Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka Historia staro�ytnych Grek�w tom III Okres hellenistyczny Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1992 Spis tre�ci I. Wst�p . . . . . . . . . . . . . . . 5 c~~ri.sche- Uwagi wst�pne na temat tre�ci tego tomu i jej uk�adu . . . . . . . 5 �r�d�a . . . . . . . . . . . . . . . . I1 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 II. Historia polityczna lat 323 - 272 . . . . . . . . . . 20 Pocz�tek nowej epoki. Warunki kompromisu po �mierci Aleksandra . . ! 20 xford Logika nowych czas�w. Warunki i cele wojen . . . . . . . . . 21 Rewolty Grek�w . . . . . . . . . . . . . . . . 23 velock, Od �mierci Aleksandra do spotkania w Triparadejsos . . . . . . 24 Wydarzenia lat 321 -316 . . . . . . . . . . . . . . 24 Wolno�� dla miast greckich . . . . . . . . . . . . 26 Wojna L Antygonem 3l6 - 301 "Rok kr�l�w" . . . . . . . . . 26 Demetriusz Poliorketes. Fortuna i kl�ska . . . . . . . . . . 29 Wzrost pot�gi Lizymacha. Jego �mier� . . . . . . . . . . . 29 Inwazja Celt�w . . . . . . . . . . . . . . . 30 Pocz�tki kariery Pyrrusa . . . . . . . . . . . . . . 31 Dzia�ania wojenne Pyrrusa w Macedonii i Grecji . . . . . . . 34 Rzut oka na dalsze dzieje hellenizmu . . . . . . . . . . . 35 n.. op. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 III, Charakterystyka monarchii hellenistycznej i sztuki wojennej tej epoki . . . . . . . . . . . . . . . 39 Kr�l . . . . . . . . . . . . . . . 39 Miejsce wojny i zwyci�stwa w ideologii monarchii . . . . . . . 40 tam�e, Kr�lewskie cnoty . . . . . . . . . . . . . . 41 Kult w�adc�w . . . . . . . . . . . . . . 41 Kr�l a bogactwo . . . . . . . . . . . . . 42 Charakter monarchii . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Hellenistyczni kr�lowie a wschodni poddani i wschodnie wzory kr�lewskiej ideologii . . . . . . . . . . . . . . . 45 Sprawy dyskusyjne. Personalistyczna wizja historii politycznej hellenizmu . 47 Liczebno�� armii. Armia w marszu . . . . . . . . . . . . 50 i.it., Rekrutacja armii . . . . . . . . . . . . . . . 52 Typy oddzia��w . . . . . . . . . . . . . . 54 S�onie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 rr nnd Taktyka czas�w hellenistycznych: wielkie bitwy . . . . . . ' . . . 58 Sztuka obl�nicza . . . . . . . . . . . . . . . 60 irr�oiu. Wojna na morzu . . . . . . . . . . . . 65 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . 69 549 IV. Grecja w�a�ciwa i Macedonia . . . . . . . . . _ 70 �r�d�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Ludno�� i zasoby Macedonii . . . . . . . . . . . ' 71 Miasta. Organizacja pa�stwa macedo�skiego . . . . . . . . 73 Sprawy dyskusyjne. Charakter monarchii macedo�skiej . . . . ~ 74 Sytuacja zewn~irztia Macedonii: granica p�nocna . . . . . . ~ ~ 77 Sytuacja zewn�trzna Macedonii: Tessalia . . . . . ~ 78 Charakterystyka sytuacji w Grecji w�a�ciwej w 111 w. Stosunki mi�dzy polis a kr�lami . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Polis Grecji w�a�ciwej: Ateny i Sparta . . . . . . . . . . 81 Polis Grecji w�a�ciwej: Zwi�zek Etolski . . . . . . . . . . . 82 Sytuacja spo�eczna w Grecji w�a�ciwej w III w. . . . . . . . . . 85 Pocz4tki panowania Antygona Gonatasa . . . . . . . . ~ ~ 87 Konflikt macedo�sko-ptolemejski. Wojna chremonidejska . . . . - . 87 Uzurpacja Aleksandra, syna Kraterosa . . . . . . . . . . . 89 Powstanie Zwi�zku Achajskiego i pocz�tki kariery Aratosa . . . . . . 89 Organizacja Zwi�zku Achajskiego Kryzys w Sparcie. Reformy Agisa �V . . . . . . . . . . . 93 Panowanie Demetriusza II . . . . . . . . . ~ ~ ~ ~ ~ ys Wydarzenia na terenie Ilirii. Pierwsza interwencja Rzymu na P�wyspie Ba�ka�skim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Pocz�tki panowania Antygona Dosona . . . . . . . . . 98 , wojny Zwi�zku Achajskiego ze Sytuacja na Peloponezie w przededniu Spart� 99 Sparta. Rz�dy Kleomenesa III . . . . . . . . . . . . . 100 Wojna Sparty ze Zwi�zkiem Achajskim . . . . . . . . . . . 101 Antygon Doson na Peloponezie. Powstanie Przymierza Hellen�w . . . . 103 Pocz�tki panowania Filipa V. Wojna sprzymierze�cza . . . . . . . 103 11 wojna iliryjska (219 r.) . . . . . . . . . . . . . . 104 1 wojna macedo�ska (215 - 205 r.) _ _ . . . . . . . . . . 105 Dzia�ania Filipa V w Azji Mniejszej . . . . . . . . . . . . 106 Sprawy dyskusyjne. Charakter i cele polityki Rzymu na P�wyspie Ba�- ka�skim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 II wojna macedo�ska (200- 196 r.) . . . . . . . . . . . . 113 Organizacja Grecji przez Flamininusa . . . . . . . . . . . 114 Sprawa Nabisa . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Wojna Etol�w i Antiocha III przeciwko Rzymowi (192 - 189 r.) . . . . 117 Koniec panowania Filipa V . . . . . . . . . . . . . . 117 Panowanie Perseusza. III wojna macedo�ska (171 - 168 r.) . . . . . 118 Organizacja Macedonii i Grecji po III wojnie macedo�skiej . . . . . . 120 Powstanie Andriskosa. Macedonia prowincj� (148 r.) . . . . . . . 121 Wojna achajska (146 r.) . . . . . . . . . . . . . . . 122 Obj�cie Grecji w�a�ciwej systemem prowincjonalnym . . . . . . . . 123 Sprawy dyskusyjne. Problemy demograficzne Grecji p�nego hellenizmu . . . 124 Kryzys i odrodzenie. Grecja w I w. p.n.e. i w 1 w. n.e. . . . . . 127 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 V. Greckie polis Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 130 Wielka Grecja. Sytuacja u progu III w. . . . . . . . . . . . 130 Wyprawa Pyrrusa . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Sycylia. Charakterystyka sytuacji . . . . . . . . . . . . . 133 Tyrania Agathoklesa . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Pyrrus na Sycylii . . . . . . . . . . . . . . . . i37 Sycylia wobec rzymskiej ekspansji . . . . . . . . . . . . 138 Massalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 VI. Pa�stwo Ptolemeusz�w . . . . . . . . . . . . . 141 Uwagi wst�pne . . . . . . . . . . . . . . . . 141 �r�d�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Kraj i ludno�� . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Panowanie Ptolemeusza I (Sotern) . . . . . . . . . . . . 150 Panowanie Ptolemeusza II (Filadelfa) . . . . . . . . . . . 153 Panowanie Ptolemeusza III (Euergetesa) . . . . . . . . . . 155 Panowanie Ptolemeusza IV (Filopatora) . . . . . . . . . . 157 Panowanie Ptolemeusza V (Epifanesa) . . . . . . . . . . . 159 Stosunki z Rzymem za pierwszych pi�ciu Ptolemeusz�w . . . . . 160 Sprawy dyskusyjne. Cele zewn�trznej polityki Ptolemeusz�w . . . . . 161 Armia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Flota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Struktura administracyjna Egiptu. Polis. Jednostki podzia�u. Urz�dnicy . . 168 ~ System eksploatacji ziemi. Kto uprawia� ziemi� w Egipcie . . . . . 170 Pob�r podatk�w . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Polityka monetarna Ptolemeusz�w . . . . . . . . . . . . 175 Sprawy dyskusyjne. Rola pa�stwa w ekonomice . . . . . 176 �wi�tynie i kap�ani . . . . . . . . . . . . . . 180 Sprawy dyskusyjne. Miejsce Grek�w w ptolemejskim Egipcie . . . . . 186 Sprawy dyskusyjne. Stosunki mi�dzy Egipcjanami a Grekami . . . . 192 Aleksandria . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Aleksandria jako o�rodek kultury . . . . . . . . . . . . 203 Sytuacja w pierwszych latach po �mierci Ptolemeusza V (Epifanesa) . . . 204 Wojna z Antiochem IV . . . . . . . . . . . . . 205 Samodzielne rz�dy Ptolemeusza VI (Filometora) . . . . . . . 206 Panowanie Ptolemeusza VIII (Euergetesa II-Fyskona) . . . . . . . 208 Wydarzenia lat 116-81/80 . . . . . . . . . . . . . . 210 Sprawy dyskusyjne. Czy istnia� testament przekazuj�cy Egipt Rzymowi? Charakter polityki Rzymu wobec Egiptu . . . . . . . . . . . 211 Panowanie Ptolemeusza XII (Auletesa) . . . . . . . . . . 215 Panowanie Kleopatry VII. Pierwszy okres: do �mierci Cezara. . . 216 Panowanie Kleopatry VII: lata 44 - 30 . . . . . . . . . . 217 Sprawy dyskusyjne. Ocena postaci i polityki Kleopatry VII . . . . . 219 Sprawy dyskusyjne. Stan Egiptu za czas�w Kleopatry VII . . . . . 225 Sprawy dyskusyjne. Czynniki upadku monarchii Ptolemeusz�w . . . . 228 Nowy porz�dek Oktawiana . . . . . . . . . . . . . 230 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 VII. Pa�stwo Seleukid�w . . . . . . . . . . . . . 235 �r�d�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Kszta�towanie si� terytorium pa�stwa Seleukid�w . . . . . . . 237 Charakterystyka geograficzna pa�stwa Scleukid�w . . . . . . . . 239 Stolice Seleukid�w . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Panowanie Antiocha 1 (281 - 261 r.) . . . . . . . . . . . 246 Panowanie Antiocha II (Theosa) . . . . . . . . . . . 248 Zaburzenia po �mierci Antiocha I1. Seleukos II . . . . . . . 248 Wojna bratob�jcza . . . . . . . . . . . . . . . 249 Seleukidzki Wsch�d w 111 w. . . . . . . . . . . . . . 249 Pierwsze secesje. Andragoras w Partii . . . . . . , . . . . 253 Uniezale�nienie si� Baktrii. Problem Persydy . . . . . . . . . 253 Seleukos III. Pocz�tki panowania Antiocha III . . . . . . . . IV wojna syryjska . . . . . . . . . . . . . . . 256 Operacje Antiocha III w Azji Mniejszej . . . . . . . . . . 256 Wyprawa wschodnia Antiocha III . , . . . . . . . . . 257 V wojna syryjska . . . . . . . . . . . . 259 Dzia�ania Antiocha III w Azji Mniejszej i Grecji. Wojna z Rzyme 260 Pok�j w Apamei (188 r.) i jego konsekwencje . . . . . . 261 Dalsze losy papstwa baktryjskiego . . . . . . . . . 262 Scleukos IV . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Pocz�tki panowania Antiocha IV . . . . . . . . . 263 VI wojna syryjska . . . . . . . . . . . 264 Konflikt z �ydami . . . . . . . . . . . . 264 Koniec panowania Antiocha IV . . . . . . . . . . . 265 Panowanie Demetriusza 1 . . . . . . . . . . . . . 265 Panowanie Demetriusza II . . . . . . . . . . 266 Ostatnie sze��dziesi�t lat dziej�w dynastii . . . . . . . . . . 268 Pont Procesy rozk�adu monarchii . . . . . . . . . . . 269 Struktura polityczna pa�stwa Seleukid�w . . . . . . . 270 Urz�dnicy. Elita dworska . . . . . . . . . . . . . 271 Dochody . . . . . . . . . . . . . . . 272 Dzia�alno�� kolonizacyjna . . . . . . . . . . 273 Niegreckie miasta monarchii Seleukid�w . . . . . . . . . 278 Armia . . . . . . . . , . . . . . . . 278 Sprawy dyskusyjne. Struktura w�asno�ci ziemskiej . . . . . . . . 282 Sprawy dyskusyjne. Ch�opi kr�lewscy . . . . . . . . . 288 Sprawy dyskusyjne. Zasi�g wp�yw�w kultury greckiej w centrum pa�stwa Seleukid�w (Syria, Celesyria, Cylicja) . . . . . . . . . . . 290 Sprawy dyskusyjne. Zasi�g wp�yw�w kultury greckiej na Wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 i Syria rzymska . . . . . . . . . . . . . . 305 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . 307 VIII . �ydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Stosunki etniczne w Palestynie . . . . . . . . . . . . 308 �r�d�a . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Diaspora . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Stosunki gospodarcze i spo�eczne w �ydowskich spo�eczno�ciach Palestyny. 312 Polityka obcych w�adc�w wobec Judei . . . . . . . . . . 315 X. Religijne �r�d�a konflikt�w w Palestynie . . . . . . . . . 316 Proces hellenizacji �yd�w . . . . . . . . . . . . . 318 Pocz�tek seleukidzkiego panowania . . . . . . . . . . . 320 Antioch IV a �ydzi . . . . . . . . . . . . . . . 322 Sprawy dyskusyjne. Motywy dzia�ania Antiocha IV . . . . . . 324 Powstanie Machabeusz�w . . . . . . . . . . . . . . 329 Narodziny niezale�nego pa�stwa �ydowskiego . . . . . . . . 330 Rzym a Judea . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Religia �ydowska. Charakterystyka og�lna . . . . . . . . 333 �wi�tynia i synagogi. "Uczeni w Pi�mie" . . . . . . . . . . 337 Ugrupowania religijne . . . . . . . . . . . . . . 338 �ycie religijne diaspory . . . . . . . . . . . . . . 342 Uniwersalizm ver.su.s partykularyzm . . . . . . . . . . . 345 B~ Sprawy dyskusyjne. �ydzi a grecka cywilizacja . . . . . . . . 347 Bibliografia , . . . . . . . . . . . . . . . 354 XI. IX. Azja Mniejsza i przyleg�e do niej terytoria p�nocno-wschodnie 355 Wst�p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Miasta greckie Azji Mniejszej . . . . . . . . . . . . . 356 Pa�stwo Attalid�w . . . . . . . . . . . . . 361 Pocz�tki i obszar . . . . . . . . . . . . . 361 Panowanie Eumenesa I i Attalosa I . . . . . . . . 364 Pergamon w sojuszu z Rzymem . . . . . . . . . 365 Attalos III. Rewolta Aristonika . . . . . . . . . . 366 Powstanie prowincji Azji . . . . . . . . . . . . 367 Sprawy dyskusyjne. Charakter powstania Aristonika . . . . . 368 Sprawy dyskusyjne. Motywy testamentu Attalosa III . . . . 372 Attalidzi a miasta greckie . . . . . . . . . . 374 Pergamon jako o�rodek kultury . . . . . . . . 375 Galaci . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 Bitynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Pont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Kraj . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Pocz�tki dynastii i jej charakter . . . . . . . 379 Pierwsi wielcy w�adcy . . . . . . . . . . . . . 380 Pocz�tki panowania Mitrydatesa VI . . . . . . . . . 380 Zamiary Mitrydatesa VI. Jego zasoby . . . . . . . . . 381 I wojna Mitrydatesa z Rzymem . . . . . . . . 383 II i III wojna Mitrydatesa z Rzymem . . . . . . . . 386 Koniec panowania Mitrydatesa VI . . . . . . . . 386 Kapadocja . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 I Armenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 I Pa�stwa po�o�one nad Eufratem: Melitene, Kommagene, Sofene, Osroene . . Piraci w Cylicji . . . . . . . . . . . . . . . . 393 ' Pocz�tki rzymskiego panowania w Azji Mniejszej. Organizacja prowincji. Pierw sze czterdzie�ci lat . . . . . . . . . . . . . . 395 System poboru podatk�w . . . . . . . . . . . . . 397 Por�wnanie panowania w�adc�w hellenistycznych i Rzymu . . . . . 400 ~ Represje po wojnach Rzymu z Mitrydatesem . . . . . . . 401 Nowy porz�dek wprowadzony przez Pompejusza . . . 402 Czasy wojen domowych . . . . . . . . . . . . . 4 Azja Mniejsza w czasach wczesnego cesarstwa . . . . 404 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . 407 X, Miasta greckie . . . . . . . . . . . . . . . 408 Aspekty urbanistyczne . . . . . . . . . . . . . . . 408 Aspekty gospodarcze i spo�eczne . . . . . . . . . . 416 Instytucje polityczne miast hellenistycznych . . . . . . . . . 419 Finanse miejskie . . . . . . . . . . . . . . 424 Polis i ich dobroczy�cy (euergetai) . . . . . . . . . . 426 Sprawy dyskusyjne. Czy polis w czasach hellenistycznych prze�ywa�a kryzys? ........ 429 Polis greckiego �wiata w czasach rzymskiego panowania . . . . . . 433 Kszta�cenie w hellenistycznych polis . . . . . . . . . . 434 Efebia . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Uczestnicy �wicze� w gimnazjonie poza efebami . . . . . . . . 439 Wychowanie fizyczne. Zawody. . . . . . . . . . . . 440 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 XI. Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Uwagi wst�pne . . . . . . . . . . . : . . . 444 Krasom�wstwo . . . . . . . . . . . . . . . 445 Historiografia . . . . . . . . . . . . . . 447 Filozofia . . . . . . . . . . . . 452 553 Nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Poezja . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Menander . . . . . . . . . . . . 473 Nowa poezja . . . . . . . . . . . . . . 476 Uwagi ko�cowi . . . . . . . . . . . . . . . . 486 Sprawy dyskusyjne . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . 491 XII. Religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 Uwagi wst�pne . . . . . . . . . . . . . . . . 492 Religia tradycyjna . . . . . . . . . . . . . 494 Nowe zjawiska w wierzeniach epoki hellenistycznej. Charakterystyka og�lna . 495 Grecy wobec b�stw wschodnich. Charakterystyka og�lna . . . . . . 501 Sarapis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 Izyda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 Sprawy dyskusyjne Problemy upowszechniania si� kult�w b�stw wschodnih 506 Sprawy dyskusyjne. Problem kryzysu religii tradycyjnej . . . . . . 509 Kult w�adc�w . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 Sprawy dyskusyjne. Religijne tre�ci kultu w�adc�w . . . . . . . 516 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 ========== Indeks autor�w wsp�czesnych . . . . . . . . . . . . . . 523 Indeks os�b staro�ytnych i postaci mitycznych . . . . . . . . . . 525 Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . 533 Spis map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Spis ilustracji w tek�cie . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Spis ilustracji na wk�adkach . . . . . . . . . . . . . . . 547 I. Wst�p Uwagi wst�pne na temat tre�ci tego tomu i jej uk�adu Z wyprawami Aleksandra zaczyna si� nowy okres w dziejach Grek�w, kt�ry przywykli�my nazywa� okresem hellenistycznym lub hellenizmem. Rozszerzenie granic �wiata greckiego, wsp�istnienie C'Jrek�w i lud�w Wschodu na perskich niegdy� terytoriach, narodziny monarchii, kt�rych rozmiary i pot�ga nie mia�y sobie r�wnych w poprzedniej historii Hellady, stworzy�y nowe warunki, nowy porz�dek �ycia. Cho� pocz�tek nowej epoki rysuje si� przed nami wyra�nie, a jej oryginalno�� jest poza wszelk� dyskusj�, nie powinni�my traci� z oczu zwi�zk�w tej nowej fazy greckiej cywilizacji z faz�, kt�ra j� poprzedzi�a. W wielu dziedzinach b�d� one tak silne, �e przychodzi si� waha� czy cezura wyznaczona zmian� politycznej mapy �wiata winna s�u�y� tak�e historykowi s-rtuki wojennej, gospodarki, kultury, w kt�rych to sferach podstawowe zmiany nast�pi�y bli�ej pocz�tku w. IV ni� jego ko�ca. Tradycyjnie uwa�a si� za kres epoki hellenistycznej czas rzymskiego podboju, kt�ry wypada dla r�nych terytori�w rozmaicie, od po�owy 111 w., kiedy to znaczna cz�� Sycylii sta�a si� prowincj� rzymsk�, a� po r. 30, gdy przesta�o istnie� pa�stwo Ptolemeusz�w. W dziejach spo�eczno�ci hellenistycznych przej�cie w�adzy przez Rzym stanowi�o zawsze istotn� cezur�, ale zmiany, kt�re wynika�y z tego faktu nie zawsze by�y jednakowo g��bokie. Po pierwsze - rozmaicie uk�ada�y si� sprawy na r�nych terytoriach. W dziejach Azji Mniejszej, na przyk�ad, przewr�t wywo�any podbojem nie by� tak g��boki jak w Egipcie, gdzie czasy Oktawiana oznaczaj� narodziny zdecydowanie nowego sposobu sprawowania w�adzy. Inne by�y skutki rzymskiego panowania w Grecji w�a�ciwej, na terenie kt�rej nowy status by� realizowany etapami, inne na ziemiach nale��cych w I w. do ostatnich przedstawicieli Seleukid�w. Po drugie - czasy rzymskie nie dla wszystkich dziedzin �ycia nios�y wyra�ny prze�om. O ile zmiany w sferze stosunk�w politycznych by�y bardzo wyra�ne, to gospodarka, struktury spo�eczne, kultura podlega�y im w o wiele mniejszym stopniu. Zw�aszcza t� ostatni� cechuje znaczna autonomiczno��; cezury wyznaczone wydarzeniami 5 politycznymi nie daj� si� do niej stosowa�, a zasadnicza to�same greckiej wczesnego cesarstwa z kultur� greck� doby hellenizmu jest Na wszystkich terenach wschodnich obj�tych rzymskim pa okres wojen mi�dzy wielkimi wodzami republiki, od Sulli poczt bardzo trudny dla ich mieszka�c�w. Dopiero obj�cie w�adzy przez ~ i nast�puj�ca stabilizacja wewn�trzna imperium stworz� nowi w kt�rej zapanuje nowy �ad, trwaj�cy ju� bez wi�kszych zmian prze dwa wieki. �wiadomo�� trudno�ci, wyst�puj�cych przy okre�leniu ko�ca lenistycznej, sk�oni�a nas do poprowadzenia naszego wyk�adu niec nakazuje naukowa tradycja. Starali�my si� doj�� w nim do okresu, na danym terytorium ukszta�towa� si� nowy �ad w spos�b trwa�y. `, osi�ga�y prowincje w r�nych latach, st�d w naszym podr�czni) dziej�w poszczeg�lnych krain zostanie doprowadzony do r�nyc Rzeczownik "hellenizm" jest dzisiaj terminem o funkcji czy dyzacyjnej: u�ywany jest dla oznaczenia pewnego okresu dziej�w greckiej, uj�tego wy��cznie z punktu widzenia chronologicznego (uw angielskie "hellenism" i francuskie "hellenisme" maj� zupe�nie inne ni� polskie s�owo "hellenizm", niemieckie "Hellenismus", rosyjskie znacz� one mniej wi�cej "cywilizacja grecka", "grecko��"). Tak s miotnik "hellenistyczny" (niemiecki "hellenistisch", francuski "heli angielski "hellenistic", rosyjski "ellinisticzeskij") s�u�y tylko do ke nia czego� jako nale��cego do pewnego okresu. Oczywi�cie u�yci zak�ada przekonanie, �e dany odcinek dziej�w wyr�nia si� dostat wa�nych cech, by warto go by�o wyodr�bni� jako osobny okres, n jednak na �adne jego konkretne cechy. Nie zawsze tak by�o. Historyk, kt�ry jako pierwszy w latach d i trzydziestych X1X w. pos�u�y� si� s�owami "hellenizm", "hel ("Hellenismus", "hellenistisch") dla wyodr�bnienia pewnego odci mianowicie Johann Gustav Droysen, uczyni� to dlatego, �e uwa� przydatne dla scharakteryzowania tego okresu, dla sygnalizo z jego podstawowych cech. Warto si� na chwil� nad tym zat Opieraj�c si� na b��dnej, a od XVIII w. zakorzenionej w wed�ug kt�rej j�zyk grecki m�wiony w krajach Wschodu zd Aleksandra Wielkiego mia�by zmiesza� si� z j�zykami oriental -hybryd�, "dialektem hellenistycznym" (s�d taki z kolei opiera� interpretacji terminu hellenistai wyst�puj�cego mi�dzy inny Apostolskich, 6,1). J. G. Droysen postanowi� nazwa� "he wszystko co, jego zdaniem, dzia�o si� w �yciu spo�eczno�ci gre nich od czas�w podboj�w Aleksandra do p�nej staro�ytn mianowicie, �e ten wielki odcinek dziej�w mo�na scharak proces mieszania si� kultury greckiej i "�wiata wschodnieg Owo mieszanie si� Droysen ujmowa� w spos�b wcale obra�a� on sobie kultur� greck� tego czasu jako ducha "o�wiecenie" atakuj�ce i rozk�adaj�ce wszelk� rzeczywisto�� z 6 na mocy si�y inercyjnej tradycji. Zrodzone ze "�wiata grecki ultury V w. p.n.e. "o�wiecenie" zniszczy�o najpierw sw�j �wiat macierzysty, a potem, wista. od czasu wypraw Aleksandra, rzuci�o si� na "�wiat wschodni", trwaj�cy od niem wiek�w w nieruchomym �yciu tradycyjnym, podobnym do �ycia przyrod by� niczego i zacz�o go rozk�ada�. Post�puj�cy proces niszczenia wierze�, fana obyczaj�w, wi�zi spo�ecznych doprowadzi� w ko�cu ca�y �wiat antyczny do acj�, kra�cowego nieszcz�cia, przemieni� spo�eczno�ci antyczne w zatomizowan� t�pne mas� ludzi zrozpaczonych, �akn�cych zbawienia. To dzie�o zniszczenia, dokonane przez rewolucyjnego ducha, by�o niezb�dne po to, by chrze�cija�hel- stwo mog�o powsta�, rozpowszechni� si� i zwyci�y� - chrze�cija�stwo, kt�re j ni� w swojej zasadniczej idei stanowi pogodzenie si� Boga i �wiata, ducha 'rym i przyrody, rozumu i tradycji. "Hellenizm" by� wi�c opatrzno�ciowym, zacj� tw�rczym kryzysem, ko�cem �wiata antycznego, umo�liwiaj�cym powstanie k�ad �wiata nowego, niesko�czenie wy�szego. W miar� jak Droysen post�powa� w realizacji swojego planu pisania rio- historii tak pojmowanego "hellenizmu" i zajmowa� si� badaniem dziej�w zacji III w. p.n.e. (do p�niejszych czas�w nie doszed�), rzeczywisto��, kt�ra owo ukazywa�a si� mu w toku pracy nad �r�d�ami, zaczyna�a wygl�da� inaczej ni� nie sobie pocz�tkowo wyobra�a�. Zamiast rozk�adu "�wiata wschodniego" przez m", "o�wiecenie" zrodzone ze "�wiata greckiego", odkrywa� on kszta�ty konkret- rzy- nych twor�w cywilizacji greckiej III w.: typ i organizacj� wielkich monarchii, e", rol� starych i nowych miast greckich wewn�trz tych monarchii, nowe formy wa- kultury. Przy tym nie zadawa� sobie pytania czy lub w jakiej mierze i w jaki ��w spos�b ta przez niego odkrywana i fascynuj�ca go rzeczywisto�� daje si� zb� zmie�ci� w obrazie "hellenizmu" stoj�cym u �r�de� jego przedsi�wzi�cia i nadal uje mu przy�wiecaj�cym. Rozpocz�te przez Droysena badania nad konkretnymi zjawiskami sk�adach j�cymi si� na cywilizacj� greck� I1I w. by�y kontynuowane przez wielu y" historyk�w i filolog�w pocz�wszy od lat osiemdziesi�tych XIX w. (sprzyja�a 'w, temu rosn�ca fala odkry� papirologicznych i epigraficznych). Uczeni ci za zarzucili bez wahania, a nawet bez �adnego zastanawiania si�, droysenowski nej obraz "hellenizmu" nosz�cy widoczne znamiona my�li heglowskiej. Zachowali nazw� "hellenizm", "hellenistyczny", ale tylko jako wygodny termin umowny ii, dla oznaczenia okresu dziej�w pa�stw greckich i greckiej kultury od wypraw ez Aleksandra Wielkiego do czasu, kiedy ostatnie pa�stwo greckie zosta�o si� wch�oni�te przez imperium rzymskie. Stosunkami mi�dzy kultur� i cywilizacj� ej greck� tego okresu a kulturami i cywilizacjami lud�w Wschodu mniej si� ju� ch interesowali. to Problematyka ta nie mog�a jednak na d�ugo pozostawa� poza polem d_ zainteresowania nowoczesnych bada�. W historiografii XX w. upowszechni�a n si� my�l, �e cywilizacja grecka okresu hellenistycznego przez sam fakt o wsp�istnienia z innymi cywilizacjami by�a w jaki� spos�b przez nie warun kowana i z kolei na nie w jaki� spos�b oddzia�ywa�a. Na pytanie jak reagowa�y na obecno�� Grek�w wschodnie spo�eczno�ci 0 odpowiedzi bywaj� r�ne, od tych, kt�re k�ad� nacisk na mieszanie si� kultur, � do drugiej skrajno�ci: tezy o daleko posuni�tej izolacji, w kt�rej �y� mia�y obie strony. Problematyk� zasi�gu wzajemnych wp�yw�w b�dziemy podejmowa� 7 w tym tomie przy r�nych okazjach. Z g�ry warto chyba powiedzie�, �e podobnie jak wi�kszo�� badaczy zajmuj�cych si� dzi� tymi kwestiami, jeste�my przekonani, i� spiera� si� nale�y nie o fakt przenikania si� cywilizacji, ten jest poza w�tpliwo�ciami, natomiast trzeba dyskutowa� nad stopniem zaawan- sowania tego procesu. Dodamy do tego nast�puj�c� uwag�: przejmowanie obcych tre�ci kulturowych nie zale�a�o wy��cznie od tego, czy strony utrzymywa�y ze sob� dobre czy z�e stosunki, nienawi�� nie chroni przed uleganiem obcym wp�ywom. W naszych rozwa�aniach na temat charakteru cywilizacji hellenistycznej powraca� b�dzie pytanie o to, jak daleko si�ga jej jednolito��. Dzisiejsi badacze hellenizmu wahaj� si� w swych ocenach k�ad�c nacisk ju� to na jedno��, ju� to na r�norodno�� hellenistycznej cywilizacji. Uwa�ny czytelnik dzie� wydanych w ostatnim p�wieczu przekona si�, �e uczeni s� obecnie sk�onni raczej do wysuwania na plan pierwszy terytorialnych odr�bno�ci, niekt�rzy z nich posuwaj� si� tak daleko na tej drodze, i� formu�uj� tez� o istnieniu nie jednego, a kilku hellenizm�w. Z naszej strony jeste�my zdania, �e nie musimy (wi�cej - nie powinni�my) dokonywa� jednoznacznych wybor�w w tej kwestii, obie odpowiedzi s� s�uszne, z tym �e dotycz� r�nych sfer zjawisk. Jasne jest dla nas, �e �r�d�em jednolito�ci hellenizmu byli Grecy i ich cywilizacja, �r�d�em r�norodno�ci ludy Wschodu i ich cywilizacje. Chcieliby�my w tym miejscu podzieli� si� z czytelnikami trudno�ciami, na jakie napotkali�my przy pisaniu tego tomu, w powa�nym stopniu bowiem wp�yn�y one na jego ostateczny kszta�t. Po pierwsze - musieli�my si� liczy� z tym, �e epoka hellenistyczna jest nieobecna w tym, co z pewnym przybli�eniem mo�na nazwa� wsp�czesn� potoczn� �wiadomo�ci� historyczn�. Wi�kszo�� czytelnik�w tego dzie�a niewiele wie o czasach, kt�re b�dziemy opisywa�, gdy� w�a�ciwie nic si� o nich nie m�wi w szkole, a prace popularnonaukowe rzadko tylko poruszaj� t� problematyk�. Ksi��ki Anny �widerk�wny stanowi� chwalebny wyj�tek od tej regu�y. To, �e poza szczup�ym gronem fachowc�w ludzie interesuj�cy si� histori� tak niewiele o hellenizmie wiedz� jest paradoksalne, dla dziej�w cywilizacji europejskiej jest to bowiem okres o wielkiej wadze: to w�a�nie hellenistyczna (a nie archaiczna lub klasyczna) posta� kultury greckiej zosta�a przez Rzym przej�ta i rozwini�ta, to od niej Rzymianie nauczyli si� poznawa�, interpretowa� i spo�ytkowywa� dorobek kultury greckiej wcze�niejszych okres�w; to od niej przede wszystkim (cho� nie wy��cznie, to prawda) wywodz� si� warto�ci kulturalne �wiata antycznego, kt�re �redniowiecze bizantyjskie i �redniowiecze �aci�skie zachowa�y i piel�gnowa�y, a nast�pnie przekaza�y Odrodzeniu. Ponadto wiedza o hellenistycznej fazie cywilizacji greckiej jest jednym z niezb�dnych warunk�w dla historycznego rozumienia powstania 8 chrze�cija�stwa. Po drugie -- skomplikowana problematyka historii politycznej jest trudna do wy�o�enia. Historyczna scena by�a rozleg�a: od granic Iranu po Itali� dzia�o si� jednocze�nie niezmiernie wiele. Jasne opowiedzenie tych wydarze� okazuje si� niemal niemo�liwe; liczba aktor�w r�nej rangi: kr�l�w, dow�dc�w, miast, federacji graj�cych w tych samych latach swe role w r�nych miejscach hellenistycznego �wiata, mo�e przyprawi� o zawr�t g�owy. Po pierwszym okresie (mniej wi�cej od 272 r.), gdy da si� jeszcze zbudowa� pewien obraz ca�o�ciowy, wypadnie relacjonowa� histori� polityczn� wedle region�w odpowiadaj�cych, z grubsza, wielkim monarchiom. Wynikaj� z tego nieuchronne powt�rzenia. O wojnach syryjskich, na przyk�ad, trzeba m�wi� tak z perspektywy Ptolemeusz�w, jak i Seleukid�w, inaczej obraz obu dynastii uleg�by skrzywieniu. Po trzecie trudno�ci wyk�adu nie dotycz� bynajmniej wy��cznie historii politycznej. Bogactwo form �ycia spo�ecznego, gospodarczego, ustroju, kultury duchowej i materialnej sprawia, �e gdy przyst�pujemy do charakterystyki stosunk�w panuj�cych na obszarze jakiego� wi�kszego regionu, r�nice mi�dzy stanem rzeczy w rozmaitych krainach, czy nawet rozmaitych miastach, uniemo�liwiaj� nieraz ��czne omawianie tematu. Inne s� urz�dzenia seleukidrkiej Syrii, inne w s�siedniej Babilonii, gdy� r�na by�a przesz�o�� tych obszar�w i r�ny typ stosunk�w w nich panuj�cych w momencie podboju przez Aleksandra Wielkiego. Inna jest Etolia, inne s� miasta Peloponezu, Aleksandria w Egipcie nie da si� charakteryzowa� razem z Memtis. Po czwarte na honorowym miejscu autorskich trudno�ci nale�y wymieni� niedoskona�o�� wiedzy o lej epoce. �le mamy stan obszar�w przysz�ego hellenistycznego �wiata w chwili podboju Aleksandra. W cz�ci ta niewiedza jest zawiniona przez dzisiejszych historyk�w, rzadko si� bowiem zdarza, aby ci, ktcirzy podejmuj� badania nad hellenizmem mieli specjalistyczne wykszta�cenie umo~liwiaj�ce im pos�ugiwanie si� zar�wno tekstami w j�zyku greckim, jak w j�zykach wschodnich. Ponadto egiptolodzy, historycy Mezopotamii, Persji niech�tnie podejmuj� badania nad okresem poprzedzaj�cym bezpo�rednio czasy hellenistyczne. Jednak nie wszystko da si� sprowadzi� do z�ego przygotowania badaczy. Liczy� si� trzeba z obiektywn� szczup�o�ci� �r�de� powsta�ych w czasach hellenistycznych poza sfer� dzia�ania macedo�sko-greckiego aparatu w�adzy. W sumie nasze spojrzenie jest ci�gle spojrzeniem "od strony" Grek�w. Ale i dla greckiego punktu widzenia nie zawsze mamy dobre �r�d�a. Braki w �r�d�owej dokumentacji przypomina� b�dziemy wielokrotnie. W tym miejscu chcieliby�my poruszy� tylko dwie kwestie. Stosunkowo du�o wiemy o historii politycznej, ale jest to wiedza niepewna, nieci�g�a i rozpaczliwie nier�wna. W efekcie rekonstrukcja wydarze� jest wielce hipotetyczna. Dotyczy� to mo�e nawet podstawowych fakt�w i dat. Jest tych miejsc spornych tyle, �e nie mo�na uwzgl�dnia� dyskusji na ten temat w naszym wyk�adzie, gdy� trzeba by�oby napisa� dzie�o o innym charakterze, kszta�cie, obj�to�ci. St�d si� wzi�a rezygnacja dla tej dziedziny z referowania stanu bada� i decyzja przedstawienia "gotowej" wersji. Niewiele 9 tylko paragraf�w opatrzonych tytu�em "sprawy dyskusyjne" dotyczy historii politycznej. Niestety ma�o miejsca zaj�� w tym dziele wyk�ad problematyki gospodarczej (z wyj�tkiem Egiptu stanowi�cego casus specjalny z racji nie wyst�puj�cych na innych terytoriach �r�de� papirologicznych). Nie wynika to bynajmniej z naszych pogl�d�w o tym, co w historii jest wa�ne, lecz bierze si� z niedostatk�w wiedzy o tej dziedzinie �ycia. Niedostatk�w - a nie braku informacji. �r�d�a rozmaitego rodzaju dostarczaj� nam ogromnej liczby wiadomo�ci, badania wykopaliskowe powi�kszaj� ich mas� nieustannie. Jednak zbudowanie sensownego obrazu ca�o�ciowego, u�o�enie tych informacji w ci�gi, wyj�cie poza etap zestawiania fakt�w jednostkowych, napotyka na wielkie trudno�ci, tym wi�ksze, �e roz�o�enie w czasie i przestrzeni tych �wiadectw jest zdecydowanie nier�wne. Dobrze b�dzie pos�u�y� si� przyk�adem. W ekonomice wielk� rol� odgrywa�a praca niewolnik�w obecnych w warsztatach rzemie�lniczych, kopalniach, kamienio�omach i tak�e w gospodarstwach rolnych. M�wi� o tym rozmaite �r�d�a pisane. Mimo znacznej liczby wzmianek na ten temat nie jeste�my w stanie przej�� od stwierdzenia, �e niewolnicy pracuj�, do stwierdze� typu kwantytatywnego, kt�re by zawiera�y odpowied� na pytania o to, jaka cz�� warsztat�w ich zatrudnia�a, ilu niewolnik�w pracowa�o, w jakich ga��ziach produkcji, jakie trendy dadz� si� w tych sprawach uchwyci�, czy liczba gospodarstw wykorzystuj�cych prac� niewoln� w dobie hellenistycznej ros�a czy nie. Niemo�no�� udzielenia odpowiedzi na te pytania prowadzi w konsekwencji do usuni�cia problematyki niewolniczej na margines wyk�adu. Podobnych przyk�ad�w da�oby si� wyliczy� wi�cej. Doda� chcemy, �e bynajmniej nie s�dzimy, i� nie nale�y zajmowa� si� histori� gospodarki czas�w hellenistycznych, jednak mo�na to czyni� w studiach szczeg�owych, kt�rych zadaniem jest przede wszystkim zestawienie informacji na okre�lony temat; w podr�czniku, takim jak ten, nie ma miejsca na suche wyliczanie fakt�w bez my�li porz�dkuj�cej, gdy� niewiele by z niego naszym czytelnikom przysz�o. Wszystkie wy�o�one tu trudno�ci komplikowa�y wewn�trzny uk�ad podr�cznika. Przyj�te rozwi�zanie wyda si� na pierwszy rzut oka niekonsekwentne. Na przyk�ad rozdzia�y po�wi�cone regionom nie s� zbudowane wedle tego samego planu, charakterystyka typu monarchii i sztuki wojennej wypada zaraz po wst�pnej prezentacji historii politycznej a nie na ko�cu, razem z polis itd. Wydawa�o nam si� jednak, �e sztywne trzymanie si� jednego schematu przynios�oby wi�cej szkody ni� po�ytku i �e nale�y przyj�� punkt widzenia czytelnika, studiuj�cego podr�cznik po kolei, i kt�remu trzeba pewne sprawy og�lne wyja�ni� w okre�lonych miejscach. Dalecy byli�my od ambicji zaprezentowania w spos�b kompletny dziej�w kultury epoki hellenistycznej. Jest ona tak r�norodna, bogata i wyrafinowana, �e nie da si� jej przedstawi� wyczerpuj�co w kr�tkim zarysie bez pope�nienia nieuchronnych uproszcze�, b�d� zamienienia naszego wyk�adu w wykaz nazwisk i dzie�. Osoby zainteresowane dziejami literatury, filozofii, nauki, sztuki musz� po informacje i oceny si�ga� do istniej�cych i dost�pnych 10 (przynajmniej w bibliotekach) podr�cznik�w po�wi�conych tym dziedzinom. Nie oznacza to, by problematyka kultury zosta�a z tego tomu ca�kowicie wy��czona. Czytelnik znajdzie tu wiadomo�ci o systemie wychowawczym, bez znajomo�ci kt�rego mentalno�� epoki hellenistycznej by�aby niezrozumia�a. Zamie�cili�my tak�e charakterystyk� podstawowych cech my�li filozoficznej i literatury, istotnych dla uzyskania ca�o�ci obrazu tej fazy 'greckiej cywilizacji. Daty bez dodatkowych obja�nie� odnosz� si� do czas�w przed pocz�tkiem naszej ery. Je�li przek�ad tekstu antycznego nie zosta� opatrzony nazwiskiem t�umacza znaczy to, �e bierzemy za niego odpowiedzialno��. Zdarza si�, �e niekt�re teksty tego samego antycznego autora s� przypisane jakiemu� t�umaczowi, inne za� nie. Jest to efekt naszych interwencji w cudze t�umaczenia, kt�rych dokonywali�my, gdy stwierdzali�my pojawienie si� b��d�w. Dotyczy to szczeg�lnie t�umaczenia Polibiusza dokonanego przez Seweryna Hammera, niestety budzi ono wiele zastrze�e�. Z najwi�kszym naciskiem chcemy powiedzie�, �e ilustracje s� integraln� cz�ci� naszego dzie�a, nie za� wy��cznie jego ozdob�. Podpisy pod nimi na og� nie powtarzaj� tre�ci zawartych w wyk�adzie, prosimy wi�c uwa�nie je czyta�. Benedetto Bravo jest autorem rozdzia�u XII (Kultura), pozosta�e napisa�a Ewa Wipszycka. �r�d�a Charakterystyka �r�de� dla dziej�w poszczeg�lnych region�w i dziedzin hellenistycznej cywilizacji znajdzie si� na pocz�tku odpowiednich rozdzia��w, we wprowadzeniu do ca�ego tomu rezerwujemy miejsce tylko dla tych informacji, kt�re b�d� potrzebne w toku ca�ej lektury. Zacz�� wypada od przedstawienia dzie� historyk�w antycznych dotycz�cych ca�ego okresu hellenistycznego, ich przekazy s� dla nas niemal zawsze najwa�niejsze, ich brak zawsze najbole�niejszy. Z ogromnego dorobku historyk�w greckich doby hellenistycznej dotar�a do naszych czas�w jedynie cz�� dzie�a Polibiusza. Przepadek reszty by� wynikiem zmiany gust�w literackich, o kt�rej warto tu powiedzie� zda� kilka, pozwol� nam one zrozumie� dlaczego tak niewiele dzie� powsta�ych w tych czasach by�o w stanie przetrwa� up�yw wiek�w. W toku I w. p.n.e. powsta� pr�d zwany attycyzmem, kt�ry polega� na uznaniu za wz�r doskona�y i wymagaj�cy bezwzgl�dnego na�ladownictwa j�zyka i stylu charakterystycznego dla prozy attyckiej wieku V i IV. Z wychwalaniem walor�w starszej literatury sz�o pot�pienie prozy hellenistycznej napisanej j�zykiem wsp�lnym warstwom o�wieconym ca�ego �wiata hellenistycznego, tzw. koine, kt�ry ukszta�towa� si� od po�owy IV w. 11 Znamienny jest w tej sprawie s�d Dionizjusza z Halikarnasu �yj�cego w I w.: Umiej�tne zestawienie wyraz�w jest chyba t� zasadnicz� cech�, kt�ra r�ni poety od poety, m�wc� od m�wcy. Niemal wszyscy staro�ytni autorzy bardzo si� o to troszczyli. P�niejsi - z mafymi wyj�tkami - , ju� nie dbali o ukfad. Z biegiem czasu tu sprawa ufegfa cafkowitemu zaniedbaniu, gdy� nikt nie s�dvil, �e ukfad jest czym� istotnym i przyczynia sil jako� do pi�kna mowy. Tote� pozostawili po sobie tak ufo�one utwory, �e nikt nie ma ochoty przeczyta� ich do ko�cu. Mamy na my�li Fylurchosu, Durisa, Polibiusza, Psaona, Demetriuszu z Kallutis, Hieronima, Antygona, Heraklidesa, Hegezjanaksa i tysi�ce innych. Dzie� by mi nie wystarczyf na wyliczenie ich nazwisk (t�. W. Madyda). Nazwiska przytoczone przez Dionizjusza to nazwiska najwybitniejszych historyk�w doby hellenistycznej' W�a�nie utrata ich dzie� stwarza tak wielkie trudno�ci dzisiejszym badaczom tych czas�w. Wspomniany ju� wy�ej Polibiusz (ur. ok. 200, zmar� ok. 1 10 r.) nale�a� do jednej z najwybitniejszych rodzin w Megalopolis, w Arkadii. By� wysokim urz�dnikiem Zwi�zku Achajskiego, nale��c do grupy niech�tnej Rzymowi, po bitwie pod Pydn� (168 r.) zosta� deportowany do Italii razem z innymi politykami o podobnych sympatiach (o tym fakcie b�dzie mowa, por. s. 120- 121). W Rzymie Polibiusz trafi� do kr�gu Scypiona Emiliam. Swe dzie�o zacz�� od 220 r., ale w pierwszych ksi�gach cofa� si� do wydarze� z odleglejszej przesz�o�ci, relacj� doprowadzi� do 146 r. Jednak zachowana cz�� jego dzie�a ko�czy si� na 216 r., a dla partii p�niejszych mamy jedynie ekscerpta daj�ce skromne poj�cie o ca�o�ci. Polibiusz jest powszechnie uznany za dobrego historyka, kompetentnie relacjonuj�cego wydarzenia polityczne. Jego dzie�o jest cenne zw�aszcza jako �r�d�o do wydarze� w Grecji. Wysoka ocena relacji tego historyka nie powinna nam przes�ania� tego, �e jest ona podw�jnie stronnicza. Polibiusz przedstawia wydarzenia z perspektywy kr�g�w kieruj�cych Zwi�zkiem Achajskim. Jednocze�nie w jego dziele do g�osu dochodzi rzymski punkt widzenia. Historyk achajski jest przekonany o wy�szo�ci republiki nad �wiatem hellenisty�znym i nieuchronno�ci jej hegemonii. S�d taki determinuje w powa�nym stopniu jego ocen� sytuacji politycznej. Polibiusz nienawidzi� Etol�w i macedo�skich kr�l�w (zw�aszcza Filipa V); trzeba o tym pami�ta�, gdy� nie pozostaje to bez wp�ywu na warto�� jego przekazu, a to tym bardziej, �e dobra opinia jak� Polibiusz si� cieszy zmniejsza nasz� ostro�no�� w stosunku do tego, co w jego tek�cie znajdujemy. Krytycznej lektury wymagaj� tak�e te cz�ci dzie�a Polibiusza, kt�re s� po�wi�cone problematyce militarnej. Wbrew obiegowym pogl�dom nie jest on w tej materii autorem kompetentnym. Przepadni�cie ca�ej pozosta�ej historiografii hellenistycznej zmusza nas do pos�ugiwania si� dzie�ami autor�w p�niejszych, wykorzystuj�cych prace swych poprzednik�w w stopniu nie zawsze daj�cym si� ustali�. Z nich na pierwszym miejscu trzeba wyliczy� Diodora Sycylijskiego (I w. p.n.e. - I w. n.e.) z jego Bibliotezk� Historyczn�. Historia czas�w hellenistycznych zajmowa�a w jego dziele ksi�gi od 18 do 40, przetrwa�y z nich jedynie trzy pierwsze, z pozosta�ych mamy jedynie mizerne resztki. Trzy zachowane ksi�gi opowiada 12 j� wydarzenia z czas�w diadoch�w i maj� znaczenie kapitalne, gdy� Diodor wykorzysta� przy ich pisaniu bardzo dobre �r�d�a: dla lat 329 - 274 Hieronima z Kardii, naocznego �wiadka wi�kszo�ci opisywanych wydarze�, dla lat 281 - 280 Durisa z Samos oraz Timajosa z Tauromenion dla dziej�w Grek�w sycylijskich i italskich. Rozstrzygni�cie sk�d pochodz� informacje zawarte w posiadanych przez nas fragmentach dzie�a Diodom jest cz�sto niemo�liwe. Wiemy, �e korzysta� z Polibiusza i Posejdoniosa z Apamei, ale w jakim zakresie -- trudno powiedzie�. Na drugim miejscu trzeba wymieni� biografie Plutarcha po�wi�cone Eumenesowi, Demetriuszowi Poliorketesowi, Pyrrusowi, Agisowi, Kleomenesowi, Aratosowi, Filopojmenowi. Wiele jest te� u�ytecznych informacji w plu- tarchowych �ywotach rzymskich polityk�w: Flamininusa, Emiliusza Paulusa, Krassusa, Cezara, Pompejusza. Biografie te by�y oparte na szerokich lekturach. �r�d�em wiadomo�ci dla czas�w diadoch�w by� dla Plutarcha Hieronim z Kardii, dla dziej�w Part�w Apollodor z Artemity w Mezopotamii. Prawdopodobnie nasz biograf pos�ugiwa� si� tak�e dzie�em Timagenesa z Aleksandrii. Plutarch korzysta� r�wnie� z pami�tnik�w Aratosa (tw�rcy Zwi�zku Achajskiego), kt�re Polibiusz ceni� wysoko. Niestety specyficzne prawa biografii, kt�re interesuj� si� mniej meritum sprawy ni� charakterem bohatera, zmniejszaj� warto�� �ywot�w Plutarcha. Z braku innych �r�de� musimy pos�ugiwa� si� skr�tem dzie�a Pompejusza Trogusa (prze�om I w. p.n.e. - I w. n.e.) dokonanym przez nieznanego nam bli�ej Justyna. Na og� si� s�dzi, �e Pompejusz Trogus by� dobrym histo- rykiem, niestety nie mo�na tego powiedzie� o jego epitomatorze. Justyn streszcza� orygina� nieudolnie, pope�nia� wiele pomy�ek. St�d jego przekaz wywo�uje nieko�cz�ce si� polemiki maj�ce na celu krytyczn� ocen� rozmaitych partii jego dzie�a. Wielce przydatne jest dla nas dzie�o Appiana z Aleksandrii (�y� pod koniec I w. n.e. i na pocz�tku II), w kt�rym opisane zosta�y dzieje wojen toczonych przez Rzym z jego kolejnymi przeciwnikami. Jest to historia imperium rzymskiego pisana z pozycji cz�owieka z zewn�trz, a zarazem kogo�, dla kogo �wiat rzymski i racje rzymskie by�y oczywiste, nie budzi�y ju� sprzeciwu. Dla historyka hellenizmu wa�ne s�: ks. IX (Wo_jny Mucedo�.skic� i Ilirtjskie), XI (Wojny Syryjskie i Partyj.skie), XII (Wojny z Mitrydatcsem) oraz niekt�re ust�py~z Wojen Domowych (ks. XI II - XVII). Appian korzysta� ze �r�de� o rozmaitej warto�ci, w tym tak�e dobrych (Hieronima z Kardii, Timagenesa, Polibiusza). Nie by� jednak historykiem wielkiej klasy, nie potrafi� opracowywa� krytycznie zebranego przez siebie materia�u. Historyk czas�w hellenistycznych znajdzie dla siebie wiele danych w dziele Tytusa Liwiusza (59 p.n.e. - 17 n.e.). W zasadzie jego �r�d�em dla dziej�w III i II w. by� Polibiusz, dzi�ki temu �aci�ska relacja zast�puje nam zaginione ksi�gi achajskiego dziejopisa. Por�wnanie tych partii, dla kt�rych mamy tekst obu autor�w pokazuje, �e Liwiusz niejednokrotnie wprowadza� do polibiuszowego opowiadania informacje zaczerpni�te z innych, znacznie gorszych �r�de� rzymskiej proweniencji, nie zawsze dobrze streszcza� sw�j pierwowz�r, opuszcza� rzeczy mniej interesuj�ce Rzymian. Dzie�o Liwiusza ma charakter apologetyczny, a w obronie rzymskiego punktu widzenia idzie cz�sto ia 14 relacjami niewiele wartymi, byle by dla sprawy rzymskiej pochlebniejszymi. Niestety zachowane ksi�gi zatrzymuj� si� na 167 r., dla czas�w p�niejszych mamy wy��cznie znacznie nas mniej interesuj�ce, bardzo po�pieszne stresz- czenia. Wspomn� tu jesz�ze Strabona z Amasei (I w. p.n.e.). Jest dla nas wa�ny jako autor dzie�a geograficznego, jego obszerna Historia przepad�a. Geografia, przedstawiaj�ca w spos�b systematyczny i szczeg�owy krainy wchodz�ce w sk�ad �wiata rzymskiego, zawiera mn�stwo informacji, a w tym tak�e takie, kt�re odnosz� si� do przesz�o�ci opisywanych obszar�w. J�zef Flawiusz (37 - przed r. 100 n.e). ze swymi dwoma utworami: Dawn� histori� Izraela oraz Wojn� �ydowsk�, jest dla nas cenny nie tylko jako historyk Palestyny (o warto�ci jego �wiadectwa dla historii �yd�w b�dzie mowa osobno, por. s. 310 - 311). Musia� on wielokrotnie w swych relacjach uwzgl�dnia� wiadomo�ci dotycz�ce dziej�w Ptolemeusz�w i Seleukid�w. Zw�aszcza dla ostatniego okresu historii tej drugiej dynastii jest niezast�piony. S��w kilka wypada powiedzie� o autorach dzie� nie zachowanych (b�d� znanych nam tylko z fragment�w), kt�rzy s� dla nas mimo wszystko bardzo wa�ni, gdy� pos�u�yli jako �r�d�a dla wspominanych wy�ej utwor�w oszcz�- dzonych przez czas. Ich nazwiska pada�y ju� wy�ej. Duris z Samos (ok. 340 - ok. 270), ucze� Teofrasta, przez pewien czas by� tyranem swego rodzinnego miasta. Autor Makedonika, dziej�w Macedonii od wst�pienia na tron Filipa II do 281 r. oraz biografii Agathoklesa. Krytykowano go ju� w staro�ytno�ci za nadmierne d��enie do uzyskania dramatycznego efektu w jego utworach, co mia�o si� odbywa� kosztem prawdy historycznej. Korzystali z niego na pewno Diodor i Plutarch. Hieronim z Kardii (ok. 350 - 260) mia� do czynienia w swym d�ugim �yciu z wieloma s�awnymi osobisto�ciami. By� towarzyszem Eumenesa z Kardii, po jego za� �mierci przeszed� na stron� Antygona Jednookiego, sta� si� tak�e wysokim urz�dnikiem u boku Demetriusza Poliorketesa i Antygona Gonatasa. Napisa� obszerne dzie�o historyczne po�wi�cone dziejom diadoch�w. Wydaje si�, �e by� dobrym historykiem, nie tylko �wietnie poinformowanym, ale badaczem krytycznym i inteligentnym. Z jego dzie�a korzysta�o bardzo wielu p�niejszych autor�w. Fylarchos z Aten (lub z Naukratis), �yj�cy w III w., kontynuowa� dzie�o Hieronima i Durisa tworz�c relacj� o czasach sobie wsp�czesnych. Zatrzymywa�a si� ona na r. 219 (na �mierci Kleomenesa III). Przepadek jego dzie�a jest wielk� strat�, by� mo�e przyczyni�y si� do niego krytyki Polibiusza, kt�ry atakowa� go za d��enie do osi�gania dramatycznych efekt�w. Korzysta� z jego dzie�a Plutarch i Pompejusz Trogus. Posejdonios z Apamei syryjskiej (ok. 135 - ok. 50), wybitny filozof stoicki, umys� uniwersalny, zajmowa� si� tak�e histori�. Napisa� kontynuacj� Polibiusza (do dyktatury Sulli?, wojen Pompejusza na Wschodzie?) oraz biografi� Pompejusza. Mia� szerokie zainteresowania, jego dzie�o nie by�o wy��cznie relacj� wydarze� politycznych. Utrata jego jest wielk� strat�. Korzysta� z niego Appian i J�zef Flawiusz (ale ten nie wprost, lecz za po�rednictwem Nikolaosa z Damaszku, oficjalnego dziejopisa Heroda Wielkiego). i. Timagenes z Aleksandrii �y� w 1 w., pisa� za czas�w Oktawiana Augusta. h Przebywa� przez d�ugie lata w Rzymie, do kt�rego trafi� jako jeniec wojenny. z- Zna� Oktawiana, by� przyjacielem znanego historyka �aci�skiego Azyniusza Polliona. Trudno ustali� warto�� jego dzie�a, gdy� ca�kowicie przepad�o, cho� y czytywano je w staro�ytno�ci cz�sto. Na og� si� s�dzi, �e Timagenes re- , prezentowa� kierunek niech�tny Rzymowi, ale jak daleko si�ga�a ta niech�� - trudno powiedzie�. Dla historii Grek�w na Zachodzie wa�ne by�o obszerne dzie�o Timajosa z Tauromenion (II po�owa IV - pierwsza III w.) rozpoczynaj�ce relacj� od i: czas�w mitycznych i doprowadzaj�ce j� do r. 264. Nienawidzi� tyranii, o a Agathoklesa tyrana Syrakuz w szczeg�lno�ci, dawa� temu wyraz w swym ie utworze. Polibiusz krytykowa� Timajosa gwa�townie, prawdopodobnie cz�- �ciowo nies�usznie, gdy� ten dziejopis sycylijskich i italskich Grek�w by� dobrym historykiem, wra�liwym, rzecz rzadka, na problemy chronologii. Warto wspomnie�, �e jest on pierwszym historykiem, kt�ry datowa� wydarzenia wed�ug olimpiad. Wi�kszo�� dat czas�w hellenistycznych oparta jest na informacjach - zawartych w tabelach kroniki �w. Hieronima, kt�ra by�a �aci�skim przek�adem zaginionej kroniki Euzebiusza z Cezarei, ten za� z kolei korzysta� ze starszych autor�w dzie� chronograficznych. Na og� daty Euzebiusza/Hieronima s� poprawne i precyzyjne, a kr�tkie notki im towarzysz�ce zawieraj� niekiedy informacje u�yteczne. Niestety nie o ca�ej chronologii naszej epoki da si� powiedzie� to, co o datach Euzebiusza/Hieronima. Trudno�ci w tej dziedzinie sprawiaj� wiele k�opotu dzisiejszym badaczom. Historycy staro�ytni nie przywi�zywali wagi do precyzji w sprawach chronologicznych. Komplikacje w�a�ciwe epoce po hellenistycznej, wynikaj�ce z r�wnoczesno�ci wydarze� na r�nych terenach, ;�e wymaga�y "zgrania" dat okre�lanych w rozmaity spos�b, stwarza�o to naszym staro�ytnym kolegom trudno�ci nie do pokonania. Obyczaj ograniczania liczby imion wewn�trz dynastii powoduje dodatkowe trudno�ci: ju� autorzy ale antyczni nie wiedzieli czy dany fakt przypisa� Antiochowi I czy Antiochowi II, ;lu Ptolemeuszowi IV czy Ptolemeuszowi V. Czytelnik nie powinien wi�c dziwi� si� p�ynno�ci dat, niekiedy si�ga ona tak daleko, �e te same wydarzenia mog� by� umieszczane przez r�nych - badaczy nawet w odleg�o�ci pokolenia. Nasze trudno�ci chronologiczne powi�ksza konieczno�� pos�ugiwania si� wyci�gami z dzie� historycznych. Ich autorzy wyrywali owe wydarzeni