POLSKA AKADEMIA NAUK �ODDZIA� W KRAKOWIE PRACE KOMISJI NAUK HISTORYCZNYCH Nr 34 KAROL MIESZKOWSKI STUDIA NAD DOKUMENTAMI KATEDRY KRAKOWSKIEJ XIII WIEKU POCZ�TKI KANCELARII BISKUPIEJ WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W � GDA�SK ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1974 SPIS TRE�CI Str. Wst�p ......�............. 5 I. Dukt . dokumtent�w katedralnych............ 12 Pontyfikat Pe�ki................. 12 Pontyfikat Wincentego............... 14 Pontyfikat Iwona................ 16 Pontyfikat Wis�awa................ 20 Pontyfikat Prandoty............... 21 Pontyfikat Paw�a................ ,27 Og�lna charakterystyka duktu szko�y katedralnej krakowskiej ... 36 II. Dyktat dokument�w katedralnych............ 39 Pontyfikat Pe�ki................ 39 Pontyfikat Wincentego............... 42 Pontyfikat Iwona................ 44 Pontyfikat Wis�awa" ................ 52 Pontyfikat Prandoty............... 59 Pontyfikat Paw�a . . .............. 72 Og�lna charakterystyka dyktatu katedralnego........ 82 III. Pocz�tki kancelarii biskupiej ...........\- � 90 Regesty................... 104 Wykaz wa�niejszych skr�t�w............. 135 Wzory pism.................po 136 Skorowidz dokument�w.....,......... 137 Wykaz literatury................ 141 Resum� ;.................. 147 PesKwe................... 15� Indeks .....: 154 WST�P Dokument ksi���cy w warunkach rozbicia dzielnicowego w Polsce jako dokument zwierzchniej w�adzy pa�stwowej odgrywa� rol� najwa�niejsz�. Dlatego te� od jego analizy zale�y rozwi�zanie tak istotnych dla dyplomatyki problem�w, jak pocz�tki dokumentu polskiego i jego stanowisko prawne oraz organizacja i rozw�j kancelarii monarszej. Nic wi�c dziwnego, �e przede wszystkim ten w�a�nie dokument sta� si� przedmiotem bada� historyk�w polskich; niepor�wnywalnie za� mniejsze zainteresowanie wzbudzi� dokument innych wystawc�w l. W ramach dyplomatyki ksi���cej uprzywilejowan� pozycj� zajmuje problematyka wielkopolska. Systematycznie i od lat prowadzone badania 2 pozwoli�y nawet na syntetyczne uj�cie podstawowych zagadnie� zwi�zanych z trzynastowieczn� dyplomatyk� tej dzielnicy, zagadnie� nie ograniczaj�cych si� zreszt� tylko do dokumentu ksi���cego, ale obejmuj�cych materia� dyplomatyczny wszystkich o�rodk�w kancelaryjnych z terenu Wielkopolski3. Wskutek tego przedmiotem badania sta�y si� tak�e dokumenty i kancelarie wystawc�w ko�cielnych �� arcybiskup�w gnie�nie�skich i biskup�w pozna�skich 4. Badania nad dyplomatyk� innych dzielnic (poza jeszcze Kujawami) prowadzone s� mniej systematycznie. Nie zosta� obj�ty studiami analitycznymi materia� Ma�opolski, nie przebadano jeszcze wszystkich dokument�w z terenu �l�ska, niewiele r�wnie� wiemy o dyplomatyce mazowieckiej, nie m�wi�c ju� o pomorskiej 5. Ten niedostatek odpowiednich studi�w analitycznych uzmys�owi� szczeg�lnie wyra�nie wydany ostatnio 1 Przegl�d odpowiedniej literatury patrz Dyplomatyka wiek�w �rednich, opra�. K. Maleczy�ski, M. Bieli�ska, A. G�siorowski, Warszawa 1971, s. 136�138, 147, 162, 175�176, 181, 191�192. 2 Por. K. Mieszkowski, Najnowsze badania nad dyplomatyk� wielkopolsk� XIII wieku, �Przegl. Hist.", t. LXI, 1970, s. 684�695. 3 M. Bieli�ska, Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wro-.c�aw 1967. 4 Tam�e, s. 133�184. Jako pierwszy problem ten (w odniesieniu do dokument�w arcybiskupich) podj�� F. Sikora w artykule Janusz kanclerz arcybiskupa Pelki i ksi�cia Kazimierza Konradowica, �Nasza Przesz�o��", t. XXIV, 1966, s. 87�125. 5 Por. Dyplomatyka wiek�w �rednich, s. 136�138. trzeci z kolei podr�cznik dyplomatyki polskiejG, z kt�rego jednoznacznie wynika, �e najlepiej znamy dokument ksi���cy (g��wnie wielkopolski, w mniejszym stopniu kujawski), najgorzej natomiast (poza Wielkopolsk�) dokument wystawc�w ko�cielnych. Wydaje si� wi�c rzecz� s�uszn� podj�cie studi�w nad trzynastowieczn� dyplomatyk� ma�opolsk� w og�le, a w ramach niej wyb�r tematyki zwi�zanej z dokumentem ko�cielnym, a wi�c z dziedzin� najbardziej zaniedban� w dyplomatyce polskiej. Celem niniejszej pracy jest ustalenie pocz�tk�w zorganizowanej kancelarii biskupiej w Krakowie. Przy zupe�nym prawie braku bezpo�rednich wiadomo�ci dotycz�cych personelu kancelaryjnego, cel �w m�g� by� osi�gni�ty tylko poprzez szczeg�ow� analiz� zachowanego materia�u dyplomatycznego. Poniewa� z kolei kancelarie ko�cielne to pocz�tkowo kancelarie odbiorc�w, dlatego te� badaniem zosta� obj�ty ca�y materia� dyplomatyczny katedry krakowskiej, a wi�c nie tylko dokumenty wystawione przez biskup�w, kapitu�� i kanonik�w, ale i dokumenty wystawione na rzecz biskupstwa i kapitu�y, z pomini�ciem oczywi�cie tych, o kto-, rych z g�ry wiadomo, �e w niczym nie mog� wp�yn�� na ko�cowe rezultaty pracy, a wi�c bulli papieskich oraz dw�ch list�w: Gerwazego opata premontree do biskupa Iwona z r. 1218 7 oraz Przemy�la Ottoka-ra II do biskupa Prandoty z r. 1255 8. Zakres chronologiczny pracy zosta� podyktowany przez materia� dyplomatyczny opracowywany pod k�tem powstania kancelarii, a wyznaczony przez dokumenty biskupie, kt�re stanowi� podstawowy trzon niniejszego studium; obejmuje on la ta 1192�1292. Obie daty maj� znaczenie czysto formalne: pocz�tkow� wyznaczy� najwcze�niejszy znany dokument bi- ' Dyplomatyka wiek�w �rednich; por. tak�e recenzj� J. Szyma�skiego: �Przegl. Hist.", LXIII, 1972, s. 332�336 oraz F. Sikora, Ze studi�w nad �redniowiecznymi kancelariami polskimi, �Stud. Hist.", t. XVI, 1973, z. l s. 3�47. 7 S. Kutrzeba, List genera�a premonstratens�w Gerwazego do Iwona Odro-w��a z r. 1218, �Kwart. Hist.", t. XVI, 1902, s. 587�588. List ten om�wi�a Z. Ko-z�owska-Budkowa w dw�ch artyku�ach: Za�o�enie klasztoru oo. Dominikan�w w Krakowie, Roczn. Krak., t. XX, 1926, s. 8�9 oraz Rezygnacje biskup�w krakowskich Wincentego i Iwona, �Nasza Przesz�o��", t. XXXIII, 1970, s. 37. 8 KKK, I, 44; za B. W�odarskim (Polska i Czechy w drugiej po�owie XIII i pocz�tkach XIV wieku (1250�3306), Archiwum Tow. Naukowego we Lwowie, t. VIII, Lw�w 1931, s. 25, przyp. 3) przyjmuj�, �e Przemy�l Ottokar II skierowa� do biskupa Prandoty tylko jeden list, a jedynie z winy kopist�w (wzgl�dnie wydawc�w) list ten jest znany pod trzema, a nawet czterema (19 i 20 lipca, 4, 11, 12 pa�dziernika) datami miesi�cznymi (wydania i literatura patrz tam�e, 1. c.). Do wywod�w B. W�odarskiego mo�na jedynie doda�, �e zachowany 'do czas�w dzisiejszych (Krak�w, Archiwum Kapitulne, nr 35) orygina� listu ma dat� 19 lipca 1255 -- �XIIII ka-lendas [Augusti]" � nazwa miesi�ca jedynie prawdopodobna z uwagi na uszkodzenie w tym miejscu pergaminu. skupa Pe�ki, kt�rego pontyfikat przypada na lata 1186�1207 9, a ko�cow� ostatni chronologicznie dokument biskupa Paw�a, kt�rego pontyfikat zamyka si� z kolei w latach 1266�1292 10. W obr�bie owych stu lat (1192�1292) zasiada�o na stolicy biskupiej w Krakowie, poza wspomnianymi Pe�k� i Paw�em, jeszcze czterech biskup�w: Wincenty, Iwo, Wis�aw i Prandota. Z tego okresu zachowa�o si� jednocze�nie 100 dokument�w katedralnych, wystawionych przez biskup�w i dla biskupstwa oraz przez kapitu�� (kanonik�w) i dla kapitu�y n. Po odrzuceniu sze�ciu falsyfikat�w12 - - czym zajmuj� si� na innym miejscu 13 - - do bada� nad dyktatem pozosta�y w sumie 94 dokumenty. Na liczb� t� sk�adaj� si� 3 dyplomy biskupa Pe�ki, 4 � Wincentego, 8 -- Iwona, 2 - - Wis�awa, 7 - - Prandoty i 21 - - Paw�a (w sumie 45). Wystawcami 14 s� kanonicy i kapitu�a, w tym po jednym dokumencie wystawili: kustosz P�c�aw, dziekan Wis�aw, kustosz Miko�aj wsp�lnie z kanonikiem Hermanem, archidiakon Gumbert, prepozyt Wit, subdiakon Jan, kanonik Sulis�aw, dziekan Pe�k�, kapitu�a, dziekan i oficja� Albert, a po dwa: dziekan Gerard wsp�lnie z kapitu�� i kanonik Zbros�aw. Natomiast na rzecz katedry (biskupstwa i kapitu�y) zosta�y wystawio- 9 Badanie wcze�niejszego materia�u dyplomatycznego mija si� z celem, gdy� jest to materia� zbyt szczup�y, aby pozwoli� na formu�owanie wniosk�w og�lnych, a kwestie szczeg�owe zosta�y ju� wyja�nione; por. Z. Koz�owsk a-B u d k o w a, Repertorium polskich dokument�w doby piastowskiej, Krak�w 1937. 10 Lata pontyfikatu poszczeg�lnych biskup�w' podaj� w oparciu o zapisy rocz-nikarskie (MPH, II), J. D�ugosza (Opera omnia, t. I, wyd. A. Przezdziecki, Krak�w 1887), L. ��towskiego (Katalog biskup�w, pra�at�w t kanonik�w krakowskich, t. I, Krak�w 1852) i Z. Szostkiewicza (Katalog biskup�w obrz�dku �aci�skiego przedrozbiorowej Polski, Rzym 1954). Uwzgl�dniam r�wnie� wa�niejsze opracowania biografistyczne, kt�re cytuj� w odpowiednich miejscach w dalszej cz�ci pracy. 11 Do materia�u dyplomatycznego katedry krakowskiej nie zaliczam (i nie zamieszczam w regestach) trzech dokument�w arcybiskupich, kt�rych wsp�wystawc� jest biskup Prandota (KDM, II, 432; KDW, I, 575; J. Nowacki, Nieznany dokument elekta gnie�nie�skiego Janusza z r. 1258, �Collectanea Theologica" t. XIII, 1935, s. 356�359). Pomijam r�wnie� dyplom zamieszczony w CDS, II, 221, gdy� wymienieni w nim jako wsp�wystawcy kanonicy krakowscy nie reprezentuj� kapitu�y, a tylko powo�any ad hoc s�d polubowny; z tego samego powodu nie uwzgl�dniam kr�tkiego listu biskupa Iwona (CDS, II, 222). Na koniec nie bior� pod uwag� znanego tylko z regestu dokumentu Leszka Bia�ego (KKK, I, 16), a tak�e dyplomu niejakiego Radwana (KKK, I, 8), gdy� nie s�dz�, by wymieniony tam�e kanonik krakowski P�c�aw m�g� by� uznany za wsp�wystawc� dokumentu. Do materia�u dyplomatycznego katedry krakowskiej zaliczam natomiast adresowany g��wnie do biskupa i kapitu�y dokument Wac�awa II (Reg. nr 96) oraz trzy protoko�y (Reg. nr 17, 18, 37), maj�ce katedralny dukt i dyktat. 12 Reg. nr 6, 19, 31, 32, 41, 60. 18 K. Mieszkowski, Krytyka autentyczno�ci dokument�w biskup�w krakowskich XIII wieku, �Przegl. Hist." t. LXV, 1974, s. 147�158. n e 32 dokumenty 14. Przesz�o po�owa (17) pochodzi od Boles�awa Wstydliwego, trzy dokumenty wystawi� Przemys� II, po dwa: Leszek Bia�y, Leszek Czarny, Wac�aw II czeski, a po jednym: W�adys�aw Laskonogi, Kazimierz Konradowie, Gerard opat klasztoru Premonstratens�w we Wroc�awiu, Jan opat klas/toru j�drzejowskiego, Teodor prepozyt norbertanek zwierzynieckich i Chwalibog syn Dobros�awa; trzy akty sporz�dzono w formie protoko��w. Badania nad pismem obj�y z kolei 61 dokument�w: 27 biskupich -2 Pe�ki, 3 Wincentego, 4 Iwona (w tym Reg. nr 20 podw�jny), l Wis�a-wa, 5 Prandoty (w tym Reg. nr 35 podw�jny) i 12 Paw�a; 11 kanonik�w i kapitu�y oraz 20 wystawionych dla katedry (w tym Reg. nr 47 potr�jny, a 48 poczw�rny); w oryginale zachowa�y si� r�wnie� protoko�y. Jak wida� z powy�szego zestawienia, badany materia� dyplomatyczny w swym zasadniczym trzonie (dokumenty biskupie) pochodzi od sze�ciu wystawc�w. Tote� kryterium wystawcy�biskupa, w trakcie badania tego� materia�u, sta�o si� podstaw� jego podzia�u na mniejsze grupy. Podzia� �w wskazany by� nie tylko ze wzgl�d�w formalnych (r�ni wystawcy), w pewnych wypadkach tak�e i dyplomatycznych (udzia� niekt�rych biskup�w w pracy nad dokumentem), ale przede wszystkim dla wi�kszej jasno�ci wywod�w. St�d te� analiza pisma (rozdz. I) i dyktatu (rozdz. II) przeprowadzona zosta�a oddzielnie dla dokument�w wystawionych w latach pontyfikatu poszczeg�lnych biskup�w. W ramach tych lat obejmuje z kolei wszystkie dokumenty katedralne. Przy takim rozwi�zaniu metodycznym, a w zwi�zku z tym i konstrukcyjnym, otrzymujemy w miar� pe�ny obraz dokument�w katedralnych w okre�lonych odcinkach czasu. W ten spos�b mo�emy �ledzi� zar�wno ewolucj� samego dokumentu i jego rozw�j na przestrzeni ca�ego XIII wieku, jak te� i pr�by zmierzaj�ce w kierunku organizacji pracy nad dokumentem, kt�re poprzez rozwi�zania tymczasowe doprowadzi�y w efekcie do powstania zorganizowanej kancelarii. Literatura przedmiotu � pomijaj�c kwesti� autentyczno�ci - jest bardzo uboga i to zar�wno je�li chodzi o dokumenty biskupie i kapitulne, jak te� i wystawione na rzecz katedry. Nie licz�c drobnych wzmianek-zamieszczonych w pracach o r�norodnej tematyce zaledwie kilkana�cie dokument�w poddano analizie paleograficznej i dyplomatycznej w ramach rozwi�zywania innych zagadnie�. 14 Ewentualny podzia� na dokumenty wystawione dla biskupstwa wzgl�dnie dla kapitu�y nie znajduje uzasadnienia � wi�kszo�� z nich, zw�aszcza immunitetowe, wystawiona jest ��cznie dla obu instytucji; por. J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach Ko�cio�a w Polsce do roku 1381, Pozna� 1936, s. 180�207 oraz Z. Kaczmarczyk, Immunitet s�dowy i jurysdykcja poimmunitetowa w dobrach Ko�cio�a w Polsce do ko�ca XIV wieku, Pozna� 1936, s. 88�104. g Jedyn� prac� po�wi�con� w ca�o�ci dokumentom katedralnym jest rozprawa S. Krzy�anowskiego omawiaj�ca przywileje immunitetowe Boles�awa Wstydliwego (analiza pisma, por�wnanie tekst�w), wystawione dla biskupstwa i kapitu�y (Reg. nr 46, 47, 48, 50) 15. Dyktatem dokument�w tego� ksi�cia zajmowa� si� z kolei K. Bobowski, kt�ry trzy z interesuj�cych nas dyplom�w (Reg. nr 45�47) zaliczy� do sporz�dzonych w kancelarii wystawcy 16. Z innych dokument�w ksi���cych (kr�lewskich) wystawionych na rzecz katedry zosta�y przebadane: dyplomy W�adys�awa Laskonogiego7 (Reg. nr 23) 17, Kazimierza Konradowica (Reg. nr 42) 18, Przemy�la II (Reg. nr 93, 94) " i Wac�awa II (Reg. nr 96, 97) 20. O wiele skromniej przedstawia si� literatura dotycz�ca dokument�w biskupich, nie m�wi�c ju� o kapitulnych. I tak J. Mitkowski om�wi� pismo dwu dokument�w biskupa Wincentego (Reg. nr 5, 7)21, a ich dyktatowi kilka uwag po�wi�ci� S. K�trzy�ski22. Z kolei pismo dyplom�w biskupa Pe�ki (Reg. nr 3, 4) i opata "Gerarda (Reg. nr 2) by�o przedmiotem bada� R. Gr�deckiego 23, pismo i dyktat dokumentu Prandoty (Reg nr 52) - - B. Ulanowskiego 24, a dyktat dwu dyplom�w biskupa Iwona (Reg. nr 20, 22) - - Z. Koz�owskiej-Budkowej 25; nieco uwagi dyktatowi tego� wystawcy po�wi�ci� r�wnie� W. Semkowicz 26. 15 S. Krzy�anowski, Dyplomy Boles�awa Wstydliwego dla katedry krakowskiej. Przyczynek do dyplomatyki polskiej XIII wieku, Pam. AU, t. VIII, 1890, s. 110�121. 16 K. Bobowski, Ze studi�w nad dyplomatyk� ksi���c� w Polsce w XIII wieku, �Sob�tka", t. XIX, 1964, s. 55�65; ten�e, Ze studi�w nad dokumentami i kancelari� Boles�awa Wstydliwego, Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 36, Historia IX, 1965, s. 29�66. 17 K. Maleczy�ski, Studia nad dyplomami i kancelari� Odonica i Lasko-nogiego 1202�1239, Lw�w 1928, s. 115, 152�153. 18 J. Mitkowski, Kancelaria Kazimierza Konradowica ksi�cia kujawsko-��-czyckiego (1233�1267), Wroc�aw 1968, s. 66, 73. 19 S. Krzy�anowski, Dyplomy i kancelaria Przemys�awa II. Studium z dyplomatyki polskiej XIII wieku, Pam. AU, t. VIII, 1890, s. 151. 20 J. S e b a n e k, Ce�ti notafi ceste Vdclava II. za polskou korunou. Stud. �r�d�., t. IV, 1959, s. 81�82. 21 J. Mitkowski, Pocz�tki klasztoru Cysters�w w Sulejowie, Pozna� 1949, s. 100�101. 22 S. K � tr z y � s k i, Ze studi�w nad Gerwazym z Tilbury, RAU, t. XLVI, 1903, s. 168. 23 R. Gr�decki, Dzieje klasztoru premonstrate�skiego w Busku w wiekach �rednich, Krak�w 1913, s. 22�24. 24 B. Ulanowski, O za�o�eniu klasztoru Sw. Andrzeja w Krakowie i jego najdawniejszych przywilejach, Pam. AU, t. VI, 1885, s. 19. 25 Z. K o z� �w s k a-B u d k owa, Za�o�enie..., s. 18; ta�, Dokumenty klasztoru PP. Norbertanek w Imbramowicach (1228�1450), Arch. Kom. Hist., seria 2, t. IV (XVI), nr 2, Krak�w 1948, s. 84�85. 26 W. SemkowicZj Przyczynki dyplomatyczne z wiek�w �rednich, Ksi�ga 10 Dokumenty katedralne, wystawione zw�aszcza w pierwszej po�owie XIII w., nie tworz� grupy jednolitej ani pod wzgl�dem pisma, ani pod wzgl�dem budowy wewn�trznej. St�d te� niemal ka�dy dyplom wymaga� odr�bnego badania, by mo�na by�o ustali�, czy pochodzi od wystawcy, odbiorcy, wzgl�dnie osoby trzeciej. To spowodowa�o, �e rozdzia�y po�wi�cone analizie pisma i dyktatu s� stosunkowo obszerne. Unikn�� tego nie by�o mo�na, poniewa� ich wyniki pe�ni� rol� podstawy s�u��cej do formu�owania wniosk�w og�lnych na temat form pracy nad dokumentem w katedrze krakowskiej oraz pocz�tku kancelarii biskupiej; z punktu widzenia cel�w niniejszego studium stanowi� zatem jego najistotniejsz� cz��. Chc�c pogodzi� wymogi tematyczne pracy z jej limitem arkuszowym, autor zmuszony by�, z konieczno�ci, z niekt�rych zagadnie� zrezygnowa� ca�kowicie (og�lna charakterystyka materia�u dyplomatycznego, podzia� dokument�w biskupich i kapitulnych wed�ug tre�ci i odbiorc�w27, piecz�cie 28), a niekt�re tylko zasygnalizowa� (stanowisko prawne dokumentu biskupiego, wp�yw przemian spo�eczno-gospodarczych na powstanie kancelarii). Tak wi�c badanie materia�u dyplomatycznego katedry krakowskiej zosta�o zaw�one g��wnie do analizy paleograficzno-dyploma-tycznej. Do pracy zosta�y do��czone � cytowane w tek�cie i przypisach � re- pami�tkowa ku uczczeniu 250 rocznicy za�o�enia Uniwersytetu Lwowskiego, t. II, Lw�w 1921, s. 1�11. 27 Kwestie te znajduj� po�rednie odbicie w za��czonych do pracy regestach. 88 Pragn� jednak zaznaczy�, �e w badanym okresie piecz�cie posiadali wszyscy biskupi i kapitu�a, a pe�ni�y one � obok �wiadk�w � rol� podstawowego �rodka s�u��cego do uwierzytelniania dokument�w. Piecz�cie biskupie s� na og� ostroowal-ne i przedstawiaj� biskupa in pontyficalibus z regu�y w postawie siedz�cej; z trzech znanych z XIII w. piecz�ci kapitu�y dwie (starsza � okr�g�a, m�odsza �� owalna) przedstawiaj� ko�ci� o jednej (m�odsza) i dw�ch (starsza) wie�ach, a jedna � znana tylko jako contrasigillum � popiersie �w. Stanis�awa. Podobizny tych piecz�ci wraz z opisami zamieszcza w swych pracach F. Pieko-si�ski: Pe�ki (Piecz�cie polskie wiek�w �rednich doby piastowskiej, Uzupe�nienia, I, �Herold Polski", 1905�1906, nr 588); Wincentego (Piecz�cie polskie wiek�w �rednich, doba piastowska, Krak�w 1899, nr 21); Iwona z lat 1218�1222 (tam�e,.nr 43), z r. 1229 (tam�e, nr 67); Wis�awa (tam�e, nr 91); Prandoty z lat 1243�1244 (tam�e, nr 125), z 1250�1266 (tam�e, nr 135) i contrasigillum (tam�e, nr 158); Paw�a z r. 1270 (Piecz�cie polskie wiek�w �rednich doby piastowskiej, Uzupe�nienia, I, c. d. (drukowane po�miertnie), �Wiad. Num.-Arch.", t. XVI, 1935, s. 73, nr 637, pod b��dn� dat� 1277), z lat 1273�1291 (Piecz�cie polskie wiek�w �rednich, doba piastowska, nr 166, tylko opis) i contrasigillum (KKK, I, 89, tylko opis � dzi� pozosta� jedynie �lad w postaci wg��bienia); starszej kapitulnej z lat 1212�1220 (Piecz�cie polskie wiek�w �rednich, doba piastowska, nr 32�33), m�odszej z lat 1235�1288 (tam�e, nr 92) oraz contrasigillum z lat 1264�1288 (tam�e, nr 155). 11 gesty dokument�w katedralnych 29, tablice z 32 wzorami pisma ilustruj�cymi g��wnie dukt szko�y krakowskiej w XIII w., a tak�e wykaz cytowanych dokument�w i literatury oraz u�ywanych (wa�niejszych) skr�t�w. Prac� zaopatrzono ponadto w indeks uwzgl�dniaj�cy nazwy miejscowe i osobowe 30 oraz nazwiska autor�w i wydawc�w wyst�puj�ce w tek�cie i regestach. Do indeksu przeniesiono r�wnie� identyfikacj� miejscowo�ci, a jedynie w kilku wypadkach, wymagaj�cych obja�nienia opisowego, dokonano jej w uwagach za��czonych do regesit�w 31. Nieco inny wariant niniejszej pracy by� podstaw� przewodu doktorskiego przeprowadzonego w Uniwersytecie Jagiello�skim w latach 1966� �1970. Promotorowi Panu Profesorowi Sylwiuszowi Mikuckiemu sk�adam serdeczne podzi�kowanie za opiek� naukow� oraz wszelkie rady i wskaz�wki, udzielane mi z uczynno�ci� r�wn� jego g��bokiej wiedzy. Dzi�kuj� r�wnie� recenzentom: Pani Profesor Zofii Koz�owskiej-Budko-wej, Panu Profesorowi Kazimierzowi Jasi�skiemu i Panu Profesorowi J�zefowi Mitkowskiemu za wiele cennych uwag i spostrze�e�, kt�re pozwoli�y usun�� braki i niedoci�gni�cia rozprawy. Pragn� tak�e podzi�kowa� Komisji Nauk Historycznych Oddzia�u PAN w Krakowie, a szczeg�lnie Pani Profesor Helenie Madurowicz-Urba�skiej i Panu Docentowi Jerzemu Wyrozumskiemu, kt�rzy z ca�ym zrozumieniem przyczynili si� do podj�cia uchwa�y druku tej pracy w serii Prace Komisji. 29 Dla oszcz�dno�ci miejsca regesty sporz�dzono wed�ug nast�puj�cych kryteri�w: 1) tre�� dokument�w (nieraz bardzo z�o�on�) ograniczono do kwestii podstawowych; 2) w przypadku zachowania dokumentu w oryginale i kopii wymieniono tylko orygina�; 3) w przypadku zachowania wi�cej ni� jednej kopii, znanych z informacji wydawc�w, zrezygnowano z ich wyliczania, a podano tylko odpowiednie wydawnictwo; 4) w przypadku kilku wyda� dokumentu uwzgl�dniono tylko podstawowe (kodeks), przy czym zawsze Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej; 5) podane w uwagach informacje dotycz�ce duktu i dyktatu odnosz� si� tylko do wynik�w niniejszej pracy, a pomijaj� ustalenia dotychczasowej literatury, kt�r� omawiam we wst�pie i cytuj� w przypisach. 30 Nazwy miejscowe podano w brzmieniu wsp�czesnym, przy czym uwzgl�dniono prace � M. Kami�skiej: Nazwy miejscowe dawnego wojew�dztwa sandomierskiego, t. l�II, Wroc�aw 1964�1965; "W. Luba s i a: Nazwy miejscowe po�udniowej cz�ci dawnego wojew�dztwa krakowskiego, Wroc�aw 1968 i K. Rymuta: Nazwy miejscowe p�nocnej cz�ci dawnego wojew�dztwa krakowskiego, Wroc�aw 1967. Za� przy imionach wykorzystano W, T a s z y c k i e g o: Najdawniejsze polskie imiona osobowe (Krak�w 1926) oraz wydane dotychczas pod jego redakcj� zeszyty S�ownika staropolskich nazw osobowych (t. I�III/2, Wroc�aw 1968�1972). 31 Ju� po oddaniu pracy do druku, dzi�ki uprzejmo�ci dr� Franciszka Sikory, uzyska�em informacj� � nie znanym mi dokumencie biskupa Paw�a. Regest wraz z kr�tkim om�wieniem dyktatu i czasu powstania tego dokumentu zamieszczam, z konieczno�ci, poza kolejno�ci� jako nr 101. I. DUKT DOKUMENT�W KATEDRALNYCH PONTYFIKAT PE�KI Z materia�u dyplomatycznego katedry krakowskiej, pochodz�cego z lat pontyfikatu Pe�ki (1186�1207) *, zostan� om�wione cztery dokumenty: trzy wystawione przez biskupa (Reg. nr 1, 3, 4), a jeden przez Gerarda, opata premonstratens�w we Wroc�awiu (Reg. nr 2). W oryginale zachowa� si� dyplom Gerarda i dwa biskupie (Reg. nr 3, 4); odbiorc� tych ostatnich s� klasztory Premonstratens�w we Wroc�awiu i Busku. Dokument Gerarda- i dyplom Pe�ki wystawiony dla klasztoru Sw. Wincentego we Wroc�awiu (Reg. nr 3)2 dotycz� wzajemnej wymiany wsi mi�dzy biskupem a klasztorem 3. Ich tre�� jest wprawdzie identyczna, ale ze wzgl�du na osoby wystawc�w, wyst�puj�cych w zmienionej kolejno�ci, s� to dwa r�ne pod wzgl�dem formalnym dyplomy. Pismo obu akt�w jest bardzo 'staranne, typu wybitnie ksi��kowego. Cechy og�lne (spos�b kre�lenia lasek, �uk�w i trzonk�w) pozwalaj� odnie�� je do jednego duktu; identyczne za� kszta�ty poszczeg�lnych liter majuskulnych (B, G, P, R) i minuskulnych (d, e, g, s, z) pozwalaj� ponadto widzie� w nim pismo jednej r�ki. Powstaje w zwi�zku z tym pytanie: jakiej � klasztornej, czy pisarza biskupiego? T� sam� r�k� zosta� spisany dyplom Henryka Brodatego, wystawiony w r. 1206 r�wnie� dla premonstratens�w wroc�awskich 4. Wskazuj� na to identycznie kre�lone laski g�rne i dolne, trzonki liter, litery charakterystyczne, a tak�e wszystkie skr�ty. Na tej podstawie mo�na przyj��, �e wszystkie trzy dyplomy zosta�y spisane przez pisarza klasztornego 5. 1 O Pe�ce por. J. L e n i e k, Pe�ka biskup krakowski 1186�1206. Album ucz�cej si� m�odzie�y polskiej po�wi�cone J�zefowi Ignacemu Kraszewskiemu, Lw�w 1879, s. 425�435, oraz B. W�odarski, Polityczna rola biskup�w krakowskich w XIII w., �Nasza Przesz�o��", t. XXVII, 1967, s. 30�32. 2 Podob. MPP (odpowiednio) 34, 33. 3 O jej genezie zob. O. G�rka, Przyczynki do dyplomatyki polskiej XII w., �Kwart. Hist.", t. XXV, 1911, s. 400�406. 4 MPP, II, 35. 5 R�k� odbiorcy we wszystkich trzech dokumentach przyj�li r�wnie� R. Gr�decki (Dzieje..., s. 23); O. Swientek (Das Kanzlei und Urkundenwesen Herzog Hemrich III von Schlesien 1248�1266, �Zeitschrift des Vereins fiir Geschichte Schle- 13 Dokument dla klasztoru w Busku (Reg. nr 4)6, wystawiony najprawdopodobniej w r. 1206, nie jest spisany pismem jednolitym. Wiersze ostatnie zawieraj�ce list� �wiadk�w w odr�nieniu od w�a�ciwego tekstu zosta�y skre�lone pismem znacznie drobniejszym, co nadaje mu charakter zupe�nie odmienny. Pismo tekstu, mimo podobie�stwa w cechach og�lnych, a nawet w kszta�tach takich liter, jak b, d, m, n, nie reprezentuje duktu szko�y katedralnej krakowskiej7. Za tym przemawia charakterystyczny kszta�t litery majuskulnej B, litera E oraz nast�puj�ce litery minuskulne: a bez Cz�ci g�rnej, g w formie �semki, p z lask� u do�u zagi�t� w prawo i s d�ugie bez laski dolnej. W zwi�zku z tym nale�y w tek�cie w�a�ciwym przyj�� dukt odbiorcy, co zreszt� wykaza� ju� R. Gr�decki, dowi�d�szy podobie�stwa tego pisma ze swego rodzaju interpolacj� s��w ,,in Busk", pochodz�cych od r�ki klasztornej, a wypisanych w dokumencie S�awosza z r. [1207] 8. Odno�nie do dopisku umieszczonego pod tekstem w�a�ciwym, a zawieraj�cego imiona �wiadk�w � kanonik�w krakowskich, nale�y najpierw ustali�, czy zosta� on spisany t� sam� r�k� co tekst, wzgl�dnie czy przedstawia identyczny typ pisma. W sprawie tej wypowiedzia� si� ju� R. Gr�decki: jego zdaniem �dopisek ten skre�lony jest [..,] odmiennym pismem, kt�re zbyt ma�o ma podobie�stw, a zbyt wiele zasadniczych przedstawia r�nic w por�wnaniu z pismem g��wnego tekstu, aby je oba do jednej r�ki odnie�� mo�na by�o" 9. Nawet pobie�na analiza paleograficzna potwierdza w ca�ej pe�ni s�uszno�� wniosku tego uczonego. Z faktu za�, �e tekst w�a�ciwy dokumentu spisa� odbiorca, mo�na wnosi�, �e lista �wiadk�w zosta�a najprawdopodobniej dopisana przez wystawc� po wyra�eniu przez niego zgody na zawart� w dokumencie czynno�� prawn�. Z kolei wy�ania si� kwestia nast�pna: czy formu�a legalizacyjna pochodzi od jednej r�ki, czy te� stanowi zbi�r w�asnor�cznych podpis�w kanonik�w krakowskich? W�r�d badaczy, kt�rzy zajmowali si� t� spraw�, nie ma jednomy�lno�ci. Wed�ug R. Gr�deckiego �poszczeg�lne podpisy nie zdradzaj� [...] bynajmniej indywidualnych r�nic tak wa�nych, by mo�na orzec, �e siens", t. LXIX, 1935, s. 54) oraz K. Maleczy�ski i A. Skowro�ska (CDS, II, nr 122�124). 6 Podob. MPP, 36. 7 Uzasadnienie wprowadzenia poj�cia �dukt szko�y katedralnej" podaj� przy analizie dokument�w wystawionych w okresie pontyfikatu biskupa Iwona. � Dla wi�kszej jednak przejrzysto�ci tekstu terminu tego wypad�o u�y� ju� w tym miejscu. 8 R. Gr�decki, Dzieje..., s. 20�22. 9 Tam�e, s. 23�24. 14 ka�dy z kanonik�w u�ywaj�c formu�y consensi et subscripsi istotnie w�asnor�cznie si� podpisywa�, owszem, og�lny charakter pisma tego spisu konsens�w jest wsp�lny i jednolity, nale�y te� uzna�, �e pochodzi od jednej r�ki, oczywi�cie jednego z kanonik�w, najprawdopodobniej dziekana Wis�awa" 10. Odmiennego zdania jest J. Mitkowski: wykazawszy wzajemne podobie�stwo pisma dokumentu dla Sulejowa, wystawionego w r. 1213 przez Iwona kanclerza Leszka Bia�ego, i zwrotu: �Ego Ivo canonicus Cracovien-sis cancelarius ducis Lestconis consensi et subscripsi", stwierdza: �mo�na przypuszcza�, �e tak podpis Iwona pod dyplomem dla Buska, umieszczony w�r�d innych, jak si� zdaje w�asnor�cznych podpis�w, jak i ca�y dokument z roku 1213 spisany pismem uderzaj�co podobnym wysz�y spod w�asnej r�ki kanclerza ksi�cia Leszka Bia�ego" 11. Og�lny wygl�d pisma omawianej formu�y legalizacyjnej jest niejednolity. Litery w podpisie Benedykta pochylaj� si� w lewo, w podpisie Raula - - w prawo, a w pozosta�ych s� wzgl�dnie proste. Podpis Wawrzy�ca wyr�nia si� z kolei pismem kre�lonym grubo, a Raula na odwr�t � bardzo drobnym. Z liter charakterystycznych warto przede wszystkim zwr�ci� uwag� na E majuskulne, kt�re wyst�puje w pi�ciu odmianach (Ego Vislaus, Ego archidiaconus, Ego Benedictus, Ego Hen-ricus, Ego Raulus). Drobne r�nice wyst�puj� ponadto w kszta�tach liter b, d, g, s (d�ugie). Dodaj�c do tego bardzo zr�nicowane zako�czenia lasek g�rnych i dolnych (zagi�cia w lewo lub w prawo, nasadki pojedyncze lub podw�jne, p�tle) mo�emy z ca�� pewno�ci� stwierdzi�, �e na formu�� legalizacyjn� sk�adaj� si� w�asnor�czne podpisy kanonik�w krakowskich 12. PONTYFIKAT WINCENTEGO Materia� dyplomatyczny katedry krakowskiej, pochodz�cy z okresu sprawowania godno�ci biskupiej przez mistrza Wincentego (1208�1217)13, obejmuje tylko dokumenty wystawione przez biskupa. Trzy z nich zachowa�y si� w oryginale; odbiorc� dw�ch jest klasztor Cysters�w w Sule- 10 Tam�e, s. 24. 11 J. Mitkowski, Pocz�tki..., s. 102. 12 Warto zaznaczy�, �e podpisy kanonik�w nie reprezentuj� duktu szko�y katedralnej, a w ka�dym razie przedstawiaj� inny typ pisma od spotykanego w dokumentach. 13 D�ugosz (Opera omnia, t. I, s. 396�397), a za nim ��towski (op. cit., s. 93�116) k�adzie pocz�tek pontyfikatu biskupa Wincentego na r. 1207, licz�c zapewne od momentu podw�jnej elekcji, kt�ra mia�a miejsce prawdopodobnie w grudniu tego� roku (R. Gr�decki, Mistrz Wincenty, biskup krakowski, Roczn. Krak., t. XIX, 1923, s. 48�49). Dopiero jednak 28 marca 1208 papie� Aleksander III zatwierdzi� mi- 15 Jowie (Reg. nr 5,7), a jednego klasztor Bo�ogrobc�w w Miechowie (Reg. nr 9)14. Analiz� paleograficzn� dokument�w sulejowskich przeprowadzi� ju� J. Mitkowski15. Dla porz�dku wypadnie za nim powt�rzy�, �e w pi�mie obu akt�w mo�na dostrzec daleko id�ce podobie�stwa, i to nie tylko w cechach og�lnych, ale tak�e w sposobie kre�lenia poszczeg�lnych liter. Identyczne kszta�ty maj� nast�puj�ce litery majuskulne: C, E, S, V oraz minuskulne: a, c, g, r (proste i okr�g�e), t, z. S� jednak i r�nice: pismo dyplomu z r. 1212 (Reg. nr 7) jest bardziej staranne i o charakterze wybitnie dyplomatycznym; laski g�rne ko�cz� si� podw�jn� p�tl�, w przeciwie�stwie do dokumentu z roku [1208] (Reg. nr 5), gdzie p�tla jest pojedyncza. Z kolei laski dolne liter p i q w dyplomie z r. 1212 s� bardzo kr�tkie, proste i zako�czone uko�n� kreseczk� w prawo, a w dokumencie z roku [1208] d�u�sze i z zagi�ciami w lewo. W konkluzji nale�y uzna�, �e pismo dyplom�w sulejowskich istotnie nie pochodzi od jednej r�ki, ale z pewno�ci� mo�na je zaliczy� do jednej szko�y pisarskiej. Poniewa� J. Mitkowski dowi�d� ponadto, �e nie przedstawia ono duktu odbiorcy 16, mo�na wi�c przyj��, �e najprawdopodobniej pochodzi od wystawcy 17. Pismo trzeciego dokumentu, wystawionego w r. 1214 dla klasztoru w Miechowie (Reg. nr 9) ma charakter kodeksowy, kre�lone jest niezwykle starannie, z pewn� tendencj� do wyd�u�ania poszczeg�lnych liter. Tym r�ni si� znacznie od pisma dyplom�w sulejowskich. R�nice wyst�puj� tak�e i w szczeg�ach: odmiennie pisane s� majusku�y M, P, S, V; z minusku� na uwag� zas�uguje z (proste), g (zamkni�te u do�u), a tak�e a (wysokie), u�ywane na pocz�tku niekt�rych wyraz�w, gdzie spe�nia prawdopodobnie rol� a majuskulnego. Na tej podstawie, by nie wchodzi� ju� w rozbi�r paleograficzny liter mniej charakterystycznych, mo�na stwierdzi�, �e pismo omawianego dokumentu reprezentuje inn� szko�� pisarsk� ni� dukt dyplom�w sulejowskich. Najprawdopodobniej czystopis strza Wincentego jako biskupa krakowskiego (tam�e, 1. c.). Rok 1208 jako pocz�tek pontyfikatu biskupa Wincentego przyjmuje si� w literaturze powszechnie; por. S. Kie� tyka, B�ogos�awiony "Wincenty Kad�ubek (ok. 1150�1223), �Nasza Przesz�o��", t. XVI, 1962, s. 182�196 (tam�e starsza literatura). Natomiast rezygnacj� Wincentego z biskupstwa cofa si� ostatnio do r. 1217; por. B. W�odarski, Polityczna rola..., s. 35 oraz Z. Koz�owsk a-B u d k o w a, Rezygnacje..., s. 38. 14 Podob. MPP (odpowiednio) 39, 56, 62. 15 J. Mitkowski, Pocz�tki..., s. '100�101. 18 Tam�e, s. 100�101. 17 Poniewa� dukt dokument�w sulejowskich wykazuje z kolei pewne cechy wsp�lne z pismem wi�kszo�ci dyplom�w wystawionych w okresie pontyfikatu Iwona, dlatego te� dopiero przy ich analizie ustalam pochodzenie pisma tej grupy dokument�w. 16 aktu sporz�dzony zosta� przez odbiorc�, na co m�g�by wskazywa� r�wnie� jego klasztorny dyktat18. PONTYFIKAT IWONA Z okresu pontyfikatu biskupa Iwona (1218�1229) 1!) zachowa�o si� w sumie 15 dokument�w, z czego 10 w oryginale20. Przedmiotem analizy paleograficznej b�dzie jednak 11 czystopis�w, gdy� dyplom dla dominikan�w (Reg. nr 20) sporz�dzono w dwu egzemplarzach. Za najwcze�niejszy chronologicznie wypada uzna� niedatowany dokument Leszka Bia�ego (Reg. nr 10; Wz�r 1), wystawiony w latach 1218�1227. Spisano go pismem po�rednim mi�dzy ksi��kowym a dyplomatycznym, a jednocze�nie najbardziej zbli�onym do duktu om�wionych ju� dokument�w sulejowskich biskupa Wincentego, zw�aszcza do wystawionego w r. [1208]. Na podobie�stwo to wskazuje nie tyle szczeg�owe por�wnanie liter, czy znak�w skr�ce� (niekiedy - - z uwagi na chronologi�, a tak�e upodobania pisarzy - - r�nice s� do�� znaczne, np. litera g, znak na -us), ale przede wszystkim spos�b kre�lenia podstawowych element�w liter: trzonk�w (m, t, r proste i w formie zd�u�onej), �uk�w (a, c, e) i lasek (b, h, l, s d�ugie). Mo�na zatem bez najmniejszej w�tpliwo�ci zaliczy� pismo wszystkich trzech dokument�w do jednego duktu. Podobnym duktem, ale pismem wyra�nie ksi��kowym, zosta� spisany i drugi dokument Leszka Bia�ego (Reg. nr 15; Wz�r 2); pisma ksi��kowego u�yto r�wnie� w jednym z protoko��w, zawieraj�cych wyrok tego� ksi�cia w sporze zaistnia�ym mi�dzy biskupem Iwonem a Baranem synem P�cis�awa o posiad�o�� w Pe�czyskach (Reg. nr 18)2�. Oba akty maj� pismo staranne, niemal kaligraficzne (zw�aszcza Reg. nr 18) i wzajemnie bardzo zbli�one. Analogie si�gaj� wszystkich liter majuskulnych, znak�w skr�ce� i wi�kszo�ci minusku�; ca�kowicie odmiennie pisana jest tylko litera g. Dotychczasowa analiza paleograficzna zachowanych orygina��w biskupa Wincentego oraz trzech wystawionych w okresie pontyfikatu Iwona wykaza�a, �e ka�dy z tych dokument�w zosta� spisany inn� r�k�. Jedno- 18 Por. dalej, s. 43�44. 19 Z wa�niejszych opracowa� o Iwonie por.: K. G�rski, R�d Odrow���w w wiekach �rednich, RTH, t. VIII, 1926�1927, s. 34, 72�74; R. Gr�decki, Iwo Odrow��, PSB, t. X, 1963, s. 187�192; J. Tazbirowa, Rola polityczna Iwona Odrow��a, �Przegl. Hist.", t. LVII, 1966, s. 199�211; B. W�odarski, Polityczna rola..., s. 34�38; Z. K o z � o w s k a-B u d k o w a, Rezygnacje..., s. 35�44. 20 Reg. nr 10, 14�18, 20, 21, 23, 24. 21 Podob. Album Palaeographicum, wyd. S. Krzy�anowski, Krak�w 1907, tabl. V. 17 cze�nie za� ich wzajemne por�wnanie pozwoli�o ustali�, �e bez wzgl�du na charakter pisma (dyplomatyczne, ksi��kowe, czy po�rednie) wszystkie akty, z wyj�tkiem dyplomu dla Miechowa, spisano pismem uderzaj�co podobnym. Z tego te� wzgl�du nale�y przyj�� w nich dukt jednej szko�y pisarskiej, oczywi�cie szko�y katedralnej krakowskiej 22. Duktem tej szko�y zosta�y spisane r�wnie� dwa egzemplarze dyplomu biskupa Iwona wystawionego w r. 1227 dla dominikan�w krakowskich (Reg. nr 20). Bardziej staranny jest egzemplarz drugi23; jego inwokacj� skre�lon� pismem kratowym rozpoczyna pi�kny inicja�, a ca�o�� charakteryzuje si� pismem kodeksowym, kaligraficznym o nieco wyd�u�onych laskach g�rnych. W ramach duktu katedralnego pismo to jest najbardziej zbli�one do pisma om�wionego wy�ej protoko�u, chocia� posiada tak�e wiele element�w wsp�lnych z pismem pozosta�ych dokument�w, a zw�aszcza z dyplomami sulejowskimi biskupa Wincentego. Z dokumentem z r. [1208] ��czy si� poprzez osobliwy kszta�t litery Q, a identyczny Dig, natomiast z dyplomem z r. 1212 poprzez kszta�ty liter majuskumych B, C, W oraz prawie wszystkich minusku� z wyj�tkiem p, q, z. Z cech najbardziej charakterystycznych warto jeszcze wymieni� znak na -us, pisany w formie tr�jki umieszczonej nad lini�, wyst�puj�cy tak�e w pi�mie dokumentu Leszka Bia�ego z r. [1218�1227]. Egzemplarz pierwszy przedstawia natomiast typ pisma dyplomatycznego, w miar� starannego, z wyra�n� tendencj� do zamaszystych kaud, zamykania lasek liter d, p, a opatrywania podw�jnymi nasadkami b, h, 1. Z dotychczas om�wionych dokument�w jest ono najbardziej zbli�one do pisma dyplom�w biskupa Wincentego z r. [1208] (g, z) i Leszka Bia�ego z [1218�1227]. Pismem, kt�re ��czy w sobie cechy pisma obu egzemplarzy zosta� spisany dokument kustosza P�c�awa, wystawiony w r. 1228 dla klasztoru w Mogile (Reg. nr 21; Wz�r 6). Reprezentuje on bowiem pismo po�rednie mi�dzy ksi��kowym a dyplomatycznym, staranne, ale kre�lone niezbyt wprawn� r�k�, posiadaj�ce lekko wyd�u�one laski g�rne albo zagi�te w prawo, albo proste i opatrzone podw�jnymi nasadkami. Natomiast podobnym pismem jak egzemplarz pierwszy zosta� spisany dyplom biskupa Iwona, wystawiony w rok p�niej, r�wnie� dla tego klasztoru (Reg. nr 24; Wz�r 7). Wzajemne analogie przejawiaj� si� 22 Poj�cie �dukt szko�y katedralnej" wprowadzi� ju� w swej pracy o klasztorze w Sulejowie J. Mitkowski (Pocz�tki..., s. 89 i n.). Za dukt tej szko�y uzna� on pismo obu dyplom�w sulejowskich biskupa Wincentego, a ponadto dwu dalszych: Leszka Bia�ego z r. [1206] i Kazimierza Sprawiedliwego z r. 1189 (tam�e, I.e.). 23 Podzia� na egzemplarz pierwszy i drugi jest umowny: egzemplarz l � wz�r 4; egzemplarz 2 � wz�r 5. 18. w kszta�tach liter majuskulnych: C, S, W, minuskulnych: a, d, m, p, r (proste), s (d�ugie, t (wysokie), w skr�tach na con-, -us i znaku na et. Pismo niemal identyczne jak w dyplomie mogilskim biskupa Iwona spotykamy z kolei w protokole z 13 czerwca 1224 (Reg. nr 17; Wz�r 3). Podobie�stwo w cechach og�lnych, a tak�e w kszta�tach wszystkich liter i w znakach skr�ce� (z wyj�tkiem znaku na et) si�ga tak daleko, �e z pewnymi zastrze�eniami mo�na by�oby oba akty odnie�� do jednej r�ki. Sprzeciwia si� temu jedynie chronologia: protok� powsta� o pi�� lat wcze�niej, a mimo to jego pismo jest bardziej wyrobione. Ostro�niej zatem b�dzie przyj�� tez� o dw�ch r�nych pisarzach. Pismo pozosta�ych dwu dyplom�w mogilskich biskupa Iwona, wystawionych w r. 1222 (Reg. nr 14)24 i 1223 (Reg. nr 16)25 posiada za ma�o podobie�stw, a zbyt wiele r�nic (E, P, g, k, s), by mo�na je by�o zaliczy� do duktu katedralnego. Wzajemnie jednak wykazuje pewne cechy wsp�lne, zar�wno w og�lnym wygl�dzie (brak pisma kratowego w inwokacji) jak i w kszta�tach poszczeg�lnych liter. Na uwag� zas�uguj� przede wszystkim kre�lone podobnie majusku�y E, M, oraz minusku�y a (tak�e wysokie), p, r (proste) i ligatura st. R�nice s� natomiast wi�ksze -wymieni� z nich nale�y przede wszystkim opatrywanie z zasady lasek g�rnych w dokumencie Reg. nr 16 rozwidlonymi nasadkami, co w dyplomie fundacyjnym nie jest tak �ci�le przestrzegane, a dalej: odmienny kszta�t litery g, a ca�kowicie inny d (okr�g�ego), n, s (okr�g�ego), z i znaczka na et. Wydaje si� wi�c, �e -- niezale�nie od podobie�stw -brak jest podstaw, by pismo omawianych dokument�w mo�na by�o zaliczy� do jednego duktu. Pismo dyplomu fundacyjnego (Reg. nr 14), ma�o staranne, w�a�ciwie kursywne, musi pozosta� dzie�em r�ki nieznanej: podobnego pisma nie uda�o si� znale�� w �adnym wsp�czesnym dyplomie ma�opolskim. R�wnie� i pismo dokumentu z r. 1223 nie zosta�o u�yte w jakimkolwiek dyplomie, chocia� niekt�re jego elementy mo�na odnale�� w nieco p�niejszych dokumentach klasztoru mogilskiego. Litery majuskulne: E, M, N maj� podobne kszta�ty jak w dyplomie wojewody krakowskiego W�odzimierza, wystawionym w roku 1238 26; pewne podobie�stwo wykazuje r�wnie� pismo dokumentu wojewody Marka z 1230 r. (P, d, n)27. Z r�nic wymieni� nale�y odmienne kszta�ty liter: g, k, z. i4 Podob. KM, po s. 2. 25 Pismo dokumentu Reg. nr 16 sprawia wra�enie pisma pochodz�cego z drugiej po�owy XIII w. Jednak ani tre�� (odst�pienie przez Iwona siedmiu wsi Wis�awowi), b�d�ca �w�a�ciwie powt�rzeniem odpowiedniej cz�ci dyplomu fundacyjnego (Reg. nr 14), ani lista �wiadk�w nie daj� podstaw, by w�tpi� w autentyczno�� aktu. 26 KM, 16; Fot. 71 II. 27 KM, 11; Fot. 66 II. 19 Z uwagi na r�nice, wyst�puj�ce przy literach najbardziej charakterystycznych dla okre�lenia ka�dego pisma, trudno rozstrzygn��, czy mamy w tym przypadku do czynienia z duktem nieznanym, czy te� odbiorcy. Do duktu szko�y krakowskiej nie mo�na r�wnie� zaliczy� pisma dokumentu W�adys�awa Laskonogiego z r. 1228 (Reg. nr 23). Jego analizy paleograficznej dokona� ju� K. Maleczy�ski28. Wypadnie wi�c za nim powt�rzy�, �e jest to pismo ma�o staranne, drobne i nier�wne. Wykazuje wprawdzie nieznaczne analogie z pismem dokument�w katedralnych (D, E, W), ale nie wychodz�ce poza ramy wsp�czesnego pisma w og�le. A poniewa� nie reprezentuje duktu wystawcy 29, pozostaje dzie�em r�ki nieznanej. Z analizy paleograficznej wynika, �e wi�kszo�� (8) dokument�w katedralnych wystawionych w okresie pontyfikatu Iwona zosta�a spisana duktem szko�y krakowskiej. Nie w ka�dym przypadku mo�e to jednak oznacza�, �e czystopisy tych dokument�w sporz�dzili pisarze katedralni. Oznacza w stosunku do dyplom�w wystawionych przez biskupa (tak�e Wincentego) i kanonik�w .(P�c�awa). Nie wiadomo natomiast, czy mo�e oznacza� w stosunku do dokument�w Leszka Bia�ego i protoko��w sporz�dzonych w jego obecno�ci. Pisarze wykszta�ceni w szkole krakowskiej mogli bowiem pracowa� tak�e i na dworze ksi���cym 30. , Rozstrzygn�� t� kwesti�, w spos�b nie budz�cy w�tpliwo�ci, mo�na by�oby jedynie w oparciu o bezpo�rednie formu�ki skrypcyjne, a tych brak. Z imienia znamy tylko pisarza jednego dokumentu wystawionego przez Iwona - - jest nim Roger, kapelan kurii biskupiej31. Na tej podstawie mo�na przypuszcza�, �e r�wnie� i protoko�y spisane zosta�y przez wymienionych w�r�d �wiadk�w kapelan�w biskupich. Trudno natomiast ustali�, kt�ra ze stron spisa�a dokumenty Leszka; za odbiorc� przemawia jednak (i jedynie) wi�kszy rachunek prawdopodobie�stwa. 28 K. Maleczy�ski, Studia nad dyplomami..., s. 152�153. 29 Tam�e; por. r�wnie� recenzj� Z. K o z � o w s k i e j-B u d k o w e j, �Kwart. Hist.", t. XLIII, 1929, s. 45�48. 30 O bliskich zwi�zkach mi�dzy dworem ksi���cym a katedr� krakowsk� por. O. Balzer, Skarbiec i archiwum koronne w dobie przedjagiello�skiej, Lw�w 1917, s. 400�426. 31 Reg. nr 24; Roger - - �scriptor praesentium" - wymieniony jest w�r�d innych kapelan�w �wiadkuj�cych w dokumencie. W oryginale, w zwrocie �item capellani curie", wyraz �curie" nie zosta� wypisany w pe�nym brzmieniu, ale jako �ci�" ze znakiem na -ur. Wydawca dyplomu (KM, 9) skr�t ten rozwi�za� na �ecclesie", a poniewa� dokument wystawiony jest �in ecclesia Kyliciensi", takie rozwi�zanie b��dnie sugeruje, �e wyliczeni w�r�d �wiadk�w kapelani s� kapelanami ko�cio�a kieleckiego. 20 PONTYFIKAT WIS�AWA Z okresu pontyfikatu biskupa Wis�awa (1231�1242)32 zachowa�y si� w oryginale tylko trzy dokumenty; wystawc� jednego jest biskup (Reg. nr 30; Wz�r 10), a dwu pozosta�ych kanonicy Gumbert (Reg. nr 28; Wz�r 8) i Wit (Reg. nr 29; Wz�r 9). Najwcze�niejszy chronologicznie jest dyplom archidiakona Gumberta3S wystawiony w r. 1235 dla cysters�w w W�chocku. Jego pismo jest bardzo �adne, niezwykle staranne, r�wne i bardzo wyra�ne34 - - najwidoczniej pergamin by� liniowany (rylcem). Identyczne pismo nie wyst�powa�o wprawdzie w �adnym z dotychczas om�wionych orygina��w, niemniej mo�na je bez �adnych zastrze�e� zaliczy� do duktu szko�y krakowskiej. Pozwala na to og�lny wygl�d, jak i kszta�ty poszczeg�lnych liter; tym samym kwestia sporz�dzenia czy stop isu zastaje rozwi�zana na korzy�� wystawcy. W ramach duktu katedralnego pismo dokumentu Gumberta jest najbardziej zbli�one do om�wionego ju� pisma dyplomu kustosza P�c�a-wa. Wzajemne podobie�stwo duktu przejawia si� w identycznych, wzgl�dnie prawie identycznych kszta�tach wszystkich liter charakterystycznych z wyj�tkiem M. Przyj�cie jednej r�ki w obu aktach jest raczej niewskazane z uwagi na to, �e pismo aktu mogilskiego wyr�nia si� stosunkowo d�ugimi laskami liter d, h, l, kt�re ponadto bardzo cz�sto opatrywane s� podw�jnymi nasadkami; w pi�mie dyplomu w�chockiego, zbli�onym bardzo do pisma ksi��kowego, nie wyst�puje ani pierwsza, ani druga cecha. R�wnie� i pergamin, na kt�rym spisano dyplom biskupa Wis�awa, wystawiony w r. 1236 dla klasztoru Cysters�w w Mogile (Reg. nr 30), nosi jeszcze �lady liniowania, st�d te� pismo dokumentu jest niezwykle r�wne, a zarazem bardzo staranne. W sposobie kre�lenia lasek g�rnych (prostych i opatrzonych nasadkami, b�d� lekko pochylonych w prawo) i liter charakterystycznych (C, D, S, W, d, g itd.) zdradza wiele podobie�stw z duktem szko�y katedralnej. Z racji za� swojego ksi��kowego 32 Wis�aw zosta� obrany biskupem ju� w r. 1229, zatwierdzenie otrzyma� natomiast w dwa lata p�niej; Z. S z o s t k i e w i c z, op. cit., s. 100. 33 O Gumbercie por. artyku� B. .Wyrozumskiej w PSB (t. IX, 1960�1961, s. 145), a tak�e J. Mitkowski, Nieznane dokumenty Leszka Bia�ego z lat 1217 i 1222, �Kwart. Hist.", t. LII, 1938, s. 655�665; W. Semkowicz, R�d Awda�c�w w wiekach �rednich, Pozna� 1920, s. 343�347; B. Ulanowski, O za�o�eniu i uposa�eniu klasztoru Benedyktynek w Stani�tkach, RAU, t. XXVIII, 1891, s. 22 przyp. 73, oraz T. L a li k, Stare miasto w ��czycy. Przemiany w okresie poprzedzaj�cym lokacj� � schy�ek XII i pocz�tek XIII w., KHKM, t. IV, 1956, s. 652�658. 34 Por. r�wnie� J. Korzeniowski, Zapiski z r�kopis�w Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu, Krak�w 1910, s. 363. 21 charakteru ma wiele wsp�lnego z pismem Rocznika kapitulnego krakowskiego 35. Wzajemne podobie�stwo przejawia si� w zbli�onych kszta�tach wszystkich liter majuskulnych i minuskulnych (z wyj�tkiem z), i jest bardzo wa�nym argumentem przemawiaj�cym za zaliczeniem omawianego pisma do duktu szko�y krakowskiej. Natomiast zaliczenie do tego� duktu pisma dokumentu prepozyta Wita, wystawionego w r. 1236 dla klasztoru Bo�ogrobc�w w Miechowie (Reg. nr 29), by�oby troch� ryzykowne mimo pewnych podobie�stw, zw�aszcza w literach B, P, T. To co wyr�nia pismo omawianego aktu, to zako�czenia niekt�rych liter, przewa�nie m, n, s (okr�g�e) stoj�cych na ko�cu wyraz�w, uko�nymi kreseczkami (w lewo), czynionymi energicznymi poci�gni�ciami pi�ra - - cecha nie wyst�puj�ca w og�le w dukcie katedralnym. Trzeba wi�c przyj��, �e czystopis zosta� najprawdopodobniej sporz�dzony przez odbiorc�, chocia� nie ma na to dowod�w bezpo�rednich; pokrewne pismo nie zosta�o bowiem u�yte w �adnym dyplomie miechowskim. W cechach og�lnych jest wprawdzie nieco zbli�one do pisma dyplom�w biskupa wroc�awskiego Tomasza z r. 1239 i Boles�awa Wstydliwego z r. 1260, wystawionych dla wspomnianego klasztoru 38, ale nie na tyle, by mo�na by�o bez zastrze�e� m�wi� o wsp�lnym dukcie we wszystkich trzech aktach. Za sporz�dzeniem czystopisu przez odbiorc� m�g�by natomiast przemawia� klasztorny dyktat interesuj�cego nas dokumentu37. PONTYFIKAT PRANDOTY Materia� dyplomatyczny katedry krakowskiej zachowany z lat pontyfikatu biskupa Prandoty (1242�1266)38 przedstawia si� stosunkowo okazale: w sumie 26 dokument�w, z czego 16, a z egzemplarzami podw�jnymi (1), potr�jnymi (1) i poczw�rnymi (1) 22, w oryginale39. Chronologicznie najwcze�niejszy jest dyplom subdiakona Jana, wystawiony w r. 1244 dla klasztoru w Mogile (Reg. nr 34; Wz�r 11). Pismo orygina�u jest lekko wyd�u�one, a zarazem troch� �cie�nione. Litery s� 35 Specimina Palaeographica, wyd. S. Krzy�anowski, Krak�w 1913, tabl. VIII. 36 KDM, II, 415 (Fot. 707 I), 458 (Fot. 710 I). 37 Por. dalej, s. 51�52. 38 Ze stosunkowo ubogiej literatury dotycz�cej Prandoty warto zwr�ci� uwag� (poza przestarza�� ju� dzisiaj i bez wi�kszej warto�ci monografi� M. G�adysze-wie�a, �ywot b�ogos�awionego Prandoty z Bia�aczowa biskupa krakowskiego, Krak�w, 1845) na artyku� B. W�odarskiego, Po�ityczna rola biskup�w krakowskich w XIII w., w kt�rym autor wbrew utartym pogl�dom charakteryzuje biskupa jako bardzo czynnego polityka (tam�e, s. 41�48). 39 Reg. nr 34, 35 (podw�jny), 36, 37, 40, 42, 44, 46, 47 (potr�jny), 48 (poczw�rny), . 50, 52, 55�57, 59. 22 stosunkowo wysmuk�e (zw�aszcza s d�ugie) i stoj� zbyt blisko siebie, a- odst�py mi�dzy wyrazami s� zbyt ma�e lub nie ma ich w og�le. Te cechy og�lne, jako do�� charakterystyczne, nie pozwalaj� omawianego pisma zaliczy� do duktu katedralnego. Nasuwa si� wi�c przypuszczenie, �e czystopis aktu zosta� sporz�dzony przez odbiorc�, na co wskazywa�yby zreszt� kszta�ty liter E, P, g i znak na est jako elementy najbardziej charakterystyczne. Dwie pierwsze litery o podobnych kszta�tach wyst�puj� we wspomnianym ju� dyplomie wojewody krakowskiego W�odzimierza, wystawionym dla Mogi�y w r. 1238, a znak na est i literka g, a tak�e E majuskulne s� cech� w�a�ciw� pisma innego dyplomu mogilskiego, wystawionego przez biskupa Iwona (Reg. nr 16), w kt�rym - - jak to ju� zosta�o stwierdzone � nie mo�na wykluczy� duktu odbiorcy. Z roku 1244 pochodzi nast�pny dokument mogilski, wystawiony w dw�ch egzemplarzach przez biskupa Prandot� (Reg. nr 35). Oba egzemplarze spisano pismem wyra�nie odmiennym od u�ytego w akcie Jana, a jednocze�nie wzajemnie bardzo zbli�onym. Identycznie kre�lone s� litery majuskulne: C, G, M, Q, S, a bardzo podobnie minuskulne: a, b, g, r, s, t. S� tak�e i r�nice: pismo egzemplarza drugiego 40 jest staranniejsze, r�wne i bardziej wyrobione; laski g�rne s� raczej proste (z wyj�tkiem d okr�g�ego i s d�ugiego) i przy takich literach jak b, l opatrzone rozwidlonymi nasadkami lub �cinaj�c� kreseczk�. Natomiast w ezemplarzu pierwszym s� lekko zgi�te w prawo, a tylko wyj�tkowo spotykamy b z poziom� kreseczk� w lewo, przypominaj�c� rozwidlon� nasadk�. Istniej�ce r�nice nie pozwalaj� odnie�� pisma obu egzemp