II WOJNA �WIATOWA I JEJ NAST�PSTWA Praca zbiorowa pod redakcj� Antoniego Czubi�skiego Wielkopolska Agencja Wydawnicza Pozna� 1996 Praca dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Przygotowanie publikacji finansowo wsparli: Urz�d Wojew�dzki w Poznaniu Urz�d Miejski w Poznaniu Mi�dzynarodowe Targi Pozna�skie Copyright by Wielkopolska Agencja Wydawnicza, Pozna� 1996 ISBN 83-85524-24-X Wydawca: Wielkopolska Agencja Wydawnicza Opracowanie techniczne i sk�ad: Danuta ^Pija�ska Druk: Zak�ady Graficzne Politechniki Pozna�skiej SPIS TRE�CI WST�P ................................... .......................................... 3 Cz�� I - PROBLEM WOJNY I POKOJU W�ADYS�AW MARKIEWICZ (Warszawa) �r�d�a wojny jako zjawiska spo�eczno-historyczne (analiza socjologiczna) . .. .. . . 7 ANTONI CZUBI�SKI (Pozna�) Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku ......................................... 19 KAROL FIEDOR (Wroc�aw) Ruch pacyFIstyczny przeciwko II wojnie �wiatowej ..... ............... ............. 41 STANIS�AW SIERPOWSKI (Pozna�) Geneza i mi�dzynarodowe znaczenie II wojny �wiatowej .. .. .. . . . .. .. .. .. . .. .. .. .. .. 63 STANIS�AW �ERKO (Pozna�) Sonda�e pokojowe w okresie II wojny �wiatowej. Mo�liwo�ci i w�tpliwo�ci metodolo- giCzne ............................................................................ 79 Cz�� II - BEZPO�REDNIE SKUTKI II WOJNY �WIATOWEJ ARTUR KIJAS (Pozna�) Deportacje ludno�ci cywilnej w czasie II wojny �wiatowej ....................... . 97 TADEUSZ KOT�OWSKI (Pozna�) Wp�yw II wojny �wiatowej na rozw�j nauki i techniki . .. ....... ............. ...... 109 BERND MARTIN (Freiburg) Kapitulacja niemiecka: pr�ba bilansu II wojny �wiatowej .... . .. ................. .. 119 JIN MATSUKA (Tokio) Bilans japo�skiej gospodarki w II wojnie �wiatowej (1937-1945) ................... 149 LONGIN PASTUSIAK (Warszawa) Skutki II wojny �wiatowej dla Stan�w Zjednoczonych.:".,.,.,.,....,....,.".., 14 CZES�AW MADAJCZYK (Warszawa) Jak potraktowa� mocarstwa Osi po zwyci�stwie? .................................. 1b7 MICHAI� N. NARINSKIJ (Moskwa) ZSRR a problemy granic i stref wp�yw�w w Europie (1939-1947) .................. 179 TOMASZ SCHRAMM (Pozna�) Europa w �wiecie po II wojnie �wiatowej ... .. .. ....... .. .. .. . .. .. .... .. . .. .. .. .. .. 197 Cz�� III - PROBLEMY POLSKIE W II WOJNIE �WIATOWEJ M.J. MIAGKOW (Moskwa) Spotkanie W. Mo�otowa z genera�em W�. Sikorskim w Londynie w czerwcu 1942 r. (z dokument�w Archiwum prezydenta Federacji Rosyjskiej) ....................... 205 BRONIS�AW PASIERB (Wroc�aw) Polskie prace przygotowawcze do Traktatu Pokojowego z Niemcami (1939-1948) .. 215 MIECZYS�AW WIELICZKO (Lublin) Migracje Polak�w w II wojnie �wiatowej. Podobie�stwa, specyt'ika, nast�pstwa .... 237 TOMASZ NODZY�SKI (Zielona G�ra) Dzia�alno�� programowa i propagandowa Polskiego Zwi�zku Zachodniego w latach 1944-1950 ... 255 Cz�� IV - WP�YW II WOJNY �WIATOWEJ NA PRZEMIANY POLITYCZNE W POWOJENNYM �WIECIE WIES�AW OLSZEWSKI (Pozna�) Japo�ska okupacja a rozw�j ruch�w niepodleg�o�ciowych w Azji P�d: Wsch. . .... .. 263 WITOLD MAZURCZAK (Pozna�) Wojna a kolonializm. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny �wiatowej . 281 KURT JIRGENSEN (Kilonia) Brytyjska polityka okupacyjna i reedukacyjna w Niemczech po 8 maja 1945 r. ..... 293 MAREK MIKO�AJCZYK (Pozna�) Europa w koncepcjach genera�a de Gaulle'a 311 WOJCIECH KRZY�ANIAK (Pozna�) Niemcy w Europie powojennej w teorii i praktyce politycznej Konrada Adenauera . 323 MICHA� ADAMCZYK (Pozna�) Europa powojenna w koncepcjach Winstona Churchilla 333 CEZARIUSZ SKUZA (Toru�) Problem restytucji d�br po II wojnie �wiatowej w g��wnych dokumentach mi�dzynarodowych 337 Cz�� V - KSZTA�TOWANIE NOWEGO �ADU POLITYCZNEGO W �WIECIE JADWIGA KIWERSKA (Pozna�) Nowa rola USA na arenie mi�dzynarodowej po II wojnie �wiatowej 351 ANDRZEJ SKRZYPEK (Olsztyn) Stalinowskie zamys�y kreowania monolitycznej strefy gospodarczej w Europie �rodkowo-Wschodniej (1948-1952) 365 SYLWESTER FERTACZ (Katowice) Idea s�owia�ska jako jeden z czynnik�w stalinizacji kraj�w Europy �rodkowo-Wschodniej i Po�udniowej po II wojnie �wiatowej 379 PIOTR RADZIKOWSKI [Kielce) Lewica w�oska - federalizm i �ad ja�ta�sko-poczdamski .. .. 387 ZYGMUNT WO�NICZKA (Katowice) Powojenna sytuacja mi�dzynarodowa w ocenie kierownictwa emigracji londy�skiej i podziemia w kraju (1946-1953) . 399 W�ODZIMIERZ BAT�G (Kielce) Makkartyzm jako antyteza stalinizmu 411 HENRYK OLSZEWSKI (Pozna�) Nazizm w teoretycznej refleksji minionego p�wiecza . 421 W�ODZIMIERZ MALENDOWSKI (Pozna�) Czynniki destabilizuj�ce �ad mi�dzynarodowy po II wojnie �wiatowej. Pr�ba analizy polistrategicznej 431 J�ZEF KUKU�KA (Warszawa) Ewolucja �adu mi�dzynarodowego w p�wieczu 1945-1995 .... 451 INDEKS OS�B 487 AUTORZY TOMU ..... 495 Wst�p W pi��dziesi�t� rocznic� zako�czenia II wojny �wiatowej Zak�ad Historii Powszechnej XIX i XX wieku Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizowa� dwudniow� konferencj� naukow� po�wi�con� analizie genezy wojny oraz jej przebiegu i skutk�w. Przy czym nie chodzi�o tu o bezpo�rednie, dora�ne skutki lecz o d�ugofalowe zmiany w gospodarce, stosunkach spo�ecznych, polityce i mntalno�ci spo�ecze�stw jakie nast�pi�y w czasie pi��dziesi�ciu lat od zako�czenia wojny. Pa�stwa, kt�rejak Niemcy i Ja.ponia, le�a�y miwczas w gruzach i znajdowa�y si� na dnie upokorzenia podnios�y si� z ruin i ponownie zaj�y czo�owe miejsce w�r�d narod�w �wiata. Bardzo powa�nie zmieni�a si� mntalno�� ich mieszka�c�w. Pa�stwa zwyci�skie, jak op. Zwi�zek Radziecki., nie potrafi�y wyzyska� zwyci�stwa i le�� dzi� na dnie upokorzenia i poni�enia. ZSRR rozpad� si� a powsta�e najego gruzach pa�stwa sukcesyjne nie odgrywaj� dzi� wi�kszej roli w �wiecie ani pod wzgl�dem ekonomicznym ani politycznym. Coraz wi�ksz� rol� spe�niaj� natomiast obszary do tej pory uzale�nione i kolonialne jak op. Chiny, Korea, Indie. �wiat gwa�townie si� nienia. W jakim kierunku aniony te id�? Jak� rol� odgrywa w nich wy�cig pracy, a jak� rywalizacja zbrojeniowa i ponowne przygotowanie si� do ewentualnej wojny? Czy wojna ponownie zagra�a ludzko�ci? Jak� rol� spe�niaj� dzi� w �wiecie ideologie agresywne i nacjona- listyczne? Oto pytania jakie cisn� si� na usta w toku dyskusji rozwijanych z okazji obchod�w 50-lecia z.ko�czenia najkrwawszej wojny w dziejach ludzko�ci. Jakie do�wiadczenia wyci�gn�y narody �wiata z tego okropnego i tragicznego do�wiadczenia? Na te i inne pytania pr�buj� odpowiedzie� autorzy prezen- towanych tu wyst�pie� konferencyjnych. Niestety nie uda�o si� zebra� wszystkich wyg�oszonych referat�w. W to miejsce pozyskano natomiast kilka referat�w wyg�oszonych przy innych okazjach. Poniewa� znakomicie uzupe�- niaj� one nasze materia�y, za zgod� ich autor�w, w��czono je do niniejszego tomu. Pozna�, pa�dziernik 1995 r. Antoni Czubi�ski Antoni Czubi�ski Pozna� WOJNY W DZIEJACH �WIATA XIX I XX WIEKU 1. UWAGI WPROWADZAJ�CE Wojna jest zjawiskiem niezmiernie skomplikowanym i kontrowersyjnym. Towarzyszy ona ludzko�ci od jej zarania stanowi�c najwy�szy przejaw rywalizacji i walki od wa�ni plemiennych poczynaj�c poprzez wojny dynas- tyczne, religijne, rasowe, wojny o �r�d�a surowc�w i rynki zbytu towar�w, o przestrze� do �ycia, o wp�ywy i w�adz� w regionie lub skali globalnej, o panowanie w �wieciel. Pisano o wojnach prowadzonych z przyczyn bio- logicznych i etycznych, o wojnach rasowych i geopolitycznych, o wojnach zrodzonych na tle demograficznym. Od czas�w Clausewitza wojn� uznano za przed�u�enie polityki prowadzonej przy pomocy innych �rodk�w2. Zdaniem B. Mi�kiewicza "Wojna to zdarzenie historyczne, kt�rego tre�� wype�nia kon- flikt spo�eczny, rozstrzygany przy u�yciu takich �rodk�w przemocy jakimi dysponuj� strony prowadz�ce dzia�ania zbrojne ... ." Przyczyn� wojny "mog� by� zar�wno sprzeczno�ci tkwi�ce w stosunkach gospodarczych, spo�ecznych, 1 R. Aron, Paix et guerre entre 1e nation Paris, 1962; B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna wojenna. Warszawa 1980; M. Hovard, Wojna w dziejach Europy, Wroc�aw, 1990; B. Mi�kiewicz, O metodyce bada� historyczno-wojskowych, Pozna�, 1961; A. Toynbee, Wojna i cywilizacja. Warszawa 1963; J. Wiatr, Socjologia wojny. Przedmiot i metoda. Studia Socjolo- giczne, nr 2/1962, s. 211-229. 2 C. Clausewitz, O wojnie. Tom 1-2. Warszawa 1958. Nowe pe�ne wydanie: Carl von Clau- sewitz, O wojnie ksi�gi: I-VIII. Lublin, 1995. 20 Antoni Czubi�ski politycznych jak i ideologicznych"3. Szczeg�ln� rol� w powstaniu i rozwoju wojen w czasach nowo�ytnych spe�niaj� zjawiska zwi�zane z rozwojem gospodarczym i przeludnieniem. Jak stwierdza Paul Kennedy "Ju� wcze�niej zauwa�ono, �e za wieloma wstrz�sami historycznymi - zaborcze wyprawy Wiking�w, ekspansja Anglii el�bieta�skiej czy rewolucja francuska, Welt- politik Wilhelma, niepokoje gn�bi�ce dzi� Ameryk� �rodkow� i �rodkowy wsch�d - kryje si� dzi� dr�cz�cy problem eksplozji demograficznej i cz�sto trudno�ci z wch�oni�ciem rosn�cej liczby energicznych m�odych m�czyzn. Niekiedy nie spe�nione oczekiwania nowej generacji dawa�y pocz�tek gwa�- tom i rewolucjom..."4 O wyniku wojen decydowa�y r�ne czynniki. "Tryumf lub za�amanie si� kt�regokolwiek z wielkich mocarstw - pisze Kennedy -jest z regu�y skutkiem d�ugotrwa�ych walk toczonych przez jego si�y zbrojne, lecz jest tak�e konsek- wencj� mniej lub bardziej sprawnego wykorzystywania przez pa�stwo potenc- ja�u gospodarczego w czasie wojny w szerszej perspektywie tego, czy w dziesi�- cioleciach poprzedzaj�cych konflikt gospodarka danego kraju umacnia�a si� czy te� s�ab�a w por�wnaniu z gospodark� innych czo�owych pa�stw"5. Wojny rozwi�zywa�y wiele trudno�ci i sprzeczno�ci ale te� powodowa�y wiele strat i zniszcze�. By�y one inspirowane i zwalczane. Mia�y zawsze grono wybitnych zwolennik�w i przeciwnik�w. Genera� Erich Ludendorf stwierdzi�, �e: "Wojna jest rzeczywisto�ci�, rzeczywisto�ci� najwa�niejsz� w �yciu naro- du"6. Inni zwolennicy wojen dowodzili, �e s� one najbardziej s�uszn� i m�sk� form� rozwi�zywania spor�w i sprzeczno�ci. Twierdz� oni, �e wojny wywieraj� pozytywny wp�yw na kszta�towanie charakter�w i woli, oczyszczaj� atmosfer� w stosunkach mi�dzyludzkich, reguluj� przyrost demograficzny, zmuszaj� do wysi�ku i stymuluj� proces rozwoju spo�ecze�stwa''. Przeciwnicy wojen pot�piaj� je z powodu brutalno�ci, powodowanych strat i zniszcze� a zw�aszcza z powodu towarzysz�cego im zdziczeniu obyczaj�w i demoralizacji, kultu si�y i przemocy itp. W czasie wojen nabierano specyficznych do�wiadcze� i kszta�towano co raz to nowsze koncepcje i doktryny stosowania przemocy. Ka�da epoka kszta�towa�a w�asny styl i metod� walki. Na prze�omie XVIII i XIX wieku szczeg�ln� rol� w tym zakresie spe�niali Francuzi z Napoleonem na czele. a B. Mi�kiewicz, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars historica. Prace z dziej�w pow- szechnych i Polski, Pozna�, 1976, s. 102; O metodyce bada�..., s. 10. ' P. Kennedy, U progu XXI wieku (przymiarka do przysz�o�ci). Londyn, 1994, s. 46. s P. Kennedy, Mocarstwa �wiata. Narodziny, rozkwit, upadek. Warszawa 1994, s. 7. ojna totalna. Warszawa 1959, s. 19. ' B. Mi�kiewicz, O metodyce bada�..., i ten�e, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars Histo- rica, s. 101-108. a Europa i �wiat w epoce Napoleo�skiej, pod. red. M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1977; E. Tarle, Napoleon. Warszawa 1946; A. Zahorski, Sp�r o Napoleona we Francji i w Polsce. Warszawa 1974. Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku 21 W XIX wieku na czo�o wysun�li si� Prusacy i Niemcy. Uchodzili oni w tym czasie za nar�d najbardziej zmilitaryzowany, sk�onny do wojen oraz predys- ponowany do kszta�towania doktryn wojennych9. Mniejsz� rol� spe�niali Anglicy, Rosjanie, Japo�czycy i Amerykanie. Stopniowo uczyli si� oni r�wnie� nowoczesnego rzemios�a wojennego'o. 2. ROLA WOJEN W PROCESACH ROZWOJOWYCH XIX WIEKU Wojny Napoleo�skie zako�czy�y XVIII wiek. Kongres Wiede�ski w 1815 r. wprowadzi� �wiat w XIX wiek, wiek pary i kolei �elaznej. Narody europejskie wyczerpane d�ugoletnimi krwawymi zmaganiami wojennymi nie mia�y si�y do dalszej walki. Przez szereg lat w Europie panowa� wzgl�dny spok�j. Pod opiek� �wi�tego Przymierza zbierano si�y do nast�pnych wojen. Rozwijano przemys� i unowocze�niano rolnictwo. W Europie rozwija� si� kapitalizm. Przoduj�ce w rozwoju gospodarczym pa�stwa europejskie podbija�y kolonie w Azji, Afryce i Ameryce �aci�skiej. Wojny kolonialne nie anga�owa�y zbyt wielu si�. Niekiedy mia�y one bardzo krwawy charakter. Nie mia�y one jednak wi�kszego znaczenia politycznego. Pomaga�y one roz�adowa� wyst�puj�ce w Europie przeludnienie i podkre�la�y przoduj�c� rol� mocarstw europejskich w XIX-wiecznym �wiecie. W samej Europie dojrzewa�y ruchy nacjonalis- tyczne i narodowo-wyzwole�cze. Jako pierwsi wyst�pili Serbowie, kt�rzy ju� w 1804 r. podj�li d�ugotrwa�� walk� z Turcj� o odzyskanie niepodleg�o�ci. W �lad za nimi posz�y inne ludy ba�ka�skie". Wielk� rol� w przekszta�caniu XIX wiecznej Europy odegra�a rewolucja lat 1848-1849 zwana Wiosn� Lud�w. Umocni�a ona tendencje narodowo-wy- zwole�cze, przyspieszy�a proces rozpadu pa�stw wielonarodowo�ciowych i kszta�towania pa�stw bardziej jednorodnych narod�w. W rewolucji tej szcze- litarismus in Geschichte and Gegenwart. Studien, Probleme, Analisen. Herausgeberkollektiv: K. Nuss i n. Berlin, 1980; A.J. Kami�ski, Militaryzm niemiecki. G��wne zagadnienia spo�eczne i polityczne. Warszawa 1962; Kurzer Abriss der Militargeschichte. V�n den Anfange der Geschichte des deutschen Volkes bis 1945. Autorenkollektiv: F. G�rster i in. Berlin 1974. 'toria powszechna 1789-1918. Warszawa 1981; Dziesi�� wiek�w Europy. Studia z dziej�w kontynentu. Red. tomu J. �arnowski, Warszawa 1983; Europa i �wiat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849. Praca zbiorowa pod red. W. Zajewskiego. Tom 1-2, Warszawa 1991; G.W.F. Halgarten, Imperialismus vor 1914. Munchen, 1951; Historia polityczna Dalekiego Wschodu od ko�ca XVI wieku do 1945 roku. Opr. A. Narocznicki i in. Warszawa 1982; P. Kennedy, Mocarstwa �wiata...; Osnowyje problemy istorii S Sz A w amierkanskoj istoriografri 1861-1918 gg. Moskwa, 1974; A.J. Taylor, The Strugle for Mastery in Europa 1948-1918. Oxford, 1957; J.L. Waliach, Kriegs-theorien. Ihre Entwicklung im 19 and 20. Jahrhundert. Frankfurt a. M., 1972. " J. Skowronek, Sprzymierze�cy nasad�w ba�ka�skich, Watszawa, 1983; Europa i �wiat... 22 Antoni Czubi�ski g�ln� rol� spe�ni�a Rosja carska, kt�ra t�umi�c w 1849 r. powstanie w�gier- skie przed�u�y�a egzystencj� wielonarodowo�ciowej monarchii Habsburg�w o ca�e 70 lat' z. W 1861 r. po serii wojen zjednoczy�y si� W�ochy' 3, a nast�pnie przyspieszony zosta� proces jednoczenia Niemiec. Szczeg�ln� rol� w procesie tym odegra� Otto von Bismarck, kt�ry sta� na stanowisku, �e zjednoczenia nie osi�gnie si� w drodze dyskusji parlamentarnych lecz tylko przemoc� przy pomocy "krwi i �elaza"' 4. Zapowied� t� zrealizowa� w toku trzech wojen: 1864 r., 1866 r. i 1870-1871 r. Przy pomocy tych wojen spowodowa� on likwi- dacj� rozbicia Niemiec na wiele zwalczaj�cych si� wzajemnie pa�stewek, utworzenie wielkiego, jednolitego narodowo pa�stwa niemieckiego w centrum Europy, usuni�cie Austrii z Rzeszy i w konsekwencji przekszta�cenie jej w Austro-W�gry, os�abienie Francji i generaln� zmian� uk�adu si� politycznych w Europie' 5. Wojny spowodowa�y wi�c wybitnie kreuj�c� rol�. Zmiany spowodowane przez Bismarcka w latach 1864-1871 prowadzi�y w konsekwen- cji do wielkiego konfliktu w skali globalnej. Za nim do niego dosz�o powa�ne zmiany nast�pi�y te� na terenie Ameryki i Azji. W 1861 r. w Stanach Zjedno- czonych wybuch�a wojna secesyjna' 6. Wojna ta trwa�a 4 lata, poch�on�a wiele ofiar i zako�czy�a si� kl�sk� secesjonist�w. W czasie wojny poleg�o 118,5 rys ludzi, a 636 tys. os�b odnios�o rany. Na skutek tych ofiar Stany zachowa�y jedno�� polityczn�'''. Zwyci�stwo przemys�owej P�nocy nad niewolniczym, plantatorskim Po�udniem spowodowa�o rekonstrukcj� ca�ego systemu, przy- spieszenie proces�w kolonizacyjnych i urbanizacyjnych a w konsekwencji przekszta�cenie ca�ego pa�stwa w mocarstwo' . Ju� w 1867 r. Stany zakupi�y od Rosji Alask�. W latach 80-tych skolonializowa�y przylegaj�ce obszary na Zahodzie Stan�w (Dziki Zach�d) i podj�y ekspansj� oceaniczn� wypiera- j�c stare europejskie pa�stwa kolonialne z podbitych wcze�niej obszar�w kolonialnych. Tw�rc� ameryka�skiej doktryny nawalizmu by� admira� Alfred Thayer Mahan (1840-1914). Dowodzi� on, �e wyst�puje �cis�a zale�no�� pomi�dzy si�� morsk� i mocarstwow� pozycj� pa�stwa w skali globalnej' 9. 'z s. Kalembka, Wiosna Lud�w w Europie. Warszawa 1991. '3 A. Ostrowski, Garibaldi, Warszawa 1969. '4 E. Engelberg, Bismarck. Urpreuse und Reichsgrunder, Berlin, 1985. 's J. pajewski, Niemcy w czasach nowo�ytnych (1517-1939), Pozna� 1947; E. Tarle, Dzieje Europy 1871-1918. Warszawa , 1960. M. Wawrykowa, Dzieje Niemiec 1789-1871, Warszawa 1980 Wendepunkte deutscher Geschichte 1848-1945. Hrsg von C. Stern und H.A. Winkler. Frankfurt a. M., 1979. 16 L Korusiewicz, Przyczyny wojny secesyjnej w Ameryce. Warszawa 1967. ''' A. Parker, The Civil War in America: New York, 1961. 'd J.S. Allen, Rekonstruction. The Batlle for Democracy 1865-1876. Naw York, 1955; H. Boesch, USA. Opanowanie kontynentu, Warszawa 1961; Dwie�cie lat USA. Idealy i paradoksy historii ameryka�skiej. Wyb�r i wst�p opracowa� L.D. Orlon, Warszawa 1984. '9 K. Rosen-Lawadzki, Ewangelista pot�gi morskiej. W: Ameryka P�nocna. Studia pod red. M.M. Drozdowskiego. Warszawa 1975, s. 108-141. Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku 23 W �lad za jego wskazaniami Stany przyst�pi�y do rozbudowy floty wojen- nej otwieraj�c wy�cig zbroje� morskich w �wiecie. Konkurowa�y g��wnie z Angli�, kt�ra uchodzi�a dot�d za najwi�ksz� pot�g� morsk� �wiata. Do wy�cigu zbroje� na morzu przy��czy�y si� te� Niemcy. Szczeg�ln� rol� w roz- woju ekspansji ameryka�skiej mia�a wojna z Hiszpani� z 1898 r. Spowodo- wa�a ona przej�cie cz�ci posiad�o�ci hiszpa�skich przez USA i utworzenie pierwszych przycz�k�w ameryka�skich na Oceanie Spokojnymzo. Szybki rozw�j Stan�w Zjednoczonych powodowa�, i� w okresie tym przyj- mowa�y one wielk� ilo�� emigrant�w z Europy, pomagaj�c roz�adowa� wy- st�puj�ce przeludnienie na tym kontynencie. W latach 1846-1936 do Stan�w emigrowa�o oko�o 50 mln ludzi. Kilkana�cie milion�w osiad�o w nich na sta�e. Na drog� zbroje� i ekspansji wkroczy�a te� Japonia. W latach 60-tych XIX wieku w Japonii dokonano rewolucji spo�eczno-politycznej, kt�ra spowodo- wa�a otwarcie jej na Europ� i przyspieszenie rozwoju technicznego. Japo�czy- cy wzorowali si� na Niemczech. Rozbudowali si�y zbrojne i podj�li ekspansj� terytorialn�zl. W latach 1894-1895 Japonia pokona�a Chiny i opanowa�a Kore�, a w latach 1904-1905 pokona�a Rosj� i opanowa�a Sachalin i Man- d�uri�. Pokonuj�c Chiny i Rosj� Japonia unaoczni�a zdumionemu �wiatu w�asn� si�� i determinacj� oraz obna�y�a s�abo�� Rosji, kt�r� od tego momen- tu zacz�to nazywa� "kolosem na glinianych nogach". Narody Europejskie poczu�y si� zagro�one przez tzw. "��te niebezpiecze�stwo". Japo�czycy wysun�li bowiem has�o: "Azja dla Azjat�w" wzywaj�c do usuni�cia kolonia- list�w europejskich z Azji. "Zagro�enie" japo�skie wywiera�o wielki wp�yw na kszta�towanie nastroj�w politycznych i koncepcji obronnych tak w Europie jak i w Amerycezz. Fakty te przyspieszy�y wy�cig zbroje�, zaostrzy�y wojny w koloniach i przybli�y�y konflikt globalny w �wiecie. Kszta�towa�y si� nowe uk�ady i sojusze, doskonalono �rodki i metody walki. Buntowa�y si� narody europejskie i kolonialne. Toczy�y si� ma�e wojny peryferyjne na Ba�kanach, w Chinach i w Ameryce �aci�skiej. Nie by�o roku by gdzie� w �wiecie nie wybucha�y nowe wojny, bunty lub rewolucje narodowo-wyzwole�cze. W sumie by�o ich kilkaset. Poch�on�y one 500 tys. ludzi zabitych i spowodowa�y okaleczenie kilku milion�w os�b23. to H. L,uft, Von Washington za Roosevelt. Geschichte der amerikanischen Aussenpolitik. Berlin, 1944; Z.M. So�oncew, Dip�omaticzeskaja borba SSzA za gospodstwo na morie i protiv- oreczija imperialisticzeskich dzier�aw (1918-1945). Moskwa, 1962; �.S. W�adymirow, Dip�omatija SSzA w pierod amerikano - ispanskoj wojny 1898. Moskwa 1957. z1 V Hilska, Dzieje i kulrtura narodu japo�skiego. Kr�tki zatys. Warszawa 1957; Historia polityczna Dalekiego Wschodu... 22 Historia XX wieku pod red. H. Mo�cickiego i J. Cynarskiego. Warszawa 1934; A. Krzy- �anowski, Wiek XX. Zarys dziejow najnowszych. Warszawa-Krak�w, 1947; W. Rodzi�ski, Historia Chin. Warszawa 1974; E. Tarle, Dzieje Europy... 23 BC. Ur�anis, Wojny i narodonasielenije Jewropy. Moskwa, 1960, s. 464. 24 Antoni Czubi�ski W czasie wojen XIX wiecznych udoskonalono artyleri�, kt�ra odgrywa�a wielk� rol� w �wczesnych konfliktach. Wprowadzono do walki pancerniki; �odzie podwodne, kr��owniki, szybkostrzelne karabiny iglicowe, karabiny maszynowe i torpedy. Wielk� rol� spe�nia�y samochody i telegraf bez drutu. Wojska mo�na by�o lepiej uzbroi�, szybko przerzuca� z jednego frontu na drugi, dowodzi� nimi z odleg�ego punktu. Powsta�y sztaby, kt�re planowa�y i koordynowa�y walk� na wielk� skal�. Wprowadzono powszechny obowi�zek s�u�by wojskowej i szkolenie rezerw wojskowych. Zgodnie z koncepcj� Clausewitza wojn� traktowano jako kontynuacj� polityki realizowanej przy pomocy �rodk�w przemocy, jako d��enie do narzucania przeciwnikowi swej woli. W czasie wojen XIX-wiecznych wypracowano koncepcj� wojny b�ys- kawicznejz4. Rozwijali j� genera�owie prusko-niemieccy: Helmut von Moltke (1800-1891), Alfred von Waldersee (1832-1904), Alfred Schliffen (1833-1913) i inni. Dow�dztwo pruskie zastosowa�o j� w czasie wojny z Austri� w 1866 r. i przeciw Francji w 1870 r. W czasie wojny domowej w Stanach Zjednoczonych teorii tej nie umiano zastosowa�. Wojna trwa�a d�ugo ze zmiennym szcz�- �ciem. S�aw� wojenn� zdobyli genera�owie: Robert E. Lee (1807-1870), Ulisses S. Grani (1822-1885), William T. Sherman (1830-1891) i inni. Nie stosowano jej te� w koloniach. Na do�wiadczeniach niemieckich uczyli si� natomiast Japo�czycy, kt�rzy koncepcje te zastosowali w 1904 r. wobec Rosji2s. Genera�owie niemieccy parli te� do nowej wojny w Europie licz�c, �e uprzedz� inne pa�stwa zanim przeprowadz� one mobilizacj� swych si�, b�ys- kawicznie rozprawi� si� z nimi i podyktuj� im swoje warunki. W 1914 r. planu tego nie uda�o im si� jednak zrealizowa�. Przeciwnicy Niemiec nie dali si� zaskoczy�, powstrzymali armie niemieckie i przekszta�cili wojn� w d�ugotrwa- �e zmagania materia�och�onne2�. Wojna przekszta�ci�a si� w wojn� pozycyj- n�. Poch�on�a ona mn�stwo ludzi i sprz�tu, trwa�a od sierpnia 1914 r. do listopada 1918 r. Do wojny takiej Niemicy nie by�y przygotowane. Kl�sce pr�bowali zapobiec genera�owie P. Hindenburg (1847-1934)2'' i E. Luden- dorf (1865-1937)2. Latem 1916 r. powo�ano ich na stanowiska dow�dcze. z ).H. Addington, The Blietzkrig Era und the German General Staff 1865-1941. Naw Bruswiek. Naw Jersey, 1971; Militar, Staat und Gesellschaft. Sludien tur preusisch - deutschen Militargeschichle von W. Deist. Munchen, 1991: ts J. Jonca, Doktryna. polityczna i wojenna Helmuta von Mollke Starszego. W: Studia znajnowszej historii Niemiec i stosunk�w polsko-niemieckich. Pod red. S. Sierpowskiego. Pozna�, 1986, s. 79-93; ten�e, Ze studi�w nad doktryn� wojny i pokoju Helmutha von Moltke Starszego. Acta Universita6s Wratislaviensis, nr 453, Historia 36 Wroc�aw, 1881; G. Roszkowski, O po- gl�dach Moltkego na prawa wojny. Lw�w, 1881. za J, pajewski, Pierwsza wojna �wiatowa 1914-1918. Warszawa 1991.; A.W. Wierzchowskiej, W.F. Liachow, Pierwajamirowajawojna 1914-1918. Wojenna-istoriczeskij oczerk. Moskwa, 1964. z' P. von Hindenburg, Aus meinem Leben. Leipzig, 1920. z8 E. Ludendorf, Kriegfuhrung und Politik. Berlin 1922; ten�e: Wojna totalna. Warszawa 1959. Kriegfuhrung und Politik. Berlin 1922; ten�e: Wojna totalna. Warszawa Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku 25 Wykorzystuj�c ten fakt przeprowadzili oni powa�ne reformy podporz�d- kowuj�c ca�e spo�ecze�stwo i pa�stwo idei wojny totalnej29. Nowe dow�dz- two niemieckie pokona�o Rosj� i Rumuni� i podyktowa�o tym pa�stwom swo- je warunki. W pocz�tku 1918 r. wydawa�o si�, �e zwyci�stwo jest w zasi�gu r�ki. Tymczasem w kwietniu 1917 r. do wojny przeciw pa�stwom centralnym przyst�pi�y Stany Zjednoczone ze swoimi zasobami ekonomicznymi. Na froncie zachodnim alianci wprowadzili do walki na du�� skal� czo�gi i lotnict- wo. Si�om tym armia niemiecka nie by�a w stanie sprosta�. Niemcy zosta�y pokonane. Za�amanie wojenne spowodowa�o wybuch rewolucji3o. W wojnie bra�o udzia� 38 pa�stw. Zmobilizowano 65 mln ludzi (23 mln po stronie pa�stw centralnych i 42 mln po stronie przeciwnej). W ko�cowej fazie wojny na froncie zachodnim walczy�o 8,7 mln ludzi wyposa�onych w 32 tys. dzia�, 8170 samolot�w, 810 czo�g�w, 123 tys. samochod�w ci�arowych. W czasie walk wielk� rol� spe�nia�y nie tylko czo�gi, kt�rych Niemcy mieli nie wiele, ale r�wnie� �odzie podwodne, miny, gazy bojowe, bomby lotnicze. Wojna poch�on�a oko�o 10 mln zabitych. Rany odnios�o 20 mln os�b. Wojna spowodowa�a olbrzymie zniszczenia materialne i spustoszenia moralne. Z jed- nej strony spowodowa�a ona wielkie oburzenie opinii publicznej �wiata a z drugiej strony zdopingowa�a wielu teoretyk�w i praktyk�w do studi�w i przemy�le�. Powsta�o wiele prac teoretycznych uog�lniaj�cych do�wiad- czenia wojenne w celu wykorzystania ich w toku nowej wojny. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguj� rozwa�ania i wnioski wyci�gni�te z tych do�wiadcze� przez gen. E. Ludendorfa. Uog�lni� on do�wiadczenia wojny totalnej z lat 1916-1918. Teori� Clausewitza3l uzna� on za przestarza�� i nieaktualn�. Wzywa� do stosowania zasad wojny totalnej. "Wojna totalna - pisze Ludendorf - z isto- ty swej wymaga wszystkich, dos�ownie wszystkich si� narodu, wszystkie bowiem si�y przeciw niemu wyst�puj�. Tak bowiem jak zmienia si� istota woj- ny i to pod wp�ywem niezmierzonych i nieodwracalnych fakt�w, mo�na by powiedzie� - w my�l praw rozwoju, tak powinien poszerzy� si� kr�g zada� polityki i polityka sama powinna si� zmieni�. Polityka musi, podobnie jak wojna totalna, przybra� charakter totalny. Musi ona by� z uwagi na maksymalny wysi�ek narodu w wojnie totalnej wymown� nauk� uwzgl�dnia- j�c� prawa egzystencji narodu i przestrzega� �ci�le tego, czego nar�d potrzebuje i wymaga dla swej egzystencji i to we wszystkich dziedzinach �ycia, a nie tylko w dziedzinie duchowej. Poniewa� wojna jest najwy�szym wysi�kiem narodu 29 Z.K. Eggert, Borba klassow i partii w Giermanii w gody pierwoj mirowaj wojny (awgust 1914 - oktiabr 1917). Moskwa, 1957. 3itarismus..., s. 120 i nasi.: J.S. Drabkin. Die Novemberrewolution 1918 in Deutchland. Berlin 1968; K.B. Winogtadow, Bur�uaznaja istoriografija pierwoj mirowoj wojny. Moskwa, 1962. 31 W. Sc., Clausewitz. Leben und Werk. Esslingen, 1976; C. Clausewitz, Politische Schriften und Briefe. Hrsg von H. Rothfels. M�nchen, 1922. 26 Antoni Czubi�ski dla zachowania jego istnienia, polityka totalna powinna za tym ju� w czasie pokoju nastawi� si� na przygotowanie tej walki o �ycie narodu na wypadek wojny i wzmacnia� podstawy tej walki o �ycie tak, aby nie za�ama�y si� w obliczu gro�by wojny ani te� uleg�y zniszczeniu na skutek dzia�a� nie- przyjaciela"32. Podsumowuj�c swoje rozwa�ania Ludendorf stwierdzi�: "Istota wojny, istota pokoju zmieni�y si�, a za tym zmieni� si� musi stosunek polityki do kie- rownictwa wojny. Wszystkie teorie Clausewitza nale�y wyrzuci� do lamusa. Wojna i polityka d��� do zachowania �ycia narodu, wojna jest najwy�szym wyrazem jego woli. Dlatego polityka winna s�u�y� kierownictwu wojny"33. Rozwa�ania Ludendorfa mia�y nie tylko teoretyczny charakter. Wnioski jego zosta�y zaakceptowane przez ruch narodowo-socjalistyczny, do kt�rego autor po wojnie przy��czy� si�. Ludendorf uzna� g�oszone przez Hitlera i jego ruch zasady rasistowskie i antysemickie, dowodzi�, �e Niemcy s� zagro�eni przez �ywio�y obce i wzywa� nar�d niemiecki do obrony. Najlepsz� form� obrony by� atak. By� on rzecznikiem przygotowania wojny prewencyjnej. Koncepcje wojny prewencyjnej uzna� te� Hitler, kt�ry przyj�� zasady wojny b�yskawicznej i totalnej. Zasady te pr�bowa� stosowa� od chwili przej�cia w�adzy w 1933 r. Stworzy� system dyktatury nacjonalistycznej w celu przygoto- wania i przeprowadzenia wojny totalnej34. Genera�owie niemieccy chc�c nie chc�c program ten musieli uzna� i podj�� si� jego realizacji3 s. 3. KONCEPCJA WOJNY REWOLUCYJNEJ W XIX wieku cz�� opinii publicznej Europy uzna�a, �e wojny s� sprzeczne z interesami szerokich mas ludno�ci. Pot�piono je jako wojny prowadzone w imieniu dynastii lub k� rz�dz�cych poszczeg�lnych pa�stw, jako przeja- wy przemocy i zdziczenia, poczynania bezsensowne i wyniszczaj�ce. Rodzi� si� ruch pacyfistyczny. Przyw�dcy ruchu wzywali do zwalczania militaryzmu, bojkotu wojska i uchylania si� od wojny3�. Pod wp�ywem tych tendencji 3z E. Ludendorf, Wojna totalna..., s. 26-27. 3a T�e s. 27. 34 19� A. Bullock, Hitler. Studium tyranii. Warszawa 1969; ten�e Hitler i Stalin. �ywoty r�wno- leg�e. Tom 1-2. Warszawa , 1994; L. Herbst Der totale Krieg and die Ordung der Wirtschaft, 1982; Wy F. Ryszka, Pa�stwo stanu wyj�tkowego. Wydanie trzecie... Wroc�aw, 1985. 3 s �.A. Bezymienskij, Giermanskije gieniera�y-s Gitlerom i biez niego, Moskwa, 1961; W. Ko- i sc zaczuk, Wehrmacht 1933-1939. Rozbudowa si� zbrojnych Trzeciej Rzeszy jako narz�dzia presji, tiec ekspansji terytorialnej i wojny. Warszawa 1978. 36 R. Berkeley, Die deutshe Friedensbewegung 1870-1933. Hamburg-Wandsbeck, 1948; Deut- Ber sche Demokraten. Die nichtproletarischen demokratischen Krafte in der deutschen Geschichte 1830 bis 1945. Von einen Autorenkollektiv unter Leitung von D. Friecke. Berlin, 1982; K. Fiedor, M. Niemiecki ruch obro�c�w pokoju 1892-1933. Wroc�aw, 1993. Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku 27 poszczeg�lne rz�dy podj�y dyskusj� na temat ograniczenia zbroje� i ucywili- zowania wojen. W czasie kolejnych konferencji pokojowych w Hadze (1899 i 1907) uchwalono konwencje reguluj�ce zasady prowadzenia �wczesnych wojen3 . Tendencje pacyfistyczne przenika�y te� do rosn�cego w si�y i znaczenie ruchu socjalistycznego. K. Marks i F. Engels g�osili, �e wojny maj� klasowy charakter, �e powsta�y wraz z pojawieniem si� podzia�u spo�ecze�stw pier- wotnych na antagonistyczne klasy spo�eczne i znikn� z chwil� likwidacji tych klas3s. A wi�c uznali oni, �e w epoce kapitalizmu wojny s� zjawiskiem w pewnym sensie nieuchronnym. Wojny dzielili oni na sprawiedliwe i nie- sprawiedliwe. Do pierwszej kategorii zaliczali wszelkie bunty i rewolucje spo�eczne podejmowane przez klasy uciskane i wyzyskiwane. Wojny takie uznawali za poczynania pobudzaj�ce post�p spo�eczny, inspirowali i popiera- li je. Do grupy drugiej zaliczali wszystkie wojny dynastyczne, kolonialne, ekspansywne i kontrrewolucyjne. Wojny te ich zdaniem hamowa�y post�p spo�eczny, umacnia�y panowanie klas posiadaj�cych i k� rz�dz�cych, broni�y politycznego status quo39. W 1889 r. partie socjalistyczne utworzy�y tzw. II Mi�dzynarod�wk�. Stopniowo odrzuca�a ona ide� rewolucji spo�ecznej realizowanej w drodze przemocy i pot�pia�a wojn� jako tak� przyjmuj�c program pokojowego przej�cia od kapitalizmu do socjalizmu czyli w drodze ewolucji mie XIX i XX w. socjali�ci umocnili swoje stanowisko antywojenne. Nurt ten za�ama� si� jednak wraz z wybuchem I wojny �wiatowej4l. Wi�kszo�� socjalist�w stan�a na stanowisku, �e rz�dy ich kraj�w podj�y wojn� obronn� a wi�c sprawiedliw�. W tej sytuacji poparli oni polityk� wojenn� swych rz�d�w. By� to zwrot dramatyczny. W tej sytuacji Mi�dzynarod�wka rozpad�a si�42. Cz�� socjalist�w nie uzna�a tego zwrotu i postanowi�a powr�ci� do kur- su rewolucyjnego. Przewodzi� im socjalista rosyjski W.I. Lenin (1870-1924). Odrzuci� on koncepcj� pokojowego przerastania kapitalizmu w socjalizm i wezwa� do rewolucyjnego obalenia kapitalizmu. Wysun�� has�o "wojna woj- nie". Przeciw imperialistycznej polityce poszczeg�lnych pa�stw organizowa� 3' Por. A.J. Kami�ski, Stanowisko Niemiec na pierwszej konferencji haskiej (1899). Pozna�, ' 1962. 38 E. Kandel, Marks i Engels organizatorzy Zwi�zku Komunist�w. Warszawa 1954; F. Engels, Wybrane pisma wojskowe. Warszawa 1962; F. Mehring, Pisma wojskowe. Warszawa 1960. 39 B. Mi�kiewicz, O metodyce bada�...; J. Wiatr, Szkice o materializmie historycznym i socjologii. Warszawa 1962; P.W. Wo�ubujew, Wybor putiej obszczestwiennogo rozwitija: tieorija, istorija, sowremiennost. Moskwa, 1987. ao L.M. Kriwoguz, S.M. Stezkewitsch, Arbiss der Geschichte der I. and II. Internationale. Berlin, 1960; Historia II Mi�dzynarod�wki. Tom 1-2. Warszawa 1978. 41 M. Beer, Historia powszechna socjalizmu i walk spo�ecznych. Tom I-II. Warszawa 1957; M. Brzezi�ski, Jean Jaures - polityk i my�liciel. ��d� 1983. I 'z J. Tomicki, Dzieje II Mi�dzynarod�wki 1914-1923. Warszawa 1975. 28 Antoni Czubi�ski rewolucyjn� wojn� uciskanych i wyzyskiwanych mas. Has�a rewolucyjne mia- �y demagogiczny charakter i uzyska�y znaczne uznanie w oczach zdesperowa- nych w czasie wojny mas. Lenin sformu�owa� niezwykle skrajny program nadania rewolucji bezwzgl�dnego, totalnego charakteru43. Bolszewicy z Leninem na czele pot�piali i zwalczali tzw bur�uazyjny pacyfizm i wzywali do rewolucji. Podobnie jak Ludendorf odrzucili oni r�wnie� koncepcj� Clausewitza. Wzywali do wojen rewolucyjnych, kt�rym nale�y podporz�dkowa� wszystkie si�y klasy robotniczej. Rewolucj� miano prowadzi� w spos�b bezwzgl�dny z ca�� surowo�ci� wobec wroga klasowego. Lenin nie liczy� si� z prawami i zasadami ustanowionymi przez bur�uazj�. Prawom i moralno�ci bur�uazyjnej przeciwstawia� prawa i etyk� proletariatu. W tym sensie bolszewicy nie akceptowali te� konwencji heskich w sprawie prowadzenia wojny. Rewolucja mia�a mie� charakter wojny totalnej44. Obok Lenina idee te rozwijali inni rewolucjoni�ci. Lew Trocki (1879-1940) by� rzecznikiem tzw rewolucji permanentnej. Tworzy� Armi� Czerwon� i Mi�- dzynarod�wk� Komunistyczn�. N. Bucharin wzywa� do eksportu rewolucji z Rosji do innych kraj�w i odrzuca� idee koegzystencji z bur�uazj�45. Stalin by� rzecznikiem wojny rewolucyjnej o totalnym charakterze. Nie liczy� si� on ze skutkami wojny rewolucyjnej. Mao-Tse-Tung idee te przeni�s� do Chin a Ho-Szi-Min do Wietnamu4�. "Wojny - pisze Mao-Tse-tung - zacz�y si� z chwil� powstania w�asno�ci prywatnej i klas; stanowi� one najwy�sz� form� stosowan� dla rozwi�zania sprzeczno�ci mi�dzy klasami, narodami, pa�stwami, blokami politycznymi na okre�lonym etapie rozwoju tych sprzeczno�ci... Wojny rewolucyjne, to jest rewolucyjne wojny klasowe i rewolucyjne wojny narodowe, maj� swe szczeg�l- ne warunki i cechy, kt�re wyst�puj� obok warunk�w i cech w�a�ciwych wojnom w og�le4. Charakteryzuj�c charakter i sens wojny rewolucyjnej Mao pisa�: "Roz- w�j spo�ecze�stwa ludzkiego doprowadzi ostatecznie, i to w niedalekiej przy- sz�o�ci, do po�o�enia kresu wojnie - tego potwornego wzajemnego wynisz- czania si� ludzko�ci. By jednak po�o�y� kres wojnie istnieje jeden tylko �rodek a mianowicie zwalczanie wojn� rewolucyjn� - wojny kontrrewolucyjnej, re- wolucyjn� wojn� narodow� - kontrrewolucyjnej wojny narodowej, rewolu- cyjn� wojn� klasow� - kontrrewolucyjnej wojny klasowej. Wszystkie wojny 43 W.I. Lenin, Pa�stwo i rewolucja. Warszawa 1953; H. Arent, Korzenie totalitaryzmu. Tom 1-2. Warszawa 1993; R. Pipes, Rewolucja rosyjska. Warszawa 1994. 44 W.I Lenin, O mie�dunarodnom raboczim i komunisticzeskom dwi�enii. Moskwa, 1967; Marksizm-leninizm o wojnie, wojsku i nauce wojennej. Warszawa, 1956; R. Pipes. Rewolucja rosyjska. Warszawa 1994. 45 Marksizm-leninizm o wojnie... 46 J. Paw�owicz, Drogi walki o rewolucj� socjalistyczn�. Ewolucja pogl�d�w i polityka partii komunistycznych rozwini�tych kraj�w kapitalistycznych w latach 1945-1974. Warszawa 1978. 46 Mao-Tse Tung, Wybrane pisma wojskowe. Warszawa 1960, s. 101-102. 29 Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku w dziejach dziel� si� na dwie tylko kategorie - na sprawiedliwe i niesprawied- liwe. Wszystkie wojny kontrrewolucyjne s� wojnami niesprawiedliwymi, wszystkie wojny rewolucyjne - sprawiedliwymi"4e. 4. DO�WIADCZENIA II WOJNY �WIATOWEJ Podobnie jak wojny napoleo�skie zamkn�y wiek XVIII tak I wojna �wiatowa zamkn�a wiek XIX. Wiek XX rozwija� si� pocz�tkowo pod aus- picjami antywojennymi i pokojowymi49. W 1919 r. powo�ano do �ycia Lig� Narod�w. Mia�a ona pe�ni� funkcje rozjemcze wobec zwa�nionych stron. Statut jej mia� zabezpieczy� mo�liwo�� rozwi�zania problem�w spornych w drodze rokowa� i arbitra�u a wi�c bez uciekania si� do wojny. W �onie Ligi podj�to dyskusj� na temat ograniczenia zbroje� i rozbrojenia. Liga okaza�a si� jednak tworem s�abym i ma�o skutecznym. Nie by�a ona w stanie wywi�za� si� z na�o�onych na ni� zada�s Pr�bowano tak�e wykluczy� wojn� z polityki. W 1928 r. podpisano uk�ad og�lny o wyrzeczeniu si� wojny. Od nazwiska jego tw�rc�w nazwano go Paktem Brianda-Kelloga. Przyst�pi�o do niego wiele pa�stw. Niestety nie wszystkies 1. I wojna �wiatowa potwierdzi�a malej�c� rol� Europy w �wiecie, o�ywi�a "'! ruchy narodowo-wyzwole�cze w Europie i koloniachs2, potwierdzi�a rosn�c� rol� Stan�w Zjednoczonych i Japonii53. Pok�j by� nara�ony na podminowa- nie z wielu stron. Ruch pacyfistyczny by� s�aby. Organizowali go g��wnie publicy�ci, pisarze i uczeni, a wi�c ko�a intelektualne. Odwo�ywano si� do warto�ci og�lnoludzkich, humanistycznych. Ruch nie dysponowa� jednak �rodkami niezb�dnymi do osi�gni�cia powodzenia. Mia� on idealistyczny charakter i by� ma�o skuteczny. Organizowano wiece i kongresy, wydawano r�ne czasopisma i druki, tworzono organizacje spo�eczne54. 48 T�e, s. 105-106. 49 Por. p. 36. 50 S'. Sierpowski, Narodziny Ligi Narod�w. Pozna�, 1984; W. Michowicz, Genewska konferencja rozbrojeniowa 1932-1937 a dyplomacja polska. ��d�, 1989; B. Stadtmuller-Wybors- ka, Prasa polskich ugrupowa� politycznych II Rzeczypolskiej wobec koncepcji rozbrojenia moralnego. Warszawa-Wroc�aw, 1990. s' H. Korczyk, Traktat og�lny o wyrzeczeniu si� wojny. Warszawa 1993. sz H, Grimal, La Dekolonisation 1919-1963. Paris, 1963; T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923. Warszawa 1980 . s3 p. Johnson, Historia �wiata (po roku 1917). Londyn, 1989; �ad Wersalski w Europie �rodkowej. Pod red. J. �arnowskiego. Wroc�aw, 1971. 54 R. Berkeley, Die deutshe Friedensbewegung 1870-1933. Hamburg-Wandsbeck, 1948; Deutsche Demokraten. Die nichtproletarischen demokratischen krafte in der deutschen Geschich- te 1830 bis 1945. Von einen Autorenkollektiv unter Leitung von D. Friecke. Berlin, 1982; K. Fiedor, Niemiecki ruch obro�c�w pokoju 1892-1933. Wroc�aw, 1993. 30 Antoni Czubi�ski Poczynania te nie uchroni�y ludzko�ci przed now� wojn�. I wojna �wiato- wa nie usun�a bowiem przyczyn wojen. Spowodowa�a onajednocze�nie wiel- kie niezadowolenie narod�w pokonanych i ukaranych po wojnie. D��y�y one do rewan�u. Wyst�puj�ce ju� w XIX wieku nastroje nacjonalistyczne uleg�y gwa�townemu zaostrzeniu. Z jednej strony narasta�y tendencje narodo- wo-wyzwole�cze i rewolucyjne a z drugiej nacjonalistyczne i odwetowe55. Pa�stwa zmierzaj�ce do rewan�u przyspieszy�y wy�cig zbroje� i doprowa- dzi�y do nowego konfliktu. Niemcy par�y do rewan�u i podporz�dkowania sobie pa�stw s�siednich, Japonia kontynuowa�a d��enie do opanowania Azji i Oceanii a przyw�dcy ZSRR d��yli do przywr�cenia granic Rosji sprzed wybuchu I wojny �wiatowej i przeniesienia rewolucji w g��b Europy i Azji56. Szczeg�lnie gro�ne okaza�y si� d��enia rewolucyjne i odwetowe. Re�imy dyktatorskie wy�amywa�y si� spod wszelkiej kontroli, kontynuowa�y wy�cig zbroje� i wychowywa�y swe spo�ecze�stwa w duchu agresji. W tej sytuacji po- k�j ustanowiony w 1919 r. mia� charakter zawieszenia broni, kt�re przetrwa- �o zaledwie 20 lat. Przy czym pa�stwa tzw. demokratyczne nastawiaj�c si� na rozbrojenie i utrwalenie pokoju da�y si� zaskoczy� pa�stwom pr�cym do rewan�u i konfliktu, kt�re od pocz�tku przygotowywa�y si� do wojny nowe- go typu wykorzystuj�c nowoczesny sprz�t i now� taktyk�. Szczeg�ln� uwag� zwraca�y one na lotnictwo, bro� pancern� i formacje zmotoryzowane. Wykorzystuj�c do�wiadczenia poprzednich wojen nastawiano si� na prowa- dzenie wojny b�yskawicznej i totalnej. Koncepcje te ow�adn�y ko�ami wojsko- wymi Niemiec, Japonii i W�och. Na og� przyjmuje si�, �e II wojna �wiatowa wybuch�a we wrze�niu 1939 r. w zwi�zku z uderzeniem Niemiec Hitlerowskich na Polsk�. Zapomina si�, �e Japonia agresj� na Mand�uri� podj�a ju� w 1931 r., a na Chiny w 1937 r., �e W�ochy uderzy�y na Etiopi� w 1935 r., �e wojna domowa w Hiszpanii roz- pocz�a si� w 1936 r. W wojnie tej bra�o udzia� wiele pa�stw, stanowi�a ona w�a�ciwie prolog du�ej wojnys''. 55 T. Kot�owski, Kryzys 1923 roku w Niemczech, Pozna�, 1988; S. Sierpowski, Faszyzm we W�oszech 1919-1926. Wroc�aw, 1963; P. Wr�bel, Droga powrotna. Niemiecki prawicowy ruch kombatancki po I wojnie �wiatowej. Warszawa 1989. 56 Anatomie des Krieges. Neue Dokumente ober die Rolle des deutschen Monopolkapitals bai Vorbereitung und Durchfiuhrung des Zweiten Weltkrieges. Hrsg and eingelitet von D. Eichholz und W. Schurnann. Berlin, 19G9; A. Bullock, Hitler i Stalin. �ywoty r�wnoleg�e... H. Jaenecke, Es lebe der Tod. Die Tragedie des Spanischen Burgerkrieges. Hamburg, 1980; I. Owsianyj, Tajemnica narodzin II wojny �wiatowej. Warszawa 1974; O. Rzeszewskij, Wojna i istorija. Moskwa, 1984; Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939. Praca zbiorowa pod red. A. Czubi�skiego. Pozna�, 1989. 5'' L. Berlhold, Wer macht Geschichte? Berlin, 1976; Ch. Ejdus, Japonia mi�dzy wojnami. Krak�w, 1950; J. Launay, Wielkie spory wsp�czesno�ci 1914-1945. Krak�w, 1978; B. Koszel, Hiszpa�ski dramat. Pozna�, 1991; Wojna domowa w Hiszpanii... Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku 31 W r�nych cz�ciach globu wojna rozpocz�a si� w r�nym czasie, trwa�a za� do wrze�nia 1945 r.ss. Przy czym do grudnia 1941 r. mia�a ona ogra- niczony, europejski charakter. Uderzenie Japonii na USA w grudniu 1941 r. przekszta�ci�o j� w konflikt w skali globalnejs9. W czasie tego konfliktu za- sady wojny b�yskawicznej po��czono z zasadami wojny totalnej. Zastosowano i'';'- nowe koncepcje u�ycia broni pancernej, lotnictwa i floty. Na zapleczu frontu dzia�a�a tzw. V kolumna� r. wojska niemieckie zosta�y zatrzymane pod Moskw� i wojna b�yskawiczna sko�czy�a si�. Przyw�dcy ZSRR wykorzystali przewag� liczebn� w si�ach �ywych i warunki klimatycz- ne6l. Prowadzon� przez Japoni� wojn� b�yskawiczn� na Oceanie Spokoj- nym i w Azji powstrzymano w po�owie roku 1942. Zdecydowa�a o tym tak- tyka wojenna USA. W walkach stosowano nie tylko znacznie udoskonalone czo�gi, samoloty, �odzie podwodne, pancerniki i lotniskowce, ale r�wnie� rakiety, samoloty odrzutowe, radar, radio a w ko�cowej fazie wojny bro� atomow�2 . Wobec rozbicia si� niemieckich i japo�skich szczeg�lnego znaczenia nabiera�y koncepcje strategiczne dow�dc�w ameryka�skich�3 i radzieckich�4. W armiach tych pa�stw wyros�o wielu wybitnych dow�dc�w. Opracowano te� nowe koncepcje walki dostosowane do nowoczesnej techniki i nowego spo- sobu my�lenia�s. W II wojnie �wiatowej wzi�o udzia� 61 pa�stw. Zmobilizowano 110 mln ludzi. W czasie wojny zgin�o oko�o 60 mln os�b, w tym du�o ludno�ci cywilnej na ty�ach. Zniszczono kompletnie wiele miast i wsi. Niszczono ca�e narody. Wymowny by� stosunek zabitych do rannych. W dotychczasowych wojnach zawsze by�o du�o wi�cej rannych ni� zabitych. W tej wojnie na 60 mln. zabi- tych by�o , ,tylko" 35 mln rannych. Wiele os�b zgin�o w obozach lub na skutek 5 Druga wojna �wiatowa. Informator. Opracowali: J. Gerhard i in. Warszawa 1962; J. Mor- dal, La Guerre a Commence en Pologne. Paris, 1968. s9 J. Lukas, Die Entmachtung Europas. Der Letzte europaische Krieg 1939-1942. Stuttgart, 1978; R. Carier, La second guerre mondiale 1939-1942. Paris, 1965; tom II 1942-1945. Paris 1965. 6o D. Eichholtz, Geschichte der deutschen Kriegswirtschaft 1939-1945. Tom I-II. Berlin, 1985; O. Gr�hler, Geschichte des Luftkriegs 1910-1970. Berlin 1975; H. Guderian, Wspomnienia �o�nierza. Warszawa 1958; F.W. Von Mellentin, Panzer Battles 1939-1945. London, 1956; L. de Jong, The Germans Fifh Column in the second World war. Chicago, 1950. 6' J. Lukacs, Die Entmachtung Europas...; P. Johnson. Historia �wiata... 62 G.A. Deborin, O charakterie wtoroj mirowoj wojny. Moskwa, 1960 ; E.J. Kings Kingston, McCloughry, Kierowanie wojn�. Warszawa 1959. 63 D.D. Einsenhower, Krucjata w Europie Warszawa 1959; O.N. Bradley, �o�nierska epopeja. Warszawa 1963. 64 Sppomnie� dow�dc�w radzieckich warto zwr�ci� uwag� na G. �ukowa, Wspomnienia i refleksje. Warszawa 1970. 65 Zob. J.D. Hittle, Sztab wojskowy. Zarys historyczny. Warszawa 1961; Szlak radzieckich si� zbrojnych. Warszawa 1962; S. Sztemienko, Sztab generalny w latach wojny. Warszawa 1969; ten�e, Jeszcze raz o Sztabie Generalnym w latach wojny. Warszawa 1976. 32 Antoni Czubi�ski akcji pacyfikacyjnych i represji. Skutki wojny wywo�a�y szok psychiczny i wielk� dyskusj�. Trwa ona do dzi�. By�a to najbardziej krwawa i niszczycielska wojna spo�r�d znanych dot�d W wojen. Obj�a ona nie tylko armi� i fronty ale r�wnie� ty�y i ludno�� cywiln�. Po raz pierwszy w dziejach ludzko�ci zastosowano masowo czo�gi, artyleri� samobie�n�, lotnictwo, bro� chemiczn� i nuklearn�. Wojna spowodowa�a wielkie straty i spustoszenia nie tylko materialne ale r�wnie� moralne. W cza- sie e trwania likwidowano ca�e narad Holocaust . W konsekwenc i wo na spowodowa�a powa�ny upadek roli i znaczenia Europy w �wiecie. Potwier- dzi�a natomiast wzrost roli i znaczenia USA i ZSRR. �wiat przekszta�ci� tylko si� w bipolarny uk�ad polityczny. Mniejsze narody i pa�stwa zosta�y pod- porz�dkowane mocarstwom 5. WOJNY W OKRESIE RYWALIZACJI DW�CH SYSTEM�W SPO�ECZNO-POLITYCZNYCH Wydawa�o si�, �e tragiczne do�wiadczenia I i II wojny �wiatowej spowoduj� rezygnacj� z wojny jako �rodka rozwi�zywania sprzeczno�ci pomi�dzy zwa�- nionymi stronami. W czasie wojny powo�ano do �ycia ONZ. Liczono, �e organizacja ta b�dzie bardziej sprawna ni� Liga Narod�w, �e zlikwiduje ona wojny i utrwali pokojowe metody rozwi�zywania sprzeczno�ci. Tymczasem nadzieje te nie zi�ci�y si�. Po II wojnie �wiatowej stron� atakuj�c� okaza�y si� si�y rewolucyjne z ZSRR na czele. W nawi�zaniu do teorii wojen rewolucyjnych organizowano powstania i rewolucje narodowo-wyzwole�cze, kt�re obj�y g��wnie obszary kolonialne w Azji i w Afryce�9. W pierwszym 10-leciu po wojnie ruch narodowo-wyzwole�czy rozwija� si� g��wnie na terenie Azji. Do 1949 r. toczy�a si� wojna domowa w Chinach. Po jej zako�czeniu na mniejsz� skal� toczy�a si� wojna pomi�dzy ChRL i Republik� Chi�sk� Czang Kai Szeka na Taiwanie. Do 1954 roku toczy�a si� wojna w Wietnamie z Francj�, a po jej zako�czeniu wybuch�a druga wojna wietnamska z udzia�em Stan�w Zjed- noczonych, kt�ra trwa�a do 1974 r. W latach 1950-1953 toczy�a si� wojna s6 J. Iiaydecker, J. Leeb, Trzecia Rzesza w �wietle Norymbergi. Bilans tysi�ca lat. Warszawa , 1979; Cz. Kempisty, Sprawy Norymbergi ci�g dalszy. Warszawa 1975; F. Ryszka, Norymberga. Afty Prehistoria i ci�g dalszy. Warszawa 1982. 6ylematy. Wst�p do historii Europy Zachodniej 1945-1970. Warszawa 1977; J. Stefanowicz, Europa powojenna. Warszawa 1980. 6B E. Osma�czyk, Ciekawa historia ONZ. Warszawa 1963. s. 13 69 fi. Grimal, La Decolonisation...; Krizis Ko�onialnoj sistiemy. Moskwa, 1949; B. Mrozek, Warszawa 1973; G. r K.M. Pannikar, Azja a dominacja Zachodu 1498-1945. Epoka Vasco da Gammy w dziejach Azji 1498-1945. Warszawa 1972r. Tern Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku 33 domowa w Korei, do kt�rej w��czy�o si� wiele innych pa�stw wyst�puj�cych z jednej strony w misji ONZ a z drugiej popieraj�cych stron� komunistyczn�. W walkach bra�y udzia� armie licz�ce setki tysi�cy ludzi. Powsta�o pa�stwo Izrael. Fakt ten spowodowa� wybuch konfliktu zbrojnego na Bliskim Wschodzie, kt�ry trwa do dzi�. W drugiej dekadzie po zako�czeniu II wojny �wiatowej, a wi�c w latach 60-tych, wojny rewolucyjne obj�y g��wnie kontynent afryka�ski. Nie by�o dnia by nie toczy�y si� tam krwawe zmaga- nia''1. Wojna wyst�powa�a te� cz�sto na terenie Ameryki Po�udniowejz. Wojny te mia�y bardzo brutalny i krwawy charakter. Stosowano w nich nie tylko bro� konwencjonaln� ale r�wnie� chemiczn� i biologiczn�. W czasie wojny w Korei Amerykanie zastanawiali si� nad ewentualno�ci� u�ycia broni nuklearnej. Generalnie bior�c liczba konflikt�w nie mala�a lecz ros�a. Od chwi- li zako�czenia II wojny �wiatowej przeprowadzono ju� kilkaset wojen lokalnych. Niekt�re z nich trwa�y d�ugo i mia�y bardzo du�y zasi�g''3. Obliczono, �e po II wojnie przeci�tnie rocznie prowadzono oko�o 40 wojen. Spowodowa�y one powa�ne straty. Szacuje si�, �e wojna w Korei w latach 1950-1953 poch�on�a 1,5 mln ofiar, wojna w Wietnamie w latach 1957-1974 oko�o 3-4 mln, wojna Indii z Pakistanem 1 mln. Wg szacunk�w specjalistycz- nych instytut�w w latach 1945-1989 na skutek dzia�a� wojennych zgin�o oko�o 25 mln ludzi. Wiele milion�w ludzi zosta�o inwalidami wojennymi. Najbardziej zaciek�y i brutalny charakter maj� dzi� wojny na tle wyznanio- wym. Sfanatyzowane t�umy nie stosuj� �adnych regu� gry. Szczeg�lne znacze- nie ma wojna pa�stw arabskich z Izraelem'4. Toczy si� ona od 1948 r. raz z wi�kszym to zn�w z mniejszym nat�eniem. Na tle tej wojny rozwin�� si�