II WOJNA ŒWIATOWA I JEJ NASTĘPSTWA Praca zbiorowa pod redakcjš Antoniego Czubińskiego Wielkopolska Agencja Wydawnicza Poznań 1996 Praca dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Przygotowanie publikacji finansowo wsparli: Urzšd Wojewódzki w Poznaniu Urzšd Miejski w Poznaniu Międzynarodowe Targi Poznańskie Copyright by Wielkopolska Agencja Wydawnicza, Poznań 1996 ISBN 83-85524-24-X Wydawca: Wielkopolska Agencja Wydawnicza Opracowanie techniczne i skład: Danuta ^Pijańska Druk: Zakłady Graficzne Politechniki Poznańskiej SPIS TREŒCI WSTP ................................... .......................................... 3 Częžć I - PROBLEM WOJNY I POKOJU WœADYSłAW MARKIEWICZ (Warszawa)  ródła wojny jako zjawiska społeczno-historyczne (analiza socjologiczna) . .. .. . . 7 ANTONI CZUBIŃSKI (Poznań) Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku ......................................... 19 KAROL FIEDOR (Wrocław) Ruch pacyFIstyczny przeciwko II wojnie œwiatowej ..... ............... ............. 41 STANISœAW SIERPOWSKI (Poznań) Geneza i międzynarodowe znaczenie II wojny œwiatowej .. .. .. . . . .. .. .. .. . .. .. .. .. .. 63 STANISœAW ŻERKO (Poznań) Sondaże pokojowe w okresie II wojny œwiatowej. Możliwoœci i wštpliwoœci metodolo- giCzne ............................................................................ 79 CzęŒć II - BEZPOŒREDNIE SKUTKI II WOJNY ŒWIATOWEJ ARTUR KIJAS (Poznań) Deportacje ludnoœci cywilnej w czasie II wojny œwiatowej ....................... . 97 TADEUSZ KOTŁOWSKI (Poznań) Wpływ II wojny œwiatowej na rozwój nauki i techniki . .. ....... ............. ...... 109 BERND MARTIN (Freiburg) Kapitulacja niemiecka: próba bilansu II wojny œwiatowej .... . .. ................. .. 119 JIN MATSUKA (Tokio) Bilans japońskiej gospodarki w II wojnie œwiatowej (1937-1945) ................... 149 LONGIN PASTUSIAK (Warszawa) Skutki II wojny œwiatowej dla StanŁw Zjednoczonych.:".,.,.,.,....,....,.".., 14 CZESŁAW MADAJCZYK (Warszawa) Jak potraktować mocarstwa Osi po zwycięstwie? .................................. 1b7 MICHAIŁ N. NARINSKIJ (Moskwa) ZSRR a problemy granic i stref wpływów w Europie (1939-1947) .................. 179 TOMASZ SCHRAMM (Poznań) Europa w œwiecie po II wojnie œwiatowej ... .. .. ....... .. .. .. . .. .. .... .. . .. .. .. .. .. 197 Częœć III - PROBLEMY POLSKIE W II WOJNIE ŒWIATOWEJ M.J. MIAGKOW (Moskwa) Spotkanie W. Mołotowa z generałem Wł. Sikorskim w Londynie w czerwcu 1942 r. (z dokumentów Archiwum prezydenta Federacji Rosyjskiej) ....................... 205 BRONISŁAW PASIERB (Wrocław) Polskie prace przygotowawcze do Traktatu Pokojowego z Niemcami (1939-1948) .. 215 MIECZYSŁAW WIELICZKO (Lublin) Migracje Polaków w II wojnie œwiatowej. Podobieństwa, specyt'ika, następstwa .... 237 TOMASZ NODZYšSKI (Zielona Góra) Działalnoœć programowa i propagandowa Polskiego Zwišzku Zachodniego w latach 1944-1950 ... 255 Częœć IV - WPŁYW II WOJNY ŒWIATOWEJ NA PRZEMIANY POLITYCZNE W POWOJENNYM ŒWIECIE WIESŁAW OLSZEWSKI (Poznań) Japońska okupacja a rozwój ruchów niepodległoœciowych w Azji Płd: Wsch. . .... .. 263 WITOLD MAZURCZAK (Poznań) Wojna a kolonializm. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny œwiatowej . 281 KURT JIRGENSEN (Kilonia) Brytyjska polityka okupacyjna i reedukacyjna w Niemczech po 8 maja 1945 r. ..... 293 MAREK MIKOŁAJCZYK (Poznań) Europa w koncepcjach generała de Gaulle'a 311 WOJCIECH KRZYŻANIAK (Poznań) Niemcy w Europie powojennej w teorii i praktyce politycznej Konrada Adenauera . 323 MICHAŁ ADAMCZYK (Poznań) Europa powojenna w koncepcjach Winstona Churchilla 333 CEZARIUSZ SKUZA (Toruń) Problem restytucji dóbr po II wojnie œwiatowej w głównych dokumentach międzynarodowych 337 Częœć V - KSZTAŁTOWANIE NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO W ŒWIECIE JADWIGA KIWERSKA (Poznań) Nowa rola USA na arenie międzynarodowej po II wojnie œwiatowej 351 ANDRZEJ SKRZYPEK (Olsztyn) Stalinowskie zamysły kreowania monolitycznej strefy gospodarczej w Europie Œrodkowo-Wschodniej (1948-1952) 365 SYLWESTER FERTACZ (Katowice) Idea słowiańska jako jeden z czynników stalinizacji krajów Europy Œrodkowo-Wschodniej i Południowej po II wojnie œwiatowej 379 PIOTR RADZIKOWSKI [Kielce) Lewica włoska - federalizm i ład jałtańsko-poczdamski .. .. 387 ZYGMUNT WONICZKA (Katowice) Powojenna sytuacja międzynarodowa w ocenie kierownictwa emigracji londyńskiej i podziemia w kraju (1946-1953) . 399 WŁODZIMIERZ BATÓG (Kielce) Makkartyzm jako antyteza stalinizmu 411 HENRYK OLSZEWSKI (Poznań) Nazizm w teoretycznej refleksji minionego półwiecza . 421 WŁODZIMIERZ MALENDOWSKI (Poznań) Czynniki destabilizujšce ład międzynarodowy po II wojnie œwiatowej. Próba analizy polistrategicznej 431 JÓZEF KUKUŁKA (Warszawa) Ewolucja ładu międzynarodowego w półwieczu 1945-1995 .... 451 INDEKS OSÓB 487 AUTORZY TOMU ..... 495 Wstęp W pięćdziesištš rocznicę zakończenia II wojny œwiatowej Zakład Historii Powszechnej XIX i XX wieku Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizował dwudniowš konferencję naukowš poœwięconš analizie genezy wojny oraz jej przebiegu i skutków. Przy czym nie chodziło tu o bezpoœrednie, doraŸne skutki lecz o długofalowe zmiany w gospodarce, stosunkach społecznych, polityce i mntalnoœci społeczeństw jakie nastšpiły w czasie pięćdziesięciu lat od zakończenia wojny. Państwa, którejak Niemcy i Ja.ponia, leżały miwczas w gruzach i znajdowały się na dnie upokorzenia podniosły się z ruin i ponownie zajęły czołowe miejsce wœród narodów œwiata. Bardzo poważnie zmieniła się mntalnoœć ich mieszkańców. Państwa zwycięskie, jak op. Zwišzek Radziecki., nie potrafiły wyzyskać zwycięstwa i leżš dziœ na dnie upokorzenia i poniżenia. ZSRR rozpadł się a powstałe najego gruzach państwa sukcesyjne nie odgrywajš dziœ większej roli w œwiecie ani pod względem ekonomicznym ani politycznym. Coraz większš rolę spełniajš natomiast obszary do tej pory uzależnione i kolonialne jak op. Chiny, Korea, Indie. Œwiat gwałtownie się nienia. W jakim kierunku aniony te idš? Jakš rolę odgrywa w nich wyœcig pracy, a jakš rywalizacja zbrojeniowa i ponowne przygotowanie się do ewentualnej wojny? Czy wojna ponownie zagraża ludzkoœci? Jakš rolę spełniajš dziœ w œwiecie ideologie agresywne i nacjona- listyczne? Oto pytania jakie cisnš się na usta w toku dyskusji rozwijanych z okazji obchodów 50-lecia z.kończenia najkrwawszej wojny w dziejach ludzkoœci. Jakie doœwiadczenia wycišgnęły narody œwiata z tego okropnego i tragicznego doœwiadczenia? Na te i inne pytania próbujš odpowiedzieć autorzy prezen- towanych tu wystšpień konferencyjnych. Niestety nie udało się zebrać wszystkich wygłoszonych referatów. W to miejsce pozyskano natomiast kilka referatów wygłoszonych przy innych okazjach. Ponieważ znakomicie uzupeł- niajš one nasze materiały, za zgodš ich autorów, włšczono je do niniejszego tomu. Poznań, paŸdziernik 1995 r. Antoni Czubiński Antoni Czubiński Poznań WOJNY W DZIEJACH ŒWIATA XIX I XX WIEKU 1. UWAGI WPROWADZAJšCE Wojna jest zjawiskiem niezmiernie skomplikowanym i kontrowersyjnym. Towarzyszy ona ludzkoœci od jej zarania stanowišc najwyższy przejaw rywalizacji i walki od waœni plemiennych poczynajšc poprzez wojny dynas- tyczne, religijne, rasowe, wojny o Ÿródła surowców i rynki zbytu towarów, o przestrzeń do życia, o wpływy i władzę w regionie lub skali globalnej, o panowanie w œwieciel. Pisano o wojnach prowadzonych z przyczyn bio- logicznych i etycznych, o wojnach rasowych i geopolitycznych, o wojnach zrodzonych na tle demograficznym. Od czasów Clausewitza wojnę uznano za przedłużenie polityki prowadzonej przy pomocy innych œrodków2. Zdaniem B. Miœkiewicza "Wojna to zdarzenie historyczne, którego treœć wypełnia kon- flikt społeczny, rozstrzygany przy użyciu takich œrodków przemocy jakimi dysponujš strony prowadzšce działania zbrojne ... ." Przyczynš wojny "mogš być zarówno sprzecznoœci tkwišce w stosunkach gospodarczych, społecznych, 1 R. Aron, Paix et guerre entre 1e nation Paris, 1962; B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna wojenna. Warszawa 1980; M. Hovard, Wojna w dziejach Europy, Wrocław, 1990; B. Miœkiewicz, O metodyce badań historyczno-wojskowych, Poznań, 1961; A. Toynbee, Wojna i cywilizacja. Warszawa 1963; J. Wiatr, Socjologia wojny. Przedmiot i metoda. Studia Socjolo- giczne, nr 2/1962, s. 211-229. 2 C. Clausewitz, O wojnie. Tom 1-2. Warszawa 1958. Nowe pełne wydanie: Carl von Clau- sewitz, O wojnie księgi: I-VIII. Lublin, 1995. 20 Antoni Czubiński politycznych jak i ideologicznych"3. Szczególnš rolę w powstaniu i rozwoju wojen w czasach nowożytnych spełniajš zjawiska zwišzane z rozwojem gospodarczym i przeludnieniem. Jak stwierdza Paul Kennedy "Już wczeœniej zauważono, że za wieloma wstrzšsami historycznymi - zaborcze wyprawy Wikingów, ekspansja Anglii elżbietańskiej czy rewolucja francuska, Welt- politik Wilhelma, niepokoje gnębišce dziœ Amerykę Œrodkowš i œrodkowy wschód - kryje się dziœ dręczšcy problem eksplozji demograficznej i często trudnoœci z wchłonięciem rosnšcej liczby energicznych młodych mężczyzn. Niekiedy nie spełnione oczekiwania nowej generacji dawały poczštek gwał- tom i rewolucjom..."4 O wyniku wojen decydowały różne czynniki. "Tryumf lub załamanie się któregokolwiek z wielkich mocarstw - pisze Kennedy -jest z reguły skutkiem długotrwałych walk toczonych przez jego siły zbrojne, lecz jest także konsek- wencjš mniej lub bardziej sprawnego wykorzystywania przez państwo potenc- jału gospodarczego w czasie wojny w szerszej perspektywie tego, czy w dziesię- cioleciach poprzedzajšcych konflikt gospodarka danego kraju umacniała się czy też słabła w porównaniu z gospodarkš innych czołowych państw"5. Wojny rozwišzywały wiele trudnoœci i sprzecznoœci ale też powodowały wiele strat i zniszczeń. Były one inspirowane i zwalczane. Miały zawsze grono wybitnych zwolenników i przeciwników. Generał Erich Ludendorf stwierdził, że: "Wojna jest rzeczywistoœciš, rzeczywistoœciš najważniejszš w życiu naro- du"6. Inni zwolennicy wojen dowodzili, że sš one najbardziej słusznš i męskš formš rozwišzywania sporów i sprzecznoœci. Twierdzš oni, że wojny wywierajš pozytywny wpływ na kształtowanie charakterów i woli, oczyszczajš atmosferę w stosunkach międzyludzkich, regulujš przyrost demograficzny, zmuszajš do wysiłku i stymulujš proces rozwoju społeczeństwa''. Przeciwnicy wojen potępiajš je z powodu brutalnoœci, powodowanych strat i zniszczeń a zwłaszcza z powodu towarzyszšcego im zdziczeniu obyczajów i demoralizacji, kultu siły i przemocy itp. W czasie wojen nabierano specyficznych doœwiadczeń i kształtowano co raz to nowsze koncepcje i doktryny stosowania przemocy. Każda epoka kształtowała własny styl i metodę walki. Na przełomie XVIII i XIX wieku szczególnš rolę w tym zakresie spełniali Francuzi z Napoleonem na czele. a B. Miœkiewicz, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars historica. Prace z dziejów pow- szechnych i Polski, Poznań, 1976, s. 102; O metodyce badań..., s. 10. ' P. Kennedy, U progu XXI wieku (przymiarka do przyszłoœci). Londyn, 1994, s. 46. s P. Kennedy, Mocarstwa Œwiata. Narodziny, rozkwit, upadek. Warszawa 1994, s. 7. ojna totalna. Warszawa 1959, s. 19. ' B. Miœkiewicz, O metodyce badań..., i tenże, W sprawie pochodzenia wojen. W: Ars Histo- rica, s. 101-108. a Europa i œwiat w epoce Napoleońskiej, pod. red. M. Senkowskiej-Gluck, Warszawa 1977; E. Tarle, Napoleon. Warszawa 1946; A. Zahorski, Spór o Napoleona we Francji i w Polsce. Warszawa 1974. Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku 21 W XIX wieku na czoło wysunęli się Prusacy i Niemcy. Uchodzili oni w tym czasie za naród najbardziej zmilitaryzowany, skłonny do wojen oraz predys- ponowany do kształtowania doktryn wojennych9. Mniejszš rolę spełniali Anglicy, Rosjanie, Japończycy i Amerykanie. Stopniowo uczyli się oni również nowoczesnego rzemiosła wojennego'o. 2. ROLA WOJEN W PROCESACH ROZWOJOWYCH XIX WIEKU Wojny Napoleońskie zakończyły XVIII wiek. Kongres Wiedeński w 1815 r. wprowadził œwiat w XIX wiek, wiek pary i kolei żelaznej. Narody europejskie wyczerpane długoletnimi krwawymi zmaganiami wojennymi nie miały siły do dalszej walki. Przez szereg lat w Europie panował względny spokój. Pod opiekš Œwiętego Przymierza zbierano siły do następnych wojen. Rozwijano przemysł i unowoczeœniano rolnictwo. W Europie rozwijał się kapitalizm. Przodujšce w rozwoju gospodarczym państwa europejskie podbijały kolonie w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej. Wojny kolonialne nie angażowały zbyt wielu sił. Niekiedy miały one bardzo krwawy charakter. Nie miały one jednak większego znaczenia politycznego. Pomagały one rozładować występujšce w Europie przeludnienie i podkreœlały przodujšcš rolę mocarstw europejskich w XIX-wiecznym œwiecie. W samej Europie dojrzewały ruchy nacjonalis- tyczne i narodowo-wyzwoleńcze. Jako pierwsi wystšpili Serbowie, którzy już w 1804 r. podjęli długotrwałš walkę z Turcjš o odzyskanie niepodległoœci. W œlad za nimi poszły inne ludy bałkańskie". Wielkš rolę w przekształcaniu XIX wiecznej Europy odegrała rewolucja lat 1848-1849 zwana Wiosnš Ludów. Umocniła ona tendencje narodowo-wy- zwoleńcze, przyspieszyła proces rozpadu państw wielonarodowoœciowych i kształtowania państw bardziej jednorodnych narodów. W rewolucji tej szcze- litarismus in Geschichte and Gegenwart. Studien, Probleme, Analisen. Herausgeberkollektiv: K. Nuss i n. Berlin, 1980; A.J. Kamiński, Militaryzm niemiecki. Główne zagadnienia społeczne i polityczne. Warszawa 1962; Kurzer Abriss der Militargeschichte. Vón den Anfange der Geschichte des deutschen Volkes bis 1945. Autorenkollektiv: F. Górster i in. Berlin 1974. 'toria powszechna 1789-1918. Warszawa 1981; Dziesięć wieków Europy. Studia z dziejów kontynentu. Red. tomu J. Żarnowski, Warszawa 1983; Europa i œwiat w epoce restauracji, romantyzmu i rewolucji 1815-1849. Praca zbiorowa pod red. W. Zajewskiego. Tom 1-2, Warszawa 1991; G.W.F. Halgarten, Imperialismus vor 1914. Munchen, 1951; Historia polityczna Dalekiego Wschodu od końca XVI wieku do 1945 roku. Opr. A. Narocznicki i in. Warszawa 1982; P. Kennedy, Mocarstwa Œwiata...; Osnowyje problemy istorii S Sz A w amierkanskoj istoriografri 1861-1918 gg. Moskwa, 1974; A.J. Taylor, The Strugle for Mastery in Europa 1948-1918. Oxford, 1957; J.L. Waliach, Kriegs-theorien. Ihre Entwicklung im 19 and 20. Jahrhundert. Frankfurt a. M., 1972. " J. Skowronek, Sprzymierzeńcy nasadów bałkańskich, Watszawa, 1983; Europa i œwiat... 22 Antoni Czubiński gólnš rolę spełniła Rosja carska, która tłumišc w 1849 r. powstanie węgier- skie przedłużyła egzystencję wielonarodowoœciowej monarchii Habsburgów o całe 70 lat' z. W 1861 r. po serii wojen zjednoczyły się Włochy' 3, a następnie przyspieszony został proces jednoczenia Niemiec. Szczególnš rolę w procesie tym odegrał Otto von Bismarck, który stał na stanowisku, że zjednoczenia nie osišgnie się w drodze dyskusji parlamentarnych lecz tylko przemocš przy pomocy "krwi i żelaza"' 4. ZapowiedŸ tš zrealizował w toku trzech wojen: 1864 r., 1866 r. i 1870-1871 r. Przy pomocy tych wojen spowodował on likwi- dację rozbicia Niemiec na wiele zwalczajšcych się wzajemnie państewek, utworzenie wielkiego, jednolitego narodowo państwa niemieckiego w centrum Europy, usunięcie Austrii z Rzeszy i w konsekwencji przekształcenie jej w Austro-Węgry, osłabienie Francji i generalnš zmianę układu sił politycznych w Europie' 5. Wojny spowodowały więc wybitnie kreujšcš rolę. Zmiany spowodowane przez Bismarcka w latach 1864-1871 prowadziły w konsekwen- cji do wielkiego konfliktu w skali globalnej. Za nim do niego doszło poważne zmiany nastšpiły też na terenie Ameryki i Azji. W 1861 r. w Stanach Zjedno- czonych wybuchła wojna secesyjna' 6. Wojna ta trwała 4 lata, pochłonęła wiele ofiar i zakończyła się klęskš secesjonistów. W czasie wojny poległo 118,5 rys ludzi, a 636 tys. osób odniosło rany. Na skutek tych ofiar Stany zachowały jednoœć politycznš'''. Zwycięstwo przemysłowej Północy nad niewolniczym, plantatorskim Południem spowodowało rekonstrukcję całego systemu, przy- spieszenie procesów kolonizacyjnych i urbanizacyjnych a w konsekwencji przekształcenie całego państwa w mocarstwo' . Już w 1867 r. Stany zakupiły od Rosji Alaskę. W latach 80-tych skolonializowały przylegajšce obszary na Zahodzie Stanów (Dziki Zachód) i podjęły ekspansję oceanicznš wypiera- jšc stare europejskie państwa kolonialne z podbitych wczeœniej obszarów kolonialnych. Twórcš amerykańskiej doktryny nawalizmu był admirał Alfred Thayer Mahan (1840-1914). Dowodził on, że występuje œcisła zależnoœć pomiędzy siłš morskš i mocarstwowš pozycjš państwa w skali globalnej' 9. 'z s. Kalembka, Wiosna Ludów w Europie. Warszawa 1991. '3 A. Ostrowski, Garibaldi, Warszawa 1969. '4 E. Engelberg, Bismarck. Urpreuse und Reichsgrunder, Berlin, 1985. 's J. pajewski, Niemcy w czasach nowożytnych (1517-1939), Poznań 1947; E. Tarle, Dzieje Europy 1871-1918. Warszawa , 1960. M. Wawrykowa, Dzieje Niemiec 1789-1871, Warszawa 1980 Wendepunkte deutscher Geschichte 1848-1945. Hrsg von C. Stern und H.A. Winkler. Frankfurt a. M., 1979. 16 L Korusiewicz, Przyczyny wojny secesyjnej w Ameryce. Warszawa 1967. ''' A. Parker, The Civil War in America: New York, 1961. 'd J.S. Allen, Rekonstruction. The Batlle for Democracy 1865-1876. Naw York, 1955; H. Boesch, USA. Opanowanie kontynentu, Warszawa 1961; Dwieœcie lat USA. Idealy i paradoksy historii amerykańskiej. Wybór i wstęp opracował L.D. Orlon, Warszawa 1984. '9 K. Rosen-Lawadzki, Ewangelista potęgi morskiej. W: Ameryka Północna. Studia pod red. M.M. Drozdowskiego. Warszawa 1975, s. 108-141. Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku 23 W œlad za jego wskazaniami Stany przystšpiły do rozbudowy floty wojen- nej otwierajšc wyœcig zbrojeń morskich w œwiecie. Konkurowały głównie z Angliš, która uchodziła dotšd za największš potęgę morskš œwiata. Do wyœcigu zbrojeń na morzu przyłšczyły się też Niemcy. Szczególnš rolę w roz- woju ekspansji amerykańskiej miała wojna z Hiszpaniš z 1898 r. Spowodo- wała ona przejęcie częœci posiadłoœci hiszpańskich przez USA i utworzenie pierwszych przyczółków amerykańskich na Oceanie Spokojnymzo. Szybki rozwój Stanów Zjednoczonych powodował, iż w okresie tym przyj- mowały one wielkš iloœć emigrantów z Europy, pomagajšc rozładować wy- stępujšce przeludnienie na tym kontynencie. W latach 1846-1936 do Stanów emigrowało około 50 mln ludzi. Kilkanaœcie milionów osiadło w nich na stałe. Na drogę zbrojeń i ekspansji wkroczyła też Japonia. W latach 60-tych XIX wieku w Japonii dokonano rewolucji społeczno-politycznej, która spowodo- wała otwarcie jej na Europę i przyspieszenie rozwoju technicznego. Japończy- cy wzorowali się na Niemczech. Rozbudowali siły zbrojne i podjęli ekspansję terytorialnšzl. W latach 1894-1895 Japonia pokonała Chiny i opanowała Koreę, a w latach 1904-1905 pokonała Rosję i opanowała Sachalin i Man- dżurię. Pokonujšc Chiny i Rosję Japonia unaoczniła zdumionemu œwiatu własnš siłę i determinację oraz obnażyła słaboœć Rosji, którš od tego momen- tu zaczęto nazywać "kolosem na glinianych nogach". Narody Europejskie poczuły się zagrożone przez tzw. "Żółte niebezpieczeństwo". Japończycy wysunęli bowiem hasło: "Azja dla Azjatów" wzywajšc do usunięcia kolonia- listów europejskich z Azji. "Zagrożenie" japońskie wywierało wielki wpływ na kształtowanie nastrojów politycznych i koncepcji obronnych tak w Europie jak i w Amerycezz. Fakty te przyspieszyły wyœcig zbrojeń, zaostrzyły wojny w koloniach i przybliżyły konflikt globalny w œwiecie. Kształtowały się nowe układy i sojusze, doskonalono œrodki i metody walki. Buntowały się narody europejskie i kolonialne. Toczyły się małe wojny peryferyjne na Bałkanach, w Chinach i w Ameryce Łacińskiej. Nie było roku by gdzieœ w œwiecie nie wybuchały nowe wojny, bunty lub rewolucje narodowo-wyzwoleńcze. W sumie było ich kilkaset. Pochłonęły one 500 tys. ludzi zabitych i spowodowały okaleczenie kilku milionów osób23. to H. L,uft, Von Washington za Roosevelt. Geschichte der amerikanischen Aussenpolitik. Berlin, 1944; Z.M. Sołoncew, Dipłomaticzeskaja borba SSzA za gospodstwo na morie i protiv- oreczija imperialisticzeskich dzierżaw (1918-1945). Moskwa, 1962; Ł.S. Władymirow, Dipłomatija SSzA w pierod amerikano - ispanskoj wojny 1898. Moskwa 1957. z1 V Hilska, Dzieje i kulrtura narodu japońskiego. Krótki zatys. Warszawa 1957; Historia polityczna Dalekiego Wschodu... 22 Historia XX wieku pod red. H. Moœcickiego i J. Cynarskiego. Warszawa 1934; A. Krzy- żanowski, Wiek XX. Zarys dziejow najnowszych. Warszawa-Kraków, 1947; W. Rodziński, Historia Chin. Warszawa 1974; E. Tarle, Dzieje Europy... 23 BC. Urłanis, Wojny i narodonasielenije Jewropy. Moskwa, 1960, s. 464. 24 Antoni Czubiński W czasie wojen XIX wiecznych udoskonalono artylerię, która odgrywała wielkš rolę w ówczesnych konfliktach. Wprowadzono do walki pancerniki; łodzie podwodne, kršżowniki, szybkostrzelne karabiny iglicowe, karabiny maszynowe i torpedy. Wielkš rolę spełniały samochody i telegraf bez drutu. Wojska można było lepiej uzbroić, szybko przerzucać z jednego frontu na drugi, dowodzić nimi z odległego punktu. Powstały sztaby, które planowały i koordynowały walkę na wielkš skalę. Wprowadzono powszechny obowišzek służby wojskowej i szkolenie rezerw wojskowych. Zgodnie z koncepcjš Clausewitza wojnę traktowano jako kontynuację polityki realizowanej przy pomocy œrodków przemocy, jako dšżenie do narzucania przeciwnikowi swej woli. W czasie wojen XIX-wiecznych wypracowano koncepcję wojny błys- kawicznejz4. Rozwijali jš generałowie prusko-niemieccy: Helmut von Moltke (1800-1891), Alfred von Waldersee (1832-1904), Alfred Schliffen (1833-1913) i inni. Dowództwo pruskie zastosowało jš w czasie wojny z Austriš w 1866 r. i przeciw Francji w 1870 r. W czasie wojny domowej w Stanach Zjednoczonych teorii tej nie umiano zastosować. Wojna trwała długo ze zmiennym szczę- œciem. Sławę wojennš zdobyli generałowie: Robert E. Lee (1807-1870), Ulisses S. Grani (1822-1885), William T. Sherman (1830-1891) i inni. Nie stosowano jej też w koloniach. Na doœwiadczeniach niemieckich uczyli się natomiast Japończycy, którzy koncepcje te zastosowali w 1904 r. wobec Rosji2s. Generałowie niemieccy parli też do nowej wojny w Europie liczšc, że uprzedzš inne państwa zanim przeprowadzš one mobilizację swych sił, błys- kawicznie rozprawiš się z nimi i podyktujš im swoje warunki. W 1914 r. planu tego nie udało im się jednak zrealizować. Przeciwnicy Niemiec nie dali się zaskoczyć, powstrzymali armie niemieckie i przekształcili wojnę w długotrwa- łe zmagania materiałochłonne2ó. Wojna przekształciła się w wojnę pozycyj- nš. Pochłonęła ona mnóstwo ludzi i sprzętu, trwała od sierpnia 1914 r. do listopada 1918 r. Do wojny takiej Niemicy nie były przygotowane. Klęsce próbowali zapobiec generałowie P. Hindenburg (1847-1934)2'' i E. Luden- dorf (1865-1937)2. Latem 1916 r. powołano ich na stanowiska dowódcze. z ).H. Addington, The Blietzkrig Era und the German General Staff 1865-1941. Naw Bruswiek. Naw Jersey, 1971; Militar, Staat und Gesellschaft. Sludien tur preusisch - deutschen Militargeschichle von W. Deist. Munchen, 1991: ts J. Jonca, Doktryna. polityczna i wojenna Helmuta von Mollke Starszego. W: Studia znajnowszej historii Niemiec i stosunków polsko-niemieckich. Pod red. S. Sierpowskiego. Poznań, 1986, s. 79-93; tenże, Ze studiów nad doktrynš wojny i pokoju Helmutha von Moltke Starszego. Acta Universita6s Wratislaviensis, nr 453, Historia 36 Wrocław, 1881; G. Roszkowski, O po- glšdach Moltkego na prawa wojny. Lwów, 1881. za J, pajewski, Pierwsza wojna œwiatowa 1914-1918. Warszawa 1991.; A.W. Wierzchowskiej, W.F. Liachow, Pierwajamirowajawojna 1914-1918. Wojenna-istoriczeskij oczerk. Moskwa, 1964. z' P. von Hindenburg, Aus meinem Leben. Leipzig, 1920. z8 E. Ludendorf, Kriegfuhrung und Politik. Berlin 1922; tenże: Wojna totalna. Warszawa 1959. Kriegfuhrung und Politik. Berlin 1922; tenże: Wojna totalna. Warszawa Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku 25 Wykorzystujšc ten fakt przeprowadzili oni poważne reformy podporzšd- kowujšc całe społeczeństwo i państwo idei wojny totalnej29. Nowe dowódz- two niemieckie pokonało Rosję i Rumunię i podyktowało tym państwom swo- je warunki. W poczštku 1918 r. wydawało się, że zwycięstwo jest w zasięgu ręki. Tymczasem w kwietniu 1917 r. do wojny przeciw państwom centralnym przystšpiły Stany Zjednoczone ze swoimi zasobami ekonomicznymi. Na froncie zachodnim alianci wprowadzili do walki na dużš skalę czołgi i lotnict- wo. Siłom tym armia niemiecka nie była w stanie sprostać. Niemcy zostały pokonane. Załamanie wojenne spowodowało wybuch rewolucji3o. W wojnie brało udział 38 państw. Zmobilizowano 65 mln ludzi (23 mln po stronie państw centralnych i 42 mln po stronie przeciwnej). W końcowej fazie wojny na froncie zachodnim walczyło 8,7 mln ludzi wyposażonych w 32 tys. dział, 8170 samolotów, 810 czołgów, 123 tys. samochodów ciężarowych. W czasie walk wielkš rolę spełniały nie tylko czołgi, których Niemcy mieli nie wiele, ale również łodzie podwodne, miny, gazy bojowe, bomby lotnicze. Wojna pochłonęła około 10 mln zabitych. Rany odniosło 20 mln osób. Wojna spowodowała olbrzymie zniszczenia materialne i spustoszenia moralne. Z jed- nej strony spowodowała ona wielkie oburzenie opinii publicznej œwiata a z drugiej strony zdopingowała wielu teoretyków i praktyków do studiów i przemyœleń. Powstało wiele prac teoretycznych uogólniajšcych doœwiad- czenia wojenne w celu wykorzystania ich w toku nowej wojny. Na szczególnš uwagę zasługujš rozważania i wnioski wycišgnięte z tych doœwiadczeń przez gen. E. Ludendorfa. Uogólnił on doœwiadczenia wojny totalnej z lat 1916-1918. Teorię Clausewitza3l uznał on za przestarzałš i nieaktualnš. Wzywał do stosowania zasad wojny totalnej. "Wojna totalna - pisze Ludendorf - z isto- ty swej wymaga wszystkich, dosłownie wszystkich sił narodu, wszystkie bowiem siły przeciw niemu występujš. Tak bowiem jak zmienia się istota woj- ny i to pod wpływem niezmierzonych i nieodwracalnych faktów, można by powiedzieć - w myœl praw rozwoju, tak powinien poszerzyć się kršg zadań polityki i polityka sama powinna się zmienić. Polityka musi, podobnie jak wojna totalna, przybrać charakter totalny. Musi ona być z uwagi na maksymalny wysiłek narodu w wojnie totalnej wymownš naukš uwzględnia- jšcš prawa egzystencji narodu i przestrzegać œciœle tego, czego naród potrzebuje i wymaga dla swej egzystencji i to we wszystkich dziedzinach życia, a nie tylko w dziedzinie duchowej. Ponieważ wojna jest najwyższym wysiłkiem narodu 29 Z.K. Eggert, Borba klassow i partii w Giermanii w gody pierwoj mirowaj wojny (awgust 1914 - oktiabr 1917). Moskwa, 1957. 3itarismus..., s. 120 i nasi.: J.S. Drabkin. Die Novemberrewolution 1918 in Deutchland. Berlin 1968; K.B. Winogtadow, Burżuaznaja istoriografija pierwoj mirowoj wojny. Moskwa, 1962. 31 W. Sc., Clausewitz. Leben und Werk. Esslingen, 1976; C. Clausewitz, Politische Schriften und Briefe. Hrsg von H. Rothfels. Mńnchen, 1922. 26 Antoni Czubiński dla zachowania jego istnienia, polityka totalna powinna za tym już w czasie pokoju nastawić się na przygotowanie tej walki o życie narodu na wypadek wojny i wzmacniać podstawy tej walki o życie tak, aby nie załamały się w obliczu groŸby wojny ani też uległy zniszczeniu na skutek działań nie- przyjaciela"32. Podsumowujšc swoje rozważania Ludendorf stwierdził: "Istota wojny, istota pokoju zmieniły się, a za tym zmienić się musi stosunek polityki do kie- rownictwa wojny. Wszystkie teorie Clausewitza należy wyrzucić do lamusa. Wojna i polityka dšżš do zachowania życia narodu, wojna jest najwyższym wyrazem jego woli. Dlatego polityka winna służyć kierownictwu wojny"33. Rozważania Ludendorfa miały nie tylko teoretyczny charakter. Wnioski jego zostały zaakceptowane przez ruch narodowo-socjalistyczny, do którego autor po wojnie przyłšczył się. Ludendorf uznał głoszone przez Hitlera i jego ruch zasady rasistowskie i antysemickie, dowodził, że Niemcy sš zagrożeni przez żywioły obce i wzywał naród niemiecki do obrony. Najlepszš formš obrony był atak. Był on rzecznikiem przygotowania wojny prewencyjnej. Koncepcje wojny prewencyjnej uznał też Hitler, który przyjšł zasady wojny błyskawicznej i totalnej. Zasady te próbował stosować od chwili przejęcia władzy w 1933 r. Stworzył system dyktatury nacjonalistycznej w celu przygoto- wania i przeprowadzenia wojny totalnej34. Generałowie niemieccy chcšc nie chcšc program ten musieli uznać i podjšć się jego realizacji3 s. 3. KONCEPCJA WOJNY REWOLUCYJNEJ W XIX wieku częœć opinii publicznej Europy uznała, że wojny sš sprzeczne z interesami szerokich mas ludnoœci. Potępiono je jako wojny prowadzone w imieniu dynastii lub kół rzšdzšcych poszczególnych państw, jako przeja- wy przemocy i zdziczenia, poczynania bezsensowne i wyniszczajšce. Rodził się ruch pacyfistyczny. Przywódcy ruchu wzywali do zwalczania militaryzmu, bojkotu wojska i uchylania się od wojny3ó. Pod wpływem tych tendencji 3z E. Ludendorf, Wojna totalna..., s. 26-27. 3a Tże s. 27. 34 19ć A. Bullock, Hitler. Studium tyranii. Warszawa 1969; tenże Hitler i Stalin. Żywoty równo- ległe. Tom 1-2. Warszawa , 1994; L. Herbst Der totale Krieg and die Ordung der Wirtschaft, 1982; Wy F. Ryszka, Państwo stanu wyjštkowego. Wydanie trzecie... Wrocław, 1985. 3 s Ł.A. Bezymienskij, Giermanskije gienierały-s Gitlerom i biez niego, Moskwa, 1961; W. Ko- i sc zaczuk, Wehrmacht 1933-1939. Rozbudowa sił zbrojnych Trzeciej Rzeszy jako narzędzia presji, tiec ekspansji terytorialnej i wojny. Warszawa 1978. 36 R. Berkeley, Die deutshe Friedensbewegung 1870-1933. Hamburg-Wandsbeck, 1948; Deut- Ber sche Demokraten. Die nichtproletarischen demokratischen Krafte in der deutschen Geschichte 1830 bis 1945. Von einen Autorenkollektiv unter Leitung von D. Friecke. Berlin, 1982; K. Fiedor, M. Niemiecki ruch obrońców pokoju 1892-1933. Wrocław, 1993. Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku 27 poszczególne rzšdy podjęły dyskusję na temat ograniczenia zbrojeń i ucywili- zowania wojen. W czasie kolejnych konferencji pokojowych w Hadze (1899 i 1907) uchwalono konwencje regulujšce zasady prowadzenia ówczesnych wojen3 . Tendencje pacyfistyczne przenikały też do rosnšcego w siły i znaczenie ruchu socjalistycznego. K. Marks i F. Engels głosili, że wojny majš klasowy charakter, że powstały wraz z pojawieniem się podziału społeczeństw pier- wotnych na antagonistyczne klasy społeczne i zniknš z chwilš likwidacji tych klas3s. A więc uznali oni, że w epoce kapitalizmu wojny sš zjawiskiem w pewnym sensie nieuchronnym. Wojny dzielili oni na sprawiedliwe i nie- sprawiedliwe. Do pierwszej kategorii zaliczali wszelkie bunty i rewolucje społeczne podejmowane przez klasy uciskane i wyzyskiwane. Wojny takie uznawali za poczynania pobudzajšce postęp społeczny, inspirowali i popiera- li je. Do grupy drugiej zaliczali wszystkie wojny dynastyczne, kolonialne, ekspansywne i kontrrewolucyjne. Wojny te ich zdaniem hamowały postęp społeczny, umacniały panowanie klas posiadajšcych i kół rzšdzšcych, broniły politycznego status quo39. W 1889 r. partie socjalistyczne utworzyły tzw. II Międzynarodówkę. Stopniowo odrzucała ona ideę rewolucji społecznej realizowanej w drodze przemocy i potępiała wojnę jako takš przyjmujšc program pokojowego przejœcia od kapitalizmu do socjalizmu czyli w drodze ewolucji mie XIX i XX w. socjaliœci umocnili swoje stanowisko antywojenne. Nurt ten załamał się jednak wraz z wybuchem I wojny œwiatowej4l. Większoœć socjalistów stanęła na stanowisku, że rzšdy ich krajów podjęły wojnę obronnš a więc sprawiedliwš. W tej sytuacji poparli oni politykę wojennš swych rzšdów. Był to zwrot dramatyczny. W tej sytuacji Międzynarodówka rozpadła się42. Częœć socjalistów nie uznała tego zwrotu i postanowiła powrócić do kur- su rewolucyjnego. Przewodził im socjalista rosyjski W.I. Lenin (1870-1924). Odrzucił on koncepcję pokojowego przerastania kapitalizmu w socjalizm i wezwał do rewolucyjnego obalenia kapitalizmu. Wysunšł hasło "wojna woj- nie". Przeciw imperialistycznej polityce poszczególnych państw organizował 3' Por. A.J. Kamiński, Stanowisko Niemiec na pierwszej konferencji haskiej (1899). Poznań, ' 1962. 38 E. Kandel, Marks i Engels organizatorzy Zwišzku Komunistów. Warszawa 1954; F. Engels, Wybrane pisma wojskowe. Warszawa 1962; F. Mehring, Pisma wojskowe. Warszawa 1960. 39 B. Miœkiewicz, O metodyce badań...; J. Wiatr, Szkice o materializmie historycznym i socjologii. Warszawa 1962; P.W. Wołubujew, Wybor putiej obszczestwiennogo rozwitija: tieorija, istorija, sowremiennost. Moskwa, 1987. ao L.M. Kriwoguz, S.M. Stezkewitsch, Arbiss der Geschichte der I. and II. Internationale. Berlin, 1960; Historia II Międzynarodówki. Tom 1-2. Warszawa 1978. 41 M. Beer, Historia powszechna socjalizmu i walk społecznych. Tom I-II. Warszawa 1957; M. Brzeziński, Jean Jaures - polityk i myœliciel. ŁódŸ 1983. I 'z J. Tomicki, Dzieje II Międzynarodówki 1914-1923. Warszawa 1975. 28 Antoni Czubiński rewolucyjnš wojnę uciskanych i wyzyskiwanych mas. Hasła rewolucyjne mia- ły demagogiczny charakter i uzyskały znaczne uznanie w oczach zdesperowa- nych w czasie wojny mas. Lenin sformułował niezwykle skrajny program nadania rewolucji bezwzględnego, totalnego charakteru43. Bolszewicy z Leninem na czele potępiali i zwalczali tzw burżuazyjny pacyfizm i wzywali do rewolucji. Podobnie jak Ludendorf odrzucili oni również koncepcję Clausewitza. Wzywali do wojen rewolucyjnych, którym należy podporzšdkować wszystkie siły klasy robotniczej. Rewolucję miano prowadzić w sposób bezwzględny z całš surowoœciš wobec wroga klasowego. Lenin nie liczył się z prawami i zasadami ustanowionymi przez burżuazję. Prawom i moralnoœci burżuazyjnej przeciwstawiał prawa i etykę proletariatu. W tym sensie bolszewicy nie akceptowali też konwencji heskich w sprawie prowadzenia wojny. Rewolucja miała mieć charakter wojny totalnej44. Obok Lenina idee te rozwijali inni rewolucjoniœci. Lew Trocki (1879-1940) był rzecznikiem tzw rewolucji permanentnej. Tworzył Armię Czerwonš i Mię- dzynarodówkę Komunistycznš. N. Bucharin wzywał do eksportu rewolucji z Rosji do innych krajów i odrzucał idee koegzystencji z burżuazjš45. Stalin był rzecznikiem wojny rewolucyjnej o totalnym charakterze. Nie liczył się on ze skutkami wojny rewolucyjnej. Mao-Tse-Tung idee te przeniósł do Chin a Ho-Szi-Min do Wietnamu4ó. "Wojny - pisze Mao-Tse-tung - zaczęły się z chwilš powstania własnoœci prywatnej i klas; stanowiš one najwyższš formę stosowanš dla rozwišzania sprzecznoœci między klasami, narodami, państwami, blokami politycznymi na okreœlonym etapie rozwoju tych sprzecznoœci... Wojny rewolucyjne, to jest rewolucyjne wojny klasowe i rewolucyjne wojny narodowe, majš swe szczegól- ne warunki i cechy, które występujš obok warunków i cech właœciwych wojnom w ogóle4. Charakteryzujšc charakter i sens wojny rewolucyjnej Mao pisał: "Roz- wój społeczeństwa ludzkiego doprowadzi ostatecznie, i to w niedalekiej przy- szłoœci, do położenia kresu wojnie - tego potwornego wzajemnego wynisz- czania się ludzkoœci. By jednak położyć kres wojnie istnieje jeden tylko œrodek a mianowicie zwalczanie wojnš rewolucyjnš - wojny kontrrewolucyjnej, re- wolucyjnš wojnš narodowš - kontrrewolucyjnej wojny narodowej, rewolu- cyjnš wojnš klasowš - kontrrewolucyjnej wojny klasowej. Wszystkie wojny 43 W.I. Lenin, Państwo i rewolucja. Warszawa 1953; H. Arent, Korzenie totalitaryzmu. Tom 1-2. Warszawa 1993; R. Pipes, Rewolucja rosyjska. Warszawa 1994. 44 W.I Lenin, O mieŸdunarodnom raboczim i komunisticzeskom dwiżenii. Moskwa, 1967; Marksizm-leninizm o wojnie, wojsku i nauce wojennej. Warszawa, 1956; R. Pipes. Rewolucja rosyjska. Warszawa 1994. 45 Marksizm-leninizm o wojnie... 46 J. Pawłowicz, Drogi walki o rewolucję socjalistycznš. Ewolucja poglšdów i polityka partii komunistycznych rozwiniętych krajów kapitalistycznych w latach 1945-1974. Warszawa 1978. 46 Mao-Tse Tung, Wybrane pisma wojskowe. Warszawa 1960, s. 101-102. 29 Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku w dziejach dzielš się na dwie tylko kategorie - na sprawiedliwe i niesprawied- liwe. Wszystkie wojny kontrrewolucyjne sš wojnami niesprawiedliwymi, wszystkie wojny rewolucyjne - sprawiedliwymi"4e. 4. DOŒWIADCZENIA II WOJNY ŒWIATOWEJ Podobnie jak wojny napoleońskie zamknęły wiek XVIII tak I wojna œwiatowa zamknęła wiek XIX. Wiek XX rozwijał się poczštkowo pod aus- picjami antywojennymi i pokojowymi49. W 1919 r. powołano do życia Ligę Narodów. Miała ona pełnić funkcje rozjemcze wobec zwaœnionych stron. Statut jej miał zabezpieczyć możliwoœć rozwišzania problemów spornych w drodze rokowań i arbitrażu a więc bez uciekania się do wojny. W łonie Ligi podjęto dyskusję na temat ograniczenia zbrojeń i rozbrojenia. Liga okazała się jednak tworem słabym i mało skutecznym. Nie była ona w stanie wywišzać się z nałożonych na niš zadańs Próbowano także wykluczyć wojnę z polityki. W 1928 r. podpisano układ ogólny o wyrzeczeniu się wojny. Od nazwiska jego twórców nazwano go Paktem Brianda-Kelloga. Przystšpiło do niego wiele państw. Niestety nie wszystkies 1. I wojna œwiatowa potwierdziła malejšcš rolę Europy w œwiecie, ożywiła "'! ruchy narodowo-wyzwoleńcze w Europie i koloniachs2, potwierdziła rosnšcš rolę Stanów Zjednoczonych i Japonii53. Pokój był narażony na podminowa- nie z wielu stron. Ruch pacyfistyczny był słaby. Organizowali go głównie publicyœci, pisarze i uczeni, a więc koła intelektualne. Odwoływano się do wartoœci ogólnoludzkich, humanistycznych. Ruch nie dysponował jednak œrodkami niezbędnymi do osišgnięcia powodzenia. Miał on idealistyczny charakter i był mało skuteczny. Organizowano wiece i kongresy, wydawano różne czasopisma i druki, tworzono organizacje społeczne54. 48 Tże, s. 105-106. 49 Por. p. 36. 50 S'. Sierpowski, Narodziny Ligi Narodów. Poznań, 1984; W. Michowicz, Genewska konferencja rozbrojeniowa 1932-1937 a dyplomacja polska. ŁódŸ, 1989; B. Stadtmuller-Wybors- ka, Prasa polskich ugrupowań politycznych II Rzeczypolskiej wobec koncepcji rozbrojenia moralnego. Warszawa-Wrocław, 1990. s' H. Korczyk, Traktat ogólny o wyrzeczeniu się wojny. Warszawa 1993. sz H, Grimal, La Dekolonisation 1919-1963. Paris, 1963; T. Wituch, Tureckie przemiany. Dzieje Turcji 1878-1923. Warszawa 1980 . s3 p. Johnson, Historia œwiata (po roku 1917). Londyn, 1989; Ład Wersalski w Europie Œrodkowej. Pod red. J. Żarnowskiego. Wrocław, 1971. 54 R. Berkeley, Die deutshe Friedensbewegung 1870-1933. Hamburg-Wandsbeck, 1948; Deutsche Demokraten. Die nichtproletarischen demokratischen krafte in der deutschen Geschich- te 1830 bis 1945. Von einen Autorenkollektiv unter Leitung von D. Friecke. Berlin, 1982; K. Fiedor, Niemiecki ruch obrońców pokoju 1892-1933. Wrocław, 1993. 30 Antoni Czubiński Poczynania te nie uchroniły ludzkoœci przed nowš wojnš. I wojna œwiato- wa nie usunęła bowiem przyczyn wojen. Spowodowała onajednoczeœnie wiel- kie niezadowolenie narodów pokonanych i ukaranych po wojnie. Dšżyły one do rewanżu. Występujšce już w XIX wieku nastroje nacjonalistyczne uległy gwałtownemu zaostrzeniu. Z jednej strony narastały tendencje narodo- wo-wyzwoleńcze i rewolucyjne a z drugiej nacjonalistyczne i odwetowe55. Państwa zmierzajšce do rewanżu przyspieszyły wyœcig zbrojeń i doprowa- dziły do nowego konfliktu. Niemcy parły do rewanżu i podporzšdkowania sobie państw sšsiednich, Japonia kontynuowała dšżenie do opanowania Azji i Oceanii a przywódcy ZSRR dšżyli do przywrócenia granic Rosji sprzed wybuchu I wojny œwiatowej i przeniesienia rewolucji w głšb Europy i Azji56. Szczególnie groŸne okazały się dšżenia rewolucyjne i odwetowe. Reżimy dyktatorskie wyłamywały się spod wszelkiej kontroli, kontynuowały wyœcig zbrojeń i wychowywały swe społeczeństwa w duchu agresji. W tej sytuacji po- kój ustanowiony w 1919 r. miał charakter zawieszenia broni, które przetrwa- ło zaledwie 20 lat. Przy czym państwa tzw. demokratyczne nastawiajšc się na rozbrojenie i utrwalenie pokoju dały się zaskoczyć państwom pršcym do rewanżu i konfliktu, które od poczštku przygotowywały się do wojny nowe- go typu wykorzystujšc nowoczesny sprzęt i nowš taktykę. Szczególnš uwagę zwracały one na lotnictwo, broń pancernš i formacje zmotoryzowane. Wykorzystujšc doœwiadczenia poprzednich wojen nastawiano się na prowa- dzenie wojny błyskawicznej i totalnej. Koncepcje te owładnęły kołami wojsko- wymi Niemiec, Japonii i Włoch. Na ogół przyjmuje się, że II wojna œwiatowa wybuchła we wrzeœniu 1939 r. w zwišzku z uderzeniem Niemiec Hitlerowskich na Polskę. Zapomina się, że Japonia agresję na Mandżurię podjęła już w 1931 r., a na Chiny w 1937 r., że Włochy uderzyły na Etiopię w 1935 r., że wojna domowa w Hiszpanii roz- poczęła się w 1936 r. W wojnie tej brało udział wiele państw, stanowiła ona właœciwie prolog dużej wojnys''. 55 T. Kotłowski, Kryzys 1923 roku w Niemczech, Poznań, 1988; S. Sierpowski, Faszyzm we Włoszech 1919-1926. Wrocław, 1963; P. Wróbel, Droga powrotna. Niemiecki prawicowy ruch kombatancki po I wojnie œwiatowej. Warszawa 1989. 56 Anatomie des Krieges. Neue Dokumente ober die Rolle des deutschen Monopolkapitals bai Vorbereitung und Durchfiuhrung des Zweiten Weltkrieges. Hrsg and eingelitet von D. Eichholz und W. Schurnann. Berlin, 19G9; A. Bullock, Hitler i Stalin. Żywoty równoległe... H. Jaenecke, Es lebe der Tod. Die Tragedie des Spanischen Burgerkrieges. Hamburg, 1980; I. Owsianyj, Tajemnica narodzin II wojny œwiatowej. Warszawa 1974; O. Rzeszewskij, Wojna i istorija. Moskwa, 1984; Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939. Praca zbiorowa pod red. A. Czubińskiego. Poznań, 1989. 5'' L. Berlhold, Wer macht Geschichte? Berlin, 1976; Ch. Ejdus, Japonia między wojnami. Kraków, 1950; J. Launay, Wielkie spory współczesnoœci 1914-1945. Kraków, 1978; B. Koszel, Hiszpański dramat. Poznań, 1991; Wojna domowa w Hiszpanii... Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku 31 W różnych częœciach globu wojna rozpoczęła się w różnym czasie, trwała zaœ do wrzeœnia 1945 r.ss. Przy czym do grudnia 1941 r. miała ona ogra- niczony, europejski charakter. Uderzenie Japonii na USA w grudniu 1941 r. przekształciło jš w konflikt w skali globalnejs9. W czasie tego konfliktu za- sady wojny błyskawicznej połšczono z zasadami wojny totalnej. Zastosowano i'';'- nowe koncepcje użycia broni pancernej, lotnictwa i floty. Na zapleczu frontu działała tzw. V kolumnaó r. wojska niemieckie zostały zatrzymane pod Moskwš i wojna błyskawiczna skończyła się. Przywódcy ZSRR wykorzystali przewagę liczebnš w siłach żywych i warunki klimatycz- ne6l. Prowadzonš przez Japonię wojnę błyskawicznš na Oceanie Spokoj- nym i w Azji powstrzymano w połowie roku 1942. Zdecydowała o tym tak- tyka wojenna USA. W walkach stosowano nie tylko znacznie udoskonalone czołgi, samoloty, łodzie podwodne, pancerniki i lotniskowce, ale również rakiety, samoloty odrzutowe, radar, radio a w końcowej fazie wojny broń atomowš2 . Wobec rozbicia sił niemieckich i japońskich szczególnego znaczenia nabierały koncepcje strategiczne dowódców amerykańskichó3 i radzieckichó4. W armiach tych państw wyrosło wielu wybitnych dowódców. Opracowano też nowe koncepcje walki dostosowane do nowoczesnej techniki i nowego spo- sobu myœleniaós. W II wojnie œwiatowej wzięło udział 61 państw. Zmobilizowano 110 mln ludzi. W czasie wojny zginęło około 60 mln osób, w tym dużo ludnoœci cywilnej na tyłach. Zniszczono kompletnie wiele miast i wsi. Niszczono całe narody. Wymowny był stosunek zabitych do rannych. W dotychczasowych wojnach zawsze było dużo więcej rannych niż zabitych. W tej wojnie na 60 mln. zabi- tych było , ,tylko" 35 mln rannych. Wiele osób zginęło w obozach lub na skutek 5 Druga wojna œwiatowa. Informator. Opracowali: J. Gerhard i in. Warszawa 1962; J. Mor- dal, La Guerre a Commence en Pologne. Paris, 1968. s9 J. Lukas, Die Entmachtung Europas. Der Letzte europaische Krieg 1939-1942. Stuttgart, 1978; R. Carier, La second guerre mondiale 1939-1942. Paris, 1965; tom II 1942-1945. Paris 1965. 6o D. Eichholtz, Geschichte der deutschen Kriegswirtschaft 1939-1945. Tom I-II. Berlin, 1985; O. Gróhler, Geschichte des Luftkriegs 1910-1970. Berlin 1975; H. Guderian, Wspomnienia Żołnierza. Warszawa 1958; F.W. Von Mellentin, Panzer Battles 1939-1945. London, 1956; L. de Jong, The Germans Fifh Column in the second World war. Chicago, 1950. 6' J. Lukacs, Die Entmachtung Europas...; P. Johnson. Historia œwiata... 62 G.A. Deborin, O charakterie wtoroj mirowoj wojny. Moskwa, 1960 ; E.J. Kings Kingston, McCloughry, Kierowanie wojnš. Warszawa 1959. 63 D.D. Einsenhower, Krucjata w Europie Warszawa 1959; O.N. Bradley, Żołnierska epopeja. Warszawa 1963. 64 Sppomnień dowódców radzieckich warto zwrócić uwagę na G. Łukowa, Wspomnienia i refleksje. Warszawa 1970. 65 Zob. J.D. Hittle, Sztab wojskowy. Zarys historyczny. Warszawa 1961; Szlak radzieckich sił zbrojnych. Warszawa 1962; S. Sztemienko, Sztab generalny w latach wojny. Warszawa 1969; tenże, Jeszcze raz o Sztabie Generalnym w latach wojny. Warszawa 1976. 32 Antoni Czubiński akcji pacyfikacyjnych i represji. Skutki wojny wywołały szok psychiczny i wielkš dyskusję. Trwa ona do dziœ. Była to najbardziej krwawa i niszczycielska wojna spoœród znanych dotšd W wojen. Objęła ona nie tylko armię i fronty ale również tyły i ludnoœć cywilnš. Po raz pierwszy w dziejach ludzkoœci zastosowano masowo czołgi, artylerię samobieżnš, lotnictwo, broń chemicznš i nuklearnš. Wojna spowodowała wielkie straty i spustoszenia nie tylko materialne ale również moralne. W cza- sie e trwania likwidowano całe narad Holocaust . W konsekwenc i wo na spowodowała poważny upadek roli i znaczenia Europy w œwiecie. Potwier- dziła natomiast wzrost roli i znaczenia USA i ZSRR. Œwiat przekształcił tylko się w bipolarny układ polityczny. Mniejsze narody i państwa zostały pod- porzšdkowane mocarstwom 5. WOJNY W OKRESIE RYWALIZACJI DWÓCH SYSTEMÓW SPOŁECZNO-POLITYCZNYCH Wydawało się, że tragiczne doœwiadczenia I i II wojny œwiatowej spowodujš rezygnację z wojny jako œrodka rozwišzywania sprzecznoœci pomiędzy zwaœ- nionymi stronami. W czasie wojny powołano do życia ONZ. Liczono, że organizacja ta będzie bardziej sprawna niż Liga Narodów, że zlikwiduje ona wojny i utrwali pokojowe metody rozwišzywania sprzecznoœci. Tymczasem nadzieje te nie ziœciły się. Po II wojnie œwiatowej stronš atakujšcš okazały się siły rewolucyjne z ZSRR na czele. W nawišzaniu do teorii wojen rewolucyjnych organizowano powstania i rewolucje narodowo-wyzwoleńcze, które objęły głównie obszary kolonialne w Azji i w Afryceó9. W pierwszym 10-leciu po wojnie ruch narodowo-wyzwoleńczy rozwijał się głównie na terenie Azji. Do 1949 r. toczyła się wojna domowa w Chinach. Po jej zakończeniu na mniejszš skalę toczyła się wojna pomiędzy ChRL i Republikš Chińskš Czang Kai Szeka na Taiwanie. Do 1954 roku toczyła się wojna w Wietnamie z Francjš, a po jej zakończeniu wybuchła druga wojna wietnamska z udziałem Stanów Zjed- noczonych, która trwała do 1974 r. W latach 1950-1953 toczyła się wojna s6 J. Iiaydecker, J. Leeb, Trzecia Rzesza w œwietle Norymbergi. Bilans tysišca lat. Warszawa , 1979; Cz. Kempisty, Sprawy Norymbergi cišg dalszy. Warszawa 1975; F. Ryszka, Norymberga. Afty Prehistoria i cišg dalszy. Warszawa 1982. 6ylematy. Wstęp do historii Europy Zachodniej 1945-1970. Warszawa 1977; J. Stefanowicz, Europa powojenna. Warszawa 1980. 6B E. Osmańczyk, Ciekawa historia ONZ. Warszawa 1963. s. 13 69 fi. Grimal, La Decolonisation...; Krizis Kołonialnoj sistiemy. Moskwa, 1949; B. Mrozek, Warszawa 1973; G. r K.M. Pannikar, Azja a dominacja Zachodu 1498-1945. Epoka Vasco da Gammy w dziejach Azji 1498-1945. Warszawa 1972r. Tern Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku 33 domowa w Korei, do której włšczyło się wiele innych państw występujšcych z jednej strony w misji ONZ a z drugiej popierajšcych stronę komunistycznš. W walkach brały udział armie liczšce setki tysięcy ludzi. Powstało państwo Izrael. Fakt ten spowodował wybuch konfliktu zbrojnego na Bliskim Wschodzie, który trwa do dziœ. W drugiej dekadzie po zakończeniu II wojny œwiatowej, a więc w latach 60-tych, wojny rewolucyjne objęły głównie kontynent afrykański. Nie było dnia by nie toczyły się tam krwawe zmaga- nia''1. Wojna występowała też często na terenie Ameryki Południowejz. Wojny te miały bardzo brutalny i krwawy charakter. Stosowano w nich nie tylko broń konwencjonalnš ale również chemicznš i biologicznš. W czasie wojny w Korei Amerykanie zastanawiali się nad ewentualnoœciš użycia broni nuklearnej. Generalnie bioršc liczba konfliktów nie malała lecz rosła. Od chwi- li zakończenia II wojny œwiatowej przeprowadzono już kilkaset wojen lokalnych. Niektóre z nich trwały długo i miały bardzo duży zasięg''3. Obliczono, że po II wojnie przeciętnie rocznie prowadzono około 40 wojen. Spowodowały one poważne straty. Szacuje się, że wojna w Korei w latach 1950-1953 pochłonęła 1,5 mln ofiar, wojna w Wietnamie w latach 1957-1974 około 3-4 mln, wojna Indii z Pakistanem 1 mln. Wg szacunków specjalistycz- nych instytutów w latach 1945-1989 na skutek działań wojennych zginęło około 25 mln ludzi. Wiele milionów ludzi zostało inwalidami wojennymi. Najbardziej zaciekły i brutalny charakter majš dziœ wojny na tle wyznanio- wym. Sfanatyzowane tłumy nie stosujš żadnych reguł gry. Szczególne znacze- nie ma wojna państw arabskich z Izraelem'4. Toczy się ona od 1948 r. raz z większym to znów z mniejszym natężeniem. Na tle tej wojny rozwinšł się silny ruch terrorystyczny, który zagraża nie tylko stronom walczšcym ale również wielu niewinnym osobom w różnych krajach i częœciach œwiata'5. Przez wiele lat za główny czynnik sprawczy nowych wojen uznawano siły rewolucyjne z ZSRR na czele, które inspirowały i wspomagały ruchy wy- zwoleńcze i rewolucyjne w różnych częœciach œwiata oraz terrorystów arabs- kich. Szczególnie ostro krytykowano rolę jakš pełnił ZSRR w wojnie w Af- ganistanie w latach 1978-1989. Jednak po wycofaniu się ZSRR z tego kon- 'oria wspótczesna stosunków międzynarodowych 1945-1994. Warszawa 1994; W. Malendowski, Zimna wojna. Sprzecznoœci, konflikty i punkty kulminacyjne w radziec- ko-amerykańskiej rywalizacji. Poznań, 1994. 71 J. Kiwerska, Rozpad imperium brytyjskiego w Afryce. Warszawa 1989; W.A. Hunton, Afryka. ródła konfliktów. Warszawa 1961; J. Wadis, Afryka korzenie buntu. Warszawa 1961. 'z T. Knothe Ameryka Łacińska w polityce USA 1945-1975. Wrocław 1976. '3 Z. Cesarz, ródła i obszary zagrożenia we współczesnym œwiecie. W: Idea pokoju w myœli politycznej w przeszłoœci i współczesnoœci. Praca zbiorowa pod red. K. Fiedora. Wrocław, 1986, s. 137-157. '4 J. Glasneck, A. Timm, Israel. Die Geschichte des Staates seit seiner Grundung. Berlin, 1992; G. Nikitina, Państwo Izrael. Zarys rozwoju gospodarczego i politycznego. Warszawa 1970. '5 A. Pawłowski, Terroryzm w Europie XIX i XX wieku. Zielona Góra 1980; M. Tomczak, Terroryzm w RFN i w Berlinie Zachodnim. Poznań, 1986. 34 Antoni Czubiński fliktu wojna nie tylko że nie ustała, ale przybrała jeszcze bardziej ostry charakter. Trwa ona do dziœ. Pochłonęła wiele ofiar oraz spowodowała zniszczenie całego kraju. Mimo upadku ZSRR trwajš nadal walki w Ameryce w s Południowej, rozwijajš się wojny plemienne w Afryce, czy walka Kurdów w 2 o niepodległoœć w Azji''6. 1 W latach 1990-1993 w œwiecie odnotowano 34 wojny, w tym 13 dużych i 21 mniejszych konfliktów wojennych. Wynika z tego, że wojny te majš swoje własne siły napędowe oraz że trudno je zlikwidować. Największš siłš zbrojnš dysponujš obecnie Stany Zjednoczone''''. Po rozpadzie ZSRR przejęły one funkcję swego rodzaju żandarma pilnujšcego : porzšdku w skali œwiatowej. kazuje się dziœ, iż łatwiej było pokonać ZSRR niż utrzymać porzšdek na œwiecie. Co raz więcej państw dysponuje obecnie broniš nuklearnš i rakietami samosterujšcymi. Wojny lokalne szybko mogš przekształcić się w wojny na wielkš skalę. Upilnowanie tych sił jest dziœ trudne i kosztowne. Stany Zjednoczone znalazły się również w stanie kryzysu. Rozpad ZSRR i całego bloku komunistycznego spowodował poważny kryzys nie tylko w USA ale w skali całego œwiata, który wstšpił w okres przejœciowy i nie z jednego stanu w drugi. Trudno powiedzieć jak ukształtuje się nowy układ sił politycznych w œwiecie. Aktualnie toczy się ostra walka konkurencyjna pomiędzy głównymi mocarstwami o dominację ekonomicznš i politycznš. Korzystajš z tego faktu różne mniejsze organizmy państwowe i ruchy Nie społeczno-polityczne by wykroić dla siebie margines swobody. W œwiecie panuje poważna dezorientacja i zamieszanie. 6. WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA I WYZWANIA Jak wspomniano wyżej rozwój współczesnej cywilizacji nie spowodował wygaœnięcia trapišcych ludzkoœć sprzecznoœci i konfliktów. Nie zlikwidowa- no sprzecznoœci klasowych ani narodowych. Pogłębiły się różnice pomiędzy narodami biednymi i bogatymi. "Jedno jest jasne - pisze P. Kennedy - że gdy wygasła zimna wojna nie stanęliœmy twarzš w twarz z "nowym porzšdkiem œwiata" lecz z okaleczonš planetš, nad którš gromadzš się nowe chmury. Jej problemy zasługujš na czujnš uwagę polityków a także społeczeństw"''8. '6 Zob. W. Giefiżyński, Rewolucja w imię Allaha. Warszawa 1979; N. Podhoretz, Dlaczego byliœmy w Wietnamie? Gdynia-Warszawa 1991; A. Rumiancew, ródła i ewolucja "idei Mao-Tse tanga". Warszawa 1974. ''' B. Dmitrijew, Pentagon i wnieszniaja politika SSzA. M oskwa, 1961; N. Podhoretz, Dlaczego byliœmy w Wietnamie...; M.L. Worley; New Developmants. In Army Weapons, taktics, organi- zation and equipment. Pensylwania, 1958. ''s P. Kennedy, U progu XXI wieku (Przymiarka do przyszłoœci). Londyn, 1994, s. 396. Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku Zjawiskiem charakteryzujšcym współczesny œwiat jest eksplozja demo- graficzna. Jeœli w poczštku XIX wieku na œwiecie żyło około 1 mld ludzi, to w sto lat póŸniej już 2 mld a w 1990 r. 5,3 mld. . Demografowie szacujš, że w 2025 r. na œwiecie będzie 8-10 mld ludzi. Przy czym przyrost naturalny występuje w sposób wysoce nierównomier- ny. W krajach rozwiniętych i bogatych jak Japonia, Niemcy, Francja, Anglia pojawiło się zjawisko spadku liczby ludnoœci. W krajach tych ludzkoœć się starzeje; grozi im wyludnienie. Fakt ten może prowadzić do zahamowania postępu w rozwoju cywilizacji ludzkiej. Zwiększony przyrost naturalny występuje natomiast w krajach o niższym poziomie cywilizacyjnym, jak op. Chiny, Indie czy różne kraje afrykańskie i południowoamerykańskie. W krajach tych występuje zjawisko niedożywie- nia, nędzy, analfabetyzmu i przeludnienia. W Chinach żyje dziœ 1,1 mld a w Indiach 900 mln ludzi. Liczby te szybko rosnš. Można powiedzieć, że im niższy standard życia tym większy przyrost naturalny. Ludzi tych już dziœ trudno jest wyżywić. Z każdym dniem sytuacja ich pogarsza się. Głodne i niedożywione ludy skłonne sš do buntu i ekspansji na tereny zurbanizowane i bogatsze, zapewniajšce im minimum egzystencji. "Oczywiœcie rywalizacja ideologiczna, nienawiœć rasowa i religijna oraz wiele innych czynników - pi- sze P. Kennedy - prowadzi do wojen, zarówno domowych, jak religijnych. Niemniej jednak społeczne skutki eksplozji demograficznej, zdajš się for- mować pewien kontekst sprzyjajšcy eskalacji tego rodzaju niepokojów. I chociaż stwierdzenie to jest prawdziwe zarówno w stosunku do starożytnej Macedonii, jak do współczesnego nam Bliskiego Wschodu, nowe jest to me- mentum wzrostu populacji, które dzisiaj obejmuje dziesištki milionów, a nie tysišce jak w czasach Aleksandra Wielkiego. Przed jakš stoimy przyszłoœciš, jeœli niepokoje społeczne będš rosnšć w tym tempie, co ludnoœć œwiata?"''9. Przeludnienie spowodowało też dewastację œrodowiska naturalnego, tzw. efekt cieplarniany, suszę, topnienie lodowców i podniesienie się poziomu wód w morzach, rosnšce trudnoœci z wyżywieniem przyrastajšcej wcišż liczby ludnoœci. Ludnoœć krajów przeludnionych i niedoinwestowanych przejawia skłonnoœć do przesuwania się na tereny lepiej zagospodarowane i bogatsze. Jest to ruch z biednego Południa na bogatš Północ. Konflikt pomiędzy bronišcš swych osišgnięć Północš i atrakcyjnym Południem stanowi istotny problem współczesnego œwiata. Stoimy dziœ wobec nowych konfliktów ! i wstrzšsów. Jeœli w krajach uprzemysłowionych występuje zjawisko pewnego uspokojenia i stabilizacji stosunków, to w krajach biednych i przeludnionych mnożš się niepokoje, bunty i rewolucje. Mnożš się waœnie plemienne, narodowoœciowe i wyznaniowe. Typowym tego przykładem jest trwajšca już 35 79 T, s. 47. 36 Antoni Czubiński kilka lat wojna na terenie byłej Jugosławii czy wybuchajšca co pewien czas wojna pomiędzy plemionami afrykańskimi w Rwandzie. Nie wykluczona jest eskalacja konfliktu ze strony różnych systemów dyktatorskich, które opano- wały nowoczesnš technikę wojennš i dysponujš broniš jšdrowš i chemicznš a także œrodkami jej przenoszenia. "Nie sš niedorzecznoœciš sugestie - pisze P. Kennedy - że kiedy w społe- czeństwach narastajš napięcia - szybki przyrost ludnoœci, kruszšce się zaso- by ziemi, bezrobocie, migracje do miejskich slumsów, niedostatki oœwiaty - to prawdopodobnie dojdzie do przewrotów politycznych i społecznych, zwłaszcza jeœli œrodowiskowe przyczyny ostrych konfliktów współdziałajš z tradycyjnymi zatargami granicznymi o dostęp do wody, o prawo wypasu itp. Wojny domowe i z wrogami zewnętrznymi - połšczone z ciężkimi ofia- rami - znajdowały się podobnie jak głód i choroby, wœród maltuzjańskich "œrodków zaradczych" na eksplozję demograficznš i były, być może, naj- skuteczniejszymi z nich, ponieważ zabijały ludzi w kwiecie wieku" ZSRR powstało nowe ognisko zapalne konfliktów na tle walki o sukcesję i kontrolę nad całym obszarem Azji Œrodkowej. s 1 Wprawdzie Stany Zjednoczone formalnie przejęły funkcje gwaranta bezpieczeństwa i pokoju w œwiecie. Funkcji tej nie sš one jednak w pełni spełnić. Rola żan- darma œwiatowego jest niesłychanie trudna i kosztowna. Tym bardziej, że państwo to przeżywa własne poważne trudnoœci wewnętrzne. Na forum mię- dzynarodowym konkuruje z nim kilka innych rozwijajšcych się mocarstw gospodarczych z Japoniš na czele. Doœwiadczenia ostatnich lat wskazujš, że USA nie panujš w pełni nad komplikujšcš się sytuacjš w œwiecie. Na gruzach ZSRR wyrasta nowa siła polityczna-militarna w postaci Rosji, która domaga się specjalnych praw. W tej sytuacji konflikty zbrojne będš trudne do uniknięcia.8z Konflikty lokalne wybuchajš cały czas. Nie majš one większego znaczenia na kształtowanie się sytuacji globalnej w œwiecie. Nie wykluczone sš jednak również konflikty o szerszym zasięgu i większych skutkach. "Do destabilizacji - pisze P. Kennedy - może dojœć w regionach gdzie ambitne i zastraszone reżimy posiadajš nowoczesnš broń - rakiety œredniego zasięgu z głowicami chemicznymi, biologicznymi lub nawet nuklearnymi - co może spowodować œmiertelne zagrożenie, którego skutki miałyby szerszy zasięg niż tylko lokalny"83. Przykład takiego konfliktu dał nie tylko przywódca Iraku Saddam Husain w 1993 r. ale również przywódca sekty Najwyższa Prawda Aum Shoko Asahara w 1995 r. w Japonii podejmujšc próbę sterroryzowania społeczeń- erogu..., s. 394. 8' J. Geiss, Der Zerfall der Sovietunion. Frankfurt a. M. 1995. et J. Geiss, G. Intemann, Der Jugoslawienkrieg, Frankfurt a. M. 1993. sa p Kennedy, U progu... Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku 37 siwa przy pomocy ataku gazowego na metro w centrum stolicy tego państwa i zapowiadajšc wielkš katastrofę na 15.04.1995 r. Trudno sobie wyobrazić co ludzie potrafiš wymyœlić by sterroryzować innych i podyktować im swoje warunki. Nowoczesna technika poczynania te znacznie ułatwia. Zagrożenie wcišż roœnie. 7. WNIOSKI Jak z powyższego krótkiego zestawienia wydarzeń wynika, iloœć konflik- tów wojennych nie maleje lecz roœnie. Wojny zbierajš nadal krwawe żniwo. Stajš się one jednym z głównych regulatorów zmian demograficznych we współczesnym œwiecie4. Wywierajš one wielki wpływ na rozwój techniki, sposobu myœlenia i zachowania się współczesnego człowieka. Szczególnš rolę w wyœcigu zbrojeń w powojennym 50-leciu spełnił wyœcig zbrojeń i zimna wojna pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i ZSRR. Mimo upadku ZSRR ani zbrojenia, ani wojny nie skończyły się. Nadal stanowiš ważny czynnik kształtujšcy tendencje rozwojowe współczesnego œwiata. Podejmuje się dysku- sje na temat zjawiska jakim jest wojna. "Istotnie - pisze Arnold J. Toynbee - wojnę można by uważać za dziecko cywilizacji, gdyż jej prowadzenie wymaga pewnego minimum techniki i orga- nizacji oraz nadwyżek gospodarczych, które wykraczajš poza potrzeby prze- ciętnego utrzymania, a takich czynników brakowało człowiekowi pierwo- tnemu. Z drugiej strony nie istniała cywilizacja (z wyjštkiem może cywilizacji Majów, do dziœ znanej jedynie fragmentarycznie), w której dziejach wojna nie stanowiłaby instytucji ustalonej i dominujšcej już w najwczeœniejszych stadiach dostępnych dla nauk historycznych"s 5. Wyœcig zbrojeń i wojny stanowiš wcišż czynnik zagrożenia dla całej ludz- koœci. Szczególne obawy zwišzane sš z możliwoœciš użycia broni jšdrowej, broni chemicznej i innych œrodków masowego rażenia i zniszczenia. Widmo wojny nuklearnej stanowi dziœ zmorę przeœladujšcš człowieka. Wystarczy oglšdnšć współczesne filmy amerykańskie by przekonać się, że jest to pro- blem przeœladujšcy wyobraŸnię współczesnych twórców. W tej sytuacji wcišż roœnie liczba przeciwników wojen. Co raz więcej ludzi potępia wojnę jako œrodek służšcy rozwišzywaniu występujšcych w œwiecie sprzecznoœci. Potępia- jš jš przede wszystkim intelektualiœci i ludzie zwišzani z kulturš. Analizujšc rozwój różnych cywilizacji w dziejach Toynbee doszedł do wniosku, że . ... 8" M.R. Reinhard, A. Armengaud, Histoire generale de ta Population Mondiale. Paris, 1961; W.H. Me Neol, Population and Politics Since 1950. Charlotteville, Va. 1990; Narodonasielenije stron mira. Sprawocznik pod red. B.C. Urłanisa. Moskwa, 1974. as A.J. Toynbee, Wojna i cywilizacja. Warszawa 1963, s. 6. 38 Antoni Czubiński czynnikiem, który spowodował ich ostateczny upadek była wojna. "Badajšc upadki poszczególnych cywilizacji--pisze Toynbee -istotnie wyraziłem poglšd - nie nowy zresztš - że wojna była bezpoœredniš przyczynš upadku każdej cywilizacji, o której wiemy na pewno że upadła - o ile oczywiœcie było moż- liwe znalezienie charakteru istoty tych upadków i towarzyszšcych im wyda- rzeńó. Toynbee twierdzi, że wojna opanowuje ludzi podstępnie i stopniowo nie ujawniajšc od poczštku całej swej grozy i zła. Stšd ma tak wielu zwolenników. "Wojna - pisze on - odkrywa swe karty dopiero wówczas, gdy wojujšce społeczeństwa rozwinš w dostatecznym stopniu zdolnoœć praktycznš do wy- korzystywania bogactw naturalnych i zdolnoœć praktycznš do organizowania "materiału ludzkiego". Z chwilš kiedy to nastšpi, bóg wojny - uznawany i czczony od dawna - zmienia się w Molocha, który pochłania co raz więcej owoców zapobiegliwoœci i inteligencji człowieka domagajšc się co raz więk- szej daniny z jego życia i szczęœcia. Gdy wreszcie rozwój społeczeństwa osišga poziom umożliwiajšcy zmobilizowanie dla celów wojskowych lwiej częœci posiadanych zasobów energii, wojna okazuje się rakiem, który musi uœmiercić ofiarę, jeżeli nie wytnie się go i nie odrzuci, ponieważ złoœliwa tkanka nowotworu wzrasta teraz szybciej niż zdrowa tkanka, na której pasożytujes''. Toynbee wymienia różne typy wojen, potępia militaryzm jako ruch "samobójców", wzywa do zwalczania zbrojeń i wojen ale nie wyjaœnia co ostatecznie jest przyczynš konfliktów wojennych i nie daje argumentów pozwalajšcych uchronić człowieka przed nimi. Wg Toynbeego wojna jawi się jako choroba; którš leczyć trudno. Podobnego zdania jest Jerzy Topolski, który pisze: "Nie ulega wštpli- woœci; że wojny sš patologiš historii jakkolwiek dotšd œciœle z niš zwišzanš. Podobnie chorobš historii sš rewolucje. Wszystkie tego rodzaju fakty przyno- szš wiele cierpień człowiekowi, zarazem zaœ oznaczajš jego klęskę, œwiadczš o tym, że spraw ludzi obchodzšcych nie udało się rozwišzać metodami pokojowymi bez ludzkich cierpień i przemocy"s8. Topolski również nie prezentuje œrodków, które pozwoliłyby w przyszłoœci uchronić ludzkoœć od okropieństwa wojny. Wojnę uznaje za schorzenie, które należy zwalczać ale nie podaje jak to uczynić. Wspomniany już Mao-Tse-Tung postulował by wojnę zwalczać wojnš. "Gdy w toku rozwoju swego społeczeństwo ludzkie dojdzie do zniesienia klas, do zniesienia państwa - pisze Mao - wówczas nie będzie żadnych wojen ani kontrrewolucyjnych ani rewolucyjnych, ani niesprawiedliwych ani spra- s6 Tamże, s. 5. s'' Tamże, s. 6-7. ad J. Topolski, Wojna jako przedmiot badań historycznych. W: Pax et Bellum. Pod red. K. Olejnika. Poznań, 1993, s. 7. Wojny w dziejach œwiata XIX i XX wieku wiedliwych. Będzie to epoka wieczystego pokoju dla ludzkoœci"9. Wzywał on do rewolucji by położyć kres wojnom. Zdanie to można za przejaw skraj- nej utopii. Można też z niego wnioskować, że wojna straci swojš rację bytu wówczas gdy zabraknie ludzi, którzy mogš jš prowadzić. Tak można rozu- mieć Maoistowskš koncepcję "wieczystego pokoju". J. Topolski jest zdania, że wojny, aczkolwiek stale obecne w procesie historycznym, nie sš jednak elementem koniecznym tego procesu. "O tym, że zorganizowana przemoc nie jest koniecznym elementem procesu historycz- nego - pisze on - dostatecznie przekonujš fakty rewolucji, których udało się uniknšć (?), a także okresy czy terytoria bez wojen. Oznacza to, że rewolucje i wojny nie sš konsekwencjami takich nurtów ogarniajšcych ludzkš œwiado- moœć, jak religie, nacjonalizmy czy ideologie socjalistyczne, choć nadal mogš w tych nurtach znajdować inspirację do wojen i przemocy"9 rozważania czysto teoretyczne. Nie jest to zresztš argumentacja w pełni przekonujšca. Wojny będš chyba tak dłgo zagrażać ludzkoœci jak długo nie zostanš usunięte ich przyczyny. A przyczyn tych jest wiele. Sš one bardzo różnorodne. Niektóre z nich tkwiš w rywalizacji ekonomicznej. Inne zwišzane sš ze sferš rywalizacji politycznej a jeszcze inne psychiki. I te usunšć jest najtrudniej. Rywalizacja i walka były i sš immanentnš cechš ludzkiej zbiorowoœci. Stanowiły one istotny czynnik rozwoju. Usunięcie tego czynnika może prowadzić do bezruchu i zastoju, który również może być przyczynš upadku cywilizacji. Modne dziœ wychowanie człowieka dla pokoju jest procesem bardzo trudnym i złożonym, ale nie wiadomo czy w ogóle sensow- nym. Wydaje się, iż można dšżyć do ograniczenia i ucywilizowania wojen ale nie do ich całkowitego usunięcia z naszego życia. Istotnym czynnikiem hamujšcym zastosowanie przemocy w polityce jest zasada równowagi sił. Politykę takiej Ballans ot power stosowano już w XIX wieku. Dawała ona pozytywne skutki w pewnym okresie czasu. Równowaga sił nie jest możliwa do utrzymania na dłuższy czas, ponieważ siła poszczególnych mocarstw nie jest czynnikiem stałym. Jak nas uczy historia rola poszczególnych podmiotów stale się zmienia, jest płynna. W czasach najnowszych istotnš rolę w po- wstrzymywaniu mocarstw od agresji odgrywała obawa przed zastosowaniem broni nuklearnej. Fakt taki groził nie tylko mocarstwu atakowanemu ale również atakujšcemu9l. Stšd dšżenie do koegzystencji i liczenia się z racjami przeciwnika. Jak wiadomo i tutaj mimo tych obaw w okresie ostatnich 50 lat œwiat kilkakrotnie znajdował się na krawędzi wojny nuklearnej. Ponadto obawa przed atakiem nuklearnym może zostać złamana przez nowe mocar- stwa nuklearne, które nie będš się bały ryzyka. Wreszcie strach przed użyciem 39 e9 Mao Tse Tung, Wybrane pisma..., s. 106. 9o J. Topolski, op.cit., s. 14. 91 R. pron, Paix et Guerre... 40 Antoni Czubiński broni nuklearnej ratował ludzkoœć przed wojnami na wielkš skalę. Nie uchro- nił ich natomiast od małych wojen regionalnych i peryferyjnych. Wojny takie sš stale aktualnez. Ponadto rozbicie ZSRR przy pomocy pokojowych akcji USA spowodo- wało powstanie wielkiej strefy nie kontrolowanej w œwiecie i całš serię wojen na obrzeżach byłego ZSRR. Politycy rosyjscy podjęli ostatnio politykę odbudowy pozycji imperialnych Rosji. Wykorzystujšc trudnoœci przeżywane przez USA na tle wysiłku poniesionego w walce z ZSRR podejmš oni różne inicjatywy, które również w sposób niezamierzony mogš doprowadzić do nowego konfliktu na wielkš skalę. Możliwoœci jest wiele i wychowanie dla pokoju nic tu nie pomoże. Istotnš rolę spełnić natomiast mogš akcje podjęte w celu ochrony œrodowiska; regulacji urodzin i ograniczenia liczby ludzi w œwiecie, wyrównania poziomu pomiędzy krajami Północy i Południa. Podjęte obecnie akcje efekty mogš jednak przynieœć dopiero za kilkanaœcie lat. Będš one skuteczne jeœli podjęte zostanš w skali globalnej, ogólno- œwiatowej93. Czy taka polityka globalna jest jednak dziœ możliwa? Jest to zasadniczy dylemat współczesnoœci. 92 J. Kukułka, Historia współczesnych stosunków międzynarodowych; W. Malendowski, Zimna wojna...; J. de Launney, Wielkie spory współczesnoœci 1914-1945, Kraków, 1978. 93 P. Kennedyy, U progu XXI wieku... Stanisław Sierpowski Poznan GENEZA I MIĘDZYNARODOWE ZNACZENIE II WOJNY ŒWIATOWEJ 1. Geneza II wojny œwiatowej to złożony, wielowštkowy proces. Z górš półwiecze trwajš wysiłki zmierzajšce do opisania różnych jej aspektów, w tym także rozważania na temat jej przyczyn1. U jej podłoża brzemieniem legły skutki wielkiej wojny z lat 1914-18, które spowodowały generalnš zmianę układu sił w Europie - dotychczas najważniejszym, ale i najbardziej skonflik- towanym kontynencie. Niemcy i Rosja - mocarstwa poważnie dotknięte skutkami "wielkiej wojny" - stały się pierwszorzędnymi aktorami europejskiej sceny politycznej zwišzanej z następnš wojnš œwiatowš. Także kolejne mocarstwo wówczas pokonane, poprzez swoich sukcesorów (Austrię, Cze- chosłowację, częœciowo także Węgry) zaznaczyło swój udział w destabilizacji wiodšcej do nowego konfliktu zbrojnego. Za merytorycznie uzasadniony można przyjšć poglšd, że Ÿródeł II woj- ny œwiatowej należy szukać w pierwszej. Znaczy to, że konflikty, które przywiodły œwiat do Tannenbergu, Verdun czy Caporetto nie zostały roz- 1 Literatura podejmujšca ten problem jest olbrzymia. Obok klasycznych dzieł dotyczšcych genezy II wojny œwiatowej pióra M. Toscano, A.J.P. Taylora, a z polskich H. Batowskiego, na uwagę zasługuje ksišżka o charakterze historiograficznym: R. Schwok, Interpretations de la politique etrangere de Hitler. Une analyse de I'historiographie, Paris 1987; por. także: D.C. Watt, How War Came. The Immediate Origins oj the Second World War 1938-1939, London etc 1989; Niemcy w polityce międzynarodowej 1919-1939, pod red. S. Sierpowskiego, t. III. W dobie Monachium, t. IV. Na przełomie pokoju i wojny, Poznań 1992, M. Zgórniak, Europa w przede- dniu wojny. Sytuacja militarna w latach 1938-1939, Kraków 1993. 64 Stanisław Sierpowski wišzane przez paryskš konferencję pokojowš lub zostały rozstrzygnięte wadliwie. Powraca przeto nie nowa przecież kwestia, że okres międzywojenny nie jest tyto za co uchodzi, że lata 1919-1939 to jedynie rozejm. Jednym z filarów systemu wersalskiego była Liga Narodów. Jej powstanie słusznie zalicza się do najważniejszych elementów międzywojennej rzeczy- wistoœci. Społecznoœć międzynarodowa łšczyła z tš organizacjš wielkie na- dzieje. Niezależnie od wielu inicjatyw, ważnych z cywilizacyjnej perspektywy, jedynie częœciowo spełniła ona pokładane w niej nadzieje. Im dalej od inauguracyjnego posiedzenia instytucji genewskiej, tym mniej realny był jej wpływ na kształt stosunków międzynarodowych. Zwolna traciła ona także swš ostatniš, bodaj najbardziej widocznš funkcję, mianowicie forum dla napiętnowania działań uznawanych za szczególnie brutalne, a zwłaszcza sprzeczne z fundamentami prawa narodówz. Zmierzch instytucji genewskiej wišzał się bezpoœrednio z wojnami, aktami agresji wszczynanymi przez państwa silnie ważšce na kształcie stosunków międzynarodowych. Chodzi zwłaszcza o wstrzšs wywołany agresjš japońskš na Mandżurię, która rozpoczęła drugie dziesięciolecie okresu międzywojen- nego, zdominowane - w przeciwieństwie do pierwszego -- elementami destruk- cji3. Inicjatywa ta zaktualizowała zagadnienie mandżurskie czynišc zeń ognisko zapalne, niezwykle ważne dla stosunków międzynarodowych. O Man- dżurię rywalizowały w XIX w. Chiny i Rosja, a Japonia i Rosja prowadziły wojnę w latach 1904/05, którš zakończono dzięki mediacji Stanów Zjedno- czonych4. To właœnie za sprawš Mandżurii, stale przypominajšca o swym izolacjonizmie Ameryka, zdecydowała się na współdziałanie z Ligš Narodów w 1931 r. Był to szeroko komentowany precedens. Na domiar wszystkiego na ten, jak się póŸniej okazało odosobniony krok zdecydowała się republi- kańska administracja prezydenta Hoovera, oœmieszajšca w przeszłoœci Ligę Narodów, jako poronionš inicjatywę, zwišzanš z idealistycznie nastawio- nym demokratš - Woodrow Wilsonems. Rozwijajšc nieco wštek mandżurski, jeden z ważniejszych dla dekompo- zycji stosunków międzynarodowych w skali œwiatowej, należy wskazać na rolę Mandżurii jako bazy wypadowej Japonii na kontynent. Jednym z obiek- z The League ot Nations in retrospect. Proccedings ot the Symposium, Berlin-New York 1983; F.S. Northedge, The League ot Nations: its life and limes 1920-1946, Leicester Ilniversity Press 1986. 3 Por. szerzej S. Sierpowski, Przemiany w polityce międzynarodowej w latach wielkiego kryzysu gospodarczego, w: Niemcy w polityce międzynarodowej 1919-1939. T. II. Lata wielkiego kryzysu gospodarczego. Pod red. St. Sierpowskiego, Poznań 1992, ss. 9-46. 4 Por. szerzej W. Rojek, Ekspansja mocarstw w Chinach i jej wpływ na rozwój stosunków międzynarodowych w latach 1895-1919, Kraków 1990. 5 Ch. Thorne, The Limits ot Foreign Policy: The West, The League and the Far Eastern Crisis 1931-1933, New York 1972. Geneza i międzynarodowe znaczenie 11 wojny œwiatowej 65 rów japońskich aspiracji była Mongolia, która choć w 1924 r. ogłosiła nie- podległoœć i przyjęła nazwę Mongolskiej Republiki Ludowej, to jednak nie była traktowana jako podmiot stosunków międzynarodowych. Nie utrzymy- wała ona stosunków dyplomatycznych z innymi państwami, ani nie była członkiem organizacji międzynarodowych. Wszechstronna "opieka" ZSRR okazała się bardzo potrzebna op. w maju 1939 r. kiedy Japonia podjęła kolejnš, najszerzej zakrojonš akcję zbrojnš w celu opanowania częœci terytorium Mongolii. Finałem tych intensywnych walk zbrojnych było podpisanie wio- snš 1941 r. jednego z najważniejszych dokumentów tego czasu, mianowicie paktu o nieagresji między Zwišzkiem Radzieckim i Japoniš. Sytuacja ta, jakkolwiek przedstawiona w oparciu o przykład zaczerpnięty z Azji, stanowiła element dokonujšcej się ewolucji międzynarodowej, w której powracano do tradycyjnej polityki zdominowanej przez mocarstwa. Państ- wom mniejszym, także œredniej wielkoœci, rozwój sytuacji międzywojennej wyznaczył cele, będšce najczęœciej wypadkowš nie tyle ich obiektywnych możliwoœci, ile usytuowania w szerszych planach i polityce mocarstw. Tak więc dla genezy II wojny œwiatowej kluczowe znaczenie ma zro- zumienie roli mocarstw. W porównaniu do czasów I wojny œwiatowej pozycja większoœci z nich ulegała istotnej zmianie. Przede wszystkim uwidacznia się marniejšca międzynarodowa pozycja Francji. Lata rodzenia się systemu wersalskiego oraz lata zmierzchu i kresu tego systemu to jakby dwie odmienne epoki w dziejach tego państwa. W trwajšcym ledwie 20 lat procesie Francja konsekwentnie traciła na znaczeniu, zarówno w stosunkach z rywalami jak i sojusznikami. Wœród wielu przyczyn tego stanu rzeczy na podkreœlenie zasługuje trwoga przed nie tylko możliwym, spodziewanym, wręcz oczekiwanym (jako fatalna koniecznoœć) rewanżem ze strony pokonanych Niemiec. Wraz z upływem lat obawy te przybrały bardzo szeroki zasięg. Zabezpieczenie się przed "zemstš niemieckš" stanowiło osnowę francuskiej racji stanu, która znajdowała sil- ne oparcie w społeczeństwie. Międzywojenna Francja została zdominowana przez defetyzm i linię Maginota. Rozwój sytuacji międzynarodowej powodował, że francuskie przygnę- bienie narastało w miarę kolejnych sukcesów niemieckich. Był to uboczny, raczej nie eksponowany produkt systemu wersalskiego. W jego ramach sytuacja obu państw była jasno okreœlona: zwycięska Francja ustępowała, pokonane Niemcy odzyskiwały, zdobywały. 6 Por. G.N. Sevostianov, Podgotovka vojny na Tichom Okeane, Moskva 1962; Historia polityczna Dalekiego Wschodu do 1945, Warszawa 1981. ' J. Meysztowicz, Upadek Marianny, Warszawa 1976; R. Poidevin, J. Bariery, Les relasions franco-allemandes 1815-1975, Paris 1977; J.B. Duroselle, Politique etrangere de la France. La decadence 1932-1939, Paris 1983. s N. Michel, Le dróle de guerre, Paris 1971. 66 Stanisaw Sierpowski Stosunki francusko-niemieckie to jeden z ważniejszych "barometrów" międzywojennego czasu. Niemcy stawały się coraz ważniejszym, im bliżej wojny wręcz centralnym punktem ewoluujšcych stosunków międzynarodo- wych. Wraz z nastaniem hitleryzmu międzynarodowa rola Niemiec rosła bar- dzo szybko. Do rzędu zawsze niebezpiecznych złudzeń, bioršcych pozory za pożšdanš rzeczywistoœć zaliczam tezę o międzynarodowej (zwłaszcza dyp- lomatycznej) izolacji Niemiec hitlerowskich z powodu brutalizacji życia wewnętrznego, antysemityzmu uprawianego przez państwo itp.9. Warto zauważyć, że międzywojenny œwiat wraz z upływem lat jakby oswajał się z przejawami brutalizacji polityki wewnętrznej, w każdym razie państw totalitarnych. Niechęć do kontaktów z nimi z powodu uprawiania terroru wobec własnych obywateli nie miała większego znaczenia. Zwyciężała chłodna kalkulacja majšca za podstawę rachunek o klarownej gradacji: l. korzyœci własne; 2. shierarchizowane straty wrogów, przeciwników i rywali; 3. korzyœci bliższych i dalszych sojuszników. W nasilajšcej się walce o ukierunkowanie ekspansjonizmu niemieckiego państwa œrednie i mniejsze stopniowo traciły na znaczeniu. Kupowanie poko- ju w drodze ustępstw przypominało płacenie własnych rachunków z cudzej kieszeni, Celem tej koncepcji majšcej zawsze bardzo licznych zwolenników, było odsuwanie w czasie wybuchu niemieckiego niezadowolenia, poprzez uwzględnianie niektórych żšdań oraz lokalizowanie niemieckich aspiracji w rejonach nie należšcych do własnej sfery wpływów. Rola jakš W. Brytania odgrywała w ówczesnych stosunkach międzynarodowych ułatwia - częœcio- wo tylko słuszne - uogólnienie dotyczšce uprawianej przez niš polityki appeasementu. De facto zasady jej polityki bardzo dogadzały mocarstwom, ale tak długo dopóki Rzesza nie dotykała ich podstawowych interesówlo, Dramaturgia naznaczona symbolikš konferencji monachijskiej miała tak- że charakterystyczny i godzien uwagi wštek personalny. Chodzi o Edwarda Benesza, który uczestniczył przy narodzinach i upadku Republiki. Był on nadzwyczajnie dobrze widzianym politykiem w dyplomatycznych, demokra- tycznie usposobionych salonach Genewy, Paryża, Londynu, a nawet komunis- tycznej Moskwy. Jego wszechstronna, wysoko przez współczesnych oceniana aktywnoœć międzynarodowa, zwłaszcza przy wznoszeniu gmachu bezpieczeńs- twa zbiorowego, nie miała żadnego wpływu na bieg wydarzeń, zakończonych pogwałceniem integralnoœci i suwerennoœci państwa. Apele i przewidujšce rozwój wydarzeń przestrogi nie wywołały żadnego praktycznego efektul i. Q H.A. Jacobsen, Nazionalsozialistische Aussenpolitik 1933-1938, Frankfurt a. M.-Berlin 1968; K Hildebrand, Deutsche Aussenpolitik 1933-1945. Kalkul oder Dogma, Stuttgart 1971. Faszyzm niemiecki z perspektywy półwiecza. Pod red. A. Czubińskiego; Poznań 1985. 1 o S, Newman, Gwarancje brytyjskie dla Polski, ze wstępem A. Czubińskiego, Warszawa 1981. " J. Kozeński, Czechosłowacka jesień 1938 roku, Poznań 1989. Geneza i międzynarodowe znaczenie II wojny œwiatowej Oczywiœcie - po rozbiorze Czechosłowacji - walka o utrzymanie pokoju trwała, a jej koszta ponosiły najpierw państwa najsłabsze. Niezmiennie pozostaję pod wrażeniem kroniki BBC rejestrujšcej powrót Chamberlaina do Londynu po zakończonej konferencji monachijskiej. Cham- barlain czekajšcym na lotnisku odczytał tekst oœwiadczenia. W ogóle nie wspomniał sprawy czechosłowackiej. Mówił jedynie o pakcie o nieagresji z Niemcami. Kiedy Chamberlain powiedział: "Wczoraj wieczorem podpisane porozumienie oraz układ angielsko-niemiecki w sprawie floty uważamy za symbol pragnienia obu naszych narodów nieprowadzenia już nigdy więcej ze sobš wojny" - wœród zgromadzonych wybuchła owacja. Jest to œwietna ilustracja nie tylko dla tzw. "sytuacji monachijskiej", ale także zapatrywań ogółu Brytyjczyków, odrzucajšcych sięgnięcie po broń dla obrony cudzych interesów. Im bardziej działania Rzeszy godziły w interesy brytyjskie i raniły ich imperialnš dumę tym bardziej wzmagało się wœród wyspiarzy przekonanie o koniecznoœci wzmożenia oporu, a nawet udzielenia pomocy zbrojnej Polscelz. Zarazem w Londynie zdawano sobie sprawę z te- go, że Polska była ważnym, ale jedynie drugorzędnym elementem w strategii ekspansji nacjonalistycznych Niemiec. Przekonanie to było zresztš ujawnione przez nazistów. Ich przywódca w "Main Kampf ' nie zgłaszał pretensji terytorialnych wobec Polski, co starano się brać w Warszawie za dobrš monetęl3. Z punktu widzenia interesów zachodu najbardziej prawdopodobne, ale też i niebezpieczne, było wprzęgnięcie Polski w rydwan niemiecki. Rzesza bezpieczna od wschodu i południa miałaby pełnš swobodę w grze antyfran- cuskiej i antybrytyjskiej. Dlatego też - jak pisze Henryk Batowski - przed Wielkš Brytaniš, a także Francjš na przełomie lat 1938/ 1939 stało zadanie niedopuszczenia do podporzšdkowania Polski przez Rzeszę. "Taka jest ge- neza wszystkich awansów brytyjskich i francuskich pod adresem Polski, taka przyczyna poœpiechu, by pozycję Polski okreœlić jak najszybciej w sensie dla Zachodu korzystnym"14. Francja i W. Brytania nigdy nie zaprzestały kanalizowania agresji nie- mieckiej na wschód. Jedynym de facto problemem była cena, jakš Niemcy 1z W sondażu Gallupa, przeprowadzonym 4 sierpnia 1939 r., aż 76% badanych Brytyjczyków opowiadało się za pomocš zbrojnš dla Polski jeœliby Niemcy wszczęły wojnę o Gdańsk -por. Ch. Thorne, The Approach ot War 1938-1938, New York 1967, s. 220; szerzej S. Żerko, Wymarzone przymierze Hitlera. Wielka Brytania w narodowosocjalistycznych koncepcjach i w polityce III Rzeszy do 1939 roku, Poznań 1995. la bardzo charakterystycznš w tym względzie uważam wymianę opinii między Alfredem Wysockim i Piłsudskim w 1933 r. -por. A. Wysocki, Tajemnice dyplomatycznego sejfu, Warszawa 1974, s. 176-177; por. szerzej M. Wojciechowski, Stosunki polsko-niemieckie 1933-1938, Poznań 1980. 14 H. Batowski, Europa zmierza ku przepaœci, Poznań 1977, s. 404. 67 68 Stanisław Sierpowski będš chciały lub musiały zapłacić. Im cena wyższa tym wariant korzystniej- szy. Tymczasem Hitler oczekiwał, mniej lub bardziej wyraŸnie żšdał, aby mo- carstwa zachodnie uznały Europę Œrodkowš i Wschodniš za strefę wyłš- cznych wpływów Rzeszy. Dlatego też - wbrew powszechnemu mniemaniu - wcale nie palił się do planów majšcych na widoku parcelacje odpowiedzial- noœci za losy w tej częœci Europy. Z największym też trudem przystał na włoskš inicjatywę, która zaowocowała wspomnianymi już niesławnymi decyzjami monachijskimi. Były onejednak -z punktu widzenia Berlina -mieszaniem się innych do spraw, które powinny zostać wyłšcznie w niemieckiej gestiils. Politykę międzynarodowš końca lat trzydziestych charakteryzowała walka o ukierunkowanie, wzbierajšcej w państwach faszystowskich agresji. Poten- cjalne obiekty tej agresji znalazły się w bardzo trudnej sytuacji. W obliczu możliwej wojny, rzšdy mocarstw współdecydujšcych o kształcie stosunków międzynarodowych kontynuowały politykę majšcš na widoku własne, krót- kowzroczne raczej cele. Do tak uprawianej polityki dostosowały się także państwa mniejsze. Każde z nich na miarę swoich możliwoœci dokładało starań, by spodziewany, póŸniej także nieuchronny wybuch konfliktu zbrojnego spełnił się możliwie najdalej od ich domu. Brak elementarnej solidarnoœci międzynarodowej, wystawianie na licytację zasadniczych interesów mniej- szych i słabszych okazało się w efekcie milowym krokiem przybliżajšcym Europę do wojny œwiatowej. Na Zachodzie dominowało przekonanie, że głównym celem niemieckiej polityki doby nazizmu była budowa imperium na wschodzie. Cel ten nie mógł być osišgnięty bez konfrontacji z Rosjš. Dlatego też, wczeœniej czy póŸniej, musiało dojœć do zwarcia się rosyjsko (radziecko)-niemieckiego. Dobrze zna- ne były plany Hitlera snute już w 1922 r. i zakładajšce próbę rozbicia Rosji, która "... dałaby wystarczajšco dużo ziemi dla niemieckich osadników i była- by szerokim polem działania dla niemieckiego przemysłu"16. Im bardziej rosła antykomunistyczna fobia Hitlera tym bardziej Rosja stawała się dla propagan- dy niemieckiej synonimem gigantycznego zła. Jakkolwiek ukształtowana u progu okresu międzywojennego polityka rapallska nie została nigdy defi- nitywnie zarzucona, to jednak ideologicznie motywowana wrogoœć radziec- ko-niemiecka wydawała się ówczesnemu œwiatu niemożliwa do przezwycięże- nia. Jednak im bliżej wybuchu wojny, tym obawy co do postępowania ZSRR rosły. Prowadzone wiosnš i latem 1939 r. rozmowy francusko-angielsko- 's Wielkš popularnoœć w IIiemczech zdobyła sobie, opierajšca się na geopolityce, prognoza H. Macindera z 1919 r., który twierdził, że kto zawładnie Europš Œrodkowš i Wschodniš (okreœlanš przez niego jako Hearland) ten będzie panował nad całym œwiatem; por. szerzej D.E. Kaiser, Economic Diplomacy and the Origins ot the Second W orld War. Germany, Britain, France and Eastern Europe 1930-1939, Princenton 1980. 16 '`yt. za S. Żerko, Wymarzone przymierze Hitlera, s. 399. 69 Geneza i międzynarodowe znaczenie II wojny œwiatowej radzieckie mogš być uznane za swoistš syntezę rozgrywki polityczno-dyp- lomatycznej trwajšcej przez cały okres międzywojenny. Z chęciš powracam do pytania jakie dršżyło najbardziej luksusowe gabinety "możnych tego œwiata", ale także przeciętnych zjadaczy chleba, kiedy rozważano: z kim, przeciw komu, za jakš cenę? We wszystkich tych kalkulacjach lat 30. centralnš rolę - głównie z euro- pejskiej perspektywy - odgrywały Niemcy, jako najbardziej zagrażajšce stabilizacji kontynentu. Inne państwa, choćby Włochy, czy nawet Japonia, które także dšżyły do zmiany układu sił i poszerzenia własnych sfer wpływów, nie wywoływały tak silnych reakcji. Natomiast każdy alians Niemiec wzma- gał napięcie w Europie, i to w stopniu nieporównywalnym do jakiegokol- wiek innego. Za najbardziej groŸne uważano współdziałanie radziecko-nie- mieckie, które zaistniało w formie tzw. polityki rapallskiej i cišżyło nad œwiadomoœciš politycznš i strategiš ówczesnej Europyl. "Nie można żadnš miarš dopuœcić do przymierza Rosji z Niemcami" na- pisano w polskim studium planu strategicznego przeciw Niemcom z 1938 r.18. Z tym generalnym przesłaniem Zachód podjšł z ZSRR wzmiankowane wyżej rozmowy, z których każda ze stron zamierzała osišgnšć maksimum możli- wych korzyœci dla siebie. Istota problemu sprowadzała się do lokowania spodziewanego konfliktu zbrojnego jak najdalej od własnego domu. Stalin widział wojnę na Zachodzie, natomiast Francuzi, a zwłaszcza Brytyjczycy na Wschodzie, w strefie bardzo ograniczonych wpływów i zainteresowań rzšdu JKM. Kiedy przeto Rzesza zdecydowała się na ułożenie stosunków z Rosjš, co miało miejsce nie póŸniej niż w kwietniu 1939 r. problem wybuchu wojny był jedynie kwestiš czasu. Z trwajšcej w latach 1938/39 rywalizacji o oddalenie konfliktu zbrojnego z Niemcami, uważanego powszechnie za najgroŸniejszego detonatora zawie- ruchy wojennej o szerokim zasięgu, zwycięsko wyszedł Zwišzek Radziecki. Okazało się też, że uległoœć wobec niemieckiej potęgi - jak to miało miejsce w przypadku Austrii czy Czechosłowacji - nie jest dla tych narodów żadnš gwarancjš, ani pokoju ani spokoju. '' Paktowanie z Hitlerem, udział w rozbiorze Polski, agresja wobec Fin- landii, zajęcie republik nadbałtyckich, - to wyliczenie pretensji stawiajšcych stalinowskš Rosję na cenzurowanym. Ale przecież nie trzeba wczytywać się w pamiętniki Churchilla, by zdać sobie sprawę z przełomowego znaczenia agresji niemieckiej na ZSRR. To nie tylko przełom w historii II wojny œwiatowej, to także przełom w dziejach Europy i œwiata. 1' Por. A. Skrzypek, Nie spełniony sojusz? Stosunki sowiecko-niemieckie 1917-1941, Warszawa 1992; W.T. Kowalski, Ostatni rok Europy 1939, Warszawa 1989. 18 gzerzej: 17 wrzeœnia 1939. Materiały z ogólnopolskiej konferencji historyków. Pod red. H. Batowskiego, Kraków 1994. 70 Stanisław Sierpowski Współczesny pisarz Andrzej Szczypiorski w 1994 r. widział to tak: "ko- munistyczna utopia okazała się bardziej skuteczna w walce o biologiczne przetrwanie ówczesnej Europy niż gadatliwi dżentelmeni w tużurkach, którzy wszystko przegadywali, aż do połowy 1941 r. kiedy Hitler uderzył na Zwiš- zek Sowiecki. A kiedy uderzył, Stalin okazał się nagle z dnia na dzień najcenniejszym sojusznikiem demokracji, jej mężnym obrońcš, dla wielu ludzi po prostu niekwestionowanym przywódcš wolnego œwiata w walce przeciw hitlerowskiej tyranii"1'. 2. Niemiecka agresja na Polskę stała się poczštkiem nowej wojny œwia- towej. Uczestniczyło w niej 61 państw i około 80% mieszkańców œwiata. Pod broń powołano 110 mln ludzi. Szacuje się, że œmierć poniosło około 50-60 mln osób. Wydatki zwišzane z wojnš pochłonęły około biliona dolarów2 wszystkich państwach ogromnie wzrosło zapotrzebowanie na broń i sprzęt wojskowy. Wszelkie potrzeby społecT.ne zostały podporzšdkowane wyrno- gom wojny. Przebieg II wojny œwiatowej stał się podstawš istotnej korekty układu sił tak w skali kontynentalnej jak i œwiatowej. Najpoważniejszymi beneficjenta- mi II wojny œwiatowej okazały się supermocarstwa. Wišzało się to z tym, że dŸwigały one główny ciężar wojny i dlatego odgrywały dominujšcš rolę w koalicji antyhitlerowskiej. Stany Zjednoczone, zapatrzone w okresie między- wojennym w korzyœci płynšce z izolacjonizmu i neutralnoœci, w czasie wojny znalazły się w centrum politycznym œwiata. Dopiero w latach II wojny œwiatowej Amerykanie definitywnie zerwali z kultem izolacjonizmu jako for- my uczestnictwa w polityce międzynarodowej. Cieszšcy się dużš sympatiš 1"ranklin Delano Roosevelt nie ukrywał wobec sojuszników amerykańskich ambicji politycznych. Różnił się pod tym względem od Woodrow Wilsona trzymajšcego się mesjanistycznych funkcji "nowego" œwiata względem "stare- go". Gen. Ch. de Gaulle na marginesie konferencji w Casablance w styczniu 1943 r., .w której uczestniczyli Churchill i Roosevelt oraz konkurujšce ze so- bš ugrupowania francuskie notował: "Roosevelt stał na stanowisku, że przyszły pokój powinien być pokojem amerykańskim, jemu osobiœcie przy- sługuje prawo podyktowania jak ma być zorganizowany œwiat powojenny, że państwa zmiecione biegiem wydarzeń, muszš się poddać jego wyrokom"21. '9 A. Szczypiorski, Dœ wszystko jest cieniem, w: Gazeta Wyborcza, 24-26 grudnia 1994, s. 12. 2o A: Czubiński, W. Olsżewski, Historia powszechna 1939-1994, Poznań 1995. s. 183 i n. z' Szerzej W.T. Kowalski, Wielka Koalicja 1941-1945, Warszawa 1972, t. I, s. 28. Geneza i międzynarodowe znaczenie II wojny œwiatowej 71 Odnosiło się to m.in. do jego Francji, która z wielkim trudem dobijała się uznania jeœli już nie pierwszorzędnej, to choć znaczšcej pozycji między- narodowej. . W leżšcej z dala od działań wojennych Ameryce wojna dokonywała gwałtownych zmian. Produkcja przemysłowa rosła 15% rocznie. Kraj ten stawał się jakby jednš wielkš fabrykš. USA sięgnęły po prymat w œwiecie przy pomocy narzędzi ekonomicznych. W bankach amerykańskich znalazło się po wojnie 70% œwiatowych rezerw złota. Pozycję tego kraju umacniał potężny przemysł i silna armia, która pod wieloma względami, zwłaszcza wyposażenia, górowała nad pozostałymi. Przypieczętowaniem tej przewagi była Hiroszima i Nagasaki. Polityczny sens użycia broni jšdrowej jest stale dyskutowany, choć dla większoœci nie ulega kwestii. Prezydent Truman, przebywajšcy podczas eksplozji atomowych w Poczdamie, nowy status Stanów Zjedno- czonych w zaufanym gronie ujšł w słowach: "Dysponujemy obecnie nowš broniš. Tak potężnš, takiego rodzaju, że nie potrzebujemy więcej Rosji. Ani żadnego innego sojusznika"22. Rozprzestrzenianie się działań wojennych w Europie oraz agresja japoń- ska spowodowały duże zaangażowanie się ogółu Amerykanów w wojnę. Pod tym względem sytuacja była nieporównywalna z poprzedniš wojnš œwiato- wš. Dominację w Ameryce Centralnej i Południowej uzupełniono ugrun- towaniem pozycji w Azji, która w kalkulacjach amerykańskich często za- jrnowała ważniejsze miejsce niż Europa23. Duże uznanie zyskała amerykańska pomoc w ramach programu land lease (w sumie prawie 60 mld dolarów) oraz powojenna pomoc techniczna i aprowizacyjna. UNRRA należała do najpo- pularniejszych instytucji powojennego œwiata. Produkty przez niš rozdziela- ne (czekolada, papierosy, konserwy, alkohol) często zastępowały pienišdze. Zaangażowanie to miało nie tylko ekonomiczne, . ale również polityczne i psychologiczne znaczenie. Wišzało się też z istotnš rolš jakš Stany Zjedno- czone odgrywały w procesie tworzenia nowej organizacji międzynarodowej, zbudowanej na zasadach praktykowanych w Lidze Narodów. Proces ten rozpoczšł się zanim USA znalazły się w stanie wojny. Promotorzy tej insty- tucji, pomni dotkliwej porażki poniesionej przez prezydenta Wilsona - bšdŸ co bšdŸ "ojca" Ligi Narodów - zdecydowali się na skoncentrowanie prac przygotowawczych w Stanach Zjednoczonych. Harty Hopkins, zaufany doradca prezydenta Roosevelta, podczas rozmowy z Churchillem już w stycz- niu 1941 r. podjšł problem organizacji pokoju œwiatowego po pokonaniu zz J. Stefanowicz, Œwiat w trzydziestu odsłonach, Warszawa 19?l, wyd. 2, s. 45; P. Grudziński, Teologia bomby. Narodziny systemu nuklearnego odstraszania. T.I. Bomba atomowa, Warszawa 1988. za , Kiwerska, Między izolacjonizmem a zaangażowaniem. Europa w polityce Stanów Zjednoczonych od Wilsona do Roosevelta, Poznań 1995. 72 Stanisław Sierpowski państw faszystowskich. Dla Churchilla był to sygnał do przygotowań pro- jektu organizacji międzynarodowej wcielajšcej w życie zasadę bezpieczeństwa międzynarodowego. Dlatego też jadšc na spotkanie z Rooseveltem w sierpniu 1941 r. wiózł projekt deklaracji, poœwięcony tej sprawie. Jednak tekst tzw. Karty Atlantyckiej, podpisanej 14 sierpnia 1941 r. na pancerniku "Prince ot Walles" przez Churchilla i Roosvelta poprzestał na ogólnych sformułowa- niach, właœciwych zresztš dla całego tekstu Kartyz4. Zdecydował o tym sceptycyzm Roosevelta, przekonanego wówczas do powojennego "okresu przejœciowego", w którym USA i W. Brytania będš wypełniały funkcje międzynarodowych sił policyjnych. Zmiana dokonała się na skutek agresji Japonii25. Trwajšce jednoczeœnie negocjacje w celu posze- rzenia listy państw akceptujšcych zasady i cele Karty Atlantyckiej przyniósł spodziewany efekt. Z inicjatywy amerykańskiej w tytule deklaracji znalazło się okreœlenie "narodów zjednoczonych", które satysfakcjonowało wszystkich sygnatariuszy. Ten wzniosły w treœci dokument 1 stycznia 1942 r. został pod- pisany jedynie przez Roosevelta, Churchilla, ministra spraw zagranicznych Chin Sung Czu-wena i ambasadora ZSRR - Litwinowa. "Zebranie podpi- sów", jak to ujšł Churchill, pozostałych kilkunastu państw polecono Depar- tamentowi Stanu. Ceremoniału tego dopełniono następnego dnia, wzbudzajšc mieszane uczucia wœród sygnatariuszy "drugiego rzutu". Zastosowana pro- cedura stała się "...widocznym symbolem kształtujšcego się dyrektoriatu wiel- kich mocarstw, występujšcych póŸniej pod nazwš Žwielkiej trójkiŻ,