życiem miasta, ile stosunkami międzynarodowymi i wojnami. Leonardo Bruni odrodził pewne idee starożytnych autorów również w dziedzinie wychowania, zapoczątkowując humanistyczną pedagogikę, rozwiniętą później już przez innych humanistów (Guarino da Yerona i Yittorino da Feltre). Nowy ideał człowieka rozwijającego w pełni wszystkie 1 F. Engels, Anty-Diihring, s. 25. 713 swe zdolności duchowe i fizyczne zajął w niej miejsce ascetycznego ideału średniowiecza i na tym polega społeczne znaczenie nowej pedagogiki. - Gianozzo Manetti (1393—1459), kupiec i bankier, podczas swoich podróży na Wschód zaczął się interesować starożytnymi napisami, dając początek (wspólnie z Ciriaco d'Ancona) no- wej nauce — epigrafice. Doszedł on do wniosku, że każdy humanista powinien znać trzeci język antyczny — hebrajski, bez którego nie można zrozumieć ksiąg Starego Testamentu. W ten sposób Wykład na uniwersytecie. Relief w marmurze Bernarda i Antoniego Rosselino Ok. 1460 r. kościół pozbawiony został odwiecznego przywileju: studiowaniem Pisma świętego zainteresowali się świeccy uczeni — filozofowie. Jeden z największych humanistów XV w. — Lorenzo Valla (1407—1457) wykazał, że w przekładzie Biblii na język łaciński popełniono wiele błędów (O bie- dach Wulgaty — In latinam Novi Testamenti interpretationem adnotationes) i że dokument, na podstawie którego papieże uzasadniali swe prawo do posiadłości świeckich, jest falsyfikatem i sporządzony został nie w IV, lecz w VIII w. (O rzekomej darowiźnie Konstantyna — De falso credita et ementita Constantini donatione declamatio}. Wyciągał on stąd wniosek, że papieże nie powinni mieć władzy świeckiej ani nad Rzymem, ani nad państwem kościelnym, ani w ogóle nad światem i że przekształcili się „z pasterzy w rozbójników i wilki". Lorenzo Valla jako jeden z pierwszych starał się oprzeć na filozoficznym fundamencie to radosne pojmowanie świata, które zaczęło sobie w tym okresie zdobywać coraz więcej zwolenników. W traktacie O rozkoszy (De voluptate, w drugim opracowaniu pt. De vero bono — O prawdziwym dobru) Valla dowodził, 714 te celem życia jest szczęście i zadowolenie i że ludzie winni do tego dążyć, ponieważ taki jest nakaz natury. Opierając się na stworzonej przez humanistów nauce — filologii klasycznej — społeczeństwo świeckie wytrącało z rąk kurii papieskiej jej własny oręż — komentowanie i interpretację Pisma świętego. Co więcej, sam kościół musiał, przystosowując się do nowych warunków, zapoznawać iie. z nowymi zdobyczami nauk, jeśli pragnął zachować swą władzę nad umysłami i wpływy w spo- Grosz czynszowy Fresk Masaccio w kaplicy Brancaccich, Santa Maria del Carmine. Florencja, między 1425 i 1428 r. łeczeństwie. Niektórzy papieże otrzymali nawet wykształcenie humanistyczne — Mikołaj V (Tommaso Parantucelli, 1447—1455), Pius II (Enea Silvino Piccolomini, 1458—1464). Rola humanistów w rozwoju postępowej myśli była ogromna, gdyż pod ich wpływem kształ- tował się światopogląd świecki; to oni z niezwykłym entuzjazmem i osiągając zdumiewające re- zultaty wyszukiwali po klasztorach zapomniane i nie znane rękopisy autorów antycznych; huma- niści występowali przeciw feudalnej szlachcie, jak np. Poggio Bracciolini (1380—1459), który w swym traktacie O szlachectwie (De nobilitate liber) dowodził, że „chełpić się starożytnym pochodzeniem szlacheckim — znaczy chełpić się pochodzeniem od zatwardziałych zbójów". Lecz humaniści byli odgrodzeni od ludu murem niezrozumiałego dlań języka, zależni byli od łaski patronujących im seniorów i bogaczy, mieli tendencję przekształcenia się w jakąś kastę uczonych lub, jak sami mówili „w członków republiki uczonych". SZTUKA QUATTROCENTA (XV W.) Artyści natomiast, pochodzący często ze środowiska rzemieślniczego, związani byli jak nacijśślej z masami ludowymi. W XV w. malarze, rzeźbiarze, architekci, jubilerzy mieli jeszcze swoje stowarzyszenia zawodowe i wchodzili jako samodzielne korporacje do jednego z oficjalnie uznawanych cechów. W większości wypadków artyści budowali, upiększali posągami i ozdabiali 715 freskami świątynie i budowle publiczne na zamówienie władz miejskich. Poza tym w wielu mi:i stach, w szczególności we Florencji, istniało coś w rodzaju społecznej organizacji życia artystycz- nego: bogate cechy podejmowały się budowania, remontu i upiększania głównych świątyń miej skich, tworząc w tym celu speqalne „patronaty" zwane opera, których członkowie wyliczali sit,- przed cechami. Cechy te powoływały specjalne komisje w rodzaju jury, składające się z najświct- niejszych artystów, których zadaniem było rozdzielanie zamówień lub przyjmowanie wykończo- nych robót. Postęp w sztuce stał się od razu wielkim osiągnięciem społecznym. W pierwszej połowie XV stulecia nastąpił dalszy rozkwit sztuki wczesnego Odrodzenia. Genialny budowniczy Filippo Brunelleschi (1377—1446) stworzył nowy typ budowli o świeckim charakterze. Był to szpital dla niemowląt — Spedale degli Innocenti, którego otwartą na plac fasadę tworzy kolumnada wspierająca piękne półkoliste arkady: cały budynek wyraża przytulność i gościnność i w nowy zupełnie sposób kształtuje pkc — jest to jeden z najwcześniejszych i naj- piękniejszych miejskich zespołów architektonicznych Renesansu. I w tym, i w innych swoich budowlach we Florencji Brunelleschi nawiązał do metod i form architektury antycznej (kt-plica Razzi, kościół San Lorenzo ze „starą zakrystią", kościół San Spirito). Proporcje, harmonia elemen- tów architektonicznych, wykończenie detali w budowlach Brunelleschiego — wszystko to pod- kreślało właściwości konstrukcyjne, a dzięki powściągliwości i prostocie architektura ta służyć mogła człowiekowi, podnosiła jego znaczenie, nie przytłaczając go, jak np. konstrukcje sztuki średniowiecznej. Szczególne wrażenie na współczesnych wywarła olbrzymia kopuła (o średnicy 42 m) katedry florenckiej, którą Brunelleschi wzniósł bez rusztowań. Wyraźny i lekki profil kopuły, wznoszący się nad morzem domów, świadczył o rozwiązaniu wielkiego zadania w budow- nictwie miejskim. Brunelleschi pierwszy z artystów Odrodzenia zrozumiał, jaką pomoc może przynieść sztuce matematyka, którą znał jako inżynier i budowniczy. Brunelleschi posunął się dalej, niż to dykto- wały praktyczne potrzeby architektury, i pierwszy wypowiedział myśli, które później umożliwiły wyobrażenie przedmiotów na płaszczyźnie zgodnie z zasadami matematycznej (Unijnej) perspek- tywy. Dążenie artystów do jak najbardziej realistycznego odtworzenia w swych obrazach rzeczy- wistości otrzymało ściśle naukową podstawę. Wprawdzie Brunelleschi nie pozostawił żadnych prac teoretycznych, lecz jego myśli zilustrowane wykonanymi przez niego modelami stały się dobrem powszechnym. Uczeń i naśladowca Brunelleschiego, Leon Baptysta Alberti (1404—1472) opracował wytycz- ne planowego zastosowania antycznych zasad budownictwa i zademonstrował je w swojej budowli, Palazzo Rucellai we Florencji. W budownictwie antycznym znajdowali architekci system, który pozwalał im odrzucić zasady gotyku. Nowa architektura przybierała przez to cechy odpowiadające epoce: jasność konstrukcji, proste, matematyczne proporcje, łączące elementy architektoniczne, harmonijność i piękno. W pracy swej, napisanej w 1436 r. w języku włoskim, a zatem przezna- czonej nie dla uczonych, lecz dla artystów, nie znających łaciny, Leon Baptysta Alberti zebrał wiadomości dotyczące perspektywy. Współcześni opowiadają, jak artyści, nie posiadający żadnego wykształcenia matematycznego, z entuzjazmem zaczęli studiować geometrię, której znajomość stała się dla nich konieczna. Wielkim reformatorem malarstwa na początku XV w. był wcześnie zmarły Masaccio (1401— 1428), pierwszy artysta, który zrozumiał istotę twórczości Giotta i prześcignął swego mistrza. Na malowidłach Masaccia (głównie kaplicy Brancaccich w kościele Santa Mark del Carmine we Florencji) uczyli się później wszyscy wielcy mistrzowie Odrodzenia. Masaccio umiał oddać 716 aoaccnie większą głębię przestrzeni niż Giotto, na jego obrazach postać i pejzaż związane są myślą kompozycyjną i nastrojem, co nadaje postaciom nie znaną dawniej naturalność. Masaccio po mlitrzowsku wydobywał charakterystyczne cechy portretowanych osób. Podobnie jak u Giotta M jego freskach wszystko jest wielkie i monumentalne, lecz bliższe natury i bardziej zrozumiałe. Wielkim mistrzem był rzeźbiarz Donatello (ok. 1386—1466), który podobnie jak inni artyści Itarał się zgłębić sztukę odtwarzania ciała ludzkiego. Nie można tego jednak było osiągnąć bez nujomości anatomii, a uczone dzieła średniowieczne, po pierwsze, pisane były po łacinie, której artyści nie znali, po wtóre zaś—zawierały tylko jałowe powtórzenia wiadomości Arystotelesowych. Dlatego malarze zaczęli uczyć się anatomii człowieka na trupach. Donatello pierwszy chyba wkroczył na tę drogę, oczywiście potajemnie, w obawie przed represjami kościoła. W ten sposób iztuki plastyczne stanęły również na twardym gruncie naukowym, a artyści, dążąc do udoskona- lenia swej sztuki, skierowali naukę anatomii na drogę badań eksperymentalnych. Donatello w ciągu długiego życia stworzył wiele dzieł. Marmurowy św. Jerzy w kościele Or San Michele we Florencji, mocny, pełen swobody w postawie, z dumnie podniesioną piękną głową, był jakby ucieleśnieniem ideału piękna owego czasu. W posągach w dzwonnicy katedry florenckiej Donatello usiłował wyrazić indywidualny charakter postaci, toteż wykonane przez niego figury okazały się portretami współczesnych: jedną z nich nazwano imieniem znanego humanisty „Poggio Bracciolini", a brązowy Dawid przedstawiony został w postaci chłopca z ludu W momencie, kiedy w tryumfie depcze odrąbaną głowę olbrzyma Goliata. Dawid jest bardzo piękny, mistrz ukształtował jego obnażone ciało z doskonałą znajomością anatomii, lecz bez natu- ralistycznego podkreślania szczegółów. Pomnik kondotiera Gattamelaty, wzniesiony przez Dona- tella w Padwie, to pierwszy od czasów starożytnego Rzymu wolno stojący na placu konny monu- ment w Europie Zachodniej. I jeśli Dawida przedstawił Donatello zwyczajem antycznym obna- żonego, to w postumencie Gattamelaty na heroizację postaci wpływają antyczne rekwizyty i mo- numentalność jeźdźca, oraz wolno stąpającego rumaka. Na tej podstawie, stworzonej głównie we Florencji, następował dalszy rozwój sztuki, jej rozpowszechnienie w całych Włoszech. A wszędzie, co jest szczególnie znamienne, artyści praco- wali nad rozszerzeniem teoretycznych podstaw sztuki. Malarz Piero degli Franceschi, także zwany delia Francesca (ok. 1416—1492), u schyłku życia zestawił zasady perspektywicznego ry- sunku w postaci konsekwentnego systemu określeń, aksjomatów i twierdzeń, zapoczątkowawszy w ten sposób nową naukę — geometrię wykreślną, czyli projekcyjną. Wszyscy plastycy obowią- zani byli studiować anatomię, tak że ci synowie ludu, chcąc oprzeć swoją realistyczną sztukę na solidnych podstawach, stawali się z konieczności uczonymi — matematykami i anatomami. Ich sztuka miała ogromne walory poznawcze, gdyż tylko ten umie prawdziwie odtworzyć rzeczywi- stość, kto ją poznał. Sztuka mistrzów Odrodzenia nie utraciła też po dziś dzień swej wysokiej rangi artystycznej. Szczególne zasługi położyli tu Florentczycy, którzy przekazali potomnym zasady rysunku i kompozycji, którzy w dziełach swych umieli zawrzeć obraz otaczającego ich świata. Piero delia Francesca był również znakomitym kolorystą. Wykonany przez niego portret Fryderyka da Montefeltro, księcia Urbino, przedstawia człowieka, który otrzymał humanistyczne wykształcenie, zgromadził jedną z najlepszych bibliotek, a jednocześnie był kondotierem, do- wódcą wojsk najemnych. Artysta w sposób niezwykle sugestywny przedstawił człowieka mądrego i władczego. Rzeźbiarz Andrea Yerrocchio (1435—1488) w postaci Colleoniego w Wenecji stwo- rzył typ kondotiera, oddając świetnie cechy człowieka silnego i surowego. 717 KULTURA FLORENCJI XV W. Florencja formalnie pozostała republiką, lecz od 1434 r. znalazła się faktycznie pod wlad/.| wielkiego domu handlowego i bankierskiego Medyceuszów, których rządy umocniły się zwlas/c/.i za Wawrzyńca Wspaniałego. Podczas panowania tyranów zanikała stopniowo swobodna i radosn.i atmosfera, właściwa epoce Odrodzenia. Sam będąc poerą, Wawrzyniec układał w języku narodu wym pieśni, śpiewane podczas uroczystości. Tak wielki humanista, jak Angelo Poliziano (145-1 1494), pisał również w języku włoskim (Strofy na turniej"). Inny poeta, LuigiPulci (1432—148-1), napisał w języku narodowym poemat humorystyczny na temat rycerski — // Morgante Maggior*. Jednakże ta ludowość poezji Wawrzyńca i poetów nadwornych miała sztuczny i po części pretensj( >- nalny charakter. Twórczość znakomitego Sandro BoticelJego (ok. 1447—1510), wybitnego artysty tego okresu i środowiska, jest oryginalna i pełna sprzeczności.Postacie zatracają u niego materiał ność i stają się zwiewne, jakby bezcielesne. Przestrzeń traci głębię, na której oddaniu tak zależało współczesnym mu malarzom. Panującym w obrazach nastrojem staje się smutek i melancholia. W końcu XV w. w humanistycznych kołach Florencji zaczęły się rozpowszechniać poglądy mistyczne, które propagowała zwłaszcza tzw. akademia platońska — grupa humanistów skupia- jąca się wokół Wawrzyńca Wspaniałego. Główną postacią w tym kółku był Marsilio Ficino (1433—1494), który przełożył z języka greckiego na łacinę dzieła Platona, nie znane przedtem filozofom średniowiecznym w oryginale. Zwrot ku filozofii platońskiej miał sam przez się ostrze antykościelne, gdyż autorytet Platona jako największego filozofa antycznego przeciwstawiano autorytetowi Arystotelesa, który stał się filarem scholastyki. Później jednak Marsilio Ficino nadal swej interpretacji Platona charakter bliższy ortodoksalnej nauce katolickiej. Do kółka tego przyłą- czyli się: stary architekt Leon Battista Alberti, poeta i humanista Angelo Poliziano, a także wybitny znawca wielu starożytnych i wschodnich języków Pico delia Mirandola, dzięki któremu Europa Zachodnia poznała „Kabałę" — żydowski system mistycznej filozofii religii polegający na ko- mentowaniu Starego Testamentu (hebr. Kabała — „tradycja"). Podobnie jak cała kultura Florencji XV w. działalność akademii platońskiej była pełna sprzeczności. Ucieczka do „uczonej" mistyki w rezultacie oderwania się od ludu była jed- nocześnie ucieczką od rzeczywistości, uchyleniem się od rozwiązywania aktualnych proble- mów przyrodoznawstwa, zerwaniem z radosnym światopoglądem materialistycznym. Z dru- giej strony, wiara w człowieka stała się w epoce Odrodzenia już tak powszechna, że nie mogli mimo niej przejść również platończycy. W swym traktacie O godności człowieka (De dignitatc hominis) Pico delia Mirandola dowodzi bezgranicznych możliwości człowieka, który „może upaść do stanu zwierzęcego, lecz może wznieść się do bóstwa", „otwarte są przed nim wszystkie dro- gi", „leżą w nim ziarna wielorakiej wiedzy". Wczesna kultura burżuazyjna — kultura Odrodzenia — zaczęła najpierw kształtować się we Włoszech, gdzie najwcześniej powstał nowy, burżuazyjny układ wewnątrz formacji feudal- nej. Lecz również w innych krajach Europy w miarę rozwoju nowych stosunków społeczno-eko- nomicznych i politycznych powstawały zjawiska literackie, naukowe i artystyczne tego samego charakteru, co Odrodzenie włoskie, chociaż mniej wyraźne. Kiełki nowej kultury pojawiały się w środowisku bogatych mieszczan, później wśród żyjącej w miastach arystokracji feudalnej, zwłaszcza na dworach królewskich i książęcych. Rodząc się samodzielnie, kierunki te następnie wiele zapożyczały ze skarbnicy kultury włoskiej. Szeroko rozpowszechniła się kultura Odrodzenia w Europie już w XVI w., kiedy stosunki kapitalistyczne powstały w szeregu krajów europejskich. ROZDZIAŁ XL FRANCJA W OKRESIE WOJNY STULETNIEJ. ŻAKERIA C hociaż wojna stuletnia miała negatywny wpływ na gospodarcze życie Francji w XIV— XV w., ogólnie rzecz biorąc — w okresie tym nastąpił znaczny rozwój sił wytwórczych w rolnictwie i rzemiosłach miejskich, wzrosły też stosunki towarowo-pieniężne i stop- niowo kształtował się ogólnokrajowy rynek wewnętrzny. Przeobrażenia w dziedzinie politycznej wyraziły się w powstaniu monarchii feudalnej z przedstawicielstwem stanowym, l zaostrzenie się walki klasowej, związane z pogłębieniem feudalnego wyzysku, wywołało silne ruchy antyfeudalne na wsi i w mieście. ROZWÓJ EKONOMICZNY I SYTUACJA MAS PRACUJĄCYCH NA POCZĄTKU XIV W. Na początku XIV w. Francja przeżywała okres ożywienia ekonomicznego. W miastach wzrastała liczba mieszkańców, zwłaszcza rzemieślników. Tak np. według spisów podatkowych z 1328 r. w Paryżu i sąsiednim miasteczku Saint-Marcel podatkiem podymnym (feuage) było już obciążonych 61 098 „palenisk" (feux). W kraju umacniały się stopniowo wiezie ekonomiczne między poszczególnymi obszara- mi, które dawniej żyły zupełnie zamkniętym życiem. Miasta leżące nad Sekwaną, Loarą, Mar- ną, Oise i Sommą utrzymywały już ze sobą stałe stosunki handlowe, a poszczególne okręgi Francji północnej zaczynały specjalizować się w produkcji określonych wyrobów na sprzedaż. Normandia np. produkowała sukno, sól, rudę żelazną i trudniła się hodowlą bydła; Szampania produkowała sukno, płótno i wino, Paryż zaś — wszelkie wyroby rzemieślnicze. Na początku XIV w. w północnej Francji stosunki towarowo-pieniężne były już bardzo rozwinięte, można też mówić o powstaniu pewnej wspólnoty gospodarczej i ciążeniu poszczególnych ośrodków handlowo-rzemieślniczych ku Paryżowi. Stopniowo kształtował się ogólnofrancuski rynek we- wnętrzny. Na początku XIV w. produkcja miejscowa stanowiła główny przedmiot obrotu towaro- wego na rynkach i jarmarkach a nie, jak dawniej, towary z innych krajów. Wzrost sił wytwór- 719 Senior i chłopi Miniatura z rękopisu francuskiego z XV w. Dostojnicy kościelni otrzymują dziesięcinę w winie Witraż w katedrze w Tournai. XV w. czych w rzemiośle cechowym wyrażał się w tym czasie w dalszej jego specjalizacji i postępu- jącym podziale pracy między cechami. Jednocześme zwiększało się rozwarstwienie wśród człon- ków cechów. Coraz sztywniejsza granica oddzielała majstrów cechowych od czeladników i uc/.- niów. Idąc na rękę majstrom cechy zgodziły się na wprowadzenie pracy nocnej dla czeladni- ków, ustanowiły górną granicę zarobku (ordonans z 1351 r.), wszelkimi sposobami utrudniały otrzymanie maitrise, tzn. dyplomu majstra. W związku z tym czeladnicy zaczęli tworzyć wła- sne związki (bractwa) i podejmować walkę o swe prawa z majstrami cechowymi. Jednocześnie coraz mocniejszą pozycję zaczęły sobie zdobywać bogatsze cechy — sukienników, kuśnierz}', złotników itd. — które stopniowo zajmowały uprzywilejowane stanowisko wobec cechów mniej bogatych. Wszystko to powodowało dalsze zaostrzenie się sprzeczności społecznych wśród lud- ności miejskiej. Początek XIV w. był okresem postępu ekonomicznego również w dziedzinie rolnictwa. W kraju trwał nadal proces kolonizacji wewnętrznej, intensywnie zagospodarowywano nowiz- ny, karczowano lasy pod pług itp. W tym czasie pojawiły się we Francji nowe kultury rolnicze, jak gryka, ryż itd., nastąpił rozwój sadownictwa, zwłaszcza w związku z upowszechnieniem się drzew cytrusowych i winorośli, zwiększyło się też pogłowie bydła. Rozwój produkcji towarowej i wzrost stosunków towarowo-pieniężnych w kraju spowodo- wały wielkie zmiany w życiu wsi francuskiej. Do XIII w. podstawową formą chłopskiego dzier- żenia były łany niewolne (mansi sermles), a serwowie stanowili przeważającą część francuskiego chłopstwa. Stopniowo jednak liczba serwów zaczęła się zmniejszać w związku z procesem uwal- niania chłopów z poddaństwa. Na początku XIV w. proces ten poczynił znaczne postępy. Chłopi wyzwalali się z zależności poddańczej w zaciętej walce klasowej, z drugiej jednak strony i sami feudałowie z biegiem czasu przechodzili do innych metod wyzysku ludności wiej- 720 i*#a i»T*A*«fj -*V ó tfww \nMui ant jnncr er y ttt /h fannf Iwjublcf tnmiUff caw rtc ncujt 1 ntfłoito^lnc dłcwauactj ou ttin na f art? tonie cartlwnc oi//ct tftt cu aini cn/ablc ccitcf ^c alundic uf t Vc H ai \k c^c"Uxm» c r o mam$ Ct 9 p ccłminlcptoiurtlęont moi fcefbi* ttaUc in • s/a3^itó:l|it--:* ILUMINOWANA KARTA Z FRANCUSKIEGO PRZEKŁADU LIWIUSZA. XV w. I i A ś i j a iklcj. Poaieważ w życiu gospodarczym coraz większą rolę zaczynał odgrywać pieniądz, pano- wie zamieniali chłopom pańszczyznę i rentę naturalną na czynsz w pieniądzu. Chłopi stawali lią wolnymi czynszownikami (pillam, mlains), którzy mieli do swych gruntów warunkowe, ograniczone, obciążone powinnościami lennymi, ale dziedziczne prawo własności. Uwolnienie chłopów poddanych wyrażało się w zniesieniu różnych powinności, do któ- rych byli zobowiązani wobec feudałów z tytułu swej zależności osobistej. Warunki wykupu wolności osobistej były ciężkie, toteż zapłacić sumę wykupu od razu mogli tylko najzamożniejsi chłopi. Nie przypadkiem król francuski Ludwik X ordanansem z r. 1315 nakazał karać chło- pów, którzy odmawiali zapłacenia wykupu. Chłopi usiłowali uwolnić się od zależności osobistej innymi sposobami, przede wszystkim zbiegostwem na tereny niezasiedlone. Sami feudałowie starali się zresztą kolonizować pustko- wia. Nowych osiedleńców nazywano „gośćmi" (hospites), a ich posiadłości — hospitia. Przy- bysze znajdowali się w znacznie lepszej sytuacji niż chłopi poddani, płacili feudałowi za swój grunt określony czynsz (cens), podlegali jurysdykcji pańskiej i ciążyły na nich tzw. prawa przy- musowe (banalites). Goście zazwyczaj nie odrabiali pańszczyzny ani nie płacili daniny pod- dańczej (taille sennie). Poza tym hospites posiadali stosunkowo szerokie uprawnienia do swego gruntu, który mogli przekazywać w spadku, a nawet, za zgodą seniora, sprzedawać, jeżeli osoba kupująca przyjmowała na siebie wszystkie ciążące na gruncie powinności feudalne. Inną formą wolnej dzierżawy, jaka rozwinęła się na początku XIV w., była censive. Był to zwykle niewielki kawałek gruntu, który chłop dzierżawił od seniora na podstawie umowy. Takimi czynszownikami mogli być chłopi poddani, hospites czy willani, jak i mieszkańcy miast. Feudał oddawał jako cenzywę grunty swej domeny, części pustek lub użytków gmin- nych oraz działki porzucona przez chłopów. Użytkownik cenzywy zobowiązywał się płacić właścicielowi ziemi czynsz pieniężny w określonej wysokości. Znacznie rzadziej za otrzymaną ziemię czynszownik świadczył powinności w naturze, płacąc tzw. champart, tj. dwudziestą, dziesiątą, dziewiątą, a nawet piątą część zbiorów. Jako długotrwała i dziedziczna dzierżawa cenzywa podlegała alienacji — mogła być sprzedana, darowana, przekazana w spadku, pod warunkiem wszakże, że nowy jej użytkownik przyjął na siebie wszystkie powinności feudalne ciążące na cenzywie. Feudał zachowywał zwierzchnie prawo własności ziemi uprawianej przez czynszownika, dawał zezwolenie na jej alienację, z czym związane były specjalne opłaty (lods it ventes). Poza tym czynszownik podlegał też jurysdykqi pańskiej. Wobec tego, że istniała możliwość handlu ziemią cenzytarną, rozmiary cenzywy mogły się zwiększać lub zmniejszać. W tej sytuacji następowała koncentracja gruntów w ręku chłopów zamożnych, system cenzytarny prowadził przeto do wzrastania nierówności majątkowej. Po- głębianiu tej nierówności na wsi francuskiej sprzyjał także wzrost towarowości gospodarstw chłopskich i stopniowa ich specjalizacja. Chłopi coraz częściej stykali się z miejscowym ryn- kiem, gdzie sprzedawali artykuły rolnicze i kupowali wyroby rzemiosła miejskiego. Chociaż chłopi wyzwalali się stopniowo z zależności poddańczej, a od drugiej połowy XIII w. łany niewolne zaczęły przekształcać się w czynszowe, położenie ludności wiejskiej było we Fran- cji niezmiernie ciężkie. Właścicielami ziemi pozostawali feudałowie, a na gruntach chłopskich ciążyły nadal wszelkiego rodzaju powinności feudalne. Dawne stosunki panowania i podle- głości całkowicie zostały zachowane. I chociaż chłop poddany stając się czynszownikiem uwal- niał się od obowiązków związanych z poddaństwem osobistym, ciążyły na nim jednak nadal różne powinności feudalne. 701 4« — Hlitorla powszechna t. III l?"i Tyle o życiu gospodarczym i położeniu mas pracujących we Francji na początku XIV \v Francusko-angielska wojna stuletnia (1337—1453), której działania toczyły się na terytorium królestwa francuskiego, zakłóciła rozwój gospodarczy i spowodowała wielką ruinę kraju. MIĘDZYNARODOWA SYTUACJA FRANCJI W XIV W. WALKA Z PAPIESTWEM Stopniowe kształtowanie się ogólnokrajowego rynku wewnętrznego w rezultacie rozwoju sił wytwórczych i społecznego podziału pracy było we Francji ekonomiczną przesłanką cen- tralizacji feudalnego państwa. Pod koniec XIII w. domena królewska obejmowała już więksAj część terytorium francuskiego. Panujący w tym czasie Filip IV (1285—1314), nazwany prze/, nadwornych kronikarzy Pięknym, kontynuował politykę swoich poprzedników i starał się jesz- cze bardziej powiększyć swe posiadłości. Przyłączył on do domeny królewskiej w rezultacie dynastycznego małżeństwa bogate i rozległe hrabstwo Szampanii, które począwszy od XII w. słynęło ze swych jarmarków. Nie powiodła się jednakże Filipowi IV próba rozszerzenia dome- ny królewskiej kosztem Flandrii, ostatniego niezależnego hrabstwa na północy. We Flandrii w tym okresie rozwijało się świetnie sukiennictwo; kraj ten utrzymywał bez- pośrednie stosunki z Anglią, która dostarczała mu wełny, toteż flandryjscy rzemieślnicy miej- scy nie byli skłonni do uznania władzy króla francuskiego, wiedząc, że grozi im to dodatko- wymi podatkami, i w usiłowaniach Filipa widzieli niebezpieczeństwo zagrażające gospodar- czemu rozwojowi kraju. Przeciwko okupacyjnej armii francuskiej we Flandrii bardzo szybko wybuchło powstanie, które rozpoczęło się w Brugii w 1302 r. Na czele powstania stał tkacz Piotr de Coninck. Pewnego poranku powstańcy napadli na załogę francuską i wycięli ją w pień. Po powstaniu w Brugii do walki porwały się również inne miasta flandryjskie, i oddziały francuskie zostały zniszczone lub przepędzone. Filip IV musiał wysłać do Flandrii nowe woj- sko, które starło się z oddziałami tkaczy flandryjskich w bitwie pod Courtrai w tymże 1302 r. ponosząc druzgocącą klęskę. Setki par pozłacanych ostróg zdjętych z poległych rycerzy fran- cuskich złożyli mieszczanie w jeden wielki stos jako trofea zwycięstwa, a bitwa otrzymała na- zwę „bitwy ostróg". Wojsko francuskie zostało ostatecznie przepędzone ze wszystkich miast Flandrii, z wy- jątkiem niewielkiej jej części przyłączonej do domeny królewskiej. W rezultacie tego zwycię- stwa rzemieślników miejskich nad francuskimi feudałami Flandria pozostała faktycznie nieza- leżna. Jednak walka o ten kraj stała się jedną z przyczyn całego szeregu starć wojennych mię- dzy Francją i Anglią, które otrzymały nazwę „wojny stuletniej". Prowadząc wojnę o zjednoczenie Franqi rząd królewski popadł w kłopoty finansowe i za- czął zdobywać pieniądze wszelkimi sposobami: zaciągał pożyczki od miast, a następnie prze- kształcał pożyczki te w stałe podatki; zezwalał feudałom wykupywać się od służby wojskowej; psuł monetę, pomniejszając rzeczywistą zawartość złota, w wyniku czego Filipa IV lud prze- zwał „królem fałszerzy"; zaciągał po wielekroć pożyczki u zakonu templariuszy itp. Kiedy mimo wszystko pieniędzy nie starczało, Filip IV zainteresował się dochodami duchowieństwa francuskiego, po czym obciążył je podatkami nie czekając na zgodę papieża. Oburzony tym papież, któremu zarządzenia Filipa IV groziły zmniejszeniem dochodów, rzucił klątwę na króla francuskiego. Papieżem był w tym czasie Bonifacy VIII, konsekwentny wyraziciel teokratycz- nego programu papiestwa, który wszelkimi sposobami przeszkadzał zjednoczeniu się rozdrob- 722 FRANCJA w drugiej połowie XV w. f J Domena królewska ok. 1461 r. l+ ~ + \ ,'nne większe posiadłości feudolns ___ Rozrost domeny królewskiej | ] za Ludwika XI (M61-1483) Lata przyłączenia ziem do domeny królewskiej Granica posiadłości książąt burgundz- —•—— kich za Karola śmiałego (około 1477) Posiadłość/ książąt należących do rodziny królewskiej Granica królestwa Francj nionych państw feudalnych i dążył do umocnienia zwierzchniej władzy kurii papieskiej n.nl światem. Wszakże czasy, kiedy klątwy papieskie wpływały na wydarzenia polityczne, należały d<> przeszłości. Władza królewska we Francji była dostatecznie mocna i Filip nie obawiał się, In z klątwy papieskiej chcieli skorzystać feudałowie francuscy i wzniecili rokosz przeciw monai sze. Legata papieskiego, który wiózł do Francji bullę papieską, na rozkaz króla wtrącono il» więzienia. W czerwcu 1303 r. w pałacu królewskim zebrali się wybitniejsi przedstawiciele cłu chowieństwa francuskiego i feudałów świeckich, którzy aprobowali politykę króla wobec pa piestwa i oskarżyli Bonifacego VIII o herezję i uzurpację godności papieskiej. Następnie ilu Włoch wysłani zostali przedstawiciele króla francuskiego, którzy pojmali papieża. Wkrótce potem Bonifacy VIII zmarł. Po śmierci jego bezpośredniego następcy kardyna łowię wybrali pod naciskiem króla francuskiego nowym papieżem Francuza — Klemensa V. Siedziba papiestwa przeniesiona została z Rzymu do Francji, do Awinionu, gdzie kuria papie- ska przebywała ok. 70 lat — od 1309 do 1377 r. W ciągu całego tego okresu „niewoli babi- lońskiej" papieże byli posłusznym narzędziem króla francuskiego. POWSTANIE MONARCHII FEUDALNEJ Z PRZEDSTAWICIELSTWEM STANOWYM („MONARCHII STANOWEJ") Filip IV, opierając się na średnich feudałach i rycerstwie oraz duchowieństwie francu- skim, dążył do wzmocnienia władzy królewskiej. Wielką rolę w tej polityce odgrywali legiści — urzędnicy królewscy, rekrutujący się głównie spośród mieszczan, znawcy prawa rzymskiego i ustaw francuskich, którzy starali się skoncentrować całą władzę w ręku króla i jego aparatu administracyjnego. Przy pomocy legistów Filip IV doprowadził do procesu templariuszy i kasaty ich zakonu. Na początku XIV stulecia zakon templariuszy, założony przez krzyżowców w Palestynie po pierwszej wyprawie krzyżowej, był bardzo bogatą organizacją, posiadał rozległe dobra w róż- nych krajach Europy i zajmował się wszelkiego rodzaju operacjami lichwiarsko-bankierskimi. Jak mówili współcześni, zakon przechowywał znacznie więcej różnych dokumentów i ksiąg rachunkowych niż traktatów teologicznych. Templariusze wymykali się spod władzy królew- skiej, gdyż zakony rycerskie podlegały bezpośrednio papieżowi, i ich dążenie do niezależności politycznej hamowało centralizację władzy i powodowało niezadowolenie króla. Główną po- budką działania Filipa IV była wszakże chęć uwolnienia si? od wielkiego zadłużenia u temp- lariuszy. Dlatego to w październiku 1307 r. król francuski kazał aresztować wszystkich templariu- szy we Francji, których oskarżono o bluźnierstwo i rozpustę. Majątek zakonu został skonfi- skowany, a sprawę oskarżonych przekazano francuskiej inkwizycji. Aresztowani templariusze poddani zostali torturom i przyznali się do wszystkich rzeczywistych i rzekomych prze- stępstw i grzechów. W 1312 r. pod naciskiem Filipa IV papież ogłosił zniesienie zakonu templariuszy. Kasata zakonu templariuszy dokonana na rozkaz króla, jak również jego zwycięstwo nad Bonifacym VIII świadczyły o wielkich postępach w dziedzinie centralizacji Francji, o dalszym umocnieniu władzy królewskiej i jednocześnie o ostatecznym załamaniu się reakcyjnych teo- kratycznych planów papiestwa, które dążyło do utrzymania rozdrobnienia feudalnego w Euro- pie i działało w ten sposób przeciw postępowej linii rozwoju historycznego. 724 Doniosłym wydarzeniem w dziejach Francji na początku XIV w. było zwołanie Stanów Generalnych (Etats Generaux), składających się z przedstawicieli trzech stanów. Generalnymi nazywały się one dlatego, że we Francji istniały jeszcze prowincjonalne zgromadzenia stanów (Btats Provinciaux). Aby uzyskać poparcie w swej walce z papiestwem, Filip IV zwołał w 1302 r. naradę przedstawicieli duchowieństwa francuskiego (stan pierwszy), feudałów (stan drugi) j miast, a ściślej — bogatego mieszczaństwa (mieszczanie nazwani zostali później trzecim sta- nem). Chłopstwo nie było reprezentowane w Stanach Generalnych. Zebrani przedstawiciele trzech stanów poparli króla w jego konflikcie z papieżem. Każdy z trzech stanów zasiadający w Stanach Generalnych stanowił osobną izbę i obra- dował i uchwalał oddzielnie. Stany zbierały się razem tylko dla opracowania wspólnej odpo- wiedzi królowi. Dwa pierwsze stany były często zwaśnione ze stanem trzecim, co przy braku ekonomicznych i politycznych więzi między poszczególnymi prowincjami Franqi powodowało względną słabość Stanów Generalnych. Główną ich funkcją było wyrażanie zgody na pobór nowych podatków. Stopniowo zwoływanie Stanów Generalnych stało się zwyczajem, i pań- itwo francuskie przybrało formę monarchii feudalnej z przedstawicielstwem stanowym. Powstanie monarchii feudalnej z przedstawicielstwem stanowym, która zastąpiła poprzed- nią formę 'państwa okresu rozdrobnienia feudalnego, świadczyło o przemianach w dziedzinie •połeczno-ekonomicznej, które znalazły odbicie również w sferze nadbudowy politycznej. Roz- wój sił wytwórczych sprawił, że w społeczeństwie feudalnym doszedł do głosu element nowy: miasta i mieszczaństwo. Pod wpływem zaostrzającej się walki klasowej feudałowie dążyli wszakże do większej konsolidacji swych sił i dlatego wraz z duchowieństwem poparli króla w jego dzia- łalności centralizacyjnej, co m.in. umożliwiło przyłączenie do domeny królewskiej tak znacz- nej części kraju. Tak więc monarchia feudalna z przedstawicielstwem stanowym stanowiła nowy etap w pro- cesie rozwoju władzy królewskiej we Francji. Taka forma rządów świadczyła o wzmocnieniu feudalnego państwa jako aparatu przemocy. W Stanach Generalnych władzę królewską całko- wicie popierały dwa pierwsze stany, które stanowiły zawsze większość, gdyż każdy stan miał jeden głos, ale i przedstawiciele bogatego mieszczaństwa zazwyczaj nie występowali przeciw postulatom króla. Za tę ich uległość płaciły masy ludowe, ponieważ ciężar nowych podatków spadał głównie na pracujące warstwy ludności. Istotniejszą rolę polityczną w Stanach General- nych odgrywali przedstawiciele miast tylko wówczas, gdy władza królewska popadała w kry- tyczną sytuację. POCZĄTEK WOJNY STULETNIEJ. PIERWSZE KLĘSKI FRANCJI W 1328 r. dynastia Kapetyngów wygasła, żaden bowiem z synów Filipa IV nie pozostawił męskiego potomstwa. Wobec tego feudałowie francuscy wybrali na tron królewski przedstawi- ciela nowej dynastii — Valois — młodszej Unii rodu Kapetyngów. Jednocześnie zgłosił pre- tensje do tronu francuskiego król angielski Edward III, wnuk Filipa IV po kądzieli. Właśnie te pretensje dynastyczne stały się pretekstem do rozpoczęcia w 1337 r. działań wojennych mię- dzy Anglią i Francją, które były początkiem najdłuższej w historii wojny, nazwanej wojną stu- letnią. Prawdziwą przyczyną wojny były oczywiście nie roszczenia dynastyczne, lecz walka Francji i Anglii o bogatą, uprzemysłowioną Flandrię oraz dążenie królów angielskich do odzy- skania tych terytoriów na kontynencie, które Anglia utraciła za panowania Jana bez Ziemi. 725 Królowie francuscy natomiast chcieli wyprzeć ostatecznie z Francji Anglików, którzy whul:ili jeszcze częścią Akwitanii (Gujenny). Początek wojny był pomyślny dla Anglii, która odniosła zwycięstwo nad wojskiem fran- cuskim w dwóch wielkich bitwach — pod Grecy (1346 r.) i pod Poitiers (1356 r.). Pogrom armii francuskiej wywarł we Francji wstrząsające wrażenie. „Do rycerzy wracających z pola bitwy • Bitwa pod Grecy Miniatura z rękopisu francuskiego. XV w. pisał jeden ze współczesnych — lud odnosił się z tak wielką nienawiścią i potępieniem, że w dob- rych miastach wszystkich ich witano kijami ..."1 Takimi wielkimi niepowodzeniami zaczęła się stuletnia wojna dla Francji. Jest rzeczą zrozumiałą, że klęski wojenne poderwały autorytet pierwszych Walezjuszów. Na zwołanych przez Filipa VI po klęsce pod Grecy Stanach Generalnych mieszczanie wyrazili otwarcie swe niezadowolenie z polityki króla i jego doradców. Jeszcze dotkliwiej odczuł lud klęskę pod Poitiers. Wojna dawała się najbardziej we znaki chłopom, gospodarstwa ich ulegały bowiem ruinie, a wyzysk feudalny wzrastał w związku z kosztami wojennymi. Nic przeto 1 Chroniąues de J. Froissan, wyd. Simeon Luce, Paryż 187431. 3, s. 71. 726 (Uiwncgo, że w masach chłopskich narastało coraz większe niezadowolenie z istniejącego •tanu rzeczy. Niezadowolenie ogarnęło również miasta. Wojna rujnowała rzemiosło i handel, rzemieśl- nicy zamykali warsztaty, zwalniali czeladników i uczniów. Ciężkie podatki, jakie płacili miesz- cunie na prowadzenie wojny, przepadały ich zdaniem daremnie, ponieważ rycerze ponosili (•dna klęskę po drugiej. Wypadki na polach bitew świadczyły, że rząd nie był w stanie ani obronić kraju, ani przepędzić zaborców. Wrze- nie, jakie ogarnęło wszystkie warstwy ludności miejskiej, najżywiej przejawiło się w Paryżu — wielkim ośrodku handlu i rzemiosła i stolicy Francji. POWSTANIE PARYSKIE 1356—1358 R. Stany Generalne, zwołane w 1356 r. przez delfina Karola, następcę króla francuskiego Jana Dobrego znajdującego się w niewoli, zna- lazły się faktycznie w rękach mieszczan, którzy domagali się od Karola, aby król podlegał we wszystkich swych działaniach kontroli specjal- nej rady, wybranej przez Stany Generalne. Delfin Karol odrzucił te żądania i rozwiązał Stany Generalne. W hucie szkła Miniatura flamandzka z XV w. W odpowiedzi w stolicy wybuchło powsta- nie ludowe, na którego czele stanął prewot kupców paryskich Stefan Marcel. Przerażony delfin Karol zwołał w r. 1357 nowe Stany Ge- neralne, na które nie stawiło się wielu przed- •tawicieli duchowieństwa i szlachty, również wystraszonych powstaniem. Tak więc Stany Generalne 1357 r. znów okazały się we władzy mieszczan, którzy teraz domagali się już zasadniczej reformy aparatu państwowego. Karol zmuszony był ogłosić tzw. Wielki ordonans marcowy, w którym zapowiadał prze- prowadzenie szeregu reform. Władza państwowa znalazła się faktycznie w ręku Stanów General- nych, które otrzymały prawo samodzielnego, tzn. bez zgody króla, zbierania się w celu roz- patrzenia spraw państwowych regularnie dwa razy w ciągu roku. Pobór podatków bez zezwo- lenia Stanów Generalnych został kategorycznie zakazany, podobnie jak często praktykowane przez królów psucie monety. Wreszcie Stany Generalne otrzymywały prawo wyznaczania dorad- ców królewskich. Tymczasem Karol postarał się zawrzeć zawieszenie broni z Anglikami i zabronił ludności Francji respektować zarządzenia komisji wybranej przez Stany Generalne. W rezultacie w Pa- ryżu wybuchło w lutym 1358 r. nowe powstanie. „W czwartek, 22 lutego 1358 r. rankiem... — pisał autor Wielkich kronik — prewot kupiectwa [tj. Stefan Marcel] rozkazał wszystkim rze- mieślnikom paryskim zebrać się z bronią w ręku na placu przed Saint-Eloy, w pobliżu zamku. 727 Zebrało się ich około 3 tysięcy... Następnie prewot kupiectwa wespół z kilkoma stronnikom wszedł do zamku, do komnaty księcia [tj. delfina Karola], mieszczącej się na górnym pieti/r, znaleźli oni tam księcia, do którego prewot kupców zwrócił się z takim mniej więcej pr/emó wieniem: «Sire! Proszę nie dziwić się temu, co nastąpi, ponieważ trzeba, aby zostało dokonane"'. Po czym powstańcy rzucili się na dwóch arystokratów znajdujących się w komnacie ddlm.i i zabili ich. Jednakże samemu delfinowi Stefan Marcel obiecał całkowite bezpieczeństwu i opiekę. Następnie Stefan Marcel udał się do ratusza miejskiego, gmachu rady miejskiej, i tam pm- mówił do wielkiego tłumu uzbrojonych rzemieślników, oczekujących go na placu. Oświadcz l on, że wszystko dzieje się w interesie kraju, i prosił zebranych o poparcie. Powstańcy jednogłośnie zapewnili go o swej aprobacie". Delfin przyjął żądania powstańców i potwierdził Wielki ord<> nans marcowy z 1357 r. Chociaż bogate mieszczaństwo, reprezentowane przez Marcela, starało się osłonić wład/t,- królewską przed ciosami ludu, delfin nie mógł czuć się bezpieczny w Paryżu, który znalazł si\- w rękach powstańców. Toteż wkrótce Karol zbiegł potajemnie z miasta, zgromadził wojsko i przy pomocy oddziałów feudalnych opanował kilka twierdz na północy Francji, odcinając drogi, którymi stolica otrzymywała żywność. Paryżowi zaczął zagrażać głód. WOJNA CHŁOPSKA (ŻAKERIA) I JEJ ZNACZENIE HISTORYCZNE Lecz w tym momencie paryżanie zyskali nowego sojusznika w powstańcach chłopskich. Pud koniec maja 1358 r. w północnej Francji wybuchło jedno z największych antyfeudalnych powstań chłopskich, jakie znała w średniowieczu Europa Zachodnia. Otrzymało ono nazwę „żakerii", gdyż szlachta nazywała pogardliwie chłopa francuskiego „Jacques Bonhomme". Żakeria była odpowiedzią chłopów na bezlitosny wyzysk przez szlachtę, była jednym z najjaskrawszych przejawów zaciętej walki klasowej, która szczególnie zaostrzyła się w XIV w., kiedy we Francji rozwijała się szybko produkcja towarowa i wymiana. Bezpośrednią przyczyną powstania było radykalne pogorszenie się sytuacji chłopstwa w związku z wojną stuletnią. Wojsko angielskie gospodarowało we Francji jak u siebie, rujnując gospodarstwa chłopskie, a armie francuskie nie pozostawały za nim w tyle. W przerwach między działaniami wojennymi grabiły chłopów bandy nie opłaconego zaciężnego żołnierza. Sytuację chłopów francusldch w okresie wojny stuletniej realistycznie opisał jeden z kronikarzy XIV w. — Jean de Venette. Ponieważ chłopi zostali przez wojnę doprowadzeni do całkowitej ruiny, ucisk feudalny stał się dla nich brzemieniem nie do zniesienia. Od zrujnowanych chłopów państwo żądało też wysokich podatków, a po bitwie pod Poitiers — nowych wpłat na wykupienie króla i se- niorów z niewoli. Powstanie chłopów wybuchło żywiołowo. Kiedy delfin rozkazał zablokować wszystkie drogi do Paryża, seniorowie zaczęli w swych zamkach w okolicach miasta przygotowywać się do walki, obarczając chłopów wszystkimi pracami fortyfikacyjnymi. Przez wsie francuskie nieustannie przeciągały oddziały delfina, żyjące z rabunku miejscowej ludności. 25 maja 1358 r. 1 ChroniguedesregnesdeJeanIIetdeCharlesV, wyd. R. Delachenalj Paryż 1910, t. I, s. 148 i 149. 728 Chłopi zniszczyli jeden z takich oddziałów i postanowili wystąpić z bronią w ręku przeciwko teniorom. Powstanie, które rozpoczęło się w prowincji Beauvaisis, szybko ogarnęło Pikardię, Ile-dc-France i część Szampanii oraz znaczną część terytorium północnej Francji. Powstanie rozwijało się bez planu, chłopi burzyli zamki feudalne, zabijali feudałów i palili wszelkie dokumenty, w których były zapisane powinności chłopskie. Powstańcy nie mieli •pisanego programu, formułowali ustnie żądania, które sprowadzały się do jednego hasła: „Wytępić wszystkich możnych co do jednego". „Jacyś ludzie ze wsi — pisał kronikarz sympa- tyzujący niedwuznacznie z feudałami — zebrali się bez wodza w Beauyaisis, a początkowo było ich nie więcej niż stu. Mówili, że szlachta królestwa Francji — rycerze i ludzie zbrojni — zhańbiła i zdradziła królestwo i że byłoby wielkim dobrodziejstwem wszystkich ich zgładzić"1. Opisując wybuch gniewu ludowego przeciwko wyzyskiwaczom, tenże kronikarz stwierdza, że w ciągu kilku dni powstańców chłopskich było już ponad 6 tysięcy, a oddziały ich stale wzra- Itaty, gdyż wszędzie przyłączali się do nich „ludzie ich stanu..."2 Wkrótce wśród powstańców chłopskich, którzy rozprawiali się rewolucyjnym sposobem X feudałami, pojawił się przywódca — Wilhelm Caillet (albo Cale) rodem ze wsi Mello wBeau- yaisis. Caillet, który widocznie dobrze znał rzemiosło wojenne, został „generalnym kapitanem" chłopów, stworzył rodzaj kancelarii, miał własną pieczęć i wydawał rozkazy. Chłopów zorgani- zował w dziesiątki, na czele ich postawił dziesiętników, których podporządkował kapitanom, • kapitanów — już bezpośrednio sobie. Mądry i dalekowzroczny, oddany sprawie powstańców, Caillet doskonale rozumiał, że iłabo zorganizowanym i źle uzbrojonym chłopom potrzebny jest silny sprzymierzeniec, tj. mieszczaństwo, toteż usiłował nawiązać łączność ze Stefanem Marcelem. Caillet wysłał do Paryża delegację z prośbą o pomoc i od razu ruszył do Compiegne. Jednakże bogaci mieszczanie nie wpuścili powstańców chłopskich; to samo nastąpiło w Senlis i Amiens. Zamożni mieszczanie, którzy opanowali zarząd miejski, chętnie skorzystaliby z ruchu chłopskiego, aby zburzyć najbliższe zamki feudalne i wywrzeć nacisk na delfina Karola. Lecz zawierać przymierza z chłopami mieszczanie ci nie zamierzali, gdyż niepokoili się o własną pozycję i mienie, z przerażeniem obserwowali rozwój ruchu rewolucyjnego i starali się stawiać mu przeszkody. Bogate mieszczaństwo było raczej gotowe pójść na ugodę z klasą panującą, gdyby ta chciała zgodzić się na pewne ustępstwa. Z chłopami sympatyzowały jedynie uboższe warstwy mieszczan, które okazały powstańcom poparcie, jak np. w Amiens, Beauvais i niektórych innych miastach. Nie te warstwy jednak decydowały o polityce miast, ponieważ biedota nie stanowiła w nich większej siły społecznej. Stefan Marcel wyrażał swą postawą stosunek zamożnej części ludności miejskiej do po- wstańców chłopskich i nawiązał wprawdzie łączność z oddziałami chłopskimi, posłał im nawet na pomoc oddział paryżan, ale chodziło mu w tym wypadku o zburzenie umocnień, które feu- dałowie wznieśli między Sekwaną i Oise, aby nie dopuścić żywności do Paryża. Stefan Marcel odwołał swój oddział w chwili, gdy był on najbardziej potrzebny Wilhelmowi Caillet. Chłopi pozostali sam na sam z doskonale uzbrojonym wrogiem. Chłopi odnosili w pierwszych dniach powstania szybkie sukcesy, gdyż szlachta, zaskoczona znienacka i ogarnięta paniką, jedyny ratunek widziała w ucieczce. Później jednak przeciw chłopom 1 Chronigues dej. Froissart, wyd. S. Luce,Paryż 1874, t. V, s. 99. 1 Tamże, s. 100. 729 wystąpił nowy wróg — król Nawarry Karol Zły. Pragnąc zdobyć tron francuski, usiłował on skorzystać z ogólnego zamieszania, jakie ogarnęło koła rządzące, kiedy król Jan Dobry wzięły został do niewoli przez Anglików. Tak więc przeciwko chłopom wystąpiły jednocześnie i od- działy delfina Karola, i armia króla Karola Złego. Pierwszy na powstańców uderzył Karol Zły. Z uzbrojonym dobrze wojskiem w sile ty- siąca ludzi pomaszerował na wieś Mello, gdzie obwarowały się główne siły powstańców. Wilhelm Caillet słusznie uważał, że zwyciężyć w otwartym polu chłopi nie zdołają, namawiał ich przeio do marszu na Paryż. Chłopi nie usłuchali go jednak, oświadczając, że nie cofną się ani o krok, że są dostatecznie silni, by walczyć ze szlachtą. Wówczas Wilhelm Caillet uszykował swój q armię do bitwy, rozstawił oddziały chłopskie na wzgórzu, które panowało nad otaczającą okolicą. Całą armię chłopską Wilhelm Caillet podzielił na dwie części po 3 tysiące ludzi, roz- kazał ustawić wał z wozów i wszelkiego balastu, a na pierwszą linię wysunął łuczników i kusz- ników. Oddział konnicy w sile 600 ludzi zajął pozycję oddzielnie. Oddziały Wilhelma Caillet wyglądały tak imponująco, a chłopów ogarnął tak wielki zapał bojowy, że Karol Zły przez kilka dni nie ważył się zaatakować powstańców. Wezwał tedy do swego obozu Wilhelma Caillet pod pozorem pertraktacji, a gdy przywódca chłopski nie za- żądawszy zakładników przybył 10 czerwca do obozu króla, Karol Zły rozkazał go pochwycić i zakuć w kajdany, dając jednocześnie sygnał do ataku na obóz chłopski. Pozbawieni doświad- czonego i śmiałego przywódcy chłopi zostali szybko rozbici. „Karol, król Nawarry — pisał świadek wydarzeń — z całym swym oddziałem, który był bardzo wielki, rzucił się na pieszych chłopów i wyciął wszystkich z wyjątkiem niewielu, którzy ukryli się w łanie zboża i nocą zbiegli". Inny oddział szlachecki, zdążający na pomoc Karolowi, napotkał po drodze uzbrojonych chło- pów, uderzył na nich i zabił ponad l 300 ludzi, a następnie jeszcze 800 chłopów. 300 chłopów, którzy ukryli się w klasztorze, feudałowie żywcem spalili. Do 24 czerwca, według relacji współczesnych, zginęło co najmniej 20 tysięcy chłopów. Rozwścieczeni feudałowie zaprzestali mordować chłopów dopiero w sierpniu 1358 r., kiedy zaczęli się niepokoić, że nie będzie komu zbierać plonów z ich pól. Samego Wilhelma Caillet Karol Zły kazał w bestialski sposób torturować, „ukoronować" go rozpalonym trójnogiem żelaznym jako „króla chłopskiego", a następnie stracić. W tłumieniu powstania chłopskiego brali udział rycerze francuscy i angielscy, którzy w obliczu wspólnego niebezpieczeństwa za- pomnieli o swej wrogości i z jednakim okrucieństwem zabijali powstańców chłopskich. Kieską skończyło się wielkie powstanie chłopskie we Francji, gdyż chłopi walczyli żywio- łowo, bez organizacji, w odosobnieniu i zostali zdradzeni przez zamożne mieszczaństwo. Nie było w tym czasie, co najważniejsze, klasy-hegemona, która mogłaby stanąć na czele chłopstwa i poprowadzić je do boju. Choć jednak żakeria skazana była ostatecznie na niepowodzenie, znaczenie jej w dziejach walk klasowych jest ogromne. Po tym powstaniu feudałowie długo nie ważyli się wzmagać wyzysku chłopów. Żakeria wpłynęła również na szybsze wyzwolenie chło- pów z poddańczej zależności osobistej. Tak więc powstanie chłopskie, które wymierzone było przeciwko feudalnej eksploatacji i wstrząsnęło ustrojem feudalnym, wpłynęło do pewnego stopnia na polepszenie sytuacji mas ludowych. Kiedy złamany został opór chłopów, seniorzy zwrócili się przeciw zbuntowanemu Pary- żowi, gdzie panowanie zamożnego kupiectwa nie przyniosło żadnej ulgi masom ludowym. Biedota miejska przestała popierać Stefana Marcela w jego walce z delfinem. Sam Stefan Mar- cel, przerażony rozmachem rewolucyjnych wydarzeń i skłonny raczej, jak wszyscy bogaci 730 mimc/anic, do sojuszu z feudałami niż z ludem, rozpoczął pertraktacje z Karolem Złym, chcąc najwidoczniej oddać mu stolicę Francji. Jednakże zamierzenia tego nie zdążył zrealizować. Pewnej nocy, kiedy obchodził posterunki wartownicze, został zabity przez stronników delfina Karola, który następnie wkroczył do miasta. Powróciwszy do Paryża, delfin Karol rozprawił ile okrutnie z głównymi uczestnikami powstania miejskiego, które podobnie jak żakeria skoń- Ctylo się klęską. ANARCHIA FEUDALNA. WALKA MAS LUDOWYCH Z FEUDAŁAMI Przerażony siłą powstań ludowych rząd królewski pośpieszył porozumieć się z Anglikami i zawarł w 1360 r. pokój w Bretigny, na mocy którego Anglicy otrzymali twierdzę Calais, zdo- bytą przez nich jeszcze w 1347 r., jak również całą południowo-zachodnią Francję. Korzystając l okresu wytchnienia uzyskanego dzięki pokojowi zawartemu w Bretigny Karol V, tj. były delfin, który został królem w 1364 r., zebrał siły do walki z Anglikami. Rząd królewski uregulo- wal sprawę podatków, zorganizował oddziały najemne, które wyposażył w lepszą artylerię. Wkrótce armia francuska odniosła szereg zwycięstw nad Anglikami. W 1380 r., pod koniec panowania Karola V, w rękach Anglików pozostało już tylko 5 miast nadmorskich: Calais, Brest, Cherbourg, Bordeaux i Bayonne. Po śmierci Karola V w dziejach Francji nastąpił okres przejściowego upadku władzy centralnej i odnowionej anarchii feudalnej (tzw. „feudalizm książęcy"). Rozpad kraju na od- dzielne posiadłości feudalne związany był z osłabieniem władzy królewskiej w latach panowania Karola VI (1380—1422), chorego umysłowo i przezwanego Obłąkanym. Korzystając ze sła- bości władzy centralnej, wielcy feudałowie, którzy nie zapomnieli jeszcze dawnych wolności, znów wystąpili na scenę. Walkę między sobą prowadziły w tym okresie zasadniczo dwie grupy feudałów. Na czele jednej z nich stali książęta burgundzcy („partia burgundczyków'), drugiej grupie przewodzili stronnicy księcia orleańskiego i jego krewniaków—hrabiów Armagnac. Od ich nazwiska „partia" ta otrzymała nazwę „partii armaniaków". Obie strony godziły w polityczną jedność królestwa francuskiego, dezorganizowały życie w kraju. Kliki te rujnowały chłopów i rzemieślników nie- ustannym poborem podatków nadzwyczajnych, dokonując dzieła zniszczenia w kraju spusto- szonym przez wojnę i anarchię feudalną. Jak stwierdzali współcześni, chłopi sprzedawali wszy- stko nie wyłączając słomy, na której spali, a mimo to nie byli w stanie zapłacić nawet poło- wy wymaganych sum; zbiegostwo ludności wiejskiej stało się zjawiskiem powszechnym, liczba bezrobotnych na przedmieściach Paryża wzrastała, rzemieślnicy porzucali warsztaty i emigro- wali za granicę. Słaby rząd królewski nie był w stanie ani zaprowadzić ładu wewnątrz kraju, ani zorganizować obrony przeciw Anglikom, którzy nie przerywali najazdów na Francję i na początku XV stulecia niemal całkowicie spustoszyli Normandię, Pikardię, Poitou i Akwitanię. Pod koniec XIV, a zwłaszcza na początku XV stulecia Francja była krajem całkowicie zrujnowanym, jej aparat państwowy w rezultacie nieustannej walki feudalnych klik o władzę uległ dezorganizacji, nic przeto dziwnego, że był to okres ostrej walki klasowej mas ludawych z feudałami. W 1382 r. wybuchło powstanie w Rouen, gdzie gniew mas ludowych zwrócił się przeciw urzędnikom królewskim, wyższemu duchowieństwu oraz bogatemu mieszczaństwu. Prawie jednocześnie antyfeudalne powstania wybuchły również w innych miastach Francji, np. w Lyonie, Orleanie, Nantes, Amiens, Saint-Quentin> Reims, Laon i Soissons. 731 W tymże 1382 r. powstał do walki również Paryż, gdzie wybuchło powstanie tak zwanych berdyszników (maillotins), które początkowo było wymierzone przeciw podatkom pobieranym przez państwo feudalne, a następnie obróciło się także przeciwko wyższemu duchowieństwu i bogaczom miejskim. Około 4 tysięcy powstańców — rzemieślników i drobnych kupców - napadło na magazyn broni i uzbroiło się w berdysze (maittets — młoty bojowe), stąd też nazw a powstańców. Oświadczając, że młotami wywalczą wolność całej Francji, powstańcy zajęli naj- bogatsze opactwa Paryża i całkowicie je spustoszyli. Berdysznicy uwolnili więźniów, a dzier- żawców podatkowych i lichwiarzy zabijali bez litości. Przerażony rząd królewski zgodził s i v pośpiesznie na zniesienie dodatkowych podatków i przyrzekł powstańcom powszechną amne- stię. Jednocześnie oddziały bogatych mieszczan, którzy ochłonęli z początkowej paniki, zaczęły rozbrajać powstańców i aresztować ich przywódców. Mimo obiecanej amnestii wielu areszto- wanych król skazał na śmierć. W latach osiemdziesiątych XIV w. rozpoczął się ruch chłopski w środkowej i południowej Francji — w Owernii, Poitou, Langwedocji i Delfinacie. Jego uczestników nazywano les tuchim (wyraz ten jedni z badaczy wywodzą od słowa touche, co znaczy lasek lub zarośla, uważając, że oznacza on „kryjący się w lesie", inni zaś od nazwy walczących w tym czasie chłopów w pół- nocnych Włoszech — tuchini). Walka tuchins, podobnie jak żakerii, miała wyraźny charakter antyfeudalny: powstańcy napadali na szlachtę i urzędników królewskich i zabijali duchownych. Charakterystyczną cechą ruchu w Langwedocji był ścisły związek walk chłopskich z akcią pra- cujących mas miejskich, które wystąpiły przeciwko samowolnemu rozkładaniu podatków przez bogatych mieszczan. Chłopi prowadzili też często walkę partyzancką z Anglikami. Ruch ten osiągnął największy rozmach w 1384 r. i stłumiony został dopiero przez zjednoczone siły na- miestnika królewskiego w Owernii i Langwedocji, księcia Berry, wielkich feudałów i bogatych mieszczan. W 1413 r. w Paryżu wybuchło nowe powstanie zbrojne, które od nazwiska jednego z przy- wódców, Szymona Caboche'a, otrzymało nazwę „powstania kaboszynów". Powstanie to, w któ- rym z największą siłą przejawiło się oburzenie ludu, cierpiącego nadmierny niedostatek, było kulminacyjnym momentem rozpoczętego już w 1411 r. ruchu paryskich mas ludowych. Paryż był podówczas największym w kraju ośrodkiem handlu i rzemiosła; według relacji współczesnych stolica liczyła ponad 40 tys. rzemieślników i ponad 350 różnych cechów i kor- poracji handlowych. Wśród nich wyróżniała się szczególnie korporacja rzeźników Wielkiej Rzeźni, którym podporządkowane były cechy rakarzy, garbarzy, kuśnierzy itd. Cechy te brały najaktywniejszy udział w postaniu kaboszynów. Oprócz nich w postaniu uczestniczyli rzemieśl- nicy, którzy przybyli z innych miast do Paryża w poszukiwaniu pracy, oraz wielka liczba bie- doty chłopskiej, zbiegłej pod ochronę murów paryskich przed gwałtami feudałów. Powstanie, którego główną siłę napędową stanowiła biedota miejska, trwało od 27 kwietnia do 4 września 1413 r. Powstańcy domagali się od rządu bezzwłocznego przeprowadzenia re- form państwowych, ustanowienia kdu w kraju i zaakceptowania swych działań, ponieważ we własnym cdczuciu dążyli oni do uratowania królestwa francuskiego i samego króla. Rząd królewski zmuszony był opublikować ordonans, w którym najwięcej miejsca poświę- cono reorganizacji finansów, sądownictwa i armii. Jednakże ordonans ten pozostał jedynie na papierze. Kiedy bogaci mieszczanie i oddziały armaniaków stłumiły powstanie, ordonans ten został odwołany mimo umiarkowanego charakteru przewidzianych w nim reform. Wielu powstańców zostało skazanych na śmierć, wygnanie lub osadzonych w wiezieniu. 732 RUCH PATRIOTYCZNY NA CZELE Z JOANNĄ D'ARC. ZWYCIĘSTWO FRANCJI W WOJNIE STULETNIEJ Anarchia feudalna osłabiła nadzwyczajnie wojskowe siły Francji, z czego skorzystali Ang- licy. W 1415 r. król angielski Henryk V wznowił działania wojenne, wysuwając, podobnie jak pnied nim Edward III, roszczenia do tronu francuskiego. Po stronie Anglików stanął książę burgundzki, który uważał się w tym bardziej związany z Anglią z Francją, ponieważ na począt- XV w. w skład księstwa bur- ku wchodziły Flandria gundzkiego ł Brabancja. Już na początku działań wo- (cnnych w r. 1415 Anglicy odnieśli twycięstwo w bitwie pod Azincourt, po czym zajęli całą północną Fran- c|<; oraz Paryż. Henryk V ogłosił twego syna następcą tronu fran- cuskiego. Syn i prawowity następca Karola VI, delfin Karol—przyszły król Francji Karol VII — musiał tzukać schronienia we Francji środ- kowej. W ten sposób Francja została podzielona na dwie części: pomoc- ną Francją władali Anglicy, zaś środkowa i południowa część kraju pozostawała w rękach Francuzów. Ten stan trwał przez lata całe. W 1428 r. Anglicy rozpoczęli no- wą ofensywę przeciwko Francuzom ł obiegli Orlean, który stanowił punkt oporu Karola VII. Zajęcie Orleanu umożliwiłoby Anglikom zdobycie środkowej i południowej Francji, toteż Francuzi skoncentro- wali tu najlepsze swe siły i stawiali wrogowi zacięty opór. Dziewica Orleańska w towarzystwie giermka i łucznika wg gobelinu z xv w. Rządy Anglików w północnej Francji drogo kosztowały lud fran- cuski. Kraj był poza tym spusto- szony przez wojnę, przez nieustanną walkę klik feudalnych, wszędzie panował głód i szerzyły się epidemie. Szerokie masy chłopskie, zrujnowane ustawiczną wojną, zamieszkami feudal- nymi i bezwzględnym wyzyskiem, zaczęły tworzyć oddziały partyzanckie do walki z Angli- 733 karni. Ruch ten rozwinął się najsilniej w Normandii, ?dzie oddziały złożone z chłopów i biedo- ty miejskiej prowadziły podjazdową wojnę z Angłikzmi. Jedyny ratunek masy ludowe widziały w przepędzeniu Anglików i wierzyły, że silna władza królewska obrcni Francję przed angiel- skimi zaborcami i położy kres nieustannej wojnie między wielkimi panami. Wyrazicielką patrio- tycznych nastrojów mas ludowych stała się Joanna d'Arc, prosta dziewczyna wiejska. Joanna urodziła się w 1412 r. w wiosce Domremy, położonej na granicy Szampanii i Lotaryngii. Jak relacjonują współcześni, od 1425 r. Joanna pod wpływem ogólnej niedoli czasu wojny zaczęła doznawać halucynacji; , wydawało jej się, że słyszy głosy świętych, które wzywały ją, aby stanęła w obronie ojczyzny i zbawiła Francję od Anglików. Wstrząśnięta swymi wizjami, Joanna udała się do pobliskiego Yaucouleurs, gdzie opowiedziała o swej misji wyzwoleńczej. Przekonani jej szczerością mieszkańcy miasta Yaucouleurs zebrali pieniądze i kupili dla niej zbroję, oręż i konia. Joanna udała się do Chinon, gdzie znajdował się wówczas Karol. Wieża w Rouen, w której więziona była Joanna d'Arc Na dworze pod wpływem nieustannych klęsk i bez- nadziejnej, jak się zdawało, sytuacji Orleenu panował nastrój zwątpienia. Kiedy więc zjawiła się Joanna, Karol zgodził się udzielić jej audiencji, a 22 kwietnia 1429 r. postawił ją na czele oddziału, z którym ruszyła na odsiecz Orleanu. Walna bitwa o Orlean rozpoczęła się na początku maja 1429 r. Wśród wojska i mieszczan Orleanu powstał entuzjazm i zapał do walki, oblężenie miasta zostało prze- łamane. Po bitwie o Orlean Joanna udała się do niezde- cydowanego i tchórzliwego Karola i wezwała go, by ruszył na Reims i tam koronował się na króla Francji. Projekt ten był podyktowany przez gorące pragnienie mas ludo- wych przepędzenia Anglików z Francji. Wpływy Joanny i jej zwolenników po zwycięstwie orleańskim były tak wielkie, że delfin zgodził się w końcu wyruszyć do Reims. Po drodze Francuzi opanowali szereg miast znajdujących się pod władzą Anglików, m.in. Troyes. W Reims odbyła się koronacja Karola. W tym czasie Joanna stanęła u szczytu sławy. Zwracano się do niej z prośbami i pismami, król podniósł ją do stanu szlacheckiego i bogato obdarował. Lecz Joanna pozostała prostą dziew- czyną chłopską oddaną sprawie ludu i ściśle z nim związaną. Wyrzekając się bogactwa i hono- rów, prosiła tylko o jedną nagrodę, aby mieszkańcy jej rodzinnej wioski zostali zwolnieni od podatków. Joanna brała nadal udział w bitwach i została ranna podczas próby zdobycia Paryża. Możnowładztwo francuskie, przerażone popularnością prostej dziewczyny wiejskiej, szykowało zdradę. Na wiosnę 1430 r. w potyczce z Anglikami i Burgundami pod Compiegne Joanna nie zdołała podczas odwrotu schronić się do miasta, gdyż bramy miejskie zostały przed nią zamk- nięte. Dostała się ona do niewoli Burgundów, którzy sprzedali ją Anglikom za wielką sumę pieniędzy. Anglicy przewieźli Joannę do Rouen i uwięzili ze skutymi nogami i łańcuchem na szyi w jednej z baszt. Dniem i nocą stała przy niej straż angielska. W końcu zaczął się proces. Joannę 734 o róinc przestępstwa: zarzucano jej, że nosiła męski strój, że porzuciła rodzinę., że podlana przez diabła. Ostatecznie sąd uznał Joannę winną herezji. 24 maja 1431 r. Dzie- WIC< Orleańską, jak ją nazwał lud, wyprowadzono na szafot i odczytano wyrok, skazujący ją na •palenic. Po kilku dniach Joanna została spalona na stosie, a jej popioły wrzucono do Sekwany. Karol VII, który tyle zawdzięczał Joannie, nie uczynił nic, aby ją ratować. Feudałowie fltncuscy jeszcze mieli przed oczami widmo żakerii. Ogromny autorytet Joanny wśród mas ludowych wydał się doradcom królewskim nadzwyczaj niebezpieczny. Aby uniknąć zarzutów, || ukoronowany został przez czarownicę i heretyczkę, Karol VII rozkazał po upływie wielu lit przeprowadzić rewizję procesu. Nowym wyrokiem Joanna uznana została za wolną od wszel- ki*) winy. Stracenie Joanny d'Arc nie uratowało najeźdźców. Książę burgundzki przeszedł na stronę Karola VII, gdyż obawiał się zagarnięcia Flandrii przez Anglików. W samej Anglii zaczęły tlę zamieszki feudalne. Patriotyczny zapał ludu francuskiego, tak żywo wyrażony w ruchu par- tyttnckim i w działalności Joanny d'Arc, nie tylko nie osłabł, lecz stawał się coraz potężniej - Iły. Anglicy zaczęli ponosić w walce z Francuzami jedną porażkę po drugiej. W 1453 r. wojna Ituletnia zakończyła się zwycięstwem Francuzów, Anglicy opuścili teren Francji zatrzymując (edynie port Calais. Dzięki walce ludu Francja pozostała samodzielnym państwem. ODRODZENIE GOSPODARCZE I OSTATECZNE ZJEDNOCZENIE KRAJU Po zwycięstwie nad zaborcami angielskimi zaczęła się odradzać gospodarka francuska. Rol- nictwo podnosiło się z upadku, odłogi obsiewano trawami stanowiącymi paszę dla bydła. Rol- nicy stosowali coraz więcej nawozus torfu i margla, powrócili do praktyki kilkakrotnych orek. Obok dawnych kultur rolniczych rozpowszechniły się uprawy roślin dających wszelkiego rodzaju barwniki. Oprócz młynów wodnych pojawiało się coraz więcej wiatraków. Postęp zaznaczył się również w rzemiośle i przemyśle. Budowa wielkich kościołów gotyc- kich świadczyła o rozwoju techniki budowlanej. Kamieniołomy w pobliżu Pontoise i w Owernii •losowały ulepszone metody. Produkowano coraz więcej cegły budowlanej. Rozwinęło się rów- nież znacznie hutnictwo, gdyż metali używano teraz do produkcji broni palnej, co z kolei stało się bodźcem do rozwoju kopalnictwa. Od końca XV w. zaczęto wytwarzać surówkę, którą następnie zamieniano w miękkie że- lazo przez wytapianie pod działaniem dmuchu. Zastosowano doskonalsze metody przy obróbce metali na gorąco — ciężkie młoty, koło wodne itd. W przemyśle włókienniczym nastąpiły również bardzo istotne zmiany. W XV w. pojawił się kołowrotek; pionowe krosna tkackie ostatecznie zastąpił warsztat poziomy. Szeroko roz- powszechniły się folusze wodne. Rozwinęła się produkcja tkanin jedwabnych. Na lata siedem- dziesiąte XV w. przypada we Francji początek drukarstwa. Wszystko to świadczyło niewąt- pliwie o wzroście sił wytwórczych. Zerwane podczas wojny stuletniej wiezie ekonomiczne między poszczególnymi dzielnica- mi zostały znów ustanowione. Szybko kształtował się ogólnokrajowy rynek wewnętrzny. Znów zaroiły się jarmarki w Normandii i w Szampanii. Popłynęły towary Sekwaną, Saoną i Rcdanem, handel rozwijał się na całym terytorium kraju od Rouen na północy do Marsylii na południu. Ogólnoeuropejskie znaczenie zyskały jarmarki w Lyonie, znajdujące się pod szczególną opieką monarchy. Spotykali się tu handlarze suknem z Normandii z kupcami z Langwedocji i Poitou. 735 Tutaj dostarczano płócien z Forez, futer z Owernii i Limousin, barwników z Albigeois i wyrobów rzemieślniczych z Paryża. Umacniały się wiezie ekonomiczne miedzy południową i północn;) częścią Francji. Handel wewnętrzny we Francji południowej, gdzie jak dawniej kwitł handel tran- zytowy ze Wschodem, z Włochami i Hiszpanią, był słabiej rozwinięty. Miasta langwedockic, zrujnowane w czasie wojen z aibi- gensami, nie zdołały już osiągnąć dawnego dobrobytu. Budowa katedry gotyckiej Miniatura J. Fouqueta. XV w. Wiezie ekonomiczne kraju sta- wały się coraz mocniejsze, co wraz z postawą ludu francuskiego, który zespolił wszystkie swe siły do walki z obcymi zaborcami, sprawiło, że zjednoczenie państwa francuskiego w XV w. dokonało się bardzo szyb- ko. W rezultacie zwycięstwa nad Anglią zjednoczyły się ostatecznie z terytorium królestwa francuskiego prowincje południowo-zachodnie, które przez długi okres znajdowały się pod władzą Anglików. W drugiej połowie XV w. proces terytorialne- go jednoczenia państwa francus- kiego był w zasadzie zakończony. Postępujący proces centraliza- cji wyraził się w dalszym wzmoc- nieniu władzy królewskiej za Karo- la VII (1422—1461), a zwłaszcza za panowania jego syna Ludwika XI (1461—1483). Karol VII przy po- mocy doradców pochodzących częś- ciowo ze środowiska mieszczań- skiego, wśród których wyróżniał się zwłaszcza kupiec z Bourges Jacąues Coeur, pizeprowadził dwie ważne reformy — finansową i wojskową, wprowadził stałe podatki i stałą armię najemną, stanowiącą posłuszne narzędzie króla. Ludwik XI odniósł dalsze sukcesy w dziele unifikacji królestwa francuskiego, poskramiając bezlitośnie zbuntowanych feudałów. Był on dużej miary politykiem, który walczył o jedność Francji przeciw odśrodkowym tendencjom wielkich seniorów. Największym i najpotężniejszym wrogiem Ludwika XI był Karol Śmiały, książę burgundzki, który władał także bogatymi Niderlandami1 i dysponował ogromnymi środkami materialnymi. 1 Niderlandami nazywały się w wiekach średnich ziemie leżące nad dolnym Renem, Mozą, Skalda i na wybrze- żu Morza Północnego. Część posiadłości feudalnych znajdujących się na terytorium Niderlandów — Flandria, Artois i inne obszary zachodnie—wchodziła w skład królestwa francuskiego, część zaś, tj. Holandia, Brabanqa i po- zostałe wschodnie obszary, należała do cesarstwa niemieckiego. Około połowy XV w. Niderlandy dostały się pod władzę książąt burgundzkich. 736 WOJNA STULETNIA (1337-1453) V1346 f L_~.__^ Karol Śmiały usiłował nie tylko utrzymać polityczną samodzielność swoich apanaży, lecz również Mgirnąć szereg terytoriów znajdujących się już pod władzą króla francuskiego. Walka między Ludwikiem XI, reprezentującym siły dośrodkowe, a Karolem, wyrazicielem sił odśrodkowych, przyjęła początkowo charakter otwartych starć wojennych, w których król francuski doznał Sklep złotników, sukienników i szewców w Rouen Miniatura z XV-wiecznego rękopisu francuskiego całkowitego niepowodzenia. Wówczas Ludwik XI zastosował inne metody, uciekł się do intryg dyplomatycznych i przekupstwa, starając się podburzyć przeciw Karolowi Śmiałemu jego wasali Ludwikowi XI udało się podjudzić przeciwko Karolowi Śmiałemu nie tylko miasta flan- dryjskie i Szwajcarię, obawiającą się agresji księcia burgundzkiego, lecz także Lotaryngię, którą Karol Śmiały usiłował zawojować za zgodą samego Ludwika XI. W rezultacie wszystkich tych skomplikowanych pertraktacji z wrogami Karola Śmiałego Ludwik XI sprowadził zgubę na księcia burgundzkiego w r. 1477, w chwili kiedy Karol oblegał w Lotaryngii miasto Nancy: prze- kupieni przez króla francuskiego najemnicy włoscy zdradzili księcia burgundzkiego, który zginął na polu bitwy. Po zwycięstwie nad swym głównym wrogiem Ludwik XI bez trudu przyłączył do domeny królewskiej księstwo burgundzkie i Pikardię1, Niderlandy natomiast i hrabstwo Burgundii (Franche-Comte) pozostały we władaniu córki Karola Śmiałego Marii, która została żoną Maksymiliana Habsburga, syna cesarza niemieckiego. Poza tym do szczególnie doniosłych zdobyczy terytorialnych Ludwika XI należała Prowansja z Marsylią — bogatym portem handlowym nad Morzem Śródziemnym. Tak więc Ludwik XI, który zawsze w walce z wiel- 1 Pikardię oddał książętom burgundzkim na mocy pokoju w Arras w 1435 r. Karol VII w zamian za zerwanie przez Filipa burgundzkiego sojuszu z Anglią. 47 — Historia powszechna t. III 737 kimi feudaiami opierał się na miastach, zakończył zjednoczenie wszystkich ziem francusku li (oprócz Bretanii). Król odniósł zwycięstwo nad możnowładztwem, które stawiało opór whul/v centralnej. Pod koniec XV stulecia było możliwe ostateczne zjednoczenie Francji, gdyż w kraju po\v.ul już wspólny rynek wewnętrzny, wzmocniły się wiezie gospodarcze między poszczególnymi d/ul nicami, uformowała się jedność .terytorialna; z różnych dialektów pólnocnofrancuskich ukszt:ili<> wał się język francuski, dojrzewały warunki powstania narodu francuskiego. Ludwik XI popierał handel i rzemiosło, dążąc w ten sposób do umocnienia państwa i zasiknu skarbu królewskiego. W polityce gospodarczej tego króla można dojrzeć zarodki merkantyliynm, tj. państwowej polityki gospodarczej, której zasada brzmiała: kraj powinien wywozić więcej, ni/ wwozić, eksportować zaś powinien artykuły przemysłowe, importować surowce. Taka polityk.i króla świadczyła niewątpliwie, że we Francji pod koniec XV w. powstała już baza ekonomic/n:i przyszłego państwa narodowego. Państwo feudalne we Francji, podobnie jak w innych krajach, umacniało się potęgując wyzysk mas ludowych, o czym świadczył przede wszystkim stały wzrost podatków. Tak więc globalna suma daniny (taille) za panowania Karola VII wynosiła l 800 tys. liwrów, zaś za Ludwika XI — 4 800 tys. liwrów. Rządy Ludwika XI były zapowiedzią ustanowienia we Francji monarchii absolutnej. Kiól starał się rządzić z pomocą swoich urzędników i rady królewskiej, coraz rzadziej zwołując Stany Generalne. Feudalna nadbudowa polityczna zaczęła przybierać nową formę, która miała pr?.c- trwać do 1789 r., kiedy to zmiotła ją rewolucja burżuazyjna. ROZWÓJ KULTURY W XIV—XV W. W XIV—XV w. we Francji nadal rozwijały się miasta i stosunki towarowo-pieniężnc, wzmógł się feudalny wyzysk chłopstwa i nastąpiło zaostrzenie walki klasowej. Zjawiskiem nowym jest stopniowa centralizacja państwa oraz zwołanie przedstawicielstwa stanowego. W życiu narodu francuskiego był to okres ciężkich klęsk wojny stuletniej, okres bohaterskich zmagań ludu, który w walce z obcymi zaborcami przejawił najwyższy patriotyzm. Wydarzenia te wywarły ogromny wpływ na rozwój kultury francuskiej. Kościół w dalszym ciągu przeszkadzał rozwojowi kultury nie służącej bezpośrednio jego interesom. Po opanowaniu uniwersytetów przy pomocy teologów z zakonów żebraczych (XIII w.) przekształcił Uniwersytet Paryski w ośrodek skostniałej scholastyki i stróża katolickiej ortodoksji. Jednakże potrzeby rozwijającego się społeczeństwa feudalnego sprawiły, że poprzez gąszcz scho- lastycznego mędrkowania coraz częściej przebijały się pędy nauk opartych na doświadczeniu; „... od czasu wypraw krzyżowych ogromnie rozwinął się przemysł, powołując do życia mnóstwo nowych faktów z zakresu mechaniki (tkactwo, zegarmistrzostwo, młyny), chemii (farbiarstwo, metalurgia, alkohol) i fizyki (okulary), które przynosiły nie tylko ogromny materiał dla obserwacji, lecz same przez się dostarczały też innych zgoła niż dotąd środków do eksperymentowania, jak również umożliwiły konstruowanie nowych instrumentów; można powiedzieć, że teraz dopiero stała się możliwa właściwa, systematyczna nauka eksperymentalna"1. Od końca XIII w. rozwijała się pomyślnie medycyna. I chociaż praktyka medyczna owego czasu związana była ściśle z takimi pseudonaukami, jak alchemia, astrologia i magia, to jednak 1 F. Engels, Diolektyka przyrody, Warszawa 1956, s. 190. 738 (dowali się śmiałkowie, którzy wbrew zakazom kościelnym dokonywali sekcji trupów i wpro- Wid/ali nowe metody w dziedzinie chirurgii i medycyny ogólnej. Niektórzy magistrowie paryscy zastanawiali się nad słusznością panujących wyobrażeń o nieruchomości ziemi i obracającym się skJepieniu niebieskim, starali się zgłębić prawa ruchu równomiernie przyśpieszonego, średniej szybkości itp., nie uznawali w Arystotelesie absolutnego autorytetu w dziedzinie przyrodoznaw- burt f&ttebata i •twi, wypowiadali się za wieloma twier- djfp'1""' atomistycznej nauki Demokryta (Mikołaj Oresme, Mikołaj d'Autrecourt l b.)- W XIV w. uczeni francuscy poświę- OJi się studiom nad literaturą antyczną (Piotr Bersuire w połowie XIV w.). W 1470 r. założona została w Paryżu pierwsza drukarnia, w której drukowano dzieła po łacinie i prace humanistów Włoskich. Nauczanie nabierało stopniowo Cech świeckich i wymykało się spod wpły- wu duchowieństwa. Uniwersytety francu- ikie wyzwalały się stopniowo spod władzy papiestwa i przechodziły pod władzę kró- lewską. Coraz lepsze wyniki osiągała w tym czasie historia, wielu autorów opisywało i wyjaśniało współczesne sobie wypadki, czyniąc to oczywiście ze swych klasowych pozycji. Najwybitniejszymi przedstawi- cielami historiografii feudalnej XIV w. byli kronikarze Joinville (ok. 1224—1318), Froissart (ok. 1337—1404) i Piotr d'Or- Lekcja anatomii Karta tytułowa rozprawy o anatomii. Koniec XV w. •gemont, kanclerz królestwa francuskiego za Karola V. U schyłku swego życia Joinville napisał Historię św. Ludwika, pod którego dowództwem brał udział w siódmej wyprawie krzyżowej.Pamiętni- ki Joinville'a są wybitnym zabytkiem pro- zy francuskiej. Froissart sławił wolność i niezależność wielkich feudałów i uważał, że polityczne rozdrobnienie Francji jest najbardziej naturalnym stanem rzeczy, w pełni odpowiadającym arystokracji feudalnej. Opłakana sytuacja Francji w okresie wojny stuletniej w gruncie rzeczy go nie interesowała. Inne stanowisko zajmo- wał Piotr d'Orgemont, który w swej twórczości wyrażał interesy władzy królewskiej i domagał się od szlachty wierności dla króla. Piotr d'Orgemont był zdania, że losy kraju pokrywają się z losami dynastii królewskiej. Mimo tych różnic w poglądach politycznych Froissart i Piotr d'Orgemont zgodni byli w swej nienawiści do mas ludowych. 739 Pałac sprawiedliwości w Rouen Koniec XV w. Linię nakreśloną w XIV w. przez Piotra d'Orgemont kontynuował w następnym stuleciu jeden z najbliższych doradców Ludwika XI, Filip de Commines (Comines albo Commynes — ok. 1447—1511), autor Pamiętników (Memoireś), w których bronił idei scentralizowanej monarchii- i wykazywał szkodliwość anarchii feudalnej. Pamiętniki Filipa de Commines stanowią cenne źródło historyczne, zawierają bogaty materiał do dziejów Francji drugiej połowy XV w. Ostra walka klasowa, tocząca się we Francji w XIV—XV w., znalazła odbicie nie tylko w kro- nikach przedstawicieli klasy panującej, którzy nie skrywali swej niechęci do ludu pracującego, lecz również w pracach autorów, którzy nie będąc bezpośrednio ideologami mas ludowych współczuli jednak ich ciężkiemu położeniu i szukali sposobów zaradzenia złu. Wśród pisarzy tych wyróżniał się Jan de Venette (1307—1361), syn chłopa, który wstąpił do stanu duchownego, lecz związany był z masami ludowymi i znał ich życie. Będąc przeciwnikiem powstań ludowych uważał, że od- powiednia polityka króla może wpłynąć na polepszenie doli chłopstwa. Jan de Venette dał w swej kronice prawdziwy i pełen współczucia dla ludu opis ciężkiej doli mas ludowych w przededniu żakerii. Pisał on, że szlachta żyje z pracy chłopów francuskich, powinna ich zatem bronić przed obcymi zaborcami; de Venette potępiał zarówno tchórzostwo szlachty, jak i jej chciwość w sto- sunku do własnych chłopów. 740 W XIV—XV w. nastąpiły wielkie zmiany również w dziedzienie literatury pięknej, która odzwierciedliła zaostrzenie walki klasowej we Francji i patriotyczny zryw mas ludowych. Poezję klasy panującej reprezentowali Guillaume de Machaut, który był jednocześnie mu- •ykicm (ok. 1300—1377), Christine de Pisań (ok. 1363—1429), Charles d'Orleans (1394—1465) l In. Machaut był twórcą poetyckiej szkoły liryki miłosnej. Krystyna de Pisań sławiła arystokrację t wypowiadała się przeciw powstaniom ludowym, lecz jednocześnie ubolewała nad ruiną 1'rancji i witała Iwycięstwa Joanny d'Arc. W twórczości Karola Orleańskiego, który spędził 25 lat W niewoli angielskiej po bitwie pod Azincourt, akcenty patriotyzmu brzmią jeszcze wyraźniej. Ruch patriotyczny ludu francuskiego wywarł więc wielki wpływ również na poetów klasy panującej. Najwybitniejszym prozaikiem, przedstawicielem klasy panującej, był Antoni de la Salle (ok. 1388—po 1462), autor opowieści Maly Jan de Saintre (Petit Jehan de Saintre), w której opisał przemiany zachodzące w społeczeństwie. Powieść ta, zaczynająca się w stylu bliskim literaturze dworskiej, kończy się satyrycznym przedstawieniem „idealnej" miłości rycerskiej i zawiera realistyczną charakterystykę postaci. Literaturę mieszczańską w XIV—XV w. reprezentowali Geoffrey de Paris, Eustachę Des- champs, Alain Chartier i in. Bardzo ciekawa jest pochodząca z początku XIV w. rymowana kromka Geoffrey Paryskiego, która świadczy o wzroście świadomości wśród mieszczaństwa; Geoffrey opiewał pracowitość, rozum, zdolności polityczne i męstwo bogatego mieszczaństwa ł dowodził, że ludzie winni być oceniani nie według pochodzenia, lecz według zalet osobistych. Stanowczo opowiadał się on za unifikacją kraju i sojuszem miast z władzą królewską, chociaż potępiał nadmierne ciężary podatkowe nakładane na mieszczan przez króla. Nie ukrywając po- gardy do „prostego ludu". Geoffrey jednocześnie z wielkim realizmem opisywał skrajną nędzę mas paryskich, ich nienawiść do Filipa IV Pięknego; szczegółowo opisał też „bunt monetowy", który wybuchł w stolicy w 1306 r. przeciwko „królowi fałszerzy". Eustachę Deschamps (ok. 1340 — ok. 1407) podzielał wprawdzie poglądy szkoły Machauta, której poezja odpowiadała upodobaniom nadwornej arystokracji, niemniej wzbogacił swoją twórczość treścią świadczącą niedwuznacznie o przynależności poety do stanu trzeciego. Eustachę Deschamps poruszał w swych wierszach najróżniejsze tematy. Wyśmiewał prałatów, doradców królewskich i dworzan zbiegłych z Paryża w czasie powstania berdyszników (1382), potępiał francuskich feudałów za ich klęski w wojnie stuletniej, ze współczuciem pisał o cierpie- niach ludu. Deschamps nie pochwalał rewolucyjnej walki mas ludowych z ich ciemięzcami, ale oburzała go fiskalna polityka rządu królewskiego. W jednej ze swych ballad Deschamps opisuje, jak dra- pieżne zwierzęta zapędziły owce, cielęta, kozy, świnie i konie w zagrodę, domagając się od nich pieniędzy. Obecne przy tym wieszczki tłumaczą Deschampsowi, że drapieżne zwierzęta często przebywały na dworze królewskim, gdzie nauczyły się takiego postępowania. Alain Chartier (1385—1433) podobnie jak Deschamps wyraża oburzenie na zdeprawowa- nie arystokracji, która gubi kraj ojczysty. Szczególnie żywo wyraził on swoje credo w Quadńl- logue invectif, w której Francję przedstawił w postaci cierpiącej matki, a duchowieństwo, szlach- tę i lud jako trzech jej synów. Matka czyni gorzkie wyrzuty szlachcie i duchowieństwu z powo- du zwycięstw Anglików w wojnie stuletniej, lud zaś oskarża szlachtę o grabieże, napady i zbrod- nie wobec chłopów. Szlachta, chcąc się usprawiedliwić, z kolei obwinia lud o „bunty", które potępia również sam autor. 741 Proces ks. cTAlenfon Miniatura T. Fouąueta. Koniec XV w. Tak wiec wyrażając do pewnego stopnia interesy mas ludowych w ich dążeniu do po- Utycznej jedności kraju i do zwycięstwa nad obcymi zaborcami, przedstawiciele literatury miesz- ouńskiej występowali jednocześnie przeciwko ludowi, potępiając stanowczo rewolucyjne me- tody jego walki z feudałami. Odbijała się w tym.wyraźnie ograniczoność społeczna francuskie- fo mieszczaństwa w XIV—XV w. Prawdziwą literaturą ludową były pieśni ludowe (miłosne, biesiadne, epickie, obrzędowe Itp.), po raz pierwszy zapisane w połowie XV stulecia, oraz tzw. camplaintes (skargi) z okresu ilkerii i wojny stuletniej. Autorami „skarg" byli poeci ludowi, lecz znany I nazwiska jest tylko ieden z nich — Olmer Basselin z Normandii. Folusznik l zawodu, Basselin walczył w partyzantce ludowej przeciw Anglikom i poległ w Jednej z potyczek w 1450 r. Twórczość ludowa owego czasu przepojona była realizmem i głębokimi uczuciami patrio- tycznymi. Dom J. Coeura w Bourges. XV w. W tej twórczości ludowej tkwiła nie- wątpliwie korzeniami poezja największe- go poety XV w., Franciszka z Moncorbier, znanego raczej pod nazwiskiem Villon (1431 — ok. 1489). Świadek strasznego spustoszenia Francji pod koniec wojny stuletniej, wychowanek Uniwersytetu Pa- ryskiego, włóczęga-buntownik,Villon do- skonale znał życie niższych warstw spo- łeczeństwa, a w twórczości jego odzwier- ciedliły się głębokie klasowe sprzeczności owych czasów. W poezji swej Villon przedstawia życie realistycznie, zjadliwą satyrą piętnuje środowisko uniwersytec- kie i moralny rozkład klasy panującej. Villon poświęcił wiele pięknych strof cier- pieniom prostego ludu, którego życie po- znał podczas tułaczki po drogach Francji. Wyśmiewa on bogaczy, lichwiarzy, mnichów i feudałów, pokazując najciemniejsze strony spo- łeczeństwa feudalnego. Lecz poezja jego pełna jest sprzeczności: namiętny wielbiciel wszelkich radości ziemskich, Villon ulegał jednocześnie napadom najczarniejszej melancholii, która wy- raziła się najpełniej w znanej Balladzie o wisielcach (Balladę des pendus). Villon interesuje się żywo człowiekiem i jego przeżyciami i pod tym względem jest bezpośrednim poprzednikiem francuskiego Odrodzenia. Wpływ ludowych pierwiastków wyraźnie przejawił się w teatrze. W XIV—XV w. roz- powszechniły się w miastach farsy i humorystyczne obrazki sceniczne, tzw. soties („błazeństwa"), odgrywane przez pólzawodowe — półamatorskie zespoły aktorskie, noszące w Paryżu począt- 743 kowo nazwę kompanii basoche (łac. basilica), a następnie kompanii „beztroskich dzieci" (lin fants sans soucf). Byli to bezpośredni kontynuatorzy średniowiecznych goliardów, wyszydzający w swych farsach i soties oszustów-mnichów, szarlatanów-lekarzy, krętaczy-sędziów, niewierne żony i oszukanych mężów. Farsy i soties brały często za cel ataków życie duchowieństwa katolickiego, potępiały sprze dąż indulgencji, piętnowały feudalną anarchię i gwałty nad prostym ludem. Odnosząc się do ludu z wyraźną sympatią, nieznani autorzy fars potępiali często chci- wość bogatych mieszczan, wyśmie- wali królów, papieży i najbliższe ich otoczenie, realistycznie przed- stawiali życie mieszczan, mistrzów cechowych i czeladników w XIV w. Wielką popularnością cieszyła s-ie w XV w. farsa pt. Mistrz PatheUn (Maitre Pierre Pathelin) o adwo- kacie oszukującym sukiennika. Rozwój i coraz większe ze- świecczenie sztuki teatralnej w mia- stach wyrażały się również w tym, że miejsce mirakli zajmowały stop- niowo misteria, tj. przedstawienia teatralne, w których element świec- ki zaczynał już wyraźnie górować nad kościelnym. Coraz większego znaczenia nabierały również czysto świeckie misteria, poświęcone nie wątkom biblijnym, Jęcz wydarze- niom realnego życia, jak np. mis- terium Oblężenie Orleanu. Jacąues Coeur przed sądem Miniatura z XV-wiecznego rękopisu francuskiego W XIV—XV w. nastąpiły również zmiany w dziedzinie sztu- ki. Gotyk rozwijał się nadal, archi- tektura wkroczyła w okres późnego gotyku, zwanego „flamboyant", kiedy to na sklepieniach tworzą się jakby ogniska promieniowania, z których rozchodzą się żebra, a wszystko robi wrażenie subtel- nych kamiennych koronek (katedra w Tours, kościoły w Corbie, Alen?on, Ambert, Bourges, Conches, Saint Riquier itd.). Prawdziwy rozkwit osiągnęła sztuka architektoniczna przy wzno- szeniu takich budowli, jak zamki, pałace i domy mieszkalne. Charakterystycznymi zabytkami sztuki późnogotyckiej są zamek królewski w Amboise, zamek w Vincennes z czworoboczną basztą (XIV w.) oraz zamek w Pierrefonds sprawiający z zewnątrz wrażenie masywnej twierdzy, a pięknie udekorowany wewnątrz. Do najpiękniejszych budowli tego okresu należą siedziby rad miejskich, ratusze w różnych 744 Rłliutuch Francji, co świadczyło o wzroście ekonomicznego i politycznego znaczenia mieszczan. Wymienić tu należy ratusze w Compiegne, Saint-Quentin i Arras. W miastach budowano też domy mieszkalne w stylu gotyckim, wiele z nich zachowało się do naszych czasów na północy l południu Francji, np. w Bourges, Reims, Provins, Laon, Rouen, Beauvais, Amiens, Saint- (łlllcN, Albi, Figeac. Ciekawym zabytkiem tej architektury jest „Dom muzykantów" w Reims (klinice XIV w.), z oknami gotyckimi i rzeźbionymi postaciami muzykantów w pięciu strze- lintych niszach, oraz dom Jacąues Coeura, bogatego przedsiębiorcy i kupca, który za pano- wania Karola VII był członkiem rady królewskiej. Rzeźby powstałe w XIV—XV w. były znacznie bardziej realistyczne niż dawniej dzięki lilncmu oddziaływaniu na sztuki plastyczne twórczości ludowej. Dążenie do realizmu najwy- raźniej widoczne było w rzeźbach nagrobnych, które odznaczały się coraz większą wiernością portretową i podobieństwem do modeli, jak np. prace szkoły paryskiej XIV w. Nadzwyczaj ciekawy pod tym względem jest pomnik Jana księcia Berry w Bourges, wykonany przez Jana de Cambrai w 1392 r. Jeszcze bliższa rzeczywistości była twórczość wielkiego rzeźbiarza fran- cuskiego XV w. Michała Colombe z Bretanii (ur. ok. 1430 r. zm. między 1512 a 1519 r.), który wykonał grobowiec Franciszka II Bretońskiego. W malarstwie widoczne było dążenie do oddania głębi przestrzeni. Postacie ludzkie sta- wały się stopniowo coraz mniej schematyczne i bardziej naturalne. Drzewa, góry, rzeki itp. były bardziej podobne do natury niż dawniej. Wzbogaciła się również skala barw. . Od XIV w. rozpowszechniło się malarstwo sztalugowe. Malarstwo freskowe zaczęło przed- itawiać indywidualne cechy jednostki. Charakterystyczne pcd tym względem są freski w ko- ściele Saint-fitienne w Cahors z XIV w., w katedrze w Albi — z XV w. Mistrzowie minia- tury już nie tylko barwili rysunki wykonane piórkiem, lecz zaczęli też wykonywać miniatury pędzelkiem, jak np. szkoła paryska na północy Francji i szkoła awiniońska na południu. Ilu- minatorstwo nabierało charakteru wybitnie świeckiego. W połowie XV w. miniaturzysta z Tours Jan Fouąuet (1415 — ok. 1480) zajmował się już nie tylko iluminatorstwem ksiąg kościelnych, lecz również ilustrował rękopisy przekładów Dawnych dziejów Izraela Józefa Flawiusza, prze- kładów Tytusa Liwiusza itd. Wydarzenia antyczne przedstawiono przy tym w średniowiecz- nej konwencji. Zachowały się również cenne zabytki malarstwa sztalugowego Jana Fouąueta. Nadzwyczaj interesująca jest twórczość malarza francuskiego Szymona Marmiona (ok. 1425— 1489), który ilustrował Wielkie kroniki francuskie1. Miniatury Szymona Marmiona wyróżniają się wyjątkowym mistrzostwem i wielkim realizmem. Okres XIV—XV w. cechuje także dalszy rozwój rzemiosła artystycznego, produkcji emalii, szczególnie w Limoges i Paryżu, przedmiotów ze złota i srebra — nie tylko kościelnych, rzeźby w kości i drzewie oraz produkcji tkanin artystycznych w Arras i Paryżu. Osiągnięcia XIV i XV w. w dziedzinie kultury materialnej i duchowej były zapowiedzią Odrodzenia francuskiego. 1 Egzemplarz Wielkich kronik francuskich z ilustracjami Szymona Marmiona znajduje się w Państwowej Bi- bliotece Publicznej im. Sahykowa-Szczedrina w Leningradzie. ROZDZIAŁ XLI ANGLIA W XIV-XV W. POWSTANIE WATA TYLERA ielkie zmiany w dziedzinie społeczno-ekonomicznej i politycznej cechowały rów- nież dzieje Anglii XIV i XV w. Podobnie jak we Francji rozwijały się i w Anglii sto- sunki towarowo-pieniężne i stopniowo kształtował się jednolity rynek wewnętrzny. Jak we Francji miały też miejsce masowe ruchy antyfeudalne i powstawały warunki umożliwiające kształtowanie się narodu. ZMIANY W ŻYCIU EKONOMICZNYM W XIV w. w gospodarce angielskiej zaszły wielkie zmiany. Rozwój przemysłu, zwłaszcza sukiennictwa i metalurgii, powodował dalszy napływ ludności do miast, a to z kolei prowa- dziło do wzrastającego popytu na artykuły rolnicze — surowiec i żywność. Potrzebna była coraz szersza wymiana między miastem a wsią. Tymczasem pańszczyźniany system gospodarki feu- dalnej, oparty na mało wydajnej przymusowej pracy chłopów poddanych, stawał się hamul- cem dalszego rozwoju sił wytwórczych. Chłopu trudno było produkować na rynek, skoro obo- wiązek pańszczyźniany odrywał go od pracy we własnym gospodarstwie. Chłopi, którzy wcześniej i ściślej niż feudałowie związali się z rynkiem, byli głównymi producentami artykułów rolniczych dostarczanych na rynek i już w XII—XIII w. płacili w więk- szości rentę pieniężną. Niektórzy feudałowie, chcąc otrzymywać większe dochody, próbowali zwiększyć pańszczyznę, by uczynić swe posiadłości bardziej wydajnymi. Próby te spotykały się z coraz większym oporem chłopów, toteż w XIV w. system pańszczyźniany chylił się ku upadkowi, feudałowie coraz częściej rezygnowali z pańszczyzny i przenosili chłopów na czynsz pieniężny. Tylko w posiadłościach wielkich baronów dysponujących dużą liczbą chłopów pod- danych, zwłaszcza wielkich klasztorów, utrzymywał się system pańszczyźniany, ale próby na- rzucenia chłopom większej renty odrobkowej powodowały bunty i rozruchy. Zamiana pańszczyzny na opłaty pieniężne (commutatio) nie była jednoznaczna z poprawą sytuacji chłopów, ponieważ feudałowie, których potrzeby wzrastały, starali się zwiększać czynsz. Ale renta pieniężna dawała chłopom większą swobodę, zwalniając ich spod nadzoru admini- 746 Itracji minorialnej, a jednocześnie torowała drogę do osobistego wyzwolenia chłopa, do jego wykupu. Od XIV w. poddaństwo w Anglii zaczęło zupełnie zanikać. Na skutek rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych niektórzy chłopi wzbogacali się na hindlu artykułami rolnymi, powstała więc warstwa zamożnych chłopów. Ale jednocześnie część chłopstwa ubożała, popadała w długi i ulegała ruinie, zwiększając szeregi małorolnych i bez- rolnych mieszkańców wsi, którzy musieli najmować się za pieniądze, aby nie umrzeć z głodu. W miarę zanikania systemu pańszczyźnianego niektórzy feudałowie, przeważnie wielcy, likwidowali zupełnie gospodarkę dworską i wydzierżawiali swój grunt (dememe) za czynsz, głównie zamożniejszym chłopom, yeomanom. Inni feudałowie, zwłaszcza drobni (rycerze), prowadzili własne gospodarstwa, w których podobnie jak bogaci chłopi-farmerzy zatrudniali jako robotników najemnych chłopów małorolnych i bezrolnych. „USTAWODAWSTWO ROBOTNICZE" Państwo feudalne pomagało utrzymywać płace robotników rolnych na niskim poziomie i podporządkowywało ich woli pracodawców. Straszliwa epidemia dżumy 1348/49 r., tzw. „czarna śmierć", która dokonała spustoszeń w całej Europie, w tym również w Anglii, spowo- dowała brak rąk roboczych i podrożenie żywności. W tej sytuacji wzrosły n:eco nędzne płace zarówno na wsi, jak i w mieście. Wówczas państwo przeprowadziło szereg ustaw skierowanych przeciw robotnikom rolnym, sługom, czeladnikom i wszystkim otrzymującym płacę roboczą. Ordonans królewski z 1349 r., wydany przez Edwarda III (1327—1377), nakazywał wszy- stkim osobom dorosłym płci obojga w wieku od 12 do 60 lat, nie posiadającym własnej ziemi i innych środków utrzymania, najmować się do pracy za opłatę, która obowiązywała przed epi- demią dżumy. Za odmowę najmowania się na takich warunkach i za samowolne opuszczenie pracy przed upływem określonego czasu groziło najemnikowi więzienie. Za ustalenie wyższej płacy, niż przewidywała ustawa, pracodawcy i najemnicy karani byli grzywną. Następnie wy- dano szereg statutów1, potwierdzających te postanowienia i zwiększających kary za ich naru- szenie. Statut o robotnikach (Statute of Labourers} z 1351 r. polecał zakuwać w dyby i osadzać w więzieniu tych, którzy naruszyli warunki najmu, przy czym pracodawców w dalszym ciągu karano grzywną. Statut z 1361 r. wyjął spod prawa robotników, którzy opuścili swych praco- dawców, i ustalił karę piętnowania ich rozżarzonym żelazem. Izba Gmin, reprezentująca rycerstwo i patrycjat miejski, tj. tych, którzy byli szczególnie zainteresowani w istnieniu taniej siły roboczej, zasypywała króla i Izbę Lordów petycjami z żą- daniem przyjęcia nowych, bardziej surowych i skutecznych środków przeciwko najemnikom. Marks dał następującą charakterystykę „ustawodawstwa robotniczego" XIV w. w Anglii: „Usta- wodawstwo o pracy najemnej, od samego początku mające na celu wyzysk robotnika i w dal- szym rozwoju zawsze mu wrogie, zaczyna się w Anglii od Statute of Labourers [ustawy o ro- botnikach] Edwarda III z r. 1349 ... O duchu statutu robotniczego z roku 1349 i jego potom- stwa świadczy już to jedno, że państwo dyktowało wprawdzie płacę maksymalną., ale bynaj- mniej nie ustalało minimalnej"*. 1 Ordonansem nazywał się edykt królewski, statutem — ustawa, zatwierdzona przez króla na wniosek par- lamentu. • K. Marks, Kapitał, t.l, s. 797—798. 747 „Ustawodawstwo robotnicze" wywołało sprzeciw ze strony biedoty chłopskiej i bczrol nych robotników najemnych. Wbrew zakazom statutów wyrobnicy tworzyli związki do walki o podwyżkę płacy roboczej. Niejednokrotnie chłopi i wyrobnicy napadali na sędziów, któr/.y rozpatrywali sprawy robotników, i uwalniali aresztowanych. PRZEMIANY W USTROJU RZEMIOSŁA CECHOWEGO Walka klasowa przybierała coraz ostrzejsze formy także w miastach. Ustrój cechowy, oparty na drobnej produkcji rzemieślniczej, zaczął się stopniowo zmieniać. Cechy coraz bardziej prze- kształcały się w zamknięte korporaq"e. Wielu czeladników pozostawało przez całe życie robot- nikami najemnymi, drobni rzemieślnicy także popadali w zależność od bogatych majstrów, którzy dawali im surowiec i odbierali gotową produkcję płacąc bardzo niską cenę. Wielu drob- nych rzemieślników w miastach i po wsiach stawało się zależnymi od nakładców. System ten rozwinął się zwłaszcza w przemyśle wełnianym, który w ciągu XIV w. osiągnął znaczny postęp. W miastach pogłębiały się różnice majątkowe, powstawała przepaść między bogactwem i nędzą. W XIV — XV w. znacznie rozwinął się kapitał handlowy i lichwiarski. Bogaci miesz- czanie spekulowali wywożoną za granicę wełną, uprawiali lichwę, udzielali pożyczek królowi, wydzierżawiali podatki, a wszystko to prowadziło do powstawania wielkich, jak na owe czasy, kapitałów. Zarząd miejski znajdował się w tym czasie w ręku bogatych kupców i mistrzów ce- chowych, którzy reprezentowali także miasta w parlamencie. Patrycjat miejski prowadził samo- lubną politykę i zrzucał główny ciężar podatków na masy pracujące. „Ustawodawstwo robot- nicze", korzystne dla wyzyskiwaczy i wymierzone przeciw masom ludowym wsi i miast, jeszcze bardziej zaostrzało sprzeczności społeczne. Wewnątrz cechów dochodziło do zaciętych starć między majstrami a czeladnikami, którzy zaczęli zakładać związki w celu obrony swych inte- resów. Popierała ich coraz bardziej wzrastająca masa biedoty i wyrobników miejskich. Na zaostrzającą się walkę klasową na wsi i w mieście klasy panujące odpowiadały wzmoże- niem represji i wzmocnieniem państwowej machiny ucisku: rady królewskiej i parlamentu, administracji terenowej i sądów królewskich. Państwo domagało się od ludności coraz więk- szych podatków i różnych powinności. Sprzedajność i łapownictwo sędziów i urzędników kró- lewskich, oszukaństwa dzierżawców podatkowych, nierzetelność poborców, niezmienna wro- gość sądów wobec pracujących — wszystko to powodowało w masach wzrastającą nienawiść do organów władzy państwowej. Niedola mas ludowych pogłębiła się zwłaszcza w czasie wojny stuletniej między Anglią i Francją (1337—1453). Początek wojny był pomyślny dla Anglii, ale potem Anglicy zaczęli ponosić klęski. Ok. 1380 r. w posiadaniu Anglii pozostało na terytorium Francji już tylko kilka miast nadmorskich. WYSTĄPIENIE WYCLIFFE'A PRZECIWKO PAPIESTWU I KOŚCIOŁOWI KATOLICKIEMU Doniosłe zmiany ekonomiczne i polityczne odbiły się także na ideologii społeczeństwa an- gielskiego. A więc w drugiej połowie XIV w. w Anglii różne grupy społeczne i siły polityczne zaczęły się domagać reformy kościoła katolickiego. Wrogo do bogatego kościoła feudalnego odnosiło się mieszczaństwo, które wypowiadało się za uproszczeniem obrzędów religijnych i po- 748 f l f l •bawieniem kościoła jego posiadłości ziemskich. Poza tym wzrosła opozycja przeciw kurii pa- plotkicj i dążenie do uzyskania pełnej niezależności od Rzymu. Wyrazicielem tych idei refor- matorskich był profesor uniwersytetu oksfordzkiego John Wycliffe (1320—1384). Wycliffe wystąpił przeciwko roszczeniom papiestwa do poboru w Anglii .podatków i bro- nił prawa króla do sekularyzacji ziem kościelnych. Głosił on, że państwo nie jest zależne od kołciola, ale odwrotnie, kościół V sprawach nie dotyczących wiary winien podporządkowywać •lę władzy świeckiej. Żądał gruntownej reformy kościoła, likwidacji episkopatu i poddawał kry- tyce podstawowe dogmaty katolicyzmu. Wycliffe odrzucał nauką kościoła katolickiego o specjalnej mocy duchowień- itwa odpuszczania grzechów i zbawiania dusz ludzkich. Wycliffe potępiał praktykę indulgencji, nie uznawał ta- jcmnicy spowiedzi ani kultu świętych, uważał Pismo święte M jedyne źródło wiary i, aby uczynić je powszechnie dostępnym, wziął udział w tłumaczeniu Biblii z łaciny na język angielski. Według słów Engelsa Wycliffe był głów- nym przedstawicielem herezji miast, która przede wszyst- kim domagała się zawsze „taniego kościoła"1. W ciągu dwóch następnych stuleci nauka Wycliffe'a wywierała bar- dzo silny wpływ na wszystkich burżuazyjnych reformato- rów kościoła. John Wycliffe Portret. XVI w. Idee Wycliffe'a, szczególnie w sprawie sekularyzacji dóbr kościelnych, cieszyły się poparciem rządu królew- skiego i niektórych wielkich feudałów na czele z Johnem księciem Lancaster — synem krok. Władza królewska w Anglii czuła się skrępowana zależnością od papiestwa, zwłaszcza wobec wrogiej polityki papieży, którzy rezy- dowali w Awinionie i popierali Francję w wojnie stulet- niej. Dlatego Edward III wydał w 1353 r. ustawę zabraniającą przekazywania do kurii pa- pieskiej spraw, które rozpatrywały sądy kościelne, co znacznie zmniejszało dochody skarbu pa- pieskiego. Ponadto Edward odmówił płacenia papieżowi daniny lennej, w wysokości l 000 marek w srebrze, ustanowionej jeszcze za czasów Jana bez Ziemi. Jednocześnie król poparty przez parlament, niezadowolony, że niezmiernie bogaty kościół uchylał się od płacenia podatków państwowych, dążył do zawładnięcia dochodami i posiadłościami kościoła i podporządkowania go swej władzy. Arystokracja dworska, część wielkich feudałów i znaczna część rycerstwa liczyła przy tym na zwiększenie swego stanu posiadania przez zagarnięcie skonfiskowanych ziem kościelnych. LOLLARDOWIE. JOHN BALL Szczególnie gwałtowna opozycja wobec kościoła katolickiego narastała wśród ludu, głów- nie wśród chłopstwa, kościół bowiem najbardziej uporczywie bronił poddaństwa i pańszczyzny i poza tym obciążał jeszcze ludność pracującą dodatkowymi ciężarami w postaci dziesięciny i innych danin. Szeroki ruch ludowy przeciwko kościołowi katolickiemu popierało często niższe 1 Patrz F. Engels, Wojna chłopska to Niemczech; K. Marks i F. Engels, Dzieła, t. 7, s. 404. 749 John Bali wśród chłopów Miniatura z rękopisu francuskiego. XV w. duchowieństwo, którego liczni przedstawiciele wiedli na pół żebraczy żywot, nienawidzili bo- gatego kościoła i rozumieli niedolę ludu. W Anglii pojawili się ludowi kaznodzieje, tzw. „ubodzy księża" (lollardowie), którzy prze- mierzali kraj ubrani w grube wełniane habity i w swych kazaniach gwałtownie występowali przeciwko bogatemu i żądnemu władzy kościołowi. Było wśród nich wielu uczniów Wycliffe'a i zwolenników jego nauki, ale jako duchowni bliscy ludowi wyrażali pragnienia prostych ludzi i szli znacznie dalej niż Wycliffe. W kazaniach swych lollardowie bardzo mocno akcentowali kwestie społeczne, propagowali idee reformacji ludowej, występowali przeciw feudałom i nad- użyciom urzędników królewskich, demaskowali niesprawiedliwość ustroju, w którym jedni mu- szą całe życie pracować na innych. Gdy Wycliffe ograniczał się do postulatu reformy kościel- nej w ramach istniejącego ustroju, lollardowie otwarcie występowali przeciwko ustrojowi feu- dalnemu i dążyli do jego obalenia. Jako przedstawiciel umiarkowanej herezji mieszczańskiej Wycliffe zdecydowanie odcinał się od zwolenników, którzy z jego nauki wyciągali niebezpiecz- ne dla klas posiadających wnioski społeczne. 750 Wśród kaznodziejów ludowych wyróżniał się swym talentem i siłą argumentacji John Bali, którego kazania przyciągały olbrzymie tłumy ludzi. Mówił on, że Bóg stworzył ludzi równymi, l głosił: „Gdy Ewa przędła, Adam kopał — nie było pana ani chłopa". W kazaniach Johna Balia i lollardów wyraziły się pragnienia szerokich mas chłopstwa i biedoty miejskiej. Engels nazy- wał Johna Balia przedstawicielem chłopsko-plebejskich herezji średniowiecznych, które z nauki kościoła o równości wszystkich wierzących przed Bogiem „wysnuwały wniosek ó równości oby- watelskiej, a nawet częściowo i o równości majątkowej"1. POWSTANIE CHŁOPSKIE W 1381 R. Chłopi coraz częściej buntowali się przeciw uciskowi, nadużyciom władz państwowych i daninom na rzecz kościoła katolickiego. Wielu chłopów uciekało do lasu i tworzyło tam oddziały zbrojne, które stawały się po- Itrachem feudałów, bogatych kupców i urzędników królewskich. W petycji przedłożonej par- lamentowi w 1377 r. szlachta uskarżała się, że prawie w każdej posiadłości willanie prowadzą •organizowaną walkę z seniorami, tworzą związki i przysięgają sobie pomoc wzajemną. Związki willanów pojawiły się w całym kraju. Od wsi do wsi krążyły pisma agitacyjne, które wzywały do stawiania oporu panom i urzędnikom królewskim. Wśród chłopów szczególnym powodze- niem cieszyły się rymowane pisma ulotne Johna Balia. Wielkie niezadowolenie wywołał pobór nowego pogłównego, przeznaczonego na pokrycie kosztów wznowionej za Ryszarda II (1377—1399) wojny z Francją. W 1377 r. parlament wpro- wadził jednorazowy podatek pogłówny, który w 1379 r. ściągnięty został ponownie, a w 1380 r. ustanowiono podatek trzykrotnie wyższy od poprzedniego. Był to ciężar szczególnie dotkliwy dla ubogich warstw społeczeństwa, a miarę niedoli wypełniły nadużycia dokonywane przy ściąganiu podatku. Na wiosnę 1381 r. w południowo-wschodniej Anglii wybuchło powstanie, które rozpoczęło się jako protest przeciwko uciążliwym podatkom, ale szybko przybrało wyraź- nie antyfeudalny charakter. Szczególną nienawiść żywili chłopi do feudałów kościelnych — bi- skupów i opatów. W wielu okolicach chłopi stworzyli oddziały zbrojne, napadali na dwory i klasztory, uprowadzali bydło, siłą zabierali dobytek i palili przywileje i rejestry dworskie (manor rolls), W kilku hrabstwach poparła chłopów biedota miejska. Wielu feudałów musiało się zgodzić na ustępstwa wobec chłopów, zniosło poddaństwo i pańszczyznę oraz zmniejszyło opłaty chłopskie. Najbardziej zorganizowany i masowy charakter miało powstanie w sąsiadują- cych z Londynem hrabstwach Essex i Kent. Jednym z wybitnych uczestników ruchu był John Bali. Głosił on nieprzejednaną nienawiść do ciemiężycieli ludu i wzywał do wytępienia wszystkich panów i ich protektorów — sędziów królewskich. Mówił on, że dopiero wtedy będzie dobrze, gdy wszystkie dobra staną się wspólne i nie będzie ani willanów, ani szlachty i wszyscy będą równi. Przywódcą powstania był wiejski rzemieślnik z Kentu, dekarz Wat Tyler, którego imieniem przeważnie nazywa się powstanie chłopskie 1381 r. Był on dobrym orga- nizatorem i cieszył się wielkim autorytetem wśród ludu. Chłopi z Essexu i Kentu dwoma od- działami ruszyli na Londyn. Wbrew zarządzeniu mera (tnayor) biedota miejska nie pozwoliła zamknąć przed nimi bram. Po wkroczeniu do stolicy chłopi przy pomocy miejskich rzemieśl- ników, czeladników i biedoty zaczęli palić i burzyć domy znienawidzonych przez lud doradców 1 Tamże, s. 406. 751 królewskich i bogatych kupców zagranicznych. Powstańcy zabijali sędziów królewskich, których uważali za winnych ucisku ludu, rozbijali więzienia i uwalniali więźniów. Chłopi zażądali, aby król Ryszard II wyszedł do nich na pertraktacje. Król zmuszony był zgodzić się na to spotkanie, które odbyło się na przedmieściu Londynu Mile End. Chłopi przed- łożyli królowi swoje żądania, które otrzymały nazwę „programu z Mile End". Program ten zawierał postalat zniesienia poddaństwa i pańszczyzny, zastąpienia wszystkich powinności chłop- skich niewielkimi opłatami pieniężnymi, wprowadzenia wolności handlu oraz amnestii dla po- wstańców. Program ten w zasadzie wyrażał interesy zamożniejszej części chłopstwa. Król musiał skapitulować przed chłopami i zgodził się na wszystkie żądania „programu z Mile End", na- kazując wydać chłopom pisma potwierdzające ten fakt. Część chłopów uwierzyła słowu królewskiemu, opuściła Londyn i rozeszła się do domów, wielu jednak powstańców wraz z Watem Tylerem i Johnem Ballem pozostało w Londynie. Zażądali oni nowego spotkania z królem, na co Ryszard II musiał znów przystać. Do spotka- nia doszło tym razem w Smithfield, w pobliżu murów miejskich. Teraz chłopi wysunęli znacznie dalej idące postulaty niż w Mile End, domagając się nic tylko zniesienia poddaństwa, lecz także odebrania ziemi biskupom, klasztorom i księżom oraz podziału tych gruntów między chłopów. Żądali także zniesienia wszystkich przywilejów se- niorów, zrównania stanów i zwrócenia chłopom zagarniętych przez feudałów posiadłości gmin- nych. Były to w zasadzie postulaty biedoty chłopskiej. Jednakże feudałowie i bogaci mieszczanie londyńscy ochłonęli już z pierwszego lęku i zdą- żyli przygotować się do odparcia ataków. Oszustwem i zdradą udało im się stłumić powstanie. W czasie pertraktacji w Smithfield mer Londynu zdradziecko zamordował Wata Tylera. Na pomoc królowi przybył uzbrojony oddział rycerzy i bogatych mieszczan. Chłopom dano róż- nego rodzaju obietnice i przekonano ich, aby rozeszli się do domów. Pozbawieni dowódcy chłopi dali się powtórnie oszukać i opuścili Londyn. Tymczasem w imieniu króla rozesłano do hrabstw rozkaz do wszystkich rycerzy, aby sta- wili się w Londynie. Oddziały rycerskie pośpieszyły za chłopami, którzy już częściowo rozeszli się do domów, i zaatakowały ich. Następnie do hrabstw objętych powstaniem przybyli sędzio- wie królewscy, z których rozkazu torturowano i wieszano uczestników powstania. Na rynku w Londynie na klocu odrąbywano głowy biedakom miejskim, którzy brali udział w powstaniu. Męczeńską śmiercią zginęli przywódcy powstania, wśród nich i John Bali. Król nakazał, aby chłopi byli posłuszni swym seniorom i wykonywali wszystkie powinności, które spełniali przed powstaniem. Parlament aprobował zarządzenie królewskie. Członkowie izby niższej oświadczyli, że wolą wszyscy umrzeć jednego dnia, niż zgodzić się na uwolnienie willanów. Egzekucje trzeba było jednak przerwać w obawie przed nowymi rozruchami chłopskimi. Powstanie wybuchło żywiołowo i przebiegało w sposób nie zorganizowany. Każdi gmina chłopska miała przede wszystkim na uwadze własne sprawy; chłopi nie rozumieli potrzeby ścisłych więzi, zjednoczenia, wspólnej akcji. Większość powstańców nie wzięła udziału w mar- szu na Londyn, ograniczając się tylko do walki z seniorami w swoich hrabstwach. Poza tym wśród samego chłopstwa istniało już znaczne rozwarstwienie. Zamożniejsza ludność wiejska pod wieloma względami różniła się w swych dążeniach od biedoty. Dlatego nawet w Londynie powstańcy nie działali wspólnie do końca. Chłopi nienawidzili feudałów i doradców królew- skich, których uważali za sprawców ucisku podatkowego i wszelkich prześladowań, lecz wie- rzyli, że król weźmie ich w obronę, i z pełnym zaufaniem przyjęli jego kłamliwe obietnice. Dla- 752 ule potrafili oni wykorzystać pierwszych sukcesów powstania. Zdradziecką rolę w stosunku (ło chłopstwa odegrał patrycjat miejski. Bogaci mieszczanie próbowali początkowo wykorzy- IMĆ powstanie chłopskie dla swoich celów, a następnie aktywnie pomogli je stłumić. Natomiast Zamordowanie Wata Tylera Miniatura z rękopisu francuskiego. XV w. biedota miejska była jeszcze bardzo słaba i nie zorganizowana i nie mogła okazać chłopom de- cydującej pomocy. Mimo okrutnego terroru rozruchy chłopskie trwały nadal w różnych częściach kraju. Wil- lanie uporczywie odmawiali odrabiania pańszczyzny i płacenia podwyższonej renty. Klasa pa- nująca musiała pójść na ustępstwa i uwzględnić szereg żądań chłopskich. WIEŚ W KOŃCU XIV I W XV W. Powstanie Wata Tylera przyczyniło się w znacznej mierze do likwidacji poddaństwa w Anglii. W ciągu XV w. prawie wszyscy chłopi zostali przeniesieni na czynsz i większość wykupiła się z poddaństwa. Cały ustrój posiadłości feudalnych uległ zmianie. Feudał nadal pozostawał wła- ścicielem ziemi, a chłopi byli dzierżawcami obowiązanymi do świadczeń, lecz w większości 48 — Historia powszechna t. III 753 byli już wolnymi osobiście ludźmi, a ich powinności nie stanowiły takiego ciężaru jak poprzed- nio. Po zniknięciu pańszczyzny feudałowie w większości musieli zrezygnować z prowadzenia własnego gospodarstwa i wypuszczali rozległe grunty chłopom w dzierżawę. Z upadkiem wiel- kiego gospodarstwa pańszczyźnianego chłopi stali się głównymi producentami towarów na wewnętrzny i zewnętrzny rynek. Z przemian tych skorzystali głównie zamożni chłopi. Rozwój towarowości gospodarstwa chłopskiego jeszcze bardziej przyśpieszył rozwarstwienie chłopstwa, prowadził do powstania warstwy bogatych chłopów, zatrudniających robotników najemnych, oraz do wzrostu warstwy małorolnych i bezrolnych chłopów, którzy zmuszeni byli sprzedawać swą siłę roboczą. Wzbogaceni chłopi byli głównymi dzierżawcami gruntów pańskich. Najza- możniejsi z nich przeszli nawet później w szeregi szlachty. W XV w. zmieniło się także oblicze znacznej części szlachty angielskiej. Liczni drobni i średni feudalni właściciele ziemi — rycerze — żyli już nie tyle z renty feudalnej, ile raczej z wyzysku najemnych wyrobników wiejskich. Wraz z bogatymi mieszczanami nabywającymi ziemię oraz najzamożniejszymi chłopami utworzyli oni tzw. nową szlachtę, ściśle związaną z ryn- kiem i zbliżoną pod względem sytuacji ekonomicznej do kupiectwa i w ogóle do bogatych mieszczan. Rozwój, produkcji tkanin wełnianych spowodował, że w końcu XV w. szczególnie korzystna stała się hodowla owiec, którą właśnie intensywnie zaczęli zajmować się liczni przed- stawiciele nowej szlachty i bogatych chłopów. Dążyli oni do zagarnięcia ziem gminnych i urzą- dzenia na nich pastwisk dla wielkich stad owiec, co godziło w interesy średniego i drobnego chłopstwa. Powstawały duże gospodarstwa zatrudniające robotników najemnych. W ten sposób na wsi angielskiej pod koniec XV w. pojawiły się przesłanki rozwoju stosunków kapitalistycz- nych. ROZWÓJ PRZEMYSŁU I HANDLU Wielkie zmiany nastąpiły w XIV—XV w. również w organizacji produkcji rzemieślniczej, przede wszystkim w przemyśle sukienniczym, który stał się w tym czasie główną gałęzią angiel- skiego włókiennictwa. W XIII i w pierwszej połowie XIV stulecia głównym produktem eks- portu angielskiego była wełna. Od połowy XIV w. coraz większą rolę zaczął odgrywać wywóz sukna, a wywóz wełny stopniowo malał. Pod koniec XV w. Anglia zajmowała pierwsze miej- sce w Europie pod względem eksportu sukna. Stało się to możliwe jedynie w wyniku zmiany całej organizacji przemysłu sukienniczego. Stare miasta ze swym systemem cechowym ogra- niczały rozwój wielkiej produkcji, dlatego szybko rozwijające się gałęzie przemysłu, a przede wszystkim przemysł sukienniczy, zaczęły się przenosić na wieś. Na wsi przedsiębiorca nie był ograniczony żadnymi przepisami cechowymi, a ponadto zbliżał się do źródeł surowca. Mógł też swobodnie wyzyskiwać nie zorganizowanych i nie chro- nionych żadnymi statutami cechowymi rzemieślników wiejskich — chałupników. Już w XIV w., zwłaszcza zaś w XV w., w wielu wsiach w różnych częściach kraju produkowano sukno. W do- mach chłopskich pojawiły się krosna. Kobiety w rodzinach chłopskich zaczęły się zajmować gręplowaniem i przędzeniem wełny. Wyrabiali sukna także drobni samodzielni chałupnicy, którzy kupowali wełnę w niewielkich partiach i sprzedawali tkaniny na rynkach miejscowych, oraz więksi przedsiębiorcy, głównie kupcy. Coraz większą rolę w produkcji sukna zaczęli od- grywać kupcy-nakładcy; rozdawali oni chałupnikom wiejskim na kredyt surowiec, a produ- cenci zobowiązywali się sprzedawać im gotowe produkty lub półfabrykaty po niskiej cenie. W ten sposób pod koniec XV w. powstała w Anglii nowa forma produkcji przemysłowej — roz- 754 proazona manufaktura kapitalistyczna. Konkurencja przemysłu wiejskiego spowodowała upadek wiciu starych miast. We Flandrii i Włoszech istniało duże zapotrzebowanie na wyrabiane w Anglii grube, nie btrwione sukno wiejskie, które następnie obrabiano w wielkich warsztatach w tych krajach. W XV w. wszakże Anglia zaczęła sama produkować sukna wysokogatunkowe, znajdujące zbyt w wielu krajach Europy. Nakładcy budowali folusze i duże warsztaty, w których wykańcza- no sukno, wprowadzań też pewne udoskonale- nia techniczne. Sukna skupywali w Anglii częściowo kupcy Mgraniczni: Flamandowie, Włosi i hanzeaci. Hanzeaci sprzedawali sukno angielskie w kra- jach nadbałtyckich i w Nowogrodzie. Ale w handlu zamorskim brali aktywny udział także kupcy angielscy. W drugiej połowie XIV w. wydane zostały pierwsze akty nawigacyjne, po- lecające kupcom angielskim przewozić towary wyłącznie angielskimi statkami. W Anglii zaczę- ły powstawać kompanie kupieckie tzw. „przed- siębiorczych kupców" (Merchant Adwenturerś). WALKA KLIK FEUDALNYCH O WŁADZĘ Oblężenie Calais przez Anglików Miniatura z „Wielkich kronik francuskich" XV w. Gdy w Anglii powstawały nowe stosunki produkcji, wielcy feudałowie, którzy nie umieli przystosować się do zmienionych warunków i przestawić swej gospodarki, szukali źródeł dochodów w wojnach, rozboju, a zwłaszcza w ograbianiu mas ludowych przez stałe podno- szenie podatków państwowych, których znacz- ną część zagarniali do swych kieszeni. Stan ten dawał się dotkliwie we znaki tym warstwom społecznym, które odgrywały coraz większą rolę w gospodarczym życiu kraju. Szczególnie chłopstwo cierpiało od anarchii feudalnej. Wielcy feudałowie napadali na majątki sąsiadów, odbierali im grunty i dobytek, trudnili się rozbojem na wielkich drogach, a nawet wszczynali walkę z wojskiem rządowym. Wybory do parlamentu odbywały się pod naciskiem wielkich feudałów, wskutek czego Izbę Gmin opanowali prote- gowani baronów, w Izbie Lordów zaś baronowie zasiadali sami. W 1399 r. z inicjatywy możnowładców hrabstw północnych zdetronizowany został król Ryszard II. Na tronie królewskim baronowie osadzili swego protegowanego Henryka księcia Lancaster jako Henryka IV. Za panowania dynastii Lancaster polityczna przemoc wielkich panów przybrała jeszcze drastyczniejsze formy. W obawie przed masami ludowymi feudało- wie świeccy nie zdecydowali się rozpocząć walki z duchowieństwem i zrezygnowali z planów 755 konfiskaty ziem kościelnych. Nauka Wycliffe'a uznana została za heretycką i zaczęto bezli- tośnie prześladować bilardów. Wydano przeciwko nim statut „O paleniu heretyków". Drugi król z dynastii Lancaster, Henryk V (1413—1422), wznowił wojnę z Francją, prze- rwaną pod koniec panowania Ryszarda II. Król chciał odwrócić uwagę ludu od walk wewnętr/.- nych, uzyskać pretekst prawny do poboru nowych podatków oraz zaspokoić żądnych łupów możnowładców. Po śmierci Henryka V odziedziczył koronę jego syn Henryk VI (1422—1461), który w tym czasie nie miał nawet roku. Wielcy panowie rozpoczęli natychmiast zaciekłą wal- kę o władzę i dochody ze skarbu królewskiego. Tymczasem we Francji zaczęły się zmieniać losy wojny, Anglicy ponosili klęski i stopniowo tracili zdobyte terytoria. W końcu pozostał im tylko port Calais. Anarchia feudalna, nadmierne podatki ściągane w związku z wojną we Francji, rozgra- bienie skarbu — wszystko to powodowało niezadowolenie w kraju; przeciwko istniejącemu sta- nowi rzeczy burzył się nie tylko lud, ale i bogaci mieszczanie, i nowa szlachta. Wreszcie w r. 1450 na południu Anglii wybuchło powstanie, którego ośrodkiem było hrabstwo Kent. POWSTANIE JACKA CADE'A Główną masę powstańców stanowili chłopi, do których przyłączyło się wszakże niemało drobnej szlachty. Na czele powstania stanął Jack Gade, doświadczony żołnierz, który z 20-ty- sięczną armią ruszył na Londyn, a jednocześnie wydał manifest zawierający szereg skarg i żą- dań. Powstańcy protestowali przeciwko ciężkim podatkom i karom, przeciw nadużyciom urzęd- ników królewskich, szczególnie przy ściąganiu podatków, przeciw naciskowi na wybory par- lamentarne i innym gwałtom, a także przeciwko wojnie z Francją. Poza tym domagali się oni zwrócenia królowi rozgrabionych przez feudałów majątków królewskich i usunięcia złych do- radców. Oprócz tego w manifeście znalazło się żądanie o charakterze czysto społecznym — zniesienia „ustawodawstwa robotniczego". Powstanie przeciwko przemocy możnowładztwa odnosiło początkowo sukcesy. Wojsko rządowe nie chciało walczyć z armią Cade'a, która dotarła do Londynu. Pod naciskiem bie- doty miejskiej władze londyńskie wpuściły powstańców do miasta, gdzie ci stracili kilku dorad- ców królewskich, których udało im się schwytać w Londynie. Lecz porozumienie z patrycja- tem londyńskim nie trwało długo, przestraszeni rozmachem ruchu bogacze miejscy z burmi- strzem na czele chwycili za broń i z pomocą garnizonu wyparli powstańców z miasta. Kłam- liwymi obietnicami całkowitej amnestii udało się rządowi dokonać rozłamu w niejednolitej armii Cade'a. Szlachta i zamożni chłopi zaczęli opuszczać szeregi powstańców. Cade cofnął się spod Londynu i spróbował uzupełnić swą armię nowymi siłami, lecz rządowi udało się za- pobiec temu. Cade został schwytany i stracony. Aby stłumić rozruchy wśród chłopstwa, które nie ustawały i po pojmaniu Jacka Cade'a, rząd zastosował straszliwy terror, który pozostał w pamięci ludu pod nazwą „żniwo głów". WOJNA CZERWONEJ I BIAŁEJ RÓŻY Powstanie Cade'a i związane z nim zaostrzenie walki klasowej sprawiło, że bogaci miesz- czanie i nowa szlachta zaczęli dążyć do ustanowienia silnej władzy królewskiej w nadziei, iż będzie ona w stanie stłumić ruchy ludowe i ukrócić samowolę wielkich feudałów. Przeciwsta- 756 Witt)ijc sic. dynastii Lancaster, udzielili oni poparcia drugiej grupie feudalnej skupionej wokół k*Mi|l Yorku, spokrewnionych z domem królewskim, największych mo/nowładców angielskich pretendujących do tronu. Obie wrogie grupy szykowały się do walki. W 1445 r. nastąpiło pierw- RXC utarcie zbrojne pomiędzy zwolennikami Yorków i zwolennikami rządzącej dynastii Lan- CMtcr. Był to początek wojny domowej, trwającej z przerwami od 1445 do 1485 r., zwanej „wojną Czerwonej i Białej Róży", gdyż dom Lancaster miał w herbie czerwoną różę, a dom Yorków — białą. Po stronie Lancasterów stała większość baronów, przede wszystkim przyzwyczajeni do samodzielności politycznej feudałowie pomocy, którzy dysponowali znaczną silą zbrojną, • po stronie Yorków — część feudałów z bardziej rozwiniętych pod względem ekonomicznym południowych i wschodnich hrabstw, a także znaczna część nowej szlachty i bogatych miesz- czan. Dla wielu feudałów obu obozów wojna ta była jedynie pretekstem do grabieży, rozboju i wzmocnienia ich samodzielności politycznej. Po zakończeniu wojny stuletniej powiększyli oni swe siły zbrojne przez wcielenie nie zatrudnionych najemników. Wojna Czerwonej i Białej Róży była okresem największego rozpasania, samowoli i bezprawia arystokracji feudalnej. Po wielu krwawych starciach między obiema partiami Edward z rodu Yorków zajął Londyn i został ogłoszony królem jako Edward IV (1461—1483). Edward IV okrutnie zemścił się na baronach popierających Lancasterów, ale nie dowierzał też swoim zwolennikom i dlatego starał się pozyskać przedstawicieli rycerstwa, nadawał im tytuły i posiadłości. Edward IV nieufnie odnosił się również do parlamentu, który wybrany został pod naciskiem możnowładztwa. Król starał się przeto w miarę możliwości obchodzić się bez parlamentu, szczególnie w sprawach fi- nansowych, i wolał uciekać się do tzw. „dobrowolnych darów" i pożyczek. Bogaci mieszczanie nie odmawiali mu tych pożyczek, ponieważ widzieli w mocnej władzy królewskiej gwarancję przed powrotem anarchii feudalnej. Po śmierci Edwarda IV tron przeszedł na jego małoletniego syna Edwarda V, który został jednak obalony przez stryja Ryszarda i z jego rozkazu zaduszony w wiezieniu. Kiedy Ryszard III próbował ukrócić samowolę baronów, wybuchło nowe powstanie. Baronowie wysunęli swego kandydata na tron — Henryka Tudora, dalekiego krewnego domu Lancaster. W 1485 r. doszło między wojskiem Ryszarda i Henryka Tudora do decydującej bitwy pod Bosworth, która zakoń- czyła się całkowitą porażką Ryszarda III i jego śmiercią. Henryk Tudor został królem Anglii. Henryk VII, założyciel nowej dynastii Tudorów, zwalczał nieustannie samowolę baronów i umacniał władzę królewską. Realizowanie tej polityki przyszło mu tym łatwiej, że w wojnie Czer- wonej i Białej Róży zginęła znaczna część starego możnowładztwa feudalnego. Potęga tej grupy feudałów została podkopana przez konfiskaty posiadłości magnackich dokonywane w czasie tej wojny i po jej zakończeniu. Jednocześnie rosła własność ziemska i społeczne znaczenie nowej szlachty, zainteresowanej, w umocnieniu władzy królewskiej. PRZESŁANKI KSZTAŁTOWANIA SIĘ NARODU ANGIELSKIEGO W epoce panowania feudalizmu w Anglii nie mogła ukształtować się jedność narodowa, lecz pewne elementy narodu powstawały stopniowo już w okresie przedkapitaJistycznym. Pod ko- niec XIV — na początku XV w. ukształtował się język ogólnoangielski (standard EnglisK) w opar- ciu o dialekt londyński, który wzbogacił się słowami zaczerpniętymi z języka francuskiego i czę- 757 ściowo łaciny. Język ten stał się powszechnie przyjętym językiem potocznym i literackim. Kialy po 1485 r. ustały zamieszki feudalne, które poprzednio rozdzierały Anglię, mogła się kształunv.i< trwała wspólnota terytorialna, a dzięki rozwojowi rynku wewnętrznego i umocnieniu \vi<;/i ekonomicznych między poszczególnymi hrabstwami powstawała wspólnota życia ekonomiczne go. Zaczęły kształtować się także narodowe cechy układu psychicznego i kultury, co najdobitniej wyraziło się w literaturze. ROZWÓJ LITERATURY Literatura w języku angielskim torowała sobie drogę w walce nie tylko z piśmiennictwem łacińskim, kultywowanym przez kościół i będącym podstawą średniowiecznego wykształcenia uniwersyteckiego, lecz również z literaturą w języku francuskim, która w XIV — XV w. była dość m tm $t to ^tmtc otljn* UKU m Geoffrey Chaucer szeroko rozpowszechniona w środowisku angielskiego możnowładztwa feudalnego, zwłaszcza na dworze. Najważniejszą rolę w rozwoju literatury w języku angielskim odegrały tak wybitne utwory, które pojawiły się w Anglii w drugiej połowie XIV w., jak poemat Williama Langlanda Piotr Oracz (Pierś the Plowman), a zwłaszcza Opowieścikanterberyjskie Geoffreya Chaucera. William Langland (ok. 1332—ok.1377) pochodził ze środowiska chłopów i w poemacie swoim dał wyraz nastrojom i pragnieniom mas pracujących ówczesnej Anglii — chłopstwa, a tak- że wiejskich i miejskich rzemieślników. Napisany aliteracyjnym wierszem białym wywodzącym się z poezji anglosaskiej, poemat Langlanda był zrozumiały dla prostych ludzi i znalazł wielu czy- telników. Duch poematu bliski był umysłowości przeciętnego Anglika. Langland pisze z sympatią o ludziach uciskanych, sławi pracę, potępia niesprawiedliwość zjadliwie wyśmiewa darmozjadów i próżniaków, zwłaszcza mnichów i innych przedstawicieli kleru, korzystających z bogactw wytworzonych cudzą pracą — pracą oracza, przędzarza, tkacza, 758 kotlarza i innych pracowników wsi i miasta. Poemat ten odegrał niemałą rolę w ideologicznym przygotowaniu powstania ludowego w 1381 r. i był bardzo popularny wśród powstańców chłopskich. Imię Piotra Oracza stało się w Anglii symbolem pracy, prawdy i sprawiedliwości ipołccznej. Najwybitniejszym utworem literackim XIV w., który odegrał doniosłą rolę w rozwoju an- gielskiego języka literackiego, były Opowieści kanterberyjskie Chaucera. Geoffrey Chaucer (ok. 1340—1400), nazwany „ojcem poezji angielskiej", był prekursorem realizmu w literaturze an- gielskiej. Chaucer wychował się w rodzinie bogatego londyńskiego kupca, handlarza winem, pełnił iłuzbę na dworze królewskim i wykonywał różne misje dyplomatyczne za granicą — we Flandrii, 1'rancji, Włoszech. Znajomość twórczości Dantego i humanistów włoskich, Petrarki, Boccaccia, wywarła wpływ na twórczość Chaucera. Większą część swego życia spędził Chaucer w rodzinnym Londynie. W dialekcie londyńskim, który stał się podstawą literackiego języka angielskiego, na- pisał Chaucer najlepszy swój utwór — Opowieści kanterberyjskie, w których z wielkim artyzmem i głębokim realizmem odmalował przedstawicieli różnych warstw społecznych ówczesnego śred- niowiecznego społeczeństwa angielskiego: rycerzy, mnichów, księży, kupców, rzemieślników, chłopów, studentów. Niezwykle zjadliwie wyśmiewa Chaucer mnichów, sprzedawców indulgencji, i innych przed- stawicieli kościoła katolickiego. Odbił się w tym wyraźnie wpływ idei, które głosił Wycłiffe, zwłasz- cza zaś John Bali. W utworach swych Chaucer wykorzystał szeroko twórczość ludową: teatralne przedstawienia ludowe, pieśni i przysłowia. Chaucer był wnikliwym i subtelnym obserwatorem rzeczywistości. Pod względem siły i głębi realistycznego obrazu rzeczywistości, pełni i trafności nakreślonego przezeń obrazu społeczeństwa angielskiego Chaucerowi nie dorównuje nikt z twór- ców literatury angielskiej owych czasów. Nic też dziwnego, że wywarł on najsilniejszy wpływ na całą późniejszą literaturę angielską aż do Szekspira. W drugiej połowie XV w. w Anglii zmontowana została pierwsza prasa drukarska. Pierwszy drukarz angielski William Caxton (ok. 1422—1491) uczył się drukarstwa w Kolonii i we Flandrii. W latach siedemdziesiątych XV w. wydrukował Caxton w Anglii pierwsze książki w języku an- gielskim. W 1478 r. Caxton wydrukował Opowieści kanterberyjskie Chaucera, które do końca XV w. miały jeszcze kilka wydań. ROZWÓJ FILOZOFII. UNIWERSYTETY Rozwój filozofii angielskiej w XIV—XV w. przebiegał w walce postępowych filozoficznych i społeczno-politycznych prądów z panującą teologią i scholastyką kościelną. Na przełomie XIII— XIV w., jak wspomniano już wyżej, przeciwko oficjalnej scholastyce kościelnej wystąpił profesor uniwersytetu oksfordzkiego Szkot Duns Scotus (Szkot). Materialistyczne tendencje nominalizmu Dunsa Szkota rozwinął w pierwszej połowie XIV w. William Occam (Ockham, ok. 1300—1350). Całe swe życie Occam walczył z papiestwem, protestował przeciw wtrącaniu się papiestwa do spraw świeckich i ostro atakował panujący kościół za jego bogactwa, chciwość i zachłanność. Occam dowodził, że poznanie obiektywnego świata zaczyna się od doświadczenia i rozwija się dzięki intuicji. Zwolennicy Occama zajmowali się astronomią, mechaniką i matematyką. W 1327 r. papież oskarżył Occama o „fałszywe i heretyckie poglądy", wyklął go i naukę jego po- tępił. Pomimo to wywierała ona w dalszym ciągu wielki wpływ na filozofię angielską i francuską aż do końca XV w. 759 Duns Szkot i William Occam śmiało wystąpili przeciwko oficjalnej scholastyce. Obaj jednak nie zerwali z nią całkowicie, starając się pogodzić dogmatykę religijną z wnioskami rozumu. W średniowieczu uniwersytety angielskie spełniały rolę ważnych ośrodków kulturalnych. Toteż kościół starał się od chwili powstania tych uczelni kierować nimi i poddać je swoim wyłącz- nym wpływom. Wszystko, co było racjonalne i postępowe w dziedzinie filozofii i nauki, powstało wbrew kościołowi, w walce z kościelną scholastyką. Rozwój wczesnej kultury miejskiej wywarł pozytywny wpływ na życie uniwersyteckie. W XIII i pierwszej połowie XIV w. nastąpił rozkwit uczelni angielskich, do Oksfordu i Cambridge ściągały masy studiujących. Na uniwersytetach, zwłaszcza w Oksfordzie, rozwijały się nauki przyrodnicze i matematyka, a uczeni — Roger Bacon, Duns Szkot i Occam — sławni byli w całej Europie. Po stłumieniu powstania chłopskiego 1381 r. nastąpił okres reakcji feudalnej—nie tylko w dziedzinie politycznej, lecz również w życiu umysłowym. Kościół tłumił i niszczył wszelką opozycję, starając się jednocześnie ożywić scholastykę. Jak bardzo zgubne były wysiłki kościoła, aby terrorem zniszczyć zalążki nauki i wolnej myśli, świadczy upadek uniwersytetów w końcu XIV w., a zwłaszcza na początku XV w. Upadek filozofii i triumf reakcji kościelnej doprowadziły do radykalnego zmniejszenia liczby studentów i zastoju umysłowego. Wstecznicy kościelni usiło- wali przepędzić z uniwersytetów „ducha herezji", którego wyrazicielami byli Wycliffe i lollar- dowie. Reakcja katolicka osiągnęła chwilowe zwycięstwo na uniwersytetach stosując egzekucje i tortury, rzucając klątwy na podejrzanych o herezje, paląc książki Wycliffe'a; całe życie uniwer- syteckie poddane zostało surowej kontroli kościelnej. Jednakże nowe siły nawet w tych warunkach pracowały uporczywie, choć niejawnie. W po- łowie XV w. rozpoczął się w Anglii rozwój nauk humanistycznych, zrodziło się zainteresowanie dziełami pisarzy antycznych, dzieła autorów łacińskich i greckich zaczęto przekładać na język angielski. Uniwersytety rozbudowywały się i powiększały swe biblioteki. Wszystkie te osiągnięcia przygotowały grunt do rozkwitu w XVI w. humanizmu angielskiego, który rozpowszechnił się wśród powstającej w końcu XV w. nowej klasy — burżuazji i bliskiej jej nowej szlachty. TEATR Chociaż elementy dramatu istniały już w poezji ludowej dawnych Anglosasów oraz w sztu- ce anglosaskich zawodowych śpiewaków, a najwcześniejsze wiadomości o przedstawieniach teatralnych w Anglii odnoszą się do początku XII w., okresem, w którym narodził się teatr angielski, są wieki XIV i XV. Rozwój teatru przebiegał w walce sztuki ludowej z przemocą kościoła, który, jak wszędzie w Europie Zachodniej, początkowo narzucił swą opiekę sztuce teatralnej i wykorzystał przywią- zanie ludności do wszelkich widowisk w celu wzmocnienia swego wpływu na masy ludowe (dra- mat liturgiczny, mirakle). Z rozkwitem życia miejskiego następowało stopniowe wyzwalanie się sztuki teatralnej spod wpływu kościoła. Tematy widowisk były wprawdzie nadal religijne, ale przedstawienia odbywały się już w języku angielskim, organizacją przedstawień od XIII w. zaczęły się zajmować cechy rzemieślnicze, a miejscem spektakli stał się plac miejski. Jednocześnie zmieniała się treść utworów dramatycznych. Miejsce dramatu liturgicznego zajęły w XIV w. misteria, które zawierały wiele elementów komizmu i materiału obyczajowego, z czym gorliwie walczył kościół. Masy ludowe widziały w pasterzach betlejemskich pastuchów angielskich, współczuły Józefowi — 760 ubogiemu rzemieślnikowi, protestującemu przeciw uciskowi podatkowemu, nienawidziły króla Heroda — okrutnego tyrana, pyszałka i ciemięzcy, śmiały się z zabawnej sprzeczki małżonków (Piłata i jego żony; Józefa i Marii). Sceny komiczne rozrastały się, nabierały charakteru interme- diów i stawały się nawet czasami samodzielnymi sztukami. W ten sposób rodziła się, angielska komedia. Jednocześnie rozwijały się moralitety—utwory sceniczne o charakterze moralizatorskim, których alegoryczne postacie uosabiały walkę dobra ze złem o duszę człowieka. Na scenie poja- wiały się postacie ucieleśniające uczucia ludzkie, namiętności, wady i cnoty: zmysłowość, cie- kawość, pokorę, skruchę, miłość, cierpliwość, litościwość, rozsądek itd., przy czym zwyciężał z zasady pierwiastek dobra. Przedstawienia odegrały dużą rolę w rozwoju świeckiej tragedii. ARCHITEKTURA . Wieki XIV i XV były w architekturze angielskiej okresem rozkwitu gotyku. Styl ten panował w Anglii dłużej niż na kontynencie, bo aż do połowy XVI stulecia, i przyjął odmienne od konty- nentalnego formy. Budynki wznoszone w tym stylu nie były zbyt wysokie i ozdabiały się wieloma, niejednokrotnie ponad 10 wieżami, liczne słupy wspierały sklepienie pokryte żebrami o roli przede wszystkim dekoracyjnej, tworzący- mi układ gwiazd, wachlarzy lub sieci. W stylu gotyckim wznoszono wielkie katedry, a także budowle świeckie: ratusze, zamki i pałace. W końcu XIII w. wczesny styl gotycki ustąpił miejsca gotyckiemu stylowi „dekorowanemu" (decora- ted), którego rozkwit przypada na wiek XIV. W okresie tym powstały kościoły halowe, o wielkich oknach poprzecinanych kratownicą, ozdo- bionych w górnych partiach orna- mentem. Kościoły zbudowane w stylu dekorowanym tworzyły roz- ległe przestrzenie wypełnione lasem smukłych filarów. Ich cecha cha- rakterystyczna to poza tym bogaty ornament, mnóstwo ozdób rzeźbio- nych, piękne witraże. Na kapitelach wśród liści ornamentu pojawiły się podobizny ptaków, psów, małp i in- nych zwierząt, portale zapełniały się posągami (katedry w Lichfield, Exeter, Hereford). Pod koniec XIV w. nastąpiło przejście do panującego w XV — Tower w Londynie połowie XVI W. tZW. Miniatura z rękopisu angielskiego. XV w. 761 Perpendicular Style — stylu „pionowego", zwanego tak ze względu na sposób wykonania ozdób nad oknami. Styl ten istniał tylko w Anglii. Kamienne ściany kościołów zdają się zupełnie znikać między szerokimi oknami, łuki, niższe i szersze niż dawniej, przybierają formy podcieni. Przeważają linie pionowe, tworzone przez kamienne kolumienki bramujące okna, półkolumny, służki, pinakle. Sklepienia powstają przez splot linii krzywych, rozchodzących się wachlarzowato od szczytu filara. Stropy są spłaszczone. Znikają bogate rzeźby figuralne poprzedniego okresu. Wnętrza budowli obficie ozdabiane są bogatą, lecz często zimną i sztuczną rzeźbą deseniową (gmachy kolegium w Oksfordzie i Cambridge, zamek Warwick i inne liczne zamki i pałace XV w.). Gotyk angielski osiągnął w tym stadium doskonałość techniczną, jednakże dekoratywne wy- rafinowanie stało się tu celem samym w sobie, co świadczyło o przeżyciu się budownictwa feu- dalnego. Bliski już był nowy okres w sztuce — Renesans, związany z powstaniem i rozwojem no- wej klasy — burżuazji. ROZDZIAŁ XLII NIEMCY W XIV I XV W. O d schyłku XIV do początku XVI w. w Niemczech zaszły doniosłe zmiany gospodarcze, co wpłynęło na zaostrzenie sprzeczności klasowych i rozwój ruchów społecznych. Był to okres poprzedzający pierwszą w Europie wielką bitwę z ustrojem feudalnym—re- formację i wielką wojnę chłopską. [TERYTORIUM NIEMIEC W XIV W. W XIV w. trwał nadal rozkład „Świętego Cesarstwa Rzymskiego", który rozpoczął się już w XIII w. Formalnie do cesarstwa tego należało rozległe terytorium w Europie Środkowej, gra- niczące na wschodzie z ziemiami zakonu krzyżackiego, Polską i Węgrami, a na zachodzie — z hrabstwem Flandrii, Francją i księstwem Burgundii. Na północy granica cesarstwa przebiegała wzdłuż wybrzeży Morza Bałtyckiego, następnie między Holsztynem i Dithmarschenem, wcho- dzącymi w skład cesarstwa, a Szlezwikiem, należącym do Danii, i dalej wzdłuż wybrzeży Morza Północnego. Na południu, gdzie granice Rzeszy sięgały miejscami po Adriatyk i Morze Śródziem- ne, w skład cesarstwa wchodziły państwa Włoch północnych, z wyjątkiem republik Wenecji i Genui, i hrabstwo francuskie — Prowansja. W rzeczywistości te granice cesarstwa były w XIV w. jedynie nominalne, ponieważ na terytorium nimi objętym istniały faktycznie samodzielne pań- stwa — pómocnowłoskie, Czechy i Związek Szwajcarski. Ale i właściwe ziemie niemieckie wraz z zagarniętymi przez feudałów niemieckich ziemiami Słowian zachodnich stanowiły cały szereg nie związanych pod względem ekonomicznym i politycznym terytoriów. NIEMCY A HANDEL MIĘDZYNARODOWY Engels charakteryzując przyczyny, które uczyniły z Niemiec arenę pierwszego aktu rewolucji burżuazyjnej w Europie, wskazywał na międzynarodowe położenie ekonomiczne Niemiec w XV w.1 Rozwój sił wytwórczych i podział pracy w różnych częściach Europy i Azji doprowadził już pod- 1 Patrz: F. Engels do K. Kautskiego 21 maja 1895. K. Marks i F. Engels, Listy wybrane, Warszawa 1951, s. 628. 763 ówczas do znacznego rozszerzenia międzynarodowych stosunków handlowych. Na północy Europy kwitł ożywiony handel między krajami leżącymi nad brzegami Morza Bałtyckiego i Pół- nocnego; w handlu tym główny udział brał Nowogród na wschodzie, miasta skandynawskie na północy, Londyn, miasta niderlandzkie i miasta znad dolnego Renu na zachodzie. Nie mniejszą rolę cdgrywał handel Europy Zachodniej z krajami Wschodu, prowadzony poprzez Morze Śród- ziemne. Na wszystkich wymienionych szlakach handlowych miasta niemieckie zajmowały bardzo dogodne położenie, toteż Strałsund, Rostock, Wismar, Lubeka, Hamburg i inne miasta pómocno- niemieckie, które leżały w centrum północnych szlaków handlowych, dążyły do opanowania całego handlu między Rosją, krajami skandynawskimi, Anglią i Niderlandami. W tym celu zjedno- czyły się one w XIV w. w tzw. Związek Hanzeatycki (Hanza), który założył swe kantory i faktorie w Nowogrodzie, Kownie, Bergen, Sztokholmie, Brugii, Londynie i innych miastach. Północny teren handlowy związany był z dwoma potęgami śródziemnomorskimi — We- necją i Genuą — szlakiem handlowym biegnącym przez przełęcze alpejskie i wzdłuż Renu, tzn. również przez Niemcy. Miasta pohidniowoniemieckie i nadreńskie umiały wykorzystać swe centralne położenie na światowych szlakach handlowych i brały udział w handlu Europy Za- chodniej z krajami Wschodu. Kupcy niemieccy byli jedynymi obcymi kupcami, którzy posia- dali w Wenecji swój dom handlowy i którym miasta północnowłoskie pozwalały swobodnie żeglować po Morzu Śródziemnym. NOWOŚCI W DZIEDZINIE PRZEMYSŁU Dogodne położenie Niemiec na szlakach handlu światowego odbiło się też pozytywnie na rozwoju produkqi przemysłowej w tym kraju. W XV w. wyrób tkanin wełnianych stał się w Niem- czech, podobnie jak w innych krajach, główną gałęzią przemysłu produkującego na odległe rynki. W Niemczech północnych rozpowszechniła się hodowla owiec, w kraju nie brak było barwników do farbowania, co w sumie stwarzało sprzyjające warunki do rozwoju sukiennictwa. Grube sukna z wełny niemieckiej, tańsze od cienkich sukien flandryjskich i angielskich, znajdowały szeroki zbyt na obszarze północnych szlaków handlowych. W miastach niemieckich nad dolnym Renem wyrabiano także sukna delikatne z wełny an- gielskiej. Znaczny rozwój nastąpił w XIV—XV w. również w innych gałęziach przemyski włó- kienniczego. Choć tkaniny bawełniane i płótno produkowano głównie dla rynku wewnętrznego, wywożono je także do Włoch, Hiszpanii i innych krajów. Znaczne zmiany nastąpiły w XIV i XV w. także w dziedzinie obróbki metali, której ośrodkiem było jedno z największych ówczesnych miast niemieckich — Norymberga. Pomyślny rozwój przemysłowy prowadził w wielu wypadkach do powstania w Niemczech pierwszych elementów stosunków kapitalistycznych — rozproszonej manufaktury. Pojawili się przedsiębiorcy, którzy dysponowali znaczną ilością surowca sprowadzanego częstokroć z daleka; sam proces produkcyjny rozpadł się na szereg oddzielnych faz i każdy przedmiot przechodził kolejno przez ręce różnych rzemieślników, specjalistów. Warsztaty i urządzenia służące do pro- dukcji — częstokroć duże i kosztowne, jak np. warsztaty przędzalnicze i urządzenia farbiarskie w przemyśle włókienniczym — stanowiły już częściowo prywatną własność przedsiębiorcy. Okoliczności te, obok samych warunków zbytu na odległych rynkach, prowadziły w Niem- czech już w XV w. do powstawania systemu nakładczego: całym procesem produkcyjnym kiero- 764 wał często jeden człowiek — posiadający kapitał kupiec, który wiązał poszczególne fazy tego pro- cesu. Taki nakładca, częstokroć wzbogacony majster, przekształcał bezpośrednich wytwórców w robotników najemnych, którzy pracowali wprawdzie nadal u siebie w domu, byli jednak fak- tycznie zupełnie od niego zależni. Szczególne miejsce w Niemczech zajmował przemysł górniczy. Bogactwa mineralne były własnością książąt i cesarzy, którzy, potrzebując pieniędzy, oddawali kopalnie rud w zastaw róż- nym magnatom finansowym za wielkie sumy. Tak więc w końcu XV i na początku XVI w. naj- bogatsze złoża srebra, ołowiu, miedzi i złota w Saksonii, Harzu, Szwarcwaldzie, Salzburgu i Ty- rolu eksploatowały wielkie firmy handlowo-lichwiarskie, głównie Fuggerów i Welserów. Dążąc do zwiększenia swych dochodów, magnaci finansowi starali się o rozbudowę kopalń i pogłębienie szybów, zakładali urządzenia odwadniające i wentylacyjne. Napływ wielkich kapitałów do przemysłu górniczego sprawił, że uległ znacznemu przyśpie- szeniu zapoczątkowany już wcześniej proces pauperyzacji gwarków, którzy wydobywali rudę na działkach (Kuxe) udostępnianych im przez administrację książęcą lub cesarską. Teraz gwarkowie nie mogli pracować samodzielnie, gdyż w górnictwie stosowano już bardziej skomplikowane urzą- dzenia i warunki zbytu były inne wobec wzrostu zużycia wszelkich rud. Zrujnowani gwarkowie musieli pracować w kopalniach jako najemni robotnicy i byli nieludzko wyzyskiwani, co już w XV w. doprowadziło do wystąpień górników w Saksonii i Turyngii. Wiele przyczyn hamowało jednakże ekonomiczny rozwój Niemiec. Między różnymi miastami i dzielnicami brak było jakichkolwiek więzi. Choć więc na północy rozwijała się hodowla owiec i produkcja tkanin wełnianych, w innych częściach Niemiec wszystko pozostawało po staremu. To samo można powiedzieć również o przemyśle miast pohidniowoniemieckich, związanych głów- nie z rynkami Włoch i Hiszpanii oraz z handlem śródziemnomorskim. Między wschodem a za- chodem Niemiec prawie całkiem nie było wymiany. Poza tym wiele małych miast niemieckich leżało daleko od głównych szlaków handlowych, stanowiąc ośrodki niemal zamkniętych obszarów. Okręgi górnicze, gdzie w przemyśle wydobywczym panowały wielkie domy handlowo-lichwiarskie, też były słabo pod względem gospodarczym związane z innymi dzielnicami kraju. Sytuacja Niemiec przedstawiała się przeto podobnie jak we Włoszech — wewnętrzne wiezie ekonomiczne były nader słabe. W wielu miastach niemieckich rozwijał się przemysł i zaczęły one odgrywać główną rolę w handlu światowym, jeszcze zanim w Niemczech powstał i ukształtował się wewnętrz- ny rynek narodowy. Nawet miasta niemieckie jednego obszaru gospodarczego nie utrzymywały ze sobą stosunków handlowych. Tak np. miasta północnoniemieckie utworzyły w XIV w. Zwią- zek Hanzeatycki nie na skutek istnienia między nimi jakichś więzi ekonomicznych, ale dla wspól- nego handlu zewnętrznego. Każde z miast należących do Hanzy prowadziło własną politykę i nie- rzadkie były konflikty między hanzeatami. Ekonomicznej izolacji poszczególnych obszarów od- powiadało polityczne rozdrobnienie kraju, despotyczne rządy książąt terytorialnych, polityczna zależność miast. W tych warunkach zalążki produkcji kapitalistycznej w Niemczech napotkały nie dającą się pokonać przeszkodę w postaci istniejącego ustroju feudalnego. STOSUNKI AGRARNE I POŁOŻENIE CHŁOPÓW Na skutek rozwoju miast niemieckich oraz handlu i przemysłu nastąpiły również znaczne zmiany w dziedzinie rolnictwa i w położeniu chłopów. W kraju pojawiły się duże ilości towarów zagranicznych, w miastach wzrastało bogactwo, w zbytku zasmakowała i szlachta niemiecka. To- 765 też panowie feudalni starali się otrzymywać więcej dochodów ze swych włości i wzmagali wyzysk chłopstwa. Od drugiej połowy XIV w. we wszystkich częściach Niemiec panowie dążą do umoc- nienia osobistej zależności chłopów i do zwiększenia ciążących na nich różnorodnych powinności. Jednakże metody stosowane przy tym przez szlachtę były różne w poszczególnych częściach kraju i zależały od konkretnych warunków ekonomicznych i politycznych. W Niemczech wschodnich już w XV w. nastąpił wśród szlachty wzrost aktywności gospodar- czej, co pozostawało w związku z tym, że niektóre kraje Europy Północno-Wschodniej zaczęły wywozić zboże za granicę, przede wszystkim do Flandrii i północnych Niderlandów. Jak podaje jeden z kronikarzy polskich, latem 1481 r. z polskiego portu Gdańska odpłynęło na za- chód — do Holandii i Flandrii — l 100 wiel- kich i małych statków, załadowanych zbożem polskim i niemieckim. Niemieckie miasto Lu- beka nie chciało pozostawać w tyle za Gdań- skiem, stając się głównym eksporterem zboża z północno-wschodnich ziem niemieckich. Pań otrzymuje daninę od chłopa Drzeworyt Schauffeleina. Początek XVI w. Inne miasta Związku Hanzeatyckiego — Rostock, Wismar i Stralsund — dążyły do za- jęcia takiej samej pozycji, jak Lubeka. Wzrasta- jący wywóz zboża za granicę prowadził do wzrostu cen na zboże w miastach Niemiec pół- nocno-wschodnich i wywołał wśród szlachty dążenia do rozszerzenia swych gospodarstw kosztem łanów chłopskich. Żyjący u schyłku XV w. autor kroniki miasta Lubeki podaje, że wskutek wysokich cen na zboże we Flandrii szlachta niemiecka wraz z chciwymi kupcami „handluje zbożem i wysyła statkami żyto do Flandrii, podnosząc tym samym cenę żyta tutaj na 7 szylingów i więcej"1. Jednakże w XV w. we wschodnich Niemczech rugowanie chłopów i narzucanie im pańszczyz- ny nie stało się jeszcze zjawiskiem powszechnym. Na ziemiach zagarniętych Słowianom i Litwi- nom feudałowie niemieccy wyzyskiwali przede wszystkim chłopów słowiańskich i litewskich, natomiast chłopi niemieccy znajdowali się na tych terenach w uprzywilejowanym położeniu. W Westfalii, Saksonii i innych prowincjach Niemiec pómocno-zachodnich stosunki agrarne kształtowały się pod wpływem rozwijającego się rynku miejscowego, gdyż w miastach istniał tu coraz większy popyt na zboże oraz na wełnę potrzebną prosperującemu sukiennictwu. W tych warunkach na wsi rozwijała się gospodarka zbożowa i hodowla owiec. Już w drugiej połowie XIVw. rozpoczęły się tu rugi chłopskie, które jednak nie przybrały większych rozmiarów. W tej części Niemiec istniały już w tym czasie duże gospodarstwa chłopskie, silna warstwa zamożnego chłop- stwa związała się z miejscowym rynkiem i korzystała z istniejących na ziemiach pómocno-za- chodnich sprzeczności między książętami a rycerstwem. 1 Die Chroniken der deutschen Stadle (Lubecker Ratschronik}, Lipsk 1911, t. 31,1, s. 258. 766 Większość ludności niemieckiej skupiona była w południowej i południowo-zachodniej części kraju, gdzie rolnictwo obok kultur zbożowych produkowało też na potrzeby miast wiele warzyw, lnu i winogron. Również hodowla odgrywała tu duże rolę w zaopatrywaniu rosnącego rynku miej- scowego. W tej części Niemiec głównym producentem rolniczym były drobne gospodarstwa chłopskie, które płaciły feudałom rentę w naturze i pieniądzach. Wobec szybkiego rozwoju miast, wzrastającego popytu na artykuły żywnościowe i surowiec dla przemysłu włókienniczego feudałowie zwiększali swe stada owiec i bydła i starali się coraz większe połacie gruntu przeznaczać pod zasiew lnu i innych kultur przemysłowych. W związku z tym przejawia się też tendencja do zaboru łąk, lasów i innych użyt- ków gminnych. Ponieważ sądow- nictwo znajdowało się w rękach feu- dałów, nietrudno im było sankcjono- wać te grabieże prawem. Chłopom panowie wydzielali na gruntach gminnych gorsze i jałowe części, każąc im za korzystanie z nich płacić jeszcze specjalne podatki i spełniać powinności. Z rozszerze- niem gospodarki pańskiej wiązał się wzrost pańszczyzny, której czas i rozmiary ustanawiali samowolnie feudałowie. Chłopi w drodze na targ Miedzioryt Marcina Schongauera. Ok. 1470 W Niemczech południowych i południowo-zachodnich panowie nie tylko rozszerzali swe posiadłości kosztem łanów chłopskich i użyt- ków gminnych, ale dążyli także do zwiększania swych dochodów przez narzucenie chłopom nowych po- datków i powinności; chłopi płacili więc zarówno daniny regularne, tzn. ściągane co roku, jak i „okolicznościowe", tzn. związane z narodzinami, małżeństwem, śmiercią w rodzinie chłopa itp. W XV w. charakterystycznym zjawiskiem jest dążenie feuda- łów do częstej zmiany warunków dzierżawy chłopskiej. Pomagali przy tym feudałom prawnicy, którzy opierając się na prawie rzymskim twierdzili, że właściciel ziemi może nią dysponować według swego uznania, chłopi zaś żadnych praw do ziemi nie mają. Wzrost nacisku feudalnego na chłopów był przejawem reakcji feudalnej, która rozpoczęła się pod koniec XIV i trwała przez XV w. Reakcja ta doprowadziła do wzrostu osobistej zależ- ności chłopów, tzn. narzucenia im znów poddaństwa, które w znacznym stopniu utraciło zna- czenie w XIII i na początku XIV w., kiedy odbywał się proces kolonizacji nowo zdobytych obszarów na wschód od Łaby i rozwoju rolnictwa. Szczególnie gorliwie narzucały chłopom poddaństwo klasztory. Autor pamfletu politycznego pisał o ciężkim położeniu chłopów nie- mieckich w latach trzydziestych XV w.: „Zabrania się im korzystać z lasów, nakłada na nich 767 podatki,żąda się od nich pańszczyzny; li tości nikt nie zna. Ci, co im wszystko od- bierają gwałtem, żyją z ich pracy. Przecie/ bez nich nikt nie mógłby istnieć, ani zwierzę w lesie, ani ptak w powietrzu"1. UTRWALENIE ROZDROBNIENIA POLITYCZNEGO Sytuacja mas ludowych zależała \\ dużej mierze od panujących w Niem- czech warunków politycznych. Na skutek rozdrobnienia i braku centralnego ośrod- ka w kraju panowała anarchia feudalna: między cesarzem, książętami, miastami i rycerzami dochodziło nieustannie do starć, z których ostatecznie zwycięzcami wyszli książęta. W aptece Drzeworyt z XV w. Książęta niemieccy uważali siebie za jedynych władców swych terytoriów, król był im potrzebny tylko do tłumie- nia siłą niezadowolenia ludowego, poskra- miania miast i rycerzy oraz realizowania agresywnych planów wobec sąsiednich narodów. Dlatego wielcy książęta nie- mieccy po długotrwałym okresie bezkró- lewia (interregnum — 1254—1273) wy- brali królem jednego z książąt — Ru- dolfa Habsburga (1273—1291). Od czasu do czasu cesarze niemieccy zwoływali ogólnoniemieckie zjazdy — Sejm Rzeszy (Reichstag). W połowie XIII w. obok książąt zaczęto powoływać na sejmy w pewnych przy- padkach także i przedstawicieli miast cesarskich. Jednakże ani cesarz, ani Reichstag nie miał egzekutywy. Cesarz posiadał realną władzę tylko jako jeden z książąt terytorialnych rozporzą- dzający wojskiem swego księstwa. W kraju nie było ani ogólnego ustawodawstwa, ani ogól- nego sądownictwa, ani ogólnych finansów cesarstwa. W niektórych księstwach istniały sejmy krajowe (landtagf), tzn. instytucje składające się z przedstawicieli szlachty, duchowieństwa i miast, przypominające przedstawicielstwa stanowe w innych krajach. Pomagały one książętom utrzymywać w posłuszeństwie wszystkie stany i uchwalały podatki. Wobec tego, że miasta książęce nie odgrywały prawie żadnej roli poli- tycznej, sejmy krajowe w najmniejszym stopniu nie ograniczały samowoli książąt. Korona cesarska stała się środkiem do umocnienia domu książęcego, do którego należał cesarz, oraz popierających go książąt. Najsilniejszych książąt, którzy zagarnęli prawo wyboru 1 Die Reformation Kaiser Sigmunds, wyd. K. Beer, Stuttgart 1933, s. 121. 768 RATUSZ W TANGERMUNDE Ok. 1430 r. POSIEDZENIE SĄDU Miniatura w hamburskim kodeksie prawa miejskiego 1497 r. UROCZYSTOŚĆ KURKOWA W OGRODZIE CECHOWYM Obraz mistrza z Antwerpii. Ok. 1490 r. SCENA W PORCIE W CZASACH HANZY Miniatura w hamburskim kodeksie prawa miejskiego 1497 r. _ _ _ (,r0n>re <><»'ettgo CtsaKtHO Rzymskiego ' do Węgier ia Mcciii, Komina (U58-H90! "Książka i Wiedza' 1966 cesarza, zaczęto nazywać elektorami. Elektorzy starali się wybierać na cesarza księcia, który nie był w stanie ograniczyć ich samodzielności. Kiedy np. Habsburgowie po zajęciu tronu ce- sarskiego zagarnęli Austrię i ziemie słowiańskie — Styrię, Karyntię i Krainę — i w związku z tym bardzo się umocnili, elektorzy wysunęli kandydata mniej znacznego — hrabiego Luk- semburskiego. Henryk VII Luksemburski (1308—1313) wykorzystując tytuł cesarski starał się również o zwiększenie potęgi swego domu. Syn jego Jan w wyniku małżeństwa dynastycznego stał się królem czeskim i przyłączył Czechy do swych rodowych, dziedzicznych posiadłości, toteż elektorzy woleli po śmierci Henryka VII wybrać cesarzem niemieckim Ludwika Bawar- skiego (1314—1347). Następnie jeszcze za życia Ludwika Bawarskiego wybrany został nowy cesarz, znowu z dynastii Luksemburgów — Karol IV, który był w tym czasie jako Karol I królem Czech. Za Karola IV (1346—1378) polityczne rozdrobnienie Niemiec zostało prawnie usankcjo- nowane w wydanej przez niego w 1356 r. Złotej bulli — dokumencie opatrzonym złotą pie- częcią cesarską. Podstawową cechą tego dokumentu było utrwalenie suwerenności elektorów, którzy otrzymali w swych posiadłościach prawo sądu, regalia celne, mennicze, górnicze itd. Oficjalnie ustalono też zasadę, że siedmiu elektorów tworzących kolegium wybiera króla i ma udział w rządzie Rzeszy. Złota bulla legalizowała wojny prywatne między feudałami, zakazała jedy- nie wasalom prowadzenia wojny przeciw bezpośredniemu seniorowi. Złota bulla była prawnym usankcjonowaniem rozdrobnienia Niemiec. Na ten dokument, który potwierdzał prawa suwerenne książąt w granicach ich terytorium, powoływali się później prawnicy zatrudnieni przez książąt, chcąc uzasadnić zniesienie dziedzicznych praw chłopskich do ziemi i zabór gruntów gminnych przez feudałów. POWSTRZYMANIE AGRESJI KRZYŻACKIEJ Na zachodzie i południu Niemiec trwała nieustanna walka między wielkimi książętami o pomnożenie posiadłości rodzinnych i potęgi; elektorzy dążyli do uzależnienia od siebie wład- ców mniejszych terytoriów i prowadzili awanturniczą politykę próbując ujarzmić sąsiednie na- rody. W tym samym czasie książęta wschodnioniemieccy kontynuowali agresywne działania przeciwko Słowianom i ludom nadbałtyckim. Mistrzowie zakonu krzyżackiego dążyli do za- garnięcia Polski i Litwy i ustanowienia swego panowania na całym obszarze nadbałtyckim. Rycerze zakonu pod pozorem pomocy Polsce wmieszali się do walki między Polską a margra- biami brandenburskimi, zdobyli Pomorze Gdańskie, a następnie zawarli sojusz z Branden- burczykami przeciwko Polsce i najechali Wielkopolskę, a następnie Kujawy. W 1343 r. zmusili oni króla polskiego Kazimierza Wielkiego do rezygnacji z Pomorza Gdańskiego. Jednocześnie Krzyżacy w ciągu całego XIV w. dokonywali zbójeckich najazdów na Litwę. Na początku XV w. zakon zajął część Żmudzi, jednocząc w ten sposób swoje posiadłości inflanckie i pruskie. Po Polsce i Litwa również została odcięta od morza. Wraz z margrabiami brandenburskimi zakon dążył do podbicia wszystkich ziem przylegających do Morza Bałtyc- kiego. Zagarnięcie przez zakon (w „zastaw") odwiecznych terenów polskich — ziemi dobrzyń- skiej — było jednakże ostatnim jego sukcesem w realizowaniu tego planu. Zjednoczone od- działy polsko-litewsko-ruskie zadały rycerzom zakonu krzyżackiego decydującą klęskę w bitwie pod Grunwaldem (1410 r.). W trwającej nadal w XV w. walce zakon został ostatecznie rozgro- miony. Na mocy pokoju toruńskiego 1466 r. mistrz zakonu krzyżackiego zmuszony był uznać się za wasala Polski i zwrócić jej Pomorze oraz inne odwieczne ziemie polskie. 49 — Historia powszechna t. III 769 WZROST RUCHU OPOZYCYJNEGO I REWOLUCYJNEGO Wszechpotęga i samowola książąt doprowadziły Niemcy do stanu chaosu politycznego i sprawiły, że w kraju zapanowało prawo pięści. Książęta potrzebowali coraz więcej pieniędzy na utrzymanie dworów i stałego wojska, na nieustannie wzrastające wydatki administracyjne. Fundusze na ten cel władcy terytoriami zdobywali przez opodatkowanie ludności — głównie chłopstwa. Poza tym na wszystkich drogach w państwie — przy zamkach i na granicach po- siadłości, na mostach i przeprawach — feudałowie stawiali komory celne. Książęta i rycerze wymuszali okup od podróżnych i grabili ich, uniemożliwiając normalny rozwój handlu, budząc niezadowolenie i nastroje opozycyjne w średnich warstwach mieszczaństwa. Szczególnie silne było niezadowolenie na wsi, gdzie chłopi, na których według słów Engelsa: „kładł się swym ciężarem cały hierarchiczny gmach społeczeństwa: książęta, urzędnicy, szlachta, duchowień- stwo, patrycjusze i mieszczanie"1, zaczęli przechodzić do działań rewolucyjnych.Wielki wpływ na wzrost ruchu chłopskiego w Niemczech wywarł ruch husycki — potężne powstanie anty- feudalne w Czechach. W 1431 r. zupełną klęską zakończyła się piąta krucjata przeciwko husytom, zorganizowana przez cesarza niemieckiego i papieża. Rewolucyjna armia czeska, której podstawową siłę sta- nowiły masy chłopskie, przekroczyła granice Czech i wpadła do Bawarii, Austrii, na Śląsk i Węgry. Jednocześnie do rewolucyjnej walki zerwali się chłopi w różnych częściach Niemiec, zwłaszcza w pobliżu miast reńskich. Powstanie chłopów w rejonie miasta Wormacji przeciwko feudałom i lichwiarzom wywołało niepokój feudałów i patrycjatu miejskiego, którzy obawiali się, by pod wpływem wydarzeń czeskich zamieszki nie przerodziły się w powszechne powstanie przeciw wszystkim panom w Niemczech. Sytuacja w Niemczech w tym czasie niepokoiła także feudałów w innych krajach, szcze- gólnie duchowieństwo katolickie. Odbywający się wówczas sobór kościelny w Bazylei zwrócił uwagę na niebezpieczeństwo grożące w Niemczech władzy książęcej, a nawet samemu istnie- niu cesarstwa. Jeden z uczestników soboru, który w 1432 r. przejeżdżał przez Niemcy, pisał, że nad Renem masowo burzą się chłopi nie tylko przeciw duchownym, lecz także przeciw moż- nym i że wkrótce wszyscy chłopi niemieccy przejdą na stronę Czechów. Wydarzenia następ- nych lat wykazały, że ruch chłopski w rozdrobnionych Niemczech nabrał dużego znaczenia politycznego. W miarę rozwoju handlu i przemysłu coraz mocniej rozlegały się głosy tych nielicznych przedstawicieli mieszczaństwa niemieckiego, którzy reprezentowali powstające elementy kapi- talistyczne. Żądali oni ustanowienia jedności państwowej i przyznania Niemcom należnego im miejsca wśród innych narodów. Najbardziej postępowi przedstawiciele mieszczaństwa sympaty- zowali z ruchem chłopskim, który podważał siłę książąt i cały system rozdrobnienia feudalnego. Autor pamfletu politycznego z 1439 r. pt. Reformacja cesarza Zygmunta, który wyrażał interesy tej warstwy mieszczaństwa, żądał przekształcenia Niemiec w państwo scentralizowane, przerwania nieustannych wojen feudalnych, podporządkowania władz terytorialnych prawom ogólnopaństwowym, zastąpienia przywilejów feudalnych systemem praw i obowiązków państwo- wych oraz stworzenia ogólnopaństwowego sądownictwa, systemu ceł i obowiązującego w ca- łym kraju pieniądza. Wiele miejsca w tym pamflecie zajmują sprawy rzemiosła i handlu, po- 1 F. Engels, Wojna chłopska te Niemczech; K. Marks i F. Engels, Dzielą, t. 7. s. 399. 770 Mulat zniesienia ograniczeń cechowych i rozwiązania wiel- kich kompanii handlowo^lichwiarskich. Anonimowy autor był zdania, że inicjatywa zjednoczenia państwa winna wyjść od miast, które nazywał „stróżami prawa państwowego" w cesarstwie, że wszelkie przemiany są możliwe tylko przy udziale „małych" i „prostych" ludzi, toteż żądał zniesie- nia poddaństwa chłopów i szeregu powinności feudalnych. O znaczeniu ruchu chłopskiego świadczą wypadki, jakie w czwartym i piątym dziesięcioleciu XV w. rozegrały się w Niemczech południowo-zachodnich. Ziemie te naje- chali najemnicy króla francuskiego, których on sam chciał się pozbyć z terytorium Francji, nazwani tu armaniakami. Król francuski Karol VII, chcąc przyłączyć do swych po- siadłości południowo-zachodnie, nadreńskie ziemie nie- mieckie, wysłał tam oddziały zbrojne pod dowództwem delfina Ludwika (późniejszego Ludwika XI), które pusto- szyły kraj, grabiły, paliły i mordowały. Miejscowi książęta niemieccy i feudałowie, a nawet cesarz, nie tylko nie prze- ciwstawni się armaniakom, lecz na odwrót, sami wzywali ich pomocy przeciw chłopom i miastom. Zbroja rycerska z XV w. Przeciw najeźdźcom powstał jednak lud, głównie chło- pi. Już w 1439 r. chłopi w Niemczech południowo-zachod- nich pod ochroną murów miejskich tworzyli oddziały do walki z obcymi grabieżcami i ich poplecznikami wśród feudałów niemieckich. Oddziały chłopskie występowały pod sztandarem, na którym obok obrazu Bogarodzicy na- rysowany był trzewik z długimi sznurowadłami. Godło to pojawiło się wówczas po raz pierwszy jako symbol ludu walczącego z feudałami i ludźmi możnymi, noszącymi buty. Oddziały chłopskie pod sztandarem „Trzewika" wypędziły armaniaków z Alzacji i Sundgau w 1439 r. Pod tym samym sztandarem toczyła się walka z armaniakami także w czasie ich następnych najazdów. W 1444 r. w granice Niemiec wkroczyła wielka armia armaniaków, ok. 50 tysięcy rycerzy i najemników, pod dowództwem delfina Ludwika. Do armaniaków przyłączyły się znaczne siły rycerzy niemieckich. Delfin zamierzał opanować terytorium na prawym brzegu Renu, przede wszystkim urodzajną Bryzgowię i cały Szwarcwald oraz bogate miasta. Lecz we wrze- śniu 1444 r. chłopi schwarzwaldzcy odparli zaborców, którzy przeprawili się przez Ren, i utwo- rzyli tajne towarzystwo „Trzewik" w celu prowadzenia dalszej walki z zaborcami i popiera- jącymi ich feudałami niemieckimi. W Alzacji pod sztandarami „Trzewika" działały w latach 1444—1445 oddziały partyzantów chłopskich, które urządzały zasadzki i napadały na grupy armaniaków, uprowadzały konie i tabor, paliły domy, gdzie kwaterowali zaborcy, chwytały ich i zabijały. Oddziały te przy poparciu ludności przerywały łączność pomiędzy oddziałami arma- niaków i dezorganizowały zaopatrzenie, przekształcając ogromną armię delfina Ludwika w luźne grupy głodnych i oberwanych włóczęgów. 771 Początkowo mieszczaństwo niemieckie zajmowało bierną postawę wobec najazdu armania- ków, ograniczając się do wysyłania petycji do cesarza, w których była mowa o skłonieniu ar- maniaków w drodze rokowań do opuszczenia Niemiec. Dopiero zimą 1444/45 r., kiedy ruch przeciwko armaniakom ogarnął znaczną część południowo-zachodnich Niemiec i przekształ- cił się w prawdziwą wojnę ludową, do walki przyłączył się Strasburg i niektóre inne miasta. Trzewik, który pojawił się po raz pierwszy na sztandarze w czasie walki z armaniakami, symbolizował w gruncie rzeczy powszechną walkę z książętami i ich polityką. Sztandar ten miał się stać postrachem panów niemieckich. W 1460 r. pod sztandarem „Trzewika" powstali chłopi w Hegau — na południowym zachodzie Niemiec. Chociaż powstanie nie rozszerzyło się dalej, a powstańcy domagali się tylko zniesienia ostatnio wprowadzonych podatków i po- winności, na feudałów w Niemczech południowo-zachodnich padła trwoga, W 1493 r. wykryty został w Alzacji spisek, przygotowywany przez tajny związek chłopów i mieszczan. Spiskowcy zamierzali po zdobyciu miasta Schlettstadt wznieść sztandar 5)Trzewika"; byli oni pewni'po- parcia „prostego ludu" i planowali opanować inne miasta i zamki w Alzacji. Po zagarnięciu władzy członkowie związku zamierzali wprowadzić szereg zmian w dziedzinie sądownictwa, znieść niektóre podatki książęce i daniny oraz zlikwidować lichwiarstwo. CESARSTWO W DRUGIEJ POŁOWIE XV WIEKU Wydarzenia związane z falą rewolucyjną przypadły na okres długotrwałych rządów cesarza Fryderyka III (1440—1493) z dynastii habsburskiej. Habsburgowie byli wówczas najpotęż- niejszym domem książęcym w cesarstwie i dysponowali znaczną siłą zbrojną, a po przyłączeniu za Fryderyka III do ziem dziedzicznych Niderlandów i hrabstwa Burgundii stali się potęgą polityczną w Europie. Książęta niemieccy widzieli teraz w cesarzu oparcie przeciw narasta- jącej fali ruchów ludowych i choć wielu z nich konkurowało z Habsburgami i bało się ich po- tęgi, popierali przecież zagraniczną politykę domu habsburskiego, zmierzającą do ujarzmienia sąsiednich ludów. Wobec tego, że w kraju narastała fala ruchu ludowego i skomplikowała się sytuacja między- narodowa, gdyż w Europie zakończył się w wielu krajach proces centralizacji państwowej, ksią- żęta niemieccy zaczęli szukać sposobu „zreformowania cesarstwa". Pod koniec lat osiemdzie- siątych XV w. powstał w Niemczech południowo-zachodnich sojusz polityczny i wojskowy, tzw. Związek Szwabski, do którego przystąpili rycerze i miasta cesarskie Niemiec południowo- -zachodnich i przyłączyli się niektórzy potężni książęta, jak Hohenzollernowie, Habsburgowie, książę Ulrych Wirtemberski i inni. W rzeczywistości jednak związek opanowany był przez dy- nastów, którzy uznali za swego przywódcę jednego z elektorów, arcybiskupa Moguncji Ber- tolda. Miasta i rycerze odgrywali w Związku Szwabskim rolę drugorzędną. Związek rozpoczął działalność od rozgromienia chłopów klasztoru Kempten, którzy przeciwstawili się próbom narzucenia im poddaństwa. Później związek stał się głównym narzędziem klasy panującej przy tłumieniu wielkiej wojny chłopskiej w 1525 r. . Na sejmach Rzeszy w 1495 i 1500 r. książęta stojący na czele Związku Szwabskiego przed- łożyli swój projekt „reformy cesarstwa". Postanowiono wówczas ogłosić w całej Rzeszy „pokój ziemski", tzn. zabronić wojen wewnętrznych i stworzyć wspólny dla całego państwa sąd, który by rozpatrywał spory między władcami terytorialnymi. Wyrażono przy tym nadzieję, że nowe instytucje Rzeszy będą w stanie znów narzucić chłopom poddaństwo, utrwalić zależność miast 772 t imusić do posłuszeństwa kraje sąsiednie, które już rozpoczęły samodzielny byt państwowy, ttn. przede wszystkim Szwajcarię i Czechy. Północny przy realizacji tych reakcyjnych planów miał być Związek Szwabski i związki lokalne, które autorzy reformy proponowali powołać do tycia w innych częściach kraju, nie naruszając przy tym suwerenności udzielnych książąt. Tak wl?c ta tzw. reforma cesarstwa nie miała znieść rozdrobnienia politycznego, lecz, na odwrót, dążyła do utrwalenia stanu rozbicia Rzeszy na mnóstwo drobnych państewek. Planów tych trcsztą nigdy nie zrealizowano z powodu waśni między książęcymi klikami. Niepowodzeniem Eakończyła się też przedsięwzięta przez Związek Szwabski i Maksymiliana I (1493—1519) próba poskromienia Szwajcarii. W r. 1499 Związek Szwajcarski zerwał ostatecznie wszelkie wiezie ł Rzeszą. RUCH MISTYKÓW W XIV W. POCZĄTEK HUMANIZMU W NIEMCZECH Opozycyjny ruch mieszczan niemieckich przejawiał się w XIV w. również w dziedzinie ideologii — w poglądach mistyków, których najwybitniejszymi przedstawicielami byli teolog koloński mistrz (magister) Eckhart i jego uczniowie — Jan Tauler i Henryk Seuse (Suso). Mi- stycy występowali przeciwko panującej w kościele katolickim mechanicznej, formalnej religij- ności, która nie daje człowiekowi poczucia, iż może sam przyczynić się do „zbawienia swej duszy", gdyż „błogosławieństwa" udziela mu w gotowej postaci duchowieństwo przez ko- ścielne sakramenty. Mistycy kładli nacisk na przeżycia wewnętrzne i wskazywali na rolę sa- mych ludzi. Ich nauki były już zapowiedzią reformacji. Z ruchem mistyków XIV w. zwią- zane były w pewnym stopniu także niektóre tendencje polityczne, przede wszystkim dążenie do wyzwolenia człowieka spod władzy kościoła katolickiego. Lecz ten opozycyjny kierunek nie nabrał szerszego znaczenia, ponieważ dotyczył głównie dziedziny religii. W dziedzinie kultury najdonioślejszym osiągnięciem narodu niemieckiego w XV w. było wynalezienie ok. 1445 r. druku przez Jana Gutenberga (1400—1468). Sztuka drukarska rozpowszechniła się we wszystkich krajach Eu- ropy i wywarła doniosły wpływ na życie w sa- mych Niemczech. Już pierwsze książki nie były poświęcone wyłącznie sprawom teologicznym, ale zawierały także treść świecką, toteż przyczy- niły się do upowszechnienia oświaty. Zamiast drogich i rzadkich rękopisów pojawiły się tań- sze i wygodne do czytania książki, wydawane w dużych ilościach—zwykle tysiąca egzempla- rzy. O wpływie drukarstwa na rozwój postępo- wej myśli w Niemczech świadczą pamnety róż- nych gorliwych zwolenników kościoła, których zaniepokoił ten wynalazek, gdyż groził ducho- johannes Gutenberg wieństwu utratą monopolu w dziedzinie naucza- portret nieznanego mistrza, xvi w. 773 nią. Autorzy tych pamfletów wskazywali także, że w związku z rozwojem sztuki drukarskiej Biblia zostanie najpewniej przetłumaczona na język niemiecki i trafi do rąk prostych ludzi, którzy mog;| interpretować ją we własny sposób, nie zawsze zgodny z punktem widzenia kościoła. Myśl humanistyczna w Niemczech rozwijała się tylko wśród wykształconych mieszczan, których w owych czasach było niewielu. Humanizm narodził się w miastach uniwersyteckich i choć same uniwersytety były w Niemczech nadal twierdzami scholastyki, wśród masy stu- Izba Gutenberga z pierwszym drukarskim warsztatem wynalazcy dentów wielu nie zadowalało się już scholastyczną „nauką". Z głębokim zaciekawieniem słu- chali oni młodych profesorów, którzy rozwijali w swych wykładach idee wczesnego Odrodze- nia włoskiego. Przedstawiciele tęga nowego ruchu wyrażali nastroje przodujących mieszczan, którzy główną przyczynę swego upośledzenia widzieli w pożałowania godnym stanie rozdrob- nionych Niemiec, rozdzieranych wojnami feudalnymi i nieustannie drabionych przez legatów papieskich. Humaniści niemieccy entuzjazmowali się kulturą włoskiego Odrodzenia, lecz two- rzyli również własną, niemiecką kulturę. Rzecz charakterystyczna, że już pierwsi przedstawiciele humanizmu niemieckiego w dru- giej połowie XV w. pragnęli ujrzeć swą ojczyznę wolną od przemocy mnichów i legatów pa- pieskich. W miastach uniwersyteckich pojawili się uczeni i poeci, którzy interpretowali sprawy teologiczne w duchu humanizmu. Dochodziło do sporów na temat wartości wykształcenia świeckiego i przydatności wiedzy przy rozpatrywaniu zagadnień teologicznych. Były to pierw- sze oznaki ostrej walki nowego ze starym, która miała rozgorzeć w Niemczech na początku następnego stulecia. W średniowieczu przedstawiciele wszystkich kierunków umysłowych, niezależnie od swych zainteresowań naukami przyrodniczymi, dążyli do podporządkowania teologii wszelkiej wiedzy opartej na doświadczeniu. Natomiast humaniści włoscy i niemieccy konsekwentnie bronili samodzielności i niezależności nauki wobec teologii. 774 traxnt. ?lftio!lom? te iUt mag? ut uuigu^ lDąutttiv-QmpBus-ut pitagmia trą tmjw-ntttatut pfaB.paIIiił« wiualu- M n Fuautffimao Itas-ńapnonpm ngna pnarcauit-s j|tcmtura UytSmio płjrfbn ittttpnt clfnttffB putntt aa tjtagiaftuas-ut łjFanarainrtjrołio&iKttfautnjtUf tantali bnttpotatitau-inat pautor taa ra {ararii ane-nfi pisa tantum t Jtó ca tintot-tt dumać ftnpruratu i tannlianr. ląptn? in utttnb> .,_,i(0-nutjf8 a (uBtaDi.puiuo ar- nouoa atwJTr ^jCoo-mana ttafiffr> ut coc nuD5 ą Utnę noumwnraja . noie latro-tt pląta cpptu-t aTttwa aramnu-iaHtauą; mam nalif.qa? pttaguit-cr urqui artjmia artiatnmc 0igoo&a gfoaabar-tot gcgmio anp Bilhpfuo-nuilto oltma mafitr aiftnrąrafua iputou in^af . m pfniuif-tapt" a pirane i utnutm tua-tnano ttualifluno patuit-mrit' capauueumi" i tnuuo.lami tpria ptjuo maioj 0\innt ft Łut- aa tnura imiu-lato ^aąućtu bntt raanana- nnfij Lic; tt toai atóro D0«rtrac. ^nttptlantitaB-fjaljilonios-djaltt oo-mt&tjc-affmoe-parrtiaa-fiToo- pł}?niits-ataltto-palxfii atj attąantoatpcrapt l a«j|it&Mas«si & nttUmtas. apK ftor ptatJ&ntE «to uohwut i loąuat fit tfafi liorramfo- ...4M. J| ifi aptopsuluenias ttnrónir- ' ^^wpto gmau-łpii tt nmTatnaa "vy[niftłjoIpmolonuibaif-iutPB.5la 'nKpKtmtntu ąumno auo aut in rot L jąmript-f -a——'-' •"••"" vr Pierwsza strona łacińskiej Biblii Gutenberga Kryzys teologii przejawiał się już w tym, że niektórzy jej przedstawiciele na uniwersy- tetach dążyli do rozgraniczenia sfer nauki i wiary, dysocjacji wiary i rozumu, lub też próbowali tłumaczyć zagadnienia religijne przy pomocy nauki, co nieuchronnie prowadziło do poder- wania samych podstaw teologii. Na uniwersytecie w Bazylei, założonym w 1460 r., profesor teologii Jan Heynlin (1425—1496) starał się uzasadnić w sposób'racjonalistyczny legendy chrześcijańskie i faktycznie doszedł do negacji katolickiego kultu świętych. Uczniami Heynlina Autoportret Adama Kraffta Rzeźba w kościele Św. Wawrzyńca w Norymberdze. 1493—1496 r. byli Hans Amerbach i Johann Froben, słynni drukarze, którzy wydawali przy pomocy humanistów dzieła autorów antycznych i rozpowszechniali w miastach niemieckich literaturę humanistyczną. Inny uczony bazylejski, Sebastian Brant (1457—1521), zasłynął jako autor utworu Okręt błaznów (Narrenschiff), satyry w języku niemieckim, napisanej w 1494 r. W utworze tym autor wypowiadał się za państwową jednością Niemiec, ostro potępiał książąt za ich egoistyczną po- litykę i zdradę interesów państwowych. W ciętych wierszach Brant wyśmiewał duchowieństwo katolickie i zakonników, wypaczających, jego zdaniem, istotę religii chrześcijańskiej. Satyra Branta zawierała także ataki na rycerzy zajmujących się rozbojem na gościńcach oraz na wiel- kich panów pyszniących się swym „szlachetnym" pochodzeniem, lecz nie mających ani szla- chetnego charakteru, ani dzielności. Dzięki łatwo utrwalającemu się w pamięci wierszowi i zjadliwej satyrze Okręt błaznów zdobył sobie znaczną popularność. Łacińskie tłumaczenie tego utworu, dokonane przez sztras- burskiego humanistę Lochera, cieszyło się wielkim powodzeniem wśród uczonych. Początki humanizmu pojawiły się w XV w. również na innych uniwersytetach niemieckich — w Tybin- dze, założonym w 1476 r., a także na starych uniwersytetach — w Kolonii i Erfurcie. Głównymi ośrodkami humanizmu pod koniec XV w. stały się Strasburg i miasta południowoniemieckie — Norymberga i Augsburg. Pierwsi humaniści niemieccy chętnie łączyli działalność na polu nauki z twórczością poe- tycką. Dobre wyniki osiągali w tym, rzecz jasna, tylko nieliczni, obdarzeni talentem poetyc- kim. Sebastian Brant np., który lubił pisać wiersze na temat różnych współczesnych sobie wy- 776 Jarzeń, nie odznaczał się talentem poetyckim. Prawdziwym lirykiem i humanistą był natomiast żyjący w drugiej połowie XV w. Konrad Celtes (Celtis, 1459—1508). Godnym uwagi zabytkiem literatury jest zbiór opowiadań Henryka Bebla (1472—1518), zatytułowany Facetiae. Ogólnie jednak koniec XV w. w Niemczech był tylko zapowiedzią od- rodzenia literatury, której prawdziwy rozkwit przypada na pierwszą połowę XVI w. W dziedzinie sztuk plastycznych już w XV w. zaznaczył się odwrót od tematów czysto religijnych, charakterystycznych dla sztuki średniowiecznej, do realistycznej percepcji i przed- stawiania otaczającego życia. W malarstwie i grafice XV w. obok tematyki religijnej pojawiają się sceny rodzajowe, odzwierciedlające często konflikty społeczne. Nawrót do realizmu i tematyki społecznej szczególnie wyraźny jest w twórczości wybit- nego malarza i grafika drugiej połowy XV w. Marcina Schongauera. Na jego miedziorytach przedstawione są postacie czeladników, chłopów udających się na targ itp. W końcu XV w. również rzeźbiarstwo zbliża się ku realizmowi i sztuce ludowej. Pod tym względem charakte- rystyczna jest twórczość rzeźbiarza norymberskiego Adama Kraffta, który przedstawiał tematy religijne w masowych scenach ludowych. Świetnym przykładem stylu rodzajowego jest jego płaskorzeźba „Wagowy", wykonana w 1497 r. na ścianie budynku, w którym stała waga miejska w Norymberdze. W architekturze i snycerstwie u schyłku XV w. tendencje epoki Odrodzenia przejawiły się w Niemczech w mniejszym stopniu. Tradyqe średniowieczne w dziedzinie architektury i rzeźby przyczyniły się do utrwalenia pierwiastków gotyckich. Przykładem tego jest rozpoczęta w XV w. budowa ratusza w Bremie. ROZDZIAŁ XLIII KRAJE SKANDYNAWSKIE W XII-XV W. W XII w. chłopstwo krajów skandynawskich w masie swej nie znało jeszcze zależności feudalnej. Szczególną cechą feudalizmu skandynawskiego był jego powolny rozwój. Kiedy w Anglii, we Włoszech i Francji poddaństwo znikło już zupełnie, w Danii za- czynało się dopiero kształtować. Cechowa organizacja rzemiosła pojawiła się w Szwe- cji, gdy we Włoszech i w Niemczech była już przeszkodą dla rodzącego się kapitalizmu. Gdy kościół na skandynawskiej północy zwalczał kulty przedchrześcijańskie, w krajach Europy Za- chodniej musiał już walczyć z herezjami mieszczańskimi. Kultura rycerska rozwinęła się w kra- jach skandynawskich później niż wczesne Odrodzenie we Włoszech. ROZWÓJ SPOŁECZNO-EKONOMICZNY Siły wytwórcze wzrastały w krajach skandynawskich także stosunkowo powoli. Nawet w Danii, najlepiej rozwiniętym i najgęściej zaludnionym kraju skandynawskim, jeszcze w XIII w. obok trójpolówki istniała dwupolówka, a wśród uprawianych zbóż przeważało żyto i jęczmień. Zja- wiskiem powszechnym na Półwyspie Skandynawskim była gospodarka żarowa, a w górach przy uprawie gruntu posługiwano się motyką. Poważną rolę w życiu gospodarczym Danii, Szwecji, a szczególnie Norwegii i Islandii odgrywał nadal ekstensywny wypas bydła na terenach górskich i leśnych. Jednocześnie szeroko rozpowszechniło się rybołówstwo, a na wybrzeżach oceanu również przemysł wielorybniczy; dzięki żeglarstwu przede wszystkim Norwegia i Dania utrzymywały stałą łączność z kontynentem. Dostępne i obfite złoża błotnej rudy żelaznej, a od XIII w. bogate ko- palnie żelaza i miedzi — głównie w Szwecji — dostarczały krajom skandynawskim metalu do wyrobu narzędzi pracy, a później także na eksport. Z wyjątkiem niektórych obszarów Danii średniowieczna Skandynawia prawie nie znała wiel- kich posiadłości feudalnych. Gruntów uprawnych było na północy bardzo mało, toteż szlachta skandynawska nie wymagała od chłopów pańszczyzny, i oparta na poddaństwie zależność ludności wiejskiej była przez długi czas zbędną. Jednakże powoli postępujący proces feudalizacji prowadził do majątkowego i społecznego rozwarstwienia wśród chłopów członków wspólnoty. Na tym tle powstała znana tylko w Skandynawii forma przymusu pozaekonomicznego: małorolni i bezrolni 778 mieszkańcy wsi musieli się najmo- wać do pracy u zamożnych gospo- darzy. Specyficznie skandynawskim zjawiskiem był wyrobnik posiada- jący kawałek gruntu lub zagrodę (husman). Największymi właścicie- lami ziemi byli królowie i kościół. Kościółek drewniany w Norwegii Ok. 1150 r. Najszybciej proces feudalizacji przebiegał w Danii, gdzie w XIV w. podstawowa masa chłopów była już osobiście zależna, a w XV w. sto- sunki agrarne miejscami niewiele różniły się od pómocnoniemieckie- go ustroju rolnictwa. Stosunkowo intensywnie rozwijały się w Danii także wielkie posiadłości, w których pańszczyznę odrabiali najbiedniejsi chłopi. Znacznie wolniej przebie- gał proces feudalizacji w Szwecji. W najstarszym zbiorze praw tego kraju—VfVdstgotalag z początków XIII w. — nie ma nawet szwedz- kich terminów na określenie feuda- łów, którzy zaliczeni zostali do mającej f ormalnie równe prawa ma- sy wolnych właścicieli — bondów. Szczególnie długo utrzymało się w Szwecji niewolnictwo, a nawet w XV w. jedynie mniejszość chło- pówuprawiała cudzy grunt. Szwecja pozostawała w tyle za swymi sąsia- dami skandynawskimi, gdyż znaj- dowała się w pewnej izolacji od reszty świata. Od Europy Zachodniej była odcięta, ponieważ południowa część Półwyspu Skan- dynawskiego należała w wiekach średnich do Duńczyków, a od Europy Wschodniej — na skutek ruiny szlaków handlowych „od Waregów do Greków" i Azji Środkowej. Spustoszenie księstw ruskich przez Mongołgw wywarło pośredni wpływ również na Szwecję. Nieco inaczej przebiegał rozwój Norwegii. Szeregi chłopów-właścicieli topniały tu szybciej i już pod koniec XIV w. 3/5 gruntów uprawnych należało da króla i świeckiego, a zwłaszcza du- chownego możnowładztwa. Jednocześnie w Norwegii, gdzie podobnie jak w Islandii gospodarstwa były zwykle bardzo od siebie oddalone i żyły odizolowanym życiem, gdzie ogromną rolę odgry- wało rybołówstwo oraz górska hodowla bydła, najwyraźniej wystąpiły cechy różniące Skandynawię od krajów Europy Zachodniej, Francji, Anglii i innych. Proces feudalizacji, który w Norwegii rozpoczął się wcześniej niż w Szwecji, zatrzymał się jak gdyby w stadium początkowym. Chociaż 779 więc w Norwegii w XV w. chłopów było mniej niż w Szwecji, ich prawa do ziemi były bliższe pełnej własności niż prawa chłopów szwedzkich. Podobnie kksa wielkich feudalnych właścicieli ziemskich powstała w Norwegii wcześniej niż w Szwecji, ale już w XIV w. była mniej liczna i słab- sza niż szwedzka. Ucisk feudalny, wyrażający się przede wszystkim wprowadzaniem coraz nowych podatków, wywoływał opór chłopów skandynawskich. .Na czele powstań chłopskich stali zwykle drobni wła- ściciele, którzy płacili pcdatek królowi i cenili swą odwieczną wolność. Niejednokrotnie powstania były skierowane przeciwko największemu feudalnemu właścicielowi ziemi — kościołowi kato- lickiemu. Pod koniec XI w. chłopi duńscy zabili króla Kanuta (Knuta), który nałożył na nich dziesięcinę. Wprowadzenie ciężkiego podatku „od pługa" wywołało w 1249 r. wielkie powstanie chłopów duńskich przeciwko Erykowi, który otrzymał przydomek „Grosz Pługowy". W Norwegii w drugiej połowie XII w. (1174—1184) wybuchło powstanie tzw. birkenbejnerów1, w którym wzięli udział drobni feudałowie i chłopi. Powstańcy odnieśli zwycięstwo i osadzili na tronie nor- weskim przywódcę birkenbejnerów Syerrira, co chwilowo osłabiło potęgę możnowładztwa nor- weskiego, przede wszystkim biskupów; bogate chłopstwo utrwaliło swe prawa polityczne. Zwy- cięstwo birkenbejnerów zaważyło przeto na dalszym rozwoju kraju: w XIII w. szlachta norweska składała się z ludzi nowych, piastujących urzędy, którym król nadawał lenna. Najpóźniej do wy- stąpień chłopskich doszło w zacofanej pod względem gospodarczym Szwecji. POWSTANIE SCENTRALIZOWANYCH MONARCHII W SKANDYNAWII. ICH ZABORCZA POLITYKA Kraje skandynawskie nie znały lub prawie nie znały rozdrobnienia feudalnego. Królewskie beneficja nigdy nie przekształcały się tu w posiadłości dziedziczne, a ich użytkownicy nie otrzy- mywali tak szerokich uprawnień w stosunku do ludności tych ziem, np. jurysdykcji, jak feudało- wie niemieccy lub francuscy. Królestwa epoki Wikingów przekształciły się bezpośrednio w scen- tralizowane monarchie wczesnofeudalne; w Danii monarchia taka ukształtowała się ostatecznie w połowie XII w. za panowania królów Waldemara I i Waldemara II, w Norwegii—w połowie XIII w. za potomków Sverrira, a w Szwecji — w końcu XIII w. za panowania synów jarla Bir- gera — Folkungów. Po zaciekłej walce między królami a możnowładztwem na przełomie XIII i XIV w. feudało- wie krajów skandynawskich zadowolili się ograniczeniem władzy królewskiej; królowie przystali na powoływanie sejmów możnowładztwa i ustanowienie stałej Rady Państwa. Karta króla duńskie- go Eryka Glippinga w 1282 r. i warunki wyboru szwedzko-norweskiego króla Magnusa w 1319 r. świadczą o przywilejach szlachty w krajach skandynawskich. Król duński musiał przy wstępo- waniu na tron zaprzysięgać specjalną kapitulację, gwarantującą swobody szlacheckie. Rada Pań- stwa, Rigsraad, stała się najważniejszą instytucją rządową w krajach skandynawskich, która nie- jednokrotnie, zwłaszcza w XV w. decydowała o wyborze króla, o rozdziale beneficjów i o kierunku polityki zagranicznej. Dzięki wzmocnieniu władzy centralnej państwa skandynawskie wznowiły ekspansywną po- litykę zagraniczną. W drugiej połowie XII w. królowie duńscy ogniem i mieczem ujarzmili część 1 Birkenbejneramij tzn. „brzozonogimi", nazywano powstańców zapewne dlatego, że ukrywali się w lasach i nosili obuwie wykonane z kory brzozowej. 780 Słowian pomorskich, a na początku XIII w. — część Estonii i miasta niemieckie w rejonie dolnej Łaby i na pohidniowo-zachodnim wybrzeżu Bałtyku (Hamburg i Lubeka)1. Królowie szwedzcy już od połowy XII w. dążyli do zagarnięcia Finlandii, lecz pierwszy decydujący krok w tym kie- runku zrobił dopiero sto lat później jarl Birger. Próba wtargnięcia w granice Rusi zakończyła się kieską wojska szwedzkiego nad Newą w 1240 r. Podbój Finlandii zakończyli królowie szwedzcy Mury Yisby. XIII w. dopiero w XIV w. Królowie norwescy w XIII w. rozciągnęli swą władzę na Islandię — lata 1262—1264 przyniosły koniec niezawisłości islandzkiej — a następnie na Grenlandię. Ekspansję królów norweskich na Półwysep Kola powstrzymali Nowogrodzianie w połowie XIII w. UNIA KALMARSKA W XIV w. arystokracja poszczególnych krajów wolała gwoli zachowania swych swobód po- litycznych i potęgi mieć królów obcokrajowców i zgadzała się na unie personalne. To, że unie te zawierano między krajami skandynawskimi, tłumaczy się pokrewieństwem etnicznym, kulturalnym i językowym, a także ścisłymi majątkowymi i rodowymi więzami łączącymi przedstawicieli klas panujących. W 1319 r. na mocy porozumienia zawartego przez feudałów obu krajów unię personalną za- 1 Wszystkie te zdobycze Duńczycy wkrótce utracili. 781 warły Szwecja i Norwegia, ale w 1363 r. na tron szwedzki zaproszony został książę Albrecht Meklemburski, którego Norwegowie nie uznali. Usadowienie się króla Niemca n.i tronie skandynawskim było oznaką silnych wpływów niemieckich w Skandynawii. Kupcy han/i-a tyccy i rzemieślnicy saksońscy, którzy właśnie w XIII—XIV w. masowo przybywali na Północ, przyczyniali się do rozwoju produkcji i handlu w krajach skandynawskich, jednocześnie wszak/<- kolonizacja niemiecka zagrażała terytorialnej jedności, a nawet niezawisłości tych krajów. Poi l wpływem feudałów niemieckich możnowładztwo duńskie uznało tzw. Konstytucję Waldemara, która pozostawiała królowi duńskiemu tylko nominalną władzę nad Szlezwikiem, ważną częścią składową średniowiecznej Danii. Pokój zawarty w 1370 r. w Stralsundzie uwieńczył zwycięstwo 60 miast hanzeatyckich nad królem duńskim Waldemarem Atterdagiem i na długo umocnił pa- nowanie Hanzy na Morzu Bałtyckim. Niemcy otrzymali prawo wtrącania się do wyboru króla duńskiego* W XIV w. Norwegia popadła w niewolniczą zależność od Hanzy, która skoncentro- wała w swym ręku cały handel norweski, zwłaszcza tak ważny dla kraju przywóz zboża. W obliczu wspólnego niebezpieczeństwa kraje skandynawskie wolały się zjednoczyć. Dzieła zjednoczenia dokonała Dania, jako najsilniejszy kraj skandynawski. W 1389 r. królowa Małgorzata duńska połączyła unią personalną wszystkie królestwa skandynawskie. W1397 r. na zjeździe w Kal- marze możnowładztwo zatwierdziło unię jako wieczny sojusz polityczny, przy czym każdy kraj wchodzący w skład unii zachowywał wewnętrzną samodzielność. Władcą trzech królestw został Eryk Pomorski, cioteczny wnuk królowej Małgorzaty. Unia kalmarska była przede wszystkim porozumieniem między feudałami duńskimi i szwedzkimi. W Norwegii natomiast pod koniec XIV w. nastąpił wyraźny upadek, którego przyczyn historycy do chwili obecnej jeszcze w pełni nie wyjaśnili, toteż w czasie zawarcia unii kalmarskiej nie odgrywała ona większej roli po- litycznej. W pierwszych latach po zawarciu unii władza królewska odgrywała postępową rolę, przeciw- stawiała się możnowładcom, zwłaszcza szwedzkim. Ale nie upłynęło i ćwierć wieku, jak dały się odczuć ujemne następstwa unii, okazało się bowiem, że jest ona korzystna głównie dla Danii. Nor- wegia, zwłaszcza zaś Szwecja, wciągnięte do ciężkiej wojny króla Eryka z Hanzą, musiały płacić niebywale wysokie podatki i ucierpiały wiele na skutek blokady ich wybrzeży. Namiestnicy kró- lewscy, z reguły Duńczycy lub Niemcy, zachowywali się w Szwecji i Norwegii jak zdobywcy i gnębili chłopstwo. W 1434 r. wybuchło w Szwecji powstanie chłopów i górników, na czele którego stanął bogaty majster górniczy, pochodzący z drobnej szlachty, Engelbrecht Engelbrechtson. Powstańcy za- stosowali w walce metody taborytów czeskich, tworząc umocnienia z połączonych wozów, co m.in. przyczyniło się do ich zwycięstwa. Engelbrecht stał się faktycznie głową państwa szwedzkie- go. W wirze wojny wyzwoleńczej wzmocniło się szwedzkie zgromadzenie stanowe — Riksdag, w którym zasiadali przedstawiciele miast i chłopów. W 1436 r. wybuchło powstanie w Norwegii, a w 1441 r. — antyfeudalne powstanie chłopów duńskich. Eryk Pomorski został zdetronizowany we wszystkich państwach skandynawskich, nie wyłączając samej Danii, gdzie polityka jego wy- wołała rosnącą opozycję możnowładztwa. Arystokracja szwedzka, która początkowo przystąpiła do powstania 1434 r., wkrótce dopro- wadziła do zamordowania ludowego bohatera Engelbrechta. Ruch chłopski, który teraz zwrócił się także przeciwko feudałom szwedzkim — „szwedzka żakeria" — został stłumiony, unię przywrócono, jednakże ze znacznym ograniczeniem władzy królewskiej na rzecz arystokracji szwedzkiej. W ciągu następnych dziesięcioleci unia kalmarska była w odniesieniu do Szwecji 782 rtczcj pozorna. Natomiast unia duńsko-norweska została w 1450 r. przypieczętowana „na wieki"; wlcżność Norwegii od Danii nieustannie się pogłębiała1. r Pod względem społeczno-ekonomicznym wieki XIV i XV w historii krajów skandynawskich tą okresem dalszego stopniowego pogorszania się ogólnej sytuacji mas chłopskich. Było to szczegól- nie widoczne w Danii, gdzie sąsiedztwo nie- mieckich rynków miejskich sprawiło, że feuda- lowie zaczęli dążyć do zwiększenia pańszczyzny, co doprowadziło do narzucenia wielu chłopom zależności poddańczej. W XV w. także w Szwecji chłopi nie mieli już dawnej swobody przeno- szenia się z miejsca na miejsce. Poza tym wzrastający ucisk podatkowy coraz bardziej zbliżał pod względem ekonomicznym skandy- nawskich wolnych chłopów do f eudalnie zależ- nych dzierżawców. W Danii nadal toczył się proces uzależniania chłopów, w Szwecji doko- nywano prób narzucenia chłopom poddaństwa i rozwijał się system lenn; malały szeregi wol- nych chłopów-właścicieli również w Norwegii. Jednocześnie XV w. był okresem dalszego rozwoju miast skandynawskich, przy czym przodowała tu Dania. Rozpoczynające się pod koniec XV w. osłabienie Hanzy stworzyło sprzyjające warunki do rozwoju miast duń- skich — Kopenhagi i Lundu. W Danii istniał także silny patrycjat miejski. Jednakże swobody miejskie w krajach skandynawskich były na ogół raczej skromne. Wyjątek stanowiło nor- Wnętrze katedry w Uppsali. xii—xv w. weskie Bergen, gdzie wszystkimi sprawami miejskimi kierowali kupcy hanzeatyccy. Mniejszą rolę odgrywały miasta szwedzkie — Sztokholm, Uppsala. A jednocześnie właśnie w Szwecji w XV w. rozwinęło się i nabrało międzynarodowego znaczenia górnictwo żelaza i miedzi. Rozpowszechniła się także produkcja żeliwa. KULTURA W XIII w. najwyższy poziom osiągnęła staroislandzka literatura świecka. Najwybitniejszym przedstawicielem tej literatury był Snorre Sturluson, jeden z najlepszych historyków średnio- wiecznej Europy. Po umocnieniu się kościoła chrześcijańskiego, wrogo odnoszącego się do lite- ratury świeckiej, twórczość islandzka zaczęła upadać. Znamy wielu autorów norweskich z XII— XIII w., którzy pisali w języku bardzo zbliżonym do języka staroislandzkiego. W Danii i Szwecji natomiast aż do początku XIV w. w literaturze panowała łacina. Po łacinie napisał także Saxo Grammaticus (Sakson Gramatyk) swą — Historię Duńczyków — szczytowe osiągnięcie duńskiego 1 Unia duńsko-norweska przetrwała do 1814 r. 783 piśmiennictwa średniowiecznego (druga połowa XII w.). Najwybitniejszym zabytkiem literatury kościelnej tego okresu są Objawienia św. Brygidy, zakonnicy szwedzkiej z XIV w. .Literatura świecka XIV—XV w. jest reprezentowana przez ballady ludowe, głównie w Danii, i rymowane kroniki w Szwecji. Kultura norweska w tym okresie coraz bardziej ulegała wpływom duńskim. Do rozwoju kultury w krajach skandynawskich przyczyniła się ogromnie sztuka drukarska, z którą Skandynawowie zapoznali się pod koniec XV w. Z okresu XII do XV w. przetrwały do naszych czasów, przede wszystkim w Norwegii, piękne budynki drewniane. Najwybitniejszymi zabytkami budownictwa kamiennego są romańska katedra w Lundzie i gotyckie katedry w Uppsali i Trondheim. WOJNY HUSYCKIE W CZECHACH /1419 - 1434 / Wojny husyckie w Europie , Wydawnictwo "Kaiazka i Wiedza' 1966 PPWK-W-*a. Solec 18. Zam. 4391/C/66-17 Vll!.64-30300 ROZDZIAŁ XLIV CZECHY W XIV-XV W. POLSKA W XIV-XV W. W XIV w. wzrosło znaczenie państwa czeskiego w Europie Środkowej, a to zarówno na skutek pomyślnej sytuacji gospodarczej i rozwoju międzynarodowych stosunków handlowych, jak i w wyniku wyraźnego w tym czasie rozkładu „Świętego Cesarstwa Rzymskiego", w którego składzie Czechy zajmowały od połowy XIV w. czołowe miejsce. W wieku XV w Czechach ożywiła się walka antyfeudalna i naród czeski wystąpił przeciw obcej przemocy i uciskowi kurii papieskiej. 1. WIELKA WOJNA CHŁOPSKA XV W. (WOJNY HUSYCKIE) ROZWÓJ SPOŁECZNO-EKONOMICZNY W XIV W. I WALKA KLASOWA W XIV w. Czechy przeżywały ożywienie gospodarcze, które rozpoczęło się już w poprzednim stuleciu. Rozbudowywało się górnictwo, rosło wydobycie żelaza i miedzi. Udoskonalono metody wytopu żelaza w piecach, do których wdmuchiwano powietrze miechami napędzanymi energią wodną. Pojawiły się młoty mechaniczne3 których zastosowanie było wielkim osiągnięciem hutnictwa średniowiecznego. Dużego znaczenia nabrały w XIV w. nowe kopalnie srebra w okolicy Kurnej Hory. Eksploatacja kutnohorskich, igławskich i innych kopalń srebra umożliwiła bicie większej ilości monet. Praski grosz stał się podstawową jednostką monetarną i rozpowszechnił się także w Niemczech, Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim. W dość znacznej ilości wydobywano w Cze- chach również złoto. Stosunki towarowo-pieniężne coraz głębiej przenikały we wszystkie sfery gospodarki feu- dalnej; zwiększyła się pojemność rynku wewnętrznego, rozszerzył handel zewnętrzny. Gospodar- czy rozwój ziem czeskich w XIV w. szczególnie wyraźnie przejawił się w rozkwicie Pragi i innych miast. W Pradze obok Starego Miasta wyrosło Nowe Miasto. W drugiej połowie XIV w. Brno liczyło 8 tys. mieszkańców, Pilzno i Hradec-Kraloye — po 5 tys. itd. W rzemiośle miejskim za- panował ostatecznie ustrój cechowy. W niektórych miastach, np. w Pradze i Pilźnie, istniało po- nad 50 cechów, co świadczyło o znacznej specjalizacji rzemiosła i wielkim postępie w produkcji 50 — Historia powszechna t. III 785 rzemieślniczej. Rzemiosło dawało coraz więcej towarów, poprawiła się ich jakość i wzrastał asoi tyment. Sławę europejską zdobyło szkło czeskie, wszędzie poszukiwano „kryształu czeskiego". Jednakże podstawę gospodarki stanowiło nadal rolnictwo, które także rozwijało się pomyślnie. Rolnicy częściej nawozili swe pola, wysiewali trawy na ugorach i stosowali doskonalsze narzcd/i.i pracy. Wszędzie rosła ilość młynów wodnych i wiatraków, większe obszary gruntu przeznaczam- pod uprawę lnu i konopi, intensywnie rozwijała się hodowla owiec i świń, wzrosła znacznie ilosi winnic, w wielu miejscowościach pojawiły się stawy rybne. Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych spowodował większy popyt na produkty rolne, toteż feudałowie, pragnąc zwiększyć swe dochody, dążyli do rozszerzania posiadanych włości. Arcybiskupstwo praskie posiadało np. w drugiej połowie XIV w. ponad 900 wsi, miasteczek, twierdz i miast. Olbrzymie posiadłości skoncentrowały się w ręku największych feudałów świeckich. Natomiast średnia szlachta stopniowo traciła swą poprzednią pozyqę, a drobna szlachta (zemanc\ częstokroć traciła i ziemię, i samodzielność. Chłop był w XIV w. bardzo wyzyskiwany. Przeważającym rodzajem renty feudalnej w tym czasie była renta pieniężna, lecz w niektórych częściach kraju wzrastała rola pańszczyzny, która dochodziła niekiedy do trzech, czterech, pięciu, a nawet sześciu dni w tygodniu. Źródła z tego okresu mówią też o nieograniczonej pańszczyźnie. Jednocześnie feudałowie na północy i w cen- trum kraju dążyli do zwiększenia pańskiej ziemi ornej kosztem łanów chłopskich. Cechą charak- terystyczną majątku południowoczeskiego było to, że „praca najemna" feudalnie zależnych chłopów odgrywała tu większą niż gdzie indziej rolę. Zależni chłopi zmuszeni byli najmować się do pracy u feudałów na niewolniczych warunkach. Wzrost produkcji towarowej na wsi prowadził do dalszego zróżnicowania chłopstwa; powstała cienka warstwa zamożnej ludności wiejskiej, a sytuacja podstawowej masy chłopstwa uległa po- gorszeniu i jednocześnie wzrosła liczba chłopów bezrolnych i małorolnych. Rozwarstwienie chłop- stwa było najbardziej zaawansowane na południu, gdzie czynsz pieniężny wyparł wszystkie po- zostałe rodzaje renty feudalnej. Jednakże przeważali na wsi czeskiej nadal sedldci— właściciele */., i 1/4, rzadziej 3/4 łanu. Opór chłopów czeskich wobec narastającego ucisku feudalnego wyrażał się w zbiegostwic, w odmowie spełniania nowo wprowadzonych powinności i płacenia zwiększonych podatków. Dochodziło również do bardziej aktywnej walki — chłopi podpalali zboże pańskie i dwory, za- bierali bydło itd. Walka chłopów, rzemieślników i plebsu miejskiego z uciskiem feudalnym przy- bierała również formę herezji ludowych. W XIV w. ruchy te były tak częste, zwłaszcza w Czechach południowych, że arcybiskup praski ustanowił specjalny trybunał do sądzenia heretyków. Miasta czeskie były rozdzierane sprzecznościami społecznymi. Z jednej strony wewnątrz cechów toczyła się walka między uprzywilejowaną warstwą czeskich mistrzów i masą czeskich czeladników i terminatorów. Z drugiej strony czescy majstrowie wraz z czeladnikami występo- wali przeciwko patrycjatowi miejskiemu, złożonemu przeważnie z Niemców, którzy korzystali ze specjalnych przywilejów i zarządzali gospodarką miejską oraz finansami. UMOCNIENIE PAŃSTWA CZESKIEGO W POŁOWIE XIV W. Król czeski Karol I (1346—1378) z dynastii Luksemburgów został w r. 1346 jako Karol IV królem, a w r. 1355 cesarzem „Świętego Cesarstwa Rzymskiego". Karol starał się przede wszy- stkim pomnożyć potęgę domu luksemburskiego, przy czym celom tym poświęcał stale interesy 786 ccnurstwa.Ponieważ jądrem posiadłości luksem- hurskich były Czechy, Karol popierał tam roz- wńj rzemiosła i starał się o dobrobyt miast atcukich, przyczyniając się jednocześnie do umocnienia patrycjatu niemieckiego w wielu x nich. Dążąc do zapewnienia Czechom prze- ważających wpływów politycznych w cesar- utwic, Karol ogłosił w 1348 r. na sejmie w Pra- dze dekrety, które ustanawiały dziedziczność tronu czeskiego, a Morawy, Śląsk i Łużyce inkorporował jako lenna do państwa czeskiego. W 1374 r. Karol przyłączył do ziem korony czeskiej również Brandenburgię. Na mocy Zło- tej bulli, którą Karol wydał w 1356 r. jako wład- ca cesarstwa niemieckiego, król czeski otrzymał pierwsze miejsce wśród elektorów świeckich wybierających cesarzy niemieckich. Karol IV Rzeźba Piotra Parlera w tryforium katedry Św. Wita w Pradze. 1374—1385 r. Chociaż Karol był jednocześnie królem czeskim i cesarzem, nie udało mu się prze- łamać oporu panów czeskich przeciwko poli- tyce centralizacji państwa. Karol zamierzał przeprowadzić kodyfikację prawa czeskiego, ale kiedy w 1355 r. przedłożył sejmowi czeskiemu swój projekt — Maiestas Carolina — spotkał się z opozycją panów czeskich. Prawodawca, broniąc klasowych interesów feudałów, szedł jednak po Unii umocnienia władzy królewskiej, m.in. przez wprowadzenie obowiązującego w całym państwie prawa pisanego. Ale szlachta czeska uważała już samą próbę skodyfikowania prawa za pomniejszenie swych wpływów i niepożądane umocnienie władzy królewskiej. Sejm cdmówił zatwierdzenia projektu Karola, przyjmując tylko niektóre, korzystne dla panów, artykuły w po- staci oddzielnych ustaw. Chcąc umocnić polityczną rolę Czech w cesarstwie Karol doprowadził do utworzenia me- tropolii w Pradze (1344), co uwolniło Czechy od zależności kościelnej od duchowieństwa niemiec- kiego. Karol swoją polityką kościelną przyczynił się niemało do umocnienia w Czechach pozycji duchowieństwa katolickiego, które uważał za podporę ustroju feudalnego. Za jego panowania wzrosły wpływy i majątki kościoła, a on sam rozkazał bezwzględnie prześladować wszelkie ludowe ruchy heretyckie. ROZWÓJ KULTURY CZESKIEJ. ZAŁOŻENIE UNIWERSYTETU PRASKIEGO W wielowiekowej walce narodu czeskiego o samodzielny byt krzepła i rozwijała się jego kultura. Przypadające na XIII—XIV w. tłumaczenia na język czeski poszczególnych części Biblii, a także napisana w XIV w. wierszowana kronika Dalimila świadczą o znacznym rozwoju czeskiego języka literackiego. Wybitnymi pisarzami XIV w. byli Smil Flaszka z Pardubic i Tomasz Szti- tny. Na przełomie XIV i XV w. pojawiało się coraz więcej dzieł w języku czeskim. 787 Wysoki poziom osiągnęły sztuki plastyczne i architektura. Opierając się na tradycjach naro- dowych mistrzowie czescy przyswajali sobie i przetwarzali twórczo osiągnięcia najlepszych budowniczych krajów sąsiednich. Najwybit- niejsze zabytki czeskiej architektury XIV w. to most Karola w Pradze, katedra Ś w. Wita, zamek Karlstein i ratusz staromiejski w Pradze. Piotr Parler Autoportret w cryforium katedry Św. Wita w Pradze. Druga polowa XIV w. Najdonioślejszym wydarzeniem w kultu- ralnym życiu Czech było założenie w 1348 r. Uniwersytetu Praskiego, pierwszego uniwersy- tetu w Europie Środkowej. Miał on cztery wydziały: teologiczny, prawniczy, medyczny i wydział „sztuk wyzwolonych", a słuchacze uniwersytetu dzielili się na cztery tzw.nacje — czeską, bawarską, polską i saską. Na począt- ku XV w. Uniwersytet Praski był już jednym z największych ośrodków ośw-iaty w średnio- wieczu nie tylko w Czechach, lecz w całej Europie. W Pradze wykładało w tym czasie ok. 300 magistrów i bakałarzy, studentów było ponad 2000. Ponieważ do władz uniwersy- teckich wchodziła równa liczba osób każdej „nacji", kierownictwo uniwersytetu znalazło się w ręku Niemców i innych cudzoziemców, co doprowadziło do ostrych sprzeczności we- wnętrznych. Magistrowie Czesi, poparci przez studentów, przeciwstawiali się przewadze ob- cych w środkowisku akademickim. Walka wewnątrz uniwersytetu była jednym z przejawów walki Czechów o kulturę narodową. ZAOSTRZENIE SPRZECZNOŚCI SPOŁECZNYCH I NARODOWYCH. POCZĄTEK RUCHU REFORMACYJNEGO Po śmierci Karola I Czechy wraz ze Śląskiem i Górnymi Łużycarni otrzymał syn jego Wa- cław IV (1378—1419), który do 1400 r. był jednocześnie królem rzymskim. Drugi syn Karola I, Zygmunt, który otrzymał Brandenburgię, w 1386 r. został królem węgierskim, a w 1411 r. — królem rzymskim. Właśnie ci następcy Karola I musieli zwalczać rewolucyjny ruch ludu czeskie- go — husytyzm. Główną siłę w tym ruchu stanowiło chłopstwo, które żyło w Czechach w ciężkich warunkach poddaństwa. Dużą rolę we wspólnej walce różnych warstw narodu odgrywało też mieszczaństwo czeskie, buntujące się przeciw władzy patrycjatu niemieckiego i oburzone na postępowanie zger- manizowanych panów czeskich. Średnia i drobna szlachta, niechętna arystokracji, popierała często miasta. Cechą szczególną dojrzewającego konfliktu społecznego i narodowego było to, że początko- wo wszystkie warstwy feudalnych Czech wystąpiły wspólnie przeciw kościołowi katolickiemu. 788 Sltandarem walki antyfeudalnej i programem narodowym w Czechach stał się ruch o reformę kościelną, domagający się pozbawienia kościoła majątków i wpływów politycznych; dostojnicy kościelni bowiem reprezentowali w Czechach ucisk niemiecki i reakcję feudalną. Idea reformy znalazła wśród mieszczaństwa czeskiego już w drugiej połowie XIV w. żywy oddźwięk. W latach sześćdziesiątych z krytyką duchowieństwa wystąpił w Pradze augustianin Konrad Waldhausen. W tym samym mniej więcej czasie przeciw bogatemu duchowieństwu wystę- pował Jan Milicz, a po jego śmierci idee reformy głosił Mateusz z Janowa1. Mateusz zalecał powrót do prostoty obyczajów pierwotnego chrześcijaństwa, żądał zniesienia klasztorów i symonii. Jedea ze zwolenników i uczniów Mateusza, Jakub ze Strzybra, domagał się udzielania wszystkim, a nie tylko osobom duchownym, komunii „pod obu postaciami", tzn. komunikowania się. wszystkich wiernych chlebem i winem. Żądanie to godziło w jeden z dogmatów kościoła katolickiego, że tylko duchowieństwo może przyjmować sakramenty „pod obu postaciami" — ludzie świeccy natomiast winni komunikować się tylko chlebem, a nie winem, tzn. spożywać, jak uczy kościół, tylko „ciało Chrystusa", a nie jego „krew". Dogmat ten uzasadnia niejako wy- różnienie i uprzywilejowanie duchowieństwa katolickiego. Na Uniwersytecie Praskim doszło do ostrej walki między magistrami czeskimi i niemieckimi, która zbiegła się z pierwszymi wy- stąpieniami reformatorów czeskich. Obok ich idei zaczęła rozpowszechniać się na Uniwersy- tecie Praskim bliska im nauka reformatora angielskiego Johna Wycliffe'a. Magistrów i studen- tów czeskich, którzy wyrażali nastroje i ideologię szerokich kręgów mieszczaństwa czeskiego, pociągała w filozoficznych i teologicznych dziełach Wycliffe'a krytyka duchowieństwa kato- lickiego i negowanie jego praw do bogactw i własności ziemskiej. Najwybitniejszym przywódcą reformacji czeskiej był profesor, później rektor Uniwersytetu Praskiego Jan Hus. JAN HUS I JEGO WALKA Z KOŚCIOŁEM KATOLICKIM Jan Hus urodził się w ubogiej rodzinie w 1371 r. w Husincu w Czechach południowych. Wykształcenie początkowe otrzymał w szkole parafialnej. W 1393 r. Hus ukończył Uniwer- sytet Praski ze stopniem bakałarza, a w 1396 r. przyznano mu stopień magistra „sztuk wyzwo- lonych". Od 1398 r. Hus wykładał na uniwersytecie i w tym samym roku wystąpił w publicz- nej dyskusji w obronie nauki Wycliife'a. W 1409 r. Jan Hus został rektorem Uniwersytetu Praskiego, a jako duchowny był kaznodzieją Kaplicy Betlejemskiej. Zostawszy rektorem uniwersytetu Hus starał się zapewnić uczonym czeskim kierowniczą rolę na uniwersytecie. W 1409 r. król Wacław IV musiał przyznać Czechom trzy głosy we wła- dzach uniwersyteckich, a Niemcom tylko jeden. Utraciwszy przewagę na uniwersytecie, Niemcy opuścili Pragę i założyli własny uniwersytet w Lipsku. Hus zyskał popularność w najszerszych kołach społeczeństwa czeskiego. Początkowo nauka jego spotkała się z aprobatą nie tylko miesz- czan i zemanów, lecz również wielkich feudałów świeckich, a nawet samego króla Wacława IV, którym spodobała się idea powrotu kościoła do „prostoty ewangelicznej" i zrezygnowanie z og- romnych posiadłości ziemskich. Duchowieństwo katolickie na czele z arcybiskupem praskim wystąpiło przeciw Husowi, oskarżając go o podrywanie autorytetu i władzy kościoła oraz rozpowszechnianie ixauk heretyc- 1 Mateusz z Janowa ukończył Uniwersytet Paryski i mieszkał na przemian w Paryżu i w Pradze3 toteż znany jest jako Mateusz z Paryża lub Mateusz z Pragi. 789 kich. Hus i jego zwolennicy zostali odłączeni od kościoła. Lecz Hus nadal wygłaszał kazania w Kaplicy Betlejem skiej. Szeregi jego zwolenników rosły zasilane przez mieś/- czaństwo i chłopów poddanych. Wreszcie arcybiskup r/.n cił interdykt na Pragę, co wywołało nową falę oburzenia w całych Czechach i dodało bodźca ruchowi reforma - cyjnemu. Sfery dworskie i arystokrację ogarnęła panika, zwłas/.- cza że ruch o reformę stosunków kościelnych zataczał coraz szersze kręgi, zaostrzał się konflikt między Husem a kościołem katolickim, a co najważniejsze — w nauce Husa zaczęły wyraźnie dźwięczeć idee antyfeudalne. Mistrz Jan głosił teraz otwarcie, że nikt nie winien posłuszeństwa „niesprawiedliwej władzy". Wielcy feudałowie przeszli od polityki neutralności do represji. W 1412 r. Hus wystąpił przeciwko ustanowionemu przez papieża Jana XXIII odpustowi, który miał być głoszony i w Czechach. Hieronim z Pragi, bliski przyjaciel Husa, wezwał lud do protestu, po czym demonstrujący tłum spalił bulle papieskie. To otwarte wystąpienie zwo- lenników Husa wywołało natychmiast represje ze strony władz: trzech uczestników wystąpienia antypapieskiego zostało straconych. Sam Hus musiał na rozkaz króla opuścić Pragę i osiedlił się w pobliżu Koziego Hradku, niedaleko miejsca, gdzie później powstało miasto Tabor. Sformułowana w kilku traktatach nauka Husa posuwała się w negacji dogmatów katolic- kich znacznie dalej niż nauki jego poprzedników. Hus nie tylko odrzucał wszystko, co nie opie- rało się na Piśmie św., lecz przyznawał również każdemu wierzącemu prawo kierowania się w sprawach wiary własną interpretacją Biblii. Nauka Husa była mieszczańska, lecz w miarę zaostrzania się walki klasowej Hus występował coraz ostrzej i bardziej nieprzejednanie przeciw kościołowi katolickiemu. W najogólniejszej formie nauka jego zawierała zarówno żądania plebsu, jak i postulaty chłopów. Jednakże w miarę jak interesy wyzyskiwanych coraz bardziej odbiegały od umiarko- wanych dążeń mieszczaństwa, Hus zbliżał się do mas. Równocześnie z Husem w Pradze wy- stąpili inni kaznodzieje, którzy bezpośrednio wyrażali interesy plebsu. Tak więc Mikołaj i Piotr z Drezna żądali, aby ziemie kościelne zostały natychmiast skonfiskowane i rozdane biedocie. Idee rewolucyjne propagowali także nieznani kaznodzieje należący do sekt ludowo-heretyckich, których działalność nigdy nie zanikała. . OWMt Jan Hus Sztych Renę Boirina. XV w. SAM g ME ECCŁŁSiA. SOBÓR W KONSTANCJI. SĄD NAD HUSEM Ruch reformacyjny w Czechach wywołał zaniepokojenie wśród duchowieństwa i feudałów świeckich innych państw Europy. Duchowieństwo katolickie i władcy obawiali się, że cios za- dany kościołowi w Czechach wstrząśnie podstawami ich władzy i poderwie ich autorytet. Sukcesami czeskiej reformacji zaniepokoili się zwłaszcza książęta niemieccy oraz cesarz nie- 790 miccki, którym kościół katolicki służył za narzędzie w ujarzmianiu sąsiednich narodów sło- wiańskich. „Zagadnienie czeskie" nabrało znaczenia międzynarodowego. W 1414 roku cesarz Zygmunt wezwał Husa, aby przybył do miasta cesarskiego Konstancji na sobór, i zaopatrzył go w glejt, gwarantujący mu pełne bezpieczeństwo. Jedną z głównych kwestii rozpatrywa- nych na soborze była „herezja husycka". Przekonany o swej racji, Hus przyjął zaproszenie l udał się do Konstancji. Po drodze Husa pozdrawiała ludność nie tylko czeskich, ale wielu niemieckich miast i wsi. Reformatorska nauka Husa skierowana przeciwko bogactwom i uprzy- wilejowanej pozycji duchowieństwa katolickiego była zrozumiała i bliska niemieckim masom ludowym. Kiedy Hus zjawił się na soborze, został oskarżony o herezję, a następnie pojmany, wbrew glejtowi, wtrącony do więzienia i zakuty w kajdany. Sobór zażądał, aby wyrzekł się swych po- glądów, ale Hus pozostał niezłomny. 6 lipca 1415 r. sobór postanowił spalić wszystkie prace Husa, a jego samego, jako niepoprawnego i nie- przejednanego heretyka, przekazać w ręce wła- dzy świeckiej. W tym samym dniu Hus zginął męczeńską śmiercią na stosie. 30 maja 1416 r. spalony został także Hieronim z Pragi, który udał się do Konstancji, aby pomóc przyja- cielowi. POCZĄTEK WOJEN HUSYCKICH. POWSTANIE DWÓCH OBOZÓW W RUCHU HUSYCKIM Spalenie Husa wywołało we wszystkich warstwach społeczeństwa czeskiego, z wyjąt- kiem najwyższej warstwy panów czeskich, bu- rzę oburzenia i protestu. 452 czeskich i mo- rawskich szlachciców zwróciło się do soboru w Konstancji z listem oskarżycielskim, w któ- rym oświadczali, że spalenie mistrza uważają za obrazę całego narodu czeskiego. Wraz z ma- gistrami Uniwersytetu Praskiego i mieszcza- nami czeskimi ogłosili się za zwolenników Jana Husa i Hieronima z Pragi także średni i drobni feudałowie czescy. Wszyscy oni stworzyli póź- niej obóz umiarkowany, który otrzymał nazwę utrakwistów, czyli—od kielicha—kalikstynów. Nieporównanie większego rozmachu na- brał ruch protestu wśród ludu — mas chłop- skich, ubogich rzemieślników i plebsu miejskie- go. W latach 1415—1419 powstanie objęło C/.cchy południowe; widownią zaburzeń by- jan Hus na soborze w Konstancji ły — Pisek, Klatoyy, Pilzno, Sezimoyo Usti Śpiewnik umierzydu. isu—ISM 791 Bitwa husytów z „krzyżowcami" Miniatura z rękopisu niemieckiego z r. 1450 i inne miasta. Pojawiło się wielu kazno- dziejów ludowych. Jedną z najwybitniej- szych postaci tego okresu był duchowny Wacław Koranda z Pilzna, który doma- gał się sekularyzacji posiadłości kościel- nych i zaniechania obrzędów kościelnych. Wiele tysięcy ludzi schodziło się, by wy- słuchać kaznodziejów ludowych, którzy wzywali swych słuchaczy do „przypasa- nia miecza" i wystąpienia przeciwko wyzyskiwaczom. Jednym z ulubionych miejsc zgromadzeń ludowych była góra Tabor w południowych Czechach. Nazwę Tabor otrzymało miasto założone przez powstańców w marcu 1420 r., a uczestni- ków obozu chłopsko-plebejskiego nazwa- no taborytami. Zgromadzenia chłopów i plebejuszy, a także rycerzy, którzy się do nich przyłączyli, stały się szczególnie częste pod koniec wiosny 1419 r. Okres ten można uważać za początek rewolu- cyjnego ruchu husyckiego w Czechach. Jednocześnie wzrastała także aktyw- ność plebsu praskiego. Płomiennym pro- pagatorem idei rewolucyjnych w Pradze był b. zakonnik Jan Żeliwski (Żelivsky), który wzywał masy pracujące do powsta- nia i osobiście brał udział w pochodach husytów ulicami Pragi, trzymając w ręku wysoko podniesiony kielich, będący symbolem ruchu husyckiego. Powstanie w Pradze wybuchło 30 lipca 1419 r. Lud opanował ratusz i wyrzucił przez okna burmistrza i radców. Z miasta zaczęli masowo uciekać zakonnicy i bogaci obcokra- jowcy. Największy rozmach powstanie ludowe w Pradze osiągnęło w sierpniu i wrześniu 1419 r., po nagłej śmierci Wacława IV. Jego następcą był zacięty wróg narodu czeskiego, kat Husa — cesarz Zygmunt, którego husyci nie uznali za króla czeskiego. Bezpośredni gniew ludu skie- rował się przeciw klasztorom i domom patrycjuszy, które stawały się pastwą płomieni. Po- wstańcy, do których przyłączyły się oddziały chłopskie przybyłe do Pragi z innych miejsco- wości, szturmem zdobyli Wyszehrad. Głównymi przywódcami powstańców w tym okresie byli Mikołaj z Husinca i Jan Żiżka. Przerażeni sukcesami ludu, mieszczanie prascy zawarli 13 listopada 1419 r. rozejm z armią królewską, zobowiązując się zwrócić jej Wyszehrad. Powstańcy musieli wyprowadzić swe od- działy z Pragi, a skorzystali z sytuacji kalikstyni, którzy opanowali Pragę i inne miasta. Jednakże Zygmunt zajął tak nieustępliwe stanowisko, że kalikstynom nie pozostało nic innego, jak zawrzeć sojusz z taborytami. Tymczasem na wezwanie papieża, który wiosną 1420 r. ogłosił „knrcjatę" przeciwko husytom, wielu feudałów europejskich, głównie niemieckich, zaczęło się gotować 792 do walki. Na czele 100-tysięcznej armii Zygmunt wtargnął do Czech, a 14 lipca 1420 r. tabo- ryci pcd wodzą Jana Żiżki rozbili krzyżowców pod Pragą, l listopada 1420 r., po nowej klęsce Zygmunta, skapitulował Wyszehrad. Zwycięstwo to jeszcze bardziej podniosło bojowego ducha ludu czeskiego i umocniło pozycję taborytów, którzy wysunęli własny program, różniący się od programu kalikstynów. PROGRAM KALIKSTYNÓW I TABORYTÓW Program kalikstynów, tzn. mieszczaństwa i rycerstwa czeskiego, którzy dążyli do osłabie- ni potęgi kościoła katolickiego, obalenia przywilejów duchowieństwa i rozszerzenia świeckich posiadłości ziemskich kosztem kościelnych, sprowadzał się w istocie do żądania „taniego ko- ścioła". Kalikstyni nie pragnęli zmienić ustroju społecznego w Czechach. Walczyli oni o przy- jęcie tzw. czterech artykułów praskich, a mianowicie: sekularyzacji ziem kościelnych, wolnego głoszenia „słowa bożego" w duchu nauki mistrza Husa, zniesienia przywilejów duchowieństwa katolickiego przez wprowadzenie komunii „pod obiema postaciami" i karania osób winnych „grzechów śmiertelnych". Program kalikstynów godził w kościół katolicki, ale równocześnie wymierzony był przeciwko obcemu panowaniu. Cztery artykuły praskie mogli przyjąć zarówno kalikstyni, jak i taboryci, którzy wyrażali interesy mas chłopskich i biedoty miejskiej. Jednakże taboryci rozumieli cztery artykuły ina- czej niż kalikstyni, żądali pełnej i bezwarunkowej wolności w głoszeniu wiary. Żądanie równości w sprawach obrządku, której symbolem był kielich, miało dla mas ludowych szersze znaczenie: zniesienie stanów feudalnych i różnic majątkowych. Szlachta i mieszczanie po zagarnięciu dóbr kościelnych myśleli tylko o utrzymaniu swych nabytków, ale masy ludowe żądały podziału odebranych duchowieństwu ziem. Jądrem programu taborytów była ich nauka o przewrocie światowym, który zakończy się zwycięstwem dobrego nad ziem. Przewrót ten miał usunąć „grzeszników i przeciwników praw bożych", tzn. feudałów, wyższy kler i urzędników państwa feudalnego. Taboryci uważali przewrót za „dzieło Boga", lecz twierdzili, że powinni go roz- począć „wierni", „boży bojownicy", tzn. prości ludzie. Taboryci wzywali „wiernych", by „osobiście przelewali krew przeciwników prawa Chrystusowego" i „umyli ręce w krwi jego wrogów". W kraju wyzwolonym od wrogów taboryci chcieli znieść prawa feudalne. Zabraniali oni „chłopom i wszystkim poddanym" płacić jakikolwiek czynsz i dziesięcinę feudałom i zamierzali ustanowić w swym kraju „królestwo boże", w którym „nie będzie panów ani podatków, ani państwa świeckiego". Całkowity przewrót przewidywali taboryci również w sprawach kościoła. Istniejący kościół i wszystkie obrządki kościelne chcieli całkiem zlikwidować, a majątek kościoła przekazać ludowi. W swych planach nowego kościoła taboryci poszli znacznie dalej niż Hus, głosząc, że nawet ewangelia nie jest potrzebna, ponieważ nowe prawo chrystusowe wyryte będzie w sercu każdego. Nie uznawali oni czci „świętych" ani żadnych postanowień kościelnych, odrzucali interpretację Pisma św. przez ojców kościoła. Taboryci wzywali masy ludowe do wprowadzenia nowego ładu i bronienia go siłą oręża, aż do chwili powrotu Chry- stusa i powszechnego przewrotu światowego. Był to program wybitnie antyfeudalny. Aby lepiej zorganizować masy ludowe do walki z feudałami, taboryci wprowadzili w swym obozie ścisły porządek i dyscyplinę, wspornic korzystali z wszystkich zapasów żywności i innych artykułów konsumpcyjnych, surowo zakazali wszelkiego zbytku. 793 CHILIAŚCI (PIKARDOWIE) W TABORZE Już na jesieni i w zimie 1420 r. w obozie taborytów uwidoczniły się pewne różnice zdań. Zamożne elementy zaczęły wywierać coraz silniejszy nacisk na skrajnie lewicowe sekty, mv. chtliastów1 lub pikardów, które wyrażając mgliste pragnienia biedoty miejskiej i wiejskiej wystę- powały z programem prymitywnego komunizmu i negowały wszelką własność. Nadając żąda- niom socjalnym fantastyczną formę religijną twierdzili oni, że zbliża się „tysiącletnie króle- stwo boże" i „okres szczęścia i pokoju" na ziemi. Ideologowie pikardów Marcin Huska, Piotr Kanisz, Jan Bydliński, Jan Czapek i inni konsekwentni wyznawcy poglądów chiliastycznych głosili, że nie istnieje ani Bóg, ani diabeł w takiej postaci, jak uczy kościół, że Bóg mieszka w ser- cach dobrych i sprawiedliwych ludzi, a diabeł — w sercach złych. O sobie pikardowie twier- dzili, że są nieśmiertelni, i stawiali się na równi z Chrystusem, którego uważali za człowieka. Poglądy pikardów odstraszały wielu chłopów, zwłaszcza zamożnych, i wydawały się im bluźnierstwem i bezbożnictwem. Dlatego pikardowie pozostali stosunkowo nieliczni i w de- cydującej chwili nie zostali poparci przez szerokie masy ludowe, choć strona społeczna ich nauki zdobywała sympatię miejskiej i wiejskiej biedoty. Wystąpienia ich wszakże nie przeszły bez śladu, gdyż zagrzewały masy ludowe do walki z feudałami. Na wiosnę 1421 r. w rozwoju husyckiego ruchu rewolucyjnego nastąpił moment krytycz- ny. Ideologowie umiarkowanych taborytów zwrócili się do praskich magistrów z listem, w któ- rym wskazywali, że Marcin Huska i jego 400 zwolenników lekceważą „sakrament ołtarza", wylewają na ziemię „krew Chrystusową", niszczą lub sprzedają „święte kielichy". W rezultacie pikardowie zostali wypędzeni z Taboru. Wówczas umocnili się oni niedaleko Przibienic, umoc- nienia ich zostały jednakże zdobyte szturmem. Pikardowie bronili się rozpaczliwie i większość zginęła w walce. W ręce zwycięzców dostało się zaledwie 40 żywych ludzi. Jeńcy nie chcieli „wyrazić skruchy" i bez lęku weszli na stos w Kłokotach na oczach wszystkich mieszkańców Taboru. W sierpniu 1421 r. po strasznych torturach spalony został na stosie w Rudnicy także Marcin Huska, płomienny kaznodzieja i odważny myśliciel. Rozprawa przeciw chiliastom była dotkliwym ciosem dla husyckiego ruchu rewolucyjnego i w ostatecznym rachunku przyczyniła się do umocnienia pozycji szlachty i mieszczaństwa. WIELKIE ZWYCIĘSTWA ARMII REWOLUCYJNEJ I ICH MIĘDZYNARODOWE ZNACZENIE Sejm husycki w Czasławie w 1421 r. wybrał rząd tymczasowy z 20 dyrektorów, wśród których znaleźli się tylko dwaj taboryci. Rząd ten, znajdujący się pod pełną kontrolą kaliksty- nów, nie ufał rewolucyjnej armii, wobec tego jednak, że Czechom groziła właśnie druga wyprawa krzyżowa, kalikstyni nie zrywali sojuszu z taborytami; wszyscy zdawali sobie sprawę, że obro- nić kraj potrafią tylko^ siły rewolucyjne, zjednoczone w obozie taborytów. Jednocześnie ka- likstyni rozpoczęli pertraktacje z królem polskim Władysławem Jagiełłą i wielkim księciem litewskim Witoldem, proponując, aby jeden z nich wstąpił na tron czeski. Propozycja ta po- dyktowana była nie tylko dążeniem do umocnienia sił husytów w walce z cesarzem Zygmun- 1 Chiliaści (z greckiego chiUa — „tysiąc") wierzyli w nastanie tysiącletniego panowania Chrystusa na ziemi przed końcem świata. Czeskich chiliastów nazywa się też niekiedy pikardami. 794 l, lec/, także strachem przed rosnącym rewolucyjnym obozem taborytów. W 1422 r. do Czech priybyły wojska polsko-litewskie pod dowództwem Zygmunta Korybutowicza, bratanka Ja- gltlly. Jednak wkrótce pod naciskiem papiestwa feudałowie polsko-litewscy przeszli do obozu iniyhuNyckicgo. Pod dowództwem Żiżki taboryci zmusili oddziały niemieckich biskupów i feudałów świec- kich do panicznej ucieczki. Poniosło klęskę wojsko Zygmunta Luksemburskiego, próbujące okrą- żyć taborytów. Żiżka nadal dowodził armią ludową, mimo że w 1421 r., w czasie szturmu jed- nego z zamków, utracił drugie oko. Kiedy taboryci obronili kraj przed drugą „wyprawą krzy- żową", kalikstyni spróbowali umocnić swoją pozycję. W marcu 1422 r. kalikstyni prascy skry- tobójczo zamordowali przywódcę stołecznego plebsu — Jana Żeliwskiego — i usiłowali usunąć jfgo Zwolenników z zarządu miejskiego. Praskim masom ludowym udało się wówczas obronić iwc prawa, jednakże zabójstwo Żeliwskiego wskazywało, że kalikstyni wstąpili już na drogę Kd rady interesów ludu. Gdy taboryci odparli także trzecią wyprawę krzyżowców, kalikstyni nawiązali bezpośrednie rokowania z wrogami w sprawie wspólnych działań przeciwko rewo- lucyjnemu ludowi. W toku zbrojnej walki z licznymi wrogami powstało w Czechach ludowe wojsko i wykuły tlę kadry doświadczonych dowódców. Jan Żiżka i inni dowódcy stworzyli nową taktykę, po- legającą na masowym zastosowaniu piechoty i wozów bojowych; taboryci stosowali też lekką artylerię, byli mistrzami w szybkim manewrowaniu i niespodziewanych przegrupowaniach. Wodzowie taborytów kierowali się przemyślanymi planami i koordynując działania poszcze- gólnych oddziałów osiągali współdziałanie różnych rodzajów broni, umiejętnie określając kie- runek głównych uderzeń. Zwycięstwa swe taboryci zawdzięczali nie tylko wybitnym zdolno- ściom Żiżki i innych dowódców. Chłopskie oddziały biły wroga, gdyż były wojskiem ludowym, różniącym się w sposób zasadniczy od hufców rycerskich i od oddziałów najemnych. Kiedy w październiku 1424 r. zmarł wielki dowódca czeski, na czele armii taborytów stanął Prokop Wielki, któremu pomagał drugi wódz — Prokop Mały. Obaj Prokopowie przejawili ogromną aktywność i inicjatywę w działaniach wojennych, nie ograniczali się do taktyki obronnej. Po odparciu w 1427 r. czwartej wyprawy krzyżowej armia rewolucyjna przeszła do decydującego natarcia i wtargnęła na Śląsk, do Bawarii, Austrii, Frankonii i Saksonii. Po niepowodzeniu czte- rech wypraw krzyżowych siły taborytów i ich wpływ w samych Czechach i w Europie znacz- nie wzrósł. Na jesieni 1429 r. taboryci, dążąc do rozszerzenia swych wpływów w Europie, znów ru- azyli na Niemcy, wojsko ich wkroczyło na Węgry, walczyło u boku Polaków przeciw Krzy- żakom. W 1433 r. oddziały taborytów walczyły pod Gdańskiem na wybrzeżu Morza Bałtyc- kiego. O międzynarodowym znaczeniu wojen husyckich świadczyły oddźwięki w Słowacji, na Węgrzech, w Niemczech, Polsce i na ziemiach ruskich. Obcokrajowcy przejeżdżający w 1431 r. przez Niemcy i obserwujący rozruchy chłopskie, które tam miały miejsce, wyrażali przypusz- czenie, że wkrótce „wszyscy chłopi niemieccy wezmą stronę Czechów". Na otwartym w 1431 r. soborze w Bazylei przedstawiciele duchowieństwa katolickiego z przerażeniem mówili o echach wojen husyckich, o masowych powstaniach chłopów w niemieckiej Nadrenii, o niebezpiecz- nych nastrojach w miastach niemieckich, a także o groźbie wystąpień antyfeudalnych we Francji i Włoszech. Wówczas reakcja europejska zorganizowała piątą wyprawę krzyżową przeciw husytom, w której, podobnie jak w poprzednich, główna rola przypadła oddziałom feudałów niemiec- 795 kich. Inicjatorem piątej krucjaty był jeden z organizatorów soboru bazylejskiego, legat papie- ski kardynał Julian Cesarini, który żądał, aby krzyżowcy splądrowali, spalili i całkowicie spu stoszyli Czechy. Jednakże i ta wyprawa zakończyła się w sierpniu 1431 r. klęską krzyżowców pod Domażlicami. Wówczas wodzireje reakcji europejskiej, widząc, że nie są w stanie pobu husytów na polu bitwy, postanowili spowodować wśród nich rozłam i uciekli się w tym celu do manewrów dyplomatycznych obiecując kalikstynom ustępstwa w kwestiach religijnych. N;i propozycję kardynała Cesariniego pełnomocnicy soboru bazylejskiego rozpoczęli pertraktacje z husytami. ZDRADA KALIKSTYNÓW I KLĘSKA TABORYTÓW. HISTORYCZNE ZNACZENIE WOJEN ?HUSYCKICH Pertraktacje pełnomocników soboru bazylejskiego z husytami, rozpoczęte w maju 1432 r., zakończyły się 30 listopada 1433 r. przyjęciem czterech punktów, nazwanych później „kom- paktatami bazylejskimi" (także „kompaktatami praskimi"), w których uznano komunię „pod obu postaciami"; teoretycznie uznano także inne artykuły praskie, ale z tak daleko idącymi zastrzeżeniami, że oznaczało to w praktyce ich odrzucenie. Dozwolono swobodnego głoszenia „słowa bożego", ale tylko przez kaznodziejów uznanych przez kościół. „Grzechy" miały być karane przez odpowiednie władze sądowe itd. Porozumienie odpowiadało interesom umiarko- wanego obozu husytów, który składał się z czeskiej szlachty oraz zamożnych mieszczan. Dla- tego kalikstyni wystąpili przeciwko niezadowolonym z porozumienia taborytom. 30 maja 1434 r. taboryci zostali rozbici w bitwie pod Lipanami, w której polegli obaj dowódcy taborytów — Prokop Wielki i Prokop Mały. Taboryci kontynuowali walkę również po tej klęsce, jednakże siła ich została złamana. Chłopi, stanowiący podstawową masę taborytów, nie byli w stanie prowadzić zorganizowanej walki o obalenie ucisku feudalnego. W 1437 r. wzięty został do nie- woli i stracony jeden z dowódców ostatnich oddziałów taborytów — Jan Rohacz. Po klęsce taborytów Czechy pogrążyły się w mrokach reakcji feudalnej. Wykorzystując rezultaty bohaterskiej walki ludu czeskiego panowie zawładnęli ogromnymi posiadłościami ko- ścielnymi, umocnili swą władzę i przeszli do ofensywy społecznej. Chłopi musieli powrócić do poprzednich swoich panów lub popadli w zależność od innych, bez zezwolenia feudała nie mogli teraz opuścić jego posiadłości; ci zaś, którzy mieszkali w miastach i zajmowali się tam rzemiosłem, musieli powrócić do swych panów, w przeciwnym wypadku uważano ich za zbiegów. Feudałowie odbudowując swoje gospodarstwa zwiększali powinności chłopów, zwłasz- cza pańszczyznę. Po rozgromieniu taborytów reakcja katolicka wystąpiła również przeciwko kalikstynom. Papież odwołał „kompaktaty praskie", katolicy cofnęli wszystkie ustępstwa, na które poprzed- nio się zgodzili. Przeciwko kalikstynowi Jerzemu z Podiebradu, który został królem w 1458 r., zawiązali „konfederację" panowie i zamożne mieszczaństwo, którzy pozyskali sobie króla wę- gierskiego Macieja Korwina. Jerzy z Podiebradu zmarł w 1471 r. w toku walki, która zakoń- czyła się dopiero w 1485 r. kompromisem między katolikami i kalikstynami. Sejm w Kurnej Horze przyznał wolność wyznania katolikom i kalikstynom. Wojny husyckie odegrały ogromną rolę w historii narodu czeskiego. Chociaż lud poniósł klęskę, jego bohaterska walka przyczyniła się do rozwoju kraju. Historyczne znaczenie wojen husyckich polega głównie na tym, że masy ludowe Czech otwarcie wystąpiły przeciwko wy- zyskowi feudalnemu, wstecznictwu katolickiemu i uciskowi narodowemu. Wojny husyckie wy- 796 warty również pozytywny wpływ na rozwój czeskiej kultury narodowej. Język czeski zyskał przewagę we wszystkich dziedzinach życia. Wojny husyckie były kulminacyjnym punktem walki wyzwoleńczej narodu czeskiego w wiekach średnich, a jednocześnie stanowiły ważny etap w wielowiekowej walce wszystkich ludów słowiańskich z obcą agresją. Wojny husyckie wstrząsnęły reakcją europejską, gdyż niosły idee rządów ludowych i spra- wiedliwości społecznej, odbiły się głośnym echem w Europie, wywołały powstanie w 1437 r. w Siedmiogrodzie, w latach 1440—1442 r. w Mołdawii itd. Przywódcy wielkiej wojny chłopskiej w Niemczech na początku XVI w., zwłaszcza Tomasz Miinzer, uważali się za kontynuatorów Jana Husa i jego zy/olenników. Wojny husyckie podważyły podstawy kościoła katolickiego w całej Europie i podkopały autorytet papiestwa. Reformacja czeska XV w. miała wielkie znaczenie międzynarodowe, była prologiem reformacji europejskiej. 2. UTWORZENIE ZJEDNOCZONEGO PAŃSTWA POLSKIEGO W drugiej połowie XIII w. nastąpił dalszy rozwój sił wytwórczych w dziedzinie rolnictwa i rzemiosła, umocniły się wiezie ekonomiczne między poszczególnymi częściami kraju, rozwinęły miasta i stosunki rynkowe; to wszystko przygotowało stopniowo ekonomiczne przesłanki zjedno- czenia ziem polskich w jednym organizmie państwowym. USTANOWIENIE JEDNOŚCI PAŃSTWOWEJ W XIV W. Proces zjednoczenia wszystkich ziem polskich uległ znacznemu przyśpieszeniu wobec ko- nieczności walki z groźnym niebezpieczeństwem zewnętrznym — agresją feudałów niemieckich, której inicjatorem był zakon krzyżacki oraz marchia brandenburska (od 1356 r. elektorat). W wal- ce z wielkimi feudałami — możnowiadcami, którzy wykazywali tendencje odśrodkowe, władza centralna mogła liczyć na poparcie drobnej i średniej szlachty. Duchowieństwo polskie, wypie- rane przez kler niemiecki, w obawie o swe dochody i wpływy polityczne także było gotowe po- Miasto Nysa. Sztych z XV w. 797 Miasto Kraków. Sztych z r. 1493 przeć władzę centralną w jej polityce zjednoczeniowej. Również szerokie masy ludowe były zain- teresowane w położeniu kresu anarchii feudalnej i w umocnieniu władzy centralnej. Centralizacji państwa polskiego przeszkadzała postawa patrycjatu największych miast pol- skich. Wpływowy patrycjat niemiecki Krakowa, Wrocławia, Poznania i innych miast, związany nie z wewnętrznym, lecz tranzytowym handlem, był siłą, która aktywnie przeciwstawiała się utwo- rzeniu w Polsce scentralizowanego państwa. W rezultacie miasta w Polsce nie odegrały takiej roli w walce o utworzenie państwa narodowego, jak w historii wielu krajów Europy. W tych wa- runkach, a także na skutek agresywnej polityki feudałów polskich na wschodzie Polska nie mogła z dostateczną siłą przeciwstawić się agresji zakonu krzyżackiego, Brandenburgii i Luksemburgów, toteż w skład państwa polskiego nie weszły Śląsk i Pomorze, oddzielnym księstwem pozostawało w XIV—XV w. również Mazowsze. Magnateria po dawnemu zachowała w państwie ogromne wpływy. W wewnętrznej walce politycznej w Polsce począwszy od drugiej połowy XIII w. znaczną ro- lę odgrywało współzawodnictwo feudałów małopolskich i wielkopolskich w dziele zjednoczenia ziem polskich. Początkowo prym dzierżyli feudałowie wielkopolscy, ponieważ właśnie w Wiel- kopolsce najostrzej odczuwano konieczność zdecydowanej walki z niemiecką agresją feudalną. Pod koniec XIII w. na czele feudałów wielkopolskich w walce o zjednoczenie kraju stał książę Przemysł II, który rozciągnął swą władzę na całą Wielkopolskę i przyłączył do swych posiadłości ziemię krakowską i Pomorze Wschodnie (Gdańskie). W 1295 r. Przemysł II został królem polskim, lecz jego sytuację komplikowała walka z margrabią brandenburskim i królem czeskim Wacławem II, któremu zmuszony był ustąpić ziemię krakowską. W 1296 r. Przemysł II został skrytobójczo zamordowany przez zbirów, których nasłali margrabiowie brandenburscy. Następnie energiczną walkę o zjednoczenie ziem polskich kontynuował książę brzesko-kujawski Władysław Łokietek, który stłumiwszy powstanie niemieckiego patrycjatu w Krakowie i złamawszy opór patryqatu szeregu miast wielkopolskich na czele z Poznaniem ok. 1314 r. opanował całą Wielkopolskę zjednoczywszy w ten sposób główne dzielnice Polski. W 1320 r. Władysław Łokietek koronował się na króla zjednoczonego państwa polskiego. Ciężka walka Polski z zakonem krzyżackim, który na początku XIV w. zagarnął Pomorze 798 20° PAŃSTWO POLSKIE w połowie XIV w. Ziemie Konny Polskiej około 1333r. 50° 20° . ly przyłączone do ziem Korony Polskiej (azimierza Wielkiego (1333-1370) przyłączenia toria wchodzące w 1366 r. w skład państwa '/ego na zasadach lennych i/e polskie, które dostały się pod władzę Czech mocy porozumienia w 1335 r. '/ce państwa polskiego ta Kazimierza Wielkiego 1370 r.) Gdańskie, i Luksemburgami, którzy rządzili w Czechach, toczyła się ze zmiennym szczęściem. Kazimierz Wielki (1333—1370), następca Władysława Łokietka, zawarł w 1335 r. w Wyszehra- dzie za pośrednictwem Węgier porozumienie z Luksemburgami. Rezygnując ze swych pretensji do tronu polskiego Jan z Luksemburga zachował w swym ręku Śląsk. W 1343 r. zawarty został w Kaliszu „wieczysty pokój" z zakonem, który był zmuszony pójść na pewne ustępstwa teryto- rialne wobec Polski. Rezygnacja feudalnej Polski ze zdecydowanej walki z zakonem o zwrot za- girniętych przezeń ziem polskich była następstwem agresywnej polityki części feudałów polskich na wschodzie. W latach 1349—1352 feudałowie polscy po ciężkiej walce z miejscową ludnością zagarnęli Ruś Halicką, gdy Litwa zajęła Wołyń. Między Litwą a Polską rozpoczęła się długotrwa- ła walka o ziemie halicko-włodzimierskie, którą feudałowie polscy prowadzili za panowania Kazi- mierza Wielkiego w sojuszu z feudałami węgierskimi. ROZWÓJ RENTY PIENIĘŻNEJ. ANTYFEUDALNA WALKA CHŁOPÓW Po zjednoczeniu kraju w Królestwie Polskim nastąpił żywy rozwój ekonomiczny. W XIV— XV w. trwała nadal intensywna kolonizacja wewnętrzna przez karczunek lasów, zakładanie nowych osad i powiększanie areału pól uprawnych. Wewnętrzna kolonizaqa kraju była przede wszystkim dziełem chłopstwa polskiego, które w zbiegostwie szukało ratunku przed wyzyskiem feudalnym. Jednakże i na nowych miejscach chłopi popadali w zależność feudalną od wielkich właścicieli ziemskich po przyznanych im latach wolnizn. W XIV w. wolni chłopi w Polsce prawie zupełnie znikli. Feudałowie przenosili chłopów na czynsz płacony w naturze i pieniędzmi. Pierw- sza połowa XV w. była okresem największego rozpowszechnienia w średniowiecznej Polsce renty pieniężnej. Na Śląsku czynsz pieniężny był przeważającym rodzajem renty. Najbardziej opóźnio- ne w rozwoju społeczno-ekonomicznym było Mazowsze. Jednakże obok ściśle ustalonego i regularnie ściąganego czynszu feudałowie starali się za- chować w zmienionej postaci dawne powinności chłopskie. I tak np. w XIV w. w formie danin ściąganych w naturze, głównie w postaci bydła, istniał narzaz, a pod nazwą obiedne — stara po- winność stan. Obok czynszu tu i ówdzie była praktykowana również pańszczyzna, jednakże w nieznacznych rozmiarach. Oprócz powinności na rzecz feudałów, właścicieli ziemi, chłopi musieli płacić dzie- sięcinę na rzecz kościoła. W Wielkopolsce dziesięcinę płacono głównie w postaci pieniędzy, w Ma- łopolsce — w naturze. Najbardziej rozpowszechnioną formą oporu chłopów wobec ucisku feudalnego w tym czasie było zbiegostwo. Statut wiślicki wydany za Kazimierza Wielkiego dla Małopolski stwierdza, że z powodu bezprawnego wychodu chłopów posiadłości pańskie często pustoszeją i grunty leżą odłogiem. Chłopstwo walczyło również przeciwko nadzwyczaj uciążliwej dziesięcinie snopowej (decima manipularis) na rzecz kościoła, dążąc do zamiany jej na opłaty pieniężne. Antyfeudalne wystąpienia chłopstwa i biedoty miejskiej przybierały często formę herezji. Na początku XIV w. szeroko rozpowszechniła się w Polsce herezja waldensów, którzy wzywali do ustanowienia równości majątkowej i występowali przeciw oficjalnemu kościołowi. Do walki z herezjami w Polsce wprowadzona została inkwizycja. W1315 r. na Śląsku zginęło na stosie kilku- set waldensów. Jednakże te surowe represje nie mogły powstrzymać dalszego rozpowszechniania się herezji. W połowie XIV w. szeroko rozpowszechnił się wśród chłopstwa polskiego, zwłasz- cza w Małopolsce, ruch heretycki biczowników. 800 ROZWÓJ PAŃSTWA OSMAŃSKIEGO (XIII-XV W) Cronico mff Jff poitoutoKtom/ lvr*( Sułtanatu S?laiu*o* a Bizanc/iM w Końcu XIII n. H A M l D *o/t»f / granice emiratów seiaiucfatt <3o tJKr. Granico twtarió* oganfjmnycti pun Turtów Osmańskich w łan UnieSzej co H02 Itrylona emiralo* sftaiuckkh, połmtafucnę pod władzą Timura po bilwie n 1402 Terytoria opanowane przeł Turków do początku XVI n lalo opanowania 1331 posictególnych 1463 iemnbr* i posiadłoici X W-8 Mtejsca i cały [*.*.*.* Posiadtońi wasalne Turków Osmańskich _ . __. _. Granice pomlw no priełamie XV i XVI Wydawnictwo .Książka i Wiedza" 1966 Druk PPWK-W-wa, Solec 18. Zam. 4391/C/66-l7.VIII.64-30300 Szeroki oddźwięk wśród chłopstwa polskiego i biedoty miejskiej znalazł w XV w. ruch hu- lycki, zdobywając szczególnie wielu zwolenników na Śląsku, a także w miastach i miasteczkach Małopolski i Wielkopolski, wśród chłopstwa Kujaw i ziemi dobrzyńskiej. Na Śląsku antyfeudalna walka chłopstwa i biedoty miejskiej pod wieloma względami przypominała wydarzenia w powstań- czych Czechach. Powstałe do walki zbrojnej masy ludowe niszczyły klasztory i kościoły, a kiero- Kościół Marii Panny w Gdańsku. XIV—XV w. wali nimi płomienni kaznodzieje, „ubodzy księża". Wielu polskich chłopów i biedaków miejskich brało aktywny udział w wojnie chłopskiej w samych Czechach. Źródła polskie podają, że plebs, kmiecie tworzyli oddziały śpieszące z pomocą walczącym Czechom. Feudałowie duchowni i świe- ccy uciekli się do krwawego terroru, by stłumić rozpoczynającą się wojnę chłopską. ROZWÓJ RZEMIOSŁA I HANDLU W XIV—XV w. zaznaczył się dalszy postęp w produkcji rzemieślniczej. W czasach tych Śląsk — zwłaszcza Wrocław — słynął ze swych tkaczy. Wielkim ośrodkiem wyrobu sukna był Kraków. Dokumenty wymieniają rzemieślników najrozmaitszych specjalności: tkaczy, sukienni- 51 — Historia powszechna t. III 801 Barbakan w Krakowie. 1498—99 ków, hutników, szklarzy, rytowników, snycerzy, malarzy, stolarzy i szewców. Organizacje ce- chowe, które powstały w miastach polskich już w poprzednim okresie, znacznie wzrosły, przy czym w XIV—XV w. ujawniło się już wyraźnie rozwarstwienie społeczne wewnątrz cechów. Za- rządy cechowe znajdowały się w ręku mistrzów, którzy wybierali starszyznę, stojącą na czele ce- chów. Czeladnicy, a zwłaszcza terminatorzy byli zależni od majstrów. W okresie tym znacznie rozszerzył się handel dalekosiężny. Po dawnemu główną rolę od- grywał handel tranzytowy z krajami Wschodniej i Zachodniej Europy. Szczególnego znaczenia nabrał w XIV w. handel z koloniami genueńskimi na wybrzeżu Morza Czarnego, przede wszyst- kim ż Kaffą (Teodozją), skąd wywożono na rynki polskie jedwab i korzenie, ałun i inne cenne towary. Bardzo ożywiony handel prowadziła Polska z miastami ruskimi, nawiązała trwałe stosunki handlowe z Węgrami i Słowacją. Kupcy polscy wywozili na Węgry i do Słowacji ołów, sól i sukno, a przywozili węgierską miedź, żelazo, wina i wosk. Intensywna wymiana handlowa istniała między Polską i Flandrią, skąd przywożono słynne sukna oraz wina i inne towary. Oderwane w tym okresie od państwa polskiego miasta pomorskie — Szczecin, Kołobrzeg, Gdańsk i inne — brały aktywny udział w handlu na Morzu Bałtyckim, nawiązując ścisłe stosunki handlowe z Nowogrodem, Flan- drią, Anglią i Skandynawią. Wiele miast polskich, np. Kraków, Wrocław, Szczecin i Kołobrzeg, należało do Hanzy. Szybko rozwijał się także handel wewnętrzny, umacniała łączność między miastem a otacza- jącym je okręgiem rolniczym. W XIV—XV w. do umocnienia więzi gospodarczych między po- 802 ttczcgólnymi ziemiami polskimi przyczyniły się jarmarki, a kupiectwo odgrywało w życiu miast pohkich coraz większą rolę. W wielkich miastach — Krakowie, Wrocławiu, Poznaniu, Toruniu i Gdańsku — powstały zjednoczenia bogatych kupców — gildie. W XIV—XV w. wiele miast wywalczyło sobie samorząd. W tym okresie prawa miejskie oprócz Krakowa, Wrocławia i Poznania otrzymały także Lublin, Tarnów, Bydgoszcz, Warszawa i niektóre inne miasta. Walka mieszczan z wójtami w XIV w. w większości wypadków kończyła ile zwycięstwem mieszczan. W miastach polskich toczyła się zacięta walka społeczna. Zamożni rzemieślnicy miejscy wal- czyli o udział w rządzeniu miastem, popierani przy tym niekiedy przez władzę królewską. Kazi- mierz Wielki zarządził np. w 1368 r., aby do rady miejskiej Krakowa wchodzili obok przedstawicie- li patrycjatu także przedstawiciele cechów. Walka społeczna w miastach polskich ściśle wiązała lie. z walką z patrycjatem niemieckim.Polska ludność kupiecko-rzemieślnicza żądała, aby rajcy byli wybierani nie tylko spośród Niemców, lecz mogli nimi być też Polacy, i aby w urzędach miejskich używano języka polskiego. Z drugiej strony w walce z samowolą majstrów, będących częstokroć Niemcami, czeladnicy i uczniowie, z reguły Polacy, uciekali się nieraz do strajków. W 1392 r. na mocy specjalnego postanowienia zarządu miejskiego w Krakowie wypędzeni zostali z miasta czeladnicy, którzy odmówili pracy na znak protestu przeciwko wyzyskiwaniu ich przez majstrów. ROZWÓJ PRZYWILEJÓW SZLACHECKICH W KOŃCU XIV—W XV W. Scentralizowanemu państwu polskiemu potrzebna była spisana kodyfikacja. Jednakże za- miast jednolitego ustawodawstwa dla całego państwa polskiego opracowane zostały za Kazimierza Wielkiego w latach 1346—1347 oddzielne zbiory praw dla Małopolski i Wielkopolski: Statut wiślicki i Statut piotrkowski. Statuty te, oparte na istniejącym w Polsce prawie zwyczajowym, odzwiercie- dlały jednocześnie dokonujące się w kraju przemiany społeczno-ekonomiczne. Statuty obejmowa- ły rozmaite zagadnienia prawa cywilnego i karnego, stosunki między stanami, zagadnienia sądu i procedury sądowej. Ustawodawstwo to nosiło wyraźnie feudalny charakter. Sytuaqa chłopów z chwilą wprowadzenia statutów, które ograniczały ich wolność osobistą, uległa pogorszeniu. Magnaci świeccy i duchowni nie byli zainteresowani w umocnieniu władzy królewskiej i korzystali z każdej okazji, aby ograniczyć ją na swą korzyść. Możliwość taka nadarzyła się, kiedy władza królewska w Polsce przeszła w ręce siostrzeńca Kazimierza Wielkiego, Ludwika Ande- gaweńskiego (1370—1382), króla Węgier. Nie mając w Polsce trwałego oparcia, Ludwik węgierski zmuszony był pójść na szereg ustępstw wobec feudałów polskich. W 1374 r. nadał całej szlachcie jako stanowi tzw. przywilej koszycki, który m.in. zwalniał ją od wszystkich powinności z wyjątkiem służby wojskowej i niewielkiego podatku w wysokości 2 groszy z łanu1 chłopskiego. Wielcy feuda- łowie wykorzystali przywilej koszycki, aby jeszcze bardziej umocnić swe wpływy polityczne i osła- bić władzę królewską. I chociaż przemoc polityczna magnatów wywoływała niezadowolenie szlach- ty, to jednak nie dążyła ona do umocnienia władzy królewskiej, gdyż widziała w krzepnącej organizacji stanowej dostatecznie mocne narzędzie do stłumienia oporu chłopstwa poddanego. Poważnym sukcesem szlachty były Statuty nieszawskie z r. 1454, które jeszcze bardziej ogra- 1 W Polsce istniały dwa rodzaje łanów jako miara powierzchni: flandryjski łan — ok. 17 ha — oraz frankijski łan — ok. 24,5 ha. 803 niczyły władzę królewską i przyznawały szlachcie prawo do własnych wybieralnych sądów ziem- skich. Zabronione zostało łączenie w jednym ręku najważniejszych stanowisk: urzędnika kró- lewskiego, starosty i stojącego na czele samorządu ziemskiego wojewody. Król obiecał, że bez zgody zjazdów, czyli sejmików ziemskich, nie będzie wydawał nowych praw i nie będzie wypowia- dał wojny. Sejmiki ziemskie i sejmy walne (ogólnopaństwowe) przekształciły się na przełomie XV i XVI w. w najważniejsze organa polskiej państwowości feudalnej. Statuty 1454 r. oznaczały ważny etap w procesie kształtowania się w Polsce monarchii feudalnej ze stanowym przedstawicielstwem. Cechą szczególną „monarchii stanowej" w Polsce było odsunięcie miast od udziału w przedstawi- cielskich organach władzy. UNIA POLSKO-LITEWSKA Po śmierci króla Ludwika węgierskiego magnaci polscy powołali w 1384 r. na tron polski córkę jego Jadwigę. Na ich żądanie Jadwiga wstąpiła w związek małżeński z wielkim księciem litewskim Jagiełłą, który został królem polskim pod imieniem Władysława II (1386—1434). W 1385 w Krewię zawarta została unia polsko-litewska. Unia w Krewię nie była porozumieniem równouprawnionych stron. Magnaci polscy osiągnęli włączenie Litwy w skład państwa polskiego i wprowadzenie przemocą na Litwie chrześcijaństwa w obrządku łacińskim. Unia polsko-litewska wymierzona była przeciwko potężniejącemu zakonowi krzyżackiemu, zagrażającemu narodowemu istnieniu Polski i Litwy. Jednocześnie feudałowie polscy, organizatorzy unii, hołubili plany ujarz- mienia i eksploatacji bogatych ziem ruskich, zagarniętych poprzednio przez Litwę. Te negatywne skutki unii w Krewię wystąpiły wyraźnie już wkrótce po jej zawarciu. W 1387 r. feudałowie polscy zagarnęli Ruś Halicką, która przez pewien czas za panowania Ludwika znajdowała się pod władzą króla węgierskiego. Zagarnięcie Rusi Halickiej i innych ziem ruskich było jednym z ważnych eta- pów przekształcania się Polski w państwo wielonarodowościowe, oparte na ucisku narodu ukraiń- skiego i białoruskiego przez feudałów polskich. Ogłoszona na mocy unii w Krewię likwidacja państwa litewskiego wywołała zacięty opór feudałów Wielkiego Księstwa Litewskiego, a masy ludowe opierały się wprowadzeniu katolicyzmu na Litwie. Na czele opozycji feudałów litewskich stanął stryjeczny brat Jagiełły — Witold, który dążył do zachowania państwowej samodzielności Litwy. W 1398 r. Witold został ogłoszony kró- lem Litwy. Unia polsko-litewska została zerwana. Konflikt między Polską a Litwą wykorzystał zakon krzyżacki, któremu Witold w zamian za pomoc odstąpił Żmudź. W 1401 r. unia polsko- -litewska została wznowiona. Feudałowie polscy musieli tym razem uznać odrębne istnienie pań- stwa litewskiego, chociaż pod zwierzchnią władzą Jagiełły. Magnaci polscy nie myśleli jednak zre- zygnować z planów inkorporacji Litwy. BITWA POD GRUNWALDEM W 1410 R. POLSKA A WOJNY HUSYCKIE Przełom XIV i XV w. był okresem rozkwitu wojskowej potęgi zakonu krzyżackiego, który otrzymał dużą pomoc ze strony feudałów zachodnioeuropejskich i dążył do zagarnięcia coraz no- wych ziem. W walce z tym groźnym niebezpieczeństwem zjednoczyły się siły narodu polskiego, ruskiego i litewskiego. W 1409 r. wybuchła znowu między zakonem a Polską i Litwą wojna, która później otrzymała nazwę „wielkiej wojny". Decydująca bitwa między armią krzyżacką a oddzia- łami polsko-litewsko-ruskimi rozegrała się 15 lipca 1410 r. pod Grunwaldem. Najsilniejszą 804 i najlepiej uzbrojoną część armii sojuszniczej stanowiło rycerstwo polskie, znaczna część wystawio- nych przez Litwę wojsk składała się z pułków ruskich. W bitwie pod Grunwaldem wzięli także udział wojownicy czescy, a wśród nich walczył prawdopodobnie przyszły wódz taborytów JanŻiżka. Przygotowując się do wojny Krzyżacy przy poparciu 22 feudalnych władców Europy Zachod- niej zgromadzili wielkie, dobrze uzbrojone wojsko, mimo to jednak bitwa grunwaldzka zakończyła Bitwa pod Grunwaldem Sztych z kroniki Marcina Bielskiego. 1597 się całkowitą klęską zakonu. Wiekopomną sławę zdobyły sobie uczestniczące w bitwie pułki smo- leńskie. Znajdując się w centrum walki wytrzymały straszliwe natarcie konnicy krzyżackiej. Pod Grunwaldem postradał życie kwiat armii zakonnej wraz z wielkim mistrzem Ulrykiem von Jun- gingen. Bitwa na polach grunwaldzkich odegrała ogromną rolę w dziejach tej części Europy. „Parcie na wschód" feudałów niemieckich zostało powstrzymane na długi okres, a potęga zbójeckiego 805 zakonu krzyżackiego ostatecznie złamana. Jednocześnie wzrósł międzynarodowy autorytet państwa polskiego. Zwycięstwo grunwaldzkie przygotowało także sukces Polski w walce o dostęp do Morza Bałtyckiego. W okresie wojen husyckich kalikstyni ofiarowali królowi polskiemu Władysławowi Jagielle tron czeski i proponowali mu wspólne wystąpienie przeciw cesarstwu niemieckiemu. W tym czasie w Polsce drobne i średnie rycerstwo oraz mieszczanie bardzo przychylnie odnosili się do Czechów, walczących z agresją niemiecką. Czechy mogły pomóc Polsce w walce o zjednoczenie wszystkich ziem polskich, przede wszystkim Śląska, który jęczał pod uciskiem Luksemburgów i wydany był na pastwę germanizacji. Jednakże wzrost antyfeudalnych nastrojów mas ludowych w samej Polsce zaniepokoił magnatów, polskich i duchowieństwo katolickie, którzy rychło przerzucili się na prze- ciwną stronę. Na czele antyhusyckiego stronnictwa stanął biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki. Możnowładztwo polskie odrzuciło plan unii czesko-polskiej i przystąpiło do tępienia husytyzmu w Polsce. UDZIAŁ POLSKI W WALCE Z AGRESJĄ FEUDAŁÓW TURECKICH W XIV w. narodom Południowo-Wschodniej i Środkowej Europy zaczął zagrażać nowy groźny wróg — Turcy osmańscy. Polska nie pozostała na uboczu ogólnoeuropejskich wydarzeń i wzięła udział w walce z armiami sułtanów tureckich. W obliczu tego niebezpieczeństwa zawarta została w 1440 r. polsko-węgierska unia personalna. Król polski — syn Władysława Jagiełły — Władysław III (1434—1444) został królem Węgier. Wspólnie z armią węgierską pod dowództwem wybitnego wodza węgierskiego Jana Hunyadyego wojsko polskie uczestniczyło w 1443 i na po- czątku 1444 r. w bitwach, które przyniosły świetne sukcesy młodemu królowi. Jednakże 10 listopa- da 1444 r. w bitwie pod Warną Władysław III poległ, a jego oddziały rozbite zostały przez ogrom- ną armię turecką. Klęska ta miała fatalne następstwa, gdyż przesądziła los Półwyspu Bałkańskiego i Bizancjum. Po bitwie pod Warną unia polsko-węgierska została zerwana. Feudałowie polscy po wybraniu na tron polski brata Władysława III — wielkiego księcia litewskiego Kazimierza Jagiellończyka (1447—1492) doprowadzili do reaktywowania zerwanej za Władysława III polsko-litewskiej unii personalnej. W 1454 r. rozpoczęła się nowa wojna Polski z zakonem krzyżackim, która zakończyła się zwycięstwem Polski. Na mocy pokoju toruńskiego z 1466 r. Polska odzyskała Pomorze Gdań- skie, ziemię chełmińską i michałowską, Malbork, Elbląg i biskupstwo warmińskie. Pozostała wschodnia część państwa krzyżackiego ze stolicą w Królewcu stawała się lennem Polski. Polska znów uzyskała dostęp do morza. Pomimo unii polsko-litewskiej Litwa nie brała udziału w wojnie z zakonem. Magnaci polscy i szlachta starali się wykorzystać unię z Litwą jedynie w celach szerokiej ekspansji na wschód. Tymczasem w 1471 r. doszło do polsko-czeskiej unii dynastycznej, a w 1490 r. syn Kazimierza Jagiellończyka Władysław, król Polski i Czech, zasiadł także na tronie węgierskim. Pod koniec XV w. Polska stała się jednym z najpotężniejszych mocarstw europejskich. KULTURA POLSKA W XIV—XV W. Dzięki utworzeniu zjednoczonego państwa polskiego, zrastaniu się ziem polskich w jeden organizm gospodarczy, polityczny i kulturalny, nastąpił świetny rozwój kultury polskiej. W walce z agresją niemiecką umocniła się świadomość narodu polskiego i idea jedności ziem polskich. 806 W XIV—XV w. w Polsce nastąpiły duże przemiany w systemie szkolnictwa. W 1364 r. założony został uniwersytet w Krakowie, który w przyszłości stał się wielkim ośrodkiem kul- tury i nauki w Europie Środkowej. Na początku XV w. w Polsce rozpowszechniły się szeroko postępowe idee husyckie, które głosił w Polsce uczeń i współbojownik Husa Hieronim z Pragi. Nauka Husa i radykalne poglądy taborytów znalazły szeroki oddźwięk w różnych warstwach społecznych — wśród mieszczan, uciskanego chłopstwa, a nawet wśród części magnatów pol- skich. Wyznawcą idei Husa był profesor Uni- wersytetu Krakowskiego mistrz Andrzej Gałka z Dobczyna, który uprawiał agitację przeciw duchowieństwu katolickiemu. Święty Hieronim Rzeźba w drzewie Wita Stwosza. Ołtarz Mariacki. Kościół Marii Panny w Krakowie. 1477—1489 W XV w. zaczęły rozpowszechniać się w Polsce idee humanizmu. Wśród pierwszych humanistów polskich należy wymienić Grze- gorza z Sanoka i Jana Ostroroga. Grzegorz z Sanoka nawoływał do studiowania nauk przyrodniczych, wysoko cenił starożytnego filozofa-materialistę Epikura. Jan Ostroróg jest autorem memoriału zatytułowanego Monumen- tum pro Reipublicae ordinatione. W tym me- moriale Ostroróg pisał o konieczności umoc- nienia i scentralizowania państwa polskiego, uniezależnienia Polski od papiestwa. W literatu- rze coraz silniej rozwijały się gatunki świeckie, pojawiły się prace polemiczno-publicystyczne, powstała poezja świecka. Pierwsze wiersze li- ryczne powstały w środowisku młodzieży stu- denckiej. Głośno zadźwięczała w poezji nuta patriotyzmu, pieśni sławiły bitwę grunwaldzką, opłakiwały klęskę pod Warną i niszczące na- jazdy oddziałów tatarskich. Język polski zdo- bywał sobie coraz poważniejsze miejsce w li- teraturze, chociaż nadal przeważała łacina. Jednym z wybitnych dzieł historycznych tego okresu jest obszerna praca Jana Długosza Historia Polski, w której opisuje on wydarzenia historii polskiej i krajów sąsiednich od najdaw- niejszych czasów do 1480 r. Autor szeroko wykorzystał rozmaite źródła, wśród nich także kro- niki ruskie. Cechą charakterystyczną pracy Długosza jest jego krytyczny stosunek do źródeł historycznych, dzięki czemu Historia Polski stała się szczególnie cennym pomnikiem piśmien- nictwa. Znaczny rozwój osiągnęły w XIV—XV w. nauki przyrodnicze, matematyka i astro- nomia. W dziedzinie astronomii zasłynął w tym czasie szczególnie swymi pracami nauczyciel Kopernika — Wojciech z Brudzewa. W architekturze panował styl gotycki. W tym czasie architektura Małopolski skrystalizo- wała swój odrębny charakter. W Krakowie zachowały się wspaniałe zabytki budownictwa sak- ralnego: katedra na Wawelu i kościół Mariacki. Wielkim mistrzostwem artystycznym wyróż- niają się rzeźby tego okresu, a przede wszystkim rzeźby zdobiące grobowce królów polskich 807 w Krakowie. Na okres rozkwitu rzeźby polskiej przypadają wspaniałe dzieła wybitnego arty- sty XV w. Wita Stwosza (Stosza), twórcy jednego z najpiękniejszych zabytków rzeźby późno- gotyckiej — olbrzymiego drewnianego ołtarza w kościele Mariackim w Krakowie. Postacie cen- tralnej sceny tego ołtarza wykonane są z mistrzowską wirtuozerią, wielką wnikliwością i pasją szczegółu. Świetnie rozwinęło się także malarstwo polskie. Freski, które zachowały się z XIV— XV w., wyróżniają się już dbałością o realizm i walory portretowe. Freski jednego z klasztorów w Lublinie przedstawiają triumfalny wjazd Jagiełły do Lublina po bitwie grunwaldzkiej. Za- chowały się freski wykonane przez mistrzów ruskich, którzy przybyli do Polski po wstąpieniu na tron Jagiełły. ROZDZIAŁ XLV ZJEDNOCZENIE HISZPANII. UTWORZENIE PAŃSTWA PORTUGALSKIEGO Po zakończeniu rekonkwisty w Hiszpanii i Portugalii zaczęły się tworzyć scentralizowa- ne państwa. W rękach Arabów pod koniec XIII w. pozostały tylko niewielkie posia- dłości na południu Hiszpanii — emirat Grenady ze stolicą w tym mieście. Z pozostałe- go terytorium Półwyspu Pirenejskiego Arabowie zostali wypędzeni. HISZPANIA W XIV—XV W. ROZWÓJ MIAST W ciągu XIV i prawie cały wiek XV Hiszpania była jeszcze podzielona na królestwa Leonu- Kastylii i Aragonii-Katalonii, z których każde rozpadało się z kolei na wiele posiadłości feu- dalnych. Panowanie królów kastylijskich Jana (Juana) II (1406—1454) i Henryka IV (1454—1474) stało pod znakiem nieustannych zaburzeń feudalnych; przeciwko władzy królewskiej występo- wali wielcy feudałowie, którzy zdobyli ogromne posiadłości w czasach rekonkwisty i teraz gra- bili dobra domeny królewskiej, rujnowali wsie zależne od miast i napadali na miasta, które z reguły stawały po stronie władzy królewskiej. W XIV—XV w. nastąpił znaczny rozwój miast. Od XIII w. kwitło rzemiosło we wszy- stkich większych miastach, zwłaszcza na odebranych Arabom terenach, gdzie istniało ono już pod panowaniem arabskim. Statuty cechów i bractw świadczą o tym, że w miastach hiszpań- skich produkowano tkaniny wełniane, jedwabne, oręż, różne ozdoby. Towary te znajdowały w XIV w. zbyt nie tylko na rynku miejscowym, ale wywożone były daleko poza granice kraju. Pomimo złych dróg w kraju rosło znaczenie jarmarków, np. w Sewilli, Murcji, Cuenca itd. Szczególne znaczenie zdobył jarmark w mieście Medina del Campo, które stało się wielkim centrum handlowym dla północnych i północno-zachodnich miast i środkowej Kastylii. Rzemiosło i handel rozwijały się w XIV—XV w. również w Katalonii i Aragonii, szcze- gólnie w miastach śródziemnomorskich, wśród których prym wiodła Barcelona. Kupcy kata- lońscy rywalizowali z kupcami włoskimi w handlu z różnymi krajami basenu Morza Śródziem- nego. Miasta katalońskie utrzymywały konsulów w Genui i Pizie. Kupcy katalońscy czynni 809 Sala posłów w Alkazarze w Sewilli. XIV w. byli we Flandrii, statki ich docierały do Morza Północnego i Bałtyku. Prawo handlowe Barce- lony przyjęły miasta południowej Franqi. Słynęli swą sztuką kartografowie z Katalonii i wyspy Majorki, których współcześni cenili wyżej niż kartografów włoskich. Królowie Aragonii i magnaci, którzy ciągnęli niemałe zyski z handlu zagranicznego, po- pierali kupców i przyznawali miastom rozmaite przywileje i ulgi. Jednakże z istoty ustroju feudalnego wyrastały przeszkody utrudniające działalność handlową: w kraju istniało mnóstwo barier celnych, przywileje jednych miast godziły w interesy innych, na drogach i szlakach mor- skich grasowali rycerze-rozbójnicy. t ROLNICTWO I SYTUACJA CHŁOPSTWA Nauka historyczna dysponuje skąpym tylko materiałem dotyczącym rolnictwa i sytuacji chłopstwa w Hiszpanii XIV—XV w. Można stwierdzić jedynie podstawowe fakty, a wśród nich w pierwszym rzędzie dalszy rozwój hodowli owiec ze szkodą produkcji zbożowej, zwłasz- cza w Kastylii. Ogromne stada, należące do wielkich feudałów, kościoła i króla, przepędzano na zimę z Kastylii do Estremadury i wiosną z powrotem, z Estremadury do Kastylii. Właściciele tych ogromnych stad, którzy już w XIII w. połączyli się w związku wyposażonym w specjal- 810 oe przywileje (Mesta), mieli prawo wypasu na ziemiach państwowych i gminnych, co nieu- chronnie powodowało ruinę drobnych gospodarstw chłopskich. Wełnę merynosów wywożono W wielkich ilościach do miast włoskich, a od XV w. — do Niderlandów. Sytuacja chłopów poddanych i innych grup feudalnie zależnego chłopstwa w Hiszpanii XIV—XV w. była nadzwyczaj ciężka. Tylko w Kastylii istniało nadal dość dużo wolnych wspól- not chłopskich (behetria), których członkowie jako ludzie osobiście wolni obowiązani byli wobec twoich seniorów do stosunkowo lekkich świadczeń. Jednakże i oni po zakończeniu rekonkwisty i przerwaniu kolonizacji nowych ziem tracili stopniowo swe swobody i zmuszeni byli podpo- rządkować się seniorom. Z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych w Kastylii, podobnie jak i w innych czę- ściach kraju, zaczął się proces uwalniania chłopów, tzn. chłopi wykupywali się od różnych świad- czeń związanych z ich zależnością osobistą. Proces ten zakończył się w Kastylii w XIV—XV w., lecz nie oznaczało to bynajmniej zmniejszenia powinności lub zwiększenia dobrobytu podsta- wowej masy wytwórców wiejskich, ponieważ chłop (solariego) pozostawał feudalnym dzierżaw- cą ziemi obowiązanym płacić rentę feudalną, przeważnie w formie pieniężnej, i podlegał ju- rysdykcji pańskiej. Solariego miał prawo odejść od seniora i osiedlić się w dowolnym miejscu, lecz musiał przy tym pozostawić seniorowi ziemię. Czynsz chłopski stale się zwiększał, o czym świadczyła petycja kortezów z 1385 r. Podkreślano w niej, że panowie nałożyli na wsie „bardzo duże podatki i czynią wielkie gwałty, bezprawie i zło, dlatego wspomniane miasteczka i wsie doprowadzone zostały do ruiny i wyludnienia". Szczególnie ciężkie było położenie chłopów w królestwie Aragonii i Katalonii, gdzie płacili oni rentę feudalną, a poza tym wykonywali jeszcze wiele innych uciążliwych powinności, zna- nych pod nazwą „złych zwyczajów", a związanych z poddaństwem. W Katalonii np. znaczna część mienia przekazywanego w spadku, całe zaś mienie chłopa zmarłego bezdzietnie lub bez testamentu przypadało seniorowi. Feudałowie nakładali wysokie kary za najdrobniejsze prze- winienia, mieli prawo pobierania wysokich opłat od chłopa przekazującego coś córce w posagu itd. Większość chłopów w Katalonii stanowili tzw. remensowie, tj. poddani posiadający prawo wychodu (remensa oznacza „wykup"). Chłopi ci mogli odejść po złożeniu wykupu, co było raczej prawie zupełnie nieosiągalne wobec zbyt wysokiej ceny wykupu. Sądownictwo nad poddanymi i zależnymi chłopami w Aragonii i Katalonii znajdowało się całkowicie w rękach feudałów. POWSTANIA CHŁOPSKIE W XIV—XV W. Na wzrost ucisku feudalnego chłopi odpowiadali powstaniami. Największe powstania chłop- skie w tym czasie miały miejsce w królestwie aragońsko-katalońskim, gdzie niepokoje nabrały dużego rozmachu z początkiem XV w. Remensowie żądali zniesienia „złych zwyczajów" i pod- daństwa. Królowie Aragonii, chcąc uniknąć zaburzeń, niejednokrotnie wydawali dekrety o znie- sieniu poddaństwa i „złych zwyczajów", lecz opór arystokracji, a częściowo również miast, które także posiadały zależnych chłopów, sprowadzał praktyczne znaczenie tych dekretów do zera. W 1462 r. w Katalonii rozpoczęło się powstanie chłopów pod przywództwem drobnego szlachcica Verntallata. Powstanie ogarnęło nie tylko wielką część Katalonii, lecz przerzuciło się również na południową Francję. „Adam — głosili powstańcy — zmarł nie zostawiając te- stamentu, wobec czego ziemia powinna należeć na równi do wszystkich ludzi — jego dzieci— i byłoby niesprawiedliwością, aby jedni nią władali, a drudzy nie mieli zgoła nic". 811 Chłopi oblegali wiele miast i nie składali broni w ciągu dziesięciu lat, do 1472 r. W końcu król musiał znieść niektóre „złe zwyczaje" i zmniejszyć szczególnie ciężkie powinności. Jednakże już w 1474 r., pod naciskiem feudałów, przede wszystkim kościelnych, wszystkie te ustępstwa zostały cofnięte, a chłopi znów znaleźli się w poprzedniej sytuacji. Dlatego w 1484 r. walka rozgorzała na nowo. Na czele powstańców stanął teraz chłop Pedro Juan Sala, który okazał się utalentowanym organizatorem, dobrze znającym rzemiosło wojskowe. Chłopi, wśród których przeważali remensowie, podeszli w styczniu 1485 r. pod Barcelonę, a w marcu ponieśli porażkę. Schwytany do niewoli Sala został stracony, ale ruch chłopski nie zamarł, przekształcając się w wojnę podjazdową, która siała przerażenie wśród feudałów. Panowie zgodzili się wreszcie na kompromis i znieśli „złe zwyczaje" i osobistą zależność chłopów. Jednak wszystkie opłaty gruntowe obowiązywały nadal, toteż chłopi pozostali w zależności feudalnej, chociaż stali się ludźmi wolnymi osobiście. Skąpe i urywkowe dane źródłowe o ruchach chłopskich w Kastylii w XIV—XV w. nie pozwalają na dokładniejsze opisanie oporu ludowego, o którego istnieniu świadczy wiele fak- tów. Trzeba więc przede wszystkim wspomnieć o powstaniu, które wybuchło w Fuente Ovejuna w pobliżu Kordoby w Andaluzji w 1476 r.1 Ludność Fuente Oyejuna powstała przeciwko swe- mu seniorowi — komandorowi zakonu Calatrava — Guzmanowi, który okrutnie uciskał miesz- kańców. Fuente Oyejuna była dawniej, do 1458 r., zależna od Kordoby i powstańcy po uśmier- ceniu Guzmana i jego 14 powierników oddali swą wieś pod opiekę Kordoby. Dzięki mężnej i nieugiętej postawie podczas śledztwa powstańcy osiągnęli, że król zatwierdził ich decyzję, tj. w gruncie rzeczy uznał racje ich wystąpień. POLITYCZNE ZJEDNOCZENIE KRAJU Rozwój ekonomiczny Hiszpanii w XIV—XV w. doprowadził do wzrostu politycznych wpływów miast, które w sojuszu z władzą królewską występowały przeciwko wielkim feuda- łom, zwolennikom rozdrobnienia politycznego. W ten sposób w Hiszpanii powstawały prze- słanki zjednoczenia politycznego. Do ustanowienia jedności kraju przyczyniły się związki miast (hermandodes\ które przeciwstawiały się arystokracji feudalnej. W kortezach mieszczanie stali się od XIV w. najpotężniejszym stanem i coraz śmielej wysuwali swe postulaty. Centralizacja władzy w Hiszpanii nie dokonywała się jednak łatwo, gdyż przeciwni jej byli przede wszystkim wielcy feudałowie, którzy w okresie rekonkwisty znacznie powiększyli swoje włości i bogactwa. W miastach zaś patrycjusze, posiadający średniowieczne swobody i przywileje, popierali władzę królewską przeciwko wielkim feudałom i duchowieństwu tylko pod warunkiem zachowania tych swobód. Król mógł się oprzeć na drobnej i średniej szlachcie, której potrzebna była silna władza państwowa, by utrzymać chłopów w posłuszeństwie i zmu- sić ich do płacenia renty feudalnej. Rozwój gospodarki hiszpańskiej i poparcie władzy królewskiej przez szlachtę i miasta przyspieszyły polityczne zjednoczenie półwyspu. Nastąpiło ono w 1479 r., gdy królem Aragonii został Ferdynand, który zawarł związek małżeński z Izabelą, królową Kastylii. Powstało mo- carstwo, w którego skład weszły: większa część Półwyspu Pirenejskiego, Wyspy Balearskie, Sycylia, Sardynia i południowe Włochy. 1 Powstanie to przedstawił słynny poeta hiszpański Lope de Vega w Fuente Ovejuna. 812 Dziedziniec lwów w Alhambrze w Grenadzie Druga połowa XIV w. Z pomocą szlachty i mieszczan król i królowa rozpoczęli walkę z wielkimi feudalami, którzy usiłowali zachować polityczne rozdrobnienie kraju. Feudałowie pozbawieni zostali prawa bicia monety i prowadzenia prywatnych wojen. Przeprowadzono konfiskatę rozgrabionych przez ary- stokrację ziem koronnych. Nie będąc w stanie rozwiązać zakonów rycerskich, które powstały w okresie rekonkwisty i wzbogaciły się zaborem ogromnych dóbr ziemskich, król został ich wielkim mistrzem i w ten sposób mógł dysponować całym ich mieniem. W walce z wielkimi feudałami król i królowa korzystali z pomocy milicji miast, które utwo- rzyły związek, tzw. „świętą hermandadę". Oddziały miejskie ustanowiły placówki na gościń- cach i toczyły zaciętą walkę z zakłócającymi porządek feudałami. Pokonawszy jednak w za- sadzie arystokrację z pomocą mieszczan, władza królewska zaczęła następnie ograniczać stop- niowo prawa miast do samorządu, podporządkowując je urzędnikom królewskim. Umocniwszy swą władzę Ferdynand i Izabela rozpoczęli wojnę z Grenadą — ostatnią twierdzą Arabów w Hisz- panii. Wojna ta trwała 10 lat i zakończyła się w 1492 r. zdobyciem Grenady. WŁADZA KRÓLEWSKA A KOŚCIÓŁ KATOLICKI W walce o umocnienie swej władzy Ferdynand i Izabela opierali się na kościele katolickim, który nigdzie nie był tak silny, jak w Hiszpanii. Ponieważ rekonkwista przebiegała pod hasłem walki „krzyża z półksiężycem", tzn. walki narodów chrześcijańskich z muzułmanami, w Hisz- 813 panii powstał sprzyjający grunt dla fanatyzmu katolickiego. Władza królewska wykorzystała to i podbudowała nowy ład polityczny całym autorytetem kościoła. W 1480 r. ustanowiona została w Hiszpanii inkwizycja i wkrótce rozpoczęły się bezlitosne prześladowania muzułmanów, Żydów i heretyków. Prześladowania te wzmogły się szczególnie po zdobyciu Grenady. Żydom i muzułmanom dano do wyboru albo opuścić kraj, albo przejść na chrześcijaństwo. Dziesiątki tysięcy ludzi, przeważnie rzemieślników i kupców, wyemigro- wało z Hiszpanii. Lecz Żydom i muzułmanom, którzy przeszli na chrześcijaństwo, groziło usta- wicznie niebezpieczeństwo. Gdy tylko ktoś doniósł, że pozostali wierni swej poprzedniej wierze, przekazywano ich natychmiast są- dowi inkwizycyjnemu. Opozycję polityczną wobec króla zaczęto traktować w Hiszpanii na równi z herezją, a wrogów władzy kró- lewskiej stawiać przed sąd inkwi- zycji jako kacerzy. W ten sposób inkwizycja prześladowała nie tylko Żydów i muzułmanów, lecz także hiszpańskich chrześcijan, jeśli ich podejrzewano o wrogi stosunek do kościoła i króla. Inkwizyqa uczy- niła z kościoła najstraszliwsze na- rzędzie absolutyzmu. W Hiszpanii egzekucje here- tyków przerodziły się w rodzaj ponurego widowiska kościelnego, które nosiło nazwę auto da fe, co znaczy w tłumaczeniu „akt wiary". Palenie heretyków odbywało się na placach w obecności dworu kró- lewskiego, feudałów i mieszczan. W procesji ze śpiewem hymnów religijnych szło na przedzie ducho- wieństwo, a za nim prowadzono skazanych na śmierć. Na stosach spalono mnóstwo ludzi. Straszną sławę zdobył inkwizytor Torąue- mada, który w ciągu okresu, kiedy stał na czele trybunału inkwizycyj- nego, spalił ponad 8 tys. „niewier- nych", muzułmanów, Żydów i he- Palenie kacerzy retyków. Gorliwość inkwizytorów Obraz Pedro Berruguete. Przełom XV—XVI w. . podsycała okoliCZnOŚĆ, ŻC 814 torzy i donosiciele otrzymywali trzecią część mienia ska- zanych. Resztę otrzymywał król. Naród hiszpański, który wyzwolił kraj od Arabów, znalazł się w jarzmie despoty- cznych królów, chciwych feudałów i fanatycznego zbójec- kiego duchowieństwa. ROZWÓJ KULTURY W XIV—XV W. Rozwój miast i wzrost politycznych wpływów miesz- czaństwa, występującego przeciwko arystokracji, znalazły odbicie w kulturze Hiszpanii. Wpływ ludu i mieszczań- stwa na kulturę hiszpańską przejawił się w poemacie Juana Ruiza (1283—1350) Książka o dobrej miłości (Libro de buen amof}. Forma powieściowa tego biograficznego poematu zapowiadała późniejszą powieść szelmowską, w której sługa jest mądrzejszy i sprytniejszy od swego pana. Istotne zmiany zaszły również w literaturze klas wyż- szych. Arystokracja feudalna, doznawszy klęski w walce z władzą królewską i przekształciwszy się w arystokrację ćlworską, zamknęła się w wąskim kręgu przesądów stano- wych i zaczęła kultywować cnoty „rycerskie" i idee wier- ności wobec władzy. W środowisku tym popularne były pieśni trubadurów prowansalskich, francuskie powieści rycerskie i stare romanse opiewające bohaterską walkę z Maurami. Waza Fortuny'ego. Malaga. XIV w. W ostatnim ćwierćwieczu XV w. napisany został jeden ze znakomitych zabytków literatury hiszpańskiej — udramatyzowana nowela Celestyna, której autorem był prawdopodobnie Fernando de Rojas. W noweli tej wy- stępują wyraźnie rysy plebejsko-demokratyczne: walka nowego człowieka z obyczajami feudalnymi, żądanie całkowitej swobody uczuć osobistych. W XIV—XV w. nowe zjawiska życia ekonomicznego i społecznego znalazły odbicie przede wszystkim w architekturze; powstają wspaniałe pałace arystokracji, ratusze miejskie i katedry, łączące w sobie elementy gotyku, stylu mauretańskiego i wczesnego Odrodzenia włoskiego. Wszystkie te gmachy wyróżniały się bogactwem dekoracji, piękną rzeźbą w kamieniu i drze- wie. Wielki rozwój osiągnęła produkcja ceramiczna. Najbardziej znanym przedmiotem wyko- nanym w stylu hiszpańsko-mauretańskim jest wspaniała, ozdobiona lustrem waza Fortuny'ego, której nazwa pochodzi od nazwiska jej właściciela, malarza hiszpańskiego Mariano Fortuny y Carbo (1838—1874). POWSTANIE PAŃSTWA PORTUGALSKIEGO Początek politycznej samodzielności Portugalii związany był ze zwycięstwem nad Arabami, odniesionym przez Portugalczyków pod dowództwem hrabiego Alfonsa Henriąueza pod Uriąuą w 1139 r. Po zwycięstwie Alfons Henriąuez obwołany został królem Portugalii. Lecz król Leonu 815 uznał królewski tytuł Alfonsa dopiero w 1143 r. pod naciskiem papieża, przy czym Portugalia została lennem papiestwa i zobowiązała się płacić mu trybut. Rekonkwistę również w Portugalii prowadzili chłopi i rycerstwo zorganizowane w zakonach rycerskich. W miarę odzyskiwania terytorium rosły dobra ziemskie arystokracji i duchowień- stwa i powstawały, zwłaszcza na południu, wielkie posiadłości, należące do duchowieństwa, zakonów rycerskich i wielkich feudałów świeckich. Ponieważ jednak uczestnicząc w rekonkwi- ście chłopi otrzymali broń do ręki, wielcy właściciele ziemscy musieli osiedlać ich w swych dobrach na ulgowych warunkach. W tej sytuacji na południu Portugalii, tj. na ziemiach odzy- skanych, chłopstwo zachowało wolność, gdy na północy popadło w zależność feudalną, która przybierała różne formy, nie wyłączając poddaństwa. Gdzieniegdzie istnieli również niewol- nicy— jeńcy muzułmańscy. Klasę feudałów portugalskich reprezentowali magnaci, szlachta średnia (infanzones) i niższa (caballeros — rycerze). Duże wpływy w Portugalii, znajdującej się od połowy XII w. w wasal- nej zależności od papieża, osiągnęło duchowieństwo, które zagarnęło ogromne połacie ziemi i uzyskało zwolnienie od podatków; kler usiłował wtrącać się do rządów, był wykonawcą wszy- stkich rozkazów papiestwa, a kiedy papież nie otrzymywał żądanych od Portugalii sum, du- chowieństwo nakładało na ludność wszelkie możliwe kary kościelne — interdykt i klątwę. W cią- gu trzech stuleci (XII—XIV w.) walczyli królowie portugalscy z pretensjami papieży. Diniz I (1279—1325) ograniczył jurysdykcję duchowieństwa i zabronił mu nabywania nowych posiad- łości ziemskich. Na początku XV w. król Jan (Juan) I (1385—1433) zakończył walkę faktycz- nym podporządkowaniem duchowieństwa władzy królewskiej. ROZWÓJ MIAST, RZEMIOSŁA I HANDLU W walce tej po stronie władzy królewskiej stawały miasta, rosnące w siłę w miarę rozwoju rzemiosła i handlu. Wraz z posuwaniem się Portugalczyków na południe zwiększała się ilość miast-fortec, które stawały się punktami oporu rekonkwisty. Od drugiej połowy XIII w. zaczęła również wzrastać rola tych miast jako ośrodków rzemiosła i handlu. Położone nad Atlantykiem miasta portugalskie nawiązały ożywione stosunki handlowe z Francją i Anglią, a także z miastami śródziemnomorskimi, dokąd Portugalia wywoziła zboże i inne artykuły rolne. Królowie i panowie feudalni popierali eksploatację rud żelaznych i pokładów złota, budow- nictwo okrętowe i handel morski. Miasta otrzymywały przywileje i prawa samorządowe, a w po- łowie XIII w. przedstawiciele ich pojawili się na zgromadzeniach kortezów. Król Diniz I, zwany też el Labrador (rolnik), sprowadzał z Genui budowniczych okrętów i kazał sadzić drzewa na zboczach gór wzdłuż wschodniej granicy państwa; w przyszłości Portugalia czerpała stąd świetny budulec na maszty okrętowe. Mając na myśli rozwój budownictwa okrętowego w Portugalii, Engels nazwał Portugalię iberyjską Holandią. Zainteresowanie królów portugalskich rozwojem budownictwa okrętowego miało określone przyczyny. Do połowy XIII w. rekonkwista na terytorium królestwa była w zasadzie zakończona. Liczna szlachta portugalska, która wszelką inną działalność poza służbą wojskową uważała za uwłaczającą swej godności, znalazła się bez zajęcia. Wówczas przeszła ona sama do natarcia i konty- nuowała zaciętą walkę z Arabami i Berberami na wybrzeżu afrykańskim, dokąd zostali oni wyparci po zakończeniu rekonkwisty i skąd od czasu do czasu dokonywali napadów na wybrzeża portugal- skie. 816 20 L/ Wydawninwo 'Ks;a.'k3 i Więdza"'966i Jednocześnie miasta portugalskie potrzebowały dla swego rozwijającego się handlu morskiego biegłych żeglarzy i kapitanów. Okoliczności te spowodowały, że szlachta portugalska zamieniała konie na okręty i z rycerzy przekształciła się w żeglarzy, którym Portugalia zawdzięczała od połowy XV w. doniosłe odkrycia zarówno na Oceanie Atlantyckim, jak i na szlakach do Indii. W organi- zacji wypraw morskich brał aktywny udział syn króla Portugalii Jana I—Henryk, który otrzymał przydomek Żeglarza. W 1415 r. Portugalczycy zajęli twierdzę Ceutę na wybrzeżu afrykańskim. Podbój ten stał się punktem wyjściowym w ekspansji na zachodnie wybrzeża Afryki, dokąd ciągnęła Portugalczy- ków nie tylko chęć podboju, ale i żądza zdobycia bogactw, gdyż spodziewali się tam znaleźć złoto. 52 — Historia powszechna t. III ROZDZIAŁ XLVI EGIPT, SYRIA I CYLICJA W XIII-XV W. Wschodnie kraje śródziemnomorskie — Egipt, Syria i Armenia Cylicyjska — znalazły się w XIII w. na skrzyżowaniu dwóch ruchów zdobywczych: ze wschodu — feuda- łów mongolskich, a z zachodu — feudałów europejskich. W związku z tym Egipt, Syria i Cylicja stały się w tym okresie głównym obiektem zainteresowania polityki międzynarodowej. EGIPT PO UPADKU KALIFATU FATYMIDÓW Na początku XIII w. w ekonomicznym życiu Egiptu zaznaczył się pewien postęp. Podejmo- wano prace w celu polepszenia urządzeń irygacyjnych w dolinie Nilu i udoskonalenia rolnictwa. Rozwijał się handel zagraniczny. Sułtani z dynastii Ajjubidów (1171—1250) zawierali umowy handlowe z państwami zachodnioeuropejskimi, zwłaszcza z Wenecją i Genuą. Założycielowi dynastii, Salah ad- Dinowi, udało się na krótki okres zjednoczyć Egipt, Hidżaz, Palestynę, Syrię i górną Mezopotamię. Następcy jego podzielili się tymi posiadłościami i Egipt stał się państwem odrębnym. Egipska linia Ajjubidów okazała się dość silna, aby odeprzeć najazdy krzyżowców. W 1250 r. wojsko ich rozbiło silną armię krzyżowców francuskich, którzy wylądo- wali pod Damiettą. Resztki tej armii wraz z królem Ludwikiem IX dostały się do niewoli i do- piero za cenę wielkiego okupu odzyskały wolność. Przedsiębrane przez krzyżowców próby umoc- nienia się w Egipcie okazały się daremne, co było jedną z przyczyn załamania się wypraw krzy- żowych. Gwardia mameluków miała również w okresie panowania Ajjubidów bardzo duże wpływy poli- tyczne. Dowódcy tej gwardii — emirowie — byli głównymi posiadaczami lenn wojskowych (ikta). Wkrótce po zwycięstwie nad krzyżowcami pod Damiettą zmarł Salih — ostatni sułtan z dynastii Ajjubidów. W ciągu dwu i pół wieku po wygaśnięciu tej dynastii sułtanami zostawali emirowie dwóch korpusów mameluckich — początkowo bahri („rzecznych") 1250—1390, a następnie burdii G,wieżowych") 1390—1517. 818 SYRIA, SUŁTANAT EGIPSKI I MONGOŁOWIE Po powstaniu mongolskiego państwa Hulagidów i zdobyciu przez Mongołów w 1258 r. Bagdadu podbój mongolski zaczął zagrażać Syrii i Palestynie, a później również Egiptowi. Wojska mongolskie zajmowały niejednokrotnie Syrię przy pomocy krzyżowców i cylicyjskie- go królestwa ormiańskiego. Krzyżowcy popierali Mongołów rozumiejąc, że nie zdołają utrzy- mać się w swych posiadłościach, jeśli nie złamią potęgi wojskowej wrogiego im sułtanatu egipskiego. Lecz w 1260 r. mamelucki sułtan Egiptu wkroczył ze swym wojskiem do Syrii i rozbił na głowę oddziały mongolskie pod Ain Dżalut. Zwycięzca Mongołów sułtan Bajbars (1260—1277), l pochodzenia Kipczak (Połowice), świetny wódz, odebrał także szereg punktów krzyżowcom. W 1268 r. Bajbars zdobył szturmem bogatą Antiochię, kładąc kres utworzonemu przez krzyżow- ców jeszcze w końcu XI w. księstwu. Miasto zostało całkowicie zburzone i nie zdołało się już odrodzić. W 1277 r. wojsko Bajbarsa rozbiło siły mongolskie pod Albistanem, wkrótce też mamelukom udało się wyprzeć całkowicie krzyżowców z Syrii. Władca hulagidzki Argun-chan wysłał w 1287 r. poselstwo do Europy na czele z mnichem ncstoriańskim Ujgurem Rabban Saumą w celu pertraktacji z królami Francji, Anglii, z Genuą i papieżem w sprawie zorganizowania nowej wyprawy krzyżowej dla wspólnego podboju Syrii i Palestyny. Jednakże Francja i Anglia poprzestały na obietnicach. Władca hulagidzki Gazan-chan, syn Argun-chana, wkroczył do Syrii, zajął Aleppo i Damaszek, lecz mamelucy w r. 1303 rozbili Cytadela w Aleppo, XIV—XV w. 819 jego armię pod Mardż as-Suffar. Od lat dwudziestych XIV w. Hulagidzi nie próbowali już za- władnąć Syrią i Palestyną i kraje te, spustoszone przez długie wojny, pozostały pod władzą suł- tanów Egiptu do początku XVI w. Mamelucki sułtanat egipski był pierwszym państwem, które zdołało nie tylko powstrzymać ofensywę wojsk mongolskich, ale i odeprzeć je. Przyczyną tego była zapewne wciąż jeszcze wielka siła materialna Egiptu XIII w., świetna organizacja wojskowa i stosunkowo silna władza sułtańska. Natomiast państwo Hulagidów nie było już zdolne do zwy- cięskiej ofensywy w związku z postępującym upadkiem sił wytwórczych, rozwojem sprzeczności wewnętrznych i wzrostem rozdrobnienia feudalnego. Sułtani Egiptu zawarli przeciwko Hulagidom sojusz wojskowy z Mongołami Złotej Ordy, którzy zaatakowali ich na Kaukazie. Sułtani mameluccy w swej walce z władcami hulagidzkimi, sprzymierzeńcami chrześcijan, głosili, że bronią islamu. Kiedy po zdobyciu Bagdadu przez Mon- gołów i upadku kalifatu Abbasydów (1258) „prawowierny" (sunnicki) islam pozbawiony został kierownika duchownego — kalifa, w Kairze pojawił się zbieg z Bagdadu, który podawał się za stryja ostatniego kalifa abbasydzkiego w Bagdadzie. Chociaż pochodzenie tego zbiega budziło wąt- pliwości, w Kairze uznano za korzystne dać mu wiarę. Od tego momentu sułtani mameluccy utrzymywali na swoim dworze w Kairze tzw. kalifów abbasydzkich w charakterze najwyższych osób duchownych. Kalif umacniał swym autorytetem religijnym władzę sułtana. Bajbars przyłączył do sułtanatu egipskiego Libię i Barkę w Afryce oraz podbił Nubię, bę- dącą jeszcze wówczas krajem chrześcijańskim. Sułtani mameluccy zachowali również władzę nad Hidżazem z jego świętymi dla muzułmanów miastami — Mekką i Medyną. CYLICYJSKA ARMENIA I CYPR Ormiańskie królestwo Cylicji, w którym w latach 1080—1375 rządziła dynastia Rubenidów, związane było sojuszem z rządzącymi Syrią krzyżowcami i znajdowało się w wasalnej zależności od państwa Hulagidów. W feudalnym społeczeństwie Cylicji pod wpływem krzyżowców pojawił}' się także zachodnioeuropejskie formy feudalizmu. Po wypędzeniu krzyżowców z Syrii i upadku państwa Hulagidów Cylicyjska Armenia znalazła się w ciężkiej sytuacji wskutek niebezpieczeństwa ze strony mameluckich sułtanów Egiptu i Syrii, których wojska ustawicznie najeżdżały Cylicję, paląc osiedla i miasta i uprowadzając mieszkańców w celu sprzedania ich w niewolę. Zabiegi królów Cylicyjskiej Armenii o pomoc Francji, papieża, Genueńczyków i króla Cypru nie dał}' żadnych wyników, ponieważ w państwach Europy Zachodniej wygasło zainteresowanie wypra- wami krzyżowymi. Papiestwo natomiast obiecywało pomoc wojskową, chcąc w gruncie rzeczy jedynie nakłonić kościół ormiański do unii z kościołem rzymskokatolickim i podporządkować go papieżowi. W 1375 r. mamelucy egipscy położyli kres istnieniu ormiańskiego królestwa Cylicji zdobywszy jego stolicę—górską twierdzę Sis. Spustoszona i zrujnowana Cylicja przyłączona została do posiadłości sułtanatu egipskiego. Pożądanym łupem dla Egiptu było utworzone przez krzyżowców wyspiarskie królestwo Cypru (l 191—1489), w którym panowała francuska dynastia Lusignan i rządziła francuska ary- stokracja feudalna, natomiast podstawową masę ludności tworzyli Grecy. W 1365 r. flota cy- pryjska zdobyła i ograbiła Aleksandrię. Lecz w 1426 r. mamelucki sułtan Barsbej wysadził na Cyprze znaczne siły, wziął do niewoli króla Cypru, zmusił go do uznania zwierzchności sułtana Egiptu i płacenia mu trybutu. Wreszcie w 1489 r. Cypr przyłączony został do posiadłości Wenecji. 820 FEUDALNA WŁASNOŚĆ ZIEMSKA W EGIPCIE W XIII—XV W. SYTUACJA CHŁOPÓW W omawianym okresie istniały w Egipcie różne rodzaje feudalnej własności ziemskiej: właś- ciwa domena sułtana (chasś}; ikta emirów i dżunda (szeregowych wojowników)1; grunty insty- tucji religijnych (wdkfy}) dobra allodialne (mitlk); ziemie „martwe" i nie nawadniane (rnatoaf) należące do państwa. W porównaniu z okresem Fatymidów w ustroju rolnym zaszły pewne zmiany polegające przede wszystkim na wielkim rozpowszechnieniu się lenn wojskowych (ikta), które znajdowały się w ręku emirów i dżunda. Władza centralna nie chciała jednak dopuścić do zbytniego umocnienia się wasali i starała się, aby ikta jednego lennika (mukta") składała się nie ze zwartej posiadłości ziemskiej, lecz z niewielkich parcel rozrzuconych w różnych miejsco- wościach. Na początku XIII w. wśród właścicieli ikta w Egipcie było 111 emirów i 8 740 jeźdźców dżunda. W ciągu XIII w. emirowie zagarnęli większą część ikta szeregowych wojowników. Sułtan Mansur Ladżin (1296—1299), który chciał zwrócić zagarnięte grunty poprzednim posiadaczom i przeprowadził nowy podział dawnych ziem państwowych, zginał zamordowany przez rozdrażnio- nych emirów. Według relacji historyka arabsko-egipskiego, Makriziego, na początku XV w. większość gruntów stanowiły domeny sułtańskie i ikta emirów. Urządzenia nawadniające po- zostawały w dyspozycji państwa. Prawnik Mawerdi twierdzi, że jeszcze w XI w. przekazywanie ikta w spadku uważane było, w każdym razie z punktu widzenia obowiązującego ustawodaw- stwa, za nielegalne, natomiast w XII w. ikta stanowiły z reguły dobra dziedziczne. W XIII— XV w. dziedziczność ikta uznawano za niewzruszoną zasadę. Jeszcze większe znaczenie miały ziemie ikta w Syrii, gdzie stanowiły one często wielkie i zwarte posiadłości ziemskie. Produkcja towarowa bardzo tu podupadła i urządzenia nawadniające nie były zarządzane przez centralną administrację, władza sułtana była słabsza, zaś władza feudalnych lenników — silniejsza niż w Egipcie. Według relacji Makriziego za panowania mameluków chłopi egipscy (fellachowie) byli przypisani do ziemi i w takim stopniu zależni od posiadaczy ikta, że prawie nie różnili się pod względem prawnym od niewolników; wprawdzie ani oni, ani ich potomkowie nie mogli być sprze- dani, lecz nie mogli być również wyzwoleni. Oprócz czynszu za uprawiany grunt chłopi musieli płacić podatki od ziem leżących odłogiem, co jeszcze pogłębiało niebywałą nędzę egipskiej lud- ności wiejskiej. Wzrost renty feudalnej podcinał stopniowo siły wytwórcze na wsi egipskiej i syryjskiej. W XIII—XIV w. rolnictwo znajdowało się w Egipcie jeszcze na stosunkowo wyso- kim poziomie, ale już w XV w. nastąpił zastój i upadek. Za czasów mameluków niejednokrotnie wybuchały powstania fellachów, jednakże historycy nie zbadali dokładnie tego zagadnienia. Jak wynika z przekazów źródłowych, w 1253 r. porwali się do walki najubożsi Beduini, a w połowie XIV w. wielkie powstanie ludowe rozgorzało w Gór- nym Egipcie. Wiemy, że mamelucy spędzali stale masę niewolników z Syrii, ormiańskiej Cylicji, Nubii i innych krajów, co wskazywałoby, że zamienieni w niewolników jeńcy pracowali nie tylko jako służba domowa, lecz także w rzemiośle. Ale sułtani mameluccy nie zadowalali się jeńcami i zakupywali wielu niewolników w Afryce Środkowej, na Kaukazie i w Złotej Ordzie, przywożąc ich przez porty krymskie. 1 Obie pierwsze kategorie gruntów uważano formalnie za dobra państwowe. 821 MIASTA I HANDEL W XIII—XV W. Przed podbojem mongolskim Bagdad leżał na głównym szlaku handlowym łączącym kraje śródziemnomorskie z Indiami. Po zburzeniu Bagdadu przez zdobywców mongolskich szlak tran- zytowy przebiegał przez Egipt, Morze Czerwone i Ocean Indyjski, dzięki czemu obroty handlowe Egiptu w XIII—XIV w. bardzo wzrosły. W czasach mameluków główną rolę w handlu tranzy- towym Egiptu z Indiami odgrywała kupiecka korporacja karemitów1 posiadająca kantory w Kai- Apteka arabska Miniatura z rękopisu arabskiego. 1222 rze i Kusie (w Górnym Egipcie) oraz bank, który zawierał poważne transakcje kredytowe z ku- pieckimi kompaniami włoskimi i innymi. Kupcy z Wenecji, Genui, Pizy itd. mieli w Aleksandrii, Damietcie, Kairze i w innych miastach swoje dzielnice, kościoły, szpitale, składy i swych starostów. Konsul wenecki w Aleksandrii wywierał wpływ na zagraniczną politykę sułtanów mameluckich, występując często w roli pośred- nika przy zawieraniu układów z państwami śródziemnomorskimi. Jeden z kupców genueńskich był osobistym przyjacielem sułtana Bajbarsa i handlował w jego imieniu z Krymem, Konstanty- nopolem itd. Sułtani mameluccy ustanowili monopol państwowy na import towarów, których 1 Karemici — wyraz arabski, którego pochodzenie nie jest wyjaśnione. 822 Egipt nie produkował, w szczególności na drzewo, smołę i żelazo, a także na wywóz z Egiptu bogactw naturalnych, jak np. ałun, saletra, szmaragdy. Jak dawniej Egipt eksportował tkaniny jedwabne i półjedwabne wytwarzane częściowo w warsztatach państwowych w Tinnisie, Da- mietcie i innych miastach, a także zboże, trzcinę cukrową, złoty piasek, niewolników itp. Wśród towarów tranzytowego handlu indyjskiego przeważały przyprawy, drogie tkaniny i różne przed- mioty zbytku. Na początku XIII w. cło pobierane od towarów przewożonych tranzytem przez Egipt dochodziło do 15% wartości towarów, później zaś, w XV w., wzrosło do 35% i więcej. Taryfa 10% uważana była za szczególny przywilej, który przyznano np. kupcom z Pizy, przywożącym do Egiptu drzewo i żelazo. Obowiązani oni byli oferować te towary przede wszystkim państwu, które płaciło im tylko trzecią część wartości towaru w pieniądzach, zaś 2/3 — ałunem i innymi towarami egipskimi. Za towary egipskie stanowiące monopol rządowy miejscowi kupcy musieli płacić więcej niż kupcy cudzoziemscy. Taka polityka handlowa feudalnego państwa zrujnowała w końcu kupców egipskich. W połowie XV w. rząd zaczął emitować niepełnowartościową monetę, co obok niezmiernie wysokich ceł poderwało handel tranzytowy z Indiami, który kwitł w XIII— XIV w. Kiedy na początku XVI w. odkryta została droga morska wokół Afryki i Portugalczycy zagarnęli najważniejsze porty na drodze do Indii (Ormuz, Aden i in.), podupadł ostatecznie egipski handel tranzytowy, a gospodarka Egiptu otrzymała śmiertelny cios. USTRÓJ PAŃSTWA ZA SUŁTANÓW MAMELUCKICH Za panowania sułtanów mameluckich gwardia mameluków przekształciła się w uprzywilejo- waną rządzącą kastę wojskową; przynależność do niej była w zasadzie dziedziczna, a skład jej tylko częściowo uzupełniał się przez kupno młodych niewolników cudzoziemskich — Kipczaków, Czerkiesów, Gruzinów, Greków itd. Jako cudzoziemcy mamelucy nie czuli się związani z ludnoś- cią Egiptu i byli w pełni oddani mameluckim dowódcom. Aby nie dzielić z nikim posiadłości i przywilejów, zaczęła arystokracja mamelucka ograniczać liczebność korpusów mameluckich. Na początku XV w. liczba mameluków-burdżi nie przekraczała 4 tys. osób. Ze środowiska za- służonej mameluckiej arystokracji, tj. spośród emirów, czyli bejów, wojsko wybierało sułtanów, którzy często zdobywali tron w drodze buntów lub przewrotów pałacowych. Mimo to władza centralna w osobie sułtana była do połowy XV w. dość silna. Sułtan opierał się na rozbudowanym aparacie biurokratycznym, który za sułtanów mameluckich rozrósł się jeszcze bardziej. Cechą charakterystyczną reżimu mameluckiego było zmilitaryzowanie aparatu państwowego: najważniejsze urzędy piastowali wojskowi. Na czele biurokratycznego aparatu stał „zastępca" sułtana — naib, czyli sultan muchtasar (po arabsku — „mały sułtan") wybrany spośród emirów. Kierował on także sprawami zagranicznymi. Wśród wielu dywanów największą rolę w aparacie państwowym odgrywały dywany wojskowe — dywan emirów i dywan dżunda, dywan charadżu i dywan domeny sułtańskiej (diwan al-chass). W związku ze stopniowym podupadaniem rolnictwa i wzrostem lenn wojskowych, które ko- rzystały z immunitetu podatkowego, zasadnicze dochody skarbu stanowił już nie podatek grun- towy, jak to było w okresie Abbasydów i Fatymidów, lecz wysokie cła nakładane na handel miejsco- wy, zagraniczny i tranzytowy z Indiami; poza tym poważną pozycję w dochodach państwa stano- wiły podatki miejskie — mukus — przy czym opodatkowaniu podlegały domy mieszkalne, po- mieszczenia handlowe, rzemiosło, różne monopole itd. Wszystkie te cła i podatki przynosiły 823 władcom państwa ogromne dochody, lecz powoli i niezawodnie podcinały podstawy rzemiosła i handlu, co ujawniło się wyraźnie pod koniec XV w. Makrizi pisze, że na początku XV w. glo- balna suma podatków dochodziła w samym Egipcie do 4 257 tys. złotych denarów rocznie. Sułtani i emirowie wydawali te sumy na wojsko, flotę i organizowanie wojen, na dwór i wspaniałe budowle, które wznosili dla własnej sławy. Wśród budowli należy wymienić cytadelę w Kairze, zbudowaną przez Saladyna i rozbudowaną przez mameluków, meczet i szpital sułtana Kalauna, medresę i mauzoleum sułtana Nasira Muhammeda, wspaniały meczet sułtana Hasana, medresę i meczet-mauzoleum sułtana Kait-beja i wiele innych. EGIPT U SCHYŁKU XV W. W czasie rządów mameluków coraz bardziej wzrastały wpływy muzułmańskiego duchowień- stwa i derwiszów, chłopi pozbawieni zostali wszelkich praw; to samo dotyczy niższych i średnich warstw miejskich, nawet muzułmanów, nie mówiąc już o innowiercach. Gospodarka kraju była zrujnowana, dochody państwa kurczyły się, co obok odśrodkowych tendencji wielkich lenników doprowadziło do politycznego upadku sułtanatu. W drugiej połowie XV w. sułtani egipscy mu- sieli tłumić częste bunty emirów, zwłasz- | cza w Syrii. Tymczasem rosnąca w siłę Turcja osmańska coraz bardziej zagrażała handlowi i żegludze, toteż od ostatniego ćwierćwiecza XV w. sułtani mameluccy prowadzili wojny z Turcją w sojuszu z Wenecją, która dostarczała Egiptowi armat i innej broni palnej. Nie na wiele się to wszakże przydało, gdyż państwo mameluków, znienawidzone przez masy ludowe, zrujnowane pod względem go- spodarczym, stało się na początku XVI w. łupem wojska osmańskiego, które wkro- czyło do Syrii i Egiptu. Jeśli chodzi o kulturę duchową Egiptu w XIII—XV w., to pod rządami fanatycznego duchowieństwa muzułmań- skiego nie mogły tam rozwijać się ani filozofia, ani nauki ścisłe. Główną gałęzią wiedzy, która rozwijała się nadal, była historia; prace historyczne pisano w ję- zyku arabskim. W tym czasie two- rzyli wybitni historycy arabsko-egipscy: Makrizi (1364—1442) i Ibn Chaldun (1332—1406). Makrizi napisał prace o dziejach sułtanów mameluckich i historii Koptów, a także opracował historyczno- Mauzoleum sułtana Kait-beja w Kairze. 1472—1474 -geograficzny i topograficzny opis Egiptu, 824 I Grobowce kalifów w Kairze. XV w. stanowiący bardzo cenne źródło do jego dziejów społeczno-gospodarczych. Ibn Chaldun jako pierwszy historyk arabski próbował stworzyć teorię procesu historycznego. Za czynnik decydu- jący w dziejach narodu Ibn Chaldun uważał wpływ środowiska geograficznego. Panowanie po- lityczne koczowników w Azji w XI—XV w. tłumaczył np. tym, że koczownicze pasterstwo w krajach o ciepłym klimacie odpowiada jakoby bardziej warunkom środowiska geograficznego aniżeli rolnictwo. ROZDZIAŁ XLVII IMPERIUM OSMAŃSKIE W XIV-XV W. W dziejach narodu tureckiego, a także krajów Południowo-Wschodniej Europy doniosłą rolę odegrał fakt powstania imperium tureckiego (osmańskiego). Państwo osmańskie (ottomańskie) powstało w procesie wojskowej ekspansji feudałów tureckich w Azji Mniejszej i na Półwyspie Bałkańskim. Z najeźdźcami osmańskimi w ciągu wielu stu- leci walczyły kraje południowosłowiańskie, narody Węgier, Mołdawii i Wołoszczyzny. AZJA MNIEJSZA NA POCZĄTKU XIV W. OSMANOWIE W czasie najazdu zdobywców mongolskich na Azję Środkową koczowniczy związek Turków Oguzów z plemienia Kajy, ogółem kilka tysięcy jurt, wywędrował na zachód wraz z szachem Cho- rezmu Dżelal ad-Dinem, a następnie zaciągnął się na służbę do seldżuckiego sułtana Rumu. Wódz Oguzów Kajy Ertogruł otrzymał od niego w latach trzydziestych XIII w. niewielką posiadłość feudalną nad rzeką Sakarya (po grecku — Sangarius), nad samą granicą posiadłości bizantyjskich, z rezydencją w mieście Sógiid. Oguzowie ci weszli w skład narodowości tureckiej, tworzącej się w Azji Mniejszej za panowania Seldżukidów. Do początku XIV w. sułtanat rumski Seldżukidów rozpadł się na dziesięć emiratów, wśród których znajdował się również emirat osmański. Większą część pozostałych jeszcze posiadłości bizantyjskich w północno-zachodniej części Azji Mniejszej podbił syn i następca Ertogruła — Osman I (ok. 1282—1326), który w 1326 r. wybrał na swą stolicę miasto Bursę (Brusa). Od imienia Osmana pochodzi nazwa dynastii i emiratu. Turków małoazjatyckich, którzy weszli w skład państwa osmańskiego, zaczęto również nazywać Osmanami (Osmanły). UTWORZENIE I ROZWÓJ IMPERIUM OSMAŃSKIEGO Turcy osmańscy od samego początku skierowali swoją ekspansję i podboje przeciwko podu- padłemu i bardzo osłabionemu Bizancjum. Na służbę osmańską wstępowało ochotniczo wielu wojowników różnego pochodzenia etnicznego z innych krajów muzułmańskich, przede wszystkim 826 koczownicy tureccy z emiratów Azji Mniejszej. Sfeudalizowaną arystokrację koczowniczą z jej zbrojnymi drużynami nęciła możliwość łatwych podbojów, zdobycia nowych ziem i łupu wojen- nego. Ponieważ wśród koczowników wszyscy mężczyźni byli wojownikami, a lekka jazda turecka, jak u wszystkich nomadów, odznaczała się wielką ruchliwością, państwo osmańskie w razie ko- nieczności mogło zawsze łatwo skoncentrować do ataku znaczne siły wojskowe. Oddziały zbrojne plemion koczowniczych, których patriarchalno-f eudalny ustrój okazał się nader trwały, odznaczały się wysokimi walorami bojowymi i były bardziej zwarte i silne aniżeli wojska Bizancjum i jego bałkańskich sąsiadów. Władcy osmańscy nadawali znaczną część nowo zdobytych ziem w lenne władanie możnowładcom tureckim, którzy pomogli emiratowi osmańskiemu w jego podbojach. Syn i następca Osmana I — Orchan (1326—1359) zdobył Niceę (1331 r.) i zakończył podbój posiadłości bizantyjskich w Azji Mniejszej. Początkowo Turcy najeżdżali posiadłości bizantyjskie na Półwyspie Bałkańskim, które na- zywali Rumelią1, tylko w celu zdobycia łupów wojennych, lecz w 1354 r. zajęli ważny punkt oporu na europejskim wybrzeżu Dardaneli — miasto Gallipoli — i rozpoczęli podbój Półwyspu Bał- kańskiego. Mieli przy tym ułatwione zadanie, gdyż kraje bałkańskie były rozdrobnione pod względem politycznym, rozdzierane anarchią wewnętrzną, wycieńczone wzajemną walką oraz wojnami z Genuą, Wenecją i Węgrami. Po śmierci Orchana syn jego Murad I (1359—1389), noszący już tytuł sułtana, zdobył Adrianopol (1362 r.), a następnie prawie całą Trację, Filipopol (Płowdiw), dolinę rzeki Maricy i zaczął posuwać się szybko ku zachodowi. Rezydencję swoją Murad I przeniósł do Adrianopola (po turecku Edirne). W 1371 r. Turcy odnieśli zwy- cięstwo w bitwie nad Maricą, a 15 lipca 1389 r. rozgromili przeciwnika na Kosowym Polu. Podbojów tych dokonał Murad I stosunkowo łatwo, ponieważ armie jego miały wielką prze- wagę liczebną nad skłóconymi siłami państw bałkańskich; poza tym na jego stronę przeszła część feudałów bułgarskich i serbskich, którzy przyjęli islam, aby zachować swe posiadłości. W wypra- wach swych państwo osmańskie głosiło „wojnę za wiarę", walkę z „niewiernymi" i stosowało ok- rutne metody niszczenia przeciwnika. Turcy łupili zdobyte terytoria, uprowadzali ludność do niewoli, podpalali osiedla, mordowali mieszkańców i jeńców. Ducas, historyk grecki z XV w., pisze, że wskutek masowego uprowadzania ludności do niewoli i rzezi dokonywanych przez wojska osmańskie „opustoszała cała Tracja aż po Dalmację". Mnich bułgarski Isaija Swiatogorec pisał: „Część chrześcijan zamordowano, innych uprowadzono do niewoli, a tych, którzy pozostali tam [tzn.w ojczyźnie], kosiła śmierć głodowa. Opustoszała ziemia pozbawiona wszelkiego dobra, ginęli ludzie, znikło bydło i plony. I doprawdy, żywi zazdrościli wówczas tym, którzy już umarli". Ci feudałowie w krajach podbitych, którzy pozostając chrześcijanami uznali się za wasali sułtana, musieli płacić trybut, co wszakże nie zawsze chroniło ich posiadłości przed grabieżą. Miejscowi feudałowie, którzy przyjęli islam, a niekiedy nawet i chrześcijanie, stawali się lenni- kami (sipahi) sułtana na równi z turecką arystokracją wojskową. Syn i następca Murada I — Bajazyd I (1389—1402), przezwany Jyłdyrym („Błyskawica") — zakończył ostatecznie w 1392 r. podbój Macedonii. Zdobycie Widynia w r. 1396 położyło kres samodzielnemu bytowi Bułgarii, która stała się przedmiotem agresji już w latach sześćdziesiątych XIV w.; północna Serbia zmuszona została do płacenia daniny. Bajazyd podbił również całą Azję Mniejszą oprócz Cylicji i greckiego cesarstwa Trapezuntu, przyłączywszy do państwa os- mańskiego terytoria emiratów azjatyckich, chociaż arystokracja koczownicza w A?ji Mniejszej 1 Rumelia — po turecku Rum eli lub Rum iii, tj. „kraj Greków". 827 długo jeszcze nie chciała pogodzić się z utratą swej niezależności i od czasu do czasu burzyła sic,- przeciw osmańskiemu sułtanowi. Chociaż cesarze bizantyjscy Jan V i Manuel II już od 1370 r. płacili sułtanowi daninę i posyłali mu posiłki, Bajazyd zagarnął w 1394 r. Saloniki i rozpoczął blokadę Konstantynopola. Turecka arystokracja wojskowa, zagarnąwszy za czasów Bajazyda nowe posiadłości i ogromne bogactwa, przechodziła stopniowo do osiadłego trybu życia, zmieniając proste i surowe życie ko- czującej hordy na wyrafinowany zbytek i przepych. Zaznaczyły się przy tym sprzeczności między szlachtą osiadłą a koczującą arystokracją wojskową. Koczownicza arystokracja wojskowa — przede wszystkim w Azji Mniejszej — została zepchnięta na drugi plan. Ludność turecka, która przeniosła się na nowo zdobyte-obszary, głównie do Rumelii, również przechodziła do osiadłego trybu życia. W Azji Mniejszej proces ten przebiegał znacznie wolniej. Wenecja i Genua zrozumiały, że podboje tureckie zagrażają ich posiadłościom i pozycji w handlu międzynarodowym. Ponieważ wiele innych państw zachodnioeuropejskich również oba- wiało się najazdu wojsk tureckich na Europę Środkową, przeciwko imperium osmańskiemu przygo- towana została w 1396 r. wyprawa krzyżowa z udziałem rycerzy węgierskich, czeskich, polskich, francuskich i innych; wśród Francuzów brali w niej udział: autor znanych pamiętników o tej wy- prawie marszałek Boucicaut, syn księcia burgundzkiego Jan Nieustraszony i in. Kierował krucjatą król Węgier Zymunt Luksemburski, który okazał się nieudolnym dowódcą i nie umiał narzucić dyscypliny swoim niekarnym oddziałom, toteż armia krzyżowców poniosła druzgocącą klęskę pod Nikopolis nad Dunajem. Około 10 tys. rycerzy dostało się do niewoli, reszta uciekła. Bajazyd wymordował prawie wszystkich jeńców oprócz 300 znakomitych rycerzy, których uwolnił za wielki okup. Wojska osmańskie wtargnęły w 1397 r. na Węgry, pustosząc je systematycznie i upro- wadzając dziesiątki tysięcy mieszkańców do niewoli. Lecz wyprawa krzyżowa 1396 r., a wkrótce potem najazd wojsk Tamerlana na Azję Mniejszą przeszkodziły Bajazydowi opanować Konstantynopol. Rozstrzygająca bitwa między armiami Bajazyda i Tamerlana rozegrała się pod Ankarą 20 lipca 1402 r. Podczas bitwy oddziały byłych emiratów z Azji Mniejszej, ujrzawszy swych emirów w obozie Tamerlana, zdradziły sułtana osmańskiego i niespodziewanie uderzyły w środek jego wojsk. Armia osmańska została rozgromio- na, sam Bajazyd, wzięty do niewoli w czasie ucieczki, zmarł wkrótce potem. Tamerlan spustoszył Azję Mniejszą, przywracając przed jej opuszczeniem siedem emiratów z dawnych dziesięciu. Państwo osmańskie było na pewien czas obezwładnione, co ocaliło przed upadkiem Bizancjum, które nawet odzyskało Saloniki. STOSUNKI FEUDALNE W PAŃSTWIE OSMAŃSKIM W społeczeństwie tureckim trwał nadal proces rozwoju feudalizmu, rozpoczęty w Azji Mniej- szej już za Seldżukidów. Zdobywcy zawłaszczyli prawie cały areał ziemi w Azji Mniejszej i Ru- melii. Istniały cztery rodzaje feudalnej własności ziemskiej: grunty państwowe (m/ri); domena rodziny sułrańskiej (choss); ziemie muzułmańskich instytucji religijnych (wokf) oraz dobra prywatne typu alodium (mulk\ Większa jednak część gruntów państwowych oddana była w wa- runkowe, ale dziedziczne władanie dowódcom feudalnych drużyn (sipahi). Mniejsze lenna na- zywały się timarami, duże — zijametami. Lennicy, spahisi, musieli mieszkać w swoich posiadłoś- ciach i na rozkaz sułtana stawiać się w formacji sandżak-beja (naczelnika okręgu) z oddziałem zbrojnych jeźdźców spośród swych podwładnych; wielkość oddziału zależała od dochodów lenna. 828 W ten sposób ukształtował się osmański system lenn wojskowych, który w znacznym stopniu przyczynił się do odniesionych przez Turcję zwycięstw. Sułtan nadawał ziemie ze swej domeny dostojnikom wojskowym i cywilnym na okres peł- nienia określonej funkcji. Nadania takie nazywały się podobnie jak domena sułtańska — chass. Wielcy feudałowie — właściciele ziemi i wody — oddawali swoje grunty w dzierżawę chłopom (rajd1), którzy byli przypisani do gruntu (w Azji Mniejszej od XIII w.) i bez pozwolenia właś- ciciela nie mieli prawa wychodu. Obowiązywał dziesięcioletni termin poszukiwania zbiegłych chłopów. Rentę feudalną pobierało częściowo państwo, częściowo właściciele ziemscy — w mie- szanej formie, tj. w naturze, pieniądzu lub w postaci pracy przymusowej. Rolnicy muzułmanie płacili dziesięcinę (aszar), a chrześcijanie 20 — 50% plonów (charadz). Niemuzułmanie (chrześci- janie i Żydzi) płacili jeszcze podatek pogłówny — dżizję, który później scalił się z charadżem. Z biegiem czasu podatków było coraz więcej. Wojny zaborcze dostarczały wielu niewolników, którzy pracowali jako czeladź lub służba domowa, nierzadko też w produkcji, tj. w koczowniczej i półkoczowniczej gospodarce pasterskiej, w polu, w ogrodnictwie i w winnicach, w sułtańskich kopalniach, a od XV wieku na ga- lerach wojennych — katorgach (po turecku kadyrga). W interesie spahisów sułtani prowadzili z państwami niemuzułmańskimi nieustanne wojny przerywane do XVI w. tylko krótkotrwałymi okresami pokoju ORGANIZACJA PAŃSTWOWA Imperium osmańskie było despotycznie rządzonym państwem feudalnym. Dziedziczny sułtan z dynastii Osmanów łączył w swym ręku nieograniczoną władzę świecką i władzę duchowną (imamai) nad muzułmanami. Pierwszym dostojnikiem na dworze sułtańskim był wielki wezyr; cd XV w. było więcej wezyrów, którzy wraz z wielkim wezyrem stanowili dywan — najwyższą radę. Wielki wezyr w czasie wypraw miał prawo wydawać firmany (dekrety) w imieniu sułtana, mianować urzędników i rozdawać lenna wojskowe. Do najważniejszych urzędników należał także defterdar, który kierował aparatem fiskalnym i finansami, oraz niszandży-baszy, który przygoto- wywał dekrety sułtańskie i kreślił na nich tugrę — ozdobne inicjały władcy. Wielką pieczęć pań- stwową przybijał na dekretach wielki wezyr. Chociaż wielki wezyr miał znaczną władzę, sułtan mógł go w każdej chwili zwolnić i skazać na śmierć, co się też często zdarzało. 'Sądownictwo z wyjątkiem spraw między innowiercami znajdowało się w rękach muzułmań- skich sędziów duchownych — kadich, którzy ferowali wyroki opierając się na sunnickim prawie muzułmańskim hanef ickiego kierunku, a po części także na prawie zwyczajowym koczowniczych Oguzów, przodków Turków. Dwaj kadi-askerowie — jeden dla Rumelii, drugi dla Anatolii, tj. Azji Mniejszej — którzy pierwotnie byli wojskowymi sędziami duchownymi, w XV w. kierowali wszystkimi sprawami duchowieństwa muzułmańskiego i administrowali jego majątkami — wakfami. Okręgami rządzili sandżak-bejowie, którzy jednocześnie dowodzili miejscowymi oddzia- łami feudalnymi, zwoływali na rozkaz sułtana pospolite ruszenie i stawiali się z nim w centralnym punkcie zbornym. Wojsko osmańskie składało się z trzech rodzajów broni: konnego pospolitego ruszenia feudałów, konnicy — akyndży — i regularnego korpusu piechoty — janczarów (jeni czeri — „nowe wojsko"). 1 Termin arabski raajja (liczba mnoga od rajaf) w Turcji, podobnie jak w innych krajach muzułmańskich, oznaczał warstwę podatników, w szczególności chłopów, niezależnie od wyznawanej religii; później, tzn. od XIX w., zaczęto tak nazywać tylko niemuzułmanów. 829 Akyndźy stanowili nieregularną konną awangardę, nie otrzymywali lenn, lecz część zdobyc/y wojennej, toteż słynęli z okrucieństwa i bezwzględności. Korpus janczarów powstał w XIV w., lecz trwałą organizację otrzymał dopiero w drugim ćwierćwieczu XV w. Janczarami zostawali początkowo młodociani jeńcy, ale od XV w. wojsko janczarskie zaczęto uzupełniać przez przymu- sowy pobór (dewszirmi), początkowo co pięć lat, później częściej; rekrutowano janczarów spośród chrześcijańskiej ludności Rumelii — Serbów, Bułgarów, Albańczyków i Greków, czasem Ormian i Gruzinów. Wybierano przy tym najbardziej fizycznie wartościowych chłopców i młodzieńców nieżonatych. Janczarów wychowywano w duchu muzułmańskiego fanatyzmu i uważano za der- wiszów zakonu bektaszi; do XVI w. zabraniano im wstępować w związki małżeńskie. Dzielili się oni na roty (orta), jedli z ogólnego kotła, a kocioł (kazań) był symbolem ich formacji. Janczarzy korzystali z różnych przywilejów i otrzymywali hojne podarki, a spośród janczarskich dowódców wielu dostawało się na najwyższe urzędy w wojsku i administracji państwowej. Prawnie janczarzy byli niewolnikami sułtana, podobnie jak gwardia gulamów (mamelucka) w Egipcie i w innych państwach muzułmańskich. Turcy uprowadzali masy ludności do niewoli i wcielali chłopców i młodzieńców do korpusów janczarskich, chcąc w ten sposób przemocą zasymilować ujarzmioną ludność. Ogromne podatki nakładane na niemuzułmanów, giaurów, i wyzucie ich z wszelkich praw — to były metody służące pośrednio temu samemu celowi. Polityka ta jednak skazana była na niepowodzenie. RUCHY LUDOWE NA POCZĄTKU XV W. Syn i następca Bajazyda I Mehmed I (Muhammed, 1402—1421), zwany Czelebi („Szlachet- ny", „Rycerski"), musiał przez długi czas walczyć z licznymi przeciwnikami, z braćmi preten- dującymi do tronu, z emirami seldżuckimi, którym Tamerlan przywrócił posiadłości, szczególnie z emirem karamańskim, który ograbił i spalił Bursę, a także z Wenecjanami, którzy w 1416 rozgro- mili flotę turecką pod Gallipoli. Z Bizancjum natomiast Mehmed I zawarł sojusz, zwracając mu niektóre miasta nadmorskie. Wojny te rujnowały drobnych lenników, chłopom zaś niosły wzrost podatków. W rezultacie drobni lennicy, do których przyłączyli się chłopi i rzemieślnicy, wszczęli powstanie, które prze- rosło w prawdziwą wojnę domową (1415—1418, według innych danych — 1413—1418). Na czele ruchu stanął szejch derwiszów Bedr ed-Din Simawi, który działał w Rumelii. W jego imieniu w Azji Mniejszej wystąpili derwisze Berkliidże Mustafa (w rejonie Izmiru, po grecku Smyrna) i Torłak Kemal (w rejonie Manisy, po grecku Magnesia), którzy skupili wokół siebie wielu rze- mieślników i chłopów i żądali ustanowienia równości społecznej wszystkich ludzi oraz wspólnoty wszelkiego mienia „oprócz żon", a mianowicie: „żywności, odzieży, zaprzęgów i pastwisk", przede wszystkim zaś — wspólnego władania ziemią. Powstańcy wprowadzili jednakową dla wszystkich prostą odzież i wspólne posiłki oraz proklamowali zasadę równości trzech monoteistycznych re- ligii — muzułmańskiej, chrześcijańskiej i żydowskiej. Za pośrednictwem przyjaciela, mnicha chrześcijańskiego z wyspy Chios, Berkliidże Mustafa wzywał chłopów greckich, aby razem z chłopami tureckimi powstali przeciwko wspólnym cie- mięzcom — feudalnemu możnowładztwu osmańskiemu na czele z sułtanem. Chłopi egejskiego wybrzeża Azji Mniejszej, zarówno Turcy, jak i Grecy, porwali istotnie masowo za broń i rozbili feudalne oddziały, które się zgromadziły w zachodniej części Azji Mniejszej. Dopiero po dwóch ktach sułtan, zebrawszy spahisów (sipahich) z całego państwa, stłumił ruch, krwawo rozprawiając się z powstańcami. Pod koniec 1418 r. rozbite zostały w Rumelii siły szejcha Bedr ed-Dina. 830 Na początku XV w. wśród niższych warstw miejskich w Turcji rozpowszechniła się powstała w końcu XIV w. w Chorasanie heretycka nauka szyickiej sekty hurufitów. Sekta ta miała tendencje antyfeudalne i głosiła równość społeczną i wspólnotę mienia. Powstania wybuchały również wśród ujarzmionych ludów Półwyspu Bałkańskiego, które nie pogodziły się z panowaniem tureckim, np. w 1403 r. w rejonie Widynia w Bułgarii. TURCJA W PIERWSZEJ POŁOWIE XV W. ZDOBYCIE KONSTANTYNOPOLA Za panowania Murada II (1421—1451) państwo osmańskie wzmocniło się i przeszło znów do polityki zaborów. Groźne niebezpieczeństwo zawisło nad Konstantynopolem, kiedy w 1422 r. Murad II obiegł miasto, został jednak tym razem odparty. W 1430 r. zdobył Saloniki. W 1443 r. uczestnicy nowej wyprawy krzyżowej — Węgrzy, Polacy, Serbowie i Wołosi — pod dowództwem króla polskiego i węgierskiego Władysława oraz znakomitego wodza węgierskiego Jana Hunyady dwukrotnie rozbili wojsko Murada II i zajęli Sofię. Jednakże w roku następnym pod Warną, w bitwie z przeważającymi liczebnie siłami Murada II, krzyżowcy ponieśli ciężką klęskę. Później wszelkie wysiłki papieży zorganizowania nowej wyprawy krzyżowej przeciw Turkom nie znalazły już posłuchu w Europie Zachodniej. Zwycięstwa wojsk Jana Hunyady w 1443 r. sprawiły, że Albania, prawie już podbita przez Turków, nie złożyła broni. Naród albański pod dowództwem świetnego wodza i polityka Skanderbega jeszcze z górą dwadzieścia lat walczył z tureckimi za- borcami. Następcą Murada II był jego młodociany syn Mehmed II (Muhammed, 1451—1481), zwany Fatih („Zdobywca"). Szczegółową cha- rakterystykę Mehmeda II znajdujemy w źród- łach greckich i włoskich. Był to człowiek wy- kształcony, władał pięciu językami, znał kulturę zachodnią, obcy mu był fanatyzm religijny, jednocześnie wszakże był kapryśnym i okrut- nym despotą. Historiografia turecka sławiła go jako zdolnego wodza. W rzeczywistości pod- boje Mehmeda II były przeważnie zwycięstwa- mi nad słabymi państwami feudalnymi, które najczęściej już dawniej płaciły trybut imperium osmańskiemu. Natomiast Węgrzy, Albańczycy i Mołdawianie niejednokrotnie bili armie Meh- meda II. Oblężenie Konstantynopola przez Turków trwało około dwóch miesięcy (kwiecień — maj 1453 r.). Po zdobyciu Konstantynopola i trwa- jącej trzy dni grabieży Mehmed II wjechał do Suhatl Mehmed II miasta, zsiadł z konia przed kościołem Sw. Zofii, portret Genuie Beiiimego. xv w. 831 wszedł do świątyni i odprawił w niej pierwsze modły muzułmańskie. Miasto było prawie zupełnie puste, gdyż ludność została wymordowana lub uprowadzona do niewoli. Mehmed II kazał przesiedlić do Konstantynopola wszystkich mieszkańców Aksaraju w Azji Mniejszej, a poniewa/ ludności tureckiej było wciąż za mało, przesiedlił do zdobytego miasta wielu Greków z Mord i innych obszarów, a także Ormian i Żydów. Kolonia genueńska Galata, założona ok. 1261 r. na przedmieściu Konstantynopola, musiała również się poddać. Genueńczycy zachowali wprawdzie wolność osobistą i mienie, lecz stracili autonomię, a Galata od tego momentu rządziła administracja turecka. Stolicę państwa przenieśli Turcy z Adrianopola do Konstantynopola (Stambuł, ściślej Istanbul)1. POLITYKA WEWNĘTRZNA MEHMEDA II Mehmed II wydał w 1476 r. kodeks (Kanun-name), ustalający funkcje urzędników państwo- wych i wysokość ich pensji, organizację muzułmańskiego duchowieństwa sunnickiego, ordynację lenn wojskowych itd. Mehmed II ustanowił również statut dla niemuzułmańskich gmin religijnych mianując patriarchę obrządku wschodniego (greckiego) i ormiańskiego oraz naczelnego rabina żydowskiego w Konstantynopolu. Wszystkie narodowości wyznające chrześcijaństwo obrządku wschodniego, a więc Grecy, Bułgarzy, Serbowie, część Albańczyków, Gruzini, Wołosi i Mołda- wianie, traktowani odtąd byli jako „gmina grecka" — rum milleti, nad którą patriarcha konstanty- nopolitański posiadał władzę nie tylko kościelną, lecz i sądową. Patriarcha i biskupi mogli sądzić ludność chrześcijańską i skazywać nawet na galery, ale kiedy chrześcijanin procesował się z muzuł- maninem, sprawę rozpatrywał muzułmański sędzia duchowny — kadi. Duchowieństwo chrześci- jańskie miało pieczę nad szkołami swoich gmin i posiadało pewne przywileje osobiste, podobnie jak i rabin żydowski. Sułtan przyznał pewne uprawnienia wyższemu duchowieństwu chrześcijańskiemu i żydow- skiemu po to, aby pomogło mu ono utrzymać w posłuszeństwie innowierców. Ludność niemuzuł- mańska była całkowicie pozbawiona praw, nie wolno jej było posiadać broni, musiała nosić odzież przepisanego koloru, nie mogła nabywać ziemi itd. Co prawda, nie wszystkie te ograniczenia były w praktyce przestrzegane. Turcy w każdym razie utrudniali niemuzułmanom odprawianie obrzę- dów kultowych, zabraniając np. wznoszenia nowych świątyń. W jeszcze cięższej sytuacji znaleźli się heretycy muzułmańscy — szyici, którzy w Azji Mniejszej byli bardzo Uczni. Prześladowano ich zawzięcie, tak że musieli ukrywać swe wyznanie. DALSZE PODBOJE MEHMEDA II W Azji Mniejszej Mehmed II podbił w 1461 r. słabe greckie królestwo Trapezuntu i wszyst- kie emiraty. Na Krymie armie jego zajęły kolonie genueńskie z miastem handlowym Kaffą (Teo- dozja) i podbiły chanat krymski (1475 r.). Było to prawdziwą katastrofą dla Polski, Litwy, Ukrainy i państwa ruskiego, gdyż Tatarzy krymscy przy poparciu osmańskiej Turcji niemal co roku zaczęli zapuszczać zagony do tych krajów w celu zdobycia łupów wojennych, zwłaszcza jeńców, których sprzedawali następnie do Turcji. W latach 1459—1463 Mehmed II podbił Serbię, greckie księ- 1 Nazwa „Istanbul" pochodzi od nowogreckiego wyrażenia cis ten polin—„ku miastu" i była w użyciu u Gre- ków, Arabów, Persów i Turków już w XII—XIII w. 832 KOCHANKOWIE GOTAJSCY Olej. Koniec XV w. stwa Morei i księstwo ateńskie1, a także słowiańskie królestwo Bośni. Jednocześnie Turcja rozpo- częła długotrwałą wojnę z Wenecją popieraną przez Uzun Hasana, władcę Ak Kojunłu. W 1473 r. Turcy pobili Uzun Hasana, z Wenecją natomiast wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem. Próba zdobycia Belgradu, którego bronił Jan Hunyady, zakończyła się dla Turków ciężką klęską (1456 r.); ponieśli oni też porażkę w 1467 r. w Albanii przy oblężeniu twierdzy Kruja, w 1475 r. w Mołdawii oraz podczas próby zdobycia wyspy Rodos bronionej przez rycerski zakon joannitów. Wołoszczyzna poddała się po długotrwałym oporze dopiero w 1476 r., ale zachowała autonomię. W 1479 r., po śmierci Skanderbega, oddziałom osmańskim udało się zająć terytorium Albanii, lecz Albańczycy nie skapitulowali i długo jeszcze prowadzili wojnę partyzancką w górach. Na mocy układu konstantynopolitańskiego (1479) Wenecja odstąpiła Turcji swoje wyspy na Morzu Egejskim i zobowiązała się płacić 10 tys. dukatów daniny rocznie, lecz zachowała Kretę i Korfu, a kupcy weneccy otrzymali prawo eksterytorialności i bezcłowego handlu w Turcji. La- tem 1480 r. Mehmed II wylądował w południowych Włoszech i zburzył doszczętnie miasto Otran- to. Wkrótce potem zmarł. Syn Mehmeda II Bajazyd II Derwisz (1481—1512), chociaż wyrzekł się planów podboju Włoch, prowadził nadal wojnę z Wenecją, nie odnosząc żadnych sukcesów. Turcy toczyli wojny również z Węgrami, austriackimi Habsburgami i Egiptem. Mołdawia uznała zwierzchność Turcji, ale zapewniła sobie w drodze pertraktacji dyplomatycznych autonomię (1501 r.). W 1495 r. przybyło do Konstantynopola pierwsze poselstwo rosyjskie i sułtan zezwolił kupcom rosyjskim handlować w Turcji. W następnych latach osmańska Turcja, chociaż formalnie pozostawała w pokojowych stosunkach z Rosją, popierała najazdy Tatarów krymskich, nie chcąc dopuścić do wzmocnienia się państwa rosyjskiego; poza tym zależało jej na otrzymaniu z Rosji, podobnie jak z Ukrainy, jeńców, których sprzedawała na targach niewolników lub wysyłała na galery. Podbój turecki zahamował rozwój ujarzmionych krajów bałkańskich. Nieznośny ucisk wy- wołał jednocześnie opór i walkę tych narodów z państwem osmańskim. Ale i masy narodu tu- reckiego cierpiały wskutek wyzysku feudalnego i nienawidziły rządu sułtańskiego. Antyludowa polityka sułtanów XV w. doprowadziła do tego, że w następnym stuleciu wybuchły powstania chłopów tureckich i koczowniczej biedoty w Azji Mniejszej. KULTURA Po osiedleniu się w Azji Mniejszej w XI w. przodkowie Turków — seldżuccy Oguzowie — przez długi czas znajdowali się w orbicie kulturalnych wpływów Iranu oraz w mniejszym stop- niu Armenii i Bizancjum. W miastach Azji Mniejszej osiadło wielu Persów, a język nowoperski przez długi okres był oficjalnym i literackim językiem seldżuckiej Azji Mniejszej. Na bazie przyswojonych tradycji sztuki irańskiej, ormiańskiej i częściowo bizantyjskiej ukształtował się w Azji Mniejszej „seldżucki" styl architektoniczny; szczególną cechą budowli wzniesionych w tym stylu był wysoki portal bogato dekorowany rzeźbą w kamieniu oraz stoż- kowa kopuła, zapożyczona prawdopodobnie od Ormian. Najpiękniejszymi zabytkami tego stylu były: medrese Czifte-minare w Erzurum (XII w.) i budowle z XIII w. w Konyi — Karataj- -medrese, Syrczały-medrese i meczet Indże-minareli z pięknie dekorowaną bramą i smukłym . 1 Założone po czwartej wyprawie krzyżowej, w 1204 r.; w księstwie rządzili kolejno najpierw feudałowie fran- cuscy, od początku XIV w. — hiszpańscy, a od końca XIV w. — włoscy. 53 — Historia powszechna t. III 833 minaretem. Za panowania Osmanów styl ten ustąpił miejsca tzw. „stylowi Bursy", który pa- nował w XIV i XV w. W tym stylu zbudowano w Bursie meczet Ułu dźami („Wielki meczet" — przełom XIV i XV w.) i meczet Jeszil dżami („Zielony meczet"), wykładany płytkami fajanso- wymi z turkusową i zielonkawą glazurą. Meczety sułtana Mehmeda II i Bajazyda II w Stam- bule świadczą już o przejściu od „stylu Bursy" do „klasycznego" stylu tureckiego, który po- wstał przez przyswojenie pewnych tradycji bi- zantyjskich (meczety z centralną kopułą, budo- wane na wzór kościoła Św. Zofii, z okrągłą kopułą, apsydami itd.). Skryba turecki Kopia obrazu Gentile Belliniego przypisywana perskiemu malarzowi Behzadowi. Koniec XV w. Wśród Turków Oguzów przedstawiciela- mi ustnej poezji ludowej, bohaterskiej i mi- łosnej, byli wędrowni śpiewacy — ozanowie i aszykowie. Literatura pisana w tworzącym się w seldżuckiej Azji Mniejszej języku tureckim w alfabecie arabskim przez długi czas rozwi- jała się pod silnym wpływem perskim. Syn znakomitego poety Azji Mniejszej Dżelal ed-Dina Rumiego, który tworzył w języku per- skim, Sułtan Weled (zm. w 1312 r.) zaczął pisać w języku tureckim Księgę lutni (Rebab- -name). Wielkimi poetami tureckimi XIV w. byli Aszyk-pasza, poeta moralista, Junus Emre, liryk i sufi, który wykorzystał motywy turec- kiej poezji ludowej, i Burchan ed-Din z Sivas, poeta i wojownik. W XV w. nastąpił rozkwit tureckiej lite- ratury pięknej. Najwybitniejszym jej przedsta- wicielem był poeta Nedżati (1460—1509),naj- większy liryk turecki. Tematami jego wierszy była wiosna, miłość, cierpienie, rozłąka zako- chanych itd. Świetnym poetą był Hamdi Czelebi (zmarł w 1509 r.), autor poematu Lejla i Madżnun oraz innych utworów. Poetka Mihri-chatun (zm. w 1514) i poeta Mesihi (zm. w 1512) byli piewcami miłości ziemskiej i reprezentowali świecki charakter poezji, przeciwny sufizmowi. Do schyłku XIV w. prace historyczne — co prawda, bardzo nieliczne — pisane były w języku perskim. W XV w. potomek poety Aszyk-paszy, Aszyk-pasza-zade, i Neszri za- początkowali literaturę historyczną w języku tureckim. ROZDZIAŁ XLVIII WALKA NARODÓW POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ EUROPY Z AGRESJĄ FEUDAŁÓW TURECKICH. UPADEK BIZANCJUM W połowie XIV w. państwo osmańskie rozpoczęło podbój krajów południowosłowiań- skich, który miał trwać ponad 150 lat. Zacięta walka narodów południowosłowiań- skich z zaborcami tureckimi zahamowała dalszą ekspansję państwa osmańskiego i tym samym uratowała narody Europy Zachodniej przed ciężkim jarzmem feuda- łów tureckich. 1. KRAJE POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKIE OD XII DO XV W. ALBANIA BUŁGARIA PO WYZWOLENIU SPOD PANOWANIA BIZANTYJSKIEGO Kiedy Bułgaria wyzwoliła się spod władzy Bizancjum, tzn. na początku okresu drugiego cesarstwa bułgarskiego (l 187—1396), rozdrobnienie feudalne nie było jeszcze bynajmniej prze- zwyciężone. Oprócz cesarstwa bułgarskiego powstało jeszcze kilka bułgarskich księstw feudal- nych i możnowładcy zdecydowanie przeciwstawiali się próbom pierwszych władców bułgar- skich wzmocnienia władzy centralnej. Carowie bułgarscy — bracia Asen (1187—1196), Piotr (1196—1197) i Kalojan (1197—1207), zostali zabici przez feudałów. Za czasów Boriła (1207— 1218), którego bolarzy obwołali następcą Kalojana, od państwa bułgarskiego oderwało się jeszcze kilka księstw feudalnych. Mimo to najbardziej charakterystyczną cechą rozwoju Bułgarii w XIII— XIV w. było stopniowe umacnianie się ekonomicznych i politycznych przesłanek zjednoczenia bułgarskiego państwa feudalnego. Już sam fakt wyzwolenia się spod obcego panowania otworzył przed Bułgarią nowe moż- 835 liwości rozwoju ekonomicznego. Jednym z ważniejszych wskaźników ekonomicznych osiągnięć kraju w XIII—XIV w. był rozwój miast bułgarskich. Dane archeologiczne świadczą, że w tym okresie miał miejsce szczególnie intensywny rozwój osad rzemieślniczych wokół wielu ośrod- ków administracyjnych. Jednocześnie w dalszym ciągu rozwijały się także miasta położone na głównych szlakach handlowych: nad Dunajem — Braniczewo, Widyń, Dorostolon (Dristra) i in., na wybrzeżach Morza Czarnego — Warna, Mesembria, Anchialos i in., wzdłuż głównego szlaku lądowego prowadzącego z Konstantynopola do Europy Środkowej — Filipopol (Płowdiw), Sredec (Sofia) i in. W Kratowie i Czyprowcu zaczęto wydobywać rudy. W kraju regularnie odbywały się targi, kupcy obcy i bułgarscy dokonywali transakcji handlowych, stopniowo roz- wijało się też rolnictwo, aczkolwiek tu postęp nie był tak wyraźny. W XIII, zwłaszcza zaś w XIV w. wzrósł znacznie wywóz zboża do Bizancjum i Włoch, co świadczyło o rozszerzeniu powierzchni uprawnej i ulepszeniu techniki uprawy roli. Rozwijało się jedwabnictwo, pszcze- larstwo i winogrodnictwo. Jednocześnie zaostrzała się walka klasowa. Już w pierwszym dziesięcioleciu XIII w. nastąpiło ogólne ożywienie ruchu bogomilskiego. W tych warunkach coraz szersze kręgi bolarów zaczęły dążyć do umocnienia aparatu państwowego. Autorytet państwa wzrósł także w pierwszej połowie XIII w. na skutek sukcesów w polityce zagranicznej. Zawierając sojusz już to z cesarstwem ła- cińskim przeciwko Bizantyjczykom, już to z Bizantyjczykami przeciwko cesarstwu łacińskiemu, feudałowie bułgarscy zajęli prawie całą Trację. W 1230 r. Iwan Asen II (1218—1241), syn Asena I, w bitwie pod Kłokotnicą pokonał despotę epirskiego, opanował prawie całą Macedonię i znaczną część Epiru i Tesalii. Bułgaria stała się największym i najsilniejszym państwem na Półwyspie Bał- kańskim. WOJNA CHŁOPSKA W LATACH 1277—1280. BUŁGARIA W XIV W. 4 W 1277 r. w Bułgarii wybuchło wielkie powstanie chłopskie. Zaburzenia zaczęły się w drugiej połowie lat siedemdziesiątych, kiedy sytuacja mas ludowych pogorszyła się szczególnie w związku z nieustannymi najazdami hord mongolskich. Żywiołowa wojna partyzancka z obcymi zaborcami łączyła się z walką przeciwko wyzyskiwaczom bolarom. W 1277 r. zasłynął szczególnie oddział pasterza Iwajły. Odważny i energiczny Iwajło szybko stał się najbardziej popularnym wodzem chłopów. Próby cara Konstantyna Asena (1257—1277) zorganizowania oporu zakończyły się całkowitym niepowodzeniem, oddziały królewskie albo się rozbiegały, albo przechodziły na stronę powstańców. Wreszcie Konstantyn Asen został zabity, po czym chłopi ogłosili carem Iwajłę. Wiosną 1278 r. ludność Tyrnowa, nowej stolicy Bułgarii, otworzyła przed nim bramy miasta. Niektórzy bolarzy, wykorzystując monarchistyczne nastroje chłopów i starając się zachować chociażby część swych przywilejów, przyłączyli się do Iwajły, a wdowa po zabitym carze Kon- stantynie została jego żoną. Jednakże większość bolarów zwróciła się o pomoc do Bizancjum. Tymczasem powstańcy byli już bardzo osłabieni trzyletnią walką, prowadzoną jednocześnie przeciwko feudałom bułgarskim, Bizancjum i Mongołom. Widoczny stał się charakterystyczny dla ruchów chłopskich brak koordynacji działań, a także sam Iwajło był niezdecydowany, co umożli- wiło bolarom i Bizancjum przejście do natarcia i stłumienie powstania z brutalnym okrucieństwem. W końcu 1280 r. Iwajło musiał uciekać z Bułgarii i wkrótce potem zginął. Na tron bułgarski wstąpił bogaty bolar Georgi Terter (1280—1292). 836 W ciągu 80—90 lat po powstaniu drugiego cesarstwa bułgarskiego musiało ono kilkakrotnie odeprzeć najście wrogów zewnętrznych; z walk tych wychodziła Bułgaria zwycięsko dzięki swej pomyślnej sytuacji gospodarczej i politycznej. W końcu doszło do starcia między Bułgarią a wzmoc- nioną znacznie Serbią. Wojna o hegemonię na Półwyspie Bałkańskim zakończyła się 28 czerwca 1330 r. klęską wojska bułgarskiego w bitwie pod Welbużdem. Przewagę uzyskała Serbia. Rozwój państwa bułgarskiego został zahamowany, a na- stępnie przerwany przez najazd feudałów tu- reckich z południa i węgierskich z północnego zachodu. Kiedy jeszcze car Iwan Aleksander (1331—1371) nadał swemu starszemu synowi. Iwanowi Stracimirowi, obszar Widina (ok. 1363 r.) — rzecz dość powszechna w tym cza- sach, Bułgaria rozpadła się na dwa faktycznie samodzielne królestwa — tyrnowskie i widyń- skie. W tej sytuacji Iwan Aleksander nie był też w stanie zapobiec usamodzielnieniu się władcy obszarów leżących na południe od delty Dunaju, obecnej Dobrudży, Dobrocica, a na- stępnie i syna jego Iwanko, który w rzeczy- wistości stał się udzielnym księciem. W ten sposób w chwili decydującego natarcia turec- kiego, tj. w dwóch ostatnich dziesięcioleciach XIV w., Bułgaria była podzielona na trzy części. ZA tt* WUJ t H. Ht H K A 9 tiH SERBIA PO WYZWOLENIU SPOD PANOWANIA BIZANTYJSKIEGO f Karta z psałterza Tomicza (Bułgaria). XIV w. Również w Serbii wyraźna była tendencja do zjednoczenia państwa feudalnego. Przesłanki po temu stworzył rozwój ekonomiczny, tak wy- raźny w pierwszych dziesięcioleciach po wyzwo- leniu się Serbii spod panowania bizantyjskiego. Wzrastała powierzchnia uprawna, szczególnie przeznaczona pod warzywa i winorośl, rozwijało się jedwabnictwo, zwiększyło pogłowie bydła. Jednocześnie rozpoczęła się intensywna eksploatacja złóż miedzi, żelaza, złota, srebra, cyny i ołowiu. Serbskie kopalnie rud w górach Kopaonik, na Rudnickiej Pianinie i w okolicach Nowego Brda były wkrótce znane w całej Europie. Umacniały się wiezie przekształcające po- szczególne prowincje, żupy, w spojone z sobą organizmy gospodarcze. Centra administracyjne w żupach stawały się punktami ożywionego handlu. Intensywnie rozwijał się również handel dalekosiężny przez Dubrownik, Kotor i Saloniki; stary szlak handlowy Belgrad — Konstanty- nopol był nadal ważną arterią handlu zagranicznego. Feudałowie chcieli wyciągnąć korzyści dla siebie z rozwijającego się handlu. Od początku XIII w. starali się zwiększyć pańszczyznę i różnego rodzaju czynsze w majątkach dziedzicznych (basztynach), w pronojach oraz na ziemiach kościelnych i w królewszczyznach. Panowie rozu- mieli, jaką pomoc może przy tym okazać im władza centralna, toteż dążyli do jej umocnienia. 837 Zjednoczenie państwa stało się nakazem chwili również ze względu na okoliczności zewnętrzne, gdyż Serbia musiała odpierać ataki sąsiednich państw feudalnych. Syn Stefana Nemani, Stefan Ukoronowany (1196—1228), przyłączył do swoich posiadłości kilka księstw serbskich i około 1220 r. koronował się na krok serbskiego. Za panowania jego młodszego syna Urosza I (1243— 1276) zjednoczenie wszystkich ziem serbskich zostało prawie zakończone. ANTYFEUDALNE WYSTĄPIENIA CHŁOPÓW. „STATUT" STEFANA DUSZANA Od końca XII w. w szerokich masach chłopstwa serbskiego przybrał wyraźnie na sile ruch bogomiłów. Prześladowania zorganizowane przez wielkich feudałów i Stefana Nemanię nie przy- niosły pożądanego skutku i na przełomie XIII i XIV w. wystąpienia antyfeudalne stały się jeszcze bardziej masowe. Wówczas feudałowie uciekli się do innych środków. Zaradzić złu swą działal- nością ustawodawczą chciałStefanDuszan(1331—1355), jeden z najwybitniejszych władców średniowiecznej Serbii; za jego panowania zredagowany został obszerny „Statut"—ciekawy zabytek prawa średniowiecznego. Główną część Statutu zatwierdził w 1349 r. specjalnie w tym celu zwołany zjazd (sobór) feudałów serbskich w mieście Skopje. Wielcy właściciele ziemscy — vlastele — weszli na mocy uchwalonych ustaw do lokalnych organów władzy, co miało umocnić aparat państwowy. Do ze- spolenia klasy feudałów przyczyniło się również nadanie sankcji prawnej różnym istniejącym wów- czas w Serbii rodzajom feudalnej własności ziemskiej; istniały więc nadal grunty nadane czasowo za pełnioną służbę, które od czasu panowania bizantyjskiego nosiły nazwę pronoi, oraz włości dziedziczne—basztyny. Szczególnie dużo miejsca poświęcił prawodawca w Statucie prawom basz- tynników — najbardziej wpływowej warstwy feudałów. Statut nie tylko nadawał sankcję prawną feudalnej własności ziemi, lecz potwierdzał zarazem „prawa" vlasteli do wyzysku bezpośrednich wytwórców i zupełną zależność otroków, wyzutych z wszelkich praw. W całości potwierdzono wszystkie istniejące już powinności zależnych chło- pów — meropchów. Statut pozbawiał meropchów możności przechodzenia od jednego właści- ciela do innego, zamieniając ich w przypisańców. Nawet wolnym chłopom (sebrom) nie wolno było pod karą obcięcia uszu debatować o swych sprawach na zebraniach. Potwierdzone i roz- szerzone zostały prawa i przywileje kościoła serbskiego. Nowe ustawy wprowadzone w 1349 r. wywołały masowe wystąpienia chłopów, przerastające nieraz w powstania zbrojne. W związku z tym w uzupełnieniach do Statutu z roku 1354 zaostrzone zostały znacznie kary za naruszenie feudalnych praw. Do odpowiedzialności pociągano nie tylko naruszającego, lecz również wieś, w której mieszkał, a w niektórych wypadkach wszystkich miesz- kańców okolicy, a także tych obszarów i wsi, przez które przeszedł. Zbiegłego i pojmanego me- ropcha piętnowano i rozrywano mu nozdrza. SYTUACJA SERBII NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ W XIII I XIV W. Umocnione państwo serbskie odpierało zwycięsko zakusy Bizancjum i królów węgierskich, ściśle związanych z kurią papieską, prowadząc równocześnie aktywną politykę zewnętrzną. Serbia rozszerzyła swe granice, zwłaszcza za panowania Stefana Duszana, gdyż wojna domowa, która 838 wstrząsnęła wówczas Bizancjum, ułatwiła mu zadanie. Podbił on całą Macedonię oprócz Salonik (Solunia), Tesalię, Epir, Albanię i Akarnanię. W 1346 r. Stefan koronował się na „króla Serbów i Rzymian", tzn. Serbów i Greków. Wielkie sukcesy osiągnął Duszan również na północy, wy- zwoliwszy spod panowania feudałów węgierskich okręg belgradzki i Maczwę. Serbia stała się mocarstwem w Europie Południowo-Wschodniej. Jednakże w sytuacji, jaka wytworzyła się w drugiej połowie XIV w. na Półwyspie Bałkańskim, pustoszonym prawie nieustannymi na- padami feudałów węgierskich i zaborców tureckich, państwo serbskie musiało zaniechać dal- szej ekspansji. Już za następcy Stefana Duszana — Stefana V Urosza (1355—1371) — odpadły od Serbii ziemie zamieszkałe przez ludność nieserbską — Macedonia, Albania, Epir, Tesalia, Akarnania itd. Wygaśnięcie dynastii Nemanjiciów w 1371 r., w chwili wzmożonej ofensywy zaborców tu- reckich, nie naruszyło jedności państwa serbskiego. Książę Łazarz (1371—1389), następca Ste- fana V Urosza, stosunkowo łatwo pokonał opór poszczególnych feudałów serbskich i do śmierci był powszechnie uznawanym władcą Serbii. BOŚNIA I CHORWACJA W XIII—XV W. Po wyzwoleniu spod władzy Bizancjum w Bośni powstała sytuacja pod wielu względami przy- pominająca warunki panujące w Serbii. I tu również już od schyłku XII w. nastąpił rozwój rolnictwa, ożywienie handlu, wzrost wydobycia srebra, cyny i żelaza (w pobliżu Serebrenicy, Zwornika, Chwojnicy i w niektórych innych miejscach), a także rozwój rzemiosła w podgrodziach. Jednakże tempo rozwoju było w Bośni znacznie wolniejsze niż w Serbii, co tłumaczy się przede wszystkim wyczerpującą walką, którą kraj ten musiał prowadzić z agresją królów węgierskich i serbskich. Szczególnie ciężkie boje toczyła Bośnia z feudałami węgierskimi, którzy z błogosła- wieństwem papieży prawie co pięć lat, począwszy od 1234 r., organizowali wyprawy krzyżowe przeciwko mieszkańcom Bośni. Całkowitemu zniszczeniu ulegały całe prowincje, szczególnie w północnej, najżyźniejszej części kraju. Bośnia musiała nawet kilka razy uznać władzę Węgier, ale stosunkowo szybko odzyskiwała niepodległość. Największy rozkwit osiągnęła Bośnia za pa- nowania bana Stefana Tvrtki (1353—1391), który w 1377 r. ogłosił się królem. Chorwacja w XIII—XV w. połączona była unią dynastyczną z Węgrami, co bardzo nie- korzystnie odbiło się na jej sytuacji, zwłaszcza od XIII w. Chociaż nadal była ona uważana za królestwo, a królowie węgierscy wstępując na tron zawsze oddzielnie koronowali się koroną chor- wacką, w rzeczywistości Arpadowie (do 1301 r.) i królowie z dynastii andegaweńskiej (1308— 1382), tak jak i królowie następnych dynastii węgierskich widzieli w Chorwacji jedynie źródło dodatkowych środków do umocnienia swej władzy na Węgrzech. Zależni pod wieloma względami od papieży, ci obcy monarchowie popierali bezwzględnie kościół katolicki, który łupił Chorwację i bogacił się kosztem jej ludu. Od XIII w. królowie węgierscy zaczęli również sprzedawać przy- wileje miastom chorwackim, przekształcając je w wolne miasta korony węgierskiej, oraz rozdawać feudałom w dziedziczne władanie całe prowincje (żupy). Wszystko to utrudniało ekonomiczne i polityczne zjednoczenie kraju, na który w dodatku najechali w 1242 r. Mongołowie. I chociaż w bitwie na Jeleńskim Polu, niedaleko miasta Rijeki (Fiume), Chorwaci zmusili armię chanów mongolskich do rezygnacji z dalszego posuwania się na południe, znaczna część Chorwacji zo- stała prawie całkiem spustoszona. 839 SERBSKIE I CHORWACKIE MIASTA WYBRZEŻA ADRIATYCKIEGO W XIII — XV W. Rozwój społeczno-ekonomiczny krajów południowosłowiańskich i państwa węgierskiego stwarzał możliwości rozszerzenia handlu adriatyckiego i prowadził do rozkwitu miast nadmorskich. Jednocześnie do całkowitego uzależnienia Dalmacji coraz energiczniej dążyli feudałowie węgierscy i chorwaccy oraz patrycjat wenecki. Wenecja umiejętnie wykorzystawszy czwartą wyprawę krzy- żową przywróciła w latach 1202—1205 swą władzę nad Zadarem i zmusiła do uznania swego zwierzchnictwa nie tylko miasta, które jeszcze nominalnie należały do Bizancjum, jak np. Du- brownik, lecz także część miast należących do Węgier. Panowanie kupców weneckich i feudałów węgierskich wpływało ujemnie na gospodarkę miejską. Władzę w miastach tych dzierżyła stosunkowo niewielka grupa bogatych rodzin, stanowiących patrycjat miejski (nazywano ich czasem także „witeziami", a w łacińskich dokumentach średniowiecznych występują zwykle jako nobiles). Mieszkańcy miast, którzy nie należeli do patrycjatu, ale posiadali w mieście jakąś własność, mogli zajmować tylko niskie stanowiska w samorządzie miejskim. Wszyscy pozostali stanowili pozbawiony całkowicie praw plebs miejski. Ludność wiejska zamieszkała w pobliżu miast składała się z poddanych należących albo do miast, albo do bogatych właścicieli ziemskich. Jednakże pomimo wszystkich tych trudności wiele serbskich i chorwackich miast wybrzeża adriatyckiego rozwijało ożywioną działalność gospodarczą, jak przede wszystkim Dubrownik, ściśle związany pod względem ekonomicznym z Serbią, Bułgarią, Bośnią i Węgrami. Już w końcu XIII w. Dubrownik zajął pierwsze miejsce wśród miast wybrzeża adriatyckiego. Kupcy dubrow- niccy kupowali od feudałów południowosłowiańskich, a częściowo węgierskich i bizantyjskich bydło, zboże, futra, miód i inne artykuły rolnicze, które feudałowie otrzymywali od chłopów jako rentę feudalną; Dubrownik wywoził najlepsze gatunki tkanin, broń, korzenie i ozdoby. Dużą rolę w gospodarce dubrownickiej odgrywała produkcja soli i handel nią. Dubrownik prowadził nie tylko handel tranzytowy. W mieście i posiadłościach miejskich szeroko rozwinęło się rzemiosło, które produkowało tkaniny wełniane, jedwabne i lniane, różne ozdoby, broń, wyroby ze szkła itp. Dubrowniczanie dzierżawili i eksploatowali kopalnie srebra i złota w Bośni i Serbii. Dubrownik stawał się stopniowo bankierem feudałów bałkańskich. Nawet królowie serbscy i bośniaccy banowie wysyłali do Dubrownika na przechowanie swe skarby i często zaciągali tam pożyczki. WALKA NARODÓW POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKICH Z AGRESJA PAŃSTWA OSMAŃSKIEGO W1354 r. wojsko sułtana tureckiego przeprawiło się przez Dardanele i umocniło na półwyspie Gallipoli. Był to początek podboju Europy Południowo-Wschodniej przez państwo osmańskie. „Inwazja turecka w XV i XVI w. — pisał Engels — była drugim wydaniem arabskiej z VIII wie- ku. Tak jak wówczas... tak i teraz znowu zagrożony był rozwój Europy"1. Lecz władcy krajów europejskich nie chcieli widzieć niebezpieczeństwa. Słowianie południowi, na których już w la- tach sześćdziesiątych XIV w. spadły pierwsze ciosy wojsk tureckich, długo musieli walczyć sami. 1 F. Engels, Walki na Węgrzech. K. Marks i F. Engels, Dzielą, t. 6, Warszawa 1963, s. 197. 840 Co więcej, zarówno feudalowie węgierscy, jak i patrycjat wenecki i genueński przy bezpośred- nim poparciu kurii rzymskiej niejednokrotnie wyprawiali się przeciw Słowianom, to samo robili feudałowie bizantyjscy, którzy chcieli kosztem Słowian wynagrodzić sobie straty po- niesione w Azji Mniejszej. Narody południowosłowiańskie pomimo to stawiły mężny opór agresji tureckiej. W Bułgarii wojsko tureckie musiało zdobywać szturmem lub oblegać prawie każde miasto. Kiedy wszakże na obszary naddunajskie wtargnął król węgierski Ludwik Andegaweński, a od strony Morza Czarnego najechali krzyżowcy Amadeusza VI Sabaudzkiego, władca bułgarski Sziszman III musiał w 1366 r. zawrzeć układ z Turcją osmańską i uznać się za jej wasala. Z powo- dzeniem bronili się początkowo również Serbowie. W 1371 r. oddziały serbsko-macedońskie po- deszły prawie pod Adrianopol, który od 1365 r. był stolicą państwa osmańskiego. Jednak upojo- ne odniesionymi sukcesami dowództwo swą beztroską doprowadziło sześćdziesięciotysięczną armię do całkowitej klęski. Turkom to zwycięstwo, odniesione 26 września 1371 r. nad rzeką Maricą, umożliwiło zajęcie i spustoszenie Macedonii; niektórzy książęta serbsko-macedońscy musieli się uznać za wasali sułtana. Książę Łazarz, następca ostatniego Nemanidy, który zmarł wkrótce po katastrofie nad Ma- ricą, wykorzystał patriotyczny zryw szerokich mas ludowych i doprowadził do znacznego umoc- nienia państwa serbskiego. Łazarz zawarł sojusz z królem Bośni Tvrtką i wraz z nim zadał w 1387 r. armii sułtana Murada I klęskę nad rzeką Toplicą. Zaraz po tym Bułgaria odmówiła wypełnienia swych zobowiązań wobec Osmanów. W obawie, aby kraje południowosłowiańskie nie zawarły trwałego sojuszu, władcy tureccy już w 1388 r. zorganizowali nową wielką wyprawę na Bułgarię. Udało się im zdobyć i zrujnować Tyrnowo oraz szereg innych miast, lecz główne siły Bułgarów nie zostały rozbite, i Turcy musieli zadowolić się daniną. 15 czerwca 1389 rozegrała się słynna bit- wa na Kosowym Polu. U boku Serbów, Bośniaków i Chorwatów walczyło wielu Bułgarów, a także Albańczycy i niewielki oddział Wołochów. W czasie bitwy zginął sułtan Murad I z ręki patrioty serbskiego Miłosza Obilicia, który przedostał się do obozu tureckiego i pchnął sułtana mieczem, co sam musiał przypłacić życiem. Siły jednak były nierówne i zwycięstwo odnieśli Turcy, którym wszakże i po tym zwycięstwie nie udało się całkowicie ujarzmić krajów południowosłowiańskich. Zachowała swe siły prawie nienaruszona Bośnia; nawet Serbia, choć uznała wasalną zależność od Turków, nie została ujarzmiona. Stefanowi, następcy Łazarza, który poległ na Kosowym Polu, udało się zachować prawie wszystkie posiadłości ojca i stawić opór królowi węgierskiemu. Jeszcze w połowie XV w., kiedy Turcja znajdowała się u szczytu potęgi, Serbowie wciąż jeszcze zaciekle bronili kraju pomimo zdrady części feudałów. W latach 1454—1459 zwycięzca Bizancjum Mehmed II osobiście wy- prawiał się przeciw Serbii; aby złamać ducha oporu, rozkazał masowo uprowadzać mieszkańców do niewoli, po czym dopiero mógł przyłączyć Serbię do państwa osmańskiego. Zety wszakże (późniejsza Czarnogóra) pomimo wszystko nie udało mu się podbić. Trudnym zadaniem okazał się też podbój Bułgarii. Ponad dwa lata — od 1393 do 1395 — toczyła się zacięta walka zbrojna, choć i tu część feudałów zdradziła ojczyznę, chcąc w ten sposób uratować swe bogactwa i przy- wileje. Prawie natychmiast po zajęciu Bułgarii zaczęły wybuchać powstania antytureckie — pierw- sze wybuchło już w 1405 r. Długo opierały się najeźdźcom tureckim Bośnia i Chorwacja. Pierw- sze najazdy tureckie na Bośnię rozpoczęły się w latach dziewięćdziesiątych XIV w., a w 1406 r. zdobyty został okręg Sarajewo, lecz przed ostatecznym podbiciem Bośni Turcy musieli przedsię- wziąć jeszcze kilka wypraw i opanowali ją dopiero w 1463 r., Hercegowinę — w 1482 r. Okręg 841 Jaice utrzymał się do 1528 r. Walka o Chorwację rozgorzała w zasadzie w drugiej połowie XV w. Wojska węgiersko-czesko-chorwackie poniosły klęskę w 1526 r. w bitwie pod Mohaczem. Do końca XVI w. Turkom udało się zagarnąć znaczną część kraju. WALKA ALBANII O WOLNOŚĆ SKANDERBEG W tym okresie naród albański walczył razem ze Słowianami z agresją państwa osmańskiego. Sytuacja Albańczyków była bardzo trudna, gdyż po rozpadnięciu się państwa Stefana Duszana, który zjednoczył pod swym berłem wszystkie ziemie albańskie, na terytorium Albanii powstał cały szereg drobnych, niezależnych od siebie i wzajemnie się zwalczających księstw feudalnych. Mimo to Turcy potrzebowali prawie stu lat na podbój Albanii. Stało się tak przede wszytkim dla- tego, że do końca XIV w. w Albanii, zwłaszcza we wschodnich, górskich rejonach, istniało jeszcze wielu wolnych chłopów i zachowały się wspólnoty wiejskie. Dzięki chłopskiemu pospolitemu ru- szeniu książęta albańscy mogli osiągnąć sukcesy w walce z oddzielnymi oddziałami armii turec- kiej. Kiedy jednak Turcy na początku XV w. przeszli do planowego i szerokiego natarcia, feudałowie albańscy nie mieli odwagi zmobilizować do walki szerokich rzesz ludu, i Tur- cy w połowie lat dwudziestych XV w. zdobyli szereg ważnych ośrodków administra- cyjnych. Naród albański nie pogodził się jednak z klęską, a i niektórzy feudałowie albańscy również nie składali broni. W 1432 r. pod dowództwem Andrzeja Topi Albańczycy odnieśli pierwsze zwycięstwo. W wielu twierdzach zniszczono garnizony tureckie. Szczególnie po- myślnie potoczyła się walka z Turkami wów- czas, gdy na czele Albańczyków stanął najwy- bitniejszy mąż stanu i dowódca średniowiecznej Albanii Jerzy Kastriota (1405—1468), który od lat młodzieńczych jako zakładnik przebywał wśród Turków, wykazał wybitne zdolności w służbie wojskowej, za co otrzymał tytuł beja i na cześć Aleksandra Macedońskiego imię Iskander. Jerzy Kastriota pozostał jednak wier- ny swej ojczyźnie, zbiegł w 1443 r. wraz z oddziałem oddanych sobie Albańczyków i sta- nął na czele powstania w Albanii, gdzie otrzy- mał przydomek Skanderbeg (zniekształcone Iskander-bej). Po kilku zwycięstwach nad od- działami tureckimi Skanderbeg zadał w czerwcu 1444 r. wielką klęskę 25-tysięcznej armii turec- kiej w bitwie nad Dolną Dibrą. Turcy stracili wówczas 7 tysięcy zabitych i 500 wziętych do niewoli. Jednocześnie Skanderbeg starał się poło- żyć kres wewnętrznym zamieszkom feudalnym, Skanderbeg które były przyczyną rozbicia i osłabienia kraju. Sztych wg portretu nieznanego mistrza W 1444 I. Z jegO inicjatywy pOWStała Liga 842 Kościół w Mileszowie (Serbia). XIII w. Książąt Albańskich, która zjednoczyła prawie wszystkich wielkich feudałów. Skanderbeg za- biegał także o sojusz z Wenecją, Węgrami i in- nymi państwami, którym zagrażała nawałnica turecka, nie osiągnął jednak żadnych rezulta- tów z powodu dwulicowości kupców weneckich i krótkowzroczności feudałów neapolitańskich i węgierskich. Pozbawiony wszelkiej pomocy z zewnątrz Skanderbeg mimo to w ciągu wielu lat walczył z zaborcami tureckimi. Jego siła polegała na tym, że opierał się na patriotyzmie i męstwie szerokich warstw narodu albańskie- go — na chłopstwie i mieszczanach. W czasie najgroźniejszych najazdów tureckich, np. w la- tach 1449—1450,1457 i 1464—1467, na pomoc niewielkiej armii Skanderbega — rzadko prze- kraczającej 12—15 tys. żołnierzy—ściągały od- działy chłopskie, a mieszczanie na murach swych umocnionych miast stawiali bohatersko opór wrogowi. Męstwem zasłynęli zwłaszcza miesz- kańcy stolicy Albanii miasta Kruja, które nieraz wytrzymywało wielomiesięczne oblężenie armii tureckiej. Dla Turków podbój Albami stanowił zagadnienie pierwszej wagi, gdyż od tego zależało bezpieczeństwo lewego skrzydła armii tureckiej nacierającej na Węgry, a poza tym przez Albanię prowadziła najdogodniejsza droga do Włoch. Dlatego pomimo ciągłych niepowodzeń sułtani wystawiali przeciwko Albańczykom coraz nowe armie. Naród albański bohatersko bronił dosłow- nie każdej piędzi swej ziemi, każdej twierdzy i każdej wioski i nie przerwał walki po śmierci Skanderbega. Wojska tureckie zdobyły zupełnie zrujnowaną i wyczerpaną Albanię dopiero w 1479 r., po blisko stuletniej walce. KULTURA W XIII i w pierwszej połowie XIV w. powstało wiele wybitnych zabytków bułgarskiego i serb- skiego piśmiennictwa średniowiecznego, architektury i malarstwa. Bardzo interesujące są ży- woty wybitnych serbskich mężów stanu, napisane przez Stefana Ukoronowanego, arcybiskupa Sawę i przeora chilandarskiego klasztoru Domencjana, które zapoczątkowały nowy etap hagio- grafii — najpopularniejszego gatunku pisarstwa średniowiecznego. Jednocześnie wzrosło zainte- resowanie historią. W Bułgarii pojawiły się nowe tłumaczenia prac historycznych, np. kroniki bizantyjskiego kronikarza Konstantym Manassesa, i większego prawdopodobnie niż dawniej roz- machu nabrało kronikarstwo rodzime. W drugiej połowie XIV w. przeprowadzono w Bułgarii reformę ortografii, która odegrała pozytywną rolę w rozwoju piśmiennictwa nie tylko bułgarskiego, lecz i serbskiego. W tym okresie zarówno w Serbii, jak i w Bułgarii szeroko rozpowszechniły się pieśni, w któ- rych lud z głębokim poczuciem prawdy historycznej opiewał patriotyczne czyny wybitnych bojow- 843 ników o niepodległość ojczyzny. Pieśni epickie szczególnie szeroko rozpowszechniły się w Serbii, stając się podstawą wspaniałego serbskiego eposu ludowego—jednego z najcenniejszych zabytków kultury średniowiecznej. Wśród zabytków architektonicznych należy wymienić przede wszystkim w Bułgarii cerkiew Czterdziestu Męczenników w Tyrnowie (1230) i cerkiew w Bojanie koło Sofii (XI—XIII w.), a w Serbii — cerkwie w Mileszowie i Sopoczanach (XIII w.). Z tego okresu zachowały się także piękne freski w Bojanie, szczególnie godne uwagi dzięki pięknym zindywidualizowanym portretom - miejscowego bolara sewastokrato- ra1 Kalojana i jego żony Desisławy, a także w Gradacu, Ar ilu i in. Bogato ozdobiony łuk okienny w kościele klasztornym w Decz-ani (Serbia). XIV w. Zabytki te świadczą o wysokim stopniu kultury feudalnego społe- czeństwa serbskiego i bułgarskiego. Powstałe w okresie zrywu patrio- tycznego, kiedy narody te wyzwo- liły się spod obcego panowania i osiągnęły sukcesy na arenie mię- dzynarodowej, wszystkie dzieła tego okresu tkwią korzeniami w twór- czości ludowej. W piśmiennictwie XIII i XIV w. znalazła odbicie zaostrzona walka klasowa. Nawet literatura apokryficzna, z natury rzeczy bardziej niż folklor konser- watywna, nabrała większej ostrości socjalnej. W nowych wersjach popularnych apokryfów, jak np. Widzenie Bogarodzicy (droga Bogurodzicy przez mękę) lub Widzenie Jana Teologa, wyraźne są sympatie do biedaków i nie- chęć do bogatych. Niewiele wiemy o kulturze miast południowosłowiańskich tego okresu. Na podstawie zacho- wanych zabytków zarówno z dziedziny literatury, jak i sztuki można stwierdzić z całą pewnością, że chociaż na miejską kulturę Dalmacji wywierała bezsprzecznie przemożny wpływ kultura włoska, literatura i sztuka w słowiańskich miastach nadmorskich rozwijała się przede wszystkim w oparciu o bogatą twórczość ludową. Przed XV w. kultura w tych miastach świadczyła o dojrzałej świado- mości artystycznej i smaku ludności. Barwne karnawały i misteria były jakby wstępem do póź- niejszego rozwoju dramaturgii i muzyki dalmatyńskiej. W architekturze tej epoki widoczne są jeszcze wpływy dawnego budownictwa słowiańskiego. W tym samym kierunku, chociaż nieco wolniej, rozwijało się życie kulturalne również w innych serbskich i bułgarskich miastach do mo- mentu, kiedy proces ten został przerwany przez podbój turecki. W XIII—XV w. jeszcze bardziej umocniły się więzy Słowian południowych z Rusią, lite- ratura ruska docierała do Słowian południowych. Patriotyzm, który przenikał najlepsze dzieła literackie powstałe w okresie rozkwitu państwa staroruskiego, znajdował oddźwięk wśród Bułga- 1 Sewastokrator — tytuł nadawany najbliższemu krewnemu cara. Sewastokrator Kalojan był stryjecznym bra- tem cara bułgarskiego Kolomana Asena (1241—1246). 844 rów i Serbów. Utwory te wywarły bezpośredni wpływ na twórczość wybitnych pisarzy, jak np. Domencjan. Przy pisaniu Żywota Stefana Nemani (możliwe, że także Sawy) wykorzystał on Stówo oprawie i pomyślności Iłariona. W dziele O pismach wybitnego pisarza bułgarsko-serbskiego początku XV w. Konstantyna Kosteneckiego język ruski nazwany został „najsubtelniejszym i najpiękniejszym" ze wszystkich języków słowiańskich. Kontakty między Rusią i Słowianami południowymi nie ograniczały się do wymiany dóbr kulturalnych. Przez pątników, bardzo licznych w tym okresie, przez kupców i innymi drogami na- rody słowiańskie otrzymywały o sobie dokładne wiadomości. Słowianie południowi wiedzieli o wal- ce narodu ruskiego z jarzmem mongolskim. W tym okresie masy Słowian południowych zaczęły uważać naród ruski za starszego brata wszystkich Słowian. Rzecz charakterystyczna, że myśl ta pojawia się nawet na dalekich wybrzeżach Adriatyku i znajduje wyraz w dziełach Ludwika Ćrevi- cia z Dubrownika i Chorwata Fausta Yrancicia z Szybenika. Uchodząc przed terrorem tureckim wielu mieszkańców krajów południowosłowiańskich często osiadało na ziemi ruskiej, co z kolei prowadziło do dalszego wzmocnienia kontaktów między Słowianami południowymi i wschodnimi. 2. WĘGRY NOWE ZJAWISKA W ROZWOJU SPOŁECZNO-EKONOMICZNYM XIV i XV stulecia były dla Węgier okresem szybkiego rozwoju sił wytwórczych, rozkwitu rzemiosła i handlu. Rozpoczęto na szeroką skalę eksploatację bogactw mineralnych, co wpłynęło na rozwój przemysłu metalowego. W miastach powstały organizacje cechowe. Wraz z rozwojem miast węgierskich — Budy, Pesztu, Ostrzyhomia, Peczu itd. — pogłębiało się zróżnicowanie lud- ności; wykrystalizowały się charakterystyczne dla miasta średniowiecznego warstwy: patrycjat, pospólstwo i masa plebejska. Walka pomiędzy nimi coraz bardziej się zaostrzała. Komplikowała się ona na skutek tego, że wśród przedstawicieli patrycjatu i części zamożnego pospólstwa istniały silne wpływy cudzoziemców, przede wszystkim Niemców i Włochów. Rozwój miast i stosunków towarowo-pieniężnych stanowił bodziec dla wzrostu produkcji to- warowej w rolnictwie. Wina węgierskie, a w jeszcze większym stopniu bydło i produkty hodowli zaczęto wywozić do Niemiec, Czech, Polski i Włoch. W pogoni za pieniędzmi wielcy i drobni feudałowie zaczęli powiększać powinności chłopskie, domagając się większej renty w naturze. We włościach produkujących wina lub nastawionych na gospodarkę hodowlaną wzrastała pań- szczyzna, a także powinności w zakresie przewozu produktów rolnych przeznaczonych na wywóz. W tym czasie masom chłopskim narzucono już w istocie poddaństwo. Wolny chłop był rzadkością już w XIII w., ale do końca tego stulecia chłopi zachowali formalnie prawo wychodu. Pogorszenie warunków bytu spowodowało wzrost oporu chłopskiego, zwłaszcza zbiegostwa. Odwrotną stroną tego procesu było dążenie feudałów do wzmocnienia władzy centralnej i prawnego unormowania ich przywilejów. UMOCNIENIE WŁADZY KRÓLEWSKIEJ W XIV W. Po śmierci w 1301 r. ostatniego króla z dynastii Arpadów, Andrzeja (Andras) III, wybuchła walka o tron węgierski, do której wmieszały się Niemcy, Polska, Czechy i królestwo neapolitańskie. Papież Bonifacy VIII skorzystał z sytuacji, by rozszerzyć wpływy kurii rzymskiej na Węgrzech. 845 Przy pomocy biskupów węgierskich doprowadził do wybrania przez sejm węgierski królem Karola Roberta, przedstawiciela panującej w Neapolu dynastii andegaweńskiej, która starała się opanować wszystkie państwa leżące nad Morzem Adriatyckim. Królowie z dynastii andegaweńskiej Karol Ro- bert (1308—1342) i syn jego oraz następca Ludwik (Lajos) I (1342—1382) zlikwidowali anarchię feudalną, panującą za ostatnich Arpadów. Wła- dza królewska umocniła się przy poparciu śred- niej i drobnej szlachty, a częściowo miast, któ- re przynosiły jej ogromne dochody. Jednakże pełnej centralizaqi państwa nie osiągnięto. Za panowania Ludwika I Andegaweńskie- go sejmowi przedłożony został w 1351 r. nowy kodeks. W celu umocnienia sytuacji szlachty jako warstwy panującej w kraju prawodawca wprowadził dziedziczną szlachecką własność ziemską i ustalał, że tylko szlachcic może być właścicielem ziemi. Na mocy tego kodeksu chłopi oddani zostali pod całkowitą i wyłączną władzę feudałów i poddaństwo wszystkich chło- pów znalazło sankcję prawną. Chłopi nie mieli odtąd prawa wychodu i podlegali jurysdykcji pańskiej. Ponadto obciążeni zostali nowym po- datkiem w wysokości 1/9 części plonów. Bitwa pod Razgonią między wojskiem króla Karola Ro- berta i magnata Matę Csak w r. 1312. Miniatura z kroniki węgierskiej. XIV w. Królowie z dynastii andegaweńskiej pro- wadzili aktywną politykę zagraniczną. Karol Robert i Ludwik I, zawierając sojusz i unię dynastyczną z Polską i zbliżając się do Czech, utrwalali jednocześnie sojusz z papieżem i unię dynastyczną z królestwem neapolitańskim, by objąć swymi wpływami ogromne terytorium od Morza Bałtyckiego do Cieśniny Mesyńskiej i Półwyspu Bałkańskiego. Karol Robert pojął za żonę córkę króla polskiego Władysława Łokiet- ka, a swego drugiego syna Andrzeja ożenił z cór- ką króla Neapolu. Poparty przez szlachtę Lud- wik I wstąpił w 1370 r. na tron polski, a przy pomocy papieża i siłą zbrojną udało mu się zhołdować szereg państewek włoskich. Weneqa zmuszona została do rezygnacji z miast dalma- tyńskich i płacenia Ludwikowi I rocznego trybutu. W walce z państwami południowosłowiańskimi Ludwik I starał się wykorzystać sprzeczności między banem Bośni a królem serbskim Stefanem Duszanem. Jako wierny sojusznik papież po- magał Ludwikowi I w wyprawach przeciwko państwom południowosłowiańskim, gdyż spodzie- wał się przy pomocy króla węgierskiego rozszerzyć wpływy kościoła katolickiego na słowiańskie 846 państwa Półwyspu Bałkańskiego. Wojewodowie Mołdawii i Wołoszczyzny także uznali Ludwika I za swego suzerena. Mimo to sukcesy Ludwika I nie były trwałe. Po jego śmierci Polska zawarła unię z Litwą, obszary podbite we Włoszech i w Dalmacji odpadły stopniowo od państwa węgier- skiego, a Wenecja wznowiła walkę o panowanie na Adriatyku. Ciągłe wojny, które prowadzono przy pomocy najemnego żołnierza, poderwały finanse pań- stwowe. Sojusz z papiestwem i wyprawy do Włoch hamowały proces centralizacji państwa. Szcze- gólnie zaszkodziły Węgrom wyprawy przeciwko Słowianom południowym. Długotrwałe wojny Ludwika I z państwami południowosłowiańskimi doprowadziły do ich osłabienia w obliczu grozy tureckiej, którą wkrótce odczuły również Węgry. PIERWSZY NAJAZD TURKÓW NA WĘGRY Po śmierci Ludwika I tron węgierski odziedziczył jego zięć — Zygmunt Luksemburczyk. Zygmunt — brat i następca króla czeskiego i jednocześnie pretendent do korony cesarskiej — chciał włączyć Węgry do związku państw, które według jego planów winny były stworzyć pod- stawę potęgi domu Luksemburgów. W tym czasie nad Węgrami zawisło śmiertelne niebezpie- czeństwo: na granicy pojawiły się wojska tureckie. Prawdziwe interesy narodu węgierskiego wyma- gały wspólnej walki z wrogim najazdem u boku innych narodów Europy Południowo-Wschodniej. Lecz Zygmunt już w pierwszych dniach swego panowania rozpoczął wojnę z królem Neapolu, toczył bezowocną walkę o tron polski, walczył z Bośnią, i tym wszystkim ułatwił sułtanowi tu- reckiemu Bajazydowi I ujarzmienie Serbów, Bułgarów i Wołochów i podejście bezpośrednio do granic Węgier. Wobec bezpośredniego niebezpieczeństwa Zygmunt zaczął działać, ale armia krzyżowców, złożona z rycerzy z różnych krajów, została rozgromiona we wrześniu 1396 r. przez Bajazyda I w bitwie pod Nikopolis. Sam Zygmunt ledwo zdołał ujść na statku weneckim. Po bitwie pod Ni- kopolis księstwo wołoskie musiało uznać swą zależność wasalną od imperium osmańskiego. Po tej klęsce Zygmunt próbował przeprowadzić na Węgrzech reformy zmierzające do podniesienia o- bronności kraju, nie osiągnął wszakże pożądanych rezultatów. Zygmunt podniósł znaczenie sejmu wzmacniając w nim przedstawicielstwo miast. Ponieważ interesy obronności kraju wymagały pew- nej poprawy sytuacji chłopów, król ustawowo zapewnił chłopom prawo wychodu, ale feudałowie węgierscy nie dopuścili do urzeczywistnienia tych reform w praktyce. POWSTANIA LUDOWE Oburzenie chłopów przeciwko feudałom znalazło wyraz w walkach wybuchających w róż- nych punktach rozległego państwa, zwłaszcza w Siedmiogrodzie, który od końca XI w. przyłączo- ny był do Węgier; chłopi wołoscy byli tu uciskani przez feudałów węgierskich i niemieckich. W cza- sie powstania w Siedmiogrodzie w 1430 r. chłopi zburzyli wiele siedzib szlacheckich, odebrali zagarnięte przez szlachtę grunty gminne. W tym samym roku pod kierownictwem Balasa wybuchło powstanie chłopskie w północnych Węgrzech, które według opinii współczesnych miało bez- pośredni związek z toczącymi się wówczas w Czechach wojnami husyckimi. W latach 1434— 1435 miały miejsce powstania chłopów siedmiogrodzkich w rejonie Fogarasz i robotników kopalni soli w Maramuresz. Wśród feudałów zapanował niepokój. Zygmunt nie tylko zniósł ustawę o przywróceniu chło- 847 pom prawa wychodu, ale nawet wzmocnił władzę pana nad chłopem, obdarzając całą szlachtę władzą sądowniczą, którą poprzednio posiadali tylko najwięksi feudałowie. Odpowiedzią na za- ostrzenie feudalnego ucisku były nowe powstania chłopskie w latach 1437—1438 zarówno na Węgrzech północno-wschodnich, w rejonie Nirsegu i Samoskesu, jak i w Siedmiogrodzie. Bezpośrednim następstwem wojen husyckich na terytorium państwa węgierskiego był ruch tzw. bratików w Słowacji, który reprezentował interesy chłopstwa i biedoty miejskiej. Ruch ten rozpoczął się w końcu lat czterdziestych XV w. Na czele wspólnot bratików stał Piotr Aksamit. Bratikowie przejęli od taborytów organizaqę wojskową i program. W okresie największego rozwo- ju oddziały bratików liczyły 15—20 tys. wojowników, a ich wpływy rozprzestrzeniały się w całej prawie Słowaqi. Dopiero w 1467 r. udało się feudałom węgierskim rozgromić ich główne siły, po czym ustał wszelki zorganizowany opór. Przywódca bratików Piotr Aksamit zginął w walce, ale poszczególne wspólnoty bratików istniały nadal do 1474 r. Jednocześnie z powstaniami chłopskimi wybuchały rozruchy elementów plebejskich w wielu miastach. Tak więc w 1438 r. doszło do wystąpień ludowych w Budzie przeciwko przewadze kup- ców niemieckich w mieście. Powstania te, podobnie jak ruchy chłopskie, poniosły klęskę. Po stłu- mieniu ruchów ludowych w XV w. i przywróceniu oligarchii szlacheckiej na Węgrzech kraj był jeszcze mniej zdolny do obrony przed Turkami. Groźba turecka osłabła chwilowo, kiedy w 1402 r. Tamerlan rozbił Turków pod Ankarą, po czym w państwie osmańskim nastąpił okres zamieszek feudalnych. W latach trzydziestych XV wl'ieadałowie tureccy znów przeszli do ofensywy. DRUGI NAJAZD TURECKI. POLITYCZNY UPADEK WĘGIER Zygmunt, który w 1411 r. koronował się na cesarza Niemiec, i jego następca Albrecht Austria- cki (1438—1439) prowadzili politykę obcą interesom Węgier. W polityce zagranicznej Albrecht był całkowicie powolny papiestwu, które starało się odwrócić jego uwagę od zasadniczych intere- sów państwa węgierskiego, polegających na wspólnej walce z narodami słowiańskimi przeciwko państwu osmańskiemu, które w 1438 r. rozpoczęło nowy najazd na Węgry. Po śmierci Albrechta w 1439 r. na Węgrzech rozgorzała walka między zwolennikami dawnej polityki a stronnictwem postulującym zbliżenie do państw słowiańskich dla wspólnej organizacji obrony przed Turkami. Wybitnym przedstawicielem tego kierunku był utalentowany dowódca Jan Hunyady. Zwolennicy Hunyadyego powołali w 1440 r. na tron węgierski króla polskiego Wła- dysława III (pod imieniem Laszlo V). Hunyady, mianowany wojewodą siedmiogrodzkim, objął dowództwo nad wojskiem węgierskim i wraz z królem polskim i księciem serbskim Brankoyiciem stanął na czele kontrofensywy przeciw wojskom Murada II. Jan Hunyady po odniesieniu szeregu wspaniałych zwycięstw nad Turkami, po zdobyciu Sofii i przełęczy bałkańskich zmusił Murada II do zawarcia pokoju, który został podpisany na okres 10 lat na bardzo korzystnych warunkach dla Węgier i sojuszników słowiańskich. Zwycięstwa te były owocem zjednoczonych wysiłków Węgrów, Polaków, Serbów, Woło- chów i Albańczyków. Kiedy jednak po upływie pewnego czasu wojna została wznowiona, walka to- czyła się ze zmiennym szczęściem. W bitwie pod Warną w 1444 r., w której zginał król Węgier i Polski Władysław, armia turecka odniosła zwycięstwo. Jan Hunyady nie złożył jednak broni i od- niósł w bitwie pod Belgradem w 1456 r. decydujący sukces. Jednakże nowy król węgierski Wła- dysław (Laszlo) VI ulegał w sprawach polityki zagranicznej cesarzowi niemieckiemu Fryde- rykowi III, który korzystając z osłabienia Węgier otoczył króla doradcami austriackimi. Celu 848 SEWASTOKRATOR KALOJAN Malowidło ścienne w kościele w Bojanie (Bułgaria). XI—XIII w. swego mimo wszystko cesarz nie dopiął, gdyż po śmierci Władysława nie zdobył tronu węgierskie- go; w 1458 r. sejm węgierski zaofiarował koronę młodszemu synowi Jana Hunyadyego, Macie- jowi Korwinowi (1458—1490). Burza wojen chłopskich, która przeszła nad Czechami, i ruchy ludowe w samych Węgrzech umocniły w węgierskiej szlachcie dążenie do oparcia się na kościele katolickim i papiestwie. W pierwszych latach swego panowania Maciej Korwin walczył z Czechami, gdzie u władzy znaj- dowali się kalikstyni, i zaanektował Morawy i część Śląska. Maciej Korwin broniąc niezależności państwa węgierskiego z powodzeniem walczył z cesarzem Fryderykiem III Habsburgiem, który rościł pretensje do tronu węgierskiego. Sukcesy te, a także polityka Macieja, zmierzająca do utwo- rzenia na Węgrzech samodzielnej organizacji kościelnej, przyczyniły się niewątpliwie do scentra- lizowania kraju. Mimo to prokatolicka polityka Macieja i zerwanie współpracy ze słowiańskimi sąsiadami osłabiły pozycję króla i państwa węgierskiego. 3. WOŁOSZCZYZNA, MOŁDAWIA I SIEDMIOGRÓD POWSTANIE KSIĘSTW MOŁDAWII I WOŁOSZCZYZNY (TARA ROMINEASCA) Dzięki rozwojowi gospodarczemu i sprzyjającej sytuacji międzynarodowej knezaty i woje- wództwa wołoskie mogły się zjednoczyć pod władzą najsilniejszego władcy, jakim stał się na po- czątku XIV w. wojewoda Ardżeszu Basaraba I. Korzystając z osłabienia zaborców mongolskich i kryzysu wewnętrznego na Węgrzech, gdzie w 1301 r. wymarła dynastia Arpadów i toczyła się walka o tron węgierski, Basaraba I zjednoczył województwa leżące na południe od Karpat aż po Dunaj w jedno państwo ze stolicą w Cimpulung. Jak pisze kronikarz węgierski, w 1324 r. Basaraba I był wielkim wojewodą całej Wołoszczyzny. Wbrew zakusom feudałów węgierskich Wołoszczyznie udało się zachować niezależność. Następcy Basaraby I występowali w sojuszu z Bułgarią i Serbią przeciw feudałom węgierskim. Wiezie z państwami słowiańskimi zacieśniły się szczególnie za panowania syna Basaraby I, Mi- kołaja Aleksandra (1352—1364), który przeciwstawiając się wpływom węgierskiego kościoła ka- tolickiego szukał oparcia w kościele wschodnim i w 1359 r. założył pierwszą na Wołoszczyznie metropolię obrządku wschodniego. W pierwszej połowie XIV w., gdy Wołoszczyzna była już państwem samodzielnym, Mołda- wia wciąż jeszcze znajdowała się pod władzą zaborców mongolskich. Kiedy w połowie XIV w. pod naciskiem wojsk węgierskich i polskich Mongołowie opuścili Mołdawię i ziemię halicką, Polska opanowała Ruś Halicką, a Węgrzy — Mołdawię. Wojewodowie mołdawscy stali się wa- salami królów węgierskich. Mocną pozyqę w Mołdawii zdobył sobie po pewnym czasie woje- woda Dragosz, który będąc wprawdzie wasalem króla węgierskiego uzależnił od siebie wielu wojewodów. : f H2 Dążenie feudałów węgierskich, którzy opanowali Siedmiogród, do narzucenia zwierzchnictwa również Mołdawii napotkało opór całej ludności, a przede wszystkim chłopstwa. Na czele powstań- ców przeciwko uciskowi feudałów węgierskich stanął szlachcic Bogdan, który przesiedlił się do Mołdawii z północnego Siedmiogrodu. W 1359 r. powstańcy chłopscy na czele z Bogdanem prze- pędzili namiestnika króla węgierskiego ze stolicy Mołdawii Baia i ogłosili niepodległość. W ciągu 54 — Historia powszechna t. III 849 sześciu lat panowania Bogdan zdołał znacznie rozszerzyć terytorium swego księstwa, podporządko- wując sobie drobne województwa i knezaty, które dotychczas znajdowały się w zależności od Węgier. Następcom Bogdana nie udało się zachować pełnej samodzielności Mołdawii. Już za panowa- nia syna Bogdana Łącku (1365—1373) Mołdawia popadła w zależność wasalną od króla polskiego. Łącku przyjął katolicyzm i założył w swojej nowej stolicy Siret (Seret) biskupstwo. Jednakże katolicyzm.nie rozpowszechnił się w Mołdawii, ponieważ kościół wschodni popierała podstawo- wa masa bojarów, występujących ! przeciwko panowaniu węgierskich ** i polskich feudałów. Do księstwa mołdawskiego napływali w XIV w. z Rusi Halickiej duchowni, którzy nie zrywali swych więzi z metro- polią prawosławną. Dążenia Moł- dawii do niepodległości popierali hospodarowie Wołoszczyzny, a wie- zie między obu krajami zacieśniły się szczególnie w końcu XIV w., za panowania hospodara Wołoszczyz- ny Mirczy Starego (1386—1418). ROZWÓJ EKONOMICZNY Kościół Patrauti w Suceava (Rumunia). 1487 Mimo że najazd mongolski spustoszył ziemie wołoskie, moł- dawskie i siedmiogrodzkie, w dru- giej połowie XIII w. i w XIV w. nastąpił znaczny rozwój sił wy- twórczych i postęp gospodarczy tych krajów. Od XIV w. na Wo- łoszczyźnie przeznaczono duże po- łacie gruntu pod uprawę pszenicy i prosa, sadzono drzewa owocowe. W gospodarce Mołdawii dużą rolę odgrywało ogrodnictwo, sadownictwo i uprawa winorośli. W obu państwach w dalszym ciągu rozwijała się hodowla bydła, przy czym Mołdawia słynęła szczególnie z hodowli koni. Rozwój rzemiosła i wymiany prowadził do wzrostu starych i powstawania nowych miast na terytorium Mołdawii i Wołoszczyzny. W XIV w. ożywiony handel wewnętrzny sprawił, że umoc- niły się wiezie ekonomiczne między poszczególnymi częściami Mołdawii i Wołoszczyzny; rozwinął się również handel zewnętrzny. Sprzyjało temu korzystne położenie geograficzne szeregu miast, przez które przechodziły ważne szlaki handlowe z Polski i Niemiec nad Morze Czarne, na Wschód i do Bizanqum. Wokół każdego znaczniejszego miasta rosły osady rzemieślnicze, w których miesz- kali płatnerze, murarze, garncarze, krawcy, bednarze, jubilerzy itp. Chłopi z sąsiednich wsi i po- siadłości przywozili nadwyżki swej produkcji do miasta, gdzie kupowali potrzebne im towary. 850 Największymi miastami były: na Wołoszczyźnie — Ardżesz (Arges), Tirgowiszte (stolica księstwa w XV w.), Cimpulung (Campulung), Braila, Giurgiu, Rymnik-Wyłcza, a w Mołdawii — Sucza- wa, Jassy, Roman, Białogród (Akerman) i Kilia. Miasta posiadały pewien samorząd wewnętrzny i rządzone były zwykle przez szohuza i radę miejską, której członków wybierano spośród zamożnych mieszczan. Reszta ludności, tzn. średnie warstwy rzemieślników i biedota miejska, nie miała dostępu do organów samorządu miejskiego i płaciła wszystkie podatki, jak pogłówne i dziesięcinę, oraz pełniła służbę wojskową, wartowniczą itp. Większość miast podlegała bezpośrednio hospodarowi. W XV w. wzrosła znacznie rola Wołoszczyzny i Mołdawii w handlu międzynarodowym. Hospodarowie zaczęli bić własną monetę, zawierać umowy handlowe z kupcami wielkich miast. Znane są np. umowy hospodarów mołdawskich z kupcami lwowskimi (1409 r.) i braszowskimi (1413 r.). Międzynarodowego znaczenia nabrał tzw. „mołdawski" szlak handlowy, biegnący przez Kraków, Lwów, Suczawę nad Morze Czarne. Z zachodu — z Ypres, Louyain i Kolonii — na Wo- łoszczyznę i do Mołdawii przywożono sukno i aksamit; ze Lwowa — litewskie płótno i broń. Mołdawia eksportowała do Polski owce, duże bydło, konie, wino, skóry, ryby solone i futra. Z Wołoszczyzny wywożono sól, miedź, zboże, wełnę, skóry, bydło, ser i ryby. Znacznie rozwinął się też handel tranzytowy. Przez Mołdawię i Wołoszczyznę przewożono towary wschodnie: tkaniny i korzenie do Lwowa, srebro i wosk na pomoc. W miastach Mołdawii i Wołoszczyzny spotykano kupców ruskich, ukraińskich, ormiańskich, greckich i niemieckich. Ze szczególnych przywilejów handlowych korzystali w Mołdawii kupcy pochodzący z miast ukraińskich. Wysoki poziom rozwoju osiąga w XIV—XV w. handel i rzemiosło w Siedmiogrodzie. Na okres ten przypada zacieśnienie stosunków handlowych z Wołoszczyzną i Mołdawią, które spro- wadzały z Siedmiogrodu broń, tkaniny, wyroby metalowe i inne towary. Wysoki poziom osiągnęła produkcja rzemieślnicza w miastach Cluj, Turda, Medias, Sybin, Braszów i in. W połowie XV w. było w Cluj ok. 40 gałęzi rzemiosła, w Medias — ok. 30, a w Braszowie — ponad 40. W XV w. wzrosła znacznie liczba cechów, w Sybinie np. w końcu XV w. istniały 32 cechy. Dzięki znacznym dochodom czerpanym z rzemiosła i handlu hospodarowie Mołdawii i Wołoszczyzny mogli skon- centrować w swym ręku duże sumy pieniędzy. Tak powstawały ekonomiczne przesłanki umoc- nienia aparatu władzy centralnej w państwie wołoskim i mołdawskim. ROZWÓJ WIELKIEJ WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ I SYTUACJA CHŁOPÓW Do początku XIV w. ukształtowała się już na Wołoszczyźnie klasa wielkich właścicieli ziem- skich — bojarów, którzy posiadali swe włości (otczyny, basztyny) dziedzicznie. Znaczną część chłopstwa stanowili poddani, tzw. vecini lub rumini, którzy płacili swym panom określony czynsz w naturze i odrabiali pańszczyznę. Do ludności zależnej zaliczali się także niewolnicy pracujący w kopalniach, lecz ich praca miała dla bojarów drugorzędne znaczenie. Podstawową część chłopstwa stanowili do XIV w. wolni chłopi (knezie, moszneni), żyjący we wspólnotach, których charakter uległ już w tym czasie znacznej zmianie. W XIV w. ilość wolnych wspólnot zaczęła wyraźnie maleć, a ich członkowie przekształcali się w poddanych. Za- bór gruntów gminnych sankcjonowały przywileje immunitetowe, zabraniające urzędnikom hospo- dara wykonywania funkcji sądowniczych i administracyjnych na terytorium objętym immunite- 851 tem, a wszystkie dochody z tych włości otrzymywali ich właściciele. Przywileje nosiły na Wołosz- czyźnie i w Mołdawii nazwę słobozje lub tarchany. W XV w. wśród klasy feudałów wyrosła nowa warstwa — szlachta urzędnicza. Byli to len- nicy pełniący służbę państwową (curteni), za którą otrzymywali ziemię. Warstwa ta została później wchłonięta przez bojarstwo, a różnice między właścicielami ziemi polegały wyłącznie na wielkości posiadanych gruntów. Wszyscy feudałowie byli bezpośrednimi wasalami hospodara. W XV w. proces narzucania chłopom poddaństwa był prawie zakończony. Teraz chłopi dzie- lili się na dwie podstawowe grupy: na chłopów państwowych, zależnych tylko od hospodara, i na chłopów zależnych od feudałów. Formy wyzysku tych chłopów były rozmaite. Główną rolę odgry- wała renta naturalna — dziesięcina, płacona przez chłopów w zbożu, bydle, miodzie, winie itd. Istniała także pańszczyzna, a stopniowo zaczęto wprowadzać również rentę pieniężną. Ponadto mieszkańcy wsi byli w większości obciążeni różnymi powinnościami pośrednimi, jak przymus miewa, przymus wypieku chleba w pańskich piecach itd. Panowie mieli też prawo nakładania na chłopów kar sądowych i innych. Chociaż chłopi uważani byli za osobiście wolnych i mieli prawo wychodu, coraz bardziej jednak przekształcali się w poddanych. Szczególnie ciężkie było poło- żenie niewolnych, którzy pozbawieni byli wszelkich praw i których pan mógł sprzedawać bez ziemi. POWSTANIA CHŁOPSKIE Na wzrost ucisku feudalnego chłopi odpowiadali odmawianiem pracy, zbiegostwem i po- wstaniami. Szczególnego rozmachu nabrały powstania w XIV—XV w., tzn. w okresie największego nasilenia procesu narzucania chłopom poddaństwa. W 1339 r. chłopi rejonu Bihor w Siedmiogro- dzie powstali przeciwko biskupowi Aradu, który zwiększył rozmiary powinności i próbował siłą narzucić ludności katolicyzm. W 1344 r. wybuchło nowe powstanie chłopów siedmiogrodzkich w trzech wsiach: Gaiła, Dimitria i Terpiu. W 1408 r. powstali chłopi Timiszoary. W1434—1435 r. wybuchały powstania chłopów Fogorasza oraz chłopów poddanych pracujących w kopalniach soli w Maramuresz. W 1437 r. wybuchło wielkie powstanie chłopskie, które ogarnęło Siedmiogród i północno- -wschodnie Węgry. Chłopi zajmowali feudalne zamki i miasta. Centralnym ośrodkiem powstania stała się wieś Alparet u podnóża góry Babolna. Po rozbiciu szlacheckiego pospolitego ruszenia na czele z wojewodą Laszlo Ceki powstańcy zmusili feudałów do przyjęcia ich żądań. Chłopi otrzy- mali prawo wychodu po zapłaceniu ustalonych opłat. Specjalna komisja złożona z przedstawicieli szlachty i chłopów winna była czuwać nad przestrzeganiem tego prawa. Powstańcy żądali ukarania feudałów za samowolę wobec chłopów, a także przyznania chłopom pewnych praw politycznych. Chcąc zyskać na czasie feudałowie węgierscy i niemieccy zawarli z powstańcami rozejm, a następnie zebrali siły i przygotowali się do natarcia. Na jesieni 1437 r. doszło do bitwy, w której feudałowie znowu ponieśli klęskę, wktróce jednak udało im się przy pomocy wojska królewskiego zdobyć zajęty przez powstańców Cluj, a następnie w ciągu 1438 r. stopniowo rozgromili oddziały chłopskie, które już od schyłku 1437 r. nie walczyły z dawną solidarnością. W latach 1490—1492 miało miejsce wielkie powstanie chłopskie w północnej części Mołdawii i na sąsiednich obszarach. Wokół przywódcy tego powstania Muchy zebrały się oddziały chłopskie, które liczyły 9—10 tys. ludzi. Ruch ten przerzucił się wkrótce na pomoc, na ziemię halicką. Chłopi zabijali bojarów mołdawskich i panów polskich i palili dwory szlacheckie. Dopiero połączone siły króla polskiego i rycerzy zakonu krzyżackiego zdołały rozbić wojsko Muchy. 852 ORGANIZACJA PAŃSTWA FEUDALNEGO NA WOŁOSZCZYŹNIE I W MOŁDAWII W końcu XIV i w XV w. nastąpiło dalsze umocnienie się księstw Wołoszczyzny i Mołdawii, jednakże nie powstały tu scentralizowane państwa feudalne. Pierwsze organizacje państwowe na ziemiach karpacko-naddunajskich powstały stosunkowo późno, kiedy otaczały je już silne państwa feudalne, które dążyły do rozszerzenia swych granic kosztem sąsiadów. Siedmiogród, znajdujący się pod panowaniem feudałów węgierskich już od końca XI w., był odcięty od ziem wołoskich i mołdawskich. Mołdawia przeżyła prawie stuletnie panowanie mongolskie, a następnie, podobnie jak Wołoszczyzna, była nieustannie zagrożona przez zaborczą politykę feudałów węgierskich i rywalizujących z nimi panów polskich. Okoliczności te musiały się odbić ujemnie na procesie centralizacyjnym na Wołoszczyźnie i w Mołdawii. Na czele każdego z obu księstw stał hospodar, którego władza uważana była za nieograniczoną. W rzeczywistości hospodar w sprawach polityki wewnętrznej i zagranicznej musiał się liczyć z opinią bojarów. Bojarzy dzielili się na „wielkich" i „małych". W ręku wielkich bojarów, tzn. największych feudałów, znajdowała się władza państwowa, spośród nich powoływani byli naj- wyżsi urzędnicy — pomocnicy hospodara. Mali bojarzy, zależni od wielkich feudałów, spełniali rozmaite funkcje w okręgach, na które podzielone były terytoria każdego z księstw. Ci przedsta- wiciele aparatu państwowego nie otrzymywali wynagrodzenia za swą służbę i żyli wyłącznie na koszt ludności, którą obciążali różnymi podatkami i grzywnami. SIEDMIOGRÓD W XIV—XV W. Na początku XIV w. Siedmiogród w dalszym ciągu pozostawał pod władzą korony węgierskiej, ale władza królewska w Siedmiogrodzie była poważnie ograniczona przez szerokie przywileje, z jakich korzystali wielcy feudałowie i kościół katolicki. Przywileje te utrwaliła już w 1222 r. Złota bulla Andrzeja II. W XIV—XV w. przywileje szlachty siedmiogrodzkiej znacznie się rozszerzyły. Wojewoda, namiestnik króla węgierskiego, w istocie był całkowicie zależny od sejmu szlacheckiego. Do umocnienia klasy panującej, przede wszystkim szlachty, przyczyniła się także tzw. „Unia trzech nacji" (Unio trium nationuni) z 1437 r., łącząca węgierską i szeklerską1 szlachtę, a także patrycjat saski2 w walce przeciwko częstym antyfeudalnym wystąpieniom chłopskim. Ludność wołoska nie była uważana za „nację" i jej przedstawiciele nie brali udziału w rządzeniu krajem. W XV w. Siedmiogród wraz z Wołoszczyzną i Mołdawią brał czynny udział w walce z im- perium tureckim. WALKA WOŁOSZCZYZNY I MOŁDAWII Z IMPERIUM OSMAŃSKIM W KOŃCU XIV I W XV W. Za czasów hospodara Mirczy Starego (1386—1418) na Wołoszczyźnie znacznie umocniła się centralna władza książęca. Księstwo podzielono na prowincje, aparat państwowy uległ reor- ganizacji, powstały nowe miasta i twierdze, książę zwiększył swą armię i zatroszczył się o lepsze 1 Szeklerzy — Węgrzy, którzy osiedlili się w Siedmiogrodzie i zachowali swą plemienną nazwę. 2 Sasi — Niemcy osiadli w Siedmiogrodzie. 853 jej wyposażenie. Sytuacja Wołoszczyzny pomimo tych sukcesów była jednak bardzo trudna, gdyż w końcu XIV w. wzrosło niebezpieczeństwo tureckie. Szukając pomocy u silnych są- siadów Wołoszczyzna na początku panowania Mirczy zbliżyła się do Polski, a następnie zawarła z królem węgierskim Zygmuntem porozumienie, skierowane przeciwko imperium osmańskiemu. Groźba najazdu tureckiego wzrosła zwłaszcza po 1389 r., gdy w bitwie na Kosowym Polu Turcy rozgromili Serbów i podeszli do granic Wołoszczyzny. Po zreorganizowaniu swego wojska Mircza zadał Turkom w 1394 r. klęskę pod Rowiną, jednakże silne liczebnie wojsko osmańskie zajęło Wołoszczyznę. I chociaż zjednoczone siły wołoskie i węgierskie wnet wyparły Turków z księ- stwa, groźba nowego najazdu zmusiła Mirczę do uznania się za wasala sułtana tureckiego. Mimo to walka z Turkami trwała nadal. W 1444 r. Wołosi brali udział w bitwie pod Warną po stronie wojewody siedmiogrodzkiego Jana Hunyadyego, zadali też Turkom kilka porażek za czasów hos- podara Włada Cepesza (1456—1462). W walce z Turkami zacieśniły się wiezie Wołoszczyzny z księstwem mołdawskim. Pod koniec XIV w. terytorium Mołdawii znacznie się powiększyło. Dokument z 1392 r. nazywa hospodara Mołdawii Romana Muszata „hospodarem ziemi mołdawskiej od gór do Wiel- kiego Morza", tzn. od Karpat wschodnich do Morza Czarnego. Na początku XV w. za panowania Aleksandra Dobrego (1400—1432), który wstąpił na tron przy pomocy hospodara Wołoszczyzny Mirczy Starego, w Mołdawii nastąpiło dalsze umocnienie władzy książęcej, przeprowadzono re- formę administracji, uporządkowano finanse, wzmocniono armię. W związku z niebezpieczeń- stwem tureckim Aleksander Dobry w 1402 r. potwierdził swą wasalną zależność od króla pol- skiego. Po śmierci Aleksandra Dobrego ponad 20 lat toczyła się w Mołdawii walka o tron między róż- nymi ugrupowaniami bojarów. W 1457 r. na tron mołdawski wstąpił Stefan III, zwany Wielkim (1457—1504). Stefan Wielki zdecydowanie przeciwstawił się separatystycznym dążeniom feuda- łów mołdawskich, w walce o silną władzę centralną opierał się na szlachcie w służbie państwowej, ludności miejskiej i wolnym chłopstwie. Po złamaniu oporu wielkich bojarów Stefan Wielki osiąg- nął prawie nieograniczoną władzę w księstwie. Doskonały dyplomata, zapewnił sobie Stefan poparcie Polski w walce z Turkami. Duże suk- cesy osiągnął w walce z feudałami węgierskimi. W 1467 r. silna armia króla węgierskiego Macieja Korwina wtargnęła do Mołdawii. Węgrzy przeszli z południa na pomoc przez całą Mołdawię i zajęli miasta Trotusz, Birlad, Roman i Baia. Kiedy zwycięstwo feudałów węgierskich wydawało się pewne, oddziały mołdawskie napadły w nocy znienacka na Węgrów. W bitwie pod Baia armia węgierska została rozgromiona, a ranny Maciej Korwin ratował się ucieczką. Po tym zwycięstwie jeszcze bardziej wzrósł autorytet księcia, zaś król węgierski, widząc bezowocność prób podboju Mołdawii, zmuszony był zawrzeć ze Stefanem pokój, podyktowany zresztą także koniecznością zjednoczenia wysiłków w walce z Turkami. W 1474 r. do Mołdawii wtargnęła 120-tysięczna armia sułtana Mehmeda II. Tylko dzięki męstwu żołnierzy mołdawskich, głównie chłopów poddanych, w styczniu 1475 r. w bitwie pod Vaslui Mołdawianie rozbili trzykroć silniejszą armię turecką dowodzoną przez Sulejmana paszę. Latem 1476 r. wojsko mołdawskie poniosło porażkę pod Valea Alba, lecz w tym samym roku Ste- fanowi udało się znowu zadać Turkom szereg klęsk. Jednak stosunek sił był nierówny, Mołdawia, najeżdżana kilkakrotnie przez Turków, utraciła w 1484 r. twierdze Kilię i Białogród, co ostatecz- nie osłabiło siły kraju. 854 Sytuacja skomplikowała się w związku z tym, że w 1489 r. król polski Kazimierz Jagiellończyk naruszając porozumienie zaczął przygotowywać się do wyprawy na Mołdawię. W tej sytuacji Stefan Wielki dokonał zręcznego manewru, zawarł pokój z Turcją i zobowiązał się płacić sułtanowi roczną daninę w wysokości 4 tys. dukatów, potwierdził też sojusz z Węgrami, dzięki czemu mógł się przygotować do odparcia agresji feudałów polskich. W 1497 r. wojsko polskie na czele z królem Janem Olbrachtem poniosło porażkę w bitwie pod Koźminem, na południowy-wschód od dzi- siejszego miasta Czerniowce. W 1499 r. Mołdawia i Polska zawarły pokój. KULTURA WOŁOSZCZYZNY, MOŁDAWII I SIEDMIOGRODU Liczne wykopaliska archeologiczne, ustna twórczość ludowa, zabytki architektury i malarstwa, kroniki i inne źródła świadczą o życiu kulturalnym Wołoszczyzny, Mołdawii i Siedmiogrodu w XIV i XV w. W bogatej ustnej twórczości ludowej — w bylinach, pieśniach, bajkach — odzwiercie- dliło się życie, zwyczaje i bohaterskie czyny ludu, walka z feudałami i obcymi zaborcami. W XIVw. powstała w Mołdawii ludowa ballada Miorica, opiewająca przeszłość narodu mołdawskiego. Zabytki XIV—XV w. świadczą o szerokim rozpowszechnieniu piśmiennictwa słowiańskiego na Wołoszczyźnie, w Mołdawii i Siedmiogrodzie, dowodzą też ścisłych więzi politycznych, re- ligijnych i kulturalnych ze Słowianami wschodnimi i południowymi. Kronika spisana w klaszto- rze w Putnie — według innych danych na dworze Stefana Wielkiego — zapoznaje nas z wydarze- niami drugiej połowy XV w. w Mołdawii. O osiągnięciach artystycznych świadczą Uczne zabytki architektury i malarstwa, które powstały pod wpływem bogatej twórczości ludowej. I tak zachował się do naszych dni Czarny kościół w Braszowie zbudowany u schyłku XIV w., piękne freski w kościele w Streiu (Hunedoara) pochodzące z XIII w., malowidła w kościele w Ardżeszu (XIV w.), Woronecu (XV w.) itd. O wysokim kunszcie rzemiosła artystycznego świadczy duża srebrna kadzielnica, którą w 1470 r. Stefan Wielki ofiarował klasztorowi w Putnie. 4. UPADEK BIZANCJUM PRZYCZYNY UPADKU GOSPODARCZEGO W gospodarczym życiu Bizancjum w XIV—XV w. coraz większą rolę zaczęły odgrywać stosunki towarowo-pieniężne. W większych ośrodkach, przede wszystkim w Konstantynopolu, powstały w postaci manufaktur zarodki nowych, kapitalistycznych stosunków. W tym okresie wszakże w Bizancjum, podobnie jak w innych krajach, elementy nowych sto- sunków produkcyjnych powstawały tylko sporadycznie, nie naruszając panującego ustroju feudal- nego. Poza tym w końcu XIV i w XV w. w Bizancjum nastąpił wyraźny upadek rzemiosła i handlu. Przyczyną tego zjawiska była przede wszystkim mała stosunkowo chłonność rynku wewnętrznego. Poza tym kupcy i rzemieślnicy bizantyjscy nie wytrzymywali konkurencji obcych, głównie Włochów, którzy zwłaszcza od czasu wypraw krzyżowych zdobyli sobie w Bizancjum mocne pozycje. W tym czasie wielka feudalna własność ziemska prawie całkowicie wyparła wolną wspólnotę wiejską. Nastąpiło rozszerzenie immunitetu: oprócz prawa ściągania podatków feudałowie nabyli 855 szerokie prawa administracyjne i sądownicze wobec zależnej ludności. Formy zależności chłopów w późnym Cesarstwie Bizantyjskim były bardzo różnorodne. Podstawową masę chłopstwa stanowi- li nadal parykowie, tzn. feudalnie zależni dziedziczni właściciele gruntu. Część chłopów poddanych pracowała jako czeladź folwarczna. Byli także w Bizancjum chłopi-połownicy, uprawiający grunt otrzymany od feudałów w dzierżawę za określoną część zbiorów. Jednocześnie na wsi bizantyjskiej XIV—XV w. wzrosło znacznie zróżnicowanie majątkowe, spowodowane głównie stopniowym przenikaniem stosunków towarowo-pieniężnych na wieś i rozwojem produkcji zbożowej na rynek. Miasta, jak np. Saloniki, Rodosto, Monemwasja, stały się w XIV w. dużymi ośrodkami handlu zbożem. Produkcja zboża na rynek doprowadziła do zmian społecznych wśród ludności wiejskiej, powstała mianowicie warstwa zamożnych chłopów, którzy nie odrabiali już pańszczyzny, a czynsz płacili pieniędzmi. Jednocześnie dokumenty z XIV—XV w. często wspominają o tzw. dktemones — ubogich, tj. chłopach bezrolnych, po- zbawionych środków produkcji. Z tego środowiska wywodzili się najemni robotnicy — misthioi, którzy uprawiali grunty dworskie. Ruinę części chłopstwa przyśpieszało także lichwiarstwo, o któ- rego rozwoju w XIV—XV w. relacjonuje wielu współczesnych. WALKA KLASOWA Zmiany w ustroju społeczno-ekonomicznym doprowadziły w XIII—XV w. do zaostrzenia walki klasowej. Antyfeudalne ruchy ludowe na wsi i w mieście połączyły się w jeden groźny nurt. O wspólnej walce chłopstwa i plebsu miejskiego świadczyły powstania, które ogarnęły w latach czterdziestych XIV w. prawie całą Trację i Macedonię. Ruch ludowy wybuchł w toku krwawej walki o tron między dwoma klikami feudalnego możnowładztwa, z których jedna broniła przed- stawiciela rządzącej dynastii — Jana V Paleologa, a druga ogłosiła cesarzem Jana VI Kantakuzena. Ruch rozpoczął się w 1341 r. w Adrianopolu. Rzemieślnicza biedota miasta wspólnie z chłopami okolicznych wsi wznieciła powstanie przeciwko arystokraci popierającej Kantakuzena. Na czele powstania stał Branos, według relacji współczesnych — „człowiek z ludu, kopacz, z trudem zdo- bywający środki do życia". Powstańcy odniósłszy zwycięstwo rozprawili się ze znienawidzonymi dynatami. Powstanie w Adrianopolu znalazło poparcie w innych miastach i wsiach Tracji i Ma- cedonii. W 1342 r. ruch ludowy ze szczególną siłą rozwinął się w największym mieście Macedonii — Salonikach. Na czele powstania stanęli tam przedstawiciele mas pracujących, zeloci („gorliwi"); stąd nazwa: powstanie zelotów. Powstańcy odnieśli zwycięstwo i ogłosili w Salonikach niezależną republikę. W powstaniu tym wzięli początkowo udział, obok miejskich mas plebejskich popar- tych przez chłopstwo z okolicznych wsi, zamożni rzemieślnicy i kupcy, walczący przeciw władzy dynatów, a nawet drobni feudałowie, którzy przyłączyli się do ruchu w nadziei, że będą mogli coś zyskać kosztem skonfiskowanych ziem możnowładztwa. Ten niejednolity skład społeczny odbił się ujemnie na przebiegu powstania. Przerażeni radykalnymi żądaniami zelotów i rozma- chem ruchu ludowego zamożni obywatele Salonik i drobni feudałowie zawarli tajne porozumienie z możnowładztwem i uknuli w 1345 r. spisek przeciwko zelotom. Jednakże spisek został wykryty i masy ludowe chwyciwszy ponownie za broń pod kierownictwem swych przywódców Andrzeja Paleologa i Grzegorza Kokkali wystąpiły przeciwko zdrajcom. Cała władza w mieście przeszła w ręce zelotów. Zeloci w zaciętych bojach z feudałami bronili niepodległości republiki aż do 1349 r. W cza- 856 się swych rządów wysunęli oni i częściowo zrealizowali bardzo radykalny na owe czasy prog- ram społeczno-ekonomiczny i polityczny. Zeloci wyzwolili chłopów poddanych, skonfiskowali .włości i majątki kościołów, klasztorów i wielkich feudalów w Salonikach i okolicy, skonfisko- wane grunty rozdawali najuboższym chłopom i biedakom miejskim. Według relacji kronikarzy zeloci głosili: „Zabieramy ziemie klasztorom i żywimy biedaków". Zeloci przeprowadzili re- formę podatkową i anulowali wszystkie długi biedaków zaciągnięte u lichwiarzy. Posunięcia zelotów wywoływały strach i nienawiść wśród feudałów bizantyjskich, którzy w walce z nimi nie zawahali się zwrócić o pomoc do najniebezpieczniejszego wroga Bizancjum — do państwa osmańskiego. Pomimo bo- haterskiego oporu zelotów Saloniki padły pod ciosami zjednoczonych sił przeciw- nika. Rozgromienie zelotów i pełne zwy- cięstwo feudałów odbiło się fatalnie na losach państwa bizantyjskiego, gdyż triumfujące Miki feudalne prowadziły kraj do niechybnej zguby. SYTUACJA BIZANCJUM NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ. WALKA Z TURKAMI Jan VIII Paleolog Medal miedziany Yittorio Pisano. XV w. Na przełomie XIV—XV w. państwo bizantyjskie przeżywało głęboki upadek. W kraju Dochodziło nieustannie do za- mieszek feudalnych i wciąż powtarzała się walka o tron, władza centralna osłabła, lud popadł w całkowitą ruinę, finanse i armia uległy rozprzężeniu. Znacznie po- gorszyła się też sytuacja zewnętrzna ce- sarstwa. Tym razem główne niebezpie- czeństwo zagrażało Bizancjum ze wschodu, gdzie pojawił się groźny wróg — Turcy osmańscy. W XIV w. Bizancjum straciło większą część swych posiadłości, a cesarze stali się w rzeczy- wistości wasalami zdobywców tureckich. Na początku XV w. posiadłości Bizancjum ograniczały się do Konstantynopola i kilku pobliskich miast wschodniej Tracji oraz Salonik i Peloponezu, który w istocie odcinały od sto- licy posiadłości tureckie. Wkrótce od cesarstwa odpadły także ostatecznie Saloniki, zagarnięte przez Turków w 1430 r. W tej sytuacji rząd bizantyjski starał się uzyskać za wszelką cenę pomoc Zachodu. Cesarz Jan VIII osobiście udał się do Włoch w towarzystwie biskupów i patriarchy konstantynopolitańskiego i w 1439 r. na soborze florenckim zawarto unię między kościołem katolickim i wschodnim, przy czym uznano zwierzchnictwo papieskie. Kupiona za taką cenę unia nie przyniosła Bizancjum żadnej realnej pomocy. Cała ta „komedia zjednoczeniowa" potrzebna była papiestwu jedynie do umocnienia jego pozycji. Pomimo porozumienia unia z kościołem katolickim została odrzucona przez lud bizantyjski i skazana była na niepowo- dzenie. 857 Zdobycie Konstantynopola przez Turków Miniatura francuska. XV w. ZDOBYCIE KONSTANTYNOPOLA PRZEZ TURKÓW Na jesieni 1452 r. Turcja osmańska rozpoczęła bezpośrednie przygotowania do zdobycia Konstantynopola i zajęła ostatnie miasta, które jeszcze znajdowały się pod władzą cesarza bi- zantyjskiego Konstantego XI (1449—1453). Na początku kwietnia 1453 r. sułtan Mehmed II rozpoczął na czele wielkich sił lądowych i morskich oblężenie stolicy bizantyjskiej. Konstanty XI dysponował tylko 9—10 tys. żołnierzy, z których 4—5 tys. stanowiły wojska zaciężne — Ge- nueńczycy i inni. Właśnie im powierzono obronę najważniejszych umocnień. Natomiast sułtan rozporządzał co najmniej 100-tysięczną armią. Zdradziecką politykę prowadzili władcy genueń- skiej kolonii Galaty, leżącej na północnym brzegu Złotego Rogu, naprzeciwko Konstantyno- pola1. Jeszcze przed oblężeniem rozpoczęli oni pertraktacje z Mehmedem II w sprawie swych przywilejów handlowych i udzielali potajemnie pomocy wojsku sułtana tureckiego. Nic przeto dziwnego że pomimo zaciętej obrony ludności Konstantynopola Turcy wdarli się o świcie 29 maja 1453 r. do miasta i opanowawszy je po walkach ulicznych w ciągu trzech dni mor- dowali mieszkańców. Obraz zniszczonego miasta był przerażający. Według relacji naocznego świadka w wielu miejscach nie było widać ziemi spod góry trupów. Około 60 tys. mieszkańców 1 Michał VIII Paleolog musiał w r. 1261 odstąpić Galatę Genui w zamian za pomoc w walce o wskrzeszenie Cesarstwa Bizantyjskiego. 858 wzięto do niewoli. Wspaniałe świątynie i pałace zostały złupione i spalone, a wiele bezcennych zabytków sztuki uległo zniszczeniu. Z upadkiem Konstantynopola Cesarstwo Bizantyjskie prze- stało istnieć. Przyczyną upadku państwa bizantyjskiego był nie tylko podbój przez wroga. Do osłabie- nia, a następnie upadku Cesarstwa Bizantyjskiego przyczyniły się sprzeczności wewnętrzne, jak upadek ekonomiczny i ubożenie mas ludowych, zaostrzenie się sprzeczności klasowych, zdradziecka polityka znacznej części feudalnego możnowładztwa; poza tym negatywną rolę odegrali działający w Bizancjum obcy kupcy i przedsiębiorcy, którzy podkopali gospodarkę kraju. Podbój Bizancjum i innych krajów Półwyspu Bałkańskiego przez Turków zaważył fatalnie na losach zamieszkałych tu narodów. Gospodarczy rozwój krajów Europy Południowo-Wschod- niej został na długi czas zahamowany, gdyż ich siły wytwórcze uległy ruinie i znikły zarodki nowych stosunków produkcyjnych, które zaczęły się już tam rozwijać. KULTURA Kultura bizantyjska w omawianym okresie stanowiła nadal zjawisko odrębne. Pewnego rodzaju reakcją na wpływy „łacińskie", szerzące się w czasie panowania krzyżowców w Bizan- cjum, był w XIII w. nawrót do starożytności greckiej. W dziedzinie filozofii w XIV—XV w. toczyła się zacięta walka między dwoma kierunkami — postępowym, racjonalistycznym i reak- cyjno-mistycznym, który rozpowszechnił się szeroko w ciągu ostatnich wieków istnienia Bi- zancjum w związku z pewnym zastojem w życiu umysłowym. Kierunek mistyczny popierany był przez kościół i najbardziej reakcyjną część feudalnego możnowładztwa, którym zależało na odciągnięciu mas ludowych od aktywnej walki społecznej. Na przełomie XIII i XIV w. przed- stawicielem tego kierunku był Gregorios Palamas, który głosił całkowite oderwanie się od życia i „obcowanie z bóstwem" poprzez specjalne modlitwy. Temu reakcyjnemu kierunkowi wypo- wiedzieli walkę racjonaliści, przede wszystkim wybitny uczony i filozof XIV w. Barlaam, który uważał, że rozum góruje nad autorytetem kościoła, przez co naraził się na represje władz ko- ścielnych. W związku z powstaniem elementów stosunków burżuazyjnych w Bizancjum XIV—XV w. pojawiły się nowe kierunki w nauce, filozofii i literaturze, zbliżone pod względem społecznym i ideowym do humanizmu. Kierunek humanistyczny najwyraźniej przejawił się w pracach wy- bitnego myśliciela XV w. Manuela Chrysolorasa i filozofa neoplatonika Georgiosa Gemistosa Plethona. Humaniści bizantyjscy XV w. byli wielbicielami kultury antycznej, wierzyli w siłę rozu- mu, dążyli do przekształcenia istniejącego ustroju społeczno-ekonomicznego. W twórczości ludowej tego okresu szeroko rozpowszechnił się szczególny rodzaj baśni satyrycznych. Dużym powodzeniem cieszył się „epos o zwierzętach". Z początku XIV w. po- chodzi satyryczne opowiadanie z życia ptaków (Pulologos), które ośmieszało zwyczaje bizantyj- skiego społeczeństwa feudalnego. Popularna baśń pt. Pouczająca opowieść o czworonogach opo- wiada, jak to drapieżne zwierzęta uciskały spokojne zwierzęta i jak te straciły cierpliwość i zbun- towały się, zabijając drapieżców. Baśń ta wyrażała dążenia ludu do walki z ciemięzcami. Zacho- wało się również wiele utworów lirycznych z tego okresu, jak np. Pieśni miłosne z Rodos (XIV— XV w.). 859 Na przełom XIV i XV w. przypada bujny rozkwit sztuki bizantyjskiej. Nowe, humani- styczne dążności przejawiły się w przełamywaniu starych kanonów sztuki kościelnej, w reali- stycznym przedstawianiu człowieka, jego namiętności, radości i trosk. Cechy nowego kierun- ku wystąpiły najsilniej w malarstwie. Wspaniałymi zabytkami z tego okresu są mozaiki w klasz- tornym kościele Chora (obecnie meczet Kahrije dżami) w Konstantynopolu (ok. 1303 r.). W mo- zaikach tych widoczne są tendencje realistyczne, obrazy cechuje żywość i liryczność. Na po- czątku XV w. powstały freski w kościołach Peribleptos i Pantanassy w Mistrze na Półwyspie Peloponeskim. Budowle tego okresu są bogato dekorowane. Jednakże rozpowszechnienie się kierunków mistycznych musiało pozostawić ślad i na sztuce, gdzie stopniowo zaczęły znów przeważać schematyzm i skostniałość formy. Po podbiciu Bizancjum feudałowie tureccy zaczęli prześladować wysoką i oryginalną kul- turę narodów zamieszkujących tereny dawnego cesarstwa, ale pomimo to kultura rozwijała się wśród Greków i nie straciła samodzielności nawet w niewoli osmańskiej. ROZDZIAŁ XLIX ZJEDNOCZENIE ZIEM RUSKICH WOKÓŁ MOSKWY. POWSTANIE SCENTRALIZOWANEGO PAŃSTWA RUSKIEGO (XIV — XV W.) P rzed najazdem mongolskim Ruś pod względem rozwoju społeczno-ekonomicznego znaj- dowała się na poziomie przodujących krajów europejskich, sytuacja ta uległa jednak póź- niej zmianie. Spustoszenia dokonane przez zaborców i ich rządy sprawiły, że Ruś pod względem gospodarczym zaczęła pozostawać w tyle za krajami Europy Zachodniej. Mimo to w końcu XV w. dokonało się zjednoczenie ziem ruskich i powstało państwo, którego ośrod- kiem była Moskwa. Zjednoczenie to stało się możliwe przede wszystkim dzięki rozwojowi sił wytwórczych, który wyraził się we wzroście społecznego podziału pracy, rozkwicie rzemiosła, rozszerzeniu stosunków towarowo-pieniężnych i więzi rynkowych w kraju. Dojrzewały warunki umożliwiające przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego. Czynnikiem przyśpieszającym po- wstanie scentralizowanego państwa ruskiego stała się konieczność obrony przed zaborcami mon- golskimi, a przede wszystkim przed chanami Złotej Ordy. Jednakże w okresie powstania scentralizowanego państwa Ruś pod względem gospodar- czym nie stanowiła jeszcze jednego organizmu. 1. SPOŁECZNO-EKONOMICZNY ROZWÓJ RUSI. PRZESŁANKI POWSTANIA SCENTRALIZOWANEGO PAŃSTWA RUSKIEGO ROZWÓJ SIŁ WYTWÓRCZYCH W ROLNICTWIE. v FEUDALNA WŁASNOŚĆ ZIEMI W XIV i XV w. nastąpił szybszy rozwój sił wytwórczych w rolnictwie. Gospodarka żarowa utrzymywała się głównie na północy Rusi, w centrum i na południu przeważała dwupolówka i trójpolówka, który to system rozpowszechnił się szeroko w ciągu XIV i XV w. wypierając nie tylko gospodarkę wypaleniskową, ale i odłogową. Pomimo niskiego ogólnego poziomu techniki 861 w rolnictwie, jaki cechował okres feudalizmu, w XIV—XV w. rozpowszechniało się jednak zastosowanie pługów i soch z okuciami żelaznymi (lemieszami), którymi zaorywano i spulchniano ziemię. Zboże mielono w młynach wodnych. Znaczną rolę zaczęło odgrywać ogrodnictwo. Ważną gałęzią rolnictwa była hodowla bydła, stanowiąca konieczne uzupełnienie gospodarki ornej ze względu na zwierzęcą siłę pociągową i nawóz naturalny. Nadal rozpowszechnione było myślistwo i rybołówstwo, a oprócz bartnictwa w XIV—XV w. rozwijało się pszczelarstwo. W XIV—XV w. ogromne połacie gruntu znajdowały się w ręku feudałów świeckich i ko- ścielnych. Cechą charakterystyczną gospodarki feudalnej było rozdrobnienie poszczególnych posiadłości ziemskich i ich rozrzucenie w szachownicę. Wotczyna feudalna — posiadłość, którą feudał miał prawo przekazywać w spadku i alienować — składała się zwykle z szeregu osiedli i wsi, niejednokrotnie rozrzuconych w różnych okolicach, oraz z przylegających do nich grun- tów. W skład użytków gospodarczych wchodziła ziemia orna, łąki, lasy, barcie, kolonie bobrów (żeremia), tereny myśliwskie i przemysłowe. Feudałowie przeznaczali tylko mniejszą część posiadanego areału na gospodarstwo pańskie, przekazując większość swych gruntów chłopom poddanym, którzy płacili im za to czynsz. Obok wotczyny (posiadłości dziedzicznej) na Rusi istniał od dawna inny rcdzaj własności ziemskiej: część ziem przekazywali książęta sługom dworu książęcego i dzieciom bojarskim w czasowe władanie pod warunkiem pełnienia służby wojskowej. Pod koniec XV w., tj. w cza- sie powstawania scentralizowanego państwa ruskiego, praktyka warunkowego nadawania po- siadłości dworianom rozwinęła się w system, tzw. „pomiestny". Przy nadawaniu ziemi książę korzystał z „czarnych włości" (państwowych) i dworskich, a także gruntów skonfiskowanych bojarom w przyłączonych do Moskwy księstwach feudalnych i republikach bojarskich. Cechą charakterystyczną feudalnego władania w XIV—XV w. było połączenie własności ziemi z prawami politycznymi wobec feudalnie zależnej ludności. Uprzywilejowani właściciele ziemi byli powiązani ze sobą szeregiem obowiązków służbowych, przede wszystkim natury wojsko- wej. W zależności wasalnej od wielkich książąt, stojących na czele poszczególnych samodzielnych księstw, znajdowali się książęta udzielni, rządzący mniejszymi jednostkami politycznymi (dziel- nicami), na które rozpadały się wielkie księstwa. Wielkim książętom i książętom dzielnicowym służyli wielcy feudałowie, bojarzy, a także drobni i średni uprzywilejowani właściciele ziemscy, wolni słudzy, dworianie. POŁOŻENIE CHŁOPÓW W powstaniu ekonomicznych przesłanek zjednoczenia kraju i utworzeniu jednolitego pań- stwa olbrzymią rolę odegrała praca ruskich chłopów, którzy karczowali lasy, zagospodarowywali nowizny, uprawiali nowe rośliny zbożowe i doskonalili metody pracy. Lecz utworzenie scentra- lizowanego państwa połączone było jednocześnie z dalszym ujarzmianiem chłopstwa. Chłopów ruskich w XIV—XV w. nazywano ludi, siroty i kriesticmie. Chłopów nowo- grodzkich określano staroruskim terminem smerdowie, pskowskich — izorniki (oracze). Chłopi, którzy jeszcze nie popadli w zależność od poszczególnych feudałów, stanowili ludność „czar- nych włości", czornyje ludi, i podlegali bezpośrednio państwu feudalnemu; ciążył na nich obo- wiązek płacenia daniny, tj. bezpośredniego podatku pieniężnego, i spełniania różnych powin- ności na rzecz księcia. Wśród tej części chłopstwa szczególnie silna była organizacja obszczynna, która zwykle obejmowała szereg wsi. Gdy „czarne włości" przechodziły na własność poszcze- gólnych feudałów, chłopska organizacja gminna zazwyczaj istniała nadal, lecz feudałowie pod- 862 Drzwi cerkwi Rożdiestwieńskiej w Suzdalu Napis zloty na miedzi. XIII w. porządkowywali ją swej władzy i starali się wykorzystać dla swych interesów. Żyjący na tery- torium gminy chłopi posiadali działki, którymi mogli swobodnie dysponować, a łąki, pastwiska i lasy stanowiły wspólną własność gminy. Na czele gminy stali starostowie, setnicy, dziesiętnicy wybierani przez chłopów; dokony- wali oni rozdziału i poboru danin, sądzili chłopów w zakresie drobnych spraw i przydzielali wolne działki nowym osiedleńcom. Wybieralni przedstawiciele gminy występowali w jej imie- niu przed sądem, broniąc zagarniętych przez feudałów „czarnych włości". Chłopi osiadli na ziemi pańskiej prowadzili drobne indywidualne gospodarstwa i płacili panu czynsz w naturze i odbywali pańszczyznę. W XIV i XV w. renta naturalna zajmowała najpewniej główne miejsce wśród powinności chłopskich. Oprócz tego chłopi musieli utrzymy- wać administrację pańską. W ziemi nowogrodzkiej chłopi na ogół oddawali właścicielowi ziemi określoną część zbiorów („trzeć", „ćwierć", „połowa"). W zależności od wielkości tej części chłopi nazywali się „trzeciakami", „połownikami" itd. Rodzaj i rozmiary powinności chłopskich do końca XV w. ustalał zwyczaj miejscowy — tradycja (starina) i edykty wydawane przez ksią- żąt. Od końca XIV w. feudałowie zaczęli zwiększać czynsz (obrok) i pańszczyznę, chłopi zaś bronili się obstając przy niepisanym prawie. Od końca XV w. w związku ze zmianą ogólnych warunków gospodarczych i rozwojem sto- sunków towarowo-pieniężnych zaznaczył się pewien rozwój gospodarki pańszczyźnianej; feuda- łowie, zainteresowani w produkcji zboża na rynek, wzmogli wyzysk chłopów. Jednocześnie zaczęła rozpowszechniać się, co prawda na razie jeszcze w nieznacznym stopniu i bynajmniej nie wszędzie, renta pieniężna; zjawisko to obserwujemy głównie na ziemi nowogrodzkiej. Oprócz renty feudalnej uiszczanej właścicielowi ziemi chłopi w XIV—XV w. musieli speł- niać różne powinności na rzecz państwa. Podstawowym podatkiem, jaki płacili zarówno chłopi pańscy, jak i „czarni", była danina na rzecz skarbu książęcego; przed obaleniem panowania mon- golskiego część tej daniny książęta przekazywali Złotej Ordzie. Oprócz tego chłopi wszystkich kategorii obowiązani byli uczestniczyć w budowie i naprawie umocnień miejskich (gorodowoje dieto), w organizacji łączności pocztowej i budowie dróg (jamskoje dieto). Na utrzymanie swej administracji książę pobierał daniny w naturze i pieniądzu (kormlenije). Do najbardziej uciążli- wych powinności chłopskich należał obowiązek dostarczania kwater, wyżywienia i podwód ksią- żęcym poborcom danin, pisarzom, pristawom (policji) itd. Chłopi zależni od świeckich i duchow- nych feudałów oprócz powinności na ich rzecz musieli wykonywać prace w gospodarstwie księcia: budować dwory książęce i stajnie, kosić siano na łąkach książęcych, uczestniczyć w wyprawach książęcych rybaków itd. Wielcy bojarzy (wotczynniki) i klasztory uwalniali się — całkowicie lub częściowo — od wpłacania różnych podatków do skarbu książęcego, a dochody otrzymywane od feudalnie zależ- nej ludności pozostawały w całości lub częściowo w ich posiadaniu. PROCES UZALEŻNIANIA CHŁOPSTWA Ze zmianą form wyzysku ściśle związane były zmiany w sytuacji prawnej chłopów, którzy stopniowo pozbawiani byli prawa wychodu. Już w XIV w. istniały ograniczenia w tej dziedzinie, ale w okresie rozdrobnienia politycznego zasady wychodu zaczęto regulować w specjalnych umo- wach między feudałami. Na początku XV w. spośród chłopów zależnych od poszczególnych feudałów wydzieliła się 864 U «".?'/>./-? vc« p \ i^SJ? '•"'W^f o ( L 30 Wydawnictwo .Książka l grupa starożylców (dawno osiadłych), którzy utracili stopniowo prawo wychodu. Najwcześniej- sze dokumenty książęce, które zezwalały poszczególnym wielkim właścicielom ziemskim odbierać chłopom starożylcom prawo wychodu, pochodzą z połowy XV w. Następnie także chłopi innych kategorii zostali ograniczeni w prawie opuszczania swego właściciela ziemskiego. Tak więc w po- szczególnych księstwach ustalony został jeden w roku termin wychodu, tj. rozliczenia się z właści- cielem ziemskim, co wiązało się z prawem odejścia od niego; chłopi mogli więc „wypowiadać" swoim panom na tydzień przed dniem św. Jerzego (Jurjew dień — 26 listopada) i w ciągu tygodnia po tej dacie. Po utworzeniu zjednoczonego państwa wydany w 1497 r. ogólnorosyjski feudalny kodeks prawny, Sudiebnik, ustalił termin św. Jerzego ustawowo i rozszerzył prawo to na wszystkie kategorie chłopów i całe terytorium państwa. Obok chłopów w gospodarstwie feudalnym pracowali także chołopi, chociaż ich siła robocza nie była podstawą produkcji. Chołopi stanowili czeladź dworską lub pracowali na roli. Mieszkali oni na dworze pańskim i odrabiali pańszczyznę dworskim inwentarzem lub mieszkali we wsi 'i posiadali własne grunty uprawne. Wielu chołopów pracowało w rzemiośle wotczynnym, za- spokajającym potrzeby pańskiego dworu. Często także chołopi wchodzili w skład administracji wotczyny. Rola chołopów w gospodarce feudalnej stale się zmniejszała. W końcu XV w. pojawiła się nowa kategoria feudalnie zależnej ludności wiejskiej, kdbalnyje ludi (od słowa kabała — „skrypt dłużny"). Istota stosunków kabalnych polegała na tym, że feudał na podstawie specjalnego skryptu dłużnego (służiłaja kabała) otrzymywał prawo wyzysku dłużnika, który swą „służbą" spłacał procenty od pożyczonej sumy. Człowiek kabalny pod wzglę- dem prawnym nie był chołopem, lecz faktycznie dłużnik na ogół nie mógł zerwać swej zależności od wierzycieJa. Ludzie kabalni pracowali zarówno w mieście, jak i na wsi. Różnica między nimi a chłopami polegała na tym, że nie płacili czynszu na rzecz państwa. ROZWÓJ SPOŁECZNEGO PODZIAŁU PRACY W drugiej połowie XIV w., a zwłaszcza w XV w. w stosunkach ekonomicznych nastąpił znacz- ny postęp. Lud ruski pracą swą odbudował zniszczone w czasie najazdu mongolskiego miasta i wybudował nowe; odradzało się rzemiosło i powstawały nowe, poprzednio nie znane gałęzie wytwórczości. Na wsi panowało rolnictwo patriarchalne w połączeniu z przemysłem domowym i rzemio- słem. Jednakże w miarę oddzielania się rzemiosła od rolnictwa poszczególne obszary zaczęły się specjalizować w wytwarzaniu określonych surowców i w produkqi pewnego rodzaju artykułów rzemieślniczych. Ośrodkami wydobycia żelaza i obróbki metali były: Ustiużna Żeleznopolska, Wotska Piatina1 w ziemi nowogrodzkiej, Toropiec itd. Na obszarach tych archeolodzy odkryli piece hutnicze pochodzące z omawianego okresu. W rejonie Starej Rusy, Galicza, Kostromy, Perejasławia, Rostowa, na wybrzeżach Morza Białego i w dorzeczu Dwiny wydobywano sól. W XIV w. w kopalniach soli stosowano głębinowe drążenie szybów, młyny wodne stopniowo wypierały ręczne żarna i używane były nie tylko do mielenia zboża, lecz i w innych gałęziach pro- dukcji (np. w sukiennictwie). W wyniku wzrastającego społecznego podziału pracy powstały osiedla handlowo-rze- mieślnicze, tzw. ńadki, w których mieszkali czynszowi chłopi — trudniący się rzemiosłem, 1 Obszar ten należał do nowogrodzkiej republiki feudalnej, która była podzielona na pięć piatin. 55 — Historia powszechna t. III "°-> często nie posiadający gruntów ornych. Następowała dalsza spec- jalizacja rzemiosła. Tak więc w prze- myśle żelaznym przy wszystkich fazach produkcji — wydobyciu ru- dy, odkuwaniu, płukaniu, wyta- pianiu itd.—pracowali inni robot- nicy. Oddzielną specjalnością w dziedzinie metalurgii było już hut- nictwo. Rozpowszechnił się też wytop surówki. MIASTA. ROZWÓJ RZEMIOSŁA Srebrna oprawa Ewangelii Filigran. 1499 W ciągu XIV—XV w. rosły ruskie miasta. W największych z nich podejmowano prace w zakresie urządzeń miejskich. W Nowogrodzie i Moskwie budowano nawierzchnie drewniane i powstał dość skomplikowany system urządzeń kanalizacyjnych. Główną część ludności miejskiej stanowili rzemieślnicy, a wśród nich dużą rolę odgrywali f .'.•."••-; "'v»;;" "i-'t's«» ;-:~. A—Ą.--. kowale. Stopniowo od kowalstwa oderwało się ślusarstwo. Produkcja ślusarzy trafiała także do innych krajów Europy. Specjalizacja w dziedzinie produkcji broni doprowadziła do wydzielenia się spośród płat- nerzy majstrów wyrabiających łuki, kołczany, armaty itd. Chan krymski Mengli-Girej wy- żej cenił rynsztunek ruskiej roboty niż syryj- skiej, tureckiej lub włoskiej i prosił Iwana III o przysłanie mu „pancerzy i drobnego ryn- sztunku". W XIV w. odbudowało się znów hutnictwo zrujnowane przez najazd mongolski. Jedną z jego gałęzi było wytapianie dzwonów. Jak wynika ze wzmianki kronikarskiej, w 1382 r. istniały już na Rusi armaty. W XV w. zys- kał sławę ludwisarz z Tweru Mikuła Kre- czetnikow, który zamiast wykuwania armat z żelaza zaczai je odlewać z miedzi. W 1483 r. ruski majster Jakub odlał w Moskwie 16-pudo- we działo1. W latach osiemdziesiątych XV w. 1 l pud = 16,38 kg. Mur Kremla zbudowany w r. 1487/88. Moskwa 866 w Mosk'vie istniała specjalna zbrojownia, gdzie odlewano broń zarówno wielką i ciężką, jak i lekką. Potrzeby feudalnego możnowładztwa za- spokajało rzemiosło jubilerskie. Zachowane z XIV—XV w. złote pasy, ikony, oprawy ksiąg, złote i srebrne naczynia świadczą o wysokich umiejętnościach ruskich jubilerów w dziedzi- nie kucia, wybijania, grawerowania, barwienia i artystycznego odlewnictwa. W szeregu ruskich księstw rozpoczęto w połowie XIV w. bić mo- netę srebrną, w związku z czym powstał nowy rodzaj rzemiosła — mennictwo. Dla szerokiego kręgu zamawiających i na rynek pracowało rze- miosło garbarskie i szewskie. Rozwinęło się znów garncarstwo, produkujące różnego ro- dzaju naczynia i zabawki z gliny oraz ma- teriały budowlane, na które wzrastało za- potrzebowanie wraz z rozwojem budownictwa. Budowa Kremla w Moskwie w r. 1391 Miniatura z „Licewoj Swod", XVI w. W XIV w. w Moskwie, Twerze i innych miastach powstały kamienne cerkwie, przy czym ulubionym materiałem był biały kamień, stąd nazwa Moskwy — „Białokamienna". Sły- nęli ze swego kunsztu moskiewscy budowni- czowie, jak np. Wasyl Jermolin. W połowie XV w. zaczęto znów stosować zapomnianą technikę budownictwa z cegły. W miastach budowano wydzwaniające godziny zegary wieżowe. Od po- czątku XV w. zegary takie konstruowano w Moskwie. Rosła liczba majstrów specjalizujących się w przepisywaniu i iluminowaniu ksiąg na zamówie- nie, wykonywaniu oprawy itd. Praca rzemieślników odegrała dużą rolę w odbudowie zniszczeń dokonanych przez zabor- ców mongolskich, w przygotowaniu ekonomicznych warunków umożliwiających zjednoczenie państwa ruskiego. Rzemieślnicy pracowali nie tylko w domu — dla zamawiającego i na rynek, lecz także najmowali się za wynagrodzenie. Wielu zbiegłych chłopów i chołopów napływało do miast, gdzie część z nich stawała się mieszkańcami podgrodzi (posadów), obciążonymi powinnościami, tzw. posadskoje tiagło, stąd nazwa tej kategorii ludności — tiagłyje posad- skije ludi. Rzemieślnicy miejscy mieli własne ogranizacje i mieszkali skupieni według zawcdów, stąd średniowieczne nazwy ulic: Pancerna, Kowalska, Garncarska itp. Związki rzemieślnicze miały czasami formę jednostek terytorialnych wewnątrz miast („ulice", „szeregi", „sotnie"). Przypusz- czalnie również na Rusi tytuł mistrza można było otrzymać dopiero po złożeniu egzaminu i przed- łożeniu sztuki mistrzowskiej. W XIV—XV w. wśród rzemieślników zaznaczyło się rozwarstwienie majątkowe. Niektórzy z nich, zwłaszcza jubilerzy i płatnerze, byli nawet wierzycielami książąt. Jednocześnie masy rzemieślników żyły w biedzie i wielu z nich popadało w niewolniczą zależność za długi. 867 HANDEL WEWNĘTRZNY I ZAGRANICZNY W XIV—XV w. w związku z rozwojem produkcji towarowej kształtowały się stopniowo rynki miejscowe, z których każdy obsługiwał znaczne połacie kraju. Zacieśniały się także więzy ekonomiczne pomiędzy różnymi miastami i księstwami ruskimi. Z obszarów nadmorskich przez Ustiug, Wołogdę i Kostromę wywożono futra. Ziemia riazańska produkowała zboże na eksport. W związku z rozwojem społecznego podziału pracy wzrosła rola miasta jako ośrodka produkcji towarowej. Rzemieślnicy miejscy zbywali swą produkcję na wsi, na rynek miejski zaś szło zboże i inne artykuły rolnicze z'majątków pańskich i pobliskich gospodarstw chłopskich. Wielką rolę w rozwoju handlu wewnętrznego odgrywała Moskwa — ośrodek produkcji rzemieślniczej znajdu- jący się na skrzyżowaniu najważniejszych szlaków handlowych. Znacznymi centrami handlu były też Twer i Nowogród. Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych wciągał w orbitę handlu świec- kich i duchownych feudałów, zwłaszcza klasztory, których karawany handlowe korzystały ze specjalnej ochrony książęcej. Stosunki towarowo-pieniężne przenikały stopniowo na wieś, gdzie ludność także nawiązywała kontakty z rynkiem. Obok handlu wewnętrznego rozszerzały się także stosunki handlowe Rusi z innymi krajami. W XIV w. ziemie ruskie prowadziły handel z koloniami genueńskimi i weneckimi na południowym wybrzeżu Krymu, przede wszystkim z Kaffą (Teodozją) i Surożem (Sudakiem). W Konstantyno- polu w pobliżu Złotego Rogu znajdowała się kolonia ruska. W XV w. Ruś wywoziła na Krym futra, skóry, płótna, siodła, strzały, noże itd., przez Moskwę przewożono także na Krym niektóre towary z krajów Europy Północno-Zachodniej — sukna angielskie i flandryjskie. Moskwa, Twer i inne miasta prowadziły handel ze Wschodem i Zachodem. Kupcy litewscy przybywali do miast księstwa moskiewskiego i twerskiego, kupcy moskiewscy i twerscy jeździli do Smoleńska, Wiążmy, Witebska, Dorohobuża, Kijowa, przez Połock,Dźwiną do Wilna, przez Kijów na Krym. Szlakiem nadwołżańskim odbywał się handel Rusi z Ordą, Iranem i Azją Środkową. Wielkim i bogatym miastem był Niżny Nowogród, przez który na Ruś przyjeżdżali kupcy ze Złotej Ordy, Iranu, Buchary, Chorezmu, Armenii i innych krajów Wschodu. Kupcy ruscy handlowali w Sa- raju i corocznie przyjeżdżali na targi do Kazania. Duża ilość ruskich towarów trafiała do Samar- kandy. Kupcy wschodni z kolei bywali w miastach Rusi środkowej. Ze Wschodu przywożono artykuły zbytku, broń i inne towary. Punktem tranzytowym w handlu Rusi z Zachodem był Nowogród, dokąd co rok przybywały karawany, jedne drogą wodną — z Zatoki Fińskiej przez Newę, jezioro Ładoga i Wołchów, inne drogą lądową przez Inflanty. Nowogród odgrywał dużą rolę w handlu Rusi z Hanzą, gdyż przez miasto to wywożono futra, słoninę, wosk, len, olej, a także przywożono Wołgą towary wschod- nie. Z Zachodu importowano sukn?, płótna, metale i wyroby metalowe, wina i przyprawy. Wyższe warstwy kupiectwa moskiewskiego tworzyły dwie korporacje: wielcy kupcy pro- wadzący handel z Południem, tzn. z Surożem i koloniami włoskimi nad Morzem Czarnym, two- rzący grupę tzw. gości, oraz kupcy prowadzący handel z Zachodem, tzw. sukiennicy. Wielu kupców zajmowało się operacjami lichwiarskimi. Zamożne kupiectwo korzystało ze znacznych przywilejów, przyznanych przez wielkich książąt, którzy pragnęli sobie w ten sposób zapewnić poparcie kupców i rzemieślników miejskich. Porozumienia pomiędzy książętami zawierały zobo- wiązania ochrony „gości, sukienników i ludzi miejskich". Przywilejem „gości" było, że podlegali oni bezpośrednio jurysdykcji księcia. Wielkiemu kupiectwu przeciwstawiała się w miastach bie- dota rzemieślnicza („mniejsi", „czarni ludzie"). 868 WALKA KLASOWA NA WSI W okresie powstawania scentralizowanego państwa zaostrzyła się walka klasowa. Chłopi i chołopi odpowiadali na wzrastający ucisk feudalny zbiegosrwem, które szczególnie przybrało na sile w połowie XV w. Umowy między książętami stale zawierają punkty o wydawaniu zbiegłych włościan i cho- łopów, szczególnie tych, którzy dokonali przestępstw z punktu widzenia prawa feudalnego. Na treść walki klasowej w znacznym stopniu wpływała kwestia ziemi. „Czarni" chłopi walczyli z feu- dałami, którzy zagarniali posiadłości gminne. Walka ta wyrażała się w zbrojnych starciach chłopów z właścicielami ziemi, w zaorywaniu przez chłopów miedz odgraniczających posiad- łości feudalne, w podpalaniu zagród itd. Znaczny wzrost włości feudałów duchow- nych w XIV—XV w. tłumaczy, dlaczego właś- nie przeciwko nim wymierzona była wielka ilość wystąpień chłopskich. WYSTĄPIENIA MIESZCZAN Chłop przepędza mnichów z nieprawnie zajętego gruntu Miniatura z „Żywota Antoniego Śliskiego". Opis z r. 1648 Walka klasowa w XIV—XV w. toczyła się nie tylko na wsi, lecz także w mieście, gdzie w tym okresie zaostrzyły się sprzeczności mię- dzy „wielkimi" i „lepszymi ludźmi", tzn. bo- jarami, duchowieństwem i zamożnym kupiec- twem, z jednej strony, a plebejską częścią mieszczaństwa—„mniejszymi", „młodszymi", „czarnymi ludźmi", tzn. rzemieślnikami, drob- nymi kupcami, osiadłymi w mieście choło- pami i zbiegłymi chłopami — z drugiej. Powstania miejskie wybuchały często jako protest jednocześnie przeciwko jarzmu Złotej Ordy i uciskowi ze strony feudałów ruskich. Na początku XIV w. wybuchały powstania „czarnych ludzi" w Kostromie, Niżnim Nowo- grodzie i Briańsku. Wielkie wystąpienia mieszczan przeciwko uciskowi chanów mongolskich miały miejsce w 1320 r. w Rostowie, a w 1327 r. — w Twerze, dokąd w tym czasie przysłany został ze Złotej Ordy poseł tatarski Szewkał. Mieszczanie zwołali wiec, który zdecydował zabić Szewkała i jego świtę. W 1418 r. wybuchło wielkie powstanie mas plebejskich przeciwko bojarom w Nowo- grodzie. Powstańcy zburzyli dwory bojarów i spichlerze, a następnie z bronią w ręku ruszyli na most na rzece Wołchow. Powstanie skończyło się dopiero wtedy, gdy posadnik i inni przedsta- wiciele władz obiecali rozpatrzyć żądania mieszczan. W 1440 r. w Smoleńsku porwali za broń „czarni ludzie", kowale, garbarze, rzeźnicy, kotlarze i inni rzemieślnicy, wypowiadając posłuszeństwo feudałom litewskim i popierającym ich miejsco- wym bojarom. Bojarzy i przedstawiciele administracji litewskiej uciekli z miasta, a ci, którzy po- zostali, padli ofiarą wzburzonego ludu. Na wojewodę wyznaczony został Andrzej Dymitrowicz z Dorohobuża, wywodzący się z drobnych książąt smoleńskich. Wypędzeni bojarzy próbowali 869 powrócić do miasta, lecz „czarni ludzie" nie wpuścili ich i zmusili do rozjechania się po wsiach. Oczekując natarcia litewskich sil zbroj- nych i przygotowując się do obrony, przedsta- wiciele zamożnego mieszczaństwa smoleńskiego zaprosili na tron książęcy księcia mścisławskie- go Jerzego Lingwenowicza, który przedsięwziął kroki, aby zapobiec nowemu wystąpieniu bie- doty miejskiej i jednocześnie uniemożliwić roz- poczęcie aktywnych działań bojarom — zwo- lennikom Litwy. W listopadzie 1440 r. wojsku litewskiemu nie udało się zdobyć Smoleńska, dopiero w 1441 r. przywrócona tu została władza litewska. W latach osiemdziesiątych XV w. w Psko- wie wybuchł ruch antyfeudalny, który trwał ponad dwa lata. Przyczyną tego powstania stało się ograniczenie praw mieszczan i zwiększenie powinności smerdów. Powstanie w Twerze w r. 1327 Miniatura z „Licewoj Swod" Jedną z form walki klasowej były herezje, przeciwstawiające się kościołowi panującemu. W drugiej połowie XIV w. w Nowogrodzie i Pskowie zaczęli głosić swą naukę Strygolnicy, zdobywając szczególnie wielu zwolenników wśród rzemieślników miejskich. Strygolnicy nie uznawali hierarchii kościelnej i wszystkich jej przedstawicieli pobierających opłaty za wyko- nywanie usług religijnych oskarżali o chci- wość; uważali oni, że duchowieństwo dorabia się w ten sposób wielkich majątków. Strygolnicy byli przeciwnikami obrzędów kościelnych, nie odmawiali modlitw za spokój dusz zmarłych i odrzucali spowiedź. Kościół oficjalny w ścisłym sojuszu z organami władzy świeckiej prowadził zdecydowaną walkę z „kacerzami". Herezja strygolników podabna była pod wieloma względami do średniowiecznych herezji miejskich w Europie Zachodniej. 2. ZJEDNOCZENIE ZIEM RUSKICH WOKÓŁ MOSKWY USTRÓJ POLITYCZNY RUSI W XIV W. Wśród samodzielnych księstw, na które rozpadła się na początku XIV w. Ruś północno- - wschodnia, największymi były księstwa: moskiewskie, twerskie, riazańskie i suzdalsko-nowogrodz- kie. Ich władcy tytułowali się wielkimi książętami. Ziemie nowogrodzka i pskowska były republi- kami bojarskimi. Na czele Rusi północno-wschodniej stał książę, który otrzymał od chana Złotej Ordy jar łyk na Wielkie Księstwo Włcdzimierskie. Wielcy książęta zawiera h' między sobą ukła- 870 dy, w których ustalali granice księstw, warunki wydawania zbiegłych włościan i chołopów, zasady przejazdu kupców, a także określali ogólną linię polityki zagranicznej i dyplomacji. Jednakże na skutek rozdrobnienia politycznego porozumienia te ustawicznie były naruszane. Wielkie księstwa w XIV—XV w. dzieliły się na szereg dzielnic, w których miejscowi ksią- żęta byli samodzielnymi władcami. Porozumienia między książętami przyznawały każdemu z nich prawo własności ziemi i prawo zbierania podatków w granicach jego dzielnicy. Książęta nie mogli kupować wsi w cudzych dzielnicach, posiadać tam zależnych od siebie ludzi (zaktadniki i obrocz- niki), wysyłać poborców danin lub nadawać tam grunty. Udzielni książęta, suwerenni władcy w swych posiadłościach, byli wasalami wielkiego księcia, obowiązanymi na jego rozkaz wyruszać na wyprawę lub posyłać swe oddziały bojowe wraz z puł- kami dowodzonymi przez wojewodów wielkiego księcia. Prawo utrzymywania stosunków ze Złotą Ordą przysługiwało tylko wielkiemu księciu, który wysyłał do Ordy trybut zebrany przez udziel- nych książąt w ich dzielnicach. Udzielni książęta występowali często przeciwko władzy wielko- książęcej, która dążyła do ograniczenia ich praw politycznych. Inny nieco ustrój polityczny ukształtował się w Nowogrodzie, gdzie powstała rzeczpospolita feudalna. Formalnie najwyższym organem władzy było tu ogólne zgromadzenie mieszkańców — wiec. Wiec zawierał porozumienie z książętami zapraszanymi na tron książęcy w Nowogrodzie, miał prawo wypowiadania wojny i zawierania pokoju, zatwierdzał nowe ustawy i uchylał stare, wybierał organy wykonawcze i administracyjne, spełniał też funkcję sądu najwyższego. W rze- czywistości cała władza skupiła się w ręku wielkich bojarów nowogrodzkich, którzy wykonywali ją przez radę bojarską (radę panów). W skład jej wchodził metropolita nowogrodzki (władyka), posadaik i tysięcznik, tj. najwyżsi urzędnicy, „starzy", tzn. poprzedni posadnicy i tysięcznicy, starostowie dzielnic (końców) nowogrodzkich i inni bojarzy. Rada bojarów rozstrzygała wszystkie podstawowe zagidnienia państwowe. Posadnik, tysięcznik i starostowie dzielnic wybierani byli na określony czas spośród wielkich bojarów. Z bojarstwem nowogrodzkim ściśle związane było wielkie kupiectwo. Wiec potrzebny był bojarstwu jako organ przeszkadzający książętom w zbyt- nim umocnieniu się w Nowogrodzie. Jednocześnie wśród zaostrzonej walki klasowej bojarzy korzystali z demokracji wiecowej, aby panować nad masami rzemieślników miejskich, którzy często występowali razem z poddaną ludnością wiejską. Jednakże nie zawsze wiec był tylko posłusznym narzędziem w ręku bojarów. Przeciwnie, stawał się on nieraz miejscem ostrych starć klasowych. Z chwilą zjednoczenia ziem i powstania scentralizowanego państwa istnienie samodzielnej feudal- nej republiki nowogrodzkiej, w której bojarstwo prowadziło separatystyczną politykę, stawało się przeszkodą na drodze centralizacji. Już w XIII w. poważnym ośrodkiem politycznym stało się bogate handlowo-rzemieślnicze miasto Psków. Początkowo Psków znajdował się w zależności od Nowogrodu, ale w połowie XIV w. pskowskiemu rządowi bojarskiemu udało się wywalczyć samodzielność. Społeczno-ekonomiczny i polityczny ustrój starego Pskowa zbliżony był do ustroju Wielkiego Nowogrodu. POCZĄTEK ZJEDNOCZENIA ZIEM RUSKICH WOKÓŁ MOSKWY. WZMOCNIENIE KSIĘSTWA MOSKIEWSKIEGO W ciągu XIV—XV w. w północno-wschodniej Rusi przezwyciężone zostało rozdrobnienie polityczne. Ośrodkiem zjednoczenia ziem ruskich stała się Moskwa, która należała do starych miast Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej, a otaczający obszar stanowił centrum rozwiniętego rol- 871 nictwa. Już przed najazdem mongolskim Moskwa była miastem, w którym istniało zamożne handlowo-rzemieślnicze podgrodzie. Spalona przez mongolskich zaborców, została szybko odbudowana i wkrótce stała się jednym z największych miast ruskich. Moskwa była ośrodkiem rozwiniętego rzemiosła, tutaj skupiała się produkcja broni i przedmiotów zbytku. Kupiecko-rze- mieślnicza ludność miasta popierała silną władzę wielkoksiążęcą w jej walce z wielkim bojarstwem o zjednoczenie polityczne. Rozwojowi Moskwy sprzyjało także jej położenie na skrzyżowaniu szlaków handlowych, oddalenie od wschodnich i zachodnich krańców, które ulegały szczególnie częstym i pustoszącym najazdom zarówno chanów mongolskich, jak i feudałów litewskich. Zna- czenie Moskwy jako przyszłej stolicy scentralizowanego państwa polegało również na tym, że znajdowała się ona w centrum terytorium zajętego przez formującą się narodowość wielkoruską. Rola Moskwy wzrastała, w miarę jak stawała się ona ośrodkiem walki narodu ruskiego przeciw jarzmu mongolskiemu. Księstwo moskiewskie wzrosło na przełomie XIII i XIV w. przez przyłączenie księstw riazańskiego, smoleńskiego i innych. Po przyłączeniu Kołomny (1300 r.), Perejasławia (1302 r.) i MozajsKa (1303 r.) terytorium księstwa moskiewskiego zwiększyło się prawie dwukrotnie. Mo- żajsk stanowił ważny punkt strategiczny na zachodniej granicy księstwa moskiewskiego. Przez Kołomnę prowadził rzeczny szlak handlowy Moskwa—Oka—Wołga. Największym rywalem księstwa moskiewskiego w walce o Wielkie Księstwo Włodzimierskie było księstwo twerskie, które umocniło się na przełomie XIII i XIV w. W1318 r. książę moskiewski Jerzy Daniłowicz po walce z księciem twerskim Michałem Jarosławiczem zdobył tron wielko- książęcy. Michał Jarosławicz został stracony w Ordzie. Na początku lat dwudziestych XIV w. wielki książę, korzystając z tego, że mieszkańcy miast ruskich przepędzili mongolskich baskaków i poborców (czisknniki), ustalił, że sam będzie ściągał daninę na rzecz Złotej Ordy. Naród ruski musiał także prowad?ić walkę na północno-zachodnich granicach Rusi przeciwko f eudałom szwedz- kim. W 1322 r. wojsko Jerzego Daniłowicza wraz z Nowogrodzianami odparło napad zaborców szwedzkich. Książęta moskiewscy w walce z książętami twerskimi korzystali z pomocy Złotej Ordy, której zależało na podsycaniu zatargów między książętami ruskimi i uniemożliwieniu im konsolidacji. W 1325 r. Jerzy Daniłowicz został zabity w Ordzie przez syna księcia twerskiego Michała Ja- rosławicza — Dymitra, który następnie stracony został na rozkaz chana. Jarłyk na wielkie księstwo otrzymał drugi syn Michała Jarosławicza — książę twerski Aleksander Michałowicz. Po tych wypadkach Mongołowie, którzy przybyli razem z Aleksandrem z Ordy, ściągnęli nowy trybut. W księstwie moskiewskim po śmierci Jerzego tron odziedziczył brat jego Iwan Daniłowicz Kalita (1325—1340). Za jego panowania wzrosło polityczne znaczenie księstwa. Dążąc do osiąg- nięcia zamierzonych celów Iwan Kalita nie przebierał w środkach i niejednokrotnie uciekał się się do pomocy Złotej Ordy. Gdy np. w 1327 r. w Twerze wybuchło powstanie przeciwko jarzmu mongolskiemu, Iwan Kalita sprowadził tam wojsko z Ordy w celu stłumienia powstania i usu- nięcia swego rywala Aleksandra Michałowicza. Aleksander ratował się ucieczką do Pskowa, po czym tron wielkoksiążęcy otrzymał w 1328 r. Iwan Kalita. Długotrwała walka Moskwy z Twerem zakończyła się zwycięstwem Moskwy. Od czasów Iwana Kality tron wielkoksiążęcy zajmowali książęta moskiewscy. Polityczne wpływy Moskwy wzrosły zwłaszcza po przeniesieniu siedziby metropolity z Włodzimierza do Moskwy. Metropolita miał prawo naznaczania biskupów i sądze- nia ich, korzystając ze swych prerogatyw przyczyniał się także do umocnienia księstwa moskie- wskiego. 872 W piątym i szóstym dziesięcioleciu XIV w. feudałowie litewscy rozpoczęli ekspansję na wschód. Wielkie Księstwo Litewskie wzmocniło się za Olgierda (1345—1377), który opanował księstwo czernihowsko-siewierskie, Kijów, Perejasław i Smoleńsk. Książęta litewscy próbowali podporządkować swym wpływom politycznym Nowogród, Psków, Twer i Riazań, a także za- wrzeć z Ordą sojusz wymierzony przeciw księstwu moskiewskiemu. Z północnego zachodu za- grażali Rusi feudałowie szwedzcy. W 1348 r. wojska króla szwedzkiego Magnusa Erikssona wy- lądowały w ujściu Newy i zdobyły miasto Oreszek, które jednak wkrótce zostało wyzwolone przez połączone siły moskiewsko-nowogrodzkie. Po śmierci synów Iwana Kality, którzy panowali od 1340 do 1359 r., wnuk Iwana Kality — Dymitr Iwanowicz (1359—1389), toczył walkę o tron wielkoksiążęcy z książętami suzdalsko-nawogrodzkim i twerskim. Z początkiem lat sześćdziesią- tych XIV w. książę suzdalsko-nowogrodzki uznał prawa Dymitra Iwanowicza do Wielkiego Księstwa Włodzimierskicgo. WALKA Z FEUDAŁAMI LITEWSKIMI W DRUGIEJ POŁOWIE XIV W. WYPRAWA WOJSKA MOSKIEWSKIEGO NA TWER Wielki książę litewski Olgierd wystąpił przeciwko Moskwie w sojuszu z księciem twerskim Michałem. Zebrawszy wielkie siły zbrojne, Olgierd podjął w 1368 r. wyprawę na Moskwę. Wraz z nim ruszyli inni książęta litewscy, a także książę twerski Michał oraz książę smoleński Świa- tosław ze swymi pułkami. W Moskwie o wyprawie Olgierda dowiedziano się późno. Pośpiesznie sformowany i wysłany na spotkanie wroga pułk został rozbity. Jednakże dzięki bohaterskiemu oporowi obrońców miasta Olgierd nie mógł zdobyć Kremla szturmem i po trzydniowym oblęże- niu Moskwy ruszył z powrotem. W listopadzie 1370 r. Olgierd po raz drugi wyruszył na Moskwę z wielkimi siłami, w skład których weszły znowu pułki litewskie, twerskie i smoleńskie. Pod Wołokołamskiem napotkał silny opór. Nie zdobywszy Wołokołamska, 6 grudnia Olgierd podszedł pod Moskwę. Po dzie- sięciu dniach bezowocnego oblężenia rozpoczął pertraktacje pokojowe, w wyniku których za- warto zawieszenie broni. Latem 1372 r. Olgierd zorganizował trzecią wyprawę na Moskwę, sprzymierzywszy się znów z księciem twerskim. Tym razem wszakże wojsko moskiewskie przejęło inicjatywę i rozbi- ło awangardę Olgierda. W ciągu następnych kilku dni Litwini nie podejmowali bitwy z powodu braku dogodnej pozycji, po czym odstąpili, zobowiązując się na żądanie księcia Dymitra Iwano- wicza nie udzielać księciu twerskiemu pomocy przeciw Moskwie. W 1375 r. Dymitr Iwanowicz ruszył na Twer, gdyż książę twerski Michał otrzymał w Ordzie jarłyk od chana na wielkoksiążęcy tron włodzimierski. Dymitr Iwanowicz odmówił uznania decyzji chana. W wyprawie na Twer wzięły udział siły zbrojne z wszystkich ziem ruskich, w tym również udzielnych księstw twerskich, a także księstwa czernihowsko-siewierskiego i smoleńskiego, znajdujących się pod władzą litewską. W wojsku zebranym przez Dymitra Iwanowicza obok feu- dałów walczyli prości ludzie — chłopi i rzemieślnicy. Wobec tak wielkich sił władca Tweru pod- dał się i uznał szereg warunków wysuniętych przez Moskwę, m.in. zrezygnował z prawa prowa- dzenia samodzielnej polityki zagranicznej. 873 BITWA NA KULIKOWYM POLU I JEJ ZNACZENIE HISTORYCZNE Pod koniec lat siedemdziesiątych XIV w. Złota Orda po wielu latach zaburzeń feudalnych osiągnęła chwilową jedność polityczną pod władzą Mamaja. W 1377 r. Mamaj wyprawił króle- wicza Arapszę (Arab-szacha) przeciwko Niżnemu Nowogrodowi, a w 1379 r. wysłał murze Be- gicza z oddziałem Tatarów na Moskwę. Napad Arab-szacha zakończył się zwycięstwem Tatarów nad wojskiem ruskim, ale murza Begicz poniósł całkowitą klęskę nad rzeką Wożą w księstwie riazańskim. Usiłując umocnić słabnącą władzę Złotej Ordy nad ziemiami ruskimi Mamaj zorga- nizował w 1380 r. wyprawę na Moskwę. Wzięli w niej udział nie tylko Tatarzy, lecz także oddziały najemne zwerbowane na północnym Kaukazie, w koloniach genueńskich na Krymie i in. Mamaj pDdszedł ze swą armią do ujścia rzeki Woroneż i zaczął przygotowywać się do decydującego na- tarcia. Chciał on pozyskać dla swych planów księcia litewskiego Jagiełłę i księcia riazańskiego Olega, którzy byli zainteresowani w osłabieniu Moskwy. Kiedy do Moskwy dotarła wiadomość o wyprawie Mamaja, rozpoczęła się pośpieszna mobilizacja sił. Dymitr Iwanowicz odmówił za- płacenia zwiększonej daniny, z którym to żądaniem przybyli do Moskwy posłowie Mamaja. Do obrony ojczyzny stanęły szerokie masy ludowe. W walce z Ordą nie wzięły udziału z powodu se- paratystycznych dążeń swych władców Riazań, Twer i Nowogród. W końcu sierpnia 1380 r. odbył się przegląd oddziałów ruskich w Kołomnie, po czym wojsko ruszyło nad Don. Po drodze dołączyły się oddziały połockie i briańskie, którymi dowodzili książęta litewscy. Dowództwo ruskie działało tak ostrożnie i szybko, że Mongołowie nie podejrzewali ich bliskości. Dymitr Iwanowicz przejął inicjatywę w swe ręce i Mamaj nie mógł, jak pierwotnie planował, połączyć się z Jagiełłą i Olegiem. 8 września rozegrała się historyczna bitwa na tzw. Kulikowym Polu, przy ujściu rzeki Niepriadwy do Donu. Po długotrwałej i krwa- wej bitwie Mongołowie zaczęli wypierać wo- jowników ruskich, lecz w decydującej chwili uderzył na nich stojący dotychczas w za- sadzce nad rzeką Niepriadwą pułk pod do- wództwem księcia sierpuchowskiego Włodzi- mierza i wojewody Dymitra Bobroka wo- łyńskiego. Pod naporem świeżych sił ruskich Mongołowie rzucili się do ucieczki, co zdecy- dowało o wyniku bitwy; zakończyła się ona zwycięstwem ruskich wojsk nad głównymi siła- mi Mamaja. Bitwa na Kulikowym Polu stała się po- czątkiem pasma klęsk Złotej Ordy i umożliwiła narodom Wschodniej Europy zrzucenie jarzma mongolskiego. Wzrosło znaczenie Moskwy jako ośrodka zjednoczenia narodowego. Bitwa na Ku- likowym Polu odbiła się głośnym echem wśród Bitwa na Kulikowym Polu Słowian zachodnich i południowych, na zie- z „Licewoj Swod" miach ukraińskich i białoruskich, w Mołdawii 874 i nad Bałtykiem, wszędzie, gdzie trwała walka z zaborcami tureckimi, niemieckimi, polsko- -litewskimi. POWSTANIE 1382 R. W MOSKWIE. NAJAZD TOCHTAMYSZA Powstanie w 1382 r. w Moskwie Miniatura z „Licewoj Swod". XVI w. Wkrótce po pogromie na Kulikowym Polu Mamaj poniósł znów klęskę, którą tym razem zadały mu wojska chana Tochtamysza, po czym zbiegł do Kaffy, gdzie zginął, a chan Tochta- mysz został władcą Złotej Crdy. Pragnąc od- budować władzę Złotej Ordy nad Rusią, Toch- tamysz przedsięwziął w 1382 r. wyprawę na Moskwę, korzystając przy tym z pomocy nie- których książąt ruskich przeciwnych zjedno- cz ;niowej polityce Moskwy. Oleg riazański np. wskazał Tochtamyszowi brody na Oce, książęta nowogrodzcy przyłączyli się do jego oddziałów i ruszyli na Moskwę. Zaskoczony rząd moskiew- ski nie był w stanie szybko zorganizować obrony, zwłaszcza że po bitwie na Kulikowym Polu osłabione pułki ruskie nie nadawały się do odparcia niespodziewanego ataku. Poza tym separatystyczne dążenia książąt i bojarów prze- szkadzały zorganizowaniu obrony. Dymitr Doń- ski udał się pośpiesznie do Perejasławia i Kostromy, aby zebrać posiłki, tymczasem metropolita Cyprian i wielu bojarów moskiewskich w obawie przed Tochtamyszem zbiegło ze stolicy. Wówczas obronę Moskwy zaczęły żywiołowo organizować masy ludowe. Do Moskwy napłynęli chłopi z okolicznych wsi i włości, którzy wraz z rzemieślnikami zażądali od feudałów, aby bronili miasta. Uzbrojeni ludzie pilnowali, aby nikt nie wyjeżdżał z Moskwy, bili i obrzucali kamieniami wszystkich, nawet „wielkich bojarów", usiłujących umknąć ze stolicy. Zdrada książąt nowogrodzkich, którzy, jak pisał kronikarz, „kłamliwymi mowami i obłudnymi propozycjami pokoju" namówili Moskwiczan do otwarcia bram, pomogła Tochtamyszowi zdobyć Moskwę. Wojska tatarskie dokonały strasznej rzezi w mieście. Rząd moskiewski musiał zgodzić się na wznowienie opłat danniczych na rzecz Ordy. Jednakże po klęsce na Kulikowym Polu Orda nie mogła już przywrócić poprzedniej władzy nad Rusią mimo chwilowych sukcesów Tochtamysza. Nieprzypadkowo Dymitr Doński przekazał w testamencie swemu synowi Wasylowi I jako „ojco- wiznę" — posiadłość dziedziczną — Wielkie Księstwo Włodzimierskie, którym do tego czasu dysponowali tylko chanowie Ordy. DALSZE POLITYCZNE ZJEDNOCZENIE ZIEM RUSKICH W latach dziewięćdziesiątych XIV w. do księstwa moskiewskiego przyłączony został Niżny Nowogród, jeden z największych ośrodków handlowo-rzemieślniczych na Rusi. Ziemia niżno- nowogrodzka związana była więzią gospodarczą z południowym wschodem, skąd przyjeżdżali 875 kupcy bucharscy, chiwińscy i zakaukascy, a także z zachodnią i północno-zachodnią Rusią. Leżący przy ujściu Oki do Wołgi Niżny Nowogród stanowił klucz do najważniejszych magistrali systemu rzecznego Wołgi i Oki. Jednocześnie Niżny Nowogród był dla Ordy jednym z punktów oparcia w czasie najazdów na Ruś, toteż książęta moskiewscy zrozumieli, że zniesienie samodziel- ności tego księstwa jest konieczne ze względu na prowadzenie walki z Ordą. Zadanie to stało się szczególnie palące po najeździe Tochtamysza, w którym wzięli udział książęta nowogrodzcy. Zanim książę moskiewski Wasyl I Dymitrowicz (1389—1425) wystąpił zbrojnie przeciwko Niżnemu Nowogrodowi, zawarł wstępne porozumienie z bojarami nowogrodzkimi i uzyskał zgodę Tochtamysza, który był osłabiony walkami z Tamerlanem i dlatego nie pragnął kom- plikacji w stosunkach z Rusią, na przyłączenie księstwa nowogrodzkiego do Moskwy. Kiedy wreszcie bojarzy moskiewscy i posłowie tatarscy przybyli do Niżnego Nowogrodu, miejscowi bojarzy wydali swego księcia rządowi moskiewskiemu. W 1397 r. Wasyl I postanowił odłączyć od republiki nowogrodzkiej jej kolonie nad Dwiną, wykorzystując niezadowolenie możnowładztwa ziemi dwińskiej z polityki bojarstwa nowogrodz- kiego. Wasyl I wysłał do ziemi dwińskiej swych posłów z propo>ycją uznania zwierzchności księstwa moskiewskiego, a kiedy cel swój uzyskał, wyznaczył namiestnika na ziemię dwińską i przyznał miejscowym bojarom i kupcom szereg przywilejów. Jednak w 1398 r. wojska nowo- grodzkie odzyskały ziemię dwińską. Na jesieni tego samego roku rząd nowogrodzki zawarł z Wasylem pokój, na mocy którego Moskwa otrzymała szereg posiadłości nowogrodzkich. W końcu XIV w. w skład państwa ruskiego weszły ziemie w dorzeczu Wyczegdy, zamiesz- kałe przez Komi-Zyrianów. WALKA Z OBCYMI NAJAZDAMI NA PRZEŁOMIE XIV I XV W. Zjednoczenie ziem ruskich odbywało się w bardzo trudnej sytuacji międzynarodowej. W 1395 r. Tamerlan po rozbiciu wojsk Tochtamysza ruszył na Ruś. Wobec tak straszliwego niebezpieczeństwa Wasyl I zaczął przygotowywać się do obrony i wyruszył z wojskiem nad Okę. Ale Tamerlan po dwutygodniowym postoju nad granicą księstwa riazańskiego nie poszedł dalej, lecz uderzył na Złotą Ordę i zadał jej druzgocącą klęskę. Rząd moskiewski od razu sko- rzystał z tego i przestał płacić daninę Złotej Ordzie. Nowe niebezpieczeństwo zagroziło tymczasem Moskwie ze strony Litwy. W 1398 r. książę litewski Witold zawarł porozumienie z zakonem inflanckim, zobowiązując się pomóc mu w zagarnięciu Pskowa, w zamian zakon miał mu udzielić pomocy w zdobyciu Nowogrodu. Witold przyjął wypędzonego przez Tamerlana chana Tochtamysza i zorganizował w 1399 r. wyprawę na Ordę, aby przywrócić mu tron i przy jego pomocy zawładnąć ziemiami ruskimi. Jednakże wyprawa ta zakończyła się zupełną klęską Witolda; Edygej rozgromił jego siły zbrojne złożone z oddziałów polskich, niemieckich i Tatarów Tochtamysza. Tymczasem na ziemiach ruskich zabranych przez Litwę trwała walka wyzwoleńcza. W1401 r. wybuchły w Smoleńsku zaburzenia antyfeudalne i „czarni Judzie" zabili namiestnika Witol- dowego i wielu bojarów. Dopiero w 1404 r. udało się Witoldowi znowu opanować Smoleńsk, a w roku poprzednim Litwini zajęli Wiaźmę. W 1406 r. Witold wtargnął na ziemie pograniczne księstwa moskiewskiego zagrażając na- jazdem Nowogrodowi; w tej sytuacji Moskwa zorganizowała w latach 1406—1408 szereg wypraw przeciw Litwinom. Ludność ruska na obszarach zaanektowanych przez Wielkie Księstwo Li- 876 tewskie ciążyła ku Rusi, co stało się szczególnie widoczne podczas wojny rusko-litewskiej, wobec czego Witold wolał zawrzeć pokój, zwłaszcza że sam czuł się coraz bardziej zagrożony przez agresję Krzyżaków. W wyniku walki wśród książąt mongolskich władza w Ordzie przeszła w ręce Edygeja, którego popierał Tamerlan. W 1408 r. Edygej zorganizował wyprawę na Moskwę, chcąc na- rzucić Rusi poprzednią zależność od Ordy. Armia Edygeja spustoszyła Sierpuchów, Dymitrow, Rostów, Perejasław, Niżny Nowogród i inne miasta, dotarła pod Moskwę i rozpoczęła jej ob- lężenie. Po blisko miesięcznym bezskutecznym obleganiu miasta Edygej zażądał trzytysięcz- nego „okupu" i odstąpił spod murów Moskwy. WOJNA FEUDALNA NA RUSI W XV W. Około połowy XV w. przeciwko władzy wielkiego księcia powstawali nieustannie udzielni książęta i bojarzy samodzielnych księstw; wielki książę w swej polityce zjednoczeniowej opierał się na dworianach i mieszczaństwie. Wojnę rozpoczął książę udzielnego księstwa galickiego Jerzy Dymitrowicz z synami. W latach trzydziestych XV w. Ruś znalazła się w trudnej sytuacji międzynarodowej. W tym czasie Witold przy pomocy księcia twerskiego Bory są Aleksandro- wicza rozpoczął natarcie na Psków i Nowogród. Na stronę Witolda przeszli książęta riazański i proński. Politykę Witolda wobec Rusi kontynuował jego następca Świdrygiełło. W latach 1433 i 1434 wojska księcia galickiego Jerzego Dymitrowicza dwukrotnie zdoby- wały Moskwę i wypędzały stamtąd wielkiego księcia Wasyla II Wasyliewicza (1425—1462). Po śmierci księcia Jerzego koalicja udzielnych książąt i bojarów walczyła nadal z władzą wielko- książęcą pod kierownictwem synów Jerzego — Wasyla Kosookiego i Dymitra Szemiaki. Coraz rozleglejsze obszary obejmowała wojna feudalna. Udzielni książęta i bojarzy próbowali w walce z wielkim księciem moskiewskim znaleźć oparcie w nowogrodzkiej republice bojarskiej i w księ- stwie twerskim oraz starali się wzniecić wojnę i w kresowych posiadłościach feudalnych (Chły- now, Wołogda, Ustiug). W późniejszym okresie do wojny feudalnej na Rusi wmieszało się państwo litewskie. Król polski i wielki książę litewski Kazimierz Jagiellończyk zawarł porozumienie z bojarami nowo- grodzkimi, na mocy którego otrzymał prawo zbierania kontrybucji (czornyj bór) z niektórych posiadłości nowogrodzkich i naznaczania swych ciwunów w podległych Nowogrodowi miastach (przygrodach). UNIA FLORENCKA Próbę włączenia Rusi w sferę swych wpływów politycznych podjęła kuria rzymska. W tym czasie Bizancjum, zagrożone przez Turków, potrzebowało pomocy papieża i państw zachodnio- europejskich, zgodziło się przeto na pertraktacje z kurią rzymską o zawarcie unii kościelnej, pragnąc równocześnie, aby unię tę uznał metropolita ruski. Jako kandydata na metropolitę ruskiego rząd bizantyjski zaproponował Greka Izydora, zwolennika unii. Izydor przybył w 1437 r. do Moskwy, a następnie udał się na sobór do Włoch, do Ferrary i Florencji, gdzie występował za przeprowadzeniem unii. W 1439 r. sobór florencki przyjął decyzję o unii kościołów, przy czym kościół wschodni miał przyjąć dogmaty katolickie i uznać zwierzchnictwo papieża za- chowując swoje obrzędy. Przedstawiciele ruscy na soborze odmówili podpisania aktu unii. Z inicjatywy wielkiego księciaWasyla II synod biskupów ruskich pozbawił Izydora godności metro- 877 polity, a w 1448 r. metropolitą został kierujący już faktycznie sprawami kościoła ruskiego biskup Jonasz. Patriarcha konstantynopolitański uznał tę decyzję za bezprawną,koś- ciół ruski zyskał jednak niezależ- ność od Konstantynopola umacnia- jąc się dzięki temu pod względem politycznym. NAJAZD UŁU MUHAMMEDA W czasie trwania wojny feu- dalnej na Ruś napadali, zwłaszcza od schyłku lat trzydziestych, ksią- żęta tatarscy, którzy chcieli dokonać nowych podbojów i utrwalić swe panowanie nad Rusią. Jeden z po- tomków Dżuczego, Ułu Muham- med, wypędzony z Ordy przez Edygeja, usadowił się nad górną Oką w Bielowie, mieście grani- czącym z posiadłościami Moskwy i Litwy. Następnie Ułu Muhammed przeniósł się ze swą ordą do Niż- nego Nowogrodu, skąd dokonywał grabieżczych napadów na ziemie ruskie, a nawet na Moskwę. Cerkiew Św. Wasyla w Pskowie. 1413 Na wiosnę 1445 r. synowie Ułu Muhammeda napadli na Ruś, rozbili pcd Suzdalem wojsko mos- kiewskie i wzięli do niewoli Wasyla II. Wiadomość o tym dotarła do Moskwy, którą strawił wkrótce straszny pożar. Rodzina książęca i bojarzy w panice uciekli do Rostowa. Ale lud, po- dobnie jak w czasie najazdu Tochtamysza, postanowił bronić stolicy i kierował broń przeciw każdemu, kto próbował opuścić miasto. Kiedy Tatarzy dowiedzieli się o przygotowaniach do obrony Moskwy, pociągnęli do Niżnego Nowogrodu. Po upływie trzech miesięcy Ułu Muhammed uwolnił wielkiego księcia Wasyla II, który zobowiązał się zapłacić „okup" za siebie i obciążony tym długiem powrócił do Moskwy. Wraz z nim przybyli do stolicy feudałowie mongolscy, którzy zaczęli się tu dopuszczać różnych gwał- tów, toteż ludność miejska i dworianie zbuntowali się przeciw wielkiemu księciu. Skorzystał z tego Dymitr Szemiaka i zorganizował spisek przeciw Wasylowi II, poparty przez książąt twer- skiego i możajskiego, szereg bo jarów moskiewskich, mnichów klasztoru Troicko-Siergiejewskiego i wielkich kupców („gości"). Wasyl II został oślepiony (stąd jego przydomek „Gemny") i ze- słany do Uglicza. Moskwa po raz trzeci dostała się w ręce księcia galickiego. 878 WZROST RUCHÓW ANTYFEUDALNYCH. KONIEC WOJNY FEUDALNEJ Zostawszy wielkim księciem Dymitr Szemiaka popierał rozdrobnienie feudalne, uznał nie- zależność państwa nowogrodzkiego, w księstwie suzdalsko-niżnonowogrodzkim pozwolił na powrót miejscowych książąt. Długotrwała wojna feudalna przyniosła niezliczone nieszczęścia masom ludowym. Osiedla i wsie opustoszały z powcdu najazdów tatarskich i nadmiernie wysokich podatków. Feudałowie rozgrabiali „czarne" ziemie chłopskie. W kraju zaostrzała się walka klasowa, a jej rozwój stał się jedną z przyczyn, które zmusiły udzielnych książąt i bojarów do chwilowego zaniechania oporu wobec polityki władzy wielkoksiążęcej. Wkrótce po zdobyciu Moskwy przez Dymitra Szemiakę bojarzy moskiewscy, niezadowo- leni z jego polityki, zaczęli domsgać się powrotu Wasyla II. Szemiaka widząc, że wielu dawnych zwolenników go opuszcza, zmuszony był zwolnić wielkiego księcia z więzienia. Wasyl Ciemny rozpoczął walkę o odzyskanie tronu wielkoksiążęcego, udał się do Tweru, gdzie zawarł poro- zumienie z księciem Borysem Aleksandrowiczem, który przeszedł teraz na jego stronę. Do Tweru, do Wasyla II, zaczęli zjeżdżać się moskiewscy bojarzy i „wolni słudzy" ze swymi ludźmi. W końcu 1446 r. niewielki oddział Wasyla dowodzony przez bojara Michała Pleszczejewa zdobył Moskwę nie napotykając oporu. Dymitr Szemiaka wichrzył jeszcze przez kilka lat i wraz z wrogim Moskwie bojarem nowogrodzkim najeżdżał włości i miasta wielkoksiążęce, przeważnie północne (Ustiug, Wołogda). Kiedy wojsko Dymitra Szemiaki zostało pobite, szereg księstw feudalnych północno-wschod- niej Rusi podporządkowało się rządowi moskiewskiemu. W 1456 r. pułki moskiewskie pod do- wództwem Wasyla II zadały klęskę nowogrodzkiemu pospolitemu ruszeniu. Układ zawarty w Jażełbicach ograniczał polityczną samodzielność republiki nowogrodzkiej, która zobowiązała się do zapłacenia wielkiej kontrybucji. Rząd nowogrodzki został pozbawiony prawa wydawania aktów ustawodawczych i prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. W latach sześćdzie- siątych XV w. wielki książę ograniczał też mocno suwerenność pskowskiej republiki bojarskiej. ZNIESIENIE SAMODZIELNOŚCI NOWOGRODZKIEJ REPUBLIKI FEUDALNEJ W latach sześćdziesiątych—osiemdziesiątych XV w., za panowania syna Wasyla II — Iwana III (1462—1505), dokonało się zjednoczenie polityczne głównych ziem ruskich. Na po- czątku lat siedemdziesiątych rząd moskiewski dążył przede wszystkim do ostatecznego zniesienia samodzielności nowogrodzkiej republiki feudalnej. Bojarzy nowogrodzcy na czele z wdową po namiestniku Martą Borecką, wrogo usposobieni wobec Moskwy, zaprosili w listopadzie 1470 r. na nowogrodzki tron książęcy księcia litewskiego Michała Olelkowicza, wnuka Olgierda. Na wiosnę 1471 r. nowogrodzki rząd bojarsKi postanowił zawrzeć układ o pomocy W7ajemnej z wiel- kim księciem litewskim Kazimierzem Jagiełlcńczykiem. „Czarni ludzie", tj. rzemieślnicy miejscy, a także wielu bojarów i zamożnych kupców było niezadowolonych z polityki rządu bojarskiego i przeciwnych porozumieniu z Litwą. Służebni dworianie opracowali wiosną 1471 r. na naradzie w.Moskwie plan wyprawy na Nowogród. W pochodzie wzięły udział pułki z wielu księstw. Kazimierz Jagiellończyk nie okazał 879 pomocy bojarstwu nowogrodzkiemu. Jak pisze Długosz, Kazimierz obawiał się własnych niskich poddanych zamieszkałych na Litwie, którzy liczyli na pomoc Moskwy w walce z panami litew- skimi. Michał Olelkowicz również wyjechał z Nowogrodu. Bojarzy pośpiesznie zebrali pospolite ruszenie, wcielając doń wielu rękodzielników, którzy nie umieli posługiwać się bronią i nie za- mierzali w obronie bojarów walczyć z wojskiem moskiewskim. W bitwie nad rzeką Szełoń wojsko nowogrodzkie poniosło całkowitą klęskę. Na mocy umowy zawartej w miasteczku Korostyń bojarzy nowogrodzcy zobowiązali się nie powstawać przeciw księstwu moskiewskiemu i nie przechodzić pod władzę Litwy. W latach następnych władcy moskiewscy starali się jeszcze bardziej poderwać znaczenie bojarównowogrodz- kich i tym samym przygotować włączenie Nowogrodu w skład scentralizowanego państwa. Dla- tego też Iwan III starał się skorzystać z wrogiego nastawienia nowogrodzkich „czarnych ludzi" do miejscowego bojarstwa. Kiedy w 1475 r. odbył podróż do Nowogrodu, osobiście rozpatrywał skargi chłopów i rzemieślników na bojarów i zesłał do Moskwy i innych miast wielu związanych z Litwą przedstawicieli bojarstwa nowogrodzkiego. W ten sposób książę moskiewski podciął ko- rzenie bojarskiej opozycji nowogrodzkiej i zdobył chwilowo poparcie „czarnych ludzi", którzy wierzyli, że we władzy wielkoksiążęcej znajdą obronę przed uciskiem bojarów. W 1477 r. pułki moskiewskie znów ruszyły na Nowogród. Rząd nowogrodzki musiał prosić Iwana III o pokój, który zgodził się na to pod warunkiem zniesienia na ziemi nowogrodzkiej odrębnego ustroju i zrównania jej ze wszystkimi dzielnicami, które weszły już w skład scentrali- zowanego państwa. Na początku 1478 r. władze nowogrodzkie warunek ten oficjalnie przyjęły. Dzwon zwołujący na wiece — symbol niezależności Nowogrodu — został zdjęty i wysłany do Moskwy. Wiele włości Nowogrodu, w tym także ziemie nowogrodzkie nad Dwiną, przeszło pod władzę Moskwy. KARELIA Wraz z Nowogrodem w skład zjednoczonego państwa ruskiego weszła Karelia. Podstawowym zajęciem ludności karelskiej było rolnictwo, przy czym obok uprawy wypaleniskowej rozpowszech- niła się tam także trójpolówka. Dużą rolę w gospodarce Karelów odgrywało rybołówstwo i my- ślistwo, z rzemiosł rozwinięte było kowalstwo, budownictwo statków i tkactwo. Na wybrzeżach Morza Białego ludność zajmowała się warzeniem soli. Znaczną część ziem karelskich zagarnęli wiel- cy feudałowie nowogrodzcy, miejscowych, karelskich właścicieli ziemskich było niewielu. Część chłopów, która nie popadła w zależność poddańczą, wyzyskiwało bezpośrednio państwo nowo- grodzkie. W związku z rozwojem społecznego podziału pracy w Karelii rozwijały się miasta, z których największymi były Korela i Oriechów. Historyczne losy narodu karelskiego były ściśle związane z losami narodu rosyjskiego. Chłopi i rzemieślnicy karelscy mieszkali i pracowali razem z chłopami i rzemieślnikami ruskimi, przyj- mowali ich metody pracy, obie grupy etniczne podlegały wzajemnym wpływom kulturalnym. Istnieje np. wiele wspólnego w bylinach ruskich i eposie karelo-fińskim ('Kalewala). PRZYŁĄCZENIE ZIEM LEŻĄCYCH NAD KAMĄ ORAZ PÓŁNOCNEGO URALU W 1472 r. do Moskwy przyłączony został zamieszkały przez Komi-Permiaków obszar nad górną Wyczegdą i Karną; otworem stanęła droga za Ural, na ziemie zamieszkałe przez Wo- gułów (Mansów) i Ostiaków (Chantów). W 1483 r. ekspedycja kierowana przez Fiodora Kurb- 880 skiego dotarła nad Tobół, Irtysz, Ob i ustanowiła zwierzchność Moskwy nad wieloma miejscowymi książętami. W 1489 r. wojska moskiewskie zdobyły główne miasto ziemi wiatskiej — Chłynów (Wiatkę). Podboje te odpowiadały interesom klasy panującej, która dążyła do ekspansji teryto- rialnej i zwiększenia swych dochodów. Jednocześnie ziemie za Uralem kolonizowali „czarni lu- dzie" i zbiegli chłopi; w kraju rozwijało się rolnictwo, rzemiosło, wzrastał handel, a miejscowa ludność przyswajała sobie wyższą kulturę Rusi. PRZYŁĄCZENIE KSIĘSTWA TWERSKIEGO Po Nowogrodzie przyszła kolej na księstwo twerskie. Bojarzy służebni i dzieci bojarskie księcia twersksego, widząc, że wszelki opór wobec Moskwy jest bezowocny, zaczęli przechodzić na służbę Iwana III. Kupiectwo twerskie, zainteresowane w rozwijaniu stosunków gospodar- czych z Moskwą, odmówiło również poparcia swemu księciu. Książę twerski Michał Boryso- wicz, pozbawiony oparcia społecznego w walce z Moskwą, poszedł za przykładem bojarstwa no- wogrodzkiego i zawarł sojus/ z Kazimierzem Jagiellończykiem, co dało sygnał do dwóch wypraw moskiewskich na Twer (w 1483 i 1485 r.). Ostatnia wyprawa zakończyła się zniesieniem samo- dzielności księstwa twerskiego. Książę twerski uciekł na Litwę. 3. ROZKŁAD ZŁOTEJ ORDY. WYZWOLENIE RUSI SPOD OBCEGO JARZMA. WALKA NARODU RUSKIEGO Z CHANATAMI TATARSKIMI ROZKŁAD ZŁOTEJ ORDY. UTWORZENIE CHANATU KAZAŃSKIEGO, ASTRACHAŃSKIEGO I SYBERYJSKIEGO Złota Orda była państwem pozbawionym stałej bazy ekonomicznej, zawdzięczającym swe sukcesy w znacznym stopniu grabieży ujarzmionych narodów. Wiele z tych narodów znajdowało się na znacznie wyższym poziomie rozwoju niż zaborcy. Wobec braku więzi gospodarczych i na skutek nieustannych zamieszek wewnętrznych Orda skazana była na nieuchronny upadek, ale do upadku tego przyczyniły się podbite narody, które nie ustawały w walce przeciwko panowaniu mongolskiemu, a wśród nich przede wszystkim naród ruski. Po klęsce poniesionej przez oddziały Mamaja na Kulikowym Polu Złota Orda zaczęła się w coraz szybszym tempie rozpadać na chanaty, a jej trzon, tj. Wielka Orda, której koczowiska znajdowały się nad dolną Wołgą, coraz bardziej słabła. W drugim ćwierćwieczu XV stulecia nad środkową Wołgą powstało nowe państwo — chanat kazański, który zaczął rywalizować z państwem ruskim o opanowanie terenów nad środkową Wołgą. Zagony pierwszych chanów kazańskich Ułu Muhammeda i jego synów Jusufa i Mahmuteka pustoszyły ziemie ruskie i podchodziły aż pod Moskwę. Kiedy na ziemiach ruskich trwał proces centralizacyjny, chanat kazański pogrążony był w chaosie ciągłych zamieszek feudalnych. Przy ujściu Wołgi powstało w połowie XV w. drugie państwo feudalne—chanat astrachański. Chanat ten, stanowiący dla Rusi również poważne niebezpieczeństwo, starali się wykorzystać 56 — Historia powszechna t. III 881 przeciwko Rusi chanowie krymscy. W XV w. na terytorium zachodniej Syberii, pomiędzy rzekami Tobół, Tura, Irtysz i Ob, powstał chanat syberyjski, który podbił miejscową ludność — Ostiaków, Wogułów i in. Chanaty — kazański, astrachański i syberyjski — ulegały politycz- nym wpływom Ordy Nogajskiej, która powstała w końcu XIV w. i koczowała na obszarach między Wołgą i Irtyszem. Ludy nadwołżańskie, tj. Mordwini, Maryjczycy, Czuwasze, Udmurci, Baszkirzy i in., od XIII w. znajdowały się pod władzą Złotej Ordy, a po jej upadku podlegały chanatowi kazańskiemu. Ludność ta zajmowała się przeważnie rolnictwem i hodowlą bydła, wielką rolę w jej życiu odgry- wało myślistwo, rybołówstwo i bartnictwo. W procesie feudalizacji wydzieliła się tu arysto- kracja, starszyzna zamieszkująca w umocnionych grodkach. Warowne grodki budowali także na terenach nadwołżańskich murzowie tatarscy. Miejscowa ludność płaciła feudałom tatarskim daninę w naturze (jasak). Podbój mongolski nie przerwał stosunków Rusi z nieruskimi ludami nadwołżańskimi. W koń- cu XIV w. książęta nowogrodzcy podbili część ziemi mordwińskiej, która następnie wraz z księ- stwem nowogrodzkim weszła w skład scentralizowanego państwa ruskiego. UTWORZENIE CHANATU KRYMSKIEGO. ZAGARNIĘCIE PRZEZ TURCJĘ POŁUDNIOWYCH WYBRZEŻY KRYMU Zaborcy mongolscy opanowali także Półwysep Krymski, gdzie znajdowały się również osiedla słowiańskie. Pod koniec XIII w. powstało na Krymie zależne od Złotej Ordy namie- stnictwo tatarskie, w którym kształtowały się stosunki feudalne. Osiadła tu arystokracja tatarska starała się umocnić na Półwyspie, grabiła miejscową ludność i przywłaszczała sobie jej grunty. W XIII w. wyprawy krzyżowe umożliwiły kupcom genueńskim i weneckim ekspansję na pół- nocne wybrzeże Morza Czarnego, a zaborcy mongolscy odcięli od Rusi Krym i północne wy- brzeże Morza Czarnego, przyczyniając się do umocnienia kolonii włoskich. W latach siedem- dziesiątych XIII w. Genueńczycy założyli na Krymie za zezwoleniem wielkiego chana mongol- skiego kolonię Kaffę (w miejscu obecnej Teodozji). Genueńczycy zagarnęli także inne miasta wybrzeża czarnomorskiego — Chersones, Cembalo (Bałakławę), Suroż (Sudak), Kercz. Wenec- janie walczyli z Genueńczykami o prawo wyzyskiwania mieszkańców Krymu. Grabieżą i pi- ractwem kupcy włoscy dorabiali się olbrzymich kapitałów. Włosi wywozili ze swych kolonii zboże, sól, futra, drewno itd., kupowali od możnowładztwa tatarskiego niewolników i różne towary, sprzedając w zamian kosztowności, tkaniny i broń. Tatarzy ściągali z kolonii włoskich daninę, a w przypadku oporu niszczyli je w okrutny sposób. Chanat krymski powstał w połowie lat dwudziestych XV w., kiedy to na tron chański wstą- pił Chadżi-Girej poparty przez księstwo litewskie, któremu zależało na osłabieniu Złotej Ordy. Rząd ruski z kolei próbował wykorzystać chanów krymskich do walki z Wielką Ordą i Litwą, toteż starał się utrzymywać stosunki dyplomatyczne z Krymem. Ruś była także zainteresowana w rozwoju stosunków handlowych i kulturalnych z krajami Europy Południowej poprzez porty północnych wybrzeży Morza Czarnego. Od drugiej połowy XV w. północnym brzegom Morza Czarnego zaczęła zagrażać Turcja, która usadowiła się już na Półwyspie Bałkańskim i w Konstantynopolu, a od niedawna opano- wała Dardanele i Bosfor. W 1454 r. flota turecka ostrzelała Białogród (Akerman) i podpłynęła 882 pod Kaffę. Feudałowie tatarscy porozumieli się z Turkami w sprawie wspólnych działań prze- ciwko Genueńczykom. W 1475 r. flota turecka znowu zablokowała Kaffę, bombardowała miasto i zmusiła je do kapitulacji. Następnie Turcy zdobyli Sudak, Mangup i Tanę nad Morzem Azow- skim. Cały nadbrzeżny pas Krymu przeszedł we władanie sułtana tureckiego jako sandżak (woj- skowa jednostka administracyjna) z ośrodkiem w Kaf fie, gdzie rezydował pasza turecki z wiel- kimi siłami zbrojnymi. Północną, stepową część Krymu, a także tereny nad dolnym Dnieprem Turcja przekazała swemu wasalowi, chanowi krymskiemu Mengli-Girejowi. Po opanowaniu południowych wybrzeży Krymu przez Turcję zwiększyło się niebezpie- czeństwo zagrażające Rusi ze strony chanów krymskich, których popierali feudałowie tureccy. Jednym z głównych celów zbójeckich najazdów tatarskich było zdobycie niewolników sprze- dawanych następnie na tureckich rynkach. Wzrosło także zagrożenie Rusi przez chanat kazań- słd, który był potencjalnym sprzymierzeńcem Turcji w realizacji jej polityki zagranicznej. UWOLNIENIE RUSI SPOD JARZMA MONGOLSKIEGO W latach siedemdziesiątych—osiemdziesiątych chan Wielkiej Ordy Achmed (Achmat) pró- bował wzmocnić swą władzę nad Rusią, która nie uważała się już za zależną od chanów mon- golskich. Wyprawa Achmed-chana na Ruś w 1472 r. zakończyła się porażką i okazało się, że Wielka Orda nie jest w stanie zmusić Rusi do uległości. Jednakże międzynarodowa i wewnętrzna sytuacja państwa ruskiego skomplikowała się wkrótce i Achmed-chan znów spróbował dopiąć swych celów. W 1479—80 r. na ziemię pskowską napadła armia zakonu inflanckiego pod do- wództwem mistrza Bernharda von der Borcha, a król polski i wielki książę litewski Kazimierz Jagiellończyk przygotowywał się do wyprawy na Moskwę. Na domiar złego przeciwko Iwa- nowi III zbuntowali się jego bracia, udzielni książęta Andrzej i Borys, i wraz z rodzinami, bo- jarami i sługami, powołując się na feudalne prawo „odjazdu", wyjechali ze swych posiadłości do Wielkich Łuków, na zachodnią granicę, aby połączyć się z wojskiem litewskim. Jedno- cześnie wykryty został spisek bojarsrwa nowogrodzkiego, które zamierzało oddać Nowogród królowi polskiemu. W takiej sytuacji na jesieni 1480 r. Achmed-chan rozpoczął swą wyprawę na Ruś, posuwając się w kierunku granicy litewskiej, nad górny bieg Oki, a następnie nad jej dopływ Ugrę. Gdy Iwan III przybył z Kołomny do Moskwy, aby osiągnąć porozumienie z braćmi, mie- szkańcy podgrodzia; podejrzewając go o tchórzowstwo, zażądali, aby powrócił do wojska. Na- stroje i żądania szerokich mas ludowych przyczyniły się do organizacji aktywnego oporu przeciw Achmedowi. Iwan III chciał jednak osiągnąć zwycięstwo bez wielkich strat, zwlekał więc i starał się zyskać na czasie. Pod koniec 1480 r. zmieniła się międzynarodowa i wewnętrzna sytuacja Rusi. Iwan III pogodził się z książętami udzielnymi i uzyskał od nich pomoc wojskową. Kazimierz IV Ja- giellończyk nie był w stanie udzielić pomocy Achmed-chanowi, ponieważ na jego własne po- siadłości napadł z poduszczenia Moskwy chan krymski Mengli-Girej. Naród ruski odparł rów- nież najazd rycerzy inflanckich na północno-zachodnie ziemie Rusi. Z nadejściem zimy wojska Achmed-chana musiały w pośpiechu wycofać się znad Ugry, gdyż nie otrzymały pomocy od swych sojuszników i cierpiały wskutek zimna i głodu. Achmed-chan po ograbieniu ziem Kazimierza Jagiellończyka, z którym próbował ujarzmić Ruś, skierował się nad ujście Wołgi, gdzie został zabity przez Nogajów. W wyniku długotrwałej i uporczywej walki naród ruski zrzucił w 1480 r. 883 jarzmo mongolskie. Znaczenie tego faktu było ogromne. Podkreślając ścisły związek między procesem wewnętrznego jednoczenia ziem ruskich i tworzenia scentralizowanego państwa a oba- leniem jarzma mongolskiego, Engels pisał: „... w Rosji obalenie książąt udzielnych odbywało się równocześnie ze zrzuceniem jarzma tatarskiego i zostało ostatecznie przypieczętowane przez Iwana III"1. 4. POWSTANIE SCENTRALIZOWANEGO PAŃSTWA ROSYJSKIEGO I JEGO POLITYKA WEWNĘTRZNA ZNACZENIE SCENTRALIZOWANEGO PAŃSTWA ROSYJSKIEGO W latach osiemdziesiątych XV w. większość ziem ruskich była już zjednoczona w scentra- lizowanym państwie moskiewskim. Formalnie zachował swoją niezależność Psków, który potrze- bował jednak poparcia Moskwy w walce z zakonem inflanckim i feudałami litewskimi i uzna- wał władzę namiestników moskiewskich. W zależności od rządu moskiewskiego znajdowało się również księstwo riazańskie. Część ziem ruskich, m.in. ziemię smoleńską i czernihowsko- -siewierską, zagarnęli feudałowie litewscy. Po przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego, nie- ustannych zamieszek wewnętrznych i wojen feudalnych kraj mógł swobodniej rozwijać się pod względem ekonomicznym i kulturalnym i skuteczniej walczyć o niezależność. Utworzone pod koniec XV w. scentralizowane państwo rosyjskie było państwem wielo- narodowościowym. Pomimo klasowego charakteru polityki wielkoksiążęcej włączone w skład państwa rosyjskiego narodowości nawiązały stosunki z narodem rosyjskim i ulegały wpływom bardziej rozwiniętej gospodarki i wyższej kultury rosyjskiej. Jednocześnie narodowości niero- syjskie zostały w państwie rosyjskim, które służyło interesom panującej klasy feudałów, odepch- nięte na dalszy plan. Antyfeudalne ruchy chłopstwa nierosyjskiego, spowodowane wyzyskiem ze strony rosyjskich i miejscowych feudałów oraz uciskiem narodowym ze strony władzy wiel- kosiążęcej, zlewały się stopniowo z wystąpieniami narodu rosyjskiego przeciwko uciskowi feu- dalnemu, często jednak były walką z obcym jarzmem. ROZWÓJ APARATU ADMINISTRACYJNEGO Kiedy unifikacja ziem ruskich została zakończona, przyszła kolej na reformy aparatu pań- stwowego. Przed zjednoczeniem istniejące w księstwach ruskich organy władzy różniły się mię- dzy sobą. Przy księciu istniała rada złożona z bojarów — duma bojarska. Wybitną rolę w radzie książęcej odgrywali: tysięcznik — dowódca miejskiego pospolitego ruszenia, okolniczy — od- powiednik późniejszego mistrza ceremonii, i skarbnik. Na czele książęcej gospodarki dworskiej stał dworecki. Organami zarządu lokalnego w miastach i włościach byli namiestnicy i wotostiele mianowani zwykle na rok spośród bojarów i wolnych sług. Otrzymywali oni swój urząd, z któ- rym łączyły się uprawnienia administracyjne i sądowe, w kormlenije, tj. z prawem pobierania od ludności zaopatrzenia (kormy), stąd nazywano ich kormlenszczykami. W systemie nadwor- nych instytucji i kormlenija nie było ścisłego rozgraniczenia funkcji państwowych i dworskich. 1 F. Engels, O upadku f eudalizmu i początkach rozwoju burżuazji, s. 15—16. 884 Ludność zależna osiadła na ziemi pańskiej znajdowała się pod dziedziczną władzą feudała, który zwykle posiadał przywileje immunitetowe. Posiadłości takiego feudała wyłączane były częścio- wo lub całkowicie spod jurysdykcji namiestników książęcych i wołostieli oraz zwolnione od powinności na rzecz państwa. Zjednoczeniu politycznemu ziem ruskich towarzyszyła centralizacja administracji państwo- wej. Formą scentralizowanych rządów na Rusi była monarchia feudalna. W latach osiemdzie- siątych XV w. polityczne prawa udzielnych książąt domu moskiewskiego zostały mocno ogra- niczone, a sami książęta zdegradowani do roli służebnych wotczynników. Wraz z rozszerzeniem funkcji państwa duma bojarska nabrała charakteru stałej instytucji, powstały specjalne organy władzy, które w XVI w. przekształciły się w prikazy (resorty). Przy- wileje immunitetowe feudałów-wotczynników zostały ograniczone, jurysdykcję przekazano na- miestnikom książęcym, poddanym coraz ściślejszej kontroli przez powołaną do tego instancję centralną. Scentralizowany aparat państwowy służył klasie panującej do umocnienia jej władzy nad zależną ludnością. ORGANIZACJA SIŁ ZBROJNYCH. FINANSE W okresie rozdrobnienia feudalnego wielcy i udzielni książęta mieli własne oddziały zbrojne złożone z ludności zależnej ich wotczyn, głównie z czeladzi dworskiej. Na czele tych oddziałów stali bojarzy i wolni słudzy. Chłopi wystawiali określoną liczbę wojowników pospolitego ruszenia (posocha) od sochy, będącej jednostką terytorialną. Służbę wojskową pełniła także miejska ludność rzemieślniczo-handlowa. Służba bojarów i wolnych sług w okre- sie rozdrobnienia feudalnego była dobrowolna. Przysługiwało im prawo „wymówienia się" u księcia. W związku ze zjednoczeniem ziem ruskich wokół Moskwy pod koniec XV w. książęta moskiewscy zaczęli zaprzysięgać bojarów na piśmie, że nie będą stosowali „odjazdu" i docho- wają „wierności". Wraz z umocnieniem księstwa moskiewskiego następowały zmiany również w organizecji sił zbrojnych. Do szeregów bojarstwa moskiewskiego przyłączyli się bojarzy z in- nych księstw ruskich, książęta służebni spośród byłych książąt udzielnych, którzy utracili sa- modzielność, bojarzy litewscy. Wielu książąt przybywało na służbę do wielkiego księcia moskiew- skiego z własnymi pocztami zbrojnymi. Jednocześnie wzrastała liczebność miejskiego i chłop- skiego pospolitego ruszenia. Z chwilą zniesienia stanowiska tysięcznika wojsko zostało osta- tecznie podporządkowane władzy wielkiego księcia, dzięki czemu wzrosła zdolność obronna państwa i możliwe było bardziej sprężyste dowodzenie. Z chwilą powstania w latach osiemdziesiątych XV w. scentralizowanego państwa nastą- piło dalsze wzmocnienie sił zbrojnych. Pułki dworiańskie rekrutowały się z byłych wolnych sług dworu wielkoksiążęcego, a także dworów samodzielnych dawniej książąt oraz sług pod dworskim (spośród chołopów). Rozwinął się system pomiestny — system nadzielania ziemią ludzi pełniących służbę. W miarę upływu czasu polepszała się technika wojskowa. Pod koniec XIV w. w księstwie moskiewskim pojawiła się broń palna (armaty), która później weszła w użycie rów- nież w innych księstwach. Artylerii początkowo używano podczas obrony i oblegania miast, a następnie także w otwartych działaniach polowych. Centralizacja państwa pociągała za sobą również umocnienie aparatu finansowego. Przy- wileje podatkowe wielkich feudałów zostały ograniczone. Książęce ziemie domenialne otrzy- 885 mały oddzielny zarząd. W związku z tym pewne prace pańszczyźniane, które wykonywali w do- menie książęcej chłopi należący do właścicieli ziemskich różnych kategorii, tj. feudałów świec- kich i duchownych, zastąpione zostały czynszem pieniężnym. Podatki bezpośrednie rozkładał i ściągał samorząd ziemski na podstawie okresowo sporządzanych spisów ludności obowiązanej do płacenia podatków. Po powstaniu scentralizowanego państwa władze systematycznie doko- nywały spisów, które stały się dokumentami poświadczającymi prawa właścicieli ziemskich do feudalnych posiadłości i zależnych chłopów. 5. SYTUACJA MIĘDZYNARODOWA PAŃSTWA ROSYJSKIEGO POD KONIEC XV W. W końcu XV w. w dziedzinie polityki zewnętrznej przed państwem rosyjskim stanęły następujące zadania: odparcie najazdów chanów tatarskich i umocnienie południowo-wschod- nich granic Rusi; walka o odzyskanie ziem oderwanych przez Polskę i Litwę; obrona przed agresją zakonu inflanckiego. WALKA Z CHANATAMI TATARSKIMI I ZAKONEM INFLANCKIM Po zwycięstwie odniesionym nad Wielką Ordą rząd rosyjski umocnił swe wpływy poli- tyczne w chanacie kazańskim, który stał się bazą antyrosyjskiej polityki chanów krymskich, sułtanów tureckich i Ordy Nogajskiej. Rząd rosyjski starał się pozyskać niektórych feudałów kazańskich, ale jednocześnie w latach osiemdziesiątych XV w. zorganizował kilka wypraw na Kazań. Największą z nich była wyprawa w 1487 r., w wyniku której miejsce obalonego chana Alego zajął zwolennik Moskwy Muhammed-Emin. W latach osiemdziesiątych XV w. w polityce zagranicznej na plan pierwszy wysunęło się zadanie rewindykacji ziem zabranych przez Polskę i Litwę, toteż państwo rosyjskie starało się wejść w stosunki z przeciwnikami Jagiellonów, Habsburgami austriackimi, Węgrami i Moł- dawią. W dwóch ostatnich dziesięcioleciach XV w. Rosja nawiązała trwałe kontakty z państwem mołdawskim i węgierskim. Najazdy Niemców inflanckich skłoniły rząd rosyjski do wysłania przeciw nim w 1481 r. pułków zbrojnych. W wyniku działań wojennych rycerze inflanccy zmuszeni byli zawrzeć za- wieszenie broni. W celu skuteczniejszej obrony granic Iwan III wzniósł w 1492 r. naprzeciw Narwy kamienną twierdzę, którą nazwał Iwangorod. W 1493 r. rząd rosyjski zawarł porozu- mienie z Danią i w 1494 r. zamknął w Nowogrodzie dom Hanzy, konkurenta Danii. Jednocześnie w latach 1487—1494 między Moskwą a Litwą trwały ciągłe utarczki o te- rytorium pograniczne wokół Nowogrodu i Smoleńska oraz nad górnym biegiem Oki i Ugry. Książęta czernihowsko-siewierscy, których wotczyny leżały nad górnym biegiem Oki, zerwali zależność od Litwy i przeszli na stronę Rosji, przekazując swe posiadłości pod władzę państwa rosyjskiego. W r. 1494 między Litwą a Moskwą doszło do zawarcia pokoju, na mocy którego przy Rosji pozostało terytorium w dorzeczu górnej Oki i szereg miast ziemi smoleńskiej, m.in. Wiaźma. 886 Sobór Uspieński w moskiewskim Kremlu. 1476—1479 WZROST MIĘDZYNARODOWEGO ZNACZENIA PAŃSTWA ROSYJSKIEGO Pod koniec XV w. państwo rosyjskie zdobyło mocną pozycję na arenie międzynarodowej. Za panowania Iwana III papiestwo podjęło nową próbę zdobycia wpływów politycznych w Rosji, doprowadzając w 1472 r. do małżeństwa między Iwanem III a wychowaną w Rzymie brata- nicą ostatniego cesarza bizantyjskiego Zoe Paleolcg. Jednakże wbrew zamierzeniom kurii rzym- skiej małżeństwo to przyniosło korzyść wyłącznie państwu rosyjskiemu, którego wpływy mię- dzynarodowe znacznie wzrosły; dyplomacja rosyjska zaczęła propagować ideę, że Moskwa jest trzecim Rzymem (drugim Rzymem nazywano w średniowieczu bizantyjski Konstantynopol). W 1486 r. przebywał w Moskwie rycerz śląski Mikołaj Poppel, który zebrał wiadomości o państwie rosyjskim i przekazał je sejmowi Rzeszy. Następnie Poppel powtórnie przyjechał do Moskwy, tym razem w charakterze posła cesarza Fryderyka III, który pragnął poddać władcę rosyjskiego swej zwierzchności, proponując mu nadanie tytułu królewskiego; poza tym cesarz wysunął projekt małżeństwa swego bratanka z jedną z córek Iwana III. Moskwa wszystkie te plany stanowczo odrzuciła. Rozszerzając sferę swych stosunków międzynarodowych, rząd Iwana III nawiązał sto- sunki dyplomatyczne z Wenecją, Neapolem i Genuą. W ostatnim ćwierćwieczu XV w. do Włoch z Rosji udało się pięć poselstw. W 1492 r. rząd rosyjski zaproponował Turcji nawiązanie re- gularnych stosunków handlowych i dyplomatycznych, a w 1497 wysłał do Turcji posła Michała Pleszczejewa, który zawarł z sułtanem w imieniu Rosji układ handlowy. W końcu XV w. Moskwa nawiązała stosunki dyplomatyczne z Iranem. Odnawiały się dawne kontakty, łączące Rosję z krajami Kaukazu, Zakaukazia i Azji Środkowej. W latach sześć- dziesiątych XV w. z Moskwy udał się do Baku, do szyrwanszacha Farruch Jasara, poseł Iwana III. W 1466 r. szyrwanszach wysłał do Iwana III posła Asambega (Hasan Bega). W 1475 r. poseł republiki weneckiej Contarini spotkał w Tebrizie na dworze Uzun Hasana posła moskiewskiego Marco Rosso i odbył z nim podróż z Tebrizu do Fasisu, zatrzymując się po drodze w Szemasze, a następnie przez Derbent i Astrachań udali się do Moskwy. W 1490 r. do Moskwy przyjechał poseł z Azji Środkowej od timurydzkiego sułtana Chorasanu, Husejna Bajkary, i zaproponował zawarcie układu „o przyjaźni i miłości". W 1492 r. w Moskwie zjawił się poseł króla Kachetii Aleksandra. W 1499 r. odwiedziło Rosję poselstwo szyrwanszacha Szemachy. KULTURALNE I POLITYCZNE STOSUNKI Z RÓŻNYMI KRAJAMI W XIV—XV w. odradzały się stopniowo stosunki Rusi z krajami Kaukazu. Dużą rolę jako pośrednicy w handlu z krajami Wschodu odgrywali Ormianie, którzy mieli w Moskwie swoją kolonię. Kronikarz ruski ubolewa nad spustoszeniem Kaukazu przez hordy mongolskie, ze zgrozą opisuje podboje Tamerlana (Timura). W zapisie o unii florenckiej autor kroniki podkreśla, że słuszne stanowisko zajął metropolita gruziński Grzegorz, który nie zgodził się przyjąć unii. W Opowieści o królestwie babilońskim bohaterami, którzy otrzymują regalia kró- lewskie, są Rosjanin, Grek i Obez1. 1 Obezowie, czyli Abchazi. Na Rusi i na Wschodzie często mylono ich z Gruzinami, ponieważ Abchazja i Gruzja stanowiły jedno państwo. 888 Zbawiciel Ikona Andrzeja Rublowa. Początek XV w. Zabytki literatury ruskiej świadczą o wielkim zainteresowaniu życiem krajów słowiańskich. Ignacy, towarzyszący metropolicie Pimenowi w podróży do Konstantynopola, zapisał, co mu opowiadano o bitwie na Kosowym Polu. Nawołując „ruskich ludzi" do walki z Achmed-chanem w 1480 r. kronikarz pisze o „wielkich i sławnych ziemiach" zrujnowanych przez Turków — Bułgarii, Serbii, Bośni i Chorwacji. W krajach słowiańskich rosło zainteresowanie Rusią, jej językiem i literaturą. Uczony buł- garski Konstanty Kostenecki, zbliżony do dworu władcy serbskiego Stefana Łazarewicza, w swej pracy O pismach wypowiada się za jednością słowiańską i dowodzi, że „świetni i mądrzy mę- żowie" przy tłumaczeniu pierwszych ksiąg z języka greckiego na słowiański oparli się na ję- zyku ruskim, uzupełniając go słowami bułgarskimi, serbskimi, czeskimi i chorwackimi. Zabytki piśmiennictwa ruskiego rozpowszechniły się w Bułgarii i Serbii. Jednocześnie wpływ kultu- ralny Słowian południowych przejawił się w ruskim piśmie, ortografii, w iluminowaniu ręko- pisów itd. Do chwili upadku Cesarstwa Bizantyjskiego Ruś utrzymywała z nim stałe stosunki. Anna, córka wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla I, została żoną późniejszego cesarza bizantyj- skiego Jana VIII Paleologa. Po zdobyciu Półwyspu Bałkańskiego przez Turków i najazdach feudałów tureckich na cesarstwo Trapezuntu w końcu XIV w. do Moskwy przybyli metro- polici z Trapezuntu i Adrianopola. Do Moskwy przyjeżdżali artyści i rzemieślnicy greccy. Zna- jomość języka greckiego była stosunkowo dość rozpowszechniona na Rusi, przeważnie wśród duchowieństwa. Klasztory ruskie posiadały wiele ksiąg greckich. Wielu podróżnych udawało się z Rusi do Konstantynopola, gdzie istniała kolonia ruska. W Konstantynopolu i na górze Athos przybysze z Rusi zajmowali się przepisywaniem ksiąg. Po podbiciu Bizancjum przez Turcję na Ruś przybyło wielu uchodźców. Mieszkający w Moskwie w XV w. Włosi stanowili oddzielną kolonię. Do Moskwy przy- jeżdżali różni majstrowie włoscy — płatnerze, mincerze, artyści malarze, budowniczowie, wśród nich wybitny budowniczy Aristotele di Fioravente. Tak więc Ruś utrzymywała stosunki ekonomiczne, polityczne i kulturalne zarówno z kra- jami Zakaukazia i Azji Środkowej, jak i państwami i krajami Europy Zachodniej i Południowo- Wschodniej (północne Niemcy, Włochy, Turcja, kraje bałkańskie itd.). 6. KULTURA RUSKA W XIV—XV W. UKSZTAŁTOWANIE SIĘ NARODOWOŚCI WIELKORUSKIEJ W XIV—XV w. coraz wyraźniej zaznaczała się odrębność języka wielkoruskiego. Kiedy księstwo moskiewskie poszerzyło swoje terytorium przez przyłączenie księstw smoleńskiego, włodzimierskiego, twerskiego i innych, powstały warunki umożliwiające zlanie się miejscowych narzeczy. W tym czasie też uformowało się wiele cech języka wielkoruskiego w zakresie fone- tyki, form gramatycznych itd. Pogłębiała się świadomość narodu ruskiego jako wspólnoty etnicznej. I tak po bitwie na Kulikowym Polu wzrosło zainteresowanie dziejami ziemi ruskiej. Moskwa coraz wyraźniej stawała się ośrodkiem życia kulturalnego, i tu też powstały kroniki przeniknięte ideą jedności Rusi. Utrwalać się zaczęły tradycje narodowe w dziedzinie literatury i sztuki, odbudowywano 890 zabytki architektury ruskiej; szczególne zainteresowanie budziła spuścizna ideowa dawnej Rusi, pomniki przeszłości ruskiej, jak Powieść 'doroczna, Słowo o wyprawie Igora, które były wyrazem idei jedności narodowej. Z tradycji narodowych ludu ruskiego wyrastała dalsza twórczość, powstawały nowe wartości kulturalne. Ogólne cechy narodowe kształtowały się na Rusi w ciągu wielowiekowej walki z naporem obcych zaborców. Na podstawie narodowości staroruskiej, z której rozwinęła się także narodowość ukraiń- ska i białoruska, ukształtowała się narodowość wielkoruska. Ośrodkami jej powstawania był Rostów, Suzdal, Włodzimierz i Moskwa, tj. terytorium zamieszkałe niegdyś przez wschodnio- słowiańskie plemiona Wiatyczów, Krywiczów i Słowienów nowogrodzkich. W kształtowaniu się narodowości rosyjskiej miały udział, chociaż nieznaczny, również osiadłe między Oką i Woł- gą plemiona niesłowiańskie. USTNA TWÓRCZOŚĆ LUDOWA W XIV—XV w. powstało wiele wspaniałych zabytków folkloru. W Nowogrodzie powstały byliny o Wasylim Busłajewie i o bogatym kupcu Sadce. W ustnej twórczości ludowej znalazła odbicie bohaterska walka o ziemię ruską z mongolskimi i innymi zaborcami. Pieśni ludowe są podstawą opowiadań o bitwie nad Kalką, w Której uczestniczyło „siedemdziesięciu wielkich i dzielnych bohaterów", o sławnym obrońcy ziemi riazańskiej przed hordami Batu, bohaterze Eupatym Kołowracie, o obrońcy Smoleńska Merkurym. Powstanie w Twerze w 1327 r. prze- ciwko tatarskiemu baskakowi Szewkale wspominał lud w pieśni o Szczełkanie Dudentiewiczu, która rozpowszechniła się szeroko poza granicami księstwa twerskiego. W XIV w., zwłaszcza po zwycięstwie nad hordami Mamaja na Kulikowym Polu, autorzy bylin opiewali dawnych bohaterów kijowskich, chcąc upamiętnić walkę z jarzmem Złotej Ordy. LITERATURA Ośrodkiem kultury powstającego scentralizowanego państwa stała się w XIV w. Moskwa. Literatura polityczna księstwa moskiewskiego, odzwierciedlająca przeważnie ideologię feu- dalną, starała się wykazać konieczność unifikacji ziem ruskich. Powstał cały cykl opowiadań związanych z walką Rusi pod kierownictwem Moskwy przeciw jarzmu mongolskiemu. Opo- wieści o Mamajowym pobojowisku oraz świetny poemat Zadońszczyna, napisany przez riazań- skiego duchownego Sofoniusza, opiewają zwycięstwo na Kulikowym Polu. Autor Zadońszczyny wzorował się na Słowie o wyprawie Igora. W opowieści o zburzeniu Moskwy przez Tochtamysza w 1382 r. autor, zapewne przedsta- wiciel ludności handlowo-rzemieślniczej, opowiada, jak szerokie masy ludności miejskiej broniły stolicy, którą opuścili książęta i bojarzy. Skargę na zrujnowanie Moskwy przenika głęboki liryzm. Autor Słowa o życiu i śmierci cara ruskiego, wielkiego księcia Dymitra Iwanowicza, reprezentujący postępową część feudalów, mówi o potrzebie silnej władzy wielkoksiążęcej. Podbój Konstanty- nopola i słowiańskich krajów Półwyspu Bałkańskiego odbił się echem w literaturze. Wielką po- pularnością cieszyła się na Rusi opowieść Nestora Iskandera o zdobyciu Carogrodu (Konstan- tynopola). W opowiadaniu tym na przykładzie obrony Konstantynopola autor wykazuje, czym jest obowiązek obrony ojczyzny. Idea zjednoczenia ziem ruskich występuje również w zwodach kronikarskich powstałych w Moskwie w XIV—XV w. na dworze książęcym i w siedzibie metropolity. Dzięki międzynaro- 891 dowemu znaczeniu Moskwy jako stolicy powstającego państwa zrodziło się tu zainteresowanie zagadnieniami historii powszechnej. W połowie XV w. Pachomiusz Logofet napisał dzieło Ruski chronograf, w którym wypowiada się za jednością narodów słowiańskich, uzasadniając historycz- nie wiezie Rusi z południowymi i zachodnimi Słowianami. SZTUKA W XIV—XV w. wysoki poziom osiągnęła sztuka ruska. W końcu XIV w. przybył do Rosji z Bizanqum malarz Teofanes Grek, który ozdobił freskami najpierw cerkwie w Nowogrodzie, a następnie w Moskwie. Powstała znakomita szkoła malarstwa, której wybitnym przedstawicielem Sobór Błagowieszczeński w moskiewskim Kremlu. 1484—1489 był malarz Andrzej Rublow, uczeń Teofanesa Greka. Nawiązując do artystycznej spuścizny przeszłości i twórczo ją przekształcając, Rublow wychował całą plejadę ruskich malarzy. Dziełem Rublowa jest obraz Zbawiciela w soborze Sawino-Starożewskiego klasztoru w Zwieniogorodzie oraz freski soboru Uspieńskiego we Włodzimierzu. Znakomitym dziełem Rublowa jest ikonostas w Ławrze Troicko-Siergijewskiej, a szczególnie ikony: Trójca Święta, która znajduje się obecnie w Galerii Trietiakowskiej, oraz Niewiasty u grobu Chrystusa. Przyjacielem i najbliższym współ- pracownikiem Rublowa był Daniło Czorny. Na koniec XV i początek XVI w. przypada twórczość Dionizego i jego synów. Ich dziełem 892 są malowidła w cerkwi w klasztorze Pafnutiewo-Borowskim i w soborze klasztoru wołokołams- kiego. Najwybitniejszym dziełem Dionizego są freski w klasztorze Ferapontowa, k. Biełooziera. W ciągu XIV i XV w. przeżywało rozkwit budownictwo ruskie. W największych miastach — Moskwie, Twerze, Nowogrodzie, Pskowie i in. — budowano umocnienia, wznoszono cerkwie. W związku z przekształceniem Moskwy w stolicę scentralizowanego państwa w drugiej połowie XV w. zaczęła się przebudowa Kremla, którego mury wzniesione zostały jeszcze za Dymitra Dońskiego (w 1367 r.). Do Moskwy wezwano najlepszych majstrów z Pskowa, Tweru, Rostowa i innych miast. Razem z nimi pracowali zaproszeni budowniczowie włoscy: Arystoteles Fioravente, Antonio Friazin, Marco Ruffo, Piętro Solario, Alewiz Iriezin (Aleyiso) i in. Nowy Kreml, zbudowany za Iwana III, odpowiadał wymaganiom sztuki wojskowej owego czasu. Zbu- dowane zostały również nowe sobory—Uspieński, Błago wieszczeński, Archangielski — Grano wi- tają Pałata i inne budynki dworu książęcego. W Uspieńskim soborze metropolitalnym widoczne są charakterystyczne cechy architektury włodzimiersko-suzdalskiej i nowogrodzkiej. Jednocześnie monumentalne budownictwo ruskie, które rozwijało się na podstawie tradycji narodowych, świadczy o wpływach sztuki antycznej i włoskiej, np. dekoracja soboru Archangielskiego. Nowe budowle wznoszono również w innych miastach, w Wołokołamsku, Dymitrowie, Ugliczu. Mistrzowie ruscy znani byli również poza granicami kraju. Ruscy malarze ikon pracowali w Krakowie i Lublinie, w Visby na Gotlandii i w Złotej Ordzie. NAUKA W okresie powstania scentralizowanego państwa ruskiego rozwijała się nauka i oświata. Ożywione budownictwo świeckie i sakralne przyczyniło się do rozwoju umiejętności i sprawności technicznej. Aby posługiwać się machinami kruszącymi mury obronne i artylerią, trzeba było umieć obliczać siłę i tor wyrzuconych kamieni, kuł itd. Tarany kruszące mury (poroki) działały na zasadzie dźwigni. W Moskwie i Nowogrodzie zaczęto produkować zegary, majstrowie ruscy znali więc system kół zębatych. O rozwoju wiedzy praktycznej świadczyły osiągnięcia kowali i mincerzy, zastosowanie rur i pomp tłoczących przy produkcji soli, przygotowanie zaprawy wa- piennej do malarstwa ściennego itd. W XV w. w związku z rozbudową systemu finansów pań- stwowych i katastrów (opisu i pomiaru gruntów podlegających opodatkowaniu) rozwinęła się znajomość arytmetyki i geometrii. Pomimo panowania teologiczno-mistycznych wyobrażeń o świecie podejmowano próby rea- listycznego wyjaśnienia zjawisk przyrody, pojawiały się prace poświęcone poszczególnym ga- łęziom nauki. Kronikarze interesowali się zjawiskami astronomicznymi, opisywali komety, za- ćmienia słońca itp., powstały nawet traktaty z dziedziny astronomii, np. O szerokości i dtugości ziemskiej, O odległości nieba od ziemi itd. Rozwijała się medycyna. Bardzo interesująco przedstawia się rozwój geografii. Kilku ruskich podróżników XIV— XV w. pozostawiło opisy zwiedzanych krajów. Tak np. Nowogrodzianin Stefan opisał swą po- dróż do Konstantynopola, Ignacy Smolnianin pozostawił opis podróży do Konstantynopola, Pa- lestyny i Aten; do dzieł takich należy też dziennik podróży rosyjskiego poselstwa biorącego udział w soborze w Ferrarze i Florencji (1439 r.), opis podróży posła Tołbuchina do Wenecji itp. Nowogrodzianin Stefan interesował się materiałami budowlanymi, zwłaszcza marmurem, i opi- sowi różnych rodzajów marmurów poświęcił wiele miejsca w swych notatkach. Autor opisu 893 podróży poselstwa rosyjskiego do Ferrary i Florencji z zainteresowaniem obserwował życie miast europejskich: Lubeki, Liineburga, Augsburga, Brunszwiku, Wenecji, Florencji. Interesował go rozwój rzemiosł, handlu, urządzenia miejskie, technika budowlana. Przedsiębiorczy kupiec twerski Atanazy Nikitin, jeden z wybitniejszych ludzi na Rusi drugiej połowy XV w., udał się w r. 1466 wraz z innymi kupcami do krajów wschodnich. Przez Szemachę, Baku, Ormuz Atanazy Nikitin przybył do Indii. Pozostawił on ciekawy i wartościowy, bo oparty na własnych obserwacjach, opis Indii i Iranu; wiele też ciekawego zanotował z relacji współczesnych o Cejlonie, Chinach i innych krajach. Szczegółowo opisał Atanazy Nikitin indyj- skie miasta handlowe, towary sprzedawane na rynkach i stan rolnictwa. Notatki te świadczą o dużym patriotyzmie ich autora, który w ciągu długich wędrówek zachował w pamięci obraz oj- czyzny. Do kultury narodów, które poznał, odnosił się Atanazy Nikitin z głębokim szacunkiem. Uczeni rosyjscy znali dobrze pisarzy i filozofów antycznych. Autor biografii Dymitra Doń- skiego znał filozofię Pitagorasa i Platona; metropolita Wasijan Ryło—idee Demokryta; w zbio- rze Pszczoła znajdujemy cytaty z prac Plutarcha, Menandra, Arystotelesa i Epikura. W ilumino- wanym rękopisie, psałterzu z końca XV w., artysta umieścił alegoryczne wizerunki Neptuna, Apollona i Diany, a na murach i wrotach soborów Uspieńskiego i Błagowieszczeńskiego mos- kiewskiego Kremla przedstawiony jest Homer, Platon, Tucydydes, Diogenes i Arystoteles. ROZDZIAŁ L NARODY UKRAINY, BIAŁORUSI, LITWY I KRAJÓW NADBAŁTYCKICH W XIV I XV WIEKU N arody ukraiński i białoruski, jak i naród rosyjski wyrosły z jednego pnia etnicznego, którym była narodowość staroruska, ukształtowana w epoce istnienia państwa staro- ruskiego. Ziemię halicką, część Wołynia oraz Ruś Zakarpacką zagarnęli w XIV w. pomi- mo oporu mas ludowych feudałowie polscy i węgierscy, którzy korzystali z pomocy kurii rzymskiej. Znaczna część starych ziem ruskich dostała się w połowie XIV w. pod władzę Wielkiego Księstwa Litewskiego, które opanowało część księstwa wołyńskiego, ziemię turowsko-pińską, połocko-mińską, księstwo witebskie, ziemię kijowską, perejasławską, Podole i księstwo czerni- howsko-siewierskie. POWSTANIE NARODOWOŚCI UKRAIŃSKIEJ I BIAŁORUSKIEJ W XIV i XV w. pod ciężkim jarzmem najeźdźców kształtowała się narodowość ukraińska i białoruska. Narodowość ukraińska powstała na terytorium obejmującym ziemię kijowską, czer- uihowską, halicką, Wołyń, Podole, Zakarpacie i Bukowinę; białoruska — na terytorium pomiędzy Bugiem i Sożem (ziemia połocko-mińską). W ciągu XIV i XV w. uformowały się fonetyczne, morfologiczne i leksykalne właściwości języka ukraińskiego i białoruskiego i ukształtowały się charakterystyczne cechy kultury narodu ukraińskiego i białoruskiego. Nazwa „Ukraina", ozna- czająca w XI—XIII w. część ziem południowo-zachodnich—nad środkowym biegiem Dniepru— przybrała stopniowo nowe znaczenie, obejmując całe terytorium zaludnione przez naród ukra- ruskiej tego okresu główne miejsce zajmują kroniki, których autorzy interpretowali przeszłość historyczną z punktu widzenia klasy feudałów i górnej warstwy mieszczan i podkreślali rolę Rusi w dziejach ziem ukra- ińskich i białoruskich. W walce z wrogim kulturze ukraińskiej i białoruskiej katolicyzmem wielką rolę ode- grały organizowane przez mieszczan bractwa, które zakła- dały szkoły, troszczyły się o rozpowszechnianie umiejęt- ności czytania i pisania itd. SPOŁECZNO-EKONOMICZNY ROZWÓJ UKRAINY I BIAŁORUSI " Karta z inicjałem z Ewangelii orszańskiej. XIV w. Głównym zajęciem ludności na ziemiach ukraińskich i białoruskich było rolnictwo. Najbardziej rozpowszechniła się trójpolówka, chociaż stosowano również dwupolówkę, system odłogowy, a nawet gospodarkę wypaleniskową. Używano pługów i soch z żelaznymi lemieszami, które nie tylko wzruszały glebę, lecz i odwracały skiby ziemi, pola nawożono. Do mielenia ziarna służyły przeważnie młyny wodne. W XIV i XV w. zaznaczył się pewien wzrost hodowli bydła. Myślistwo, rybołówstwo i pszczelarstwo nie utraciły znaczenia gospodarczego, a częstokroć dostarczały towarów na rynek. W XIV i XV w. chłopi ukraińscy i białoruscy popadli w poddaństwo. Feudałowie znieśli samorząd i sądy gminne (kopnyje sudy). Wyznaczeni przez właścicieli ziemskich starostowie i urzędnicy pełnili z pomocą dziesiętników, pochodzących z zamożnej górnej warstwy chłopstwa, służbę policyjną. Kosztem chłopskich gospodarstw gminnych, dworzyszcz, wzrastała ilość ma- jątków pańskich, folwarków. Obok wolnych chłopów, korzystających z prawa wychodu (wolnyje, pochożyje), w procesie uzależniania wyodrębniła się oddzielna grupa chłopów, tzw. starożylców (ludi zasedlyje), nie mających prawa wychodu (niepochożyje), chłopów, którzy znajdowali się w dziedzicznej zależności od swych właścicieli. Czeladź dworska, chołopi, parobcy i niewolne kobiety (chariki niewolnyje) zrównani zostali w znacznej części z chłopami. Wzrastała liczba chłopów bezrolnych lub, jak ich nazywano, cha- łupników, tj. posiadających ubogie chaty, oraz komorników mieszkających kątem u zamożnych chłopów itd. Ustawodawstwo feudalne sankcjonowało władzę właścicieli ziemskich nad chłopami. Przy- wilej wielkiego księcia litewskiego Kazimierza IV Jagiellończyka z 1447 r. potwierdzał feudałom prawo własności gruntów faktycznie posiadanych. Przywilej ten nadawał im także jurysdykcję nad chłopami i zakazywał przyjmowania do majątków książęcych chłopów zbiegłych z dóbr szla- checkich. Ustawodawstwo Kazimierza Jagiellończyka z 1468 r. wprowadzało karę śmierci za zwabienie cudzych poddanych. Podstawową formą wyzysku feudalnego na ziemiach ukraińskich i białoruskich była renta naturalna. Od końca XV w. w związku z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych wzrosła pańszczyzna i powiększył się udział renty pieniężnej w systemie powinności feudalnych. W nie- których majątkach chłopi musieli odrabiać pańszczyznę w wymiarze l—2 dni w tygodniu, a nie, 896 jak dawniej, 12—14 dni w roku. Oprócz powinności wobec feudalów chłopi obowiązani byli do podatków i spełniali powinności na rzecz państwa, płacili też dziesięcinę kościołowi. W XV w. na Ukrainie i Białorusi mamy do czynienia ze stałym zaostrzaniem się rygorów poddaństwa. W związku ze wzrostem społecznego podziału pracy w ciągu XIV i XV w. rozwijało się na ziemiach ukraińskich i białoruskich rzemiosło. Specjalizowało się rzemiosło na wsi, gdzie spośród chłopstwa wyodrębnili się kowale, ślusarze, cieśle, kołodzieje, bednarze, kamieniarze, kuśnierze, rymarze, szewcy, tkacze, krawcy itd. Rosły miasta jako ośrodki rzemieślniczo-handlowe. Niektóre miasta liczyły od dwudziestu do trzydziestu specjalności rzemieślniczych. Rzemieślnicy łączyli się w cechy. We Lwowie w XV w. istniały cechy krawców, siodlarzy, szewców, kowali, piekarzy i rzeźników, w Kijowie — cechy jubilerów, łuczników, krawców i kowali. Czeladnicy dla obrony przed uciskiem ze strony majstrów tworzyli specjalne organizacje —gospody. Społeczny podział pracy prowadził do powstania rynku wewnętrznego i rozwoju handlu. Połock, Mińsk, Witebsk, Kijów, Lwów i inne miasta utrzymywały kontakty handlowe z Moskwą, Nowogrodem, Pskowem, Smoleńskiem i innymi miastami ruskimi. Na jarmarkach ukraińskich i białoruskich bywali kupcy rosyjscy, polscy, mołdawscy, czescy, węgierscy, niemieccy i włoscy. Miejska ludność handlowo-rzemieślnicza była żywotnie zainteresowana w rozwoju stosunków eko- nomicznych z Rusią. Ukraina i Białoruś utrzymywały także stosunki handlowe z Azją Mniejszą, Iranem i Krymem. Z zagranicy przywożono przeważnie przedmioty zbytku, Ukraina i Białoruś eksportowały miód, wosk, futra, skóry, bydło, drzewo, zboże i ryby. W związku z rozwojem rze- miosła i handlu w miastach pogłębiało się rozwarstwienie majątkowe. Wyodrębniali się bogaci kupcy i lichwiarze, związani z feudałami, posiadający często majątki ziemskie i wyzyskujący zarówno biedotę miejską, jak i zależnych chłopów. Do średniej warstwy ludności miejskiej należeli majstrowie cechowi i drobni kupcy. Plebejską ludność miasta stanowili rzemieślnicy nie należący do cechów, czeladnicy, zbiegli chłopi itd. Silniejsze ekonomicznie miasta, jak np. Kamieniec Podolski, Brześć, Grodno, Kijów, Po- łock, Mińsk, otrzymywały od królów polskich i wielkich książąt litewskich uprawnienia samorzą- dowe, tzw. prawo magdeburskie, które korzystne było dla wielkich kupców i zamożnych rze- mieślników-mistrzów. Wprowadzenie prawa magdeburskiego powodowało zaostrzenie sprzecznoś- ci społecznych i religijno-narodowościowych w miastach, gdyż korzystali z niego głównie polscy i niemieccy mieszczanie katolicy. Masy miejskie i biedota walczyły z przemocą bogaczy miejskich. W XV w. ukraińscy mieszkańcy Lwowa utworzyli organizację dla obrony swoich interesów spo- łecznych i narodowo-religijnych — bractwo cerkiewne. WALKA NARODU UKRAIŃSKIEGO I BIAŁORUSKIEGO Z OBCYMI ZABORCAMI W latach dwudziestych XIV w. wybuchło na Zakarpaciu powstanie ludowe przeciwko feu- dałom węgierskim pod kierownictwem żupana (starosty) jednego z okręgów, Piotra Piotrowicza. Powstanie trwało kilka lat i zostało stłumione dopiero, gdy zaborcy węgierscy skierowali przeciw powstańcom wielkie oddziały wojskowe. Większe powstania chłopskie miały miejsce na Zakarpaciu w latach trzydziestych-pięćdziesiątych XV w. Do stłumienia ich rząd węgierski używał sił woj- skowych. Na ziemi halickiej lud odpowiadał na wzmożenie ucisku również powstaniami. W 1340 r. 57 — Historia powszechna t. III 897 powstała do walki z panami polskimi cała ludność Galicji, przepędziła polskich i węgierskich feudałów, którzy z wielkim trudem opanowali sytuację. Nowe powstanie wybuchło w 1370 r. i trwało dwa lata. Chłopi napadali na majątki szlacheckie, zabijali ich właścicieli, podpalali kościoły. W 1469 r. znów powstały masy ludowe, znowu płonęły pańskie dwory, we wsiach działały uzbro- jone oddziały powstańców. Największy z ruchów chłopskich na terenie Pokucia, Samborszczyzny i Sanocczyzny wybuchł w latach 1490—1492 pod kierownictwem Muchy. Równocześnie ruszyli do walki chłopi ukraiń- scy i mołdawscy. W powstaniu wzięło udział ok. 10 tys. chłopów. W celu stłumienia ruchu król polski zwrócił się o pomoc do Krzyżaków. Mucha osadzony został w więzieniu w Krakowie i zmarł śmiercią głodową. Pokaźną część powstańców stracono. Ruch ludowy szerzył się również na ziemiach ukraińskich i białoruskich zagarniętych przez feudałów litewskich. Na podstawie unii horodelskiej w 1413 r. litewscy feudałowie katolicy otrzy- mali szereg przywilejów i wyzyskiwali bezwzględnie chłopów ukraińskich i białoruskich. Kościół wschodni na Ukrainie i Białorusi tworzył oddzielną metropolię, a feudałowie litewscy starali się przeprowadzić unię kościoła prawosławnego z kościołem katolickim. Wszystko to wywołało szereg wystąpień ludowych przeciwko obcemu panowaniu. W XV w. panowie polscy podjęli kilka prób oderwania od Litwy i włączenia do Polski części ziem białoruskich i ukraińskich. W 1430 r. wojsko polskie zajęło zachodnie Podole, w 1431 r. napadło i spustoszyło Wołyń. Do walki z zaborcami powstała ludność Podola i Wołynia. Chłopi przepędzili feudałów polskich i ogłosili się za wolnych ludzi. Mieszkańcy Kijowa na czele z wo- jewodą Jurszczą nie wpuścili księcia litewskiego Zygmunta do miasta i w ciągu kilku lat nie pod- dawali się władzy Litwy. Dopiero pod koniec lat trzydziestych XV w. udało się Zygmuntowi z pomocą Polski znów przyłączyć do Litwy ziemie ukraińskie, białoruskie i ruskie. W latach czter- dziestych XV w. w rezultacie ruchu ludowego znowu odpadły od Litwy Wołyń i ziemia kijowska. Rząd litewski musiał się zgodzić na restytucję księstwa kijowskiego i wołyńskiego jako księstw udzielnych. W 1471 r. Kijowianie odmówili uznania za wojewodę pana litewskiego — katolika Marcina Gasztołda. Wówczas zajął on miasto siłą, a księstwo kijowskie zostało ostatecznie zlik- widowane. Od drugiej połowy XV w. Ukrainie zaczęły zagrażać chanat krymski i Turcja. W 1482 r. Ta- tarzy krymscy straszliwie spustoszyli ziemię kijowską. Odtąd grabieżcze najazdy feudałów krym- skich na Ukrainę stawały się coraz częstsze, Tatarzy burzyli miasta i wsie, uprowadzali lud- ność i sprzedawali w niewolę. W końcu XV w. na Galicję i Podole zaczęli napadać feudałowie tureccy. W walce z obcymi zaborcami narody ukraiński i białoruski zwracały się o pomoc do Rusi, której autorytet na ziemiach białoruskich i ukraińskich, wchodzących w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego, wzrósł szczególnie po bitwie na Kulikowym Polu. Ukraińscy i białoruscy chłopi, mieszczanie i Kozacy przenosili się z terenów zajętych przez Litwę na Ruś. W dwóch ostatnich dziesięcioleciach XV w., kiedy Ruś prowadziła wojnę z Litwą, ludność ukraińska i białoruska oka- zywała aktywną pomoc wojskom ruskim. LITWA W XIV i XV w. Litwa żyła pod nieustannym naporem zakonów inflanckiego i krzyżackiego, które popierała kuria rzymska i feudałowie zachodnioeuropejscy. Krzyżacy budowali zamki i twier- dze na granicy z Litwą i zagarniając ziemie litewskie wznosili fortyfikacje również na terytorium 898 samego księstwa litewskiego. Kraj nękany ciągłymi napadami zaborców krzyżackich nie mógł się normalnie rozwijać. Mimo to w ciągu XIV i XV w. na Litwie wzrastały nadal siły wytwórcze, w rolnictwie rozpowszechniała się trójpolówka, kwitło rzemiosło i powstawał rynek wewnętrzny. Panującą pozycję w kraju zajmowali wielcy f eudałowie — bojarzy, panowie. Po wprowadzeniu na Litwie katolicyzmu znaczne przywileje otrzymało duchowieństwo katolickie. Przywilej z 1387 r. potwierdzał prawo feudałów do własności za- równo dóbr odziedziczonych, jak i nabytych posiadłości, a litewskich bojarów katolików uwalniał od ponoszenia ciężarów w naturze na rzecz wielkiego księcia. Wieża ks. Giedymina w Wilnie. XIV w. Zależna ludność chłopska na Litwie dzieliła się na kilka kategorii. Ludność poddańczą sta- nowili czeladź niewolna, niewolni parobcy, ko- biety niewolne. Feudałowie mogli ich daro- wywać, oddawać jako wiano itd. Większość niewolnej czeladzi stanowiła służba "dworska. Chłopi — kajmini (od słowa kajmas — wieś) — posiadali nadziały i odrabiali w posiadłościach feudałów pańszczyznę lub uiszczali im czynsz. W podobnej sytuacji jak kajmini znajdowali się zakupi — chłopi pańszczyźniani pozbawie- ni własnych narzędzi pracy. Większość chłopów pozbawiona była prawa wychodu. Liczba chło- pów pochożych, którym zezwalano na przecho- dzenie od jednego właściciela ziemi do innego, coraz bardziej się zmniejszała. Główną formę renty feudalnej stanowiła w XIV—XV w. renta naturalna, niekiedy dannicy płacili podatki pie- niężne i odrabiali pańszczyznę. Chłopi litewscy prowadzili uporczywą walkę z uciskiem feudal- nym. Do groźnych zaburzeń doszło na Żmudzi w 1418 r., kiedy to chłopi powstali przeciw miejscowym feudałom litewskim i kolonizatorom krzyżackim. Powstanie to zostało okrutnie stłumione, a wielu chłopów stracono. W związku ze wzrostem społecznego podziału pracy rozwijało się rzemiosło i większego znaczenia nabierały miasta. Dużymi ośrodkami handlowo-rzemieślniczymi były: Wilno, Kowno, Troki. Miasta miały samorząd wg prawa magdeburskiego. Wielkie znaczenie dla ekonomicznego rozwoju Litwy miał handel z ziemiami ruskimi i ukraińskimi, w szczególności z Moskwą, Kijowem i Nowogrodem. W Wilnie kupcy przyjeżdżający z Rusi mieli własną gospodę, a w Moskwie istniała gospoda dla kupców litewskich. W XIV w. Wielkie Księstwo Litewskie było feudalnie rozdrobnionym państwem, na jego czele stał wielki książę litewski, któremu podlegali miejscowi (udzielni) książęta. Z roz- drobnienia feudalnego Litwy korzystali Krzyżacy, którzy najeżdżali, grabili i anektowali jej terytorium. 899 W 1385 r. Litwa podpisała w Krewię imię z Polską i umocniła ten związek małżeństwem księ- cia litewskiego Jagiełły z królową Polski Jadwigą. Jagiełło został królem polskim, a tym samym Litwa i Polska połączyły się w jedno państwo. Unia odegrała ogromną rolę w dalszej walce Litwy i Polski z zakonem krzyżackim, równocześnie wszakże miała szereg negatywnych następstw dla narodu litewskiego, ukraińskiego i białorus- kiego, gdyż w jej wyniku wzmógł się zabór ziem ukraińskich i białoruskich przez feudałów pols- kich i litewskich. Na Litwie wprowadzono kato- licyzm. Feudałowie wyznający katolicyzm i księ- ża starali się wykorzenić język i kulturę litewską. Wszystko to wywołało na ziemiach litewskich, ruskich i ukraińskich ruchy protestu przeciw unii w Krewię. Brama miejska w Tallinie. XIV w. Jednocześnie Wielkie Księstwo Litewskie przezwyciężyło stan rozdrobnienia. Po objęciu rządów na Litwie energiczną akcję unifikacyjną prowadził Witold (1392—1430). Na początku XV w. przeciwko zakonowi krzyżackiemu wy- buchło powstanie ludowe na Żmudzi. W1409 r. walka wyzwoleńcza ogarnęła całą Żmudź. Lud burzył zamki rycerzy zakonnych, znosił ich garnizony i w końcu przepędził najeźdźców ze Żmudzi. W 1410 r. w bitwie pod Grun- waldem Polacy i Litwini przy udziale in- nych narodów zadali zakonowi decydujący cios. Walka o Żmudź między Litwą i zakonem krzyżackim, popieranym przez papieża i cesa- rza niemieckiego, rozgorzała znów w latach dwudziestych XV w. i zakończyła się zwy- cięstwem wojsk litewskich. W 1422 r. podpisany został nad jeziorem Melnem układ, na podstawie którego zakon ostatecznie wyrzekł się Żmudzi. Naród litewski w swym rozwoju związany był ściśle z narodem ruskim. Na Litwie język ruski był językiem państwowym, prawo litewskie rozwijało się pod wpływem praw ruskich. Kultura ruska wywarła wielki wpływ na litewskie życie umysłowe. ESTONIA I ŁOTWA Narody nadbałtyckie, ściśle związane w okresie istnienia państwa staroruskiego z naro- dem ruskim, zostały przemocą od niego oderwane i ujarzmione przez feudałów niemieckich. Na terytorium Estonii i Łotwy powstało szereg feudalnych posiadłości, należących do zakonu inflanckiego, biskupów katolickich, którzy znajdowali się w zależności wasalnej od cesarza niemieckiego, papieża i królestwa duńskiego. Inflanty były krajem rozdrobnionym, rozdziera- nym ustawicznymi zamieszkami i wojnami domowymi. 900 W Estonii i na Łotwie jeszcze przed ich podbojem przez Kawalerów Mieczowych rozwijały się stosunki feudalne, a obcy najazd proces ten skomplikował. Panująca klasa feudałów uformo- wała się głównie ze zdobywców — rycerzy niemieckich, klasy wyzyskiwane zaś tworzyło chłop- stwo łotewskie i estońskie, które poddane zostało uciskowi feudalnemu i narodowemu. Feudałowie niemieccy zagarniali grunty chłopskie i narzucali chłopom poddaństwo. Początko- wo zdobywcy pobierali od ludności wiejskiej dziesięcinę w plonach, czynsz, tj. podatek roczny w zbożu, daninę od bydła, pieniężny podatek gruntowy itp. Od końca XIII w. w krajach nadbał- tyckich rozwijać się zaczęła pańszczyźniana gospodarka folwarczna i wzmógł się wyzysk feudalny. W ciągu XIV i XV w. wprowadzone zostały nowe rodzaje pańszczyzny: jednorazowa robocizna i prace sezonowe. Sądy chłopskie zostały zlikwidowane. Właściciele ziemscy często korzystali z całkowitej władzy nad chłopami aż do wydawania wyroków śmierci włącznie. Ustawodawstwo dotyczące zagadnienia zbiegłych chłopów nakazywało zwracanie tych zbiegów, którzy figurowali w wakenbuchach, tj. spisach chłopów folwarcznych. Powstał specjalny urząd hakenrichterów — sędziów rozstrzygających sprawy zbiegłych chłopów, którzy byli przypisani do ziemi w majątkach feudalnych. Jednakże zbiegostwo wzrastało. Chłopi uciekali na Ruś, na Litwę i do Polski. Pod koniec XV w. w związku z zaborem gruntów chłopskich, przyłączanych do folwarków pańszczyźnianych, powstała warstwa chłopów małorolnych lub bezrolnych (juks- jalgi, walieniki, wabadiki). Jednocześnie wyodrębnili się chłopi zamożni, którzy niekiedy sta- wali się drobnymi feudałami. W związku z rozwojem społecznego podziału pracy powstawały miasta jako ośrodki rze- miosła i handlu. Największe znaczenie wśród nich miała Ryga, która należała do hanzeatyckiego związku miast i pośredniczyła w handlu między Europą Zachodnią i Wschodnią. Rozwijały się przeważnie rzemiosła związane z eksportem lub transportem towarów, jak np. garbarstwo, kuś- nierstwo, włókiennictwo itp. W Rydze mieszkało wielu kupców rosyjskich. W ciągu XIV i XV w. wśród mieszkańców Rygi dokonywał się proces rozwarstwienia ma- jątkowego. Patrycjat miejski, zamożni kupcy i lichwiarze zagarnęli w swe ręce samorząd miejski — magistrat. Mieszczaństwo stowarzyszone było w cechach i gildiach. Wielka Gildia jednoczyła kupców, Mała — rzemieślników. Gildie prowadziły walkę z patrycjatem, który starał się odsunąć je od udziału w zarządzie miejskim. Wewnątrz cechów zaostrzały się sprzeczności między maj- strami, czekdnikami i uczniami. Najniższą warstwę ludności miejskiej stanowili tragarze, woźnice i służba domowa. Ta plebejska masa stale uzupełniana była przez zbiegłych chłopów. Napiętą sytuację społeczną w Rydze komplikowały sprzeczności narodowościowe. Niemcy nie dopuszczali miejscowej ludności do handlu, ograniczali jej dostęp do rzemiosł. Kupcy niemieccy zagarnęli w swe ręce handel zagraniczny miast nadbałtyckich, w szczególności handel z Nowogrodem, i czerpali ze swej działalności ogromne zyski. Łotysze zajmowali się przeważnie pracami pomoc- niczymi, mieli oddzielne związki — bractwa tragarzy, wagowych, roznosicieli piwa itd. Do więk- szych miast należały poza tym na Łotwie Kies (Wenden), Valmiera (Wolmar), w Estonii — Rewel (Tallin), Dorpat (Tartu) i Narwa. Ucisk ze strony niemieckich feudałów wywoływał w krajach nadbałtyckich masowe powstania ludowe. W Estonii największe powstanie, znane pod nazwą nocy dorpackiej, trwało od 1343 do 1345 r. Ogarnęło ono Harjumaa, Laanemaa i Saaremaa. Chłopscy powstańcy estońscy zabijali niemieckich feudałów świeckich i duchownych, podpalali dwory i kościoły, wspomagani przez ruską ludność ziemi pskowskiej. Powstanie to zakon inflancki stłumił dopiero przy pomocy sił wojskowych z Prus. Część estońskich powstańców znalazła schronienie na Rusi. 901 Zaostrzenie się sprzeczności kksowych i rozwój masowego ruchu chłopskiego, a także za- dania polityki zewnętrznej wywołały konieczność stworzenia w Inflantach centralnego organu państwowego, reprezentującego stanowe interesy feudałów i zamożnych mieszczan. Organem tym był począwszy od lat dwudziestych XV w. pe'riodycznie obradujący landtag (sejm przedstawicieli wszystkich okręgów inflanckich), składający się z czterech kolegiów, tj. biskupów, mistrza i ka- pituły zakonu, szlachty i miast. Jednakże i po ustanowieniu landtagów zachowało się w Inflantach rozdrobnienie polityczne. Walkę Rusi z zakonem inflanckim o ziemie nadbałtyckie i dostęp do Morza Bałtyckiego która rozpoczęła się w końcu XV w., poparło chłopstwo estońskie i łotewskie. TABLICE CHRONOLOGICZNE BIBLIOGRAFIA INDEKS SPIS MAP SPIS ILUSTRACYJ TABLICE CHRONOLOGICZNE połowa V w. koniec V — pocz. VII w. 597 koniec VIII w. 829 871—899 lub 900 1066 1066—1087 1069 i 1071 1086 1154—1189 1167—1171 ok. 1175—1253 1189—1199 1196 1199—1216 druga połowa XII w. 1209 ok. 1214—1294 1215 1263—1265 1265 ok. 1265—1308 1272—1307 1297—1314 1320—1384 1327—1377 1337—1453 ok. 1340—1400 1381 1450 1455—1485 lata 70-e XV w. ANGLIA - Początek podboju Brytanii przez Anglosasów - Utworzenie królestw anglosaskich - Początek chrystianizacji Anglosasów -Początek najazdów duńskich -Zjednoczenie królestw anglosaskich w jedno państwo (Anglię) - Panowanie Alfreda Wielkiego -Bitwa pod Hastings. Opanowanie Anglii przez Normanów - Wilhelm I Zdobywca - Powstania chłopskie przeciwko Normanom na północy i północo-wschodzie Anglii - „Domesday Book" - Henryk II Plantagenet - Początek podboju Irlandii - Robert Grosseteste, filozof i matematyk -Ryszard Lwie Serce - Rozruchy wśród mieszczan londyńskich - Jan Bez Ziemi - Założenie uniwersytetu w Oksfordzie - Założenie uniwersytetu w Cambridge - Robert Bacon - Wielka Karta Wolności (Magna Charta Libertatum) -Wojna domowa - Początek parlamentu - John Duns Scotus (Szkot) - Edward I, król Anglii - Wojna Szkocji o niepodległość - John Wycliff -Edward III - Wojna stuletnia. Zwycięstwa wojsk angielskich w bitwach pod Crćcy (1346), pod Poitiers (1356), pod Azincourt (1415) - Geoffrey Chaucer - Powstanie Wata Tylera - Powstanie Jacka Cade - Wojna Dwu Róż - Wprowadzenie druku w Anglii 572—628 622 630 KRAJE ARABSKIE Arabia, Irak, Magreb, Egipt, Syria i Cylicja - Panowanie Iranu nad Jemenem - Ucieczka Muhammeda (Mahometa) do Medyny. Początek ery muzułmańskiej - Podporządkowanie się Mekki Muhammedowi 905 634—640 640—642 651 661—750 680—697 750—945 788—985 800—909 869—883 894—899 900—906 909—1171 969 1061—1146 1121—1269 1171—1250 1258 - Podbój Palestyny, Syrii i górnej Mezopotamii przez Arabów - Podbój Egiptu przez Arabów -Podbój Iranu - Kalifat Omajjadów - Powstanie w Arabii i Iraku przeciwko kalifatowi Omajjadów - Kalifat Abbasydów (duchowna władza kalifatu Abbasydów od 750 do 1258) - Dynastia Idrysydów w Maroku. Utworzenie samodzielnego emiratu w Maroku - Państwo Aglabidów (Aghlabidów) w Tunezji i Algierii - Powstanie zindżów w kalifacie Abbasydów - Powstanie karmatów w Bahrejnie - Powstanie karmatów w Syrii i południowym Iraku - Kalifat Fatymidów w Magrebie (Tunezja i Algieria) - Podbój Egiptu przez wojska kalifatu Fatymidów - Panowanie Almorawidów w Magrebie - Panowanie Almohadów w Magrebie i południowej Hiszpanii - Dynastia Ajjubidów w Egipcie, Syrii i górnej Mezopotamii - Zdobycie Bagdadu przez woiska mongolskie. Upadek kalifatu Abbasydów 563—567 583—586 588 705—715 776—783 806—810 819—999 Połowa IX w. — do 941 902—11. 40-e X w. 973—1048 980—1037 1206—1207 1238 1365—1366 1370—1405 1380—1404 1441—1501 AZJA ŚRODKOWA - Rozbicie państwa Heftalitów przez Turków. Ustanowienie władzy kaganatu tu- reckiego nad Azją Środkową -Powstanie Abruha w Azji Środkowej - Rozpad kaganatu tureckiego na wschodni i zachodni - Opanowanie Mawarannahru przez oddziały arabskie - Powstanie antyarabskie pod wodzą Haszima ibn Hakima (Mukanny) - Powstanie antyarabskie pod wodzą Rafi ibn Lajsa - Państwo Samanidów - Rudaki, poeta tadżycki - Powstanie karmatów w Azji Środkowej - Abu ibn-Rajhan al-Biruni, uczony encyklopedysta - Ibn Sina (Awicenna) - Powstanie ludowe w Sucharze pod wodzą Melika Sindżara - Powstanie ludowe w Bucharze na czele z Mahmudem Tarabi - Powstanie serbedarów w Samarkandzie - Państwo Timura - Wyprawy Timura na Złotą Orde, Iran3 Indie, Azerbejdżan, Armenię, Gruzję, Azję Mniejszą i Syrię -Aliszer Nawoi 527—565 532 koniec VI w. 604—628 717—741 821—823 867—889 867—1056 932 BIZANCJUM - Justynian I, cesarz rzymski - Powstanie „Nika" w Konstantynopolu - Osiedlenie się Słowian na Półwyspie Bałkańskim - Wojna między Bizancjum a sasanidzkim Iranem - Leon III Izauryjczyk, cesarz bizantyjski - Powstanie Tomasza Słowianina - Bazyli I Macedończyk, cesarz bizantyjski - Dynastia macedońska w Bizancjum - Powstanie Bazylego Miedzianorękiego w Azji Mniejszej 906 976—1025 1071 1081—1185 XIII w. 1204 1204—1261 1261- 1342 1453 -Bazyli II Bułgarobójca, cesarz bizantyjski - Klęska wojska bizantyjskiego w bitwie pod Manzikert z Turkami Seldżukami - Dynastia Komnenów - Niketas Choniates, pisarz bizantyjski - Zdobycie i rozgrabienie Konstantynopola przez krzyżowców - Cesarstwo Łacińskie - Odnowienie Cesarstwa Bizantyjskiego - Powstanie zelotów w Salonikach - Zdobycie Konstantynopola przez Turków. Upadek Cesarstwa Bizantyjskiego 265—316 365—427 386—581 589 589—618 VII w. 618—907 701—762 712—770 751 780 875—884 916 960—1279 1125 1126—1142 1130—1200 1231—1234 1275—1292 1276 1280—1368 1351—1368 1368—1644 CHINY - Cesarstwo Gin - T'ao C'ien, poeta - Państwo północne Wej (Pej Wej) - Przywrócenie jedności państwowej Chin - Cesarstwo Suej - Wynalezienie druku ksylograficznego - Dynastia T'ang - Li Po, poeta (Li Taj-po) - Tu Fu, poeta - Bitwa nad rzeką Tałas - „Ustawa o dwóch podatkach" - Powstanie chłopskie pod wodzą Huang Cz 'ao - Utworzenie państwa Kitanów - Dynastia Sung - Upadek państwa Kitanów - Wojna między Chinami a Dżurdżenami - Czu Si, filozof - Podbicie północnych Chin przez f eudałów mongolskich - Podróż Marco Polo do Chin i Indii - Podbicie południowych Chin przez f eudałów mongolskich - Mongolska dynastia Juan - Wojna o uwolnienie Chin spod władzy mongolskich chanów. Wypędzenie na- jeźdźców mongolskich - Dynastia Ming 623—658 pierwsza połowa IX w. 846—870 863 870—894 koniec IX — pocz. X w. 905—906 1045—1125 1212 1230—1253 1241—1242 1253—1278 CZECHY - „Państwo Samona" Słowian Zachodnich - Utworzenie Państwa Wielkomorawskiego - Rościsław, książę wielkomorawski - Misja Cyryla i Metodego - Światopełk, książę wielkomorawski - Utworzenie państwa czeskiego - Rozbicie Państwa Wielkomorawskiego przez koczownicze plemiona węgierskie - Kosmas Praskij kronikarz czeski - Uznanie niepodległości Czech przez Niemcy - Wacław I, król Czech - Najazd tatarski na Czechy - Ottokar II Przemysł, król Czech 907 1346—1378 1348 1371—1415 ok. 1360—1424 1419—1437 1434 1458—1471 - Karol I, król Czech (od 1347 jako cesarz niemiecki Karol IV) - Założenie uniwersytetu praskiego - Jan Hus - Jan Żiżka, dowódca husytów - Wojny husyckie w Czechach - Klęska taborytów w bitwie pod Lipanami - Jerzy z Podiebradu, król Czech Vw. 481—511 4% koniec V — pocz. VI w. 715—741 732 741—768 768—814 '772—804 778—812 821 841—842 843 PAŃSTWO FRANKÓW - Opanowanie Galii północnej i wschodniej przez Franków - Chlodwig, król Franków - Przyjęcie chrześcijaństwa przez Chlodwiga - Prawo Salickie (Lex Salica) - Karol Młot, majordom państwa Franków - Zwycięstwo Franków nad Arabami w bitwie pod Poitiers - Pepin Krótki, majordom państwa Franków (od 756 król) - Karol Wielki, król Franków (od 800 cesarz) - Wyprawy Karola Wielkiego przeciwko Sasom, - Wyprawy Karola Wielkiego za Pireneje - Powstanie chłopów we Flandrii - Powstanie Stelinga w Saksonii - Układ w Verdim. Podział państwa Karola Wielkiego 843 987 997 1024 1035 1079—1142 1108—1137 1180—1223 1200 1209 1214 1226—1270 1230—1285 1251 1285—1314 1302 1302 1302 1309—1377 1337—1453 1346 1356 1356—1358 1357 FRANCJA - Wydzielenie królestwa Franków Zachodnich w układzie w Verdua - Początek dynastii Kapetyngów - Powstanie chłopów w Normandii - Powstanie chłopów w Bretanii - „Bunt głodowy" we Flandrii - Piotr Abelard, filozof - Ludwik VI Gruby, król Francji - Filip II August, król Francji - Założenie uniwersytetu paryskiego - Początek wypraw krzyżowych północnofrancuskich feudałów na albigensów - Bitwa pod Bouyines - Ludwik IX, król Francji - Rutebeuf, poeta francuski - Powstanie „pasterzy" - Filip IV Piękny, król Francji - Zwołanie Stanów Generalnych - Powstanie we Flandrii przeciwko panowaniu francuskiemu (Jutrznia Brugijska) - Zwycięstwo oddziałów tkaczy flandryjskich nad rycerstwem francuskim w bitwie pod Courtrai - „Niewola awinioóska" papieży - Wojna stuletnia -Bitwa pod Crćcy - Bitwa pod Poitiers - Powstanie paryskie pod wodzą Stefana Marcela - „Wielki ordonans marcowy" (Grandę Ordonnance) 908 1358 1364—1380 1382 1413 1422—1461 1429 1431 1461—1483 1477 - Żakeria - Karol V, król Francji - Powstanie „berdyszników" (maillotins) w Paryżu i powstanie ludowe w Rouen - Powstanie kaboszynów (cabochiens) w Paryżu - Karol VII, król Francji - Zdobycie Orleanu przez Francuzów pod wodzą Joanny d'Arc - Stracenie Joanny d'Arc przez Anglików - Ludwik XI, król Francji - Klęska wojsk-burgundzkich w bitwie pod Nancy w walce ze Szwajcarami i Lo- taryńczykami 711—714 756—1031 koniec VIII— pocz. IX w. 1085 1137 1143 1212 1230 1236 1238 1282 1462—1472 1479 1480 1482—1484 1492 HISZPANIA I PORTUGALIA - Podbój Hiszpanii przez Arabów - Emirat kordobański (od 929 kalifat) Omajjadów - Początek rekonkwisty w Hiszpanii - Odzyskanie Toledo - Odzyskanie Katalonii i Aragonii - Utworzenie królestwa portugalskiego - Zwycięstwo zjednoczonych sił Kastylii, Aragonii, Portugalii i Nawarry nad Ara- bami pod Las Navas de Tolosa - Połączenie Leonu i Kastylii - Zdobycie Kordoby przez Kastylię - Odzyskanie Walencji - Przyłączenie Sycylii do Aragonii - Powstanie chłopskie w Katalonii i na Wyspach Balearskich - Zjednoczenie Kastylii i Aragonii w królestwo Hiszpanii - Wprowadzenie inkwizycji w Hiszpanii - Powstanie chłopskie w Katalonii pod wodzą Pedro Juana Salasa - Zdobycie Grenady. Koniec rekonkwisty * 490 —ok. 540 515 — ok. 540 początek VIII w. 540 1001 1091—1398 XII w. 1241—1246 1308—1311 1325—1351 1398 1413 1440—1518 1469—1472 1469—1538 INDIE - Panowanie Heftalitów w Indiach - Panowanie Mihirakuli - Wtargnięcie wojsk kalifatu arabskiego na teren Indii - Upadek panowania Heftalitów - Początek wypraw Mahmuda Gaznawi na Indie - Sułtanat delhijski - Bhaskaraczaria (Bhaskara Acarya), astronom i matematyk - Wtargnięcie Mongołów do Indii - Podbicie Dekami przez sułtana Ala ad-Dina Chaldżi - Muhammed Tugłuk, sułtan delhijski - Wyprawa Timura do Indii - Upadek sułtanatu delhijskiego - Kabir, poeta - Podróż Atanazego Nikitina do Indii - Nanak, poeta 909 INDOCHINY I KRAJE MÓRZ POŁUDNIOWYCH 336 — połowa VII w. 602 ok. VII w. — 1365 950 1010—1225 1044—1287 1044—1077 1177 1225—1400 1257, 1284, 1287 1268—1292 1277 1344—1360 1350—1369 1402 1407 1428 1471 — Dynastia Fam w Lin-i (Czampa) — Powstanie Wietnamczyków przeciwko panowaniu cesarstwa Suej — Państwo Sriwidżaja — Powstanie niezależnego Wietnamu — Dynastia Li (młodsza) w Wietnamie — Burmańskie państwo Pagan — Anawratha, król Paganu — Napad Czamów. Zniszczenie Angkoru stolicy Khmerów — Dynastia Tran w Wietnamie — Najazd feudałów mongolskich na Wietnam — Kertanagara, król wschodniojawajskiego księstwa Kediri — Najazd feudałów mongolskich na Birmę — Powstanie chłopskie w Wietnamie — Rama Tibodi, król Syjamu — Przyłączenie do Wietnamu północnej części państwa Czampa — Podbój Wietnamu przez cesarstwo Ming — Odzyskanie niepodległości przez Wietnam — Podbicie królestwa Czampa przez Wietnam 226—651 491—529 531—579 637—651 747—750 821—873 902—11.40-e X w. 934 —ok.1021 935—1055 977—1187 998—1030 1040—1055 1090—1256 1118—1157 1220—1353 1265 1295—1304 ok. 1300—1389 ok. 1336—1337 1337—1381 1350 1381—1393 1405 1406 1441—1442 IRAN - Państwo Sasanidów - Poruszenie ludowe w Iranie pod wodzą Mazdaka - Chosrow I Anoszirwan - Podbicie Iranu przez wojska arabskie - Powstanie przeciwko Omajjadom w Chorasanie pod wodzą Abu Muslima - Państwo Tahiridów w Chorasanie - Powstanie karmatów w Chorasanie i Azji Środkowej - Firdausi - Dynastia Bujidów w Iranie zachodnim - Państwo Gaznawidów - Mahmudj sułtan gaznawidzki - Podbój Iranu przez feudałów seldżuckich - Państwo ismailitów w północnym Iranie - Sandżar, sułtan seldżucki w Chorasanie - Panowanie feudałów mongolskich w Iranie - Powstanie ludowe w Farsie pod wodzą Sejida Szeref ad-Dina - Gazan-chan Hulagida - Hafiz, poeta - Powstanie ludowe w rejonie Sebzewaru - Państwo serbedarów w Iranie zachodnim - Początek ruchu sejidów w Mazenderanie - Podbicie Iranu przez wojska Timura - Powstanie serbedarów w Sebzewarze - Poruszenie ludowe w Mazenderanie - Powstanie ludowe w Chuzestanie 1t f i 910 JAPONIA Druga polowa V w. 605 645 701 877—884 IX w. 1185 1192 1219—1333 1232 1274 i 1281 1335—1392 1428, 1429, 1485 - Powstanie wczesnofeudalnego państwa w Japonii - „Ustawa 17 artykułów", deklaracja władców Jamato Przewrót Taika - Wydanie zbioru praw Taihorio - Poruszenie wśród chłopów w prowincji Eikugo - Ukształtowanie się pisma japońskiego zw. kana - Upadek domu Tajra. Przechwycenie władzy przez wschodnich samurajów - Ogłoszenie Minamoto Joritomo siogunem państwa japońskiego. Początek siogu- natu - Panowanie rodziny Hodzio - Wydanie zbioru praw „Dzioej-sikimoku" - Napady Mongołów na Japonię - „Okres dwu dynastii" — północnej i południowej -Powstania chłopskie KOREA Vw. 562 676 918—1392 926 1022 1232 1260 1270—1273 1369 1392 1446 - Opanowanie przez Japończyków południowej części Półwyspu Koreańskiego - Wypędzenie najeźdźców japońskich z Półwyspu Koreańskiego -Zjednoczenie Korei pod władzą Silli -Dynastia Korio - Rozbicie koreańskiego państwa Pohaj przez Kitanów - Rozpowszechnienie druku ksylograficznego w Korei - Początek stosowania czcionek metalowych w drukowaniu książek - Podbój państwa Korio przez Mongołów - Powstanie w Korio przeciwko najeźdźcom mongolskim - Oswobodzenie Korei od jarzma feudałów mongolskich - Objęcie rządów przez dynastię Li - Powstanie koreańskiego pisma fonetycznego PAŃSTWO MONGOŁÓW 1206—1227 1219—1221 1229—1241 1231—1234 1231—1239 1236—1242 1443 1256—1353 1257—1288 1260 1260 1260—1294 1276 1368—1369 1455 - Czyngis-chan. Utworzenie państwa mongolskiego - Podbicie Azji Środkowej przez Mongołów - Ugedej, chan mongolski - Podbicie północnych Chin przez Mongołów - Podbicie Zakaukazia przez Mongołów - Najazdy Mongołów na Europę Wschodnią i Środkową - Powstanie Złotej Ordy - Mongolskie państwo Hulagidów w Iranie, arabskim Iraku i wschodniej części Azji Mniejszej - Wtargnięcie najeźdźców mongolskich do Wietnamu - Podbicie państwa Korio przez Mongołów - Rozpad państwa mongolskiego na niezależne ułusy - Chubiłaj, chan mongolski - Podbicie południowych Chin przz Mongołów - Upadek władzy Mongołów w Chinach i Korei - Rozpad państwa Mongołów 911 NIEMCY 843 pierwsza polowa X w. 919—1024 962 1056—1106 1073—1075 1077 1122 1138—1254 1147 1152—1190 1176 1198 1202 1210 1220—1250 1230 1237 1254—1273 1273—1291 1347—1378 1356 ok. 1445 1483 - Wyodrębnienie państwa wschodniofrankjjskiego w rezultacie traktatu w Verdim - Przyłączenie Lotaryngii do królestwa niemieckiego - Dynastia saska - Koronowanie Ottona I na cesarza rzymskiego - Henryk IV, cesarz niemiecki -Powstanie Sasów - Spotkanie cesarza niemieckiego Henryka IV z papieżem Grzegorzem VII w Ca- nossie - Konkordat w Wormacji - Dynastia Sztaufów (Hohenstaufów) - Wyprawa krzyżowa feudałów niemieckich przeciwko Słowianom - Fryderyk I Barbarossa, cesarz niemiecki - Kieska wojsk Fryderyka I Barbarossy w bitwie pod Legnano - Utworzenie zakonu niemieckiego (Krzyżaków) - Utworzenie zakonu Kawalerów Mieczowych - Opanowanie Inflant przez rycerzy niemieckich - Fryderyk II, cesarz niemiecki - Początek podboju Prus przez zakon niemiecki - Połączenie zakonu niemieckiego z zakonem Kawalerów Mieczowych - Bezkrólewie - Rudolf Habsburg, cesarz niemiecki - Karol IV, cesarz niemiecki i król czeski - „Złota bulla" Karola IV - Wynalezienie druku przez Gutenberga - Sprzysiężenie „Trzewika" w Alzacji ok. 877 druga połowa X w. 960—992 966 983 992—1025 1003—1018 1037—1038 1076 1102—1138 1122 1138 1225/26 1230 1241, 1259, 1287 1333—1370 1364 1385 XV w. 1410 1440 1454 1466 POLSKA - Podbicie księstwa Wiślan przez Wielkomorawian - Powstanie państwa polskiego - Mieszko I, pierwszy władca Polski - Przyjęcie chrześcijaństwa przez Mieszka I - Powstanie Słowian połabskich przeciwko feudałom niemieckim - Bolesław I Chrobry, książę Polski (w 1025 koronacja na króla; - Wojna między Polską a cesarstwem niemieckim - Powstanie chłopskie - Przyjęcie przez Bolesława H tytułu królewskiego - Bolesław III Krzywousty, władca Polski - Przyłączenie do Polski Pomorza Zachodniego - Statut Bolesława Krzywoustego - Zaproszenie Krzyżaków przez Konrada Mazowieckiego - Osiedlenie się Krzyżaków w ziemi chełmińskiej - Najazdy tatarskie na Polskę - Kazimierz III Wielki, król Polski - Założenie pierwszego w Polsce uniwersytetu w Krakowie - Zawarcie unii krewskiej między Polską a Litwą - Jan Długosz, historyk - Bitwa pod Grunwaldem. Klęska zakonu krzyżackiego - Zawarcie unii polsko-węgierskiej - Statuty nieszawskie -Pokój toruński 912 PAŃSTWA POŁUDNIOWOSŁOWIANSKIE I ALBANIA koniec VII w. 802—814 819—822 845—864 852—889 925 927—969 972 1018 1018—1185 1071—1073 1159—1196 1187—1396 1190 1207—1218 1218—1241 1277—1280 1331—1355 1349 1371 1444 1389 1396 1403 1405—1468 1444 1459, 1463, 1479 — Powstanie państwa bułgarskiego — Krum, car bułgarski — Powstanie w Chorwacji pod przywództwem Ljudewita przeciwko panowaniu Franków — Książę Tprimir. Zjednoczenie Bułgarii pod jego władzą — Borys I, car bułgarski — Ogłoszenie się księcia Tomisława królem Chorwatów — Piotr, car bułgarski — Podbicie wschodnich Bułgarów przez cesarza bizantyjskiego Jana Tzimiskesa — Upadek pierwszego królestwa bułgarskiego — Panowanie Bizancjum nad Bułgarią — Powstanie w północno-zachodniej Bułgarii przeciwko panowaniu bizantyjskiemu — Stefan Nemanja, książę serbski — Drugie królestwo bułgarskie — Uznanie niezależności Serbii przez Bizancjum — Borys, car bułgarski — Iwan Asen, car bułgarski — Powstanie chłopskie w Bułgarii — Stefan Duszan, król Serbii — Kodeks Stefana Duszana — Klęska pospolitego ruszenia feudałów macedońsko-serbskich nad rzeką Maricą — Zwycięstwo wojsk albańskich pod wodzą Skanderbega nad Turkami — Bitwa na Kosowym Polu — Zakończenie podboju Bułgarii przez wojska tureckie — Antytureckie powstanie w Bułgarii — Skanderbeg (Jerzy Kastriota) — Bitwa pod Warną — Podbicie Serbii, Bośni i Albanii przez Turków IX w. 907 911 969—972 987 lub 988 1019—1054 1024—1026 1068 1071 1097 1113—1125 1113 i 1146 1125—1157 1136 1157—1174 1174—1175 1177—1212 1185 XI —pocz. XIII w. ROSJA — Powstanie państwa staroruskiego — Wyprawy morskie księcia Olega na Konstantynopol — Układ między księciem kijowskim Olegiem a Bizancjum — Światosław, książę kijowski — Przyjęcie chrześcijaństwa na Rusi — Jarosław Mądry, książę kijowski — Powstanie smerdów w ziemi suzdalskiej — Powstanie w Kijowie — Powstanie smerdów w ziemi rostowskiej — Zjazd książąt ruskich w Lubiczu — Włodzimierz Monomach, książę kijowski — Powstanie ludowe w Kijowie — Jerzy Dołgoruki, książę rostowsko-suzdalski — Powstanie w Nowogrodzie — Andrzej Bogolubski, książę włodzimiersko-suzdalski — Poruszenie ludowe w ziemi włodzimiersko-suzdalskiej — Wsiewołod Wielkie Gniazdo, książę włodzimiersko-suzdalski — „Słowo o wyprawie Igora" — „Russkaja Prawda" • Historia powszechna t. III 913 1223 1237—1238 1240 1242 1252—1263 1302 1325—1340 1359—1389 1368, 1370, 1372 1380 1382 1392—1393 koniec XIV do pierwszej po- łowy XV w. 1404 1406—1408 1418 1425—1462 1440—1441 1462—1505 1478 1480 1485 1487 1497 -Bitwa nad rzeką Kalką - Najazd wojsk Batu-chana na Ruś północną - Bitwa nad Newą. Zwycięstwo Aleksandra, księcia nowogrodzkiego, nad Szwedami -Zwycięstwo wojsk ruskich nad rycerstwem niemieckim na Jeziorze Czudzkim („bitwa na lodzie") - Aleksander Newskij wielki książę włodzimierski - Połączenie księstw perejasławskiego i moskiewskiego - Iwan Kalita, książę moskiewski (od 1328 wielki książę) -Dymitr Doński, wielki książę moskiewski - Wyprawy księcia litewskiego Olgierda przeciwko Moskwie - Zwycięstwo oddziałów ruskich nad Tatarami w bitwie na Kulikowym Polu - Wyprawy chana Tochtamysza przeciwko Moskwie. Powstanie w Moskwie - Przyłączenie Niżnego Nowogrodu do Moskwy -Andrzej Rublow - Zdobycie Smoleńska przez Witolda, księcia litewskiego - Wojna Moskwy przeciwko Litwie - Powstanie mas plebejskich w Nowogrodzie przeciwko bojarstwu - Wasyl II Ślepy, wielki książę moskiewski - Powstanie w Smoleńsku przeciwko Litwinom - Iwan III, wielki książę moskiewski -Przyłączenie ziemi nowogrodzkiej do państwa rosyjskiego - Uwolnienie Rusi spod jarzma tatarskiego -Przyłączenie księstwa twerskiego do państwa rosyjskiego - Uzależnienie chanatu kazańskiego od Rosji - „Sudiebnik" Iwana III 410 419—507 i 439—534 połowa V — pocz. VIII w. 466—485 476 493—555 534 535—555 CESARSTWO RZYMSKIE Wędrówki ludów germańskich i Słowian - Zdobycie Rzymu przez Wizygotów pod wodzą Alaryka - Tuluskie państwo Wizygotów w południowej Galii - Państwo Wandalów w Afryce Północnej - Wizygockie państwo w Hiszpanii - Eirych, król Wizygotów - Upadek Cesarstwa Rzymskiego - Państwo Ostrogotów w Italii - Podbicie państw wandalskich w Afryce Północnej przez Bizancjum - Wojna Bizanqum przeciwko Ostrogotom w Italii. Podbicie państwa Ostrogotów przez Bizancjum VIII—XI w. ok. 950—986 11. 70-e IX w. ok. 1000 1017—1035 1025 1035 XI w. KRAJE SKANDYNAWSKIE - Morskie wyprawy Normanów na kraje europejskie - Harald Sinozęby, król Danii -Początek kolonizacji Islandii - Dotarcie Skandynawów do Ameryki Północnej - Kanut, król Danii, Anglii i Norwegii - Zwycięstwo Duńczyków nad Norwegami nad rzeką Helgą (w Skanii) - Uniezależnienie się Norwegii spod władzy Danii - Utworzenie państwa szwedzkiego 914 1174—1184 1262—1264 1397 1434 1441 - Powstanie birkebejnerów w Norwegii - Podbój Islandii przez króla szwedzkiego - Unia kalmarska między Szwecją, Norwegią i Danią - Powstanie chłopów i rzemieślników w Szwecji pod wodzą Engelbrechta Engel- brechtsona - Antyfeudalne powstanie chłopów duńskich 1077—1307 ok. 1282—1326 1331 1354 1371 1359—1389 1389 1389—1402 1396 1402 1415—1418 1444 1444 1453 1459, 1463, 1479 1479 TURCJA - Sułtanat rumijski Seldżuków w Azji Mniejszej - Osman I, emir turecki. Powstanie państwa osmańskiego - Opanowanie Nicei przez Turków - Opanowanie Gallipoli przez Turków - Pogrom zgrupowania feudałów serbskich i macedońskich przez wojska tureckie nad rzeką Maricą - Murad I, sułtan turecki - Bitwa na Kosowym Polu - Bajazyd I Jyłdyrym, sułtan turecki -Zwycięstwo wojsk osmańskich nad rycerstwem europejskim pod Nikopolis nad Dunajem - Bitwa pod Ankarą -Pierwsze powstan;e ludowe w Turcji - Bitwa pod Warną -Zwycięstwo wojsk albańskich pod wodzą Skanderbega nad Turkami - Zdobycie Konstantynopola przez Turków pod wodzą Mehmeda (Muhammeda) II. Upadek Cesarstwa Bizantyjskiego - Opanowanie przez wojska tureckie Serbii północnej, Bośni i Albanii - Układ w Konstantynopolu między Turcją i Wenecją 650 740—786 816—838 822 1038—1227 XI w. TYBET - Śmierć Srong-btsan-sgam-po, twórcy państwa tybetańskiego - Khri-Srong-lde'u-btsan, władca Tybetu - Khri-ral-pa-can, król Tybetu - Porozumienie Tybetu z Chinami w Lhasie - Si-Sia, państwo Tangutów - Milerepa, pisarz i działacz buddyjski koniec IX w. 955 997—1038 1041—1044 1046 1205—1235 1222 1241—1242 1308—1382 WĘGRY - Wtargnięcie plemion węgierskich na tereny nad środkowym Dunajem i Cisą - Zwycięstwo wojsk niemieckich i czeskich nad koczowniczymi plemionami węgier- skimi nad rzeką Lech - Stefan (Istvan) I, król Węgier - Powstanie Samuela Aby - Powstanie ludowe na Węgrzech -Andrzej II, król Węgier - „Złota bulla" Andrzeja II - Najazd tatarski na Węgry - Dynastia andegaweńska na Węgrzech 915 1342—1382 1397 1437—1438 1358—1490 — Ludwik I (Lajos), król Węgier — Wtargnięcie wojsk tureckich na Węgry — Powstanie chłopskie na Węgrzech północno-wschodnich — Maciej Korwin, król Węgier 568 — ok. 600 IX w. XI w. ioniec XI w. 1073—1085 1130 .1143—1155 1198—1216 1224 1225—1274 1265—1321 ok. 1266—1336 1268—1442 1282 1304—1307 1304—1374 1313—1375 .1347 1378 1382—1387 ok. 1386—1466 1434—1464 ok. 1447—1510 1469—1492 WŁOCHY - Podbicie Italii przez Longobardów - Początek podboju Sycylii i południowych Włoch przez Arabów - Podbicie południowych Włoch i Sycylii przez Normanów - Powstanie bolońskiej szkoły prawa -Papież Grzegorz VII Hildebrand - Utworzenie Królestwa Obojga Sycylii - Antypapieskie powstanie w Rzymie -Papież Innocenty III - Założenie uniwersytetu w Neapolu - Tomasz z Akwinu - Dante Alighieri - Giorto di Bondone, malarz - Dynastia andegaweńska w południowych Włoszech - Nieszpory sycylijskie. Powstanie przeciwko panowaniu Francuzów na Sycylii - Powstanie Dolcino w północnych Włoszech - Francesco Petrarca - Giovanni Boccaccio - Ustanowienie rzymskiej republiki z Cola di Rienzi na czele - Powstanie ciompich we Florencji - Powstanie „tuchini" w północnych Włoszech - Donatello, rzeźbiarz - Cosimo Medici, tyran Florencji - Sandro Botticelli, malarz - Wawrzyniec Wspaniały, tyran Florencji IX w. — pocz. X w. 865 1241 1386—1418 1400—1432 1437—1438 1490—1492 1457—1504 1467 WOŁOSZCZYZNA, MOŁDAWIA I SIEDMIOGRÓD — Panowanie feudałów bułgarskich na Wołoszczyźnie, w Mołdawii i Siedmiogrodzie — Wprowadzenie chrześcijaństwa na Wołoszczyźnie, w Mołdawii i Siedmiogrodzie — Najazd tatarski — Mircza Stary, hospodar wołoski — Aleksander Dobry, hospodar mołdawski — Powstanie chłopskie w Siedmiogrodzie — Powstanie chłopskie w północnej Mołdawii i na terenach sąsiednich — Stefan III, hospodar mołdawski — Uznanie niepodległości Mołdawii przez Macieja Korwina, króla Węgier 450—451, 481—484, 571—572 VII w. 628 ZAKAUKAZIE — Powstania narodowe Armeńczyków, Gruzinów, Albańczyków przeciwko panowaniu najeźdźców irańskich — Ananiasz Szyracki, uczony armeński — Upadek panowania irańskiego w krajach Zakaukazia 916 705 715 748—750 koniec VIII w. początek IX w. 816—837 851 1001 1027—1072 1080—1375 1089—1125 1123 ok. 1141—1204 koniec XII—pocz. XIII w. 1231—1239 1250 1260 1314—1346 - Umocnienie panowania arabskiego w Armenii i Albanii - Zakończenie podboju Zakaukazia przez Arabów - Wielkie powstanie narodowe w Armenii przeciwko feudałom arabskim - Utworzenie państwa zachodniogruzińskiego (abchaskiego) -Powstanie królestwa Tao-Klardżeti w południowo-wschodniej Gruzji -Powstanie chłopskie pod wodzą Babeka w Azerbejdżanie i Iranie zachodnim - Powstanie w Armenii, Kartlii i Albanii przeciwko panowaniu arabskiemu Zjednoczenie Gruzji - Bagrat IV, król Gruzji - Państwo Cylicji armeńskiej - Dawid IV Odnowiciel, król Gruzji - Oswobodzenie Gruzji i Szyrwanu spod władzy Seldżuków - Niżami, poeta i filozof azerbejdżański - Szota Rustaweli, poeta gruziński - Podbój Zakaukazia przez Mongołów - Powstanie chłopskie w Siuniku i Armenii - Powstanie przeciwko najeźdźcom mongolskim w Gruzji i północnej Armenii -Jerzy V Wspaniały, król Gruzji. Przywrócenie jedności politycznej królestwa gruzińskiego 1095 1096—1099 1147—1149 1187 1189—1192 1202—1204 1204 1270 1291 WYPRAWY KRZYŻOWE — Sobór w Clermont we Francji — Pierwsza wyprawa — Druga wyprawa — Zdobycie Jerozolimy przez Saladyna, sułtana egipskiego — Trzecia wyprawa — Czwarta wyprawa — Zdobycie Konstantynopola przez krzyżowców — Ósma (ostatnia) wyprawa — Utrata ostatnich posiadłości krzyżowców na Wschodzie BIBLIOGRAFIA (PODSTAWOWA LITERATURA I ŹRÓDŁA) I. LITERATURA I ŹRÓDŁA ODNOSZĄCE SIĘ DO CAŁEGO TOMU Dzielą klasyków marksizmu-leninizmu M a p K c, K.: XpOHOJiornHecKiie BbinncKM. «Ap- XHB MapKca n 3Hrejibca». T. 5, 6, 7, 8. M. 1938—1946. Marks, K.: Kapitał. T. l—3. Warszawa 1951—1959. Marks, K.: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Przedmowa. K. Marks i F. Engels, Dzieła. T. 13. Warszawa 1965. Marks, K.: Rządy brytyjskie w Indiach. K. Marks i F. Engels, Dzieła. T. 9. Warsza- wa 1965. Marx, K.: Formen, die der kapitalistischen Produktion vorhergehn. K. Marx, Grundriss der Kritik der politischen Okonomie. Berlin 1953. E n g e l s, Engels, wa 1953. Engels, czątkach Engels, F.: Anty-Diiring. Warszawa 1956. F.: Dialektyka przyrody. Warsza- F.: O upadku feudalizmu i po- rozwoju burżuazji. Warszawa 1958. F.: Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa. Warszawa 1949. Engels, F.: Rozwój socjalizmu od utopii do nauki. Warszawa 1950. Engels, F.: Wojna chłopska w Niemczech. K. Marks i F. Engels, Dzieła. T. 13. War- szawa 1963.- Engels, F.: Frankische Zeit. Marx/Engels, Werke. Bd. 19. Berlin 1962. Engels, F.: Żur Geschichte der Urgermanen. Marx/Engels, Werke. Bd. 21. Berlin 1962. Engels, F.: Die Mark. Marx/Engels, Werke. Bd. 19. Berlin 1962. Marks, K. i Engels F.: Ideologia nie- miecka. Dzieła. T. 3. Warszawa 1961. Marks, K. i Engels, F.: Manifest Partii Komunistycznej. Dzieła. T. 4. Warszawa 1962. Marks, K. i Engels, F.: Listy wybrane. Warszawa 1951. Lenin, W ł.: Kwestia agrarna w Rosji u schył- ku XIX w. Dzieła. T. 15. Warszawa 1956. Lenin, W ł.: O państwie. Dzieła. T. 29. War- szawa 1956. Lenin, W ł.: Państwo a rewolucja. Dzieła. T. 25. Warszawa 1951. Lenin, W ł.: Rozwój kapitalizmu w Rosji. Dzieła. T. 3. Warszawa 1954. Literatura • A ji n a TO B, M. B.: BceoBmaa ncTOpna HC- KyccTB. T. l—3. MocKBa 1948—1955. Knura JI«H niemia no MCTOPMH cpeflHnx se- KOB. Ilofl pefl. n. T. BHHorpasosa. Bbin. l—4. MocKBa 1913—1915. KOBajieBCKHM, M. M.: 3KOHOMHHeCKHJł pOCT EepOUbl flO B03HMKHOBeHHH KanMTaJIMCTIlHe- CKoro xo3HMCTBa. T. l—3. M. 1898—1903. M e ń M a H, M. H.: JJ,BMjKenMe dpeoflajitnoro cno- co6a npOMSBOflCTsa. HcTopunecKHe sanucKii 1953 N° 42. IleTpyineBCKM, #. M.: OnepKu 113 HCTOPMM cpeflHeBeKOBoro oSmecTBa 11 rocyaapCTBa. MocKBa 1922. IIopmHeB, B. .: OnepK nojMTWHecKoił SKO- HOMMM cpeoaajiMSMa. MocKsa 1956. CKpjKHHCKaa, E. H.: TexHMKa 3noxn sa- naflHO-esponeMCKoro cpesneseKOBta. OnepKM no ncTopj-iK flOKanMTajincTMHecKnx cpopMat(Mii. JleHMnrpafl 1936. T o ji c T o B, C. n.: TeHesMC cpeo^ajiiisMa B KO- H6BbIX CKOTOBOflH6CKMX o6lI(eCTBaX. OCHOB- Hbie npoSjieMbi renesMca H pasBHTMH cbeo- oBmecTsa. MocKBa, JIeHMHrpafl 1934. 918 H e p e n H w H, JI. B.: PyccK.au najieorpacpHH. MocKsa 1956. HijyHCKMM, B.K.: HcTOpMHecKaa reorpacbus. MCTOpMH 66 B03HHKHOBeHHH H paSBMTMH B 14—18 B6Kax. MocKBa 1955. B loch, M.: La societe feodale. La formation des liens de dependance. Paris 1940. Chou Ch'ing-chi: Hsin-pien-shih-chi-shih (Nowa historia powszechna). Szanghaj 1953. [w jęz. chin.]. D o s p s c h, A.: Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der europaischen Kulturentwick- lung aus der Zeit von Caesar bis auf Karl den GroBen. Bd. 1. 2. Wien 1923—1924. Grand, R. et R. Delatouche: L'agricul- ture au moyen agę de la fin de 1'Empire Romain au 16e siecle. Paris 1950. G r ou s s et, R.: Histoire de 1'Asie. Paris 1947. Guizot, F.: Histoire de la civilisation en Europę depuis la chute de l'Empire Romain jusqu'a la revolution francaise. Paris 1881. Histoire generale du 4e siecle a nos jours. Publ. sous la dir. de E. Lavisse et A. Rambaud. T. 1—3. Paris 1893—1894. Historia mundi. Begrundet v. F. Kern. Bd. 5. Bern 1956. Historia filozofii. T. 1. Filozofia starożytna i średniowieczna. Tłum. z roś. Warszawa 1961. Historia wieków średnich. T. 1. Pod red. E. Kos- mińskiego i S. Skazkina. Tłum. z roś. War- szawa 1956. Cambridge economic history of Europę from the decline of the Roman empire. Vol. 1. 2. Cambridge 1942—1952. The Cambridge medieval history. Planned by J. B. Bury. Ed. by H. M. Gwatkin, J. P. Whit- ney. Vol. 1—8. Cambridge 1911, 1936. Peuples et civilisations. Histoire generale. Publ. sous la dir. de L. Halphen et Ph. Sagnac. Bd. 5—7. Paris 1932—1948. Pirenne, H.: Histoire economiąue de 1'Occi- dent medieval. Paris 1951. S ar t o n, G.: Introduction to the history of science. Vol. 1—3. Washington 1927—1948. Toyo-no bunka-to shakai. Kyoto-daiguku-shina- tetsuguku-shikenkyushitsu [historia kultury i społeczeństwa na Wschodzie). Kioto 1952— 1955. [w jęz. jap.]. Weltgeschichte. Die Entwicklung der Mensch- heit in Staat und Gesellschaft, in Kultur und Geistesleben. Hrsg. v. J. von Pflugk-Harttung. Bd. 3. Geschichte des Orients. Berlin 1910. Źródła i prace źr ó d ł o zn a we z e B naMHTHMKax sana^noro cpea- HeseKOBbH. Ilep. n KOMMCHT. O. A. ?o6nam- . MocKsa, JleHHHrpafl 1936. , H. II., M C. fl. C K a 3 K M H: XpecTOMaTMa no MCTOPHM cpeflHMK B6KOB. T. 1—3. MocKsa 1949—1950. CoąwajibHaH wcropwa cpeaneseKOBŁa. Ilofl pea. E. A. KocMMHCKoro M A. 3. y,n;ajibu;oBa. T. 1. 2. MOCKBB, JIeHMHrpaa 1927. JIio6jiiiHCKaa, A. fl.: McTOHHiiKOBeseHMe HCTOpMM CpeflHMK B6KOB. JleHMHrpafl 1955. CpedweeeKoebe B ero naM«THiiKax. Ilofl pefl. S. H. Eroposa. MocKBa 1913. Calmette, J.: Textes et documents d'histoire. T. 2. Paris 1953. Cave, R. C., and H. H. Coulson: A source book for medieval economic history. New York 1936. Collection de textes pour servir a 1'etude et a 1'enseignement de 1'histoire. Vol. l — 50. Paris 1886—1925. Historiens et chroniąueurs du moyen agę. Ed. etablie et annot. par A. Pauphilet et E. Pog- non. Paris 1952. Monumenta Germaniae historica. Hannoverae, Berolini 1826 ff. Abt. 1. Scriptores. Abt. 2. Leges. Abt. 3. Diplomata. Abt. 4. Epistolae. Abt. 5. Antiąuitates. Patrologiae cursus completus. Ed. J. P. Mignę. S. 1. Patrologiae latinae. T. l — 221. Parisiis 1844 — 1878. S. 2. Patrologiae Graecae. T. l — 161. Parisiis 1857—1866. S. 3. Patrologiae graecae latinae tantum editae. T. l — 81. Paris 1856 — 1867. Les sources de 1'histoire de France depuis les origines jusqu'en 1815. Par. A. Molinier, H. Hauser, E. Bourgeois [et autr.]. Pt. l — 6. Paris 1901—1906. Historiografia i bibliografia , B. B.: MCTOPMH Msynennn Bo- CTOKa B Espone ii POCCMH. JleHMHrpaa 1925. KOCMHHCKMM, E. A.: OcHOBHbie npoSjieMbi sanaflHoeBponeiicKoro dpeosajiHSMa B COBBT- CKOM MCTopMHecKotl HayKe. MocKsa 1955. 919 P e M 3 o B, B. T.: t&pamjyscKaa MCTOpnorpacpHH (1815—1830). JIeHHHrpafl 1956. Ałpatow, M. A.: Idee polityczne francuskiej historiografii burżuazyjnej XIX wieku. Tłum. z roś. Warszawa 1953. International bibliography of historical sciences. T. 1—26. Washington 1926—1957. Calmette, J.: Le monde feodal. Paris 1951. Dahlmann, F. C., u. G. Waitz: Quellen- kunde der deutschen Geschichte. Reg.-Bd. Leipzig 1931—1932. Fu et er, E.: Geschichte der neueren Historio- graphie. Munchen, Berlin 1936. Potthast, A.: Bibliotheca historica medii aevi. Wegweiser durch die Geschichtswerke des europaischen Mittelalters bis 1500. Bd. 1.2. Graz 1957. Informatory, mapy, atlasy MCTOPMM CpeflHMK B6KOB. E. A. KocMMHCKoro M A. n. MocKsa 1955. XpOHOJiorMHecKHe TadJiui^ti. HCTOPMH MCTOPMH cpeflHMK seKOB. Hosan MCT.O- CCCP. MocKsa, JleHHHrpafl 1948. Atlas historiąue. Vol. 2. Le moyen agę. Par J. Calmette [i in.]. Paris 1936. D u Chan g e, C h. du Fresne: Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis. T. 1. 2. Lugduni 1688. Du Change, C h. du Fresne: Glossarium mediae et infimae latinitatis. T. l — 10. Paris 1937 bis 1938. G r i m m, J.: Deutsche Rechtsalterthiimer. Bd. 1. und 2. Berlin 1956. II LITERATURA I ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW POSZCZEGÓLNYCH KRAJÓW ANGLIA (do rozdz. XI, podrozdz. l i 3, do rozdz. XXV i XLI) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura II. T.: MccjieflOBanna no co- HCTOPHH AHrjIWM B CpeflHMe B6Ka. CaHKT-IIeTep6ypr 1887. wHorpaflOB, n. r.: Cpe^HeBCKOBoe no- MecTte B AHrjiHM. CaHKT-IIeTepSypr 1911. fł, ^[. M.: OnepKn MS HCTO- aHrjiniicKoro rocyfiapCTBa n oSmecTsa B cpeflHHe seKa. MocKsa 1937. Cunningham, W.: Growth of English In- dustry and Commerce during the Early and Middle Ages. 1890. L i p s o n, E.: The economic history of England. Vol. 1. London 1956. Mor ton, A. I.: Dzieje ludu angielskiego. Tłum. z ang. Warszawa 1948. Hogers, J. E. T.: Six Centuries of Work and Wages. 1885. Źródła Bland, A. E., P. A. Brown and R. H. T a w n e y: English economic history. Select documents. London 1937. English historical documents. General ed. D. C. Douglas. Vol. 1. 2. London 1953—1955 Rerum Britannicarum medii aevi scriptores, or Chronicles and memorials of Great Britain and Ireland during the middle ages. Vol. 1—98. London 1861—1893. Stubbs, W.: Select charters and other illustrations of constitutional history. From the earliest times to the reign of Edward the First. Oxford 1929. Do rozdz. XI, podrozdz. l ANGLIA OD VII do XI WIEKU Literatura , A. H.: POJIB KOpojieBCKHx nosta- B npoijecce dpeoflajibHoro noflHMHe- HMH aHrjiMfłcKoro KpecTtHHCTBa. CpeflHne seica Bbin. 6 (1953). 920 C o K o Ji o B a, M. H.: CBo6oflHan o6mnHa w npo- ijecc saKpenomemiH KpecTban B KeHTe n V3C- ceKce B 7—10 BB. Cpeflroie seica BŁID. 6 (1955). B l a i r, P. H.: Ań introduction to Anglo-Saxon England. Cambridge 1956. C h ad wiek, H. M.: Studies on Anglo-Saxon institutions. Cambridge 1905. S ten t o n, F.M.: Anglo-Saxon England. Oxford 1950. Źródła Będą: Historia ecclesiastica gentis Anglorum. T. 1. 2. Oxonii 1896. Cartularium Saxonicum. By W. de Gray Birch. Vol. 1—3, Ind. London 1885—1899. Die Gesetze der Angelsachsen. Hrsg. v. Lieber- mann. Bd. 1—3. Halle a. S. 1903—1916. Robertson, A. J.: Anglo-Saxon charters. Cambridge 1956. Do rozdz. XXV SPOŁECZNE I POLITYCZNE SKUTKI POD- BOJU ANGLII PRZEZ NORMANOW I DAL- SZY ROZWÓJ FEUDALIZMU W ANGLII (XI do XIII WIEKU) Literatura Bapr, M. A.: SBOJUOITHH dpeoflajitnoro BjiafleroiH B AnrjiMM 11 — 13 BBKOB. Bonpocti MCTOPMH 1953 Nr 11. TyTHOBa, E. B.: CoiriiajrfaHbiił o6jiHK npes- CTaBHTejieii rpacbcTB B aHrjnoicKOM napjiałieH- Te KOHija 13 30 nanana 14 B. CpeflHMe BeKa Bbin. 8 (1956). KocMMHCKwii, E. A.: MccjieflosaHJiH no arpapHOił HCTOPMM AnrjiMM 13 seKa. MocKsa, 1947. , H. A.: PeMecjieHHbie rnjibflHM B AHrjIMM B paHHMH HepMOfl MX MCTOPMM. CpeflHHe BeKa BBin. 8 (1956). Maitland, F. W.: Domesday Book and bey- ond. Cambridge 1897. Poiło c k, F., and F. W. Maitland: The history of English law before the time of Edward I. Vol. 1. 2. Cambridge 1952. Poole, A. L.: From Domesday Book to Magna Carta 1087—1216. Oxford 1955. Power, E.: The wool trade in English medie- val history. London 1949. Powiekę, F. M.: The thirteenth century 1216—1307. Oxford 1953. Vinogradov, P. G.: Yillainage in England. Oxford 1892. Źródła MCTOPMM AHrjiwn 11 — 13 BB. Ilep. n BBefl. R. M. IlerpymeBCKoro. MocKsa 1936. BecTMMHCTepcKHe craTj/TW. MocKBa 1948. Domesday Book. Ed. by A. Farley and H. Ellis. Vol. 1—4. London 1783—1816. Monumenta Gildhallae Londoniensis. Ed. by H. Th. Riley. Vol. 1—3. London 1859—1862. Rotuli Hundredorum. Vol. 1. 2. London 1812 — 1818. Do rozdz. XLI ANGLIA W XIV I XV WIEKU POWSTANIE WATA TYLERA Literatura KOCMMHCKMM, E. A.: Bonpocbi arpapnoń MCTOPMH AHrjIMM B 15 B. BOnpOCfal MCTOPHH 1948 Nr 1. IleTpyuieBCKMM, fl. M.: BocciaHiie Yoia TaMJiepa. MocKsa 1914. Dobb, M.: Studia o rozwoju kapitalizmu. Tłum. z ang. Warszawa 1964. H i 1 1 o n, R. H., H. F a g a n: Powstanie an- gielskie 1381 r. Tłum. z ang. Warszawa 1948. Meyers, A.: England in the łatę middle agę 1307—1536. Melbourne 1953. Wilkinson, B.: The constitutional history of England. 1216—1399. Vol. 1—3. London 1948—1958. Źródła depeena 13 — 16 BB. n BOCCTanwe Yoia Taitaepa. COCT. E. A. KOCMMHCKHM M fl. M. nerpyuieBCKMM. MocKsa, JleHHHrpafl 1935. Langland, W.: The vision of William, concerning Pierś the Plowman. Vol. 1. 2. London 1924. Postów letters. A. D. 1422 — 1509. Ed. with notes and introd. by J. Gairdner. Vol. l — 6. London 1904. 921 KRAJE ARABSKIE ARABIA, IRAK, M A GRĘ B, SYRIA J CYLICJA (do rozdz. VII, XLVI i do rozdz. XXXIV, podrozdz. 4) charakterze Literatura i źródła o ogólnym Literatura fl, B. B.: Mcjiaw. Ileiporpa^ 1918. Brockelmann, C.: Geschichte der arabi- schen Literatur. Bd. 1. 2. Leiden 1949. Goldziher, J.: Yorlesungen iiber den Islam. Heidelberg 1925. Hit t i, P h. K.: History of the Arabs. From the earliest times to the present. London 1956. Kraczkowski I. J.: Nad arabskimi ręko- pisami. Tłum. z roś. Warszawa 1952. Źródła Abu-Ga far Muhammad Ibn-Garir at-Tabari: Annales guos scripsit Abu Djafar Muhammed Ibn-Djarir at-Tabari. Ser. l—3, Vol. l—13. Lugduni Batavorum 1879— 1890. [w jęz. arab.]. Ibn-al-Atir: Chronicon quod perfectissi- mum inscribitur. T. l—12, Suppl. Lugduni Batavorum 1867—1876. [w jęz. arab.]. Muhammad aś-Sahrastani: Book of religions and philosophical sects. Vol. 1. 2. London 1842. [w jęz. arab.]. Do rozdz. VII ARABIA NA POCZĄTKU VII WIEKU. PODBOJE ARABSKIE I KALIFAT ARABSKI (VII—X WIEK) Literatura E e Ji H e B, E. A.: OópasoBanne apaScKoro ro- cyaapCTsa n BO3HMKHOBeirne MCJiaMa B 7 B. H. 3. MocKBa 1954. HnryjteBCKan, H. B.: BusaHTMH na nyTtnx B MHflHK). MS MCTOPMM TOprOBJIH Bn3aHTHH C BOCTOKOM B 4——6 BB. MOCKB3, JleHHHrpafl 1951. HKy6oBCKnił, A. K).: MpaK na rparoi 8—9 BB. (HepTti coi(MajibHoro CTpoa xajincpaTa npw A66acnflax). Jlernimpap, 1937. Enzyklopaedie des Islam. Bd. l—4. Leiden, Leipzig 1913—1930. Lam mens, H.: La Syrie. Precis historiąue. Vol. 1. 2. Beyrouth 1921. Lokkegaard, F.: Islamie taxation in the classic period. Copenhagen 1950. Źródła Abu-Ishaq al-Farisi al-Istahri: Viae regnorum. Descriptio ditionis moslemi- cae. Lugduni Batavorum 1927. [w jęz. arab.]. Abu'l-Qasim Ibn-Hangal: Viae et regna. Description ditionis moslemicae. Lug- duni Batayorum 1873. [w jęz arab.]. Ahmad Ibn-Jahja Ibn-Gabir al- Baladuri: Liber expugnationis regionum. Lugduni Batavorum 1863—1866. [w jęz. arab.]. M a s a u d i: Les prairies d'or. T. l—9. Paris 1861—1877. [w jęz. arab. i franc.]. Sams-ad-Din Abu-Abdallah Mu- hammad Ibn-Ahmad Ibn-Abi- Bahr al-Banna' al-Baśśari a 1- Muąaddasi: Descrłptio imperii moslemici. Lugduni Batavorum 1906. [w jęz. arab.]. Do rozdz. XXXIV, podrozdz. 4 MAGREB I EGIPT (OD X DO XIII WIEKU) Literatura Łan e-Po ole, S t.: A history of Egypt in the middle ages. London 1901. Źródła Ibn-Haldun: Histoire des Berberes et des dynasties musulmanes de 1'Afriąue septen- trionale. T. l—4. Alg er 1852—1856. Do rozdz. XLVI EGIPT, SYRIA I CYLICJA (OD XIII DO XV WIEKU) Literatura H e y d, W.: Geschichte des Levantehandels im Mittelalter. Bd. 1. 2. Stuttgart 1879. Poliak, A. N.: Feudalism in Egypt, Syria, Palestine and the Leftanon (1250—1900). Lon- don 1939. 922 Źródła Taqi'-ad-Din Ahmad al-Maqrizi: Description topographiąue et historiąue de 1'Egypte. P. 1. 2. Paris 1895—1900. Taqi'-ad-Din Ahmad al-Maqrizi: Histoire des sultans mamlouks de l'Egypte. Vol. 1. 2. Paris 1837—1845. T o Ji c T o B, C. n.: TiipaHMH ASpyn. (Ms MCTO- PMM KJiaccOBOił 6opb6bi B CorflMaHe M TIOPK- CKOM KaranaTe BO BTOPOM nojiOBMHe 6 B. H. 3.). McTopunecKiie sanucKM 1938 Nr 3. HKy6oBCKnii, A. K).: BoccTamie MyKaH- Hbi — flBMJKeHMe jiiofleń B „6ejibix CoseTCKoe BOCTOKOseflemie 5 (1948). Chavannes, Kule (Turcs) 1903. AZJA ŚRODKOWA (do rozdz. VIII, podrozdz. l, rozdz. XXXIII, podrozdz. l i do rozdz. XXXVII, podrozdz. 1) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura Eapiojibfl, B. B.: Knpriisbi. Opynse 1943. Eapiojibfl, B. B.: TafljKMKM. TaflJKMKMCTaH. CSopniiK CTaTen. TaiiiKeHT 1925. EapTOJibfl, B. B.: TypKecTan B 3noxy MOH- rojibCKOro HamecTBMH. H. 1. 2. CaHKT-IIeTep- 6ypr 1898—1900. B e MM a p H, E. B.: HcKyccTBo CpeflHeii ASMM. MocKBa 1940. TacbypOB, E. r.: MCTOPMH TaAJRMKCKOro na- B KpaTKOM MSJiOJKeHHM. T. 1. MocKBa 1955. cTOpun KasaxcKOM CCP. C speBHeMiiiMx spe- MBH flo HauiMx flHeil. T. 1. AjiMa-Aia 1949. KnprMSHM. T. 1. <3>pyH3e 1956. ysSeKCKoii CCP. T. 1. KH. 1. 1955. OnepKM na HCTOpMii TypKMeHCKoro M TypKMeHMCTaHa B 8 — 19 BB. Aiuxa6afl 1954. T o Ji c T o B, C. II.: IIo cjieflaM flpeBHexopes- MMMCKOM IłllBMJIMSaąMM. M. — JI. 1948. Źródła E.: Documents sur les Tou- occidentaux. Saint-Petersbourg Do rozdz. XXXIII, podrozdz. l AZJA ŚRODKOWA OD IX DO POCZĄTKU XIII WIEKU Literatura C e M e H e B, A. A.: Ms MCTOPMM HMCH 12 B. (no aKTaM Toro BpeMeHM). Ainxa6afl 1955. T o Ji c T o B, C. n.: EiipyHM M ero speMH. BecT- HHK AH CCCP 1949 Nr 4. HKy6oBCKMi4, A. K).: A6y AJIM M6a CMHB M ero speinH. Bonpocw MCTOPMM 1952 Nr 9. Źródła Mohammed Nerchakhy: Description topographłque et historique de Boukhara, suivi de textes relatifs a la Transoxiane. Texte persan, publie par Ch. Schefer. Paris 1892. Jacufs geographisches Wórterbuch. Hrsg. von Ferd. Wiistenfeld. Bd. 1—4. Leipzig 1866—1870. Źródła Marepuaji-bi no MCTOPHH TypKMen M TypKMeHiin. T. 1. MocKBa, JIeHMHrpafl 1938. Do rozdz. VIII, podrozdz. l AZJA ŚRODKOWA OD V DO POCZĄTKU IX WIEKU Literatura jKuaonuct! apesnero IlaHflJKMKeHTa. OTB. pen. A. K). HKySoBCKwii n M. M. S^KOHOB. MocKBa 1954. Do rozdz. XXXVII, podrozdz. l PANOWANIE CHANÓW MONGOLSKICH W AZJI ŚRODKOWEJ I WALKI NARODÓW AZJI ŚRODKOWEJ PRZECIWKO MONGOL- SKIM NAJEŹDŹCOM Literatura Ajiuwep Haeou. CSopHMK CTaTeii. MocKBa, Jle- HMHrpafl 1946. B a p T o Ji b fl, B. B.: HapoflHoe ĄBHJKeHMe B Ca- B 1365 r. CaHKT-IIeTepSypr 1906. 923 T. H.: uiKOJia yjryrSeKa. MocKsa, JIeHHHrpaA 1950. eTpymeBCKMM, M. n.: Ms MCTOPMM Ey- xapw B 13 B. ynenbie sanMCKM JIeHMHrp. roc. yH-Ta 1949 Nr 98. CepMH BOCTOKOBeflHecKMX HayK. Bbin. 1. Źródła CóopnuK MaTepMajiOB, OTHOCHiqMxca K HCTOPMH SOJIOTOM Opflbi. (HsBjieneHHH MS apa6cKMX coi. C6op. B. T. TMsenrayseH). T. 1. CaHKT- IleTepSypr 1884; T. 2. MocKsa, 1941. BIZANCJUM (do rozdz. XIII, XXVIII, podrozdz. l i do rozdz. XLVIII, podrozdz. 4) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura AnrejioB, #.: McTOpHa na BwsaHTMH. H. 1. 2. CocpMH 1948—1949. Jlasapes, B. H.: MCTOPMH JKMBOIIMCM. T. 1. 2. MocKBa 1947—1948. JlesnenKo, M. B.: HciopnH MocKBa, JIeHMHrpafl 1940. V c n e H c K n ił, <&. M.: MCTOPMH CKOH HMnepHM. T. 1. 2, 1. 3. CanKT-IIeTep- 6ypr, MocKBa 1913—1948. Brehier, L.: Le monde byzantin. Vol. l—3. Paris 1947—1950. Krumbacher, K.: Geschichte der byzan- tinischen Literatur. Munchen 1897. Ostrogorsky, G.: Geschichte des byzan- tinischen Staates. Munchen 1952. Do rozdz. XIII ROZWÓJ FEUDALIZMU W BIZANCJUM (OD VII DO XI WIEKU) Literatura JI e B M e H K o, M. B.: OnepKii no MCTOPMM pyc- CKO-BH3aHTMMCKHX OTHOIIieHMM. MOCKBa 1956. JI M n m M n, E. 3.: BMsaHTMMCKoe KpecTtaHCTBO M CJiaBHHCKaH KOJIOHHSamMH. BMSaHTMMCKMM c6opHMK. MocKBa, JIeHMHrpafl 1945. C ro 3 K) M o B, M. H. Pemecjio M TOproBJis B KOH- CTaHTMHonojie B H^najie 10 BeKa. BwsaHTHM- CKMM BpeM6HHMK 4 (1951). Ostrogorsky, G.: Quelques problemes d'hi- stoire de la paysannerie byzantine. Bruxelles 1955. Źródła flb H K o HO B, A.: M3B6CTMH MoaHHa SdpeccKoro M CMPHMCKMX XpOHHK O CJI3BHHaX 6——7 B6KOB. BecTHMK flpeBHeił MCTOPMM 1946 Nr 1. Knuza 3napxa. ycrasbi BM33HTMMCKMx L(exos flecaToro Beica. CECP^JIOBCK 1949. Constantinus Porphyrogenitus: De administran- do imperio. Budapest 1949. [w jęz. grec. i ang.]. D ó l g e r, F.: Regesten der Kaiserurkunden des ostrómischen Reiches von 565—1453. T. 1—3. Munchen, Berlin 1924—1932. Procopius Caesariensis: Opera omnia. Vol. 3, 1. Historia quod dłcitur arcana. Lipsiae 1906. Procopius Caesariensis: Geheime Geschichte. Erlangen, Leipzig 1753. Do rozdz. XXVIII, podrozdz. l BIZANCJUM (OD XI DO XIII WIEKU) Literatura r r i i Źródła CÓOpHUK flOKyM6HTOB no COl(MajIbHO-3KOHOMM- H6CKOM MCTOPMI1 BM33HTMM. MOCKB3 1951. Acta et diplomata Graeca medii aevi sacra et profana. Ed. Fr. Miklosich et Jos. Miiller. Vol. 1—6. Yindobonae 1860—1890. Corpus scriptorum historiae byzantinae. Vol. 1—50. Bonnae 1829—1897. B. T.: B jiacTejiM, MOHB- CTblpM M c6opLL(MXM HOflaTeM B 11 M 13 BB. 2CypH3Ji MHHMCTepCTBa Hap. npocB. 1879 Nr 4. D 61 g e r, F.: Beitrage żur Geschichte der byzantinischen Finanzverwaltung besonders des 10. und 11. Jahrhunderts. Leipzig, Berlin 1927. Ostrogorsky, G.: Pour 1'histoire de la feodalite byzantine. Bruxelles 1954. 924 Źródła Anna K o M H M H a : CoKpameHHtie o flejiax i;apn AneKcea KoMHMHa, 1081 30 1118. H. 1. CanKT-HeiepSypr 1859. HHKMT3 AKOMMH3T: HHKHTbl XOHHaT3 MCTOPUH, HaHMHaiOmaHCH C IjapCTBOBaHHH Moanna KoMHMHa. T. 1. 2. CaHKT-neiepSypr 1860—1862. Do rozdz. XLVIII, podrozdz. 4 UPADEK BIZANCJUM Literatura TOPHHOB, B. T.: BoccTaHMe SMJIOTOB B BM- saHTMM 1342 — 1349. MSEBCTIIH AH CCCP. Ce- PHH HCTOpMM M cpujiococpMM T. 3 (1946) Nr 1. K a JK a a H, A. H. : ArpapHtie OTHOineHMa B BM- 13 — 14 BB. MocKsa 1952. Literatura MCTopnKM RyKa n paHfl3M o na- KoHCTaHTHHonojiH. Ilep. H A. C. CienaHOBa. BHsaHTUiicKMii T. 7 (1953). HHKiicpop Tpiiropa: PMMCKaa MCTOPHH, HaHHHaioii;aHCH co BSHTMH KoHCTanTMHonojiH . T. 1. 2. CanKT-HeiepSypr 1862. CHINY (do rozdz. I i XVII i do rozdz. XXXVI, podrozdz. 1) Literatura i źródła o charakterze ogólnym BacMJiteB, B. II.: PejinrnH eocTOKa: KOH- cpyrpiancTBO, 6yAflM3M n flaociiSM. CaHKT-IIe- Tep6ypr 1873. KMTOM. MCTOPMH, 3KOHOMHKa, KybTypa. CKan 6opb6a są HarłMOHajibHyro MocKBa, JIeHMHrpafl 1940. Chou Ku-ch'en: Chung-kuo-t'ung-shih [Historia Chin]. T. 1—2. Szanghaj 1955. [w jaz. chin.]. F i t z g e r a l d, C. P.: China. A short cultural history. London 1950. Frankę, O.: Die Rechtsverhaltnisse am Grundeigentum in China. Leipzig 1903. Frankę, O.: Geschichte des chinesischen Reiches. Bd. l—5. Berlin 1930—1952. Grousset, R.: Histoire de la Chine. Paris 1952. Lee, Ma bel Ping-hua: The economic history of China, New York 1921. Needham, J.: Science and civilization in China. Vol. l—3. Cambridge 1954—1956. Tan-ch'en: Chung-kuo-nung-min-go-ming- shih [Historia chińskich rewolucji chłopskich]. Szanghaj 1953. [w jęz. chin.]. T s ' u i C h i: Geschichte Chłnas und seiner Kultur. Zurłch 1946. Źródła w języku chińskim Chin-shu [Historia dynastii Cin]. Księgi l—24. Szanghaj 1934. Chiu-t'ang-shu [Dawna historia dynastii Tang]. Księgi l—36. Szanghaj 1936. Chung-kuo-erh-ch'ien-nien-shih [Historia Chin w ciągu dwóch tysięcy lat]. Zbiór źródeł. Szanghaj 1954. Hsin-t'ang-shu [Nowa historia dynastii T'ang]. Księgi 1—40. Szanghaj 1936. Ming-shu [Historia dynastii Ming]. Księgi l—100. Szanghaj 1936. Sui-shu [Historia dynastii Suej]. Księgi l—20. Szanghaj 1935. Sung-shih [Historia dynastii Sung]. Księgi l—136. Szanghaj 1937. Yuan-shih [Historia dynastii Jiian]. Księgi l—60. Szanghaj 1935. Do rozdz. I ROZWÓJ FEUDALIZMU W CHINACH (OD III DO VIII WIEKU) Literatura K y M a H, JI. M.: K HCTOPMM rocyaapcTB To6a Baił M Jlno n MX CBHseii c KmaeM. Y^eHbie SaiJHCKH MH-T3 BOCTOKOBefleHHH AH CCCP T. 11 (1955). HHOCTpaHi^es, K. A.: Xyn-Hy n ryHHbi. JleHiłHrpaa 1926. , JI.B.: KwTaił B 3iroxy pac- dpeo^ajiMSMa. HcTOpniecKHił 1941 Nr 1. 925 Chung-kuo-ting-nu-li-chih-yu - feng - chan - chih- fen-tsa-wen-fi-lun-wen-hsiian-chi [Zbiór ar- tykułów na temat periodyzacji ustroju nie- wolniczego i feudalizmu w Chinach]. Pekin 1956. [w jęz. chin.]. P e 11 i o t, P.: Les grottes de Touen-Houang. Peintures et sculptures bouddhiques des ćpo- ques des Wei, des Tang et des Song. Vol. 1—6. Paris 1914—1924. T'ang-Chang-shu: Wei-chin-nan-pei- ch'ao-shih-lun-ts'ung [Szkice z historii Chin za panowania dynastii Wej ł Cin oraz w czasach dynastii północnych i południo- wych]. Pekin 1955. [w jęz. chin.]. Źródła B n H y p u H, H. fl. (HaKiiHdp): CoSpamie cse- fleHHJi o Hapo,ąax, o6MTaBiunx B cpe^Heił ASHM B flpeBHwe speMena. T. l—3. MocKea, 1950—1953. Do rozdz. XVII CHINY W OKRESIE ROZWINIĘTEGO FEUDALIZMU (VIII—XII WIEK) Literatura H, B. A.: noxoflw Xyan Hao (HS HCTO- KpeCTbHHCKOń BOtebl 9 B.). C6opHHK no HCTOPHH cTpan flajibHero BocTOKa. MocKBa 1952. ji y r, K. K.: Ma HCTOPMH KnuronenaTaKHH B KHTae (10—13 BB.). CoBCTCKoe BOCTOKOBC- fleHMe l (1940). G ran e t, M.: La feódalite chinoise. Oslo, Wiesbaden 1952. Morse, H. B.: The gilds of China. With an account of the gild merchant or Co-Hong of Canton. London 1909. Williams o n, H. R.: Wang An Shih. A Chinese statesman and educationalist of the Sung dynasty. Vol. 1. 2. London 1935—1937. W i 11 f o g e l, K. A., and Feng C h i a - Sheng: History of Chinese society. Liao (907—1125). New York 1949. Yang Chih-Chiu: Sui-t'ang-wu-tai-shih- kang-yao [Historia czasów dynastii Suej i T'ang oraz okresu pięciu dynastii]. Szanghaj 1955. [w jęz. chin.]. Źródła BacnjibeB, B. II.: MCTOPMH n npeBHOCTM BO- CTOHHOM nacTM Cpeanefi A3nn OT 10 flo 13 se- Ka. CaHKT-IIeTepSypr 1857. KMTaiicKaa KJiaccMnecKaa nosaua. (3noxa Tan). MocKsa 1956. Beal, S.: Si-yu-ki. Buddist records of the western world. London 1906. Do rozdz. XXXVI, podrozdz. l WALKA NARODU CHIŃSKIEGO PRZECIWKO PANOWANIU MONGOŁÓW Literatura IIosflHeeB, fl.: McTOpHHecKHił oSsop yMrii- POB. (HO KMTaJlCKHM MCTOHHMKaM). CaHKT- neiepSypr 1899. Pelliot, P.: Les grands voyages maritimes chinois au debut du 15e siecle. T'oung Pao Vol. 30 Nr 3—5. Źródła Haenisch, E.: Sino-mongolische Dokumente vom Ende des 14. Jahrhunderts. Berlin 1952. L o, Kuan-chung: Tpoeu;apCTBHe. T. 1. 2. MocKBa 1954. Roskhill, W.: Notes on the relations and trade of China with the Eastern Archipelago and the coast of Indien ocean during the forteenth century. T'oung Pao 1914/1915. Vol. 15/16. Shih, hai-an: Die Rauber vom Liang Schan Moor. Leipzig 1957. CZECHY (do rozdz. XIV, podrozdz. 3, rozdz. XXIX, podrozdz. l, rozdz. XLIV, podrozdz. 1) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura MCTOPMH HexocjioBaKHn. Ilofl pefl. T. 3. Cannyica n H. n. TpeTŁHKOsa. T. 1. MocKBa 1956. 926 HCMHCKHM, A. H.: OiepKH M MCCJieAOBaHMH HO COIJJiajIbHOM M 3KOHOMJM6CKOM MCTOPMM HexnM B cpeflHMe BeKa. T. 1. JOpbee 1901. Palacky, F.: Dejiny narodu ceskeho v Ce- chach a v Morave. D. l — 5. Praha 1939. Źródła Archiv ćesky, ciii stare pisemne pamatky ćeske i moravske. D. l — 8. Praha 1840 — 1888. Fontes rerum bohemicarum. Praha 1932 i nast. Do rozdz. XIV, podrozdz. 3 PLEMIONA CZESKIE, MORAWSKIE I SŁOWACKIE Literatura rpau,MaHCKHM, H. II.: fleHTejibHOCTb KOH- CTaHTMHa M MedpOflMH B BejIMKOMOpaBCKOM KHHJKecTBe. Bonpocbi MCTOPMM 1945 Nr 1. Labuda, G.: Pierwsze państwo słowiańskie. Państwo Samona. Poznań 1949. Źródła M MIII y ji n H, A. B.: Apesroie cjiasjme B OT- pbIBKaX rp6KO-pMMCKMX M BM3aHTMMCKMX HM- no 7 B. H. 3. BBCTHMK flpeBHeM MCTO- 1941 Nr 1. Do rozdz. XXIX, podrozdz. l CZECHY (XI— XIII WIEK) Literatura P e r e ji b, B. 3.: O xpoHMKe KosbMbi CKoro. KpMTMnecKoe MccjiesosaKMe. CaHKT- neTep6ypr 1890. Graus, F.: Dejiny venkovskeho lidu v Ce- chach v dobś pfedhusitske. D. 1. Praha 1953. Do rozdz. XLIV, podrozdz. l WOJNY HUSYCKIE W CZECHACH Literatura Py6n,OB, B. T.: TycMTCKHe BOHHM BOMHa 14 seKa B HexMM). MOCK- sa 1955. Durdik, J.: Husitske vojenstvi. Praha 1953. Kavka, F.: 1953. Macek, J.: 1952. Macek, J.: hnuti. D. 1. S u s t a, J.: stfedoveke Husitska revolućni tradice. Praha Husitske revolućni hnuti. Praha Tabor v husitskem revolućnim 2. Praha 1952—1955. Dve knuhy ceskych dejin. Kuś historie naśeho kraje. Kn. 1. 2. Praha 1926—1935. Źródła M. Jana Husi sebrane spisy ceske. D. l—3. Praha 1865—1867. Archiv Koruny Ceske. D. 1—4. Praha 1928—1947. FRANCJA (do rozdz. X, podrozdz. l i 4, rozdz. XXIII i XL) Literatura i źródła o charakterze ogólnym K a p e e B, H. M.: Onepx MCTOPMM dppaimys- CKMX KpeCTbHH C flpeBHeiłlJlMX BpeM6H SO 1789 r. Bapiiiasa 1881. B l o c h, M.: Les caracteres orłginaux de 1'hi- stoire rurale frangaise. 1. 2. Paris 1953—1956. Calmette, J.: Trilogie de 1'histoire de Fran- ce. Vol. 1. Paris 1948. L a vis s e, E.: Histoire de France depuis les origines jusqu'a la revolution. T. l—4. Paris 1900—1902. L o t, F.: La France des origines a la Guerre de cent ans. Paris 1952. S e e, H.: Les classes rurales et le regime domanial en France au Moyen Agę. Paris 1901. T h i e r r y, A.: Essai sur 1'histoire de la f orma- tion et des progres du tiers-etat. Paris 1853. W i 11 ar d, G., et C. Willard: Formation de la nation frangaise (du 10e siecle au debut du 19e siecle). Paris 1955. Źródła B uch o n, J. A.: Collection des chroniąues nationales frangaises. Vol. l—47. Paris 1820— 1828. 927 Ordonnances des rois de France de la troisieme race, recueillies par ordre chronologigue. Vol. 1—21. Paris 1723—1849. Recueil des historiens des Gaules et de la Fran- ce. Vol. 1—11. Paris 1738—1767. Do rozdz. X, podrozdz. l FRANCJA OD IX DO XI WIEKU Literatura BapTenes, A. C.: Ms MCTOPMM KpecibHH- CKOrO BOCCT3HMH B HopMaHflMM B KOHIje 10 BeKa. yneHbie 3anMCKM JleHMHrp. roc. nefl. MH-Ta T. 5 (1940). Fpai^MHCKMM, H. n.: BypryHflCKaa flepesna B 10—12 cTOJieTMax. MocKsa, JIeHMHrpafl 1935. L u c h a i r e, A.: Histoire des institutions mo- narchłąues de la France sous les premiers Capetiens (987—1180). T. 1. 2. Paris 1891. Źródła A d e m a r de Chabannes: Chroniąue. Ed. J. Chavanon. Paris 1897. Raoul Glaber: Les cinq livres de ses hi- stoires (900—1044). Ed. M. Prou. Paris 1886. Do rozdz. XXIII FRANCJA W OKRESIE FEUDALIZMU (OD XI DO XIII WIEKU) Literatura rpaHOBCKMM, T.H.: A66aT CyrepMM. MocKBa 1849. Kęp o B, B. JI.: BoccTanwe „nacTyuiKOB" B K)łKHbix HMflepjiaHflax M BO <3>paHu;HM B 1251 rofly. Bonpocbi MCTOPMM 1956, Nr 6. KOHOKOTMH, A. B.: PaccjioenMe KpecTban- CTsa M o5ocTpeHne KjiaccoBOM 6opb6w BO cppamjyscKOM aepeBHe 13 B. yneHHbie sa- HMCKM MOCK. roc. nefl. MH-TB T. 68 (1954) Bwn. 4. JlacKopOHCKMii, B. r.: 4>MJiMnn AsrycT B ero OTHomeHMHx K roposaM. KMOB 1902. OCOKMH, H. A.: McTOpMa ajibSuroMnes n MX . T. 1. 2. Kąsam. 1869—1872. C H 3 op OB a, H. A.: OliepKM no MCTOPMH pan- Heił ropoflCKOil KyjibTypbi BO 4>paHL(MM. MocKsa 1953. Belperron, B.: La croisade contre les Albi- geois et 1'Union du Languedoc a la France (1209—1949). Paris 1945. Haskins, C h. H.: The renaissance of the twelfth century. Cambridge 1927. Petit-Dutaillłs, Ch.: Les communes frangaises. Caracteres et evolution des origines au 18e siecle. Paris 1947. Źródła <3>paHijy3cKaa depeann 12—14 BB. M XaKepMa. AoKyneHTbi. Ilep., BBOflnaa ciaTbH M npMM. H. H. Fpai^MaHCKoro. MocKBa, JlenMHrpafl 1935. Boileau, E.: Reglements sur les arts et metiers de Paris. Connus sous le nom du l „Livre des metiers". Ed. G.-B. Depping. Paris 1837. D e l a b o r d e, H. F.: Recueil des actes de Philippe-Auguste, roi de France. T. 1. 2. Paris 1916. Do rozdz. XL FRANCJA PODCZAS WOJNY STULETNIEJ. ŻAKERIA Literatura C e 6 e H n o B a, M. M.: BoccTanne TiomeHOB (MS MCTOPMM HapOflHbIX flBHJKeHMM BO paHI4MM 14 B.). yneHbie sariMCKM MOCK. roc. nefl. MH-TB T. 68 (1954) Bbin. 4. Boutruche, R.: La crise d'une societe. Seigneurs et paysans de Bordelais pendant la Guerre de cent ans. Paris 1947. Coville, A.: Les cabochiens et-1'ordonnance de 1413. Paris 1888. L e Goff, J.: Marchands et banąuiers au Moyen Agę. Paris 1956. Lefevre-Pontalis, G.: La guerre de partisans dans la Haute Normandie. Biblio- theąue de 1'Ecole des Chartes. T. 54—55 (1893—1894). Michelet. J.: Jeanne d'Arc. Paris 1925. P e r r o y, E.: La guerre de cent ans. Paris 1945. 928 Literatura Źródła Les Grandes Chroniąues de France. Publ. par J. Viard. Vol. 8. Paris 1934. C omiń es, P h. de: Memoires. Ed. par J. Calmette. T. 1—3. Paris 1924—1925. Froissart, J.: Chroniąues. Publ. S. Luce [i in.]. Vol. 1—9. Paris 1869—1894. Jean de V e n e 11 e: Chronicon. d'Achery, D. L.: Spicilegium. T. 3. Parisiis 1723. Polyptyąue de 1'abbaye de Saint-Germain-des- Pres... publie par A. Longon. Vol. 1. 2. Paris 1886. HISZPANIA (do rozdz. XII, XXVII i XLV) charakterze i źródła o ogólnym PAŃSTWO FRAŃ KOW (do rozdz. IX) Literatura , H. H.: KpenocTHoe Kpecit- HHCTBO na noMecTŁHK a66aTCTBa CB. TepMana B nanajie 9 CT. (Ilo flanubiM JIojinnTiiKa a66aia MpMMona). XapbKOB 1913. cKiiii, H. II.: Traditiones Kapo- 3noxn B ocBemeHMn ^onma. Tpyflbi Mn-Ta MCTOPMH PAHMOH 1926 Btm. 1. H e y c ti x n H, A. M. : BosHMKHOBeHue sasHCM- Moro KpecTbHHCTBa KaK Kjiacca paimedpeo- flanbHoro oSmecTBa B Sana^HOń Espone 6 — 8 BB. MocKBa 1956. V 3 a ji b i( o B, A. R. : Ms arpapnoił HCTOPMM KapojiMHrcKow <3>jiaHflpjin. MocKsa, JlennH- rpafl 1935. Dopsch, A.: Wirtschaftsentwicklung der Ka- rolingerzeit. T. 1. 2. Weimar 1921 — 1922. Fustel de Coulanges, N. D.: Histoire des institutions politigues de 1'ancienne Fran- ce. Vol. 3—5. 6. Paris 1931. 1927. Halphen, L.: Charlemagne et 1'empire Ca- rolingien. Paris 1947. Literatura i^eB, A. E.: McnarniH B cpe^nne sesa. JIeHMHrpaa 1937. Kyji-bTypa McnaHMM. MocKBa 1940. IlMCKOpCKMH, B. K.: MCTOPMH McnaHHM M IIopTyrajiMM. CaHKT-IIeTepSypr 1909. Altamira y Crevea, R.: Historia de Espańa y de la civilización espańola. T. l—4. Barcelona 1928—1929. Levi-Provencal, E.: Histoire de 1'Espagne musulmane. T. l—3. Paris 1950—1953. Soldevila, K. F.: Historia de Espańa. Vol. l—4. Barcelona 1952—1955. Źródła Colección de documentos ineditos para la hi- storia de Espańa. Por M. F. Navarrete. M. Salva y P. Sainz de Baranda. Vol. l—112. Madrid 1842—1895. Colección de fueros y cartas pueblas de Espańa. Madrid 1852. Cortes de los antiguos reinos de Leon y de Ca- stilla. T. 1—4. Madrid 1861—1882. Las crónicas latinas de la reconąuista. Publ. por A. Huki. Vol. 1. 2. Yalencia 1913. Źródła Capitularia regum Francorum. T. l, 1. Ed. A. Boretius. Hannoverae 1881. T. 2, 1. Ed. A. Bo- retius et V. Krause. Hannoverae 1890. (Monu- menta Germaniae historica. Legum. Sect. 2). Eckhardt, K. A.: Die Gesetze des Merowin- gerreiches 481—714. Weimar 1935. Lex Salica. Hrsg. von J. Merkel. Berlin 1850. Hrsg. von J. F. Behrend. Weimar 1897. Hrsg. von H. Geffcken. Leipzig 1898. Do rozdz. XII WCZESNOFEUDALNE PAŃSTWA W HISZPANII (VI—XI WIEK) Literatura ApcKMM, M. B.: OnepKH no MCTOPHM cpeflHe- BeKOBOił KaTajiOHMii 30 coe^mieHJiH c Aparo- HOM (8—12 BB.). JleHHHrpafl 1941. 59 — Historia powszechna t. III 929 KopcyHCKMM, A. P.: PaSti n BOJibHOOiny- B seciroTCKOM rocyflapcTBe 6—7 BB. BeKa Bbin. 4 (1953). M. K).: ApaScKaa Kyjibiy- pa B McnaHMii. MocKBa, Jlemmrpafl 1937. Ziegler, A.: Church and state in Yisigothic Spain. Washington 1930. Źródła Ibn-Abd-al-Hakam: History of the con- ąuest of Spain. Gottingen 1958. Do rozdz. XXVII ROZWÓJ FEUDALIZMU W HISZPANII I REKONKWISTA. PORTUGALIA (XI—XIII WIEK) Literatura Kap a c c, M. B.: O xo3HMCTBe ToJieflCKOił #e- pesHM. CpeflHne seKa Bbin. 7 (1955). JIyHMi(KMM, M. B.: noseMejibnan oSmima B nnpeHeHx. OTenecTBeHHbie sanncKM 1883 Nr 10—12. Dubler, C. E.: Uber das Wirtschaftsleben der Iberischen Halbinsel vom 11. zum 13. Jahr- hundert. Geneve, Ziirich 1943. P e r e s, H.: La poesie andalouse en arabe classiąue au lle siecle, ses aspects generaux, ses principaux themes et są valeur docu- mentaire. Paris 1953. Źródła Cartulario de „Sant Cugat" del Yałles. Ed. por J. Reus Serra. Yol. l—4. Barcelona 1945—1947. Gonzalez Palencia, A.: Los Mozarabes de Toledo en los siglos 12 y 13. Yol. l—4. Madrid 1926—1930. Do rozdz. XLV ZJEDNOCZENIE HISZPANII. POWSTANIE PAŃSTWA PORTUGALSKIEGO Liter a-tura JI O 3 M H C K M M, C. T. I HCTOpHH MHKBMSIIIłMM B McnaHMM. CaHKT-IIeTepSypr 1914 Posendepr, A. M.: BoccTanna npOTMB KO- pojieBCKoń BjiacTM B KacTmiMM B 15 B. Yne- Hbie saniicKH JleHMHrp. roc. ne^. un-ia T. 68 (1948). Prescott, W. H.: History of the reign of Ferdinand and Isabella, the Catholic. Yol. l—4. London 1904. Źródła Crónica incompleta de los reyes católicos (1469—1476). Madrid 1934. INDIE (do rozdz. IV, XX i XXXVI, podrozdz. 5) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura O c M n o B, A. M.: KpaTKMił onepu HCTOPMH MHflMM 30 10 B. MocKBa 1948. CiiHxa, H. K., n A. H. Banep^JKw: MCTO- PMH MH3MM. MocKBa 1954. C h a 11 e r j e e, S., and D. D a 11 a: Ań intro- duction to Indian philosophy. Calcutta 1954. Nikalanta S a s t r i, K. A. A.: Hłstory of India. T. 2. Madras 1950. R a y, H. C.: The dynastie history of the northern India (early mediaeval peripd). Yol. 2. Calcutta 1936. Źródła Epigraphia indica. Yol. l ff. Calcutta 1888 ff. (Archaeological survey of India). Do rozdz. IV UPADEK STOSUNKÓW NIEWOLNICZYCH I KSZTAŁTOWANIE SIĘ FEUDALIZMU W INDIACH (IV—VI WIEK) Literatura G h i r s h m a n, R.: Les Chionites-Hephtalites. Le Caire 1948. The history and culture of the Indian people. Yol. 3. Bombay 1954. M o o k e r j ł, R. K.: The Gupta Empire. Bom- bay 1952. 930 Źródła Źródła I KRAJE Choudhary, R.: A short study in Kautilya's Arthashastra. Patna 1950. Fleet, J. F.: Inscriptions of the early Gupta kings and their successors. Calcutta 1888. G ii e s, H. A.: The trayels of Fa-hsien as record of Buddhistic kingdoms. Cambridge 1923. Select inscriptions bearing on Indian history and cmlization. Ed. by D. C. Sircar. Vol. 1. Calcutta 1942. Do rozdz. XX PAŃSTWA FEUDALNE W INDIACH (OD VII DO XII WIEKU) Literatura A 11 e k a r, A. S.: The Rashtrakutas and their times. Poona 1934. Źródła Elliot, H. M., and J. Dawson: History of India. As told by its own historians. Vol. 1. 2. Aligarh 1952. Muhammad Ibn Ahmad (Abu Al- Raihan) Al-Biruni: Alberuni's India. London 1910. [w jęz. arab.]. T o d, J.: Annals and antiąuities of Rajasthan, or the central and western Rajput states of India. Vol. l—3. London 1920. Do rozdz. XXXVI, podrozdz. 5 INDIE OD XIII DO XV WIEKU Literatura OCMIIOB, A. M., B. A. A n H. M. ronb6epr: Acpanacnił HMKMTMH M ero speMH. MocKBa 1956. Ahmad Muhammad Aziz: Political hi- story and institutions of the early Turkish Empire of Delhi (1206 — 1290 A. D.). Lahore 1949. Ap p ad u rai, A. A.: Economic conditions in Southern India (1000—1500 A. D.). Vol. 2. Madras 1936. Mahalingam, T. V.: Economłc life in the Vijayanagar empire. Madras 1951. HMKMTMH, A. H.: XoacfleHMe są TPM MOPH AdpanacMH HMKMTMHa, 1466—1472. MocKBa, JIeHMHrpafl 1948. B ar bo s a, D.: The book. Ań account of the countries bordering on the Indian Ocean. Vol. 1. 2. London 1819—1921. Ibn Battuta: Osobliwości miast i dziwy podróży. Wybór. Tłum. z arab. T. Majda i H. Natorf. Red. A. Zajączkowski. Warsza- wa 1962. Polo, M.: Opisanie świata. Przekł. z franc. A. L. Czerny. Warszawa 1954. INDOCHIATY MÓRZ POŁUDNIOWYCH (do rozdz. II, podrozdz. 2, rozdz. XVIII, (podrozdz. 2 i 3, rozdz. XXXVI, podrozdz. 4 i 6) Literatura ogólna Cór d i er, H.: Biblio theca Indosinica. Vol. 1—4. Paris 1912—1932. Harvey, G.E.: History of Burma. Frcm the earliest times to 10 March 1824, the beginn- ing of the English conąuest. London 1925. Le t h a n h Khói: Le Viet-Nam. Histoire et civilisation. Paris 1955. Loeb, E. M.: Sumatra. Its history and people. Wien 1935. M a s p e r o, G.: L'Empire Khmer. Histoire et documents. Phnom Penh 1904. Maspero, G.: Le royaume de Champa. Paris, Bruxelles 1928. Wood, W. A.R.: A history of Siam from the earliest times to the year A. D. 1781. Bangok 1933. Do rozdz. II, podrozdz. 2 INDOCHINY OD III DO VIII WIEKU Literatura P e 11 i o t, P.: Le Fou-nan. Bulletin d'Ecole francaise de l'Extreme Orient Vol. 3 (1903). Źródła Pelliot, P.: Quelques textes chinois con- cernant 1'Indochine hindonisee. Etudes asiati- ques. Vol. 2. Hanoi 1925. 931 Do rozdz. XVIII, podrozdz. 2 i 3 Źródła INDOCHINY I KRAJE MÓRZ POŁUDNIOWYCH (OD IX DO XII WIEKU) Literatura C a n d e e, H. C.: Angkor, the magnłficent. The wonder city of ancient Cambodia. London 1925. Roubaud, L.: Viet Nam. Paris 1931. Do rozdz. XXXVI, podrozdz. 4 i 6 INDOCHINY I KRAJE MÓRZ POŁUDNIOWYCH (OD XIII DO XV WIEKU) Literatura Gosselin, C h.: L'Empire d'Annam. Paris 1904. IRAN (do rozdz. VI, XXXIV podrozdz. l i 2, rozdz. XXXVII, podrozdz. 2) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Ibn-al-Atir: Chronicon quod perfectissi- mum inscribitur. T. l—12. Suppl. Lugduni Batavorum 1867—1876. [w jęz. arab.]. Mirhwand (Muhammed ibn H a- wend-schah ibn-Mahmud): Raudat as-safa. Teheran 1853/1854. [w jaz. pers.]. Do rozdz. VI WCZESNOFEUDALNE SPOŁECZEŃSTWO W IRANIE (OD V DO PIERWSZEJ POŁOWY VII WIEKU) Literatura MnocrpamieB, K. A.: CacanuflCKHe CaHKT-HeTep6ypr 1909. K p BI M c K n u, A. E.: McTOpna H saBoeBaHne Mpana apaSaMM. MocKBa 1905. nuryjieBCKaH, H. B.: Topola Mpana B paH- H6M cpeflHeseKOBbe. MocKBa, JIeHMHrpa# 1956. P a M T, B.: KpaTKMM onepK HCTOPHH CMPMMCKOM jiMTepaTypti. CanKT-IIeTepSypr 1902. Christensen, A.: L'Iran sous les Sassani- des. Copenhague 1944. Źródła Nóldeke, T h.: Geschichte der Perser und Araber żur Zeit der Sassaniden. Aus der arabischen Chronik des Tabari. Leiden 1879. Literatura E a p T o Ji H n, B. B.: HcTOpnKO-reorpadpnnecKuii oSaop Mpana. CaHKT-IIeTep6ypr 1903. 3axoflep, B. H.: MCTOPMH BOCTOHHOTO cpefl- HeseKOBbH. (XajincbaT n BJIMJKHMM BOCTOK). MocKBa 1944. M B a H o B, M. C.: OnepK MCTOPMM Mpana. MocKBa 1952. K p LI M c K M ił, A. E.: MCTOPMH IlepcMM, ee JIM- TepaTypw M HepBMmecKOM Teocodpun. T. l—3. MocKBa 1914—1917. Le Strange, G.: The lands of the eastern Caliphate. Cambridge 1930. M ale o l m, J.: The history of Persia. Vol. 1. 2. London 1829. Sykes, P. M.: A history of Persia. Vol. 1. 2. London 1951. Do rozdz. XXXIV, podrozdz. l PAŃSTWO IRAŃSKIE W X I PIERWSZEJ POŁOWIE XI WIEKU Literatura Schwarz, P.: Iran im Mittelalter nach den arabischen Geographen. Bd. l—19. Leipzig 1896—1936. Źródła B a i h a q i: Ta'rih-i-Masud Gaznawi. Teheran 1945. J a q u t: Geographisches Wórterbuch aus den Handschriften zu Berlin, St. Petersburg und Paris. T. l—6. Leipzig 1924. [w jęz. arab.]. 932 Do rozdz. XXXIV, podrozdz. 2 PAŃSTWO SELDŻUKÓW W IRANIE I KRAJACH AZJI MNIEJSZEJ Literatura 3axo,ąep, B. H.: Xopacan n oSpasosaHMe rocyaapCTBa cejitfljKyKOB. Bonpocti MCTOPMM 1945 Nr 5—6. CKMM, A. K).: CejitflJKyKCKoe flBH- u TypKMenbi B 11 seKe. HssecTMa OT- o6m. nayK AH CCCP 1937 Nr 4. Źródła Knura o npaBJieHMM Besiipa 11 cTOjieTMH HM3aM-aji- MyjibKa. Hep., npeflHCJi. n npMMen. B. H. 3a- a. MocKsa, JlemiHrpafl 1949. Do rozdz. XXXVII, podrozdz. 2 IRAN POD PANOWANIEM MONGOŁÓW Literatura J APONIA (do rozdz. III, XIX i XXXVI, podrozdz. 3) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura JKyKOB, E. M.: MeropMH HnoHMii. MocKsa 1939. Konpafl, H. M.: HnoHCKaa jiiiTepaiypa B o6pasuax M onepKax. JleHMHrpas 1927. Honjó Eijiró: The social and economic history of Japan. Kyoto 1935. Ishimoda, Sho, Matsusima Eiiti: Nippon-shi Gaisetsu. [Ogólny obraz historii Japonii]. Tokio 1955. [w jaz. jap.]. S ans o m, G. B.: Japan. A short cultural history. London 1946. Źródła Paii #3 M o: MCTOPMH cMorynaia B HMXOH raiicji. Paw flswo Cuceń: KH. 1—6. Bjia«MBOCTOK 1910 — 1915. HnoHCKan nossusi. CSopniiK. MOCKBH 1956. MM, M. n.: OPMŁI dpeoflajit- HOM SaBHCHMOCTM KpeCTbHH B MpaH6 B 13 —— 14 BB. CoseTCKOe BOCTOKOBefleene 1955 Nr 5. ląbal Abbas: Ta'rih-i-mufassal-i-Iran [Szczegółowa historia Iranu]. T. 1. Teheran 1936. [w jęz. pers.}. Minor s k y, V.: Soyurghal of Qasim Aq- Qoyunlu. Bulletin of the school of oriental studies Vol. 9, P. 4 (1939) Spuler, B.: Die Mongolen in Iran. Politik, Yerwaltung und Kultur der Ilchanenzeit 1220—1350. Leipzig 1955. Do rozdz. III POJAWIENIE SIĘ I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W JAPONII (OD III DO VIII WIEKU) Literatura Konpafl, HM.: HaflenbHaa CMCTena B Hno- HMM. Tpyflbi MH-TB BOCTOKOBesenna AH CCCP T. 17 (1936). N a chód, O.: Geschichte von Japan. Bd. l—3. Leipzig 1906—1930. Źródła A la'-ad-Din Ata' Malik-i-Guwajni: Ta'rih-i-Gahan guśa. T. l — 3. Leyden, London 1912 — 1937. [w jęz. pers.]. Hamd-Allah Mustaufi-i-Qazwini: The geographical part of the Nuzhat al- gulub. Vol. 1. 2. London, Leyden 1915—1919. [w jęz. pers. z przekł. ang.]. Źródła Aston, W. G.: Nichongi. (Transaction of the Japan society 1896 Suppl.). Chamberlain, B. H.: Kojiki or Records of ancient matters. (Transaction of the Asiatic socłety of Japan Vol. 10 [1882] Suppl.). 933 Floren z, K..: Nihongi oder Japaniche An- nalen. (Mitteilungen der Deutschen Gesell- schaft fur Natur- und Yólkerkunde Ostasiens 1903 Suppl.). Do rozdz. XIX ROZWÓJ FEUDALIZMU W JAPONII (OD VIII DO XII WIEKU) Literatura Mc3-MOHazaTapu. JTupHnecKan noBecib spesnepł HnoHiui. neTporpafl 1923. B e r t i n, L. E.: Les grandes guerres civiles du Japan. Les Minamoto et les Taira, les Mika- dos et les Siogouns (1156—1392). Paris 1894. Pak Si Chon: Dzoson dzungsesa [Historia Korei w wiekach średnich]. Phenian 1956. [w jęz. kor.]. R os s, J.: History of Corea, ancient and modern. With descriptłon of manners and customs, language and geography... London 1891. Źródła KopeiłcKaH KJiaccHnecKan noasiiH. Ilep. A. Axivia- TOBOM. M. 1956. Sadzhonnen munhon thongo [Zbiór materiałów do historii Korei w ciągu 4 tysięcy lat]. Seul 1926. [w jęz. kor.]. Dzosonsa. Kodę dzungse kiodze. [Historia Ko- rei. Materiały do dziejów dawnych i średnio- wiecznych]. Phenian 1955. [w jęz. kor.]. Do rozdz. XXXVI, podrozdz. 3 JAPONIA OD XIII DO XV WIEKU Literatura Yamada Nakaba: Ghenko. The Mongoł Inyasion of Japan. London 1916. Źródła Bohner, H.: Kitabatake Chikafusa. Jinno Shotoki. Buch von der Wahren Gott-Kaiser- Herrsciiafts-Linie. Tokyo 1935. Hali, J. C.: Japanese feudal laws. P. 2. Tokyo 1908. KOREA (do rozdz. II, podrozdz. 3, rozdz. XVIII, podrozdz. 4, rozdz. XXXVI, podrozdz. 2) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura Dzoson dzungsesa [Historia Korei w wiekach średnich]. T. 1. Phenian 1954. [w jęz. kor.]. Griffis, W. E.: Corea. The hermit nation. London 1882. Hammada, G.: Chosen-shi [Historia Korei]. Tokio 1956. [w jęz. jap.]. MONGOLIA (do rozdz. XXXV) POWSTANIE PAŃSTWA MONGOLSKIEGO I PODBOJE MONGOLSKIE Literatura BjiasHMHpijOB, B.H.: OBmecTBeHHbiił cipoii MonrojioB. JlemiHrpafl 1934. MCTOPUH MoHrojibCKOJł Hapo^HOił PecnySjiMKM. MocKBa 1954. Gro u ssę t, R.: L'Empire Mongoł. (Ire phase). Paris 1941. Spuler, B.: Die Mougolenzeit. Leiden, Koln 1953. Źródła B n H y p n H, H. H. (HaKHHdp): PtcTopHH nep- BWX HeTbipex xaHOB MS floiia HnumcoBa. CaHKT-IIeTepSypr 1829. B. H.: MoHJioro-owpaTCKnił snoc. HeTporpafl, MocKBa 1923. Kapnuuu M o a H H de Iljiano. McTopna MonroJioB. B. do P y6pyK. B BocTOHHbie cipanbi. CTT6. 1911. K.O3UH C. CoKposeHHoe CKasanne. CKaa xporoiKa 1240 r. ... T. I. M.—JI. 1941. J o a n n e s de Piano C ar p ino: Viaggio a Tartari di fratre... (Historia Mongalorum). Milano 1929. 934 NIEMCY (do rozdz. X, podrozdz. 2 i 4, rozdz. XXV i XLII) charakter z-e Literatura i źródła o ogólnym. Belo w, G. v.: Probleme der Wirtschafts- geschichte. Tiibingen 1926. B r u n n e r, H.: Deutsche Rechtsgeschichte. Bd. 1. 2. Leipzig 1906—1928. Lamprecht, K.: Deutsche Geschichte, Bd. 1—3. Berlin 1912—1922. M aur er, G. L. v.: Einleitung żur Geschichte der Mark-, Hof-, Dorf- und Stadtverfassung und der offentlichen Gewalt. Wien 1896. Waitz, G.: Deutsche Yerfassungsgeschichte. Bd. 1—8. Graz 1953—1955. Źródła Bibliotheca rerum Germanicarum. T. l—6. Ber- lin 1864—1873. Die Geschichtsschreiber der deutschen Yorzeit in deutscher Bearbeitung. Begr. v. G. H. Pertz [u. a.]. 2. Gesamtausgabe bes. v. W. Watten- bach. Bd. 1—94. Leipzig 1884 bis 1923. fassungsgeschichte des deutschen Reiches und der deutschen Kirche. Weimar 1913. Miiller-Mertens, E.: Das Zeitalter der Ottonen. Kurzer AbriB der politischen Ge- schłchte Deutschlands im zehnten Jahrhun- dert. Berlin 1955. Źródła Libelli de lite imperatorum et pontificum sae- culis 11 et 12 conscripti. T. 1. 2. Hannoverae 1891—1892. Do rozdz. XXV NIEMCY W XII I XIII WIEKU Literatura E rop o B, A-H.: CjiaBHHO-repMancKMe OTHO- UieHMH B CpeAHMe B6Ka. KojIOHMSaiTMH MeK- JienSypra B 13 B. T. 1. 2. MocKBa 1915. C a r o, G.: Beitrage żur alteren deutschen Wirtschafts- und Yerfassungsgeschichte. Leip- zig 1905. F i c k e r, J.: Yom Reichsfiirstenstande. For- schungen żur Geschichte der Reichsverfassung zunachst im 12. und 13. Jahrhundert. Bd. 1. 2. Innsbruck 1861—1923. Do rozdz. X, podrozdz. 2 NIEMCY (OD IX DO POCZĄTKÓW XII WIEKU) Literatura Żródła Altmann, W., u. E. Bernheim: Aus- gewahlte Urkunden żur Erlauterung der Yer- fassungsgeschichte Deutschlands im Mittelal- ter. Berlin 1920. Sachsenspiegel. Landrecht. Gottingen, Berlin 1955. A. M.: K sonpocy o SBOJIKDIJMH cborrcTBa, KBK oflHoił HS cbopM npasa cpeo- maJibHoił coScTBeHHOCTH. Tpyflbi ToMCKoro roc. yH-Ta HM. B. B. KyMSbimeBa. T. 103 (1948). M HJI t c K a H, 31. T.: CseTCKan BOTHMHa B Pep- 8 — 9 BB. n ee POJIŁ B npou;ecce saicpe- KpeCTbHHCTBa. MOCKBa 1957. H e y c bi x M H, A. M. : CTpyKiypa oBtUHHbi B lOjKHOM vi K)ro-3anaflHOM repnannu B 8 — 11 B6Kax. Cpe^Hiie sesa Bbin. 4 (1953); Bbin. 5 (1954). Hirsch, H.: Die Klosterimmunitat seit dem Investiturstreit. Untersuchungen żur Yer- Do rozdz. XLII NIEMCY W XIV I XV WIEKU Literatura JI e c HM K o B, M. H.: ranseMCKaa Toprosjia nyuiHMHoił B nanajie 15 seKa. yneHbie sa- nncKM MOCK. rop. nes. HH-ia T. 8, Bbin. l (1948). C M M p n H, M. M.: OiepKii HCTOPMII 935 6opb6Bi B repMaHMM nepefl PecpopMa- M. 1952. JiMi^KaH-TepeiiiKOBMH, B. B.: no coLfnaubHOH MCTOPMM neMeijKoro ropoaa B 14—15 B6Kax. MocKBa, JleHHHrpaa 1936. Smirin, M. M.: Reformacja ludowa Tomasza Miinzera i wielka wojna chłopska. Tłum. A. Neyman. Warszawa 1951. Źródła Hansische Geschichtsąuellen. A-b N. F. 6. 1928 u. d. T.: Quellen u. Darstellungen żur han- sischen Geschłchte. Bd. 1—7, N. F. 1—12. Halle 1875—1956. Weistiirner. Gesammelt v. J. Grimm. Bd. l—7. Gottingen 1840—1878. Do rozdz. XIV, podrozdz. 4 ZIEMIE POLSKIE W OKRESIE KSZTAŁ- TOWANIA SIĘ STOSUNKÓW FEUDALNYCH I FORMOWANIA SIĘ PAŃSTWA POLSKIEGO (VII—XI WIEK) Literatura K o p o ji K> K, B. ,11.: JleTonHCHoe jissecTue O KpeCTbHHCKOM BOCCTaHHM B HojIbUie B 1037—— 1038 rr. Aitafl. B. fl. TpeKOsy KO flHio 70-Jie- TMH. MocKBa 1952. Łowmiański, H.: Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich. War- szawa 1953. Wojciechowski, T.: Szkice historyczne jedenastego wieku. Warszawa 1951. POLSKA (do rozdz. XIV, podrozdz. 4, rozdz. XXIX, podrozdz. 2, i do rozdz. XLIV, podrozdz. 2) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura HcTopun IIojibiiiM. Ilofl pe,a;. B. R. KopojiroKa T. 1. MocKBa 1954. Dzieje Śląska. Pod red. E. Maleczyńskiej i K. Maleczyńskiego. Warszawa 1955. Rutko wski, J.: Historia gospodarcza Polski. T. 1. Warszawa 1953. Swiętochowski, A.: Historia chłopów pol- skich w zarysie. T. 1. Warszawa 1949. Źródła Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej. Warszawa 1954. Do rozdz. XXIX, podrozdz. 2 POLSKA W OKRESIE ROZBICIA DZIELNICOWEGO (XI—XIII WIEK) Literatura Piekarczyk, S t.: Studia z dziejów miast polskich w XIII—XIV w. Warszawa 1955. Wojciechowska, M., Z. Wojciechow- s k i: Polska Piastów, Polska Jagiellonów. Poznań 1946. Źródła Les sources de 1'histoire de la 1'epoąue des Piasts (963—1386). Da vi d, P.: Pologne a Paris 1934. Monumentu medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia. T. 1. 2. Cracoviae 1874— 1876. S a w i c k i, J.: Wybór tekstów źródłowych z historii państwa i prawa polskiego. T. 1. 2. Warszawa 1951—1953. Do rozdz. XLIV, podrozdz. 2 UTWORZENIE ZJEDNOCZONEGO PAŃSTWA POLSKIEGO Literatura 3 y T w c, fl. H.: rpMHBajib,n — KORBIJ Moryme- TeBTOHCKoro opfleua. McTOpHHecKHił 1941 Nr 9. PasyMOBCKaa, JI.B.: IIOBMHHOCTH Kpeciban B dpeoflaJiŁHOM Ilojibiiie (nepsan 936 14 B.), ynenbie sanMCKM MH-TB HMH T. 4 (1951). Kaczmarczyk, Z.: Kazimierz Wielki (1333— 1370). Warszawa 1948. Krakowski, S.: Kościół a państwo polskie do początków XIV w. Warszawa 1950. Źródła Marepuajitii fljis MCTOPMM B3anMHbix oTHomeHMM POCCMM, IIojibuiM, MojiflaBMM, BajiaxMH M Typ- UMM B 14—16 BB. HTBHMH o6-sa MCTOPMM M flpeBHOCT6M PoCCMMCKMX npM MOCK. VHM- sepc. KH. 3 (1887). ROSJA (do rozdz. XV, XXXII, XXXVIII, XLIX i L) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura HcTopusi MOCKBŁI. T. 1. MocKBa 1952. KjiKDHeBCKMM, B. O.: Kypc pyccKOM MCTO- PMM. KjIIOHeBCKMM, COHMH6HMH. T. l, 2. Mo- CKBa 1956—1957. JI n x a H e B, A- C.: PyccKMe jieTOrracM M MX KyjIbTypHO-MCTOpMHeCKOe SHaneHHe. MOCKBa, 1947. MJiŁBaHCKMM, H. n.: Oeofla- JIMSM B yflenbHOM PycM. CanKT-IIeTepySpr 1910. P w 6 a K o B, B. A.: PeMecno apesneM Pycn. MocKBa 1948. C o Ji o B B e B, C. M. McTOpwH POCCMM c flpes- HeMninx BpeMen. T. l—5. CaHKT-IIeTepSypr 1911. Greków, B. D.: Chłopi na Rusi. Od czasów najdawniejszych do XVIII w. Tłum. z roś. Warszawa 1955. Historia ZSRRi T. 1. Od najdawniejszych cza- sów do końca XVIII w. Pod. red. Grekowa. Tłum. z roś. Warszawa 1954. Źródła Apr(MXOBCKMM, A. B.: HosroposcKMe rpa- MOTbi na SepecTe. (Ms pacKonoK 1952 r.). MocKBa 1954. Ap U.M XOB CKMM, A. B., M M. H. TMXO- MMPOB: HosropoflCRMe rpaMOTbi na Sępcie. (M.3 pacKonoK 1951 r.). MocKBa 1953. BejiMKoro Hosropofla M IICKOBa. Iloa- . C. H. BajiKa. MocKBa, JleHMHrpafl 1949. pyccKoro npasa. Bbin. l—3. MocKsa 1952—1956. IIojifaHoe coópaHue pyccKMX jieTonwceM. T. l—25. CaHKT-IIeTepSypr, JleHMHrpa^, MocKBa 1841— 1949. Do rozdz. XV ROZKŁAD WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ I KSZTAŁTOWANIE SIĘ STOSUNKÓW FEUDALNYCH U WSCHODNICH SŁOWIAN. RUŚ KIJOWSKA (VI DO POCZĄTKU XII WIEKU) Literatura H a c o H o B, A. H.: „PyccKan 3eMjra" M o6pa- sosaHMe TeppMTOpMM flpeBHepyccKoro rocyflap- CTsa. MocKsa 1951. IIpecHHKOB, A. E.: KHHjKoe npaso B spes- H6M Pycw. OnepKM no MCTOPMM 10—12 CTOJie- TMH. CaHKT-IIeTepBypr 1909. T M x o M M p o B, M. H.: ^pesnepyccKwe ropowa. MocKBa 1956. TMXOMMPOB, M. H.: KpecTfaHHCKwe M ropofl- CKM6 BOCCTaHMH Ha PyCM 11——13 BB. MOCKB3 1955. T M X O M M p O B, M. H.: BOCTOHHOCJiaBHHCKMe njieMena. MocKsa 1953. Greków, B. D.: Ruś Kijowska. Tłum. z roś. Warszawa 1955. Nie d er l e, L.: Manuel de 1'antiąuite slave. 1. 2. Paris 1923—1926. Źródła T a p K a B M, A. H.: CKasanMH MycyjibMaHCKMX riMcaTejieM o cjiasHHax M pyccKMx. CaHKT- HeTepBypr 1870. MSM-Pycia, A6y-A^M-AxMefl (M6w- ,5 a c T a): MssecTMH o xosapax, 6ypTacax, 6ojirapax, M3flbapax, cjiaBHHax M pyccKMX. M3A-, nep. M oStHCH. K. A. XBOJIfaCOH... CaHKT- HeTepSypr 1869. KoBajiescKMM, A.n.: KHMra Axnefla n6H- aflJiaHa o ero nyiemecTEMM na Bojiry B 921— 922 rr. XaptKOB 1956. 937 II.OBeCTb BpeM6HHbIX JI6T. H. l——2. M.——31. 1950. Hpaeda PyccKaH. Hoa pefl. B. fl. TpeKOsa. T. 1. 2. MocKBa, JleHMHrpafl 1940—1947. Do rozdz. XXXII R-US W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XII DO POCZĄTKU XIII WIEKU) Źródła BouncKue noeecru spesnefi Pycw. ITofl pe«. B. U. AflpnaHOBOM-Hepem. MocKBa, JleHHH- rpafl 1949. Henricus Lettus: Heinrichs livlandische Chronik (Henrici chronicon Livoniae). Bearb. von L. Arbusow u. A. Bauer. Hannover 1955. Literatura r a a 3 H n K n ił, C. C.: Kapejiti n Kapejuia B HosropoflCKoe BpeaiH. neiposasoflCK 1941. II a ni y T o, B. T.: OnepKM no MCTOPHM rajum- KO-BOJIbIHCKOił PyCM. MOCKB3 1950. IIpocHHKOB, A. E.: JleKŁtHM no pyccKoń T. 3. MocKBa 1939. Źródła IKuTue AjieKcaHflpa HescKoro. Tpyflw flpeBHepyccKoił jiHTepaiypbi Hn-Ta Typbi AH CCCP T. 5 (1947). IKuTue ripenofloSnoro ABpaaMwa CMOJieHCKOro n cjiy:sc6bi eny. Ilofl pe^. C. H. PosaHosa. Ila- MHTHMKM flpeBHepyccKOM jiHTepaTypti Bbin. 1. CaHKT-IIeTep6ypr 1912. CAOBO flaHHMJia SaTOHHMKa no pe^aKi^MaM 12 n 13 BB. M MX nepe^ejiKaM. JlennHrpaa 1932. Słowo o wyprawie Igora. Przeł. Julian Tuwim. Wstępem i objaśnieniami opatrzył Aleksander Bruckner. Kraków 1928. Do rozdz. XXXVIII WALKA NARODU RUSKIEGO I INNYCH LUDÓW EUROPY WSCHODNIEJ PRZECIWKO NAJAZDOWI MONGOLSKIEMU. AGRESJA SZWEDZKICH, NIEMIECKICH, DUŃSKICH, WĘGIERSKICH I POLSKICH FEUDAŁOW NA RUŚ W XIII WIEKU Literatura n a m y T o, B. T.: repouiecKafl 6opb6a pyccKO- ro napocą aa HeaaBMCiiMOCTb. MocKBa 1956. Greków, B. D i A. J. Jakubowski: Zło- ta Orda i jej upadek. Tłum. z roś. Warszawa 1953. Do rozdz. XLIX ZJEDNOCZENIE ZIEM RUSKICH WOKÓŁ MOSKWY. POWSTANIE ZJEDNOCZONEGO PAŃSTWA ROSYJSKIEGO (XIV— XV WIEK) Literatura • B a 3 MJI e B n H, K. B. : BneuiHaH nojiHTMKa Pyc- CKOPO u;eHTpajin3OBaHHoro rocyflapcTsa. BTO- pan nojiOBMHa 15 B. MocKBa 1952. BecejioscKMM, C. B.: eoflajibHoe seMJie- B.iafleHMe B cesepo-BOCTOHHOM Pycw. T. 1. MocKsa, JIeHHHrpafl 1947. JI n x a H e B, R. C. : Kyjibiypa PycH 3noxw o6pa- sosaHMH PyccKoro Hai. KpeiiuBajiB^. MocKBa 1956. Kalevipoeg. Hrsg. von W. Reiman. Reval 1900. CESARSTWO RZYMSKIE (do rozdz. V) KSZTAŁTOWANIE SIĘ STOSUNKÓW FEU- DALNYCH W PÓŹNYM CESARSTWIE RZYM- SKIM. WĘDRÓWKI LUDÓW GERMAŃSKICH I SŁOWIAŃSKICH Literatura ,H M M T p e B, A. R.: ^BMJKeHHe CKaMapos. BH- saHTHMCKMii BpeMeHHMK N. F. T. 5 (1952). JI n n m UD;, E. 3. : HpoSjieMa nafleniin pa6o- CTPOH :-i Bonpoc o B BmaHTMM. BBCTHMK MCTOPMM 1955 Nr 4. PociOBijeB, M. M.: PMMCKMM KOJionaT. B e- 6 e p, M.: Arpapnan MCTOPMH spesnero MH- pa. MocKBa 1925. y^antijOBa, 3.B.: Pas^eji seMejib MesKfly OCTrOTaMM M pMMJiaHaMM B MTajIMM B KOHIłC 5 B6K3. CpeSHMe B6K3 Bbin. 8 (1956). IHTaepiiaH, E. M.: IIpo6jieMa na^eHna pa- SoBJiaaejibHecKoro CTPOH. BBCTKHK ^pesneił MCTOPMM 1952 Nr 2. Diii, S.: Roman society in the last cen tury of the Western Empire. London, New York 1899. Stein, E.: Geschichte des spatromischen Rei- ches. Bd. 1. Wien 1928. Web e r, M.: Die rómische Agrargeschichte in ihrer Bedeutung fiir das Staats- und Privat- recht. Stuttgart 1891. Źródła Agathis von Myrina: Historiae. Annotat. B. G. Niebuhrius. Bonnae 1828. Ammianus Marcellinus: Rómische Ge- schichte. Stuttgart 1828—1854. (Rómische Pro- saiker in neuen Ubersetzungen. Bdch. l—8). Jordanis: Romana et Getica. Rec. Th. Mom- msen. (Monumenta Germaniae historica. Auc- tores Ł-ntiąuissimi. T. 5, 1. Berlin 1925). P rok o p: Gothenkrieg. Nebst Ausziigen aus Agathias... Leipzig 1885. Geschichtsschreiber der deutschen Vorzeit in dt. Bearbeitung. 76. Tacyt: Germania. Dzieła t. 2. Tłum. S. Ham- mer. Warszawa 1957. KRAJE SKANDYNAWSKIE (do rozdz. XI, podrozdz. 2 i 3, rozdz. XLIII) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura A n d e r s s o n, J.: Sveriges historia. Sztokholm 1950. H e s k s c h er, E. F. Ań economic history of Sweden. Cambridge, Mass. 1954. Holmsen, A.: Norges historie. Bd. 1. 2. Oslo 1949. Mu s s et, L.: Les peuples scandinaves au Moyen Agę. Paris 1951. Danische Wirtscha-ftsgeschichte. Hrsg. von A, Nielsen. Jena 1933. 939 Źródła Diplomatorium islandicum. Vol. l—8. Koben- havn, Reykjavik 1857—1908. Sagi islandzkie. Wyd. A. Górski. Warszawa 1960. Svenska landskapslagar. Serie l—5. Stockholm 1933—1946. Langebek, I.: Scriptores rerum Danicarum medii aevi. Vol. l—9. Hafniae 1772—1878. Monumentu historica Norvegiae. Latinske kil- deskrifter til Norges historie i middelalderen. Kristiania 1880. JKHbix cjiaBHHax M flpyrwx na- poflax BajiKancKoro nojiyocTposa B 15 seKe. BMSaHTMMCKMił BpeM6HHHK. N. F. T. 4 (1951). ycneHCKMM, . M.: OSpasosanwe BTOporo BonrapcKoro i;apcTBa. Oflecca 1879. T. R.: IlaMHTHMKM 33KOHO- Orecpana Jtymana, i;apa cepSos n rpeKOB. KweB 1888. Ji o p MH c K MM, T. JL: K52KHwe cjiasHHe M BMSaHTMH BO BTOpOM H6TB6PTM 14 B. Bbin. 1. 2. CaHKT-IIeTepSypr 1882. Źródła MJISMHCKMM, T. A.: TpaMOTfai 6ojirapcKnx Ł(apeM. MocKBa 1911. IIonpyjKeHKo, M. T.: Kośna npecBMiep. BojirapCKMM nwcaTejit 10 seKa. CodpMH 1936. T M X O M M p O B, M. H.: MM6HHMK 6OJirapCKMX KHH36M. BeCTHMK flpeBHefł MCTOPMM 1946 Nr 3. Rac k i, F.: Documenta historiae croaticae periodum antiąuam illustranti'a. Monumenta spectancia historiam slavorum meridionalium. Vol. 7. Zagrebiae 1877. Źródła HosaKOBMh, C T.: SaKOHMK CTecpana dy- mana, i;apa cpncKoro 1349-M 1354. Beorpap 1898. CepocKMM 3noc. MocKsa, JIeHMHrpa,ą 1933. Kos, M.: Średnjaveśki urbarji za slovenijo^ Dielo 1. 2., Sv. 1. 2. Ljubljana 1939—1954. TURCJA (do rozdz. XXXIV, podrozdz. 3, rozdz. XLVII) Do rozdz. XXVIII, podrozdz. 2 Do rozdz. XXXIV, podrozdz. 3 PAŃSTWA POŁUDNIOWOSŁOWIANSKIE PAŃSTWO SELDŻUKOW W AZJI MNIEJSZEJ W XI—XII W. Literatura Literatura . r o p H Ji e B c 11 M M, B. A.: TocysapcTBo Cejib- A n t o l j a k, S.: Bune pućana i seljaku u Hrvat- sjKyKMfloa B Manoń ASMM. MocKBa, JIeHMH- skoj. Zagreb 1956. rpafl 1941. 941 Źródła Chroniąue de Michel le Syrien, patriarchę jaco- bite d'Antioche. Ed. et trąd. par J. Chabot. C. 1. Paris 1924. Histoire des Seldjoucides de l'Iraq par al- Bounddari d'apres Imadaad-din al-Katib al Isfahani. Texte arabe publ. par M. Th. Houtsma. Leiden 1889. Do rozdz. XLVII PAŃSTWO OSMAŃSKIE W XIV I XV WIEKU Literatura K p LIM CK n m, A. E.: McTopHH Typi^MM H ee jMTepaTypbi OT paci^eeTa flO Banana ynaflica. Moc-KBa 1910. C M M p H o B, H. A.: McTOpMnecKoe sna^enue pyccKOM „IIoBecTH" HecTOpa McKan^epa O B3HTHH TypK3MH KOHCTaHTMHOIIOJIH B 1493 T. Bn3aHTMMCKMM BpeMeHHHK. N. F. T. 7 (1953). Hammer, J. von: Geschichte des Osmani- schen Reichs. Bd. 1. 2. Pest 1827—1828. Jorga, N.: Geschichte des Osmanischen Reiches. Bd. 1. Gotha 1908. Źródła Critobuli epistoła ad Mechmetem. Fragmen- ta historicorum Graecorum. Vol. 5, P. 1. Pa- risiis 1883. L a o n i c i Chalcocondylae Atheniensis Historia- rum libri decem. Corpus scriptorum historiae Byzantinae. Bonnae 1886. TYBET (do rozdz. II, podrozdz. l, rozdz. XVIII, podrozdz. 1) Literatura Fang Hsin-młn: [Tybet]. Szanghaj 1954. [w jęz. chin.]. Fu Ch'uang: [Genealogia książąt tybetań- skich]. Szanghaj 1949. [w jęz. chin.]. WĘGRY (do rozdz. XXX, XLVIII, podrozdz. 2) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura fl, H. : MCTOPHH B cpeflHHe seKa M HOBOB speinn. CaHKT-IIeTep6ypr 1908. Acsady, lgnąc z: A magyar jobbagysag tórtenete. Budapest 1950. A magyar nep tórtenete. Budapest 1953. Źródła Codez diplomaticus Hungariae, ecclesiasticus ac civilis. Studio et opera G. Fejer. T. l — 9. Budae 1829—1837. Monumenta Hungariae historica. Diplomataria. Kotet 1—25. Budapest 1857—1875. Scriptores rerum Hungaricarum, veteres ac genuini... Cura et studio J. G. Schwandtnerł. T. 1—3. Vindobonae 1766—1768. Do rozdz. XXX WĘGRY OD IX DO XIII WIEKU Literatura M o ji t H a p, 3.: OcHosaHne BeurepcKoro ro- cyflapcTBa. By^aneuiT 1951. CeueHOB, B. .: BenrepcKan SoJioiaa Syjuia 1222 r. CpeflHne sena BŁin. 6 (1955). X e B e m M, A.: BenrepcKoe KpecTbHHCTBo n ero 6opb6a. MocKsa, JIeHMHrpafl 1927. Marczalł, H.: Magyarorszag tórtenete aż Arpadok koraban (1038—1301). Budapest 1896. Źródła Corpus juris Hungarici. Magyar torvenytar. Vol. 1. 1000—1526. Budapest 1899. Do rozdz. XLVIII, podrozdz. 2 WĘGRY W XIV I XV WIEKU Literatura Franknói, V.: A Hunyadiak es a Jagellok kora (1440—1526). Budapest 1896. Tanulmdnyok a parasztsag tortenetehez Magya- rorszagon a 14. szazadban. Budapest 1953. l l i 942 WŁOCHY Źródła (do rozdz. X, podrozdz. 3 i 4, rozdz. XXVI, podrozdz. l, rozdz. XXXIX) charakterze Literatura i źródła o ogólnym Literatura Tapjie, E. B.: HcTOpwa MTajiMM B cpeflHMe Bena. CaHKT-HeTepyBpr 1906. C a g g e s e, R.: Classi e comuni rurali nel medio evo italiano. Vol. 1. 2. Firanze 1907— 1908. Do ren, A.: Italłenische Wirtschaftsgeschichte. Bd. 1. Jena 1934. Hartmann, L. M.: Geschichte Italiens im Mittelalter. Bd. 1—4. Gotha 1897—1915. Luzzatto, G.: Storia economica. Torino 1936. Mor, C. G.: L'Eta feudale. 1. 2. Milano 1952. (Storia politica dltalia dalie origini ai giorni nostri. 5). Źródła Biblioteca delia Societa storica subalpina. Vol. 1—78. Pinerolo 1899—1913. Fonti per la storia d'Italia. Vol. l ff. Roma 1887 ff. Murat o r i, L. A.: Antiąuitates italicae medii aevi. T. 1—6. Mediolan! 1738—1742. M u r a t o r i, L. A.: Rerum italicarum scripto- res ab anno aerae christianae 500 ad 1500. T. 1—25. Mediolan! 1723—1751. Do rozdz. X, podrozdz. 3 WŁOCHY (OD IX DO XI WIEKU) Literatura paflOB, n. F.: IIpoMcxoacfleHMe cbeo- AajibHbix OTHOiueHMM B jiaHroSapflcKofł Hia- JIMH. CaHKT-IIeTepGypr 1880. C o K o ji o B, H. n.: Cou;MajiBHbie rpynnwpOBKM M coijnajiŁHan 6opt6a B BeHeu,MM B pannero cpeflHeBeKOBba. Cpe^Hwe sena 7 (1955). P o n t i e r i, E.: Normanni neiritalia meridio- nale. Napoli 1948. Beyerle, F.: Die Gesetze der Langobardea Weimar 1947. Codice diplomatico langobardo dal 568 al 774. A cura di C. Troya. Vol. l—7. Napoli 1852— 1885. Do rozdz. XXVI, podrozdz. l WŁOCHY W XII i XIII WIEKU Literatura ASpaMCOH, M. JI.: nojiojKemie H KpeCTbHHCKIie flBHJKeHMH B KfcKHOfł MT3JIHM B 12 — 13 BB. CpeflHMe BeKa Bbin. 3 (1951). BOPTHMK, H. A.: Apnojibfl BpemMaHCKMii — Sopeij npoTHB KaTOjiMHecKofł i^epKBii. MocKsa 1956. BpamHa, JI. M.: KpecTbHHCKOe sepJKanne B Cesepo-BocTO^HOii MTaJiMM B 13 — 14 BCKSK. Bonpocbi MCTOpMM 1955 Nr 8. KoTejibHHKOsa, JI. A.: HojioiKeHMe • u KnaccoBaa 6opb6a saBHCHMoro KpecTŁHHCTBa B CesepKoił n CpeflHoii MTajiim B 11 — 12 BB. CpeflHne B6Ka Bbin. 6 (1955). Arias, G.: II sistema delia costituzione eco- nomica e sociale italiana nell'eta dei Comuni. Torino 1905. Źródła KpeMOHbi 10 — 13 BB. B CoSparora nayK CCCP. IIoflroT. K wsfl. C. A. AH- MocKBa, JleHHHrpaA 1937. Corpus Statutorum Italicorum. Vol. l — 8. Roma 1912—1915. Regesta chartarum Italiae. Vol. l — 13. Roma 1907—1914. Do rozdz. XXXIX ZACZĄTKI STOSUNKÓW KAPITALISTYCZ- NYCH WE WŁOSZECH. WCZESNE ODRODZENIE Literatura SJKMB e Ji e r o B, A. K.: .Hairre 2Kn3Hb M TBOpnecTBO. MocKBa 1946. JI a 3 a p e B, B. H. : IIpoHcxojKfleHMe CKOro BospoacfleHMH. T. 1. 2. MocKBa 1956. 943 PyTeaSypr, B. M.: OnepK MS MCTOPHM pan- nero KanmajiHSMa B MTajinn. <3?jiopeHTMMCKne KOMnaHMM 14 BeKa. MocKsa, JleHMHrpafl 1951. C K a 3 K M H, C. ,5.: MCTOpHHeCKMe yCJIOBMH BOCCT3HMH flojIBHMHO. MOCKB3 1955. 3w coBeTCKOił flejierauMH na 10 Konrpecce MCTOPMKOB B PMMB). [w jęz. TOS. i włoskim]. F l e i s c h e r, V.: Rienzo. The raise and fali of a dictator. London 1948. Lab and e, E. R.: L'Italie de la Renaissance. Duecento, trecento, ąuattrocento. Evolution d'une societe. Paris 1954. Lestocquoy, J.: Aux origines de la bour- geoisie. Les villes de Flandre et d'Italie sous le gouvernement des patriciens lle—15e sie- cles. Paris 1952. Ren a r d, G.: Histoire du travail a Florence. T. 1. 2. Paris 1913—1914. Sap o r i, A.: Studi di storia economia (secoli 13, 14, 15). Vol. 1. 2. Firenze 1955. Do rozdz. XXXI ZIEMIE WOŁOSKIE, MOŁDAWSKIE I SIEDMIOGRODZKIE (OD IX DO XIII WIEKU) Literatura Bań es c u, N.: Yechiul stat Bułgar si romane. Bucuresti 1947. Giurescu, C.: Istoria Romanilor. Vol. 1. Bucuresti 1938. Źródła Documente privind istoria Romaniei. Yeacul 11, 12 si 13. c. Transilvania. Vol. l (1075—1250). Bucuresti 1951. Źródła Boccaccio, G.: Dekameron. Z włos. przeł. E. Boye. Warszawa 1955. Campagni, D.: Cronaca fiorentina. Firenze . 1858. Dante Alighieri: Boska Komedia. Przeł. E. Porębowicz. Warszawa 1959. Petrarca, F.: Epistolae de rebus familia- ribus et variae. Vol. l—3. Florentiae 1859—63. Petrarka, F.: Sonety do Laury. Wybór. Przeł. Jalu Kurek. Warszawa 1963. Viii ani, G.: Cronica. T. l—4. Firenze 1844— 1845. Do rozdz. XLVIII, podrozdz. 3 WOŁOSZCZYZNA, MOŁDAWIA I SIEDMIOGRÓD W XIV I XV WIEKU Literatura Giurescu, C.: Istoria Romanilor. Vol. 2. Bucuresti 1943. P a s c u, S.: Mestesugurile din Transilvania pina in secolul al 16-lea. Bucurejti 1954. WOŁOSZCZYZNA, MOŁDAWIA I SIEDMIOGRÓD (do rozdz. XXXI, XLVIII, podrozdz. 3) Literatura ogólna pefl. M. Po.ijiepa. McTOpun PyMbiHMM. MocKBa 1950. Istoria Republicii Populare Romane. Manuał pentru invatamantul mediu. Sub red. Mihail Roller. Bucuresti 1952. Studzi si referate priyind istoria Rominiei. P. 1. 2. Bucuresti 1954. Źródła Marepuajitii fljia HCTOPHH B3anMHfcix OTHomeHMM POCCMM, IIojiŁiiiM, MojiaaBHM, Bajiaxnn M Typ- •ujm B 14—16 BB. MocKBa 1887. Documente privind istoria Romaniei. A. Mol- dova. Veacul 14, 15. Vol. l (1384—1475). Bucu- resti 1954. Documente privind istoria Romaniei. C. Transił- vania. Veacul 14. Vol. 2 (1321—1330). Bucu- resti 1953. Documente privind istoria Romaniei. C. Transil- vania. Veacul 14. Vol. 3 (1331—1340). Bucu- resti 1954. 944 ŻAKA UKAZIE (do rozdz. VIII, podrozdz. 2, rozdz. XXXIII, podrozdz. 2, rozdz. XXXVII, podrozdz. 3) Literatura i źródła o charakterze ogólnym Literatura R JK a B a x H m B M n M, l/l. A.: McTOpiia Tpy3nn. H. 1. T6MJIHCM 1948. [w jęz. gruz.]. apiiHHCKoro napocą. "H. 1. Epesan 1951. rpyswM. H. 1. TÓMJIMCW 1950. Crousset, R.: Histoire de l'Armenie des origines a 1071. Paris 1947. Źródła Histoire de la Georgie depuis 1'antiąuite jusqu'au 19e siecle. Vol. 1. 2., Ind. St. Pe- tersburg, Leipzig 1849—1858. Do rozdz. VIII, podrozdz. 2 SPOŁECZEŃSTWO WCZESNOFEUDALNE W KRAJACH ZAKAUKASKICH (OD V DO POŁOWY IX WIEKU) Literatura A a o H LJ, H.: ApneiiHH B 3noxy KDcTMHMaHa. CaHKT-IIeTepBypr 1908. ManaHflHH, H. A.: Hapo^nwe BocciaHiiH B ApiieHroi npoTHB apaScKoro BjiasbiiecTEa. Epesan 1939. Źródła ^aBu^ CacyncKuu. APMHHCKMM HapoflHBiii snoc. MocKBa, Jlennurpa^ 1939. Mouceu KazaHKaTBau,u: MCTOPHH ArsaH. CBHKT- IleTepSypr 1861. Mouceu XopencKuu: MCTOPMH ApMeHMM. Epesan 1940. Do rozdz. XXXIII, podrozdz. 2 KRAJE ZAKAUKASKIE OD IX DO POCZĄTKU XIII WIEKU Literatura MiiKaejiHH, T. T.: MCTOPMH KmiHKMiicKoro apMHHCKoro rocyflapCTBa. Epesan 1952. Źródła ACOXUK (Crcnan TaponcKuu): Bceo6maH MCTO- PMH. MocKBa 1364. Do rozdz. XXXVII, podrozdz. 3 PANOWANIE MONGOŁÓW W KRAJACH ZAKAUKASKICH. WALKA NARODÓW ZA- KAUKAZIA PRZECIWKO NAJEŹDŹCOM. Literatura A ji M - 3 a fl e, A. A.: Coip. H.: OnepKH coirwajibHO- nojiMTHKH i;exoB B ropo^ax Esponbi 13—15 BB. Mocfcsa 1952. epeuiKOBMH, B. B.: IIpo- MCXO3KfleHne (peoflairbHOro ropowa B SanaflHoił Espone (no MaiepnajiaM repMaHMM, paHqnn, ). BecTHMK MOCK. yn-Ta 1955 Nr 1. epeuiKOBHH, B. B.: IIpo- MHorooSpaswH cpe^neseKOBoro u;exa na Sanafle M na Pycn. Cpe^nne BeKa BŁIII. 3 1951). T b e p p M, O. [T h i e r r y, A.]: TopoflCKan KOMMyHa BO (JppamjHM B cpe^nne BCKa. CanKT- nerepBypr 1901. [tłum. z franc.]. Fagniez, G,: Etudes sur 1'industrie et la classe industrielle a Paris au 13e et au 14e słecles. Paris 1877. T a i t, J.: The medieval English borough. Manchester 1936. Źródła HeMei;Knił zopod 14—15 BB. C6opHMK Maiepna- JIOB. BBOflnaH CTaibH, nep., npmr. n KOMMenr. B. B. CTOKJim^Koił-TepeuiKOBMi. MocKsa 1936. Cpe^neBeKOBbiił zopod. Ilon pefl. B. . CeMeno- sa. yneHbie sanncKu, MOCK. Toć. nefl. HH-T3 T. 59 (1949) Bbin. 3. CMOK ji M^K an-TepeiiiK OBMH, B. B.: Oc- HOBHbie npoBjieMbi MCTOPMH cpeflHeseKoro ro- pofla 10—25 BCKOB. MocKsa 1960. British borough charters. Vol. l (1042—1216). Ed. by A. Ballard. Vol. 2 (1216—1307). Ed. by A. Ballard and D. J. Tait. Vol. 3 (1307— 1660). Ed. by M. Weinbaum. Cambridge 1913—1943. Fagniez, G.: Documents relatifs a 1'histoire de 1'industrie et du commerce en France. T. 1. 2. Paris 1898—1900. Keutgen, F.: Urkunden żur stadtischen Ver- fassungsgeschichte. Bd. 1. 2. Berlin 1899 bis 1901. Do rozdz. XXII WYPRAWY KRZYŻOWE Literatura EropOB, 3-H.: KpecTOBwe noxoflti. T. 1. 2. MocKBa 1914—1915. 3 a 6 o p o B, M. A.: KpecTOBwe noxoflbi. MocKsa 1956. 9noxa KpecTOBbix noxoflOB. IIo^; po#. 3. Jla- BMCca n A. PaM6o. H. 1. 2. MocKsa 1914. G r o u s s e t, R.: Histoire des Croisades et du royaume franc de Jerusalem. Vol. 1. 3. Paris 1934. 1936. Longnon, J.: L'Empire latin de Constan- tinople et la Principaute de Morse. Paris 1949. R ich ar d, J.: Le Royaume latin de Jerusa- lem. Paris 1953. Runciman, S t.: History of the Crusades. Vol. 1—3. Cambridge 1951. Źródła M e a H M K o B, H. A.: IlajrecTMHa OT sascesa- HMH ee apaSaMM flo KpecTOBbix noxoflOB no apaScKMM ncTOHHMKaM. CaHKT-IIeTep6ypr 1897. Die Assisen von Jerusalem [Assises de Jeru- salem ou Recueil des ouvrages de juris- prudence]. Recueil des historiens des Croisa- des. Lożs. T. l, 2. Paris 1841—1843. Guillemi archiep. Tyrensis historia Hie- rosolymitana. Recueil des historiens des Croisades. Historiens occidentaux. T. l, P. 1. 2. Paris 1841—1842. Villehardouin, G. de: La conquete de Constantinople. T. 1. 2. Paris 1891. INDEKS Aba Samuel zob. Samuel Aba Abasgowie zob. Abchazowie Abbas 126 Abbasydzi, dynastia 126—128, 131—133, 145, 146, 231, 570, 580, 660, 820, 823 Abbasydów kalifat (bagdadzki) 249, 379, 570, 578, 596, 660 Abbeville m. 395 Abchazja 552, 554, 555 Abchazowie (Abasgowie) 149, 888 Abchaskie królestwo (zachodniogruzińskie) 551 Abdallah, władca Chorezmu 130 Abdallah ibn Jasin 581, 582 Abd al-Latif 656 Abd al-Malik 125 Abd al-Mumin, kalif 583 Abd ar-Rahman I, emir Kordoby 231 Abd ar-Rahman III, emir Kordoby 233 Abd ar-Rahman Dżami 659 Abd ar-Rahman ibn Auf 122 Abd ar-Razzak 659 Abelard Piotr 407, 408, 452 Abisynia zob. Etiopia Abisyńczycy 563 Abiwerd m. 567 Abraham 118, 128 Abrahi 116 Abruj (Apo) 39, 141, 142 Abu g. 356, 644 Abu Abdallah asz-Szii 577, 578 Abu Bekr, kalif 117, 120, 122, 124 Abu Bekr 542 Abu Bekr Kelewi 653 Abu Bekr Muhammed ar-Razi 138 Abu Firas 137 Abu Hanifa ad-Dinawari 139 Abu'1-Abbas 127 Abu'1-Ala 561 Abu'1-Ala Maari 137 Abu'1-Atahija 137 Abulchair-chan 657 Abu'1-Faradż al-Isfahani 135 Abu'1-Fazl Bejhaki 571 Abu'1-Kassim Firdausi zob. Firdausi Abu'1-Kassim Abu'1-Rajhan al-Biruni zob. Biruni Abu Lulula 122 Abu'1-Wafa (Abu'l Wefa) 138 Abu Mansur Muwaffak 570 Abu Muslim 126, 127, 145, 146 Abu Nuwas 137 Abu Said, ilchan 663, 671 Abu Said, sułtan 656 Abu Sufian 117, 118, 127 Abu Tammam 135 Achalciche m. 556 Achai księstwo (Morea) 480 Achlat m. 552 Achpat m. 551, 555, 559, 673 Achsitan I, szyrwanszach 556, 560 al-Achtal 135 Achtala m. 673 Achurian rz. 552 Adam 118, 128,304,811 Adam de la Halle (Garbus, Le Bossu) 406 Adam z Bremy 292 Aden m. 823 Adid, kalif 581 Adrianopol (Edirne) m. 81, 481, 485, 827, 832, 841, 856, 890 Adriatyckie Morze 205, 256, 259, 370, 447, 495, 506, 512, 689, 763, 846, 847 Adygejczycy (Czerkiesi, Kasogowie) 286, 531, 532, 679, 823 Adżanta m. 56, 64—66 Adżemi 561 Adżmer prow. 632 Aecjusz (Aetius Flavius) 87 Afganistan 64, 103, 130, 456, 547, 549, 566, 567, 569* 597, 649, 656, 659, 660 Afrasiab m. 144 Afrygidzi, dynastia 141 Afryka (Africa), prow. rzym. 84, 87 Afrykańczycy 132 Agapit 536 947 Agathangelos 150 Agathias z Myrhiny (Miryny) 101, 102 Agbuga, władca Samcche 672 Aglabidzi, dynastia 130, 131, 577 Ahmadnagar, księstwo 642 Ahmat, baskak 685 Ahmed (Ahmat), chan Wielkiej Ordy 883, 890 Ahmedabad m. 641 Ahmed al-Fergani 544 Ahmed ibn Buje 565 Ahmed ibn Tulun 130 Ahmed Jesewi 550 Ain Dżalut m. 819 Ajjubidzi, dynastia 581, 818 Ajnowie (Ebisu) 58, 533 Ajrarat prow. 552 Ajriwank m. 559 Aj-ti315 Ajuttaja (Ajuthaja) m. 631, 632 Akarnarua, prow. 839 Akerman zob. Białogród Akka (Akra) m. 380, 386, 390 Ak Kojunlu (związek plem.) 667, 672 Ak Kojunlu, dynastia 667 Ak Kojunłu, państwo 667, 673, 833 Akra zob. Akka Aksaraj (Aksaray) m. 575, 577 Aksum 7 Akuta 328 Akwitanie (Gujenna) 178, 422, 726, 731 Akwitanii księstwo 191, 402, 420 Akwizgran m. 181, 209 Al-Ahsa zob. Hasa Ala ad-Din Bahmani, szach 640 Ala ad-Din Chaldżi, sułtan 637, 638 Ala ad-Din Kaj-Kubad I, sułtan 574 Alamanowie zob. Alemanowie Alamut m. 568 Alanowie zob. Osetyjczycy Alaryk, wódz Wizygotów 84 Alawi 638 Alszański kanał 556 Alba Julia m. 517 Albania 388, 831, 833, 839, 842, 843 Albania Kaukaska 103, 147,148,150,152, zob. też Arran Albańczycy 252, 388, 830—833, 841—843, 848 Albert, bp. infl. 674 Alberti Leone Battista 716, 718 Albi m. 393, 402, 745 Albigeois prow. 736 Albistan m. 819 Albizziowie, ród 704 Albrecht II Austriacki, ces. niem. 848 Albrecht Meklemburski, kr. Szwecji 781 Albrecht Niedźwiedź, ks. saski 434, 501 Alcantara, zakon ryć. 467, 472 Alchwarizmi Muhammed ibn Musa al-Chorezmi 235,544 Aleksander, kr. Kachetii 888 Aleksander III (Orlando Bandinelli), papież 433 Aleksander IV, papież 412 Aleksander Dobry, hospodar mołdawski 854 Aleksander Macedoński 560, 842 Aleksander Michałowicz, ks. twerski 872 Aleksander Newski 442, 679—683, 685 Aleksandria m. 91, 94, 101. 120, 306, 369, 820, 822 Aleksy I Komnenos, basileus 383, 477—479, 482 Aleksy III Angelos, basileus 480 Aleksy IV Angelos, basileus 387, 480 Alemania 165, 178, 438 Alemanowie (Almanowie) 156 Alencon m. 744 ' d'Alencon Jean, książę 742 Aleppo (Haleb) m. 380, 476, 581, 819 Alessio zob. Lesz Alevisio Novi (Alewiz Triezin) 893 Alewiz Triezin zob. Alevisio Novi Alfons VI, kr. Kastylii i Leonu 239, 463, 464, 582 Alfons Henriąuez, kr. Portugalii 815, 816 Alfred Wielki 218, 227 Algieria 130, 577, 578, 580 Ali, chan kazański 886 Ali, sułtan 658 Ali (ibn Abi Talib), zięć Muhammeda 122, 124, 125, 130, 132, 133, 578 Ali ibn Buje 565 Ali ibn Muhammed al-Barkui 132 Ali Kuszczy 659 Alidzi, dynastia 130 Alindżakała m. 672 Alkuin 181, 183, 206, Almohadów państwo 582, 583 Almohadzi, sekta muzułm. 464, 465, 583 Almorawidów państwo 582, 583 Almorawidzi, dynastia 464, 465, 581, 582 Alraorawidzi, sekta muzułm. 581 Alparet m. 852 Alp Arslan, sułtan 477 Alpy g. 309 Alzacja 771, 772 Ałatag g. 670 Aławerdi m. 558 Aha rz. 294 Ałtaj, Ałtajskie Góry 29, 38, 141, 532, 535, 597 Amadeusz VI, ks. sabaudzki 841 Amadeusz VII, ks. sabaudzki 693 Amalfi m. 368, 477, 580 948 Amastris (Amasra) m. 248 Amasya m. 577 Ambakien (Jelii Apaok'i), władca Kitanów 324 Amberd m. 559, 560 Ambert m. 744 Amboise m. 744 Amdo m. 336 Amerbach Hans 744 Ameryka Północna 224, 229 Amiens m. 371, 395, 398, 399, 409, 729, 731, 745 Amin 130 Amiran Daresdżanidze 558 Amir Chisraw 643, 644 Ammianus*Marcellinus 81, 87, 90 Ammokkang (Jalu) rz. 345, 613 Amu-daria rz. 38, 109, 127, 141, 144, 547, 566, 597, 652 Amul m. 563, 665 Amur rz. 318, 533, 587, 611 Anagni m. 205 Anahuan, kagan 32 Anamiasz Szyracki (Szirakaci) 150 Anatolia 829 Anau m. 658 Anawratha, kr. Paganu 340 Anchialos m. 836 Ancona Ciriaco zob. Ciriaco d'Ancona Andaluzja 233, 464, 468, 812 Andamanowie 360 Andegawenia (Anjou) 191, 401, 402, 420, 423 Andegawenii hrabstwo 191, 402 Andegawenowie, dynastia na Węgrzech 839, 846 Andegawenowie, dynastia w Neapolu 704 Andrea del Castagno 711 Andronik I Komnenos, basileus 479, 487 Andrzej Bogolubski, ks. włodzimiersko-suzdalski 522, 526, 536, 538, 557 Andrzej Dymitrowicz z Dorohobuża 869 Andrzej Wasiljewicz 883 Andrzej I, kr. Węgier 297, 510 Andrzej II, kr. Węgier 513, 853 Andrzej III, kr. Węgier 845 Andrzej, kr. Neapolu 846 Angelosowie, dynastia 479, 480 Angiolieri Cecco 458 Angkor (Ankor) m. 337, 632 Anglia 7, 9, 15—17, 191, 213, 216—218, 222, 224—227, 230, 297, 369, 372, 373, 376, 386, 390, 401, 402, 413, 414, 416, 418^21, 423—428, 431, 460, 472, 539, 678, 698, 722, 725, 726, 733, 735—737, 746—749, 753—755, 758—760, 762, 778, 779, 802, 816, 819 Anglia Wschodnia, królestwo 214 Anglicy 426, 427, 678, 726, 727, 730—733, 735, 741, 743, 748, 755, 756 Anglosasi 156, 213—219, 225—227, 413, 414, 416, 760 Anglowie 213, 214, 216 Ani m. 552—557, 559, 560, 593, 670, 672, 673 Aniko 604 Anjou zob. Andegawenia Ankara m. 828, 848 Ań Lu-szan, ces. chin. 45, 318, 319 Anna, żona Włodzimierza Kijowskiego 287 Anna, żona Jana VIII Paleologa 890 Anna Kommena 482 Annam zob. Wietnam Antalya (Attalia) m. 574 Antara ibn Szaddad 116 Anthemiusz z Trallesu 102 Antiochia m. 94, 120, 245, 306, 379, 382, 383, 350, 476, 819 Antiochii księstwo 383, 386, 819 Antiyari zob. Bar Antonio Friazin 893 Antowie 79, 257, 276 Anwari 569, 572 Apeniński Półwysep 87, 203, 205, 455, 689 Apo zob. Abruj Apollo 894 Apulia 201, 225, 250, 431, 447, 457 Arab-szach zob. Arapsza Arabia 7, 73, 91, 108, 112—114, 116—118, 120. 125, 297, 370, 476, 549, 562, 563 Arabowie 21, 40, 42, 101, 106, 112, 115, 116, 118—122, 124—127, 134, 138, 139, 144, 145, 150—154, 165, 169, 182, 183, 203, 208, 230, 231, 235—237, 239, 242, 244, 245, 249, 250, 260, 341, 342, 366, 378, 381, 384, 385, 463, 465, 467, 550, 570, 577, 611, 809, 813, 815, 816, 832, zob. też Saracenowie Arabskie Morze 64, 637 arabski kalifat 12, 15, 40, 112, 121, 144, 145, 231, 244, 245, 253, 268, 291, 344, 360, 540, 550, 562, 577 Arabski Półwysep 112, 114—117 Arad m. 852 Aragonia 235, 238, 239, 460, 463, 465, 469—472, 809— 812 Aragonii królestwo 235, 463, 465 Aragonii i Katalonii królestwo (zjednoczone Królestwo Aragonii) 465, 469, 470 Aragończycy 464 Aragonowie, dynastia 704 Aralskie Jezioro 545 Aramejczycy zob. Syryjczycy Arapsza (Arab-szach) 874 Aren m. 552 Arcruni zob. Tomasz Arcruni Ardebil m. 553, 557, 670 Ardżesz (Arges) m. 851, 855 949 Ardżesz prow. 849 Ardżuna, władca Magadhy 49 Aretino zob. Bruni Leonardo Arezzo m. 713 Arges zob. Ardżesz Argun, ilchan 599, 819 Ariabhata 65 Aribert, bp. 204 Arigbuga 597 Arii m. 844 Ariosto Lodovico 713 Aristakes Lastywecki (Lastiwertcy) 559 Ariusz 89 Arkona m. 370 Arktyka 533 Arles m. 212, 368, 393 Annagnac prow. 731 Armenia 7, 101, 103, 109, 130, 147, 148, 150—154, 242—244, 249, 276, 477, 531, 551—557, 559—561, 567, 654, 663, 667, 670—673, 676, 833, 868 Armenia mała 383, 554, zob. też Cylicja Armeńska Wyżyna 108 Armoryka 86 Armorykański Półwysep 213 Arnold z Brescii 452 Arnold, opat Citeaux 403, 404 Arran (dawn. Albania kaukaska) 152—154, 551 Arpad, władca Węgier 506, 508, 509 Arpadowie, dynastia 489, 839, 845, 846, 849 Arras m. 393, 406, 737, 745 Arsukidze 559 Artanudżi m. 552, 555 Artois prow. 393, 736 Artur, kr. Anglii 408 Arystoteles 111, 129, 137, 138, 150, 411, 412, 428, 538, 544, 561, 718, 739, 894 Asam 69 Asambeg (Hasan Beg) 888 Ascelinus 681 Asen I, car bułg. 487, 836 Asenowcy, dynastia 835 Asenowgrad m. 484 Asikaga (Ashikaga), dynastia 623, 625 Asikaga Takaudżi (Ashikaga Takauji) 622 Askalon (Aszkelon) m. 380, 386 Askold zob. Oskold Asochik 559 Asparuch 254 Assyż m. 457, 461, 690 Astrachań m. 654, 888 astrachański chanat 881, 882 Asturia 168, 231, 235 Asturii królestwo 236 al-Aszari 129 Aszchabad m. 658 Aszkelon zob. Askalon Aszyk-pasza 834 Aszyk-pasza zade 834 Ata Melik-i Dżuwejni 668 Athelstan, kr. Anglii 219 Ateni m. 151 Ateny m. 479, 893 ateńskie księstwo 480, 833 ateńsko-tebańskie księstwo zob. ateńskie księstwo Athos g. 557, 890 Atisa 337 Atlantycki Ocean 84, 185, 224, 465, 472, 705, 816, 817 Atropatena 147, 148, 152 Attalia zob. Antalya Attar Ferid ad-Din Abu Hamid (Attar Farid ud-Din Abu Hamid) 572 Attyka 252 Attyla 87, 149, 155 Aube rz. 393, 394 Augsburg m. 370, 375, 432, 776, 894 Augustyn 89 Auhadi 669 Auksztota 531 Aus 114, 117 Austria 87, 252, 443, 495, 678, 770, 795 austriacka marchia 431 Ausoniusz 90 Autrecourt Nicolas d' 739 Avila m. 233 Awaria 532 Awarajr 149 Awarowie (Obry) 32, 99, 100, 166, 255, 258, 265, 273, 278, 516 awarski chaganat 32, 100, 166, 258 Awdij z Wołynia 535 Awicenna (Ibn Sina) 235, 544, 549, 561 Awinion m. 704, 724, 749 Awram 534 Awtandil 558 Azerbejdżan 15, 107, 108, 128, 130, 147, 152—154, 531, 548, 551—554, 556, 557, 560, 561, 567, 571, 594, 654, 660—663, 666, 667, 670—672, 676 Azerbejdżanie 555, 571, 597 azerbejdżański emirat 551 Azincourt m. 733, 741 Azja Mniejsza 7, 8, 10, 14, 18, 19, 40, 73, 91, 94, 96, 99—103, 112, 120, 125, 131, 134, 231, 235, 243—247, 249, 287, 296,341, 378, 379, 381,382, 385,386,388— 390, 476—481, 545, 548, 554, 562, 564, 566—568, 571, 574, 577, 598, 600, 601, 604, 637, 640, 654, 660, 661, 669, 826—830, 832—834, 841, 897 950 Azja Południowo-Wschodnia 43, 603, 647 Azja Północna 8 Azja Północno-Wschodnia 30, 324 Azja Środkowa 7, 8, 10, 12, 14, 15, 18, 19, 27, 30, 38—40, 42, 43, 46, 48, 49, 65, 105—107, 109, 112, 115,120, 122, 126, 128, 130, 131, 133, 134, 140—147, 153, 233, 235, 286, 297, 324, 334, 336, 341, 370, 381, 448, 531, 532, 540—545, 547—549, 552—554, 562—564, 566—569, 571, 572, 587, 588, 593—595, 597, 599—601, 604, 637, 640, 641, 649—654, 656, 658, 659, 661, 665, 669, 676, 684, 779, 826, 868, 888, 890 Azja Wschodnia 8, 19, 43, 53, 55, 603, 614, 615, 625 Azja Zachodnia 112, 596 Azow m. 654 Azowskie Morze 150, 278, 283, 285 Aztekowie 8 Azud ad-Doule, władca bujidzki 562, 565 Baba Ishak 577 Baba Kuhi Urijan 572 Babek 15, 128, 153, 154 Babkent m. 550 Babcina g. 852 Bać Bo zob. Tonkin Bacon Roger 428—430, 760 Baczman 679 Badachszan g. 549 Badami m. 67 Badżanakowie zob. Pieczyngowie Bagdad m. 127, 130, 131, 134, 137—139, 168, 283, 369, 389, 477, 552, 565, 567, 575, 581, 593, 596, 668, 819 820, 822 bagdadzki kalifat zob. Abbasydów kalifat Bagrat IV, kr. Gruzji 554 Bagrat VI, kr. Gruzji 673 Bagratydzi, dynastia 551, 552 Bahmani, dynastia 640, 641 Bahmani, państwo 640, 642 Bahmaniar ibn Marzban 561 Bahram Czubin 109 Bahrejn 133, 134, 542 Baja (Baia) m. 517, 849, 854 Bajan 679 Bajazyd I Jyłdyrym (Bajazyt I Jyłdrym) 827, 828, 830, 847 Bajazyd II Derwisz, sułtan 833, 834 Bajbars, sułtan 819, 820, 822 Bajkał j. 532, 587 Bajłakan m. 557, 670 Bajonna (Bayonne) m. 731 Baku m. 286, 553, 561, 672, 673, 888, 894 Balami, wezyr 570 Bałaś 847 Balch m. 106, 142, 563, 568, 569, 652 Baldwin I, kr. jerozolimski 383 Baldwin, hr. Flandrii 480, 481 Baleary (Balearskie Wyspy) 465, 470, 811 Bali w. 341 Bali John 749—752, 759 Bałakława (Cembalo) m. 448, 882 Bałkany g. 252, 487 Bałkański Półwysep 73, 79, 81, 84, 91, 95, 99—101, 249, 252—255, 257—259, 276, 278, 286, 287, 388, 477, 481, 485, 512, 806, 826, 827, 831, 836, 837, 839, 846, 847, 859, 882, 890, 891 bałkańskie kraje 678, 827, 833, 890 Bałtyckie Morze (Bałtyk) 76, 79, 81, 224, 262, 267, 285, 291, 370, 376, 442, 443, 501, 525, 527, 531, 538, 674, 763, 764; 769, 781, 795, 801, 806, 810, 846, 875, 901 Bamberg m. 439, 446 Bana 364 Banaras zob. Benares Banat 515 Banda archipelag 341 Bandinelli Orlando zob. Aleksander III, papież Bandon m. 338 Bangkok m. 632 Bannockburn m. 426 Bańska Bystrzyca m. 511 Bar (Antivari) m. 259 Bar sur Aube m. 393, 394 Barbad 111 Barbaro Giosafa 667 Barcelona m. 235, 470, 809, 810, 812 barceloński emirat 233 barcelońskie hrabstwo 235 Bardijów m. 528 Bardiowie 698 Bari m. 477 Barka prow. 820 Barlaam 859 Barłas 652 Barsbej, sułtan 820 Basaraba I 849 Basawa 363 Basilakios Nikefor zob. Nikefor Basilakios Baskowie 237 Basra m. 122, 125, 132, 137—139, 563 Basselin Olivier 743 Baszkirzy 532, 545, 882 Basztin m. 664 al-Battani 138 Batu-chan 495, 596, 599, 657, 677, 678, 681, 891 Bawaria 178, 192, 258, 431, 432, 770, 795 951 Bawarzy 165, 166, 443 Bayeux m. 414, 415 Bayonne zob. Bajonna Bazyli I Macedończyk, basileus 246 Bazyli II Bułgarobójca, basileus 248, 249, 257, 287 Bazyli Miedzianoręki 15, 247, 248 Bazylea m. 770, 774, 785 Bazz m. 153, 154 Beatrycze 707, 708, 711 Beauvais m. 371, 393, 395, 409, 729, 745 Beauvaisis prow. 729 Bebel Henryk 777 Będą Yenerabilis (Będą Czcigodny) 226—228 Bedr ed-Din Simawi 830 Beduini 112, 115, 120, 124, 125, 132, 133, 821 Begicz, murza 874 Behzad Kamal ad-Din 655, 669, 834 Beihak okręg 661 Bejrut m. 380, 386, 390 Bek 558 Bekes prow. 510 Bela I, kr. Węgier 510 Bela II, kr. Węgier 512 Bela IV, kr. Węgier 495, 678 Belazuri 139 Belgrad m. 837, 848 belgradzki okręg 839 Belizariusz 98, 99 Bellini Gentile 831, 834 Beludżystan 69 Benares (Banaras) m. 356, 369 Benedykt IX 309 Benedykt z Nursji 307 Benewent m. 201 Benewentu księstwo 447 Bengal 69, 355, 356, 360, 632, 633, 635, 640 Bengalska Zatoka 637 Beniamin z Tudeli 477 Beocja 476 Beowulf 225 Berar m. i księstwo 642 Berberowie 126, 231, 233, 236, 464, 465, 577, 578, 581— 583, 816, zob. też Maurowie Berdaa (Partaw) m. T47, 153, 286, 552, 553 Berengar z Tours 208 Berestów m. 536 Berezyna rz. 529 Bergen m. 764, 783 Berkliidże Mustafa 830 Berlad zob. Birlad Bernard z Clairvaux 411, 533 Bernard z Yentadour 409 Bernhard von der Borch 883 Berruguete Pedro 814 Berry ks. zob. Jan ks. Berry Bersuire Pierre 739 Bertold, abp. Moguncji 772 Bertrand de Born zob. Born Beszken Opizari 559 Betani m. 558 Beziers m. 404 Bharocz m. 64 Bhaskaraczaria (Bhaskara Acarya) 365 Bhubaneszwar m. 358, 364 Biała Orda 657 Białe j. (Biełooziero) 527 Białe Morze 527, 532, 865, 880 Białogród (Akerman) m. 851, 854, 882 Białoruś 875, 895-898 Białorusini 895 Bidar m. i księstwo 642 Bidżapur m. i księstwo 642 Bielski Marcin 805 Biełooziero m. 295, 893, Biełooziero zob. Białe jezioro Biełow m. 878 Biełusz Urosz 513 Bihar prow. 632 Bihor m. 852 Bilar m. 532 Bilhana 364 Binh Dinh zob. Widżaja Birger 679, 780, 781 Birlad (Berlad) m. 517, 528, 532, 854 Birma 337—340, 360, 611, 630, 631, 645 al-Birimi Abu'l Rayhan Muhammad ibn Ahmad 545, 549 Biskajska Zatoka 224, 230, 465 Biszbałyk m. 324 Bizancjum (Cesarstwo Bizantyjskie) 14, 15, 18, 21, 32, 42, 64, 73, 74, 91, 93, 94, 98—101, 103, 106, 108— 110, 115—117, 120, 147—150, 152, 168, 200, 201, 203, 225, 233, 240, 242—246, 248—250, 252—254, 256, 257, 261, 264—266, 268, 273, 276, 283, 285— 287, 290, 291, 297, 302, 306-308, 360, 366, 369, 370, 378—380, 383, 386—388, 390, 391, 460, 475—483, 485—490, 509, 512, 513, 517, 528, 532—534, 539, 542, 554, 567, 574, 579, 806, 826—828, 830, 833, 835, 836, 838—841, 850, 855—857, 859, 860, 877, 890, 893 Bizantyjczycy 250, 254, 257, 276, 386, 388, 477, 485— 487, 554, 574, 836 Blekinge prow. 222 Bliski Wschód 15, 268, 380, 386, 541 Błękitna Orda 657 Bobrok zob. Dymitr Bobrok Boccaccio Giovanni 458, 696, 712, 713, 759 952 Boecjusz (Ancius Manilus Torąuatus Severinus Boe'- thius) 180, 208 Boemund z Tarentu 382 Bogdan 849, 850 Bogolubowo m. 521, bogomili 256, 257, 477, 478, 485, 486, 489, 836, 838 Bogumił 256 Bogusław, ks. Pomorza Zachodniego 501 Boh rz. 528 Boivin Renę 790 Bojan m. 486, 844 Bojan 297 Boldwa m. 508 Bolesław I Okrutny, kr. Czech 267, 495 Bolesław II Pobożny, kr. Czech 267 Bolesław Chrobry 270—272 Bolesław Kędzierzawy 500 Bolesław Krzywousty 500, 501 Bolesław Śmiały 500 Bolonia m. 456, 707 Bombaj m. 69 Bonifacy VIII, papież 599, 722, 724, 845 Bonifacy z Montferrat 480 Borch zob. Bernhard von der Borch Bordeaux m. 393, 731 Bordżygin, ród 591 Borecka Marta 879 Borił, car bułgarski 835 Born Berntrand de 409 Borneo w. 341, 645 Borsod, komitat 508 Borys I, ks. bułgarski 256 Borys, syn Włodzimierza kijowskiego, św. 294, 299, 486, 557 Borys, brat Iwana III 883 Borys Aleksandrowicz 877, 879, 881 Bosfor 110, 286, 383, 882 Boston m. 419 Bosworth m. 757 Bośnia 253, 258, 488, 833, 839—841, 846, 847, 890 Bośniacy 490, 841 Botticelli Sandro 718 Bouciaąuaut (Boucicaut) II 828 Bourges m. 372, 393, 409, 736, 743—745 Bouvins m. 402 Bóbr rz. 267 Brabancja 437, 733, 736 Bracciolini Poggio 715, 717 Braganza m. 471 Brahma 362 Braiła m. 851 Branas, wódz bizant. 478 Brancacciowie, ród 715, 716 Brandenburg (Brenna, Branibor) 501, 502 Brandenburgia 787, 788, 797 Brandenburczycy 769 brandenburska marchia 501, 797 Brandini 699 Branibor (ob. Brandenburg) m. 195, 263 Braniczewo m. 836 Branković Djuradj, ks. Serbii 848 Branos 856 Brant Sebastian 774, 776 Braszów m. 528, 851, 855 Bratiła 535 Brema m. 371, 777 Brenna zob. Brandenburg Brescia m. 452 Bretigny-m. 731 Brest m. 731 Bretania 189, 191, 213, 745 Briaczysław Władimirowicz, ks. połocko-miński 529 Brian Boru, kr. Irlandii 421 Briańsk m. 869 Bristol m. 419 Brno m. 491, 785 brodnicy 487 Bruce Robert 426 Brugia m. 722, 764 Brunelleschi Filippo 716 Bruni Leonardo (Aretino) 713 Bruno, mistrz krzyżacki 676 Brunszwik m. 894 Brusa zob. Bursa Bryenios Nikefor 485 Brygida św. 784 Brytania 9, 73, 87, 213, 214, 216, 217, 225 Brytowie 85, 213 Brytyjskie Wyspy 85, 213 Bryzgowia m. 771 Brześć m. 897 Brzetysław I 492 Suchara m. 141, 143, 146, 541—543, 547—550, 569, 593, 594, 650, 651, 654, 657, 658, 868 Bucharska Oaza 141, 145, 146, 549 Buda m. 511, 845, 848 Budda 56, 59, 322, 335, 621 Budziszyn m. 270 Bug rz. 267, 895 Buga 154 al-Buhturi 135 Bujidów państwo 553, 562, 566 Bujidzi (Buwejhidzi), dynastia 134, 565 Bukka, władca Widżajanagaru 642 Bukowina 528, 895 Bułgar m. 521, 532, 542 953 Bułgaria 15, 101, 242, 249, 254—258, 261, 286, 297, 477, 478, 483—489, 509, 521, 554, 557, 827, 831, 835—837, 840, 841, 843, 844, 890 Bułgarskie państwo I 253, 257, 258, 260, 286, 516 Bułgarskie państwo II (Cesarstwo) 484, 534, 835, 837 Bułgaria nadwołżańska 286, 552 Bułgaria wschodnia 287 Bułgarzy 244, 253, 254, 260, 278, 388, 485, 487, 490, 830, 832, 841, 844, 847 Bułgarzy nadwołżańscy 531, 532, 542, 594, 596, 676, 677, 679 Bundelkhand prow. 357 Burchan ed-Din z Sivas 834 Burgos m. 474 Burgundii królestwo (Arelat) 85, 156, 178, 192, 198, 200, 431, 443 Burgundii księstwo 191, 198, 310, 737, 763 Burgundii hrabstwo (Franche-Compte) 737, 772 Burgundowie 85, 87, 156, 178, 214, 443, 734 Bursa (Brusa) m. 826, 830, 834 Burundaj 678, 682 Busłajew Wasyl 891 Bydgoszcz m. 803 Bydliriski Jan 794 Cabestanh Guilhelm zob. Guilhelm de Cabestanh Caboche Simon (właśc. Lecoustellier) 732 Cade Jack (właśc. John Mortimer) 756 Caedmon 226 Caesarea zob. Kayseri Cahors m. 393, 745 C'aiczou m. 595 Caillet Guillaume (Cale) 729, 730 Calais m. 731, 735, 755, 756 Calatrava, zakon ryć. 467, 472, 812 Cale Wilhelm zob. Caillet Guillaume Cambrai m. 395 Cambridge m. 372, 428, 760, 762 Campalung zob. Cimpulung Canossa m. 199, 200 Canterbury m. 419, 423, 428 C'ao C'ao 28 Capella Martianus Felix 180 Carcassonne m. 369, 403 Castagno Andrea zob. Andrea del Castagno Catarro zob. Kotor Cavalcanti Guido 458, 707 Caxton William 759 Cejlon (Taprobana) w. 91, 93, 242, 341, 342, 360, 894 Ceki Laszlo 852 Celebes w. 341, 645 Celtes (Celtis) Konrad 777 Celtowie 7, 76, 85, 191, 213, 215 Celtus m. 175 Cembalo zob. Bałakława Cesarini Julius 796 Cesis zob. Wenden Ceuta m. 817 Cezar zob. Juliusz Cezar Cezarea m. 380 Chadżi-Girej, chan kipczacki 882 Chagani Afzal ad-Din (Hakani) 560, 561 Chalchal (ob. Kazach) m. 149 Chalife 664 Chalons sur Marne m. 393 Chanbałyk zob. Jencing Chamowie (Ostiacy) 533, 880, 882 Charles d'Orleans 741 Chartier Alain 741 Chartes m. 208, 372, 393, 409, 411 Chatib Tebrizi 561 Chaucer Geoffrey 758, 759 Chazar m. 543 Chazaria 278 Chazarzy 110, 150, 152, 278, 283, 284, 286, 542, 549, 552, 555, 556, 562 chazarski chaganat 286 Chazradż 114, 117 Chebanie (Chebowie) 263 chebska ziemia 495 Chełm m. 519, 521, 536, 537 chełmińska ziemia 501, 676, 806 Cherbourg m. 731 Chersones (Korsuń) 91, 242, 287, 297, 299, 532, 882 Chewsurowie 671 Chichester m. 428 Childeryk 155, 156 Chilperyk, kr. Franków 163 Chingan g. 32 Chinon m. 734 Chiny 7, 8, 14, 15, 17—19, 21, 27, 28, 30—32, 35—42, 44—55, 58, 59, 64, 73, 91, 105, 108, 113, 116, 132, 142,147,242,315,317,322—326,328,330,331,334— 336, 338, 340—342, 344, 345, 347, 348, 353, 356, 448, 456, 533, 542, 545, 547, 549, 562,590, 593—604, 607, 609—611, 614, 621, 628—630, 637, 645, 647, 654,894 Chińczycy 51, 52, 58, 326, 328, 329, 342, 348, 592, 604, 611, 629, 631, 668 Chlodwig, kr. Franków 155, 156, 161, 164 Chlotar II, kr. Franków 164 Chlumiec m. 492 Chłynow (Wiatka) m. 877, 881 Chodzą Ahrar 656 Chodzą Maula 638 Chodżent m. 145, 650 954 Choi rz. 533 Choniates Michał zob. Michał Akominatos Chorasan 127, 128, 130, 133, 134, 146, 542, 549, 562, 566—569, 573, 593, 653, 656, 659, 663—665, 667, 831, 888 Chorezm 109, 140, 141, 143, 144, 146, 542, 545, 548, 549, 563, 566, 567, 569, 593, 594, 597, 633, 649, 650, 654, 659, 670, 868 Chorezmijczycy 592 Chorezmi zob. Alchwarizmi, Muhammed ibn Musa al-Choresmi Chorutania 166 chorutańskie (słoweńskie) księstwa 258 Chorwacja 101, 259, 261, 512, 678, 839, 841, 842, 890 Chorwaci 258, 261, 263, 282, 592, 839, 841 Chosrow I Anoszirwan (Chosroes I Anuszirwan), szach 107, 108, 149 Chosrow II Parwez (Chosroes II Parwiz), szach 109, 110, 572 Chotańska Oaza 142 Chram m. 152 Chretien de Troyes 409 Christine de Pisań 409 Christofor z Mityleny 482 Chrystus zob. Jezus Chrystus Chrysoloras zob. Manuel Chrysoloras Chryzocheiros 246 Chubiłaj 596, 597, 600, 604, 621, 645, 660 Churdak Buchari 653 Churzad 143, 144 Chut rejon 154 Chuttalan prow. 542 Chuzestan prow. 111, 127, 132, 552, 570, 662, 666 Chwojnica m. 839 C'i dynastia i państwo 35 Ciangsi 327 Ciangsu 607, 610 Ciaoczou zob. Ciaoczy Ciaoczy prow. 50 Ciaoczy (Ciaoczou) m. 40, 341 Cicero 713 Cień zob. Sun C'uan C'ien-C'in, państwo 32 C'ien Jen, państwo 31 Cikugo prow. 349 Cimabue (właśc. Cenni di Pepo) 461 Cin, dynastia 28, 29, 31, 33, 35 Cin, cesarstwo (265—316) 28, 30, 31 Cin, państwo Dżurdżenów 328, 345, 533, 594, 613 Cinghaj prow. 40 C'in Kuej 328 Cinling (ob. Nankin) m. 608, 610 Cino da Pistoia 458, 707 Ciriaco d'Ancona 714 Cisa rz. 505, 506, 508, 510 Citeaux m. 403, 404 Cimpulung (Campalung) m. 517, 849, 850 CinFuóll Claudianus 90 Clavijo Ruy Goncales de 654 Clermont m. 90, 381 Clontarf m. 421 Clopinel zob. Jan z Meung Cluj zob. Kluż Chiny m. 188, 198, 208, 310, 394 Coeur Jacąues 736, 743—745 Coj, ród 613 Goj Czhung Hen 613 Coj U 613 Cola di Rienzo zob. Rienzo Cola di Colleoni Bartolomeo 703, 717 Colombe Michel 745 Commines (Comines, Commynes) Phillip de 740 Compiegne m. 729, 734, 745 Compostela m. 465 Conches m. 744 Conches Guillaume de zob. Wilhelm z Conches Coninck Pierre de 722 Contarini Ambrosio 667, 888 Conti Niccolo dei 642 Corbie m. 395, 744 Corvey m. 722 Crścy m. 726 Cremona m. 203, 204, 210 Cuenca m. 809 Cuszima w. 616 Cuszimska Cieśnina 619 C'uanczou m. 601 Cii-Jue zob. Ko Wiet Cyd (Rodrigo Diaz del Bivar) zw. Campeador 464, 473 Cyklady w. 480 Cylicja 101, 383, 554, 574, 818, 820, 821, 827 zob. też Armenia Mała Cylicyjskie państwo armeńskie (ormiańskie) 574, 818— 821 Cynewulf 226 Cypr w. 244, 386, 390, 478, 554, 660, 820 Cypru królestwo 386 Cyprian, metropolita 875 Cyrenajka 73, 91 Cyryl św. zob. Konstantyn św. Cyryl z Turowa 538 Czacha, emir 478 Chachar prow. 597 Chachruchadze 558 Czacz 142 955 Czagataidzi, dynastia 597 Czagataj 595, 597, 650—653 Czagry-bek 546, 567 Czajtania Dewa (właśc. Wiśwambharamiśra) 643 Czakrapandita 365 Czalukia, księstwo 69, 361, 363 Czalukiowie, dynastia 356, 360 Czam (Czamowie) 50, 339, 629, 630 Czampa (Tjampa) 50, 337—339, 628—630 Czampura (Tjampapura) m. 50 Czanda Bardaj 364 Czandidas 643 Czandragupta II, władca Indii 63, 64 Cz'angan (ob. Si-an) m. 31, 42, 43, 62, 315, 318, 321, 323, 324 Czao Ci 333 Czao Jiian-hao, władca Tangutów 326 Czao K'uang-in, ces. chin. 324 Czao Meng-fu 606 Czapek Jan 794 Czarne Morze 79, 81, 91, 103, 108, 156, 225, 285—287, 388, 481, 531, 532, 534, 545, 574, 683, 684, 698, 802, 836, 841, 850, 851, 854, 868, 882 Czarnogóra 488 Czarnogórcy 488 Czashw m. 794 Czatanga rz. 533 Czechy 7, 15, 17, 196, 263—268, 270 -272, 291, 297, 370, 373, 376, 431, 452, 491—495, 497, 500, 512, 521, 538, 678, 763, 770, 773, 785-796, 799, 800, 806, 845—847, 849 Czeciang prow. 321, 612 Cz'en dynastia i państwo 35 Cz'eng cu zob. Czu Ti Cz'eng Hao 331 Czeng Ho 611 Cz'eng I 331 Cz'eng-ti, ces. chin. 35, 315 Cz'engtu m. 43, 369 Czenla, państwo 7, 50, 51, 337, 630-632 zob. też Khmer Czenlaj m. 631, 632 Czerkiesi (Kasogowie) zob. Adygejczycy Czernihów m. 280, 281, 287, 293, 294, 299, 302, 369, 521, 534, 537, 677 czernihowska ziemia 284, 294, 678, 895 czernihowskie księstwo 525, 677 czernihowsko-siewierska ziemia 884 czernihowsko-siewierskie księstwo 873, 895 Czerniowce m. 855 Czerny A.L. 407, 408 Czerusseri Namburi 644 Czerwień m. 284 Czerwieńskie Grody zob. Grody Czerwieńskie Czerwone Morze 117, 822 Czesi 79, 263, 266, 267, 492, 495, 788, 789, 795, 80<> czesko-morawskie plemiona 262, 263, 265 Czesław Klonimirović 258 Cz'ilin m. 49 Czitor (Czittor) m. 638, 642 Czoła, państwo 69 Czolowie 360, 361 Czoroch rz. 551 Czou, królestwo 321 Czou Tung-i 331, 332 Czu rz. 657 Cz'uczou m. 344 Czudzkie Jezioro 431, 680 Czu Jiian-czang (Taicu), ces. chin. 608—610, 630 Czukcze 533 Czung Czang-t'ung 28 Czu Si 331—333 Czu Ti (Cz'eng cu), ces. chin. 610, 611, 629 Czu Wen „C'uan-czung" 323 Czuwasze 531, 532, 882 Czygiiowie 545, 546 Czyngis-chan (Temudżyn, Temudżin) 329, 587; 590 — 595, 597, 598, 600, 613, 649, 650, 653, 654, 656, 657, 659, 660, 668, 670, 672, 676 Czyngisydzi, dynastia 601 Czyprowiec (Ciprovci) m. 836 Cz'yszan m. 344 Ciproyci zob. Czyprowiec Ćrević Ludovik 845 Dacja 515, 516 Dadźbóg 287 Dagestan 532 Dagobert I, kr. Franków 164, 265 Daimios Uesugi Sigefusa 622 Dajan zob. Tajang-chan Dajdu m. 278 Dajsun-chan 602 Dakiki 544 Dakowie 515 dako-trackie plemiona 252 Dalimil 787 Dalmacja 87, 100, 258—260, 477, 489, 490, 512, 513, 827, 840, 844, 847 Damaszek m. 120, 125, 127, 133, 369, 380, 390, 476, 581,819 Damgan m. 573 Damiani Petrus 199 Damietta m. 818, 822, 823 956 Damnastes 482 Dandolo Enrico 387 Dania 217, 218, 221, 222, 224, 229, 263, 376, 460, 676, 684,763, 778—784, 886 Dania, królestwo 900 Daniel, opat 302, 534 Daniel Romanowicz 495, 519, 529, 537, 676, 678, 681 Danielis 242 Daniel Zatocznik zob. Zatocznik Daniel Daniło Czorny 892 Danilow m. 519 Daniszmendidów emirat 574 Danowie zob. Duńczycy Dante Alighieri 701, 707—709, 713, 759 Dardanele 827, 840, 882 Daresdżanidze zob. Amiran Daresdżanidze Darma (gLang-dar-ma) 335, 336 Darmasioka 632 Dawid 717 Dawid armeński, przywódca chłopski 671 David IV Odnowiciel (Budowniczy), kr. Gruzji 555 Dawid Niepokonany 150 Da Wiet, państwo 339 Dawtak 551 Deczani m. 844 Dekan 63, 69, 353, 355, 356, 360, 638, 640, 642, 643, 645 Delfinat 732 Delhi m. 632, 635, 637, 638, 640, 644 delhijski sułtanat 632, 633, 635—638, 640, 642, 644 Delian Piotr zob. Piotr Delian Demokryt 482, 739, 894 Deogiri m. 638 Derbencka Przełęcz 151 Derbent m. 551—553, 560, 670, 672, 676, 888 Derszechri Paweł 111 Deschamps Eustachę 741 Desisława 844 Diana 894 Digenis Akrytas 251 Dijon m. 395 Dilwar m. 644 Dimitria m. 852 Dinadżpur m. 645 Diniz I Labrador, kr. Portugalii 816 Diogenes 894 Dionizy 892, 893 Dir, ks. kijowski 238 Dithmarschen m. 763 Diwaszticz, władca Pendżikentu 142, 145 Djambi zob. Dżambi Długosz Jan 807, 880 Dmaaisi m. 556 Drnitrow m. 526, 677, 877, 893 Dniepr rz. 225, 274, 276, 278, 284, 478, 596, 676, 679, 883 Dniestr rz. 81, 255, 284, 515, 518 Doab 356, 632, 637 Dobin m. 434 Dobrocic, władca Dobrudży 837 Dobromir 478, 485 Dobrudza 253, 837 dobrzyńska ziemia 769, 800 Dolcino 15, 692 Dolna Dibra rz. 842 Domażlice m. 796 Domencjan 843, 845 Dominik (Guzman) św. 462 Domremy m. 734 Don rz. 278, 283, 286, 287, 478, 526, 545, 874 Donatello (właśc. Donato di Betto Bardi) 717 Dongduo m. 630 Doniec rz. 79 Dorohobuż m. 868, 869 Dorostoł zob. Dorostolon Dorostolon (Silistria, Dorostoł, Dristra) 287, 478, 836 Dorpat (Tartu) m. 901 zob, też Jurjew Dover m. 419 Dracz m. 485, 488 zob. też Dyrrhachium Dragosz, wojewoda mołdawski 849 Dregowicze 282 Drewlanie 274, 280, 282, 284, 297, Dristra zob. Dorostolon (Silistria) Drugie Cesarstwo Bułgarskie zob. bułgarskie państwo Ducas 827 Dublin m. 421 Dubrownik (Raguza) m. 259, 370, 490, 512, 837, 840, 845 Dubrowniczanie 840 Dudentiewicz zob. Szczełkan Dudentiewicz Dudlebowie 263 Duero rz. 231, 236 Dukla prow. 258 Dunaj rz. 32, 73, 76, 79, 81, 84, 99—101, 192, 252, 256—258, 265, 276, 278, 286, 287, 294, 369, 382, 437, 487, 493, 495, 505, 506, 515, 517, 528, 538, 545, 828, 836, 837, 849 Dunajec rz. 263 Duńczycy 168, 217—219, 222, 442, 779, 781, 782 Duńskie Wyspy 220, 222 Duns Scotus John 430, 759, 760 Durham m. 428 Durnkrut zob. Suche Kruty Dwarawati, państwo 631 Dwin m. 147, 152, 153, 552, 555, 556 Dwina rz. 518, 526, 865, 876, 880 957 dwińska ziemia 876, 880 Dymitr, wojewoda kijowski 678 Dymitr Bobrok, wojew. wołyński 874 Dymitr Doński 873—875, 891, 893, 894 Dymitr Michałowicz 872 Dymitr Miroszkinicz 522 Dymitr Soluński 537 Dymitr Szemiaka 877—879 Dyrrhachium (Dracz) m. 479, 480, zob. też Dracz Dzedzu-do w. 614 Dzoson, królestwo koreańskie 611, 615 Dżafar 132, 133 Dżaja Simhawarman V, kr. Czampy 630 Dżajawarman VII, władca Khmeru 338 Dżalal ad-Din Rumi zob. Dżelal ad-Din Rumi Dżambi (Djambi) m. 645 Dżami 669 Dżamna rz. 68, 356, 632, 640 Dżamuga 591 Dżanibek, sułtan 657 Dżarir 135 Dżarkurgan m. 550 Dżawanszir 152 Dżebe 594, 670 Dżelairydów państwo 663, 671 Dżelairydzi, dynastia 663 Dżelal ad-Din, Chorezmszach 594, 633, 659, 670, 826 Dżelal ad-Din Rumi (Dżalal ad-Din Rumi) 669, 834 Dżend m. 546, 650 Dżijaneśwari 643 Dziku 679 Dżonggrang m. 342 Dżuczi 594, 596, 597, 660, 662, 677, 878 Dżuczydów państwo zob. Złota Orda Dżuczydzi, dynastia 660, 676, 682 Dżurdżeni 328, 329, 336, 345, 533, 592, 594, 595, 598, 600, 616 Dżurdżenów państwo zob. Gin Dżurdżati 643 Dżuwejni 649 Dźwina rz. 225, 431, 441, 529, 674, 675, 868 Ebisu zob. Ajnowie Ebro rz. 238 Echternach m. 182 Eckhart Johannes 773 Eczmiadzyn m. 151 Edessa m. 383 Edessy hrabstwo 383, 385 Edgar, kr. Anglii 218 Edirne zob. Adrianopol Edmund, kr. Anglii 219 Edward I, kr. Anglii 425 Edward III, kr. Anglii 725, 733, 747, 749 Edward IV, kr. Anglii 757 Edward V, kr. Anglii 757 Edward Wyznawca, kr. Anglii 218, 413 Edygej, chan 876—878 Efez m. 94, 479 Efrem Mcire zob. Mcire Efrem Egbert, kr. Wessexu 217 Egejskie Morze 91, 100, 101, 480, 485, 833 Egejskie Wyspy 480 Egidiusz (Aegidius) 87 Egill Skallagrimsson zob. Skallagrimsson Egill Egipt 20, 73, 89, 91, 94, 99, 101, 102, 105, 110, 113— 115, 121, 122, 124, 125, 127, 128, 130, 131, 134, 242, 378, 380, 381, 386, 389, 390, 549, 554, 578, 580, 581, 599, 660, 818—824, 830, 833 Egipcjanie 579 egipski (egipsko-syryjski) sułtanat 386, 389, 390, 554, 819,820 Einhard 181 Eirych, kr. Wizygotów 230 Ekkehart210 Elba zob. Łaba Elbląg m. 806 Elbrus g. 568, 660 Eleonora Akwitańska (Alienora) 402, 420 Elura m. 64, 364 Ełisze (Eliseus) 150 Ema rz. 675 Engelbrecht Engelbrechtson 782 Engels Fryderyk 18, 74, 76, 78, 81, 158, 163, 168,177— 179, 182, 370, 373, 374, 384, 394, 397, 401, 404, 405, 407, 421, 441, 694, 699, 705, 706, 709, 713, 738, 749, 763, 770, 816, 840, 884 Epikur 407, 482, 807, 894 Epir 252, 388, 477, 485, 836, 839 epirski despotat 481 epiro-iliryjskie plemiona 252 Ererujk m, 150 Erfurt m. 776 Eriugena Johannes Scotus 206, 208 Ertogruł 826 Eryk Glipping, kr. Danii 780 Eryk „Grosz Pługowy", kr. Danii 780 Eryk Pomorski, kr. Skandynawii 781, 782 Eryk Rudy 224 Erzurum m. 833 Esen-tajszy 602 Eskimosi 533 Essex, królestwo 214, 751 Este, ród 704 Estonia 442, 531, 675, 680, 781, 900, 901 958 Estończycy 531, 535 Estowie 431, 442, 460, 675, 680 Estremadura prow. 468, 810 Btampes m. 395 Etiopia (Abisynia) 7, 91, 113, 116, 117 Eubea w. 480 Eufrat iż. 113, 131, 153, 244, 249, 341, 577, 667 Eufemia, córka Włodzimierza Monomacha 297, 512 Eufemiusz z Athos 558 Eufrozyna Jarosławna, żona Igora 539 Eufrozyna, żona Gejzy II 513 Euklides 182 Eupraksja Adelajda, siostra Włodzimierza Jylonomacha 297 Evesham m. 425 Ewa 304 Ewenkowie (Tunguzowie) 8, 533 Exeter m. 761 Fachr ad-Din Gurgani 572 Fam, dynastia 50 Fam Wang, władca Lin-i 50 Farabi Abu Nasir al- 544 Farazdak (Hammam ibn Ghalib ibn Sasaa al-) 135 Farinata degli Uberti 709 Farruchi 572 Farruch Jasra, szach Szyrwanu 888 Fars prow. 130, 562, 565, 567, 568, 661, 666 Fa Sień 64 Fasis (ob. Rion) m. 481, 888 Fatima 124, 133, 578 Fatymidów kalifat 379, 578, 580 Fatymidzi, dynastia 380, 381, 386, 578—581, 818, 823 Faustos (Paustos) z Bizancjum 150 Fejszuj rz. 32 Feleki 561 Feliks św. 90 Fenicja 94 Ferdynand Aragoński, kr. Hiszpanii 812, 813 Fergana 32, 140—142, 145, 547, 578, 654 Fergani Ahmed al- zob. Ahmed al-Fergani Ferid ad-Din Attar zob. Attar Ferid ad-Din Abu Hamid Ferid ad-Din Szirwani 561 Ferrara m. 204, 704, 877, 893, 894 Ficino Marsilio 718 Figeac m. 393, 745 Filip Dobry, ks. Burgundii 737 Filip II August, kr. Francji 382, 402, 423, 424 Filip IV Piękny, kr. Francji 722, 724, 725, 741 Filip VI, kr. Francji 726 Filip Szwabski, ces. niem. 480 Filipiny, Wyspy Filipińskie 340, 341, 601 Filipopol (ob. Płowdiw) m. 286, 477, 478, 485, 827, 836 Finlandia 294, 531, 683, 781 Finnmark 220 Finowie 220, 527, 535, 676, 679, 683 Fińska Zatoka 225, 527, 679, 868 Fioravente (Fiorayanti) Aristotele di 890, 893 Firdausi Abu'1-Kasim 110, 544, 558, 571, 572 Firuz, sułtan 640 Fitz-Osbert William zob. William Fitz-Osbert, „Długo- brody" Fiume zob. Rijeka Flamandowie 755 Flandria 175, 189, 191, 393, 397, 402, 418, 419, 422,. 437, 722, 725, 733, 735, 736, 755, 759, 763, 766, 802, 810 Flaszka Smil zob. Smil Flaszka Flawiusz zob. Józef Flawiusz Florencja 16, 203, 371, 375, 448—451, 455, 457, 458, 580,689, 690, 693—695,696—702,704,708,710, 712, 715—718, 877, 893, 894 Florentczycy 713, 717 Focjusz, patriarcha Konstantynopola 250, 287, 308 Fogarasz rejon 847, 852 Fokas, ces. bizant. 99 Folgore da San Gimignano 458 Folkungowie, dynastia 780 Fortuny y Carbo Mariano 815 Fouąuet Jean 736, 742, 745 Francesca Piero delia (Franceschi) 717 Francesco cTAgnolo 699 Franciszek z Assyżu, św. 461, 462, 710 Franciszek II, ks. bretoński 745 Franciszek de Montcorbier zob. Villon Francja 7, 10, 15—17, 178, 185—189, 191, 192, 200,. 213, 224, 225, 230, 297, 310, 368, 369, 371—373, 376, 381, 382, 385, 386, 389, 390, 392—395, 397, 401— 411, 413, 416, 422, 423, 425, 431, 437, 446, 452, 461, 462, 465, 470, 472, 475, 554, 577, 580, 599, 678, 689, 698, 709, 719—722, 724—741, 743, 745, 746, 748, 749, 751, 756, 759, 763, 771, 778, 779, 795, 810, 811, 816, 819, 820 Francuzi 554, 733, 735, 828 Franczeska da Rimini (Francesca) 709 Frankfurt nad Menem m. 731 Frankonia 192, 197, 431, 795 Frankowie 85—87, 155, 157—166, 168, 178, 182, 185,, 202, 214, 216, 255, 258, 308, 668 Frankowie rypuarscy 155, 156 Frankowie saliccy 155, 156 Freidank 455 Friazin zob. Antonio Friazin Frik 673 Friul, margrabstwo 689, 692 959 Froben Johannes 774 Froissart Jean 739 Fryburg m. 443, 446 Fryderyk II, ks. austriacki 529 Fryderyk l Barbarossa, ces. niem. 386, 432, 433, 435, 453, 456, 492, 501 Fryderyk II Hohensztauf, ces. niem. 438, 440, 453, 455, 456, 494 Fryderyk III Habsburg, ces. niem. 772, 848, 849, 888 Fryderyk da Montefeltro zob. Montefeltro Federico da Fryzja (Fryslandia) 165, 178, 192, 431, 435 Fryzowie 165, 192, 435 Fucien prow. 341, 612 Fudziwara (Fujiwara), ród 59, 348, 349, 350 Fudziwara Takanobu 350 Fuente Ovejuna m. 812 Fuggerowie, kupcy 765 Fujiwara zob. Fudziwara Fulbert, bp Chartres 208 Fulda m. 171, 206 Funan, państwo 49—51 Fustat m. 121, 122, 137, 578, zob. też Kair Gadżah Mada 645 Gagik I, kr. Armenii 552, 559 Gagik II, kr. Ani 554 Gaiła m. 852 Galata m. 388, 480, 832, 858 Galia 73, 76, 84—87, 93, 155, 156, 162, 163, 165, 178, 183, 185, 213, 216, 230 Galicja 684, 897, 898 Galicja (hiszpańska) 168, 235, 236, 465 galickie księstwo 877 Galicz m. 865 Gallipoli m. 827, 830 Gallipoli półwysep 840 Galo-Rzymianie 163, 178, 185 Gałacz (Mały Halicz) m. 517, 532 Gałka Andrzej z Dobczyna 807 Gandersheim m. 211 Gangawadu, księstwo 69 Gandhara m. 68 Gandża m. 552, 554, 557, 560, 561, 670 gandżyński (gandżyjski) emirat 551 Ganges rz. 64, 68, 356, 632 Garbus (Le Bossu) zob. Adam de la Halle Gardizi 570 Garonna rz. 84 Gassanidów państwo 115, 116 Gasztołd Marcin 898 Gattamelata Erasmo da Narni 717 Gautae (Geatae) 225 zob. też Goci Gazali zob. Muhammed al-Gazali Gaza m. 380 Gazan-chan 652, 662, 663, 666, 668, 819 Gazna (Ghazni) m. 130, 547, 563, 566, 572, 632, 633, 635, 644 Gaznawidów państwo 360,547, 566 Gaznawidzi, dynastia 549, 567, 632 Gdańsk m. 268, 370, 443, 766, 795, 800, 802, 803 Gegard m. 551. 559 Gejza I, kr. Węgier 508 Gejza II, kr. Węgier 512, 513 Gelati, klasztor 558, 560, 561 Gemistos Plethon zob. Plethon Georgios Gemistos Gendzi (Genji) 352 Genji zob. Gendzi Genua m. 203, 204, 368, 371, 378, 384, 390, 393, 447, 448, 450, 554, 580, 599, 689, 697, 701, 702, 763, 764, 809, 816, 818, 819, 822, 827, 828, 858, 883, 888 genueńczycy 376, 448, 702, 820, 832, 858, 882 Genzeryk, kr. Wandalów 84 Geoffrey de Paris 741 Georgi I Terter, car bułgarski 836 Georgios Hamartolos zob. Georgios Monachos Georgios Monachos (Hamartolos) 250, 536 Gepidzi 516 Gerbert zob. Sylwester II, papież Gerenrode m. 195 Germanos I, patriarcha Konstantynopola 245 Germanowie 7, 9, 73, 76—78, 80, 81, 86- 88, 155—157, 164, 165, 178, 192, 193, 201, 214, 220, 240 Gewond-wardapet (Leontius) 152 Gherardesca Ugolino delia zob. Ugolino delia Gherar- desca Gibraltar (Gibraltarska Cieśnina) 84, 225, 465 Gijas ad-Din Balban, sułtan 633 Gijas ad-Din Dżemszid 659 Gijas ad-Din Tugłuk, sułtan 638 Gilacy (Niwchowie) 533 Gilan prow. 641, 665 Giotto di Bondone 708—710, 716, 717 Girej, sułtan 657 Giurgiu m. 851 gLang-dar-ma zob. Darma Glazor m. 673 Gleb, ks. nowogrodzki 295 Gleb, syn Włodzimierza, ks. kijowskiego 294, 299, 486, 557 Gloucester m. 372 Gloucester hrabia zob. Ryszard hr. Gloucester Gloucester, hrabstwo 425 Głuchów m. 678 Gniezno m. 268, 270—272, 499, 500 960 Goa m. 641 Goci 81, 86, 106, 220, 223, 226 Godfryd de Bouillon 382, 383 Goldowie zob. Nanaje Goliat 408, 717 Golkonda m. i księstwo 642 Gonczarski Koniec 527 Gori m. 556, 672 Górki Maksym 184 Gosz zob. Mechitar Gosz Gotlandia w. 297, 529, 893 Gottfried von Strassburg 445 Gradac m. 844 Granada zob. Grenada Grecja 20, 100, 113, 260, 388, 476, 480, 485, 577 Grecy 76, 91, 225, 252, 279, 366, 481, 532, 554, 563, 574, 820, 823, 830, 832, 839, 860 Grenada (Granada) m. 231, 465, 813, 814 Grenady emirat 233, 465, 809 Grenlandia 224, 229, 781 Grodno m. 537, 897 Grody Czerwieńskie 271, 284, 294 Grosseteste Robert 428 Grunwald 769, 804, 805, 900 Gruzini 149, 152, 555, 574, 672, 823, 830, 832 gruzińsko-abchaskie królestwo 554 Gruzja 103, 130, 147, 148, 151, 152, 242, 249, 481, 531, 532, 551, 552, 554—561, 594, 654, 670—673, 676 Grzegorz, metropolita gruziński 888 Grzegorz Magistros 559 Grzegorz z Narek (Narecki, Narekacy) 559 Grzegorz Wojtech zob. Wojtech Grzegorz Grzegorz z Sanoka 807 Grzegorz z Tours 161 Grzegorz (Oświeciciel) św. 557 Grzegorz III, papież 245 Grzegorz VI, papież 309 Grzegorz VII (Hildebrand) papież 199, 200, 310, 311, 458, 489, 500, 511 Grzegorz IX, papież 440 Grzegorz X, papież 389 Guarino da Verona 713 Gudżarat 68, 69, 356, 360, 640, 647, 668 Gudżarowie 69 Guibert de Nogent 395 Guilhelm de Cabestanh 409 Guillaume de Conches zob. Wilhelm z Conches Guillaume de Jumieges zob. Wilhelm z Jumieges Guinizelli Guido 458, 707 Guiscard Robert zob. Robert Guiscard Gujenna (Guyenne) zob. Akwitania Gujuk (Giijuk) 596, 599 Gundiszapur m. 105, 111 Gunter 443 Guptów państwo 7, 44, 63—65, 67—69, 340, 355, 356, 364 Gurak, kr. Samarkandy 145 Gurgan rz. 38 Gurgan m. 664 Gurgan prow. 128, 153, 664 Gurydzi, dynastia 632 Gutenberg Johannes 773, 774, 776 Guzman zob. Dominik Guzman św. Guzman, komandor Calatrava 812 Gwadiana rz. 239 Habsburgowie, dynastia 495, 769, 772, 833, 886 Hadda m. 64 Hadramaut prow. 115 Hadrian, ces. rzym. 96 Hadrian IV, papież 452 Hadżdżadż 125, 144 Hafiz 668 Hafiz-i Abru 659, 664 Hai Duong, okręg 629 Hajam Wuruk, władca Jawy 645 Hajato zob. Kumaso Hakam II, kalif 235 Hakani zob. Chagani Hakata okręg 624 Hakim, kalif 580 Halejgowie 220 Haleb zob. Aleppo Halesoun m. 422 Haliajudha 365 halicka ziemia 528, 529, 681, 849, 852, 895, 897 halickie księstwo 495, 517, 523, 526, 528, 529, 680 halicko-włodzimierskie ziemie 799 halicko-wołyńskie księstwo 517, 523, 525, 684 Halicz m. 520, 521, 523, 537, 557, 678 Halland, prow. 222 Halyś, zob. Kyzyl Irmak Hamadan m. 105, 128, 659, 661, 669 Hamburg m. 371, 375, 443, 764, 781 Hamdallah Kazwini 659, 661, 668 Hamdan, karmat 133 Hamdi Czelebi 834 Hamgiong Południowy prow. 614 Hań państwo 7, 27, 28, 33, 37, 38, 52, 315, 321, 609 Hangczou (dawniej Linan) m. 321, 328, 601, 603, 606 Hangczou zatoka 42 Hań Huang 45 Hanjang zob. Seul Hań Jii 321, 322, 331 61 — Historia powszechna t. III 961 Hań Lin-er 608 Hanoi m. 40, 339, 629 Hań Si-caj 332, 333 Hań Szan-tung 608 Hań Szy-czung 328 Hanza, hanzeaci 443, 755, 764—766, 781—783, 802, 868, 886 Harald, kr. Danii 222 Harald II Blaatand, kr. Danii 222 Harald Haarfager (Pieknowłosy), kr. Norwegii 223 Harald Śmiały, kr. Norwegii 297 Harihara I, władca Widżajanagaru 642 Harima prow. 626 Haripundżaja, państwo 631, 632 Hariumaa prow. 531, 675, 901 Harold, kr. Anglii 297, 413, 415 Harsza, ks. Sthaneśwaru 356, 360 Hartmann von Aue 445 Harun ar-Raszyd (Harun ar-Raszid) 137, 168 Harz g. 765 Hasa (Al-Ahsa) m. 133, 134 Hasan, suhan 824 Hasan Beg zob. Asambeg Hasan Dżuri 664 Hasan ibn Buje 565 Hasan ibn Sabbah 568 Hasan ibn Zejd 130 Hasi 339 Hastings m. 413, 415 Haszim ibn Hakim zob. Mukanna Haszymidzi 117 Hauran g. 116 Hawela m. 434 Hawelanie 195, 263 Heftalici 38, 68, 106—109, 140, 141, 148, 149, 355 Hegau m. 772 Heian zob. Kioto Helena, matka Gejzy II 513 Helgea rz. 223 Helluland prow. 224 Hemaczandra 365 Henryk, rycerz 445 Henryk, margrabia fryzyjski 435 Henryk z Miśni 446 Henryk I, kr. Anglii 419, 420 Henryk II Plantagenet, kr. Anglii 402, 420, 421 Henryk III, kr. Anglii 425 Henryk IV Lancaster, kr. Anglii 755 Henryk V, kr. Anglii 733, 756 Henryk VI, kr. Anglii 756 Henryk VII Tudor, kr. Anglii 757 Henryk I, kr. Francji 297 Henryk IV, kr. Kastylii 809 Henryk I Ptasznik 193—195 Henryk II, ces. niem. 207, 270, 271 Henryk III, ces. niem. 196, 309, 310, 510 Henryk IV, ces. niem. 197—200, 297, 500 Henryk V, ces. niem. 200, 435, 500 Henryk VI, ces. niem. 453 Henryk VII Luksemburg, ces. niem. 769 Henryk Lew, ks. saski 432, 433, 435 Henryk Pobożny 678 Henryk Sandomierski 500 Henryk Żeglarz 817 Heraklea m. 480 Herakliusz, ces. wsch. rzym. 99 Herat m. 106, 130, 542, 593, 656, 659, 660, 669 Hercegowina 841 Hereford m. 761 Herod 761 Heynlin Johann 774 Hidżaz 113, 116, 122, 386, 578, 818, 820 Hieidzan m. 350, 351 Hiereia m. 245 Hieronim, św. 84, 90 Hieronim z Pragi 790, 791, 807 Hildebrand zob. Grzegorz VII, papież Himalaje 69 Himedzi m. 620 himiaryckie królestwo 112 Hindusi 63, 335, 339, 360, 562, 566, 592, 635, 668 Hiogo, okręg 620, 624 Hiszpania 16, 73, 76, 84, 87, 93, 99, 156, 168, 181,230, 231, 233—236, 238, 408, 423, 463—465, 467, 469, 472—474, 577, 582, 583, 736, 764, 765, 809—815 Hiszpańska Marchia 166, 185, 235, 238 Hiszpano-Rzymianie 230, 231, 233 Hitomaro 62 Hlebówna zob. Olga Hlebówna Ho Czo 344 Hodzio (H5J5), ród 619, 622, 623 Hodzio Tokimune, władca Japonii 621 Hohensztaufowie (Sztaufowie), dynastia 432, 433, 438, 441, 451, 453, 455, 495, 529, 689 Hohenzollernowie, dynastia 772 Hójó zob. Hodzio Ho Kui Li 629 Holandia 698, 736, 766, 816 Holsztyn m. 763 Homer 538, 894 Honan prow. 15, 32, 36, 43, 323, 325, 595, 607, 608 Honan zob. Lojang Hondo zob. Honsiu Honoriusz, ces. rzym. 84 Honoriusz III, papież 206, 675 Honsiu (Hondo) w. 57, 351, 619 962 Hopej prow. 15, 31, 36, 318, 324, 328, 607 Hordowie 220 Hormuzd IV, szach 109 Hornhausen m. 78 Hou Czao, państwo 31 Hou Wej (Drugie Państwo Wej) 32 zob. też Pej Wej Hraban Maur zob. Rabanus Maurus Hradec Kralove m. 785 Hros zob. Roś Hrosvith zob. Roswita Huaj-ho rz. 42 Huang Cz'ao 15, 322, 323 Huang-ho (Żółta Rzeka) rz. 35, 42, 607 Huczwa rz. 528 Hugo Kapet 191 Hulagidów państwo zob. Ilchanów państwo Hulagidzi, dynastia 389, 390, 597, 652, 662, 663, 668, 671,820 Hulagu (Hulagii), ilchan 389, 390, 596, 597, 660, 668 Hunedoara zob. Strei Hungczou m. 327 Hunowie 30—32, 38, 81, 87, 99, 106, 149, 151, 211, 443, 516 Hunowie-Uturgurowie 106 Hunyady Janos 806, 831, 833, 848, 849, 854 Hupej prow. 596, 607 Hus Jan 789—791, 793, 797, 807 Husajn zob. Husejn Husejn (Husajn), imam 125 Husejn, władca Balchu 652, 653 Husejn Bajkara, sułtan Chorezmu 659, 888 Husinec m. 789, 792 Huska Marcin 794 Huwejza m. 666 Hypatia 101 Ibn Abu Tahir Tejfur 139 Ibn al-Athir 122, 145, 557, 593, 649 Ibrt al-Balchi 567 Ibn Askir 122 Ibn Chaldun 824, 825 Ibn Chordadbeh 283, 570 Ibn Fadlan 545 Ibn-i Jamin 668 Ibn Isfendijar 569 Ibn Kuzman 234 Ibn Miskawejh 570 Ibn Sad 122 Ibn Sina zob. Awicenna Ibn Tumart 582, 583 Ibrahim, szach Szyrwanu 671 Ibrahim ibn Jakub 264, 267—279, 370 Ichszydydzi, dynastia 578 Idoryzjasz 276 Idrisi al- 499 Idrysydzi, dynastia 130 Ignacy Smolnianin 890, 893 Igor, ks. kijowski 284, 286, 287 Igor Światosławbwicz, ks. nowogrodzko-siewierski 538, 539 Ikaltoeli Arseniusz 558 Iki w. 619 Ikonion zob. Konya Ikorta m. 558 Ilchanów państwo (Hulagidów) 597, 662, 663, 668, 819, 820 Ildegizydzi, dynastia 556 lle-de-France 191, 394, 729 Ilia Muromiec zob. Muromiec Ilia Iliria 97 Ilirowie 91 Ilmeń j. 225, 279, 282 Iltutmisz, sułtan 638 Iłarion 298, 845 Imagawa, ród 625 Imatsu port 619 Imertia 555, 671 Imru'1-Kajs 116 Indie 7, 8, 14, 17—19, 21, 40, 45, 46, 48—50, 56, 63— 65, 67—69, 73, 91, 93, 105, 108, 113, 116, 117, 132,. 142, 143, 242, 322, 326, 334, 335, 337, 339, 344, 353, 355—362, 365, 369, 448, 456, 545, 562, 563, 580, 594, 603, 611, 630—633, 635, 637, 640—644, 647, 654, 670, 705, 817, 822, 823, 894 Indochiny 7, 18, 27, 40, 42, 48, 49, 51, 64, 65, 73, 334, 337, 338, 341, 342, 596, 598, 601, 603, 621, 625, 628* 647 Indochiński Półwysep 50, 611, 631, 647 indochińskie plemiona 318 Indonezja 42, 65, 341, 645 Indragiri, księstwo 648 Indrapura m. 50 Indus rz. 63, 68, 356, 360 Industan 601 Indyjski Ocean 8, 822 Inę, kr. angielski 215 Inflanty (Livland) 442, 460, 674, 868, 900, 901 Ingcung, ces. chin. 602 Inkowie 8 Innocenty II, papież 452 Innocenty III, papież 386, 402, 423, 442, 453, 458— 462, 529, 674 Innocenty IV, papież 440, 598 Ipswich m. 372, 419 iracki sułtanat 568, 569 963 Irak 12, 103, 105, 106, 121, 122, 124—127, 132—134, 542, 552—554, 556, 557, 565, 567, 568, 570, 575, 593, 597, 654, 663, 667 Irak Dolny 660 Iran 7, 12, 15, 17, 40, 91, 93, 99, 103—111, 115—117, 120—122,128,130—134,141,143—145,147,149,150, 153, 225, 233, 286, 370, 378, 389, 390, 448, 456, 532, 548, 549, 552—554, 557, 562—565, 567—573, 575, 593, 594, 596, 597, 604, 641, 649, 650, 652—654, 656, 659—663, 665—671, 676, 833, 868, 888, 894, 897 Irawadi rz. 340, 631 Irlandczycy 224, 491 Irlandia 206, 213, 224, 421 irlandzkie plemiona 168 Irminion, opat 174 Irneriusz 456 Irpień rz. 287 Irtysz rz. 533, 587, 597, 657, 881, 882 Isaija Swiatogorec 827 Isfahan m. 135, 153, 563, 567, 569, 573, 574, 661, 665, 668 Isferain okręg 661 Isfidżab prow. 542 Iskander-szach zob. Parameswara Iskorosteń zob. Korostyń Islandczycy 229 Islandia 224, 229, 778, 779, 781 Ismail 132 Ismail Samanida, ks. Suchary 146, 543 Issyk-kul j. 545 Istachr m. 105 Istachri 139, 562, 565, 570 Istria 100 Istvan zob. Stefan Iszrat-chan 658 Italia 10, 73, 74, 76, 87, 88, 93, 99, 101, 166, 201, 202, 205, 306, 307, 308 zob. też Wiochy Italos zob. Jan (Joannes) Italos Itelmeni (Kamczadale) 533 Itil m. 286, 542, 552, 553 Iwajło 15, 836 Iwan z Połocka, budowniczy 535 Iwan Rylski 486 Iwan Aleksander, car bułg. 837 Iwan Asen II, car. bułg. 484, 534, 836 Iwan Stracimir, car bułg. 837 Iwan III 667, 866, 879—881, 883, 884, 886, 888, 893 Iwan Kalita 872, 873 Iwangorod m. 886 Iwanko, władca Dobrudży 837 Izaak II Angelos, basileus 387, 479, 480, 487 Izabela I Katolicka, kr. Kastylii 812, 813 Izajasz, prorok 486 Izasław Jarosławowicz 294, 295, 299, 500 Izasław Mścisławowicz 538 Izaurowie 96 Izborsk m. 679 Izmir m. 830, zob. też Smyrna Izolda 408, 445, 572 Izydor, metropolita 877 Izydor z Miletu 102 Iżora rz. 679 Jacąues zob. Jakub Jaćwież (Jadźwingowie) 267 Jadrejkowicz Dobrynia 534 Jadwiga, królowa Polski 804, 899 Jafa (ob. Tel-Awiw Jafa) m. 386 Jagiellonowie, dynastia 886 Jagma 545, 546 Jahja Kerrabi, władca serbedarski 664 Jaice okręg 842 Jaik rz. 287, 676 Jakamoci 62 Jakowlewicz Korowa 535 Jakowlewicz Piotr 535 Jakub, tzw. „nauczyciel z Węgier" 397 Jakub, ludwisarz 866 Jakuba św. zakon ryć. zob. Santiago de Compostela Jakub ibn Lajs 130 Jakub ze Strzybra 789 Jakub z Yitry (Jacąues de Vitry) 396 Jakubi 122, 139 Jakuci 533 Jakut 550 Jalu zob. Ammokkang Jama 362 Jamaguci m. 625 Jamana m. 624, 625 Jamasiro prow. 348, 626 Jamato, państwo 57—59 Jan, ks. Berry 732, 745 Jan, ks. Lancaster 749 Jan bez Ziemi, kr. Anglii 423—425, 460, 725, 749 Jan Luksemburg, kr. Czech 769, 799 Jan II Dobry, kr. Francji 727, 730 Jan Nieustraszony 828 Jan Olbracht 855 Jan I (Juan), kr. Portugalii 816, 817 Jan II (Juan), kr. Kastylii 809 Jan I Tzimiskes, basileus 257, 287 Jan II Komnen, basileus 479 Jan V Paleolog, basileus 828, 856 Jan VI Kantakuzen, basileus 856 964 Jan VIII Paleolog, basileus 857, 890 Jan XII (Oktawian), papież 309 Jan XXIII, papież 790 Jan Geometra 250 Jan Italos (Joannes) 482 Jan Lydos (Joannes) 96 Jan Malalas (Joannes) 536 Jan Petrycki (Joane Petricy) 558 Jan Sarkawag 559 Jan z Cambrai 745 Jan z Efezu (Joannes) 100 Jan z Meung (Jean de Meung) 407 Jan z Montecorvino zob. Montecorvino Jean de Jan z Yenette zob. Yenette Jean Fillon de Jang Cień (Wen-ti), ces. chin. 35 Jangcy rz. 31, 35, 42, 328, 610, 612 Jangczou m. 43, 326, 369, 601 Jang Kuang (Jang-ti), ces. chin. 35, 36, 54 Jang-ti zob. Jang Kuang Japonia 7, 18, 52—56, 58—60, 73, 340, 344, 347—349, 351, 352, 356, 592, 598, 603, 614, 616—626 Japończycy 54, 352, 619—621, 627 Jarosław m. 681 Jarosław (w ziemi rostowskiej) m. 295, 677, 685 Jarosław Mądry 271, 292—297, 528 Jarosław Osmomysł 528, 539 Jarosław Wsiewołodowicz 537, 675, 679, 682 Jarrow m. 226 Jarvemaa prow. 675 Jasiodharman, władca Mandasaory 68 Jasowie zob. Osetyjczycy Jassy m. 851 Jathrib (Jasrib) zob. Medyna Jawa w. 8, 43, 341—343, 592, 601, 645, 647 Jawajczycy 645 Jawajskie Morze 647 Jażełbice m. 879 Jefatij Kołowrat zob. Kołowrat Jefatij Jeleńskie Pole 839 Jelii Apaok'i zob. Ambakien Jemen 108, 112—117, 133 Jemowie zob. Finowie Jencing (Tatu, Chanbałyk, ob. Pekin) m. 593—595, 597—600, 608, 610 Jenhin m. 614 Jenisej rz. 39, 40, 324, 533, 545, 587, 594 Jen Kesomun 54 Jerez de la Frontera m. 465 Jergenia m. 278 Jerozolima m. 135—137, 180, 302, 306, 379—383, 385, 386, 388, 397, 557, 581 jerozolimskie królestwo 383, 384, 386 Jermolin Wasyl 867 Jarrapraggada 643 Jersike m. 529, 531, 675 Jerycho m. 379 Jerzy św. 717 Jerzy, mąż Tamary, kr. Gruzji 557 Jerzy II, kr. Gruzji 555 Jerzy V Wspaniały, kr. Gruzji 671 Jerzy VII, kr. Gruzji 672 Jerzy, ks. włodzimierski 677 Jerzy Daniłowicz, ks. moskiewski 872 Jerzy Dymitrowicz, ks. galicki 877 Jerzy Dołgoruki 525, 526 Jerzy Lingwenowicz, ks. smoleński 870 Jerzy z Podiebradu, kr. Czech 796 Jesugej-baatur (Jesiigej) 591 Jezdigerd II, szach Iranu 148, 149 Jezdigerd III, szach Iranu 110 Jezus Chrystus 89, 118, 128, 379, 409, 464, 710, 793 Joanna d'Arc 733—735, 741 Joannes zob. Jan joannici 385, 833 Jo Fej zob. Jiie Fej Jogentagana (Tormaa) 675 Joinville Jean 739 Jonasz, metropolita 878 Jońskie Morze 480 Jońskie Wyspy 480 Jordan rz. 379 Jordanes 87 Jordania 137 Josimitsu (Yoshimitsu) 623, 625 Józef św. 760, 761 Józef Flawiusz 745 Juan zob. Jan Jiian, dynastia 598 Jiian, państwo 601 Jiian Czen 322 Judasz 710 Jue Fej (Jo Fej) 328, 329 Jugrowie 531, 532 Jukagirzy 533 Juliusz Cezar 76, 158 Jungingen Ulryk (Ulrich) von 805 Jiinnan prow. 318, 611, 629, 630 Junus Emre 834 Jurjew zob. Tartu Jurjew Polski m. 526, 536, 677 Jurszcza, wojewoda kijowski 898 Justyn II, basileus 99 Justynian I, basileus 96—99, 101, 276, 456 Justynian II, basileus 244 Jusuf, chan kazański 881 Jusuf z B^asagunu 549 965 Jusuf ibn Muhammed 154 Jusuf ibn Taszfin 582 Jutlandia 168, 220—222 Jutlandzki Półwysep 213, 220 Jutowie 213, 214 Kabir 643 Kabul m. 64, 68, 130, 563 Kachetia, księstwo 551, 555, 888 Kadawarzy (Kaduwettu) zob. Pallawa Kadono 348 Kadyks m. 465 Kaffa (później Teodozja) m. 448, 698, 802, 832, 868, 875, 882, 883 Kaim, kalif 567 JCaip'ing m. 597 Kair m. (al-Kahira) 578, 580, 820, 824, 825, zob. też Fustat Kairuan m. 577 Kait-bej, sułtan 824 Kaj-Chosrow II, sułtan 577 ICajfeng zob. Pień Kajtagu prow. 532, 597 Kajy 826 Kalabria 201, 225, 431, 447 Kalaun, sułtan 824 Kalhana 68, 364 Kaliani m. 363 Kalidasa 65 Kalinga prow. 356 Kalinowski Z. 411 Kalisz m. 500, 799 Kalmar m. 781 Kalojan, bolar 844 Kalojan, car bułgarski 481, 835 Kalka rz. 594, 675, 676, 891 Karna rz. 505, 526, 532, 542, 677, 880 Kamakura m. 351, 618, 621, 622, 624 Kambaj m. 64 Kambajska Zatoka 69 Kambana 644 Kambodża 7, 51, 337 Kamczatka 533 Kamieniec Podolski m. 897 Kamień m. 370 Xanipur, księstwo 648 Kanaudż m. 356, 369 Kań Gam Czan 345 Kanghwa-do w. 613 Kaniakubdża zob. Kanaudż Kanczi prow. 365 Kanisz Piotr 794 Kano Masanobu 627, 628 Kansu prow. 36, 45, 318, 326, 594 Kanton prow. 623 Kanton 43, 601, 612 zob. też Kuangczou Kanut 218, 222, 223, 780 Kaocu zob. Li Jiian Kao-cung, ces. chin. 328 Kaokii 38 Kapetyngowie, dynastia 191, 401, 404, 725 Karabagłar m. 673 Karachanidów państwo 546, 547 Karachanidzi, dynastia 546, 547, 549, 567 Kara Kojunłu, dynastia 666 Kara Kojunłu, państwo 667 Kara Kojunłu, związek plem. 667, 672 Karakorum m. 597, 599, 600, 682 Karaszar g. 32 Karelia 531, 532, 683, 880 Karelowie 535, 880 Karłucy 146, 545, 546 Karol V, kr. Francji 727—731, 739 Karol VI Obłąkany, kr. Francji 731, 733 Karol VII, kr. Francji 733—738, 745, 771 Karol Andegaweński 455 Karol IV Luksemburg 769, 786—788 Karol Łysy 178, 185, 206 Karol Miot 165, 169, 170 Karol Prosty 189 Karol Robert, kr. Węgier 846 Karol Śmiały, ks. burgundzki 736, 737 Karol Wielki 16, 165—168, 170—173, 175—178, 181, 183, 185, 192, 195, 200, 201, 205, 206, 209, 211, 238, 259, 265, 408 Karol Zły, kr. Nawarry 730, 731 Karol Orleański zob. Charles d'Orleans Karolingowie, dynastia 165, 166, 173—178, 185, 191, 201, 265, 273 Karpaty g. 262, 263, 266, 267, 515—517, 528, 854 Kars m. 552, 555, 556, 670 Karszi m. 651 Kartlia 147, 148, 150, 152, 153, 551, 672 Karyntia 431, 495, 769 Kasim-i Anwar 666, 669, 673 Kasjodor 180 Kasogowie zob. Adygejczycy Kaspijskie Morze 38, 130, 225, 283, 285, 286, 545, 563, 565, 594, 597, 650, 664, 672 Kassja 250 Kastriota Jerzy zob. Skanderbeg Kastylia 235—239, 463—473, 582, 809—812 Kastylia, królestwo 236, 237, 463, 465 Kastylia, hrabstwo 236 Kastylijczycy 464, 465 966 Kaszan m. 573 Kaszgar m. 546 Kaszka-daria rz. 651 Kaszmir 68, 364 Katalaunickie Pola 87, 155 Katalonia 235, 238, 376, 465, 469—472, 554, 809—811 Katalonia, królestwo 238 Kathijawar prow. 68, 69, 360 Katran 561 Kaundinia, ks. Funanu 51 Kaukaz g. 106, 110, 150, 278, 284, 286, 370, 526, 531, 532, 534, 555, 594, 597, 670, 676, 679, 684, 820, 821, 874,888 Kawa d, szach 107 Kawam ad-Din Maraszi 665 Kaweri rz. 638 Kayseri m. (Caesarea) 574, 575 Kazach zob. Chalchal Kazachowie 142, 657, 658 Kazachski chanat 657 Kazachstan 29, 131, 532, 545, 546, 657, 676 Kazan-chan 652 Kazań m. 868, 886 Kazański chanat 881—883, 886 Kazerun m. 563 Kazgan, emir 652 Kazimierz I Odnowiciel 271, 272, 500 Kazimierz III Wielki 769, 799, 803 Kazimierz IV Jagiellończyk 806, 855, 877, 879—881, 883, 896 Kazwin m. 568, 570, 573, 659 Kazy-zade Rumi 659 Kebek-chan 652 Kedah, księstwo 648 Kediri, państwo 645 Kefalinia w. 480 Kempten m. 772 Kent, hrabstwo 751, 756 Kent, królestwo 213, 217 Kercz (Korczewo) m. 283, 532, 882 Kercz, cieśnina 38, 283, 286 Kereici 588, 590, 591 Kerman m. 130, 562, 665 Kermański sułtanat 568 Kertanagara, kr. Kedivi 645 Kerulen rz. 611 Kesong zob. Songdo Kesz (ob. Szachrisebz) 145, 658 Kexholm zob. Korela Khadżuraho m. 357 Khandesz prow. 640 Khmer, królestwo 337—339, zob. też Gżenia Khmerowie 51, 337, 338, 630—632 Khri-ral-pa-czan, władca Tybetu 335 Khri-srong-lde'u-btsan, władca Tybetu 335 Kiat m. 548 Kiczua 8 Kies zob. Wenden Kij 274, 276, 283 Kijowianie 500, 898 kijowska ziemia 287, 297, 895, 898 kijowskie księstwo 275, 523, 525, 536, 898 Kijów 21, 267, 271, 273, 274, 276—278, 280, 283, 284, 286—288, 291—296, 299—302, 369, 500, 510, 521, 523, 525, 526, 528, 529, 536, 542, 557, 593, 596, 676, 678, 679, 868, 873, 879—899 Kilia m. 851, 854 Kiłycz Arslan I, sułtan 478 Kim Ju Sin 55 Kinawisi m. 558 al-Kindi 138 Kiongdzu (ob. Kymson) m. 55 Kiongsang Północny prow. 55 Kioto m. (dawne Heian, Heian-kio) 348, 350, 351, 623— 626, 628 Kipczacy zob. Połowcy kipczacki chanat zob. Złota Orda Kirakos z Gandzaku 673 Kirgiska SRR 545 Kirgizi 40, 324, 532, 533, 545 Kitajowie zob. Kitanowie Kitanowie (Kitajowie, Kara-Kitajowie) 318, 324, 326, 328, 345, 533, 547, 549, 592, 600, 613 Kitanów państwo zob. Liao Ki Tsurayuki zob. Tsurajuki Kiusiu w. 57, 619, 621 Klatovy m. 791 Kłęb, ks. Longobardów 201 Klemens II, papież 309 Klemens IV, papież 389 Klemens V, papież 724 Klonimirović zob. Czesław Klonimiroyić Kluż (Cluj) m. 517, 851, 852 Kłokotnica m. 836 Kłokoty m. 794 Kocel, ks. Panonii 266, 506, 508 Kochinchina zob. Nam Bo Koci prow. 57 Kogurio (ob. Phenian) 54, zob. też Segen Kogurio, państwo 40, 51—54, Kogurio Drugie zob. Thebon Kokenhausen m. (Koknese) 529, 531, 675 Kokkala Grzegorz (Georgios) 856 Koknese zob. Kokenhausen Kola Półwysep 781 Koloman, kr. Węgier 297, 510, 511 967 Koloman Asen, car bułgarski 844 Kolonia m. 375, 432, 446, 759, 776, 851 Kołobrzeg m. 268, 370, 500, 802 Kołomna m. 596, 677, 872, 874, 883 Kołowrat Jefatij 678, 891 Kołymska Nizina 533 Komiacy 531, 532 Komi-Permiacy 880 Komi-Żyrianie 876 Komnenowie, dynastia 477, 512 Konarak m. 633, 639 Konfucjusz 46 Kongjang, kr. Korio 615 Kongmin, kr. Korei 614 Konrad II, ces. niem. 271, 509 Konrad III, ces. niem. 385 Konrad Mazowiecki 501 Konstancja, żona Henryka VI niemieckiego 453 Konstancja m. 790 Konstanty XI, basileus 858 Konstantyn (Cyryl) 260, 261, 266, 297, 495 Konstantyn I, ces. rzymski 75, 85, 88, 89, 91, 308 Konstantyn V, basileus 244, 245 Konstantyn VII Porfirogeneta, basileus 251 Konstantyn IX Monomach, basileus 297, 554 Konstantyn Asen, car. bułg. 836 Konstantyn Bodin Piotr, ks. Zety 485, 488 Konstantyn Jerznkacy 673 Konstantynopol (Bizancjum, Stambuł) m. 73, 91, 94, 97, 99, 100, 102, 225, 242, 244—246, 248, 250, 251, 256, 273, 276, 283, 284, 286, 292, 297, 306, 309, 369, 382, 384, 387, 388, 460, 476, 478—482, 485, 521, 538, 552, 554, 574, 599, 822, 828, 831—833, 836, 837, 855, 856, 858, 859, 868, 878, 882, 888j 890, 891, 893 Konya (dawne Ikonion) m. 478, 574, 576, 833, Kopaonjk g. 837 Kopenhaga m. 783 Kopernik Mikołaj 807 Koporie m. 679, 680 Koppany 509, 510 Koptos m. 115 Koptowie 91, 128, 134, 579, 824 Kopys m. 529 Koranda Wacław 792 Korczewo zob. Kercz Kordoba (Kordowa, Córdoba) 231, 234, 235, 412, 463, 465, 812 kordobański emirat 231—233, 465 kordobański kalifat 168, 233, 412, 463—465 Korea 18, 29, 31, 38, 48, 51, 52, 55, 58, 59, 73, 334, 340, 342, 344, 346, 603, 613—616, 621, 625 Koreańczycy 9, 58, 592, 613, 614 Koreański Półwysep 8, 27, 32, 40, 53, 57, 345, 619 Korela (Kexholm, ob. Prioziersk) m. 683, 880 Korfu w. 387, 478, 480, 833 Koriacy 533 Korio, państwo 344—346, 598, 613 Korio, dynastia 615 Koriun 150 Kornwalia 213 Korostyń (Iskorosteń) m. 284, 880 Korsuń zob. Chersones Korsyka w. 689 Korynt m. 94, 248, 476 Kóse-dag m. 577 Kosmas Indikopleustes 91, 536 Kosmas z Pragi (Koźma) 495, 497 Kosowe Pole 488, 827, 841, 854, 890 Kostroma m. 685, 865, 868, 869, 875 Kosta 535 Kostenecki Konstanty 845, 890 kościelne państwo 201, 205, 308, 451, 689, 702, 714 Kotor (dawniej Catarro) 259, 370, 837 Ko Wiet (Cii-Jue), królestwo 338 Kowno m. 764, 899 Kozaey 894 Kozi Hradek m. 790 Kozielsk m. 677, 678 Koźma zob. Kosmas z Pragi Koźmin m. 855 Kra, przesmyk 645 Krarft Adam 776, 777 Kraina 431, 495, 769 Kraje Mórz Południowych zob. Południowych Mórz Kraje Kraków m. 264, 268, 270—272, 297, 499, 502—504, 678, 797, 798, 800, 801, 803, 807, 808, 851, 893, 898 krakowska ziemia 267, 270, 500, 798 Kratów m. 836 Kreczetnikow Mikuła 866 Kremnica m. 511 Kreta w. 249, 388, 478, 480, 833 Krewo m. 804, 899, 900 Kriszna 643 Kriszna rz. 642 Krisznadewa Rają 643 Królewiec m. 806 Kruja m. 833, 843 Krum, chan bułgarski 255 Kruszwica m. 500 Krym 283, 287, 448, 532, 534, 574, 594, 597, 654, 672, 676, 678, 679, 822, 832, 868, 874, 882, 883, 897 krymski chanat 832, 882, 898 Krymski Półwysep 882 Krymhilda 443 968 Krywicze 279, 280, 282—284, 891 Krzyżacy (Zakon Krzyżacki) 385, 442, 494, 501, 525, 531, 674—676, 680, 763, 769, 795, 797—799, 804— 806, 877, 898—900 Ktesifon m. 104, 105, 107, 110, 120, 127 Kuangczou 43, 326, 341, 369, zob. też Kanton Kuangsi prow. 629 Kuangtung, prow. 323 Kuczluk 594 Kuejczou prow. 611 Kufa m. 122, 125, 133, 137, 139 Kuhestan 568 Ku Hung-czung 332, 333 Kujawy 500, 769, 800 Ku K'aj-czy 37 Kuksza 288 Kuku-nor j. 336 Kulikowe Pole 874, 875, 881, 890, 891, 898 Kulin, bań Bośni 489 Kul-tegin 40 Kum m. 151 Kumani zob. Połowcy Kumaso (Hajato) 58 Kumis m. 664 Kumukia 532 Kumurdo m. 558 K'ung Ing-ta 47 Kuo Cy-sing 608 Kuo Si 331 Kur rz. 562 Kura rz. 551, 556 Kuram m. 342 Kurbski Fiodor 880 Kurdowie 103, 672 Kurdystan 667 Kurejszyci 113, 114, 117, 118, 125, Kurlandia 442 Kurowie 431, 680 Kursk m. 278 Kurskie księstwo 685 Kurszumiana m. 488 Kuś m. 822 Kusunoki Masasige 623 Kuszanów, państwo 7, 140 Kutaisi m. 555, 556, 558 Kutb ad-Din Ajbek 632, 633, 645 Kutejba ibn Muslim 144, 145 Kutłu Arsłan 556 Kutna Hora m. 785, 796 Kwatachewi m. 558 Kymson zob. Kiongdzu Kynyk 546, 575 Kyzył Irmak (Halys) rz. 577 Laanemaa 531, 901 Labrador 224 Lachmidzi, dynastia 115 Lachmowie 115 Łącku, hospodar Mołdawii 850 Lagny sur Marne m. 393, 394 Lahaur m. 633 Lahidżan m. 665 Lakita m. 151 La Manche, kanał 224, 413 Lancaster, dynastia 755—757 Lando, Michele di 700, 701 Landskrona m. 683 Langland William 758 Langwedocja 732, 735 Lao-cy 46 Laon m. 371, 395, 731 Laos 631 Lapończycy 527, 683 Las Czeski g. 263 Las Navas de Tolosa m. 465, 467 Laszlo zob. Władysław Latini Brunetto 458 Laura 711 Lazar z Pharbi (Pharbecy) 150 Łazika 101, 147, 148 Lazowie 149, 245 Le, dynastia 630 Lech rz. 192, 267, 506 Lechowe Pole 195, 267 Lefkas w. 480 Legnano 433, 435 Legnica m. 502, 596, 678 Leicester, hrabstwo 425 Leidrad 181 Leif, syn Eryka Rudego 224 Lęka 478 Le Łoi, kr. Wietnamu 629 Lena rz. 533 Le Nhon Ton, kr. Wietnamu 630 Lenin W.I. 303, 412 Leningrad m. 543, 545, 573, 745 Leon m. 474 Leon, królestwo 235—239, 463, 465, 467, 468, 471, 473, 474, 582, 809, 815 Leon Matematyk 250, 251 Leon I, papież 306 Leon III, papież 166 Leon IX, papież 309 Leon XIII, papież 462 Leon III Izauryjczyk, basileus 244 Leoncjusz, bp. rostowski 288 Leontius zob. Gewond-wardapet 969 Lesz (Alessio) m. 259 Leszek Biały, ks. krakowski 529 Letgalia 531 Letgalowie 431, 675 Le Thai To, kr. Wietnamu 629 Le Wan Hu 629 Lew, ks. halicki 495 Lewes m. 425 Lezginowie 679 Lędzice (Łędzianie) 268 Lhasa m. 335, 336 Li, dynastia koreańska 611, 614, 616 Li (Ly), dynastia wietnamska 339, 628 Liao, państwo 324, 328, 345, 613 Liaotung prow. 613 Liang, dynastia 35 Liban 379, 568 Libanios (Libaniusz) 102 Libia 820 Libice m. 267 Lichfield m. 761 Li Er 607 Ligor m. 632 Liguryjskie Morze 689 Li Hwang Dzo 614, 615 Li Hwang Won (Thedzong), kr. Dzoson 615, 616 Li Jtian (Kaicu), ces. chin. 36 Li K'o-jung 323 Li Kong Uan, władca Wietnamu 339 Li Lin-fu 41 Lilie m. 393 Li Mi 36 Limoges m. 745 Limousin prow. 736 Linan zob. Hangczou Lincoln m. 372, 419, 428 Lincoln, hrabstwo (Lincolnshire) 418 Lindanisa zob. Tallinn Lingga w. 648 Lin-i państwo 49, 50, zob. też Czampa Lipany m. 796 Liparyci, ród 555 Li Po 45 Liskie Góry 147, 555 Li Song Gie (Thedzo), kr. Dzoson 615 Li Szy-min (Tai-cung), ces. chin. 40, 54 litewska ziemia 294 litewskie plemiona 442 Litwa 525, 529, 531, 675, 676, 680, 684, 769, 799, 804— 806, 832, 847, 870, 876, 878—882, 886, 895, 898— 901 Litwini 285, 431, 531, 675, 766, 873, 876, 900 Liu, dowódca mongolski 619 Liuciaho m. 611 Liu Pej 28 Liutprand, bp. Cremony 210 Livland zob. Inflanty Liwiusz 210, 745 Liwowie 431, 442, 531, 674, 675 Loara m. 156, 191, 230, 719 Locher 774 Lodowaty Ocean 526 Logofet Pachomiusz 832 Lohmann H. E. 197 Lojang (ob. Honan) 33, 43, 315, 318, 320, 323, 369 Lombardia 195, 201, 203, 205, 377, 431, 433, 447, 448, 452, 697, 702 Londyn m. 375, 413, 419, 422—424, 428, 751, 752, 756, 757, 759, 761, 764 Longobardowie 101, 165, 166, 200—202, 205, 245, 307, 308 Lope de Vega 812 Lori m. 556 Lorris m. 372 Lotar, wnuk Karola Wielkiego 178 Lotar II, ces. niem. 492 Lotaryngia 178, 192, 382, 402, 431, 435, 734, 737 Louyain m. 851 Luang Prabang m. 631, 632 Lubecz m. 296 Lubeka m. 296, 371, 443, 446, 529, 678, 764, 766, 781, 894 lubelska ziemia 500 Lublin m. 678, 803, 808, 893 Lucanus 690 Lucca (Lukka) m. 203, 449, 458, 704 Lucice (Lutycy) 195, 196, 262, 434 Ludewit, ks. Chorwagi 259 Ludwik VI Gruby, kr. Francji 401 Ludwik VII, kr. Francji 385, 402 Ludwik VIII, kr. Francji 404 Ludwik IX, kr. Francji 397, 404, 411, 455, 599, 818 Ludwik X, kr. Francji 721 Ludwik XI, kr. Francji 736—738, 740, 771 Ludwik Bawarski, ces. niem. 769 Ludwik Niemiecki 178, 185, 192, 265, 266 Ludwik Pobożny 206, 238, 265, 283 Ludwik I Węgierski (Andegaweński), kr. Węgier i Pol- ski 803, 804, 841, 846, 847 Lugiowie 79 Luksemburgowie, dynastia 769, 786, 797, 799, 806, 847 Lund m. 227, 229, 783, 784 Luneburg m. 894 Lurowie 103, 661 Lu Siang-szan 333 Lusignan, dynastia 820 970 Lii Tu-ping 605 Lutycy zob. Lucice Lwów m. 519, 672, 682, 851, 897 ~Ly zob. Li Lyon m. 372, 681, 731, 735 Łaba (Elba) 9, 76, 79, 85, 166, 192, 195, 196, 213, 224, 262, 265, 266, 431, 437, 495, 767, 781 Łacińskie Cesarstwo 388, 480, 481, 513, 836 Ładoga m. 522, 527, 679 Ładoga (Newo) j. 225, 683, 868 Łazarz, ks. Serbii 839, 841 łęczycko-sieradzka ziemia 500 Łędzianie zob. Lędzice Łoparowie zob. Finowie Łotewska SRR 675 łotewska ziemia 680 łotewskie plemiona 442, 460 Łotwa 529, 531, 900 Łotysze 531, 535, 901 Łować rz. 225 Łuck m. 682 Ługa m. 679 Łużyce 265, 270, 787 Łużyce Górne 788 Maabar 640 Macedonia 100, 246, 253, 256, 257, 261, 286, 477, 480, 481, 485, 487, 827, 836, 839, 841, 856 macedońska dynastia 244, 248 Machaut Guillaume de 741 Maciej Korwin, kr. Węgier 796, 849, 854 Maczwa 839 Madara m. 254 Madjapahit zob. Madżapahit Madras prow. 640 Madziarzy zob. Węgrzy Madżapahit (Madjapahit) m. 645 Madżapahit (Madjapahit), królestwo 645, 647, 648 Magadha, królestwo 49, 68 Magnesia zob. Manisa Magnetes Stefan 482 Magnus Eriksson, kr. Szwecji i Norwegii 780, 873 Magreb 577, 581—583 Magribi 669 Mahdi, kalif 128, 146, 153 Mahdija m. 578 Mahmud, władca Gazny 360, 566, 567, 572 Mahmud Gawan, wezyr 641 Mahmud Gaznawi 632 Mahmud Jaławacz 650 Mahmud Tugłuk, sułtan 640 Mahmud Tarabi 650, 651 Mahmud z Kaszgaru 549 Mahmutek, chan kazański 881 Mahomet zob. Muhammed Mahra prow. 115 Mainm. 113 Maine, hrabstwo 402, 418, 420, 423 ' Majorka w. 706, 810 Majowie 8 Majsur prow. 69, 640 Makrizi 821, 824 Maksymilian I Habsburg, ces. niem. 737, 773 Malabarskie Wybrzeże 643 Malaga m. 815 Malaga emirat 233, 463 Malajczycy 51, 342 Malaju księstwo 645 Malajski Archipelag (Malaje) 42, 64, 326, 339, zob. też Indonezja Malajskł Półwysep (Malakka) 8, 338, 341, 342, 601, 632, 645, 647, 648 Malakka cieśnina 341, 630, 647 Malakka, półwysep zob. Malajski Półwysep Malakka m. 342, 648 Malakki sułtanat 647, 648 Malang m. 645 Malaren zob. Melar Malatya (dawn. Melitene) m. 574 Malbork m. 806 Malwa 68, 640, 645 Mał, ks. Drewlan 285 Małgorzata, żona Dolcino 692 Małgorzata, królowa duńska 781 Małopolska 269, 678, 799, 800, 803, 807 Mamaj, chan Złotej Ordy 874, 875, 881, 891 Mamallapurama m. 362 Mamun, kalif 128—131, 137, 146 Manasses Konstantyn 843 Manazkert zob. Manzikert Mandasora prow. 68 Mandu m. 645 Mandżuria 27, 31, 52, 54, 324, 328, 533, 597, 607, 611, 613 mandżursko-tanguckie plemiona 324, 328 Manetti Gianozzo 714 Mangup m. 883 Manisa (Magnesia) m. 830 Mansowie (Wogułowie) 533, 880, 882 Mansur, księstwo 356 Mansur, kalif 127 Mansur Ladżin, sułtan egipski 821 Mansur-szach, sułtan Malakki 647 971 Manu 632 Manuel I Komnenos, basileus 478, 479 Manuel II, basileus 828 Manuel 560 Manuel Chrysoloras 859 Manzikert (Manazkert) m. 477, 554, 567 Maraga m. 533, 557, 561, 668, 670 Maramuresz m. 847, 852 Marcabrun 409 Marcel Stefan (Etienne) 727—730 Marcellinus Ammianus zob. Ammianus Marcellinus Marcjan Capella zob. Capella Martianus Felix Maria 710, 761 Maria, córka Karola Śmiałego 737 Maria Laach 440 Marib m. 113 Marica rz. 827, 841 Mardż as-Suffar m. 820 Marion 406 Marius z Avenches 201 Markland 224 Marks Karol 74, 76, 78, 168, 172, 177, 182, 370, 373, 374, 384, 386, 394, 397, 401, 405, 430, 690, 698, 701, 747 Marmara Morze 574 Marmion Szymon 745 Marna rz. 393, 394, 719 Maroko-130, 465, 577, 582 Marozja 309 Marrakesz m. 582, 583 Marsylia m. 368, 384, 393, 735, 737 Martaban m. 631 Maryjczycy 526, 531, 532, 882 Marynidzi, dynastia 583 Masaccio 715—717 Masmuda 582 Mastora m. 150 Masud, sułtan gaznawidzki 567 Masuda Kanemitsu 626 Masudi 139, 293 Mateusz, bp. krakowski 533 Mateusz z Edessy 551, 559 Mateusz z Janowa 789 Mateusz z Paryża 539 Maulana-zade 653 Maurycjusz, ces. wschód, rzymski 99, 109 Maurowie 231, 464, 465, 473, 474, 815, zob. też Ber- berowie Mawarannahr (Zarzecze) 127, 130, 145, 146, 547, 549, 569, 650—654, 656—658 Mawerdi 821 Mazdak 107, 572 Mazenderan zob. Tabaristan Mazjar 128 Mazowsze 267, 500, 529, 797, 799 Mazowszanie 268 Mazurskie Pojezierze 267 Mazzo Belcolore del 696 Mazzo Bentiyegna del 696 Mccheta m. 147, 558, 559 Mcire Efrem 558 Mechitar Gosz 559 Mechlin zob. Meklemburg Mecopecy zob. Tomasz Mecopecy Medias m. 851 Medici zob. Medyceusze Medina del Campo m. 809 Mediolan m. 73, 203, 204, 371, 375, 433, 448, 450; 702, 704 mediolańskie księstwo 689 Medyceusz Cosimo 704 Medyceusze (Medici), ród 704, 718 Medyna (dawn. Jathrib) 114, 117, 118, 122, 125, 578, 820 Mehmed I (Muhammed) Czelebi, sułtan turecki 830 Mehmed II (Muhammed) Fatih, sułtan turecki 831— 834, 841, 854, 858 Mekka m. 113—119, 125, 137, 578, 669, 820 Meklemburg (dawn. Mechlin) m. 263 Meklemburgia 434 Mekong rz. 631, 632 Melar (Malaren) j. 220, 223 Melfi m. 455 Melik Sindżar 549 Melik-szach, sułtan 554, 568 Mello m. 729, 730 Mendog, ks. litewski 531 Menander 107, 894 Menam rz. 339, 631 Men rz. 192 Melno j. 900 Menfó m. 510 Meng Haj-ma 607 Mengli-Girej, chan krymski 866, 883 Mercia, królestwo 214, 217 Merianie 284 Merkici 588 Merkury, obrońca Smoleńska 891 Meroweusz 155 Merowingowie, dynastia 155, 160, 164, 165, 168, 176 Merw m. 106, 127, 141, 144, 146, 541, 542, 550, 567, 569, 593, 650, 659 Merwu oaza 144, 145, 569, 650 Merwan, krewny kalifa Osmana 125, Merwan II, kalif 127, 278 Merwezi 542 972 Mesembria m. 478, 485, 486, 836 Mesihi 834 Mesyńska Cieśnina 846 Meszhed m. 664, 669 Metody św. 260, 266, 495 Meung, Jean de zob. Jan z Meung Mezamir, wódz Antów 276 Mezja 100, 253 Mezopotamia 7, 15, 20, 73, 115, 132, 378, 596 Mezopotamia Górna 101, 111, 249, 581, 818 Mezopotamia Dolna zob. Irak Michał II, basileus 246 Michał VII Dukas, basileus 485 Michał VIII Paleolog, ces. nicejski 481, 858 Michał, ks. Zety 485, 488 Michał, ks. twerski 873 Michał Borysowicz, ks. twerski 881 Michał Jarosławowicz, ks. twerski 872 Michał Olelkowicz, ks. litewski 879, 880 Michał Wsiewołodowicz, ks. czernihowski 682 Michał Akominatos (zw. Choniatos), bp. Aten 479 Michał Cerulariusz, patriarcha Konstantynopola 309 michałowska ziemia 806 Middlesex, hrabstwo 422 Mieszko I 269, 270 Mieszko II 271 Mieszko III Stary 500 Mihirakula, władca Heftalitów 68 Mihri-chatun 834 Mikołaj I, papież 205, 309 Mikołaj II, papież 310 Mikołaj III, papież 389 Mikołaj V, papież (Tommaso Parantucelli) 715 Mikołaj Aleksander, hospodar wołoski 849 Mikołaj d'Autrecourt zob. Autrecourt Mikołaj (Nico- las) d' Mikołaj z Drezna 790 Mikołaj z Husińca 792 Mikołaj Oresme zob. Oresme Nicole (Mikołaj) Milarepa 337 Mile End, przedmieście Londynu 752 Mileszów m. 843, 844 Milicz Jan 789 Miloneg Piotr z Nowogrodu 835 Milsko 270 Mimana okręg 52—54, 57, 58 Minamoto, ród 349, 351, 619, 627 Minamoto Joritomo 350, 351 Ming, dynastia 608, 611, 629 Ming, cesarstwo 601, 602, 608, 610, 611, 615, 630, 654 Minuczihri 572 minusińskie ziemie 533 Mińsk m. 684, 897 mińska ziemia 296 mińskie księstwo 531 Mirchon 659 Mircza Stary, hospodar wołoski 850, 853, 854 Miroszkinicze, ród 522 Mi Son m. 630 Mistra m. 860 Miśnia m, 195 Mogau m. 44 Mogulistan 652—654, 658 Moguncja m. 175, 206, 432, 772 Mohacz m. 842 Mohi, okręg 678 Mojmir, ks. wielkomorawski 265 Mojżesz 118, 128 Mojżesz z Choreny (Mowses Chorenacy, Choreński) 150, 151 Mojżesz Kalankatwacy 151 Moluki (Moluckie wyspy) 341, 647 Mołdawia 515—517, 528, 531, 532, 684, 797, 826, 833, 847, 849—855, 875, 886 Mołdawianie 831, 832, 854 Mołdawska SRR 515 Mon, Monowie 337, 339, 340, 631 Monemwasja m. 856 Móngke, chan 596, 597, 599, 660 Mongolia 18, 32, 39, 40, 142, 324, 337, 533, 587, 588, 590—593, 595, 597, 598, 600—602, 607, 613, 660, 676 Mongolia Wewnętrzna 30, 318, 608 Mongolia Zewnętrzna 608, 611 Mongołowie 8, 9, 17, 324, 388—390, 502, 514, 517, 521, 528, 535, 577, 588, 591, 593, 595—604, 607, 608, 611, 613—615, 619, 621, 622, 629, 631, 633, 638, 639, 650, 651, 655, 660—662, 664, 668, 670, 673, 676— 678, 680, 682, 819, 820, 836, 839, 849, 872, 874 zob. też Tatarzy Mongołów państwo 587, 590—592, 597, 598, 600 Montcorbier Francois de zob. Villon Monte Cassino 307 Montecorvino Gioyanni da 599 Montefeltro, ród 704 Montefeltro Federico da, ks. Urbino 717 Montferrato, margrabstwo 689, 692 Montfort Szymon zob. Szymon z Montfort Montpellier m. 368, 393 Morawa rz. 262 Morawianie 263, 266, 267 Morawy 242, 261, 263—265, 267, 271, 291, 370, 491— 494, 502, 539, 787, 849 Mordwini 278, 526, 531, 532, 882 mordwińska ziemia 677, 678, 882 Morea 480, 832, 833 973 Morosini Tomasz, patriarcha Konstantynopola 480 Mose Choneli 558 Moskwa m. 526, 543, 596, 861, 862, 866—868, 870— 881, 883, 885, 886, 890—893, 897, 899 Moskwa rz. 677, 872 moskiewskie księstwo 868, 870, 872, 873, 875, 876, 890, 891 Moskwiczanie 875 Mosul m. 385 Mowses Chorenacy zob. Mojżesz z Choreny Moza rz. 155, 185, 736 Mozarabowie 464, 467, 472 Możajsk m. 872 Mren m. 673 Mścisław, ks. ruski 513 Muar rz. 647 Muawija I ibn Abu Sufian, kalif 122, 125, 126 Mucha 852, 898 al-Muchtara m. 132 Muchuli 594 Mudejarzy 467 Mung g. 142, 143, 145 Mugir ibn Szuba 122 Mugański Step 670 Muhammed (Mahomet) 117—120, 122, 124—128, 139, 661 Muhammed, kalif 130 Muhammed, szach Chorezmu 549, 569, 594, 649, 650 Muhammed, szach Bahmani 641 Muhammed-Emin, chan kazański 886 Muhammed al-Gazali 129, 570 Muhammed ibn Kasim 356 Muhammed ibn Musa Chorezmi zob. Alchwarizmi Muhammed Muszasza 666 Muhammed Szejbani-chan 657 Muhammed Tugłuk, sułtan 638—640 Muhu w. 675 Mujung (Pajang), ród 31 Mukaddasi 139, 563 Mukanna (Haszim ibn Hakim) 15, 128, 145, 146, 153 Multan m. 645 Multan prow. 632 Munda 339 Mundus 98 Munster, królestwo 421 Miłnzer Tomasz 797 Murad I, sułtan turecki 827, 841 Murad II, sułtan turecki 831, 848 Murasaki Sikibu 350, 352 Murcja m. 465, 809 Murom m. 278, 526, 678 Muromcowie 278 Muromiec Ilia 297 muromskie księstwo 525 Muslih ad-Din Saadi 668 Mustansir, kalif 580 Mustasim, kalif 389 Musz m. 154 Mutanabbi 137 Mutawakkil, kalif 129, 154 Muzuffar-szach, suhan Malakki 647 Myriokephalon m. 574 Nabiga 116 Nachiczewan m. 152, 553, 556, 557, 561, 671 nadbałtyckie kraje 370, 385, 386, 390, 419, 441, 442, 460, 531, 674, 675, 680, 755, 769, 895 nadbałtyckie plemiona 282, 378, 674, 680, 769 Naddnieprze 257, 895 Naddo Francino 699 naddunajskie kraje 517 Nadrenia 435, 438, 795 Nadżm ad-Din Kubra 658 Nakanoe, ks. japoński 59 Nakatomi, ród 59 Nagy-Szent-Miklós (ob. Sannicolaul Marę) 261 Nahrawan kanał 131 Nahr Isa kanał 131 Nahr Sarsar kanał 131 Nain m. 573 Najmanowie 533, 588, 590 Nakło m. 499 Naksz-i Rustem m. 110 Nalanda m. 365 Namadewa zob. Namdew Namara m. 116 Nam Bo 630 Namdew (Namadewa) 643 Nanak 643 Nanaje (Goldowie) 533 Nancy m. 737 Nanczao, państwo 318, 611, 630, 631 Nankin (Nanking) zob. Cinling Nannaj 643 Nantes m. 372, 731 Nara m. 60—62, 347, 348 Nara, państwo 347, 348 Narbonhe m. 368, 393 Narwa m. 886, 901 Nasir, chan karachanidzki 547 Nasir I, władca samanidzki 146 Nasir II, władca samanidzki 542 Nasir ad-Din Mahmud, suhan delhijski 633 Nasir ad-Din Tusi 668 Nasir-i Chosrou 134, 549, 579 974 Nasir Muhammed, sułtan 824 Naumburg m. 446 Nawarry królestwo 465 Nawarry księstwo 235, 238 Nawoi Aliszer 658, 659 Neapol m. 368, 456, 711, 712, 846, 847, 888 Neapolu królestwo 445, 698, 704, 845, 846 Nedżati 834 Nedżran m. 113 Nekar rz. 192 Nemanjiciowie, dynastia 488, 839 Nepal 48, 49, 334, 335 Nepalczycy 355 Neptun 894 Neron 199 Nesebyr m. 256 Nesimi 673 Nestan-Daredżan 558 Nestor 274, 276, 278, 280, 282, 299 Nestor-Iskander 891 Neszri 834 Newa rz. 225, 527, 679, 683, 781, 868, 873 Newcastle m. 419 Newo zob. Ładoga j. Ngo Be 629 Ngo Wung Kwen 338 Nial 229 Niccolo da Bologna 690 Nicea (Nikeia) m. 89, 94, 481, 574, 827 nicejskie cesarstwo 481 Niderlandy 369, 736, 766, 772, 811 Niemcy 7, 17, 166, 178, 185, 192, 193, 195, 198—200, 205, 210, 224, 225, 230, 265, 268, 270, 271, 291, 296, 297, 310, 311, 369—373, 376, 382, 386, 422, 423, 431, 432, 435, 437, 438, 440, 441, 443, 445—447, 451, 455, 493, 494, 502—504, 512, 534, 552, 675, 676, 709,763—774, 777, 778, 785,795, 797, 845, 848, 850, 890 Niemcy (ludność) 431, 494, 509, 510, 781, 782, 786, 788, 789, 803, 845, 853, 886, 901 Niemcy, cesarstwo 270, 272, zob. też Święte Cesarstwo Rzymskie Niemcy, królestwo 193, 195 Niemen rz. 431, 674, 680 Niemiga rz. 538 Nieńcy (Samojedzi) 531—533 Niepriadwa rz. 874 Nieredica rz. 537 Nieretwa prow. 258 Nikefor Basilakios 485 Nikefor Bryenios zob. Bryenios Nikefor Niketas 250 Niketas Akominatos (zw. Choniates) 387,478,481,482,487 Nikitin Atanazy 641, 642, 894 Niklot, ks. Obodrytów 434 Nikobarowie 360 Nikomedia m. 94 Nikopolis m. 828, 847 f Nil rz. 579 Ningpo m. 625 Ningsia prow. 336 Niriz m. 573 Nirseg m. 848 Nisa m. 546, 567 Nisibina m. 111 Nisz m. 485, 488 Niszapur m. 105, 563, 566, 569, 573, 574, 659, 664 Nitra m. 265 Nitta Josisada 623 Niżami Aruzi Samarkandi 563 Niżami Nizam ad-Din Ilias z Gandży 558, 560, 561 Niżny Nowogród 526, 685, 868, 869, 874—876, 878 niżnonowogrodzkie księstwo 876, 882 Noe 118 Nogaje 883 Nogajska Orda (Nogaja) 683, 684, 882, 886 Nogent zob. Guibert de Nogent Nonnos z Panopolis 102 Norfolk m. 422 Noricum 87, 97, 258 Normandia 189, 191, 225, 382, 394, 395, 413, 418, 420X 422, 423, 719, 731, 735, 743 Normandii księstwo 402 Normanowie (Waregowie, Wikingowie) 168, 189, 191,. 199, 203, 206, 217, 221, 224—226, 250, 257, 273, 279,. 282, 283, 285, 310, 311, 413, 416, 421, 477, 478, 487,. 580,780 Normanowie sycylijscy 379 Northumbria, królestwo 214, 217, 226 Nortumbria zob. Northumbria Norwegia 218, 220—223, 229, 297, 525, 527, 681, 683,. 684,778—784 Norwegowie 168, 220, 223, 781 Norwich m. 419, 428 Norymberga m. 370, 678, 764, 776, 777 Nottingham m. 419 Nowa Fundlandia 224 Nowe Brdo m. 837 Nowogród Wielki m. 283, 284, 287, 291—296, 298— 300, 302, 369, 370, 372, 373, 376, 442, 521, 522, 525— 528, 534—537, 557, 675, 677, 679—684, 755, 764,- 802, 866, 868—871, 873, 874, 876, 877, 879—881, 883, 886, 891—893, 897, 899, 901 Nowogrodzianie 675, 682, 683, 781, 782 nowogrodzka ziemia (księstwo) 279, 294, 518, 526, 529„ 682, 864, 870 975 nowogrodzka republika 528, 531, 532, 865, 871, 876, 877,879 nowogrodzkie księstwo zob. niżnonowogrodzkie księ- stwo Nowogródek m. 536 Nowy Jork m. 224 Noyon m. 395 Nubia 7, 820, 821 Nubijczycy 563 Nuh II ibn Nasir, władca samanidzki 543 Nur m. 546 Nysa m. 798 Nysa Łużycka rz. 267 Ob rz. 881, 882 Obilić Miłosz 841 Obodryci (Obodrzyce) 166, 195, 196, 262, 263, 434 Obodrytów państwo 263, 431, 434 Obojga Sycylii Królestwo zob. sycylijskie królestwo Obolla m. 113 Obry zob. Awarzy Occam William (Ockham) 759, 760 Ockham zob. Occam Ochryda m. 255, 258, 483 Ochta rz. 683 Odenpah zob. Otepaa Odoaker 87, 200 Odra rz. 84, 195, 262, 265—267, 431, 495, 500 Odyseusz 709 Oguzowie zob. Turcy-Oguzowie Oguzowie iraccy 554 Oguzowie seldżuccy 546, 554, 567, 833 Ohrza rz. 266 Oise rz. 719, 729 Ojraci (Mongołowie zachodni) 602, 611 Oka rz. 79, 274, 278, 284, 677, 678, 872, 875, 876, 878, 883, 886, 891 Oksford m. 372, 419, 425, 428, 430, 760, 762 Oksford, hrabstwo (Oxfordshire) 418 Oktawian, wnuk Marozji zob. Jan XII, papież Okura 62 Olaf Haraldsson, kr. Norwegii 223 Olaf Skottkonung (Skotkonung), kr. Szwecji 223 Olaf Tryggvesson (Trygvasson), kr. Norwegii 223 Oldżejtu-chan 669 Oleg, ks. nowogrodzki i kijowski 283, 284, 286 Oleg, ks. riazański 874, 875 Oleksa 535 Oleśnicki Zbigniew, bp. krakowski 806 Olga, żona Igora, ks. kijowskiego 284, 285, 287, 297, 486 Olga Hlebówna żona Wsiewołoda 539 Olgierd, ks. litewski 873, 879 Olimpij 535 Ołomuniec m. 491 Ominato, m. 624, 625 Omajjadów emirat 231, 577, zob. też. kordobański emirat Omajjadów kalifat 127, 233, 352, zob. też arabski kalifat i kordobański kalifat Omajjadzi, dynastia 118, 120, 122, 124—127, 135, 137, 145, 153, 231, 233, 278 Omar, kalif 117, 120, 122, 124, Omar Chajjam 572 Omar ibn Hafsun 233 Omer ś w. 164 Omortag, car Bułgarii 246, 255 Ononrz. 591, 611 Oradea m. 517 Orbeli, ród 556 Orbelian Stefan 673 Orchan, emir 827 Orchon rz. 40, 597 Orcival m. 212 Orda, chan 657 Ordos kraj 30 Oresme Mikołaj (Nicolas) 739 Oreszek m. 873 Orgemont Piotr d' 739, 740 Oribazjusz z Pergamonu 101 Oriechow (później Pietrokriepost) m. 683, 880 Orisa kraj 356, 358, 364, 633 Orlandi Guido 458 Orlean m. 165, 191, 372, 401, 733, 734 Ormianie 91, 148, 149, 152, 245, 532, 554, 555, 557, 563, 574, 830, 832, 833, 888 Ormuz m. 563, 823, 894 Orosius (Orozjusz) 89 Orsza m. 529 Osetyjczycy (Alanowie, Jasowie) 286, 531, 532, 594, 676, 679 Oskold (Askold), ks. kijowski 283 Osman, kalif 119, 124, 125 Osman I, emir 826, 827 Osmanowie (Osmanły) zob. Turcy osmańscy Osmanowie, dynastia 827, 829, 834, 841 osmański emirat 826, 827 osmańskie państwo 826—829, 835, 840—842, 847, 848, 853, 854, 857 Osruszana 141 Ostiacy zob. Chantowie Ostrogoci 81, 87, 99, 156, 200—203 Ostromir, namiestnik nowogrodzki 298 Ostroróg Jan 807 Ostrzyhom m. 511, 845 Oszki m. 558 976 Otepaa (Odenpah) okręg 675 Otomo, ród 348 Otranto m. 833 Otrar m. 650, 654 Ottokitthana 644 Otton I, ces. niem. 194—196, 200, 210, 211, 267, 270, 309 Otton II, ces. niem. 210 Otton III, ces. niem. 194, 210, 270 Otton z Nordheim 197 Ouci, ród 625 Ou-jang Siu 331 Oyiedo m. 232 Owcze Wyspy 224 Owernia 474, 732, 735, 736 Ownan 154 Pacyfik zob. Spokojny 'Ocean Pad rz. 166 Padmasambhawa 335, 337 Padwa rz. 203, 710, 717 Paflagonia prow. 286 Pagan m. 340 Pagan, dynastia 340 Pagan, państwo 339, 631 Pagba 600 Pajang zob. Mujung Pakurianos 478 Pala, ród 355, 360 Palamas Gregorios 859 Palembang m. 342, 645, 647 Paleolog Andrzej 856 Paleologowie, dynastia 388 Palermo m. 454, 456 Palestyna 91, 94, 99, 101, 110, 113, 115, 120—122, 130, 134, 242, 379—381, 383, 389—391, 442, 534, 578, 580, 599, 724, 818—820, 893 Pallawa (Kadawarzy, Kaduwettu) 69 Pallawów, państwo 360 Pamir 146 Pandia, księstwo 69 Panonia 87, 97, 166, 194, 200, 258, 265, 266, 506, 516 Panońska Marchia 166 Parameswara, książę Sriwidżaji 647 Parantucelli Tommaso zob. Mikołaj V, papież Pardubice m. 787 Parler Piotr 787 Parma m. 690, 692 Paros (Pas) m. 342 Persifal 445 Partaw zob. Berdaa Paryż 165, 172, 191, 225, 305, 396, 397, 401, 407, 409, 410, 412, 430, 719, 727, 728, 730—734, 736, 739, 741, 743, 745 paryżanie 729 Pas zob. Paros Pasan, księstwo 647 Patani, księstwo 648 Patras m. 94, 248 Paulinus z Noli 90 Paustos zob. Faustos z Bizancjum Paweł św. 243 Paweł Diakon 181 Paweł Silencjariusz 102 Pecz m. 511, 845 Pedir, księstwo 647 Pegu m. 631, Pegu, państwo 339, 630 Pej C'i, państwo 33 Pej Czou (Północne Czou), państwo 33, 35 Pej Wej (Północne Wej), państwo 32, 33, 35 Pekcze, państwo 40, 51—54, 344 Pekcze Drugie, państwo 344 Pekin (Peicing) zob. Jencing Peloponez, półwysep 100, 242, 252, 476, 480, 481, 857, 860 zob. też Morea Pełgusij 679 Pendżab 68, 69, 360, 567, 632, 633, 635, 640 Pendżikent m. 142—145 Pepin, syn Karola Wielkiego 181 Pepin Krótki 165, 166, 170, 195, 205, 308 Perak, księstwo 648 Perejasław Południowy 287, 302, 676, 678, 873 perejasławska ziemia 296, 895 perejasławskie księstwo 525 Perejasław Zaleski m. 294, 526, 677, 679, 865, 872, 875 877 Perejasławiec m. 286 Peroz, szach 106, 149 Persjusz 210 Perska Zatoka 15, 113.. 117, 341, 342, 563, 601, 611 Persowie 42, 106, 11 , 117, 134, 149, 150, 544, 571, 573—575, 592, 60U, 659, 669, 832, 833 Perugia m. 699 Perun 283, 287 Peruzziowie, rodzina kupiecka 698 Perynia (pod Nowogrodem) 287 Peszawar m. 632 Peszt m. 845 Peterborough m. 428 Petrarka Francesco 711—713, 759 Peureulak, księstwo 647 Phenian zob. Kogurio., Segen Phenian, prow. 344 Piastowie, dynastia 269 62 — Historia powszechna t. III 977 Piccolomini Eneasz Sylwiusz 2ob. Pius II, papież Pico delia Mirandola 718 Pieczerski monaster w Kijowie 300, 535, 538 Pieczyngowie (Badżanakowie) 271, 273, 283, 285—287, 379, 477—479, 483, 486, 511, 512, 517, 533, 545 Piemont 692 Pień (ob. K'ajteng) m. 324, 325, 595 Pierrefonds m. 744 „Pierś the Plowman" zob. Piotr Oracz Pikardia prow. 393, 394, 397, 729, 731, 737 Pilzno m. 785, 791, 792 Piłat 761 Pimen, metropolita 890 Piotr św. 89, 306 Piotr, car bułgarski (X w.) 257 Piotr, car bułgarski (XII w.) 835 Piotr Aragoński, kr. Sycylii 455 Piotr Gojnikowicz, ks. Serbii 258 Piotr Orseolo, kr. Węgier 510 Piotr, bolar z Tyrnowa 487 Piotr Aksamit 848 Piotr Delian 485, 488 Piotr Oracz („Pierś the Plowman") 758, 759 Piotr Piotrowicz zob. Piotrowicz Piotr Piotr ż Amiens 382 Piotr z Coninck zob. Coninck Pierre de Piotr z Drezna 790 Piotr z Pizy 181 Piotrowicz Piotr, żupan 897 Pireneje g. 84, 166, 185, 230, 408 Pirenejski Półwysep 84, 99, 126, 127, 165, 230, 231, 235, 236, 238, 239, 463—465, 469, 471, 472, 809 Pisań Christine de zob. Christine de Pisań Pisano Andrea 696 Pisano Antonio (zw. Yittore Pisanello) 857 Pisano Giovanni 457, 458 Pisano Niccolo 457 Pisek m. 791 Pistoia m. 457 Pistoia Cino da zob. Cino da Pistoia Pi Szeng 330 Pitagoras 894 Pius II, papież (Enea Silvino Piccolomini) 715 Piza m. 203, 368, 371, 393, 447—450, 457, 458, 477, 554, 580, 689, 809, 822, 823 Piano Carpini Giovanni da 599, 681 Plantageneci, dynastia 402 Platon 137, 138, 150, 482, 538, 718, 894 Pleszczejew Michał 879, 888 Plethon Georgios Gemistos 859 Plotyn 137 Plutarch 894 Płotnicki Koniec w Nowogrodzie 527 Płowdiw zob. Filipopol Pnom Pen m. 632 Po Cii-i 321, 322 Podkarpacie 79, 515 Podnieprze 278, 279, 282, 284 Podole (dzielnica Kijowa) 295 Podole 895, 898 Pohaj, państwo 318, 324, 345 Poitiers m. 156, 165, 169, 179, 211, 212, 402, 726, 72» Poitou prow. 191, 402, 420, 423, 731, 732, 735 Pokucie prow. 898 Polacy 285, 502, 592, 795, 803, 831, 848, 900 Polanie 79, 268, 269 Polanie (ruscy) 274, 276, 278, 279, 282 Poliziano Angelo 718 Polo Marko 456, 606, 702 Polska 7, 17, 267—272, 291, 297, 370, 448, 460, 491, 494, 495, 498—503, 521, 525, 528, 534, 596, 674, 676, 678, 680, 681, 684, 763, 769, 785, 795, 797, 799, 802, 804, 806, 807, 832, 845—851, 854, 855, 886, 898, 901 Połock m. 287, 291, 293, 369, 376, 521, 526, 531, 537,. 675, 681, 684, 868, 897, połockie księstwo 531 połocko-mińska ziemia 895 połocko-mińskie księstwo 294, 525, 529, 683, 684 Połoczanie 282, 283 Połowcy (Kipczacy, Kumani) 285, 294, 295, 478, 483, 486, 487, 511, 512, 514, 517, 531, 532, 534, 538, 545, 555, 556, 574, 594, 596, 597, 676, 681, 823 Południowe Morza 340, 341, 342, 645 Południowochińskie Morze 340, 630, 647 Południowych Mórz Kraje 334, 340, 341, 603, 625, 630., 645 Pomorzanie 262 Pomorze 268, 291, 370, 431, 434, 501, 797 Pomorze polskie 676 Pomorze Gdańskie (Wschodnie) 769, 798, 806 Pomorze Zachodnie 500, 501 Ponagar m. 630 Pontois m. 735 Poppel Mikołaj 888 Portugalia 460, 463, 465, 471, 472, 809, 815—817 Portugalczycy 706, 815—817, 823 portugalskie hrabstwo 235 Powołże 370, 518, 531, 549, 553, 563, 569, 597, 654,, 657,684 Poznań m. 268, 271, 272, 500, 502, 797, 798, 803 Północne Czou zob. Pej Czou Północne Morze 185, 224, 376, 443, 736, 763, 764, 810- Północne Wej zob. Pej Wej Praga m. 264, 267, 297, 370, 491—493, 497, 785, 787— 790,792 Pratiharowie, ród 356, 360 978 Pregoła rz. 676 Presław m. 255 Presława m. (Presław Wielki) 255, 287 Prioziersk zob. Korela Priscianus 207 Prithwiradża (Rai Pitora), władca Adżmeru 632 Prodromos Teodor 482 Proklos Diadoch 101 Prokop Mały 795, 796 Prokop Wielki 795, 796 Prokopiusz z Cezarei 79, 80, 96, 101, 102, 276 Prome m. 340 Prońsk m. 677 Propontyda 480 Protobułgarzy 253, 254 Provins m. 393, 394, 745 Prowansja 178, 737, 777 Prusowie 267, 431, 442, 501, 674, 676, 680 Prusy 442, 501, 901 Prut rz. 515 Prybina, ks. Nitry 265, 266, 506, 508 Prypeć rz. 528 Przemyśl m. 528, 681 przemyska ziemia 267 Przemysł, ks. Czech 495 Przemysł II, kr. Polski 798 Przemysł Ottokar I, kr. Czech 494 Przemysł Ottokar II, kr. Czech 494, 495, 497 Przemyślidzi, dynastia 497 Przibienice m. 794 Przybajkał 533 Psellos Michał 482 Pseudo-Maurycjusz' 102 pskowska republika 879 pskowska ziemia 870, 883, 901 Psków m. 281, 376, 442, 522, 525, 527, 537, 675, 679, 680, 683—685, 870—873, 876, 877, 884, 893, 897 Pszawowie 671 Pszowianie 263 Ptolomeusz 138, 545 Puhalenadi 644 Pulakesin II, władca płn. Dekami 356, 360 Pulci Luigi 718 Pusan m. 625 Putna m. 855 Pyu 339, 631 Rabanus Maurus (Hraban Maur) 206 Rabban Sauma 599, 819 Radha 643 .Radogoszcz m. zob. Retra Radymicze 274, 280, 284 Radżasthan 68, 69, 356 Radżendra I, maharadża 360 Raffelstetten m. 291 Rafi ibn Lajs 146 Raguza zob. Dubrownik Rai Pitora zob. Prithwiradża Rajmund z St. Gilles, hr. Tuluzy 382, 383 Rama Kamheng, kr. Skotaj 632 Rama Tibodi I, kr. Syjamu 632 Ramananda 643 Ramanudża 363, 365 Ramla m. 122 Raszid ed-Din Fazlallah Hamadani 589—591, 649, 661—663,668 Raszka (Stara Serbia) 253, 258, 488 Rasztrakutów państwo 360 Ratyzbona m. 296 Raul, hr. normandzki 189 Raumowie 220 Rawenna m. 73, 85, 87, 88, 92, 94, 97, 98, 101, 181,201 raweński egzarchat 165, 201, 203, 205, 308 Razgonia m. 846 Redarzy 195 Reims m. 175, 208, 393, 400, 409, 731, 734, 745 Rej m. 105, 563, 565, 569, 573, 574, 593, 659 Ren rz. 9, 76, 155, 156, 165, 166, 172, 178, 192, 213, 224, 369, 382, 437, 736, 764, 770, 771 Retra (Radogoszcz) m. 263 Revel zob. Tallinn Reykjavik m. 224 Riau w. 648 Riazań m. 278, 520, 526, 536, 596, 677—679, 873, 874 riazańska ziemia 868, 891 riazańskie księstwo 525, 677, 872, 874, 876, 884 Rienzo, Cola di 702 Rijeka (Fiume) m. 489, 839 Rion zob. Fasis Robert, ks. Normandii 382 Robert Guiscard, hr. normański 309, 477 Robert Wace zob. Wace Robert Robin 406 Robin Hood 427 Rodan rz. 85, 185, 230, 735 Rodos w. 833 Rodosto m. 856 Rodrigo Diaz del Bivar zob. Cyd Roger II, kr. Sycylii 435, 454 Rohacz Jan 796 Rojas Fernando de 815 Roland hr. 408 Rollon 189, 225 Roman m. (Romanów Torg) 517, 581, 854 Roman I Lakapenos, basileus 248 979 Roman IV Diogenes, basileus 477 Roman Mścisławowicz, ks. wołyński 529 Roman Muszat, hospodar mołdawski 854 Romania 447 Romanów Torg zob. Roman Romulus Augustulus 87, 88 Roncevaux 408 Ronda prow. 233 Roś (Hros) 276, 278, 282 Rosja 7, 11, 16, 17, 515, 552, 764, 833, 884, 886, 888, 892 Rosjanie 592 Rosselino Antonio 714 Rosselino Bernard 714 Rosso Marco 667, 888 Rostok m. 375, 764, 766 Rostów m. 287, 526, 685, 865, 869, 877, 878, 891, 893 rostowska ziemia 295, 296 rostowsko-suzdalskie księstwo 525, 526 Roswita (Hrosvith) 211 Roś rz. 278, 282 Rościsław, ks. Trembowli 487 Rościsław, ks. wielkomorawski 265, 266 Rościsławowicze, dynastia 528 Rouen m. 393, 394, 401, 431, 434, 735, 737, 745 Rowina m. 854 Rubenidzi, dynastia 820 Rublow Andrzej 889, 892 Rubruck Wilhelm 599 Rudabe 572 Rudaki 544 Rudawy g. 263 Rudbar okręg 661 Rudel Jaufre 409 Rudnica m. 794 Rudnicka Pianina 837 Rudolf Habsburg, ces. niem. 495, 768 Rudolf ze Stade, hr. saksoński 435 Ruffo Marco 893 Rugia w. 370, 434 Rugiowie 87 Ruiz Juan 815 Rumelia 827—830 rumijski (konijski) sułtanat 568, 574, 575, 577, 826 Rumunia 261, 515, 850 Rumuni 515 Ruryk 283 Rusowie 250, 257, 264, 266, 281, 283, 286, 297, 532, 542, 561, 563, 675, 679 Rusudan, królowa Gruzji 670 Ruś 17, 21, 132, 225, 229, 242, 250, 257, 261, 263, 266, 268, 271, 273, 274, 278, 280—282, 285—295, 299, 302, 370, 372, 276, 390, 448, 477, 478, 486, 491, 493, 495, 499, 512, 513, 517—520, 523, 525, 526, 528, 529, 531—533, 536, 538, 539, 542, 552, 553, 557, 563, 569, 594, 596, 654, 674—677, 679—684, 781, 795, 804, 832, 844, 845, 861, 862, 866—868, 870—879, 881—883, 885, 886, 888, 890—892, 894, 896—899, 901 Ruś Halicka (Mała Ruś) 512, 513, 529, 799, 804, 849, 850,895 Ruś Halicko-Wołyńska 523, 529, 537, 676, 678, 680, 682 Ruś Kijowska 266, 273, 278, 282—284, 299, 301, 302, 549 Ruś Nowogrodzka 527, 531, 683 Ruś Włodzimiersko-Suzdalska 537, 682, 683, 685, 871 Ruś Zakarpacka 284, 511, 512, 528, 535, 895, 897 Rutebeuf 407 Ryga m. 521, 531, 675, 676, 901 Rygowie 220 Ryło Wasijan, arcybiskup 894 Rymnik-Wyłcza m. 851 Ryska Zatoka 431, 441 Ryszard I Lwie Serce, kr. Anglii 386, 390, 423, 424 Ryszard II, kr. Anglii 751, 752, 755, 756 Ryszard III, kr. Anglii 757 Ryszard II, ks. Normandii 189 Ryszard, hr. Gloucester 425 Ryszard Guiscard, hr. normański 310 Rzesza niemiecka 763, 769, 772, 773, 888 Rzym 73, 84, 87, 89, 91, 99, 195, 199, ?01, 250, 274, 306, 308, 310, 311, 390, 407, 408, 447, 451, 452, 460, 461, 533, 599, 702, 712, 714, 717, 724, 749, 888 Rzymianie 76, 84, 86, 87, 100, 200, 515, 516 rzymski dukat 201, 205 Rzymskie Cesarstwo 7, 9, 10, 27, 73—76, 78—81, 84, 86, 88, 147, 148, 164, 178, 192, 202, 220, 303, 308, 515 Saamowie zob. Finowie Saaremaa zob. Sarema Sabaudia 85, 692 Sabaudii księstwo 689 Sacchetti 698 Sachalin 533 Sachl Smbat, władca Arranu 154 Sadko 891 Safar m. 673 Safiarydów państwo 146 Saffarydzi, dynastia 130, 131, 146 Saganian prow. 542 Sahagun m. 465, 466 Saint-Denis m. 382, 580 Saint Gallen 210 Saint Germain des Prćs 172, 174 980 Saint Gilles 393, 745 Saint Marcel 719 Saint Pons m. 393 Saint Quentin m. 371, 393, 395, 731, 745 Saint Riąuier m. 395, 744 Sajany g. 533, 600 Sajda zob. Sydon Sajó rz. 678 Sakaj okręg 624, 625 Sakala prow. 531, 675 Sakarya (Sangarius) rz. 826 Sakson Gramatyk zob. Saxo Grammaticus Saksonia 178, 192, 194, 196, 197, 263, 431, 432, 435, 437, 438, 443, 529, 765, 766, 795 Sala (Soława) rz. 262 Salamanka rz. 233, 474 Sala Pedro Juan 812 Saladyn (Salah ad-Din) 386, 581, 818, 824 Salerno m. 453, 456 Salerno, księstwo 447 Salih, sułtan 818 Salisbury m. 428, 429 Salle Antoine de la 741 Salomon 137, 383, 385 Saloniki (Soluń) 94, 100, 102, 242, 248, 253, 369, 477, 479^182, 828, 831, 837, 839, 856, 857 Salonickie królestwo 480 Saluin rz. 631 Salustiusz 211 Salutati Coluccio 713 Saluzzo, margrabstwo 689 Salvi Marco di 701 Salvianus 86 Salzburg 765 Samanidów państwo 130, 146, 542, 546, 562, 565, 566, 580 Samanidzi, dynastia 130, 131, 146, 540, 548 Samara rz. 124, 137, 138, 154 Samarkanda m. 142, 144—146, 541, 550, 569, 594, 595, 640, 650, 652—654, 656-659, 665, 868 Samarytanie 381 Samborszczyzna 898 Samcche, księstwo 671, 672 Samgorski Kanał 556 Samojedzi zob. Nieńcy Samon 265 Samona państwo 265 Samoskes rejon 848 Samsun m. 481 Samszwilde m. 555, 556 Samtawisi m. 558, 559 Samudragupta, kr. Dekami 69 Samuel, car bułgarski 257, 485 Samuel Aba, kr. Węgier 510 Samur rz. 556 San rz. 681 Sanam. 113 Sanain m. 551, 559, 673 Sandhiakara Nandi 364 Sandomierz m. 502, 504, 678 sandomierska ziemia 500 Sandżar, sułtan 550, 569 Sangarius zob. Sakarya Sannicolaul Marę zob. Nagy-Szent-Miklos Sanocczyzna 898 Santiago m. 465 Santiago de Compostela (św. Jakuba), zakon ryć. 467, 472 Saona rz. 85, 185, 735 Saracenowie 206, 383, 385, 453, 455, 465, zob. też Ara- bowie Saragossa m. 464, 469 Saragossy emirat 463 Saraj m. 682, 868 Saraj Berke m. 654 Sarajewo m. 841 Sardes m. 479 Sardynia w. 812 Sarema (Saaremaa) w. 675, 680, 901 Sari m. 563 Sarkiel m. 286 Sasi 165, 166, 175, 194, 213, 214, 434, 443 saska dynastia 193 Sasum prow. 154, 672 Sasanidów państwo 7, 40, 103, 106, 148 Sasanidzi, dynastia 40, 44, 105, 107, 110, 115—117, 122, 126, 141, 148, 150, 565, 572 Satledź rz. 640 Saumur m. 395 Sawa, arcybiskup 843, 845 Sawa rz. 258 Saxo Grammaticus (Sakson Gramatyk) 783 Scaligeri (Cangrande delia Scala), ród 704 Schauffelein 766 Schlettstadt m. 772 Schongauer Martin 767, 777 Scytia Mała zob. Dobrudza Seami 627 Sebastea (Sebastia) zob. Sivas Sebeniko zob. Szybenik Sebuk-tegin 547 Sebzewar m. 664, 665, 666 Sedzo (Sejo), kr. Dzoson 616 Sedzong (Sejong), kr. Dzoson 616 Segarelli, kaznodzieja 692 Segen (ob. Phenian) m. 346 981 Segovia m. 467 Sei-Sionagon (Sei Shonagon) 352 Seistan prow. 130, 146, 566, 652 Sejf-ad Din Bacharzi 658 Sekwana rz. 156, 189, 191, 225, 719, 729, 735 Selaninowicz Mikuła 297 Seldżucy zob. Turcy-Seldźucy Seldżuk 546 Seldżuków sułtanat (Wielkich Seldżukidów sułtanat) 546, 567—570, Seldżukidzi, dynastia 546, 568, 574, 826, 828 Selenga rz. 594 Selowie 675 Selpis m. 675 Semender m. 278, 286 Semigalia kraj 531 Senai 570 Senlis m. 729 Sens m. 395 * Septymania 178 Serachs m. 567 serbedarów państwo 663—666 Serbia 101, 242, 256, 261, 485, 487^89, 512, 827, 832, 837—841, 844, 849, 890 Serbowie 258, 485, 490, 512, 830—832, 839, 841, 845, 847, 848, 854 Serbowie Łużyccy 195, 262, 431 Serebrenica m. 839 Serejski M.H. 84, 86, 159, 164 Serenos z Antiochii 107 Seret (Siret) m. 517, 850 Seret rz. 516 Sergiusz III, papież 309 Seriwidjaja zob. Sriwidżaja Serwistan prow. 110 Sesia rz. 692 Sessiu (Sesshu) 619, 626, 628 Setsu prow. 57 Set Symeon 482 Seul (Hanjang) m. 615—617 Seuse (Suso) Heinrich 773 Seweryn, bp. 87 Sewilla m. 231, 465, 809, 810 Sewilli emirat 233, 463 Sezfniowo Csti m. 791 Sforza, tćd 702, 704 Siąkała (ob. Sialkot) 68 Sialkot zob. Siąkała Si-an 39, 42, zob. też Cz'angan Siankaraczaria 365 Siankaradewa 643 Siao T'ung 36 Sibawejhi 139 Si-cung, ces. chin. 323 Sidoniusz Apollinaris, bp. 90 Sidzuoka zob. Sumpu Siedliczanie 263 Siedmiogród 15, 505, 511, 513, 515—517, 797, 847—850, 852, 853, 855 Siedmiorzecze 38, 40,141,142, 145,146, 533, 542, 545— 547, 597, 650—652, 657, 658 Siena m. 458, 689, 690, 694, 698, 699, 701 Sienpi 30—32, 334 Sieradz m. 499 Sierpuchów m. 877 Siewierzanie 282, 284 Sigtuna m. 297 Sijii (Kraj Zachodni) zob. Sinciang Silą kanał 131 Silistria zob. Dorostolon Silla, państwo 40, 51—56, 58, 342, 344, 346 Simon, bp. włodzimierski 519 Sinciang 30, 32, 142, 341, 597, zob. też Turkiestan Wschodni Sindh 68, 69, 356 Singapur m. 648 Singhasavi m. 645 Sinope zob. Synopa Sin U 614 Siotoku-taisi zob. Umajado Siraf m. 563 Siret zob. Seret Sis m. 554, 820 Si Sia, państwo 326, 336, 594, 595 Sit rz. 596 Siunik prow. 149, 552, 671, 673 Sivas (Sebastea) m. 574, 575, 834 Siwa 359, 362 Skalda rz. 185, 736 Skallagrimsson Egill 229 Skandagupta, władca Indii 68 Skanderbeg (Jerzy Kastriota, Iskander-bej) 831, 833, 842,843 Skandynawia 7, 17, 168, 213, 218, 220—225, 229, 268, 291, 376, 419, 422, 552, 778—781, 784, 802 Skandynawowie 217, 224, 226, 784 Skandynawski Półwysep 213, 220, 222, 230, 778, 779 Skania (Scania) 220, 222, 223, zob. też Skandynawia Sklawinia, kraj 253 Sklawini 79 Skopje m. 255, 838 Skotaj 632 Skotajowie 632 Sławnikowicze, ród 267 Słowacja 264, 268, 795, 802, 848 982 Słowacy 79, 262, 263, 267, 511, 512 Słoweńcy 166, 258, 259 Słowianie 7, 9, 32, 73, 76, 91, 99—101, 196, 201, 233, 240, 245, 252—254, 263—267, 276, 279, 281, 283, 284, 434, 437, 490, 505, 506, 516, 532, 552, 766, 769, 841, 842,845 Słowianie nadbałtyccy 262, 267 Słowianie naddunajscy 506 Słowianie polscy 267, 268 Słowianie połabscy 79, 195, 262, 263, 267, 270, 271, 385, 433, 674 Słowianie południowi 79, 252, 254, 258—260, 370, 490, 495, 512, 516, 840, 844, 845, 847, 855, 875, 890, 892 Słowianie pomorscy 79, 433, 674, 781 Słowianie wschodni 9, 79, 225, 252, 257, 273, 274, 279, 280, 282, 287, 298, 302, 516, 845, 855 Słowianie zachodni 9, 79, 166, 252, 262, 265, 266, 274, 282, 378, 763, 875, 892 Słowiańskie kraje 431—433, 512 Słowiańszczyzna 273, 276, 280, 283 Słowiańszczyzna zachodnia 501 Słowianie ilmeńscy zob. Słowienie nowogrodzcy Słowienie nowogrodzcy 279, 282, 284, 891 Smbat Zarechawański 552 Smithfield m. 752 Smil Flaszka 787 Smolatycz Klim 538 Smoleńsk m. 279, 280, 293, 369, 519, 521, 526, 537, 675, 681, 868—870, 873, 876, 886, 891, 897 smoleńska, ziemia 683, 884, 886 smoleńskie księstwo 518, 525, 529, 677, 872, 890 Smyrna (Izmir) m. 94, 479, 830 Snorre Sturluson 229, 783 Sobiesław I, ks. czeski 492 Sofia zob. Sredec •sofijski okręg 485 Sofoniusz 891 Soga, ród 59 Sogd 141 Sogdiana 38, 140, 145 Sogdyjczycy 142, 143, 145, 146 Sogiitd m. 826 Soissons m. 156, 161, 162, 395, 731 Solario Piętro 893 Soluń zob. Saloniki Solawa zob. Sala Somma rz. 719 Somnat m. 360 Songdo (Kesong) m. 344 Sopoczany m. 844 Sor Ge 56 Southampton m. 419 Soż rz. 274, 895 Spalało zob. Split Spisz m. 529 Spitygniew II, ks. czeski 492 Split (dawniej Spalato) 259, 370 Spokojny Ocean 8, 14, 27 Spoleto, księstwo 201, 447 Sporady w. 478, 480 Sredec (Sofia) 255, 478, 486, 831, 836, 844, 848 Sriwidżaja (Seriwidjaja), państwo 342, 645, 647 Srong-btsan-sgam-po, władca Tybetu 48, 49, 335 Stadica m. 495 Stara Pianina 487 Stara Rusa m. 279, 865 Stara Serbia zob. Kaszka Stargard m. 370 Stavanger m. 229 Stefan II, papież 308 Stefan Tvrtka I, bań Bośni 839, 841 Stefan III Wielki, hospodar Mołdawii 854, 855 Stefan Duszan, kr. Serbii 838, 839, 842, 846 Stefan Łazarewicz, władca Serbii 890 Stefan Nemanja, żupan Raszki 488, 838, 845 Stefan Ukoronowany, kr. Serbii 838, 843 Stefan V Urosz, kr. Serbii 839 Stefan I (Isvan I), kr. Węgier 508—510 Stefan II, kr. Węgier 512 Stefan III, kr. Węgier 512, 528 Stefan Nowogrodzianin 893 Stenby m. 676 Sthaneśwar (Thanesar) 356 Stodzas 98 Stosz zob. Stwosz Wit Stralsund m. 764, 766, 781 Strasburg 375, 772, 776 Strei (Hunedoara) m. 855 Stricker 445 Strozzi, ród 704 Struma rz. 257 Strzybóg 287 Studenica m. 488 Stugna rz. 287 Stwosz Wit (Stosz) 807, 808 Styria 431, 495, 769 Siian-cung, ces. chin. 41, 315, 318 Siian-cang 45, 46, 365 Subetej 594, 596, 670 Suceava zob. Suczawa Suche Kruty (Durnkrut) m. 495 Suczawa (Suceava) m. 517, 850, 857 Siiczou m. 607 Sudak (Suroż) m. 283, 448, 532, 574, 594, 599, 676, 868,882,883 Sudety g. 267 983 Suiones (Sueones) zob. Swearowie Suej, państwo 35, 36, 46, 54, 59 Sulejman, pasza 854 Sulejmańskie Góry 68 Sułtania m. 669 Sułtan Weled zob. Weled Suitan Sumatra w. 8, 43, 341, 342, 592, 601, 611, 645, 647, 648 Sumbad 128 Sumpu (Sidzuoka) m. 625 Sun C'uan (Cień) 28 Sunda cieśnina 647 Sundgau 771 Sung (420—479), dynastia i państwo 35 Sung (960—1279), dynastia 45, 46, 320, 324—326, 329, 331, 332, 339, 345, 395, 603, 608, 609 Sung, państwo 326, 328—330, 333, 345, 397, 398, 603, 604 Sungari rz. 318 Surabaja m. 645 Surasztra (Surat) m. 369 Surat zob. Surasztra Surdas 643 Sureszwar 365 Suroż zob. Sudak Suso Henryk zob. Seuse Heinrich Sussex, królestwo 214 Sutri m. 309 Suwar m. 532 Suzdal m. 280, 294, 526, 677, 685, 863, 878, 890 suzdalska ziemia 294, 296, 538 suzdalskie księstwo 518 suzdalsko-nowogrodzkie księstwo 870, 879 Sverrir, kr. Danii 780 Swaróg 287 Swearowie (Suiones, Sueones) 220, 223 Swebowie 230 Syberia 29, 533, 587, 600, 882 syberyjski chanat 882 Sybin m. 517, 851 Sycylia w. 202, 203, 225, 250, 380, 431, 440, 447, 455; 465, 470, 577, 580, 812 Sycylia, księstwo 203, 225 Sycylia królestwo (królestwo Obojga Sycylii) 203, 225, 401, 431, 438, 440, 447, 452, 453, 455 Sycylia, prow. bizantyjska 101, 102 Syczuan prow. 29, 44, 318, 323, 330, 334, 596 Śydon (Sajda) m. 380, 386, 390 Syjam 631, 632, 647 Syjamczycy 632, 647, 648 Syjamska Zatoka 341, 630 Sylwester II, papież 208, 210, 508 Sylwester III, papież 309 Sy-ma Jen, ces. chiri. 28, 29 Sy-ma Kuang 331 Sy-ma Lang 28 Symeon, ks. bułgarski 256 Synaj Półwysep 557 Synezjusz z Cyreny 102 Synopa (dawn. Sinope) m. 574 Syr-daria rz. 38, 127, 545, 546, 569, 597, 650, 654, 658 Syria 15, 73, 89, 91, 94, 99, 101, 102, 105, 108, 110, 113, 115, 116, 120—122, 124, 125, 127, 130, 133, 134, 137, 143, 151, 242, 244, 249, 282, 378—381, 383, 386, 389—391, 456, 479, 542, 549, 552, 554, 557, 568, 574, 577, 578, 580, 581, 599, 654, 660, 668, 818—821, 824 syryjski sułtanat 568 Syryjczycy (Aramejczycy) 91, 103, 111, 122, 134, 366, 381, 384, 554 Syryjska Pustynia 115, 133, 138 Szabistari (Szabusteri) M. 669 Szachrisebz zob. Kesz Szahruch, sułtan 656, 665, 666 Szahrwaraz 110 Szamchor m. 670 Szampania 191, 376, 393, 394, 719, 722, 729, 734, 735 Szanghaj m. 611 Szansi prow. 29, 30, 32, 318, 324, 328, 605 Szantung prow. 323, 344, 607, 608 Szapur m. 110 Szapur I, szach 110 Szara-miiren rz. 31 Szarik 145 Szawle m. 675 Szawteli 558 Szczecin m. 370, 434, 500, 802 Szczełkan Dudentiewicz 891 Szejban, chan 657 Szejbanidzi, dynastia 658 Szeksna rz. 295 Szekspir William 759 Szełoń rz. 880 Szemacha m. 555, 557, 561, 670, 888, 894 Szemiaka zob. Dymitr Szemiaka Szensi prow. 39, 42 Szefer ad-Din 661 Szewkał 869, 891 Szichab ad-Din Muhammed Guri, władca Gazny 632 Sziraz m. 122, 563, 565, 567, 574, 668 Szirin, żona Chosrowa II 572 Sziszman III, władca bułgarski 841 Szkocja 168, 213, 224, 426 Szkoci 426 Szlezwik m. 763, 781 Szota Rustaweli 558 Szri Mara (Śri Mara) 50 984 Sztaufowie zob. Hohensztaufowie Sztedingowie 435 Sztitny Tomasz 787 Sztokholm m. 764, 783 Sztrasburg zob. Strasburg Szu Hań, państwo 28 Szunti zob. Togon Temtir Szwabia, księstwo 192, 197, 431, 443 Szwabowie 443 Szwajcaria 452, 737, 773 Szwajcarski Związek 763, 773 Szwarcwald 765, 771 Szwecja 220, 221, 223, 229, 263, 297, 460, 521, 525, 676, 681, 683, 778—784 Szwedzi 168, 220, 679 Szybenik (dawn. Sebeniko) 259, 370, 845 Szymon z Montfort, hr. Leicester 425 szyrackie (anijskie) królestwo 551, 554 Szyrwan 551, 554—557, 670—672 Szy Sy-rńing 45, 319 Śląsk 265, 500, 501, 502, 596, 770, 787, 788, 795, 797, 799, 800, 806, 849 Ślężanie 269 Śri Mara zob. Szri Mara Środa m. 502 Środkowy Wschód 15, 541, 561, 667 Śródziemne Morze 14, 103, 108, 132, 224, 225, 230, 233, 376, 378, 379, 385, 386, 390, 391, 480, 574, 580, 697, 698, 737, 763, 764, 809 śródziemnomorskie kraje 105, 108, 113, 116, 120, 125, 370, 563, 579, 818, 822 Światopełk (Przeklęty), ks. kijowski 271, 294 Światopelk, ks. kijowski 296 Światosław, ks. smoleński 813 Światosław Igorowicz, ks. kijowski 257, 267, 284—287, 495,555 Światosław Jarosławowicz, ks. czernihowski 294, 289 Święte Cesarstwo Rzymskie (ces. niemieckie) 196, 494, 500, 763, 785, 786 Świętopelk, ks. wielkomorawski 266 Świętopełk, ks. pomorski 442 Tabari 110, 132, 139, 570 Tabaristan (Mazenderan) 128,130,146,569,659,665,660 Tabor m. 790, 792, 794 Tabor g. 792 Tacyt 76—78, 157, 158 Tadżycka SRR 142 Tadżycy 544, 571, 592, 600, 655, 659, 669 Tag rz. 239 Tahirydzi, dynastia 130, 131 Taicu zob. Czu Jiian-czang T'ai-cung zob. Li Szy-min Taif m. 113 Taj 630—632 Tajang-chan (Dajan-chan) 591, 594 Tajdżiuci 588, 590, 591 Tajra, ród 349, 351, 627 Tajwańska Cieśnina 341 Tali m. 596, 630 Tali, państwo 630, 631, zob. też Nanczao Ta-Liao, państwo 613 Tallinn (Lindanisa, Revel) 531, 675, 676, 900, 901 Tałas rz. 40, 657 Tałyskie Góry 153 Tamański Półwysep 534, 538 Tamara, królowa Gruzji 555—557 Tambralinga, królestwo 645 Tamerlan zob. Timur-leng Tamilowie 360 Tamluk zob. Tamralipti Tamralipti (Tamluk) m. 64, 369 Tana m. 698, 883 T'ang, cesarstwo 40—42, 45, 49, 54, 62, 315, 317, 318, 334, 335, 338, 341, 342, 344, 604, 609, 628 T'ang dynastia 36, 40, 44, 46, 47, 49, 54, 318, 319, 321— 323, 331, 609 Tanguci 30—32, 40, 318, 324, 326, 334, 592 tangucko-tybetańskie plem. 318 tanguckie państwo zob. Si Sia Tańdżawur m. 364, 369 T'ao C'ien 36, 37 Tao-Klażdżeti, królestwo 551, 552, 554 Taprobana zob. Cejlon Tara Romineasca (kraj rumuński) zob. Wołoszczyzna Tarain m. 632 Tarascon m. 393 Tarbagataj g. 597 Tariel 558 Tarnów m. 803 Tarsus m. 554 Tartu (dawn. Jurjew) m. 294, 675, 901 Taszkiencka Oaza 142 Taszkient m. 653 Tatarzy 16, 495, 501, 587, 588, 597, 683, 684, 874, 876y 878, 882, 895 Tatarzy Biali 587 Tatarzy Czarni 587 Tatarzy krymscy 832, 833, 898 Tatew m. 551, 552, 559, 673 Tatu zob. Jencing Tauler Johann 773 Taurus Cylicyjski g. 554 985 Tbilisi m. 147, 150, 152, 154, 552, 555, 556, 672, 673 Tebriz m. 553, 554, 556, 557, 663, 667, 673, 888 Teby m. 94, 248, 476 Tecuci m. 517, 532 Tedong-gang rz. 54 Tefrike m. 246 Teheran m. 569 Tekesz, Chorezmszach 569 Tekora m. 150 Telugowie 643 Temasek 647, 648 Temistiusz 102 templariusze 385, 494, 722, 724 Temudżyn zob. Czyngis-chan Teng Mao-c'i 612 Teng-wang 327 Teodora, żona Justyniana 98 Teodora, basilisa 246 Teodore 559 Teodoryk, kr. Ostrogotów 87, 88, 200 Teodozja zob. Kaffa Teodozjusz I, ces. rzymski 89 Teodozy, ihmuen 299, 486 Teodulf z Orleanu 181 Teofanes Confessor 250 Teofanes Grek 892 Teofilakt, abp. Ochrydy 483 Teofilakt Simokattes 101 Teon z Aleksandrii 101 Terdżan m. 667 Terencjusz 211 Termez m. 543, 550, 593, 650 Terpiu m. 852 Terskie Wybrzeże 527 Tesalia 100, 480, 836, 839 Teutoni 193 Thanesar zob. Stahaneśwar Thang.Long 339, 628 Thebon (Drugie Kogurio), państwo 344 Thedzo zob. Li Song Gie Thedzong zob. Li Hwang Won Thohamsan g. 56 Thon-mi Sambhota 48 Tichomir, żupan Raszki 488 Tien-szan g. 32, 40, 545, 597, 600 Tikkala 643 Tilimsan zob. Tlemsen Timiszoara m. 852 Timotis-ubani, klasztor 673 Timur-leng (Tamerlan) 640, 652—656, 658, 665, 666, 671—673, 828, 830, 848, 876, 877, 888 Timur Melik 650 Timurydów państwo 654, 656, 657, 666 Timurydzi, dynastia 656—658, 667, 672, 673 Tinatin 558 Tinnis m. 823 Tintoretto Jacopo Robusti 384 Tiosowo m. 679 Tirgoyiste 517, 851 Tjampa zob. Czampa Tlemsen (Tilimsan) m. 583 Tmutarakań m. 286, 294 tmutarakańska ziemia 294 tmutarakańskie księstwo 525 Tobół rz. 657, 881, 882 Tocharistan 140, 143 Tochtamysz, chan 875, 876, 878, 891 Todaidzi, klasztor 59—62 Togonowie (Tukuhun) 40, 48, 49, 334 Togon Temiir (Szunti), chan 601, 607, 608 Tokio m. 351, 618 Toledo m. 231, 233, 239, 463—465, 467, 474, 582 toledański emirat 463 Tolosa zob. Tuluza tolosańskie królestwo zob. Wizygotów królestwo Tołarz. 611 Tołbuchin 893 Toluj 595—597 Tomasz Arcruni 559 Tomasz Mecopecy 673 Tomasz Słowianin 15, 245, 246 Tomasz z Akwinu 412, 462, 708 Tomicz 837 Tomisław, ks. Chorwacji 259 Tondrak m. 551 Tonkin (Bać Bo) kraj 337, 630 Tonkińska Zatoka 49 Tonie Sap j. 338 T'opa (T'opar), ród 32 T'opa Kuej 32 T'opar zob. T'opa T'opa Sykung 336 Topi Andrzej 842 Toplica rz. 841 Toramana, wódz Heftalitów 68 Torgul-bek 546, 567 Torki 531 Torłak Kemal 830 Tormaa zob. Jogentagana Toropiec m. 865 Toros Roślin 560 Torąuemada 814 Toruń m. 803 Torżek m. 677 Toskania 195, 201, 203, 205, 431, 447, 448, 455, 458, 697, 709 986 Totila, kr. Ostrogotów 99 Toul m. 435 Touraine, hrabstwo 402 Touraine prow. 420, 423 Touranai m. 155, 720 Tours m. 165, 401, 744, 745 Tracja 81, 97, 100, 246, 252, 255, 256, 286, 477, 478, 480, 481, 827, 836, 856, 857 Trakowie 91 Tran zob. Trogir Tran, dynastia 628, 629 Tran Kuo Tuan, wódz wietnamski 629 Transiordania 115 Trapezunt (Trebizonda) m. 242, 248, 890 Trapezunt, cesarstwo 481, 827, 832, 890 Trapezunt prow. 552 Traval zob. Trawi Trawi (Traval) 478, 485 Trawunia 258 Trebizonda zob. Trapezunt Trembowla m. 487 Trendowie 220 Trewir m. 73 Triezin zob. Ale wiz Triezin Tristan 408, 445, 572 Trogir (dawn. Tran) 259 Troicko-siergiejewski klasztor 878, 892 Troki m. 899 Trondheim m. 784 Trotusz m. 854 Troyes m. 87, 393, 394, 734 Trpimir, ks. Chorwacji 259 Trubież rz. 287 Trypolis m. 380, 381, 390 Trypolisu hrabstwo 383, 386 Tsurajuki (Ki Tsurayuki) 352 Tiibingen zob. Tybinga Tu Cien-te 36 Tuccio Domenico di 701 T'u-cue zob. Turcy (plemiona tureckie) Tucydydes 894 Tudorowie, dynastia 757 Tu Fu 45 Tugaj Timur-chan, ilchan 664 Tugłukidzi, dynastia 640 Tu Ju 35, 315 Tukuhun zob. Togonowie Tulunidzi, dynastia 130, 131, 578 Tuluza (dawn. Tolosa) 84, 212, 382, 383, 393, 403, 404 Tuluzy hrabstwo 191, 404 Tuman rz. 613, 616 Tumański 544 Tunezja 577, 578, 580 Tungabhadra rz. 640, 642 Tunguzowie zob. Ewenkowie Tun-huang m. 31, 36, 37, 44, 45, 316, 330 Tunis m. 130, 583 Tura rz. 882 Turabek-chanym 658 Turcja 7, 15, 515, 667, 673, 824, 826, 829, 831, 833, 841, 882, 888, 890, 898 Turcy 670, 827, 829—833, 841—843, 848, 854, 857— 859, 877, 883, 890 895, zob. też Turcy osmańscy Turcy (T'u-ciie) 32, 38—40, 109, 110, 145, 264, 382, 533, 542, 547, 566, 591, 592 Turcy ałtajscy 32, 109 Turcy karachanidzcy 567 Turcy koczownicy 141, 145 Turcy małoazjatyccy zob. Turcy osmańscy Turcy Oguzowie 294, 545, 546, 554, 568, 569, 574, 575, 580,597,667,826,829,834, zob. też Oguzowie seldżuccy Turcy osmańscy (Osmanowie) 667, 826 Turcy-Seldżucy 379—381, 386, 477—479, 533, 547, 554—556, 559, 567, 568, 577, 580 Turcy środkowoazjatyccy 655 Turda m. 517, 851 turecki kaganat 38, 40, 141, 142 turecki kaganat wschodni 40, 142, 342 turecki kaganat zachodni 40, 142, 143, 150 tureckie plemiona 8, 9, 17, 318, 505, 533, 540, 545, 546, 591, 661, 665, 672, zob. też Turcy (T'u-cue) Turgesze 146 Turkiestan m. 658 Turkiestan Wschodni 30, 40, 142, 324, 334, 335, 533, 545—547, 588, 594, 652, zob. też Sinciang Turkmeńska SRR 546 Turoldus 408 turowsko-pińska ziemia 895 turowsko-pińskie księstwo 525, 529 Turów m. 287 Turyngia 165, 178, 192, 194, 431, 765 Tus m. 544, 664 Tuszynowie 671 tuwińskie ziemie 533 Twer m. 677, 685, 866—869, 872—874, 879, 881, 891, 893 twerskie księstwo 868, 870, 872, 873, 877, 881, 890, 891 Tyberiada m. 386 Tyberiusz I, ces. wschodn. rzym. 99 Tybet 18, 29, 40, 48, 49, 73, 334—336, 596, 604, 607 Tybetańczycy 48, 49, 142, 326, 334—336, 355, 592 Tybetano-Birmańczycy 339 Tybinga (Tiibingen) m. 774 Tybr rz. 452 Tygrys rz. 113, 131, 249, 341, 667, 670 Tyler Wat 15, 746, 751—753 987 Tyne rz. 419 Tyr m. 380, 386, 390 Tyreńskie Morze 205 Tyrnowo m. 486, 487, 836, 841, 844 Tyrol 765 Tywerey 282, 284, 517 Uzbecy 142, 597, 657, 658 Uzgend m. 550 Uzowie 531 Uzun Hasan, władca Ak Kojunłu 667, 672, 673, 833 Uzza 116 Uzzano, ród 704 Ubajdallah; założyciel dynastii Fatymidów 577, 578 Ubisi m. 558 Ubejd-i Zakani 668 Uberti 709, zob. Farinata degli Uberti Ucz prow. 633 Udeheiczycy zob. Udiahaj Udiahaj (późniejsi Udehejczycy) 533 Udmurtowie (Wotiacy) 531, 532, 882 Udzi-Jamada m. 624 Udżdżajn m. 369 Uganda prow, 675 Ugedej, 595—597, 600, 650, 660 Uglicz m. 878, 893 Ugolino delia Gherardesca 709 Ugra rz. 883, 886 Ugrowie 505, 517, zob. też Węgry Ugrofinowie 279, 282 Ugrowiesk m. 519 Ujgurzy (Ujgurowie) 38, 40, 323, 324, 326, 545, 588, 594 Ukraina 684, 832, 833, 875, 895—898 Ukraińcy 895 Uld Fasi, ks. szwedzki 679 Ulfilas 89 Ulicze 282, 284, 517 Ulm m. 432, 446 Ulrych, ks. wirtemberski 772 Ułu Muhammed, chan kazański 878, 881 Uługbek, sułtan 656—659, 665 Umajado (Siotoku-taisi), regent 58 Upland, kraj 220 Uppsala m. 223, 783, 784 Ural g. 505, 526, 532, 880, 881 Urban II, papież 381 Urbino m. 704, 717 Urgencz m. 541, 542, 548, 549, 593, 650, 654, 658 Uriąua m. 815 Urmia m. 561 Urosz I, kr. Serbii 838 Usama ibn Ałunkiz (Munkidh) 385, 568 Ussuryjski Kraj 533 Ustiug m. 526, 685, 868, 877, 879 Ustiużna Żeleznopolska m. 865 Uświat m. 529 Utbi 566 Uzbeków chanat 657 Valea Alba m. 854 Yalladolid m. 467 Yalla Lorenzo 714 Yalmiera (Wolmar) m. 901 Yalois zob. Walezjusze Yanern zob. Wener Yarlungo m. 695 Yas, komitat 511 Yaslui m. 854 Yata 510 Yattern zob. Wetter Yellutiowie, rodzina kupiecka 698 Yenette, Jean Fillon de 728, 740 Yentadour Bertrand de zob. Bertrand de Yentadour Yercelli m. 690, 692 Yerdun m. 178, 185, 201 YerntallatoSll Yerrocchio Andrea del 703, 717 Yezelay m. 212 Yidal Pierre 409 Yillard z Honnecourt 410 Yillehardouin Geoffroi 409 Yillon (Francois de Montcorbier) 743 Yincennes m. 744 Yinland 224 Viollet-le-Duc 375 Yisby m. 782, 893 Yisconti, ród 702 Yitry, Jacąues de zob. Jakub z Yitry Yittorino da Feltre 713 Yrancić Faust 845 Wace Robert 189 Wachtang I Gorgasal (Gorgasar), kr. Kartlii 149 Wacław, ks. czeski, brat Bolesława I 495 Wacław I, kr. Czech 494, 495 Wacław II, kr. Czech 494, 495, 798 Wacław IV, kr. Czech 788, 789, 792 Wagria 434 Wahań Mamikonian 149 Waiblingen m. 451 Walabhi m. 365 Walabhi, państwo 69 Walarszapat m. 147 988 Walasz, szach 149 Waldemar I, kr. Danii 780 Waldemar II, kr. Danii 442, 780 Waldemar Atterdag, kr. Danii 781 Waldehausen Konrad 789 Walencja m. 231, 464, 465, 470 Walencja prow. 238 Walencji emirat 233 Walerian, ces. wschód, rzymski 110 Walezjusze (Yalois), dynastia 725, 726 Walia 213, 215, 421, 426 Wallace William 426 Walter von der Yogelweide 445. Walachowie zob. Wołosi Wan j. 109, 150 Wan m. 552 Wandalowie 84—87, 98, 156, 230 Wang An-szy 327, 328 Wang-chan 591 Wang Gon, władca Thebon 344 Wang Si-czy 37 Wang Sien-czy 323 Wang Siian-c'e 49, 356 Wang Wej 45 Warachsza m. 143 Wardan Ajgecki (Ajgekacy) 559 Wardan Wielki 673 Wardan Mamikonian 148, 149 Waregowie 255, 257, 279, 282, 283, 285, zob. też Nor- manowie Warna m. 255, 806, 807, 831, 836, 848, 854 Wartburg m. 441, 445 Warszawa m. 803 Warwick m. 762 Wasak (Siunicki) 149 Wasita m. 133 Waspurkan, królestwo 554 Wassaf 668 Watapi m. 69 Watykan 308 Wasyl I, ks. moskiewski 875, 876, 890 Wasyl Kosooki, ks. galicki 877 Wasyl II Wasyliewicz (Ciemny) ks. moskiewski 877—879 Wasylko Romanowicz, ks. wołyński 529, 533 Wasylko Rościsławowicz, ks. Trembowli 487 Wawrzyniec Wspaniały Medyceusz 704., 718 Wej, państwo 28 Wej-ho rz. 42 Welbużd m. 837 Weled Sułtan 834 Welfowie, dynastia 432, 451, 529 Welserowie, kupcy 765 Wełtawa rz. 262, 266 Wenden (Cesis, Kies) m. 675, 901 Wenecja m. 86, 203, 259, 260, 368, 371, 378, 384, 387, 388, 390, 447, 448, 450, 455, 459, 477, 489, 490, 493, 512, 513, 554, 580, 581, 596, 667, 672, 689, 697, 701—703, 717, 763, 764, 818, 820, 822, 824, 827, 828, 833, 840, 843, 846, 847, 888, 893, 894 Wenecjanie 259, 260, 376, 388, 480, 490, 513, 830, 882 Wenedzi 79 Wener (Wanern) j. 220 Wen-ti zob. Jang Cień Weramin m. 669 Werdona 487 Wergiliusz 708, 711 Werona m. 203, 704 Wessex, królestwo 214, 217, 227 Westminster m. 425 Westfalia 434, 766 Wetter (Wattern) j. 220 Wezera rz. 224 Węgry 196, 268, 271, 297, 370, 376, 397, 489, 493, 494, 502, 508, 509, 511—514, 525, 528, 529, 534, 596, 678, 680, 684, 763, 770, 795, 799, 802, 803, 806, 826—828, 833, 839, 840, 843, 845, 847—850, 852, 854, 886 Węgrzy 194, 195, 206, 255, 264, 266, 267, 271, 273, 285, 286, 487, 490, 505, 506, 508, 510, 511, 592, 831, 848, 849, 853, 854, zob. też Ugrowie Wiadhapura m. 51 Wiatka zob. Chłynów wiatska ziemia 881 Wiatycze 274, 280, 282, 284, 288, 891 Wiaźma m. 868, 876, 886 Widiapati 643 Widin zob. Widyń Widyń (Widin) m. 827, 831, 836, 837 widyńskie królestwo 837 Widukind 211 Widżaja, dynastia 645 Widżaja (ob. Binh Dinh) m. 339 Widżajanagar m. 640 Widżajanagar, państwo 640—643 Widżnaneszwara 365 Wielka Brytania 430 Wielka Orda 881—883 Wielkich Seldżukidów sułtanat zob. Seldżuków sułtanat Wielkie Księstwo Litewskie 531, 684, 785, 804, 873, 876, 882, 895, 898—900 Wielkie Księstwo Włodzimierskie 870, 872, 873, 875, 890 Wielkie Łuki m. 883 Wielki Presław zob. Presława wielkomorawskie państwo 265—267, 269, 273, 282, 505, 506 Wielkopolska 269, 500, 678, 769, 797—800, 803 989 Wielkorosja 525, 684 Wieluńczanie (Wolinianie) 268 Wieprz rz. 267 Wietnam (Annam) 7, 49, 338, 339, 611, 628-630, 645 Wietnamczycy 50, 337—339, 611, 629 Wikingowie 224, 780 zob. też Normanowie Wilhelm I Zdobywca, kr. Anglii 413, 414, 416, 418, 419 Wilhelm II, kr. Sycylii 479 Wilhelm z Conches 407 Wilhelm (Guillaume) z Jumieges 189 Wilhelm z St. Thierry 411 William Fitz-Osbert „Długobrody" 423 Wilno m. 868, 899 Wincenty Kadłubek 504 Winchester m. 428 Wisła rz. 262, 431, 674, 680 Wismar m. 443, 764, 766 Wisznu 362 Wiślanie 268, 269 Wiślany Zalew 676 Wiślica m. 502 Witebsk m. 521, 529, 531, 684, 868, 897 Witkowicze, ród 495 Witold, w. ks. litewski 794, 804, 876, 877, 900 Wizygoci 81, 84, 87, 95, 99, 101, 156, 200, 214, 230, 231, 236, 239, 472 Wizygotów królestwo 84 wizygocko-hiszpańskie królestwo 231 Włada Cepesz, hospodar wołoski 854 Władymirko Wołodarewicz, ks. halicki 523, 528 Władysław, kr. Czech., syn Kazimierza Jagiellończyka 806 Władysław Herman 500 Władysław Łokietek 798, 799, 846 Władysław Jagiełło 794, 795, 804, 806, 808, 874, 899 Władysław III (Laszlo V) kr. Polski i Węgier 806, 831, 848 Władysław II Wygnaniec, ks. śląski i krakowski 500 Władysław I (Laszlo), kr. Węgier 510—512 Władysław (Laszlo) VI kr. Węgier 848, 849 Włochy (Italia) 10, 15, 17, 19, 178, 185, 193, 195, 196, 198—205, 210, 213, 225, 230, 250, 307—309, 311, 368, 369, 371—373, 376, 377, 380, 382, 386, 391, 413, 419, 422, 431—433, 435, 437, 438, 440, 441, 447—449, 451—453, 455—458, 460, 470, 477, 557, 577, 672, 678, 689, 690, 692, 694, 697—702, 704, 705, 707, 709,710, 712, 717, 724, 732, 736, 755, 759, 763— 765, 778, 795, 812, 833, 836, 843, 845, 847, 851, 877, 888, 890 Włodzimierz, ks. sierpuchowski 874 Włodzimierz Światosławowicz, ks. kijowski 267, 284, 285, 287, 290, 292, 294, 299, 495, 529, 542 Włodzimierz Monomach, ks. perejasławski i kijowski 296—299, 302, 512, 513, 517, 525, 555 Włodzimierz nad Klaźmą m. 521, 525, 526, 536, 596,. 677, 685, 872, 891 włodzimi'ersko-suzdalskie księstwo 522, 525, 526, 532r 536 Włodzimierz Wołyński m. 287, 520, 521, 537, 678, 682; Włosi 510, 554, 755, 845, 855, 882, 890 Wogułowie zob. Mansowie Wojciech z Brudzewa 807 Wojnisław, ks. Zety 488 Wojtech Grzegorz 485 Wolfram von Eschenbach 445 Wolin m. 268, 370, 500 \To inianie zob. Wieluńczanie Yrolmar zob. Yalmiera Wołchow rz. 225, 528, 868, 869 Wołga rz. 79, 150, 225, 278, 283, 286, 287, 294, 505., 525, 526, 532, 542, 552, 677, 679, 682, 872, 881— 883, 891 Wołogda m. 868, 877, 879 Wołokołamsk m. 873, 893 Wołos 287 Wołosi (Wałachowie) 515, 516, 831, 832, 841, 847, 848., 854 Wołoszczyzna 515—517., 826, 833, 847, 849—855 Wołyń m. 528, 684, 799 Wołyń 290, 293, 296, 523, 528, 529, 535, 895, 898 wołyńskie księstwo 528, 529, 895, 898 wołyńskie księs.two 528, 529, 895, 989 Wormacja m. 432, 770 Woronec m. 855 Woroneż rz. 874 Wotiacy zob. Udmurtowie Wotska Piatina m. 865 Wożą rz. 874 Wratysław I, ks. Czech 267 Wratysław II, ks. Czech 492, 493 Wrocław m. 268, 499, 502, 678, 797, 800, 802, 803 Wschodnie Cesarstwo Rzymskie zob. Bizancjum Wschodnie Śródziemnomorze 378, 391 Wszesław Briaczysławicz, ks. połocko-miński 295, 529- Wsiewołod, ks. nowogrodzki 522 Wsiewołod Jarosławowicz, ks. rostowski 294, 295 Wsiewołod Olgowicz, ks. czernihowski 523 Wsiewołod Jurijewicz „Duże Gniazdo", ks. suzdalski 526, 529, 539 Wsiewołoż m. 519 Wu, państwo 28, 50 Wu-cung, ces. chin. 47 Wukan, żupan Kaszki 488 Wu Tao-cy 45, 46 Wu-ti zob. Sy-ma Jen 990 Wyborg m. 683 Wycliffe John 748—750, 756, 759, 789 Wyczegda rz. 532, 876 Wyczegda Górna rz. 880 Wydubicki monaster 300 Wyszehrad m. 497, 792, 793, 799 Wyszogród (Wyszgorod) m. 300 Yldzi Mundok 54 York m. 181, 227, 418, 428 York, dynastia 575 York, hrabstwo (Yorkshire) 418 Yoshimitsu zob. Josimitsu Ypres m. 393, 851 Zabajkał 29 Zachariasz 556 Zacharydzi, ród 556 Zachelmie (Zachlumie) 258 Zachlumie zob. Zachełmie Zachodnie Cesarstwo Rzymskie 10, 85, 87, 91, 94, 95, 155, 166, 200, 233, 240, 243, 306 zachodniobułgarskie carstwo 257 Zachodniogruzińskie królestwo zob. abchaskie królestwo Zadar zob. Zara Zahir ad-Din Farabi 561 Zakarpacie zob. Ruś Zakarpacka Zakaukazie 7, 18, 91, 106, 115, 122, 125, 126, 140, 147, 149, 150—153, 242, 286, 297, 389, 477, 481, 526, 531, 532, 540, 550—553, 555, 557, 562, 563, 567, 597, 649, 660, 670—673, 676, 888, 890 Zakinthos w. 480 zakon inflancki 876, 883, 884, 886, 898, 900, 901 zakon Kawalerów Mieczowych 442, 460, 501, 525, 675, 676, 680, 900 zakon krzyżacki zob. Krzyżacy Żal 572 Zallaka m. 582 Zamora m. 473 Zanzibar w. 132, 326 Zara (ob. Zadar) 259, 370, 387, 490, 840 Zaratustra 105 Zarir 111 Zarzecze zob. Mawarannahr / Zarzma, klasztor 673 Zasław m. 529 Zatocznik Daniel 520, 521, 538 Zawichost m. 678 Zawołocze 527 Zebello g. 692 Zeno Caterino 667 Zenon 150 Zerawszan rz. 650 Zeta 258, 485, 488, 841 zob. też Czarnogóra Zija ad-Din Barani 644 Zikrawejk 133 Ziware m. 573 Zjednoczone Królestwo Aragonii zob. Aragonii i Kata- lonii królestwo Zliczanie 263 Złota Orda (chanat kipczacki) 517, 597, 599, 654, 657,. 667, 682—685, 820, 821, 861, 864, 868—878, 881,, 882, 891, 993 Złotoryja m. 502 Złoty Róg 858, 868 Znojm m. 493 Zoe Paleolog, żona Iwana III 888 Zubeir, kalif 125 Zulfugar Szyrwani 673 Zurych m. 452 Zwienigorod m. 523, 526, 892 Związek Hanzeatycki zob. Hanza „Związek siedmiu plemion słowiańskich" 253 Związek Szwajcarski zob. Szwajcarski Związek Zwojnimir, bań Chorwacji 489 Zwornik m. 839 Zygfryd 443 Zygmunt Kiejstutowicz, ks. litewski 898 Zygmunt Korybutowicz 795 Zygmunt Luksemburski, kr. Węgier, Czech i ces. niem.. 788, 791—793, 828, 847, 848, 854 Żanjang m. 607 Żeliwski Jan (Żelivsky) 792, 795 Żinan 49 Żiżka Jan 792, 793, 795, 805 Żmudź 531, 769, 804, 899, 900 Żoużanie zob. Żuanżuanie Żółte Morze 38, 54, 344 Żółta rzeka zob. Huang-ho Żuanżuanie (Żoużanie) 32, 33, 38 Żydzi 103, 106, 120, 121, 130, 134, 231, 264, 381, 390,. 579, 580, 814, 829, 832 SPIS ILUSTRACJI wielobarwnych i jednobarwnych (na wklejkach) BELKOWANIE PUŁAPOWE W WIEŻY W SI-AN W PROWINCJI SZENSI. Budowla drewniana w stylu klasycznej architektury chińskiej. Szczytowy okres dynastii T'ang. Rekonstrukcja .... 32—33 „UCZENI" LUB „OGRÓD LITERATURY". Malowidło Hań Huanga VIII w. ....... 48—4?" ZWIERZĘ BAŚNIOWE PODOBNE DO LWA. Jeden z posągów w cmentarnej alei dynastii Liang k. Nankinu. Ok. 520 r. .......................... 48—49 SIEDZĄCY BUDDA. Posąg wysokości 21 m. groty k. Tat'ung, prowincja Szansi, 409—448 .... 48—49 RUMAK CESARZA T'AJ CUNGA. Płaskorzeźba. Ok. 637 r. .............. 48—49 POSTAĆ KOBIECA. Fragment posągu z piaskowca. Kambodża VII w. .......... 64—65 WEJŚCIE DO BUDDYJSKIEJ ŚWIĄTYNI PULKUK-SA K. KIONGDZU (Korea) ..... 64—65 ' BUDDA. Malowidło ścienne w świątyni skalnej w Adżancie. VII w. ............ 64—65 BUDYNKI KLASZTORNE HORIUI K. NARY (JAPONIA) OK. 607 R. Pięciopiętrowa pagoda jest najstarszą budowlą drewnianą na świecie ................... 80—81 BOGINI KICIJOTEN, CZCZONA W JAPONII JAKO BOGINI SZCZĘŚCIA I DOSTATKU RO- DZINNEGO. Malowidło ścienne w świątyni Jakusiji k. Nary. Ok. 770 r. ......... 80—81 KSIĄŻĘ SIOTOKU TAISI Z DWOMA SYNAMI. Barwne malowidło na jedwabiu przypisywane księ- ciu Asie z Korei. VII-VIII w. ........................ 80—81 CESARZ JUSTYNIAN. Fragment mozaiki. Rawenna, San Vitale. Ok. 545 r. ......... 96—97 CHŁOPIEC Z OSŁEM. Mozaika zdobiąca posadzkę pałacu cesarskiego w Konstantynopolu. Prawdo- podobnie V w. ............................. 96—97 SREBRNA CZARA SASANIDZKA. Fragmenty częściowo pozłacane. V-VI w. ........ 112—TTŚ PŁASKORZEŹBA SKALNA W TAK-I BOSTAN. (Iran) VI-VII w. ........... 112—113 FASADA ZAMKU MSCHATTA KALIFA OMAJJADÓW WALIDA II. Ok. 743/744 ...... 128—129 STYLIZOWANE ORNAMENTY ROŚLINNE. Meczet Kubbat as-Sachra w Jerozolimie. Ok. 700 r. 128—129 SIEDZĄCY MĘŻCZYZNA. Fragment fresku z pałacu w Pendżikencie (Azja Środkowa) VII w. "~. . . 144^145 KARTA Z WINIETĄ Z IZBORNIKA SWIATOSŁAWA. 1073 ............ 288—289 UPRAWA I ZBIÓR RYŻU. Malowidło ścienne w klasztorze skalnym w Tunhuangu. Okres dynastii Sung (960—1249) ................... ......... 320—321 PRZYWILEJ M. LUBEKI WYSTAWIONY PRZEZ CESARZA FRYDERYKA II w 1226 r. ... 432—433 EKKEHARD I UTA~Figury fundatorów w chórze katedry w Naumburgu. Ok. 1250 r. . . .~~. 432- 433 KAPLICA DWORSKA W ZAMKU KRÓLÓW NORMAŃSKICH W PALERMO. 1132—1140 . . 448-449 ZESPÓŁ MONUMENTALNY: KATEDRA, BAPTYSTERIUM, DZWONNICA. PIZA XI-XIII W. 448 - 449 PASTERZE. Fresk w klasztornym kościele Sopoczani. (Serbia). 1263 r. ........... 528- 529 ZŁOTOWŁOSY ANIOŁ. Ikona nowogrodzka XII w. ................ 528 529 .MAUZOLEUM SAMANIDY ISMAILA W BUCHARZE (zm. w 907 r.) .......... 544-545 992 KOCIOŁEK BRĄZOWY Z HERATU. INKRUSTOWANY SREBREM I MIEDZIĄ. 1163 r. . . . 544—545 MIHRAB W MECZECIE MAIDAN W KASZANIE. Iran 1226 r. ............ 568—569 MAUZOLEUM EMIRA GURA W SAMARKANDZIE. Początek XV w. ........ . . 640—641 FRAGMENT PORTALU MAUZOLEUM MULK-AKA W SAMARKANDZIE. 1371 r. .... 640—641 SZKIC DO PORTRETU SUŁTANA HUSEJNA. MINIATURA. Koniec XV w. ....... 656—657 BITWA. Miniatura z rękopisu „Szah-name" Firdausiego. Afganistan 1430 r. ......... 656—657 PROCESJA NA PLACU ŚW. MARKA W WENECJI Z UDZIAŁEM DOŻY, W GŁĘBI KATEDRA SAN MARCO. Obraz Gentile Belliniego. 1496 r. .................. 696—697 ŚW. FRANCISZEK PRZED SUŁTANEM. Fresk Giotta w kościele Santa Croce. Florencja. Ok. 1320 r. 696—697 FRAGMENT OBRAZU „WIOSNA" SANDRO BOTTICELLEGO. Ok. 1480 r. Trzy Gracje . . . 696—697 FRAGMENT OBRAZU „WIOSNA" SANDRO BOTTICELLEGO. Ok. 1480 r. Głowa Gracji . . . 696—697 FEDERICO DA MONTEFELTRO, KSIĄŻĘ URBINO. Portret Piero delia Francesca. XV w. . . 704—705 ILUMINOWANA KARTA Z FRANCUSKIEGO PRZEKŁADU LIWIUSZA. XV w. ..... 720—721 RATUSZ W TANGERMUNDE. Ok/1430r. ................... 768—769 POSIEDZENIE SADU. Miniatura w hamburskim kodeksie prawa miejskiego. 1497 r. ...... 768—769 UROCZYSTOŚĆ KURKOWA W OGRODZIE CECHOWYM. Obraz mistrza z Antwerpii. Ok. 1490 r. 768—769 SCENA W PORCIE W CZASACH HANZY. Miniatura w hamburskim kodeksie prawa miejskiego. 1497 i. ................................ 768—769 KOCHANKOWIE GOTAJSCY. Olej. Koniec XV w. ................ 832—833 SEWASTOKRATOR KALOJAN. Malowidło ścienne w kościele w Bojanie. (Bułgaria). XI-XIII w. 848—849 SPIS MAP Europa, Azja i Północna Afryka w połowie V w. .................. 16—17 Chiny, Korea, Indie, Japonia i kraje ościenne w VII i pierwszej połowie VIII w. ....... 40—41 Cesarstwo Rzymskie na przełomie IV-V w. Wędrówki ludów .............. 82—83 Wschodnie Cesarstwo Rzymskie i Słowianie w drugiej połowie VI i w VII w. ......... 96—97 Arabia, Iran i Azja Środkowa w VI i pierwszej połowie VII w. .............. 112—113 Kalifat arabski — druga połowa VII-VIII w. .................... 123 Państwo Franków — koniec V — pierwsza połowa IX w. ............... 167 Cesarstwo Bizantyjskie — IX — pocz. XI w. ................... 241 Europa w końcu IX — początku XI w. ..................... 216—217 Ruś — koniec X — początek XII w. ...................... 275 Narody i państwa Wschodniej Europy w IX-X w. (do 980 r.) .............. 304—305 Chiny, Korea, Japonia i kraje ościenne w XI w. i połowie XII w. ............ 336—337 Wyprawy krzyżowe do krajów wschodniej części basenu śródziemnomorskiego (1096—1204) .... 384—385 Francja w XII — początku XIV w. ...................... 400—401 Anglia w XII-XIII w. ........................... 417 Niemcy i Włochy — XII — pierwsza połowa XIII w. ................ 437 Hiszpania i Portugalia w XII-XIII w. ...................... 466 Państwo czeskie w drugiej połowie XIII w. Państwo czeskie w połowie XIV w. ........ 496 Polska w XII — pierwszej połowie XIII w. .................... 499 Państwa południowosłowiańskie — koniec XII — początek XIII w. Węgry, Siedmiogród, Mołdawia i Wołoszczyzna w XIII w. ......... ^ ............... 507 63 • Historia powszechna t. III 993 Azja Środkowa w X w. Kraje Zakaukazia w IX-X w. ................. 544—545 Państwo Seldżuków na terenie Iranu i krajów sąsiednich w końcu XI w. ........... 576—577 Podboje mongolskie i ukształtowanie się państw mongolskich (ułusów) w XIII w. ....... 592—593 Indie w XIV w. ............................. 634 Kraje Mórz Południowych .......................... 646 Ruś w końcu XII — pierwszej połowie XIII w. Tatarskie najazdy na kraje Wschodniej i Środkowej Europy 672—673 Włochy w XIV-XV w. ........................... 691 Francja w drugiej połowie XV w. ....................... 723 Wojna stuletnia (1337—1453) ........................ 736—737 Europa Środkowa w końcu XV w. ....................... 768—769 Wojny husyckie w Czechach (1419—1434) .................... 784—785 Państwo polskie w połowie XIV w. ....................... 799 Rozwój państwa osmańskiego (XIII-XV w.) .................... 800—801 Europa, Azja i Północno-Wschodnia Afryka w końcu XV w. .............. 816—817 Formowanie się państwa rosyjskiego w XIV-XV w. .................. 864—865 SPIS TREŚCI Wstęp ................................. 7 Część I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W CHINACH. POWSTANIE I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W TYBECIE, INDOCHINACH, KOREI, JAPONII I INDIACH Rozdział 1. ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W CHINACH (III—VIII W.) ...... 27 Chiny na początku III w. Upadek cesarstwa Hań. Okres „Trzech Królestw" — 27. Rozwój stosunków feudalnych w III— IV w. Cesarstwo Gin — 28. Koczownicze plemiona Azji Północno- Wschodnie j i Centralnej — 29. Najazd Hunów i upa- dek cesarstwa Gin — 30. Utworzenie państwa północnego Wej. Żuanżuanie — 32. System nadziałów — 33. Chiny południo- we w IV—VI w. Przywrócenie jedności państwowej i ożywienie gospodarcze — 35. Kultura chińska w III—VI w. — 36, Taoizm i buddyzm — 37. Turcy i ich ustrój społeczny — 38. Walka imperium T'angów z Turkami i rozwój jego teryto- rium — 40. Organizacja władzy państwowej w cesarstwie T*angów. Stany — 41. Rozwój gospodarczy w VII—VIII w. Miasta — 42. Kultura materialna i sztuka — 44. Literatura i filozofia — 45. Religia — 47. Rozdział II. POWSTANIE I ROZWÓJ FEUDALIZMU W TYBECIE, INDOCHINACH I KOREI . . 48 1. Tybet ............................... 48 2. Indochiny .............................. 49 Lin-i (Czampa) w III—VIII w. — 49. Sytuacja w Wietnamie w III—VIII w. — 50. Funan i Gżenia w III—VIII w. — 50. Stosunki handlowe Indochin w III—VIII w. — 51. 3. Korea 51 Sytuacja Korei w IV—VI w. Państwa Kogurio, Pekcze i Silla — 51. Zjednoczenie półwyspu pod władzą'Silli — 53. Roz- kwit Silli w VII—VIII w. Kultura koreańska — 55. Rozdział III. POWSTANIE I ROZWÓJ FEUDALIZMU W JAPONII (III—VIII W.) ....... 5T Powstanie państwa wczesnofeudalnego — 57. Przewrót Taika — 59. Przeżytki niewolnictwa po przewrocie Taika — 60. Ziemie feudalów — 60. Kultura w VIII w. — 62. Rozdział IV. UPADEK USTROJU OPARTEGO NA NIEWOLNICTWIE I POWSTANIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH W INDIACH (IV—VI W.) .................. 63» Indie w IV—V w. — 63. Powstanie elementów feudalizmu — 65. Najazd Heftalitów — 68. Plemiona indyjskie nie wcho- dzące w skład państwa Guptów — 69. 995 Część II UPADEK USTROJU OPARTEGO NA NIEWOLNICTWIE I PRZEJŚCIE DO FEUDALIZMU W KRAJACH EUROPY, AZJI PRZEDNIEJ I ŚRODKOWEJ. POWSTANIE PAŃSTW WCZESNOFEUDALNYCH Rozdział V. POWSTANIE STOSUNKÓW FEUDALNYCH W PÓŹNYM CESARSTWIE RZYMSKIM. WĘDRÓWKI PLEMION GERMAŃSKICH I SŁOWIAŃSKICH .......... 73 1. Cesarstwo Rzymskie na zachodzie ...................... 73 2. Ustrój społeczny Germanów i Słowian południowych ................ 76 Germanowie — 76. Słowianie — 79. 3. Rewolucyjne ruchy niewolników i kolonów rzymskich. Zdobycie Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie przez plemiona germańskie ......................... 80 Wielka wędrówka ludów i rewolucyjne ruchy niewolników oraz kolonów — 80. Utworzenie państw barbarzyńskich na terytorium Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego — 84. Upadek Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie — 87. Kościół chrze- ścijański — 88. Kultura Cesarstwa Zachodniego — 90. 4. Kryzys ustroju opartego na niewolnictwie i powstawanie stosunków feudalnych w Cesarstwie Rzysa- skirn na Wschodzie (Bizancjum). Osiedlenie się na jego terytorium Słowian oraz innych ludów . . 91 Cesarstwo Rzymskie na Wschodzie — 91. Ustrój społeczno-gospodarczy — 93. Sytuacja mas ludowych. Ruchy ludowe w IV—VI w. — 95. Nieudana próba umocnienia Cesarstwa w połowie VI w. — 96. Nowa fala rewolucyjnego ruchu nie- wolników i kolonów na przełomie VI—VII w. — 99. Słowianie i Cesarstwo Bizantyjskie — 100. Zmiany w społeczno- gospodarczym i politycznym ustroju Bizancjum w VII w. — 100. Kultura w IV—VII w. — 101. Rozdział VI. IRAN WCZESNOFEUDALNY OD V DO POŁOWY VII W. ........... 103 Rozwój społeczno-ekonomiczny od V do pierwszej połswy VII w. — 103. Religia i kościół — 105. Ruch ludowy mazda- kitów — 106. Reforma podatkowa Chosrowa i Anoszirwana — 108. Zagraniczna polityka Sasanidów w VI i w pierwszej połowie VII w. — 108. Kultura— 110. Rozdział VII. ARABIA NA POCZĄTKU VII W. PODBOJE ARABSKIE I KALIFAT ARABSKI (VII—X W.) ............................. 112 1. Zjednoczenie Arabii i początek podbojów arabskich ................ 112 Arabia na początku VII w. — 112. Arabowie poza Półwyspem Arabskim — 115. Kultura arabska na początku VII w. — 115. Religia — 116. Społeczno-ekonomiczny kryzys w Arabii — 116. Powstanie islamu — 117. Przesłanki utworzenia pań- stwa arabskiego— 118. Ideologiczne podstawy wczesnego islamu— 118. Początek państwa arabskiego i podboje arab- skie — 120. 2. Kalifat arabski od VII do X w. ....................... 121 Następstwa podbojów'arabskich VII—VIII w. — 121. Kalifat w VII f w Pierwszej połowie VIII w. — 122. Stosunki agrar- ne za Omajjadów. Sytuacja chłopów — 126. Powstanie Abu Musifma i upadek władzy Omajjadów — 126. Rozwój stosun- ków feudalnych w kalifacie od połowy VIII do IX w. Ruchy ludowe— 127. Islam — religia feudalizmu— 129. Iran w IX w. — 130. Rozpad kalifatu w IX w. — 130. Rozwój sił wytwórczych w IX—X w. — 131. Powstanie zindżów — 132. Ismailici -r-132. Ruch fcarmatów. Ostateczny polityczny rozpad kalifatu — 133. Kultura arabska — 134. Rozdział VIII. POWSTANIE I ROZWÓJ FEUDALIZMU W AZJI ŚRODKOWEJ I KRAJACH ZAKAU- KASKICH(VW. — PIERWSZA POŁOWA IX W.) . ............... 140 1. Azja Środkowa od V do początków IX w. .................... 140 Ustrój społeczny w Azji Środkowej w V—VII w. — 140. Azja Środkowa i Turcy — 141. Azja Środkowa w VI i na początku VII w. — 142. Kultura — 143. Podbój Azji Środkowej — 144. Walka ludów Azji Środkowej z panowaniem kalifatu arab- skiego — 145. Upadek panowania arabskiego w Azji Środkowej w IX—X w. — 146. 2. Społeczeństwo wczesnofeudalne w krajach zakaukaskich od V do połowy IX w. ....... 147 Kształtowanie się wczesnofeudalnego społeczeństwa na Zakaukaziu — 147. Walka ludów zakaukaskich o wyzwolenie z jarz- ma sasanidzkiego Iranu w V—VI w. — 148. Kultura — 150. Podbój Zakaukazia przez Arabów — 151. Panowanie kali- fatu arabskiego w krajach zakaukaskich — 152. Walka ludów zakaukaskich przeciwko arabskiemu panowaniu — 153. 996 Rozdział IX. POWSTANIE I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W SPOŁECZEŃSTWIE FRAN- KIJSKIM (VI—IX W.) ......................... 155 1. Państwo frankijskie za Merowingów ..................... 155 Pochodzenie Franków. Utworzenie królestwa frankijskiego— 155. Prawo salickie i jego znaczenie—156. Gospodarka Franków według danych Prawa salickiego — 157. Wspólnota gminna — marka — 158. Rozkład stosunków rodowych. Po- wstanie nierówności majątkowej i społecznej — 159. Ustrój polityczny. Wzrost władzy królewskiej — 161. Społeczeństwo frankijskie w VI—VII w. — 163. 2. Imperium Karola Wielkiego ........................ 165 Utworzenie państwa karolińskiego — 165. Utrwalenie się feudalnej własności ziemi u Franków w VIII—IX w. — 168. Wtrącenie chłopa frankijskiego w poddaństwo — 170. Włość feudalna i jej życie gospodarcze — 170. Ciężka sytuacja chło- pów i ich walka z feudałami — 173. Wewnętrzna organizacja panującej klasy feudałów — 175. System administracyjny — 175. Wzrost politycznej władzy feudałów — 176, Wewnętrzna słabość cesarstwa Karolingów i jego szybki rozkład — 177. Kultura feudalno-kościelna — 178. „Renesans karoliński" — 180. Twórczość ludowa w okresie wczesnego średniowie- cza — 182. Rozdział X. FRANCJA, NIEMCY I WŁOCHY W OKRESIE WCZESNEGO FEUDALIZMU (IX—XI W.) ............................. 185 1. Francja w IX—XI w. .. ^. ....................... 185 Ostateczne ukształtowanie się feudalnej własności ziemi — 186. Sytuacja chłopów — 187. Wałka chłopów z feudałami — 188. Ustrój polityczny— 190. 2. Niemcy od IX do początku XII w. ...................... 192 Państwo wschodniofrankijskie w IX i na początku X w. i jego rozwój gospodarczy — 192. Szczególne cechy rozwoju feuda- lizmu w Niemczech w X—XI w. — 192. Utworzenie cesarstwa niemieckiego — 193. Powstanie saskie w latach 1073— 1075 — 196. Główne przyczyny walki o inwestyturę miedzy cesarstwem a papiestwem w XI w. — 198. Walka papiestwa z ce- sarstwem na przełomie XI i XII w. — 199. 3. Włochy w IX—XI w. .......................... 200 Włochy za Wizygotów i Longobardów — 200. Sytuacja chłopów w północnych i środkowych Włoszech w IX—X w. — 202. Sytuacja chłopów we Włoszech południowych i na Sycylii — 202. Miasta włoskie w IX—XI w. oraz ich walka z feuda- łami — 203. Ustrój polityczny we Włoszech w IX—XI w. — 204. 4. Kultura społeczeństwa wczesnofeudalnego we Francji, w Niemczech i we Włoszech w IX—XI w. 206 Upadek kultury w okresie od drugiej połowy IX do początku XI w. — 206. „Odrodzenie ottonowskie" — 210. Architek- tura i sztuki plastyczne — 211. Rozdział XI. ANGLIA I SKANDYNAWIA W OKRESIE WCZESNEGO FEUDALIZMU ..... 213 1. Anglia w VII—XI w. .......................... 213 Zdobycie Brytanii przez Anglosasów — 213. Gospodarka Anglosasów — 214. Wolna wspólnota gminna i początek jej roz- kładu — 214. Wzrost wielkiej własności rolnej i powstanie poddaństwa — 215. Organizacja władzy w królestwach anglo- saskich — 216. Szczególne cechy rozwoju feudalizmu w Anglii — 216. Zjednoczenie państw anglosaskich w IX w. i utwo- rzenie królestwa Anglii — 217. Najazdy Duńczyków. Walka Anglosasów z Duńczykami — 217. Rozwój stosunków feudal- nych w Anglii IX—XI w. — 218. 2. Utworzenie wczesnofeudalnych państw skandynawskich — Danii, Norwegii i Szwecji ..... 220 Początek feudalizacji — 220. Rozwój feudalizmu w Danii — 222. Norwegia we wczesnym średniowieczu — 222. Utworzenie państwa szwedzkiego — 223. Morskie wyprawy Normanów i ich najazdy na kraje europejskie — 224. 3. Kultura wczesnofeudalnego społeczeństwa w Anglii i Skandynawii ........... 225 Kultura Anglii — 225. Kultura Skandynawii — 229. Rozdział XII. PAŃSTWA WCZESNOFEUDALNE W HISZPANII (VI—XI W.) ......... 230 Hiszpania w okresie panowania Wizygotów i Swebów — 230. Arabskie panowanie w Hiszpanii w VIII—XI w. — 231. Kultura Hiszpanii w IX—XI w. — 233. Początek rekonkwisty. Powstanie państw Hiszpanii średniowiecznej — 235. Ustrój Asturii, Leonu i Kastylii w IX—XI w. — 236. Ustrój społeczny Aragonii i Katalonii w IX—XI w. — 238. Rezultaty osiągnięte w pierwszym okresie rekonkwisty — 239. 997 Rozdział XIII. ROZWÓJ FEUDALIZMU W BIZANCJUM W VII—XI W. ..... ..... 240 Rozwój stosunków feudalnych w VII—IX w. — 240. Handel i rzemiosło w VII—IX w. — 242. Państwo bizantyjskie i ko- ściół — 243. Sytuacja mas ludowych. Ruch paulicjan — 243. Ruch obrazoburców w VIII—IX w. — 244. Powstanie To- masza Słowianina. Ruch paulicjan w drugiej połowie IX w. •— 245. Rozwój stosunków feudalnych w IX—XI w. •— 246. Miasto w X w. — 248. Polityka zagraniczna w IX—XI w. — 249. Kultura — 250. Rozdział XIV. POWSTANIE I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W PAŃSTWACH POŁUD- NIOWOSŁOWIAŃSKICH I ZACHODNIOSŁOWIAŃSKICH (VII—XI W.) ...... 252 1. Słowianie południowi w VII—X w. ...................... 252 Słowianie południowi w połowie VII w. — 252. Powstanie państwa bułgarskiego — 253. Rozwój stosunków feudalnych w Bułgarii w VII—X w. — 254. Międzynarodowa sytuacja Bułgarii w okresie od VII do początku X w. — 255. Ruch bo- gomilski — 256. Upadek pierwszego państwa bułgarskiego — 257. Powstanie wczesnofeudalnych państw w Serbii — 258. Chorwaci i Słoweńcy w VII—X w. — 258. Aliasta wybrzeża adriatyckiego — 259. Kultura Słowian południowych — 260. 2. Słowianie połabscy w VI—XI w. ....................... 262 Siedziby plemion zachodnioslowiańskich — 262. Ustrój społeczny Słowian połabskich — 263. 3. Czesi, Morawianie i Słowacy w VI—X w. . .................. 263 Ustrój gospodarczy plemion czesko-morawskich. Powstawanie stosunków feudalnych — 263. Pierwsze organizacje pań- stwowe na terytorium Czech, Moraw i Słowacji — 264. Powstanie państwa czeskiego — 266. Zagraniczna polityka książąt czeskich w X w. — 267. 4. Ziemie polskie w okresie kształtowania się stosunków feudalnych i powstanie państwa polskiego (VII—XI w.) '............................. 267 Rozwój ekonomiczny w VI—X w. — 267. Powstanie państwa polskiego — 268. Rozwój stosunków feudalnych w X— XI w. — 269. Państwo polskie w X — na początku XI w. — 270. Antyfeudalne powstanie chłopskie w latach 1037—1038 — 271. Kultura —272. Rozdział XV. ROZKŁAD USTROJU WSPÓLNOTY PIERWOTNEJ I ROZWÓJ STOSUNKÓW FEU- DALNYCH U SŁOWIAN WSCHODNICH. RUŚ KIJOWSKA (VI —POCZĄTEK XII W.) . 273 1. Powstanie państwa staroruskiego z ośrodkiem w Kijowie ............... 273 Znaczenie okresu od VI do IX w. w historii wschodniej Słowiańszczyzny — 273. Ziemie ruskie w VI—VII w. — 274. Roz- wój społeczno-ekonomiczny Słowian wschodnich w VI—IX w. — 279. Powstanie państwa staroruskiego w IX w. — 282. 2. Ruś od końca IX do początków XII w. .................... 283 Zjednoczenie ziem Słowian wschodnich w państwo staroruskie w końcu IX i w X w. — 283. Ustrój polityczny i aparat państwowy w IX—X w. Wojsko — 285. Polityka zagraniczna książąt kijowskich w X w. — 286. Przyjęcie chrześcijaństwa — 287. Rolnictwo od końca X do początku XII w. — 288. Wzrost feudalnej własności ziemskiej. Organizacja feudalnej wot- czyny — 288. Sytuacja chłopów — 289. Walka chłopów z uciskiem feudalnym — 289. Rzemiosło, handel, miasta — 290. Walka polityczna w państwie ruskim na początku XI w. — 293. Wewnętrzna i zagraniczna polityka Jarosława — 294. Po- wstania smerdów i mieszczan w latach sześćdziesiątych XI w. — 294. Powstanie 1113 r. w Kijowie. Panowanie Włodzimierza Monomacha — 296. Międzynarodowa sytuacja Rusi Kijowskiej — 296. Kultura — 297. Kształtowanie się narodowości ruskiej — 301. Rozdział XVI. KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAŃSKI W OKRESIE WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA ... 303 Rola kościoła w epoce feudalizmu — 303. Nauka średniowiecznego kościoła chrześcijańskiego i jej sens klasowy — 304. Feudalna organizacja kościoła chrześcijańskiego. Powstanie papiestwa — 306. Utworzenie państwa papieskiego — 307. Zerwanie między kościołem wschodnim i zachodnim — 308. Zależność papiestwa od feudałów rzymskich i cesarzy nie- mieckich — 309. Ruch kluniacki — 310. Część III ROZWÓJ FEUDALIZMU W KRAJACH AZJI, EUROPY I AFRYKI PÓŁNOCNEJ Rozdział XVII. CHINY W OKRESIE ROZWINIĘTEGO FEUDALIZMU (VIII—XII W.) ..... 315 Sytuacja cesarstwa T'ang w połowie VIII w. — 315. Upadek systemu nadziałów. Włości feudalne (Czuan-gt'ien) — 318. Rzemiosło i handel — 319. Myśl społeczna i literatura w drugiej połowie VIII i w IX w. — 321. Dalsze osłabienie władzy 998 centralnej—322. Powstanie chłopskie Huang Cz'ao— 323. Upadek dynastii T*ang— 323. Najazdy koczowników — Ujgurów i Kitanów — 324. Przywrócenie władzy cesarskiej. Rozwój gospodarczy w okresie X—XII w. — 324. Wewnętrzna i zagraniczna polityka cesarstwa Sung w XI—XII w. — 326. Walka cesarstwa z Dżurdżenami — 328. Kultura i oświa- ta— 329. Myśl społeczna^ literatura i sztuka — 331. Rozdzial XVIII. SPOŁECZEŃSTWO FEUDALNE W TYBECIE, INDOCHINACH I KOREI. KRAJE MÓRZ POŁUDNIOWYCH (VIII—XII W.) .................. 334 1. Tybet ........................... Państwo tybetańskie w drugiej połowie VIII i w IX w. — 334. Tybet w okresie od IX do XII w. — 335. 334 2. Indochiny .............................. 337 Królestwo Khmer (Gżenia, Kambodża) w IX—XII w. — 337. Wietnam i Czampa w XI—XII w. — 338. Birma. Państwo Pagan — 339. 3. Kraje Mórz Południowych ......................... 340 Szlaki morskie miedzy Wschodem a Zachodem. Handel na Morzach Południowych — 340. Sriwidżaja — 342. 4. Korea ............................... 342 Silla w VIII w. — 342. Upadek systemu nadzialów i rozkład państwa Silla — 344. Królestwo Korio w X—XII w. — 344. Kultura Korei w okresie od VIII—XII w. — 346. Rozdzial XIX. ROZWÓJ FEUDALIZMU W JAPONII (VIII—XII W.) ............ 347 •Monarchia Nara w VIII w. — 347. Objęcie władzy przez ród Fudziwara — 348. Upadek systemu nadziałów i wzrost po- siadłości feudalnych (Sioen) — 348. Powstanie stosunków lennych. Siogunat — 350. Kultura Japonii w IX—XII w. — 352. Rozdzial XX. FEUDALNE PAŃSTWA INDII W OKRESIE OD VII DO XII W. . ....... 353 Rozwój stosunków feudalnych w VII—XII w. — 353. Wspólnoty wiejskie — 354. Formy wyzysku feudalnego. Walka człon- ków wspólnot przeciwko ujarzmieniu — 354. Miasta w okresie od VII do XII w. Rzemiosł* i handel — 355. Feudalne państwa indyjskie w okresie VII—XII w. — 356. Walka chłopów i rzemieślników z wyzyskiem feudalnym — 359. Kasty — 361. Hinduizm — religia feudalnego społeczeństwa indyjskiego — 361. Ruchy heretyckie — 363. Sztuka, literatura i filo- zofia — 363. Rozdzial XXI. POWSTANIE I ROZWÓJ ŚREDNIOWIECZNYCH MIAST W EUROPIE ..... 366 Panowanie gospodarki naturalnej we wczesnym średniowieczu — 366. Powstanie przesłanek oddzielenia się rzemiosła od rolnictwa — 367. Powstanie miast średniowiecznych jako ośrodków rzemiosła i handlu — 367. Ludność i wygląd zew- nętrzny miast — 353. Walka miast z seniorami w XI—XIII w. — 371. Rzemiosło miejskie i jego organizacja cechowa — 373. Walka cechów z patrycjatem miejskim — 374. Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych — 376. Rozdzial XXII. WYPRAWY KRZYŻOWE DO KRAJÓW WSCHODNIEGO ŚRÓDZIEMNOMORZA . 378 Przyczyny wypraw krzyżowych — 378. Syria i Palestyna w'XI w. — 379. Przygotowanie pierwszej wyprawy krzyżowej -- 381. Krucjata ludowa — 381. Pierwsza krucjata ryrerska — 382. Państwa krzyżowców — 383. Osłabienie państw krzy- żowców. Druga i trzecia wyprawa krzyżowa—385. Czwarta wyprawa krzyżowa i jej znaczenie — 386. Cesarstwo Łaciń- skie — 388. Upadek ruchu krzyżowego. Mongołowie i krzyżowcy — 388. Wpływ wypraw krzyżowych na Europę Zachod- nią—391. Rozdział XXIII. SPOŁECZEŃSTWO FEUDALNE WE FRANCJI W XI—XIII W. ....... 392 Rolnictwo w XI—XIII w. Rozwój miast — 392. Wyzwoleńcza walka mieszczan z seniorami — 394. Sytuacja chłopstwa i jego walka z feudałami — 395. Tworzenie zjednoczonego państwa francuskiego — 399. Podbój Południa przez feudałów pólnocnofrancuskich — 401. Wzrost władzy królewskiej—404. Nowe zjawiska w dziedzinie kultury—405. Elementy ludowe wczesnej kultury miejskiej — 405. Powstanie świeckich szkół w miastach —- 407. Waganci i ich poezja — 408. Literatura rycerska — 408. Architektura i plastyka — 409. Uniwersytet paryski — 411. Rozdział XXIV. SPOŁECZNE I POLITYCZNE NASTĘPSTWA PODBOJU ANGLII PRZEZ NORMA- NÓW. DALSZY ROZWÓJ STOSUNKÓW FEUDALNYCH W ANGLII (XI—XIII W.) Podoój Anglii przez Normanów i jego rezultaty — 413. Ustrój rolny i położenie chłopstwa — 416. Rozwój miast — 418. Wzmocnienie władzy królewskiej — 419. Anglia i Irlandia — 421. Rozwój społeczno-ekonomiczny w XIII w. i zaostrze- nie się walki klasowej — 421. Walka polityczna na początku XIII w. — 423. Wojna domowa 1263—1265. Powstanie par- lamentu — 425. Wojny z Walią i Szkocją — 426. Kultura w XI—XIII w. — 427. Uniwersytety angielskie — 428. 413 999 Rozdział XXV. NIEMCY W XII—XIII W. ..................... 431 Cesarstwo niemieckie w XII—XIII w. — 431. Rozwój miast i produkcji towarowej — 431. Wyprawy feudalów niemieckich do Włoch w XII w. — 432. Wyprawy feudalów niemieckich przeciw Słowianom polabskim i pomorskim w XII w. Wzrost władzy książąt — 433. Walka chłopów niemieckich przeciw wyzyskowi feudalnemu w XII w. — 435. Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych i zmiany w położeniu chłopów w XIII w, —436. Wzrost samodzielności księstw terytorialnych w XIII w. i polityka Sztaufów — 438. Wyprawy krzyżowe feudalów niemieckich do krajów nadbałtyckich — 441. Kształ- towanie się narodowości niemieckiej — 444. Kultura w XII—XIII w. — 444. Rozdział XXVI. WŁOCHY I PAPIESTWO W XII—XIII W. ............... 447 1. Włochy ............................... 447 Rozdrobnienie Włoch w XII—XIII w. — 447. Miasta we Włoszech północnych i środkowych — 447, Zmiany w sytuacji chłopstwa we Włoszech północnych i środkowych w XII—XIII w. — 448. Powstanie republik miejskich we Włoszech północnych i środkowych — 450. Walka wewnątrz miast włoskich — 451. Antypapieskie powstanie w Rzymie — 451. Sytuacja feudalnie zależnego chłopstwa we Włoszech południowych i na Sycylii — 452. Królestwo Sycylii — stosunki z pa- piestwem i cesarstwem niemieckim — 453. Kultura — 455. 2. Papiestwo i kościół katolicki ........................ 458 Wzrost potęgi papieskiej w XIII w. — 458. Walka papiestwa z ruchem ludowym — 460. Rozdział XXVII. ROZWÓJ FEUDALIZMU W HISZPANII I REKONKWISTA. PORTUGALIA ... 463 Ostateczne zwycięstwo rekonkwisty — 463. Walka chłopów kastylijskich z feudałami — 465. Wzmocnienie się miast kasty- lijskich — 466. Wzrost potęgi feudałów kastylijskich w XII—XIII w, — 467. Kortezy w Kastylii — 468. Aragonia i Katalo- nia w XII—XIII w. —469. Portugalia w XI—XIII w. —471. Rola kościoła katolickiego w państwach Półwyspu Pire- nejskiego — 472. Kształtowanie się narodowości hiszpańskiej — 472. Kultura Hiszpanii w XI—XIII w. — 473. Rozdział XXVIII. BIZANCJUM I PAŃSTWA POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKIE W XI—XIII W. . . 475 1. Bizancjum ............................... 475 Ostateczne ukształtowanie się stosunków feudalnych w XI — na początku XII w. — 475. Miasto, rzemiosło i handel w XI— XII w. — 476. Sytuacja międzynarodowa Bizancjum w XI w. — 477. Ruchy ludowe w XI—XII w. — 477. Walka Bi- zancjum z Pieczyngami— 478. Bizancjum i wyprawy krzyżowe — 479. Feudalne państwa krzyżowców na terytorium Bi- zancjum w XIII w. — 480. Kultura — 482. 2. Państwa południowosłowiańskie w XI—XII w. .................. 483 Panowanie bizantyjskie w Bułgarii — 483. Rozwój społeczno-ekonomiczny w XI—XII w. — 484. Walka narodu bułgar- skiego o niepodległość — 485. Kultura bułgarska w XI—XII w. — 485. Stosunki bułgarsko-ruskie w XI—XII w. — 486. Wyzwolenie Bułgarii — 487. Serbia i jej walka o niepodległość — 487. Chorwacja — 489. Słowiańskie miasta na wybrzeżu adriatyckim — 489. Rozdział XXIX. PAŃSTWA ZACHODNIOSŁOWIAŃSKIE W XI—XIII W. .......... 491 1. Czechy ............................... 491 Utrwalenie się ustroju feudalnego — 491. Okres rozdrobnienia feudalnego — 492. Rozwój produkcji rzemieślniczej i han- dlu — 492. Kolonizacja niemiecka — 493. Państwo czeskie w XIII w. — 494. Wczesna kultura czeska — 495. 2. Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego ................... 498 Rozwój stosunków feudalnych — 498. Rozwój miast — 498. Wkroczenie Polski w okres rozdrobnienia feudalnego — 500. Walka Polski z feudalną agresją niemiecką — 501. Kolonizacja niemiecka — 502. Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych i przejście do pieniężnej renty feudalnej — 502. Kultura — 503. Rozdział XXX. WĘGRY W IX—XIII W. 505 Najazd plemion węgierskich na dorzecze Dunaju i Cisy — 505. Powstanie państwa wczesnofeudalnego — 506. Kościół chrześcijański na Węgrzech — 508. Państwo węgierskie na początku XI w. — 509. Ruchy ludowe w XI w. — 509. Zakoń- czenie procesu feudalizacji. Powstanie miast — 510. Sytuacja Węgier na arenie międzynarodowej na przełomie XI—XII w. — 512. Feudałowie niemieccy na Węgrzech — 512. Węgry w XIII w. „Złota bulla" 1222 r. — 513. Rozdział XXXI. WOŁOSZCZYZNA, MOŁDAWIA I SIEDMIOGRÓD W IX—XIII W....... 515 Wędrówki ludów na ziemiach Wołoszczyzny, Mołdawii i Siedmiogrodu — 515. Powstanie i rozwój stosunków feudalnych — 516. 1000 Rozdział XXXII. RUŚ W OKRESIE ROZDROBNIENIA FEUDALNEGO (XII—POCZĄTEK XIII W.) 51S Rolnictwo i położenie chłopów — 518. Wzrost feudalnej własności ziemskiej — 519. Walka wewnątrz klasy panującej — 520- Miasto — 520. Walka klasowa — 522. Ustrój polityczny i aparat państwowy — 523. Księstwo wlodzimiersko-suzdal- skie — 525. Księstwo nowOgrodzko-pskowskie — 526. Księstwo halicko-wołyńskie — 528. Księstwo połocko-mińskie — 529. Rusi narody sąsiednie — 531. Sytuacja Rusi na arenie międzynarodowej — 533. Kultura ruska w XII—XIII w. — 535, Rozdział XXXIII. ROZWINIĘTE SPOŁECZEŃSTWO FEUDALNE W AZJI ŚRODKOWEJ I KRA- JACH ZAKAUKASKICH W OKRESIE OD POŁOWY IX DO POCZĄTKU XIII W. ... 540 1. Azja Środkowa ............................. 540 Stosunki feudalne w IX—X w. — 540. Miasto w IX—X w. — 541. Ustrój państwowy — 542. Ruchy ludowe w X w. — 542. Kultura — 543. Tureckie koczownicze plemiona Azji Środkowej pod koniec X w. — 545. Upadek państwa Samani- dów. Powstanie narodowości uzbeckiej — 546. Azja Środkowa za panowania Karachanidów — 547. Rozwój stosunków . feudalnych w XI—XII w. — 547. Wzrost znaczenia Chorezmu w XI—XII w. — 548. Powstanie ludowe w Sucharze w la- tach 1206—1207 — 549. Kultura od XI do początku XIII w. — 549. 2.. Kraje zakaukaskie ............................ 550 Upadek panowania Arabów w krajach zakaukaskich — 550. Rozwój społeczno-ekonomiczny i ruchy ludowe w drugiej po- łowie IX i w X w. — 551. Miasto w IX—X w. — 552. Upadek niepodległości Armenii. Armenia cylicyjska — 554. Azerbejdżan i Gruzja w XI—XII w. — 554. Gruzja i Armenia północna w XII w. i na początku XIII w. — 555. Azerbejdżan w XII i na początku XIII w. — 556. Kraje zakaukaskie i Ruś — 557. Kultura w okresie od X do początku XIII w. — 557. Rozdzial XXXIV. PAŃSTWA FEUDALNE W IRANIE, AZJI MNIEJSZEJ I KRAJACH ARABSKICH OD X DO POCZĄTKU XIII W. ...................... 562 1. Państwa Iranu w X i pierwszej połowie XI w. .................. 562 Rozwój rolnictwa, rzemiosła i handlu — 562. Miasta — 563. Państwo Bujidów — 565. Państwo Gaznawidów — 566. 2. Państwo Seldżuków na terytorium Iranu i krajów Azji Przedniej ............ 567 Utworzenie państwa Seldżuków — 567. Rozdrobnienie feudalne w państwie Seldżuków — 567. Ismailici w Iranie — 568. Walki wewnętrzne w miastach irańskich za panowania Seldżukid5w. Powstanie Oguzów w Balchu — 568. Rozpad pań- stwa Seldżuków w Iranie na przełomie XII—XIII w. — 569. Religia — 570. Kultura Iranu od VIII do początku XIII w. — 570. 3. Państwo Seldżuków w Azji Mniejszej. Założenie sułtanatu Rum ............ 574 Ustrój społeczny sułtanatu Rum — 575. Powstanie Baby Ishaka. Upadek sułtanatu Rum — 576. 4. Magreb i Egipt w X—XIII w. Magreb w IX—X w. ............... 577 Egipt w X—XI w. — 578. Upadek kalifatu Fatymidów — 580. Almorawidzi — 581. Almohadzi — 582. Część IV POWSTANIE PAŃSTWA MONGOLSKIEGO I WALKA NARODÓW Z JARZMEM MONGOLSKIM. POWSTANIE SCENTRALIZOWANYCH PAŃSTW FEUDALNYCH W AZJI Rozdział XXXV. POWSTANIE PAŃSTWA MONGOŁÓW I PODBOJE MONGOLSKIE ...... 587 Nazwa „Mongołowie" — 587. Ustrój społeczny Mongołów w końcu XII i na początku XIII w. — 587. Przesłanki powsta- nia państwa mongolskiego — 590. Utworzenie państwa mongolskiego. Czyngis-chan — 591. Ustrój państwowy Mongolii na początku XIII w. — 592. Podboje mongolskie — 592. Podbój północnych Chin i innych państw — 594. Podbój Azji Środkowej i państwa Si Sia — 594. Najazd na Ruś i kraje Europy Środkowej — 596. Podboje w Azji Zachodniej i w Chi- nach — 596. Początki rozkładu państwa mongolskiego — 597. Podbój południowej części Chin i utworzenie cesarstwa Jiian — 597. Cesarstwo mongolskie a papiestwo — 598. Cesarstwo mongolskie w okresie od piątego do siódmego dziesię- ciolecia XIII w. — 600. Mongolia po upadku władzy chanów mongolskich w Chinach — 601. 1001 Rozdział XXXVI. LUDY CHIN, KOREI, JAPONII I INDII W WALCE Z ZABORCAMI MONGOLSKI- MI. WSCHODNIA I POŁUDNIOWO-WSCHODNIA AZJA W XV W. ......... 603 1. Walka narodu chińskiego o wyzwolenie spod ucisku chanó mongolskich ......... 603 Zaborcy mongolscy w Chinach — 603. Feudalna własność ziemska i sytuacj a chłopów — 604. Związki kupców i rzemieślni- ków. Następstwa podboju mongolskiego — 606. Walka narodu chińskiego z jarzmem mongolskim — 607. Literatura w cza- sach podboju mongolskiego — 608. Rządy Czu Jiian-czanga — 609. Cesarstwo Ming w XV w. — 610. Sytuacja na wsi. Powstania chłopskie — 611. 2. Korea 613 Podbój Korei przez chanów mongolskich — 613. Korea pod panowaniem feudałów mongolskich — 614. Wyzwolenie Ko- rei spod jarzma mongolskiego — 614. Królestwo Dzoson w XV w. Kultura ludu koreańskiego — 615. 3. Japonia ..................... .......... 617 Sytuacja kraju na początku XIII w. — 617. Niebezpieczeństwo podbojów mongolskich — 619. Następstwa walki z zabor- cami mongolskimi — 621. Zamieszki feudalne w połowie XIV w. — 622. Japonia w XV w. Siogunat Asikaga — 623. Życie gospodarcze w okresie feudalnego rozdrobnienia — 624. Walka ludności miejskiej i chłopów z feudałami — 625. Kultura społeczeństwa japońskiego w okresie od XII do XV w. — 627. 4. Indochiny ............................... 628 Wietnam w okresie od XIII do XV w. — 628,Upadek Czampy — 629. Birma w okresie od XIII do XIV w. Państwo Pegu — 630. Powstanie Syjamu — 631. 5. Indie ................................ 632 Utworzenie sułtanatu w Delhi — 632. Ustrój państwowy sułtanatu delhijskiego — 633. Formy feudalnej własności ziem- skiej i chłopskiego użytkowania ziemi — 635. Miasta — 637. Sytuacja sułtanatu delhijskiego w okresie jego rozkwitu — 637. Upadek sułtanatu delhijskiego — 640. Państwo Bahmani — 640. Państwo Widżajanagar — 642. Kultura — 643. 6. Kraje Mórz Południowych ......................... 645 Upadek Sriwidżaji i powstanie królestwa Madżapahit — 645. Walka o panowanie na szlakach handlowych. Utworzenie sułtanatu Malakka — 647. Rozdział XXXVII. PAŃSTWA CZYNGISYDÓW I ICH NASTĘPCÓW W AZJI ŚRODKOWEJ, KRA- JACH ZAKAUKASKICH I W IRANIE. RUCHY WYZWOLEŃCZE W TYCH KRAJACH (XIII—XV W.) ............................ 649 1. Panowanie chanów mongolskich w Azji Środkowej i walka miejscowych ludów z zaborcami mon- golskimi ................ . . ............. 649 Podbój Azji Środkowej przez Mongołów — 649. Powstanie Mahmuda Tarabiego — 650. Azja Środkowa w pierwszej połowie XIV w. — 651. Powstanie serbedarów w Samarkandzie. Utworzenie państwa Timura — 653. Wyprawy Timura i jego polityka wewnętrzna — 654. Mawarannahr w XV wieku — 656. Utworzenie chanatu uzbeckiego i kazachskiego. Upadek państwa Timurydów pod ciosami Uzbeków — 657. Kultura ludów Azji Środkowej w XIV—XV w. — 658. 2. Iran pod panowaniem zdobywców mongolskich .............. .... 659 Podbój Iranu przez Czyngis-chana — 659. Mongolskie państwo Hulagidów — 660. Ruchy ludowe w Iranie w XIII w. — 661. Reformy Gazan-chana — 662. Stosunki feudalne w państwie Hulagidów. Upadek tego państwa — 662. Ruchy wyzwo- leńcze w XIV w. Powstanie serbedarów w Chorasanie — 663. Ruchy wyzwoleńcze w innych częściach Iranu w XIV w. — 665. Iran pod panowaniem Timura i Timurydów — 665. Ruchy ludowe w XV w. — 666. Państwa Iranu w drugiej poło- wie XV w. — 667. Stosunki feudalne w XIV i XV w. — 667. Kultura Iranu w okresie od XIII do XV w. — 668. 3. Panowanie mongolskie w krajach Zakaukazia. Walka ludów Zakaukazia z zaborcami ..... 670 Podbój Zakaukazia przez Mongołów — 670. Państwa zakaukaskie w XIV w. Najazd wojsk Timura — 671, Kraje zakauka- skie w XV w. — 672. Kultura Zakaukazia w okresie XIII—XV w. — 673. Rozdział XXXVIII. WALKA LUDU RUSKIEGO I INNYCH LUDÓW EUROPY WSCHODNIEJ Z NA- JAZDEM MONGOLSKIM. NAJŚCIE NA RUŚ FEUDAŁÓW SZWEDZKICH, NIEMIECKICH, DUŃSKICH, WĘGIERSKICH I POLSKICH W XIII W. ............. 674 Walka Rusi i ludów nadbałtyckich z najściem niemieckich, szwedzkich i duńskich feudałów — 674. Walka ludu ruskiego z najazdem mongolskim — 676. Bitwa nad Newą i bitwa na lodzie — 679. Pogrom feudałów węgierskich i polskich — 680. Polityka papiestwa wobec Rusi — 681. Ustanowienie panowania mongolskiego na Rusi i jego następstwa — 681. Walka ludu ruskiego o wyzwolenie spod panowania mongolskiego — 685. 1002 Część V DALSZY ROZWÓJ SPOŁECZEŃSTWA FEUDALNEGO. POWSTANIE SCENTRALIZOWANYCH PAŃSTW W EUROPIE. SPOŁECZEŃSTWO FEUDALNE W TURCJI I W KRAJACH ARABSKICH Rozdział XXXIX. POCZĄTKI STOSUNKÓW KAPITALISTYCZNYCH WE WŁOSZECH. WCZESNE ODRODZENIE ............................ 689 Włochy w XIV—XV w. — 689. Zniesienie poddaństwa w niektórych okręgach Włoch — 689. Wzmożenie wyzysku chło- pów. Powstania chłopskie — 692. Początek rozkładu ustroju cechowego — 693. Początki stosunków kapitalistycznych — 695. Pierwsze powstania robotników najemnych — 699. Powstanie ciompich — 700. Ekonomiczne i polityczne rozdrobnie- nie Włoch — 701. Ustrój polityczny państw włoskich — 702. Powstanie tyranii — 70-i. Początek upadku gospodarczego — 705. Wczesne Odrodzenie. Rozwój nauk opartych na doświadczeniu — 705. Dante — 707. Giotto — 709. Ideologia hu- manistyczna i jej charakterystyczne cechy — 710. Francesco Petrarca — 711. Giovanni Boccaccio — 712. Dalszy rozwój humanizmu w XV w. — 713. Sztuka ąuattrocenta (XV w.) — 715. Kultura Florencji XV w. — 718. Rozdział XL. FRANCJA W OKRESIE WOJNY STULETNIEJ. ŻAKER A . .......... 719 Rozwój ekonomiczny i sytuacja mas pracujących na początku XIV w. — 719. Międzynarodowa sytuacja Francji w XIV w. Walka z papiestwem — 722. Powstanie monarchii feudalnej z przedstawicielstwem stanowym („monarchii stanowej") — 724. Początek wojny stuletniej. Pierwsze klęski Francji — 725. Powstanie paryskie 1356—1358 r. — 727. Wojna chłopska (żakeria) i jej znaczenie historyczne — 728. Anarchia feudalna. Walka mas ludowych z feudałami — 731. Ruch patriotyczny na czele z Joanną d'Arc. Zwycięstwo Francji w wojnie stuletniej — 733. Odrodzenie gospodarcze i ostateczne zjednoczenie kraju — 735. Rozwój kultury w XIV—XV w. — 738. Rozdział XLI. ANGLIA W XIV—XV W. POWSTANIE WATA TYLERA ........... 746 Zmiany w życiu ekonomicznym—746. „Ustawodawstwo robotnicze"— 747. Przemiany w ustroju rzemiosła cechowego — 748. Wystąpienie Wycliffe'a przeciwko papiestwu i kościołowi katolickiemu — 748. Lollardowie. John Bali — 749. Po- wstanie chłopskie w 1381 r. — 751. Wieś w końcu XIV i w XV w. — 753. Rozwój przemysłu i handlu — 754. Walka klik feudalnych o władzę — 755. Powstanie Jacka Cade'a — 756. Wojna Czerwonej i Białej Róży — 756. Przesłanki kształto- wania się narodu angielskiego — 757. Rozwój literatury — 758. Rozwój filozofii. Uniwersytety — 759. Teatr — 760. Ar- chitektura — 761. Rozdział XLII. NIEMCY W XIV I XV W. ..................... 763 Terytorium Niemiec w XIV w. — 763. Niemcy a handel międzynarodowy — 763. Nowości w dziedzinie przemysłu — 764. Stosunki agrarne i położenie chłopów — 765. Utrwalenie rozdrobnienia politycznego — 768. Powstrzymanie agresji krzy- żackiej — 769. Wzrost ruchu opozycyjnego i rewolucyjnego — 770. Cesarstwo w drugiej połowie XV wieku — 772. Ruch mistyków w XIV w. Początek humanizmu w Niemczech — 773. Rozdział XLIII. KRAJE SKANDYNAWSKIE W XII—XV W. ............... 778 Rozwój społeczno-ekonomiczny — 778. Powstanie scentralizowanych monarchii w Skandynawii, ich zaborcza polityka — 780. Unia kalmarska — 781. Kultura — 783. Rozdział XLIV. CZECHY W XIV—XV W. POLSKA W XIV—XV W. ............ 785 1. Wielka wojna chłopska XV w. (Wojny husyckie) .......... ....... 785 Rozwój społeczno-ekonomiczny w XIV w. i walka klasowa — 785. Umocnienie państwa czeskiego w połowie XIV w. — 786. Rozwój kultury czeskiej. Założenie uniwersytetu praskiego — 787. Zaostrzenie sprzeczności społecznych i narodo- wych. Początek ruchu reformacyjnego — 788. Jan Hus i jego walka z kościołem katolickim — 789. Sobór w Konstancji. SądnadHusem — 790. Początek wojen husyckich. Powstanie dwóch obozów w ruchu husyckim — 791. Program kalik- stynów i taborytów — 793. Chiliaści (pikardowie) w Taborze — 794. Wielkie zwycięstwa armii rewolucyjnej i ich między- narodowe znaczenie — 794. Zdrada kalikstynów i klęska taborytów. Historyczne znaczenie wojen husyckich — 796. 2. Utworzenie zjednoczonego p ństwa polskiego .......... ... . . ... 797 Ustanowienie jedności państwowej w XIV wi — 797. Rozwój renty pieniężnej. Antyfeudalna walka chłopów — 800. Roz- wój rzemiosła i handlu — 801. Rozwój przywilejów szlacheckich w końcu XIV—w XV w. — 803. Unia Polsko-Htewska — 804. Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. Polska a wojny husyckie — 804. Udział Polski w walce z agresją feudałów turec- kich — 806. Kultura polska w XIV—XV w. — 806. 1003 Rozdział XLV. ZJEDNOCZENIE HISZPANII. UTWORZENIE PAŃSTWA PORTUGALSKIEGO . . 809 Hiszpania w XIV—XV w. Rozwój miast — 809. Rolnictwo i sytuacja chłopstwa — 810. Powstania chłopskie w XIV— XV w. — 811. Polityczne zjednoczenie kraju — 812. Władza królewska a kościół katolicki — 813. Rozwój kultury w XIV— XV w. — 815. Powstanie państwa portugalskiego — 815. Rozwój miast, rzemiosła! handlu — 816. Rozdział XLVI. EGIPT, SYRIA I CYLICJA W XIII—XV W. ............... 81S Egipt po upadku kalifatu Patymidów — 818. Syria, sułtanat egipski i Mongołowie — 819. Cylicyjska Armenia i Cypr — 820. Feudalna własność ziemska w Egipcie w XIII—XV w. Sytuacja chłopów — 821. Miasta i handel w XIII—XV w. — 822. Ustrój państwa za sułtanów mameluckich — 823. Egipt u schyłku XV w. — 824. Rozdział XLVII. IMPERIUM OSMAŃSKIE W XIV—XV W. ............... 826 Azja Mniejsza na początkuXIV w. Osmanowie — 826. Utworzenie i rozwój imperium osmańskiego — 826. Stosunki feudal- ne w państwie osmańskim — 828. Organizacja państwowa — 829. Ruchy ludowe na początku XV w. — 830. Turcja w pierwszej połowie XV w. Zdobycie Konstantynopola — 831. Polityka wewnętrzna Mehmeda II — 832. Dalsze podboje Mehmeda II — 832. Kultura — 833. Rozdział XLVIII. WALKA NARODÓW POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ EUROPY Z AGRESJA FEU- DAŁÓW TURECKICH. UPADEK BIZANCJUM ................ 835 1. Kraje południowosłowiańskie od XII do XV w. Albania ............... 835 Bułgaria po wyzwoleniu spod panowania bizantyjskiego — 835. Wojna chłopska w latach 1277—1280. Bułgaria w XIV w. — 836. Serbia po wyzwoleniu spod panowania bizantyjskiego — 837. Antyfeudalne wystąpienia chłopów. „Statut" Stefana Du- szana — 838. Sytuacja Serbii na arenie międzynarodowej w XIII i XIV w. — 838. Bośnia i Chorwacja w XIII—XV w. — 839. Serbskie i chorwackie miasta wybrzeża adriatyckiego w XIII—XV w. — 840. Walka narodów południowosłowiańskich z agresją państwa osmańskiego — 840. Walka Albanii o wolność. Skanderbeg — 842. Kultura — 843. 2. Węgry ............................... 845 Nowe zjawiska w rozwoju społeczno-ekonomicznym — 845. Umocnienie władzy królewskiej w XIV w. — 845. Pierwszy najazd Turków na Węgry — 847. Powstania ludowe — 847. Drugi najazd turecki. Polityczny upadek Węgier — 848. 3. Wołoszczyzna, Mołdawia i Siedmiogród .................... 84^ Powstanie księstw Mołdawii i Wołoszczyzny (Tara Romineasca) — 849. Rozwój ekonomiczny — 850. Rozwój wielkiej wła- sności ziemskiej i sytuacja chłopów — 851. Powstania chłopskie — 852. Organizacja państwa feudalnego na Wołoszczy- źnie i w Mołdawii — 853. Siedmiogród w XIV—XV w. — 853. Walka Wołoszczyzny i Mołdawii z imperium osmańskim w końcu XIV i w XV w. — 853. Kultura Wołoszczyzny, Mołdawii i Siedmiogrodu — 855. 4. Upadek Bizancjum ........................... 855 Przyczyny upadku gospodarczego — 855. Walka klasowa — 856. Sytuacja Bizancjum na arenie międzynarodowej. Walka z Turkami — 857. Zdobycie Konstantynopola przez Turków — 858. Kultura — 859. Rozdział XLIX. ZJEDNOCZENIE ZIEM RUSKICH WOKÓŁ MOSKWY. POWSTANIE SCENTRALI- ZOWANEGO PAŃSTWA RUSKIEGO (XIV—XV W.) .............. 861 1. Społeczno-ekonomiczny rozwój Rusi. Przesłanki powstania scentralizowanego państwa ruskiego . . 861 Rozwój sił wytwórczych w rolnictwie. Feudalna własność ziemi — 861. Położenie chłopów — 862. Proces uzależniania chłopstwa — 864. Rozwój społecznego podziału pracy — 865. Miasta. Rozwój rzemiosła — 866. Handel wewnętrzny i za- graniczny — 868. Walka klasowa na wsi — 869. Wystąpienia mieszczan — 869. 2. Zjednoczenie ziem ruskich wokół Moskwy ................... 870 Ustrój polityczny Rusi w XIV w. — 870. Początek zjednoczenia ziem ruskich wokół Moskwy. Wzmocnienie księstwa mo- skiewskiego — 871. Walka z feudałami litewskimi w drugiej połowie XIV w. Wyprawa wojska moskiewskiego na Twer — 873. Bitwa na Kulikowym Polu i jej znaczenie historyczne — 874. Powstanie 1382 r. w Moskwie. Najazd Tochtamysza — 875. Dalsze polityczne zjednoczenie ziem ruskich — 875. Walka z obcymi najazdami na przełomie XIV i XV w. — 876. Wojna feudalna na Rusi w XV w. — 877. Unia florencka — 877. Najazd Ulu Muhammeda — 878. Wzrost ruchów anty- feudalnych. Koniec wojny feudalnej — 879. Zniesienie samodzielności nowogrodzkiej republiki feudalnej — 879. Karelia — 880. Przyfączenie ziem leżących nad Karną oraz północnego Uralu — 880. Przyłączenie księstwa twerskiego — 881. 1004 3. Rozkład Złotej Ordy. Wyzwolenie Rusi spod obcego jarzma. Walka narodu ruskiego z chanatami tatarskimi. .............................. 881 Rozkład Złotej Ordy. Utworzenie chanatu kazańskiego, astrachańskiego i syberyjskiego — 881. Utworzenie chanatu krym- skiego. Zagarnięcie przez Turcję południowych wybrzeży Krymu — 882. Uwolnienie Rusi spod jarzma mongolskiego — 883. 4. Powstanie scentralizowanego państwa rosyjskiego i jego polityka wewnętrzna ........ 884 Znaczenie scentralizowanego państwa rosyjskiego — 884. Rozwój aparatu administracyjnego — 884. Organizacja sił zbroj- nych. Finanse — 885. 5. Sytuacja międzynarodowa państwa rosyjskiego pod koniec XV w. .... . ..... 886 Walka z chanatami tatarskimi i zakonem inflanckim — 886. Wzrost międzynarodowego znaczenia państwa rosyjskiego — —888. Kulturalne i polityczne stosunki z różnymi krajami— 888. 6. Kultura ruska w XIV—XV w. ....................... 890 Ukształtowanie się narodowości wielkoruskiej — 890. Ustna twórczość ludowa — 891. Literatura — 891. Sztuka — 892. Nauka — 893. Rozdział L. NARODY UKRAINY, BIAŁORUSI, LITWY I KRAJÓW NADBAŁTYCKICH W XIV I XV WIEKU ....................... ....... 895 Powstanie narodowości ukraińskiej i białoruskiej — 895. Społeczno-ekonomiczny rozwój Ukrainy i Białorusi — 896. Walka narodu ukraińskiego i białoruskiego z obcymi zaborcami — 897. Litwa — 898. Estonia i Łotwa — 900. Tablica chronologiczna Bibliografia. . . . . . Indeks ......... Spis ilustracji wielobarwnych i jednobarwnych (na wklejkach) Spismap ............................ 903 918 947 992 993 Redaktor techniczny Stefan Szczerek Korektor Halina Leś-Cichal „Książka i Wiedza", Warszawa, listopad 1966 r. * Wyd. I * Nakład 30000+258 egz. Obj. ark. wyd. 89. Obj. ark. druk_ 63(109)+ 2,75 ark. ilustracji wklejek * Papier sat. rotograwiurowy kl. III, 90 g, 84 X 108 cm. * Oddano do składu 5.XI.1964 r. Podpisano do druku 20.VII.1966 r. * Druk ukończono w październiku 1966 r. * Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego",, Warszawa * Zam. nr 4789/64 * M-12 * Cena zł 150.— Druk map kolorowych w Państw. Przedsięb. Wyd. Kartograficznych, Warszawa, Solec 18. Zam. nr 4391/C/66 i w Państw.. Przedsieb. Wydawnictw Geologicznych, Warszawa, ul. Rakowiecka 4. Sześć tysięcy osiemset dziewięćdziesiąta czwarta publikacja „KiW