Benedetto Bravo, Ewa Wipszycka Historia starożytnych Greków tom III Okres hellenistyczny Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1992 Spis treści I. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . 5 c~~ri.sche- Uwagi wstępne na temat treści tego tomu i jej układu . . . . . . . 5 Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . I1 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 II. Historia polityczna lat 323 - 272 . . . . . . . . . . 20 Początek nowej epoki. Warunki kompromisu po śmierci Aleksandra . . ! 20 xford Logika nowych czasów. Warunki i cele wojen . . . . . . . . . 21 Rewolty Greków . . . . . . . . . . . . . . . . 23 velock, Od śmierci Aleksandra do spotkania w Triparadejsos . . . . . . 24 Wydarzenia lat 321 -316 . . . . . . . . . . . . . . 24 Wolność dla miast greckich . . . . . . . . . . . . 26 Wojna L Antygonem 3l6 - 301 "Rok królów" . . . . . . . . . 26 Demetriusz Poliorketes. Fortuna i klęska . . . . . . . . . . 29 Wzrost potęgi Lizymacha. Jego śmierć . . . . . . . . . . . 29 Inwazja Celtów . . . . . . . . . . . . . . . 30 Początki kariery Pyrrusa . . . . . . . . . . . . . . 31 Działania wojenne Pyrrusa w Macedonii i Grecji . . . . . . . 34 Rzut oka na dalsze dzieje hellenizmu . . . . . . . . . . . 35 n.. op. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 III, Charakterystyka monarchii hellenistycznej i sztuki wojennej tej epoki . . . . . . . . . . . . . . . 39 Król . . . . . . . . . . . . . . . 39 Miejsce wojny i zwycięstwa w ideologii monarchii . . . . . . . 40 tamże, Królewskie cnoty . . . . . . . . . . . . . . 41 Kult władców . . . . . . . . . . . . . . 41 Król a bogactwo . . . . . . . . . . . . . 42 Charakter monarchii . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Hellenistyczni królowie a wschodni poddani i wschodnie wzory królewskiej ideologii . . . . . . . . . . . . . . . 45 Sprawy dyskusyjne. Personalistyczna wizja historii politycznej hellenizmu . 47 Liczebność armii. Armia w marszu . . . . . . . . . . . . 50 i.it., Rekrutacja armii . . . . . . . . . . . . . . . 52 Typy oddziałów . . . . . . . . . . . . . . 54 Słonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 rr nnd Taktyka czasów hellenistycznych: wielkie bitwy . . . . . . ' . . . 58 Sztuka oblężnicza . . . . . . . . . . . . . . . 60 irr·oiu. Wojna na morzu . . . . . . . . . . . . 65 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . 69 549 IV. Grecja właściwa i Macedonia . . . . . . . . . _ 70 Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Ludność i zasoby Macedonii . . . . . . . . . . . ' 71 Miasta. Organizacja państwa macedońskiego . . . . . . . . 73 Sprawy dyskusyjne. Charakter monarchii macedońskiej . . . . ~ 74 Sytuacja zewn~irztia Macedonii: granica północna . . . . . . ~ ~ 77 Sytuacja zewnętrzna Macedonii: Tessalia . . . . . ~ 78 Charakterystyka sytuacji w Grecji właściwej w 111 w. Stosunki między polis a królami . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Polis Grecji właściwej: Ateny i Sparta . . . . . . . . . . 81 Polis Grecji właściwej: Związek Etolski . . . . . . . . . . . 82 Sytuacja społeczna w Grecji właściwej w III w. . . . . . . . . . 85 Pocz4tki panowania Antygona Gonatasa . . . . . . . . ~ ~ 87 Konflikt macedońsko-ptolemejski. Wojna chremonidejska . . . . - . 87 Uzurpacja Aleksandra, syna Kraterosa . . . . . . . . . . . 89 Powstanie Związku Achajskiego i początki kariery Aratosa . . . . . . 89 Organizacja Związku Achajskiego Kryzys w Sparcie. Reformy Agisa łV . . . . . . . . . . . 93 Panowanie Demetriusza II . . . . . . . . . ~ ~ ~ ~ ~ ys Wydarzenia na terenie Ilirii. Pierwsza interwencja Rzymu na Półwyspie Bałkańskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Początki panowania Antygona Dosona . . . . . . . . . 98 , wojny Związku Achajskiego ze Sytuacja na Peloponezie w przededniu Spartą 99 Sparta. Rządy Kleomenesa III . . . . . . . . . . . . . 100 Wojna Sparty ze Związkiem Achajskim . . . . . . . . . . . 101 Antygon Doson na Peloponezie. Powstanie Przymierza Hellenów . . . . 103 Początki panowania Filipa V. Wojna sprzymierzeńcza . . . . . . . 103 11 wojna iliryjska (219 r.) . . . . . . . . . . . . . . 104 1 wojna macedońska (215 - 205 r.) _ _ . . . . . . . . . . 105 Działania Filipa V w Azji Mniejszej . . . . . . . . . . . . 106 Sprawy dyskusyjne. Charakter i cele polityki Rzymu na Półwyspie Bał- kańskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 II wojna macedońska (200- 196 r.) . . . . . . . . . . . . 113 Organizacja Grecji przez Flamininusa . . . . . . . . . . . 114 Sprawa Nabisa . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Wojna Etolów i Antiocha III przeciwko Rzymowi (192 - 189 r.) . . . . 117 Koniec panowania Filipa V . . . . . . . . . . . . . . 117 Panowanie Perseusza. III wojna macedońska (171 - 168 r.) . . . . . 118 Organizacja Macedonii i Grecji po III wojnie macedońskiej . . . . . . 120 Powstanie Andriskosa. Macedonia prowincją (148 r.) . . . . . . . 121 Wojna achajska (146 r.) . . . . . . . . . . . . . . . 122 Objęcie Grecji właściwej systemem prowincjonalnym . . . . . . . . 123 Sprawy dyskusyjne. Problemy demograficzne Grecji późnego hellenizmu . . . 124 Kryzys i odrodzenie. Grecja w I w. p.n.e. i w 1 w. n.e. . . . . . 127 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 V. Greckie polis Zachodu . . . . . . . . . . . . . . 130 Wielka Grecja. Sytuacja u progu III w. . . . . . . . . . . . 130 Wyprawa Pyrrusa . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Sycylia. Charakterystyka sytuacji . . . . . . . . . . . . . 133 Tyrania Agathoklesa . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Pyrrus na Sycylii . . . . . . . . . . . . . . . . i37 Sycylia wobec rzymskiej ekspansji . . . . . . . . . . . . 138 Massalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 VI. Państwo Ptolemeuszów . . . . . . . . . . . . . 141 Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Kraj i ludność . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Panowanie Ptolemeusza I (Sotern) . . . . . . . . . . . . 150 Panowanie Ptolemeusza II (Filadelfa) . . . . . . . . . . . 153 Panowanie Ptolemeusza III (Euergetesa) . . . . . . . . . . 155 Panowanie Ptolemeusza IV (Filopatora) . . . . . . . . . . 157 Panowanie Ptolemeusza V (Epifanesa) . . . . . . . . . . . 159 Stosunki z Rzymem za pierwszych pięciu Ptolemeuszów . . . . . 160 Sprawy dyskusyjne. Cele zewnętrznej polityki Ptolemeuszów . . . . . 161 Armia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 Flota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 Struktura administracyjna Egiptu. Polis. Jednostki podziału. Urzędnicy . . 168 ~ System eksploatacji ziemi. Kto uprawiał ziemię w Egipcie . . . . . 170 Pobór podatków . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Polityka monetarna Ptolemeuszów . . . . . . . . . . . . 175 Sprawy dyskusyjne. Rola państwa w ekonomice . . . . . 176 Świątynie i kapłani . . . . . . . . . . . . . . 180 Sprawy dyskusyjne. Miejsce Greków w ptolemejskim Egipcie . . . . . 186 Sprawy dyskusyjne. Stosunki między Egipcjanami a Grekami . . . . 192 Aleksandria . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Aleksandria jako ośrodek kultury . . . . . . . . . . . . 203 Sytuacja w pierwszych latach po śmierci Ptolemeusza V (Epifanesa) . . . 204 Wojna z Antiochem IV . . . . . . . . . . . . . 205 Samodzielne rządy Ptolemeusza VI (Filometora) . . . . . . . 206 Panowanie Ptolemeusza VIII (Euergetesa II-Fyskona) . . . . . . . 208 Wydarzenia lat 116-81/80 . . . . . . . . . . . . . . 210 Sprawy dyskusyjne. Czy istniał testament przekazujący Egipt Rzymowi? Charakter polityki Rzymu wobec Egiptu . . . . . . . . . . . 211 Panowanie Ptolemeusza XII (Auletesa) . . . . . . . . . . 215 Panowanie Kleopatry VII. Pierwszy okres: do śmierci Cezara. . . 216 Panowanie Kleopatry VII: lata 44 - 30 . . . . . . . . . . 217 Sprawy dyskusyjne. Ocena postaci i polityki Kleopatry VII . . . . . 219 Sprawy dyskusyjne. Stan Egiptu za czasów Kleopatry VII . . . . . 225 Sprawy dyskusyjne. Czynniki upadku monarchii Ptolemeuszów . . . . 228 Nowy porządek Oktawiana . . . . . . . . . . . . . 230 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 VII. Państwo Seleukidów . . . . . . . . . . . . . 235 Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Kształtowanie się terytorium państwa Seleukidów . . . . . . . 237 Charakterystyka geograficzna państwa Scleukidów . . . . . . . . 239 Stolice Seleukidów . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Panowanie Antiocha 1 (281 - 261 r.) . . . . . . . . . . . 246 Panowanie Antiocha II (Theosa) . . . . . . . . . . . 248 Zaburzenia po śmierci Antiocha I1. Seleukos II . . . . . . . 248 Wojna bratobójcza . . . . . . . . . . . . . . . 249 Seleukidzki Wschód w 111 w. . . . . . . . . . . . . . 249 Pierwsze secesje. Andragoras w Partii . . . . . . , . . . . 253 Uniezależnienie się Baktrii. Problem Persydy . . . . . . . . . 253 Seleukos III. Początki panowania Antiocha III . . . . . . . . IV wojna syryjska . . . . . . . . . . . . . . . 256 Operacje Antiocha III w Azji Mniejszej . . . . . . . . . . 256 Wyprawa wschodnia Antiocha III . , . . . . . . . . . 257 V wojna syryjska . . . . . . . . . . . . 259 Działania Antiocha III w Azji Mniejszej i Grecji. Wojna z Rzyme 260 Pokój w Apamei (188 r.) i jego konsekwencje . . . . . . 261 Dalsze losy papstwa baktryjskiego . . . . . . . . . 262 Scleukos IV . . . . . . . . . . . . . . . . 263 Początki panowania Antiocha IV . . . . . . . . . 263 VI wojna syryjska . . . . . . . . . . . 264 Konflikt z Żydami . . . . . . . . . . . . 264 Koniec panowania Antiocha IV . . . . . . . . . . . 265 Panowanie Demetriusza 1 . . . . . . . . . . . . . 265 Panowanie Demetriusza II . . . . . . . . . . 266 Ostatnie sześćdziesiąt lat dziejów dynastii . . . . . . . . . . 268 Pont Procesy rozkładu monarchii . . . . . . . . . . . 269 Struktura polityczna państwa Seleukidów . . . . . . . 270 Urzędnicy. Elita dworska . . . . . . . . . . . . . 271 Dochody . . . . . . . . . . . . . . . 272 Działalność kolonizacyjna . . . . . . . . . . 273 Niegreckie miasta monarchii Seleukidów . . . . . . . . . 278 Armia . . . . . . . . , . . . . . . . 278 Sprawy dyskusyjne. Struktura własności ziemskiej . . . . . . . . 282 Sprawy dyskusyjne. Chłopi królewscy . . . . . . . . . 288 Sprawy dyskusyjne. Zasięg wpływów kultury greckiej w centrum państwa Seleukidów (Syria, Celesyria, Cylicja) . . . . . . . . . . . 290 Sprawy dyskusyjne. Zasięg wpływów kultury greckiej na Wschodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 i Syria rzymska . . . . . . . . . . . . . . 305 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . 307 VIII . Żydzi . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Stosunki etniczne w Palestynie . . . . . . . . . . . . 308 Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 Diaspora . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Stosunki gospodarcze i społeczne w żydowskich społecznościach Palestyny. 312 Polityka obcych władców wobec Judei . . . . . . . . . . 315 X. Religijne źródła konfliktów w Palestynie . . . . . . . . . 316 Proces hellenizacji Żydów . . . . . . . . . . . . . 318 Początek seleukidzkiego panowania . . . . . . . . . . . 320 Antioch IV a Żydzi . . . . . . . . . . . . . . . 322 Sprawy dyskusyjne. Motywy działania Antiocha IV . . . . . . 324 Powstanie Machabeuszów . . . . . . . . . . . . . . 329 Narodziny niezależnego państwa żydowskiego . . . . . . . . 330 Rzym a Judea . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 Religia żydowska. Charakterystyka ogólna . . . . . . . . 333 Świątynia i synagogi. "Uczeni w Piśmie" . . . . . . . . . . 337 Ugrupowania religijne . . . . . . . . . . . . . . 338 Życie religijne diaspory . . . . . . . . . . . . . . 342 Uniwersalizm ver.su.s partykularyzm . . . . . . . . . . . 345 B~ Sprawy dyskusyjne. Żydzi a grecka cywilizacja . . . . . . . . 347 Bibliografia , . . . . . . . . . . . . . . . 354 XI. IX. Azja Mniejsza i przyległe do niej terytoria północno-wschodnie 355 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 Miasta greckie Azji Mniejszej . . . . . . . . . . . . . 356 Państwo Attalidów . . . . . . . . . . . . . 361 Początki i obszar . . . . . . . . . . . . . 361 Panowanie Eumenesa I i Attalosa I . . . . . . . . 364 Pergamon w sojuszu z Rzymem . . . . . . . . . 365 Attalos III. Rewolta Aristonika . . . . . . . . . . 366 Powstanie prowincji Azji . . . . . . . . . . . . 367 Sprawy dyskusyjne. Charakter powstania Aristonika . . . . . 368 Sprawy dyskusyjne. Motywy testamentu Attalosa III . . . . 372 Attalidzi a miasta greckie . . . . . . . . . . 374 Pergamon jako ośrodek kultury . . . . . . . . 375 Galaci . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 Bitynia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 377 Pont . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Kraj . . . . . . . . . . . . . . . . 378 Początki dynastii i jej charakter . . . . . . . 379 Pierwsi wielcy władcy . . . . . . . . . . . . . 380 Początki panowania Mitrydatesa VI . . . . . . . . . 380 Zamiary Mitrydatesa VI. Jego zasoby . . . . . . . . . 381 I wojna Mitrydatesa z Rzymem . . . . . . . . 383 II i III wojna Mitrydatesa z Rzymem . . . . . . . . 386 Koniec panowania Mitrydatesa VI . . . . . . . . 386 Kapadocja . . . . . . . . . . . . . . . . . 388 I Armenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 389 I Państwa położone nad Eufratem: Melitene, Kommagene, Sofene, Osroene . . Piraci w Cylicji . . . . . . . . . . . . . . . . 393 ' Początki rzymskiego panowania w Azji Mniejszej. Organizacja prowincji. Pierw sze czterdzieści lat . . . . . . . . . . . . . . 395 System poboru podatków . . . . . . . . . . . . . 397 Porównanie panowania władców hellenistycznych i Rzymu . . . . . 400 ~ Represje po wojnach Rzymu z Mitrydatesem . . . . . . . 401 Nowy porządek wprowadzony przez Pompejusza . . . 402 Czasy wojen domowych . . . . . . . . . . . . . 4 Azja Mniejsza w czasach wczesnego cesarstwa . . . . 404 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . 407 X, Miasta greckie . . . . . . . . . . . . . . . 408 Aspekty urbanistyczne . . . . . . . . . . . . . . . 408 Aspekty gospodarcze i społeczne . . . . . . . . . . 416 Instytucje polityczne miast hellenistycznych . . . . . . . . . 419 Finanse miejskie . . . . . . . . . . . . . . 424 Polis i ich dobroczyńcy (euergetai) . . . . . . . . . . 426 Sprawy dyskusyjne. Czy polis w czasach hellenistycznych przeżywała kryzys? ........ 429 Polis greckiego świata w czasach rzymskiego panowania . . . . . . 433 Kształcenie w hellenistycznych polis . . . . . . . . . . 434 Efebia . . . . . . . . . . . . . . . . 437 Uczestnicy ćwiczeń w gimnazjonie poza efebami . . . . . . . . 439 Wychowanie fizyczne. Zawody. . . . . . . . . . . . 440 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 443 XI. Kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444 Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . : . . . 444 Krasomówstwo . . . . . . . . . . . . . . . 445 Historiografia . . . . . . . . . . . . . . 447 Filozofia . . . . . . . . . . . . 452 553 Nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464 Poezja . . . . . . . . . . . . . . . . . 473 Menander . . . . . . . . . . . . 473 Nowa poezja . . . . . . . . . . . . . . 476 Uwagi końcowi . . . . . . . . . . . . . . . . 486 Sprawy dyskusyjne . . . . . . . . . . . . . . . . 487 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . 491 XII. Religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492 Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . 492 Religia tradycyjna . . . . . . . . . . . . . 494 Nowe zjawiska w wierzeniach epoki hellenistycznej. Charakterystyka ogólna . 495 Grecy wobec bóstw wschodnich. Charakterystyka ogólna . . . . . . 501 Sarapis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 Izyda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504 Sprawy dyskusyjne Problemy upowszechniania się kultów bóstw wschodnih 506 Sprawy dyskusyjne. Problem kryzysu religii tradycyjnej . . . . . . 509 Kult władców . . . . . . . . . . . . . . . . . 512 Sprawy dyskusyjne. Religijne treści kultu władców . . . . . . . 516 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . 521 ========== Indeks autorów współczesnych . . . . . . . . . . . . . . 523 Indeks osób starożytnych i postaci mitycznych . . . . . . . . . . 525 Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . 533 Spis map . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 544 Spis ilustracji w tekście . . . . . . . . . . . . . . . . 545 Spis ilustracji na wkładkach . . . . . . . . . . . . . . . 547 I. Wstęp Uwagi wstępne na temat treści tego tomu i jej układu Z wyprawami Aleksandra zaczyna się nowy okres w dziejach Greków, który przywykliśmy nazywać okresem hellenistycznym lub hellenizmem. Rozszerzenie granic świata greckiego, współistnienie C'Jreków i ludów Wschodu na perskich niegdyś terytoriach, narodziny monarchii, których rozmiary i potęga nie miały sobie równych w poprzedniej historii Hellady, stworzyły nowe warunki, nowy porządek życia. Choć początek nowej epoki rysuje się przed nami wyraźnie, a jej oryginalność jest poza wszelką dyskusją, nie powinniśmy tracić z oczu związków tej nowej fazy greckiej cywilizacji z fazą, która ją poprzedziła. W wielu dziedzinach będą one tak silne, że przychodzi się wahać czy cezura wyznaczona zmianą politycznej mapy świata winna służyć także historykowi s-rtuki wojennej, gospodarki, kultury, w których to sferach podstawowe zmiany nastąpiły bliżej początku w. IV niż jego końca. Tradycyjnie uważa się za kres epoki hellenistycznej czas rzymskiego podboju, który wypada dla różnych terytoriów rozmaicie, od połowy 111 w., kiedy to znaczna część Sycylii stała się prowincją rzymską, aż po r. 30, gdy przestało istnieć państwo Ptolemeuszów. W dziejach społeczności hellenistycznych przejęcie władzy przez Rzym stanowiło zawsze istotną cezurę, ale zmiany, które wynikały z tego faktu nie zawsze były jednakowo głębokie. Po pierwsze - rozmaicie układały się sprawy na różnych terytoriach. W dziejach Azji Mniejszej, na przykład, przewrót wywołany podbojem nie był tak głęboki jak w Egipcie, gdzie czasy Oktawiana oznaczają narodziny zdecydowanie nowego sposobu sprawowania władzy. Inne były skutki rzymskiego panowania w Grecji właściwej, na terenie której nowy status był realizowany etapami, inne na ziemiach należących w I w. do ostatnich przedstawicieli Seleukidów. Po drugie - czasy rzymskie nie dla wszystkich dziedzin życia niosły wyraźny przełom. O ile zmiany w sferze stosunków politycznych były bardzo wyraźne, to gospodarka, struktury społeczne, kultura podlegały im w o wiele mniejszym stopniu. Zwłaszcza tę ostatnią cechuje znaczna autonomiczność; cezury wyznaczone wydarzeniami 5 politycznymi nie dają się do niej stosować, a zasadnicza tożsame greckiej wczesnego cesarstwa z kulturą grecką doby hellenizmu jest Na wszystkich terenach wschodnich objętych rzymskim pa okres wojen między wielkimi wodzami republiki, od Sulli poczt bardzo trudny dla ich mieszkańców. Dopiero objęcie władzy przez ~ i następująca stabilizacja wewnętrzna imperium stworzą nowi w której zapanuje nowy ład, trwający już bez większych zmian prze dwa wieki. Świadomość trudności, występujących przy określeniu końca lenistycznej, skłoniła nas do poprowadzenia naszego wykładu niec nakazuje naukowa tradycja. Staraliśmy się dojść w nim do okresu, na danym terytorium ukształtował się nowy ład w sposób trwały. `, osiągały prowincje w różnych latach, stąd w naszym podręczni) dziejów poszczególnych krain zostanie doprowadzony do różnyc Rzeczownik "hellenizm" jest dzisiaj terminem o funkcji czy dyzacyjnej: używany jest dla oznaczenia pewnego okresu dziejów greckiej, ujętego wyłącznie z punktu widzenia chronologicznego (uw angielskie "hellenism" i francuskie "hellenisme" mają zupełnie inne niż polskie słowo "hellenizm", niemieckie "Hellenismus", rosyjskie znaczą one mniej więcej "cywilizacja grecka", "greckość"). Tak s miotnik "hellenistyczny" (niemiecki "hellenistisch", francuski "heli angielski "hellenistic", rosyjski "ellinisticzeskij") służy tylko do ke nia czegoś jako należącego do pewnego okresu. Oczywiście uźyci zakłada przekonanie, że dany odcinek dziejów wyróżnia się dostat ważnych cech, by warto go było wyodrębnić jako osobny okres, n jednak na źadne jego konkretne cechy. Nie zawsze tak było. Historyk, który jako pierwszy w latach d i trzydziestych X1X w. posłużył się słowami "hellenizm", "hel ("Hellenismus", "hellenistisch") dla wyodrębnienia pewnego odci mianowicie Johann Gustav Droysen, uczynił to dlatego, że uważ przydatne dla scharakteryzowania tego okresu, dla sygnalizo z jego podstawowych cech. Warto się na chwilę nad tym zat Opierając się na błędnej, a od XVIII w. zakorzenionej w według której język grecki mówiony w krajach Wschodu zd Aleksandra Wielkiego miałby zmieszać się z językami oriental -hybrydą, "dialektem hellenistycznym" (sąd taki z kolei opierał interpretacji terminu hellenistai występującego między inny Apostolskich, 6,1). J. G. Droysen postanowił nazwać "he wszystko co, jego zdaniem, działo się w życiu społeczności gre nich od czasów podbojów Aleksandra do późnej starożytn mianowicie, że ten wielki odcinek dziejów można scharak proces mieszania się kultury greckiej i "świata wschodnieg Owo mieszanie się Droysen ujmował w sposób wcale obrażał on sobie kulturę grecką tego czasu jako ducha "oświecenie" atakujące i rozkładające wszelką rzeczywistość z 6 na mocy siły inercyjnej tradycji. Zrodzone ze "świata grecki ultury V w. p.n.e. "oświecenie" zniszczyło najpierw swój świat macierzysty, a potem, wista. od czasu wypraw Aleksandra, rzuciło się na "świat wschodni", trwający od niem wieków w nieruchomym życiu tradycyjnym, podobnym do życia przyrod był niczego i zaczęło go rozkładać. Postępujący proces niszczenia wierzeń, fana obyczajów, więzi społecznych doprowadził w końcu cały świat antyczny do ację, krańcowego nieszczęścia, przemienił społeczności antyczne w zatomizowaną tępne masę ludzi zrozpaczonych, łaknących zbawienia. To dzieło zniszczenia, dokonane przez rewolucyjnego ducha, było niezbędne po to, by chrześcijańhel- stwo mogło powstać, rozpowszechnić się i zwyciężyć - chrześcijaństwo, które j niż w swojej zasadniczej idei stanowi pogodzenie się Boga i świata, ducha 'rym i przyrody, rozumu i tradycji. "Hellenizm" był więc opatrznościowym, zację twórczym kryzysem, końcem świata antycznego, umożliwiającym powstanie kład świata nowego, nieskończenie wyższego. W miarę jak Droysen postępował w realizacji swojego planu pisania rio- historii tak pojmowanego "hellenizmu" i zajmował się badaniem dziejów zacji III w. p.n.e. (do późniejszych czasów nie doszedł), rzeczywistość, która owo ukazywała się mu w toku pracy nad źródłami, zaczynała wyglądać inaczej niż nie sobie początkowo wyobrażał. Zamiast rozkładu "świata wschodniego" przez m", "oświecenie" zrodzone ze "świata greckiego", odkrywał on kształty konkret- rzy- nych tworów cywilizacji greckiej III w.: typ i organizację wielkich monarchii, e", rolę starych i nowych miast greckich wewnątrz tych monarchii, nowe formy wa- kultury. Przy tym nie zadawał sobie pytania czy lub w jakiej mierze i w jaki łów sposób ta przez niego odkrywana i fascynująca go rzeczywistość daje się zbą zmieścić w obrazie "hellenizmu" stojącym u źródeł jego przedsięwzięcia i nadal uje mu przyświecającym. Rozpoczęte przez Droysena badania nad konkretnymi zjawiskami składach jącymi się na cywilizację grecką I1I w. były kontynuowane przez wielu y" historyków i filologów począwszy od lat osiemdziesiątych XIX w. (sprzyjała 'w, temu rosnąca fala odkryć papirologicznych i epigraficznych). Uczeni ci za zarzucili bez wahania, a nawet bez żadnego zastanawiania się, droysenowski nej obraz "hellenizmu" noszący widoczne znamiona myśli heglowskiej. Zachowali nazwę "hellenizm", "hellenistyczny", ale tylko jako wygodny termin umowny ii, dla oznaczenia okresu dziejów państw greckich i greckiej kultury od wypraw ez Aleksandra Wielkiego do czasu, kiedy ostatnie państwo greckie zostało się wchłonięte przez imperium rzymskie. Stosunkami między kulturą i cywilizacją ej grecką tego okresu a kulturami i cywilizacjami ludów Wschodu mniej się już ch interesowali. to Problematyka ta nie mogła jednak na długo pozostawać poza polem d_ zainteresowania nowoczesnych badań. W historiografii XX w. upowszechniła n się myśl, że cywilizacja grecka okresu hellenistycznego przez sam fakt o współistnienia z innymi cywilizacjami była w jakiś sposób przez nie warun kowana i z kolei na nie w jakiś sposób oddziaływała. Na pytanie jak reagowały na obecność Greków wschodnie społeczności 0 odpowiedzi bywają różne, od tych, które kładą nacisk na mieszanie się kultur, ą do drugiej skrajności: tezy o daleko posuniętej izolacji, w której żyć miały obie strony. Problematykę zasięgu wzajemnych wpływów będziemy podejmować 7 w tym tomie przy różnych okazjach. Z góry warto chyba powiedzieć, że podobnie jak większość badaczy zajmujących się dziś tymi kwestiami, jesteśmy przekonani, iż spierać się należy nie o fakt przenikania się cywilizacji, ten jest poza wątpliwościami, natomiast trzeba dyskutować nad stopniem zaawan- sowania tego procesu. Dodamy do tego następującą uwagę: przejmowanie obcych treści kulturowych nie zależało wyłącznie od tego, czy strony utrzymywały ze sobą dobre czy złe stosunki, nienawiść nie chroni przed uleganiem obcym wpływom. W naszych rozważaniach na temat charakteru cywilizacji hellenistycznej powracać będzie pytanie o to, jak daleko sięga jej jednolitość. Dzisiejsi badacze hellenizmu wahają się w swych ocenach kładąc nacisk już to na jedność, już to na różnorodność hellenistycznej cywilizacji. Uważny czytelnik dzieł wydanych w ostatnim półwieczu przekona się, że uczeni są obecnie skłonni raczej do wysuwania na plan pierwszy terytorialnych odrębności, niektórzy z nich posuwają się tak daleko na tej drodze, iż formułują tezę o istnieniu nie jednego, a kilku hellenizmów. Z naszej strony jesteśmy zdania, że nie musimy (więcej - nie powinniśmy) dokonywać jednoznacznych wyborów w tej kwestii, obie odpowiedzi są słuszne, z tym że dotyczą różnych sfer zjawisk. Jasne jest dla nas, że źródłem jednolitości hellenizmu byli Grecy i ich cywilizacja, źródłem różnorodności ludy Wschodu i ich cywilizacje. Chcielibyśmy w tym miejscu podzielić się z czytelnikami trudnościami, na jakie napotkaliśmy przy pisaniu tego tomu, w poważnym stopniu bowiem wpłynęły one na jego ostateczny kształt. Po pierwsze - musieliśmy się liczyć z tym, że epoka hellenistyczna jest nieobecna w tym, co z pewnym przybliźeniem można nazwać współczesną potoczną świadomością historyczną. Większość czytelników tego dzieła niewiele wie o czasach, które będziemy opisywać, gdyź właściwie nic się o nich nie mówi w szkole, a prace popularnonaukowe rzadko tylko poruszają tę problematykę. Ksiąźki Anny Świderkówny stanowią chwalebny wyjątek od tej reguły. To, że poza szczupłym gronem fachowców ludzie interesujący się historią tak niewiele o hellenizmie wiedzą jest paradoksalne, dla dziejów cywilizacji europejskiej jest to bowiem okres o wielkiej wadze: to właśnie hellenistyczna (a nie archaiczna lub klasyczna) postać kultury greckiej została przez Rzym przejęta i rozwinięta, to od niej Rzymianie nauczyli się poznawać, interpretować i spożytkowywać dorobek kultury greckiej wcześniejszych okresów; to od niej przede wszystkim (choć nie wyłącznie, to prawda) wywodzą się wartości kulturalne świata antycznego, które średniowiecze bizantyjskie i średniowiecze łacińskie zachowały i pielęgnowały, a następnie przekazały Odrodzeniu. Ponadto wiedza o hellenistycznej fazie cywilizacji greckiej jest jednym z niezbędnych warunków dla historycznego rozumienia powstania 8 chrześcijaństwa. Po drugie -- skomplikowana problematyka historii politycznej jest trudna do wyłoźenia. Historyczna scena była rozległa: od granic Iranu po Italię działo się jednocześnie niezmiernie wiele. Jasne opowiedzenie tych wydarzeń okazuje się niemal niemożliwe; liczba aktorów różnej rangi: królów, dowódców, miast, federacji grających w tych samych latach swe role w różnych miejscach hellenistycznego świata, może przyprawić o zawrót głowy. Po pierwszym okresie (mniej więcej od 272 r.), gdy da się jeszcze zbudować pewien obraz całościowy, wypadnie relacjonować historię polityczną wedle regionów odpowiadających, z grubsza, wielkim monarchiom. Wynikają z tego nieuchronne powtórzenia. O wojnach syryjskich, na przykład, trzeba mówić tak z perspektywy Ptolemeuszów, jak i Seleukidów, inaczej obraz obu dynastii uległby skrzywieniu. Po trzecie trudności wykładu nie dotyczą bynajmniej wyłącznie historii politycznej. Bogactwo form życia społecznego, gospodarczego, ustroju, kultury duchowej i materialnej sprawia, że gdy przystępujemy do charakterystyki stosunków panujących na obszarze jakiegoś większego regionu, różnice między stanem rzeczy w rozmaitych krainach, czy nawet rozmaitych miastach, uniemożliwiają nieraz łączne omawianie tematu. Inne są urządzenia seleukidrkiej Syrii, inne w sąsiedniej Babilonii, gdyż różna była przeszłość tych obszarów i różny typ stosunków w nich panujących w momencie podboju przez Aleksandra Wielkiego. Inna jest Etolia, inne są miasta Peloponezu, Aleksandria w Egipcie nie da się charakteryzować razem z Memtis. Po czwarte na honorowym miejscu autorskich trudności należy wymienić niedoskonałość wiedzy o lej epoce. Źle mamy stan obszarów przyszłego hellenistycznego świata w chwili podboju Aleksandra. W części ta niewiedza jest zawiniona przez dzisiejszych historyków, rzadko się bowiem zdarza, aby ci, ktcirzy podejmują badania nad hellenizmem mieli specjalistyczne wykształcenie umo~liwiające im posługiwanie się zarówno tekstami w języku greckim, jak w językach wschodnich. Ponadto egiptolodzy, historycy Mezopotamii, Persji niechętnie podejmują badania nad okresem poprzedzającym bezpośrednio czasy hellenistyczne. Jednak nie wszystko da się sprowadzić do złego przygotowania badaczy. Liczyć się trzeba z obiektywną szczupłością źródeł powstałych w czasach hellenistycznych poza sferą działania macedońsko-greckiego aparatu władzy. W sumie nasze spojrzenie jest ciągle spojrzeniem "od strony" Greków. Ale i dla greckiego punktu widzenia nie zawsze mamy dobre źródła. Braki w źródłowej dokumentacji przypominać będziemy wielokrotnie. W tym miejscu chcielibyśmy poruszyć tylko dwie kwestie. Stosunkowo dużo wiemy o historii politycznej, ale jest to wiedza niepewna, nieciągła i rozpaczliwie nierówna. W efekcie rekonstrukcja wydarzeń jest wielce hipotetyczna. Dotyczyć to może nawet podstawowych faktów i dat. Jest tych miejsc spornych tyle, że nie można uwzględniać dyskusji na ten temat w naszym wykładzie, gdyź trzeba byłoby napisać dzieło o innym charakterze, kształcie, objętości. Stąd się wzięła rezygnacja dla tej dziedziny z referowania stanu badań i decyzja przedstawienia "gotowej" wersji. Niewiele 9 tylko paragrafów opatrzonych tytułem "sprawy dyskusyjne" dotyczy historii politycznej. Niestety mało miejsca zajął w tym dziele wykład problematyki gospodarczej (z wyjątkiem Egiptu stanowiącego casus specjalny z racji nie występujących na innych terytoriach źródeł papirologicznych). Nie wynika to bynajmniej z naszych poglądów o tym, co w historii jest ważne, lecz bierze się z niedostatków wiedzy o tej dziedzinie życia. Niedostatków - a nie braku informacji. Źródła rozmaitego rodzaju dostarczają nam ogromnej liczby wiadomości, badania wykopaliskowe powiększają ich masę nieustannie. Jednak zbudowanie sensownego obrazu całościowego, ułożenie tych informacji w ciągi, wyjście poza etap zestawiania faktów jednostkowych, napotyka na wielkie trudności, tym większe, że rozłożenie w czasie i przestrzeni tych świadectw jest zdecydowanie nierówne. Dobrze będzie posłużyć się przykładem. W ekonomice wielką rolę odgrywała praca niewolników obecnych w warsztatach rzemieślniczych, kopalniach, kamieniołomach i także w gospodarstwach rolnych. Mówią o tym rozmaite źródła pisane. Mimo znacznej liczby wzmianek na ten temat nie jesteśmy w stanie przejść od stwierdzenia, że niewolnicy pracują, do stwierdzeń typu kwantytatywnego, które by zawierały odpowiedź na pytania o to, jaka część warsztatów ich zatrudniała, ilu niewolników pracowało, w jakich gałęziach produkcji, jakie trendy dadzą się w tych sprawach uchwycić, czy liczba gospodarstw wykorzystujących pracę niewolną w dobie hellenistycznej rosła czy nie. Niemożność udzielenia odpowiedzi na te pytania prowadzi w konsekwencji do usunięcia problematyki niewolniczej na margines wykładu. Podobnych przykładów dałoby się wyliczyć więcej. Dodać chcemy, że bynajmniej nie sądzimy, iż nie należy zajmować się historią gospodarki czasów hellenistycznych, jednak można to czynić w studiach szczegółowych, których zadaniem jest przede wszystkim zestawienie informacji na określony temat; w podręczniku, takim jak ten, nie ma miejsca na suche wyliczanie faktów bez myśli porządkującej, gdyż niewiele by z niego naszym czytelnikom przyszło. Wszystkie wyłożone tu trudności komplikowały wewnętrzny układ podręcznika. Przyjęte rozwiązanie wyda się na pierwszy rzut oka niekonsekwentne. Na przykład rozdziały poświęcone regionom nie są zbudowane wedle tego samego planu, charakterystyka typu monarchii i sztuki wojennej wypada zaraz po wstępnej prezentacji historii politycznej a nie na końcu, razem z polis itd. Wydawało nam się jednak, że sztywne trzymanie się jednego schematu przyniosłoby więcej szkody niż pożytku i że należy przyjąć punkt widzenia czytelnika, studiującego podręcznik po kolei, i któremu trzeba pewne sprawy ogólne wyjaśnić w określonych miejscach. Dalecy byliśmy od ambicji zaprezentowania w sposób kompletny dziejów kultury epoki hellenistycznej. Jest ona tak różnorodna, bogata i wyrafinowana, że nie da się jej przedstawić wyczerpująco w krótkim zarysie bez popełnienia nieuchronnych uproszczeń, bądź zamienienia naszego wykładu w wykaz nazwisk i dzieł. Osoby zainteresowane dziejami literatury, filozofii, nauki, sztuki muszą po informacje i oceny sięgać do istniejących i dostępnych 10 (przynajmniej w bibliotekach) podręczników poświęconych tym dziedzinom. Nie oznacza to, by problematyka kultury została z tego tomu całkowicie wyłączona. Czytelnik znajdzie tu wiadomości o systemie wychowawczym, bez znajomości którego mentalność epoki hellenistycznej byłaby niezrozumiała. Zamieściliśmy także charakterystykę podstawowych cech myśli filozoficznej i literatury, istotnych dla uzyskania całości obrazu tej fazy 'greckiej cywilizacji. Daty bez dodatkowych objaśnień odnoszą się do czasów przed początkiem naszej ery. Jeśli przekład tekstu antycznego nie został opatrzony nazwiskiem tłumacza znaczy to, że bierzemy za niego odpowiedzialność. Zdarza się, że niektóre teksty tego samego antycznego autora są przypisane jakiemuś tłumaczowi, inne zaś nie. Jest to efekt naszych interwencji w cudze tłumaczenia, których dokonywaliśmy, gdy stwierdzaliśmy pojawienie się błędów. Dotyczy to szczególnie tłumaczenia Polibiusza dokonanego przez Seweryna Hammera, niestety budzi ono wiele zastrzeżeń. Z największym naciskiem chcemy powiedzieć, że ilustracje są integralną częścią naszego dzieła, nie zaś wyłącznie jego ozdobą. Podpisy pod nimi na ogół nie powtarzają treści zawartych w wykładzie, prosimy więc uważnie je czytać. Benedetto Bravo jest autorem rozdziału XII (Kultura), pozostałe napisała Ewa Wipszycka. Źródła Charakterystyka źródeł dla dziejów poszczególnych regionów i dziedzin hellenistycznej cywilizacji znajdzie się na początku odpowiednich rozdziałów, we wprowadzeniu do całego tomu rezerwujemy miejsce tylko dla tych informacji, które będą potrzebne w toku całej lektury. Zacząć wypada od przedstawienia dzieł historyków antycznych dotyczących całego okresu hellenistycznego, ich przekazy są dla nas niemal zawsze najważniejsze, ich brak zawsze najboleśniejszy. Z ogromnego dorobku historyków greckich doby hellenistycznej dotarła do naszych czasów jedynie część dzieła Polibiusza. Przepadek reszty był wynikiem zmiany gustów literackich, o której warto tu powiedzieć zdań kilka, pozwolą nam one zrozumieć dlaczego tak niewiele dzieł powstałych w tych czasach było w stanie przetrwać upływ wieków. W toku I w. p.n.e. powstał prąd zwany attycyzmem, który polegał na uznaniu za wzór doskonały i wymagający bezwzględnego naśladownictwa języka i stylu charakterystycznego dla prozy attyckiej wieku V i IV. Z wychwalaniem walorów starszej literatury szło potępienie prozy hellenistycznej napisanej językiem wspólnym warstwom oświeconym całego świata hellenistycznego, tzw. koine, który ukształtował się od połowy IV w. 11 Znamienny jest w tej sprawie sąd Dionizjusza z Halikarnasu żyjącego w I w.: Umiejętne zestawienie wyrazów jest chyba tą zasadniczą cechą, która różni poety od poety, mówcę od mówcy. Niemal wszyscy starożytni autorzy bardzo się o to troszczyli. Późniejsi - z mafymi wyjątkami - , już nie dbali o ukfad. Z biegiem czasu tu sprawa ufegfa cafkowitemu zaniedbaniu, gdyż nikt nie sądvil, że ukfad jest czymś istotnym i przyczynia sil jakoś do piękna mowy. Toteż pozostawili po sobie tak ufoźone utwory, że nikt nie ma ochoty przeczytać ich do końcu. Mamy na myśli Fylurchosu, Durisa, Polibiusza, Psaona, Demetriuszu z Kallutis, Hieronima, Antygona, Heraklidesa, Hegezjanaksa i tysiące innych. Dzień by mi nie wystarczyf na wyliczenie ich nazwisk (tł. W. Madyda). Nazwiska przytoczone przez Dionizjusza to nazwiska najwybitniejszych historyków doby hellenistycznej' Właśnie utrata ich dzieł stwarza tak wielkie trudności dzisiejszym badaczom tych czasów. Wspomniany już wyżej Polibiusz (ur. ok. 200, zmarł ok. 1 10 r.) należał do jednej z najwybitniejszych rodzin w Megalopolis, w Arkadii. Był wysokim urzędnikiem Związku Achajskiego, należąc do grupy niechętnej Rzymowi, po bitwie pod Pydną (168 r.) został deportowany do Italii razem z innymi politykami o podobnych sympatiach (o tym fakcie będzie mowa, por. s. 120- 121). W Rzymie Polibiusz trafił do kręgu Scypiona Emiliam. Swe dzieło zaczął od 220 r., ale w pierwszych księgach cofał się do wydarzeń z odleglejszej przeszłości, relację doprowadził do 146 r. Jednak zachowana część jego dzieła kończy się na 216 r., a dla partii późniejszych mamy jedynie ekscerpta dające skromne pojęcie o całości. Polibiusz jest powszechnie uznany za dobrego historyka, kompetentnie relacjonującego wydarzenia polityczne. Jego dzieło jest cenne zwłaszcza jako źródło do wydarzeń w Grecji. Wysoka ocena relacji tego historyka nie powinna nam przesłaniać tego, że jest ona podwójnie stronnicza. Polibiusz przedstawia wydarzenia z perspektywy kręgów kierujących Związkiem Achajskim. Jednocześnie w jego dziele do głosu dochodzi rzymski punkt widzenia. Historyk achajski jest przekonany o wyźszości republiki nad światem hellenistyćznym i nieuchronności jej hegemonii. Sąd taki determinuje w poważnym stopniu jego ocenę sytuacji politycznej. Polibiusz nienawidził Etolów i macedońskich królów (zwłaszcza Filipa V); trzeba o tym pamiętać, gdyż nie pozostaje to bez wpływu na wartość jego przekazu, a to tym bardziej, że dobra opinia jaką Polibiusz się cieszy zmniejsza naszą ostrożność w stosunku do tego, co w jego tekście znajdujemy. Krytycznej lektury wymagają także te części dzieła Polibiusza, które są poświęcone problematyce militarnej. Wbrew obiegowym poglądom nie jest on w tej materii autorem kompetentnym. Przepadnięcie całej pozostałej historiografii hellenistycznej zmusza nas do posługiwania się dziełami autorów późniejszych, wykorzystujących prace swych poprzedników w stopniu nie zawsze dającym się ustalić. Z nich na pierwszym miejscu trzeba wyliczyć Diodora Sycylijskiego (I w. p.n.e. - I w. n.e.) z jego Bibliotezką Historyczną. Historia czasów hellenistycznych zajmowała w jego dziele księgi od 18 do 40, przetrwały z nich jedynie trzy pierwsze, z pozostałych mamy jedynie mizerne resztki. Trzy zachowane księgi opowiada 12 ją wydarzenia z czasów diadochów i mają znaczenie kapitalne, gdyż Diodor wykorzystał przy ich pisaniu bardzo dobre źródła: dla lat 329 - 274 Hieronima z Kardii, naocznego świadka większości opisywanych wydarzeń, dla lat 281 - 280 Durisa z Samos oraz Timajosa z Tauromenion dla dziejów Greków sycylijskich i italskich. Rozstrzygnięcie skąd pochodzą informacje zawarte w posiadanych przez nas fragmentach dzieła Diodom jest często niemożliwe. Wiemy, że korzystał z Polibiusza i Posejdoniosa z Apamei, ale w jakim zakresie -- trudno powiedzieć. Na drugim miejscu trzeba wymienić biografie Plutarcha poświęcone Eumenesowi, Demetriuszowi Poliorketesowi, Pyrrusowi, Agisowi, Kleomenesowi, Aratosowi, Filopojmenowi. Wiele jest też użytecznych informacji w plu- tarchowych żywotach rzymskich polityków: Flamininusa, Emiliusza Paulusa, Krassusa, Cezara, Pompejusza. Biografie te były oparte na szerokich lekturach. Źródłem wiadomości dla czasów diadochów był dla Plutarcha Hieronim z Kardii, dla dziejów Partów Apollodor z Artemity w Mezopotamii. Prawdopodobnie nasz biograf posługiwał się także dziełem Timagenesa z Aleksandrii. Plutarch korzystał również z pamiętników Aratosa (twórcy Związku Achajskiego), które Polibiusz cenił wysoko. Niestety specyficzne prawa biografii, które interesują się mniej meritum sprawy niż charakterem bohatera, zmniejszają wartość żywotów Plutarcha. Z braku innych źródeł musimy posługiwać się skrótem dzieła Pompejusza Trogusa (przełom I w. p.n.e. - I w. n.e.) dokonanym przez nieznanego nam bliżej Justyna. Na ogół się sądzi, że Pompejusz Trogus był dobrym histo- rykiem, niestety nie można tego powiedzieć o jego epitomatorze. Justyn streszczał oryginał nieudolnie, popełniał wiele pomyłek. Stąd jego przekaz wywołuje niekończące się polemiki mające na celu krytyczną ocenę rozmaitych partii jego dzieła. Wielce przydatne jest dla nas dzieło Appiana z Aleksandrii (żył pod koniec I w. n.e. i na początku II), w którym opisane zostały dzieje wojen toczonych przez Rzym z jego kolejnymi przeciwnikami. Jest to historia imperium rzymskiego pisana z pozycji człowieka z zewnątrz, a zarazem kogoś, dla kogo świat rzymski i racje rzymskie były oczywiste, nie budziły już sprzeciwu. Dla historyka hellenizmu ważne są: ks. IX (Wo_jny Mucedoń.skic· i Ilirtjskie), XI (Wojny Syryjskie i Partyj.skie), XII (Wojny z Mitrydatcsem) oraz niektóre ustępy~z Wojen Domowych (ks. XI II - XVII). Appian korzystał ze żródeł o rozmaitej wartości, w tym także dobrych (Hieronima z Kardii, Timagenesa, Polibiusza). Nie był jednak historykiem wielkiej klasy, nie potrafił opracowywać krytycznie zebranego przez siebie materiału. Historyk czasów hellenistycznych znajdzie dla siebie wiele danych w dziele Tytusa Liwiusza (59 p.n.e. - 17 n.e.). W zasadzie jego źródłem dla dziejów III i II w. był Polibiusz, dzięki temu łacińska relacja zastępuje nam zaginione księgi achajskiego dziejopisa. Porównanie tych partii, dla których mamy tekst obu autorów pokazuje, że Liwiusz niejednokrotnie wprowadzał do polibiuszowego opowiadania informacje zaczerpnięte z innych, znacznie gorszych źródeł rzymskiej proweniencji, nie zawsze dobrze streszczał swój pierwowzór, opuszczał rzeczy mniej interesujące Rzymian. Dzieło Liwiusza ma charakter apologetyczny, a w obronie rzymskiego punktu widzenia idzie często ia 14 relacjami niewiele wartymi, byle by dla sprawy rzymskiej pochlebniejszymi. Niestety zachowane księgi zatrzymują się na 167 r., dla czasów późniejszych mamy wyłącznie znacznie nas mniej interesujące, bardzo pośpieszne stresz- czenia. Wspomnę tu jeszćze Strabona z Amasei (I w. p.n.e.). Jest dla nas ważny jako autor dzieła geograficznego, jego obszerna Historia przepadła. Geografia, przedstawiająca w sposób systematyczny i szczegółowy krainy wchodzące w skład świata rzymskiego, zawiera mnóstwo informacji, a w tym także takie, które odnoszą się do przeszłości opisywanych obszarów. Józef Flawiusz (37 - przed r. 100 n.e). ze swymi dwoma utworami: Dawną historią Izraela oraz Wojną Żydowską, jest dla nas cenny nie tylko jako historyk Palestyny (o wartości jego świadectwa dla historii Żydów będzie mowa osobno, por. s. 310 - 311). Musiał on wielokrotnie w swych relacjach uwzględniać wiadomości dotyczące dziejów Ptolemeuszów i Seleukidów. Zwłaszcza dla ostatniego okresu historii tej drugiej dynastii jest niezastąpiony. Słów kilka wypada powiedzieć o autorach dzieł nie zachowanych (bądź znanych nam tylko z fragmentów), którzy są dla nas mimo wszystko bardzo ważni, gdyż posłużyli jako źródła dla wspominanych wyżej utworów oszczę- dzonych przez czas. Ich nazwiska padały już wyżej. Duris z Samos (ok. 340 - ok. 270), uczeń Teofrasta, przez pewien czas był tyranem swego rodzinnego miasta. Autor Makedonika, dziejów Macedonii od wstąpienia na tron Filipa II do 281 r. oraz biografii Agathoklesa. Krytykowano go już w starożytności za nadmierne dążenie do uzyskania dramatycznego efektu w jego utworach, co miało się odbywać kosztem prawdy historycznej. Korzystali z niego na pewno Diodor i Plutarch. Hieronim z Kardii (ok. 350 - 260) miał do czynienia w swym długim życiu z wieloma sławnymi osobistościami. Był towarzyszem Eumenesa z Kardii, po jego zaś śmierci przeszedł na stronę Antygona Jednookiego, stał się także wysokim urzędnikiem u boku Demetriusza Poliorketesa i Antygona Gonatasa. Napisał obszerne dzieło historyczne poświęcone dziejom diadochów. Wydaje się, że był dobrym historykiem, nie tylko świetnie poinformowanym, ale badaczem krytycznym i inteligentnym. Z jego dzieła korzystało bardzo wielu późniejszych autorów. Fylarchos z Aten (lub z Naukratis), żyjący w III w., kontynuował dzieło Hieronima i Durisa tworząc relację o czasach sobie współczesnych. Zatrzymywała się ona na r. 219 (na śmierci Kleomenesa III). Przepadek jego dzieła jest wielką stratą, być może przyczyniły się do niego krytyki Polibiusza, który atakował go za dążenie do osiągania dramatycznych efektów. Korzystał z jego dzieła Plutarch i Pompejusz Trogus. Posejdonios z Apamei syryjskiej (ok. 135 - ok. 50), wybitny filozof stoicki, umysł uniwersalny, zajmował się także historią. Napisał kontynuację Polibiusza (do dyktatury Sulli?, wojen Pompejusza na Wschodzie?) oraz biografię Pompejusza. Miał szerokie zainteresowania, jego dzieło nie było wyłącznie relacją wydarzeń politycznych. Utrata jego jest wielką stratą. Korzystał z niego Appian i Józef Flawiusz (ale ten nie wprost, lecz za pośrednictwem Nikolaosa z Damaszku, oficjalnego dziejopisa Heroda Wielkiego). i. Timagenes z Aleksandrii żył w 1 w., pisał za czasów Oktawiana Augusta. h Przebywał przez długie lata w Rzymie, do którego trafił jako jeniec wojenny. z- Znał Oktawiana, był przyjacielem znanego historyka łacińskiego Azyniusza Polliona. Trudno ustalić wartość jego dzieła, gdyż całkowicie przepadło, choć y czytywano je w starożytności często. Na ogół się sądzi, że Timagenes re- , prezentował kierunek niechętny Rzymowi, ale jak daleko sięgała ta niechęć - trudno powiedzieć. Dla historii Greków na Zachodzie ważne było obszerne dzieło Timajosa z Tauromenion (II połowa IV - pierwsza III w.) rozpoczynające relację od i: czasów mitycznych i doprowadzające ją do r. 264. Nienawidził tyranii, o a Agathoklesa tyrana Syrakuz w szczególności, dawał temu wyraz w swym ie utworze. Polibiusz krytykował Timajosa gwałtownie, prawdopodobnie czę- ściowo niesłusznie, gdyż ten dziejopis sycylijskich i italskich Greków był dobrym historykiem, wrażliwym, rzecz rzadka, na problemy chronologii. Warto wspomnieć, że jest on pierwszym historykiem, który datował wydarzenia według olimpiad. Większość dat czasów hellenistycznych oparta jest na informacjach - zawartych w tabelach kroniki św. Hieronima, która była łacińskim przekładem zaginionej kroniki Euzebiusza z Cezarei, ten zaś z kolei korzystał ze starszych autorów dzieł chronograficznych. Na ogół daty Euzebiusza/Hieronima są poprawne i precyzyjne, a krótkie notki im towarzyszące zawierają niekiedy informacje użyteczne. Niestety nie o całej chronologii naszej epoki da się powiedzieć to, co o datach Euzebiusza/Hieronima. Trudności w tej dziedzinie sprawiają wiele kłopotu dzisiejszym badaczom. Historycy starożytni nie przywiązywali wagi do precyzji w sprawach chronologicznych. Komplikacje właściwe epoce po hellenistycznej, wynikające z równoczesności wydarzeń na różnych terenach, ;że wymagały "zgrania" dat określanych w rozmaity sposób, stwarzało to naszym starożytnym kolegom trudności nie do pokonania. Obyczaj ograniczania liczby imion wewnątrz dynastii powoduje dodatkowe trudności: już autorzy ale antyczni nie wiedzieli czy dany fakt przypisać Antiochowi I czy Antiochowi II, ;lu Ptolemeuszowi IV czy Ptolemeuszowi V. Czytelnik nie powinien więc dziwić się płynności dat, niekiedy sięga ona tak daleko, że te same wydarzenia mogą być umieszczane przez różnych - badaczy nawet w odległości pokolenia. Nasze trudności chronologiczne powiększa konieczność posługiwania się wyciągami z dzieł historycznych. Ich autorzy wyrywali owe wydarzenia z kontekstu, streszczali dłuższe wywody opuszczając to, co dla epitomatora było mniej interesujące. W efekcie często nie wiemy, w jaki ciąg należy ' "wpasować" określoną informację. - Historyk okresu hellenistycznego w większym stopniu niż badacz epoki klasycznej (nie mówiąc już o archaicznej) wykorzystuje w swych badaniach informacje dostarczane przez greckie inskrypcje. Epoka nasza należy bowiem do czasów objętych "inskrypcyjną falą", której natężenie rośnie z biegiem lat, aby osiągnąć swój punkt kulminacyjny w dobie wczesnego cesarstwa. Obfitość tego specyficznego materiału jest tak wielka, że historyk specjalizujący się 15 w studiach nad hellenizmem musi być zarazem epigrafkiem, niewiele jest bowiem tematów, przy opracowywaniu których napisy nie mogłyby być pomocne. Inskrypcje są dla nas podstawowym materiałem źródłowym pozwalającym na poznanie · rozmaitych aspektów działania polis, o wiele mniej są przydatne dla badań lad innymi dziedzinami świata hellenistycznego. Spośród różnych kategorii napisów najważniejsze dla historyka naszej epoki są teksty uchwał rad i zgromadzeń obywatelskich, które stanowią olbrzymią dokumentację działalności tych ciał (ale, rzecz ważna, bynajmniej nie kompletną; tylko część uchwał - tę, która miała trwać wiecznie - ryto na kamieniu). W postaci inskrypcji publikowano traktaty między polis: umowy o pokój, przymierze, o tryb załatwiania spraw spornych między obywatelami obu stron, arbitraże. Mamy sporo tekstów umów między państwami a osobami prywatnymi (o pożyczki, wykonanie robót publicznych itp.), list obywateli, urzędników, efebów. Szczególne miejsce wśród źródeł stojących do dyspozycji badacza dziejów hellenistycznej polis zajmują uchwały honoryfikacyjne, to jest takie, które przyznawały określonej osobie zaszczyty i przywileje w nagrodę za zasługi dla polis. Wedle ich wzoru także mniejsze zbiorowości: oddziały żołnierzy, grupy efebów, stowarzyszenia podejmowały swoje uchwały i dbały o ich uwiecznienie. Uchwały honoryfikacyjne stanowią najbogatsze źródło dla funkcjonowania miasta i jego specyficznej mentalności. Odbijają się w nich także wydarzenia z "wielkiej polityki" dlatego, że działalność sławionych w nich ludzi z nią się wiązała. Chwalono dowódców za zdyscyplinowanie ich żołnierzy, posłów za skuteczne zabiegi dyplomatyczne u wielkich tego świata, polityków za dobre kierowanie sprawami miasta w trudnych, niekiedy szczegółowo opisywanych sytuacjach. Ryto na kamieniu pochwały monarchów, wodzów rzymskich, dodając do nich szczegółowe uzasadnienia. Ten typ dokumentacji uzupełnia szczupłe dane źródeł historiograficznych. Takźe informacje o lokalnych wydarzeniach, które antycznych historyków mniej interesowały mogą do nas dotrzeć za pośrednictwem inskrypcji. Najważniejsze jest dla nas w inskrypcjach to, czego w źródłach historiograficznych nie znajdziemy. Historycy pisali o tym, co było dla nich i ich publiczności najbardziej dramatyczne i wzniosłe, o czynach królów i miast, traktatach, walkach wewnętrznych, intrygach. Inskrypcje pozwalają lepiej poznać instytucje polis pokazując je w działaniu. Pogłębiają także naszą wiedzę o stosunkach społecznych w miastach i ich prawie. Historyk religii z za- chowanych na kamieniu praw sakralnych czerpie wiadomości o rytuale kultu publicznego; dedykacje prywatne i napisy-wystawiane przez stowarzyszenia pokazują ku jakim bóstwom zwracała się pobożność indywidualna. Jednak inskrypcje o wielu sprawach mówią nam mało lub nie mówią wcale, gdyź nie było powodu dla którego należałoby określoną informację tak zapisać, aby trwała przez wieki. Niestety przynoszą one niewiele wiadomości o gospodarce, a te, które jakieś dane zawierają, pokazują nam przypadki 16 pojedyncze nie dostarczając podstawy do uogólnień. Dotykamy tu bardzo istotnej cechy materiału epigraficznego: napisy odnoszą się do konkretnego miejsca i czasu, konkretnych ludzi i wydarzeń. Gdybyśmy ich mieli bardzo wiele, gdyby tworzyły ciągi dające się badać statystycznie, moglibyśmy się tą właściwością napisów nie przejmować; ponieważ jednak tak nie jest, jeśli nie znajdziemy pomocy w źródłach literackich, nie będziemy w stanie ustalić czy zjawisko obserwowane w danym miejscu występowało także i w innych (na przykład: czy trudności gospodarcze lub konflikty społeczne poświadczone w danej polis powtarzały się gdzie indziej). Czytelnik paragrafów poświęconych sprawom dyskusyjnym przekona się, że bardzo często u podstaw debat nad jakąś kwestią leży interpretacja tekstów napisów, gdy nie wiadomo czy informacje w nich zawarte trzeba odnieść tylko do polis lub do krainy gdzie dana inskrypcja powstała, czy tez uznać, że wyciągnięte na jej podstawie wnioski będą trafne także i dla innych terytoriów. W jeszcze większym stopniu te same uwagi metodyczne stosują się do zabytków archeologicznych, których dla epoki hellenistycznej mamy bardzo wiele. Odgrywają one niezmiernie ważną rolę w badaniach lokalnych, ale rzadko dadzą się "wtopić" w całościowe wizje historii większych terytoriów. Poważną wadę stanowi nierównomierne zachowanie inskrypcji. Są obszary uprzywilejowane (Grecja właściwa, w większym jeszcze stopniu Azja Mniejsza), ale są i upośledzone (Syria, Macedonia). Liczba posiadanych przez nas inskrypcji tylko w części uzależniona jest od liczby inskrypcji realnie wystawianych w danym miejscu. Istotną rolę odgrywały koleje losów regionu w toku wieków dzielących nas od starożytności. Intensywne życie miejskie kontynuujące antyczne tradycje inskrypcje niszczyło, zacofanie kraju mogło je chronić. Stąd wszelkie próby wyciągania wniosków na podstawie liczby świadectw epigraficznych (i - analogicznie - archeologicznych) lub jeszcze gorzej - ich braku, budzą tak wiele oporów. Bibliografia Chcielibyśmy zacząć od deklaracji określającej zasady, wedle których została ona ułożona. W paragrafach zatytułowanych "bibliografia" zostały uwzględnione wyłącznie prace, wobec których nasze długi są szczególnie rozległe. Podajemy te studia, z których w największym stopniu czerpaliśmy informacje; wymieniamy tych autorów, których poglądy nas inspirowały. Wobec tego nie należy w bibliografii szukać kompletnych wykazów najważniejszych prac na dany temat, ani wyczerpujących wskazówek do dalszych lektur. Mamy oczywiście nadzieję, że z tego "autorskiego rachunku sumienia" coś wyniknie dla naszych czytelników; sądzimy też, że najważniejsze prace zostaną przez nas tutaj wymienione. Każdy rozdział zostanie opatrzony odpowiednią dla niego bibliografią, na początku zaś tomu dobrze będzie scharakteryzować te dzieła, których tytuły będą pojawiać się wiclokrotnic. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba podręcznik Edouarda W7la Hi.stoire pnlitiquc· du rnonde he!lenisiique (323-30 av. J.-C.) w jego drugim, znacznie rozszerzonym wydaniu (tom 1 1979, --tom II 1982). Jest tą książka świetna, niezmiernie krytyczna, jasno wykładająca wielce skom plikowane wydarzenia epoki hellenistycznej, bynajmniej nie tylko z dziedziny historii politycznej. 17 Autor opatrzył każdy paragraf swego dzieła informacjami o źródłach zawierających wiadomości na określony temat oraz krótkim referatem stanu badań. Czynił to w sposób drobiazgowy i rzetelny, dając swym czytelnikom niezastąpiony instrument badawczy. Każdy, kto chce zająć się jakąkolwiek kwestią mieszczącą się w szeroko pojętej historii politycznej, winien swe poszukiwania rozpoczynać od lelciury podręcznika Willa. Wypada też uprzedzić czytelnika, że w sprawach spornych (a tych, jak już wspominaliśmy, jest niezmiernie wiele) autorka rozdziałów poświęconych dziejom politycznym trzymała się hipotez Willa, wyjątków od tej reguły nie będzie wiele. Zupełnie inny jest podręcznik Claire Preaux, Le monele hellenistique. La Grece et I'Orient de la morf d'Alexandre a la conquete romaine de la Grece (323 - 146 av. J.-C.) wydany w Paryżu w serii "Nouvelle Clio" w 1978 r. Jest to próba syntezy, w której autorka starała się zerwać z obyczajem przedstawiania dziejów świata hellenistycznego osobno dla każdej wielkiej monarchii. Nacisk został w niej położony na instytucje i kulturę, historia polityczna potraktowana jest skrótowo (C. Preaux mogła odesłać czytelnika do świeżo wówczas wydanej książki Willa). Wiele tu odsyłaczy do źródeł i wiele cytatów; dla bardzo wielu spraw książka Preaux może służyć jako swoisty indeks do znamiennych ustępów w dziełach najważniejszych autorów i najciekawszych inskrypcji. Autorka była świetną znawczynią epoki i historykiem wielce krytycznym, buntującym się przeciwko utrwalonym schematom; jej dzieło prryczyniło się istotnie do odnowienia obrazu świata hellenistycznego. Jednak przy wszelkich tych zaletach książka nie w pełni zadowala, pozostawia wraźenie powierzchowności mimo wcale pokaźnych rozmiarów (770 stron, w większości petitem). Rzecz w tym, że niezmiernie trudno jest charakteryzować ekonomikę, ustrój polityczny, strukturę społeczną całego świata hellenistycznego łącznie, różnice w iej materii są zbyt duże aby wspólny wykład mógł się udać. Autorka była tego w pełni świadoma, w dyskusji na temat jedności czy wielości modeli świata hellenistycznego opowiadała się wielokrotnie po stronie przeciwników "jednego hellenizmu". A jednak napisała swą książkę tak, jakby była zwolenniczką całkiem odwrotnego poglądu. Zapewne sądziła, że mimo wszystko istnieje i możliwość i potrzeba opracowania syntezy w poważnym stopniu abstrahującej od tego, co specyficzne. Autorzy mogli przy pisaniu tego tomu korzystać już z nowego wydania V11 tomu The C'arnh~idgo Anciem History (czy ściślej: pierwszej części tego tomu, druga jest w przygotowaniu). Wydano ją w 1984 r. pod redakcją F. W. Walbanka, A. E. Astma, M. W. Frederiksena i R. M. Ogilviego. (Poprzednia edycja tego tomu, z r. 1928, jest niestety już przestarzała, trzeba ją było zastąpić całkowicie nowym tekstem). Podręcznik jest nierówny, obok rozdziałów świetnych są wyraźnie słabe, dominuje historia polityczna, jednak znacznie mniej krytycznie i mniej szczegółowo przedstawiona niż w Histoire politigue Willa. Z prac starszych najważniejsza była dla nas monumentalna praca M. Rostovtzeffa, The Social und Economic Flistory of the Hellenistic World (trzy tomy, w tym jeden zawierający wyłącznie przypisy i indeksy), wydana po raz pierwszy w Oksfordzie w 1941 r. Korzystaliśmy z drugiego wydania, przygotowanego przez P. M. Frasera w r. 1953. Dzieło przerażająco szybko się zestarzało, cytować je będziemy najczęściej przy okazji polemik, gdyż sposób patrzenia na zjawiska ekonomiczne i społeczne świata starożytnego uległ głębokiej zmianie, współczesna nam nauka odrzuca modele stworzone przez Rostovtzeffa dla porządkowania masy informacji o epoce hellenistycznej. Jednak ta wielka praca dostarcza nam ciągle mnóstwa wiadomości i szczegółowych interpretacji danych źródłowych. Paradoksalnie można by powiedzieć, że przypisy (kilkaset stron!) pozostały najtrwalszą częścią tej syntezy liczącej sobie 1780 stron. Druga znana synteza dziejów hellenistycznych powstała w okresie międzywojennym a wydana po raz pierwszy w r. 1927, książka W. Tarna, Hellenistic Civilisation (istnieje polskie tłumaczenie: Cywilizacja hellenistyczna, Warszawa 1957) była dla nas ważna przede wszystkim w sensie negatywnym: znajdowaliśmy w niej stereotypy, które należało zwalczać; jej sądy ogólne wymagały niemal zawsze głęboko sięgających korekt. Mimo poprawek wniesionych przez jej drugiego wydawcę, G. T. Grif6tha, który przygotował edycję z r. 1952, wiele informacji szczegółowych tego dzieła wymaga zmian wynikających z nowych danych dostarczonych przez rosnącą masę nowych źródeł: inskrypcji, monet, zabytków archeologicznych a nawet i tekstów literackich znalezionych w Egipcie i w Palestynie. Niestety nie możemy na liście prac wykorzystanych w toku pisania tego tomu umieścić rozdziałów poświęconych historii hellenizmu w Wielkiej Historii Pows;.echnej w tomie II pióra 1 ~Ś Tadeusza Wałka-Czerneckiego. Czas który upłynął od publikacji tego podręcznika (1934) był dla niego okrutny, wiele spraw tak z zakresu historii politycznej, jak i dziejów struktur widzimy dziś w bardzo odmienny sposób. We wprowadzeniu wspomniane zostały prace Anny Świderkówny skierowane do szerszej publiczności. Oto one: Hellada królów, Warszawa 1967; Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa 1974; Siedem Kleopatr, Warszawa 1978; Bogowie zeszli z Olimpu, Warszawa 1991. Problematyka źródłoznawcza została potraktowana we wstępie pobieżnie, po dalsze informacje odesłać należy do odpowiednich rozdziałów w obu tomach Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. II. Historia polityczna lat 323 - 272 Początek nowej epoki. Warunki kompromisu po śmierci Aleksandra Nieoczekiwana śmierć Aleksandra musiała wywołać ostry kryzys władzy, król nie miał jeszcze następcy, a jedynym żyjącym bliskim męskim krewnym był nieślubny syn Filipa II, Arridajos, człowiek nienormalny. Można było się wprawdzie spodziewać, że będąca w ciąży, małżonka władcy, Roksana, urodzi syna (co okazało się prawdą), ale i w tym przypadku pozostawało pytanie, kto będzie rządził imperium Aleksandra. Potrzeba utrzymania jedności państwa nie poddawana była w wątpliwość. Natomiast niezbędne dalsze decyzje podejmowano wśród ostrych sporów. Najbardziej wpływowy wśród towarzyszy króla, Perdikkas, mający za sobą poparcie kawalerii, optował na rzecz spodziewanego syna Aleksandra, natomiast żołnierze piechoty tworzący falangę, niechętni Roksanie z racji jej irańskiego pochodzenia, zebrali się na burzliwym zgromadzeniu i ogłosili królem Arridajosa pod imieniem Filipa (III). Świadczyło to wyraźnie w jakim kierunku szły pragnienia tej części armii, do jakich tradycji chciała się odwoływać. Ostatecznie udało się dojść do kompromisu, wedle którego ewentualny syn Aleksandra miał w przyszłości rządzić razem z Arridajosem. Niezależnie od tego, komu miał przypaść tytuł królewski, faktyczna władza musiała należeć do regentów lub regenta. Podział funkcji dokonany w -tych burzliwych dniach, wynik skomplikowanych przetargów i kompromisów, przedstawiał się następująco. Władzę nad Macedonią zatrzymywał Antypater (była mu ona dana, jak pamiętamy, jeszcze przez Aleksandra) człowiek o wypróbowanej lojalności wobec dynastii. Decydująca rola w armii przypadła Perdikkasowi, który otrzymał od Aleksandra, po śmierci Hefajstiona, funkcję chiliarchy (ale bez tego tytułu). Jemu umierający król wręczył swój pierścień z pieczęcią. Kraterosa, powszechnie lubianego dowódcę, mianowano opiekunem (prostates) króla. Jednak nie było go na miejscu, gdyż towarzyszył żołnierzom powracającym do Macedonii w drodze do Europy. Jak zobaczymy, nigdy nie objął on tej funkcji. Dokonano nowego podziału satrapii eliminując Persów i likwidując, poza ?0 Persydą, podział władzy na tym szczeblu między wojskowych i cywilnych urzędników. W gronie satrapów było dwóch lub trzech Greków, resztę stanowili Macedończycy. Z osobistości, z którymi zetkniemy się w dalszym toku wykładu wymieńmy Ptolemeusza, który na własne życzenie dostał Egipt, Antygona o przydomku Mono~thulmos ("Jednooki"), który dostał zachodnią Azję Mniejszą, Lizymacha postawionego na czele Tracji wydzielonej z obszaru wpływów Antypatia. Eumenes z Kardii, niegdyś sekretarz króla, jedyny Grek w tym gronie, otrzymał Kapadocję z Paflagonią, a więc tereny, które trzeba było dopiero zdobywać, gdyż pozostawały w tym czasie w ręku satrapy perskiego ustanowionego tu jeszcze przez Dariusza. Logika nowych czasów. Warunki i cele wojen Ten układ sił nie mógł być trwały, gdyż ambicje poszczególnych wodzów w państwie tak nowym, pozbawionym więc jakichkolwiek więzi, przekreślały nadzieję na stabilizację. Przez następnych lat dwadzieścia walki toczone będą jednak w imię utrzymania jedności państwa, a to, co my wiemy po wiekach nieuchronność rozpadu imperium - nie rysowało się jeszcze tak jasno. Niemal wszyscy wielcy towarzysze króla (z wyjątkiem Ptolemeusza) staną do współ- zawodnictwa o przejęcie dziedzictwa po Aleksandrze. Z perspektywy lat ocenić trzeba wysoko ich inteligencję, energię, dyplomatyczny spryt i zdolności militarne. W nowej sytuacji, gdy pękły ramy ich starego świata a nowe jeszcze się nie wykrystalizowały, możliwości działania były (lub przynajmniej tak im się zdawało) nieograniczone. Przykład świetnego i szybkiego sukcesu Aleksandra zmieniającego w niewiele lat mapę świata, działał podniecająco na jego towarzyszy. Nie były to czasy dające szanse ostrożnej polityce o ograniczonych horyzontach. W toku pierwszej generacji hel lenilmu osią wszystkich działań byli wodzowie, którzy bardziej niż kiedykolwiek mieli prawo powiedzieć: państwo to my. Władza monarchów w świecie hellenistycznym miała zawsze personalny charakter (wrócę do te_j sprawy nieco dalej), ale późniejsze pokolenia wytworzą lojalność wobec dynastii, pewne lokalne tradycje, więzy solidarności wewnątrz grup narodowościowych, umniejszając tym samym osobistą więź między królem a jego poddanymi. Na razie tego spoiwa było ciągle brak. . Sukces lub klęska w grze o przejęcie całego dziedzictwa Aleksandra lub o stworzenie i, później, powiększenie własnego państwa, zależały niemal wyłącznie od wojska, które poszczególni wodzowie byli w stanie wystawić, oparcie w społecznościach lokalnych miało drugorzędne znaczenie. W pierwszych latach żołnierska masa pochodziła przede wszystkim z armii biorycej udział w wielkiej wyprawie, jej Inacznd CzęsC pozostała pod bronią i stanowiła następnie trzon armii hellenistycznych. Zależność dowóclców od tych właśnie żołnierzy tłumaczy nam dlaczego powszechnie i to zaraz odstąpiono od proirańskich zasad polityki Aleksandra. Niezależnie od tego, co jego towarzysze myśleli o słuszności jego postępowania, nie byli w stanie iść wskazaną przez króla drogą, gdyż nie mogli podejmować działań w armii niepopularnych. ? I W późniejszych latach, w miarę wykruszania się weteranów wyprawy Aleksandra większą rolę będą odgrywali wojskowi osadnicy oraz najemnicy zaciągani w wielkich ilościach. Stąd dla władców hellenistycznych podstawową sprawą stanie się dostęp do obszarów, na których mogli znajdować chętnych do podjęcia zawodowej słuźby. W grę wchodziły miasta Grecji właściwej i Azji Mniejszej, a także obszary położone peryferyjnie w stosunku do świata greckiego, skąd sprowadzano żołnierzy barbarzyńskich hellenizujących się szybko w nowych warunkach. Mam tu na myśli takie krainy jak Tracja, Karia i inne ziemie zachodniej Azji Mniejszej, Italia południowa. Zdobycie na tych terenach posiadłości, nawet niewielkich, było wymogiem bezwzględnym: wiele poczynań Ptolemeuszów (dla nich była to sprawa najważniejsza) i Seleukidów (ci w późniejszych czasach uniezależnili się od zewnętrznych "rynków" najemników, mogli bowiem liczyć w większym stopniu niź Ptolemeusze na własne miasta) nabiera sensu jeśli zachowamy w pamięci tę informację. Wojny miały swój istotny aspekt ekonomiczny; wymagały olbrzymich środków, ale i ich dostarczały, klęski rujnowały władców, ale polityka pokojowa prowadziła królewskie finanse do stagnacji. Choć naszą uwagę przyciągają nade wszystko wojny prowadzone między królami, to równie istotne działania wojenne toczyły się między światem cywilizacji a światem barbarzyńców. Wszyscy ci, którzy rządzili w Macedonii, musieli prowadzić wojny z barbarzyńskimi plemionami północnych Bałkan. Trakowie, niezależnie od stopnia hellenizacji, stanowili ciągle siłę groźną dla miast znajdujących się w zasięgu ich rajdów. Podobnie przedstawiała się sytuacja władców Azji Mniejszej, czy byli nimi Seleukidzi, Attalidzi, czy mniejsi dynastowie, gdyż Anatolia miała własnych "wewnętrznych" barbarzyńców: Galatów (o tych będzie mowa niźej), Izaurów, Pizydów i innych. Seleukidzi musieli wypełniać zadanie osłony Iranu od północy (wcześniej spełniali je, i to na ogół nieźle, Achemenidzi). Mezopotamia i Syria były zagrożone przez koczujących na Pustyni Syryjskiej Arabów. Egipt, choć w mniejszym stopniu, znał podobne kłopoty. Wojny z barbarzyńcami i wojny "wewnętrzne" przeplatały się i warunkowały się wzajemnie. Więcej wiemy o tych drugich, nie oznacza to jednak, że te pierwsze nie wiązały uwagi i sił władców. Z barbarzyńcami trzeba było walczyć, ale barbarzyńcy (i to ci sami) mogli być użyteczni jako przyszli najemnicy w armii, gdzie umieszczeni w greckich strukturach organizacyjnych i poddani dyscyplinie przestawali być groźni służąc wiernie swym mocodawcom. Stąd polityka królów wobec świata barbarzyńskiego jest ambiwalentna, jak i ambiwalentny jest status tych ludzi z zewnątrz. W wydarzeniach pierwszego pokolenia świata hellenistycznego uderza nas pasywność Wschodu. Śmierć Aleksandra wywołała poruszenie wśród Greków, ale nie słyszymy nic o podobnych reakcjach wśród wschodnich poddanych króla. Jest to tym bardziej godne uwagi, że spodziewalibyśmy się właśnie postaw odwrotnych, wszak elita byłego państwa perskiego (zwłaszcza elita Iranu) straciła wiele na zmianach politycznych odsuwających ją od władzy, 22 a gorycz klęski musiała być piekąca. W imperium rzymskim rewolty w prowin rawy cjach miały z reguły miejsce w~pierwszych pokoleniach po podboju, zanim mcy postępy romanizacji neutralizowały tę grupę, która jako jedyna mogła być ~°u'ą inicjatorem walk o niezależność. Widocznie szok wywołany wyprawami był pych ciągle wielki, podobnie jak przekonanie o militarnej potędze wojsk macedońAzji sko-greckich. data się aria ych fele fów w" na ich ka Rewolty Greków Na wieść o śmierci Aleksandra na Wschodzie, w Baktrii zbuntowali się najemnicy greccy, którzy jeszcze wcześniej, od r. 325, domagali się prawa do powrotu. Ich protest zdławiono szybko i bardzo brutalnie. Poważniejszą sprawą było powstanie na terenie Grecji właściwej, którego ośrodkiem stały się Ateny. Wrócili tu do władzy antymacedońsko nastawieni demokraci z Hypereidesem na czele, odwołano z wygnania Demostenesa. Do Ateńczyków dołączyli się Etolowie, Tessalowie i jeszcze inne greckie państwa. Politycy ateńscy mieli w swym ręku niebagatelny atut: skarb Aleksandra przywieziony przez Harpalosa, skarbnika króla zbiegłego jeszcze za jego źycia. Dysponowanie nim umożliwiało dokonywanie szeroko zakrojonych zaciągów do armii. Kierownictwo militarne oddano Leosthenesowi, zręcznemu wodzowi najemników. Antypater w obliczu rebelii o tak szerokim zasięgu, nie mając odpowiednio licznego wojska, zamknął się w Lamii, twierdzy położonej nad Zatoką Malijską i tam oczekiwał na posiłki. Rozpoczęła się wojna zwana Wojną Lamijską. Sytuacja militarna szybko odwróciła się na niekorzyść Greków. Pod Lamią zginął Leosthenes, którego nie potrafiono zastąpić dowódcą tej klasy. Antypater rychło otrzymał posiłki macedońskie przybyłe w dwóch falach. Drugą dowodził Krateros, który uznał pomoc dla Antypatra za zadanie ważniejsze od objęcia funkcji opiekuna królów. Flota Aten poniosła klęskę w bitwie pod Amorgos (322 r.), kładła ona kres wszelkim ateńskim ambicjom morskiej hegemonii. Późniejsza bitwa pod Kranion w Tessalii przyniosła także zwycięstwo Macedończykom. Antypater zmusił poszczególne miasta greckie do prowadzenia osobnych negocjacji. Ateny poddały się na jesieni 322 r. Musiały zapłacić kontrybucję, przyjąć macedoński garnizon do Munichionu i wydać polityków antymacedońskich. Hyperides został schwytany w czasie ucieczki i zabity, Demostenes popełnił samobójstwo, gdy jasnym się stało, że nie umknie prześladowcom. W miejsce demokracji wprowadzono w Atenach ustrój oligarchiczny. Antypater podporządkowawszy sobie niemal całą Grecję rozwiązał wszystkie związki polis; nie miał też zamiaru odbudowywać Związku Korynckiego. Nie wyszło to greckim polis na dobre, gdyż chpć związek ten był narzędziem macedońskiej hegemonii, stanowił forum, na którym zgodna postawa członków mogła skłonić króla macedońskiego lub jego przedstawiciela do ustępstw. 23 Od śmierci Aleksandra do spotkania w Triparadejsos Perdikkasowi niedługo przyszło się cieszyć swą wiodącą rolą na Wschodzie. Jego nadmierne ambicje, a jednocześnie twarde dążenie do utrzymania jedności politycznej całego państwa szybko doprowadziły do powstania koalicji przeciw niemu; w skład niej weszli Antypater, Krateros, Antygon, Lizymach, Ptolemeusz. W walce z nią Perdikkas mógł właściwie liczyć jedynie na pomoc Eumenesa z Kardii, któremu on sam umożliwił poprzednio objęcie wyznaczonej dla niego satrapii w Azji Mniejszej. Perdikkas uznał, że rozprawę ze zbuntowanymi należy zacząć od pokonania Ptolemeusza i wobec tego na początku 321 r. wyruszył do Egiptu (działania wojenne przeciwko reszcie miał na razie prowadzić Eumenes). Jego wyprawa dotarła bez przeszkód do brzegu Delty, ale tu Perdikkas zginął z rąk spiskowców należących do jego własnego sztabu. Dokonawszy swego dzieła ofiarowali oni stanowisko zajmowane przez Perdikkasa Ptolemeuszowi, ale ten odmówił konsekwentnie trzymając się obranej drogi: budowy własnego państwa, którego jądrem byłby Egipt. Jedynemu sojusznikowi Perdikkasa powiodło się lepiej. Eumenes zwycięiył w bitwie Kraterosa, który porażkę przypłacił śmiercią. Choć zwycięstwo to dało Eumenesowi panowanie nad znaczną częścią Azji Mniejszej, to w perspektywie czasu, zwłasźcza wobec zniknięcia Perdikkasa, jego sytuacja wyczuwalnie się pogorszyła. Macedończycy nie darowali Eumenesowi śmierci jednego z najpopularniejszych wodzów Aleksandra. Członkowie koalicji dokonali nowego podziału państwa Aleksandra, nastąpiło to na spotkaniu w Triparadejsos w południowej Syrii (jeszcze w 321 r.). Kierownicze stanowisko przypadło teraz Antypatrowi, gdyż to on otrzymał zadanie opieki nad królami, których zabrał ze sobą do Macedonii. Zgromadzenie wojska macedońskiego skazało Eumenesa na śmierć, wykonanie wyroku zlecono Antygonowi Jednookiemu obdarzając go przy tej okazji tytułem "stratega Azji". Seleukos, jeden z morderców Perdikkasa, został wynagrodzony satrapią Babilonii, stanie się on odtąd jednym z głównych aktorów wydarzeń. Dokonano także mniej dla nas ważnych przesunięć na stanowiskach satrapów. Wydarzenia lat 321 - 316 W czasie spotkania w Triparadejsos nadzieje i ambicje na utrzymanie jedności imperium Aleksandra były jeszcze żywe, choć tendencje odśrodkowe jawiły się w sposób równie oczywisty i to one miały, w najbliższym czasie, przeważyć. Decydującą rolę w dalszych wydarzeniach odegrała śmierć Antypatra w 319 r., otworzyła ona raz jeszcze sprawę podziału stref wpływów. Stary regent, którego lojalność wobec dynastii Argeadów była ogromna, osobiste zaś ambicje ograniczone, mianował na swoje miejsce nie własnego syna, Kassan 24 dra, człowieka już dojrzałego, lecz Poliperchona, dowódcę z czasów Filipa. Był nniemniki siatkowe składane UIC _ _ _ _ , ~ , , , dobrym wojskowym, ale gorszym politykiem, miał się zresztą znaleźć w wyjąt- kowo skomplikowanej sytuacji. __ Kassander mocą tego samego testamentu dostał funkcję chiliarchy armii macedońskiej, ale ta nie mogła mu wystarczyć. Uciekł więc do Antygona do Azji Mniejszej i z jego pomocą zorganizował koalicję przeciwko Poliperchonowi, który wszystkim wydawał się człowiekiem zbyt słabym, aby się utrzymać w gronie wielkich wodzów. Przeciwko niemu opowiedzieli się poza Kassandrem i Antygonem także Lizymach i Ptolemeusz. Poliperchonowi nie łatwo było spełniać rolę, jaką mu wyznaczył Antypater. Próbował znaleźć oparcie w polis Grecji właściwej, lansując po raz pierwszy hasło wolności dla miast greckich. Udało mu się mimo sukcesów militarnych Kassandra utrzymać władzę nad częścią Peloponezu, jak długo ją sprawował -- tego nie wiemy. Fatalna okazała się inna inicjatywa Poliperchona mająca wzmocnić jego pozycję. Wezwał on z Epiru Olimpias, ta zaś skorzystała z okazji i kazała zgładzić Filipa Arridajosa oraz sporą grupę popierających go arystokratów. Oburzenie wywołane tymi mordami było tak wielkie, że gdy Kassander opanował Macedonię, uzyskał od armii wyrok skazujący królową na śmierć (317 r.) Kassander próbował wykorzystać ciągle jeszcze silne uczucia dynastyczne, żeniąc się z przyrodnią siostrą Aleksandra, Thessalonike; małżeństwo mogło w oczach poddanych legitymizować jego władzę. Imieniem Thessalonike obdarzył Kassander założone przez siebie miasto, nosi ono tę nazwę po dziś dzień. Jednak to nie Kassander był głównym aktorem politycznej sceny tych lat. Ta rola przypadła Antygonowi, człowiekowi już niemłodemu, z pokolenia Filipa. W czasie wyprawy Aleksander pozostawił go na czele armii w Azji Mniejszej. Już wówczas odznaczył się znacznymi talentami. Po śmierci Perdikkasa i Antypatra widział szanse przejęcia politycznej kontroli nad całością dziedzictwa Argeadów. Dysponował w tej grze waźnym atutem: dorosłym synem, Demetriuszem, zachowującym wobec ojca niezmienną lojalność. Antygonowi przypadło zadanie usunięcia Eumenesa. Wypełnienie go nie było bynajmniej łatwe. Nastąpiło dopiero w 316 r., po długich i skomplikowanych działaniach wojennych prowadzonych w AzjiMniejszej, Syrii, tranie. Śmierć Eumenesa oznaczała zniknięcie jedynego już wówczas człowieka szczerze związanego z tradycją Aleksandra. Niezależnie od tego jaki był jego osobisty stosunek do zmarłego króla, była to jedyna droga dająca mu szanse sprawowania władzy; jako Grek nie mógł liczyć na poparcie armii macedońskiej, nawet przed fatalną dla niego śmiercią Kraterosa. Pokonawszy Eumenesa Antygon zaatakował w 315 r. Seleukosa w Babilonii i zmusił go do ucieczki do Egiptu. Naturalną już koleją rzeczy wyniesienie Antygona spowodowało powstanie następnej koalicji wymierzonej przeciwko niemu. Wzięli w niej udział Ptolemeusz (a u jego boku Seleukos), Lizymach, Kassander. Pierwsze walki w tej wojnie, która z przerwami miała trwać lat piętnaście, przyniosły zwycięstwo Antygonowi. Udało mu się opanować resztę Azji Mniejszej i Syrię południową, z której usunął garnizony Ptolemeusza (315 r.) 25 Wolność dla miast greckich Wówczas to Antygon zaczął się posługiwać w walce politycznej na wielką skalę hasłem wolności dla miast greckich, jej ochrona lub odbudowa miały być - zgodnie z hałaśliwą propagandą - celem jego poczynań. Było to wymierzone doraźnie przeciwko Kassandrowi i Ptolemeuszowi, gdyż w ich rękach znajdowała się poważna część miast greckich. W ramach tej właśnie polityki Antygon stał się patronem związku polis Cyklad, zwanego zazwyczaj Związkiem Wyspiarzy. Miał on w następnych latach odegrać istotną rolę. Grecka karta okazała się wielce przydatna w rozgrywkach. Ocenić to można choćby po reakcji Ptolerneusza, który od razu zadeklarował także gotowość bronienia wolności miast (oczywiście przeciwko Antygonowi, który, według niego, miał ją gwałcić). Posłużenie się tym hasłem wskazuje jak skomplikowane były stosunki między diadochami a miastami. Choć strony były sobie nierówne (możliwości militarne polis tych czasów były bardzo skromne w zestawieniu z siłą wielkich wodzów), to jednak wiele zależało od poparcia Greków. Przyjazne stosunki z polis umożliwiały swobodny zaciąg najemników, ponadto na obszarach, na których toczyły się działania wojenne, od otwarcia lub zamknięcia bram, od lojalności lub zdrady, zależały niejednokrotnie losy kampanii. Władca nie mógł występować wobec własnych poddanych żyjących w miastach greckich, inaczej niż w roli opiekuna Hellenów, gdyż naruszałoby to same podstawy społecznego poparcia. Odtąd nikt nie będzie mógł sobie pozwolić na brutalną szczerość i otwarte przyznawanie się do lekcewaźenia interesów polis, aż po kres epoki hellenistycznej obowiązywały w tej materii hipokryzja i demagogia. Odziedziczą je Rzymianie i posługiwać się nimi będą przede wszystkim przeciwko Macedonii. W praktyce życia politycznego wszyscy diadochowie nie respektowali wolności miast (inaczej być nie mogło), zawsze więc istnieli w nich niezadowoleni gotowi szukać pomocy na zewnątrz, zawsze można było znaleźć casus belu uzasadniający wypowiedzenie wojny w imię obrony niezbywalnych praw Hellenów. Wrócę jeszcze do tych wszystkich spraw w rozdziale o miastach, s. 408 - 443. Wojna z Antygonem 316 - 301. "Rok królów" Antygon był dostatecznie silny, aby atakować naraz na kilku frontach. Osobiście poprowadził wojska przeciwko Lizymachowi do Tracji z nadzieją późniejszego wkroczenia do Macedonii. Jednocześnie jego syn walczył z Ptolemeuszem, a jego dowódcy podjęli działania wojenne przeciwko Kassandrowi na południu Grecji. Wojny te nie przyniosły jednak wyraźnych rozstrzygnięć. Odwrotnie - wykorzystując klęskę, jaką Demetriuszowi zadały wojska ptolemejskie pod Gazą w 312 r., Seleukos zaryzykował wyprawę do Babilonii 26 z niewielkim oddziałem danym mu przez Ptolemeusza. Został tam życzliwie - - - --- ..-... .,a..:.;L: ~bła~łanP rłn RIC; RAC: na a nmn a nrv 1. ŚWIAT HELLENISTYCZNY ok. 303 r. p.n.e. przyjęty. W sferze wpływów Antygona powstawało nowe państwo, którego on nie był już w stanie usunąć. Ostatecznie w 311 r. strony uznały za konieczne podpisanie pokoju. Zgodnie z jego klauzulami Kassander miał pozostać opiekunem Aleksandra IV do jego pełnoletności, Lizymach i Ptolemeusz zostawali przy swoich dziedzinach, Antygon zaś zatrzymywał "cął,ą Azję". Pokój z 311 r. nie obejmował więc Seleukosa, jednak ten, mimo początkowych niepowodzeń, potrafił nie tylko obronić swój stan posiadania, ale rozszerzyć go na wschód. Kassander zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa jakie stanowił dla niegó Aleksańder IV. W dniu jego pełnoletności wygasłyby całkowicie wszelkie prawa Kassandra do sprawowania władzy w Macedonii. Nie wahał się więc go usunąć w 310 r. W dwa lata później zgładzono nieślubnego syna Aleksandra, Heraklesa. W ten sposób zniknęła dynastia Argeadów, droga do tworzenia nowej dynastii w Macedonii została otwarta. Pokój z 311 r. nie mógł oczywiście być trwały, gdyż Antygon dążył otwarcie do zjednoczenia wszystkich ziem podbitych przez Aleksandra, a jego przeciwnicy byli dostatecznie silni, aby mu to uniemożliwić. Nastąpiło kilka lat trudnych do rekonstruowania działań wojennych na różnych frontach, przerywanych częściowymi porozumieniami. Antygonowi udało się zdobyć. w tych latach morską hegemonię i jedynie wyspa Rodos była w stanie zachować swą niezależnóść i sojusz z Ptolemeuszem. Długotrwałe oblężenie jej stolicy, Rodos (305/304 r.), w toku którego kierujący tymi działaniami Demetriusz zastosował wszelkie wynalazki ówczesnej sztuki zdobywania miast, przyniosło mu przydo- mek Poliorketes ("Ten, który oblega miasta"). Nadali mu go sami Rodyjczycy, zaakceptowała armia i sam Demetriusz; pod tym określeniem występuje w literaturze naukowej. W 306 r. Antygon przyjął tytuł króla: basileus. Był to logiczny efekt zniknięcia Argeadów, nie istniał już żaden powód, aby powstrzymywać się od tego gestu (raczej wypada się dziwić, że czekano tak długo). Antygon tym samym ogłaszał się dziedzicem Aleksandra. Nieco później (305/304 r.) podobnie postąpił Ptolemeusz. Sens jego proklamacji był inny. Ptolemeusz nie dążył nigdy, jak pamiętamy, do objęcia całego dziedzictwa po Aleksandrze, budował swe państwo w Egipcie, wzmacnianym aneksją sąsiednich obszarów. Tytuł królewski nie miał więc uniwersalistycznego przesłania, jedynie nobilitował jego władzę. W następnych miesiącach, jak tego moźna było się spodziewać, tytuły królów przyjęli Kassander, Lizymach i Seleukos. Ów "rok królów" ma swoje ważne miejsce w dziejach epoki hellenistycznej. Formalnie oznacza narodziny niezależnych państw, a bliska już klęska tego władcy, który uporczywie dążył do zjednoczenia ziem, podległych niegdyś Aleksandrowi, pod swoim panowaniem, miała ten proces zamknąć definitywnie. Ostatecznie członkowie koalicji zdecydowali się na rozstrzygnięcie militarne i przygotowali olbrżymią armię, która spotkała się z wojskiem Antygona we Frygii, pod Ipsos. W bitwie (r. 301 } wzięli osobiście udział: Kassander, Seleukos, Lizymach. Antygon poniósł w niej klęskę i zginął. Większość jego 28 posiadłości na terenie Azji Mniejszej przeszła w ręce Lizymacha. Seleukos otrzymał Syrię, ale bez jej części południowej, która została przy Ptolemeuszu odmawiającym wycofania się z zajętych przez siebie obszarów. Niezadługo właśnie one będą przedmiotem nowych walk. Demetriusz Poliorketes. Fortuna i klęska Syn Antygona, Demetriusz Poliorketes, uciekł spod Ipsos i starał się ocalić z imperium ojca to, co się ocalić dało. Miał ogromną flotę, zachował hegemonię nad Związkiem Wyspiarzy, panował nad Cyprem, w Fenicji należały do niego Tyr i Sydon. W Grecji właściwej miał także kilka punktów oparcia. Mógł liczyć na to, że członkowie koalicji wkrótce się pokłócą, gdyż nic ich już nie łączyło, a wiele dzieliło. Rychła śmierć Kassandra (298/297 r.) otworzyła mu drogę do Macedonii, opanować ją udało mu się w dwa lata później; armia obwołała go królem Macedończyków. Później jednak przyszły klęski. Oparcie w Grecji i na wyspach stawało się coraz bardziej problematyczne, gdyż hasło wolności dla miast greckich było dogodne dla tego, kto chciał polis przeciągnąć na swoją stronę, przeszkadzało, gdy już się miało hegemonię. Demetriusz przy tym musiał być brutalny w sprawach finansowych, gdyż jego wydatki na armię i flotę były ogromne. Ptolemeuszowi udało się odebrać mu Cypr w r. 295, w następnych latach Demetriusz zaczął tracić także na jego rzecz swoje bazy morskie na Morzu Egejskim i, co za tym idzie, patronat nad Związkiem Wyspiarzy. W 288 r. Macedonia została zaatakowana i zajęta przez Lizymacha i Pyrrusa, króla Epiru, którzy ją podzielili między siebie. Pozbawiony królestwa Demetriusz miał jednak ciągle ogromną flotę i nadzieję zdobycia dla siebie nowego państwa. Zostawiwszy swego syna, Antygona Gonatasa, na straży ostatnich swych punktów oparcia w Grecji, zaatakował, bez powodzenia posiadłości nadmorskie Lizymacha, po czym uderzył na Seleukosa. Poniósł klęskę i został wzięty do niewoli (286 r.). Żył jeszcze trzy lata, ale przestał się w ogóle liczyć w grze politycznej. Jego flota i posiadłości w Grecji pozostały w ręku syna, Antygona Gonatasa, któremu szczęśliwy układ sytuacji i własna zręczność umożliwiły po kilku latach powrót do Macedonii. Wzrost potęgi Lizymacha. Jego śmierć Lizymach rządzący przyznanym mu na początku terytorium, którego centrum stanowiła Tracja, znajdował się dotąd na marginesie gry prowadzonej przez innych władców, w której uczestniczył nieraz, ale nie odgrywał istotniejszej roli. Klęska i śmierć Antygona w 301 r. oddały mu.. znaczną część Azji Mniejszej. Jego państwo zajęło w ten sposób oba północne brzegi morza Egejskiego i wyrosło na wielką potęgę. Jeszcze wcześniej, już w 309/308 r., Lizymach założył nad Hellespontem, po jego europejskiej stronie, nową stolicę 29 nazwaną jego imieniem. Był to znak zwiększającego się zainteresowania tym, co się działo w basenie morza Egejskiego i chęć zbliżenia się do tego teatru wydarzeń. W 288/287 r. ~,izymach zajął część Macedonii, a wkrótce zapanował i nad resztą usuwając z niej Pyrrusa. Poddał sobie także Tessalię. Wzrost potęgi Lizymacha nie mógł nie wywołać zaniepokojenia innych władców: Seleukosa, który graniczył z nim w Azji Mniejszej i Ptolemeusza, który poczuł się zagrożony w swych morskich posiadłościach położonych w basenie morza Egejskiego. Pozycja Lizymacha w jego ogromnym teraz państwie nie była jednak solidna, gdyż twarda polityka fiskalna wywoływała nienawiść, a jego brutalne postępowanie godziło w dworską elitę. Gdy w 282 r. Seleukos rozpoczął kampanię na terenie Azji Mniejszej, zajmował miasta bez trudu, szybko się posuwając. Do spotkania z Lizymachem doszło niedaleko Sardes, pod Kuropedion (początek 281 r.). Lizymach poniósł klęskę tracąc w bitwie życie. W wyniku tego zwycięstwa Seleukos stał się panem ogromnego państwa. Perspektywa przejęcia władzy także nad Macedonią stawała się realna. Jednak właśnie wtedy, gdy znalazł się nad Hellespontem, został zamordowany podstępnie przez Ptolemeusza Keraunosa. Był to najstarszy syn Ptolemeusza I, odsunięty przez ojca od sukcesji, znalazł on schronienie na dworze swej przyszłej ofiary. Potrafił nie tylko pozbyć się swego patrona, ale zapewnić sobie poparcie armii i opanować Macedonię obwołując się jej królem. Inwazja Celtów Tymczasem w dziejach Półwyspu Bałkańskiego pojawiła się nowa siła, która miała poważnie zaważyć na jego dalszych losach: stanowili ją Celtowie. Odłam tej wielkiej rodziny ludów, zamieszkującej wówczas obszary Europy Środkowej, wyruszył na południowy wschód atakując ziemie nad Dunajem i następnie Bałkany. Z Celtami walczył już Lizymach, jego śmierć ułatwiła im inwazję, gdyż zabrakło człowieka, który od lat strzegł niespokojnej północnej granicy i potrafił drogą dyplomatycznych zabiegów zdobyć sobie poparcie wśród części plemion barbarzyńskich. Celtowie zaleli Trację. Przepadł cały wysiłek włożony przez Filipa II w podporządkowanie sobie tych obszarów, które pozostaną ziemią niczyją przez cały okres hellenistyczny. W starciu z Celtami poniósł klęskę Ptolemeusz Keraunos, który zlekceważył sobie przeciwnika i podjął walkę ze zbyt małymi siłami. Inwazja Celtów wywołała wielkie przerażenie w Macedonii i następnie w północnej Grecji. Barbarzyńcy przemieszczali się niezwykle szybko, małymi grupami. Mieli ze sobą rodziny i dobytek - szukali miejsca do osiedlenia się, które gotowi byli zdobywać za każdą cenę. Ci jasnowłosi wojownicy, wysocy (wyżsi od przeciętnych mieszkańców basenu Morza Śródziemnego), walczący z furią wykluczoną juź od dawna z cywilizowanej wojny, robili piorunujące wrażenie. Posunęli się głęboko na południe: jeden z ich oddziałów dotarł aż do 30 Delf, odstępując jednak od ich zdobywania. Grecy z zagrożonych obszarów: Beoci, Fokidyjczycy, Etolowie organizowali opór nękając najeźdźców wojną podjazdową i skłaniając do odwrotu. Gorzej było w Macedonii, której zagrożenie i w ślad za tym zniszczenie było nieporównywalnie większe. Powstała próżnia polityczna: dwaj kolejni następcy Ptolemeusza Keraunosa (brat Meleager, Antypater, bratanek Kassandra) nie byli w stanie opanować sytuacji. Przez czas pewien jedynie dowódca wojskowy Sosthenes, który, notabene, nie chciał przyjąć ofiarowywanego mu diademu, zapobiegał kompletnemu chaosowi. W dziejach Macedonii najazd Celtów stanowił bardzo ważną cezurę. Straty ludzkie i materialne były tak wielkie, że nie dawało się ich usunąć. Macedonia nie odzyska już nigdy tej siły, jaką miała w czasach Filipa. Uległ zmianie układ państewek plemiennych okalających od północy Macedonię, odbudowa starego stanu rzeczy, gdy sytuacja wewnętrzna się ustabilizuje, zajmie wiele czasu. Ostatecznie Celtowie wycofali się z Grecji i Macedonii, ale zostali na niektórych terenach Tracji. Część z nich przeprawiła się przez cieśniny i zaczęła operować, grabiąc i niszcząc, na zachodnich obszarach Azji Mniejszej (będzie o tym mowa dalej, por. s. 376). Najazd celtycki stworzył synowi Demetriusza Poliorketesa, Antygonowi Gonatasowi, władcy posiadającego ciągle wielką flotę i realną siłę militarną, ale nie mającego poddanych poza mieszkańcami kilku miejscowości w Grecji, szansę powrotu do Macedonii, w której rządził przez czas pewien jego ojciec. Podjął w tym celu działania wojenne w Tracji w 278 r. i wkrótce odniósł sukces niszcząc kolumnę celtycką w pobliżu Chersonezu Trackiego. Nie było to wielkie zwycięstwo, ale w latach klęsk miało istotne znaczenie psychologiczne, przydawało popularności Antygonowi i otwierało mu drogę do macedońskiego tronu. W 276 r. Antygonowi Gonatasowi podporządkowana była już nie tylko Macedonia, ale i Tessalia. Jednak jego panowanie nie miało solidnych podstaw: gdy w 275 r. zaatakował Macedonię wracający z Italii Pyrrus, Antygon musiał pospiesznie z niej uchodzić. Początki kariery Pyrrusa Na poprzednich stronach raz tylko i ulotnie pojawiło się imię jeszcze jednego, bardzo ważnego aktora politycznej sceny tych czasów, bez opowiadania o którym nie może się obejść wykład ich dziejów: mowa tu o Pyrrusie, królu Epiru. Wypadnie nam tu zatrzymać się na krótko przy charakterystyce Epiru; niewiele miałem dotąd okazji o nim wspominać. Epir mieścił się w strefie greckiej z językowego punktu widzenia, ale różnił się kulturowo od innych krain greckich bardzo wyraźnie, choć równie wyraźnie ulegał przez cały okres swej historii wpływom swych południowych i bardziej rozwiniętych sąsiadów. Mieszkańcy tego górzystego kraju składali się z kilku grup plemiennych spokrewnionych ze sobą. Trzy z nich odgrywały istotną rolę: Chaonowie, 31 Thesproci i Molossowie zajmujący terytoria z dogodnym dostępem do Zatoki Ambrakijskiej. Na wybrzeżach Epiru i terenów przyległych od dawna istniało kilka polis założonych jeszcze w odległych czasach Wielkiej Kolonizacji. Najważniejsze z nich to Ambrakia, Korkyra (na wyspie tej nazwy), Apollonia, Epidamnos. Starały się one, z różnym skutkiem, zachować niezaleźność od władców plemiennych państw ich zaplecza. Były ośrodkami, z których promieniowała kultura grecka; wrażliwa na nią była szczególnie epirocka arystokracja. W okresie wczesnego hellenizmu Epir zachował luźną strukturę plemienną. Decydujące znaczenie odgrywało najsilniejsze i najbogatsze plemię Molossów, które podporządkowało sobie inne grupy. Powstało państwo 32 o szczególnej strukturze: z jednej strony w jego skład wchodził plemienny 2. EPIR I KRAJE SĄSIEDNIE związek Molossów, na którego czele stał król z dynastii Ajakidów, z drugiej inne związki uzależnione wprost od osoby króla (nie zaś inkorporowane w system państwa Molossów). Stopień spoistości tego państwa zależał w poważnym stopniu od władcy; bywali władcy słabi, ale bywali i tacy, którzy narzucali swym poddanym własne decyzje, nie przejmując się tradycyjnymi ograniczeniami, jakich śladem jest wielce interesujący obyczaj, o którym w biografii Pyrrusa wspomina Plutarch. W Passaronie, w czasie dorocznych świąt ku czci Zeusa jako boga wojny, w~adcy wypowiadali wobec Epirotów slowa przysięgi, że będą rządzić wedle praw, a potem znów od nich odbierali przysięgę, że będą zgodnie z prawami wladzę królewską szanować (5). Jest to świadectwo takiego typu stosunków, w których obie strony mają swe określone tradycją zobowiązania i mogą zerwać oparte na nich porozumienie, tłumaczy nam to dlaczego niektórzy dzisiejsi historycy używają w odniesieniu do Epiru terminu "monarchia konstytucyjna"; pamiętajmy jednak, że o konstytucjji w ścisłym słowa znaczeniu rzecz prosta nie może być mowy, lepiej moim zdaniem takich terminów nie używać. Pyrrus w swych młodzieńczych latach działał u boku Demetriusza Poliorketesa, brał udział w bitwie pod Ipsos po jego stronie. W krótkim okresie porozumienia między Demetriuszem a Ptolemeuszem I trafił do Aleksandrii jako zakładnik. Zdołał tam nawiązać dobre stosunki i w r. 298/7 przy pomocy egipskiego króla Pyrrus odzyskał tron w kraju, z którego go poprzednio wygnano na skutek dynastycznych konfliktów. W następnych latach Pyrrus toczył wojny z sąsiadami rozszerzając znacznie zakres swego panowania (por. mapa nr 7). Jego zdobycze obejmowały: Parauaję, Tymfaję, Atintanię, południową Ilirię, Amfilochię i Atamanię oraz Ambrakię (w tym mieście ustanowił Pyrrus swą stolicę, potrzeba posiadania greckiej stolicy jest charakterystyczna dla wszystkich państw powstających na obrzeżu greckiego świata). Podlegała mu wyspa Leukas i na krótko Korkyra. To rozległe państwo było podstawą działań Pyrrusa poza Epirem. Pyrrus miał okazję poznać dobrze Macedonię i Grecję, lata spędzone w Aleksandrii dopełniły jego politycznej edukacji. Dobry organizator armii, potrafiący narzucić jej twardą dyscyplinę, był Pyrrus geniuszem w dziedzinie taktyki, w sposób twórczy łącząc doświadczenie z rozległą już w tych czasach wiedzą teoretyczną. Jego dramat brał się z niedostatku środków. Epir nie był Macedonią ani z demograficznego, ani z gospodarczego punktu widzenia; nie dawało się w oparciu o lokalne zasoby wystawić odpowiednio licznej armii, aby starczyła na uczestniczenie w grze o panowanie w świecie hellenistycznym na zasadzie równości z innymi wielkimi aktorami tamtych czasów. Ambicje Pyrrusa ujawniły się po śmierci Kassandra w 297 r., gdy w porozumieniu z Lizymachem wtargnął na obszar Macedonii. Miał on równie dobre, lub nawet lepsze od innych, uzasadnienie dla pretensji do panowania w tym kraju z racji swych rodzinnych związków z Argeadami. Jednak siły, jakie miał do dyspozycji, były niewielkie, Lizymachowi bez trudu udało się pozbawić go zdobyczy. 33 3 Historia starożytnych Greków t. III W 280 r. Pyrrus wykorzystał okazję, jaką mu stwarzała prośba o pomoc wystosowana przez mieszkańców Tarentu, zagrożonych ekspansją Rzymu. Niewiele wiemy o celach, jakie sobie w związku z tą kampanią stawiał. Domyślać się możemy, źe Italia jawiła mu się nie tylko jako teren przyszłych podbojów, ale i żródło ludzi i pieniędzy, niezbędnych do rozgrywki o władzę w centrum helle~~istycznego świata. Dzieje zachodnich wojen Pyrrusa opowiem w jednym z następnych rozdziałów (por. s. 131 - 133, 137 - 138), tutaj wypada mi zrelacjonować historię jego starań o zdobycie panowania nad Macedonią i hegemonii w Grecji. Antygon Gonatas nie był dla Pyrrusa przeciwnikiem niebezpiecznym, jego szczupłe siły i skromne talenty taktyczne nie stanowiły większego zagrożenia, nie miał też jeszcze dostatecznie rozległej klienteli politycznej ani w Macedonii, ani w Grecji. Działania wojenne Pyrrusa w Macedonii i Grecji Wojna zaczęła się od razu po powrocie Pyrrusa z Italii w 275 r. Opanowanie Macedonii i Tessalii odbyło się gładko. Antygon, któremu udało się zachować swe greckie bazy. dwukrotnie próbował odzyskać utraconą pozycję, bez skutku. W latach inwazji celtyckiej, paraliżującej wszelkie działania ze strony macedońskich władców.. swoboda greckich polis znacznie się rozszerzyła. Odbudowa hegemonii macedońskiej wymagała od Pyrrusa energicznych zabiegów. Pretekstu do interwencji w sprawy greckie dostarczyła mu prośba o pomoc ze strony Kleonymosa, odsuniętego od tronu syna spartańskiego króla Kleomenesa II (o jego walkach w Wielkiej Grecji będę pisała nieco dalej, por. s. 131 ). Kleonymos był dobrym żołnierzem, ale awanturnikiem niepopularnym we własnym kraju. Liczył on na to, że przy pomocy króla Epiru zdobędzie panowanie w Sparcie. Pyrrus ze swej strony spodziewał się, że Sparta pod rządami posłusznego mu Kleonymosa stanie się punktem oparcia dla jego operacji na Peloponezie. Osadzony w Koryncie garnizon Gonatasa wykluczał drogę przez Istm Koryncki, wojska epirockie przeszły więc przez Etolię, zachowującą życzliwą neutralność, i po przeprawie przez Zatokę Koryncką wylądowały w Achai, by stąd pomaszerować do Sparty (273 r.) Tu jednak, wbrew spodziewaniom, napotkały na silny opór. Pyrrus musiał przystąpić do oblężenia, którego nie potrafił do jesieni skończyć. Na domiar złego do Koryntu dotarł Antygon Gonatas z wyraźnym zamiarem przyjścia Sparcie z pomocą. Jednak wydarzenia zdawały się przyjmować lepszy dla Pyrrusa obrót. Zjawiło się u niego poselstwo z Argos obiecując wpuszczenie do miasta. Była to poważna szansa dla epirockiego króla, mógłby tu przezimować i stąd na przyszłość podej 34 mować działania wojenne. Jednak, gdy Pyrrus zjawił się pod murami Argos, zastał bramy zamknięte i Antygona Gonatasa czekającego ze swą armią w pobliżu na rozwój wydarzeń, na razie o atakowaniu przez niego Epirotów nie mogło być mowy. Pyrrus nie miał innego wyjścia niż brać Argos szturmem. W czasie walk na jego ulicach poniósł śmierć (272 r.). Antygon Gonatas stał się od razu panem sytuacji, wcielił najemników Pyrrusa do swej armii, oddziały zaś epirockie odesłał do domu pod wodzą jednego z synów zabitego króla. Rzut oka na dalsze dzieje hellenizmu Śmierć Pyrrusa w 272 r. znaczy koniec pierwszej fazy okresu hellenistycznego, gdyż jej efektem będzie stabilizacja polityczna Macedonii pod długimi rządami Antygona Gonatasa, dającego ' początek nowej dynastii, od jego imienia nazwanej dynastią Antygonidów. W innych podstawowych regionach świata hellenistycznego analogiczna stabilizacja nastąpiła wcześniej, na Półwyspie Bałkańskim opóźniła ją inwazja 'celtycka. Następne dziesięciolecia będą obfitować w wojny, toczyć się będą one jednak w ramach ustalonych w początku w. I11. Znika owa zdumiewająca plastyczność politycznej mapy, przesunięcia granic nie będą już jej burzyć, ale wprowadzać do niej korekty, gdyż więź między królem (lub ściślej dynastią a poddanymi utrudniać będzie na przyszłość rozleglejsze aneksje. Historię polityczną późniejszych dziesięcioleci opowiadać będę w rozdziałach poświęconych poszczególnym monarchiom lub regionom, nie jest bowiem moźliwe dla czasów po 272 r. wykładanie tej problematyki razem; wielość teatrów działań i ich znaczna izolacja utrudnia jasne przedstawianie biegu dziejów. Aby jednak ułatwić nieco lekturę podręcznika tym spośród moich czytelników, którzy niewiele wiedzą o historii politycznej epoki, nakreślę w wielkim skrócie główne nurty wydarzeń, wskażę na podstawowe cezury i najważniejs-re fakty. Przez następne trzy ćwierci wieku trzy wielkie monarchie hellenistyczne stanowią podstawowe, rywalizujące ze sobą siły polityczne: państwa Ptolemeuszów i Seleukidów oraz, wyraźnie od nich słabsze, państwo Antygonidów. Walki między Ptolemeuszami a Seleukidami miały na celu przede wszystkim przejęcie panowania nad południową Syrią i Palestyną; dla obu monarchii posiadanie tych krain było sprawą pierwszej wagi, a dążenie do ich zdobycia (lub utrzymania) uzasadniało ogromny wysiłek, na jaki obie strony zdobyły się w toku sześciu wojen, zwanych Wojnami Syryjskimi. Dopiero drastyczne ograniczenie możliwości tak Ptolemeuszów, jak Seleukidów, rozwój niezależnego państwa żydowskiego i wreszcie interwencja Rzymu położą w połowie II w. kres temu konfliktowi. Także wybrzeża Azji Mniejszej i wyspy Morza Egejskiego były przedmiotem rywalizacji między tymi dwiema dynastiami. Ptolemeusze potrzebowali punktów oparcia, aby móc swobodnie prowadzić rekrutację najemników i kolonistów, niezbędne były im także obszary, gdzie znaleźć by mogli surowce, 35 których w Egipcie brakowało (przede wszystkim drewna do budowy floty). Seleukidzi, panujący nad znaczną częścią Azji Mniejszej od czasów zwycięstwa nad Lizymachem pod Kuropedion, bronili swego stanu posiadania. Konflikty między Ptolemeuszami a Antygonidami były rzadsze i rozgrywając się na terenie polis Grecji właściwej, nie dotyczyły witalnych interesów egipskich królów. Działania militarne Antygonidów szły w dwóch kierunkach. Starali się utrzymać hegemonię w Grecji (tylko hegemonię, nie było mowy o aneksjach) i w tym celu prowadzili wielce skomplikowaną grę, w której przeciwnikami, ale i partnerami, były dwa rosnące ciągle w potęgę związki obejmujące większość greckich polis: Związek Etolski i Związek Achajski. Grecja pozostała obszarem niezmiernie niespokojnym, trapionym także lokalnymi wojnami między sąsiadami bliższymi i dalszymi. Istotną rolę w stosunkach między greckimi polis (a także między greckimi polis a Macedonią) odegrała Sparta, w której z inicjatywy królów Agisa IV i Kleomenesa III podjęte zostały próby głębokich reform wewnętrznych, mające prowadzić ku odbudowie potęgi państwa. Antygonidzi bardzo wiele wysiłków musieli również poświęcać na utrzymanie pokoju na swej północnej granicy, dzielącej ich od barbarzyńskiego świata. Wiemy o tych kampaniach niewiele, ale zdajemy sobie sprawę, iż były ważne. Sytuacja Seleukidów była skomplikowana. Poza konfliktami z Ptolemeuszami ich uwagę pochłaniało utrzymanie w całości państwa rozległego (najrozleglejszego z monarchii hellenistycznych). W drugiej połowie IlI w. dojdzie do utraty kontroli nad znaczną częścią Iranu, wobec powstania niezależnego państwa w Partii i oderwania się Baktrii, tworzącej własną hellenistyczną monarchię. W perspektywie czasu najważniejsze były narodziny monarchii partyjskiej, utworzonej przez koczowników przybyłych ze stepów Azji Środkowej; rozwijać się ona będzie kosztem wschodnich ziem Seleukidów i w procesie upadku tej dynastii w drugiej połowie II w. odegra bardzo waźną rolę. Rzym odziedziczy po Seleukidach konflikt z królestwem partyjskim, jedynym cywilizowanym sąsiadem ich imperium. W ciągu w. III zaczęło się kurczyć panowanie seleukidzkie w Azji Mniejszej na skutek rozwoju państwa nieistniejącego jeszcze za pierwszego pokolenia okresu hellenistycznego, mowa tu o Pergamonie rządzonym przez dynastię Attalidów. Wielcy hellenistycznego świata przeżywają od połowy w, łII istotne trudności wewnętrzne, nieznane pierwszym pokoleniom czasów hellenistycznych. W Egipcie wybuchają powstania ludności miejscowej przeciwko nadmiernemu wyzyskowi i w imię odbudowy tebańskiego ośrodka władzy; będą się one powtarzać w następnych wiekach. W Antiochii, i nieco później w Aleksandrii, zaczną się spory wewnątrz rodzin panujących, to one ostatecznie zadecydują o załamaniu obu dynastii. Na początku lat dwudziestych doszło do pierwszej interwencji Rzymu w sprawy Półwyspu Bałkańskiego: wybuchła najpierw pierwsza i następnie druga wojna iliryjska. Był to jedynie wstęp do rzymskich interwencji, 36 a w perspektywie lat i rzymskiej ekspansji na teren Bałkanów. O panowanie nad tym obszarem Rzym toczył wojny z Macedonią, zakończone likwidacją tej monarchii w 168 r. i usunięciem w r. 146 niezależnej Macedonii z politycznej mapy hellenistycznego świata. Niezmiernie szybko Rzym zaangażował się w konflikt z państwem Seleukidów, militarna rozprawa z Antiochem III nastąpiła już w 189 r. Traktat, który ten król musiał zawrzeć z Rzymem i który pozbawiał go posiadłości w Azji Mniejszej, znaczy kres mocarstwowej świetności Seleukidów; nasilające się fatalne spory dynastyczne i uzurpacje spoza grona rodziny panującej doprowadzą to państwo do ruiny. Swój udział mieli w tym procesie także Panowie i uwolnione od seleukidzkiej tutek państwo żydowskie. W początkach I w. państwo Seleukidów było już ograniczone do Syrii i części Cylicji. Jego likwidacja i utworzenie prowincji w 63 r. przez Pompejusza odbyło się niemal bez militarnych działań. W toku półwiecza od pierwszej wojny macedońskiej (200 - 196 r.) Rzym stał się arbitrem hellenistycznego świata. Wprawdzie postępy jego terytorialnych nabytków na Wschodzie były powolne, ale najistotniejsze decyzje dotyczące państw hellenistycznych zapadały nie w stolicach ich władców, ale nad Tybrem. 3~ 3. ŚWIAT HELLENISTYCZNY ok. 240 r. p.n.e. 4. ŚWIAT HELLENISTYCZNY ok. 185 r. p.n.e. W toku w. II i w początkach I w Azji Mniejszej dojrzewa proces kształtowania się państw małych i średnich, które zyskały na usunięciu z regionu Seleukidów. Temu procesowi towarzyszy urbanizacja i hellenizacja wielu obszarów pozostających poprzednio po irańskiej stronie granicy kulturowej. W ścisłym sojuszu z Rzymem rozwinął się Pergamon, obok niego wzrastały w siłę.; Bitynia, Pont, Kapadocja, Armenia i jeszcze inne mniejsze królestwa. Przejęcie bezpośredniej kontroli nad tymi obszarami ze strony Rzymu będzie 'procesem długotrwałym, zakończonym dopiero za czasów cesarstwa. Okoliczności tworzenia tu prowincji będą rozmaite: pojawi się nawet testament królewski jako forma przekazania władzy. Po kampaniach Pompejusza Wielkiego (66 - 63 r.), które położyły kres istnieniu niezależnego Pontu w Azji Mniejszej i resztek państwa Seleukidów w Syrii, z aktorów politycznej sceny czasów hellenistycznych pozostał tylko Egipt. Stanie się on rzymską prowincją dopiero w 30 r., ale to opóźnienie nie było efektem siły dynastii niszczonej wewnętrznymi swarami i rewoltami Egipcjan, ale brało się z rzymskiego przyzwolenia. Zwłaszcza od lat sześćdziesiątych przyczyn przetrwania Egiptu, nominalnie niezależnego, trzeba szukać w rozgrywkach między wielkimi wodzami republiki. Hellenistyczny Wschód miał przeżyć ciężkie czasy w okresie rzymskich wojen domowych, które w części rozgrywały się właśnie na terenach byłych monarchii hellenistycznych; brutalna eksploatacja tych obszarów przez kandydatów do władzy nad Tybrem pozostawiła głębokie ślady w ekonomice i świadomości ludzi tamtych pokoleń, trzeba było dopiero stabilizacji epoki cesarstwa, aby konsekwencje tych dziesięcioleci zostały usunięte. Bibliografia Poza pracą Willa (Histoire politique du monde hellenistique t. I) służyła mi w tym rozdziale książka J. Seiberta, Dus Zeitalter der Diadochen, opublikowana w r. 1983 w wydawanej w Darmstadzic sexu "Ertrage der Forschung". Jest to bardzo kompetentny, jasno wyłożony referat ze stanu badań dla rozmaitych kwestii historii tej epoki, ułatwiający poruszanie się w literaturze przedmiotu. III. Charakterystyka monarchii hellenistycznej i sztuki wojennej tej epoki Charakterystykę władzy monarszej doby hellenistycznej zacznę od zacytowania ciekawego tekstu znajdującego się w bizantyńskiej encyklopedii zwanej Księgą Suda (s.v. basileia). Nie wiemy skąd bezpośrednio zaczerpnęli ją jej kompilatorzy. - Pochodziła ona z jakiegoś dzieła (traktatu filozoficznego? utworu historiograficznego`?) wczesnej doby hellenistycznej: "Ani urodzenie, ani sprawiedliwość nie dają ludziom królestw, przypadają one w udziule tym, którzy potrafią dowodzić wojskiem i rozsądnie prowadzić sprawy polityczne. Taki byl Filip i tacy byli następcy Aleksandra, albowiem temu, który z racji swego urodzenia byl jego synem, to pokrewieństwo nie nie pomoglo, a to z powodu slabości jego ducha, ci zaś, którzy nie mieli żadnego związku pokre- wieństwa [z Aleksandrem] stali .sig wladcami prawie calej ziemi zamieszkalej". Autor tekstu był wyraźnie niesprawiedliwy w stosunku do syna Aleksandra, który miał w chwili śmierci 13 lat, trudno go więc oskarżać o "słabość ducha". Natomiast charakterystyczny jest jego sąd, wedle którego indywidualne umiejętności są wystarczającym tytułem do uznania prawowitości monarszej władzy, w imię takiej zasady każdy, komu udało się zwyciężyć, sam sobie budował podstawy panowania. Temu poglądowi odpowiadała formuła okre- ślająca prawo króla do ziemi, nad którą panował, jako chora (lub ge) doriktetos - "Kraj (lub ziemia) zdobyty włócznią". Cytowany tekst jest świadectwem stanu umysłów pierwszej generacji hellenizmu, następne kłaść będą większy nacisk na prawa płynące z dziedziczenia, jednak pochwała osobistego sukcesu pozostała obecna w politycznej refleksji epoki. Atrybutem królewskiej władzy był diadem, tzn. wełniana przepaska (archaiczny jeszcze atrybut zwycięskiego atlety), płaszcz purpurowy, rzadziej berło. Osobisty pierścień króla, który służył mu do sygnowania listów i dokumentów umierający władca przekazywał wyznaczonemu przez siebie następcy. Król występował niekiedy z wieńcem na głowie; złote wieńce ofiarowywano mu przy różnych okazjach (czynią tak, na przykład, miasta greckie), sakralizuje to jego osobę i władzę przez skojarzenie z czynnościami kultowymi, w czasie których noszono wieńce. 39 Hellenistyczna symbolika władzy królewskiej jest ciągle stosunkowo skromna, gdy porównywać ją będziemy z symboliką ukształtowaną w państwach starożytnego Wschodu, a ceremoniał nie odcina króla od jego poddanych z równą skutecznością. Miejsce wojny i zwycięstwa w ideologii monarchii Król hellenistyczny w oczach swych współczesnych był nade wszystko zwycięskim wojownikiem. Monarchie tych czasów powstały w wyniku zwycię- skich wojen i ich dalsze istnienie wymagało utwierdzenia poprzez następne zwycięstwa. Zwycięstwo było pojęte nie tylko jako osobiste dzieło i osobista zasługa władcy, ale także dowód łaski opiekujących się nim bóstw. Właśnie dlatego diadochowie za wyjątkiem Ptolemeusza ogłosili się królami tuż po wielkich zwycięstwach. W oczach współczesnych im ludzi stanowiły one oczywisty dowód, iż zasłużyli na ten zaszczytny tytuł. W podobny sposób postępowali władcy państw mniejszych (zarówno greckich, jak niegreckich, ale pozostających pod greckimi wpływami), gdy po raz pierwszy w dziejach swych dynastycznych rodzin przyjmowali tytuły królewskie. Propaganda królewska kładła teź największy nacisk na nierozerwalny związek między władzą a zwycięstwem. Znajdowało to wyraz w epitetach przyjmowanych przez władców, bądź nadawanych przez miasta z własnej inicjatywy, ale za aprobatą, co więcej, zapewne po konsultacji z dworem): Nikator ("Zwycięzca"), Nike~óros ("Niosący zwycięstwo"), Kallinikos ("O pięknym zwycięstwie"), Aniketo.s ("Niezwycięźony"), Kerauno.s ("Piorun"), Megas ("Wielki"). Przydomek aniketos zawierał w sobie aluzję do dwóch wielkich Macedoń- czyków -- Filipa IV i Aleksandra, których określano właśnie tym mianem. Królowie, którzy ten epitet przyjmowali, pragnęli tym samym umieścić się w linii następców swych wielkich poprzedników. Od króla spodziewano się, w świetle hellenistycznych wyobrażeń, że będzie bezpośrednim autorem zwycięstwa, w czasie bitwy powinien walczyć w otoczeniu swej gwardii przybocznej, być wówczas wszystkim widoczny, gdyż sama jego obecność pobudzała żołnierzy do boju. Wzory zachowania na polu walki okręślił Aleksander rzucający się w wir bitewny, szturmujący nie- przyjacielskie szeregi na czele swych hetajrów. Królowie hellenistyczni, a ściślej wielu z nich, nie mogło się pozbyć tego kłopotliwego modelu. Nawet Pyrrus, świetny taktyk, studiujący przed bitwami odpowiednie dzieła teoretyczne, organizujący prawdziwe gry wojenne, rezygnował z możliwości wpływania na bieg batalii, stając w pierwszym szeregu swego wojska. Kosztowało go to życie w czasie szturmu na Argos, gdy nic go nie zmuszało (poza wspomnieniem Aleksandra) do osobistego wystawienia się na niebezpieczeństwo. Klęska przynosiła królowi ujmę, była czymś wstydliwym, sprzecznym 40 w swej istocie z ideą królewskości, świadectwem osobistej słabości monarchy, dowodem utraty łaski bogów. Stąd porażka usprawiedliwiała bunt przeciwko temu, kto stał się jej winny. Substytutem wojny mogły być polowania. Niektórzy z władców uprawiali je z wielką ostentacją. Królewskie cnoty Właśnie dlatego, że król jest zwycięskim wodzem, jest zarazem gwarantem trwania pokoju, w którym widziano ce) politycznego działania i najwyższe dobro dla poddanych, fundament idealnego stanu harmonii. Jeden z badaczy czasów hellenistycznych zestawił terminy, przy pomocy których określano przymioty władców. Zaczerpnął on je nade wszystko z inskrypcji zawierających uchwały na ich cześć, najlepiej wyrażające ideał panującego. Oto one: arece --- wybitność; kuloka~athia zacność, szlachetność; anclrcr,~atlrio dzielność; sofYC>.s.unN - umiarkowanie, rozsądek; ou.sohoicr pobożność w sensie: rzetelne spełnianie tradycyjnych obowiązków wobec bogów i rodziny; Sofia mądrość, onkratc~ia umiejętność panowania nad sobą, a więc wstrzemięźliwość, meKolopsyc%iu - pragnienie i zdolność czynienia rzeczy wielkich; ounuia iyczliwość, oddanie; mi.snporacrio nienawiść do zła; .filotirnia - - ambicja; prnthymia - uczynność; opimeloia staranie, dbałość; pronoia umiejętność przewidywania; /ilanll~rc>/~iu gotowość czynienia dobra poddanym (stąd termin ten miewał także znaczenie amnestia), uprzejmość. Król musi być człowiekiem znajdującym upodobanie w słuchaniu poezji, tilozoficznych dysput, winien on interesować się naukami, a także gromadzić w swym pałacu przedmioty sztuki kupowane za wielkie kwoty (chętnie opowiadano sobie o tym anegdoty, im trudniej było zdobyć rze~bę lub malowidło, tym większa zasługa) bądź zamawiane u ich twórców. Innymi słowy monarcha nie może być wobec kultury obojętny, gdyż przynosiłoby to mu ujmę. Właśnie dlatego panujący występowali w roli mecenasów, ściągali na swój dwór poetów, astronomuw, matematyków, ich sławne nazwiska były jawnym dowodem upodobań królewskich. Kult władców Na pojawienie się wewnątrz helleńskiego świata monarchii o takiej potędze, jaką zdobyli sobie najpierw Aleksander, a później diadochowie, Grecy zareagowali rozwijając koncepcję boskiej natury władzy. W tych, którzy ją dzierżyli, objawiła się boska siła wynosząca ich ponad poziom zwykłych śmiertelników: królowie należeli do obu światów, boskiego i ludzkiego. Kultem władców zajmę się bli~ej w rozdziale poświęconym religii, nloztla go bowiem zrozumieć tylko na tle całości wierzeń epoki. Podejmę wtedy dyskusję nad wzajemną relacją politycznych i religijnych jego aspektów. 41 Z kultem władców wiąże się obyczaj obdarzania panujących epitetami (niektóre z nich historycy powiązali tak ściśle z określonymi monarchami, że wymienia się je razem z imionami, dotyczy to zwłaszcza Ptolemeuszów, którzy inaczej byliby trudni do rozróżnienia). Były to: soter (zbawca), euergetes (dobroczyńca), megas (wielki), eusebes (pobożny), wspomniana już wyźej grupa epitetów kładąca nacisk na zwycięstwa odnoszone przez królów (aniketos, nikeforos, nikator, kallinikos, keraunos). Istniały także epitety uwypuklające uczucia rodzinne monarchy:.filopator (kochający ojca),.filometor (kochający matkę),.filadelfos (kochający brata lub siostrę). Pojawienie się ich w kontekście kultowym .nie powinno nas dziwić: miłość do rodziców i do członków rodziny należała do obowiązków o religijnym charakterze, stanowiła sposób manifestowania eu.sebeia (pobożności). Epitety mogły się stosować zarówno do męskich, jak i do żeńskich członków królewskiej rodziny. Zwyczajowi nadawania monarchom przydomków dały początek miasta greckie, stosowanie epitetów wobec bóstw było normalną praktyką. Później inicjatywę w tej dziedzinie przejawiali i królowie, często obwieszczając je już na początku swego panowania (nie zawsze miało to wtedy miejsce w ramach kultu, niestety niewiele wiemy o okolicznościach przyjmowania epitetów). Ten sam władca mógł nosić ich kilka, z upływem czasu nastąpiła swoista ich dewaluacja, kumulowanie przydomków miało powiększyć ich wagę. Król a bogactwo Król musi być bogaty, król biedny, pozbawiony środków, był czymś sprzecz- nym z naturą. Polibiusz, który z naciskiem i pochwałą podkreśla skromny tryb życia swych rzymskich protektorów, Scypionów, mówi z nieukrywaną pogardą o niektórych monarchach, którzy ubożejąc przestawali być tym samym godni władzy. Bogactwo jest niezbędne, aby mieć wojsko i dobrze je opłacać (a więc być pewnym jego wierności), ałe wojsko jednocześnie jest warunkiem zdobycia bogactwa na wojnie. Zwycięstwo i bogactwo, niedostatek i klęska, są dwiema stronami tego samego zjawiska. Tak jak król nie może być biedny, tak samo nie może być skąpy, oskarżenie o skąpstwo jest jednym z najpoważniejszych zarzutów, jakie można przeciwko władcy wysunąć. Jego funkcja polega bowiem nie na gromadzeniu bogactw, lecz na ich redystrybucji. Król ma być bogaty po to, by móc praktykować dary na możliwie największą skalę. Dary obejmują różne dobra: ziemię, płody rolne, pieniądze, szaty, kosztowności, broń; otrzymują je członkowie najbliższego otoczenia władcy, jego armia, bogowie (to jest świątynie), miasta. Król winien bowiem występować w rołi dobroczyńcy (euergetes) wobec społeczności obywatelskich. Często takie inicjatywy podejmowano w obliczu trudności: trzęsienia ziemi, głodu, epidemii, zniszczeń wojennych, jednak 42 monarchowie mogli występować z darami w normalnej sytuacji, podkreślając swą życzliwość, szczodrobliwość, swój filhellenizm. Zwłaszcza polityka wszczę- ta przez Antygona Jednookiego, zgodnie z którą królowie występowali jako obrońcy godności Hellenów, wymagała od nich ostentacyjnych gestów w ro- dzaju przysyłania zboża, wznoszenia budynków publicznych, posągów, daro- wywania przedmiotów kosztownych sławnym sanktuariom. Rzeczą monarchów było objęcie swymi dobrodziejstwami nie tylko miast własnego państwa, ale i tych, które leżą poza jego zasięgiem. W oczach społeczności obywatelskich w taki właśnie sposób objawia się najpełniej królewska natura władców. Najlepiej to wyraził Polibiusz: "Boć cechą tyrana jest żle czynić i przemocą panować nad niechętnymi będąc znienawidzonym przez podwladnych i sam ich nienawidząc, u rzeczą króla jest wszystkim dobrze czynić i będąc umilowanym dla swych dobrodziejstw i ludzkości kierować i rządzić takimi, którzy sluchają go dobrowolnie" (ks. V, 11, t3um. S. Hammer). Liwiusz, choć oskarża Antiocha IV o wiele wad, to przyznaje: "w dwóch jednak wielkich i godnych rzeczach jego duszu byle naprawdę królewska: w darach dla miast i w kulcie dla bogów" (ks. XLI, 20, 5). Dary wymieniają także między sobą królowie, regułą w takiej sytuacji jest dążenie do przewyższenia drugiej strony. Okazję do manifestowania posiadanego bogactwa stanowiły rozmaite święta urządzane z różnych powodów. Miarę wspaniałomyślności i wydatków, jakie władca mógł z tej racji ponieść, daje znajdujący się w dziele Polibiusza opis uroczystości w Dafne, na przedmieściu Antiochii, urządzonych przez Antiocha IV po jego powrocie ze zwycięskiej wyprawy do Egiptu (o skomplikowanych politycznych okolicznościach tego święta będę pisać dalej, por. s. 264 - 265). Początek stanowił wielki pochód armii, której znaczną część ściągnięto do stolicy, aby przedefilowała przed królem i zgromadzonymi gośćmi. Później odbyła się procesja, zawody i uczty, które Polibiusz tak opisuje: "Resztę pochodu trudno po prostu opisać, chyba tylko ogólnie. Bylo w nim okola ośmiuset efebów ze zlotymi wieńcami, okola tysiąca dobrze utuczonych walów, delegacji religijnych bez mala trzystu, klów .slonich osiemset. A ilości posągów nie da sig nawet wyrnienić. Byly to posągi wszystkich uznawanych i czczonych przez ludzi bogów i demonów, do tego niesiono jeszcze wizerunki herosów, cz~.ścią pozlucune, częścią przybrane w .szaty przetykane zlotem, a wszystkim towurzyszyly kosztowne przedstawienia związanych z nimi legend i podań. Niesiono wśród nich także podobiznę Nocy i Dnia, Ziemi i Nieba, Jutrzenki i Poludnia. A o ilości złotych i .srebrnych naczyń można wnioskować .stąd, że w pochodzie szlo tysiące niewolników.jednego z królewskich przyjaciól, .sekretarza, nio.sąc,vch srebrne naczynia, .. których żadne nie ważylo mniej niż tysiąc drachm. Z królewskich niewolników sześciuset nio.slo naczynia zlote. Następnie kobiety rozpryskujące wonności ze zlotych dzbanów. Bylo ich prawie dwieście. Zu nimi bralo udzial w pochodzie osiemdziesiąt kobiet siedzących w lektykach o zlotych nogach i pi~ćset w lektykach o srebrnych nogach; wszystkie miuly kosztowne stroje. To byly najświetniejsze części tego pochodu. Następnie odbyły się zawody, walki zapaśników, polowania. Przez trzydzieści dni, w którvch odbywały się widoh~iska, wszyscy namaszczali się w gimna- ~jonie ze zlotvch naczyń -- pierwsze piać dni olejkiem szafYUnoHrym, hylo ich 43 piętnaście, tyle samo z olęjkiem cynamonowym i nardowym. Podobnie w następnych dniach przynoszono olejek telinowy, majerankowy, irysowy. A wszystkie mialy wyborny zapach. Do uczty przygotowywano tysiąc, czasem tysiąc pięćset .sof biesiadnych z najwiykszym przepychem. [...] Cafą t~ imprezę urządzil [Antioch IV] za pieniądze częściowo zebrane z Egiptu przy wiarofomnym napadzie na króla Filometora, częściowo dosturezone przez przyjaciól. Poza tym ograbil teź bardzo wiele świątyń." (XXX, 25, t3um. S. Hammer). Dodajmy, źe sytuacja ekonomiczna monarchii Seleukidów nie była w latach tych najświetniejsza, olbrzymia kontrybucja ściągana przez wiele lat dla Rzymu naruszyła równowagę królewskich finansów. Antioch IV myślał o wielkiej wyprawie na wschód, (do tego potrzebował ogromnych środków), niemniej jednak uwaźał za celowe olśnienie swych poddanych i obcych delegacji tak wspaniałym świętem. Takźe królewskie pałace miały ważne miejsce w ostentacji bogactwa. Musiały być rozległe, wspaniale ozdobione freskami, mozaikami, boazeriami z drogocennych gatunków drewna, pełne kosztownych przedmiotów. Bogactwo władcy powinno także znaleźć odbicie w jego własnym mieście, stolicy, w której wznosił okazałe świątynie, place, portyki, fontanny, gimnazjony. Im więcej takich budowli miasto posiadało, tym skuteczniej wyraźało potęgę dynastii. Charakter monarchii Uderzającą cechą władzy królewskiej był w konsekwencji opisanego wyżej stanu rzeczy jej osobisty charakter, wyczuwalny zwłaszcza w pierwszych pokoleniach. Związek między terytorium o wyraźnie zakreślonych granicach a królem nie miał waloru oczywistości, jakiej nabierze w narodowych państwach nowożytnych i nowoczesnych. To samo da się powiedzieć o naturze związku między poddanymi a monarchą. Jedynie Macedonia zdaje się (rzecz jest dyskusyjna) stanowić osobny przypadek, zajmę się nim szczegółowo w odpowiednim rozdziale (por. s. 74 - 76). Oczywiście nie należy przesad-nać i negować istnienia wszelkiego związku między monarchią a podległym terytorium, w powszechnym przekonaniu król miał obowiązek utrzymania ziem przekazanych mu przez jego poprzedników, utrata zaś ich części przynosiła mu niesławę w szczególnie silnym stopniu. Król był panem podległych mu ziem i żyjących na nich ludzi i mógł nimi dysponować (przynajmniej teoretycznie) bez ograniczeń. Do niego wyłącznie należało określenie, kto przejmie po nim dziedzictwo. Choć na ogół prze- strzegano zasady primogenitury, znamy przypadki, wcale nie takie rzadkie, gdy władca dawał pierwszeństwo młods-remu synowi. Z takiego właśnie przekonania (a mianowicie, że król może dysponować bez ograniczeń swym państwem) zrodził się pomysł królewskich testamentów, określających, co stać się ma z ich dziedzictwem na wypadek ich bezpotomnej śmierci. W czasach 44 hellenistycznych będziemy mieli kilka przypadków przekazania królestwa tą drogą Rzymowi. Takie właśnie testamenty były skrajnym wyrazem personali- stycznego charakteru władzy. Miał on także swoje konsekwencje dla stosunków między królem, a elitą jego państwa. W zasadzie tworzyło ją jego najbliższe otoczenie, ludzie dzielący życie monarchy. Nie mieli oni gwarancji utrzymania swych stanowisk i swego miejsca w społeczeństwie przy zmianie władcy, który będzie od nowa, i często inaczej, dobierał grono własnych ludzi. Tytuły określające członków elity: Przyjaciele, Krewni, Towarzysze, podkreślały osobiste związki łączące ich z monarchą. W pierwszych pokoleniach hellenizmu otwartość tej grupy była znaczna, przenikali do niej (zwłaszcza poprzez armię) ludzie o rozmaitym pochodzeniu, szybko robiący karierę i równie szybko i często tracący swe pozycje. W miarę upływu czasu krąg rodzin otaczających króla zwiera się i skutecznie broni się przed intruzami starając się zachować dla siebie wyłączność sprawowania wysokich funkcji. Jednak nawet w tych czasach, gdy król musiał się liczyć z potęgą rodzin, których nie mógł odsunąć od udziału w rządzeniu, swoboda decyzji królewskiej, jego możliwość odwołania się do ludzi nowych, były większe, niż w znanych nam monarchiach nowożytnej Europy. Wśród tej elity bardzo długo zachowują swe uprzywilejowane stanowisko Macedończycy, tworzący coś w rodzaju superarystokracji, trwający przy swej odrębności, której nie uzasadniało nic w dziedzinie kultury (oczywiście nie wszyscy Macedończycy żyjący poza swym krajem należeli do elity, spotkamy ich i na niższych szczeblach społecznej drabiny). Niewielu było przedstawicieli społeczności niegreckich w gronie elit (do tej kwestii wrócę jeszcze nieraz w dalszym toku tego tomu, kwestia przenikania miejscowej elity do elity macedońsko-greckiej należy do najważniejszych i zarazem natrudniejszych kwestii historii hellenizmu). Ideologia monarsza podkreślająca walor osobistego sukcesu jako czynnika wystarczająco legitymującego władzę, przy słabości i nieautonomiczności struktur państwowych, sprzyjała dynastycznym kryzysom. Ambicjom członków rządzących rodzin nic właściwie nie stało na przeszkodzie (zwłaszcza w momentach trudnych, na przykład przy zmianie panujących), aby uniemożliwić im podjęcie próby zawładnięcia tronem. Aparat urzędniczy nie był dość solidny i dość niezależny od monarchy, aby odsunąć od siebie pokusę wzięcia udziału w uzurpacji, która mogła jego uczestnikom dawać, w wypadku zwycięstwa, lepsze perspektywy kariery. Armie miały jeszcze mniej powodów, aby odrzucać takie awantury. Rosnąca w miarę upływu czasu lojalność wobec dynastii zmniejszała drastycznie szanse uzurpatorów spoza królewskiej rodziny, ale, rzecz jasna, nie mogła zapobiegać sporom między jej członkami. Hellenistyczni królowie a wschodni poddani i wschodnie wzory królewskiej ideologii Zarówno we własnej świadomości, jak w oczach poddanych królowie stali porad etnscznymi i cywiiizacyinymi podziałami istniejącymi wśród mieszkań- ą5 ców ich monarchii. W praktycznych działaniach panujących okresu helleni- stycznego nie da się dostrzec jakiejś wyraźnej linii polityki, która by stawiała sobie za cel szerzenie helleńskiego sposobu życia i myślenia i zakładała wrogość wobec wschodniego żywiołu, jego tradycji i jego mentalności. Porozumienie ze wschodnimi poddanymi było dla Ptolemeuszów, Seleukidów, Attalidów bezwzględnym warunkiem ich panowania, nie dysponowali oni bowiem taką siłą militarną, aby móc je narzucić terrorem. Realizacja tej zasady przybierała oczywiście rozmaitą postać, różne były warunki historycznego kompromisu między greckimi monarchami a niegrecką ludnością. Zależały one od konkretnej sytuacji danego kraju, a nie od przyjętej z góry postawy wobec barbarzyńców. Istnienie różnych etnicznie społeczności na tym samym terenie było dla monarchów czymś oczywistym, zmienianie tego stanu rzeczy nie przychodziło nikomu do głowy. Królowie rozumowali w kategoriach siły, a nie ideologii - - za panowanie gotowi byli w każdym razie płacić każdą cenę. Jeśli diadochowie nie kontynuowali polityki Aleksandra wobec elit irańskich (polegającej - przypomnę --- na dopuszczeniu ich do najwyższych stanowisk i do elitarnych oddziałów armii przy jednoczesnym manifestacyjnym przejęciu achemenidzkiej spuścizny), to nie dlatego, by tę linię odrzucali ze względów ideologicznych. W warunkach powstałych po śmierci wielkiego Macedończyka nie mogli sobie na jej realizację pozwolić. Oczywiście wszyscy szukali jakiegoś porozumienia z niegreckimi elitami, nic też nie wskazuje na to, by wzdragali się przed wejściem w rolę swych niegreckich poprzedników na tronie. W następnych rozdziałach będę miała okazję do przedstawienia na czym polegały zabiegi o zdobycie poparcia ludzi miejscowych, będę się też zastanawiać, w jakim stopniu królowie szli za miejscowymi wzorami, w jakim zaś wprowadzali innowacje w zastany porządek. Wyprzedzając szczegółowe wywody, mogę powiedzieć, że choć czasy hellenistyczne niosły ze sobą głębokie przekształcenia, to dzisiejsi historycy z wielkim naciskiem podkreślają wagę wcześniejszego dziedzictwa w życiu wschodnich monarchii hellenistycznych. Władcy hellenistyczyni nie tylko szukali porozumienia z elitami wschodnich społeczności w sferze faktów, ale i w sferze ideologii, przejmowali symbolikę władzy monarszej, jej koncepcje, jej sposób wyrażania w słowie i obrazie. W jakim stopniu te dwie idee monarchii krzyżowały się ze sobą i wpływały na siebie? Ile ze wschodniego wizerunku króla, ukształtowanego przez tyle wieków i pokoleń, przeniknęło do obrazu władcy przedstawianego przez hellenistycznych monarchów Macedończykom i Grekom? Wypada zacząć od tego, że Grecy wykształcili ideologię monarchii na długo przed czasami nas tu interesującymi. Myśl hellenistyczna stanowiła kontynuację tego, co sformułowali myśliciele w. IV. Grecy wiedzieli od dawna czym była monarchia wschodnia: państwo Wielkiego Króla było im dobrze znane, stanowiło przedmiot opisów i teoretycznych refleksji. Jeśli więc znajdziemy punkty zbieżne między ideologią monarchii hellenistycznych, taką jaką znamy z lektur greckich, z ideologią znaną ze źródeł wschodnich, to wcale nie oznacza, że zapożyczenia (jeśli w ogóle w grę wchodzą zapożyczenia, a nie paralelne 46 pomysły) nastąpiły po wyprawie Aleksandra, a nie przed nią, i to na długo. na a ",.,u,aiory Pewne tematy greckiej ideologii monarszej znajdują swe odpowiedniki w myśli wschodniej: temat króla gwaranta i dawcy pokoju, źródła bogactwa i dostatku, opiekuna świątyń. Król wielki myśliwy i wielki wojownik, osobiście zabijający dzikie zwierzęta i osobiście pokonujący swych wrogów, widnieje na wielu scenach zdobiących, zgodnie z wiekową tradycją, mury świątyń wschodnich. Nacisk na potrzebę ostentacji bogactwa w strojach, pałacach, świętach cechuje wschodnią ideologię monarszą. Wątpię czy te tematy myśl grecka musiała brać ze wschodniego, współczesnego hellenizmowi repertuaru. Są to motywy, które miały solidną tradycji w koncepcjach monarchii czasów klasycznych. Zespoły specjalistów od propagandy przy królewskich dworach, pracujące dla różnych odbiorców, mogły je rozwijać zupełnie niezależnie od siebie. Sprawy dyskusyjne: personalistyczna wizja historii politycznej hellenizmu Personalistyczny charakter monarszej władzy sprawia, re szukanie wyjaśnień dla biegu wydarzeń tych czasów jest trudne i w efekcie często prowadzi do stwierdzeń pozbawionych oparcia w źródłach. Nie ulega wątpliwości, że osobowość monarchów ważyła bardzo wiele na dziejach ich czasów i to nie tylko w pierwszym pokoleniu, gdy szansę zdobycia i utrzymania władzy mieli tylko ci, którzy zdecydowanie górowali nad innymi energią, intelektem, zdolnościami przywódczymi. Później umiejętność podporządkowania sobie ekip poprzedników (lub ich usunięcia), neutralizacja bądź uzyskanie lojalnego wsparcia ze strony innych członków dynastii, skłonienie ich do rezygnacji ze sprawowania rządów na własny rachunek, była poważną próbą siły każdego monarchy, do jakiej przychodziło mu stawać niejednokrotnie w młodym wieku. Jednak sprowadzanie całej historii politycznej do gry, której bieg wyznaczają inteligencja lub ograniczoność jej głównych aktorów byłaby skrajną naiwnością, powrotem do czasów, w których historycy głosili, że jednostki mogą wszystko, a urządzenia epoki nie stawiają żadnych lam ich geniuszom. Interpretowanie hellenizmu wyłącznie w takich, personalistycznych, kategoriach prowadziłoby nas do wniosku, że o ile natura (czy opatrzność) były dla ludzi łaskawe w czasach pierwszych generacji, to później wyraźnie zaczęły ich karać, gdyż liczba władców nieudolnych (częściej: nie dających sobie rady z sytuacją) niepokojąco wzrosła. Jeśli nie przyjmiemy tezy o stopniowej degeneracji rodzin panujących (mało kto dziś miałby odwagę ją głosić, po niedobrych doświadczeniach biologicznych interpretacji dziejów), to trudno nam będzie pojąć fenomen kryzysu politycznego późnego hellenizmu. Swoją polemikę z taką postawą zacznę od tego, że dzisiejsi badacze rzadko tylko mają solidniejsze podstawy do ferowania wyroków o czyjejś inteligencji lub jej braku. Posiadamy za mało źródeł, aby móc odtworzyć proces podejmowania decyzji, zrekonstruować wszelkie czynniki, które na niego wpływały i na tym tle móc ocenić zręczność (lub jej brak) ze strony 47 władcy (nie jest to trudność dotykająca wszystkich staroźytników, ci, na przykład, którzy studiują schyłek republiki rzymskiej, dzięki obfitości i różno- rodności źródeł wzajemnie się weryfikujących, mogą takie sądy o politykach formułować). Dla okresu hellenistycznego zdani jesteśmy na opinie zawarte u historyków antycznych, determinujące nasz punkt widzenia (i to zarówno wtedy, gdy je przyjmujemy, jak w odwrotnych przypadkach, gdy z przekory je odrzucamy). Wartość ich (nawet wtedy, gdy je bierzemy od takiego autora, jak Polibiusz) nie jest wielka, gdyż zapoznają nas z punktem widzenia jednej tylko strony, życzliwej bądź wrogiej, wysłuchanie zaś argumentów drugiej najczęściej nie jest możliwe. Pamięć zaś o tym, jak dalece sympatie i antypatie deformują czyjś portret (nawet wtedy, gdy ten, kto go kreśli, działa w dobrej wierze) należy do elementarnych obowiązków historyka. Wielka odległość w czasie, która nas dzieli od opisywanych wydarzeń i szczupłość (nie mówiąc o niepewności) naszych informacji ułatwiają ferowanie wyroków podszytych spokojną pewnością, że wiemy dobrze, gdzie leżała racja i interes zaniedbywany przez monarchów. Ta nonszalancja ze strony historyków, której towarzyszy niemal z reguły wielka naiwność w ocenie politycznych zasad gry, toczonej przez wielkich i małych aktorów danej epoki, prowadzi do sądów pośpiesznych, portretów psychologicznych prymitywnych (a zawsze arbitralnych, bo jest to materia, dla której nie ma źródeł), rodzi pochwały i nagany, które następni historycy będą potrafili bez większego trudu odwracać. Historyk powinien bronić się przed angażowaniem się w takie interpretacje, ostrożnie też będzie założyć, że liczba osobników tępych na królewskich tronach musiała być niewielka, gdyż atmosfera, w której wyrastali kandydaci do nich, powinna była działać raczej pobudzająco na ich inteligencję (nie mówiąc o specyficznym procesie kształcenia, który działał w tym samym kierunku). Powtarzające się oskarżenia historyków antycznych o lenistwo panujących, brak zainteresowania rządami, brzmią nieco podejrzanie, gdy pamiętać się będzie, jak mało stabilna była monarchia hellenistyczna ze swej natury. Jesteśmy niezmiernie dalecy od sytuacji nowożytnych królestw, w których solidne struktury i uznane zasady następstwa tronu uzurpacje wykluczały. Leniwy władca miał niewiele szans na utrzymanie swej pozycji (uwagi te nie oznaczają, iż sądzę, że monarchów ospałych a rządami nie interesujących się w ogóle nie było, myślę jednak, że były to przypadki niezmiernie rzadkie), Królowie dzielili z elitą jej podstawowe cechy: ambicję, pragnienie przewyższenia nie tylko ludzi ich czasów, ale i wielkich bohaterów przeszłości. Opinia publiczna oczekiwała od swego monarchy górowania nad królami mu współczesnymi, nieustannie zestawiała jego osiągnięcia z osiągnięciami jego poprzedników. Wszystko to stwarzało potężną presję działającą aktywizująco na władców. Oskarżenia o lenistwo mają wszelkie szanse pochodzić z tradycyjnego repertuaru paszkwili. Z tego samego źródła biorą się opinie o nadmiernym zamiłowaniu do ucztowania, pijaństwa i rozpusty (ale to --- zauważę przekor 48 nie --- nie przeszkadza w energicznym sprawowaniu władzy). fnf".~n ,...",4..,~~.:,~1~. ....F~...~._ .__..___ _ ._ - · . · - -. na Nacisk na personalistyczny charakter władzy i zależność biegu wydarzeń żno- od jednostkowych decyzji tych, którzy ją sprawowali, charakterystyczny dla kuch wielu prac dziś publikowanych, jest reakcją na sposób interpretowania historii parte politycznej uprawianej przez poprzednie pokolenia badaczy. Przywiązywali oni wno ' wielką wagę do istnienia pewnych stałych, trwających przez kilka pokoleń, linii ry je polityki, niezależnych od woli i osobowości królów. Akcentowano zwłaszcza jak rolę interesów ekonomicznych dynastii i elit krain, którymi rządzili, jako ylko ukrytych sprężyn politycznego działania (te zaś właśnie z racji tego, że były ~ściej ukryte, nie znajdowały odbicia w źródłach; nie przejmowano się więc zbyt nują bardzo tym, że ludzie współcześni wydarzeniom nam o ekonomicznych °rze) motywach nic nie mówili). Królowie mieli prowadzić wojny, aby zdobyć źródła surowców, rynki zbytu, utrzymać panowanie na szlakach handlowych, zapew- rzeń nić dominację własnej monecie itp. iwa- Odejście od pozytywistycznej wizji historii podważyło prestiż ekonomicz- ;żała nych interpretacji, nawet w tak mistrzowskiej, popartej olbrzymią wiedzą, ropy wersji, jaką znajdziemy w dziele Rostovtzeffa, The Sociul and Economic renie History of the Hellenistic World. Głębsze poznanie hellenistycznej mentalności, >oki, a także mechanizmów sprawowania władzy, nieufnie nastawiło dzisiejszych pych badaczy do koncepcji widzących w monarchiach tamtych czasów replikę odzi narodowych państw nowoczesnych, prowadzących politykę konsekwentną, °udu podporządkowaną interesom bezosobowego państwa, w którym monarcha był jedynie sługą i wyrazem stojącej nad nim racji stanu. reta- Nikt nie wątpi, że problemy ekonomiczne skupiały uwagę władców i ich kich ekip, gdyż pomnożenie środków stojących do dyspozycji monarchy, było duci pierwszym warunkiem skutecznego działania. Jednak nasze źródła nie wskazu- (nie ją, by królewskie zainteresowania sięgały głębiej i miały ekonomiczną, a nie nym fiskalną naturę. Środowiska zajmujące się handlem miały mniejsze niż ,two urzędnicza arystokracja szanse wpływania na decyzje panujących. gdy Krytyki dzisiejszych historyków kierowały się także przeciwko koncepcji swej traktującej w. III jako okres świadomego wcielania w życie zasady równowagi stw, sił (balanse of power), naruszyć ją miała dopiero interwencja Rzymu. Panowała racje ona w historiografii XIX w. (znajdziemy ją u Droysena), historycy XX w. tacy rycji jak Tarn i Rostovtzeff traktowali ją jako pewnik nie wymagający dowodzenia. nie Protest przeciwko takiej interpretacji historii politycznej, który wziął się odki z powiększającej się w ostatnich latach wrażliwości na specyficzne cechy mentalności starożytnej, każe traktować taką koncepcję jako jawny ana- enie chronizm przerzucający w hellenistyczną przeszłość sposób rozumowania iści. właściwy politologicznym koncepcjom XVIII i XIX w. mu E. Will opowiadając się po stronie krytyków teorii równowagi sił jako jego naczelnej zasady polityki władców w. III, formułował jednocześnie zastrzeże- jąco nia przeciwko nazbyt łatwemu jej porzuceniu: "Jest rzeczą oczywista, że ta idea nie zostalaby tak powszechnie przyjęta, gdyby nie odpowiaduia.jakic;j.ś rzec~vwi- ~ego stości. Trzeba byt`oby jednak .sprawdzić czy tcz .fórmula znajdzie odpowiednik rym u' jakiejś doktrynie politycznej tego czasu (tj. I11 w.). [...] Nic .jednak nic' v I PI ° I I I ~~ ~ I ~ · ~I ~ ' . L ~ _ I ć _ Faros ~.... \ arona= ,.`_, , : . ' : ' ~ _' J , ~ ; , ' , ~; " ' . W ~ ' i-,~:' ~ ~ ~II Korkyra Crarna _ ~ . . :~ ~ .:.~. ,I. Epida iu~m. - ~i~s.~;~ ó Mętpon~ : :;~,~' .- ,tj:W'- ' Diokleja !Z ;-~Ą.a.t=~d'- a`.n;o;wii e 'lt ~ Agrauion o' ,m ` , z Buthoe ~ i ~ I,rh, ~ , ~ ~ Nuntr a sZkoderskie m ~r ,; ~ ~ ~ r ; ,.. i ~ Skodra '9 ·~ ~..Ow, ;, O Lissos I' ~ v Baśsania I,~~~y; i · ','~ °^ ' ~ ~7 ° "- ' "// .,t ', ,; ,. , _Kydraj~_=--_ b'-k' . r i C' Albanopolis - --_--_ _-_--~_~=A~ ~ -wStybęrrą- ~ -= i ~ Epidamnos _ ts` _ _-_ 'Parthos .LOchrydzkie==_ i ~Jrl~!'' ~-- _- __ A=Hr erakleVa- ----_ x [ = 11 __ }}-- :: I (( Apollonia // . .IiNI; i ~ _- _- I I ' . Dimąle: ~ _ -- -__ ' '~I'. Pilioń- J~ ~ - :: s q . -_ -__ ~XIIyJ --- _ I r os Monarchia Teuty w 229 r. Orikos IIYI = - I obszar wyjściowy o Fanote I obszary zawisie ll I i I . i I I ;nike I ~assalonl r tereny zawisie od Rzymu po 299 r. i I I Korkyra 6. Macedonia w 229 r. I Ambrakia królestwo Dardanów ~ Kassólpe i ~ wVadztwo Demetriusza z Faros 1 k :: .I ok. 229--219 r. 0 00 m 6. ILIRIA I KRAJE OSCIENNE charakteru. Towarzyszyła im teraz ekspansja, która osiągnęła swój punkt szczytowy za panowania królowej Teuty. Jej flocie udało się opanować nawet Korkyrę i osadzić na wyspie swój garnizon. Na jego czele stał Demetriusz z Faros, którym będziemy mieli jeszcze okazję się zajmować. Ataki na wybrzeża i jednocześnie wyprawa lądowa na teren Epiru skłoniły władze nowego związku do pertraktacji z Teutą, w zamian za gwarancje pokoju oddano jej terytorium Atintanów. Kupcy italscy, żeglujący po wodach Adriatyku, byli niejednokrotnie przedmiotem ataków ze strony Mirów, ich skargi, wnoszone przed władze rzymskie, długo nie przynosiły rezultatów. Nagłe zainteresowanie republiki kwestią iliryjską na początku lat dwudziestych III w. było efektem nowej sytuacji. Wprawdzie zachodnie wybrzeża Adriatyku od dość dawna znajdowały się pod kontrolą Rzymu, ale dopiero zakończenie pierwszego konfliktu 97 7 Historia sturoiytnych Creków t. 111 z Kartaginą, podbój Sardynii i Korsyki, a jednocześnie uspokojenie na lat kilka w północnej Italii, skłoniło przywódców republiki do potraktowania terenów iliryjskich jako interesującego obszaru działań militarnych. Choć piractwo Mirów szkodziło italskiemu handlowi, to nie interesy kupców, a rzymski imperializm tłumaczy nam wszczęcie wojny w 229 r. Zorganizowano ogromną wyprawę, na którą udali się obaj konsulowie. Brało w niej udział ok. 20 000 piechurów i 200 jeźdźców, popłynęła cała flota Rzymu: 200 statków. Przewaga Rzymian była miażdżąca. Demetriusz z Faros oddał im od razu Korkyrę, a Teuta prosiła o pokój. Zawarto go w 228 r., zakazywał on statkom iliryjskim pojawiać się na południe od linii wyznaczonej przez Lissos, tylko pojedyncze jednostki mogły ją przekraczać. Zwycięska wyprawa przyniosła wojsku rzymskiemu łupy, oapewne wysokie (Iliria nie była obszarem bogatym per se, ale zgromadzono w niej owoce wieloletnich rabunków), nie doprowadziła jednak do aneksji, lecz do utworzenia strefy rzymskich wpływów. Część obszarów odebranych Teucie oddano Demetriuszowi z Faros, tworząc pierwsze na Bałkanach państwo klienckie. Ponadto na wybrzeżu uformowało się coś, co historycy dzisiejsi, nieco anachronicznie, nazywają protektoratem. Obejmował on Apollonię, Epidamnos, Korkyrę, Issę oraz ludy Atintanów i Partinów, a więc społeczności, które prosiły republikę o pomoc przeciwko Mirom. Jak dalece zdawały one sobie sprawę ze swej zmienionej sytuacji i z ciężarów z niej wynikających na przyszłość tego nie wiemy, na początku w każdym razie mogły mieć w tej materii iluzje. Rzymskiego protektoratu bowiem nie strzegły żadne rzymskie wojska, zostały one w całości ewakuowane. Czego pragnęli rzymscy politycy organizujący wojnę iliryjską? Łupów i sławy czy też solidniejszego zaangażowania się republiki po drugiej stronie Adriatyku'? Pamiętajmy, że republika w ostatnim półwieczu nie wzdragała się przed zamorskimi aneksjami (Sycylia, Sardynia i Korsyka), chęć usadowienia się na Bałkanach nie wyglądała więc tak absurdalnie. Szybkie usunięcie się z tego obszaru mogło wynikać ze zmienionej sytuacji na północy Italii, nieporównywalnie ważniejszej dla Rzymu od odległych terytoriów. Są to jednak tylko hipotezy, wrócę do nich jeszcze w paragrafie poświęconym dyskusji nad charakterem rzymskiej polityki w Grecji i Macedonii. Początki panowania Antygona Dosona Antygon Doson potrafił dać sobie radę w trudnej sytuacji. Zauważmy przy okazji, że w samej Macedonii nikt nie skorzystał, aby sięgnąć po władzę, kraj był wolny od plagi uzurpacji, która tak osłabiała państwo Seleukidów i Ptolemeuszów. Na północy usunięte zostało niebezpieczeństwo ze strony Dardanów, jednak kosztem utraty Pajonii, która pozostała w ich rękach. Na południu Doson szybko odzyskał władzę w Tessalii, natomiast musiał pogodzić się z utratą Aten, które wykorzystały kryzys, by w 228 r. pozbyć się garnizonu 98 w Pireusie. Jego komendant zgodził się ewaukować twierdzę pod warunkiem otrzymania I50 talentów, które potrzebne mu były nade wszystko na opłacenie żołnierzy. Kwoty tej skarb Aten nie posiadał, zebrano ją w drodze subskrypcji, także poza granicami państwa. Aratos osobiście wpłacił 20 talentów w nadziei, że Ateny przystąpią do Związku Achajskiego, był wielce zawiedziony, gdy to się nie stało. Miaslo nie chciało się wiązać z istniejącymi w Grecji siłami, szukało zabezpieczenia w sojuszu z Ptolemeuszami, odległa protekcja Aleksandrii była rzecz prosta dogodniejsza od hegemonii Pelli. Tak to ~ "kajdan Hellady" zostały Dosonowi już tylko tessalska Demetrias i Chalkis na Eubei. Było to tym bardziej bolesne, że w sposób istotny, a dla Macedonii niekorzystny, zmieniała się sytuacja na Peloponezie. Sytuacja na Peloponezie w przededniu wojny Związku Achajskiego ze Spartą W toku lat, które upłynęły od usunięcia garnizonu macedońskiego z Akro- koryntu, liczba polis wchodzących w skład związku znacznie się powiększyła. Wojna wypowiedziana przeciwko niemu przez Demetriusza II nie zahamowała tego procesu, gdyż król zajęty na północy swego kraju nie mógł prowadzić jej skutecznie, a co więcej, nie był w stanie zapobiec temu, co wydarzyło się w Megalopolis. Tyran tego miasta, Lydiadas, który był jednym z najważniejszych stronników Macedonii na Peloponezie, zdając sobie sprawę z postępującej izolacji i zagrożenia, jakie dla niego stwarzała achajska ekspansja. podjął decyzję spektakularną: zrezygnował ze swej władzy i namówił obywateli Megalopolis do wstąpienia do związku. Stał się w nim od razu jednym z najważniejsrych polityków, obejmując funkcję stratega (235 r.). Przyłączenie tak ważnego i silnego miasta skomplikowało sytuację nie tylko wewnątrz władz (rywalizacja między Lydiadasem a Aratosem stawała się nieuchronna), ale i na zewnątrz. Megałopolis była w konflikcie ze Spartą, obecność jej obywateli na zgromadzeniach i we władzach popychała związek w stronę polityki antyspartańskiej. W 229 r. gest Lydiadasa naśladował tyran Argos Aristomachos, wkrótce uczynili to samo tyrani z Flius i Hermione. W taki to sposób Peloponez uwolnił się na czas pewien od tyranii, a wpływy macedońskie skurczyły się drastycznie. Początek lat dwudziestych w. III stanowi punkt szczytowy potęgi Związku Achajskiego. Jednak już wówczas rysowały się przyszłe a bliskie kontlikty. Trójka wybitnych polityków -- Aratos, Aristomachos i Lydiadas - miała odmienne poglądy na taktykę związku, a napięcia między nimi nie przysparzały mu spoistości. Trudno było liczyć na bierność Związku Etolskiego w obliczu postępów rywala. Macedonia po niedawnej śmierci Demetriusza 11 przeżywała kryzys, ale nie miał on trwać długo, zaś postępy Związku Achajskiego godziły w jej interesy i trzeba było się spodziewać, że wykorzysta okazję, aby odwrócić bieg wydarzeń. Jednak to nie król macedoński, ani nie Związek Etolski wszczęli działania przeciwko achajskiej hegemonii na Peloponezie. Uczynił to król spartański Kleomenes III. 99 l,I~1 11t i ynlll otoełomi PońeW nno,~.... 7..1.1...1.. u:..:__., r__~_. . , . .,...... Sparta. Rządy Kleomenesa III W Sparcie po śmierci Leonidasa II w 235 r. jego miejsce zajął Kleomenes III, stając się dziedzicem idei Agisa IV, którego właśnie jego ojciec pokonał i pózbawił życia. Plutarch, opowiadający nam w sposób szczegółowy biografię króla, przypisuje ten polityczny wybór wpływom źony zamordowanego, Agiatis, którą zmuszano do poślubienia młodszego od niej Kleomenesa (była ona jedną z najbogatszych osób w Sparcie i jej majątek stanowił nie lada pokusę, Leonidas zaś nie mógł go po prostu zagarnąć). Miała ona swemu drugiemu mężowi opowiadać o zamierzeniach i czynach pierwszego i na tej drodze zachęcić do podjęcia dzieła reformy. Nie wykluczając, że tak być mogło (choć tak efektowne, z literackiego punktu widzenia, wątki są właśnie z racji swej efektowności zawsze podejrzane), wypada pamiętać, źe Kleomenes i bez nauk swej pięknej i cnotliwej małżonki musiał pójść drogą wskazaną przez Agisa. Dla władcy ambitnego (ambicje Kłeomenesa były ogromne) nie istniała żadna inna droga zwiększenia siły państwa i zyskania szansy odgrywania powaźniejszej roli poza własnym królestwem. Postępy achajskie stwarzały dodatkowy bodziec do działania: posiadłości związku sięgały północnych granic Lakonii, słaba Sparta w niedalekiej przyszłości mogła zostać przezeń wchłonięta. Analiza przyczyn klęski Agisa jasno wskazywała, że reformy można było urzeczywistnić, trzeba było jednak przyjąć inną taktykę działania. Etolowie zaniepokojeni wzrostem siły Związku Achajskiego ułatwili sytuację Kleomenesawi ofiarowując mu cztery miasta należące do swego związku: Tegeję, Mantineję, Orchomenos, Kafyaj. W ten sposób sytuacja militarna Sparty wydatnie się poprawiła gdyź jej władca zyskiwał punkt oparcia do działań militarnych na północy, nowe spartańskie nabytki izolowały ponadto od reszty achajskich terytoriów Megałopolis. W 229 r. wybuchła wojna między Spartą a Związkiem Achajskim właśnie o to miasto, Kleomenesowi udało się w niej odnieść sukces militarny, którego zabrakło Agisowi; w zwycięskiej dla niego bitwie (pod Ladokeją) padł Lydiadas. W tym momencie (lato 227 r.) Kleomenes zdecydował się na zamach stanu: pozostawił część swego wojska w Arkadii (a w nim swych licznych wrogów), sam zaś z najemnikami udał się pośpiesznym marszem do Sparty. gdzie nie tylko kazał stracić aktualnych eforów, ale uzyskał od zgromadzenia decyzję obalenia samego urzędu, jako sprzecznego z ustrojem likurgowyn traktowanym ciągle jako wzór obowiązujący. Usunięto na wygnanie osiem dziesiąt osób i w tych warunkach przystąpiono do reform. W zasadniczyc zarysach pokrywały się one z projektami Agisa. Odnotujmy posłużenie się gwałtem i najemnikami. Kleomenes ~ mi świadomość, że poparcie społeczeństwa nie było dostatecznie rozległe, a umożliwić mu działania i neutralizować potężnych przeciwników. Powtórzono kasatę długów, przeprowadzono konfiskatę gruntów (łat się domyśleć, źe to właśnie bogaci właściciele musieli się składać na c osiemdziesiątkę wygnanych). Stworzono 4000 działek ziemi, które przeznac no dla Spartan pozbawionych ziemi lub mających jej mało i wybrar 100 periojków otrzymujących tym samym obywatelstwo. Tak jak poprzednio ~ teraz Kleomenes przywracał stare spartańskie obyczaje: wychowanie wedle wzorów likurgowych, wspólne posiłki, surowy tryb życia. Dokonał on także istotnej reformy armii, uzbrajając ją na sposób macedoński (sarissy zamiast włóczni, tarcze zawieszone na szyi, a nie trzymane na lewym ramieniu). Wojna Sparty ze Związkiem Achajskim Kierownicy Związku Achajskiego zdawali sobie sprawę z grożącego im niebezpieczeństwa, jakie ekspansja odrodzonej Sparty (w jej agresywne zamiary nie mieli powodu wątpić) ze sobą niosła. Więź między znaczną częścią miast a związkiem była słaba, wystarczyło, że pomyślna dla niego sytuacja ulegała załamaniu, by polis pośpiesznie przechodziły na stronę zwycięzcy (nie posiada- jąc własnego wojska nie miały zresztą innego wyjścia, czyniąc to z własnej inicjatywy, a nie po oblężeniu i szturmie, miały szanse na dobre traktowanie). Sukces reform w Sparcie wywoływał wrzenie w miastach achajskich, niebez- pieczeństwo społecznych przewrotów stawało się coraz większe. Związek łączył sojusz z Ptolemeuszem III, a Aratos osobiście otrzmywał od niego stałą pensję. Ąle król aleksandryjski popierał także Spartę i mało było prawdopodobne, aby chciał wysłać przeciwko niej swe wojsko. Jeśli Związek Achajski poniósłby klęskę w przyszłej wojnie z Kleomenesem, mógłby liczyć na pomoc tylko ze strony swego poprzedniego wroga: króla Macedonii, zaś cena jaką ten z pewnością by za to podyktował była oczywista: powrót garnizonu macedoń- skiego do Akrokoryntu. Aratos jeszcze przed rozpoczęciem działań wojennych ostrożnie (i tajnie) sondował możliwości z tej strony, choć otwarcie takim zamiarom przeczył. Aratos działał wówczas i w następnych latach niewątpliwie także z pobudek osobistych. Chciał utrzymać swą pozycję, a w Kleomenesie widział konkurenta, który byłby w stanie usunąć go z politycznej sceny. Punkt widzenia Aratosa długo jeszcze nie był punktem widzenia, który mógłby uzyskać na zgromadzeniu związku większość; także wśród grupy nim rządzącej Kleomenes miał swych zwolenników. Próbowano pertraktacji. Kleomenes domagał się, jak mówi Plutarch, hegemonii w związku. Niektórzy dzisiejsi badacze sądzą, że pod tym terminem kryła się gotowość objęcia przez niego stanowiska stratega. Jednak taka interpretacja wydaje się trudna do przyjęcia. Sparta nie wchodziła do związku (i nic nie wskazywało, aby Kleomenes miał zamiar zgłosić jej akces), królowi spartańskiemu nie mogła wystarczać godność obejmowana na rok z ewentual- nością powtórnego wyboru po rocznej przerwie. Hegemonię, o której wspomina Plutarch, trzeba rozumieć w znacznie szerszy sposób i nie szukać dla niej formalnoprawnego wyrazu. Kleomenes chciał dla siebie władzy nad całym Peloponezem i pełnego podporządkowania tego, co ze związku zostało. Rozmowy nie doprowadziły do niczego i w 225 r. rozpoczęła się wojna, która zamieniła się w tryumfalny pochód Kleomenesa na~północ. Na jego stronę przeszła Argos a następnie Korynt, jednak w twierdzy Akrokoryntu pozostał garnizon achajski. 101 Samo istnienie Związku Achajskiego stanęło pod znakiem zapytania. W tej sytuacji Aratosowi udało się uzyskać od zgromadzenia związkowego zgodę na porozumienie z Antygonem Dosonem (zima 225 - 224 r). Wysłano do Macedonii zakładników, był wśród nich i syn Aratosa. Za Kleomenesem stał Ptolemeusz III, ale jego udział ograniczał się do subsydiów, nie było mowy o akcji militarnej. Wydarzenia następnych miesięcy miały pokazać, że nowe władztwo Sparty na Peloponezie nie było solidne. Punktem zwrotnym było przejście Argos (224 r.) na stronę związku, wywołało to reakcję łańcuchową w innych miastach. Na Peloponezie operowała silna armia macedońska (20 000 pieszych i 1300 jeźdźców) pod osobistym dowództwem Dosona. Istotną rolę w tym zwrocie odegrały czynniki społeczne. Grupy posiadające ciągle widziały w Kleomenesie przeciwnika ustabilizowanego ładu, natomiast masy odstępowały od popierania jego sprawy, gdyż król spartański nic nie czynił, aby urzeczywistnić aspiracje biedoty miast Peloponezu. Kleomenes nie był zwolennikiem przemian społecznych jako takich, los ludzi bez środków był mu całkowicie obojętny. Jego działalność w Sparcie miała na celu wyłącznie odrodzenie wewnętrzne Sparty. Poza własnym krajem przyjmował punkt widzenia elity, nie chcąc jej do siebie zrażać (to mu się jednak nie udało. król macedoński w jej oczach był lepszym gwarantem porządku). Zgodnie z porozumieniem Doson przejął od achajskiego garnizonu Akrokorynt. Wojna między nim a Kleomenesem nie była łatwa, choć król spartański miał wyraźnie słabszą armię, a na domiar złego Ptolemeusz III przestał w tym momencie płacić mu subwencję, stwarzało to poważne trudności finansowe. Kleomenes zdobył się na krok radykalny: zaproponował wolność tym helotom, którzy byliby w stanie dać za nią 5 min. Skorzystało z tego 6000 zależnych chłopów, z tej liczby 2000 od razu wstąpiło do armii spartańskiej. Wnioski z tych informacji, podanych nam przez Plutarcha i na pewno wiarygodnych (Fylarch, na którym się opierał, dobrze znał wypadki), są interesujące. Sytuacja majątkowa helotów musiała być nienajgorsza, jeśli tak liczna grupa była w stanie zebrać tak wysoką kwotę. Decydująca bitwa miała miejsce pod Sellazją w 222 r. Kleomenes ją przegrał i uciekł do Egiptu z nadzieją skłonienia Ptolemeusza III do działania, płonną, jak się szybko okazało. Próba wzniecenia powstania przeciwko Ptolemeuszowi IV zakończyła się dla Kleomenesa katastrofą: w obliczu klęski popełnił samobójstwo, jego rodzinę zgładzono. Antygon Doson wkroczył do Sparty (był to pierwszy przypadek opanowania tego miasta przez wroga w całych jego dotychczasowych dziejach). Przywrócono poprzedni porządek, władzę objęli eforowie i geruzja, powrócili wygnańcy. Przez kilka lat nie istniała monarchia, rychło jednak obsadzono opróżniony tron. Nie jest dla nas jasne, co stało się z nowymi obywatelami. Wprawdzie część z nich poległa pod Selłasią (bitwa była krwawa), ale pozostały ich rodziny, więc nie usuwa to pytania postawionego wyżej. Wracający z wygnania bogacze musieli odzyskać ziemię, ale czy całą? Cztery tysiące nowych 102 osadników stanowiło znaczną siłę, a nowe władze spartańskie, gdy odszedł Doson, nie dysponowały liczną armią. Niestety brak nam na ten temat informacji. Antygon Doson na Peloponezie. Powstanie Przymierza Hellenów Szybkość z jaką Doson zjawił się na Peloponezie wskazuje na to, że przygotowywał on już wcześniej korpus ekspedycyjny. Propozycje Związku Achajskiego stwarzały mu tak dogodną sytuację, jakiej nie miał ani przedtem, ani potem żaden macedoński władca. Odbudowywał swą hegemonię na obszarze z którego usunięto wpływy macedońskie i to na wezwanie tych, którzy poprzednio byli właśnie jej przeciwni. W odróżnieniu od Antygona Gonatasa miał on program pozytywny organizacji Grecji, który przedstawił na posiedzeniu rady Związku Achajskiego w jesieni 224 r. Polegał on na utworzeniu symmachii, która pod hegemonią Macedonii łączyłaby znaczną część państw Półwyspu Bałkańskiego. W jej skład weszli: Sparta (po usunięciu z niej Kleomenesa, a więc po bitwie pod Sellasią), członkowie Związku Achajskiego, Epiroci, Fokejczycy, Beoci, Akarnanie, Lokrowie (Opuntyjscy), Eubejczycy, Tessalowie, Macedończycy (o sensie tego oddzielenia Macedończyków od osoby króla była wyżej mowa, por. s. 74 - 75). Założona przez Dosona organizacja składała się więc ze związków i ludów (ethne), a nie polis. Jest to znamienny znak zachodzących w Grecji procesów. Członkowie przymierza stworzonego przez Dosona wysyłali swych przed- stawicieli do rady (,synedrion), zwoływał ją i przewodniczył jej król. Decyzje podjęte na jej sesjach nie stawały się od razu obowiązujące, wymagały po- twierdzenia przez organy państw wchodzących w skład związku. W kompetenc- jach synedrionu znajdowały się debaty na temat wojny i pokoju oraz przyj- mowanie nowych członków. Wewnętrzna autonomia miast była gwarantowana. W sumie symmachia miała luźną strukturę i bardzo ograniczoną egzekutywę, jej skuteczność nie mogła być w konkretnych warunkach Grecji duża. Jest bardzo ciekawa jako świadectwo politycznych koncepcji czasów, siły jaką polis greckie reprezentowały (oczywiście wszystkie razem, nie pojedynczo), przekonania że muszą być traktowane z respektem, a przemoc i otwarte naciski nie dają rezultatów. Powstanie Przymierza Hellenów było sygnałem alarmu dla Etolów, którzy już w poprzednim okresie stracili wiele ze swego pierwotnego impetu. Posiadłości nowej symmachii otaczały Związek Etolski ze wszystkich stron. Początki panowania Filipa V. Wojna sprzymierzeńcza W 221 r. zmarł Doson w czasie wyprawy skierowanej przeciwko Mirom. Władza przypadła siedemnastoletniemu Filipowi V. Jego działalność i jego 103 osobowość są nam nieźle znane dzięki relacji Polibiusza, jednak jest ona nacechowana tak wielką nienawiścią do króla, iż nie jest wykluczone, że czarny obraz, który został na jej podstawie nakreślony i panuje w dzisiejszej historiografii, należałoby poddać pewnym korektom. Filip odznaczał się wielką energią i talentami militarnymi, żywa inteligencja umożliwiała mu zrozumienie zawikłanej sytuacji i koncentrację na tych zadaniach, które były najważniejsze. Jednak jego wielka ambicja (żeby nie powiedzieć pycha) i gwałtowność miały często fatalne skutki. Król potrafił zdobywać się na akty brutalności szokujące ludzi mu współczesnych, przyzwyczajonych przecież w materii obyczajów wojennych do drastycznego łamania powszechnie przyjętych norm moralności. Od razu na początku swego panowania Filip stanął w obliczu poważnego kryzysu na terenie Grecji. Wywołała go akcja Związku Etolskiego, którego władze uznały, że objęcie tronu przez człowieka tak młodego osłabi siły Macedonii i umożliwi wyrwanie się z okrążenia, które było dziełem Dosona. Rozpoczęła się wojna zwana wojną sprzymierzeńczą (220 - 217). Działania militarne Etolowie wszczęli na Peloponezie, mając nadzieję na osłabienie pozycji promacedońsko nastawionego związku Achajskiego i zyskanie jego kosztem nowych 'sojuszników. Nietrudno im było zadać klęskę wojskom achajskim. Władze związku nie miały innego wyjścia, jak wezwać na pomoc Filipa. Wojna podzieliła na dwa obozy całą Helladę. Nie przyniosła ona żadnej ze stron zdecydowanego zwycięstwa, znużeni nią Etolowie poprosili o pokój na zasadzie status quo (217 r). Filip przystał na to tym łatwiej, że jego zainteresowania skupiały się teraz na północno-zachodniej granicy państwa, a wojna w Grecji wymagała od niego wysiłku, nie przynosiła zaś pożytku. II wojna iliryjska (219 r.) Jednym z beneficjariuszy nowego ładu stworzonego na wschodnich wybrzeżach Adriatyku przez Rzymian był, jak pamiętamy (por. s. 98), Demetriusz z Faros. Obszary, które otrzymał od Rzymian w zamian za pośpieszne porzucenie sprawy Teuty nie były ani wielkie, ani nie tworzyły zwartego bloku (poza rodzinną wyspą Faros podporządkowano mu Dunale i okoliczne miasta), stwarzały one jednak niezły punkt wyjścia dla samodzielnych działań dla tego ambitnego człowieka, który pragnął stworzyć własne duże państwo korzystając ze słabości innych partnerów tego regionu. Demetriusz próbował zyskać wpływy w okrojonej w wyniku wojny Ilirii, porozumiał się z Antygonem Dosonem i u jego boku uczestniczył w wyprawie peloponeskiej przeciwko Kleomenesowi; zachowywał się jak niezależny partner gry politycznej, co musiało drażnić Rzymian, nie mających zamiaru pozwalać swym klientom (a takim wszak był Demetriusz) na nazbyt swobodne działania. Jednocześnie na terenie Ilirii zarysowały się perspektywy politycznego odrodzenia; związane były one z działalnością jednego z członków ro104 dziny królewskiej, Skerdilaidasa, który zdołał odzyskać część starych tery torfów i zawrzeć porozumienie z Filipem V. Zaniepokoiło to rzecz prosta władze republiki. W 219 r. Rzym, który po sukcesach w wojnie z Gapami osiągnął na północy Italii granicę Alp, miał wolne ręce, aby podjąć przerwane w 228 r. działania w Ilirii, choć i tym razem nie na długo: w Hiszpanii zaczynał się konflikt z Hannibalem. Demetriusz w każdym razie stracił to, co posiadał i jedyne, co mu pozostało, to było udać się na dwór Filipa V i próbować go nakłonić do wszczęcia wojny na iliryjskim wybrzeżu. I wojna macedońska (215 - 205 r.) Macedońscy władcy śledzili zawsze z uwagą to, co działo się na terenie Ilirii, gdyż wszelkie zmiany na tym obszarze mogły pogarszać, a w każdym razie komplikować ich niełatwe stosunki z Dardanami, Pajonami i Epirem. Rzymskie interwencje na terenie Ilirii musiały więc niepokoić zarówno Antygona Dosona, jak i Filipa, powstanie zaś rzymskiego "protektoratu" tworzyło nową sytuację w całym regionie aż po Korkyrę i granice Epiru. W jakim stopniu i kiedy zdali oni sobie sprawę z niebezpieczeństwa wyrastającego na wschodniej flance ich państwa i jak dalece świadomość tego determinowała całą ich politykę, nie da się określić z niezbędną dozą pewności, o dyskusjach na ten temat będę miała jeszcze okazję pisać (por. s. 108 - 113). W każdym razie perspektywa interwencji nad Adriatykiem i bez namów Demetriusza musiała kusić Filipa V. Klęski, jakie ponosił Rzym w wojnie z Hannibalem, zdawały się zapewniać, że republika nie będzie w stanie przeszkodzić Macedonii w działaniach na wschodnich wybrzeżach Adriatyku. Pierwszą próbę, bez większego sukcesu, podjął Filip w 217 r., już po klęsce Rzymian nad Jeziorem Trazymeńskim. Zaatako.vał Apollonię, ale jej nie zdobył. Nie zniechęciło go to do dal~~y~h działań. W dwa lata później Filip (2 ~ ~ r.) zawarł porozumienie z Hannibalem, było to juz po Kannach, w momencie szczytowym wpływów punickich w Italii. . Tekst jego podaje nam Polibiusz. Poza zwykłymi dla antycznych sojuszy zobowiązaniami, że obie strony będą miały tych samych wrogów i przyjaciół, najważniejsza klauzula, która pozwala zrozumieć cel traktatu, brzmi następująco: "Jeżeli zaś bogowie dadzq nam .s~cztśliu~y wynik wojny przecir~~ Rzymianom i ich sprzymierzeńcom, a Hannibal zażąda uk~adów z Rzymianami co do pr~yju~ni - ulożymy ,się w ten sposób, żeby ta sama przyjaźń tak,:e was [tj. Filipa i jego sojuszników] objęta: Rzymianom nigdy nie bt dzie wolno zuczlwaC z wami wojny, ani nie btdą panami Korkyry, Apollonie, Epidnmnos, Furo.s, Dimctle, Parthos i Atintanii. Nadto muszą zwrócić Demetriuszowi z Faros n~.szy°stkich poddanych, którzy przehywajg na rzymskim obszarze puń.stw°ou.vm. Gdyby za.ś~ Rzymianie podjęli wojny przeciw wam albo przeciw nam, udzielimy .sobie nn tg u~ojng wzajemnej pomocy, juk dt'ugo tego b€:dą w,ymaga~v obustronne potrzeby..." (VII, 9, t3um. S. Hammer). Z zacytowanego tu tekstu jasno wynika, że cele sojuszu ze strony króla macedońskiego były ograniczone i polegały na zagwarantowaniu włączenia 105 w przewidywany traktat pokojowy jego zdobyczy (przyszłych!) w Ilirii. Filip nie miał najmniejszego zamiaru interweniować w sprawy italskie. Dla Rzymu perspektywa utrwalenia sojuszu Hannibala i Filipa była głęboko niepokojąca i wymagała szybkiej riposty. Rzym mógł wysłać flotę pięćdziesięciu okrętów do Kanału Otranto, natomiast nie był w stanie skierować tam swych żołnierzy, gdyż ci byli potrzebni w Italii. Jedyne wyjście dla republiki polegało na wywołaniu w Grecji wojny przeciwko Macedończykom, jedynym zaś wyraźnie rysującym się sojusznikiem byli Etolowie. Zawarto zatem sojusz między republiką a związkiem, gwarantujący mu poczynione w przyszłej wojnie zdobycze terytorialne (Rzym nie był nimi zainteresowany), natomiast łup z miast wziętych w czasie działań miał być dzielony między strony sprzymierzone. Rozpoczęła się w ten sposób 1 wojna macedońska (215 - 20~ r.), prowadzona nie tyle przeciwko Macedonii, co jej sojusznikom w Grecji. Zarówno Rzymianie, jak i Etolowie zainteresowali się przede wszystkim łupami, Rzymianie byli jak najdalsi od afiszowanego później filhellenizmu. Grecja długo ich pamiętała jako bezwzględnych rabusiów. Po stronie rzymskiej w tym konflikcie opowiedział się również l~ról Pergamonu Attalos _I, od dawna blisko związany z Etolami. Filip, aby ograniczyć swobodę jego manewrów, skłonił (nie było to trudne) króla bityńskiego do ataku na ziemie swego sąsiada. Rzymianie nie mogli angażować się poważniej w konflikt, który dla nich w tych latach był zdecydowanie marginesowy, Etoiowie nie dysponowali odpowiednią siłą, aby pokonać Filipa. Zmęczeni wojną zawarli w 206 r. osobny pokój z królem macedońskim (wbrew postanowieniom traktatu z republiką, który im właśnie odrębnych porozumień zakazywał). Król podyktował im twarde warunki: utracili część swych wsc!:odnich posiadłości położonych nad Zatoką Malijską. Wyeliminowanie Et~lów nie oznaczało końca wojny Macedonii z Rzymem. Filip miał teraz wolne ręce W' ilirii, republika zaś zdecydowała się wysłać na jej teren armię. Jednak strony szybko d~~?ły do porozumienia i w Foinike ustalono warunki pokoju (205 r.). Utrzymano rzymski .,protektorat" w Ilirii, jednak Filip zachował Atintanię, która dawała mu bezpośi wini dostęp do Adriatyku. Traktat objął także swym działaniem sprzymierzeńców ozu stron. Brak żywszego zainteresowania ze strony Rzymu wojną z Macedonią jesi w pełni zrozumiały, republika była zajęta rozprawą z Hannibalem, zaś jej interesy bezpośrednie na Półwyspie Bałkańskim pozostawały ciągle bardzo ograniczone. Działania Fiłipa V w Azji Mniejszej W następnych latach działania Fiłipa koncentrowały się na innym terenie, co zaś się tyczy wybrzeży iliryjskich, trzymał się on skrupulatnie postanowień traktatu w Foinike. Filip postanowił zwrócić się na wschód ku wyspom Morza Egejskiego 106 i wybrzeżom Azji Mniejszej. Miał tu nadzieję położyć rękę na posiadłościach ptolemejskich, gdyż objęcie tronu przez sześcioletniego Ptolemeusza V Epi- fanesa zmniejszało i tak niezbyt skuteczną od pewnego czasu zdolność aleksandryjskich władców bronienia swego stanu posiadania. Teren Azji Mniejszej interesował Macedonię już wcześniej. W 227 r. Antygon Doson prowadził działania wojenne na terenie Karii, jakieś efekty tej, zupełnie epizodycznej, kampanii jeszcze istniały. Filip szedł więc w ślady Dosona. Ekspansja Filipa na tym terenie powodowała zburzenie układu sił, który się tu w poprzednich latach ukształtował. Godziła w interesy Attalosa I, który nie mógł biernie obserwować powstawania macedońskiej enklawy w niedalekiej od swych granic odległości. Także Rodyjczycy uznali, że postępy Filipa stanowią dla nich zagrożenie, Karia znajdowała się w sferze ich wpływów, z Aleksandrią zaś wyspiarska polis była związana od dawna najściślejszym sojuszem. Opór Rodyjczyków był tym większy, że Filip któremu brakowało środków, aby zbudować niezbędną do inwazji większą flotę, posłużył się wypróbowanym sposobem: flotylla jego 20 okrętów rozpoczęła pirackie akcje na Morzu Egejskim, Rodyjczycy zaś (jak zobaczymy) byli tą siłą na egejskich wodach, która pilnowała bezpieczeństwa żeglugi w imię swych własnych kupieckich interesów (por. s. 357). Filipowi udało się natomiast porozumieć z jednym jeszcze partnerem, który miał swe posiadłości na obszarze Azji Mniejszej, partnerem o największej sile: _ Antiochem III. Między dwoma władcami zawarto tajne porozumienie, które uzgadniało sposób podziału pozaegipskich posiadłości Ptolemeuszów. Wojna na terenie wysp i wybrzeży Azji Mniejszej była ciężka dla obu stron i niewiele w sumie dała Filipowi. Nie był on w stanie pokonać połączonej floty swych przeciwników, musiał ciężko walczyć o poszczególne miasta. To prawda, że dysponował przewagą na lądzie i potrafił dawać sobie radę z mniejszymi eskadrami, nie zapewniało to jednak szybkiego zwycięstwa. Działania wojenne ze strony Filipa były prowadzone z rosnącą brutalnością, która robiła jak najgorsze wrażenie w całej Grecji i podrywała to oparcie, jakie macedońska hegemonia zyskała w toku w. III. Nie był to wyłącznie efekt zmian w charakterze króla. Filip miał wielkie ambicje, środki zaś ograniczone, gdyż Macedonia nie była krajem bogatym, a zwierzchnictwo nad Grecją kosztowało, natomiast przynosiło niewiele korzyści (miasta Hellady były na ogół wolne od opłat na rzecz Macedonii). Środki na prowadzenie wojen musiały dawać same wojny, trzeba więc było zdobyte tereny grabić. To nam wyjaśnia rabunek świątyń, o który z wielkim naciskiem oskarża króla Polibiusz. Filip wiedział dobrze, jak bardzo takie czyny są niepopularne, ale właśnie skarbce dużych sanktuariów wypełniały pieniądze i kosztowności. Przejmowanie ich było najprostszym sposobem pomnażania własnych środków. Natomiast brutalność wobec zdobywanych polis (na przykład masowe mordy, sprzedaż do niewoli wszystkich mieszkańców) stanowiły zwykły, nie tylko w czasach hellenistycznych, sposób zastraszania przeciwników, stosowany po to, by ich zachęcić do poddania się bez walki. Rodyjczycy i Attalos wysłali wspólne poselstwo do Rzymu prosząc o interwencję. Reakcja na ich skargi nie była ani jasna, ani szybka. Choć wśród 107 polityków kierujących w tych latach senatem znajdowali się zwolennicy zaangażowania się w wojnę na Wschodzie, jednak pomysł nowej kampanii, tuż po rozprawie z Hannibalem, był wśród ludu niepopularny do tego stopnia, że zgromadzenie odrzuciło przedłożony mu projekt uchwały w tej sprawie. Wysłano poselstwo do Filipa z żądaniem poddania się rzymskiemu arbitrażowi w sporze z Attalosem I i Rodyjczykami. Król je odrzucił (co było do przewidzenia), zgromadzenie ostatecznie dało zgodę na wojnę. Jednak dw. legiony, których powołanie zadecydowano, miały być złożone wyłącznie z tyci byłych żołnierzy Scypiona z kampanii afrykańskich, którzy wyrażą na to zgodę. W 200 r. rozpoczęła się II wojna macedońska. Sprawy dyskusyjne. Charakter i cele polityki Rzymu na Półwyspie Bałkańskim W tym momencie wypada nam się zatrzymać i zastanowić nad motywami, które obie strony skłaniały do wojen, jest to bowiem jedna z najważniejszych kwestii pozwalających zrozumieć dzieje Macedonii i Grecji tych czasów, kwestia o wiele trudniejsza i nade wszystko o wiele mniej jednoznaczna, niż to by wynikało z mojego poprzedniego wykładu. Trudności dzisiejszego badacza biorą się nie tylko stąd, że dwa podstawowe dla tej tematyki przekazy powstały po rzymskiej stronie, a królowie macedońscy nie "przemawiają do nas własnym głosem", ale wynikają także z faktu, że obaj starożytni historycy pisali w czasach, gdy Rzym rozciągał swe panowanie nad interesującym nas regionem (Polibiusz byk świadkiem powstania prowincji w Macedonii i Grecji, a także w Azji Mniejszej); interpretowanie przeszłości w świetle tego, co później się stało, skłaniało obu autorów do kreślenia linii logicznego rozwoju od pierwszych interwencji po triumfalne narodziny imperium. Weryfikacja tej wizji, wobec szczupłości zasobu źródeł powstałych w czasach, gdy jeszcze nikt nie wiedział, że republika zapanuje nad Wschodem, sprawia istotne trudności. Zacznijmy od zestawienia pytań, które stawiać sobie muszą wszyscy historycy zajmujący się badaniami nad stosunkami między Rzymem a Macedonią. Jakie są prżyczyny skłaniające Rzym do zaangażowania się na nowym dla niego terenie: pragnienie zdobycia łupów`? dążenie wodzów do prowokowania konfliktów, w których zyskać by mogli sławę, tak potrzebną w późniejszej wewnętrznej grze politycznej? zamiar anektowania Półwyspu (a w dalszej jeszcze perspektywie całego śródziemnomorskiego świata) realizowany świadomie, etapami, z myślą o następnych pokoleniach? lęk przed przeciwnikami, zrodzony nie tylko z trzeźwej analizy ich siły, ale i z pamięci o Pyrrusie nakazującej atakować każdego potencjalnego naśladowcę tego króla? Poczynając od jakiego momentu można mówić o wschodniej polityce Rzymu (w sensie polityki koherentnej, a nie pragmatycznego reagowania na bieżące wydarzenia) - od czasów I wojny ilirijskiej? od I wojny macedońskiej? (to, że taka polityka istniała 108 u progu II wojny macedońskiej jest dla wszystkich oczywiste). Jaki jest stopień macedońskiej odpowiedzialności za rzymską interwencję na Bałkanach, lub dokładniej w jakim stopniu poczynania macedońskich władców prowokowały republikę bądź naruszały jej żywotne interesy? Co skłaniało władców macedońskich do mieszania się w wydarzenia zachodniego wybrzeża Półwyspu? Od kiedy królowie z Pelli zrozumieli, iż Rzym jest na tyle groźny by przygotowywanie się do rozprawy z nim winno być osią ich wszystkich poczynań a szukanie sojuszników najważniejszym nakazem chwili: od czasów Antygona Dosona (a więc jeszcze przed I wojną iliryjską)? od początku panowania Filipa V? od początku II wojny punickiej? Jakie były realne rozmiary sił Macedonii (a więc i macedońskiego zagrożenia w stosunku do Rzymu)? Wszystkie te pytania są przedmiotem żywej dyskusji, dla której punktem wyjścia jest ciągle, mimo upływu lat, praca Maurice Holleaux Rome, le Grece et les monurchies hellenistiques au III siecle avant J.-C. (Paris 1921 ). Zdaniem tego historyka nie można mówić o istnieniu "wschodniej polityki" Rzymu w III w., przywódcy republiki reagują jedynie pragmatycznie na wydarzenia, dając się wciągnąć w konflikty regionu. Atak skierowany przeciwko Ilirom nie wynikał z zamiaru podboju Półwyspu Bałkańskiego, wywołały go ich pirackie poczynania. Znalazłszy się raz po drugiej stronie Adriatyku, Rzymianie nieuchronnie popadli w konflikt z Macedonią, nie leżało to jednak w ich pierwotnych zamiarach, lecz stanowiło logiczny skutek wejścia na nowy teren. Królowie macedońscy długo nie widzieli w Rzymie niebezpiecznego agresora dążącego do panowania nad światem, prowokując republikę nie zdawali sobie sprawy z rozmiarów burzy, którą ściągali na swój kraj. W ujęciu Holleaux I i także II wojna iliryjska miały charakter policyjny, a przejście Demetrirusza z Faros do obozu antyrzymskiego było skutkiem zabiegów Antygona Dosona. Poglądy Holleaux w złagodzonej jednak formie powtórzyło wielu badaczy, zwłaszcza francuskich. Przeciwko tezie o rzymskim imperializmie w III wieku występowali tacy znani historycy jak A. Aymard, z wieloma dodatkowymi zastrzeżeniami Ed. Will i J. L. Ferrary (w nowej syntezie drukowanej w "Nouvelle Clio", patrz bibliografia), a także E. Badian badający zjawisko państw klienckich Rzymu. Szeroko zwłaszcza akceptowano twierdzenie Holleaux, iż w czasach I wojny iliryjskiej nie istniała koherentna rzymska polityka wschodnia, którą dziedziczyłyby po sobie kolejne pokolenia republikańskich polityków. Zwolennicy Holleaux (może należy dodać: krytyczni zwolennicy Holleaux, gdyż nikt nie akceptował tez tego historyka w całości) poszukiwali dodatkowych argumentów dla swych twierdzeń w wynikach badań nad stosunkami między Rzymem a innymi państwami hellenistycznymi. Większość autorów prac publikowanych na ten temat w ostatnich latach, podkreślało pragmatyczność rzymskich działań na Wschodzie. Rzym bardzo późno miał podjąć koherentną politykę, a jeszcze później decydował się na aneksje. Jedny n z pierwszych oponentów Holleaux był Tadeusz Wałek-Czernecki wyznający poglądy biegunowo odmienne. Rzym stanowił w jego ujęciu juź _ w pierwszych dziesięcioleciach II I w. wielką groźbę dla świata greckiego i dla Wacedonii i już wtedy dążył do panowania nad światem. Przyszłe obary 109 republiki nie porafiły podjąć przeciwko niej energicznych działań, odwrotnie: "w okresie między śmiercią Aleksandra a Pyrrhosa Macedończycy własnymi rękami poczęli kopać grób nie tylko znaczeniu swemu w świecie, ale wręcz swej egzystencji jako narodu, Hellenowie zaś sekundowali im ze wszystkich sił". Królowie macedońscy zdaniem Wałka byli świadomi rozmiaru niebezpieczeń- stwa, to zaś, że nie podjęli odpowiednich kroków obciąża poważnie ich pamięć. Poglądy zbliżone do poglądów Wałka znajdziemy w wielu pracach nam współczesnych, determinują one to, co można nazwać stereotypową wizją rzymskiej ekspansji obecną w podręcznikach różnego szczebla i w pracach popularnych w większym stopniu niż twierdzenia Holleaux i jego zwolenników. Wałek wyrażał swój sąd o rzymskim dążeniu do panowania nad światem w skrajnej formie, inni uczeni byli o wiele bardziej ostrożni. Kultura politologiczna i historyczna drugiej połowy XX w. na ogół nie dopuszczała do otwartego głoszenia tez o "agresji zakodowanej w ustroju i mentalności", o "misji podboju świata tkwiącej głęboko w psychice określonych ludów". Poprawki do obrazu Rzymu jako świadomego agresora prowadzącego konsekwentną politykę ekspansji terytorialnej obliczoną przez jej autorów na wieki realizacji narzucały także wyniki badań nad historią wewnętrzną Rzymu, wskazując na ścisłe powiązania pomiędzy walką między grupami, na jakie rozpadała się rzymska arystokracja a zewnętrznymi opcjami rzymskiej civitas. Oglądana z tej perspektywy polityka zewnętrzna jawiła się jako zespół działań dość przypadkowych, zależnych od postaw kolejnych urzędników obejmujących konsulat w stopniu nieporównywalnie większym niż przez zbiorową, ponadpokoleniową mądrość senatu. Także szczegółowe badania historii Mace- donii, prowadzone od macedońskiej strony, nie uzasadniały twierdzenia o antyrzymskiej obsesji królów macedońskich, która miałaby sięgać połowy III w. Choć podział postaw w sprawie pierwszej fazy rzymskiej ekspansji na Półwysep Bałkański jest rzeczywiście dwudzielny (za lub przeciw Holleaux), to nie istnieje alternatywa: albo przyjęcie tezy o dążeniu do panowania nad światem zakodowanym w rzymskim ustroju i mentalności, albo opowiedzenie się za twierdzeniem o pragmatycznym reagowaniu na sytuację prowadzącą do rozszerzania imperium niejako wbrew, czy raczej - bez świadomej woli ze strony Rzymian. Uznanie imperialistycznych skłonności rzymskiej polityki zewnętrznej może iść w parze z odrzucaniem myśli o istnieniu konsekwentnej linii zaplanowanych z góry aneksji. Jak to wyliczył choćby W. V. Harris w swej książce War and Imperialism in Republican Rome, różne powody sprawiały nieustanne zainteresowanie Rzymian wojną: poza oczywistym pragnieniem łupów wojennych, potrzebą sukcesu wojennego dla członków elity w ich wewnętrznej rywalizacji o władzę, świadomości rozmiarów sił zbrojnych republiki i ich miażdżącej przewagi nad kolejnymi przeciwnikami, zwyczaju powoływania corocznie pod broń liczącej się części obywateli, dostarczającego konsulom instrumentu do agresywnych działań. Od 327 r. przez następne lat 86 tylko 4 lub 5 lat pozostało wolnymi od wojny, republika była we wszystkich 110 konfliktach stroną atakującą, nie atakowaną. pojemniki siatkowe składane UIC ,.__.__ _. . ..__ . ' W starszej historiografii powtarzano tezę o ekonomicznym podłożu wojen macedońskich. Rzym miałby być zainteresowany w utorowaniu drogi swoim ludziom interesu, a następnie musiał dbać o ich ochronę. Jest to teza powszechnie dziś odsuwana. Kupcy, lichwiarze, spekulanci rozmaitego rodzaju, szli za armią, a nie przed nią. Nie oznacza to, że obecni specjaliści ignorować chcą ekonomiczne aspekty agresji, lecz że inaczej ocenia się, czyje to ekonomiczne interesy brano pod uwagę przy wypowiadaniu wojen. Ważniejszy od punktu widzenia finansistów był punkt widzenia rządzącej elity i państwa jako całości, administrowanego przez tęże elitę. Dyskusja nad mechanizmami rzymskich działań agresywnych doprowadziła do precyzyjniejszej oceny motywów aneksji terytorialnych lub ich zaniechania. Imperializm bowiem nie oznaczał automatycznie dążenia do nabytków terytorialnych, w przypadku Półwyspu Bałkańskiego Rzym weźmie pod swą bezpośrednią władzę nowe obszary na dobre dopiero w połowie II w., choć nic nie stało na przeszkodzie, aby czynić to wcześniej. Przyczyn tej powściągliwości trzeba szukać po stronie rzymskiej. Republika miała wielkie trudności w administrowaniu imperium: nie była w stanie stworzyć odpowiednich ekip zdolnych do sprawnego zarządzania prowincjami, brak jej było wojska, które należało osadzić w garnizonach (obywatelska armia rzymska do spełniania tej roli się nie nadawała). Na pytanie kiedy dwór w Pelli zrozumiał rozmiary rzymskiego niebezpieczeństwa Holleaux odpowiadał, że już za Antygona Dosona, kiedy to miał się narodzić od macedońskiej strony "nieusuwalny antagonizm". Przymierze zorganizowane przez Dosona na terenie Grecji miało zabezpieczać Macedonię i Helladę przed losem południowej Italii i Sycylii (tak więc -- w obliczu nieimperialistycznego Rzymu Macedonia wyrasta na siłę sprawczą konfliktów, to król macedoński, a nie republikańscy politycy są winni bałkańskich wojen). Ten sąd Holleaux spotkał się ze znacznym oporem. Powołanie do życia Przymierza Hellenów nie wymaga tłumaczeń tego rodzaju, jego sens rysuje się inaczej w rzeczywistości Grecji tamtych czasów. Doson mógł traktować interwencję Rzymu na iliryjskim wybrzeżu jako działanie o ograniczonych celach, akcję, która jego państwa nie dotyczyła wprost. O ile grono dzisiejszych historyków pragnących przypisać Dosonowi konsekwentną politykę antyrzymską, jest szczupłe, to o wiele większym powodzeniem cieszy się teza o wrogości Filipa V do republiki od pierwszych dni panowania. Król macedoński wyrasta w ten sposób na postać paralelną do Hannibala, równie jak on naznaczoną nienawiścią do Rzymu. Więcej ---Holleaux był przekonany, że Rzym o tej postawie Filipa wiedział od razu i ta wiedza determinowała riposty władz znad Tybru. Wchodzimy tu na teren takich rozważań, w których, biorąc pod uwagę brak odpowiednich źródeł informujących na"w stanie ducha króla a jemu życzliwych, jedynym sposobem przekonania o słuszności portretu psychologicznego będzie jego plastyczność i koherencja. Wszystko tu można udowodnić, byle talentu literackiego starczyło. To co nam na ten temat daje nasze źródło najlepsze (mimo wszystkich zastrzeżeń), Polibiusz, nie wskazuje, by Filip myślał o wojnie z Rzymem, a więc 1 1 1 sojuszu z jego wrogami, to jest z Hannibalem, zanim ten zaczął odnosić sukcesy. W początku II1 księgi pisze on: "Po wykazaniu przyczyn wybuchu powyżej wspomnianej wojny między Kartagińczykami a Rzymianami, zwanej hannińalską, opowiemy jak Kartagińczycy wpadlszy do Italii i obaliwszy potęgę Rzymian napędzili im wielkiego strachu o .siebie samych i o ziemię ojczystą, a sami powzięli wielką i nieprawdopodobną nadzieję, że nawet Rzymem w pierwszym natarciu zawladną. Z kolei spróbujemy wyjaśnić, jak w tych samych czasach Macedończyk Filip ukończywszy wojnę z Etolami, gdy uporządkowawszy sprawy greckie zdecydowal .się zawrzeć związek z Kartagińczykami w imi~ wspólnych nadziei" (III, 2, tłum. S. Hammer). Dla Polibiusza więc związanie się Filipa z Hannibalem przypada na czasy po zakończeniu wojmsojuszniczej, a nie przed nią. Dla porządku wspomnę o pomysłach niektórych (dzisiaj rzadkicł~) badaczy przypisujących Filipowi chęć podjęcia działań na ziemi italskiej. Nic za tym nie przemawia, ani informacje zawarte w źródłach, ani prawdopodobieństwo sytuacji tych lat. Jest to czysta fantazja. Nawet ci dzisiejsi specjaliści, którzy zwrot w polityce rzymskiej sytuują u początków rządów Filipa, zgadzają się, że I1 wojna macedońska otwiera w dziejach konfliktu zdecydowanie nowy etap, charakteryzujący się tym, że inicjatywa podjęcia działań wojennych należy wyłącznie do Rzymu, podczas gdy strona macedońska, zajęta na innym teatrze wojennym, próbuje ten moment odwlec. Rzym wszczyna wojnę w rok po zakończeniu długiej rozprawy z Hannibalem, gdy zmęczenie, ubytki w ludziach, komplikacje na terenie Italii, którą trzeba było po represjach od nowa organizować, winny były od nowych projektów militarnych odciągać. Holleaux na pytanie o przyczynę takiego postępowania odpowiadał iż wojna miała charakter prewencyjny. Rzym się bał, że w bliskiej przyszłości dojdzie do sojuszu między Filipem a Antiochem III, ci zaś we dwoje reprezentować będą siłę z jaką republika już sobie nie mogłaby dać rady. Trzeba było uderzyć póki czas, tym bardziej, że król macedoński stał się wielce niepopularny w świecie greckim; mogło to ułatwiać jego izolację. Skąd jednak senat wiedział, że Antioch III będzie wrogiem Rzymu przed jego wyprawą do Azji Mniejszej i Tracji`? Senat orientował się ponadto, że stosunki między obu królami były chłodne a konflikt między nimi, gdyby Filipowi udały się podboje w Azji Mniejszej, stanie się nieunikniony. Prawdopodobnie posłowie Pergamonu i Rodos roztaczali przed senatorami perspektywy połączenia sił Filipa i Antiocha, ale kierownicy republiki nie byli przecież naiwni i nie podjęliby wojennej awantury bez sprawdzenia stanu faktycznego, w imię chimerycznych niebezpieczeństw dotykających nie ich samych, a przede wszystkim gorliwie prących ku wojnie sprzymierzeńców. Zwróćmy uwagę na wiadomość przekazaną przez Liwiusza, że żołnierzy na wojnę na Bałkanach miano zaciągać nie w drodze zwykłego poboru, a na zasadzie dobrowolnej, wśród byłych wojaków Scypiona. Znajdowało się więc 112 w Italii dość ludzi niespokojnych, oderwanych długą wojaczką od ziemi, niezdolnych do znalezienia dla siebie miejsca w pokojowej rzeczy=,~istości, którzy chętni byli do udziału w nowej wyprawie. Przedstawiciele arystokracji ze swej strony widzieli w konflikcie perspektywę na łupy i utwierdzenie swej politycznej pozycji. Czasy Hannibala pomnożyły tylko liczbę ambitnych kandydatów na wodzów szukających możliwości wybicia się, którym poprzed- nio zabrakło czasu i okazji. Połączenie istniejących żołnierskich rezerw i potrzeb elity tłumaczy nam aż nadto dobrze wybuch wojny. Miała ona nie prewencyjny, a czysto imperialistyczny charakter. II wojna macedońska (200 -196 r.) Obie strony w chwili wybuchu wojny nie miały na terenie Hellady godnych uwagi sojuszników. Opinia publiczna w miastach greckich była wroga Filipowi z racji gwałtów popełnianych przez jego wojska, królewskich zdrad, łamania przysiąg i represji. Ale i Rzymianie nie dysponowali liczącym się poparciem. Etolowie, ich sojusznicy z czasów I wojny macedońskiej, nie chcieli się ąngażować, senackiej dyplomacji trudno było skłonić resztę Grecji do przyjęcia zdecydowanej postawy. Związek Achajski, najważniejszy potencjalny partner, choć wyemancypowany spod macedońskich wpływów, był zajęty w tych latach wojną z Nabisem, władcą Sparty (o tych wydarzeniach będzie mowa dalej, por. s. 115 - 1 16). Pierwsze dwa lata wojny nie przyniosły istotnych rozstrzygnięć, dopiero objęcie dowództwa przez Tytusa Kwinkcjusza Flamininusa spowodowało ostatecznie powstanie w Grecji obozu prorzymskiego. Weszły do niego związki: Epirocki, Etolski, Achajski, Beocki, Sparta. Filip przygotowywał wojsko z pośpiechem i z wielkim trudem. Jego możliwości mobilizacyjne były skromne: sięgając po wszelkie rezerwy i powołując nawet szesnastoletnich chłopców udało mu się wystawić ok. 25 000 żołnierzy. Flamininus miał znacznie większe siły, choć dano mu jedynie dwa legiony. Kontyngenty sprzymierzeńców (zwłaszcza Etolów) dawały mu armię do- statecznie liczną, by zmierzyć się w polu z Filipem. Decydująca bitwa, po licznych mniejszych starciach, rozegrała się w pobliżu wzgórz zwanych "Psimi Głowami" (Kynoskefalai) w Tessalii, była ciężka, a jej wynik pozostawał długo niepewny. Ostatecznie poniósł klęskę Filip i od razu zdecydował się poprosić o pokój, choć właściwe terytorium jego państwa było nietknięte i trzymał w swym ręku "Kajdany Hellady". Jednak wysokie straty bitewne (8000 trupów i co najmniej 5000 jeńców), klęski na innych także terenach (Achajowie pokonali w polu garnizon koryncki, usunięto jego wojska z Karii, na północy ruszyli się Dardanowie) nakazywały szybkie zakończenie wojny. Akceptował to także Flamininus z różnych powodów. Miał za małą armię, aby rozprawić się w sposób decydujący z Macedonią, ponadto musiał on (podobnie jak i inni senatorscy politycy) bać się nadmiernego wzrostu wpływów Etolów. Niechęć do wczorajszego sojusznika, któremu republika 113 zawdzięczała w części zwycięstwo, określać będzie w najbliższym czasie jej politykę. Niewykluczone, że . jakąś rolę odegrała wiadomość o wyruszeniu Antiocha 111 z wojskiem z Syrii do Europy, Rzymu nie stać było na konflikt jednocześnie z dwoma przeciwnikami. Mimo protestów Etolów pokój zawarto w 197/6 r. Filip musiał opuścić wszystkie posiadłości w Grecji właściwej, jak i swe niedawne zdobycze na Wschodzie. Uniezależniła się od niego Tessalia. Król oddawał jeńców i zgadzał się zapłacić kontrybucję, pozbawiono go floty. Macedonia nie została więc zmiażdżona, ale bardzo osłabiona i wyeliminowana z gry politycznej na następne lata. Organizacja Grecji przez Flamininusa Znacznie trudniejsze było zorganizowanie nowego ładu w Grecji po usunięciu z niej wpływów macedońskich. Flamininus był zwolennikiem przyznania wolności wszystkim miastom greckim i całkowitego wycofania z Hellady wojsk rzymskich. Skłaniał go do tego zarówno szczery filhellenizm, jak i rzymska racja stanu. W interesie republiki nie było bynajmniej tworzenie prowincji i to na tak skomplikowanym do rządzenia, a bynajmniej nie bogatym, terenie jak Grecja. Hasło wolności było dostatecznie pojemne, aby móc przy jego pomocy uzasadniać rozmaite, dogodne dla republiki posunięcia. Liwiusz powie o pozycji Rzymu, że sprawował patrocinium Orbis Graeci ("patronat nad światem greckim"). Nie ma on wobec polis Grecji żadnych określonych zobowiązań, ma natomiast wszelkie możliwe uprawnienia, zostaje gwarantem porządku, zmiany w nim do niego będą należały. Miasta greckie winne mu są wdzięczność za wolność i z wdzięczności płynące posłuszeństwo. W 196 r. na igrzyskach istmijskich herold odczytał w imieniu Flamininusa następującą deklarację: "Senat rzymski i prokonsul Tytus Kwinkcjusz Flaminińus pobiwszy króla Filipa i Macedończyków przyznają wolność, zwolnienie od zalóg wojskowych i placenia daniny oraz swobodę rządzenia sig prawami ojczystymi mieszkańcom Koryntu, Fokejczykom, Lokrom, Eubejczykom, Achajom Ftiockim, mieszkańcom Magnezji, Tessalii i Perrajbom" (Polibiusz, XVIII, 46, tłum. S. Hammer). W oświadczeniu, zwróćmy uwagę, są wymienione tylko te ludy, które przed wybuchem wojny podlegały Filipowi i nie znalazły się wśród sojuszników Rzymu, status tych ostatnich nie wymagał potwierdzenia. Oświadczenie wywołało niesłychany entuzjazm, Flamininus zyskał ogromną popularność. Deklaracja, którą złożył Grekom, kosztowała go niemało zachodów w Rzymie, gdyż musiał pokonać w senacie opór polityków pragnących obsadzić przynajmniej "Kajdany Grecji", jako punkt oparcia. Wydawało się to tym bardziej potrzebne, że właśnie w tych latach Antioch III odbudował seleukidzkie panowanie na terenie Azji Mniejszej i to z dużym powodzeniem. Mógł stać się w przyszłości groźny. O szerszych aneksjach w Grecji jeszcze nikt nie myślał. 114 Praktyczne zrealizowanie hasła wymagało wielu decyzji szczegółowych, w których to sprawach Flamininus miał wiele do powiecdenia. I'oiost,rł on w Grecji przez cztery lata, był prawdziwym twórcą nowego w niej porządku. I~eklarow_vc~nc~ W. W. Tarna) wynikają w poważnej części właśnie z pojawienia się nowego materiału. 145 111 lii,tnri.l ,lan~iclnvch (i reków I. III Kraj i ludność Herodotowa formuła "Egipt jest darem Nilu" tak silnie wrosła w naszą pamięć od wczesnych lat nauki szkolnej, że nie muszę jej tutaj rozwijać. Niemal cała ludność Egiptu skupiała się na tych obszarach, które były objęte zasięgiem jego wylewów: w dolinie rzeki, jego Delcie i oazie Fajum nawadnianej dzięki wielkiemu kanałowi, dawnej odnodze rzecznej, zwanej Bahr Jusuf. Mniejszą rolę odgrywały już oazy położone w depresjach rowu tektonicznego biegnącego z północy na południe na zachodniej pustyni i tworzące dwie grupy: Wielkich i Małych Oaz. Pustynie otaczające tereny intensywnego osadnictwa z dwóch stron nie były bynajmniej "puste". Żyły tu plemiona uprawiające koczowniczą hodowlę i wędrujące na znacznych często obszarach. Stosunki między ludżmi z "ziemi czarnej" i pustyni układały się w skomplikowany sposób. Nomadzi spełniali w pewnym stopniu rolę komplementarną wobec społeczności osiadłej: wypasali swe owce i kozy na polach po żniwach powiększając w ten sposób ich żyzność, prowadzili handel przewożąc z głębi Afryki towary na wielkich dystansach. Jeśli jednak ochrona militarna terenów uprawnych słabła, łatwo zamieniali się w rabusiów łupiących bogatsze od nich a bezbronne grupy ludności. Powierzchnia terenów nadających się do uprawy, a więc i do osiadłego życia, podlegała w dziejach Egiptu wyczuwalnym zmianom, które wynikały z różnego stopnia intensywności prac nad siecią irygacyjną. Okresy silnej władzy centralnej, zdolnej do narzucenia ludności obowiązku kopania kanałów i sypania tam na wielką skalę (prace o mniejszym zasięgu, na szczeblu wsi, były zawsze wykonywane pod groźbą głodu), pozwalały na zdobywanie nowych gruntów; jej osłabienie, zwłaszcza żaś wojny wewnętrzne prowadziły dość szybko do strat w tej dziedzinie. Czasy hellenistyczne, nade wszystko zaś wiek III, należą do najlepszych (z tego punktu widzenia) okresów w historii Egiptu. Powierzchnia uprawna sięgała wówczas mniej więcej 25 000 kmz (dzisiejszy Egipt, dysponujący nowoczesną techniką i obfitością wody czerpanej ze zbiornika powstałego w wyniku budowy drugiej Tamy Assuańskiej, ma nieco ponad 27 500 km2). Do osiągnięcia tej bardzo rozległej powierzchni przyczyniły się w poważnym stopniu intensywne prace prowadzone w Fajum w pierwszej połowie wieku III p.n.e., zwłaszcza zaś za panowania Ptolemeusza II Filadelfa. Oaza ta była intensywnie eksploatowana już w czasach Średniego Państwa, gdy założono tu sieć kanałów rozprowadzających wodę dopływającą Bahr Jusufem. Wówczas również zbudowano olbrzymie tamy zatrzymujące wody wylewu w granicach oazy. Później obszary te zostały zaniedbane i zasięg pól uprawnych Fajumu skurczył się poważnie. Gdy Ptolemeusze podjęli działania bardzo szeroko zakrojone, mieli do czynienia w większości z terenami pustynnymi, które trzeba było nawodnić. Także poza Fajum pierwsi Ptolemeusze byli inicjatorami prac mających na celu rozszerzenie i utrzymanie w dobrym stanie sieci irygacyjnej. Za panowania Ptolemeusza II odnowiono również istniejący w czasach perskich 146 kanał łączący Morze Czerwone z Nilem (por. mapa nr 8). 8. EGIPT Uprawa roli w kraju, w którym opady są bardzo nieregularne i zawsze niewielkie, zależała w całości od irygacji. W zasadzie większość gruntów była nawadniana w systemie basenowym. Wody wzbierającego Nilu zalewały kolejno baseny powstałe w wyniku odgrodzenia wycinków doliny przy pomocy nasypów biegnących prostopadle do rzeki. Gdy poziom wód osiągnął odpowiednią wysokość, blokowano tamy, które otwierano dopiero wtedy, gdy Nil zaczynał opadać a dalsze przetrzymywanie wody groziłoby nadmiernym 147 zamuleniem gruntów. Sieć mniejszych i większych kanałów przyspieszała rozprowadzanie i spuszczanie wody, były one następnie naturalnymi zbiornikami, z których czerpano wodę do rozmaitych celów. Utrzymanie ich w dobrym stanie, systematyczne oczyszczanie po to, by ich pojemność nie ulegała zmniejszeniu, było sprawą podstawową. W ogóle kierowanie procesem wylewu stanowiło zadanie skomplikowane. Egipt też od czasów niepamiętnych miał osobne służby, które się tym zajmowały, wyposażone one były w znaczne uprawnienia, mogły zwłaszcza mobilizować wielkie liczby ludzi będących w stanie szybko przeprowadzać prace ziemne. Zasięg gruntów uprawnych można było sztucznie rozszerzyć przenosząc wodę na tereny położone wyżej i których z tej racji wylew nie obejmował. W czasach ptolemejskiego panowania dokonano istotnych innowacji technicznych ułatwiających tę bardzo ciężką pracę; do tradycyjnie stosowanego źurawia (zwanego z arabska szadufem) doszła śruba Archimedesa i koło wodne poruszane przez zwierzęta. Upowszechniły się one jednak na dobre w czasach rzymskich. Sztuczne nawadnianie trzeba było stosować takie przy uprawie tych roślin, którym nie wystarczała woda dostarczana przez wylew. Były to przede wszystkim warzywa różnego rodzaju i winna latorośl. Niezależnie od tego, czy stosowano nawadnianie naturalne czy sztuczne, plony były zależne od wysokości wód rzeki w czasie wylewu; jeśli ten był niski, mogło zabraknąć wody w kanałach i wszelka mobilizacja ludzkiej siły roboczej nie dawała efektu. Żyzność gleby egipskiej odnawiana dzięki mułowi osadzającemu się na niej w czasie nawadniania (tak naturalnego jak i sztucznego) była przysłowiowa. Ammian Marcellinus twierdzi, że ziarna wysiewane dawały siedemdziesięciokrotny plon, musiały to być jednak wypadki zupełnie wyjąt- kowe. Zazwyczaj osiągano niższe plony. Bliższe rzeczywistości wydają się obliczenia dokonywane na drodze porównania danych papirusów ze źródłami średniowiecznymi i nowożytnymi, ustalające stosunek między ziarnem wysianym a plonami na 1: 10. Niekiedy wysiewano zboże na polach dwukrotnie w ciągu tego samego roku. Często stosowano pewien uproszczony płodozmian: po dwóch latach uprawiania zbóż pola obsiewano roślinami zielonymi lub strączkowymi. Gorsze grunty mogły podlegać nawet dwupolówce. Gama uprawianych roślin była bardzo szeroka. Podstawową rolę odgrywały zboźa: pszenica (triticum durum) wchodząca w szersze użycie właśnie w czasach ptolemejskich, rodzaj prosa (triticum dicoccum) tradycyjnie uprawianego w czasach starszych, oraz jęczmień służący przede wszystkim do karmienia bydła i produkcji piwa. Tłuszczu dostarczały sezam, kroton, len (także bardzo ważny jako surowiec tkacki). W czasach ptolemejskich rozszerzył się zasięg upraw oliwki i zwiększyła się wyraźnie powierzchnia winnic ze względu na wzrost spożycia wina (wydaje się jednak, że ze względu na znacznie gorętszy klimat niż w kręgu egejskiego świata, egipscy Grecy mniej go pili od Greków starego świata). Znaczne przestrzenie zajmowały w Egipcie sady owocowe i gaje palmy daktylowej, którą sadzono nie tylko ze względu na owoce, ale i po 14~ to, by mieć drewno i włókna używane do wszelkich plecionek. W dobrych latach plony w Egipcie wysoko wykraczały poza minimum niezbędne do utrzymania ludności (zdarzały się jednak i głody, gdy władcy Egiptu musieli występować w roli nabywców zboża na zewnątrz). Trudno jest nam określić ich wysokość w liczbach. Możemy jedynie zdać sobie sprawę z rzędu wielkości biorąc pod uwagę wielkość trybutu w naturze płaconego przez Egipt w czasach rzymskiego panowania. Oblicza się, że cesarze otrzymywali z tego kraju 6 milionów artab pszenicy, co przy średniej wadze artaby 30,2 kg daje 181 200 ton. Prawdopodobnie w czasach stabilności, charakteryzującej wiek III, nadwyżki zbożowe kraju mogły sięgać tej wysokości (specjaliści od historii pożywienia sądzą, że roczne potrzeby mężczyzny pracującego na polu sytuowały się gdzieś między trzystu a czterystu kg, trybut ściągany z kraju mógłby więc wystarczyć dla utrzymania około pół miliona mężczyzn). Zboże nie było jedynym produktem, który można było z Egiptu wywozić, choć na pewno było produktem najważniejszym. Na liście towarów eksportowanych znajdował się także papirus wytwarzany z rośliny występującej na bagnistych rozlewiskach Delty, a także inne produkty świetnego egipskiego rzemiosła: tkaniny lniane (len był bardzo rzadko uprawiany poza doliną Nilu), szkło, wonności, lekarstwa, itd. Pamiętajmy, że Egipt nie jest krajem dobrze wyposażonym w bogactwa naturalne. Ma wprawdzie ogromne zasoby rozmaitych skał nadających się do obróbki (granit, porfir, alabaster, bazalt, dioryt, serpentyn, wapień marmur, kwarcyt itd.) oraz kamieni półszlachetnych (agat, sardonyks, onyks, ametyst, chalcedon, turkus itd.), ale brak mu całkowicie rud metali. Złoża miedzi na Synaju, które służyły w czasach faraońskich, już dawno uległy wyczerpaniu, trzeba było ten metal sprowadzać z zewnątrz (głównie z Cypru). Bardzo bolesny był brak rud żelaza, który spowodował (między innymi oczywiście) opóżnienie cywilizacyjne Egiptu, w którym na dobre epoka żelaza rozpoczyna się z greckim panowaniem. Nasycenie gospodarki narzędziami żelaznymi nie nastąpiło zresztą od razu; wydaje się, że początkowo ten metal nade wszystko stosowany był dla celów militarnych. Dopiero w czasach rzymskich nastąpi w tej dziedzinie wyrównanie między Egiptem a resztą antycznego świata. Na terenie właściwego Egiptu nie ma złota (wydobywano go nieco na wschodniej pustyni), ale za to znajdowało się ono w sporych ilościach w ściśle związanej z Doliną Nilu, Nubii. Natomiast brak było srebra, podstawowego metalu służącego do bicia monety. Egipt miał niewiele drewna nadającego się do budowy statków, pokrywania sufitami wielkich sal, wytwarzania większych przedmiotów drewnianych w rodzaju sarkofagów itp. Musiało być ono importowane z najbliższych i najlepiej w nie zaopatrzonych terenów Libanu. Znacznej powierzchni uprawnej hellenistycznego Egiptu odpowiadała wysoka liczba mieszkańców. Jej rząd wielkości (o dokładnych danych nie ma mowy) pomaga nam ustalić informacja odnosząca się do czasów nieco późniejszych (ok. 75 r. n.e.) podana przez Józefa Flawiusza, który powołując się na rejestry podatkowe twierdzi (Wojna Żydowska 2,385), że za jego czasów miało być w Egipcie 7,5 miliona mieszkańców i to bez Aleksandrii. Inny, nieco 149 starszy, autor - Diodor Sycylijski (1,37) - mówi o 7 milionach w Dolinie Nilu i 300 000 mieszkańców stolicy (do sprawy liczby jej mieszkańców wrócę nieco dalej, por. s. 200). Są to liczby bardzo wysokie, dla porównania możemy przytoczyć wynik spisu z czasów wyprawy napoleońskiej: 2,5 miliona i znacznie już wyższy z 1882 r.: 6,8 miliona (razem z Kairem). Trudno jest ocenić wiarygodność liczb podanych przez Diodora i Józefa Flawiusza. Są one niepokojąco wysokie. Odwołanie się Józefa Flawiusza do danych rejestrów podatkowych brzmi zachęcająco, historyk ten, związany blisko z Wespazjanem i Tytusem, mógł otrzymać taką informację z dobrego źródła (pytanie tylko czy o jej zdobycie zadbał, czy też nie posłużył się liczbą orientacyjną, której nie sprawdzał). Jedyne co się da powiedzieć, to to, że kraj byłby w stanie wyżywić nawet i większą liczbę mieszkańców. Jak się mają te dane do liczby mieszkańców Egiptu w czasach hellenistycznych`? Przyjmując za prawidłowe rozumowanie, wedle którego wewnętrzna stabilizacja i intensywne prace nad siecią irygacyjną powodowały zwiększenie zaludnienia, a odwrotnie destabilizacja i zaniedbania odbijały się na niej negatywnie, możemy hipotetycznie założyć, że przynajmniej w II i I w. p.n.e. Egipt liczył mniej mieszkańców niż w pierwszym stuleciu rzymskiego panowania, zaś w dobrych czasach wieku III p.n.e. nie był daleki od stanu z epoki Józefa Flawiusza. Niezależnie od tego czy opowiemy się za liczbami wysokimi czy też będziemy je, nawet drastycznie, zmniejszać, pewne jest, że Egipt był jednym z najbardziej zaludnionych terenów świata starożytnego, z którym zestawiać można wyłącznie obszary Babilonii. Panowanie Ptolemeusza I (Sotera) Wydarzenia pierwszych pięćdziesięciu lat istnienia dynastii zostały już opowie- dziane w rozdziale poświęconym historii politycznej wczesnego hellenizmu. Musimy jednak do niektórych z wyłożonych tam spraw i tutaj wrócić, gdyż inaczej historia Egiptu ptolemejskiego byłaby niepełna. Pamiętamy, że po śmierci Aleksandra Wielkiego w czasie podziału stref władzy Egipt przypadł, zgodnie z życzeniem zainteresowanego, Ptolemeuszowi, synowi Lagosa (stąd dynastia będzie określana alternatywnie mianem Lagidów bądź Ptolemeuszów). Na miejscu zastał on Kleomenesa z Naukratis, człowieka, któremu, choć bez tytułu satrapy, sam Aleksander powierzył zarząd nad finansami kraju. Trzeba było dwóch lat, aby Ptolemeuszowi udało się go usunąć i wejść w posiadanie jego olbrzymiego majątku zbitego na spekulacjach egipskim zbożem w miastach greckich. W 321 r. Ptolemeusz zdobył się na gest, który wiele mówi nam o jego dążeniu do zapewnienia swemu panowaniu religijnej sankcji. Kiedy kondukt pogrzebowy ciągnący ze zwłokami Aleksandra z Babilonu do Macedonii (król miał być pochowany w nekropoli w Ajgaj) znalazł się w Syrii, na jego spotkanie wyszedł ówczesny satrapa Egiptu i namówił dowódcę konwoju, aby 150 udał się do Egiptu. W Aleksandrii wzniesiono wspaniały grobowiec, centrum kultu osoby Aleksandra, jego mauzoleum stanie się wkrótce świątynią kultu dynastycznego, a kapłan kultu Aleksandra eponimem (osobą, której imieniem określało się dany rok dla celów datowania). Perdikkas, który przygotowywał królewski pogrzeb, miał więc dodatkowe powody, aby rozprawę z nieposłusznymi satrapami zacząć od satrapy Egiptu. W 321 r. Ptolemeusz znalazł się w obliczu najpoważniejszego zagrożenia, jakiego on i jego następcy mieli zaznać na przestrzeni ponad stu pięćdziesięciu lat. Wojsko macedońskie prowadzone przez Perdikkasa wkroczyło na teren Egiptu docierając w pobliże Memfis. Spisek, który pozbawił Perdikkasa życia, uratował Ptolemeusza. Jego uczestnicy ofiarowali satrapie Egitpu stanowisko zamordowanego, ale spotkali się ze stanowczą odmową Ptolemeusza. Wydaje się, że oceniał on sytuację trzeźwiej niż inni, wiedział że on sam nie ma szans na przejęcie całości dziedzictwa po Aleksandrze, był też zdecydowany nie dopuścić do tego, aby udało to się innym. Odrzucenie uniwersalistycznych miraży nie oznaczało bynajmniej decyzji niebrania udziału w walkach diadochów. Tu zaangażowanie Ptolemeusza I było dwojakiej natury: po pierwsze nie chciał dopuścić do nadmiernego wzrostu potęgi któregoś z uczestników gry, po drugie pragnął rozszerzyć zasięg swojego panowania (o pryncypiach i celach tej polityki będę pisała nieco dalej, por. s. 161 - 165). Przedmiotem jego zainteresowań byka Palestyna, południowa Syria i Cypr. Pragnął on także zdobyć na wybrzeżach Morza Egejskiego przynajmniej punkty oparcia, jeśli nie większe posiadłości. Nie będę próbowała zdawać szczegółowo sprawy z konfliktów tych lat, są one zbyt skomplikowane, a i rekonstrukcja ich przebiegu często daleka jest od pewności. Niejednokrotnie sukcesy dawały tylko przejściowe korzyści, tereny zajmowane trzeba było opuszczać, zwycięstwa mieszały się z klęskami niczego nie przesądzającymi. Z tych wielce chaotycznych wojen powoli zaczęły wyłaniać się trwalsze granice zewnętrznych posiadłości Ptolemeuszów. Wypada mi tu raz jeszcze przypomnieć o wadach naszych źródeł i niepewności obrazu skonstruowanego na ich podstawie. Nasi autorzy nie zawsze dokładnie referują bieg wydarzeń, a inskrypcje poświadczające obecność ludzi Ptolemeuszów w danym miejscu, danym czasie z trudem tylko mogą służyć do szerszych wnioskowań. Stąd tak obsesyjnie powtarzane przeze mnie zdanie o braku pewności co do zasięgu zdobyczy lub strat. Już w pierwszych latach swoich rządów Ptolemeuszowi I udało się narzucić Cyrenajce swoje zwierzchnictwo dzięki zręcznym interwencjom w wewnętrzne konflikty istniejących na tym terenie greckich polis. Obszar ten nigdy nie został włączony do Egiptu, od początku też był zarządzany na zasadzie respektowania niezależności miast. Ptolemeusz I władzę nad tym obszarem powierzył Macedończykowi Offellasowi. Spotkaliśmy się z nim w rozdziale poprzednim, gdyż zaanga~ował się on w walkę między Kartaginą a tyranem Syrakuz, Agathoklesem (por. s. 136) po stronie tego drugiego. Rzecz skończyła się dla Ofellasa tragicznie: został przez swego partnera zamordowany. Ptolemeusz I odzyskał władzę nad Cyrenajką ok. 300 r. i oddał ją swemu pasierbowi, Magasowi. 151 Związek między Cyrenajką a Egiptem okazał się trwały, istniał aż po początek 1 w. W 312 r. Ptolemeusz zawładnął wreszcie Cyprem, który z niewielką już przerwą (306 - 295 r.) pozostał najcenniejszą i najtrwalszą zewnętrzną posiadłością Lagidów. W 310 r. kampania morska prowadzona na terenie Morza Egejskiego przyniosła królowi pewną liczbę punktów oparcia. Najcenniejszym z nich była wyspa Kos, na której przez czas pewien mieściła się nawet królewska siedziba. Znak to najwymowniejszy jaką wagę przywiązywał Ptołemeusz I do tego, co się działo na tych obszarach. Późniejsi przedstawiciele dynastii, choć prowadzili energiczne akcje na tym terenie, nigdy nie nadzorowali ich osobiście. W 305 r. w ślad za Antygonem Ptolemeusz I przyjął tytuł królewski. Gest ten miał inny sens niż gest jego poprzednika, u którego był wyrazem pretensji do przejęcia całego dziedzictwa Aleksandra. Lagida korzystał natomiast z precedensu, aby podkreślić swą niezależną pozycję wobec własnych poddanych greckich (dla poddanych egipskich przyjęcie tytułu królewskiego w ogóle nie miało znaczenia, dla nich był on, i to od dawna, faraonem). Zresztą lata swego panowania Ptolemeusz będzie liczył nie od 305 a od 323 r. Ptolemeusz był aktywnym organizatorem koalicji, która rozprawiła się z Antygonem, ale nie brał udziału w bitwie pod Ipsos (301 r.). W tym właśnie czasie zajęty był on pośpiesznym opanowaniem południowej Syrii, której już nie oddał. Seleukos I, któremu te tereny przyznali zwycięscy wodzowie, nie mógł podejmować o nie walki. Był zbyt zaabsorbowany umacnianiem swojej pozycji i zbyt osobiście zobowiązany wobec Ptolemeusza (w 312 r. odzyskał Babilonię przy pomocy oddziału właśnie przez niego dostarczonego), aby decydować się na zbrojną interwencję. W dalszej jednak perspektywie jasnym było, że władcy panujący w Syrii nie zrezygnują z przyłączenia południowej części tego regionu do własnego państwa i będą widzieć w egipskich garnizonach stacjonujących tak niedaleko od centrum ich państwa poważne zagrożenie. Na początek III w. przypadają także istotne, choć wcale nie tak łatwe do ustalenia, nabytki na wybrzeżach M. Egejskiego. Między rokiem 291 a 287 Ptolemeuszowi udaje się bowiem przejąć władzę nad większością terenów morskiego państwa syna Antygona Jednookiego. Podporządkował sobie zwłaszcza Związek Wyspiarzy, któremu wymagania finansowe Demetriusza Poliorketesa ciążyły w coraz boleśniejszy sposób; polis liczyły, że egipskie rządy okażą się mniej w tym względzie wymagające. W 287 r. w ręce ptolemejskie przechodzi Tyr i Sydon; w ten sposób zakończony zostaje podbój Fenicji. W 285 r. Ptolemeusz I powołuje do współrządów swego syna z drugiego małżeństwa, Ptolemeusza II, w dwa lata później umiera. Epitet kultowy Sotcr ("Zbawca"), pod którym jest znany w dzisiejszej historiografii, został mu nadany za jego życia przez miasta greckie, w Egipcie jego użycie zostało nakazane po śmierci króla przez jego syna i następcę 152 (o epitetach kultowych byka mowa wyżej, por. s. 42). Panowanie Ptolemeusza I1 (Filadelfa) Długie (do 246 r.) panowanie drugiego z Ptolemeuszów, którego przywykliśmy określać kultowym epitetem Filadelfa, ma w dziejach Egiptu ważne miejsce. Wydaje się, że właśnie na te lataprzypada uformowanie się specyficznego wewnętrznego porządku, zwłaszcza zaś systemu podatkowego, który nie będzie aż do końca czasów hellenistycznych podlegał zasadniczym zmianom strukturalnym. Dla Egiptu fakt długiego trwania rządów dwóch pierwszych królów (41 i 39 lat) miał ogromne znaczenie. Wewnętrzna stabilizacja determinowała siłę państwa, umożliwiała też ukształtowanie się realnej i trwałej lojalności wobec dynastii. Przekazanie władzy, starannie przygotowane, wiązało się z pewnymi kłopotami. Filadelf był synem Ptolemeusza z drugiego małżeństwa. Aby mu utorować drogę do sukcesji trzeba było odsunąć od niej najstarszego syna starego króla z pierwszego związku: był nim P.tolemeusz Keraunos, postać 0 osobowości gwałtownej i awanturniczej, z którą spotkaliśmy się już w wykładzie historii politycznej wczesnego hellenizmu. To on zabił Seleukosa 1 i stał się następnie, na czas krótki, władcą Macedonii. Poważniejsze zagrożenie dla panowania Ptolemeusza II pojawiło się od strony pasierba Ptolemeusza I, Magasa, który od ok. 300 roku rządził w Cyrenajce. Jego ambicje sięgały jednak dalej niż sprawowanie na poły samodzielnej funkcji; dążył on do przejęcia całości schedy po zmarłym założycielu dynastii. W 275 r. wypowiedział on Filadelfowi posłuszeństwo i wszczął otwartą wojnę. Niewątpliwie jej wybuch musiał być w jakiś sposób uzgodniony z teściem Magasa, Antiochem I, obaj chcieli zaatakować Egipt jednocześnie, od północy i od zachodu. Wydarzenia potoczyły jednak się inaczej niż przewidywały plany. Seleukidę zatrzymała wojna z Galatami, a Magas musiał zawrócić z drogi (był już o 60 km od Aleksandrii), gdyż na jego tyłach wybuchła rewolta libijskich plemion koczowniczych. Filadelf nie mógł wykorzystać tej szansy, gdyż sam stanął w obliczu buntu najemników. W końcu utrzymano status quo trwający aż do około roku 250, gdy doszło do porozumienia, na mocy którego córka Magasa, Berenike, miała, zawierając małżeństwo z następcą tronu, przyszłym Ptolemeuszem 111, przynieść w posagu Cyrenajkę. Filadelf kontynuował aktywną politykę zewnętrzną swego ojca. Wykorzystując trudności jakie przeżywał Antioch I na początku swego panowania (objął władzę w 281 r.) król egipski powiększył stan swego posiadania w Azji Mniejszej. Ścisłe określenie jak daleko sięgały te nabytki napotyka na trudności. Na pewno w rękach Ptolemeusza znalazł się Milet, Samos, Karia, może także niektóre tereny położone na południowych wybrzeżach Azji Mniejszej (w Licji, Pamfilu, Cylicji zachodniej) - o ile nie stało się to już wcześniej. W tych latach też grożąca już od dawna wojna z Seleukidami o panowanie na terenie Syrii stała się faktem. Rozpoczęła się długa seria konfliktów zwanych wojnami syryjskimi. Toczyły się one ze zmiennym szczęściem, 153 angażowały siły obu stron w poważnym stopniu utrudniając jej uczestnikom aktywny udział w konfliktach na innych obszarach. O I wojnie syryjskiej wiemy bardzo mało, poza tym, że miała miejsce. II wojna syryjska wybuchła po r. 260. Toczyła się ona także poza obszarem Syrii, w jej wyniku Filadelf stracił na czas pewien część swych posiadłości na południowych wybrzeżach Azji Mniejszej. Porozumienie, które wojnę zamykało, przewidywało małżeństwo między Antiochem II a córką Filadelfa, Berenike i sojusz między monarchami za cenę rezygnacji z pretensji, ze strony Seleukidów, do południowej Syrii. Ptolemeusz zaangażował się także w walkę przeciwko Antygonowi Gonatasowi. Jego inicjatywy przyczyniły się do wybuchu tzw. wojny chremonidejskiej (o tym konflikcie była już mowa, por. s. 87 - 88) toczonej w latach 267/6 - 262 (daty wysoce dyskusyjne) wedle oficjalnej propagandy w imię obrony wolności miast greckich. Filadelf poniósł w niej klęskę w wielkiej bitwie morskiej u wybrzeży Kos (data jest przedmiotem sporów 262/1?). Mimo niepowodzeń wojennych w rękach ptolemejskich garnizonów pozostało sporo baz położonych na Cykladach. Natomiast w połowie III w. znika Związek Wyspiarzy będący przez wiele lat narzędziem ptolemejskiej hegemonii na tych obszarach. Ptolemeusz jest postacią fascynującą badaczy nie tylko z racji wewnętrznych przekształceń Egiptu przypadających na jego czasy i zapewne wynikających z królewskiej inicjatywy (będę o nich pisać nieco dalej), ale także z powodu małżeństwa, jakie zawarł z własną siostrą Arsinoe w nieznanym nam momencie między 279 a 274 rokiem. Arsinoe miała już za sobą wówczas związek z Lizymachem, uwikłana też była (por. s. 30) w krwawe rozprawy na jego dworze. Ostatecznie musiała schronić się do Aleksandrii. Historycy dzisiejsi spierają się o to, co mogło skłonić Ptolemeusza do małżeństwa (poza niewątpliwą fascynacją niebanalną osobowością siostry). Choć związki małżeńskie między krewnymi były w rodzinach królewskich tych czasów pospolite, to małżeństwa między rodzeństwem nie miały tradycji ani w Grecji, ani w Macedonii. Grecka opinia publiczna, także ta, którą tworzyły greckie środowiska poddanych króla, mogła, co najwyżej, przyjąć to z pobłażaniem, jeśli nie z otwartą niechęcią. Nie wydaje się, aby Ptolemeusz szedł za tradycjami faraońskimi. Choć w długiej historii Egiptu znajdziemy analogiczne przypadki, były one rzadkie. Ponadto jest mało prawdopodobne, aby dla Ptolemeusza II precedensy egipskie i punkt widzenia egipskich poddanych miał w takiej sprawie jakiekolwiek znaczenie. Niezależnie od tego, jakie były intencje Ptolemeusza II i Arsinoe, ich związek wskazywał jak mało się oni czuli związani powszechnie uznawanymi normami moralnymi. Król jest ponad wszelkimi prawami, ponad ludzką społecznością - oto co z tego małżeństwa wynikało dla poddanych. Późniejsi przedstawiciele dynastii będą, choć bynajmniej nie zawsze, szli za przykładem Filadelfa. Do utrwalenia tego obyczaju przyczyniały się nietłumione niczym ambicje królewskich córek dążących za wszelką cenę do odgrywania politycznej roli, małżeństwa wewnątrzdynastyczne stwarzały ku 154 temu dogodne ramy. Zapatrzeni w niecodzienną postać Arsinoe dzisiejsi historycy mają skłonność do przeceniania jej wpływu i przypisywania jej wszelkich ważniejszych inicjatyw tak zewnętrznych jak i wewnętrznych. Jej osobowość miała być tak silna, że tworzone przez nią koncepcje określałyby także bieg polityki i po jej śmierci, która nastąpiła stosunkowo szybko -- już w 270 r. Trudno jest dyskutować zasadność takich hipotez, nie mamy żadnych środków do ich weryfikacji. W każdym razie brat Arsinoe rządził trzydzieści cztery lata po jej zniknięciu i nic nie wskazuje na to, by czynił to gorzej niż za jej życia. Także na pierwsze lata panowania przypada sporo energicznie prowadzonych inicjatyw. Przydomek Filadelfo.s został związany z osobą Ptolemeusza II późno. W źródłach z jego epoki określany jest jako Ptolemeusz syn Ptolemeusza. Dopiero z II w. pochodzą pierwsze przypadki nazywania go Filadelfem. Przydomek Filadelfós został oficjalnie nadany za życia Ptolemeusza ll jego zmarłej siostrze- żonie Arsinoe (termin znaczy zarówno "Kochający siostrę" jak i "Kochający brata"). Panowanie Ptolemeusza III (Euergetesa) Panowanie kolejnego z Ptolemeuszów o epitecie kultowym Euergotes ("Do- broczyńca"), który król przyjął w pierwszych latach swego panowaniu, rozpoczęło się w 246 r. i trwało do 222 r. Na jego pierwsze lata przypada interwencja w wewnętrzne sprawy państwa Seleukidów. Po dość nieoczekiwanej śmierci młodego jeszcze Antiocha II (246 r.) jego małżonka Berenike i jej syn znaleźli się w niebezpieczeństwie wobec pretensji do tronu zgłoszonych przez synów Seleukidy z pierwszego małżeństwa z Laodike (konflikt len, zwany wojną laodikejską, jest obszernie omówiony w rozdziale o Seleukidach, por. s. 248). Berenike wezwała brata na pomoc, jego pochód został życzliwie przyjęty przez miejscową ludność. Jednak gdy Euergetes dotarł do Antiochii, okazało się, że królową i jej dziecko zamordowano. Nie przeszkodziło to Ptolemeuszowi w kontynuowaniu wyprawy, historycy dzisiejsi podejrzewają jednak, iż śmierć dziedzica tronu Seleukidów została utrzymana w tajemnicy (tylko na jak długo?), aby nie pozbawiać egipskiego króla tytułu do interweneji. Ptolemeusz III dotarł ze swą armią do północnej Mezopotamii i przekroczył Eufrat; nie wiemy jak dalece posunął się w swym marszu na wschód. W inskrypcji (OGIS 54) wystawionej w kilka lat później w Adulis (port nad Morzem Czerwonym) król chwali się, że stał się panem Mezopotamii, Babilonii, Suzjany, Persydy i Medii. Panowanie jednak nie musi oznaczać podboju (Ptolemeusz mógł zapewnić sobie jakąś formę uznania ze strony satrapów administrujących terenami, na które w ogóle nie wkroczył). W każdym razie wschodnia wyprawa nie trwała długo, gdyż, jak twierdzi Justyn, króla odwołała w 245 r. .seditio domestica ("bunt domowy"). Nic o nim właściwie nie wiemy poza tym, że brali w nim udział Egipcjanie, musiał on jednak mieć poważne rozmiary i stanowić realne zagrożenie dla władcy, jeśli ten zdecydował się na szybki powrót do kraju, rezygnując ze wszelkich planów 155 utrwalenia swego panowania nad wschodnimi obszarami. Trudno jest nam powiedzieć, jakie byłyby realne szanse na ich zatrzymanie. Życzliwość z jaką Ptolemeusza III przyjęto w Antiochii na progu jego kampanii wynikała stąd, że przedstawiał się on jako obrońca prawowitego dziedzica tronu, w następnej fazie owa lojalność dynastyczna musiałaby zwrócić się przeciwko niemu. W Azji Mniejszej znajdowali się dorośli synowie Antiocha II i ich matka, dysponowali oni znaczną siłą, mieli w oczach poddanych seleukidzkich dobre prawo do objęcia władzy. Ptolemeuszowi łatwo przyszło maszerować przez Syrię i Mezopotamię bez napotykania oporu, można jednak wątpić, czy równie łatwo przyszłoby mu je utrzymać, gdyby doszło do nieuchronnej wojny. Wyprawa do Mezopotamii przyniosła królowi bogactwa (otrzymał je raczej jako dary lub daniny, działania wojenne chyba nie miały miejsca, nie było więc okazji do zdobywania łupów) oraz, co równie ważne, sławę zwycięzcy. Trwałym skutkiem syryjskiej kampanii było opanowanie Seleueji Pieni, portu Antiochii. Dopiero Antiochowi III uda się odzyskać to miasto w 219 r. Aktywność Ptolemeusza I11 nie ograniczała się do Syrii i Mezopotamii. Jego flota i wojska operowały na terenie Azji Mniejszej i na wyspach Morza Egejskiego. Mamy za mało źródeł, aby ustalić dokładnie jakie nabytki terytorialne przyniosły działania na tych wodach. Wiemy, że zasięg władania ptolemejskiego na południowych i zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej uległ rozszerzeniu. Uderza także, że ekspansja sięgnęła północnych wybrzeży M. Egejskiego; Ptolemeuszowi III podlegała Maroneja na wybrzeżu trackim. Na terenie Grecji właściwej Ptolemeusz III kontynuował linię polityki swego poprzednika przyjętą po wojnie chremonidejskiej. Egipski król nie próbował mieszać się aktywnie do tego, co w Grecji się działo, jego interwencje ograniczały się do zabiegów dyplomatycznych i płacenia zasiłków swym zwolennikom. Zarówno rezygnacja ze zdobyczy syryjsko-mezopotamskich jak i pasywność wobec spraw greckich skłaniają wielu specjalistów zajmujących się tym okresem do negatywnej oceny Ptolemeusza III. Dostrzegają oni w jego epoce pierwsze objawy kryzysu monarchii, wyrażającego się zwłaszcza w stopniowym ograniczeniu aktywnej polityki wojennej. Oczywiście Egipt ma ciągle ogromne posiadłości zewnętrzne, które nadal rosną a nie kurczą się, ale król nie wykazuje tej agresywności, jaka charakteryzowała jego poprzedników na tronie. Co stało za tym zwrotem: cechy umysłowości Euergetesa, czy rysujące się już trudności o poważniejszym charakterze`? Jak zwykle przy rozważaniach charakterologicznych, trudno jest o sensowną dyskusję, gdyż ani krytycy Euergetesa, ani jego obrońcy, nie mają w ręku materiału dowodowego. Nie jest wykluczone, że w początkach panowania Euergetes miał uniwersalistyczne ambicje. Świadczy o tym tytuł megas basileus ("wielki król"), który spotykamy we wspomnianej wyżej inskrypcji z Adulis (OGIS 54). Poprzednio tytuł ten stosowany był przez Greków jedynie do króla perskiego, Ptolemeusz III wsławiony swym wschod 156 nim pochodem chciał i mógł jawić się swym poddanym jako dziedzic Króla królów. Za działaniami olbrzymiej floty ptolemejskiej mogły kryć się także ambicje narzucenia światu hellenistycznemu swojej hegemonii. Niezależnie od tego, czego pragnął Ptolemeusz III połowa wieku 111 nie dawała żadnych szans polityce uniwersalistycznej. Bunt w kraju, pierwszy sygnał, za którym przyjdą za czasów jego następcy dalsze rewolty, nakazywał ostrożną politykę fiskalną. Egiptu nie było stać na działania na nazbyt szerokim froncie. Jeśli zaś król miał wybierać, to jasnym było, iż sprawy greckie będą miały dla niego mniejsze znaczenie niż to, co się działo w Syrii i w samym Egipcie. Panowanie Ptolemeusza IV (Filopatora) Pod koniec 222 r. zmarł Ptolemeusz III a władza przeszła w ręce jego syna liczącego wówczas mniej niż 17 lat. Historycy dzisiejsi widzą w nim zgodnie pierwszego przedstawiciela dynastii ptolernejskiej pozbawionego energii i ta- lentów. W czasie jego panowania istotną rolę odgrywali doradcy, Sosibios i Agathokles, ich osobowości (bynajmniej nietuzinkowe) i ich linia polityki rysują się nam jasno. Byli to jeszcze ludzie Ptolemeusza III, w pierwszych miesiącach nowego panowania zadbali oni o to, by z kręgów dworskich usunięto wszystkich tych, którzy mogli stanowić dla nich konkurencję. Wojna, która groziła od seleukidzkiej strony wybuchła od razu. W 221 r. Antioch III zaatakował ptolemejskie garnizony w południowej Syrii, ale nie był w stanie sforsować tej linii obrony. Działania wojenne zostały podjęte na nowo w 219 r., kiedy to bieg spraw zdawał się odwracać na korzyść Antiocha I11. Nie tylko udało się mu usunąć ptolemejski garnizon z Seleucji Pierii, ale, dzięki przejściu na jego stronę komendanta ptolemejskiego wojska w południowej Syrii, Etola, Theodotosa, dotrzeć bez większych walk do granic Egiptu. Zdrada tego dowódcy była efektem gorliwych czystek ze strony królewskich doradców, którzy pozbywali się wszystkich osób o jakiejś pozycji. Theodotos poczuł się nimi zagrożony. Sytuacja Ptolemeusza IV była bardzo ciężka. Armia, którą pośpiesznie zgromadzono pod Peluzjon nie mogła być dostatecznie liczna, aby zagrodzić drogę przeciwnikowi. Zdecydowano się na zerwanie tam i zatopienie wschodniej części Delty, Antioch III nie mógł więc kontynuować swej wyprawy. Szybko wynegocjowany rozejm odwlekł rozstrzygnięcie na dalsze dwa lata i dał Egiptowi szanse na przygotowanie się do wojny. Agresywne zamiary Antiocha III nie były dla nikogo tajemnicą, jak się więc stało, że Egipt był bezbronny, gdy okazały się faktem? Czy przyczyn tego stanu rzeczy należy szukać w sytuacji wewnętrznej kraju, w jego niewydolności gospodarczej, a stąd i militarnej, czy też wystarczy nam wyjaśnienie nie sięgające tak głęboko, a biorące pod uwagę konkretną sytuację roku 219'? Opinie badaczy są w tej chwili podzielone, a nie jest to sprawa błaha, gdyż za przyjęciem któregoś z poglądów stoi odmienny sąd o stopniu zaawansowania kryzysu wewnętrznego. Ci, którzy są przekonani, iż załamanie się przypada bardzo wcześnie, sądzą iż Egipt w tych czasach po prostu nie 157 poslai~ał spx~v~ne3 armii, gdyż go na to nie było już stać, a mógł ją powołać tylko w obliczu skrajnego niebezpieczeństwa. Inni zaś historycy zwracają uwagę, że groźną sytuację w r. 219 można wytłumaczyć bez odwołania się do kryzysu, który, ich zdaniem, ujawnił się z całą mocą dopiero w kilka lat później. Większość ptolemejskiego wojska znajdowała się bowiem w południowej Syrii, a tego, że jej dowódca przejdzie na stronę przeciwnika, nikt nie mógł przewidzieć. W każdym razie królewscy doradcy z wielką energią przystąpili do tworzenia dużej armii. Powołano pod broń osadników wojskowych, było ich jednak za mało, jak na rozmiary zagrożenia. Podjęto starania o sprowadzenie do Egiptu ludzi z zewnątrz. Nie wiemy jak przedstawiala się sytuacja na najemniczych rynkach. Wprawdzie był to okres względnego pokoju w basenie Morza Egejskiego, co powinno ułatwiać zaciągi, trzeba się jednak liczyć, że Antioch III także je czynił. Nawet gdyby werbownicy nie mieli większych trudności ze znalezieniem kandydatów, to organizacja dużej armii najemnej wymagała dłuższego czasu niż ten, który stał do dyspozycji Ptolemeusza IV. Nie wiemy (tu wraca kwestia kryzysu) czy ludzie królewscy mieli dostateczne środki materialne. W tej sytuacji Sosibios i Agathokles zdecydowali się na krok radykalny: posłużyli się Egipcjanami, aby powiększyć liczebność falangi (dotychczas nie dopuszczano ich do służby w tworzących ją oddziałach piechoty, por. s. 165 - 167). Szkolono ich intensywnie i w wielkiej tajemnicy. W 217 r. podjęto działania wojenne. Ptolemeusz IV osobiście wziął udział w wyprawie, prowadził on armię liczącą prawdopodobnie ok. 75 000 ludzi, z czego 20 000 stanowili ciężkozbrojni piechurzy egipscy. Jego przeciwnik miał mniej żołnierzy: ok. 60 000. Wojsko egipskie szybkim marszem podeszło pod Rafię w południowej Palestynie zajmując dogodną dla siebie pozycję. Do bitwy doszło po kilku dniach zwłoki, rozegrała się ona 23 czerwca 217 r. i zakończyła się ciężko wywalczonym zwycięstwem żołnierzy Ptolemeusza IV, któremu udało się w toku następnych miesięcy odzyskać utracone ziemie w Palestynie i Syrii ku, jak się wydaje, zadowoleniu miejscowej ludności. Pokój wracał do status quo ante wojny z jednym wyjątkiem: Seleucja Pieria pozostała w ręku Antiocha III. Były to warunki dla niego dogodne, jeśli wziąć pod uwagę rozmiary klęski strony seleukidzkiej; wywołują one niejednokrotnie zdziwienie ze strony dzisiejszych badaczy. Dlaczego strona egipska wykazała takie umiarkowanie? Wielu historyków szukało przyczyn rezygnacji z polityki aktywnej w osobowości Ptolemeusza IV, władcy słabego, pozbawionego, wedle powszechnego przekonania, energii i inteligencji. Wątpić jednak wypada czy takie wyjaśnienie można uznać za wystarczające. Dwór aleksandryjski potrafił energicznie organizować obronę kraju, wady monarchy nie stanowiły poważniejszej przeszkody. Ważniejsze od nich na pewno było to, że król egipski nie miał szans na skuteczne prowadzenie wojny w centrum państwa Seleukidów. Nie miał ich już ojciec Ptolemeusza IV, Ptolemeusz III w czasie sławnej kampanii roku 246 r. Trzeba było się liczyć 158 z tym, że nawet jeśli wojska egipskie pokonają Antiocha III nie zakończy to wojny, w Azji Mniejszej znajdował się Achajos, jego krewny i konkurent zarazem; ten zaś w obliczu klęski prawowitego przedstawiciela dynastii nie omieszkałby interweniować w sprawy za Taurosem. O ile zwycięstwo pod Rafią ocaliło egipskie posiadłości w południowej Syrii i Palestynie na dalszych lat siedemnaście, to jego skutki na gruncie wewnętrznym były negatywne. Tuż po powrocie armii do Egiptu zaczęły się zaburzenia, których rozmiary, czas i teren występowania nie rysują się w jasny sposób. Na pewno nie miały one jednolitego podłoża ani charakteru. Składały się na nie niepokoje wywołane przez żołnierzy egipskich zaciągniętych na tę kampanię, którzy byli dumni ze swych osiągnięć i nie chcieli akceptować swego upośledzonego stanowiska (w stosunku do żołnierzy greckich - o tym będę pisała nieco dalej). W kraju narastał opór przeciwko wymaganiom fiskalnym (organizowanie wielkiej armii musiało spowodować podniesienie podatków lub przynajmniej rygorystyczne ich ściąganie). Buntownicze poczynania żołnierzy mogły podziałać pobudzająco na chłopskie niezadowolenie i sprowokować wybuch chłopskiej rewolty, która ciągnąć się będzie przez długie lata. Do tego dodajmy secesję Tebaidy, w której do władzy doszli nubijscy faraonowie o imionach Haronnofris i Ankhonnofris. Prawdopodobnie działali oni w ścisłym porozumieniu z egipskim klerem świątyni tebańskich. U podstaw wszystkich tak różnych zaburzeń znalazł się wzrastający opór przeciwko ptolemejskiemu panowaniu (o tym dalej). Wstrząsy miały fatalne skutki dla finansów kraju. Wpływy z podatków kurczyly się przerażająco. Już samo oderwanie się Tebaidy na długie lala (aż do 186 r.) musiało być dla skarbu ciężkim ciosem. W tej sytuacji nie moźe dziwić pasywność Egiptu na zewnętrznych frontach. Przydomek Filopator ("Kochający ojca") przyjął Ptolemeusz IV w momencie wstąpienia na tron. Panowanie Ptolemeusza V (Epifanesa) Ptolemeusz 1V umarł pod koniec r. 205. Jego następcą było pięcioletnie dziecko -- Ptolemeusz V o przydomku Epifanes, co oznacza "Ten, w którym 'objawia się bóstwo". Egipt wchodził więc w długi okres regencji ze wszystkimi tego negatywnymi skutkami dla kraju. Rywalizacja o władzę w imieniu małego króla prowadziła do krwawych rozpraw w jego otoczeniu, w dworskie rozgrywki, rzecz znamienna (i do której będziemy musieli wrócić), wciągnięta została ludność Aleksandrii. Kryzys władzy zachęcił zewnętrznych wrogów Egiptu do dzialania. W 203/2 r. między Antiochem III a Filipem V, królem Macedonii, doszło do tajnego porozumienia, które ustalało zakres przyszłych aneksji (miałam okazję o tym wspominać, por. s. 107). Antioch III zaatakował posiadłości egipskie w 200 r. Tym razem armia ptolemejska poniosła klęskę, doszło do niej pod Paniom jej konsekwencją była definitywna już utrata południowej Syrii i Palestyny. W następnych latach 159 Ptolemeuszom odebrana zostanie także większość małoazjatyckich posiadłości; dokona tego przede wszystkim Antioch III, w mniejszym stopniu Filip V. Dowódcom ptolemejskim udało się utrzymać tylko kilka miejsc we wschodniej części Krety, garnizon na Terze, Metane na Peloponezie. Część miast podległych Ptolemeuszowi skorzystało z okazji, aby zdobyć niezależnóść. Przy Egipcie pozostały jednak największe i najważniejsze posiadłości: Cypr i Cyrenajka. Mimo wszystko pierwsze dziesięciolecia wieku II przyniosły pewną wewnętrzną odbudowę. Udało się doprowadzić do uspokojenia Delty, w której rozruchy trwały od czasów bitwy pod Rafią. W 186 r. zlikwidowano secesję Tebaidy. Ustabilizowała się też sytuacja na dworze. W 197 r. miał miejsce akt bardzo znamienny: Ptolemeusz V został uznany za pełnoletniego (choć nie miał jeszcze czternastu lat) i koronowano go zgodnie ze starym faraońskim rytuałem w Memfis. Być może (ale nie mamy pewności) ów akt miał wtedy miejsce po raz pierwszy w dziejach dynastii. W 180 r. król zmarł, tradycja twierdzi, że został otruty. Przyszłość miała pokazać, że jego panowanie, choć niespokojne, nie należało wcale do najgorszych. Stosunki z Rzymem za pierwszych pięciu Ptolemeuszów W tym miejscu wypada nam poświęcić nieco miejsca jeszcze jednej sprawie, o której dotychczas nie było mowy: stosunkom Ptolemeuszów z Rzymem. Sięgają one 273 r., kiedy to Ptolemeusz II wysłał do Rzymu poselstwo, na które republika odpowiedziała senatorską legacją. Cele owej pierwszej inicjatywy nie rysują się nam jasno i są przedmiotem dywagacji fantastycznych i sporów zaciekłych (tym ostrzejszych, że nie mitygują ich szczegółowe informacje źródeł, gdyż ich nie mamy). Były to lata sukcesów Rzymu w wojnie z Pyrrusem, które musiały zwrócić uwagę na nową potęgę wyrastającą na Zachodzie. Być może Ptolemeusz II miał jakieś interesy handlowe w Italii, które chciał zabezpieczyć (ale jakie?). Bardziej jest prawdopodobne, że były to zwykłe rutynowe działania dyplomatyczne, jakich podejmowano wiele. Co zaś wynikło z tej inicjatywy, nie da się powiedzieć. Kiedy w czasie pierwszej wojny punickiej Kartagina prosiła Ptolemeusza II o pożyczkę w wysokości 2000 talentów, król odmówił powołując się na przyjaźń z Rzymem. Trudno podejrzewać Ptolemeusza II o zdolność przewidywania biegu przyszłych wydarzeń, powody odmowy musiały tkwić w bieżącym układzie spraw. Zaangażowanie Rzymu w konflikt wojenny z Macedonią i następnie z Antiochem I11 spowodowało, że Egipt znalazł się w sferze, którą Rzym się interesował, choć na razie jeszcze z daleka. Gdy w 203 r. rządzący ciągle, teraz już w imieniu Ptolemeusza V, Agathokles wysłał poselstwo do Rzymu z prośbą o opiekę nad królem (a więc przeciwko prawdopodobnym zakusom Antiocha I11) niewiele z tego 160 wynikło. Legaci rzymscy nakazali wprawdzie Filipowi wycofanie się z ptole mejskich posiadłości, nie podjęli jednak żadnych skutecznych interwencji wobec Antiocha III. Po. Panion Rzym zgłosił protest, ale Seleukida bynajmniej się nim nie przejął. Znamienne natomiast, że w traktacie z Apamei, który kończył fatalną dla niego wojnę z Rzymem, nie było mowy o Egipcie i jego interesach. Widocznie Rzym nie chciał stawiać Antiochowi III zbyt ciężkich warunków, nie chciał też zmniejszać finansowej wydolności swego dłużnika, przystępującego do spłacania olbrzymiej kontrybucji; dochody z południowej Syrii i Palestyny były mu do tego celu potrzebne. Stosunek Rzymu do Egiptu ulegnie zmianie dopiero za życia następnego pokolenia. Sprawy dyskusyjne. Cele zewnętrznej polityki Ptolemeuszów Na wstępie tego paragrafu odwołać się muszę do swego wykładu na temat charakteru władzy monarszej doby hellenistycznej, a w tym zwłaszcza do tych wywodów, które miały zakreślić miejsce jakie zajmowała w teorii i praktyce tych czasów wojna zwycięska. Jeśli bowiem przystępujemy do rozważań nad celami polityki zewnętrznej Ptolemeuszów, wszystkie te sprawy musimy mieć w pamięci. Pierwsze pytanie, które każdy, kto zajmuje się tą problematyką musi sobie zadać, tyczy się tego, co stanowiło dla przedstawicieli dynastii cel nadrzędny, oś ich politycznych poczynań. Istnieją, z grubsza, dwa warianty odpowiedzi. Pierwszy głosi, iż był nim udział w grze politycznej toczonej w świecie greckim, mającej na celu zdobycie w nim hegemonii. Egipt, przy przyjęciu takiego założenia, byłby środkiem ku temu wiodącym, czy ściślej -- źródłem środków. Oczywiście stan Egiptu nie mógł być dla Ptolemeuszów obojętny, gdyż im był on lepszy, tym większe były siły dające się użyć w rywalizacji. Ten punkt widzenia, mający sporo zwolenników, najjaśniej sformułował U. Wilcken, wśród jego następców warto wymienić znanego badacza Egiptu ptolemejskiego, W. Peremansa. Zwolennicy drugiej odpowiedzi widzą w Egipcie główny przedmiot dynastycznych zabiegów. Aktywna polityka zewnętrzna była, ich zdaniem, tak prowadzona, aby czynić zadość specyficznie egipskim interesom (oczywiście mówiąc "Egipt" i "egipski" nie mam na myśli świadomego podjęcia całokształtu faraońskich tradycji ani działania zgodnie z potrzebami egipskojęzycznych poddanych; Dolina Nilu dla Ptolemeuszy jest ważna jako ich kraj, podstawa ich politycznej potęgi). Taki sąd znajdziemy w wielkim dziele M. Rostovtzeffa, cytowanym przeze mnie już wielokrotnie, powtarzany jest on dość powszechnie w pracach dziś publikowanych (w tym także w podręczniku Ed. Willa). Jest wielce prawdopodobne, że nie należy szukać uporczywie jednej odpowiedzi, jednakowo ważnej dla całego tego odcinka dziejów hellenistycznego Egiptu, w którym prowadził on aktywną politykę zewnętrzną (później po prostu problem przestaje istnieć). O ile działania Ptolemeusza I, 161 I I łliatoriu starnivtnvch Greków t. III który przez czas pewien osobiście nadzorował operacje w basenie Morza Egejskiego ze swej siedziby na Kos, mogą wskazywać na dążenie do zdobycia hegemonii (lub przynajmniej "współhegemonii") w greckim świecie jako na zadanie pierwszoplanowe, to już to, co czynią jego dwaj następcy nie da się w ten sposób interpretować. Wszyscy historycy Egiptu ptolemejskiego godzą się dziś na wyjaśnienie jego ekspansji na tereny Palestyny i południowej Syrii oraz Cypru (w mniejszym stopniu na wybrzeża Azji Mniejszej) potrzebami natury militarnej. Biorąc pod uwagę typ wybrzeży Delly jedyna droga inwazji doliny Nilu prowadziła z południowej Palestyny brzegiem Synaju ku wschodniemu skrajowi Delty. Panowanie nad obszarem, z którego mógł nastąpić atak, stanowiło skuteczny sposób zabezpieczenia się przed nim. Dalej Ptolemeusze bez posiadłości, o których była mowa, nie potrafiliby wystawić silnej floty, gdyż w Egipcie nie było podstawowych surowców potrzebnych do budowy statków: odpowiedniego drewna i smoły. Należało ich szukać w (asach Libanu Iub na zboczach gór ciągnących się wzdłuź południowych wybrzeźy Azji Mniejszej i na Cyprze. Podobnie w Dolinie Nilu brakowało ludzi obeznanych z marynarskim rzemiosłem, załogi trzeba było zaciągać na terenach o solidnych tradycjach morskiej żeglugi, takich jak Fenicja lub Syria. Ptolemeusze potrzebowali także żołnierzy do swej armii lądowej, musieli więc dbać o dostęp do obszarów, z których pochodzili greccy najemnicy. Jednak podboje ptolemejskie sięgały dalej niż owe potrzeby o charakterze militarnym. Dążenie do rozszerzenia stanu posiadania na zachodnich wybrzeżach Azji Mniejszej, w Grecji właściwej, na wyspach nie dadzą się wytłumaczyć w tej perspektywie. Pozornie dość chaotyczne i przypadkowe decyzje, w wyniku których podejmowano lub porzucano inicjatywy wojenne nabierają sensu, jeśli założymy (za Ed. Willem), że przedstawiciele dynastii reagowali zawsze (lub przynajmniej prawie zawsze), gdy wedle ich oceny rysowało się niebezpieczeństwo wzrostu potęgi któregoś z pozostałych monarchów. Ptolemeusze bali się, że prowadzić by to mogło do odrodzenia się uniwersalistycznych skłonności. To, co z perspektywy wieków rysuje się bardzo jasno: nierealność pretensji do panowania nad całym hellenistycznym światem, nie musiało być oczywiste dla królów pierwszego stulecia, mających ciągle w pamięci błyskawiczną karierę Aleksandra lub później Antygona Jednookiego; wiedzieli, ile trzeba było wysiłku, aby tego drugiego wyeliminować. Także rozrost posiadłości i, co dla Ptolemeuszów ważniejsze, morskich sił ich konkurentów, był odbierany jako zagrożenie wymagające riposty. Posiadacz floty wojennej mógł bowiem odebrać tereny niezbędnie Egiptowi potrzebne, takie jak Cypr lub fenickie miasta. Pamięć o wyczynach Demetriusza Poliorketesa na aleksandryjskim dworze musiała długo być żywa. Istnieje wreszcie coś takiego jak swoista logika konfliktów popychająca ich uczestników do dalszej aktywności w imię bronienia i umacniania tego, co już posiedli. Pierwsze aneksje Ptolemeuszów pociągały za sobą następne, gdyż nie można było utrzymać jednego miasta bez wzięcia sąsiedniego, jednej wyspy 162 bez usunięcia wrogiego garnizonu z drugiej. Fakcje rządzące (lub pragnące senie Morz do zdobyci rządzić) dużymi miastami greckimi także wciągały królów w taką grę. Liczyć ~c~e jako n, się też trzeba z ambicjami wykazania się militarnymi talentami ze strony Y nie da si~dowódców garnizonów i flot. Mogły istnieć jeszcze inne czynniki, za każdym razem nieco odmienne, wypływające z konkretnej sytuacji. Wycofywanie się ~'Yjaśnie. z raz zdobytych terenów jest rzadką cnotą w historii; jeśli można je było raz CyprG utrzymać (a na dodatek przynosiły określone profity materialne), dlaczego ~rY mili ta r- miano z nich rezygnować? oliny niilu Zauważmy, że postępowanie władców zależało od stopnia zaangażowania nu skrajo- ~'~'~talnych interesów dynastii. O ile wykazywali oni upór i konsekwencję stanowiło ~' bronieniu południowej Syrii i Palestyny oraz Cypru, to ich postępowanie wsze bez ~' basenie Morza Egejskiego było o wiele bardziej niepewne. oty, gdyZ To, że ekspansja Ptolemeuszów miała swoje aspekty ekonomiczne, nie statków: ulega wątpliwości. Musieli oni zdobyć niezbędne do funkcjonowania gospou lub na darki surowce, których brakowało w Egipcie: drewna, miedzi, cyny, żelaza 'Iniejszej ~ nade wszystko srebra potrzebnego do bicia monety. Równie ważne byto ~arynar- wejście w posiadanie przedmiotów luksusowych, o ich znaczeniu dla propagan~lidnych dy królewskiej miałam już okazję pisać. Część tych towarów mogła trafić do meusze rąk królewskich urzędników w postaci daniny lub dzięki królewskiemu dostęp monopolowi na kopaliny, ale większość z nich trzeba było kupić. Część środków pieniężnych pochodziła z danin płaconych przez ziemie politycznie ~.kterze uzależnione, nie ulega jednak wątpliwości, że drugim i zapewne ważniejszym h ~,y_ ich żródłem był handel towarami stanowiącymi własność króla. Na pierwszym .·ą Się miejscu wymienić trzeba pszenicę, dalej w rachubę wchodził papirus, tkaniny lniane, może także jakieś artykuły rzemieślnicze (wonności? szkło`? - tutaj Brych trudno coś pewnego powiedzieć, gdyż królewski udział w tej dziedzinie toży_ produkcji nie jest nam dobrze znany). (lub Biorąc to wszystko pod uwagę, wypada sformułować drugie podstawowe zeń- pytanie dla tego dyskusyjnego paragrafu: czy wspomniane tu potrzeby się, ekonomiczne, zwłaszcza zaś interesy handlowe dynastii, determinowały jej ści, politykę zewnętrzną? do Na to pytanie Rostovtzeff i w ślad za nim inni historycy poprzedniego ila pokolenia, ulegający na ogół modernistycznym skłonnościom, odpowiadali .rę twierdząco. Wedle ich opinii celem poszczególnych akcji militarnych było ło zapewnienie sobie panowania na rynkach zbytu, osłona własnego handlu la i wyeliminowanie konkurencji. Zdaniem Rostovtzeffa Aleksandria w III w. o właśnie dzięki ptol.,mejskim podbojom kontrolowała większość obrotów handlowych całej wschodniej części świata śródziemnomorskiego, a narzęBziem skutecznym w tych poczynaniach był Związek Wyspiarzy. Opór przeciwko modelowi ekonomiki zbudowanemu na modernistycznych analogiach spowodował w naszym pokoleniu reakcję przeciwko tezom Rostovtzeffa i ich stopniową eliminację. Przeciwnicy tez Rostovtzeffa, a i ja się do nich zaliczam, zwracają nade wszystko uwagę na to, że źródła nie upoważniają nas do twierdzenia, iżby Ptolemeusze narzucali podległym sobie obszarom obowiązek handlowania wyłącznie z Egiptem. Teza ta naleźy do milczących założeń będących logiczną konsekwencją przyjętego modelu, wedle którego Rostovtzeff dokonywał 163 rekonstrukcji przeszłości. Stał on na stanowisku, źe jeśli mamy do czynienia z państwem posiadającym znaczną masę towarową i jednocześnie prowadzącym aktywną politykę zewnętrzną, to co ipso te dwie sfery jego działalności muszą się wzajemnie warunkować. Przyzwyczajony do gospodarki, w której regułą jest nadmiar towarów w porównaniu z możliwością zbytu i wobec tego, w której istnieje ostra konkurencja o nabywców, zakładał, że taka sytuacja musi towarzyszyć zawsze handlowi o pewnym stopniu intensywności. Tymczasem mamy wszelkie podstawy do sądzenia, że znaczna część egipskiego zboża nie była przewożona na egipskich statkach. Część sprzedawano już w Aleksandrii, część (z pewnością poważną) zawożono na Rodos. To właśnie ta wyspa zasługiwała w III w. na miano handlowego centrum regionu. Egipska pszenica przeładowana na inne statki mogła trafiać do dowolnych portów, nawet takich, których władze były aktualnie w stanie wojny z Egiptem. Egipskie produkty nie zniknęły zresztą z rynków, gdy Ptolemeusze wycofali się z posiadłości zewnętrznych, handlowano nimi dokładnie tak samo jak poprzednio. Wreszcie wątpić wypada również, czy Ptolemeusze mieli powody, aby obawiać się konkurencji. Dla handlu papirusem i tkaninami lnianymi na pewno nie, gdyż po prostu mieli na te towary "geograficzny" monopol; jak się jednak miały sprawy z egipską pszenicą? Praktycznie biorąc jedynym poważnym dia nich konkurentem mogły być państwa położone na zachodnich i północnych wybrzeżach Morza Czarnego, dysponujące znacznymi nadwyżkami zbożowymi. Ale nic nas nie upoważnia do stwierdzenia, że współzawodniczyły one z Ptolemeuszami. Źródła, które są w naszym posiadaniu, dowodzą wyłącznie, że zdarzały się przypadki sprzedaży w tym samym czasie transportów zboża zarówno z Egiptu, jak i z wybrzeży Morza Czarnego w tych samych, położonych nad Morzem Egejskim, miastach. Najważniejszym argumentem przeciwko tezie o konkurencji i konieczności zabezpieczenia się przed nią, jest to, co wiemy o charakterze rynku zbożowego. Muszę tu wrócić do wstępu w tomie I, gdzie znalazł się wywód o szczególnej geografii głodu i obfitości, jaka charakteryzowała świat grecki. Rynek na zboże był zarazem pojemny i niestały, gdyż miasta, które w jednym roku musiały na gwałt czynić zakupy, w następnym mogły stać się eksporterami. Perspektywy sprzedaży zboża istniały zawsze: nie w tym, to w następnym porcie. Możliwość długiego przechowywania ziarna pozwalała na dłuższe z nim peregrynacje. Prawdopodobnie dostawy z północy i południa wzajemnie się uzupełniały. Warto zwrócić uwagę na to, że jeśli znane nam traktaty między państwami opatrzone były klauzulami ekonomicznymi, to owe klauzule dotyczyły podatków, ceł i zwolnień z tychże, a nie kwestii handlowych. Dwa przypadki wymagają osobnego omówienia. Po pierwsze nie wiemy co skłaniało Ptolemeuszów do zdobywania punktów oparcia w północnej części basenu Morza Egejskiego (choćby w trackiej Maronei). Niestety, aby móc coś o tym kierunku ptolemejskich działań powiedzieć, trzeba by lepiej 164 znać okoliczności, w których zdobyto te tereny. Liczyć się wszak należy z posunięciami nie wynikającymi z głębszych motywów lecz determinowanymi lokalnymi możliwościami. Po drugie Ptolemeusze na pewno byli zainteresowani handlem ze Wschodem: Arabią, Indiami, wschodnimi wybrzeżami Afryki środkowej, gdyż były im potrzebne: kadzidło, korzenie, egzotyczne gatunki drewna, kość słoniowa, tkaniny bawełniane, barwnik indygo, perły, drogie kamienie. Pragnienie zapewnienia sobie płynnych dostaw tych towarów mogło ich skłaniać do zakładania osad nad Morzem Czerwonym. Ten sam wzgląd mógł powiększać ich zainteresowanie południową Palestyną i jej arabskim zapleczem, gdyż w czasach hellenistycznych ważniejszy był szlak lądowy do Petry i portów na wybrzeżu, niż szlak wodny Morzem Czerwonym. Ale i w tym przypadku udział państwa w handlu jest mało prawdopodobny, ważniejsze dla Ptolemeuszów były wysokie daniny, które płaciły miasta i plemiona żyjące z wymiany ze Wschodem. Armia Problematyką militarną monarchii hel leni stycznych zajmowałam się w osobnym rozdziale na początku tego tomu. W tym miejscu zestawię jedynie wiadomości dotyczące liczebności armii i floty oraz rekrutacji żołnierzy i załóg. Armia, którą na początku swego panowania dysponował Ptolemeusz 1 nie była zbyt liczna. Niewątpliwie zabrał z Babilonu jakieś oddziały przyznane mu jako satrapie, na miejscu w Egipcie zastał garnizon zostawiony tam przez Aleksandra (20 000 ludzi?). Z pewnością Ptolemeusz przystąpił od razu do bardzo energicznych zaciągów (choćby w greckich miastach szybko opanowanej Cyrenajki). Po śmierci Perdikkasa przejął część jego armii inwazyjnej, w której byli tak Grecy jak Macedończycy. Gdy doszło do wojny z Antygonem Jednookim, w czasie bitwy pod Gazą wystawił 18 000 pieszych i 4000 konnych żołnierzy. Z 8000 jeńców, których wziął po niej, z pewnością większość, zgodnie z obyczajami epoki, trafiła pod jego dowództwo, podobnie później dezerterzy z armii Antygona zasilili jego wojsko. O stanie liczebnym armii ptolemejskiej za czasów Filadelfa dowiadujemy się tylko z opisu wielkiego święta zorganizowanego w Aleksandrii w 270 roku. W paradzie wojskowej miało wziąć udział 57 000 pieszych i 23 000 jeźdźców. Są to liczby niepokojąco wysokie, być może jednak tłumaczące się nie tylko pragnieniem manifestowania potęgi ale i (prawdopodobnie!) świeżo zakończoną wojną w Syrii, w której defilujący żołnierze wzięli udział. Pod koniec III w. w bitwie pod Rafią wedle Polibiusza siły egipskie liczyły 70 000 pieszych, 5000 jeżdźców oraz 73 słonie, pochodzące z polowań organizowanych we wnętrzu Afryki. Była to największa armia wystawiona przez Ptolemeuszów, zapewne w samym Egipcie poza siłami policyjnymi zostało niewielu żołnierzy. W normalnych warunkach w rozmaitych miejscach kraju znajdowały się się nieduże garnizony ulokowane w forteczkach. J. K. Winnicki, badający tę kwestię, doliczył się czterdziestu obwarowanych miejsc dla samej Tebaidy. Niepokoje i bunty w górnym Egipcie, rozpo- 165 r czynające się za Ptolemeusza IV, powodowały powiększenie sił przeznaczonych dla utrzymywania kraju w posłuszeństwie. Ilu żołnierzy liczyły one w czasach spokojnych nie da się powiedzieć. Oktawian August umieścił w Egipcie garnizon liczący ok. 23 000 żołnierzy, zapewne i siły militarne Ptolemeuszów miały mniej więcej podobne rozmiary. Ptolemeusze mogli liczyć na trzy podstawowe źródła rekrutacji: osadników wojskowych zwanych kłeruchami (a później katojkami), najemników i wreszcie Egipcjan. Do czasów inwazji Antiocha III zakończonej bitwą pod Rafią, trzon armii, jej oddziały "liniowe", biorące udział w wyprawie i bitwach stanowili nie- Egipcjanie: Macedończycy, Grecy, barbarzyńcy w różnym stopniu zhellenizowani, ale zawsze spoza doliny Nilu. Proces osadzania żołnierzy na ziemi, którą im oddawano w posiadanie w zamian za pełnienie służby wojskowej na każde wezwanie i którą mogli z tym samym warunkiem przekazać swym synom, przypada na początki panowania dynastii, przede wszystkim na rządy Ptolemeusza I, w mniejszym stopniu Filadelfa. Wtedy to powstała elitarna i zamknięta grupa osadników, która w następnych dziesięcioleciach była uzupełniana w niewielkim tylko stopniu. Kleruchowie otrzymywali grunty przede wszystkim na terenie oazy Fajum, gdzie podjęto intensywne prace irygacyjne. Dawały one władcom duźe połacie ziemi, którymi można było swobodnie dysponować. Oczywiście osadnictwo wojskowe nie było ograniczone do tego terenu, kleruchów spotykamy także w innych częściach Egiptu. Wczesne zamknięcie się grupy osadników tłumaczy nam ich skład etniczny, ustalony na podstawie sporej liczby danych dostarczonych przez papirusy i inskrypcje. Znaczna część kleruchów pochodziła z terenów, które nie znajdowały się pod panowaniem dynastii. Uderza zwłaszcza duża liczba Macedończyków, którzy mogli trafić do Egiptu jedynie w pierwszych latach panowania Ptolemeusza I. Natomiast dokładnie odwrotnie ma się rzecz ze składem najemników. Tu dominują ludzie wywodzący się z ziem objętych władzą dynastii. Działki kleruchów były rozmaitych rozmiarów, największe 100-arurowe otrzymywali jeźdźcy (nie tylko dlatego, źe byli częścią elitarnych oddziałów, ale że musieli z nich pokryć koszt utrzymania konia), pieszym dawano 25 - 30 arur (arum równa się mniej więcej 0,28 ha). Do sprawy kleruchii wrócę jeszcze w dalszym ciągu rozdziału, gdyż musi być ona analizowana na tle całości struktury własności ziemskiej. Powszechnie się sądzi, że wartość militarna osadników z biegiem czasu malała, w I w. była już tylko problematyczna. Niestety nie jesteśmy w stanie powiedzieć jaką część armii stanowili osadnicy. Na pewno zaciągi najemników były zawsze sprawą dla dynastii witalną. Było to zadanie niełatwe biorąc pod uwagę wielkość potrzeb, a także terytorialne oddalenie Aleksandrii od obszarów, z których kandydaci na żołnierzy pochodzili, nie mówiąc już o wysokich kosztach. Jak wykazał w swych badaniach J. K. Winnicki, Ptolemeusz I na początku swego panowania znalazł w Egipcie grupę egipskich zawodowych żołnierzy, których Grecy określali mianem machimoi, i którzy otrzymywali od państwa 166 niewielkie 7 - 5 arurowe działki ziemi, głównie na obszarze Delty. Nie było powodu, aby rezygnować z ich usług. Źródła wieku III wskazują, że do nich należał nadzór nad wewnętrznym porządkiem w kraju, także - jak zobaczymy - wykorzystywano ich przy kompletowaniu załóg okrętów. Egipcjanie byli więc obecni w systemie militarnym Ptolemeuszów od samego początku, tyle że pełnili w nim funkcje drugorzędne, wchodząc w skład oddziałów gorzej wyszkolonych i gorzej uzbrojonych. Kryzys, który wynikł z wojny z Antiochem III (por. s. 157 - 158) narzucający konieczność szybkiego uzupełnienia armii zmusił do rezygnacji z zachowania uprzywilejowanej pozycji Greków, gdyż spowodował wprowadzenie Egipcjan do oddziałów falangitów. Krok ten był mniej rewolucyjny niż się na ogół sądzi. Organizatorzy nowej armii nie musieli brać ludzi nie mających o rzemiośle wojennym pojęcia, wykorzystywali rezerwy tkwiące w ramach istniejącego systemu. Mimo niedobrych doświadczeń jakie towarzyszyły tej reformie, następni władcy musieli iść tą samą drogą. Rekrutacja zewnętrzna stawała się coraz trudniejsza wobec utraty znacznej części pozaegipskich posiadłości, a kurczące się dochody państwa skłaniały także do wykorzystywania tańszych rezerw mobilizacyjnych. Nie oznacza to, aby kategoria machimoi, żołnierzy gorszych, pełniących drugorzędne funkcje, zniknęła. Istnieli oni obok oddziałów "liniowych" o mieszanym, grecko-egipskim składzie. Flota Flota Ptolemeuszów miała trzy odrębne obszary działania: Nil, Morze Czerwone, Morze Śródziemne. Zapewnienie porządku, bezpiecznego przewożenia ludzi i informacji na wodach Nilu należało do sił policyjnych dysponujących specjalnymi małymi statkami i nie sprawiało (prawdopodobnie) w normalnych warunkach szczególnych trudności. Natomiast napięcia II i I w., chłopskie rewolty i secesje Tebaidy podniosły znaczenie wszelkich działań militarnych na rzece. Uzupełniono wówczas flotyllę skierowując do niej niewielkie okręty morskie. W drugiej połowie II w. dowództwo rezydowało w Ptolemais w Tebaidzie, niewątpliwie w związku z buntami na tym właśnie obszarze. Być może statki normalnie operujące na rzece brały udział w działaniach w Delcie wschodniej, gdy Ptolemeusze stawali w obliczu inwazji. Zainteresowanie militarne strefą Morza Czerwonego poza rutynową osłoną istniejących tam osad wynikało przede wszystkim z rozwiniętej w III w. akcji polowań na słonie na obszarze środkowo-wschodniej Afryki. Miałam już okazję o tym wspominać wyżej (por. s. 58). Stacje, które zapewniały obsługę ekip transportujących te zwierzęta musiały być wyposażone we własne garnizony i okręty. Przytłaczająca większość okrętów wojennych Ptolemeuszów była zaangażowana w działaniach we wschodniej części Morza Śródziemnego, zwłaszcza na wodach Morza Egejskiego. Nawet wtedy, gdy Egipt wyrzekł się polityki 167 aktywnej i stracił większość swych posiadłości w Azji Mniejszej i na wyspach, panowanie nad Cyprem wymagało utrzymywania floty. Nie wiemy gdzie Ptolemeusze budowali swoje okręty. Musieli to czynić poza Egiptem, gdyż brak dobrego budulca na miejscu przysparzałby zbyt wiele kłopotów. Zapewne służyły im doki portowych miast Cypru i Fenicji. Flota Ptolemeuszów w III w. należała do największych w świecie hellenistycznym (po raz pierwszy w swych dziejach Egipt stał się prawdziwie morskim mocarstwem). Za czasów Filadelfa liczyła ona 336 jednostek różnej wielkości, dominowały w niej (jak już miałam okazję o tym pisać, por. s. 69) wielkie okręty. Flota ta wymagała prawdziwej armii wioślarzy, oblicza się, w dużym przybliżeniu, że ich liczba musiała wtedy sięgać 90 000. Skompletowanie załóg przysparzało znacznych trudności, wszyscy organizatorzy flot dzielili te kłopoty, gdyż liczba ludzi dobrze obeznanych z morzem była we wschodniej części Morza Śródziemnego mniejsza niż militarne potrzeby. Zaciągano marynarzy wszędzie tam, gdzie się dało: w portach Celesyrii, Fenicji, Palestyny, w miastach wybrzeży Azji Mniejszej i na wyspach Morza Egejskiego. Jednak poważna część załóg (niestety nie da się powiedzieć jaka) pochodziła z Egiptu. Brak morskiego doświadczenia nie stanowił większej przeszkody, nie wszyscy wioślarze musieli je mieć (odsyłam do mojego wykładu na temat sztuki wojennej, por. s. 67), czynności prostsze, wymagające siły, a nie wyszkolenia, mogły być powierzane komukolwiek. Także wśród żołnierzy zabieranych na pokłady okrętów, spotykamy bardzo wielu Egipcjan i to w czasach, gdy byli odsunięci od udziału w "lepszych" oddziałach armii pieszej. Natomiast oficerowie dowodzący statkami byli raczej greckiego pochodzenia, podobnie jak szefowie flot operujących na Morzu Śródziemnym (z interesującym wyjątkiem, który stanowił za czasów Ptolemeusza I, król Sydonu, Filokles). Egipcjanom łatwiej było (zapewne) obejmować stanowiska oficerskie we flocie Morza Czerwonego i w rzecznej flotylli. Struktura administracyjna Egiptu. Polis. Jednostki podziału. Urzędnicy Ptolemeusze nie wprowadzili istotniejszych zmian w strukturze administracyjnej Egiptu, gdyż w przeciwieństwie do innych władców hellenistycznych (zwłaszcza do Seleukidów) w dolinie Nilu nie występowali w roli założycieli polis (inaczej zachowywali się w swych posiadłościach zewnętrznych). W czasach ich panowania istniały w Egipcie tylko trzy polis: Naukratis, Aleksandria oraz Ptolemais, powstała ok. 311 r. Przyczyn tej niechęci do tworzenia polis szukać trzeba nie tyle w charakterze osadnictwa kraju (Seleukidzi powoływali do życia nowe polis w bardzo gęsto zaludnionych i zurbanizowanych regionach Bliskiego Wschódu), lecz w świadomej polityce, której warunki określał już istniejący aparat sprawowania władzy. Był on rozbudowany i sprawny, łatwo dawał się przejąć, 168 Ptolemeusze nie mieli więc żadnego powodu, aby wprowadzać w tę niezwykle gęstą strukturę nowy element w postaci polis, zmniejszałyby one zakres ich bezpośredniego władztwa nad krajem i jego zasobami. Warunki, które tworzyli dla imigrantów greckich, musiały być dostatecznie atrakcyjne z ekonomicznego punktu widzenia, aby przeważyć niedogodności życia poza zwykłymi ramami polis. Przykład Egiptu powinien nas powstrzymywać przed przecenianiem przywiązania Hellenów do tej instytucji, ich elaStyczIlOSC, przy zapewnieniu dobrych warunków materialnych, była bardzo wielka. Szkielet administracyjny kraju składał się ze wsi (korrnri) oraz nomów w liczbie kilkudziesięciu (sądzi się, że było ich ok. 40, nie wiemy dokładnie ile), jednostek podziału mających za sobą bardzo długą tradycję. Gorzej znamy szczeble administracyjne pośrednie: toparchie grupujące po kilka wsi (nie było ich na początku) i jednostki wielkie obejmujące kilka lub nawet kilkanaście nomów. ł'owstanie tych drugich, które nie miały (jak się zdaje) charakteru stałego, wynikało z trudności rządzenia krajem bez struktur pośrednich. Zaburzenia wewnętrzne mogły rodzić potrzebę zwiększenia egzekutywy urzędników zajmujących się ich tłumieniem. Przynajmniej dla czasów drugiego wieku źródła poświadczajy nam takie wielkie jednostki stworzone z Górnego, Środkowego Egiptu i z Delty. Specyficzną cechą Egiptu było istnienie niezwykle licznego aparatu urzędniczego, zbudowanego hierarchicznie. Charakter ekonomiki kraju, efekt jego warunków naturalnych i określonych historycznych tradycji, sprawiały, że zakres działania tego aparatu byt o wiele szerszy niż w innych monarchiach hellenistycznych. Urzędników opłacano (w pieniądzu i w naturze), mogli oni robić karierę posuwając się po szczeblach biurokratycznej hierarchii. Podział funkcji był tak dokonany, ~e w wyniku zachodzenia na siebie sfer działania urzędnicy kontrolowali jedni drugich, istniały takie osobne służby nadzoru. Jednak w praktyce system w tym właśnie punkcie okazał się ńiezwykle słaby, a samowola i nadużycia aparatu administracyjnego stały się jednym z najwainiejszych źródeł słabości pallstW~t. Na szczeblu nomów w początkach ptolemejskiego p2ł1lOW2ł111~1 ISLIlIUły trzy działy administracji. którym odpowiadały trzy podstawowe biura. Kierowali nimi nomarcha, ekonom (oi~cancnrto,s) i pisarz królewski (hcr.siliko.s ,r,'vumrrmtou.s). Piero~szy odpowiadał (z grubsza) za rolnictwo, drugi zajmował aię królewskimi tinansami, a więc przede wszystkim zbieraniem podatków (w naturze i w pieniądzu), trzeci był odpowiedzialny za prowadaenie roziicznych rejestrów. zwłaszcza za utrzymywanie w stanie aktualności Katastru, cu w kryje, w którym niemal każdy wylew Nilu zmieniał stan pól, było nie lada jadaniem. Na szczeblu wsi te trzy slużby miały swoje agendy, swoich urzędników. Wszystkie działy administracji podlegały w Aleksandrii wysokiemu urzędnikowi o tytule cliojketos (lub wysokim urzędnikom o tym tytule, mogło być ich kilku), który odpowiadał za stan wewnętrzny kraju oraz za jego tinanse. W Ill w. w tej strukturze zaszła istotna zmiana, która zrealizowana została, zapewne, stopniowo. Rolę najwa~niejszego urzędnika nomu, jego naczelnika, przejął strateg, pierwotnie dowódca oddziałów żołnierzy oraz I (o) osadników wojskowych znajdujących się na terenie danej jednostki. Efektem tej przemiany było zniknięcie urzędu nomarchy. Początkowo strateg stał obok istniejących służb, mianowany przez króla był przed nim odpowiedzialny. Później jednak i jego wchłonął aparat biurokratyczny, poddano go też diojkecie. U szczytu hierarchii urzędniczej stała grupa najwyższych, dworskich urzędników. Należeli do niej przede wszystkim: naczelnicy Cypru, szefowie większych od nomów jednostek, szefowie kancelarii królewskich, namiestnicy Aleksandrii, wspomniani wyżej diojkeci, naczelnicy Muzeum, dowódcy armii i floty. Z punktu widzenia składu etnicznego wydaje się, że można ustalić następującą regułę (napisałam: "wydaje się", gdyż jest to sprawa sporna, wrócę do niej nieco dalej, por. s. 189): niższe szczeble były obsadzane prawie wyłącznie przez Egipcjan, wyźsze przez Greków (na szczeblu dworskim Egipcjanie, nawet w późniejszych czasach, pojawiali się zupełnie wyjątkowo). Na poziomie nomu, zwłaszcza w II i I w., możemy się liczyć z obecnością obu grup, z tym że wszelkie funkcje zakładające prawo podejmowania istotnych decyzji były na ogół w rękach greckich. Grupa najwyższych dostojników, do której zaliczano również strategów, była wydzielona z całej reszty urzędników poprzez fakt noszenia dworskich tytułów. Powstały one bardzo wcześnie, ale dopiero z czasem (od okresu Epifanesa?) stworzono z nich hierarchiczny system i ustalono zasady ich przyznawania. Zaczynając od tytułu najwyższego były to: "Krewni" (syngenei.s, oczywiście domyślnie -- króla) oraz ei, których ranga byka równa "Krewnym"; "Pierwsi Przyjaciele" (hoi protoi fvloi) oraz ci, którzy mieli rangę "Pierwszych Przyjaciół"; "Dowódcy straży" (archisomatofvlakes); "Przyjaciele"; "Następcy"; "Członkowie straży przybocznej" (somatofylakes). Tytuły dawał król, kierując się dwiema odrębnymi zasadami: z jednej strony przyznawał je tym, którym chciał, biorąc pod uwagę wyłącznie ich indywidualne zasługi, z drugiej jednak -- - urzędnicy określonych szczebli otrzymywali określony tytuł niezależnie od ich osobistej kariery i stosunku króla. Brano pod uwagę nie tylko rangę funkcji, ale też faktyczne znaczenie danego stanowiska (i tak stratedzy otrzymywali różne tytuły w zależności od pozycji nomu, na czele którego stali). System eksploatacji ziemi. Kto uprawiał ziemię w Egipcie Podstawą bogactwa władców Egiptu była ziemia, na której uprawiano zboża. Większość jej eksploatowano pod bezpośrednim zarządem króla (to jest jego urzędników), nazywano tę kategorię "ziemią królewską" (ge basilike). Ci, którzy brali ją w dzierżawę, niezależnie od wielkości działek zyskiwali status "królewskich rolników" (basilikoi georgoi). Stanowili oni kategorię prawną, a nie społeczną, w ich grupie znajdujemy zarówno takich, którzy należąc do 170 helleńskiej elity otrzymywali spore obszary gruntów, jak i egipskich chłopów dzierżawiących niewielkie działki. Administracja dostarczała im ziarna na siew i zwierzęta pociągowe, rzeczą rolnika królewskiego było działkę uprawić i zebrać plon. Zboże młócono na wspólnych we wsi klepiskach w obecności królewskich urzędników, którzy od razu oddzielali część należną władcy, transportowano ją do specjalnych spichrzów. Wysokość królewskiego udziału bywała różna, zależała od typu ziemi, jakości wylewu, lokalnej sytuacji. Obok ziemi królewskiej istniały i inne kategorie gruntów. Szczególnie wiele pól należało do świątyń tworząc tak zwaną "ziemię świętą" (~e Mera). Majątki świątynne miały długą tradycję, Ptolemeusze nie tylko ich nie uszczuplili, ale jeszcze dodali sporo od siebie w różnych okresach. Jednak od samego początku narzucili oni świątyniom ścisły nadzór ze strony królewskich urzędników, do nich należało zadanie organizowania dzierżawy ziemi świątynnej. Wprawdzie kapłani walczyli o uwolnienie się od królewskiej kurateli, ale ich sukcesy w tej dziedzinie były ograniczone (por. s. 183 - 184). Wspominałam już o osadnictwie wojskowym, które w Egipcie miało długie tradycje (por. s. 166). Za pierwszych dwóch władców nadzielono ziemią wielu żołnierzy macedońskich i greckich tworząc elitarną grupę zamożnych rolników zwanych katojkami lub kleruchami. Otrzymywali oni od 30 do 100 arur w zależności od typu jednostek, do których należeli, a także posiadanego stopnia wojskowego. W późniejszych czasach przypadki wprowadzania do grupy kleruchów nowych ludzi były stosunkowo rzadkie, natomiast wydaje się, źe powierzchnia ziemi będąca w ich władaniu globalnie biorąc rośnie. Odbywa się to zarówno na drodze legalnej, na zlecenie królewskie, jak i nielegalnej, gdy kleruch zagarniał interesujące go działki. Królewskie akty amnestii legalizowały takie akty przemocy, gdyż władców w czasach ogólnego wewnętrznego kryzysu nie stać było na ostre posunięcia wobec grupy społecznej, której poparcia szczególnie potrzebowali. O ile grupa kleruchów wyraźnie się zamknęła i to wcześnie, to przydziały ziemi dla egipskich żołnierzy - - machimoi -- były w I I w. kontynuowane. Dostawali oni zdecydowanie mniej od greckich żołnierzy: po kilka arur. W początkach ptolemejskiej historii król pozostawał nie tylko teoretycznym (tak było i później), ale i praktycznym dysponentem ziemi nadanej osadnikom. W III w. administracja królewska przejmowała nieraz z powrotem działki żołnierzy zmobilizowanych i oddawała je w uprawę rolnikom królewskim. Kleruchowie nie mieli w najstarszym okresie prawa do automatycznego przekazywania nadziału swym synom (choć zapewne tak się zazwyczaj działo), nie wolno było ziemi zastawiać, ani tym bardziej sprzedawać. Dalsze dzieje kleruchii są znamienne dla kierunku ewolucji całego systemu własności ziemi w Egipcie hellenistycznym. Zakres praw osadników do przyznanej działki stopniowo się rozszerzał, w połowie III w. znajdujemy przypadki hipoteki gruntów, z upływem lat prawa dziedziczenia zostały szeroko uznane. W I w. także i inni bliscy krewni poza synami mogli wchodzić w rachubę, spotykamy również wśród posiadaczy działek kobiety. Dopuszczalny był obrót ziemią, wydaje się jednak, że następował on jedynie wewnątrz uprzywilejowanej grupy osadników. 171 Kleruchowie i muchimoi nie byli zwolnieni od podatków, choć płacili ich mme~. Król mógł darowywać ziemię rozmaitym ludziom, zazwyczaj byli to członkowie dworskiego kręgu. Owe dary (doreu, l.mn. -- doreui) nie zyskiwały przez to statusu ziemi prywatnej i mogły wobec tego być w każdej chwili odwołane. Miały rozmaite rozmiary. Najsławniejszy przypadek stanowi kompleks w Fajum liczący 10 000 arur i należący do diojkety Ptolemeusza Filadelfa imieniem Apollonios. Znamy go nieźle, gdyż zachowały się papiery osobistego sekretarza diojkety, a później także zarządcy clorecr - Zenona. Wszystko wskazuje na to, że w pewnym momencie ziemie te przestały należeć do Apol(oniosa lub jego rodziny, nie wiemy dokładnie dlaczego (śmierć bezpo- tomna? niełaska`?). Czy takie przypadki odbierania daru były częste? Niestety tego nie wiemy. Osobiście wątpię, trudno mi uwierzyć, że król podrywałby swe oparcie i to w kręgu ścisłej elity. Konfiskaty takie nie mogły być popularne, zmniejszały poczucie stabilności grupy. Porównanie z innymi epokami i spo- łecznościami wskazuje, że ten typ własności ziemskiej łatwo przekształca się we własność prywatną. W sprawach podatkowych trzeba powtórzyć to, co zostało już powiedziane przy kleruchiach: "dar" nie zwalniał od podatków. W Egipcie ptolemejskim istniała także kategoria ziemi prywatnej występująca pod nazwą gc idioktc tos. Należały do niej działki budowlane w osadach, ogrody i sady położone blisko wsi i winnice. Pochodzenie tej ziemi jest nieznane. Na pewno część jej posiadała ten status jeszcze w czasach faraońskich i perskich, także i Ptolemeusze mogli działki sprzedawać. Wydaje się, że taki status zyskiwały tereny, na których zakładano nowe sady i winnice, bez gwarancji stałego dzierżenia gruntu nikt nie chciałby angażować się w taką inwestycję. Niewątpliwie powierzchnia ziemi prywatnej w czasach ptolemejskiego panowania wzrosła, jednak proces ten był bardzo powolny, a władcy bronili skutecznie swego stanu posiadania w odniesieniu do gruntów produkujących zboża. Oczywiście posiadanie własnej ziemi nie oznaczało niepłacenia podatków. Kto uprawiał ziemię w Egipcie i na jakich warunkach'? W te_j podstawowej kwestii nasza wiedza jest paradoksalnie skąpa (paradoksalnie - jeśli pamiętać się będzie o wielkiej liczbie papirusów dotyczących spraw rolnych i pochodzących ze wsi). Pewne jest, że udział siły niewolnej był w tej dziedzinie gospodarki bardzo skromny i nic rósł w okresie hellenistycznym. Na polach pracowali chłopi tworzący osobną kategorię zwaną luoi. Byli oni osobiście wolni i posiadali przynajmniej domy (oraz ziemię, na której te się wznosiły, a także niewielkie ogrody). Brali w dzierżawę ziemię królewską, zapewne także oni uprawiali większość działek kleruchów (uczeni nie są w tej sprawie zgodni); prawdopodobnie sytuacja bywała różna i zależała nie tylko od wielkości działki, ale i konkretnej sytuacji, osadnik wojskowy normalnie sam pracujący musiał uciekać się do dzierżawy, jeśli przyszło mu wyprawić się na wojnę, a nie miał dorosłych dzieci. Podobnie ziemie świątynne i ziemie należące do kategorii domu były 172 dzierżawione przez chłopów. Wsie egipskie stanowiły wielkie rezerwuary siły roboczej wykorzystywanej w rozmaitej formie, na rozmaitych warunkach. Chłopi brali królewską ziemię od urzędników, występowali w roli poddzierżawców w stosunku do tych, którzy dzierżawy wzięli, ale nie mieli zamiaru pracować na polach. Podejmowali się także roboty na dniówki u bogatszych ludzi mających w swej dyspozycji sporo ziemi i uprawiających ją przy pomocy najemników. Wszystko zależało od sytuacji lokalnej, ilości ziemi nadającej się do uprawy, liczby ludzi gotowych się jej podjąć. Ten sam chłop mógł w tym samym czasie występować w różnych rolach, jako dzierżawca i poddzierżawca, pracować u kogoś na polu. Ilość gruntów nadających się pod uprawę na obszarze danej wsi nie sta.mowiła wielkości stałej, zależała od wylewu Nilu. Nie tylko ta część pól, która leżała na brzegu strefy uprawnej mogła w gorszych latach nie zostać zalana, także błędy popełnione przez ludzi w czasie wylewu mogły wyłączyć na czas pewien tereny spod uprawy. Już choćby z tej racji urzędnik odpowiedzialny za uprawę gruntów musiał dokonywać systematycznych korekt w przydziale działek. Domyślać się możemy, że w toku tej operacji poddany był presji ze strony wiejskich grup nacisku dążących do zapewnienia sobie najlepszej pozycji. Ostatecznie układ podziału królewskich gruntów był efektem rozlicznych kompromisów, tradycyjny porządek zapewniający określonym rodzinom określone parcele ulegał korektom pod naciskiem silniejszych. Cechą charakterystyczną egipskich wsi było wielkie rozdrobnienie gruntów. Nie tylko królewscy rolnicy nie otrzymywali zwartych kompleksów, także nadziały osadników wojskowych składały się z pól położonych w różnych miejscach. Stąd potrzeba prowadzenia rejestrów gruntów i stałego odwoływania się do nich. Nie wiemy też jak przedstawiało się społeczne rozwarstwienie wsi, a że musiało być znaczne, o tym nie wątpimy. Wprawdzie chłopi nie mieli ziemi na własność, lub mieli jej bard-m mało, ale różnice równie skutecznie wyznaczały posiadane kwoty pieniędzy i zapasy zboża, rozmiary domów, związki z micjscowymi notablami itp. Rada lokalnych urzędników dysponujących większością ziemi we wsi była bardzo wielka. Do nich należało zapewnienie, że wszelkie grunty, które mogą być wzięte pod uprawę, zostaną nią objęte. W okresach niepokojów czy wręcz wojen domowych f I i 1 w. to zadanie mogło okazać się niemożliwe do spełnienia. Władcy (jak zobaczymy niżej, por. s. 207) reagowali na te trudności wprowadzając zasadę przymusowego przydzielania ziemi wszystkim mieszkań- com wsi, ale w obliczu powszechnej destabilizacji takie nakazy pozostawały niejednokrotnie martwą literą. Trudności tyczyły się, jak można łatwo przewidzieć, gorszych kategorii gruntów, lepsze były zawsze przedmiotem ostrej konkurencji. Chłopi w stosunku do urzędników nie byli bynajmniej bezbronni. Mogli oni wymusić na administracji lepsze dla siebie warunki, jeśli potrafili posłużyć się solidarnie odmową wykonania prac na polach w czasie żniw lub siewów. Wieśniacy opuszczali wówczas swe domostwa i chowali się w świątyniach mających prawo azylu lub uciekali na pustynię. 173 Pobór podatków Historyka dzisiejszego studiującego dokumentację ptolemejskiego aparatu władzy, zajmującą tak obszerne miejsce wśród naszych papirusów, ogarnia oszołomienie z powodu liczby rozmaitych podatków. Trudno jest nam niejednokrotnie precyzyjnie określić ich charakter i wyliczyć jaki byk ich ciężar w przeliczeniu na pojedynczego podatnika. Nie bardzo potrafimy odpowiedzieć na pytanie czy Ptolemeusze byli bardziej wymagający od innych monarchów hellenistycznych, choćby Seleukidów? Wrażenie ogromu fiskalnych źądań może być efektem obszernej dokumentacji, której dla innych terenów nie mamy. Wielką nowością czasów ptolemejskich były podatki płacone w pieniądzu, musiały one przyczyniać egipskiemu chłopu nie przyzwyczajonemu w ogóle do gospodarki pieniężnej wielu trudności, wrócę do tego nieco dalej. Podstawą poboru podatków były przeróżne rejestry: ludzi wedle kategorii społecznych, grup zawodowych, działek ziemi, bydła, domów itp. Ich prowa- dzenie należało do osobnych służb. Dla pewnych podatków Ptolemeusze skomplikowali proces poboru wpro- wadzając doń dzierźawców, którzy nie zajmowali się zbieraniem należności (to nalegało do urzędników), mieli oni przede wszystkim gwarantować skarbowi uzyskanie odpowiednich kwot. Dzierżawę określonych podatków na okre- ślonych, raczej niewielkich obszarach, oferowano w czasie publicznych licytacji. Otrzymywały ją te osoby, bądź spółki, które proponowały najlepsze warunki. Jeśli w czasie poboru danego podatku nie wydobyto od podatników przewidywanej sumy, dzierżawcy musieli pokryć niedobór z własnej kieszeni, jeśli zebrano więcej, różnica (lub jej znaczna część) stawała się ich własnością. Podjęcie się dzierżawy podatków było więc zajęciem ryzykownym, można było na nim zarobić, ale także. wiele i szybko stracić. Oczywiście wszystko zależało od wysokości kwoty określanej na licytacji, skarb państwa (reprezentowany przez urzędników) był zainteresowany w jej najwyższym wymiarze, dzierżawcy starali się ją obniżyć. Określano ją na podstawie doświadczeń minionych lat, brano pod uwagę warunki danego roku (liczbę podatników, stan pól, jeśli podatek tyczył się produkcji rolnej itp.). Kwota nie mogła być kalkulowana zbyt wysoko, gdyby dzierżawcom przyszło dopłacać zbyt często, król nie mógłby znaleźć odpowiedniej liczby chętnych. Dzierżawcom gwarantowano wgląd w proces poboru (to oni ryzykowali najwięcej jeśli był on przeprowadzany niemrawo) a także i w samą produkcję artykułu objętego podatkiem. W ten sposób instytucja dzierżawcy spełniała takie dodatkową funkcję: w wyniku jej wprowadzenia powstawała grupa kontrolerów niezależnych od urzędniczego aparatu, mogli oni skutecznie wywierać na niego nacisk. W praktyce jednak dzierżawcy i urzędnicy łatwo dochodzili do porozumienia kosztem podatników z jednej, a skarbu państwa z drugiej strony. W grę wchodziły nie tylko łapówki, ale i wspólnota interesów, i jedni i drudzy tworzyli dość zwarte środowisko, którego dobrobyt zależał od rozmaitych operacji finansowych, dzierżawa podatków była tylko 174 jedną z nich. Polityka monetarna Ptolemeuszów Obieg monetarny w Egipcie nie zaczął się z przybyciem Aleksandra. Napływały doń sztuki bite w innych krajach basenu Morza Śródziemnego: monety greckie, fenickie imitacje monet greckich, perskie darejki. W IV w. należy się także liczyć z istnieniem lokalnych emisji naśladujących tetradrachmy attyckie wypuszczane w bardzo obfitych seriach. Jednak ta moneta, nawet jeśli jej było wiele, miała bardzo ograniczony obieg: bita przede wszystkim dla najemników, których trzeba było opłacać w tej formie, nie naruszała naturalnego charakteru gospodarki. Początek ptolemejskiego panowania przyniósł więc zasadniczą zmianę, gdyż nowi władcy narzucili Egiptowi gospodarkę pieniężną, stanowiła ona tak oczywistą cechę greckiego sposobu życia, że utrzymywanie starego porządku w ogóle nie wchodziło w rachubę. Wspomniałam już wcześniej o sytuacji królów w dziedzinie zaopatrzenia w kruszce szlachetne, mieli oni dostęp bezpośredni do złota, natomiast srebra brakowało w Egipcie i w ptolemejskich posiadłościach, tak że mogło ono trafiać do królewskich mennic tylko w wyniku wojen lub handlu. Trudności w zdobyciu srebra, nieporównywalnie ważniejszego dla bicia monety niż złoto, określały politykę monetarną Ptolemeuszów, która różniła się od polityki innych hellenistycznych władców. Uczynili oni ze swych posiadłości (także i zewnętrznych) teren zamknięty, pieniądze bite gdzie indziej, a także starsze sztuki, podlegały obowiązkowej wymianie, której warunki ustalał król. Pozwalało to narzucić kurs wyższy niż to by wynikało z zawartości kruszca i przechwytywać lepsze sztuki jako surowiec do produkcji pieniądza. Wprowadzenie gospodarki pieniężnej dla kraju, który jej dotychczas nie znał, spowodowało, zwłaszcza dla jego warstw niższych, prawdziwy szok. Trudno było monetę zdobyć, gdyż wchodziła w obieg powoli, obca była Egipcjanom specyficzna mentalność związana z operacjami pieniężnymi, nie znali technik rachunkowości. Cała operacja okazywała się korzystna dla tych, którzy monety posiadali i umieli się z nimi obchodzić, więc w praktyce tamtych czasów - dla Greków. Faworyzowała ich też struktura obiegu monetarnego, w którym pieniądz srebrny, nawet w jego lekko zdewaluowanej formie, miał ciągle bardzo znaczną wartość. Bite przez władców srluki ezterodrachmowe pozwalały na zakup jednej dwóch artab pszenicy (1 artaba = mniej więcej 40 litrom zboża), gdy jedna artaba stanowiła miesięczne minimum żywieniowe dorosłego człowieka. Moneta brązowa, której kurs ustalono znacznie powyżej jej wartości, nie pojawiła się na rynku w dostatecznych ilościach (zwłaszczaw ciężkich czasach II i 1 w.), aby służyć przy wszelkich codziennych transakcjach. Stąd utrzymywanie się zboża jako powszechnego miernika wartości i środka płatniczego nie tylko w obrocie między ludźmi prywatnymi, ale i przy wywiązywaniu się ze zobowiązań fiskalnych, przy zachowaniu zasad konwersji wedle publikowanych przez państwo tabel. Księgowość w takich przypadkach posługiwała się jednak jednostkami monetarnymi, które nie pojawiając się realnie, stanowiły tylko jednostkę obliczeniową. Właśnie dlatego tak trudno 175 jest nam ocenić stopień przenikania gospodarki pieniężnej, nie możemy mieć bowiem zaufania do tekstów papirusów, które wprawdzie niekiedy nam sygnalizują przeliczanie zboża na pieniądze, ale najczęściej dokonują zapisów tikcyjnych, nie troszcząc się o rzeczywistość. Oba zjawiska: zarówno trwanie zboża jako środka płatności i miernika wartości, jak i nacisk księgowości na posługiwanie się jednostkami monetarnymi, pozornie ze sobą sprzeczne, są niezmiernie dla Egiptu charakterystyczne. Dlaczego król hił tylko duże sztuki srebrne, a nie małe i nade wszystko dlaczego tak niewiele było monety brązowej'? W obu przypadkach kłopoty w zdobyciu odpowiedniej ilości kruszców nie musiały decydować o strukturze obiegu monetarnego, która zależała wyłącznie od decyzji królewskiej. Podejrzewólnio o lo, uhy' othonion byto dobrej .jczko.ści i mialo nu/c'°ną ilość nici o.snon'y. Octwied~nj tctk~e miejsca gcl~ie sig gotuje len i °rób n.vka~ i donieś uhv byt zapas oleju triki i .soch potrzobnyeh cto gotowania [mowa tu o jednym z etapów obróbki surowego lnu]. Zaksięguj zawsze lic~bg stuk lnu w bie°cic.vm miosiąou [luka] i lic~b~ . nust~pncKo rnicsiąca w nastypnym... Jeśli.je,st nctdyv~ku ponucl to, o0 =o.stalo ~uk.siygowane w pierw°snym miesiącu, ~uksi~guj ju na ncrstgpny miesiąc nu poczet kwoty itZlC'.S'l~c~ncj. Nicclt ws~ystkie krosna, która nie .sc/ c~vnuc, ~o.stcrną pr=ortiesiortc clo stolicy nomu, ~lo~one w mugu~ynuolr i opiec~t towano" (P. Tebty nis 703, tł. A. Mączakowa). 179 Także i w innych tekstach znajdziemy informacje o tkaczach dostarczających przewidzianej z góry liczby tkanin lnianych królewskim urzędnikom. Jednakże model monopolu olejowego okazuje się w odniesieniu do tkactwa zawodny. Nic bowiem nie wskazuje na to, by państwo organizowało całość produkcji tekstylnej, odwrotnie --- mamy aż nadto dowodów na to, że wielu tkaczy pracowało u siebie, swobodnie dysponując produktem swej pracy. Nie jest wykluczone, że rzemieślnicy dostarczający urzędnikom lniane płótno mogli także po wywiązaniu się ze swego zadania pracować na własny rachunek. Natomiast wszyscy "wolni" tkacze byli obłożeni podatkiem typu lieencyjnego, bez jego opłacania nie mogli wykonywać swego zawodu. Prawdopodobnie tak samo się miały rzeczy w produkcji papirusu, w której swobodna wytwórczość istniała obok warsztatów państwowych. W obu przypadkach: cienkich tkanin lnianych oraz papirusu, państwowe interwencje dotyczą podstawowych (poza zbożem) towarów egipskiego eks- portu. Może to nam tłumaczyć szczegóine zainteresowanie tymi gałęziami. Informacje o płaceniu podatków licencyjnych przez rzemieślników roztnaitych gałęzi zwiodły niejednego badacza gospodarki ptolemejskiej n<~ manowce. Brano je najczęściej właśnie za objaw istnienia monopolów, dziś nie ulega dla nas wątpliwości, że tak nie było. Nie wydaje się też, aby król i jego urzędnicy z~nięty po klęsce pod Rafią. Prawdopodobnie już wtedy nosił się z myślą wyprawy na Wschód, pozostawienie konkurenta w Anatolii byłoby więc wielką lekkomyślnością, kto wie, czy Achajos po raz drugi odsunąłby od siebie pokusę zaatakowania Syrii. Antioch mógł tę wyprawę zorganizować tanim kosztem, miał bowiem potencjalnego sojusznika w osobie Attalosa. Cena jaką ten kazał 256 sobie zapłacić za pomoc w pokonaniu Achajosa (215 r.) była w~ka: część ziem odzyskanych przez Achajosa dla Seleukidów na władcy Pergamonu musiała do niego wrócić. Antiochowi nie udało się także odwojować posiadłości nadmorskich, które pozostały w rękach Egiptu i Macedonii. Wyprawa wschodnia Antiocha III Przyczyny, które skłoniły Antioc~ha~do zwrócenia się ku Iranowi były złożone. Pamiętajmy, że jego ojcieć, Seleu~os II próbował reagować na secesję Partii, lecz zachodnie komplikacje zmusiły go do porzucenia tych działań. Świadomość konieczności powrotu do aktywnej polityki militarnej musiała być żywa w kręgach dworskich. Antioch potrzebował zwycięskiej wyprawy nie tylko ze względów prestiżowych, ale i finansowych. Wojna, jak to już mogliśmy wielokrotnie stwierdzić, byka narzędziem redystrybucji dóbr materialnych, jedynym właściwie dostępnym dla królów źródłem szybkiego wzbogacenia się. Wydatki Antiocha III na wojnę z Egiptem były ogromne, koszty kampanii przeciwko Achajosowi mogły być nie tak wielkie, ale na pewno większe, ni-i. zyski jakie ona przyniosła (Azja Mniejsza nie była terenem, który można było łupić). Odpadnięcie przed laty wschodnich satrapii boleśnie zmniejszyło dochody państwa. Odzyskanie ich ułatwiłoby zbilansowanie budżetu. Nie wiadomo w jakim stopniu król brał pod uwagę interesy handlu z obszarami położonymi na wschód (Chinami? chyba jeszcze nie, raczej z doliną Indusu). Powstanie państwa partyjskiego, jeśli nie przecięło ówczesnych szlaków handlowych, to przynajmniej utrudniało korzystanie z nich. Kampania na wschodzie mogła środków dostarczyć, ale najpierw wymagała ich wyłożenia. Aby je zdobyć Antioch uderzył najpierw na Armenię, której władca, poddany Seleukidów i zobowiązany do płacenia trybutu, stał się faktycznie niezależny. Zaatakowany przez Antiocha musiał ustąpić, jego własne siły były o wiele mniejsze od armii seleukidzkiej. Zapłacił więc (zapewne z nawiązką) zaległy trybut. Sumy te jednak nie mogły wystarczyć na wielką wojnę na wschodzie i Antioch zdecydował się na proceder w praktyce epoki hellenistycznej dotąd nie stosowany: zabrał skarb sanktuarium bogini Anaitis w Ekbatanie. Mia mu to dać olbrzymią sumę 4000 talentów. Tylko poważne trudności finansowe mogły skłonić władcę do takiego kroku, który nie mógł mu nie zaszkodzić. Udawał się wszak na obszary, na których kult Anaitis był bardzo popularny, decyzja jego była więc ryzykowna. Nie trzeba widzieć w tym czynie dowodu na zmianę polityki wobec świątyń i niegreckich kultów. Był to prosty rabunek podyktowany koniecznością. Nie znamy liczebności armii Antiocha (to, co nam o niej mówi Justyn: 100 000 pieszych i 20 000 jeźdźców, jest z pewnością przesadzone). W każdym razie musiała być ogromna. Jak się przedstawiała w tym momencie sytuacja na terenie Iranu`? Raz jeszcze muszę powtórzyć, że nasza wiedza jest w tej materii bardzo skąpa. W Baktrii w latach 230 - 227 doszło do przewrotu i objęcia władzy przez 257 17 Historia starosytnych C; reków t. III Euthydemosa, Greka pochodzącego z Magnezji. Nie jest wykluczone, że jego państwo obejmowało już większe terytorium niż w czasach królewskiej proklamacji Diodotosa. Zupełnie nic nie wiemy o Iranie południowym: satrapiach Drangiany, Karmami, Gedrozji. Secesja Baktrii i Partii zamknęła im północny szlak komunikacyjny łączący je z Zachodem. Ich ewentualna podległość (nawet nominalna) zależała więc od sytuacji na szlaku południowym, a więc dokładniej od tego, czy Persyda była, czy nie, w rękach Seleukidów, a tego, jak już wspominałam, nie możemy być pewni. Kampania przeciwko królowi Partów (209 r.) przyniosła Antiochowi sukcesy dostatecznie wielkie, aby zmusić przeciwnika do rokowari, nie na tyle jednak, aby zlikwidować secesję Partii (a taki musiał być cel wyprawy). Warunki zawartego sojuszu nie są nam znane, wydaje się, że w każdym razie Antioch odzyskał na czas dalszej wyprawy możliwość korzystania z północnego szlaku komunikacyjnego. Kampania przeciwko Euthydemosowi w gruncie rzeczy doprowadziła do podobnych skutków. Poniósł on klęskę w starciu z wojskami Antiocha, jednak potrafił bronić swej stolicy, tak że Seleukida, mimo dwuletniego oblężenia, jej nie zdobył. Zawarto wreszcie sojusz, Euthydemos dostarczył słoni bojowych i żywności dla armii swego przeciwnika. Wojska Antiocha przekroczyły następnie Hindukusz i znalazły się w północnym Pendżabie (206/205 r.) na obszarze państwa Sofagasenosa, o którym niestety nic nie wiadomo, także od strony indyjskiej. Były to czasy rozpadu monarchii Maurjów, Sofagasenos był zapewne jakimś lokalnym dynastą, który od razu uznał "zwierzchnictwo" Antiocha nie widząc możliwości oparcia się jego armii. Ale efekty tego indyjskiego epizodu: pokaźny trybut, słonie i żywność dla armii, oznaczały zysk jednorazowy i nie mogły mieć żadnych dalszych konsekwencji. Powrót Antiocha III wiódł szlakiem południowym przez Arachozję, Drangianę, Karmanię i Persydę. W tym okresie ta ostatnia znajdowała się niewątpliwie we władaniu Seleukidów. Krótka wyprawa do Gerry, państwa położonego na wyspie Bahrein przyniosła znaczne materialne zyski: mieszkańcy od razu zapłacili fantastyczny okup: 100 talentów srebra, ~:~000 ton kadzidła i 200 myrry. Antioch wrócił po niej do Babilonii, a stąd do Syrii. Skutki dalekosiężne tej wyprawy nie były wielkie. Antioch musiał pogodzić się z niezależnością północnego Iranu. Nawet jeśli Iran południowy w tej epoce uznawał władanie Seleukidów, jego więzy z centralą były słabe, a wyprawa nie zmieniła tego stanu rzeczy w decydujący sposób (tym bardziej, że wydarzenia na Zachodzie przyciągnęły od razu uwagę króla i uniemożliwiły mu umocnienie efektów jego wielkiego przedsięwzięcia). Natomiast skutki pozytywne na krótką metę były wyraźne. Antioch zdobył niebagatelne środki. Propaganda porównywała jego sukcesy ze zwycięstwem Aleksandra, w dekretach honoryfikacyjnych miast greckich pojawił się prestiżowy i rzadki tytuł "Wielki król" (megas basileus). Nie miał on jednak charakteru oficjalnego. Nie znajdziemy go ani na monetach ani w państwo258 wych dokumentach. V wojna syryjska Trudno jest powiedzieć w jakim momencie swego panowania Antioch III uznał za możliwą odbudowę państwa w takiej postaci, jaką miało ~w ostatnich latach panowania Seleuka I. Nie ulega wątpliwości, że taka polityczna linia została przyjęta po wyprawie irańskiej. Głównym przeciwnikiem musiał być dla Antiocha Ptolemeusz, trzymający w swym ręku Celesyrię a także część wybrzeży Azji Mniejszej. Na drugim miejscu wśród wrogów znajdowało się państwo pergamońskie, którego posiadłości uniemożliwiały wojskom seleukidzkim swobodne poruszanie się po wnętrzu Azji Mniejszej. Mniejsze już znaczenie miały inne państwa na poły zhellenizowane, które zdążyły wyrosnąć na północy i północnym wschodzie. Działania wojenne przeciwko Armenii pokazały, że już sama manifestacja ogromnej siły Antiocha mogła doprowadzić do pożądanego skutku. Król musiał także w swych kalkulacjach brać pod uwagę państwo Antygonidów, które mając posiadłości w Azji Mniejszej mogło stanąć na drodze działań Antiocha. Istniała jeszcze jednak siła, z której potęgi i rodzącego się zainteresowania Wschodem król nie zdawał sobie w dostatecznym stopniu sprawy: był nią Rzym. Atak na państwo Ptolemeuszy wydawał się tym łatwiejszy, że po śmierci Ptolemeusza IV tron przypadł 6-letniemu dziecku - Ptolemeuszowi V Epi- fanesowi (204 r.), a wewnętrzny kryzys państwa był oczywisty dla zewnętrznego obserwatora. W tej sytuacji doszło do porozumienia między Antiochem a Filipem (203/202 r.), ustalało ono zasady podziału państwa egipskiego między nimi. Szczegóły tego układu nie są nam znane (rozmowy w tej sprawie były oczywiście tajne). Nie ulega w każdym razie wątpliwości, że dawał on wolną rękę Antiochowi w Celesyrii, Fenicji i Palestynie. Filip miał przyjąć tereny ptolemejskie w Azji Mniejszej i na wyspach Morza Egejskiego (ale całość? była to wszak sfera wpływów Antiocha, ten mógł jednak pogodzić się chwilowo z takim stanem rzeczy, mając zapewnione współdziałanie Macedonii). Czy traktat przewidywał ewentualność zaboru Egiptu - tego nie wiemy, mało to jednak prawdopodobne. W 202 r. Antioch zaatakował posiadłości ptolemejskie w Syrii południowej i posuwał się ku granicy Egiptu. Wojsko ptolemejskie pośpiesznie mobilizowane tym razem nie było w stanie stawić czoła Antiochowi, zwycięstwo w bitwie pod Panion (200 r.) oderwało definitywnie Celesyrię i Palestynę od Egiptu. W dogodnej dla siebie sytuacji Antioch zawarł pokój z Egiptem, który przypieczętował koniec potęgi zewnętrznej tego kraju: z wielkiego imperium pozostał tylko Cypr (i Cyrenajka). Zgodę między dwiema dynastiami miało zapewnić przyszłe małżeństwo córki Antiocha Kleopatry z Ptolemeuszem V. 259 Działania Antiocha III w Azji Mniejszej i Grecji. Wojna z Rzymem Antioch uwolniony od troski o południe podjął (197 r.) działania wojenne mające na celu odzyskanie obszarów należących do Seleukosa I w Azji Mniejszej. Świadom wzrastającej potęgi Rzymu (było to po klęsce Filipa V pod Kynoskefalai) starał się nie naruszać interesów jego sojuszników, Pergamonu i Rodos. Na początku 196 r. wojska Antiocha bez większych przeszkód dotarły do cieśnin, aby je następnie przebyć pod osobistym dowództwem króla. Zajęły one część Tracji. Rzymianie wysłali do Antiocha poselstwo z protestem oraz z żądaniem oddania ziem zagarniętych niedawno na Ptolemeuszach i respektowania zasady wolności miast greckich na obszarach anatolijskich. Poselstwo to, jak można się było spodziewać, nie odniosło żadnego skutku. Antioch był potężny, a Rzymianie w tym czasie nie pragnęli angażowania się w sprawy wschodnie. Do otwartego konfliktu między Antiochem a Rzymem doszło w r. 192. Przyczyny jego są zawikłane i wynikają nie tyle z inicjatyw osobistych Antiocha, co z sytuacji powstałej w Grecji po spektakularnym ogłoszeniu wolności dla polis przez Flamininusa. Kwestia ta była szerzej omówiona wcześniej w rozdziale poświęconym historii Grecji, tutaj przyjdzie nam jedynie pokrótce powtórzyć najważniejsze fakty. Odpowiedzialność za wywołanie konfliktu spada na Związek Etolski, który w tych latach podjął politykę antyrzymską (por. s. 117) i starał się nakłonić Antiocha do zbrojnego poparcia jego działań. Rzymian popychał ku wojnie, z innych oczywiście racji, król Pergamonu Eumenes, który miał najwięcej powodów do lęku przed Seleukidą. Antioch widział chętnie wzrost napięć na terenie Grecji, gdzie nowy porządek prowadził do rozbudzenia lokalnych konfliktów. Pozwalało mu to mieć nadzieję na neutralizację Rzymu, który nie byłby w stanie naciskać na realizację swych żądań: wycofania go z Tracji i zmiany polityki na terenie Azji Mniejszej. Nie wydaje się jednak, aby Antioch poważnie myślał o przygotowaniach do wojny, gdyż lądując w Grecji w 192 r. przybywał z siłami więcej niż skromnymi: miał 10 000 żołnierzy. Liczył na aktywność Etolów, a także na współdziałanie miast greckich. Siły Rzymian na Bałkanach były niewielkie, ale mieli oni w samej Grecji sojuszników, na których, jak się okazało, mogli liczyć: Związek Achajski, Filipa a także wiele miast, które były Etolom przeciwne. Gdy nadeszły siły rzymskie pod dowództwem Aciliusza Glabriona, sytuacja militarna Antiocha stała się bardzo trudna. Miał zdecydowanie za mało sił, aby móc stoczyć bitwę, tym bardziej że musiał liczyć się z wrogą postawą Filipa. Próba zatrzymania Rzymian w Termopilach skończyła się niepowodzeniem i Antioch musiał Grecję opuścić (wiosna 191 r.). Jaką rolę w tych wszystkich poczynaniach odegrał Hannibal, który schronił się u Antiocha w 195 r.? Wielu badaczy było (i jest) zdania, że popychał on Seleukidę do wojny widząc w nim ostatnią wielką siłę zdolną oprzeć się Rzymowi. Że Hannibal mógł liczyć na antyrzymskie nastawienie 260 swego gospodarza, to wydaje się więcej niż prawdopodobne, ale czy pragnął on wojny właśnie wówczas i właśnie w tej sytuacji? Znając dobrze potęgę i metody Rzymian mógł raczej działać moderujące na władcę, który nie orientował się zbyt dokładnie w warunkach gry toczonej przez senat. Działania wojenne na terenie Grecji były jedynie wstępem do dalszej wojny, do której Rzym przygotowywał się starannie. Konsulem został młodszy brat Afrykańczyka, Lucjusz Korneliusz Scypio, który od razu oświadczył, że Publiusz będzie mu towarzyszył. Armia rzymska liczyła cztery legiony. Wojna rozpoczęła się od działań na morzu. Rzymianie dysponowali nie tylko własną flotą, ale okrętami Rodos i Pergamonu. W 190 r. Antioch poniósł klęskę i musiał w tej sytuacji ewakuować Trację. Armia rzymska wkroczyła na teren Azji Mniejszej i połączyła się z armią Eumenesa II. Antioch próbował jeszcze w tym momencie pertraktacji, ale Rzymianie postawili tak twarde warunki (opuszczenie Azji Mniejszej i pokrycie kosztów wyprawy), że król zdecydował się na wojnę, niewiele więcej można było od niego wymagać po całkowitej klęsce, a szanse na zwycięstwo wydawały się realne. W decydującej fazie Rzymianie dysponowali 30 000 ludzi, wedle Liwiusza Antioch wystawił 72 000. Ta druga liczba wydaje się zdecydowanie zawyżona (rzymski historyk bardzo często podaje przesadnie wielkie liczby sił przeciwnika, ad maiorem Romae gloriam, oczywiście). $itwa pod Magnezją w Lidii zakończyła się jednak klęską Antiocha, który uciekł i od razu akceptował pokojowe negocjacje. Pokój w Apamei (188 r.) i jego konsekwencje W wyniku negocjacji zawarty został pokój ratyfikowany najpierw w Rzymie a następnie w Apamei, zgodnie z nim Antioch rezygnował z posiadłości poza Górąmi Tauros (co oznacza, że południowe-wschodnia część Cylicji zostawała przy nim); na przyszłość wyrzekł się także wszelkich akcji na tych obszarach, przylegające do nich wody były dla jego, niewielkiej już zresztą floty zakazane. Musiał ponadto (i to było ze wszystkich warunków najważniejsze) zapłacić olbrzymie odszkodowanie w wysokości 15 000 talentów i dostarczyć armii rzymskiej środków żywności. W chwili zawierania pokoju Rzymianie otrzymali 3000 talentów, Antioch miał pozostałe 12 000 płacić przez następne 12 lat. Rzymianie zażądali wydania osobistości znanych ze swych antyrzymskich przekonań (w tym Hannibala, Antioch umożliwił mu jednak ucieczkę); do Rzymu udała się grupa zakładników, a wśród nich syn królewski, przyszły Antioch IV. Rzymianie natomiast nie podjęli kwestii zdobyczy Antiocha na Ptolemeuszach. Prawdopodobnie nie chcieli stwarzać warunków, które Antioch musiałby odrzucić, dbali też o wypłacalność swego dłużnika. Pokój w Apamei kładzie kres zachodnim ambicjom Seleukidów, którzy zostali w jego wyniku definitywnie wyłączeni z gry w basenie Morza Egejskiego i Azji Mniejszej. Oznacza jednocześnie pojawienie się Rzymu jako podstawowego partnera na obszarach wschodnich. Uderzająca jest szybkość wypadków. Od daty opuszczenia Italii przez Hannibala upłynęło 14 lat, a i on sam był jeszcze przy życiu. Z państwa odległego i zajętego własnymi sprawami, 261 Rzym w toku jednego pokolenia stał się arbitrem świata hellenistycznego. Na razie jego interesy nie sięgały daleko, ale minie nieco ponad wiek i jego polityka będzie diametralnie odmienna. Antioch III zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa jakie dla jego panowania na Wschodzie mogą wyniknąć z klęski poniesionej w wojnie z Rzymianami. Stąd szybka decyzja wyprawy. Trudności ekonomiczne, wynikające z płacenia kontrybucji skłoniły go do powtórzenia wyczynu z początku sławnej kampanii. Ale tym razem próba zlupienia świątyni Bela w Elymaidzie zakończyła się katastrofą: król zginął z rąk obrońców sanktuarium. Dalsze losy państwa baktryjskiego Antioch III był ostatnim Seleukidą, którego bezpośrednia ingerencja sięgnęła terenów Baktrii, dalsze losy tego państwa były już uzależnione wyłącznie od tego, co działo się w Indiach i w Azji Środkowej. W Indiach północnych rozpad potężnego poprzednio państwa Maurjów stworzył próżnię polityczną, w której otworzyły się możliwości działania dla energicznych dynastów. Skorzystali z tego także władcy Baktrii opanowując obszary na południe od Hindukuszu i tworząc tam własne państwa. Niewiele o nich wiadomo, podstavyowym źródłem są dla nas monety. Dzięki ich świadectwu możemy ustalić, że władcy greccy (raczej kilku niż jeden) panowali w Kapisa w górnej dolinie Kabulu, w Pushkavalah koło Peszewaru, w Gardiz i Taksik w Pendżabie. Na jakich siłach opierali swe panowanie ci greccy królowie w dolinie Indusu: irańskich wojskach ściągniętych z Baktrii? Miejscowej arystokracji, z którą potrafili się porozumieć? Są to niestety pytania bez odpowiedzi. Jeden z tych grecko-indyjskich władców, Menander, któremu udało się podporządkować sobie wielkie obszary Indii północnych i sięgnąć poza Hindukusz do samej Baktrii, jest nam znany jako zwolennik buddyzmu. Na jego monetach widnieje symbol wyznawców tej religii, tak zwane "Koło Prawa", w buddyjskim filozoficzno-religijnym traktacie (Milindapanha - "Pytania Menandra") jest on rozmówcą buddyjskiego mędrca. Rekonstrukcja dziejów samej Baktrii jest trudnym zadaniem. Monety dostarczają nam więcej imion władców niż nasi klasyczni autorzy. Ułożenie z tych danych sensownej listy jest właściwie niemożliwe, świadczą o tym dyskusje jakie wywołują kolejne, nie zyskujące powszechnego przyjęcia, hipotezy. Wyraźnie rysuje się nam jedynie postać Eukratidesa, który w wyniku uzurpacji doszedł do władzy ok. 171 r. Zwycięskie wojny czyniły go panem obszernego państwa obejmującego (poza Baktrią) Sogdianę, Ferganę, Margianę i Arję. Zginął on w wyniku zamachu ok. 1 SO r., co umożliwiło królowi Partów, Mitrydatesowi I atak na osłabionego sąsiada, odebranie mu wszystkich terytoriów poza samą Baktrią. Klęska w wojnie z Mitrydatesem i wewnętrzne osłabienie miało okazać się dla Baktrii fatalne, gdy rozpoczęła się w Azji Środkowej nowa fala migracji 262 ludów. Początek jej dali koczownicy żyjący u zachodnich granic Chin, zwani w źródłach chińskich Hiung-Nu. Ruszyli oni na zachód w początku I1 w. rozlewając się szeroko, objęli w posiadanie tereny współczesnego Turkiestanu chińskiego. Zaatakowali sąsiadujące z nimi plemiona Yuech-chi, identyfikowane z Tocharami lub Azjami czy Azjanami, wspominanymi przez autorów greckich i łacińskich, zmuszając ich do wędrówki na zachód. Właśnie ci Yueh-chi uderzyli około roku 130 na Baktrię i po dłuższym okresie walk zdobyli ten teren tworząc tu własne państwo. W I w. opanowali także Pendżab. Migracja koczowników nie oszczędziła sąsiedniej Partii, która znalazła się w zasięgu działań innej grupy plemiennej, Saków, wypchniętych ze swych siedzib przez Yueh-chi. Jednak król partyjski miał większe siły (zapewne i miał do czynienia z mniejszymi grupami koczowników), potrafił dać sobie radę z ich watahami. Seleukos IV Po śmierci Antiocha III władza przeszła w ręce Seleukosa IV z przydomkiem Filopator. Przypadło mu w udziale trudne zadanie spłacenia ogromnej kontrybucji. Nieśmiałe próby prowadzenia antypergamońskiej polityki ściągnęły na niego niezadowolenie senatu, który zażądał od niego przysłania do Rzymu najstarszego syna Demetriusza na miejsce zwolnionego brata, późniejszego Antiocha IV. W 175 r. Seleukos IV padł ofiarą morderstwa zorganizowanego przez kogoś z jego własnego otoczenia, prawdopodobnie za cichą zachętą Rzymu. Władzę przejął Antioch, czwarty Seleukida o tym imieniu, znany z przydomka Epifanes. Wyraził na to zgodę senat, który zatrzymał jednak Demetriusza, aby mieć możliwość wywierania nacisku w razie nieposłuszeństwa władcy. Początki panowania Antiocha IV Klęska ojca pod Magnezją i lata pobytu w Rzymie pozwoliły Antiochowi na trzeźwą ocenę możliwości i metod działania Rzymu. Dewizą jego postępowania w czasie całego panowania będzie unikanie zadrażnień z republiką i jej gorliwym sojusznikiem, Pergamonem, koncentrowanie się na takich działaniach, które, przynajmniej w jego ocenie, pozostawały poza sferą rzymskich zainteresowań. Pierwsze lata panowania upłynęły Antiochowi na konsolidacji wewnętrznej państwa, uzdrawianiu jego finansów, odbudowie armii i floty, przeprowadzaniu pewnych reform administracyjnych. Na ten okres przypada znaczna część jego urbanizacyjnych poczynań. 263 VI wojna syryjska W 170 r. Antioch stanął w obliczu konfliktu z Egiptem, który nazywa się zazwyczaj szóstą wojną syryjską. Miałam już okazję pisać o niej w rozdziale poświęconym historii Ptolemeuszów. Przypomnę (por. s. 205), że ostatecznie inicjatywa wojenna wyszła ze strony egipskiej. Antioch z pewnością do wojny był przygotowany. Prawdopodobnie nie mogąc przedsiębrać akcji w Anatolii ani w basenie Morza Egejskiego pragnął szukać okazji do wzmocnienia państwa drogą wojny na obszarze nie objętym pokojem w Apamei i ta w okresie, gdy Rzym nie byłby w stanie reagować (ze względu na konflikt z królem Macedonii Perseuszem, por. s. 119). Nie będę tutaj szczegółowo opowiadała historii tej wojny, uczyniłam to już w poprzednim rozdziale (s. 205 - 206). Po dwóch kampaniach w r. 169 i 168 zakończyła się ona sławną sceną w Eleusis. Antioch IV ugiął się przed żądaniami Rzymu,opuścił Egipt i ewakuował zajęty niedawno Cypr. Egipska kampania, mimo takiego finału, mogła być i była traktowana przez Antiocha IV jako sukces. Wróciwszy do Antioclrii król urządził na przedmieściu stolicy Dafne trwające wiele dni święto dla ludu, połączone z olbrzymią paradą wojska (pisałam już o nim, por. s. 43). Konflikt z Żydami Na okres kampanii przeciwko Egiptowi przypada początek konfliktu między Seleukidami a Żydami, konfliktu w latach panowania Antiocha IV ciągle drugorzędnego, ale z upływem czasu nabierającego znaczenia. Relację z tych wydarzeń znajdzie czytelnik w rozdziale poświęconym dziejom Palestyny, tutaj wymienię tylko fakty najwaźniejsze, bez przypomnienia których obraz panowania Antiocha byłby niepełny. Palestyna znalazła się w państwie Seleukidów po r. 200. Ptolemeusze, którzy nad nią panowali aż do 1II w. bez wyraźniejszych konfliktów, zostawili tu licznych stronników. Jednak objęcie władzy przez Seleukidów przeszło gładko. Antioch III wydał dokument, w którym gwarantował Judei autonomię utrzymując przy władzy świątynną arystokrację. Określony przez niego status Palestyny nie był gorszy od tego, który jej przyznali Ptolemeusze. Antioch IV wracając po pierwszej kampanii w Egipcie (168 r.) skonfiskował bogactwa świątyni tytułem zaległości w płaceniu danin. Efektem tego brutalnego kroku były niepokoje, które uległy nasileniu na wieść o porażce dyplomatycznej króla. Reakcja Antiocha była bardzo ostra. Jerozolimę wzięto szturmem, pozbawiono murów, a w ufortyfikowanej dzielnicy osadzono seleukidzki garnizon. Świątynia została przekształcona w miejsce kultu Zeusa Olimpijskiego, pod którym to mianem kryło się syro-fenickie bóstwo Baal Shamon. W 167 r. Antioch wydał także edykt zakazujący przestrzegania Prawa i zmuszający Żydów do udziału w kulcie pogańskim. Większość Żydów na zbezczeszczenie świątyni odpowiedziała oporem. 264 Poprzednie niepokoje powróciły z wielką intensywnością. Edykt zamiast złamać siłę grup wiernych Prawu sprowokował otwartą wojnę. Wprawdzie tuż przed śmiercią Antioch IV miał ogłosić edykt odwołujący swe poprzednie decyzje, jednak przyszłość miała pokazać, że raz obudzone aspiracje do niezależności potęgowały się w warunkach sprzyjających. Koniec panowania Antiocha IV Ogromna armia zgromadzona w czasie święta w Dafne przygotowywana była na wschodnią wyprawę, która zyskała życzliwą aprobatę Rzymu, obszary Iranu leżały poza sferą zainteresowań senatu. Istniała pilna potrzeba interwenc i na tym terenie, gdyż mimo świetnej wyprawy Antiocha III, stan posiadania Seleukidów skurczył się poważnie. Zniknięcie resztek zależności Baktrii od państwa Seleukidów nie miało większego znaczenia, ale efektem wzmocnienia Partii (rządził nią od ok. 171 r. jeden z najwybitniejszych władców partyjskich Mitrydates I) była utrata Persydy. Nastąpiło to tuż po wyprawie Antiocha III. Antioch IV rozpoczął kampanię w 165 r. Już na początku doszło do katastrofy. Źródła mówią o próbie złupienia świątyni w Elymaidzie i śmierci władcy z rąk obrońców sanktuarium. Jak pamiętamy, w podobnych okolicznościach zginął Antioch III, rodzi się więc pytanie, czy historycy antyczni nie pomieszali obu Antiochów. Jednak sam fakt jest prawdopodobny; w każdym racie w 164/163 r. Antioch IV umiera, tron zaś przypada jego kilkunastoletniemu synowi. Zniknięcie Antiocha IV stanowi w dżiejach dynastii cezurę bardzo wyraźną, otwiera się okres nieustannych niepokojów. Państwo Seleukidów pospiesznie traci siły, szarpiąc się między brutalnym, choć ciągle jeszcze pasywnym, Rzymem, a agresywną w tych latach Partią. W tych warunkach proces uniezależniania się poszczególnych krain, widoczny już w "dobrych latach" IIl w., nabierał szybkości, a Seleukidzi nie byli już w stanie go neutralizować. Nasiliły się podsycane przez Rzym spory dynastyczne. Panowanie Demetriusza I Śmierć Antiocha IV stworzyła szansę dla Demetriusza, syna jego brata Seleuka IV. Wprawdzie senat odrzucił jego prośbę o przekazanie mu królestwa, ale wśród senatorów znaleźli się tacy, którzy gotowi byli go wspierać. Demetriusz uciekł z Rzymu (widać nie pilnowano go zbyt dobrze) i bez większych trudności opanował Antiochię (162 r.). Od razu nakazał zamordować syna Antiocha IV, dziecko noszące to samo imię (i oznaczane w wykazach dynastii jako Antioch V), a także tego, komu król umierając powierzył regencję. Senat przeciągał sprawę uznania Demetriusza przez dwa lata, ale ostatecznie wobec zniknięcia jego konkurenta nie miał innego wyjścia jak zgodzić się z zaistniałą sytuacją. 265 Demetriusz I nie był w stanie przeciwdziałać procesowi słabnięcia swego państwa. Działania na rzecz kompromisu w Judei nie dały rezultatu i działania wojenne toczyły się dalej choć z wyraźnymi przerwami. Interwencja w sprawy Kapadocji, która miała na celu odciągnięcie jej od sojuszu z Pergamonem, nie powiodła się. Nie udała się też próba "kupienia" Cypru od jego ptolemejskiego namiestnika, popsuło to oczywiście stosunki z Aleksandrią. Sytuacja wewnętrzna nie układała się dobrze dla króla. Demetriusz 1 stracił szybko to poparcie, którym na początku się cieszył. Wszystko to stworzyło dogodne warunki uzurpatorowi, którego wylansował Attalos 11. Był nim Balas, który przyjął imię Aleksandra, awanturnik twierdzący, iż jest synem Antiocha IV. Senat da3 mu tarte Manche. Punktem wyjścia uzurpacji była Cylicja (będzie ona jeszcze kilkakrotnie odgrywała tę rolę). Balas miał także poparcie Ptolemeusza VI i, jak się szybko okazało, Źydów, choć Demetriusz poczynił na ich rzecz istotne ustępstwa. W walce z uzurpatorem Demetriusz zginął (159/160 r.). Aleksander Balas był narzędziem wrogów dynastii, jego zależność od Egiptu wyraziła się w małżeństwie zawartym z córką Ptolemeusza VI Kleopatrą o przydomku Thea, kobietą olbrzymich ambicji, wielkiej bezwzględności i energii. Panowanie Demetriusza II W 147 r. Demetriusz II, syn Demetriusza I, trzymany w Rzymie jako zakładnik a następnie przebywający w Knidos, wylądował w Cylicji. Całością działań kierowali ludzie wierni jego ojcu, gdyż pretendent do seleukidzkiego tronu miał wówczas 14 lat. Operacja znalazła dobry grunt i cieszyła się poparciem ludności choć w Celesyrii armia egipska znajdowała się pod wodzą Ptolemeusza VI, który przybył na pomoc Balasowi. W obliczu sukcesów Demetriusza II, Ptolemeusz VI nie tylko opowiedział się po jego stronie, ale zaofiarował mu małżeństwo z Kleopatrą Theą, anulując tym samym jej związek z Balasem. Wojn, ~z Balasem zakończyła się jego klęską i śmiercią. Szczęśliwie dla Demetriul~a II, Ptolemeusz VI zmarł od odniesionej rany, mógłby on okazać się kłopotliwym patronem. Armia ptolemejska wróciła do Egiptu opuszczając Celesyrię ( 145 r.). Młody król znajdował się w sytuacji nie do pozazdroszczenia. Stałym ogniskiem zapalnym była Palestyna. Doszło do rewolty w Antiochii, którą Demetriusz musiał tłumić wzywając na pomoc wojska żydowskie (!), co pogorszyło tylko jego pozycję i na dalszą metę otwierało drogę następnym uzurpacjom. Komendant garnizonu Apamei, Diodotos sprzymierzył się z synem Balasa ogłaszając go królem jako Antiocha VI, a następnie, przyjąwszy imię Tryfona, działał już na własny rachunek. Nowym elementem sytuacji było zagrożenie ze wschodu, ze strony państwa Partów. Wchodzi ono wówczas w okres największego rozkwitu 266 przeżywając głębokie przemiany. Z państwa rządzonego przez niedawnych koczowników, słabo powiązanych z terenami, na których żyli i gotowych w przypadku niebezpieczeństwa wycofać się na obszary stepowe, przekształca się w monarchię ustabilizowaną, o silnej władzy królewskiej odwołującą się do wzorów achemenidzkich. Ów przełom był dziełem Mitrydatesa I (ok. 171 - 138 r.). Wewnętrznym przemianom towarzyszyła bardzo agresywna polityka tak na wschodzie, jak i zachodzie. Wspominałam już wyżej (s. 262) o ataku na państwo baktryjskie, któremu Mitrydates odebrał terytoria poza właściwą Baktrią. Zwycięstwo to stało się okazją przyjęcia przez władcę Partów achemenidzkiego tytułu "króla królów". Nieco po 148 r. zajmuje on Medię, w 141 r. Babilonię. Dla Seleukidów utrata tych obszarów, tak żyznych i gęsto zaludnionych, tak silnie związanych z dynastią od jej początków, stanowiła cios ciężki i wymagający riposty. Zabiegały o nią miasta greckie tych obszarów widzące w królu partyjskim pana o wiele bardziej wymagającego od Seleukidów i skłonnego do mieszania się w ich wewnętrzne sprawy. Ostentacyjny filhellenizm Mitrydatesa 1, obliczony na greckich mieszkańców miast, nie budził zaufania, nie stanowił w ich oczach dostatecznej gwarancji na przyszłość. W obliczu partyjskich postępów Demeteriusz postanowił pozostawić na razie w spokoju Tryfona i poprowadzić swoją armię na wschód (141 r.). Po początkowych sukcesach przyszła jednak katastrofa. W 139 roku król został wzięty do niewoli. Mitrydates zatrzymał Demetriusza traktując go dobrze, ale pilnując starannie, aby nie mógł uciec (miał wykorzystać jeszcze jego osobę w dogodnej dla Partii sytuacji, jak zobaczymy dalej). W 138/137 r. państwo Mitrydatesa w chwili jego śmierci sięgało już od Zatoki Perskiej po ujście Indusu. Na wieść o klęsce Demetriusza II, jego brat przebywający wówczas w Azji Mniejszej, przyszły Antioch V11 z przydomkiem Sidetes (od nazwy miasta Side, w którym żył początkowo), pojawił się natychmiast w Syrii. Kleopatra Thea ot~arowała mu swą rękę (stawał się w ten sposób jej trzecim mężem, z tym że jej drugi małżonek -- Demelriusz II żył jeszcze). Udało mu się usunąć szybko Tryfona ( 138 r.). Umocniwszy się w Syrii Antioch VII podjął od razu przygotowania do wyprawy na Wschód, rozpoczęła się ona w r, 130. Początkowe su esy oddały Seleukidzie Babilonię i zachodni Iran. W tej sytuacji władca part i Fraales odesłał do Syrii Demetriusza II w nadziei na wewnętrzną de'śtabilizację państwa i zawezwał na pomoc plemiona Saków, które i tak gotowały się do penetracji na obszar Iranu pod naciskiem migracyjnej fali (por. s. 263). Zanim jeszcze owi sojusznicy mogli wziąć udział w wojnie, doszło do militarnego rozstrzygnięcia. Antioch VII zginął na polu walki a Panowie wrócili w posiadanie poprzednio dzierżonych terenów. Koczownicy, przybyli już po zakończeniu działań wojennych, zażądali zapłaty, a nie dostawszy jej, zaczęli łupić kraj. Uniemożliwiło to Fraatesowi wykorzystanie sytuacji i przesunięcie granic jeszcze dalej na zachód. Pomysł wypuszczenia z niewoli Demetriusza II obrócił się (przynajmniej na razie) przeciwko królowi partyjskiemu, były jeniec mógł spokojnie objąć panowanie nad swoim utraconym niegdyś królestwem. 267 Klęska Antiocha VII miała poważniejsze skutki niż można było sądzić z niezmienionego status quo. Znaczyła ona kres prób odzyskania terenów wschodnich. Władcy partyjscy ostatecznie przejęli w swe władanie wschodni Iran i Mezopotamię. Wzrosło ich zainteresowanie tym, co działo się na zachodzie. Wyrazem jego będzie zmiana stolicy, z Nisy, położonej jeszcze blisko stepów, z których przybyli, królowie partyjscy przenieśli się w połowie II w. do Hekatompylos, w początku I ustanowią swą siedzibę jeszcze dalej na zachód -- w Ktesifonie w Mezopotamii. Zyskali takźe Żydzi powiększając terytorium, już teraz całkowicie niezaleźnego państwa. W zupełnie nieoczekiwany sposób Demetriusz II został wciągnięty w walki dynastyczne Ptolemeuszów. Zamknięta w Aleksandrii Kleopatra II wezwała go na pomoc. Jednak wyprawa egipska zakończyła się klęską, a Ptolemeusz VIII, który wziął Aleksandrię szturmem, poparł w odwecie uzurpatora, Aleksandra II Zabinasa, który twierdził, że był adoptowanym synem Antiocha VI. Wojna między pretendentami do władzy w Antiochii zakończyła się klęską i śmiercią Demetriusza II (124 r.). Jego zwycięzca niedługo cieszył się władzą, gdyż Ptolemeusz VII1, który go wyniósł na tron, był z niego niezadowolony, nawiązał więc stosunki z Kleopatrą Theą i ożenił jej syna Antiocha VII1 Gryposa ze swoją córką Kleopatrą Tryfajną. Zabinas został wyeliminowany z gry (123 r.). Ostatnie sześćdziesi~t lat dziejów dynastii Dziejów następnych lat istnienia dynastii Seleukidów nie będę już opowiadała w sposób szczegółowy. Zaciekłe walki dynastyczne o niejasnym, z braku źródeł, przebiegu, nie są już dla nas tak ważne, ani interesujące. W 83 r. znużona nara- stającą anarchią Antiochia zwróciła się o przejęcie władzy do władcy Armenii Tigranesa, będącego wówczas u szczytu swej potęgi. Tigranes zgodził się na propozycję, wydaje się z dobrymi skutkami dla jego nowych poddanych. Jednak jego rządy nie miały trwać długo, gdyż Rzym poczuł się zagrożony (nie tyle z racji Syrii, co z układu sił w Azji Mniejszej, o czym będę jeszcze miała okazję pisać). Wojna z Tigranesem skończyła się jego klęską i przymusową ewakuacją Tigranesa ~6~'r.). Władzę objął na krótko Antioch XIII zwany Azjatykiem. Ostatecznie Pompejusz, który jako zwycięzca Tigranesa decydował o nowych porządkach na Wschodzie uznał za stosowne usunięcie Antiocha (64 r.). Powstała rzymska prowincja Syria. Rozwiązanie takie dyktowane było przez kilka względów, wśród których na pierwszym planie trzeba postawić sytuację militarną. Ekspansja Partów zaniepokoiła ostatecznie Rzym i uzmysłowiła jego . elicie potrzebę stworzenia w Syrii siły zdolnej do jej powstrzymania. Rozbite wewnętrznie i ograniczone terytorialnie państwo Seleukidów nie byłoby w stanie powołać jej do życia. Mniejszą rolę w tworzeniu prowincji odegrały interesy rzymskich finansistów. Było ich ciągle w Syrii za mało, aby mogli stanowić dostatecznie skuteczną grupę nacisku na senat (w Syrii inaczej układała się sytuacja niż w Azji Mniejszej lub Grecji, od dawna wciągniętych 268 w orbitę działań rzymskich ludzi interesu). Procesy rozkładu monarchii W ciągu ostatnich czterdziestu lat istnienia dynastii państwo Seleukidów przeżywało głęboki kryzys. Obserwować go możemy na kilku płaszczyznach. Po pierwsze kryzys polegał na stopniowym powiększaniu niezależności miast (w tym również Antiochii). Będę miała okazję pisać o tym niżej, gdy przejdę do charakterystyki pozycji miast w monarchii. Po drugie nacisk ze strony Partii prowadził do dalszego uszczuplenia terytorium. Wprawdzie w pierwszych latach po zwycięstwie nad Antiochem VII Sidetesem władcy partyjscy mieli ręce związane z racji fali koczowników, którą sami sprowokowali wzywając ich na pomoc, ale w okresie panowania Mitrydatesa II (Arsakesa VIII) wznowiona zostaje agresywna polityka. Na początku I w. cała Mezopotamia jest już partyjska. Po trzecie w tym okresie uaktywniają się Arabowie, którzy znajdując się między dużymi a rywalizującymi ze sobą organizmami politycznymi mieli dogodne warunki do prowadzenia niezależnej polityki. Brak silnej władzy w państwie Seleukidów dawał im dodatkowe szanse podporządkowywania sobie miast i tworzenia na tej drodze państw o skomplikowanym składzie etnicznym. Nad aramejskimi chłopami i aramejską biedotą miast stała elita grecka, a nad nią plasowała się elita arabska, szybko ulegająca zresztą hellenizacji. Tak powstało państwo arabskie z centrum w Edessie (inne nazwy tego miasta: Orrohe, Antiochia nad Kalliroe). Rządzić nim będzie arabska w swej początkowej fazie dynastia, której członkowie nosili zazwyczaj imię Abgar. Sprawowali oni władzę od ok. 130 - 127 r. aż po czasy rzymskie. Podobnie stało się w Emesie koło Aretuzy (współczesny Homs). Między Libanem i Antylibanem ukształtowało się państwo Iturejczyków ze stolicą w Chalkis. Nieco bardziej na południe znajdowało się państwo Nabatejczyków z Petrą jako centrum. Powstało ono w niejasnych dla nas okolicznościach w IV w. Jego rozwój był ściśle związany z przejęciem kontroli nad szlakami karawanowymi, którymi transportowano towary z Arabii południowej i znad Zatoki Perskiej ku portom śródziemnomorskim. Pośrednictwo w handlu kadzidłem, korzeniami, tkaninami bawełnianymi i nieco później jedwabnymi a także innymi towarami luksusowymi, było źródłem znacznego bogactwa Nabatejezyków. W II w. ich władcy przyjęli tytuł królewski i, wobec słabości państwa Seleukidów, zaczęli odgrywać istotną rolę poza swymi pierwotnymi obszarami. W początku I w. udało się im przez kilkanaście lat objąć w posiadanie Damaszek, a także mieszać się do wewnętrznych spraw Judei. Po czwarte proces tworzenia się niezależnych jednostek politycznych ogarnął również rozmaite inne terytoria, gdzie zarówno przedstawiciele lokalnych niegreckich elit silnie zhellenizowanych, jak i Grecy, zakładali własne państewka mniej lub bardziej trwałe. Mogły one obejmować również polis greckie. Takich właśnie "tyranów" lub "dynastów" spotkamy w Beroi, Bambyke, Byblos, Tyrze, Trypolisie, Stratonos Pyrgos, Gazie, Filadelfii i w innych miastach. W sprzyjających warunkach państewka te mogiy powiększać na pewien czas swoje terytorium kosztem sąsiadów. Ich trwałość 269 w ogóle nie była zbyt wielka. Część z nich jednak będzie w stanie utrzymać niezależność jeszcze na początku rzymskiego panowania. Struktura poetyczna państwa Seleukidów Geograficzny charakter terytoriów należących do Seleukidów i ich przeszłe dzieje sprawiły, że polityczna struktura państwa była zróżnicowana, a tendencje do unifikacji i centralizacji bardzo słabe. Monarchia była konglomeratem politycznych jednostek, z których część mogła zachowywać znaczną niezależ- ność. Działo się tak nie tylko w okresie schyłkowym, ale i za panowania pierwszych członków dynastii. Seleukidzi odziedziczyli taką strukturę państwa po Achemenidach i choć wprowadzili wiele innowacji w rozmaitych dziedzinach, to w sposobie sprawo- wania władzy nie różnili się zasadniczo od swych poprzedników. Heterogeniczność imperium nie musiała prowadzić do jego słabości i nieskuteczności w działaniu władz centralnych. Zarówno doświadczenia perskie jak seleukidzkie pokazują, że można było łączyć silną władzę królewską z istnieniem struktur od niej bezpośrednio niezależnych. W skład monarchii Seleukidów wchodziły państwa rządzone przez osobnych władców, którzy mogli nosić tytuły królewskie, choć zazwyczaj określano ich greckim terminem dynastes. Warunki ich zależności od Seleukidów różniły się znacznie zgodnie z konkretną lokalną sytuacją i czasem, w większości przypadków płacili oni daniny i dostarczali wojska. Obok władców pochodzenia niegreckiego znajdziemy w tej roli także Greków. Widzieliśmy już, że ich liczba i stopień niezależności rosły w miarę upływu czasu i słabnięcia siły Seleukidów. Niezmiernie charakterystyczna dla tych wszystkich organizmów państwowych jest zależność od seleukidzkich wzorów. Naśladowały one struktury państwowe, a jeśli tego robić nie mogły z racji odmienności warunków, to kopiowały przynajmniej dworską i urzędniczą tytulaturę. Biły monety wedle stopy Seleukidów. Ich władcy, niezależnie od pochodzenia, odgrywałi z reguły rolę protektorów kultury greckiej. Osobny typ organizacji politycznej stanowiły polis greckie. $ędę o nich miała okazję pisać w dalszym ciągu rozdziału. Niezależnie od tego, jak skromny mógł być zakres ich realnej niezależności, z punktu widzenia struktur władzy stanowiły element istniejący obok królewskiej administracji. Podobną pozycję zajmowały państwa świątynne, których było sporo przede wszystkim na terenach Azji Mniejszej, a także i na obszarach sąsiednich. Posługiwały się one prawami o bardzo odległej metryce, miały własny zarząd. Interwencja królów w ich czysto wewnętrzne sprawy była niezmiernie ograniczona. Istniały wreszcie organizmy, które Grecy nazywali othne ("ludy"), a więc struktury plemienne o wyraźnie określonych władzach, prawach, obyczajach. Obszary, które nie miały własnej, a uznawanej przez królów, organizacji, 270 też nie przedstawiały się jednolicie. Nie mamy na przykład wątpliwości, że miasta Mezopotamii, południowej Syrii, które polis nie były, zajmowały inne miejsce w strukturze państwa niż osady o wiejskim charakterze. Niezależnie od licznych wątpliwości, gdyż nasza wiedza jest ciągle bardzo skąpa, pewne jest, że administracja królewska (a więc obsadzana przez władcę i jemu wprost podległa) była w większości ograniczona do szczebli najwyższych i nie miała tendencji do rozrastania się w głąb i przejmowania funkcji, jakie pełniły rozmaite organy lokalnych elit, zgodnie ze starymi obyczajami. Władca był zainteresowany w utrzymaniu części składowych swego państwa w stanie posłuszeństwa, w otrzymaniu kwot podatkowych i oddziałów wojska, natomiast nie pragnął rozwijania aparatu biurokratycznego. Jeśli wprowadzał do środka organizmów autonomicznych (na przykład do polis) swoich ludzi, to stawali oni niejako obok istniejących struktur, jako nadzorcy i rzecznicy królewskich interesów. Istnieje więc zasadnicza różnica w typie działania Seleukidów i Ptolemeuszów. Charakterystykę instytucji politycznych państwa należałoby zacząć od opisu pozycji władcy i ideologii królewskiej. Pozwolę sobie jednak odesłać w tym miejscu do moich poprzednich wywodów (por. s. ), gdyż Seleukidzi nie byli w tym względzie odmienni od pozostałych panujących hellenistycznego świata. Seleukos utrzymał podział na duże jednostki terytorialne, które zastał w latach podbojów. I tak na terenie Azji Mniejszej przyjął organizację wprowadzoną przez Antygona, a polegającą na podziale na okręgi, na czele których stali strategowie, urzędnicy o kompetencjach tak cywilnych, jak militarnych. Nie obejmowały one zbyt dużych obszarów. Pozostała część państwa podzielona była na satrapie kierowane przez urzędników o kompetencjach cywilnych, obok których stali dowódcy wojskowi. Istniały oczywiście mniejsze jednostki od satrapii; nie wydaje się, aby w tym względzie istniała jednolitość. Antioch III dokonał reformy polegającej na podzieleniu państwa na jednostki podległe strategom. Jednak nawet wtedy system pozostał elastyczny, satrapie spotkamy i później. Urzędnicy. Elita dworska Z racji geograficznych odrębności monarchia w czasach swego największego zasięgu dzieliła się na trzy odrębne części: Syria z Cylicją i Palestyną, Azja Mniejsza, Mezopotamia i Iran. Syria i Cylicja stanowiące centrum państwa mogły być nadzorowane z Antiochii (to samo tyczyło się Celesyrii i Palestyny wchodzącej w skład ziem Seleukidów od końca I11 w.), natomiast dwa pozostałe regiony położone dalej od stolicy wymagały odrębnego traktowania. ' Rozwiązaniem narzucającym się w sposób naturalny było powierzenie tych jednostek wysokim urzędnikom, którzy staliby ponad satrapami. Widzieliśmy już, że Seleukos I w 294 r. utworzył takie stanowisko dla swojego syna, który rezydując w Seleucji nad Tygrysem miał zarządzać Mezopotamią i Iranem. 271 W tym samym charakterze spotkamy kilku innych synów królewskich; trudno powiedzieć czy rezerwowano to miejsce zawsze dla następcy, zapewne sprawy były rozwiązywane w miarę konkretnych potrzeb. Kilkakrotnie spotykamy wysokie rangą osobistości (w tym także z królewskiej rodziny) odpowiadające za całokształt spraw dziejących się w Azji Mniejszej, nie wiemy jednak czy takie stanowisko istniało stale, czy też powoływano je w szczególnych przypadkach. Kierownictwo nad całością spraw przy osobie króla sprawował urzędnik z tytułem epi ton pragmaton, ("do spraw państwowych"), którego historycy dzisiejsi określają anachronicznym terminem wezyra. Obok niego działał dioiketes, centralizujący w swych rękach (tak jak w Egipcie) sprawy finansowe. Miał on swoich odpowiedników na niższych szczeblach. Dla wielu miast poświadczone jest istnienie urzędu epistatesa, królewskiego przedstawiciela reprezentującego interesy monarchy wobec organów lokalnych władz. Czy epistates byk obecny we wszystkich miastach, niezależnie od ich statusu, wielkości i geograficznego położenia, nie wiemy. O innych funkcjach geograficznych wiemy bardzo niewiele. W wielu tekstach spotkamy osobną kategorię w gronie elity, której członkowie na wzór macedoński określani byli mianem "przyjaciół króla" (filoi), tworzyli oni radę monarchy. Dzielili się na mniejsze podgrupy, ustawione hierarchicznie i noszące osobne tytuły: "mężowie uczczeni" (timomenoi), "pierwsi i uczczeni" (JJYDŻOI kai timomenoi). Obok filoi istniała grupa "krewnych" (syngeneis). Składała się początkowo z ludzi związanych z władcami więzami krwi, później tytuł ten nabrał charakteru wyłącznie honoryfikacyjnego. Zasady obdarzania tytułami są nam nieznane (poza tym, że decyzja należała do króla). Czy nosili je wyłącznie ludzie z najbliższego otoczenia działający przede wszystkim na dworze? Może był to system odznaczeń, które powiązano z określonymi funkcjami? Pytanie o sposób formowania dworskiej elity pozostaje również bez odpowiedzi. Pewne jest tylko, że była ona zawsze greckojęzyczna. W początkach musieli w niej dominować (jak i w innych państwach) Macedończycy, później prawdopodobnie ta ich uprzywilejowana pozycja uległa pewnemu zatarciu. Czy liczyć się już można z utworzeniem i zamknięciem (oczywiście względnym!) arystokracji "centralnej", to jest grupy rodzin skupionych na dworze, strzegących dostępu do najważniejszych stanowisk, czy też elita była otwarta, wchłaniając znaczniejszych i zdolniejszych przedstawicieli korpusu oficerskiego i elit polis? Mamy za mało źródeł, by wyjść poza rozumowania oparte na prawdopodobieństwie. Dochody Niestety nie potrafmy dokonać, nawet w przybliżeniu, obliczenia rozmiarów dochodów, którymi dysponowali Seleukidzi. Możemy jedynie w przybliżeniu 272 określić ich charakter. Z pewnością podstawowe znaczenie miał trybut, _zwany fóros, którego wielkość była ustalana centralnie dla poszczególnych jednostek terytorialnych i politycznych składających się na państwo. Jego repartycja między podatników dokonywana była już wewnątrz danych organizmów, przez właściwe im władze szczebla lokalnego. Król mógł zwolnić z foros miasta lub podległych mu władców, takie zwolnienia podlegały potwierdzeniu przy zmianach na tronie. Poza.fóros zbierano różne podatki bezpośrednie i pośrednie. Wiemy, na przykład, o podatku płaconym na wojnę z Galatami (lub na pokrycie kosztów trybutu wypłacanego tym barbarzyńcom); wspomina się o podatku wieńcowym pobieranym z okazji zmiany panującego. Królowie mogli spodziewać się od swych poddanych rozmaitych świadczeń w naturze bądź robociźnie: kwater dla wojska, pracy przy budowie dróg, umocnień, miast. Wielkim źródłem dochodów były wojny, oczywiście tylko wtedy, gdy przynosiły zwycięstwa. Mimo olbrzymich wydatków (dwór, wojsko, dary dla miast i świątyń), mimo fatalnego trybutu płaconego Rzymianom po traktacie w Apamei, jeszcze w pierwszej połowie II wieku Seleukidzi byli w stanie tezauryzować część swych dochodów w postaci kruszców szlachetnych i kosztowności. Kurczenie się podległych terytoriów, rosnąca liczba zwolnień od fńro,o, wymuszone rezygnacje z prowadzenia wojen powodowały zmniejszenie się wpływów do skarbu, jednak nawet ostatni Seleukidzi byli ciągle władcami bogatymi. Działalność kolonizacyjna Szczyt aktywności kolonizacyjnej przypada na panowanie Seleukosa I i Antiocha I, już Antioch II był o wiele mniej w tej dziedzinie czynny. Część nowych miejscowości (miejscowości, a nie wyłącznie polis!) to zupełnie nowe osady, w niektórych wypadkach miasta greckie tworzone były obok miasta tubylczego, nierzadko o długiej tradycji. Zdarzały się także wypadki, gdy zmiana polegała wyłącznie na nadaniu nowej nazwy. Na terenie Azji Mniejszej, na obszarach starego, zwartego wiejskiego osadnictwa niektóre z miast założonych przez Seleukidów były wynikiem synojkizmu (łączenia mniejszych osad z nadaniem nowemu tworowi statusu polis). Ponowne ożywienie akcji kolonizacyjnej przypada na panowanie Antiocha Ifl i Antiocha IV. W przypadku tych dwóch ostatnich trzeba się liczyć z tym, że większość założeń nie pociągała za sobą istotnych nowych inicjatyw osadniczych, a jeśli takie miały miejsce, polegały na ruchach grup ludności wewnątrz monarchii, a nie imigracji z zewnątrz (ostatni, znany nam przypadek przybycia grupy Greków na wschód odnosi się do Eubejczyków i Etolów przyjętych przez Antiocha III do obywatelskiego grona Antiochii; być może byli to uciekinierzy, spod rzymskiego panowania). Władcy w pewnej liczbie wypadków występowali jako powtórni założyciele. Z pewnością takie akty poprzedzało przyznanie jakichś przywilejów bądź darów. 273 IH Historia stnroiytnych Grekciw t. III Królowie dawali niekiedy status polis miejscowościom, które miały już ludność greckojęzyczną skupioną w politeumata, to jest w osobnych organizacjach grupujących Hellenów żyjących w osadach niegreckich. Politeumata miały pewne elementy instytucji typowych dla polis (np. gimnazjon), a także mogły naśladować pewne formy życia zbiorowego (wydawanie dekretów na cześć osobistości zasłużonych dla danej grupy). Wreszcie zdarzało się, że status polis uzyskiwały osady tubylcze nie mające napływowej ludności greckiej, ale silnie zhellenizowane i aspirujące do przejęcia greckiego modelu życia. Przypadki takie musiały mieć miejsce już wcześniej, zwłaszcza na zachodnim terenie Azji Mniejszej ulegającej od dawna greckim wpływom. Przykładem takiego przekształcenia statusu miasta może być Apameja Kibotos we Frygii (stara nazwa Kelajnoj), która była przedmiotem zabiegów Antiocha I. Miała ona, jak świadczą inskrypcje, strukturę polis, jej obywatele dzielili się na fyle, jednak wbrew greckim obyczajom fyle rozpadały się na dzielnice i zawody. Widać w Apamei zaadoptowano starsze struktury do modelu polis. Zmiana charakteru działalności kolonizacyjnej wynika z pewnością z braku w tej epoce dostatecznej liczby Greków (o Macedończykach już w ogóle nie mogło być mowy), którzy chcieliby przenieść się na wschód. Jednak wypada się liczyć także z posuwającym się naprzód procesem hellenizacji ludności części miast tubylczych. Antioch III i IV mogli czynić z takich miast polis, w czasach panowania dwóch pierwszych władców dynastii bariera cywilizacyjna (ze stron obu) była zbyt solidna, aby umożliwić przeprowadzenie takich operacji. Nie jesteśmy w stanie określić liczebności całej tej ludzkiej fali podążającej w kolejnych pokoleniach na wschód. Nawet ustalenie rzędu wielkości jest poza naszymi możliwościami. O Antiochii dowiadujemy się, że miała mieć 10 000 lub 5300 działów ziemi (ale czy od początku?). Seleucja Pieria liczyła w 220 r. 6000 wolnych mieszkańców (tylko mężczyzn). Osady mniejsze mogły przyjmować od kilkuset do kilku tysięcy przybyszy. Proces zakładania osady odtworzyć możemy z listu Antiocha I w sprawie przeniesienia grupy rodzin żydowskich do Lidii i Frygii, zamieszczonego przez Józefa Flawiusza w jego Dawnej Historii Izraela. Podejrzenia o nieautentyczność, jakie może rodzić ten tekst, nie stanowią dla naszych rozważań przeszkody, gdyż ten kto tekst ułożył (zakładając fałszerstwo) musiał posługiwać się realiami epoki, starał się to czynić w taki sposób, aby tekst brzmiał prawdopodobnie. Warto więc się zapoznać z nim: "Król Antioch pozdrawia Zeuk.sisa, ojca .swego. Jeśli jesteś zdrów, to dobrze, bo i .ja cieszę się dobrym zdrowiem. - Slysząc o buntach ludności Lidii i Frygii, uz;zalem, iż ta sprawa wymaga ode mnie szczególnej czujności. Naradziwszy sig więc z przyjaciólmi, co należy czynić, postanowilem~ sprowadzić do tamtejszych twierdz i miejsc w~zlowych dwa tysiące rodzin judejskich z Mezopotamii i Babilonii, wraz z ich dobytkiem. Albowiem ich cześć dla Boga budzi we mnie ufńość, że będą oni wiornie .strzec na.szycl~ interesów, a zresztą mam w ich sprawie świadectwo moich przodków, iż uczciwie i ochoczo wykonują oni to, o co sil: ich prosi. Jest tedy wolą moją, abyś - nie bacząc na związane z tym trudności - przesiedli! tych ludzi, 274 zapewniwszy ich, że będą nadal żyli wedle wlasnych praw. A gdy sprowadzisz ich do wyżej określonych okolic, dasz każdemu miejsce na zbuaowar~~e u""~." ~ ~._ pod uprawę i pod winnicę, zarządzając, aby przez dziesięć lat nie byli obciążani podatkiem od płodów roli. Zanim zaś dochowają się pierwszych plonów, należy prz ydzielać im zboże na n~yżywienie ich slużby. Również tym, którzy bidą =atrudnieni w .slużbie państwowej trzeba dać dostateczne zaopatrzenie, aby doznując naszej laskawośei tym gorliwiej dbali o nasze sprawy. O caly zresztą ich naród troszczyć się masz jak najusilniej, aby nikt nie mógl go prześladować" (XIf, 147- 152, tłum. d. Radoźycki). Zwróćmy uwagę na kilka istotnych informacji. Koloniści mają otrzymać dział ziemi (kleros) pod uprawę a także miejsce pod dom. Zapewne wszystkie kolonie królewskie niezależnie od ich późniejszego statusu otrzymały takie nadziały, stanowiły one podstawę ekonomicznego bytu ludności. Trzeba o tym pamiętać, gdyż miasto małe lub średniej wielkości jest na ogół skupiskiem właścicieli ziemi, liczba tych, którzy byli zatrudnieni wyłącznie w rzemiośle i handlu była raczej niewielka (powstanie nowych osad przyczyniło się do rozwinięcia handlu, ale rzadko się zdarzało, aby miasto tworzono ze względów handlowych). Władze mają dostarczyć zboźe i zająć się transportem kolonistów, którzy, rzecz oczywista, ruszają na nowe ziemie z rodzinami i służbą. Ziemia, którą otrzymują ma być dopiero wzięta pod uprawę (stąd konieczny przydział zboża i zwolnienie na lat dziesięć od podatków). Nie zawsze tak było, osadnicy mogli otrzymać ziemię przynoszącą już plony (o losie tych, którzy na niej pracowali będę miała okazję pisać dalej, por, s. 288 - 290). Król nie daje żadnych instrukcji w sprawie wielkości nadziałów, być może istniał już pewien usus, a różnice w ich powierzchni nie. były zbyt wielkie. W każdym razie nie musiały to być bardzo duże gospodarstwa, jeśli mogli je uprawiać koloniści z rodzinami i własnymi niewolnikami. Posiadane przez nas źródła poświadczają nam także inne przypadki zakładania osad, w których koloniści byli rekrutowani spośróa ludów niegreckich. Poza Żydami słyszymy o udziale w kolonizacji Traków, Karów, Myzyjezyków, ludów Azji Mniejszej, silnie już wtedy zhellenizowanych. W zasadzie jednak większość uczestników osadniczej fali pochodziła ~ miast greckich. Nie znamy skomplikowanych mechanizmów przesiedlania. Prawdopodobnie większość osadników przybywała w grupach. Królowie mogli prosić o przysłanie osadników także stare polis, których władze brały na siebie zorganizowanie takiego przedsięwzięcia. Z pewnością władcy wysyłali także swych urzędników, aby zajmowali się werbunkiem chętnych. Mało jest prawdopodobne, biorąc pod uwagę odległości i koszty podróży, aby było wielu indywidualnych kolonistów biorących na siebie ryzyko wyprawy ber ra- proszenia. W wypadku zakładania zupełnie nowego miasta prawdopdobnie osadzano w nim od razu także tubylców, którzy byli mu potrzebni jako rzemieślnicy i robotnicy. Jeśli kolonia rodziła się na terenie centrum starego lub obok niego, stanowiło ono zawsze rezerwuar siły roboczej dla osady helleńskiej. Koloniści u Józefa przesiedlani byli całymi rodzinami. Cry tę informację można na zasadzie analogii odnieść do całej migracyjnej fali`? W tej kwestii 275 brak nam wiadomości w źródłach, a opinie historyków dzisiejszych są rozbieżne. Sprawa jest istotna, gdyż brak dostatecznej liczby kobiet w gronie imigrantów zmusiłby ich do zawierania małżeństw z przedstawicielkami miejscowej ludności. To, że takie związki istniały, nie ulega też wątpliwości, chcielibyśmy natomiast znać ich częstotliwość. Koloniści na pewno płacili daninę (f«ros) po zakończeniu okresu zwolnienia i to niezależnie od statusu politycznego swej miejscowości, chyba że król w specjalnym rozporządzeniu dał jej wolność od ciężarów finansowych (przywilej nie miał charakteru stałego, trzeba było, aby następcy go potwierdzali). Największe trudności sprawia uczonym kwestia militarnych zobowiązań kolonistów na rzecz władcy. Na pewno dużą ich część (ale jaką`?, nie wiemy), niezależnie od tego czy w grę wchodziło założenie polis, czy osady nią nie będącej, stanowili aktualni bądź niedawni żołnierze. Nie ulega wątpliwości, że obowiązek stawania pod broń na wezwanie króla ciążył na tych, którzy byli w osadach wojskowych zwanych w źródłach katoikiai. Czy mężczyźni osadzani w polis i otrzymujący od króla nadziały ziemi (i ich potomkowie) nie mieli z tego tytułu obowiązków militarnych? Większość uczonych jest zdania, że nie, i że polis były całkowicie wyłączone z systemu militarnego Seleukidów. Oczywiście miewały one niewielką obywatelską milicję dowodzoną przez własnych urzędników, a także, jeśli miały na to dość środków, opłacały najemników. Władcy w trudnej dla siebie sytuacji mogli odstępować od zasady nieposługiwania się tymi siłami i w takiej lub innej formie wcielać je do armii. Nie jest jednak wykluczone, że sytuacja była bardziej skomplikowana i to tak w odniesieniu do katoikiai, jak i polis, a nasze pragnienie znalezienia jednolitej formuły dla całego państwa prowadzi nas na manowce. Z pewnością osady nie będące polis miały status rozmaity w zależności od konkretnych okoliczności (charakter terenów i postawa ludności tubylczej, pochodzenie osadników, konkretne potrzeby władcy w danej chwili). Mogły one powstawać w wyniku napływu ludności greckiej przy różnych okazjach i nie mieć wcale charakteru militarnego. Z drugiej strony wiemy, że w Dura Europos, będącej polis, obowiązywała zasada (poświadczona dla czasów rzymskich, ale powstała z pewnością w okresie Seleukidów), że w przypadku bezpotomnej śmierci obywatela, ziemia stawała się z powrotem własnością jej władcy (a nie polis, jak moglibyśmy się tego spodziewać). Przepis ten wskazuje, że miał on jakieś prawa do ziemi znajdującej się w rękach obywateli polis; ale wobec braku innych informacji trudno jest powiedzieć czy była to powszechnie stosowana zasada, a jeśli mamy do czynienia z przypadkiem wyjątkowym, jaka była przyczyna jego powstania. Także w Suzie (Seleucji nad Eulajosem) obywatele polis byli zobowiązani do służby w twierdzy znajdującej się na jej terenie (ale czy ten fakt musi zakładać zobowiązania militarne obywateli wobec króla, a nie wobec własnego miasta, które mogło wszak powoływać milicję?). Być może inne pod tym względem panowały obyczaje na wschodzie 276 państwa, inne w jego centrum. Osady nie będące polis naśladowały w róźnym stopniu jej instytucje i obyczaje. Mieszkańcy niekiedy stanowili formalnie określony organizm polityczny: politeuma lub komora, które były obdarzone autonomią. Stąd możemy spotkać rady, coś w rodzaju zgromadzenia, które mogły, wedle najlepszych wzorów, podejmować uchwały honoryfikacyjne. Bywają także powoływani przez kolonistów urzędnicy. Regułą było tworzenie gimnazjonów, które w dziejach cywilizacji hellenistycznej odegrały istotną rolę (por. s. 437). Intencje władców podejmujących działalność kolonizacyjną musiały być różne jak różne były konkretne warunki i charakter osad. Poszukiwanie jednej formuły, obejmującej wszystkie takie poczynania jest zadaniem nonsensownym. Najłatwiejsze do uchwycenia są potrzeby ściśle militarne (wedle Józefa Flawiusza osadnicy żydowscy mieli zapewnić spokój na konkretnym terenie). Z ich to powodu tworzono przede wszystkim osady umieszczane na szlakach komunikacyjnych. Taki cel przyświecał założeniu Antiochii i Apollonii w Pizydii (Kekaumene) i Seleucji Żelaznej (Sidera). Nadzorowały one jedyną drogę, która prowadziła z politycznego centrum w Syrii do bloku posiadłości Seleukidów w zachodniej części Azji Mniejszej. O ile osady założone przez Seleukosa i jego następców pozostawały całkowicie podporządkowane ich administracji, to sytuacja polis byka odmienna. Polityka Seleukidów wobec polis była zróżnicowana w zależności od sytuacji terenu, na którym dane miasto leżało, a także od konkretnego układu sił na danym regionie i w danym czasie. Trzeba ją wobec tego studiować osobno dla konkretnych przypadków; dla potrzeb mojego wykładu ważniejsze będzie ustalenie pewnych typów zachowań władców. Osobno wypada traktować politykę królów wobec greckich miast Azji Mniejszej, zwłaszcza tych, które miały za sobą długą przeszłość, liczną ludność i solidne podstawy materialne bytu jak Milet, Efez, Samos i im podobne (na ten temat por. s. 356 - 361 ). W skomplikowanej sytuacji politycznej zachodniej Azji Mniejszej, gdzie krzyżowały się wpływy Seleukidów, Ptolemeuszów, a także Antygonidów (w późniejszych czasach równieź Rodos i Attalidów), władcy byli zmuszeni do prowadzenia polityki mającej na celu zjednanie miast dla własnej sprawy i zabezpieczenie się przed ich przejściem na drugą stronę. Stąd unikanie aktów gwałtu, zbyt jawnych nacisków, natomiast stosowanie na wielką skalę przywilejów rozmaitego typu. Także miasta nowe, nawet te, które były założone przez Seleukidów, ale położone na obszarach, na których istniała możliwość opowiedzenia się po stronie ich wrogów, mogły liczyć na traktowanie nacechowane pewnym respektem. Polis innych terenów, zwłaszcza takie, które były uzależnione od militarnej ochrony dostarczanej im przez władców podlegały silnym ograniczeniom, lokowano w nich garnizony, obecni byli królewscy urzędnicy. Schyłkowy okres panowania Seleukidów ułatwiał proces przekształcenia się osad w polis oraz wzrost ich niezależności. Słabi władcy, uwikłani w walki dynastyczne, kupowali poparcie miast w zamian za zwolnienia z trybutu, pozwolenie na bicie monety, wolność od obowiązku przyjmowania garnizonów. 277 Niegreckie miasta monarchii Seleukidów Nasza wiedza o niegreckich miastach monarchii, których liczba była z pewnością znaczna, jest bardzo skromna. Istnieje właściwie tylko jeden lepiej znany przypadek (nie licząc Jerozolimy, ale o tej będzie mowa dalej), który właśnie z tej racji wart jest tutaj przedstawienia. Jest nim mezopotamskie miasto Uruk-Warka, z którego pochodzi grupa tekstów w języku akkadyjskim zapisanych pismem klinowym na tabliczkach oraz pieczęci glinianych z napisami greckimi i aramejskimi (pierwotnie były one przyczepione do dokumentów papirusowych bądź pergaminowych w tychże językach, ale te oczywiście przepadły). Powstały one w III w. i pozwalają wejrzeć w organizację miasta. Już w czasach asyryjskich (VIII - VII w.) przynajmniej niektóre miasta Mezopotamii cieszyły się znaczną autonomią. Uległa ona istotnemu rozszerzeniu w czasach seleukidzkich. Podstawową rolę w życiu miasta odgrywała niewielka grupa ukształtowana na drodze połączenia personelu świątynnego z przedstawicielami elity miejskiej, których większość miała tylko luźny związek z samym sanktuarium. Powstał na tej drodze organizm noszący w tekstach nazwy "świątyni", "miasta ludzi świątyni". W składzie tej grupy znajdziemy także Greków, którzy osiedlali się w Uruk i mieli w nim wyraźnie uprzywilejowaną ekonomiczną pozycję. "Miasto ludzi świątyni" posiadało swoją radę, która podejmowała decyzje w sprawach wewnętrznych. Ona także, wzorem greckich polis, uchwalała dekrety pochwalne dla ludzi, którzy się dla niego zasłużyli. Obok rady działał przedstawiciel króla epistutes. Był nim we wszystkich przypadkach Babilończyk. Członkowie "miasta ludzi świątyni" mieli istotne przywileje materialne. Wiemy, że byli wolni od obowiązku rejestracji aktów prywatnych w urzędzie królewskim i związanego z tym podatku (to nam tłumaczy dlaczego Grecy spisywali je u notariuszy babilońskich). Władcy seleukidzcy darowywali ziemie "miastu". Ostroźność nakazuje powstrzymać się od generalizowania danych z Uruk. Było to miasto, w którym tradycje świątynne były długie, w innych ośrodkach mezopotamskich sytuacja mogła być inna. Jednak do.s.sicr Uruk każe za- stanowić się nad tym, czy mamy rację tak ostro oddzielając polis od miast tubylczych. Przy istnieniu ważkich różnic mogły występować także zbieżności. Fakt mógłby tłumaczyć powodzenie procesu hellenizacji wielu miast Wschodu, które były do tego w jakiś sposób przygotowane. Armia Przedstawię jedynie część problematyki militarnej, gdyż poświęcony jej był osobny rozdział (patrz s. 50 - 69). Ograniczę się tutaj do podania informacji w sprawach specyficznych dla Seleukidów. Seleukidzi przez pierwsze półtora wieku istnienia dynastii byli w stanie wystawić (i wystawiali) największe armie hellenistycznego świata. Mając 27~ znaczną bazę rekrutacyjną (zwłaszcza gdy przygotowywali się do jakiejś wyprawy na długo przed jej rozpoczęciem) mogli wzywać pod broń wielkie liczby żołnierzy. Niełatwo jest wyrazić w cyfrach te ogólne sądy, nasze źródła bowiem nie mówią nam o możliwościach rekrutacyjnych, ani rozmiarach całej armii, podają nam wyłącznie liczby żołnierzy w poszczególnych bitwach. Niestety nie wszystkie one budzą zaufanie, pamiętać bowiem trzeba, że regułą antycznej historiografii była tendencja do powiększania liczebności armii przeciwnika i to niezależnie od tego czy dany autor opisuje klęskę czy sukces, w obu wypadkach stawiało to własne wojsko w lepszym świetle. Podstawę rekrutacji armii stanowili osadnicy wojskowi, którzy otrzymywali dział ziemi w zamian za swą służbę; pozostawał on tak długo w rodzinie, jak długo któryś z jej członków był w stanie stawać pod broń. Intensywniejsza kolonizacja o militarnym charakterze przypada przede wszystkim na panowanie pierwszych władców, jej wynikiem było powstanie korupusów o dosyć stałej liczebności. Późniejsi władcy także osadzali na ziemi najemników uzupełniając w ten sposób nieuchronne ubytki w tej części swej armii, czynili to jednak już na mniejszą skalę. Osadnicy wojskowi rozmieszczeni byli na całym terytorium państwa (pisałam już wyżej o formach tej kolonizacji). Szczególnie dużo żołnierzy pochodziło z Syrii, Cylicji i północnej Mezopotamii. Zwarte osadnictwo wojskowe znane nam jest z terenów Frygii i Lidii. Prawdopodobnie znaczna część kolonistów była pochodzenia macedońskiego i greckiego. Dotyczy to zwłaszcza tych, którzy otrzymali ziemie w sercu państwa: Syrii, Cylicji, północnej Mezopotamii. Wiemy, że także i inne grupy narodowościowe uczestniczyły w kolonizacji. W Iranie spotkamy Traków stanowiących osobną grupę osiedloną w sposób zwarty. W zachodniej Medii istniały osady kawalerzystów na pewno irańskiego pochodzenia (Media była sławna ze swych świetnych koni i jeźdźców). Trudno jest powiedzieć jak przedstawiały się proporcje narodowościowe w całej osadniczej masie; brak nam na ten temat informacji w źródłach, na dodatek zdajemy sobie sprawę, że termin "Macedończycy" często nie oznacza wcale rodowitych Macedończyków, może występować jako określenie żołnierzy uzbrojonych i walczących w szyku macedońskiej falangi; można to samo powiedzieć o Trakach i innych oddziałach noszących nazwy etniczne. Seleukidzi zaciągali też pewną liczbę najemników, na pewno jednak mniej niż to czynili inni władcy. Obsadzali nimi garnizony położone na kresach lub w kluczowych punktach państwa potrzebujących militarnej osłony. Do tego typu służby, długotrwałej, wymagającej utrzymania dyscypliny, osadnicy mniej się nadawali. Ponadto królowie mogli ściągać znaczną liczbę oddziałów dostarczanych im przez sprzymierzonych władców, których państwa leżały na pobrzeżach monarchii, ale już poza jej ścisłym zasięgiem. Żołnierzy przysyłały także autonomiczne organizmy polityczne istniejące wewnątrz imperium, zwłaszcza w jego wschodniej części. Granica między tymi kategoriami nie zawsze jest dla nas uchwytna (inna rzecz, że nie musiała być ona ostra w rzeczywistości). Najemnicy zaciągani grupowo, w wyniku traktatu zawartego z miastami lub 279 ludami przypominają nam także kategorię sojuszników (tak na przykład rzecz się miała r Galatatni będącymi świetnymi wojownikami; królowie, gdy minęły pierwsze lata walki z tymi barbarzyńcami, utrzymywali z plemionami galackimi dobre stosunki właśnie ze względu na ich bojowe walory). Przyjrzyjmy się składowi armii seleukidzkiej w dwóch bitwach: pod Rafią i pod Magnezją; zostawmy na boku dane liczbowe, wiarygodność ich stoi pod znakiem zapytania, ważniejsza jest dla nas w tym miejscu sama pozycja tych oddziałów w armii. Pod Rafią, wedle Polibiusza, znaleźli się: najemnicy greccy, Kreteńczycy, Arabowie z Pustyni Syryjskiej, lekkozbrojni, na których składali się: Dahowie (wojownicze plemię pochodzenia scytyjskiego żyjące w północnej Hirkanii, dostarczające konnych łuczników), Cylicyjczycy z niezależnej od Seleukidów Cylicji Tracheiu, łucznicy i procarze medyjscy i agriańscy (ci drudzy to zapewne osadnicy pochodzenia trackiego tyjący w Iranie i dostarczający oddziałów walczących na wzór Agrianów, ludu trackiego żyjącego nad Strymonem), Trakowie (także osadnicy; Antioch III nie miał w tym czasie mo~liwości rekrutowania żołnierzy we właściwej Tracji), Irańczycy (Elymajowie, Karmaniowie, Kaduzjowie), Kardakowie (Kurdowie`?) z Medii Atropatene, oszczepnicy lidyjscy (wątpić można czy w tym miejscu jest mowa o Lidyjczykach, biorąc pod uwagę sytuację w Azji Mniejszej mało to prawdopodobne; raczej jest to deformacja jakiejś nazwy irańskiej). Pod Magnezją zgodnie z przekazem Liwiusza obecni byli: Dahowie, lekkozbrojni Kreteńczycy, traccy Trallijczycy, łucznicy z Myzji, procarze pochodzenia irańskiego i łucznicy (Elymajowie i Kyrtejczycy), jeźdźcy kapadoccy, Galaci, Pizydyjczycy, Pamfilijczycy, Licyjczycy, Karowie, Cylijczycy. W obu wykazach uderza brak kontyngentów z terenu Syrii i obs-rarów przyległych (nawet jeśli założymy, że Fenicjanie dostarczali załóg okrętów, to i tak na liście winny znaleźć się inne ludy). Prawdopodobnie Seleukidzi nie chcieli organizować i uzbrajać ludów żyjących zbyt blisko ich politycznego centrum; ponadto przy koncentracji macedońsko-greckiego osadnictwa na tych ziemiach i obecności armii w jej głównej kwaterze, w Apamei, nie odczuwano potrzeby tworzenia dodatkowych oddziałów z tego obszaru. Osobno oczywiście musi być rozpatrywana nieobecność Żydów, ale w czasach późniejszych władcy nie wahali się z nich korzystać; w składzie armii poprowadzonej na wschód przez Antiocha V11 znajdowały się oddziały dostarczone przez Żydów. Nie wiemy jak się miały siły zbierane na wielkie kampanie do możliwości mobilizacyjnych całego państwa, innymi słowy ilu żołnierzy Seleukidzi zostawiali w garnizonach, bądź też w pogotowiu bojowym? Tu skazani jesteśmy na wnioskowanie pośrednie, niezmiernie kruche i wobec tego nie dochodzące do sprawdzalnych rezultatów; wśród uczonych nie ma nawet zgody na rząd liczb. Poza kampaniami wojennymi centrum dowodzenia znajdowało się w Apamei syryjskiej. Tu były odpowiednie urzędy, stajnie oraz tu trzymano królewskie słonie, tu stacjonowała zawsze spora liczba żołnierzy. Konieczność stworzenia "militarnej stolicy" (w innych państwach hellenistycznych takie nie 280 istniały) wynikała z rozległości monarchii i oparcia rekrutacji w znacznym stopniu na kolonistach. Nie mogli oni stawać pod broń natychmiast, zanim przybyli osadnicy z Medii i Persydy mijały miesiące. Król musiał w tej sytuacji mieć korpus, stale gotowy do interwencji w odpowiednim miejscu, a osadzony blisko najbardzięj zapalnej granicy w południowej Syrii. Osobną grupę wśród piechoty stanowiła elitarna piesza gwardia przyboczna, która nosiła nazwę wziętą z wojska Aleksandra -- arK,vra.spide.s ("Ci, ze srebrnymi tarczami"). Liczyła ona dziesięć tysięcy żołnierzy. B. Bar-Kochva, autor interesującego studium o wojskowości Seleukidów, zaproponował na jej temat ciekawą (choć niestety nie najlepiej udokumentowaną) hipotezę. Jego zdaniem formację argyraspide.s tworzyli młodzi ludzie, których ojcowie służyli w rezerwie będąc osadnikami wojskowymi i którzy mieli w przyszłości zająć ich miejsce. Z całego kraju ściągano by ich do Apamei, gdzie otrzymywaliby wyszkolenie wojskowe, po pewnym czasie (jakim?, dla wszystkich jednakowym?) przechodziliby do rezerwy. Taki system rotacyjnego uzupełniania składu gwardii miałby ogromne znaczenie psychologiczne. Młodzi ludzie, pochodzący z różnych stron, w samym sercu państwa mieliby okazję poczuć się członkami elitarnej grupy. Tu także mogliby zacieśnić swe więzy emocjonalne z dynastią, tu wreszcie mogliby wykazać swe zdolności i gorliwość przygotowując w ten sposób przyszłą oficerską rezerwę. Bardzo mało mówią nasze żródła o oficerach armii. Nie wiemy jak ich dobierana, jaką przechodzili karierę, poza izolowanymi imionami (w tym względzie historyk Seleukidów jest w gorszej sytuacji niż historyk Egiptu). Najwyższe dowództwo było w rękach króla, który sprawował je realnie, a nie tylko (jak zazwyczaj w armii ptolemejskiej) nominalnie. Seleukidzkich władców spotkamy na polu bitew dowodzących żołnierzami; jeśli nie uczestniczyli czynnie w ataku (najczęściej na czele gwardii konnej, jak to czynił Aleksander), to przynajmniej nadzorowali z jakiegoś pobliskiego miejsca bieg walki. Wysocy oficerowie, kierujący armiami lub jej większymi jednostkami, byli rekrutowani spośród poddanych króla, prawdopodobnie z grona arystokracji, dominującej na dworze. Przypadki odwoływania się do obcych kondotierów były rzadkie i na ogół odpowiadały okresom złych stosunków między panującymi a elitą ich państwa. Źródła rzadko nam wspominają o zdradzie wysokich oficerów, jeśli założymy, że nie jest to przypadek wynikający ze stanu naszej dokumentacji, to przyczyn owej wierności trzeba szukać w silnym związku łączącym wojskowych z monarchią. Wiemy niewiele o strukturze i organizacji floty, która nigdy nie osiągnęła wielkości ani znaczenia jakie miała flota ptolemejska. Krótki okres jej świetności przypada na czas Antiocha III. Prawdopodobnie opanowanie Fenicji ułatwiło tak budowę okrętów jak rekrutację załóg. Bazami floty była Seleucja Pieria i Efez. 281 Sprawy dyskusyjne. Struktura własności ziemskiej Rekonstrukcja struktury własności ziemskiej na obszarze państwa Seleukidów sprawia uczonym ogromne trudności a rezultaty uzyskane po kilkudziesięciu latach studiów są ciągle jeszcze niezadowalające. Wynika to, ogólnie rzecz biorąc, z niedoskonałości naszej bazy źródłowej. Bardzo mało wiemy o sytuacji, jaką w tej dziedzinie zastał Aleksander, a następnie Seleukos. Greccy autorzy niewiele nam pozostawili informacji dających się użyć w dyskusji nad strukturą agrarną; Strabon ze swym dziełem geograficznym stanowi szczęśliwy wyjątek, jednak żył on już w epoce rzymskiego panowania i jego świadectwo do tych czasów się odnosi. Informacje przez niego podane dotyczą wyłącznie wielkich państw świątynnych w Azji Mniejszej, sytuacja poza nimi, jako część oczywistej, nie zwracającej na siebie uwagi, rzeczywistości, nie jest przedmiotem opisu. Podstawą naszej wiedzy o strukturze własności ziemskiej jest więc kilka inskrypcji pochodzących z Azji Mniejszej, jedna z Syrii i jedna z Palestyny. Dotyczą one przypadków jednostkowych. Dzięki nim jesteśmy w stanie, z pewnym przybliżeniem (gdyż nie wszystko w naszych tekstach jest jasne i jednoznaczne, istnieje już pokaźna literatura na ten temat) ustalić, jak rzeczy się miały na obszarze, którego dotyczą. Otwarta natomiast pozostaje kwestia w jakim zakresie wolno nam na ich podstawie wyciągać wnioski co do stanu rzeczy w innych krainach. Uczeni w tej sprawie zajmowali (i zajmują) różne stanowiska. Zależą one od tego czy ich zdaniem społeczności wschodnie znajdujące się pod władzą Seleukidów dadzą się zmieścić wewnątrz jednego podstawowego modelu ustrojowego, czy nie. Bardzo wielu badaczy poprzednich generacji było przekonanych o zasadniczej tożsamości ustrojowej różnych wschodnich krain. Wschód rysował się im jako zdecydowana całość, a odmienności między jego częściami składowymi były ich zdaniem drugorzędne. Taka postawa pozwalała na posługiwanie się informacjami pochodzącymi z jednego terenu dla rekonstrukcji stosunków na drugim. W interesującej nas tu sprawie struktury własności ziemskiej, historycy ci sądzili, że typ stosunków poświadczony w inskrypcjach był właściwy całemu Wschodowi. Wyłączono z niego Egipt, gdyż papirusy jasno wskazywały na jego odrębność, przyznawano także, że na pozostałych obszarach zdarzały się odchylenia od zasadniczego modelu. Postawa taka została przyjęta i rozwinięta przez uczonych o inspiracji marksistowskiej (myślę tu przede wszystkim o H. Kreissigu i P. Briant), którzy w stosunkach panujących w monarchii seleukidzkiej widzieli cechy charak- terystyczne dla sposobu produkcji (inaczej mówiąc: formacji) azjatyckiego (lub wschodniego). Kładli tym samym nacisk nie tylko na jednolitość hellenistycz- nego Wschodu (bez Egiptu, którym się w ogóle nie zajmowali), ale na kontynuację na jego obszarze starych stosunków, a to już wbrew wcześniejszej historiografii marksistowskiej umieszczającej cały hellenizm w przedziale formacji niewolniczej razem z greckimi polis i z Rzymem. 282Obok historyków przekonanych o możliwości posłużenia się informacjami pochodzącymi z inskrypcji dla rekonstrukcji struktury własności ziemskiej w całym państwie Seleukidów, w historiografii dzisiejszej spotykamy przed- stawicieli odmiennego punktu widzenia. Przekonani są oni o potrzebie podkreślania nie tyle cech wspólnych, co różnorodności form życia społecz- nego. Posiadane przez nas dane powinny być -- ich zdaniem użyte wyłącznie do rekonstrukcji stosunków na terenach, z których pochodzą. Znaczna (choć trudno powiedzieć jaka) część ziemi uprawnej znajdowała się w bezpośredniej gestii władców tworząc kategorię zwaną w źródłach clu>ra basilike lub ge basilike ("teren" lub "ziemia królewska"). Nie wiemy jakie było jej pochodzenie, prawdopodobnie Seleukos 1, podobnie jak inni władcy hellenistycznego Wschodu, wszedł w posiadanie gruntów należących do królów perskich. Czy dokonywał także konfiskat (lub ściślej: w jakim zakresie to czynił) tego nasze teksty nie mówią. Nie sądzę, aby były one praktykowane na większą skalę, choć król mógł swobodnie dysponować ziemią, gdyż należała ona do władcy z tytułu prawa zdobyczy (Grecy mówili o ziemi, że była "nabyta włócznią" -- doriktetos ge). Jednak ta teoretyczna zasada, obecna w umysłach ludzi tamtej epoki i poświadczona w źródłach, nie powinna nas zwodzić na manowce i skłaniać do przypuszczenia, że król w sposób dowolny zmieniał zastane stosunki własnościowe. Obserwacja zachowania władców (w tym także Aleksandra) wskazuje na to, że respektowali oni ustalony porządek rzeczy nawet w okresie bliskim podbojowi, gdy istniały, zdawałoby się, warunki idealne do jego lekceważenia. Na ogół dziś się sądzi, że władcy nie pragnęli z góry, ze względów ideologicznych lub jakichkolwiek innych, niczego zmieniać w swych wielkich państwach, do porządku społecznego mieli stosunek pragmatyczny (nie przeszkadzało to im zresztą być wielkimi innowatorami, ale był to efekt logiki wydarzeń, a nie intencji). Dokonując interwencji w sferze własności ziemskiej (osadzanie żołnierzy na ziemi, tworzenie polis, darowizny) królowie czynili to niemal wyłącznie kosztem ge basilike. Przykrym paradoksem jest, że o tym typie ziemi dowiadujemy się wyłącznie z okazji zmiany jej statusu, a więc wtedy, gdy na trwałe, lub przynajmniej przez pewien czas, przestawała ona należeć do króla. Inskrypcje, które są podstawą naszej wiedzy (inne źródła w postaci wzmianek w źródłach literackich mają drugorzędne znaczenie) pokazują nam dwa rodzaje takich zmian statusu ziemi królewskiej: przekazanie osobie prywatnej na własność (wynik sprzedaży lub trwałej darowizny) oraz nadanie osobie prywatnej ziemi na czas nieokreślony, tytułem odwoływalnej darowizny (analogicznie do znanej nam już egipskiej dorea). Pierwszy przypadek poznajemy z dwóch inskrypcji, których najważniejsze dla nas ustępy tu przytoczę, gdyż leżą one u podstaw wszelkich rekonstrukcji. Najpierw casus sprzedaży. Osobą nabywającą ziemię jest w niej Laodike, rozwiedziona w r. 254/3 małżonka Antiocha II (por. s. 248). Inskrypcja pochodzi z sanktuarium Apollona w Didymach, gdzie została wystawiona na widok publiczny. 283 "Król Antioch Metrofanesowi pozdrowienie. Sprzedaliśmy Laodike wieś Pannu, b a r i s i terytorium należące do wsi. Jej grunice stanowią: terytorium Zelei, terytorium Kyzikos oraz stara droga biegnąca powyźcj H~.si Panna, która zostala zaorana przez pobliskich rolników w celu zagarnięcia dla siebie tego terenu. (...J sprzedaliśmy jej wszystkie mniejsze osady (t o p o i) polożone nu tamtym terytorium oraz należących do niego ludzi (l u o i) z calymi rodzinami i calym mieniem, a także dochody roku 59 - wszystko to za 30 talentó~~ srebra. Podobnie [sprzedaliśmy] ludzi, którzy by, pochodząc z tej wsi, ewentualnie przenieśli się do innych osad. To wszystko na na.st~pujących warunkach: nic' bidzie ona [Laodike] placić niczego na rzecz .skarbu i bidzie miala prawo przylączyć te grunta do polis, do której zechce [...] Daj polecenie przydzielenia Arridajosowi, który zarządza dobrami Laodike, w°si, b u r i .s i terytorium wsi, ludzi z ich domostwami i calym mieniem. Winien on dokonać wpisu sprzeduźy w urz~dzie królewskim w Sardes, a także wyryć tekst aktu na pięciu .stelach kamiennych. Wydaj rozkaz umieszczenia pierwszej w Mionie, w świątyni Ateny, drugiej w .świątyni w Samotrace, trzeciej w Efezie w świątyni Artemidy, czri~artej w Didymach w świątyni Apollona, piątej w Sardes w świątyni Artemidy. Wykonuj natychmiast pomiary ziemi i oznacz granice na kamieniach, opisz także granice ziemi na wyżej wymienionych stelach. B1dY zdrów" (C. B. Welles, Royal Correspondence in the Helleni.stic Period, New Haven 1934, nr 18). Tekst wymaga komentarza. Słowo baris wspomniane na początku listu Antiocha oznacza rodzaj niewielkiej umocnionej strażnicy, forteczki, która pełni funkcję rezydencji dla przedstawicieli króla jak i refugium dla okolicznej ludności. Wiemy i z innych źródeł tyczących się Azji Mniejszej, że podobne "gródki" (używając polskiego terminu, który, choć brzmi anachronicznie, dobrze oddaje rzeczywistość) były pospolite na terenach niezurbanizowanych. Laodike dostaje od króla wieś (to jest osadę), ufortyfikowaną rezydencję (baris) oraz ziemię stanowiącą terytorium wsi (tekst używa terminu chora). Panna tu wspomniana jest dużą wsią, na jej terytorium (chora) leżą inne punkty osadnicze mające osobne nazwy. Jednostką administracyjną w oczach królewskich urzędników jest wieś, znajdzie to potwierdzenie i w innych dokumentach. Zwróćmy uwagę na klauzulę, wedle której Laodike będzie mogła podjąć decyzję, do jakiej polis przyłączy swe świeżo nabyte terytoria. Ustawienie stel z tekstami tyczącymi się sprzedaży w różnych sanktuariach ma dawać Laodike gwarancję na wypadek roszczeń następców Antiocha II. Do znaczenia terminu lani wrócę w następnym paragrafie. Inny przypadek, tym razem trwałej darowizny, pokazuje nam inskrypcja znaleziona na terenie Troi. Dokumenty w niej cytowane powstały ok. r. 275. "Król Antioch Meleagrowi pozdrowienie. Duliśmy Ary,stodikidesowi z Assos 2000 plethrów ziemi uprawnej, która winna być przyłączona do polis Mion lub Skepsis. Ty więc daj polecenie, aby Arystodikidesowi przydzielono te 2000 plethrów, wedle twego uznania, ziemi sąsiadującej z Gergi.s lub Skepsis i aby ją przylączono do Mionu lub Skepsis. Bądź zdrów. Król Antioch Meleagrowi pozdrowienie. Aristodikides zwróci! się do nas z prośbą, abyśmy mu dali Petr~ znajdującą .się w satrapii poloźonej nad 284 Hellespontem, którą kiedyś posiada! Meleager oraz z terytorium (c h o r a) Petry 1500 plethrów ziemi uprawnej, a także 2000 plethrów ziemi uprawnej w pobliżu terenów jemu już poprzednio nadanych. Daliśmy mu więc tg Petrg (jeśli nie zostala przyznana już komuś innemu) i ziemię należącą do Petry oraz inne 2000 plethrów ziemi uprawnej, a to dlatego, że będąc Przyjacielem świadczyl nam swe uslugi z oddaniem i gorliwością. Ty więc, sprawdziwszy czy ta Petra nie zostala dana komuś innemu, przydziel ją oraz ziemię z jej terytorium. Ponadto daj rozkaz wymierzyć i przydzielić z obszarów królewskich (c h o r a b a s i l i k e) 2000 plethróH~ Arystodikidesowi, pozwalając mu przylączyć te tereny do polis, jaką wybierze spośród tych, które są na obszarze państwa oraz pozostają w przymierzu. Jeśli ludzie królewscy (b a s i l i k o i l a o i) z obszaru, na którym znajduje sig Petra, zechcą w niej zamieszkiwać ze względu na bezpieczeństwo, rozkazaliśmy Arystodikidesowi, aby im pozwalal to czynić" (Wełles, op. cit., nr 10 i 11). Plethron to miara powierzchni ziemi równa 10 000 stóp kwadratowych ok. 2960 mz, Arystodikides otrzymać miał więc od króla 1036 hektarów ziemi uprawnej. Meleager posiadający poprzednio Petrę musi być inną osobą niż adresat listu (imię jest pospolite). Petra jest tu zarazem określeniem dla forteczki (czy gródka) znajdującego się we wsi, jak i nazwą tejże wsi. Nie wszyscy chłopi wsi Petra uprawiali grunty dane Arystodikidesowi, król zapewnia jednak tym, którzy nie podlegają nowemu właścicielowi, możliwość korzystania z miejsca obwarowanego na wypadek niebezpieczeństwa (jak to było poprzednio w zwyczaju). Król nie zawsze dawał ziemię na własność, mógł ją przekazać w czasowe (choć nieokreślone z góry) użytkowanie. Kategoria ta znana nam jest z inskrypcji znalezionej w sanktuarium Artemidy w Sardes a dotyczącej majątków otrzymanych przez Mnesimachosa. Nie tworzą one kompleksu, składają się na nie różne rodzaje gruntów (będę miała okazję cytować fragment tej inskrypcji nieco niżej). Mnesimachos zaciągnąwszy dług w sanktuarium Artemidy w Sardes zastawia otrzymany dar, przejdzie on na własność bogini, jeśli pieniędzy nie będzie w stanie zwrócić. Oznacza to, że osoba otrzymująca ziemię w darze ma prawo swobodnego nią dysponowania. Właściciel darowizny płacił na rzecz władcy daninę (fóros), przekazywaną przedstawicielom administracji królewskiej. Zastanowić by się wypadało, jak często taki człowiek, nie mający gwarancji trwałego dzierżenia gruntu (ale czy odbieranie dóbr zdarzało się często?), podejmował trud bezpośredniego zarządzania ziemią i, co ważniejsze, decydował się na wprowadzenie zmian mających na celu powiększenie dochodów (intensyfikacja hodowli, rozszerzenie powierzchni winnic i sadów, zmiana typu roślin uprawnych itp.). Nie jest to niemożliwe, ale zdarzało się raczej rzadko. Jeden z uczonych zajmujących się tą problematyką, P. Briant, zaproponował hipotezę, wedle której darowizna dotyczyła nie tyle ziemi, co dochodów z ziemi, przekazywanych obdarowanemu przez administrację lokalną (jego zdaniem egipskie przykłady podpierają tę tezę). W przypadku Mnesimachosa trudno przyjąć takie wyjaśnienie, gdyż z inskrypcji dowiadujemy się, że część zastawionego majątku była oddana dwóm Grekom w dzierżawę, zaś dzierżawa dochodów nie miałaby większego sensu. Zbyt mało jednak wiemy o sposobach 285 eksploatowania królewskich darowizn, aby móc wyrokować o wszelkich wariantach praktyki. Innym przypadkiem, kiedy to dochodziło do przekazywania ziemi królewskiej, było tworzenie osad, głównie wojskowych, o których była mowa już wyżej (por. s. 273 - 277). Szkoda, że nic nie wiemy o rozmiarach działek dawanych przy tej okazji. Uczeni różnią się w swych przypuszczeniach na ten temat. Są tacy (jak P. Briant i H. Kreissig), którzy są zdania, iż obowiązywały zasady egalitarystyczne i powstawały raczej gospodarstwa typu chłopskiego; inni zaś (M. Rostovtzeff, W. W. Tarn) zaliczają osadników do grona zamożnych właścicieli ziemskich. Koloniści płacili władcy podatki (i to rozmaitego typu), chyba że zostali z nich expressis verbis zwolnieni (ale zwolnienie nie miało charakteru absolutnego, przy zmianie władcy przestawało być ważne). Ziemia należąca do sanktuariów musiała stanowić osobną kategorię, wewnątrz której istniały jednak znaczne różnice. Wynikało to z różnic istniejących między sanktuariami: inna była pozycja silnych państw świątynnych o wielkim obszarze, tysiącach ludzi na nich żyjących i długiej tradycji, inna ośrodków niewielkich o lokalnym oddziaływaniu bądź założonych niedawno. Stopień uzależnienia w stosunku do przedstawicieli administracji, autonomia materialna, mogły się nasilać bądź słabnąć. Starsi badacze poczynając od W. M. Ramsaya (w studium opublikowanym w latach 1895 - 1897), a także tacy wielcy znawcy historii hellenizmu jak M. Rostovtzeff i W. W. Tarn, byli przekonani, iż w polityce dynastii wobec świątyń można wyróżnić dwa okresy. Początkowy, odpowiadający panowaniom pierwszych władców, charakteryzowały konfiskaty gruntów mające na celu zmniejszenie siły organizmów naruszających jedność państwa; drugi, z grubsza rzecz biorąc od połowy wieku II, gdy dynastia osłabła, miał być okresem kupowania poparcia kapłanów za cenę zwolnień podatkowych i darowizn ziemi. Teza ta nie ma solidnego oparcia w materiale źródłowym i brała się raczej z ogólnych koncepcji na temat metod działania monarchów i celów jakie sobie - stawiali a zwłaszcza z przekonania, że stali na straży interesów Greków przeciwko Wschodowi. Teksty, na które powoływali się ci badacze zawierały w najlepszym wypadku informacje o jednostkowych decyzjach nieprzychylnych wobec świątyń. Kamień węgielny całej teorii, dokument pochodzący z sanktuarium Zeusa w Aezani (Azja Mniejsza), w świetle później znalezionego napisu okazał się po prostu źle zrozumiany, nie mówił on bynajmniej o konfiskatach gruntów (których dokonywać by mieli zresztą nie Seleukidzi, a Attalos i król Bitymi Pruzjasz), a właśnie o królewskich darowiznach. Nawet jednak gdybyśmy mieli kilka lub kilkanaście tekstów świadczących o tym, że władcy podejmowali decyzje nieprzychylne w stosunku do świątyni w jakiejś konfliktowej sytuacji, to na takiej podstawie nie moglibyśmy wnosić o kierunku polityki dynastii w czasie całego jej istnienia, na olbrzymim obszarze i wobec tak licznych religijnych ośrodków. W niedawno opublikowanym studium o stosunkach między królami hellenistycznymi (nie tylko Seleukidami) a sanktuariami Azji Mniejszej, 286 L. Boffo, idąc śladem krytyk L. Roberta, T. Zawadzkiego, D. Musti, zestawiwszy w sposób systematyczny i wyczerpujący obszerny materiał infor- macyjny, pokazała jak dalece postępowanie królów nie mieści się w starym schemacie. Ich polityka nacechowana była przez cały czas dążeniem do utrzymania jak najlepszych stosunków z sanktuariami, obie strony działały wielce pragmatycznie. Kapłani potrzebowali interwencji silnego władcy, tak jak i on potrzebował ich poparcia. Zdarzało się, że administracja królewska podejmowała działania wywołujące opory drugiej strony, zdarzały się zapewne i decyzje ograniczające stan posiadania sanktuariów, ale zarazem król je chronił i obdarowywał (także ziemią). Teza o konfiskatach w początkach istnienia dynastii i generalnej nieufności w świetle tych badań traci w ogóle wszelką zasadność. Nie ulega wątpliwości, że osobną kategorię, ostro wydzieloną w stosunku do innych, stanowiła ziemia znajdująca się na terytorium polis, zwana ge politike. W skład tej kategorii wchodziły tak grunta należące do obywateli jak tereny stanowiące własność wspólnoty jako całości. Mogły być one eksploatowane w rozmaity sposób (będę o tym jeszcze mówiła w następnym paragrafie). Cytowane wyżej inskrypcje pokazały nam, że w skład terytorium polis mogły być zaliczane, w wyniku specjalnego przywileju królewskiego, ziemie nie przylegające do niego, być może nawet położone dość od niego daleko. Ziemia polis podlegała obowiązkowi płacenia władcy podatków, chyba że wspólnota bądź indywidualni właściciele majątków uzyskiwali wyraźne dla niej zwolnienie. Niestety nic nie wiemy ani o wysokości kwot, ani o sposobie ich ściągania. Polis nowo tworzone dostawały nadziały ziemi z gruntów królewskich, tereny te traciły tym samym bezpowrotnie swój poprzedni status. Prawdopodobnie większość z nich była już poprzednio w uprawie, trudno sobie wyobrazić, aby władca dawał polis wyłącznie grunty nowe. O tym, co działo się z rolnikami królewskimi wobec zmiany statusu ziemi będę pisać nieco dalej. Jaki status miała ziemia należąca do miast, które nie były polis? Było ich na obszarze monarchii Seleukidów bardzo wiele, nawet jeśli w miarę upływu czasu duże miasta o długich tradycjach zyskiwały prawa polis. Jedynym ośrodkiem, o którym coś wiemy, jest wspomniana już wyżej (s. 278) Uruk-Warka, miasto w Mezopotamii mające zupełnie wyjątkową dokumentację. Wynika z niej, że miało ono swoje terytorium, w którym występowały trzy kategorie gruntów: 1. ziemie należące do świątyni (a więc do politycznego organizmu powstałego przy niej i obejmującego przedstawicieli miejscowej elity), wypuszczane były one w dzierżawę, 2. ziemie należące pierwotnie do świątyni, ale oddane w trwałe użytkowanie (nasuwa się podobieństwo z rzymską emfiteuzą), 3. ziemie prywatne. W tekstach z Uruk-Warki poświadczony jest obyczaj "dopisywania" gruntów polożonych gdzie indziej do jego terytorium, a więc dokładnie taki sam, jaki poznaliśmy w odniesieniu do polis. Nie istniały jakieś bariery prawne przy obrocie ziemią. Poza Judeją (będzie o niej mowa osobno) nie wiemy jak przedstawiała się struktura własności ziemskiej w istniejących na terytorium monarchii Seleukidów organizmach państwowych typu ethne lub w królestwach uznających zwierzchnictwo Antiochii. 287 Co się działo z ziemią królewską na obszarze miast nie będących polis, gdy dochodzili w nich do władzy lokalni dynaści`? Czy oznaczało to przejęcie przez nich chora ba.silike? całości? części? Na takie pytania nie znajdujemy w ogóle odpowiedzi. Dokonany tu przeze mnie przegląd wiadomości na temat struktury agrarnej nie objął wszystkich kategorii ziemi. Choć brak nam źródeł, musimy założyć, że istniały takie majątki ziemskie, i to pokaźne, należące do niegreckiej elity, które nie musiały wcale znajdować się na obszarze miast. Nie ma żadnych podstaw do sądzenia, iż wszystkie one uległy konfiskacie w okresie podboju Aleksandra i w pierwszych latach panowania Seleukosa I. Być może Macedończycy zagarnęli dla siebie niektóre majątki ziemskie darowane przez Achemenidów wielkim dygnitarzom ich dworu. Jest zupełnie nieprawdopodobne, by na całym obszarze perskiego państwa nie było prywatnych domen, le zaś musiały zostać nietknięte. Zwróćmy uwagę na jeszcze jedną sprawę. Musiały istnieć wyczuwalne różnice w statusie gruntów dzierżonych prywatnie, a statusie ziemi wchodzącej w skład terytorium polis. Inaczej nie dałoby się wytłumaczyć dlaczego król wraz z nadaniem gruntów nakazywał dopisać je do miejskich terytoriów. Na czym mógł ow uprzywilejowany status polegać: na mniejszych podatkach? innym, dogodniejszym systemie ich poboru`? większych gwarancjach nicinterwencji ze strony lokalnej administracji królewskiej? Są to pytania (jak tyleż innych w tym rozdziale), na które nie znajdujemy odpowiedzi. Sprawy dyskusyjne. Chłopi królewscy Nieliczne źródła informujące nas o stosunkach agrarnych są zgodne w jednym punkcie: ziemia stanowiąca ba,cilike chora jest uprawiana przez rolników znajdujących się w stanie zależności od władcy. Są oni rozmaicie nazywani: gc'orkoi ("chłopi"), gcor~untes ("uprawiający ziemię"), luoi ("ludzie"), komctai ("wieśniacy"), katoikuntes ("osiedleni"). Jest rzeczą prawdopodobną, że w niektórych przynajmniej wypadkach różnorodność terminów mogła odpowiadać różnorodności położenia, ale na czym mogłoby ono polegać, najczęściej nie wiemy. Cytowana przeze mnie wyżej inskrypcja tycząca się posiadłości Laodike pokazuje jasno, że osoba nabywająca od króla ziemię nabywała jednocześnie Tyjących na niej chłopów. Byli oni związani z ziemią; świadczy o tym fakt objęcia sprzedażą także uciekinierów (w dyskusji na temat czy chłopi byli indywidualnie przypisani do ziemi, czy leż ziemia była przypisana do wsi, pojętej jako zbiorowość, ten tekst przemawia wyraźnie na korzyść pierwszego rozwiązania). Także inne źródła (w tym inskrypcje z terenu Syrii i Palestyny) potwierdzają fakt istnienia zależnych chłopów przechodzących we władanie nowych właścicieli. To samo mówią teksty odnoszące się do wielkich, niezależnych świątyń. Najważniejsze informacje o sytuacji zależnych chłopów pochodzą z in288 skrypcji Mnesimachosa wspomnianej już przeze mnie wyżej, a odnoszącej się do darowizny ze strony króla. Warto tu przytoczyć interesujący nas fragment. Zawiera on opis tej części dóbr Mnesimachesa, która została przez niego wypuszczona w dzierżawę dwóm Grekom, Pytheosowi i Adrastosowi. "Po dokonaniu podziale Pytheos i Adrastos wzięli czg.ść wydzieloną ze wszystkich wsi i z dzialów ziemi wchodzących w ich sklad oraz z terenów slużctcych pod budowę domu wraz z przyleglym do niego ogrodem (o i k o p e- d o n) oraz z ludzi (l a o i) wraz z ich rodzinami i calym mieniem i z naczyń do produkcji wina i z daniny (f~o r o s) pfatnej w pieniądzu lub w obowiązkowcej pracy (f o r o s l e t u r g l k o s) i z pozostalych dochodów ze wsi i z innych wszelkich źródel - a mianowicie: w Tobalmura budynki gospodarskie i poza nimi domy ludzi (l a o i) oraz niewolników i p a r a d e i .s o s o obszarze, do obsiania którego potrzebne byloby l5 artab ziarna; w Pcriasaso.stra teren slużącv pod budowę domu i przylegle do niego ogród o powierzchni, do obsianiu którego potrzebne byloby trzy artaby ziarna i p cz r a d e i .s o .s o takic_j sumc_j powierzchni; a także niewolników, w Tobalmura, mianowicie [tu następują cztery imiona wraz z imionami ojców]; w Periasa.sostra [następują dwa nazwiska, zapewne wyliczenie ciągnęło się w następnej kolumnie, której początek jest zniszczony]". Paradeisos, którego to terminu nie przełoźyłam, oznacza ziemie leżące odłogiem, rodzaj rezerwy, teren do polowań, zapewne pokryty niską roślinnością. Uderza nas rozróżnienie między laoi - chłopami, a oiketai - niewolnikami, mającymi zresztą, podobnie jak ci pierwsi, domy w dwóch wchodzących w grę miejscowościach. Jaką rolę pełnili oiketai? Tu propozycje są różne: myślano o niewolnikach osadzanych na działkach ziemi i różniących się od chłopów jedynie statusem prawnym, o ludziach, którzy popadli w niewolę za długi, wreszcie o niewolnych zarządcach ziemi królewskiej, ludziach władcy pilnujących na miejscu jego interesów. Przyznaję, że ta trzecia interpretacja wydaje mi się najbardziej przekonująca. Zatrudnianie niewolników w tym charakterze jest dobrze poświadczone w całej starożytności. Zapewne byli na tym terenie od dawna i na tyle cieszyli się społeczną estymą, że przytaczano ich patronimikon (imię ojca), rzecz w przypadku niewolników zbędna. Obok daniny w pieniądzu chłopi byli zobowiązani do świadczeń w postaci pracy, jakiej, tego nam tekst nie mówi (na ziemi będącej rodzajem rezerwy właściciela? przy budowie dróg, umocnień itp., a więc na rzecz króla?). Uderza nas objęcie własnością królewską także urządzeń do produkcji wina. Nie wiemy jak danina była kalkulowana: w odniesieniu do całej wsi (ta zaś już dalej we własnym zakresie dokonywała repartycji), czy też od danej jednostki powierzchni (może bywało rozmaicie na rozmaitych obszarach?). Wiemy, że w czasach achemenidzkich i rzymskich wieś miała swoje władze z naczelnikiem (komarchos), na pewno tak było i w epoce seleukidzkiej. Przekazanie ziemi w darze, ale bez prawa pełnej własności, nie zmieniało statusu chłopów, pozostawali oni dalej ludźmi królewskimi. Natomiast ich pozycja musiała ulegać zmianie w wypadku sprzedaży lub pełnej darowizny, a także tworzenia gospodarstw przeznaczonych dla osadników. Właściciele indywidualni otrzymujący połacie ziemi już uprawnej byli zainteresowani w korzystaniu w dalszym ciągu z pracy chłopów żyjących na miejscu, całkowite 289 zastąpienie ich niewolnikami nie wchodziło w ogóle w rachubę ze względu na rozmiary takiej operacji. Jednak nowi panowie gruntów, zwłaszcza jeśli nie otrzymywali terenów zbyt wielkich, mogli dążyć do wprowadzenia w nich zmian, przejścia na kultury dające im większe zyski, nowe typy roślin i rodzaje hodowanych zwierząt. To zaś musiało za sobą pociągać głęboką interwencję w stan chłopskiej gospodarki, powodować przejęcie ziemi wprost we własne ręce i uprawianie jej przy pomocy niewolników. Nie wiemy czy nowi właściciele byli zobowiązani do utrzymania w ziemi chłopów, czy też mogli ich bez przeszkód rugować. Może w takich wypadkach administracja królewska dawała chłopom ziemię z nie uprawianej rezerwy`? Niestety mnożenie pytań nie posuwa naprzód naszej wiedzy. Podobnie musimy ograniczyć się do stawiania znaków zapytania przy kwestii położenia chłopów królewskich na ziemiach przejmowanych przez polis. Hipotezy na temat natury zmian w położeniu chłopów królewskich, którzy znaleźli się na terytorium polis nie mają żadnych podstaw. W. W. Tarn i C. B. Welles byli przekonani, że ich sytuacja musiała ulec polepszeniu, H. Kreissig i P. Briant sądzą, że miało miejsce coś zdecydowanie odwrotnego. Ich zdaniem właściciel obecny na miejscu był zawsze większym wyzyskiwaczem od przedstawicieli królewskiej administracji, zwłaszcza wszelkie jego interwencje w stan gospodarstwa musiały naruszać interesy chłopskie. Być może lepiej się działo na gruntach należących do polis jako całości niż na działkach należących do obywateli. Z pewnością zmiany w gospodarce w miarę upływu czasu powodowały na obszarach wielu polis pojawienie się majątków opartych na pracy niewolniczej, wspieranej okresowym zatrudnianiem najemników. Ale jak daleko ten Tproces sięgał - tego powiedzieć się nie da. Sprawy dyskusyjne. Zasięg wpływów kultury greckiej w centrum państwa Seleukidów (Syria, Celesyria, Cylicja) Na koniec tego rozdziału wypada powtórzyć pytania, które kilkakrotnie padały w ciągu całego wykładu: jaki był zasięg i trwałość greckich wpływów na obszarach rządzonych przez Seleukidów? Jaki los spotkał wschodnie cywilizacje istniejące tam przed podbojem Aleksandra? Jaki był efekt wspólnego życia na jednej ziemi pod rządami jednego władcy? Wszystkie te pytania nie mogą znaleźć jednej odpowiedzi jednako ważnej dla całego, tak rozległego i tak różnorodnego terytorium. Muszę swoje rozważania na ten temat podzielić przynajmniej na dwie części, jedną poświęconą sytuacji w centrum monarchii (w Syrii, Celesyrii, Cylicji, części górnej Mezopotamii), drugą - rozpatrującą te same problemy w odniesieniu do Iranu i Babilonii. O Palestynie będzie mowa w osobnym rozdziale 290 (por. s. 308 - 354). r i Choć pierwszy z tych obszarów (Syria, Celesyria, Fenicja i Cylicja) stanowił centrum monarchii Seleukidów, o procesach hellenizacyjnych na tych ziemiach wiemy bardzo mało (jest to stałe zmartwienie badaczy dziejów tej monarchii, mamy tak mało źródeł!). Stąd punktem wyjścia dla nas będzie nie tyle znajomość czasów hellenistycznych, co stan tych ziem w dobie cesarstwa rzymskiego, lepiej oświetlonej przez źródła. W tej kwestii wszyscy badacze są zgodni: interesujący nas region należy do najbardziej zhellenizowanych regionów na Wschodzie, miasta tych krain są miastami greckimi, czynnie uczestniczącymi w tworzeniu greckiej kultury tamtych czasów. Nie ulega wątpliwości, że hellenizacja w Syrii, Fenicji, Cylicji poczyniła pod rzymską władzą dalsze i bardzo szybkie postępy (zwracają na to uwagę archeolodzy obserwujący to zjawisko na gruncie kultury materialnej), jednak trudno sobie wyobrazić, aby ten proces nie miał swych korzeni w okresie hellenizmu. 1?rzejęcie greckiej cywilizacji dokonało się w miastach tych terenów, pozostawiło jednak na uboczu wieś (o obrzeżach regionu będzie mowa dalej). Chłopi, także w czasach cesarstwa, pozostali przy swym języku i swych obyczajach. Wbrew obiegowym sądom powtarzanym w historiografii dzisiejszej, trwanie miejscowych języków i miejscowej kultury nie jest wcale dowodem słabości hellenizacji. Wyłączywszy Macedonię, znajdującą się w szczególnej geograficznej i historycznej sytuacji, Grecy nigdzie nie potrafili narzucić swego języka poza miastami. Kontrast między greckim miastem a niegrecką wsią należał do stałych elementów historycznego pejzażu świata Greków, przynajmniej od czasów kolonizacji doby archaicznej; nikogo to nie dziwiło, nikomu nie przychodziło do głowy wszczynać kroki mające na celu zmianę tego stanu. Miasta interesującego nas terytorium (przypomnę: Syrii, Celesyrii, Cylicji, części północnej górnej Mezopotamii) przebyły różną drogę do swej helleńskości. Seleukos I i Antioch I prowadzili intensywną działalność kolonizacyjną, dzięki nim wiele miast otrzymało macedońskich i greckich osadników i ustrój polis. Nie wiemy niestety jak przebiegał proces hellenizacji ludności niegreckiej źyjącej w tych miastach ale nie mającej praw obywatelskich (była ona obecna nie tylko w starych miastach przekształcanych na greckie polis, ale i w tych, które tworzono od nowa). Sądząc ze stanu późniejszego musiał on mieć miejsce, choć, rzecz prosta, objął tylko część mieszkańców. Wiele ośrodków miejskich awansowało do pozycji polis w odmienny sposób: najpierw przejmując grecką kulturę i greckie urządzenia, bardzo często greckie instytucje ustrojowe, później zyskując od władców potwierdzenie nowego statusu. Proces ten na obszarze Syrii i Fenicji ułatwiało istnienie w miastach tego terytorium pewnej autonomii, która sięgała czasów odległych. Ludność tych ośrodków (czy może ściślej ich elita, ale tylko ona przecież się liczyła) miała silne poczucie grupowej więzi, w miastach na ogół działały rady złożone z przedstawicieli najważniejszych miejscowych rodzin, asystujące miejscowym władcom lub urzędnikom wysłanym przez władców. Warstwa ta miała wszelkie powody, aby pragnąć uzyskania statusu polis, gdyż to formalizowało utarte obyczaje dając jej gwarancje, że nowy stan rzeczy, 291 przyznający jej te same przywileje, jakie miała elita grecka, nie zostanie cofnięty. Ten proces przekształcania się miast tubylczych w polis możemy, generalnie rzecz biorąc, obserwować przede wszystkim za panowania Antiocha III i w większym jeszcze stopniu Antiocha IV. Dobrego przykładu dostarczają miasta fenickie, dla których w III w. językiem oficjalnym był jeszcze aramejski, w II w. już greka (jednak napisy w języku aramejskim powstawały jeszcze za czasów Oktawiana Augusta). Hellenizujące się tubylc-re miasta nie zrywały całkowicie ze swą przeszłością, zachowywały bardzo wiele ze swej niegreckiej kultury; zwłaszcza trwały dalej poprzednio istniejące, semickie kulty. Wielu historyków sądziło (i sądzi), że tolerancyjność Seleukidów w sprawach narodowościowych ustąpiła za panowania Antiocha 1V forsownej hellenizacji. Podstawą do takiej opinii jest zachowanie tego władcy wobec Żydów w Palestynie. Kwestią tą zajmę się dalej (por. s. 324 - 329), wyłożę wtedy argumenty, które pozwalają oczyścić go z oskarżenia o narzucanie kultury greckiej siłą. Seleukidzi widzieli oczywiście chętnie hellenizację (ze swej królewskiej perspektywy mogli mieć inny do niej stosunek niż skłonni do izolowania się Grecy), ale nie czynili nacisków na elitę, aby ta porzuciła swój stary sposób życia. W miastach niegreckich obok hellenizujących się środowisk istniały z pewnością grupy zdecydowanie wrogie temu procesowi. To, co widzimy w Judei tuż przed powstaniem Machabeuszów mogło mieć analogie w wielu innych krainach. Różnica tkwi w tym, że w Judei zwyciężyli przeciwnicy greckiej kultury, gdyż wspierała ich w tej walce religia, gdzie indziej przegrali oni tak zdecydowanie, iż nie pozostawili nawet po sobie śladów. Nie sądzę, by Antioch IV i inni podobnie jak on działający Seleukidzi popierali hellenizację mniejszych miast w imię postawienia tamy narastającej a groźnej fali orientalizacji. Tezie takiej zadaje kłam przyspieszony rytm hellenizacji w czasach rzymskich, nic zaś nie wskazuje na to, by cesarze czynili cokolwiek, by odpierać "wschodnie niebezpieczeństwo"; w kwestiach etnicznych prowadzili oni politykę równie pragmatyczną, co Seleukidzi. To prawda, że miasta ulegające hellenizacji zachowywały swe niegreckie kulty, co więcej mieszkańcy miast nowych okazywali się na nie wrażliwi. Czy jest to jednak wystarczająca podstawa, by wątpić w autentyczność hellenizacyjnych procesów i dopatrywać się w szerzeniu się kultów bóstw semickich dowodu na zagrożenie orientalizacją? Do tego pytania powrócę w rozdziale o religii (por. s. 506 - 509), tu niech wystarczy stwierdzenie, że wrażliwość Greków na wschodnie wierzenia była powszechna (spotkamy ją także w Grecji właściwej) i wynikała z głębokich przemian religijnych, a nie z osłabienia siły ich helleńskiej kultury. Twierdzenie o istnieniu orientalnego niebezpieczeństwa, obecne w mniej lub bardziej otwartej formie w wielu pracach dzisiejszych historyków, nie wynika, to chciałabym powiedzieć bardzo jasno, z informacji podanych przez posiadane przez nas źródła, lecz bierze się z niechęci i pogardy europejskich badaczy do Wschodu, w ich przekonaniu Wschodu niezmiennego i niezmien 292 nie Zachodowi zagrażającemu. Takie postawy wypada nazwać ich własnym imieniem: mamy do czynienia z rasizmem, który tkwi tak głęboko w umysłach wielu ludzi, że determinuje nawet wizję tak odległej od nas przeszłości. Odmiennie od Syrii i Fenicji układały się sprawy na obszarze położonym na ich obrzeżach, tam gdzie kończyła się strefa gęstego zaludnienia, a zaczynały się stepy przechodzące następnie w pustynie. Na tych terenach struktury społeczne zachowały swój tradycyjny charakter, a miasta rodziły się na karawanowych szlakach i były silnie związane z miastami Babilonii stanowiącymi punkt docelowy wypraw kupieckich. Elity (miast i plemion) żyjące na skraju greckiego świata były o wiele bardziej konserwatywne niż elity miast nadmorskich, zachowywały swój język i swoje obyczaje, a jeśli się hellenizowały, to nie czyniły tego do końca. Przykładem nam mogą służyć Iturejczycy z głównym miastem Damaszkiem, które długo nie stało się polis, Nabatejczycy na południu. Choć przejęli oni wiele z greckiego stylu życia, nie weszli do kręgu greckiej kultury. Państewka tworzone w Górnej Mezopotamii przez arabskich szejków (choćby Osroene z Edessą) ulegały wpływom greckim, ale pozostały aż po kres starożytności między dwoma światami. Właśnie te miasta ze swoją mieszaną kulturą odgrywać będą ważną rolę u schyłku starożytności, gdy zacznie się załamywać cywilizacja antyczna, a na obszarze Syrii i Mezopotamii rozwinie się chrześcijaństwo i rodzić się będzie literatura w tej fazie rozwojowej języka aramejskiego, którą przywykliśmy nazywać językiem syryjskim. Sprawy dyskusyjne. Zasięg wpływów kultury greckiej na seleukidzkim Wschodzie Niestety nie potrafimy odpowiedzieć na podstawowe pytanie dla dyskusji o zasięgu greckich wpływów na seleukidzkim Wschodzie: nie wiemy ilu Greków się tam osiedliło. Możemy jedynie ułożyć wykaz greckich miast (bez gwarancji kompletności), da on nam pewne, przybliżone pojęcie o sile helleńskiego żywiołu. Zaczerpnęłam go z książki G. A. Koszelenko. Mezopotamia: Seleucja nad Tygrysem, Antiochia Kalliroe (późniejsza Edessa); Antiocha w Mygdonii (stare Nisibis); Aleksandria w Mygdonii (Arbela); Demetrias (koło Arbeli); Seleucja (dziś Kerkuk); Chala (dziś Chalwana); Laodikeja (gdzieś w pobliżu Nizibis); Seleucja nad Eufratem (Zeugma); Apameja nad Eufratem (naprzeciwko Zeugmy); Anthemusia (nazwa miejscowa Charaks Sidu w Osroene); Nikeforion (blisko poprzedniego miasta); Zenodotion (w Osroene); Dura Europos nad Eufratem; Neapolis nad Eufratem; Ichnys (w północnej Mezopotamii); Karrai; Ajnos (blisko Eufratu); Makedonopolis; Dios Pege; Polyteleja; Stratonikeja; Aleksandria (nazwa miejscowa Spasinu Charaks); Aleksandria w południowej Mezopotamii; Apameja w Mesene (inaczej nazwana Apameą nad Eulajosem); Apollonia (na południu Mezo- 293 potamii); Artemita (miejscowa nazwa Chalazar); Antiochia (nie wiemy gdzie leżała); Diadochopolis (jak wyżej). Elymaida, Persyda, Karmania: Spasis; Methone; Tanagra; Tragonike; Seleucja w Elymaidzie; Aleksandria w Karmami. Media, Hyrkania, Partia: Herakleja (później Achaja); Apameja (w Medii); Laodikeja (w Medii); Charaks (w Medii); Raga (w Medii, Teheran?); Ekbatana; Hekatompylos; Syrinks (Hyrkania); Kalliope (Partia); Soteira; Charis; Aleksąndropolis w Nisaja (na terenie nowej Nisy). Pozostałe wschodnie tereny: Aleksandria (w Arii); Soteira (w Arii); Proftasia (w Drangianie); Aleksandria (w Arachozji); Aleksandria (w Sakastanie); Demetrias (w Arachozji); Aleksandria Kaukaska; Kadrusi; Tetragonie; Asterusia; Nikaja (w Parapamisadach); Aleksandria-Baktra; Eukratideja w Baktrii; Antiochia w Margianie (późniejszy Merw); Aleksandria nad Oksosem; Aleksandria Eschate (dziś Chodżent). Lista miast greckich w Mezopotamii przedstawia się na pierwszy rzut oka imponująco, trzeba jednak pamiętać, że nie wszystkie one miały liczną ludność, ponadto mamy do czynienia z regionem, który był wyjątkowo silnie zurba- nizowany; proporcje między liczbą miast w ogóle a liczbą miast greckich układały się zdecydowanie na niekorzyść tych drugich. Gdy Mezopotamia znalazła się definitywnie w ręku Partów i Grecy wobec tego utracili swą uprzywilejowaną pozycję w państwie, greccy mieszkańcy miast ulegli stosun- kowo szybko asymilacji (choć oczywiście nie wszyscy, w miastach tego obszaru zawsze pozostały liczące się grupy Greków). Słabość greckiego elementu na obszarze Mezopotamii miała istotne konsekwencje dla Rzymian. Kilkakrotnie w czasach cesarstwa opanowali oni ten teren, ale nigdy nie byli w stanie na nim pozostać, gdyż brak im było oparcia, jakiego dostarczyć im mogli tylko greccy mieszkańcy miast. Granice świata rzymskiego były w zasadniczych zarysach granicami świata miast greckich. Nie wiemy jak długo oparli się asymilacji Grecy na obszarach położonych dalej na wschód niż Mezopotamia, gdy zabrakło na nich greckich władców. Proces ten mógł trwać długo. Świadczy o tym informacja podana przez Izydora z Charaksu żyjącego na początku I w., który twierdził, że Aleksandria w Arachozji była za jego czasów miastem greckim; znajdowała się ona pod greckim panowaniem zaledwie ćwierć wieku. Na pewno w miastach greckich położonych tak na terenie Mezopotamii jak i w Iranie część ludności była miejscowego pochodzenia, wiele polis powstawało zresztą już w obrębie starszych osad. Grecy tworzyli w nich elitę dumną ze swej pozycji. Czy dopuszczali do swego grona przedstawicieli miejscowej ludności? Inaczej mówiąc: czy wszyscy Grecy w Iranie i 294 Mezopotamii byli potomkami przybyszów z Zachodu? Niestety nic nam nie pozwala odpowiedzieć na to pytanie. Istnienie silnego procesu hellenizacji w kręgach elit różnych obszarów (Syrii, Azji Mniejszej, Egiptu) nie może być traktowane jako argument za tezą o otwartości greckich grup w miastach Iranu i Mezopotamii. Warunki istniejące na tym obszarze były odmienne od reszty hellenistycznego świata, a współpraca z miejscowymi elitami nie musiała prowadzić do ich hellenizacji. Jest rzeczą prawdopodobną, że Grecy żyli i poza miastami greckimi (wspominany przeze mnie casus Uruk wyraźnie na to wskazuje), nie trzeba absolutyzować potrzeby życia w strukturach polis. Perspektywy zdobycia bogactwa mogły równoważyć niedogodności wynikające z bytowania w mia- stach tubylczych. We wschodnim Iranie w połowie III w. musiało być sporo Greków jeśli Asioka, władca z dynastii Maurjów, gorliwy propagator buddyzmu uznał, że jego dekrety głoszące nauki tej religii winny być także przetłumaczone na język grecki (obok aramejskiego). Zachowały się fragmenty dwóch napisów (na kamiennym bloku i na skale) zawierających takie właśnie teksty, odkryte na terenie dzisiejszego Afganistanu. Nie ulega wątpliwości, że język grecki zdobył sobie szczególną pozycję. y Służył on (jak aramejski) w kontaktach między różnojęzycznymi grupami. Był przez czas dłuższy nie tylko językiem kupców, ale także językiem kancelarii królów partyjskich. Miało to istotne znaczenie dla greckiej ludności miast irańskich, gdyż dostarczało silnego motywu zachowania własnego języka. Odkryte w 1964 r. greckie miasto w dalekiej Baktrii pokazuje nam jak bardzo grecka, a zarazem irańska może być taka osada. Ai Khanum~ (to nazwa dzisiejsza, gdyż nie potrafimy ustalić, jak się nazywało w czasach swego istnienia) zostało usytuowane u zbiegu Amu Darii i Kokczy, w miejscu o wielkich walorach obronnych, na żyznej równinie. Jego założenie sięga początków greckiego panowania w Baktrii. Przetrwało ono do jej kresu i zniszczone zostało w czasie ataku Yueh-chi kładącego kres greckiemu państwu na tym terenie. Miasto zbudowano w większości z cegły suszonej na słońcu, typowego materiału budowlanego tego regionu, jednak posługiwano się w czasie konstrukcji także cegłą paloną i kamieniem, z którego wykonywano liczne I kolumny, pilastry, progi. W architekturze spotykamy zarówno formy greckie jak irańskie, harmonijnie ze sobą skojarzone. Część budynków pokryto na wzór grecki dachówkami. Ceramika, choć produkowana na miejscu, ma wyraźnie grecki charakter. Wymownego świadectwa greckości miasta dostarczają inskrypcje (niestety nieliczne), cechuje je nienaganny język grecki i krój pisma nie odbiegający niczym od kroju pisma w inskrypcjach miast Grecji właściwej. Fragmenty rzeźb okryte w Ai Khanum także świadczą o obecności dobrych greckich rzeźbiarzy. Miasto miało gminazjon i teatr, jak przystało na helleński ośrodek. Najbardziej zdumiewającym i jednocześnie przekonywającym dowodem helleńskości Ai Khanum jest inskrypcja znajdująca się w sanktuarium herosa- założyciela miasta. Zawiera ona Maksymy Siedmiu Mędrców (utwór znany 295 nam z innych przekazów), które, wedle tego co ów napis głosi, przepisał w Delfach pewien Klearchos i kazał je umieścić tam, gdzie je odkryli archeolodzy. Klearchos jest zapewne postacią znaną, był uczniem Arystotelesa, pisał dzieła na rozmaite tematy. W swych podróżach, jak widać, trafił na kres państwa Seleukosa, gdzie znalazł publiczność, która potrafiła jego wykłady docenić. Grecy z Ai Khanum potrafili w swym mieście posłużyć się także niegreckimi formami. Poza świątynią (por. rys. 20) najlepszego przykładu mieszania się stylów dostarcza wielki kompleks administracyjny (siedziba namiestnika królewskiego?). Perystylowy dziedziniec i większość dekoracji architektonicznej jest grecka; irański jest plan całości z jej korytarzami i płaskimi dachami. Pewną analogię do Ai Khanum znaleźli archeolodzy na wyspie Failaka położonej w Zatoce Perskiej (geografowie greccy nazywali ją Ikaros). Odkryto 296 tu resztki osady sięgającej III w. Najważniejszym zabytkiem jest mała 19. Plan Ai Khanum. Miasto leżafo u zbiegu Amu Darii i Kokczy, u stóp wysokiego wzgórza, na którym umieszczono okręg światynny -o 5 1U tb 20 25 w °~~~ i :::::: 20. Plan pałacu w Ai Khanum. Budynek ten jest dobrym przykładem przenikania się wzorów greckich i wschodnich. Układ sal położonych w głębi budynku wykazuje wpływy mezopotamskie, jednak centrum kompleksu stanowi, zgodnie z greckimi wzorami, wielki podwórzec otoczony portykiem wspartym na kolumnach korynckich (na planie oznaczony jest tylko częściowo, u dołu) świątynia in antis całkowicie grecka tak w swym planie jak i dekoracji. Jest to wyraźne świadectwo obecności sporej grupy Greków, zapewne zajmujących się handlem lub, być może, należących do lokalnego garnizonu (wydaje się, że wyspa była jedną z baz seleukidzkiej floty operującej na wodach Zatoki Perskiej). Niezależnie od tego jak długa jest lista miast greckich na Wschodzie i ile jeszcze będziemy do niej w stanie dodać nowych pozycji dzięki nowym napisom i nowym stanowiskom archeologicznym, pewne jest, że Grecy byli mniejszością, a ich obecność nie spowodowała zerwania ciągłości kulturowej w życiu rozmaitych ludów Iranu i Mezopotamii. Równie oczywiste jest, źe greckie panowanie i grecka obecność nie minęły bez śladów. Ustalenie zakresu greckich wpływów na tdiejscowe społeczności jest dla historyka zadaniem wielce skomplikowanym, gdyż brak nam tekstów, w których znalazłyby się informacje o stosunku ludów wschodnich (a ściślej: elit ludów wschodnich) do greckiego sposobu życia, greckiej sztuki, greckiej religii. Wspominałam wprawdzie już wyżej o narodzinach utworów apokaliptycznych w Persydzie w III w., byłoby jednak ryzykowne stwierdzić na ich 297 °" 0 io 20 3U 4U 50M 21. Plan zamożnego domu mieszkalnego w Ai Khanum podstawie, że wszyscy Irańczycy w taki właśnie wrogi sposób reagowali na przybyszów. Doświadczenie zdobyte przy badaniu tej samej kwestii na innych obszarach hellenistycznego świata nakazuje przyjąć założenie, że niegrecka strona nie miała wobec greckiej kultury postawy jednolitej. Niewielki jest zasób różnych informacji o wrażliwości irańskich społeczności na grecką cywilizację. Najważniejsze z nich postaram się tu zestawić. Akceptację greckich wpływów możemy obserwować w państwie partyj skim (Panowie przybyli wprawdzie. z Azji Środkowej, ale wtopili się w Iran bez reszty, z ich koczowniczego dziedzictwa nic nie zostało). Wspominałam już o posługiwaniu się językiem greckim jako jednym z języków oficjalnych dokumentów. Także w samej strukturze monarchii partyjskiej odnajdziemy wzorce seleukidzkie. Widzimy je w terminach określających klasy dworskiej arystokracji ("Przyjaciele", "Uczczeni przyjaciele", "Strażnicy królewskiej osoby") a takźe w tytułach przyjmowanych przez władców ("Zbawca", "Dobroczyńca", "Zwycięzca"). Przynajmniej niektórzy królowie partyjscy znali nieco greki i nieco greckiej literatury. Świadczy o tym epizod opowiedziany przez Plutarcha w biografii Krassusa, który zginął w 53 r. w czasie wojny z Partami, 298 zamordowany przez nich już po fatalnej dla Rzymu bitwie pod Karrai. Jego 22. Plan tzw. Domu Kwadratowego w Nisie, starożytnej stolicy państwa partyj- skiego 23. Rekonstrukcja tzw. Domu Kwadratowego w Nisie 299 24. Odcisk pieczęci znalezionej w Uruk (Babilonia). Styl jej jest czysto grecki, także grecki jest napis: Orchon (grecka nazwa miasta) chreofylakik (os) ("od- noszący się do urzędu rejestrującego długi publiczne") głowę i dłoń przesłano do Armenii, na dwór armeńskiego króla Artawasdesa, u którego w gościnie przebywał władca Partów Orodes. Krwawe trofeum posłużyć miało jako rekwizyt teatralny w tragedii Eurypidesa Bakchantki (w zakończeniu tej sztuki król Teb, ukarany przez Dionizosa, zostaje rozszarpany na strzępy, a jego matka pokazuje się publiczności z głową syna). To prawda, że scena miała miejsce na dworze w Armenii, która w większym stopniu niż Iran wrażliwa była na czar greckiej kultury, jednak jeśli dostojnego gościa bawiono przedstawieniem teatralnym, musiał on tekst rozumieć i znajdować w oglądaniu sztuki przyjemność. Jednym z najważniejszych składników greckiej kultury, który został powszechnie zaakceptowany, był pieniądz (pamiętajmy, że własne doświadczenia monetarne krajów Wschodu były bardzo ograniczone, na ogół era pieniądza datuje się od czasów podboju Aleksandra). Nie tylko zresztą sam pomysł był grecki, monety utrzymały także długo grecki charakter. Tyczy się to przede wszystkim monet partyjskich, które napisy greckie zachowały aż do II w. n.e. (degenerują się jednak wyraźnie). Podobnie władcy kuszańscy rządzący Indiami po usunięciu z nich królów grecko-indyjskich wypuszczali monety o greckim typie. Jednak wyciąganie zbyt daleko idących konkluzji z tych faktów byłoby wielką nieostrożnością. Pieniądz był w oczach wszystkich greckim wynalazkiem, zapewne był też w początkowym okresie emisji produkowany przez greckich specjalistów mających skłonność do posługiwania się typami przedstawień i napisami, do których przywykli, nie przejmując się czy ci, dla których owe monety były przeznaczone, będą je rozumieć czy nie. Napis grecki mógł być ponadto pojmowany jako swoista gwarancja autentyczności i rzetelności monety. Istotniejsze wnioski wynikają dla nas ze świadectwa dzieł sztuki powstałej na terenie Iranu i Mezopotamii i łączącej irańskie i greckie inspiracje. Najstarsze jej zabytki (III - II w.) pochodzą z Nisy, miasta, które było do połowy II w. stolicą partyjskiej monarchii. Znajduje się ono na terytorium Turkmenistanu i było przedmiotem badań archeologów radzieckich. Odkryli oni dwa współczesne sobie kompleksy ruin zawierające resztki miasta i fortecy z rezydencją królewską. Zabytki znajdowane w Nisie reprezentując dwie 300 tradycje: lokalną i hellenistyczną. Elementy tych dwóch kultur początkowo zestawiano ze sobą dość mechanicznie, pod koniec epoki hellenistycznej doszło do powstania sztuki, która w sposób harmonijny łączyła dwie tradycje. Wpływy greckie widać w elementach dekoracji rzeźbiarskiej. Niektóre budynki Nisy naśladują klasyczną architekturę grecką. Odnaleziono w nich srebrne i marmurowe figurki przedstawiające Atenę, Erosa, Sylena, centaura, sfinksa itp. Zostały one wykonane przez greckich rzemieślników. Najciekawszy z naszego punktu widzenia jest skarb, na który składa się kilkadziesiąt rogów do picia z kości słoniowej. Sam typ naczynia i w części jego dekoracja są pochodzenia achemenidzkiego, ale część motywów zaczerpnięto ze sztuki greckiej. ' Greckie wpływy trwały na obszarze Iranu bardzo długo, dowody na ich istnienie pochodzą z czasów, gdy nie tylko nie było już greckich państw, ale i mieszkańcy greckich niegdyś miast ulegli w większości iranizacji. Jeden z partyjskich królów (zapewne Mitrydates II -- ok. 12/ 13 - 87 r.) nakazał wykuć na skale w Bisitun (zachodni Iran) wielką płaskorzeźbę przedstawiającą z profilu króla, przed nim, również z profilu, stoi czterech dygnitarzy, nad którymi wzlatuje Nike. Jest to zgodna z irańskimi tradycjami scena przekazania dóbr i władzy nad nimi wybranym arystokratom. Całość jest opatrzona greckimi napisem. Płaskorzeźba ta została umieszczona pod sławną sceną i napisem Dariusza, wybór miejsca ze strony`partyjskiego władcy nie mógł być przypadkowy. W Kalehayan w dolinie Surchan Darii (jednego z dopływów Amu Darii) archeolodzy odkryli pałac (I w. n.e.?), w którym elementy wschodnie (płaski dach, część dekoracji) łączą się z elementami greckimi. Znajdziemy tu klasyczne motywy dekoracyjne: Nike, Atenę, satyrów, amorki niosące girlandy itd. przedstawione zgodnie z kanonami sztuki hellenistycznej. W Seistanie, w Kuh-i-Kwaja, istnieje wielki kompleks ruin (I - III w. n.e.) pozostały po fortecy, w której mieścił się pałac i znajdująca się nad nim świątynia. Resztki malowideł pokrywających ściany pozwalają odnaleźć elementy pochodzenia tak irańskiego jak i greckiego. Podobnie dekoracja ozdabiająca budynki czerpie z tradycji hellenistycznej, choć w niej się nie mieści. Odnotujmy pojawienie się innowacji na gruncie irańskim: łuku i sklepienia kolebkowego. Dekoracja stiukowa także stanowi efekt inspiracji greckich, natomiast jej typ ("rzeźbione dywany") jest obcy obu konwencjom artystycznym. Wreszcie znamienne informacje przyniosło stanowisko Surch Kotal (Afganistan) z II w. n.e. Znajdują się tu ruiny fortecy zbudowanej na wzgórzu. Podstawowe miejsce zajmuje świątynia ognia o typie wschodnim z kamienną dekoracją o hellenistycznym charakterze (pilastry z kapitelami korynckimi, fryz z girlandami niesionymi przez amorki itd.). Resztki terakotowych rzeźb, które zdobiły sanktuarium także wykazują wpływy greckie. Te niestety skąpe ślady zaginionej sztuki pozwalają nam uchwycić istotne zjawisko współdziałania między artystami i rzemieślnikami greckimi, a artystami i rzemieślnikami miejscowymi. Władcy, którzy byli sponsorami zespołów przez nas odkrytych, kierowali się w wyborze typu budynków irańską tradycją, 30125. Jedna z kolumn wystawionych przez władcę Indii, Asiokę (początek panowania r. ok. 269) w Basarh. Sama idea wystawienia pojedynczej kolumny oraz rzeźba Iwa sa greckie 26. Kapitel innej kolumny Asioki ale ozdabiali je zgodnie z panującą modą. Wskazywałoby to na gotowość akceptowania przynajmniej niektórych elementów obcej kultury. Szkoda, że nie wiemy skąd pochodzili ci greccy rzemieślnicy i artyści: z greckich społeczności żyjących na obszarze Iranu czy z terenów położonych nad Morzem Śródziemnym? Prawdopodobieństwo ściągania specjalistów z dalekiego Zachodu (dalekiego - z perspektywy Iranu wschodniego lub Indii) jest bardzo duże, można wątpić, czy niewielkie już wtedy grupy Greków, bytujących na terenie państwa Partów, oderwane od codziennego kontaktu z resztą greckiego świata, byłyby w stanie mieć własnych artystów, urodzonych i wykształconych na miejscu. Wpływy greckie nie ograniczyły się do Iranu, odnajdziemy je także w sztuce północnych Indii, gdzie później, już w I - I I w. n.e. narodzi się pod wpływem twórczości grecko-irańskiej sztuka służąca buddyzmowi. W większym jeszcze stopniu niż na obszarach Iranu wschodniego dochodziło do mieszania się inspiracji artystycznych w partyjskiej Mezo- 28 potamii. Świadczą o tym dzieła odkrywane w Palmyrze, Dura Europos (czasów partyjskich i rzymskich), Assuru nad Tygrysem, Hatry (kilkadziesiąt kol 302 27. Fasada budowli w Chaczajan -- z ° _ _ _ ~° ^m ~^ 28. Świątynia ognia wzniesiona przez Kaniszkę (II w. n.e.) w twierdzy Surch Kotal ("Czerwona Przełęcz"). Plan jej był zgodny z tradycjami irańskimi, otacza ja jednak grecka kolumnada, dekoracja kamieniarska jest także greckiej proweniencji 303 L -n ~~ ~I ;~- . rm r n __ ... ~_ rmn ~ n^ ~_~f / /1 1I ___ _ _ ~~-- r ~l ~ ~ ~ J!" 1y~ .i. ~ r - . r~.r " r ~"'' ~~ ~'~ w -~^ i'..../. '~L/1 29. Widok jednego z kompleksów kultu dynastycznego (hierothesion) wzniesionego przez króla Kommageny. Znajduje się w Kara Kusz i składa się z centralnego tumulusu, wokół którego stoją słupy, na szczycie ich umieszczono stele (w środku widoczna trójka) i posągi. Na stelach przedstawienia przypominające nam reprodukowaną tu stelę z Nimrud Dag (il. nr 34) kilometrów na zachód od Tygrysu). Właśnie tu w efekcie współdziałania różnych tradycji, w tym także greckiej, powstanie ta sztuka wschodnia, która tak silnie oddziaływać będzie na twórczość cesarstwa rzymskiego poczynając od III w. n.e. Osobno wypada się zająć stosunkami między Irańczykami a Grekami na terenach położonych w północnej Mezopotamii i sąsiadującej z nią wschodnią Azją Mniejszą. W dziejach wzajemnych stosunków ich cywilizacji te peryferyjne obszary Armenii, Kapadocji, Pontu, Kommagene, Osroene odgrywały niezmiernie ważną rolę. Elita tych terenów była w II - I w. niewątpliwie dwujęzyczna, podobnie jak dwoista była ich kultura. Władcy budowali na grecki sposób swe stolice i przyznawali im grecki ustrój, organizowali zawody sportowe i widowiska teatralne ściągające zawodników i artystów z miast greckich. Na ich dworach specjaliści greccy z różnych dziedzin: wojskowi, lekarze, rzeźbiarze mieli zapewnioną karierę; jednak władcy bynajmniej nie zrywali z irańskimi tradycjami. Greccy obywatele polis akceptowali tych monarchów jako ludzi należących do greckiego świata, w skomplikowanej historii stosunków między władcami Pontu, Kapadocji, Armenii i innych mniejszych organizmów peryferii hellenistycznego świata darmo by szukać dowodów na nieufność zrodzoną ze świadomości narodowej odrębności. Dowodem tego jest historia wezwania króla Armenii, Tigranesa, przez miasta Syrii oddające mu władzę w tym kraju. To prawda, że nie wszystkie były za takim rozwiązaniem skomplikowanych problemów regionu, miasta nadbrzeża zamknęły przed nim bramy. Jednak sam fakt oddania tronu nie-Grekowi przez greckie polis wskazuje, że nie widziały w nim wroga swej kultury, człowieka niezdolnego do pojęcia reguł działania helleńskiej monarchii. Znamienna dla tego świata sytuującego się między dwiema cywilizacjami jest Kommagene, niewielka kraina położona nad górnym Eufratem. Zyskała ona niezależność w 162 r., co nie przeszkadzało władcom Kommagene zachować przyjazne stosunki z Seleukidami. Genealogie panującej dynastii sięgały od strony męskiej Dariusza, żeńskiej - Aleksandra. Jeden z jej 304 władców, Antioch I (69 - 43 r.) zbudował na szczycie Nimrud Dagh sank tuarium kultu dynastycznego i zespół grobowy. Cały kompleks jest świadectwem mieszania się wierzeń i obyczajów. Składa się on z wielkiego stożkowego kopca o średnicy 150 m i wysokości ponad 50 m oraz wyciętych w skale u jego stóp trzech tarasów. Na dwóch z nich ustawiono rząd kolosalnych (8 m) posągów bóstw oraz stele z przed- stawieniami przodków Antiocha. Przed nimi umieszczono ołtarze. Pośrodku każdego z tarasów siedział na tronie Zeus-Oromasdes (czyli Ahura Mazda), po prawej Mitra (zarazem Apollo, Helios, Hermes), dalej Herakles czczony także jako Ares i Artagnes (bóstwo miejscowe). Po lewej stronie od Zeusa siedziała bogini Kommagene i Antioch, fundator całości. Na skale biegł grecki napis, w którym Wielki Król Antioch Bóg Sprawiedliwy i Objawiony (Epifanes) 1 Przyjaciel Rzymian (Filoromaios) i Przyjaciel Hellenów (Filhellen) przedstawiał swoje intencje - ustanawiał zasady kultu. Opowiadał, że postanowił wznieść sanktuarium, "którego czas skruszyć nie zdola, aby w nim .skoro tylko mila bogom dusza uleci do niebieskiego tronu Zeusa-Oromasdesa, spoczglo na wieczność to, co aż do szczęśliwej starości byto moim dalem" (OGIS 383, tłum. A. Świderkówna). Kapłani organizowanego przezeń kultu wedle zaleceń Antiocha mieli być ubrani w perskie szaty, wedle helleńskiego zwyczaju czcić się będzie królewskie urodziny. Architektoniczne założenie całości mieści się w irańskich tradycjach, rzeźby zaś mają charakter grecki. Obszary o których tu mowa odegrały istotną rolę w procesie przenikania irańskich idei i bóstw do religii greckiej. Nastąpi to jednak później, już w czasach rzymskiego panowania. Syria rzymska Niewiele wiemy o tym jak zorganizowano rzymskie panowanie na terenie Syrii, właściwie też nic nie jest nam wiadomo na temat jej finansowych obciążeń w stosunku do nowych panów. Zapewne domeny królewskie stały się uge r publicus (tak było na innych terenach) a organizmy państwowe istniejące wewnątrz monarchii Seleukidów (niezależne polis, państwa plemienne, państwa świątynne) zachowały swą odrębność, z tym że ich status musiał być potwierdzony przez rzymskie władze, konkretniej - przez Pompejusza gdyż on ustalał porządek nowej prowincji. Jest rzeczą prawdopodobną, że usunięto z miast greckich tyranów (Rzym miał do tyranii stosunek zdecydowanie negatywny), ale na obszarach znajdujących się na obrzeżu byłego państwa Seleukidów, gdzie miasta i ich elity miały ludność i kulturę mieszaną utrzymano przy władzy miejscowych dynastów. W Palmyrze rządzić będą jeszcze w III w. n.e. Wielkim szokiem dla Syrii była klęska Rzymian w wojnie z Partami rozpoczętej z rzymskiej inicjatywy w 54 r. Dążył do niej Krassus, klóry otrzymał namiestnictwo prowincji Syrii. Potrzebował on łupów i sławy dla swej kariery politycznej nad Tybrem. Wojska rzymskie poniosły pod Karrai straszliwą klęskę (lato 53 r.), korpus złożony z 7 legionów (razem z lekkozbrojnymi dostarczonymi przez miejscowych sojuszników Rzymu 305 20 Historia starożytnych Greków t. I11 ok. 36 000 ludzi) został zaatakowany i zniszczony przez znacznie mniejszą armię partyjską składającą się z 1000 ciężkozbrojnych jeźdźców (katafYaktoi) oraz 9000 konnych łuczników. Dowodzący nimi Surena rozegrał bitwę w sposób całkowicie nowatorski: towarzyszące jego wojsku wielbłądy dostarczały na pole walki strzały, dzięki temu jeźdźcy mogli nieustannie razić z daleka Rzymian, nie dopuszczając ich do walki wręcz. Krassus został zamordowany już po bitwie. Panowie zaatakowali Syrię pozbawioną namiestnika i armii, skończyło się jednak na grabieży. Okres wojen domowych między wielkimi wodzami republiki rzymskiej był dla Syrii bardzo bolesny, podobnie jak i dla innych terenów wschodnich (por. s. 400). Walczący ze sobą wodzowie, a ściślej ich przedstawiciele, domagali się od prowincji pieniędzy, zboża i żołnierzy bezwzględnie karząc tych, którzy wywiązali się z analogicznych żądań ich przeciwników. Do tego dołąc-ryło się zagrożenie ze strony Partów zachęconych do agresji przez Labienusa, jednego z republikanów szukającego z tej strony pomocy militarnej. W 40 r. wojska partyjskie najechały na Azję Mniejszą, Syrię i Palestynę znajdując oparcie w środowiskach niezadowolonych z władzy rzymskiej. Rzymianom udało się jednak z nimi rozprawić, w bitwie niedaleko Antiochii zginął dowodzący armią następca tronu, Pakoros. Nie usuwało to niebezpieczeństwa partyjskiego. Jego stała obecność tłumaczy inicjatywę Antoniusza, który zorganizował ekspedycję drogą północną przez Armenię ku Medii (34 r.). Jego ogromna armia (13, a może nawet 16 legionów, około 30 000 sojuszników i 10 000 jazdy) nie była w stanie niczego osiągnąć, a ciężkie warunki, w których przyszło jej działać (zimno, głód, marsz w wysokich górach), spowodowały olbrzymie straty. Nasiliły się też w ostatnich dziesięcioleciach istnienia republiki najazdy Arabów z pustyni, którzy wykorzystywali brak silnej władzy i silnej armii, aby miasta łupić a co więcej, poddawać je swojej władzy (o tym zjawisku była juz mowa wyżej, por. s. 269). Stabilizacja w państwie po zwycięstwie Oktawiana przyniosła Syrii niemal dwa wieki pokoju. Wojny z Partią toczyły się teraz poza jej terytorium: w Armenii i Górnej Mezopotamii. Tylko w 161 r. Panowie najechali na Syrię i musieli z niej szybko ustąpić. Pax tumana dała Syrii i ściśle z nią związanej Cylicji równinnej oraz Fenicji dobrobyt i rozwój gospodarczy. Była ona jednym z najbogatszych regionów całego imperium, o bardzo rozwiniętym rzemiośle, którego produkty wywożono na teren całego państwa rzymskiego. Handel świata śródziemnomorskiego ze Wschodem: Iranem, Arabią, Indiami a nawet (choć pośrednio) z Chinami odbywał się przede wszystkim za pośrednictwem miast tego regionu. Czerpały one z niego olbrzymie zyski. Uderzającym zjawiskiem, utrzymującym się przez cały okres cesarstwa, aż po czasy późnego antyku, była emigracja kupców i rzemieślników syryjskich osiedlających się w miastach odległego Zachodu. Ten prąd ludzki nie był bynajmniej efektem trudności gospodarczych na miejscu, odwrotnie -- towarzyszył ekspansji handlowej, był dowodem prężności miejskich środowisk, utwierdzał ich rolę w wymianie na 306 szczeblu śródziemnomorskim. Bibliografia Wykład historii politycznej dynastii Seleukidów idzie za relacją Willa w jego podręczniku (llistoire politique...). Znacznie mniej skorzystałam przy pisaniu tego rozdziału z syntezy Preaux (Le rnondo hellenistique...), dzieje Seleukidów s4 w niej wyraźnie potraktowane po macoszemu. Wzięłam pod uwagę to, co w nowym wydaniu VII tomu The Cambridge Anciem History napisał o tej dynastii D. Musti; uwzględniłam nową syntezę dziejów Iranu: The Cambridge History of Iran, t. Ilł: Tlu' Seleucid. Parthian and Sassanid Periods pod red. E. Yarshatera, Cambridge 1978. Prace monograficzne wykorzystane przeze mnie: B. Bar Kochva, The· Seleucid Arrnv. Oragrtisation nnd Tactics ln the Great Campaigne, Cambridge 1976; E. Bikerman, In.stitutions des Seleucides, Paris 1938; P. Briant, Rnis, trihut et pay.san.s, Paris 1982 (zbiór artykułów wcześniej juź publikowanych, przede wszystkim na temat stosunków gospodarczych i społecznych); G. M. Cohen, The Seleucid Colonies. Studies in FoundinR, Administration and OrRanisation, Cambridge 1978; tego?, Colonizatinn and Population Transfer in the Hellenis tic Wnrld (w:] ls~ypt and the Helleni.stic Workl, Louvain 1983, s. 63-74; G. Downey, The Historv of Antioch in Seriu /rom Se!cucu.s to the Arab Conquest, Princeton 1961; Hellenism in the Easl. The lnteraction o/Gre·ek and Non-Grc·ek C'iviliautions ,/iom Syria to Central A.s?a after Alexunder, Col. A. Kuhrt, S. Sherwinwhite, Berkeley and Los Angeles 1987 (zbiór studiów pisanych "od niegreckiej strony"); G. A. Koszclcnko, Griec=e.skij pol?.s na ellini.stic~e.skorn Wnstokie, Moskwa 1979; H. Krcissig, Wirt.schcrf~ und Ce.sell.schaft im Seleukidenreich, Berlin 1978; A. Meh3, Seloukos Nikalor und spin Roich, Louvain 1986; D. Musti, L.n stolo dei Seleucidi. Dina.stia· popoli, citta da Sek·uco l ad Antioco lll, Studi cla.ss ici e orienta!i l5 (1966), s. 60 - 197; G. Ch. Sarkisjan, Soc_valnaja rot klinopi.snoj notarialna-pravt~owoj.sistiemy w ellenistic~eskoj Wawilonii, "Eos", 48 (1957), s. 29-44; tego?, Griec~eskaja onoma.stika w Urukie (w:] Driewnij Wo.stok, t. 11, Jerewan 1976, s. 181 - 217; H. Schmid, Untersuchungen gur Geschlchte Antiochos der Grossen und seiner Zcit, Wiesbaden 1964; T. Zawadzki, Quelque.s remarque,s ,sur I'~tendue et 1'acroissement de·.s domaines des grande.s te·mple.s en Asie Mineure "Eos", 46 (1953/1954), s. 86-96; tego?, Z zagadnien .struktury agrarna-.spolec~nyj krajów rnafoa~jatvckich w epoce hellenizmu, Poznan 1952. Dla dziejów hellenizmu na terenie Iranu korzysta3am z odpowiednich rozdzia3ów w The CnmbridKe Historr o/ tron, t. Ill (autorstwa E. Bickermanna, E. Yarshatera, D. Schlurnbergcra); ksi1?ki D. Schlumbergera, L'Orieni lre!!eni.so. L'art grec et se.s horitiers don.s 1'A.sio non-moditeraneene, Paris 1970; M. A. R. Colledge, The Parthiuns, London 1967; tego? Grc·c·k and Non-Greck Inleractior7 in the Art nnd Architecture of the Hellenic Ea.st w cytowanej wy?ej ksi1?ce Helleni.sm in the L'ast, s. 134- 162. Przyjęłam rekonstrukcję dziejów politycznych Baktrii i Partii dokonaną przez J. Wolskiego w jego licznych artykułach (czytelnik znajdzie ich wykaz w bibliografii Vudernc·cum historyka staro~ytncj Crecji i Rymu, t. 1I, s. 218-220). VIII. Żydzi Stosunki etniczne w Palestynie Historia Żydów doby hellenistycznej nie jest tożsama z historią Palestyny: żydowska diaspora (termin grecki znaczący dosłownie "rozsianie", "roz- proszenie") sięgała od Kyreny po Babilonię i Azję Mniejszą. Jednak to, co w Palestynie się działo, było dla ich późniejszych losów decydujące i musi być dla naszego wykładu punktem wyjścia. Palestyna tej epoki nie była wyłącznie ziemią Źydów. Stanowili oni bezwzględną większość na terenie Judei, niewielkiej krainy o powierzchni około 600 km2 z centrum w Jerozolimie. Na pozostałych obszarach ludność żydowska była przemieszana, bądź nawet ustępowała całkowicie innym grupom etnicznym. Na wybrzeżu znajdowały się miasta zamieszkałe przez ludność semicką. Najważniejsze z nich to Akko, Dor, Askalon, Gaza. Ulegały one szybkiej hellenizacji i w czasach rzymskich będą one miały wyraźnie grecki charakter. Sąsiadami Judei byli Arabowie; najważniejsze grupy plemienne to Idumejczycy, Nabatejczycy, Ammonici. Mimo kulturowej bliskości i znacznej penetracji religii żydowskiej odczuwano silnie ich odrębność. Osobną grupę stanowili Samarytanie, schizmatycy, którzy oddzielili się od społeczności wyznawców Jahwe, w niejasnych dla nas okolicznościach, w okresie starszym od tego, który nas tu interesuje. Uznawali oni wyłącznie zalecenia Pięcioksięgu Mojżeszowego, mieli własne centrum kultowe na Górze Garizim. Stosunki między nimi a Żydami były przysłowiowo wrogie. Na terenie Galilei, nad Jeziorem Genezaret i na wschód od Jordanu, Żydzi byli liczni, ale obok nich żyły także inne grupy etniczne. Władcy hellenistyczni prowadzili w Palestynie (ale poza Judeą) działalność kolonizacyjną, która powiększała różnorodność etniczną kraju. Samaria i Geraza uznawały Perdikkasa za swego założyciela (to znaczy założyciela miasta o greckim charakterze, gdyż te ośrodki miejskie istniały już wcześniej); Pelta, Dion i kilka innych osad o nazwach macedońskich prawdopodobnie zawdzięczają swe powstanie Antygonowi I. Ptolemeusze w wieku III kontynuowali tę działalność umieszczając kolonistów w osadach o charakterze militarnym, ich zadaniem miało być 308 osłanianie Palestyny przed atakami Arabów z pustyni. i ~~ P m....~ I l / Ceza reja F ilipowa J V TRACHON . Akko Ptolemais lV Kafarnaum Betsaida ~ GALI LEJA ' J l.eneaaret Tyberiada \ .~G. Tabor y · ' Gadara y i O Skythopois ~` · Dion ~ - ~._ _ · Cezarefa / SAMARIA Pella Samana Gerasa · G. Ebal b Sichem · Oychar ~/ v Jafa ,~ r· · Modein · F ladel(ia Efraim Lidd a · · Jerycho Betaina ~ Emmaus · Jamnia Jerozolima ·· Betania J U D E J A Askalon Hebron ty · Macherus I ~ ' Gaza ' IDUMEJA 0 30 km 11. PALESTYNA Pochodzenie ludzi umieszczanych w takich ośrodkach bywało różn Spotykamy w nich Traków, Karyjczyków, a nazwa Skythopolis (dawne Beg Szean) wzięła się stąd, że (być może) osiedlono tu Scytów, żołnierzy ścią; niętych z północnych wybrzeży Morza Czarnego. Oczywiście znaleźli się i także Grecy z różnych stron greckiego świata. Pięć znanych nam palestyńskie polis wywodzi się z takich wojskowych osad: nadmorska Akko przemianow; na na Ptolemais, Filotheria na południowym brzegu Jeziora Genezare Filadelfia (poprzednio Rabbath Ammon) za Jordanem, Pella (później Beren ke) w dolinie Jordanu i Arsinoe o niepewnej lokalizacji. Nic nie wskazuje na to, by cała ta działalność kolonizacyjna napotyka na większe trudności wynikłe z kulturowej i religijnej odrębności osadników Różnorodność etniczna Palestyny znajdowała odbicie w różnorodnoś językowej. Dominującą pozycję miał aramejski, obok niego były w użyci także inne semickie języki. Hebrajski w tej epoce był przede wszystkie językiem kultury i pisma. Jednak aramejski byk nie tylko mową potoczn, powstawać zaczęła literatura w tym języku (w kanonie Biblii mamy dw utwory, w których pewne rozdziały zostały napisane po aramejsku: są 1 Księga Daniela i Ezdrasza). Szerzyła się także greka. To, że Palestyna była krajem biednym, wiedzą mniej więcej wszysc, w naszej historycznej świadomości solidnie zakorzenione jest przekonanie, tylko przybyłym z pustyni Żydom mogła się ona jawić jako kraina mlekiei i miodem płynąca. W rzeczywistości sprawa jest o wiele bardziej skon plikowana. Płaskowyż i góry położone w głębi kraju cierpią suszę i nie bardz nadają się do uprawy roślin. Nie brak jednak w Palestynie żyznych równi w dolinach i w pasie nadmorskim, a zielona Galilea może pretendować d biblijnego epitetu. Ostry kontrast między obszarami gęsto zaludnionymi-i inter sywnie uprawianymi a kamienistymi zboczami gór i suchym stepem miał islotr znaczenie dla stosunków społecznych i mentalności mieszkańców regionu. Warto pamiętać, że Judea była krainą stosunkowo odseparowaną o reszty świata, położoną z dala od dwóch ważnych szlaków komunikacyjnyc biegnących przez Palestynę: szlaku nadmorskiego i szlaku wewnętrzneg prowadzącego w głębi lądu od Petry do Damaszku. Ta geograficzna izolacj nie tłumaczy jeszcze izolacji kulturowej, na pewno natomiast ją utrwalała Źródła Dla dziejów hellenistycznej Palestyny dysponujemy dużym zespołem teksló literackich napisanych przez żydowskich autorów w celach jawnie apologetyc; nych. Ciągłej relacji o czasach hellenistycznych dostarcza nam wspomnian Józef Flawiusz (37 r. - pocz. II w. n.e.), autor Dawnej historii I~nac sięgającej aż po lata jego życia. Także w innym jego utworze, Wojn ~ydowskiej, znajduje się relacja (nieco krótsza) o okresie hellenistycznym. Poi źródłami biblijnymi Józef Flawiusz wykorzystał niezachowane prace Nikola< 310 sa z Damaszku (historyka "dworskiego" Heroda Wielkiego) i Strabona. Rewolcie Machabeuszy poświęcone są dwa utwory włączone w kanon 5eptuaginty zwane I i II Księgą Machabejską. Nie są one ze sobą związane, stanowią zupełnie niezależne od siebie przekazy o odmiennym charakterze. I Księga powstała w języku hebrajskim około roku 100, jej oryginalna wersja przepadła, ale nie ma to dla nas większego znaczenia, gdyż nie ma podstaw by wątpić w dokładność posiadanego przez nas przekładu greckiego. Relacja jej obejmuje historię buntu od początku do r. 135. II Księga Machabejska jest wyciągiem z obszerniejszego, niezachowanego dzieła żydowskiego autora Jazona z Kyreny piszącego po grecku; kończył on swe opowiadanie na r. 160. Utwór napisany został między 124 a 63 r. (zajęcie Judei przez Pompejusza). Oba utwory powstały więc w wiele lat po wydarzeniach, w odmiennych warunkach historycznych, u szczytu powodzenia hasmonejskiej dynastii. Reprezentują punkt widzenia tych Żydów, którzy brali udział w powstaniu. Poza tymi utworami historiograficznymi istnieje obfita literatura religijna. Mamy w niej utwory o charakterze apokaliptycznym (najważniejsza jest dla nas Księga Daniela powstała tuż przed śmiercią Antiocha IV, zawiera istotne informacje o stanie umysłów Żydów tych burzliwych lat). W zespole tekstów odkrytych w grotach nad Morzem Martwym znajdują się także dzieła powstałe w inte- resującym nas okresie i obrazujące głębokie religijne przemiany charakteryzujące nurt rygorystyczny, zrodzony właśnie u progu rewolty machabejskiej. Niestety nie mamy paralelnych do żydowskich relacji pisanych z greckiego punktu widzenia. Zaginęły odpowiednie ustępy z Polibiusza, przepadło dobre dzieło Posejdoniosa, a to, co z nich zaczerpnął Józef Flawiusz (i to nie wprost, a za pośrednictwem przede wszystkim Nikolaosa z Damaszku) zostało przytłumione przez jego prożydowskie źródła. Niemożność wysłuchania drugiej strony stwarza historykom bardzo poważne trudności. Do dziejów hellenistycznej Palestyny mamy pewną liczbę dokumentów (głównie rozporządzeń królewskich) zachowanych u Józefa Flawiusza i w Księgach Machabejskich. Niestety część z nich to oczywiste fałszerstwa mające uzasadnić żydowskie pretensje do określonych przywilejów. Ich obecność skłania wielu historyków do wątpienia w autentyczność wszystkich dokumentów, jest to niewątpliwie nieuzasadniony hiperkrytycyzm. Źródła literackie uzupełniane są przez greckie inskrypcje (niestety niezbyt liczne) a także greckie papirusy z III w. pochodzące z Egiptu, ale odnoszące się do działań ptolemejskiej administracji w Palestynie. Wreszcie Palestyna była (zwłaszcza w ostatnich latach) terenem intensywnych poszukiwań archeologicznych odsłaniających także niewielkie osady. Ich wyniki są zwłaszcza istotne dla waźkiego w historii tego kraju problemu stopnia hellenizacji jego mieszkańców. W sumie historycy Palestyny są w lepszej sytuacji od historyków innych, niegreckich ludów; są oni zwłaszcza w stanie odtworzyć dzieje polityczne żydowskiej społeczności w stopniu dość dokładnym. Jednak nasza dokumenta- cja jest jednostronna. Brak w niej wielu podstawowych informacji (o gospodar- ce, ustroju, stosunkach społecznych itp.), gdyż nie mieściły się one w polu zainteresowań autorów literackich tekstów, mamy za mało napisów i papiru sów, aby tę lukę wypełnić. 311 Inne źródło trudności tkwi w różnorodności etnicznej i polic Palestyny. Nasze teksty żydowskie z oczywistych powodów mówią wszystko o Judei, w jakim zaś stopniu ich informacje można rozciągać n tereny - nie jest całkowicie jasne. Wahania stąd wynikające zaciemniać niejednokrotnie wykład. Diaspora Palestynę w czasach hellenistycznych opuszczało bardzo wielu jej mieszki zaciągających się przede wszystkim do armii władców hellenistycznych c jących na tym terenie, w III w. Ptolemeuszów, później i w mniejszym s1 Seleukidów. Wykorzystywanie ludzkich zasobów tych obszarów dla militarnych miało dawne tradycje, jeszcze faraonowie posługiwali się ckimi najemnikami. Nam emigracja palestyńska kojarzy się tylko z Ż~ ale niesłusznie. Szukali poza swym krajem szczęścia także członkowie i semickich społeczności, jednak w przeciwieństwie do Żydów nie zostav~ sobie trwalszych śladów, asymilując się z wielką łatwością. Za emigracją o militarnym charakterze szła emigracja wyłącznie cy rzemieślnicy, kupcy, pasterze, nawet rolnicy opuszczali łatwo przeludn się Palestynę, znajdując lepsze warunki do życia na innych terenach. Zn część kierowała się zgodnie z tradycją i logiką politycznej sytuacji do E Powstająca w wyniku tych procesów diaspora, zwłaszcza zaś najliczr diaspora egipska, była z kolei źródłem dalszych kierujących się ku pć i zachodowi "rozproszeń". W drugiej połowie II w., wedle posiadanych nas źródeł istniały gminy żydowskie w Sykionie, Sparcie, na Delos, Rodos. Już w 139 r. nakazano w Rzymie wypędzenie Żydów, musieli w tym mieście stanowić liczną grupę. Najstarszą część diaspory stanowiły społeczności żydowskie Bab które pozostały w tym kraju po dekrecie Cyrusa pozwalającym Żydo powrót. Były one liczne, bogate i wpływowe, w późniejszej historii Ż odgrywać będą istotną rolę. Stosunki gospodarcze i społeczne w żydowskich społecznościach Palestyny Niewiele wiemy o stosunkach gospodarczych i społecznych żydowskich Palestyny. Pewne, że różnice majątkowe wśród ich członków były tu mr niż na innych obszarach hellenistycznego świata. Palestyna nigdy nie terenem wielkiej własności ziemskiej, natomiast charakteryzowała się sc pozycją chłopstwa. Zasięg użycia niewolniczej pracy w okresie, który zajmujemy, wzrósł, ale nie osiągnął on poziomu rozwiniętych ekonom społeczności wschodniego świata śródziemnomorskiego. W Palestynie istniała chora basilike --- ziemia należąca do k 3~g 312 i uprawiana przez zależnych rolników. Już sama działalność koloniza władców hellenistycznych, o której wspominałam wyżej, o tym świadczy, osadnicy bowiem musieli otrzymywać na własność działy ziemi, rzadko się zaś zdarzało, aby dawano im grunty poprzednio nie uprawiane. Dowód na to stanowi także treść greckiej inskrypcji znalezionej o kilka kilometrów od Skythopolis-Beth Szean. Zawiera ona listy do króla i od króla w sprawie przywilejów przyznanych posiadłościom pewnego wysokiego dostojnika, który był właścicielem kilku wsi, a także otrzymał od władcy (w tym wypadku od Antiocha III) inne wsie w postaci daru na czas nieokreślony. W tejże samej inskrypcji jest mowa o laoi -- chłopach zaleźnych, którzy na tej ziemi pracowali. Czy byli to Żydzi, czy też nieżydowscy mieszkańcy Palestyny, których nie brak było w pobliżu miejsca znalezienia dokumentu, będącego zapewne miejscem jego wystawienia (inskrypcje potrafią "podróżować", ale zdarza się to rzadko), tego niestety nie wiemy. Nic nie wskazuje na to, by ziemia królewska istniała także w Judei, jej specyficzny, uznany od perskich czasów, status raczej to wyklucza. Czy również nie było tam chłopów uzależnionych, w tym wypadku, od prywatnych właścicieli ziemi - - tego nie wiemy. Istotną rolę w ekonomice kraju odgrywał ruch pielgrzymkowy do Jerozolimy nasilający się zwłaszcza w okresie Paschy. Także datki przysyłane dla świątyni przez Żydów z diaspory przysparzały bogactwa krajowi. Elita żydowska składała się w większości z rodów kapłańskich obsłu gujących świątynię i ciągnących z tego niebagatelne korzyści materialne. Jednak w czasach hellenistycznych spotykamy i całkowicie niezależne od niej, bogate świeckie rodziny. Istotną rolę odgrywała, na przykład, rodzina Tobiadów pochodzenia ammonickiego, mająca za Jordanem solidną pozycję. Tak kapłańskie, jak i świeckie rodziny tworzące elitę były ze sobą silnie skłócone. Ostre walki toczyły się przede wszystkim o objęcie stanowiska najwyższego kapłana, którego uprawnienia, mimo istnienia towarzyszącej mu rady, były bardzo wielkie. Podlegał mu również pobór podatków w samej Judei (ale czy wszystkich?, tego nie jesteśmy pewni), wpłacał on władcom ustaloną z nimi kwotę z tego tytułu. Dawało mu to wielką siłę ekonomiczną, nie tylko mógł się bogacić na tych operacjach, ale obracał także ogromnymi kwotami pieniędzy, znaczną ilością zboża, wina, oliwy, które wprawdzie były przeznaczone dla władcy, ale przez czas pewien pozostawały w jego rękach i umożliwiały rozmaite spekulacje. Fakeje, na jakie dzieliła się elita, wciągały do swych wewnętrznych sporów wielkich zewnętrznego świata, gdyż szukały oparcia u Ptolemeuszów bądź Seleukidów i dostojników ich dworów. Walki toczone między dynastiami (a także później wewnątrz dynastii Seleukidów) sprzyjały takiej grze i ją, rzecz prosta, komplikowały. Czasy hellenistyczne niosły żydowskiej ludności Palestyny zaostrzenie społecznych różnic, łagodzonych poprzednio przez nakazy religii biorącej stronę biedniejszej części wyznawców Jahwe. Model życia dostatniego, jakiego dostarczały hellenistyczne dwory i greckie miasta, oddziaływał silnie na elitę kraju. Greckie pałace i domy zamożnych mieszkańców greckich miast, ozdabiające je freski, mozaiki, tkaniny, greckie przedmioty luksusu: szaty, 313 u li x - - w __ u i -IiT filo; u, n ~i. )u; ii: ; 1i -~,, 30. Rekonstrukcja pałacu hellenistycznego odkrytego w Iraq al-Amir połoźonego 0 20 km od Ammanu. Nosi on nazwę Qasr al-Abd. Rozmiary 37 na 78,50 m, wysokość 4 m. Zbudowano go z bloków kamiennych. Powstał w początku II w. z inicjatywy Hyrkana należącego do wpływowego rodu Tobiadów. Na parterze ulokowano pomieszczenia dla służby, sale dla straży i magazyny, na piętrze część rezydencjonalną. Typ budynku mieści się w tradycjach wschodnich, ale dekoracja jego ma wyraźnie grecki charakter. Zapewne tak się przedstawiały pałace bogatych rodzin żydowskich 314 panterę 31. Jedna z płaskorzeźb ozdabiających pałac Qasr al-Abd. Przedstawia naczynia, ozdoby (w nieco mniejszym juz stopniu grecki sposób ucztowania i spędzania czasu wolnego), stanowiły coraz bardziej normę dla tej grupy społecznej. Pragnienie osiągnięcia tego wszystkiego skłaniało jej członków do energiczniejszych działań gospodarczych, które prowadzić musiały nieuchronnie do większego wyzysku warstw uboższych. Rozwój obrotu pieniężnego (w czasach poprzednich odgrywał on bardzo ograniczoną rolę) niósł z sobą nowy sposób gospodarowania i nowe możliwości powiększania majątku, ale nie wszyscy potrafili i nie wszyscy mogli się do niego dostosować. Z obserwacji innych społeczności przeżywających analogiczny przełom (choćby Egiptu) wiemy, że był to zawsze zabieg bolesny. Emigracja prowadziła wprawdzie do łagodzenia skutków procesu dyferencjacji, oddalając tych, którzy z racji swej energii i ruchliwości mogli organizować opór, ale nie usuwała źródła napięć. Stąd Palestyna zaznała w naszym okresie ruchów społecznego protestu o większym nasileniu niż ten, z którym spotykamy się na innych obszarach. Wydawać się to może paradoksalne, gdyż obiektywnie różnice majątkowe ciągle były w tym kraju mniejsze niż w otaczających go obszarach; dla konfliktów społecznych jednak ważniejsze jest przekonanie, iż zmiany zwiększały dokuczliwość sytuacji, niż stan obiektywny. Ruchy te zresztą nigdy w czasach nas interesujących nie miały wyłącznie społecznego charakteru, łączyły się natomiast z rewoltą o religijnym obliczu. Polityka obcych władców wobec Judei Za czasów tolerancyjnych rządów perskich Judea stanowiła osobny organizm polityczny, w którym wprawdzie Wielki Król miał swego namiestnika i zbierak podatki, ale ludność cieszyła się daleko posuniętą autonomią. Od 445 r. Tora stanowiła uznane prawo dla Żydów, nie tylko tych, którzy żyli w Judei. Świątynia jerozolimska otrzymywała od władcy subwencję stanowiącą, obok ofiar wiernych, podstawę jej ekonomicznego bytu (inaczej niż w wielu innych krajach Wschodu, świątynia nie miała własnej ziemi). Władcy także w inny sposób manifestowali cześć dla żydowskiego Boga: pomogli odbudować świątynię, składali w niej dary. W oczach Wielkiego Króla Judea była zapewne jednym z tylu podległych imu państw świątynnych, rządzonych przez kapłanów zgodnie ze starymi bbyczajami. Ten stan rzeczy zachowany został i w dobie hellenistycznej. Królowie, czy byli nimi Ptolemeusze panujący nad tymi ziemiami do końca III w., czy później rządzący Seleukidzi, zbierali rozliczne podatki, część z nich przeznaczali na potrzeby świątyni, osadzali w różnych miejscach swe oddziały wojskowe, ale sprawy wewnętrzne zostawiali najwyższemu kapłanowi (obsada tego stanowiska wymagała jednak potwierdzenia ze strony króla), towarzyszyła mu rada (sanhedryn) złożona z kapłanów, przedstawicieli arystokracji i "uczonych w Piśmie". Nie wydaje się, aby pierwsze półtora wieku czasów hellenistycznych spowodowało pojawienie się w Palestynie nienawiści do obcych władców, w każdym razie brak jest jej śladów w posiadanych przez nas źródłach. 315 r Choć nie mamy szczegółowych informacji o ptolemejskiej administracji Palestyny, jest rzeczą wielce prawdopodobną, że w porównaniu z administracją perską była ona bardziej sprężysta i głębiej ingerowała w miejscowe stosunki naruszając tradycyjny nurt życia. Ptolemeusze zwłaszcza, wprowadzili na te tereny nieznany poprzednio system poboru podatków obowiązujący w Egipcie, a polegający na ich dzierżawie. Telonai -- dzierżawcy podatków (w polskich przekładach Biblii tradycyjnie a niesłusznie nazywani celnikami) będą odtąd aż po czasy rzymskie tą częścią aparatu władzy, z którą przeciętni mieszkańcy kraju mieli najczęściej do czynienia i która stała się w ich oczach niemal symbolem państwa. Dzierżawa podatków otwarta była dla wszystkich, którzy mieli odpowiednie środki pieniężne i umieli opanować specyficzne reguły operacji finansowych. Brali w nich udział także i Źydzi. Otwierało to im drogę do wzbogacenia się kosztem własnych rodaków. Trudno jest powiedzieć, czy w sumie obciążenie fiskalne w porównaniu z czasami perskimi wzrosło, czy się zmniejszyło. Znając skuteczność ptolemej- skiego działania, a jednocześnie wielką zachłanność egipskiego fiskusa bez- pieczniej jest opowiedzieć się za tą pierwszą ewentualnością. Religijne źródła konfliktów w Palestynie Religii żydowskiej poświęcę sporo miejsca w dalszym ciągu tego rozdziału. Pewne jednak podstawowe dla niej sprawy muszą być omówione już teraz, gdyż inaczej czytelnik, nie mający dostatecznej sumy wiadomości o wierzeniach Izraela, nie byłby w stanie zrozumieć specyficznej logiki dziejów Palestyny. Dwie cechy charakterystyczne religii żydowskiej będą dla nas tu najważniejsze: jej monoteistyczny charakter i istnienie świętej Księgi. Konsekwentny monoteizm Żydów, zjawisko w tej epoce nie mające w starożytnym świecie analogii, odcinał ich od wszelkich innych wierzeń i kultów. Bóg Izraela był pojmowany jako Bóg jedyny, nie tolerujący odstępstwa w żadnej formie (Pismo Święte nieraz nazywa Jahwe Bogiem zazdrosnym), karał on wybrany przez siebie lud za grzech zdrady, nagradzał zaś go za wierność. Żydzi nie mogli więc nie tylko uczestniczyć w tak charakterystycznym dla świata hellenistycznego procesie tworzenia religii synkretystycznych w wyniku mieszania się kultów i wierzeń o różnym pochodzeniu, ale nie powinni brać udziału razem z przedstawicielami innych ludów w tych aktach życia publicznego i prywatnego, które miały religijne zabarwienie (czy mówiąc uczeniej, religijny aspekt). Jeśli pamiętać będziemy, że sfera życia religijnego nie była od innych oddzielona w sposób wyraźny, zrozumiemy, iż monoteizm żydowski wymagał od wiernych daleko posuniętej izolacji od świata nieżydowskiego. Podstawą żydowskiej wiary i żydowskiego sposobu życia jest przekonanie, iż Bóg podyktował Żydom warunki, na których zawarł z nimi przymierze. Zawarte są one w świętej Księdze, a dokładniej w tych pięciu księgach, których 316 autorstwo tradycja (niesłusznie, ale o to mniejsza) przypisywała Mojżeszowi. Znajdowały się w nich przepisy określające w sposób szczegółowy nie tylko kult (sposób składania ofiar, rodzaj świąt, sposób rekrutowania kapłanów i ich funkcje, miejsce sprawowania kultu itd.), ale i rozmaite dziedziny życia zbiorowego i jednostkowego. Przestrzeganie tego, co w Pięcioksięgu jest zawarte, stanowi podstawowy i niezmienialny obowiązek każdego członka Narodu Wybranego, zaś odstępstwo od tego powoduje gniew Jahwe, który może się obrócić nie tylko przeciwko danemu człowiekowi, ale i całej społeczności. Odrzucenie boskich nakazów jest bowiem pojmowane jako apostazja, wyrzeczenie się religii. Przepisy zawarte w Pięcioksięgu nie mogły objąć wszelkich przejawów życia; zmieniające się warunki, nowe, nieprzewidywalne sytuacje wymagały osobnych ustaleń. Dochodzono do nich w drodze interpretacji nakazów już istniejących. W ten sposób tworzyła się tradycja zawierająca nowe przepisy, mnożące się nieustannie zgodnie z logiką prawa kazuistycznego, a więc takiego, które rozpatruje poszczególne przypadki, a nie zajmuje się ustalaniem zasad ogólnych. Religijny autorytet tej tradycji był mniejszy od Pięcioksięgu, stanowiącego zapis słów Boga, jednak powszechnie traktowano ją z wielkim szacunkiem, widziano w niej część Prawa - Tory. O ile nie mogło być dyskusji na temat przepisów Pięcioksięgu, to wobec tradycji Żydzi mogli zachowywać większą swobodę, a jej granice były w oczywisty sposób płynne, zależały od rodzaju nakazu, osobistej gorliwości religijnej, stopnia znajomości Prawa (rzecz bynajmniej niebłaha, biorąc pod uwagę rozległość i stopień skomplikowania komentarzy do Pięcioksięgu). Życie wprowadzało tu w sposób naturalny pewne korekty, zwłaszcza w społe- cznościach diaspory, które nie mogły w sposób bezwzględny przestrzegać zasady izolacji, łatwiej ją było realizować w niemal wyłącznie żydowskiej Judei. Już sam fakt emigracji, służba w armiach hellenistycznych władców świadczyły wyraźnie, iż bardzo wielu Żydów traktowało tradycję (a może nie tylko tradycję) selektywnie. Studiując historię hellenistycznych społeczności żydowskich warto pamiętać, że były one o wiele bardziej otwarte na zewnętrzne wpływy niż gminy od ',, czasów późnej starożytności, gdy prześladowania ze strony chrześcijańskiego państwa i chrześcijańskiego tłumu przyczynią się do utrwalenia nieufnej izolacji jako jedynej szansy przetrwania. Od pokoleń gorliwi wyznawcy Jahwe wznosili bariery, które chronić miały ich społeczności przed obcymi wpływami niosącymi ze sobą apostazję. Prawo 'I było podstawowym narzędziem tej walki. Stopień gorliwości religijnej mierzyło się przede wszystkim stopniem skrupulatnego jego przestrzegania, a wszelka swoboda w tej materii mogła być traktowana jako objaw zdrady. Płynność granic między zachowaniami dopuszczalnymi a niedopuszczalnymi stwarzała szanse tym, którzy chcieli otwarcia ku nieżydowskiemu światu, ale byka i źródłem napięć prowadzących ku namiętnym sporom i oskarżeniom o niedo- skonałą pobożność. Sytuacja, w której znalazła się Palestyna powiększała pokusę, czy więcej, potrzebę zacieśnienia więzów z nieżydowskimi ludami. Rodziła też religijny niepokój i podejrzliwość. 317 Proces hellenizacji Żydów Żydzi, i to nie tylko ci, którzy znaleźli się w diasporze, ale i ci, którzy żyli na terenie najbardziej żydowskiej Judei, mimo religijnych barier, o których była mowa, nie uniknęli tego, co charakteryzowało wszystkie wschodnie społeczno- ści, z którymi mieliśmy do czynienia: fascynacji kulturą grecką. Jej rozmiary, stopień intensywności, natężenie w czasie i w przestrzeni nie są łatwe do oceny, gdyż źródła przez nas posiadane wyszły ze środowiska, które do hellenizacji miało stosunek wrogi i które, co ważniejsze, zwyciężyło odmiennie myślących przeciwników. Teksty będące w naszych rękach nie mogą więc dać obiektywnego obrazu siły oddziaływania kultury greckiej. Do dyskusji wokół zasięgu jej wpływów wśród Żydów wrócę w osobnym paragrafie. Dla potrzeb mojego wykładu w tym miejscu wystarczy powiedzieć, że nawet jeśli temu procesowi zakreślimy najciaśniejszą z możliwych granic, pozostanie on oczywistym faktem. Hellenizacja dotykała (podobnie jak w innych wschodnich społecznościach) przede wszystkim elitę, która zachowując (w swym przekonaniu) wierność Jahwe, pragnęła zbliżyć się do sposobu życia elit greckich miast i dworów królewskich. Dokładniej: hellenizacja objęła jedynie część elity. Rozbieżność postaw wewnątrz tej grupy społecznej będzie miała podstawowe znaczenie dla przyszłej historii Żydów, gdyż trwanie części wiodących rodzin przy starych obyczajach dostarczało warstwom niższym, mniej wrażliwym na uroki kultury helleńskiej, siły przewodzącej w ich walce. Właśnie ten podział w łonie warstwy rządzącej jest jednym z czynników stanowiących o oryginalności Judei, w innych wschodnich społecznościach (poza samą Persydą) postawa elit wobec kultury greckiej była o wiele bardziej jednolita. Nowe warunki rodziły, jak widzieliśmy, nie tylko pragnienia, ale i środki ich urzeczywistnienia. Żydzi mieli otwartą drogę do bogacenia się i zdobywania wpływów przede wszystkim poprzez uczestnictwo w aparacie fiskalnym, w mniejszym stopniu poprzez służbę w armii. Także operacje finansowe i intensyfikujący się handel z otaczającym światem, mogły prowadzić ku szybkiemu powiększeniu majątku. W nieporównywalnie mniejszym stopniu kultura grecka mogła być atrakcyjna dla warstw niższych. Pogoń za bogactwem prowadziła do osłabienia tych więzi solidarności, które poprzednie pokolenia były w stanie stworzyć. Naśladownictwo obyczajów greckich niosło więc nie tylko obcość, ale i wzmo- żony ucisk. Jednak analiza wydarzeń w toku rewolty Machabeuszy świadczy, że obok rodzin arystokratycznych także i inne grupy, prawdopodobnie przynajmniej część kupców i rzemieślników, ulegały wpływom greckim. Trudno sobie zwłaszcza wyobrazić, aby filhelleńskie elity mogły ryzykować manifestowanie swoich preferencji w całkowitej społecznej próżni, przy tak silnych więzach religijnych, które powinny ich od tego odwodzić. Warunkiem podstawowym otwierającym dostęp do greckiego świata było opanowanie języka. Najłatwiej było sforsować tę barierę Żydom z diaspory, 318 w której o osobisty kontakt z ludźmi mówiącymi po grecku było nietrudno, niż w Palestynie, a jeszcze trudniej w samej Judei, ale i na jej obszarze śledzić możemy postępy języka greckiego. Uczyć się go musieli wszyscy ci, którzy chcieli robić karierę w ramach aparatu państwowego lub mieli z nim często do czynienia. Wprawdzie zarówno Ptolemeusze, jak Seleukidzi nie narzucili w sposób bezwzględny greki jako języka urzędowego na niższym i średnim szczeblu administracji, jednak opanowanie języka panów powiększało perspektywy powodzenia ambitnych tubylców, gdyż ułatwiało kontakt z podejmującymi decyzje wyższymi urzęd- nikami, a ci jako Grecy nie mieli zwyczaju uczyć się miejscowych języków. Greka była potrzebna również w kontakcie z gminami diaspory, które hellenizowały się bardzo szybko. Wreszcie handel, w którym zhellenizowane miasta wybrzeża miały tak ważną rolę, nie dawał szans ludziom nie umiejącym się porozumieć po grecku. Miejsca, jakie w życiu społecznym Żydów zajęła greka, nie była w stanie zmniejszyć nawet rewolta machabejska. Bylibyśmy w błędzie, gdybyśmy sądzili, że wykształcenie greckie było traktowane wyłącznie instrumentalnie, tylko jako środek ułatwiający dostęp do kręgów podejmujących decyzje. Było ono także atrakcyjne samo w sobie, a bogactwo greckiej kultury fascynowalo wielu Żydów. Żywili oni przekonanie, iż przyjęcie części jej dorobku nie będzie stało w sprzeczności z nakazami Prawa. Grecy odkryli Żydów dopiero po wyprawach Aleksandra Wielkiego, ale zainteresowanie nimi nie sięgnęło głęboko (w moim dotychczasowym wykładzie jest aż nadto dowodów na grecką obojętność wobec obcego sobie świata). W końcu IV w. powstało pierwsze greckie dzieło, które szerzej o Żydach mówiło. Napisał je Hekatajos z Abdery idealizujący wyznawców Jahwe, przedstawiający ich jako lud filozofów czczących Boga bezosobowego, kosmicznego, wzniosłego i uznającego władzę kapłanów jako strażników prawa i obyczajów. Jest to pierwsze (a bynajmniej nie ostatnie, będę o tym pisać w dalszym ciągu tego rozdziału) świadectwo fascynacji monoteizmem żydowskim. W późniejszej literaturze greckiej znajdziemy i inne reakcje wrogie, wyśmiewające obyczaje Źydów i oskarżające ich o nienawiść do rodzaju ludzkiego. W II w. Mnaseas mówi o kulcie osła w świątyni jerozolimskiej, w tym samym czasie pojawia się oskarżenie o składanie Jahwe w ofierze cudzoziemców. Był to efekt rosnącej w miastach greckich fali niechęci i zniecierpliwienia wobec żydowskiego izolacjonizmu. Oskarżano także Żydów o ateizm, do czego Greków upoważniała nie tylko ich odmowa uczestnictwa w kulcie nieżydowskim, ale i traktowanie wszelkich bogów poza Jahwe jako bogów fałszywych. Wydaje się, że z dwóch zarzutów: ateizmu i mizantropizmu, ten drugi był ważniejszy. Monoteizm forsował sobie od dawna drogę w umysłach Greków (filozofowie do tego się walnie przyczyniali), natomiast w oczach helleńskiego świata nic nie uzasadniało żydowskich obyczajów. Niechęć do Żydów, choć rozpowszechniona, poza Palestyną i jej obrzeżami, a także, dla powodów szczególnych Aleksandrią w Egipcie, nie osiągnęła tego natężenia, które przybierze w czasach rzymskich. 319 Ze strony greckiej liczyć się więc musimy z ignorancją i brakiem chęci do rozumienia z gruntu odmiennej mentalności. Jeśli taka postawa była właściwa królewskim urzędnikom działającym w Palestynie lub rozstrzygającym o jej losach, to nietrudno przewidzieć, że ich błędne decyzje nie zawsze będą wynikać ze złej woli, ale równie często z braku elementarnego rozeznania. Początek seleukidzkiego panowania W 200 r. Antioch III zajął definitywnie Palestynę. Znalazł on w Judei zwolenników, którzy go aktywnie poparli. Zbyt słabo znamy wydarzenia ostatniej fazy ptolemejskiego panowania, aby zrozumieć jak doszło do uformowania tej grupy, czy miało miejsce pogorszenie warunków, czy też były to zwykłe fakcyjne rywalizacje wewnątrz elity żydowskiej, tak bardzo dla niej charakterystyczne. Józef Flawiusz zachował nam tekst listu skierowanego przez Antiocha do swego podwładnego na tym obszarze i określającego nowy status Judei: "Król Antioch pozdrawia Ptolemeusza. Ponieważ Judęjczycy, gdy tylko wkroczyliśmy do ich kraju, skwapliwie okazali gotowość do sfużeniu nam, a w swoim mieście zgotowali nam wspaniale przyjęcie, wyszli z radą .starszych na nucze .spotkanie, dali obfite zaopatrzenie naszym wojownikom i sloniom i pomogli nam wygnać zalogę egipską z twierdzy - postanowiliśmy, jak przystoi odwdzi~czyć się im za te przy.slugi, podźwignąć z gruzów miasto skolatane losami wojny i na nowo je zaludnić, sprowadzając uchodźców, którzy rozpierzchli .się na wszystkie .strony. Przede wszystkim,jednak, bacząc na ich pobożność, po.stanowiliśmy udzielić im na potrzeby obrzędów zasilek skladający sil ze zwierząt ofiarnych, wina, oliwy i kadzidla na sumy dwudziestu tysięcy, sztuk srebrem oraz [tu brak liczby] artab mąki sakralnej wedlug ich ojczystego prawa, tysiąca czterystu sześćdziesięciu medimnów pszenicy i trzystu siedemdziesi~ciu pięciu meclimnów soli. Jest wolą moją, by uiszczono im te dobra, jako rozkazalem, i aby doprowadzono do końca prace przy świątyni, nie pomijając ani krużganków, ani żadnych innych czyści, które należaloby zbudować. Budulec drzewny należy sprowadzać z samej Judei oraz od innych ludów i z Libanu -- hez żadnego cla. To samo dotyczy wszelkich innych materialów potrzebnych do jak najwspanialszego odbudowania .świątyń. Wszyscy czlonkowie tego narodu niechaj się rządzą wedlug swych praw ojczystych, a rada starszych, kaplani, pisarze .świątyni mają być uwolnieni od podatku poglównego, podatku koronnego i podatku od soli, którv teraz glacą. Aby zaś przyśpieszyć zaludnienie miasta, przyznaję obecnym mieszkańcom, jak i tym, którzy wrócą przed miesiącem Hyperberetajo.s, wolność od podatków na trzy lata. Również po uplywie tego czasu uwolnimy ich od trzeciej części podatków, aby wyrównać im straty, jakie ponieśli. A co sig tyczy ludzi porwanych z miasta, którzy są teraz niewolnikami, wszystkich wypuszczamy na wolność, zarówno ich samych jak i dzieci, które im .się urodzily, oraz nakazujemy aby zwrócono im ich posiadlości" (Dawne dzieje Izraela, 12, 3, 320 3 tłum. Z. Kubiak). Tekst ten przez bardzo wielu starszych badaczy podejrzewany był o nieautentyczność (Józef Flawiusz, jak już wspominałam, cytuje wiele falsyfikatów). Jednak dziś, w efekcie prac E. Bickermanna, na ogół te wątpliwości zostały usunięte. Z listu króla wynika, że Judea zachowuje status taki, jakim cieszyła się za czasów perskich i ptolemejskich, mając zagwaran- towaną nienaruszalność praw i obyczajów. Król przejmując władzę nad krajem przejmuje także zwykłe obowiązki monarchów w sferze religijnej. Oczekuje się od niego pokrywania wydatków bieżących na kult i wznoszenia budynków świątynnych. Na razie nic nie wskazuje, aby ten stan rzeczy miał ulec zmianom. Konflikt wybucha dopiero za panowania Antiocha IV i początek jego przypada na r. 175. Przypomnę tutaj, że ogólna sytuacja państwa Seleukidów, zwłaszcza stan jego finansów, uległy znacznemu pogorszeniu. Antioch III po przegranej wojnie z Rzymem został zmuszony do zapłacenia gigantycznej kontrybucji rozłożonej na wiele lat i ciążącej fatalnie na ekonomice jego państwa (por. s. 261). I on i jego następcy musieli się wycofać z wielu nadanych poprzednio przywilejów, a nacisk fiskalny na poddanych wzrósł zdecydowanie. Kryzys w stosunkach między Seleukidami a Żydami miał jednak swoje źródło nie tyle w trudnościach dynastii co w wydarzeniach wewnątrz społeczności żydowskiej. Szef jednej z rywalizujących ze sobą o władzę grup, Jeszua, który, rzecz wysoce dla jego postawy wobec kultury greckiej znamienna, zmienił swe imię na greckie, Jazon, chcąc otrzymać od Antiocha IV stanowisko najwyższego kapłana, zaproponował mu nie tylko bardzo wysoki trybut i dodatkowe opłaty (razem fantastyczną kwotę 590 talentów), ale poprosił władcę o zezwolenie na otwarcie w Jerozolimie gimnazjonu i efebii oraz o zapisanie mieszkańców Jerozolimy jako Antiocheńczyków (II Mch. 4,9). Nie jest zupełnie jasne, jak należy rozumieć tę drugą prośbę. Istnieją dwa możliwe wyjaśnienia: 1. utworzenie w Jerozolimie, obok państwa świątynnego, osobnego organizmu politycznego typu politeuma, znanego nam z innych obszarów (por. s. 421). Grupowałoby ono zhellenizowanych Żydów, a także tych nielicznych Greków, którzy byli osiedleni w Jerozolimie i okolicach; 2. utworzenie w Jerozolimie polis o nazwie Antiochia, prawa obywatelskie otrzymałaby wtedy ta sama grupa zhellenizowanych Żydów i Greków, pozostała ludność miasta, a także Judei, tworzyłaby stan niższy, "mieszkańców", w stosunku do obywateli upośledzony. Oba poglądy mają wśród historyków swych zwolenników, gdyż brak nam jest decydujących argumentów. Osobiście przekonuje mnie argumentacja Ed. Willa i C. Orrieux zwracająca uwagę na terminologię: II Księga Machabejska mówi o Antiocheńczykach, a to zakłada istnienie polis, członkowie politeuma, sądząc z przypadków analogicznych, nosiliby miano członków politeuma Judejczyków. Jasny jest sens powołania do życia gimnazjonu i efebii (czyli grupy młodzieńców na progu ich dojrzałego życia, o sensie tego terminu będzie dalej mowa, por. s. 437). Hellenizujący się Żydzi zdawali sobie sprawę z tego, że nie będą mogli stać się Grekami bez dostępu do tej, podstawowej w procesie kształcenia wedle greckiego modelu instytucji. Znamienne, że autor II Księgi 321 21 Historia starosytnych Greków t. III Machabejskiej wymienia ten fakt na pierwszym miejscu, przed utworzeniem polis; i dla niego gimnazjon jest kwintesencją greckiej cywilizacji, stąd czymś w najwyższym stopniu gorszącym i obrażającym Jahwe. Reforma przeprowadzona przez Jazona nie dotykała w niczym świątyni, nie miała w oczach jego zwolenników charakteru religijnego. Zhellenizowani Żydzi nie atakowali Prawa w takiej postaci, w jakiej zawarte było ono w Pięcioksięgu, korzystali raczej z luk w nim występujących (któż mógł przewidzieć pokusę zbudowania gimnazjonu?); prawdopodobnie gotowi byli puścić w niepamięć, ale bez niepotrzebnej ostentacji, niektóre kłopotliwe dla nich przepisy mojżeszowe. Posiadanie obywatelstwa Antiochii (lub przynależność do politeuma), uczęszczanie do gimnazjonu miało na celu zbliżenie się do greckiego sposobu życia. Mówi o tym w sposób jasny autor I Księgi Machabejskiej: W tym to czasie wystąpili spośród Izraela synowie wiarolomni, którzy podburzyli wielu ludzi mówiąc: Pójdźmy zawrzeć przymierze z narodami, które mieszkajci wokól nas, wiele zlego spotkalo nas bowiem od tego czasu, kiedyśmy sil od nich oddalili (I, 11). Działania Jazona wywołały ruch sprzeciwu w Judei (i zapewne wśród Żydów palestyńskich poza Judeą) uaktywniający wszystkie te środowiska, które były wrogie wpływom greckim i broniły tradycyjnego sposobu życia. Szczególną w nich rolę odegrała grupa związanych ze świątynią pisarzy, egzegetów prawa (o nich będę mówiła dalej, patrz s. 338), którzy w watce o czystość religii upowszechniali wśród ludu wykształcenie religijne. Istotę jego stanowiła interpretacja Prawa. Żydzi z diaspory mieli do całej sprawy o wiele bardziej tolerancyjne stanowisko, jednak w konflikcie, który wkrótce wybuchnie ich postawa, rzecz jasna, nie miała większego znaczenia. Antioch IV a Żydzi Do otwartego kryzysu doszło w 169 r, Wydarzenia w Judei były ściśle związane z losami wyprawy Antiocha IV przeciwko Egiptowi. Wracając do Antiochii po pierwszej fazie wojny król wkroczył do Jerozolimy i przywłaszczył sobie jakąś część skarbu świątynnego tytułem zaległości w płaceniu trybutu (rzeczywiście takie miały miejsce). Jego akt nie miał w tym momencie żadnego głębszego podłoźa religijnego ani politycznego, król po prostu potrzebował pieniędzy. Na razie działania króla nie spowodowały reakcji ze strony Żydów, gdyż mieli oni przed oczyma potęgę seleukidzkiego wojska i nie ośmielali się otwarcie wyrażać swoich uczuć. Inaczej rzeczy się miały w r. 168/7, po drugiej egipskiej kampanii, zakończonej dla Antiocha fatalnie rzymską interwencją w obronie Ptolemeuszów (por. s. 206). Zrobiło to ogromne wrażenie na całym Wschodzie i poderwało autorytet władcy. W Judei ponadto rozeszły się wieści o śmierci króla. W Jerozolimie rozpoczęła się otwarta rebelia o szerokim społecznym zasięgu. Antioch powracający na północ złupił Jerozolimę i przy 322 wrócił władzę tej grupie, która poprzednio ją sprawowała, a którą próbowano w toku rewolty usunąć. Po jego odejściu niepokoje odżyły i król został zmuszony do ponownej akcji zbrojnej. Tym razem (jesteśmy w r. 167) interwencje królewskie sięgnęły głębiej. Zburzono mury miasta, aby uniemożliwić rebelie na przyszłość, wzniesiono na jego obszarze twierdzę określaną mianem Akra i osadzono w niej garnizon złożony z obcych najemników. Zmieniało to sytuację w Jerozolimie w sposób decydujący. Seleukidzi zyskiwali dla siebie solidny punkt oparcia. Żydzi długo będą walczyć o likwidację Akry, nastąpi to dopiero w 141 r. Uległa zmianie struktura polityczna Jerozolimy. Akra dostarczyła oparcia I polis, jej obywatelami byli żołnierze seleukidzkiego garnizonu, Grecy i inni I zamożni nieżydowscy mieszkańcy miasta oraz, co bardzo ważne, grupa sympatyków hellenizmu wśród Żydów lub po prostu żydowskich oportunistów. Nie jest dla nas jasne, jaki był stosunek tej polis do tworu, który został powołany do życia w 175 r. W każdym razie ową polis rządził przedstawiciel króla. W obliczu stałego zagrożenia nie mogło być mowy o zachowywaniu pozorów autonomii. Królewskie działania dotknęły świątynię. I Księga Machabejska tak o tych sprawach pisze: "W dniu piętnastym miesiąca Kislew sto czterdziestego picitego roku na oltarzu calopalenia zbudowano ohydę spustoszenia, cz w okolicznych miastach judzkich pobudowano także oparze - ofiary kadzielne skladano nawet przed drzwiami domów i na ulicach" (1, 54 - 55). W Księdze Daniela, utworze powstałym między rokiem 167 a 164 p.n.e. na ten sam temat znajdziemy następującą wzmiankę: "Wojsko jego [tj. Antiocha IV] wystąpi, by zbezcześcić świątynię-twierdzę, wstrzymają stak~ ofiarę i uczynią tam ohydę spustoszenia". Przekaz II Księgi Machabejskiej jest nieco odmienny: "Niedlugo potem król, podal pewnego starca z Aten, aby zmuszal Żydów do odstępowania od praw ojczystych i do tego, aby nie postępowali wedle praw Bożych, ale aby zbezcześcili zarówno Świątynię w Jerozolimie, którą mieli oddać Zeusowi Olimpijskiemu, jak i tę na Garizim, którą mieszkańcy tego miejsca mieli oddać Zeusowi Kseniosowi. Napór niegodziwości byl ciężki i trudny do wytrzymania dla wszystkich. Świątynia byla pelna rozpusty i uczt, na których poganie zabawiali się z nierządnicami, a na świętych dziedzińcach zbliżali sig do kobiet, ponadto zaś jeszcze do wnętrza świątyni wnosili to, czego się nie godzi. Oparz był pokryty ofiarami niedopuszczanymi przez Prawo i niegodziwymi" (6, 2 - 5). Nie jest wcale łatwo ustalić na czym polegało zbezczeszczenie świątyni. Tekst oryginalny zawiera grecki termin bdelygma oznaczający coś budzącego zarazem najwyższy wstręt i zgrozę, "abominację". W rachubę wchodzą dwa możliwe wyjaśnienia czym owo bdelygma być by mogło. Jedno z nich, dość szeroko przyjęte, zakłada, że Antioch ustawił w świątyni posąg kultowy, umieszczenie jego byłoby zgodne z religijną mentalnością świata pogańskiego, dla którego statua była zawsze miejscem, gdzie w sposób szczególny skupiała się obecność boskiej siły czczonej w danym sanktuarium.a Wzmianka II Księgi Machabejskiej o poświęceniu świątyni Zeusowi Olimpijskiemu zdaje się potwierdzać takie wyjaśnienie. Druga hipoteza, której autorem był wielokroć cytowany E. Bickermann zwraca uwagę na to, że bdelygma miała się znajdować epi thysiasterion: na 323 ołtarzu (a nie "w świątyni"), podejrzewać więc można, że nie mamy do czynienia z posągiem, lecz świętym kamieniem, betylem, będącym zarazem miejscem kultu (ołtarzem) jak jego przedmiotem, jak to się działo często w kręgu religijnym obszarów syryjsko-fenickich. Charakterystyczna była także dla nich prostytucja sakralna, która tak gorszy autora II Księgi Machabejskiej. W każdym razie ze świątyni jerozolimskiej usunięto kult Jahwe, który nie mógł wszak współistnieć razem z kultem bóstw pogańskich, wszystko jedno czy , greckich czy syryjsko- fenickich. Jednocześnie Antioch zaatakował jeszcze w inny sposób religię żydowską. Nakazał on porzucenie Tory, niszczenie jej egzemplarzy, zabronił święcenia szabatu, obrzezania, przestrzegania alimentarnych tabu. Jednocześnie mocą królewskiego edyktu Żydzi zostali zmuszeni do aktywnego udziału w kulcie pogańskim. Razem z królewskim edyktem zwalczającym religię żydowską wydane zostały rozporządzenia powiększające wymiar podatków płaconych przez Żydów. Rewolta, która następnie wybuchła w Judei miała wobec tego podwójny charakter: religijny i ekonomiczny; manifestowano przywiązanie do religii przodków i nienawiść do porządku, który obciążył mieszkańców Judei nieznośnymi ciężarami. Bynajmniej nie wszyscy mieszkańcy Judei zareagowali jednakowo. Autor I Księgi Machabejskiej przyznaje to, że "Spomiędzy narodu wielu przylączylo się do nich - mianowicie wszyscy ci, którzy odpadli od Prawa. Oni to wiele zlego dokonali w kraju" (I, 52). Na ulicach miast i przed drzwiami domów składano ofiary z kadzidła. W wielu rodzinach nie dokonywano obrzezania niemowląt. Istnienie środowiska, które rozporządzenia królewskie poparło lub przynajmniej biernie się mu podporządkowało (inna rzecz, czy z wielkim entuzjazmem), było warunkiem niezbędnym przeprowadzenia całej akcji. Nie powinniśmy sądzić, że obce władze byłyby w stanie przy powszechnym oporze stosować skuteczny terror. Nie dysponowały one ku temu dostatecznymi środkami. Antioch IV zostawił w Judei garnizon, współdziałały z nim wprawdzie oddziały na terytoriach sąsiednich, ale nie mogły być to siły bardzo liczne, gdyż król w tym czasie miał inne, ważniejsze od represji w Judei, sprawy: przygotowywał wyprawę na Wschód. Działania zbrojne rodzącego się ruchu protestu będą skierowane w tym samym stopniu przeciwko seleukidzkiej armii co przeciwko własnym zdrajcom. Sprawy dyskusyjne. Motywy działania Antiocha IV O ile początkowe działania króla: złupienie świątyni i nieposłusznego miasta, wprowadzenie siłą na stanowisko najwyższego kapłana swojego człowieka mieściły się w zwykłych obyczajach władców hellenistycznych, to decyzje tyczące się sfery spraw religijnych są czymś niesłychanym, bezprecedensowym, 324 sprzecznym z hellenistycznymi obyczajami. Co kierowało Antiochem? Tacyt w swym ekskursie o Żydach (Hist. V, 9) powie: "usilowal król Antioch zabobony ich usunąć i greckie im nadać obyczaje, jednak wojna z Partami przeszkodzila mu to wstrętne plemię ulepszyć". Zaś I Księga Machabejska: "Król wydał dekret dla calego państwa: wszyscy mają być jednym narodem i niech każdy zarzuci swe obyczaje. Wszystkie narody przyjęły ten rozkaz królewski, a nawet wielu Izraelitom spodobał sil kult przez niego nakazany" ( 1, 41 ). Na podstawie tych przekazów widziano w Antiochu władcę, który świadomie dążył do hellenizacji ludów swego państwa; szerzenie helleńskiego par excellence kultu Zeusa Olimpijskiego miało stworzyć więź jednoczącą jego poddanych. (Antioch) "Zdecydował, że najlepszą szansą było uczynienie ze swego imperium ludu zjednoczonego kulturą i religią, które mogly być tylko greckie; Judea, tak jak i inne kraje, musiała nagiąć .się da wspólnych potrzeb" (W. Tarn). Jeśli koncepcję króla poznajemy tylko ze źródeł żydowskich, to dlatego, że tylko Żydzi się jej opierali, nie miała ona wyłącznie na celu represji w Palestynie, sięgała o wiele dalej. Pogląd taki występuje powszechnie w starszej literaturze przedmiotu, ma on i dziś swych zwolenników, choć większość badaczy doby hellenistycznej uznała argumenty E. Bickermanna, M. Hengla, V. Tcherikovera i A. Momigliano (wymieniam jedynie najwybitniejszych), które skłaniają do innego spojrzenia na motywy postępowania króla. Punktem wyjścia do odrzucenia przez nich sformułowanej wyżej tezy jest stwierdzenie, że nie mamy wiadomości o analogicznych decyzjach Antiocha narzucających wspólny helleński kult na innych obszarach. Jego polityka hellenizacyjna (a taką wszak prowadził) nie wykraczała poza granice i poza metody przyjęte przez poprzednich władców. Nie mamy też dowodów na to, by zakazy i nakazy królewskiego rozporządzenia odnosiły się do licznych gmin żydowskiej diaspory jego ogromnego państwa. W samej Palestynie Samarytanie zostali pozostawieni w spokoju i to tym bardziej, że pośpiesznie się od Żydów odcięli wysyłając poselstwo proszące o uznanie kultu Jahwe na górze Garizim za kult Zeusa Kseniosa (lub Helleniosa, jak chce inne źródło). Nie przeszkadzało im to żyć wedle nakazów Tory: święcić szabat, obrzezywać dzieci itp. Prześladowania Żydów miały wprawdzie miejsce w miastach pasa przylegającego do Judei, ale był to wtórny efekt wydarzeń w sąsiedztwie i rosnącej wrogości między dwiema grupami kulturowymi, nie mówiąc już o gorliwości pewnego wysokiego urzędnika, który poprosił króla o rozciągnięcie edyktu i na te obszary. Odnotujmy więc, że działanie zarządzeń było z góry terytorialnie określone, trzeba było decyzji monarszej, aby obowiązywały szerzej. Gdyby rozporządzenia dotyczyć miały wszystkich ludów (jak twierdzi autor I Księgi Machabejskiej) owe prośby ze strony lokalnego urzędnika nie byłyby w ogóle potrzebne. Szczegółowa analiza przekazu II Księgi Machabejskiej na temat kultu wprowadzonego na królewski rozkaz do świątyni, dokonana przez E. Bicker- manna wskazuje, że termin "Zeus Olimpijski" użyty przez nasze źródła, wprowadza nas w błąd i stanowi klasyczny przypadek interpretatio graeca ("utożsamianie z czymś greckim", o tym pojęciu, bardzo ważnym dla religii hellenistycznych będę pisać dalej, s. 501). Bóstwo, które miało być czczone 325 odtąd w Jerozolimie było Baalem Szaminem, bóstwem syrofenickim. Królowi i jego doradcom ten bóg niebios musiał się wydać najbliższym odpowiednikiem Jahwe. W ten sposób upaść musi teza o Antiochu jako zwolenniku swoistego henoteizmu, jednoczącego wszystkich poddanych w czci oddawanej najwyż- szemu bóstwu greckiemu. Że zaś twórca I Księgi Machabejskiej nadaje rozporządzeniu Antiocha zasięg ogólnopaństwowy, nie musi nas dziwić, żydowskim autorom zapatrzonym wyłącznie w to, co zdarzyło się w Judei i oceniającym poprzez pryzmat jej spraw sytuację reszty świata, łatwo przychodziło generalizować posunięcia zaadresowane wyłącznie do Żydów i to na dodatek Żydów na określonym terenie, a nie Żydów w ogóle. W ten sposób uwalniamy się od obowiązku tłumaczenia, jak to się stało, że władca, mający w swej monarchii tyleż państw świątynnych i tyleż innych autonomicznych organizmów państwowych, którym pozwalał bytować zgodnie z ich obyczajami, nagle zrywał z linią postępowania swych poprzedników. Oczywiście możemy zawsze założyć, że Antioch uległ jakiejś chorobie psychicz- nej osłabiającej jego rozeznanie (są i takie tezy w pracach o tej epoce), nic jednak na to nie wskazuje (król działał całkiem rozsądnie i postępował zgodnie ze swym interesem jeszcze przez kilka lat); argument narastającego obłędu, jeśli nic na ten fakt nie wskazuje, jest zbyt łatwy, aby go poważnie traktować. Prawdopodobnie postawa Antiocha w sprawach religijnych różniła się od postaw jego poprzedników. Świadom tego był autor Księgi Daniela, który tak pisze: "[król] nie będzie czcil bogów swoich przodków; ani ulubieńca kobiet, ani żadnego innego boga nie będzie poważal. Wobec wszystkich będzie okazywal się wielki. Zamiast tego będzie czcil boga twierdz, boga którego nie znali jego przodkowie" (11, 37 - 38). Rzeczywiście kult Apollona, dynastycznego bóstwa Seleukidów, został odsunięty na dalszy plan, na pierwszym miejscu znalazł się natomiast kult Zeusa Olimpijskiego. Zmiana ta była z pewnością skutkiem osobistych predylekcji króla; oba bóstwa były w równym stopniu bóstwami greckimi. W początku swego panowania Antioch przyjął przydomek kultowy Epifanes ("Ten, w którym objawia się bóstwo"). Sam w sobie ten fakt nie mógłby być uznany za znamienny, gdyż Antioch nie był bynajmniej jedynym panującym, który to miano nosił, natomiast uderza nas, iż jako pierwszy z Seleukidów umieścił je na monetach. Chciał więc wykorzystać jeden z najskuteczniejszych środków propagandowych, aby podkreślić swą pozycję jako wyższą ponad ludzką kondycję; zwykły kult dynastyczny mu więc nie wystarczał. Jednak te fakty, choć są dowodem zwiększonej religijnej wrażliwości Antiocha, nie upoważniają nas do sądzenia, iż była ona głównym motorem jego działania, ani tym mniej, że chciał innym narzucić swoje osobiste predylekcje. Rozważając motywy działania Antiocha pamiętać trzeba, że te grupy elity żydowskiej, które były niezadowolone z seleukidzkiego panowania, zwracały się w naturalny sposób ku egipskiemu dworowi. Oczywiście także doradcy Ptolemeuszów szukali w Judei ludzi wpływowych i nieusatysfakcjonowanych 326 w swych ambicjach, aby przygotować przyszły przewrót, bądź po prostu utrudnić Seleukidom spokojne panowanie. Antioch IV mógł widzieć rewoltę w Judei nade wszystko z tej perspektywy; to zaś, że wielcy tego świata mają ten- dencję do lekceważenia mas i rozpatrywania wszystkiego w kategoriach rywali- zacji między mocarstwami, wiemy także z własnego doświadczenia. Nieznajo- mość żydowskiej mentalności musiała przyjęcie tego punktu widzenia ułatwiać. Z pewnością porażka, jaką Antioch IV przeżył w Eleusis, gdy Rzymianie kazali mu wyrzec się od razu wszelkich egipskich zdobyczy, była bardzo bolesna i król wracający do siebie nie był w nastroju do wyrozumiałości wobec buntowników głoszących na dodatek, że zszedł z tego świata. Wiedział on, że efektem dyplomatycznej klęski będą niepokoje i że tłumić je należy szybko i skutecznie, aby odebrać innym ochotę do ich wszczynania. To wszystko nam wyjaśnia brutalność represji z jego strony, ale nie tłumaczy dlaczego wybrał dla nich formułę religijną. Aby ją wyjaśnić musimy założyć, że Antioch IV zrozumiał szczególny związek między polityką a religią wśród Żydów. Zapewne przekonano go, że jeśli ma raz na zawsze usunąć źródło niepokojów w strategicznie ważnej Palestynie winien usunąć kult żydowski w jego tradycyjnej postaci. Musiał być przy tym przekonany, że wystarczy uderzyć w garstkę fanatyków, aby sprawa przestała istnieć i że jest to operacja możliwa. Mylił się, miał wkrótce okazję osobiście się o tym przekonać. Kiedy Antioch IV podejmował swe pierwsze decyzje, które stały się zarzewiem niepokojów, działał na prośbę, jak pamiętamy, prohelleńskich Żydów, którzy musieli przedstawić królowi swą sytuację w świetle lepszym niżby ich do tego upoważniała rzeczywistość. Przewidywali opór i królewskie poparcie było im potrzebne dla jego zmniejszenia, sądzili jednak, że wystarczy nacisk, aby inne arystokratyczne rodziny ustąpiły, gardzili zaś tłumem i nie brali go pod uwagę w swoich rachubach. Czy bezpośrednia odpowiedzialność za decyzje zawarte w następnych edyktach, tych które godziły wprost w religię żydowską, także spada na to środowisko? Czy też Antioch, zniecierpliwiony a obawiający się skutków złego przykładu, sam (lub z pomocą swoich greckich doradców) nakreślił plan unicestwienia ogniska niepokojów? Opinie w tej kwestii są podzielone. E. Bickermann, i M. Hengel opowiadają się za pierwszą interpretacją. Zwracają oni uwagę na to, że zarówno Józef Flawiusz jak i Księgi Machabejskie mówią nieraz i z wielkim naciskiem o Żydach zdrajcach, którzy tradycjonalistom przyczyniali więcej szkody niż greccy ludzie króla. W Dawnych dziejach Izraela znajdziemy, na przykład, taką na ten temat wzmiankę: "[Antioch V] wrócil do Antiochii zabierając ze sobą arcykaplana Oniasza, którego zwano także Menelaosem, Lyzjasz bowiem poradzil królowi, żeby zgladzil Menelaosa, jeśli chce utrzymać Judejczyków w .spokoju i nie mieć z nimi klopotów; ten czlowiek bowiem, mówil Lyzjasz, stal się przyczyną calego zla, gdy namówil króla, jego ojca, aby zmusil Judejczyków do porzucenia religii przodko'~w. Przeto król odeslal Menelaosa do Beroi w Syrii i tam kazal go zabić. Mąż ten sprawowal arcykaplaństwo przez dziesięć lat, a byl niegodziwym bezbożnikiem, który - aby utrzymać sig przy władzy - przymuszal naród do wykraczania przeciwko wlasnyrrr prawom" (XIII, 9, 7, tłum. Z. Kubiak). 327 Zastanowić się jednak wypada, czy można bez zastrzeżeń wierzyć w to, co Józef Flawiusz pisze o Menelaosie (arcykapłanie w dramatycznych latach prześladowań) lub jemu podobnych, gdyż nienawiść do tego człowieka i reprezentowanego przez niego nurtu była tak wielka, że naszemu historykowi każdy sposób jego oczernienia, każde pomówienie wydawało się za blade, aby oddać rozmiary jego przestępstwa. Obciążenie filhelleńskich Żydów zbrodnią otwartej apostazji byłoby zgodne z całą linią argumentacji środowisk trady- cjonalistycznych, dla których nie król i jego ludzie, ale własni współwyznawcy byli podstawowymi wrogami. M. Hengel i E. Bickermann oraz inni podobnie myślący historycy zwracają uwagę na to, że nawet jeśli odrzucimy część opowiadań naszych źródeł jako przesadę, to i tak nie ulega wątpliwości, iż w Judei znaleźli się renegaci aktywnie biorący udział w prześladowaniach. Jednak wartość tego argumentu jest ograniczona. Doświadczenie historyczne uczy, że w każdej sytuacji, każda władza, nawet najbardziej nienawistna, takich ludzi znajdzie. Ale czy ta grupa była dostatecznie liczna i co ważniejsze dostatecznie wpływowa, aby sięgnąć królewskich uszu i podpowiedzieć, jak się z buntownikami rozprawić? Oponenci tej tezy (przyznam, że i ja się do nich zaliczam) wskazują, że inicjatorzy pierwszej fali reform nie byli bynajmniej apostatami, pragnąc jedynie "dopasowania się" do otaczającego ich świata, zmniejszenia różnic dzielących ich od elity greckiej. Mogli się godzić na niektóre zalecenia Tory bez entuzjazmu (na przykład przeszkadzało im na pewno obrzezanie), ale to jeszcze nie oznaczało odrzucenia całego Prawa. Wiedzieli oni też dobrze jak daleko sięga przywiązanie Żydów do swej religii. Mogli popełniać wszystkie możliwe błędy w kalkulacjach politycznych, ale nie w takim zakresie. Łatwiej możemy wytłumaczyć sobie jak doszło do tak fatalnej decyzji, jeśli założymy, że odpowiadają za nią ludzie spoza grona wyznawców Jahwe, niż odwrotnie. Inna rzecz, że gdy edykt opublikowano, filhellenowie skompromitowani w oczach wiernych swoim poprzednim zachowaniem i powiązani z królem, nie mieli już właściwie innego wyjścia niż stanąć po jego stronie, gdyż rozwój sytuacji musiał im uświadomić, iż walczą nie tylko o władzę, ale i o życie, ich przeciwnicy bowiem nie będą im chcieli przebaczyć w godzinę zwycięstwa. Zapewne jest nieco prawdy w twierdzeniu, iż Antioch IV prowadził politykę hellenizacji. I on i jego poprzednicy zawsze popierali działania mające na celu zbliżania się ludów wschodnich do greckiego sposobu życia i myślenia. Z pewnością życzliwie odnosili się do takich inicjatyw ze strony niegreckich elit. Jednak od wspierania nurtów filhelleńskich do narzucania greckiej cywilizacji jako naczelnej linii polityki państwa droga jest bardzo daleka i wątpić można czy Antioch IV naprawdę chciał na nią wkroczyć. Na koniec tych rozważań jeszcze jedna kwestia. Historycy niejednokrotnie zastanawiali się, dlaczego kryzys wybuchł za panowania Seleukidów, a nie Ptolemeuszów, starając się znaleźć odpowiedź we właściwościach działania obu dynastii. Jednak poszukiwania w tym kierunku nie doprowadziły do przekony- wających rezultatów. Gdy Momigliano podkreślał, iż Seleukidzi przywykli 328 w większym stopniu rozumować kategoriami greckich miast, których było tyle na terenie ich monarchii i które tak czynnie popierali (natomiast Ptolemeusze, jak pamiętamy, w Egipcie prawie miast nie zakładali), odpowiedzieć mu trzeba, że w Syrii, Azji Mniejszej, Babilonii było bardzo wiele rozmaitych organizmów państwowych i że polityka Seleukidów wydaje się być wobec nich bardzo elastyczna. Żródło niepokojów w wiekach II i I, a spokoju w III w., tkwi nie po stronie dynastii, ale po stronie Żydów. Rewolta wynikła z procesu hellenizacji i lęku przed jego postępami, w III wieku rzecz prosta był on mniej zaawansowany niż w latach siedemdziesiątych i sześćdziesiątych wieku 11. Powstanie Machabeuszów Pierwszą reakcją rodzin żydowskich, nie chcących się podporządkować zarządzeniom królewskim, było porzucenie miast i mniejszych osiedli i ucieczka w odludne góry. Hasło do działań innego rodzaju dał Matatiasz, członek rodziny kapłańskiej (ale niższego szczebla), z niewielkiego, peryferyjnego Modem. Wezwany do udziału w ofierze pogańskiej odmówił jej złożenia, zabił królewskiego urzędnika i Żyda, który do .niej przystępował, a zebrawszy większą grupę ludzi myślących podobnie, uciekł na pustynię z całą rodziną. Stąd urządzał wypady na przeciwników operujących w najbliższej okolicy. Matatiaszowi udało się przekonać swych zwolenników o konieczności walki w szabat, mimo zakazu Tory, Żydzi poprzednio zamiast się bronić dawali się w tym dniu masakrować. Po jego rychłej śmierci (166/5 r.) dowództwo nad grupą objął syn, Juda z przydomkiem Maqqabi (grecka jego forma brzmi Makkabajos, stąd polski Machabeusz, przydomek rozciągnięty także na jego braci). Rozszerzył on zakres swych militarnych poczynań, były w nich nie tylko akcje typu partyzanckiego, ale i prawdziwe bitwy w otwartym polu. Choć historia jego walk nie składała się z samych zwycięstw (jak nam chce wmówić autor I Księgi Machabejskiej), to rewolta przez niego kierowana z biegiem czasu umacniała się i nie dawała już się stłumić. O ile w pierwszym okresie powstania jego uczestnicy byli w stanie prowadzić wyłącznie działania typu partyzanckiego, to rychło doszło do uformowania się sporej armii o profesjonalnym charakterze. Domyślać się możemy, że mieli w tym swój udział byli żydowscy najemnicy armii obcych monarchów (zwłaszcza prawdopodobny jest napływ takich fachowców z Egiptu, w którego armii żydowscy żołnierze byli liczni). Antioch IV zmarł w końcu r. 164 w czasie wyprawy na wschód. Kilka miesięcy wcześniej wydał on edykt, o którym zachowała pamięć tradycja żydowska, w sam fakt jego wydania nie ma powodu wątpić (natomiast tekst, jaki posiadamy jest oczywistym falsyfikatem). Nakazywał on zatrzymanie prześladowań i przyznawał amnestię Żydom, którzy powrócą do swych siedzib. Ale nie oznaczało to uznania Judy za stronę, władca widział bowiem reprezentanta żydowskiej społeczności w najwyższym kapłanie, przez siebie wyniesionym na to stanowisko, człowieku brutalnym i skompromitowanym udziałem w poprzednich wydarzeniach. W tej sytuacji zwolennicy Machabeu sza nie złożyli broni. W grudniu 164 r. udało im się opanować Jerozolimę 329 i objąć w posiadanie Świątynię, którą oczyszczono z pozostałości pogańskiego kultu i uroczyście ponownie poświęcono. Jednak Akra pozostała w ręku seleukidzkiego garnizonu. W ten sposób jeden z celów, jaki sobie postawili powstańcy został osiągnięty, ale władza w świątyni znajdowała się ciągle w rękach prohelleńskiego najwyższego kapłana, którego wyznaczył na to miejsce regent w imieniu małoletniego Antiocha V (ta decyzja wskazuje na brak rozeznania ze strony seleukidzkiego dworu w lokalnej sytuacji, ale także jest świadectwem siły hellenizujących Źydów). Pokój i wewnętrzna równowaga były ze wszech miar chwiejne, czynnikami je destabilizującymi był z jednej strony Juda, z drugiej brutalność nowego najwyższego kapłana nie umiejącego się powstrzymać od represji wobec gorliwych tradycjonalistów. Konflikt odnowił się za panowania Demetriusza I, gdy filhelleńscy Żydzi przeszli do ofensywy i wojna domowa wróciła. Judzie udało się pokonać wojska wysłane przez króla, ale w walkach z następną karną ekspedycją poniósł klęskę i zginął (160 r.) Przez pewien czas wydawało się, że jego zwolennicy, którymi kierował teraz brat Judy, Jonatan, zostaną całkowicie pokonani i usunięci, zaś władza przypadnie w sposób trwały ich przeciwnikom. Jednak po niedobrych doświadczeniach w Judei Demetriusz I zdecydował się na jakąś formę uznania Jonatana, a wkrótce - co ważniejsze - bieg spraw obrócił się w sposób zdecydowany na korzyść rebeliantów. W Ptolemais-Akko wylądował pretendent do tronu Seleukidów - Aleksander Balas. W nowej, niebezpiecznej dla siebie sytuacji, Demetriusz usiłował kupić poparcie Jonatana za cenę daleko sięgających ustępstw (wycofanie garnizonów z wyjątkiem dwóch, w tym pozostać miał garnizon w Akrze, stanowisko królewskiego dowódcy wojsk, powiększenie podległego mu terytorium, zgodę na odbudowę murów Jerozolimy). Ale Aleksander Balas dał Jonatanowi wakujące od kilku lat miejsce arcykapłana i zapewnił sobie w ten sposób jego pomoc (153 r.). Rozpoczął się nowy etap konfliktu, kiedy to walki wewnątrz dynastii Seleukidów umożliwiały Żydom umacnianie swej niezależności w zamian za pomoc militarną bądź po prostu za spokój. Narodziny niezależnego państwa żydowskiego W r. 143, Szymon, brat i następca Jonatana, uzyskał od Demetriusza 11 rezygnację z obowiązku płacenia trybutu, pravyo do bicia własnej monety, potwierdzenie zwiększonego stanu posiadania. W dziejach dynastii ten właśnie moment uznano za punkt zwrotny i początek niezależnego państwa żydow- skiego. W 141 r. Szymon usunął seleukidzki garnizon z Akry, a w rok później wielkie zgromadzenie zwołane w Jerozolimie (zwróćmy uwagę na ten fakt, był to gest wzorowany na greckich obyczajach, w przeszłości żydowskiej nie było takiej instytucji) proklamuje go arcykapłanem i etnarchą na zawsze - to 330 znaczy wprowadza zasadę dziedziczności tych funkcji. Tytuł etnarchy nie powinien nas mylić, Szymon przyjął go rezygnując z tytułu królewskiego, gdyż nie chciał drażnić środowisk pobożnych tradycjonalistów, którzy i tak bez entuzjazmu patrzyli na kierunek ewolucji państwa. Dopiero w 103 r. Aleksander Jannajos (103 - 76) obwoła się królem. Następcy Szymona zwani Hasmoneuszami (od imienia protoplasty rodu), korzystając z szybkiego procesu rozkładu potęgi politycznej Seleukidów i powstającej w tej sytuacji próżni politycznej powiększyli swe państwo 0 obszary nadmorskie, Samarię, ziemie wschodnie zamieszkane przez Arabów (patrz mapa nr 11). Przejęcie we władanie terenów na których Żydzi nie byli wyłącznymi mieszkańcami bądź przynajmniej nie stanowili ich przytłaczającej większości, stworzyło problem, co zrobić z nieżydowskimi poddanymi. Początkowo zmuszano ich do opuszczenia terytorium albo do poddania się obrzezaniu. Tak, na przykład, nawrócono siłą na religię żydowską Idumejczyków i Iturejczyków. Później Hasmoneusze nauczyli się akceptować różnorodny charakter swego państwa i wyrzekli się poprzednich praktyk, gdyż prowadziły do wzrostu oporu przeciwko ich ekspansji i do destabilizacji nowych terytoriów. Dynastia hasmonejska nie uniknęła zwykłej plagi dynastii hellenistycznych: krwawych walk wewnątrz rodziny panującej. Ich skomplikowanych dziejów Czytelnik musi szukać w pracach specjalistycznych. Rzym a Judea Rzym, konsekwentnie wrogi wobec Seleukidów (por. s. 265), był naturalnym sojusznikiem dla walczących o niezależność Żydów. Jeszcze w 164 r. Juch podjął inicjatywę nawiązania stosunków z Rzymianami. Zwrócił się on za pośrednictwem posłów do legatów senatu rzymskiego przebywających wówczas z misją na Wschodzie. Gest ten nie miał na razie większych konsekwencji, ale był znamienny dla dalszej ewolucji stosunków. W 161 r., po zwycięstwie nad wojskami Demetriusza I, Machabeusz zdecydował się na wysłanie swoich przedstawicieli do Rzymu, gdzie senat w odpowiedzi na jego inicjatywę uchwalił sencrtus consultum ustanawiające .fóedus aeguum (sojusz na zasadzie równości). Zobowiązywało to obie strony do udzielania sobie militarnej pomocy. W zamyśle senatorów akt ten miał służyć jako środek nacisku na Demetriusza 1, który nie cieszył się łaskami republiki. Traktat był następnie odnawiany w r. 143 (i w następnych). Żydzi byli w nim nazywani sojusznikami i "przyjaciółmi" ludu rzymskiego (był to, jak już mieliśmy okazję stwierdzić, termin techniczny a nie grzecznościowy epitet). W tej epoce wiązanie się z Rzymem nie miało dla Żydów żadnych negatywnych skutków -- interesy republiki na Wschodzie były ciągle jeszcze bardzo ograniczone, a jej interwencje miały konsekwentnie antyseleukidzki, a więc dogodny Hasmoneuszom, charakter. Dopiero powstanie prowincji w Syrii (65 r.) stworzyło całkowicie nową sytuację. Rzymianie byli zainteresowani teraz w położeniu kresu ekspansji terytorialnej Hasmoneuszów. a także w powstrzymaniu ich od destabilizowa- 331 nia sytuacji w regionie. Państwo żydowskie nieuchronnie spadało do roli państwa klienckiego, ściśle nadzorowanego i ograniczanego w swych inicja- tywach. Spory o tron i zarazem o stanowisko najwyższego kapłana stworzyły Pompejuszowi wygodną okazję do ingerencji w sprawy Judei. W 63 r. wziął on szturmem Jerozolimę, świątynię i, jak kiedyś Antioch IV, wszedł do jej najświętszego miejsca. Nowy porządek przez niego ustanowiony kładł kres potędze Hasmoneuszów. Państwo żydowskie miało odtąd być państwem płacącym trybut, jego władca, będący po staremu najwyższym kapłanem, nosil wyłącznie tytuł etnarchy. Odebrano mu część zdobytych w poprzednich dziesięcioleciach ziem. W 37 r. Antoniusz władzę w nim przekazał Herodowi. Był on synem Idumejczyka Antypatra, który odgrywał od końca lat sześćdziesiątych do swej śmierci w r. 43 rolę faktycznego regenta u boku jednego z ostatnich przedstawicieli Hasmoneuszy, któremu przypadł w udziale pusty tytuł arcy- kapłana. Decyzja Antoniusza zgodna była z linią jego polityki oddawania państw klienckich ludziom nowym, nie należącym do rodzin poprzednio nimi rządzących. Zręczne (choć brutalne) postępowanie Heroda, mimo wewnętrznego oporu, umożliwiło mu przetrwanie kryzysu rzymskich wojen domowych i akceptację ze strony nowego władcy imperium, Oktawiana Augusta; udało mu się także ponownie powiększyć rozmiary państwa żydowskiego (patrz mapa nr 1 1 ) oraz wzmocnić je gospodarczo. Jednak pozycja Heroda była trudna. W oczach żydowskich gmin nie miał on tytułów do sprawowania królewskiej władzy, był ponadto Idumejczykiem, czego nie omieszkano mu stale wypominać, gdyż tych niedawnych (por. s. 331 ) a przymusowych konwertytów traktowano jak Żydów gorszej kategorii. Rzymska dominacja już za czasów jego rządów stwarzała niekończące się okazje do napięć, a także gesty, które musiał czynić, aby umocnić swoją pozycję w oczach Oktawiana Augusta (w rodzaju nadawania nowym miastom dynastycznych imion, wystawiania posągów cesarskich w greckich miastach wybrzeża, organizowania w nich kultu dynastycznego itp.) irytowały opinię publiczną w najwyższym stopniu. Okrucieństwa Heroda były zarazem skutkiem i przyczyną tych napięć. Po jego śmierci synowie nie potrafili dokonać tej sztuki, która udawała się ojcu, nie byli w stanie rządzić jego dziedzictwem. W 6 r. n.e. Rzymianie, w obliczu perspektywy destabilizacji Palestyny wzięli ją (czy dokładniej jej część) pod swój bezpośredni zarząd tworząc organizm o dość specjalnym statusie. Rządzili nim prokuratorzy, podlegający namiestnikowi sąsiedniej Syrii. Mieli oni jednak ius gladii (prawo wydawania wyroków śmierci) i niewielki garnizon do dyspozycji. Rezydowali nie w Jerozolimie, ale w nadmorskim mieście przebudowanym przez Heroda i nazwanym Cezareją Palestyńską. Prokuratorom pomagał sanhedryn. Kult świątynny pozostał poddany arcykapłanowi, mianowali go Rzymianie. Część ziem Heroda pozostała we władaniu jego rodziny, następne dziesięciolecia przynosiły zmiany w geografii politycznej tego regionu. Cesarze przesuwali granice, dawali i odbierali terytoria. Nie będziemy się nad tym 332 zatrzymywać. Objęcie Judei rzymską administracją miało być lekarstwem na niemożność rządzenia tym terytorium, ale lekarstwo to okazało się szkodliwe w bardzo wysokim stopniu, gdyź wewnętrzne napięcia nie tylko nie znikły, ale uległy zwiększeniu. Coraz większa część palestyńskich Żydów widziała w rzymskiej władzy przeszkodę w zachowaniu wierności Prawu. Gorliwość religijna, która od czasów machabejskich stała się tak istotną cechą żydowskiej religijności, współgrała z konfliktami społecznymi wynikającymi ze zwiększenia ciężarów jakie ludność Palestyny musiała ponosić z racji rzymskiego panowania. Rzymianie swym zachowaniem przyczynili się walnie do przyspieszenia wybuchu rewolty. Bezwzględność wysokich urzędników, brutalność militarnych interwencji, gwałty w toku sprawowania władzy, nieodpowiedzialne pomysły Kaliguli i Nerona, domagających się ustawienia w świątyni ich posągów kultowych, przyczyniły się do takiego spotęgowania napięcia, że wybuch był nie do uniknięcia. Nastąpił on w 66 r. n.e. Klęska powstania spowodowała zburzenie świątyni i usunięcie wszelkich władz żydowskich, tak świeckich jak i religijnych. Rewolta kosztowała gminy żydowskie dziesiątki tysięcy zabitych i jeńców sprzedanych do niewoli, a jednak ta straszliwa cena nie ochroniła kraju przed wybuchem następnego buntu (132 - 135 r. n.e., tak zwane powstanie Bar Kochby), do którego przystąpiono na przekór realnym ocenom sytuacji w przekonaniu, że Bóg jeszcze raz powtórzy cud z czasów machabejskich. W obliczu zniknięcia świątyni, centrum życia religijnego Żydów stała się szkoła, założona jeszcze przed upadkiem Jerozolimy w 69 r. n.e., w małym palestyńskim mieście Jabneh przez wielkiego uczonego Johanana ben Zakkai. Istniejąca już od dawna sieć synagog (będzie o nich nieco dalej mowa) dostarczyła w nowej sytuacji kośćca żydowskim społecznościom, to im i działającym w nich "uczonym w Piśmie" zawdzięczają Żydzi, że klęska polityczna nie pociągnęła za sobą unicestwienia religijnego. Religia pozbawiona świątyni, nie mając ram politycznych, powoli nabierała nieco odmiennego charakteru. Tę nową fazę religii żydowskiej przywykło się nazywać judaizmem rabinicznym. Pod koniec II w. n.e. Rzymianie pozwolili na stworzenie urzędu etnarchy (lub patriarchy) Żydów, jego kompetencje ograniczone były wyłącznie do spraw religijnych. Religia żydowska. Charakterystyka ogólna Religia żydowska przeżyła w okresie hellenistycznym tak w sferze wierzeń, jak i w sferze kultu, głębokie przemiany. Postaram się pokrótce je scharakteryzować, nie roszcząc żadnych pretensji do pogłębionego wykładu, na który w takim podręczniku niestety nie może być miejsca. Treść doktrynalna, której przyjęcie obowiązywało wszystkich Żydów, była u progu naszej epoki w dalszym ciągu stosunkowo ograniczona. Jej jądro stanowi wyznanie wiary w Księdze Powtórzonego Prawa: "Sluchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym. Będziesz mi~owal Pana, Boga 333 twojego, z ca~ego .swego .serca, z calej duszy swojej, ze wszystkich swoich sif" (6, 4 - 5). To, co mieści się w doktrynalnym minimum jest właściwie roz- winięciem tych słów. Bóg jest stwórcą wszechświata, objawiającym się w swych dziełach, niebiosa głoszą Jego chwałę. Jest wszechmocny. Jest Bogiem suro- wym, sprawiedliwym, strasznym, zazdrosnym. Ale jest również Bogiem miłosierdzia - należy się Go zarazem bać i kochać. Choć bojaźń w stosunku do Boga jest początkiem mądrości, miłość wobec Jahwe jest przykazaniem podstawowym, z niej wynika przykazanie miłości bliźniego (ale pojęcie "bliźni" nie obejmuje każdego człowieka, bliźnim jest tylko Żyd). Wielki, stojący ponad wszechświatem Bóg jest zarazem Bogiem Izraela, którego On wybrał wśród wszystkich ludów ziemi. Ten stan uprzywilejowany urzeczywistnia się w przymierzu zawartym na Synaju, jego świadectwem jest Biblia. Być Żydem znaczy nie tylko wierzyć w Boga, ale także zachowywać Jego polecenia, służyć mu tak, jak On tego pragnie i jak to osobiście ludziom wskazał. Wielki dorobek religijnej refleksji Żydów czasów, które poprzedziły naszą epokę nie da się oczywiście sprowadzić do tego credo, jednak to co się poza nim znajdowało, nie musiało być powszechnie przyjmowane, mogło być przedmiotem wiary w ograniczonych kręgach. W gminach żydowskich w spra- wach wierzeń (ale nie praktyki kultowej i społecznej) panowała znaczna swoboda (oczywiście we wskazanych wyżej granicach). Podstawową cechą religii żydowskiej, która objawiła się już wcześniej, ale w dobie hellenistycznej uległa wyczuwalnemu umocnieniu, był jej legalizm, wierność Prawu doprowadzona do najdalszych granic tak w sferze rytualnej, jak i w sferze ludzkich zachowań. Postawy takie przeważyły nad postawami wspierającymi się na naukach proroków głoszących religię o wiele silniej zwróconą ku wewnętrznym przeżyciom i nacechowaną w większym stopniu spirytualizmem. Niektórzy z proroków mieli przecież do rytualizmu i kultu ofiarniczego stosunek krytyczny. Oba nurty zgodne były zresztą w uznaniu za najważniejsze utrzymanie czystości wiary przeciwko wpływom świata ze- wnętrznego. Legalizm i bezwarunkowa wierność tradycji nie prowadziły do odcięcia się od wpływów zewnętrznych w sprawach doktryny (tak jak to się działo ze sferą praktyki kultowej i obyczajowej). Właśnie w okresie hellenistycznym judaizm wchłonął wiele tak z greckiej jak i irańskiej myśli. Pożyczki ze Wschodu dotyczyć będą przede wszystkim wyobrażeń na temat świata pozagrobowego, gdyż rosnące wśród Żydów zainteresowanie światem za grobem nie mogło być zaspokojone przy pomocy lektur biblijnych, które z rzadka tylko poruszały tę tematykę. Także perska jest w swej genezie tendencja do dualizmu, którą spotkać możemy w poglądach środowisk sekciarskich, a która jest obca starszej żydowskiej religijności. Przekonanie o własnej pobożności i rygorystyczne wypełnianie nakazów Tory dawało wielu pobożnym Żydom taką pewność własnych racji i własnej świętości, która ułatwiała dokonywanie religijnych innowacji. Przenikanie ich obserwować możemy wśród powstających sekt faryzeuszy i esseńezyków (będzie o nich mowa dalej), tak wiernych Prawu w tradycyjnej jego postaci. 334 Natomiast arystokracja związana ze świątynią, która w praktyce miała liberalniejszy stosunek do Prawa, w dziedzinie doktryny była niezmiernie konserwatywna i opierała się prądom płynącym z zewnątrz. Pośrednikami między Iranem a Judeą byli Żydzi z gmin mezopotamskich otwarci tak ku Wschodowi, jak i Zachodowi. Odegrali oni w historii kultury żydowskiej ważną, a nie do końca dla nas jasną rolę. Wydarzenia z czasów Machabeuszów powiększyły i utrwaliły rolę Prawa w życiu duchowym Żydów. W ich efekcie wszelka krytyka Prawa i kultu, nawet najbardziej teologicznie uzasadniona, wewnątrz myśli żydowskiej stała się całkowicie niemożliwa. To właśnie determinowało w sposób tragiczny stosunek judaizmu do chrześcijaństwa rodzącego się na jego gruncie. Nie mogło ono nie ponieść klęski w starciu z tradycyjną religią tak długo, jak pragnęło pozostać jej częścią. Judaizm hellenistyczny jest religią, która na przekór wszelkim religioznawczym klasyfikacjom jest zarazem religią tradycyjną i nią nie jest (o tym pojęciu była mowa w I tomie, s. 298 - 300). Podstawą jej pozostawała praktyka regulowana przez Prawo, a suma prawd wiary obowiązująca wszystkich była stosunkowo skromna. Studium Biblii koncentrowało się na problemach kultowych i społecznych, znacznie mniej uwagi przyciągały kwestie ściśle teologiczne. Co więcej - rytualizm charakteryzujący Pięcioksiąg został jeszcze w okresie hellenistycznym nasilony w drodze rygorystycznej interpretacji treści Prawa. Jednak niezależnie od wszystkich tych cech właściwych religiom tradycyjnym znajdziemy w judaizmie to, czego szukać będą nowe prądy religijne, a więc przede wszystkim Boga kochającego ludzi i pragnącego od nich miłości. W religii tej wobec tego pierwiastek emocjonalny może (ale tylko może, gdyż nie zawsze tak się działo) odgrywać znaczną rolę. Także w judaizmie hellenistycznym otwarta była droga do tego, co historycy religii nazywają interioryzacją: przesunięciem punktu ciężkości z sfery kultu na wnętrze ludzkiego serca i umysłu. W sferze moralności takie postawy prowadziły ku uznaniu, że intencje są równie (lub prawie równie) istotne co czyny. Jest to tylko droga, wystarczy czytać Ewangelie, by zdać sobie sprawę z tego o ile dalej posunie się na niej chrześcijaństwo i jak surowo oceni Jezus właśnie z tego punktu widzenia wiarę środowiska, które go wydało. Sprzeczne, a w każdym razie trudno ze sobą współżyjące, elementy, o których tu była mowa tworzyły zdumiewającą mieszaninę. Wierni mogli z niej czerpać wedle swoich osobistych potrzeb. Napięcie między tymi rozmaitymi tendencjami leżało u podstaw wielkiego ożywienia duchowego. Potęgowały je losy Judei w czasach walk Machabeuszów. Prześladowania i opór, zwycięstwo w'orew wszelkim ludzkim kalkulacjom, stanowiły doskonałą pożywkę dla religijnej gorliwości. Właśnie jej utrzymywanie się tłumaczyć będzie późniejsze powstańcze zrywy w warunkach nie obiecujących sukcesu. W życiu społeczności Palestyny owa gorliwość miała niedobre skutki: kierowanie nimi stanowiło nie lada sztukę. Religijne rozbudzenie wzmagało bowiem podejrzliwość, że inni nie spełniają swych obowiązków z równym rygoryzmem, utrudniało to kompromisy, popychało do oskarżania przeciwnika o apostazję. 335 W czasach, którymi się zajmujemy profetyzm w takiej postaci, jaka jest nam znana ze Starego Testamentu nie istniał. Żaden prorok nie pojawił się, aby stanąć na czele rewolty Machabeuszów. W pewnym sensie miejsce nauk proroków zajęła literatura apokaliptyczna, która nie tylko zapowiadała zwycięstwo Boga na ziemi, ale otwierała perspektywy na tamten świat; profetyzm się nimi nie interesował. Nadzieje eschatologiczne od II w. poczynając (ich pierwszym dla nas uchwytnym przedstawicielem jest autor Księgi Daniela pisanej tuż przed 164 r.) stały się jednym ze składników religijności żydowskiej. Bardzo niewiele było takich środowisk, które nie zostały nimi dotknięte. Przyczyna tego zjawiska tkwiła w ewolucji myśli religijnej tych czasów, nie tylko żydowskiej. Zwiększenie zainteresowania życiem pozagrobowym, ukształtowanie przekonania o nagrodzie i karze czekającej na ludzi w zaświatach stanowi najbardziej charakterystyczną cechę nowej religijności rodzącej się powoli w całym hellenistycznym świecie (por. s. 498). Znamienne jest zastąpienie właśnie profetyzmu apokaliptyką. Jedna z istotnych (co nie oznacza jedyna) różnic między nimi polegała na przesunięciu rozwiązania poza kres ludzkiego bytowania, typ nadziei, jakie wzbudzały i frustracje, jakie leczyły - były podobne. Do utrwalenia się nurtu apokaliptycznego w myśli religijnej Żydów przyczyniły się także ciężkie doświadczenia, jakich los im nie szczędził i brak perspektyw na poprawę sytuacji. Prześladowania ze strony Seleukidów, później, po krótkim okresie tryumfu, rozczarowanie nowym porządkiem ustalonym przez Hasmoneuszy, dalej rzymskie panowanie nieporównywalnie cięższe od poprzednich obcych rządów, kazały ludowi szukać poza tym światem sensu i kresu cierpień. Apokaliptyka odpowiadała nadzieją na ciężar świata. Bóg nie może w sposób ostateczny opuścić swego ludu, nawet jeśli ten zgrzeszył wobec niego poważnie; pewnego dnia, który można przyśpieszyć życiem sprawiedliwym, Bóg przyjdzie, aby objawić swą potęgę i sprawiedliwość. Literatura apokaliptyczna daleka jest od jednolitości, wyróżnić w niej moźna różne tendencje, ustalić rozmaite, przede wszystkim irańskie, filiacje. We wszystkich jednak tekstach pojawia się przekonanie, że potęgujące się cierpienia są niezbędnym wstępem do dnia rozprawy, w którym Bóg wygubi złych, w Palestynie zapanuje pokój, dobrobyt i szczęście. Wyobrażano sobie, że na końcu czasów pojawi się Mesjasz, jego obraz podlegał od pewnego czasu bardzo głębokim zmianom. Część Żydów tej epoki oddaliła się od myśli o Mesjaszu tryumfatorze --- królu, wojowniku. Jego miejsce zajmowała postać rozmaicie określana, jako "Syn Człowieczy", "Sługa Jahwe", istota tajemnicza, nadludzka, postać cierpiąca, biorąca na siebie winy Izraela (lub całej ludzkości w utworach o tendencji uniwersalistycznej). Jego męka miała poprzedzać i otwierać mu drogę do chwały. We wspomnianej wyżej Księdze Daniela (7,13) Syn Człowieczy jest zarazem jednostką i bytem kolektywnym, personifikacją Ludu Wybranego. Natomiast w Księdze Heno 336 cha, nieobecnej w biblijnym kanonie, Syn Człowieczy objawia się jako postać niebiańska wyższa od aniołów, sytuująca się między Bogiem a ludzkością. U kresu czasu zstąpi on na obłokach na ziemię, aby nad nią zapanować. Nie muszę tłumaczyć, jak ważne były te wszystkie koncepcje dla mającej się już wkrótce narodzić religii chrześcijańskiej. Świątynia i synagogi. "Uczeni w Piśmie" Kult polegał na ofiarach (tak krwawych jak i niekrwawych) i modłach w świątyni w Jerozolimie, na teren której poganie nie mogli wchodzić. Był on organizowany przez kapłanów pochodzących z grupy rodzin wywodzących się od Aarona i Sadoka, pomagali im lewici (członkowie plemienia Lewiego) pełniący niższe funkcje. Na czele kapłanów stał arcykapłan. Stanowisko to, dzierżone w zasadzie (ale tylko w zasadzie) dożywotnio, było w czasach hellenistycznych początkowo obsadzone w porozumieniu z królami. Obejmowali je członkowie wyższego kręgu najznaczniejszych rodzin powiązanych ze świątynią a sprawujących najwyższe funkcje od dawna. Obserwować możemy silną tendencję do utrzymywania go w ramach tej samej rodziny. Od r. 140 (por. s. 331) arcykapłaństwo stało się dziedziczne w rodzinie Hasmoneuszy, która nie mogła się poszczycić odpowiednią genealogią. Po wygaśnięciu tej dynastii o mianowaniu będzie decydował najpierw Herod Wielki, później rzymscy namiestnicy. Stanowisko przestało istnieć wraz ze zniszczeniem świątyni. U boku arcykapłana działała inna ważna instytucja: sanhedryn (zniekształcony termin grecki synedrion), w naszych greckich źródłach występująca także jako gerusia. Początki jej sięgają czasów perskich. Po raz pierwszy spotykamy ją w epoce hellenistycznej w cytowanym wyżej liście Antiocha III (s. 320), nie oznacza to jednak, że nie istniała za panowania Ptolemeuszów. Jest to przedstawicielstwo, w którym zasiadali kapłani, bogaci ludzie świeccy oraz, już w mniejszej liczbie, "uczeni w Piśmie" (w edykcie Antiocha III wymieniani są jako "pisarze świątynni", stanowią więc osobną kategorię). W jaki sposób powoływano członków sanhedrynu - tego nie wiemy. W dobie hellenistycznej ważne miejsce zajmuje w życiu religijnym Żydów synagoga (gr. synagoge - zebranie). Sama instytucja powstała zapewne jeszcze w czasach wygnania, choć termin poświadczony jest późno, dopiero w I w. p.n.e. (ale jego inny grecki odpowiednik, proseuche, znajduje się w tekście z III w. p.n.e.). Synagogi upowszechniły się od końca IV w. i to nie tylko w diasporze. Budowano je również w Palestynie i w samej Jerozolimie. W początkach I w. n.e. znajdowały się one we wszystkich żydowskich osadach, nawet wiejskich. Synagogi pozwalały wszystkim Żydom, niezależnie od ich miejsca zamieszkania, gromadzić się w celach religijnych. Celem tych spotkań nie był kult ofiarniczy (ten poza jerozolimską świątynią nie był możliwy), lecz lektura, medytacja, komentowanie ksiąg biblijnych, a także modlitwy recytowane bądź śpiewane. Liturgia synagogalna ukształtowała się ostatecznie w pierwszych latach naszej ery. 337 22 Historia starożytnych Greków t. 111 Kierowniczą rolę w życiu synagog odgrywali "mędrcy" (soferim), w greckich tekstach biblijnych "pisarze" (grammateis) lub, jak się w polskiej tradycji przekładów biblijnych utarło "uczeni w Piśmie". Tytułowano ich rabbi ("mój pan", "mój mistrz"), stąd nasz termin rabin. Byli to ludzie, którzy posiedli wiedzę pozwalającą na objaśnianie Pisma Świętego. Nabywano ją w toku studiów pod kierunkiem wypróbowanych mistrzów, najsławniejsi z nich tworzyli prawdziwe szkoły. Kandydatów na przyszłych znawców Pisma Świętego brano spośród uczniów szkół licznie powstających już na przełomie II i 1 w. Posyłanie na naukę synów było odczuwane coraz silniej jako obowiązek pobożnego Żyda. W szkole uczono czytać i pisać na Torze, rozpoczynano od Księgi Kapłańskiej. Nauka w efekcie rozwoju synagog stała się ważnym środkiem mobilności społecznej. Bardzo wielu spośród znanych nam "uczonych w piśmie" po- chodziło z rodzin rzemieślniczych. Kontrast między wyniosłą arystokracją świątynną a plebejską w swej genezie grupą "pisarzy" był bardzo silny. Ugrupowania religijne Szczupłość treści doktrynalnych dopuszczała znaczne różnice w poglądach bez wywoływania schizmy. W epoce hellenistycznej możemy też obserwować powstanie osobnych grup o różnym charakterze, większych i mniejszych, odgrywających niezmiernie ważną rolę w życiu religijnym i politycznym. Tradycyjnie nazywa się je (nie tylko w polskiej literaturze) sektami. Nie jest to termin szczęśliwy, gdyż znaczenie tego słowa, ukształtowane przez dzieje chrześcijaństwa nie powinno nam pozwolić na jego użycie w odniesieniu do rzeczywistości żydowskiej. Będę się nim jednak posługiwać, gdyż rezygnacja z niego byłaby terminologicznym dziwactwem. O czynnikach, które prowadziły do podziałów wśród wyznawców Jahwe miałam już okazję nie raz mówić, jedno tylko należy tu dodać: sprawa stosunku do kultury greckiej przestała Żydów w Palestynie dzielić, rozstrzygnęła ją raz na zawsze rewolta Machabeuszów, przynajmniej w płaszczyźnie działań świadomych (usunięcie z narodowego życia popleczników zbliżenia do greckiego świata nie oznaczało wcale odcięcia drogi greckim wpływom). Trzy sekty odgrywały rolę decydującą, skupiały one tylko niewielką część żydowskiej społeczności: tę aktywniejszą religijnie i politycznie, lepiej wy- kształconą. Józef Flawiusz twierdzi, że w jego czasach było 6000 faryzeuszy i 4000 esseńczyków oraz niewielka garstka saduceuszy. Oczywiście te liczby nie oddają rzeczywistej siły grup, członkowie ich mogli (zwłaszcza najpopularniejsi faryzeusze) pociągać za sobą masy. Istnieje ogromna i stale rosnąca literatura naukowa na temat sekt, pełna jest ona dyskusji właściwie o wszystkim co się ich tyczy: czasu i okoliczności ukształtowania, doktryny, środowisk, w których działały, dzieł, które tworzyły. Mało bowiem mamy źródeł dla tego kapitalnego zagadnienia. Niezależnie jednak od wszelkich wątpliwości jakie moglibyśmy podnieść, pozostaje nieza 338 przeczalny fakt podstawowy: samo istnienie ostro odciętych od siebie i niejed nokrotnie antagonistycznych grup, które jednak nie naruszały jedności religijnej Izraela ani też nie podejmowały prób krytyki Prawa. W pierwszych latach rewolty Machabeuszów ujawnił swe istnienie nurt, o którym niewiele jest nam wiadomo poza jego nazwą: hassidim (w przybliżeniu "pobożni") i rygorystycznym charakterem. Sądzi się na ogół, że rekrutował on swych zwolenników wśród ludu i "uczonych w Piśmie". Choć jego rola nie rysuje się jasno, pewne jest, że dał on początek dwóm sektom istniejącym do fatalnego powstania lat 66 - 70 n.e.: faryzeuszom i esseńczykom. Badania nad tym, kim byli faryzeusze czasów hellenistycznych są szczególnie trudne. Józef Flawiusz, który sam należał do tego kierunku i późniejsza żydowska tradycja mają skłonność do przenoszenia w przeszłość postaw im współczesnych, które nie musiały być obecne w ruchu od samego początku. Świadectwo Nowego Testamentu o faryzeuszach jest skrajnie stronnicze, wręcz niekiedy karykaturalne, na pewno niesprawiedliwe, co dziwić nas nie powinno - w czasach gdy spisywano Ewangelie byli oni głównymi przeciwnikami rodzącej się religii chrześcijańskiej. Nazwa faryzeusze (fari.saioi) jest greckim zniekształceniem terminu peru.szim oznaczającego "oddzielonych" (od reszty Żydów - mniej doskonałych, mniej pobożnych). Po klęsce powstania w r. 70 n.e. tylko oni przetrwali wielką katastrofę, podczas gdy inne ugrupowania zniknęły. Oni to zdeterminowali typ religijności żydowskiej następnych wieków, późniejszy judaizm jest w istocie rzeczy faryzeizmem. Faryzeusze byli obecni nade wszystko w środowisku "uczonych w Piśmie", co nie oznacza, że byli z nim tożsami. Synagoga dawała im znakomity teren do oddziaływania na masy. Przedmiotem dyskusji jest określenie czasu, w którym spotykamy po raz pierwszy faryzeuszy jako osobną siłę. Pewne, że dochodzi do tego w atmosferze protestu przeciwko Hasmo- neuszom. Być może odejście dokonało się za czasów Jana Hyrkana (135 - 104) lub za jego następcy, Aleksandra Jannajosa (103 - 76). Ideał pobożności faryzejskiej jest zbudowany na absolutnej wierności Prawu. Wymaga ono jednak, ich zdaniem, interpretacji i uzupełnień, gdyż mimo całego jego bogactwa nie jest ono w stanie podyktować zasad postępowania w każdej z możliwych sytuacji, a także dlatego, że jako słowo samego Boga musi być zawsze i w każdej sytuacji odczytywane na nowo. Faryzeusze byli więc otwarci wobec dorobku wiekowej tradycji komentatorów Prawa, którą sami kontynuowali, cała ta obszerna twórczość zostanie, już po klęsce powstania 66 - 70 r. n.e., spisana i uporządkowana dając początek Misznie (jej zrąb powstał w latach 135 - 217 n.e.), a następnie jeszcze później - Talmudowi. W swej interpretacji Prawa faryzeusze byli często skrajnymi formalistami i ulegali łatwo pokusie kazuistycznych gierek. Jezus atakował tę stronę faryzejskiej mentalności ze szczególną gwałtownością: "Biada wam uczeni w Piśmie i faryzeusze obludnicy! Bo dbacie o czystość zewnętrznej .strony kubka i misy, a wnętrza pelne są zdzierstwa i niepowściągliwości. Faryzeuszu .ślepy! Oczyść najpierw wnętrze kubka, żeby i zewnętrzna jego strona stala sig czysta. Biada wam uczeni w Piśmie i.faryzeusze obludnicy~ Bo podobni jesteście do grobów pobielanych, które z zewnątrz wyglądają pięknie, lecz wewnątrz są 339 pelne kości trupich i wszelkiego plugastwa. Tak i wy, z zewnątrz wydajecie się ludziom sprawiedliwi, lecz wewnątrz pelni jesteście obludv i nieprawości" (Mt. 23, 25 - 28). Skłonność do kazuistyki i formalizmu nie wykluczała istnienia pobożności głębokiej i autentycznej (w tym względzie Nowy Testament jest wobec tej sekty niesprawiedliwy). Ich popularność wśród ludu miała głębokie uzasadnienie w szacunku dla ich wiary. Nasze źródła twierdzą, że faryzeusze wierzyli w życie pozagrobowe, w nagrody i kary na tamtym świecie, a nawet w zmartwychwstanie, w perspektywie eschatologicznej. Mieli także rozwiniętą angelologię (doktrynę o aniołach). U progu naszej ery zrodziło się inne ugrupowanie odgrywające w wydarzeniach do zniszczenia świątyni istotną rolę. Myślę tu o zelotach (od gr. zelotai: "gorliwcy"), którzy swoją egzaltowaną pobożność i wierność Torze łączyli z gotowością do popełniania w jej imię gwałtów kierujących się tak przeciwko obcym, jak i niedobrym Żydom. Ich ideałem była absolutna teokracja, panowanie rzymskie w Palestynie stanowiło bluźnierstwo wobec Boga, które trzeba było usunąć siłą. Sądzi się na ogół, że ruch ten miał silne zabarwienie społeczne i rekrutował swych zwolenników wśród biednego chłopstwa i najemników rolnych. W okresie poprzedzającym powstanie 66 - 70 r. n.e. odegrali oni rolę siły pchającej za wszelką cenę do wybuchu, w czasie jego trwania byli jednym z ugrupowań (chwilami najsilniejszym) toczącym podwójną a krwawą walkę - o zdobycie przewagi we własnym obozie i z obcym wojskiem. Klęska powstania oznaczała klęskę i zniknięcie zelotów. Rozejście się faryzeuszy z Hasmoneuszami otworzyło z powrotem drogę do władzy arystokracji kapłańskiej, bogatej, dumnej, pogardzającej ludem i faryzeuszami, z którymi będą rywalizować aż po wybuch powstania. Zniszczenie świątyni i im przyniesie kres. Zwano tę grupę saduceuszami (zapewne od imienia arcykapłana czasów Salomona, Sadoka, nie jest to jednak pewne). Wiemy o niej bardzo mało, gdyż nie mamy w ogóle świadectw, które pochodziłyby od jej członków. Obraz malowany przez wrogów zawsze musi budzić podejrzenia. Pewne wydaje się, iż byli zwolennikami ustalonego porządku, w czasach rzymskich będą występować przeciwko wszelkim ruchom mesjanistycznym ze względu na ich burzycielski charakter. Potrafili nieźle porozumieć się z Rzymianami, w których widzieli gwarantów ładu (pod warunkiem, oczywiście, rozsądnej z ich strony polityki religijnej). W sferze doktrynalnej odrzucali tradycję komentarzy Prawa, uznawali za obowiązujące tylko to, co znajdowało się w Biblii (jest to jedna z niewielu informacji pewnych, jakie posiadamy o nich). Zaleceń Prawa przestrzegali z wielkim rygoryzmem i sztywnością (niekiedy z większą jeszcze niż u faryzeuszy). Wrodzy byli wszelkim innowacjom także w dziedzinie kultu. Inny charakter niż faryzeusze i saduceusze mieli esseńczycy, którzy pozostali przez cały okres swego istnienia (czyli aż do fatalnego powstania w 66 r. n.e.) grupą marginesową o rytach sekretnych i naukach ezoterycznych, 340 trzymającą się świadomie na uboczu społeczności żydowskiej. Choć wedle Józefa Flawiusza było ich w połowie I w. n.e. aż cztery tysiące, czyli nie tak wiele mniej niż faryzeuszy (sześć tysięcy), to zasada izolowania się od reszty Izraela ograniczała ich wpływy. Esseńczycy zerwali więź ze świątynią, w ich przekonaniu kult sprawowany przez kapłanów niegodnych nie miał żadnej wartości: tylko oni są prawdziwym Izraelem, depozytariuszami prawdziwego Przymierza. Choć wywodzili się z tej samej grupy hassidim, co faryzeusze, traktowali tych ostatnich z niechęcią sądząc, że byli oni zbyt mało rygorystyczni, zbyt mało pobożni, aby zasłużyć na miano prawdziwych członków Ludu Wybranego. Odkrycie wielkiego zespołu tekstów w Qumran, w grotach nad Morzem Martwym uświadomiło uczonym zajmującym się religią żydowską, że nurt do którego należeli wspomniani przez Józefa Flawiusza esseńczycy, jest o wiele bardziej zróżnicowany niż przypuszczano przed opublikowaniem nowych tekstów. Między gminami, które możemy do niego zaliczyć, występowały istotne różnice zarówno w sposobie życia, jak i doktrynie. Mogły też one nadawać sobie różne nazwy. Uderzającą cechą niektórych gmin esseńskich był ascetyzm. Esseńczycy tworzyli wspólnoty monastyczne oddające się pracy, medytacjom, obrzędom, których znaczna część nie miała odpowiedników w zwykłym kulcie żydowskim. Esseńczycy są jedyną grupą, którą poznajemy z tekstów powstałych w jej środowisku: obszerne o nich świadectwo zawarte u Józefa Flawiusza (Dawne dz. Izr. 18,15; Wojna żyd. 2,8 2- 13) jest dla badaczy ciągle bardzo cenne, ale może być skutecznie uzupełniane i korygowane dzięki znalezieniu wspomnianych rękopisów, odkrytych w grotach nad Morzem Martwym oraz wynikom badań archeologicznych w pobliskiej osadzie zamieszkanej do r. 68 n.e. przez członków sekty. Wprawdzie większość zwojów pochodzi z czasów rzymskich, jednak część utworów powstała w dobie hellenistycznej pozwala na rekonstrukcję życia i doktryny sekty u jej początków. Odkrycia nad Morzem Martwym i studia poświęcone nowym tekstom odnowiły w radykalny sposób naszą wiedzę o religii żydowskiej. Decyduje o tym nie tylko ogromne bogactwo zespołu, ale i waga, jaką nowe informacje dzięki niemu uzyskane mają dla historii judaizmu a poprzez judaizm i dla historii chrześcijaństwa. W wielkim zespole rękopisów z Qumran, poza znanymi nam tekstami biblijnymi znajdują się też dzieła własne sekty: tak zwany Dokument Damasceński (znany już z paralelnego znaleziska) oraz Podręcznik Dyscypliny, stanowiący rodzaj reguły, komentarz do Proroctwa Habakuka, Księga Wojny Synów Światdości i Ciemności, hymny liturgiczne. Wyłania się z nich doktryna, którą przekazywano członkom sekty po odbyciu swoistego nowicjatu. Nacechowana jest ona silnym eschatologizmem i dualizmem. Walka sił dobra i zła zbliża się w ich przekonaniu do fazy ostatniej - bliski jest koniec tego świata. Członkowie sekty swą pobożnością przyśpieszają początek kosmicznej batalii i w tym seńsie już w niej uczestniczą. Członkowie tej grupy, którą poznajemy dzięki rękopisom, nazywali siebie sadokitami (a nie esseńczykami). Nazwa ta przypomina nam nazwę sekty 341 saduceuszy. Nie jest rzeczą wykluczoną, że oba, tak różne od siebie ugrupowa- nia religijne, odwoływały się do tego samego bohatera historycznego i arcy- kapłana Sadoka z czasów Salomona. Jeśli tak się rzeczy mają, to wielkie prawdopodobieństwo zyskuje hipoteza, wedle której początek qumrańczykom dały jakieś rodziny kapłańskie, które przechodząc do otwartej opozycji przeciwko Hasmoneuszom, usunęły się na pustynię. Ich czyn pociągnął za sobą prześladowania, których ofiarą padł jeden z założycieli sekty zwany w jej pismach Mistrzem Sprawiedliwości. Ustalenie kiedy gmina qumrańska się narodziła, kim był torturowany i wygnany Mistrz jest przedmiotem ostrych sporów, a propozycje w sprawach chronologicznych różnią się nawet o kilka- dziesiąt lat. Wpływ esseńczyków na religijność Żydów był ograniczony, natomiast ich nauki mogły mieć istotne znaczenie dla rodzącego się chrześcijaństwa, które liczyło w swych gminach wielu ludzi, poprzednio powiązanych z tą sektą. Życie religijne diaspory Miałam już okazję pisać o powstawaniu diaspory. Chciałabym teraz poświęcić nieco miejsca jej życiu religijnemu. Diaspora, jak pamiętamy, bardzo szybko stała się greckojęzyczna i zachowała ten charakter w poważnym stopniu również na zachodzie, gdzie Żydzi stanowili tylko część czegoś, co można by nazwać "wschodnią diasporą". Zamieszkując dzielnice miast, w których także i inni mieszkańcy mówili po grecku, byli w stanie zachować ten język żyjąc w krainach, których ludność mówiła po łacinie. Patrząc na diasporę z odległej perspektywy skłonni jesteśmy traktować ją jako jednolitą całość. W istocie jednak, zwłaszcza w dziedzinie mentalności, sytuacja układała się rozmaicie. łnaczej reagowali na wydarzenia Żydzi w dużych skupiskach istniejących w wielkich miastach, w których mogli tworzyć zamknięte gminy i gdzie łatwiej było zachować niezmienione obyczaje; inaczej w mniejszych ośrodkach lub zgoła na wsiach (a i takie sytuacje zdarzały się, choćby w Egipcie). Różne były też typy religijności. W całym świecie hellenistycznym diaspora starała się utrzymać dobre stosunki z władzami, jak każda mniejszość potrzebująca gwarancji i oparcia w obliczu niechęci obcego środowiska (o różnym natężeniu tejże, to prawda). Nie szczędzono na to pieniędzy i starań, w synagogach z reguły modlono się za pomyślność tych, którzy w danym miejscu i czasie rządzili. Warunkiem powstania żydowskiej gminy było zapewnienie władz, że będzie ona mogła rządzić się sama (to jest powołując własnych urzędników i radę), wedle własnych praw, a jej członkowie nie będą zmuszani do takich czynności, które by stały w konflikcie z nakazami religii. Przywileje. takie wywoływały na ogół niechęć, gdyż prowadziły do powstawania "miast w miastach". Żydzi korzystali bowiem z dobrodziejstw życia miejskiego, wolni zaś byli od znacznej części ciężarów, które ludzie zamożni z reguły 342 ponosili (niemal wszystkie funkcje miejskie miały swoją stronę kultową, Żydzi więc, nawet jeśli mieli pełnię praw obywatelskich, musieli być z nich zwolnieni). Diaspora utrzymywała ścisłe, choć nie regulowane przez żadne przepisy ani nie ujęte w żadne formy, stosunki z Judeą. Żydzi z całego świata posyłali datki dla świątyni, ich zbieraniem zajmowały się lokalne władze żydowskie, w obie strony kursowali posłańcy zanoszący wiadomości o tym, co istotnego się zdarzyło. Prestiż kapłanów i jerozolimskich kręgów kierujących polityką (czy byli nimi ludzie Hasmoneuszy, czy przywódcy faryzeuszy) był bardzo wielki. Obyczaj odbywania pielgrzymek stwarzał okazję do odnawiania związków między diasporą a metropolią. Najliczniejszą gminę diaspory w czasach hellenistycznych stanowili Żydzi zamieszkali w Aleksandrii. Mieli oni w swym wyłącżńym posiadaniu dwie dzielnice na pięć (a i w innych także spotykano żydowskich mieszkańców, nie istniał nakaz osiedlania się w określonych częściach miasta). Także w głębi Egiptu żydowska ludność była bardzo liczna. Historycy dzisiejsi przypuszczają, że razem liczba Żydów egipskich i aleksandryjskich zbliżała się do miliona (na orientacyjną liczbę 6 milionów całej ludności). Obliczenia te nie mają jednak solidnej podstawy źródłowej, raczej są hipotetycznym (a bardzo dyskusyjnym) określeniem rzędu wielkości liczb. Wydaje się, że w Aleksandrii stosunki między żydowską a nieżydowską częścią mieszkańców układały się źle wcześniej niż w innych miastach, choć w czasach hellenistycznych nie były jeszcze aż tak złe jak w I w. n.e. Źródłem napięć były już same rozmiary żydowskiej gminy. Istnienie obok siebie dwóch wielkich grup ludności o bardzo odmiennej kulturze już samo w sobie niesie zalążki konfliktów. Aleksandryjscy Żydzi uczestnicząc w walkach politycznych wybuchających na tle lokalnym z konieczności ściągali na siebie nienawiść przeciwnej strony. Gmina aleksandryjska była nie tylko bardzo liczna, ale i bardzo bogata, dobrze zorganizowana i dobrze broniąca swoich interesów. Stanowiła ona silne środowisko kulturowe, które w dziejach żydowskiej religii i literatury pozostawiło po sobie ważki dorobek. Zacznijmy od tego, że tu powstał pierwszy przekład Biblii, który miał służyć Żydom nie rozumiejącym już oryginalnego tekstu hebrajskiego, niezdolnych nawet do powtarzania w synagodze prostych modłów w tym języku. Ci, którzy byli inicjatorami tego dzieła, prawdopodobnie (choć udowodnić się tego nie da) myśleli także o ewentualnych nieżydowskich czytelnikach. Przekład powstawał stopniowo. Pierwsze księgi, z pewnością Pięcioksiąg Mojżeszowy, przetłumaczono w III w. Ostatni utwór, przełożony około 77 r., to Księga Estery. Było to zadanie olbrzymie, biorąc pod uwagę rozmiary Biblii i stopień trudności (pierwszy raz w historii naszego cywilizacyjnego kręgu podejmowano tłumaczenie tak ogromnego i różnorodnego dzieła). Legenda, która zdobyła powodzenie w ciągu I( w., a którą znajdujemy w utworze znanym pod nazwą Listu Aristeasa, przypisała pomysł przekładu Ptolemeuszowi II Filadelfowi, który chciał, wedle niej, włączyć Biblię, o której mądrości się dowiedział od Żydów, do swej wielkiej biblioteki gromadzącej całość literackiego dorobku 343 Greków. Legenda twierdzi dalej, że tłumaczeniem mieli się zająć mędrcy przysłani na prośbę króla z Jerozolimy, było ich siedemdziesięciu dwóch. Tradycyjnie przekład ten nazywamy Septuagintą (tj. "Tłumaczeniem Siedem- dziesięciu", dwóch tłumaczy jakoś tradycja zgubiła). Funkcja tej legendy jest jasna. Opowiadanie, wedle którego przekład powstał w Aleksandrii, ale sporządzony był przez mędrców ze świątyni, miało uświadomić czytelnikowi, iż tłumaczenie nie było aktem skierowanym przeciwko tradycji judejskiej. Król w Liście Aristeasa zachowuje się tak, jak idealny król zachowywać się powinien. Jest pełen zachwytu dla mądrości Biblii, dba o gminę aleksandryjską i obdarza ją przywilejami. Rzeczywistość nie była aż tak dla Żydów dogodna. Niektórzy dzisiejsi historycy kultury żydowskiej czasów hellenistycznych zastanawiają się, czy jakieś ziarnko prawdy nie tkwi w opowiadaniu o królewskiej inicjatywie i jej związku z tworzeniem księgozbioru, które rzeczywiście przypadło przede wszystkim na czasy Filadelfa. Jednak opory przeciwko takiej hipotezie są silne. Żaden z władców hellenistycznych nie podejmował takich inicjatyw (czy ściślej: nic o takich inicjatywach nie wiemy), zainteresowanie Greków kulturą ludów niegreckich było nikłe, to raczej przedstawiciele niegreckich społeczności tworzyli na użytek Hellenów dzieła przedstawiające ich przeszłość. Ton apologetyczny legendy nie przysparza jej zaufania. Stopień wierności przekładu był rozmaity, większy w Pięcioksiągu zwłaszcza w jego częściach normatywnych, mniejszy w innych księgach. Poza zwykłą deformacją nieuchronną przy każdym tłumaczeniu, wyczuwalne zmiany po- wstawały wszędzie tam, gdzie ci, którzy go dokonywali, posługiwali się pojęciami z greckiego języka filozoficznego służącymi do mówienia o Bogu. Starali się oni tuszować to, co w tekście urażało ich smak ukształtowany przez greckie lektury. Septuaginta była pierwszym, ale nie ostatnim przekładem greckim. Stosunkowo szybko przestała Żydom służyć, gdyż przyjęcie tego tłumaczenia przez chrześcijaństwo wzmocniło istniejące już opory. Wywoływała je nadmierna (w przekonaniu ortodoksyjnych Żydów) swoboda tłumaczenia. W Aleksandrii powstała także literatura tworzona przez Żydów w języku greckim, wedle greckich modeli z myślą przede wszystkim o żydowskich czytelnikach, jest ona świadectwem fascynacji twórczością greckich pisarzy i gotowości ich naśladowania. Około 160 r. aleksandryjski Żyd Aristobulos po raz pierwszy posłużył się metodą alegorycznej interpretacji tekstów literackich, stworzoną przez greclcich filologów (por. s. 457), dla objaśnienia Biblii. Głosił on także, że Pitagoras, Platon i niektórzy poeci (Homer, Hezjod, Orfeusz) swoją mądrość zaczerpnęli z Pisma Świętego. Tą samą drogą szedł inny aleksandryjski Żyd, postać najwybitniejsza i najoryginalniejsza spośród twórców diaspory: Filon (ok. 20 r. p.n.e. ok. 40 r. n.e.), filozof i teolog, Żyd ścisłej obserwancji, o silnych skłonnościach mistycznych. Biblia była dla niego źródłem wszelkiej mądrości, wszelkiej wiedzy. Stosował wobec niej interpretację alegoryczną twierdząc, że epizody biblijne są symbolicznym wyrazem prawd metafizycznych i moralnych. 344 W dziedzinie filozofii był platonikiem. Paradoksem historii jest, że ten wielki myśliciel nie wywarł na żydowską kulturę żadnego wpływu. Jego platoński język filozoficzny i mistycyzm były dla jego współwyznawców wysoce podejrzane, żydowska refleksja teologiczna szła już w tych czasach w inną stronę. Nie czytali go także greccy filozofowie, gdyż jego dzieła przybierały postać komentarzy do ksiąg biblijnych, była to więc lektura zbyt trudna i dziwna dla ludzi, którzy nie znali do głębi interpretowanego tekstu. Dopiero chrześcijaństwo odkryło w nim swego prekursora w dziedzinie filozoficznej interpretacji prawd wiary i alegorycznego objaśniania tekstu biblijnego. Ono też ocaliło jego dzieła od przepadnięcia. Aleksandria była po Jerozolimie najważniejszym miastem żydowskiego świata (z pewnością była największym), jej wielki udział w twórczym rozwijaniu kultury jest czymś naturalnym. Także i inne gminy diaspory w tym procesie uczestniczyły. Niestety wiemy o nich o wiele mniej. Starsi badacze bardzo ostro odcinali judaizm palestyński od judaizmu diaspory, pierwszemu przypisując jako cechy charakterystyczne partykularyzm i izolacjonizm, drugiemu - otwarcie na dorobek hellenistycznego otoczenia. Dziś ta skłonność uległa znacznemu wyciszeniu. Także w Palestynie byli, jak widzieliśmy, Żydzi filhelleńscy (ktoś powiedział: "diaspora zaczyna się w Pale- stynie"), procesy selektywnego przejmowania treści kultury greckiej odbywały się nie tylko w "rozproszeniu", ale i w centrum. Zapewne (ale nic o tym źródła nam nie mówią), nie wszyscy Żydzi diaspory byli wobec greckiej cywilizacji otwarci. Judaizm diaspory nie różnił się w stosunku do judaizmu palestyńskiego w zachowywaniu tego, co było dla religii najistotniejsze: ścisłej obserwacji Prawa. Na pewno Żydzi żyjący w miastach śródziemnomorskiego świata byli mniej podatai na egzaltację religijną, na ową gorliwość tak silnie przenikającą całe życie społeczne Palestyny. Ale to nie znaczy, na przykład, że w diasporze nie czytano chętnie literatury apokaliptycznej lub że taka w niej nie powstawała. Różnica tkwiła w braku gotowości do czynów zbrojnych. Ale i w tej sprawie trzeba zachować ostrożność; za czasów Trafiana w Egipcie, Cyrenajce, na Cyprze wybuchło bowiem powstanie, które nie miało w Palestynie odpowiednika. Uniwersalizm versus partykularyzm Uderzającym, nowym zjawiskiem doby hellenistycznej jest wzrost napięcia między nurtem partykularystycznym usuwającym nie-Żydów z horyzontu wyznawców Jahwe, chroniącym wyłącznie dla Izraela i za wszelką cenę Jego posłanie, a nurtem uniwersalistycznym, przekonanym o misji Żydów wobec całej ludzkości, która w przyszłości właśnie dzięki nim zjednoczy się w kulcie Boga Jedynego. Dla przedstawicieli pierwszego poganie, pogrążeni raz na zawsze w bałwochwalstwie, nie będą w żaden sposób uczestniczyć w Królestwie Bożym, które w czasach ostatecznych pojawi się na ziemi. Czeka ich zagłada. Koncepcja taka, pogłębiająca się z oczywistej potrzeby zadośćuczynienia za prześladowania Żydów i ich cierpienia, pojawiała się także 345 w niektórych psalmach i księgach apokaliptycznych napisanych w czasach hellenistycznych. Uniwersalizm był obecny w wierzeniach żydowskich od dawna. Jednak dopiero w okresie hellenistycznym przybiera on na sile. Prąd ten rozwijał się nade wszystko w diasporze, gdzie codzienny, konkretny, osobisty kontakt z poganami musiał ułatwiać spojrzenie na nich z innej perspektywy. Głosił on, że poganie będą zbawieni nawet jeśli nie wejdą w skład Ludu Wybranego, pod warunkiem, że uwierzą w Jedynego Boga i podporządkują się pewnemu minimum zaleceń moralnych i rytualnych zwanych przykazaniami noachicznymi (miał je otrzymać Noe, stąd nazwa). Rewolta Machabeuszy, tryumf tradycjonalistów i wynikające stąd przemiany religijne umniejszały siłę prądu uniwersalistycznego, ale go nie usunęły. Dopiero w czasach późniejszych rosnąca izolacja Żydów wobec zagrożenia ze strony wrogiego świata do- prowadzi do jego całkowitego zniknięcia. Nastąpi to dopiero pod koniec starożytności. Uniwersalizm był oczywiście w czasach hellenistycznych zjawiskiem marginesowym, jednak jego obecność, zwłaszcza zaś literacka twórczość jego zwolenników, miały znaczenie niewspółmierne do liczby jego zwolenników; w jego nurcie narodzi się religia chrześcijańska. Innym ważnym zjawiskiem ściśle związanym z tendencjami uniwersalistycznymi był żydowski prozelityzm. Nawracanie pogan na religię mojżeszową ułatwiało istnienie greckiego przekładu Biblii, który wprawdzie nie dla tego środowiska powstał, ale jemu także służył. Otwartość kultów w synagogach, do których wszyscy mieli dostęp i w których mogli się zapoznać z zasadami żydowskiej wiary, także stwarzała dogodne warunki do jej szerzenia. Istniały różne stopnie prozelityzmu. Ci, którzy poddawali się Prawu całkowicie, wchodzili do gmin na drodze adopcji dokonywanej przez któregoś z jej członków. Inni przyjmując tylko nakazy moralne i treść doktrynalną religii żydowskiej mogli pozostawać w kręgu sympatyków judaizmu. Występują oni w źródłach pod mianem "bojących się Boga". Określenie rozmiarów żydowskiego prozelityzmu jest bardzo trudne, gdyż nasze źródła dowodzą istnienia samego zjawiska, ale nie pozwalają na dokładniejsze oceny. Niewątpliwie liczba nawróconych, była znaczniejsza niż się na ogół sądzi i niż to gotowi byli przyjąć starsi badacze wiążący prozelityzm dopiero z chrześcijaństwem. Od czasów badań E. Schurera stereotyp zamkniętego dla świata judaizmu jest przedmiotem poważnych krytyk. Pewne jest, że nie wolno nam oceniać gotowości otwarcia ku pogańskiemu światu na podstawie tego, co charakteryzowało mentalność Żydów u schyłku starożytności, gdy wrogość zwycięskiego chrześcijaństwa ostatecznie zepchnęła ich na pozycję, jaką mieli zajmować w następnych wiekach. Wiemy, że ci, którzy do religii żydowskiej się zbliżali, należeli do różnych środowisk. Znajdziemy ich w I w. n.e. nawet wśród przedstawicieli najwyższej arystokracji rzymskiej. Nauki głoszone w synagogach przyciągały licznych słuchaczy także spośród wyznawców Jezusa, jak świadczą o tym protesty 346 znajdowane u autorów chrześcijańskich jeszcze u schyłku IV w. Czy judaizm miał szansę stania się religią uniwersalistyczną? Tak poważny badacz jak M. Hengel (i nie on jeden) odpowiada na to pytanie twierdząco. Fascynacja żydowskim monoteizmem była wielka, dobrze odpowiadał on nowym potrzebom religijnym, które rodziły się, zwłaszcza pod koniec czasów hellenistycznych (będzie o nich mowa dalej, por. s. 496). Jednak zwycięstwo legalizmu i rytualizmu, odmowa otwartego dialogu z kulturą grecką (podejmuje go natomiast chrześcijaństwo), polityczna egzaltacja i ksenofobia rosnąca w miarę pogarszania się realnej sytuacji uniemożliwią judaizmowi odegranie takiej roli. Sprawy dyskusyjne. Żydzi a grecka cywilizacja Zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią chcę wrócić na końcu tego rozdziału do problemu zasięgu wpływów greckich wśród Żydów tak w Palestynie, jak i w diasporze. Nie są to sprawy obojętne. W ogóle historia Żydów wywołuje silne emocje, nie omijają one badaczy starożytności. U wielu z nich uznanie greckiej kultury za wartość najwyższą, za najcenniejszą część dziedzictwa starożytności, łatwo prowadzi do potępienia wszystkich tych, którzy ją odrzucili i to odrzucili w pełni świadomie. Ich zdaniem porównanie z chrześcijaństwem, które dialog z cywilizacją antyku podjęło i tyle mu zawdzięczało, każe tym ostrzej oceniać Żydów, skazujących się na kulturową sklerozę. Obserwacja tego, co działo się w Palestynie od powstania Machabeuszów na pierwszy rzut oka zdaje się usuwać wszelkie wątpliwości w materii naszych rozważań. W wyniku tej rewolty Żydzi stali się jedynym ludem, żyjącym wewnątrz greckiego świata, który tak konsekwentnie i solidarnie zachował wobec jego dorobku wrogi stosunek. i Jednak przyjęcie wyłożonego tu punktu widzenia napotyka na poważne trudności. Nie może on, przede wszystkim, być stosowany do diaspory. Wielu badaczy dziejów Judei jest ponadto zdania, że i z jej terenów nie da się wykluczyć obecności greckich wpływów. Jak często w sporach o zasięg wpływów hellenizmu niezmiernie ważne jest ustalenie znaczenia słów. Co rozumiemy przez hellenizację? Co może pozostać ze "starej kultury", abyśmy byli w stanie uznać, że grupy przyjmujące grecki sposób myślenia zostały "zhellenizowane"? Lektura polemik w dwudziesto- wiecznej historiografii uczy nas, że wojujące ze sobą strony zgadzają się co do faktów, natomiast nadają różną treść pojęciu hellenizacji, a także mają do tego procesu rozmaity emocjonalny stosunek. Jeśli za hellenizację należy uznać asymilację, czyli taki stan rzeczy, w wyniku którego ulegały zatarciu różnice między starymi a nowymi Hellenami, a nowi Hellenowie ze swej kulturowej przeszłości zachowywali jedynie pamięć o odmiennych początkach i drugorzędne dla całokształtu mentalności obyczaje, jeśli hellenizacja nie może pozostawiać różnic w sposobie myślenia to nie ulega wątpliwości, że Żydzi hellenizacji się oparli. Niezależnie od tego, w jakich warunkach żyli, wierność nakazom Prawa nakreślała nieprzekraczal- 347 ną granicę akulturacji, jeśli zaś jej nie przestrzegali, przestawali być Żydami (co, warto zauważyć, zdarzało się bardzo rzadko). Jeśli jednak odrzucimy zasadę: wszystko, albo nic, jeśli staniemy na stanowisku, iż hellenizacja może oznaczać selektywne przyjmowanie wartości duchowych i materialnych stworzonych przez stronę grecką i, co więcej, porównywać będziemy Żydów nie ze współobywatelami Menandra, lecz z Grekami następnych wieków żyjącymi w Aleksandrii, Antiochii, w polis w głębi Azji Mniejszej, z ich sposobem odczuwania i myślenia ukształtowanym przez nową epokę, wzrosną szanse uznania, iż Żydzi także ulegali hellenizacji. Nasuwa się tutaj istotna uwaga natury metodycznej, odnosząca się do relacji między przyjmowaniem obcej kultury a emocjonalnym do niej stosunkiem. Na pewno sympatia, otwartość, podziw przyśpieszają procesy akulturacji. Nie są one jednak warunkiem bezwzględnie potrzebnym. Znamy z dziejów Europy przypadki, gdy uciskani i nienawidzący przejmowali wiele od uciskających i znienawidzonych. Daje to w efekcie mentalność pełną wewnętrznych sprzeczności, napięć między źle do siebie przystającymi składnikami, nie zmienia to jednak faktu podstawowego: mieszania się ze sobą kultur. Zacznę moje rozważania o zasięgu greckich wpływów na Żydów od tych dziedzin, gdzie jest on oczywisty, w drugiej dopiero kolejności przechodząc do tych, w których byśmy się go nie spodziewali. Rzecz prosta jesteśmy ściśle uzależnieni od posiadanych przez nas źródeł, o wielu aspektach życia z racji ich braku nie jesteśmy w stanie niczego powiedzieć. Niezmiernie głęboko sięgał wpływ grecki w tym, co można nazwać 348 materialnymi ramami życia. Zwłaszcza elita była wrażliwa na wpływy greckie 32. Rekonstrukcja synagogi w Kafarnaum. Wprawdzie budynek ten powstał w czasach rzymskich, jednak na jego podstawie mdżemy sobie wyobrazić jak wyglądały hellenistyczne synagogi, które nie różniły się typem od synagog późniejszych 349 33. Plan synagogi w Kafarnaum. Składała się ona z prostokątnej sali, w której odprawiano modły i otoczonego kolumnami dziedzińca 34. Rekonstrukcja synagogi w Kafarnaum, przekrój poprzeczny. Widać podium ze świecznikami i nisze, w których składano zwoje Tory w tej sferze. Ubierała się na sposób grecki, nosiła greckie klejnoty, budowała sobie domy ozdobione na sposób grecki. Dowodzą tego zabytki pochodzące z Palestyny z osad na pewno żydowskich: budownictwo ich naśladuje budownictwo greckie tej epoki, dekoracja rzeźbiarska (nadproża, obramienia okienne, pilastry, kapitele) powtarzają motywy greckie ogólnie przyjęte. To samo możemy powiedzieć o dekoracji lampek, sarkofagów, ozdób z kości, ceramice. Nie ulega wątpliwości, że diaspora akceptowała grecką kulturę materialną i grecką sztukę w jeszcze większym stopniu niż Palestyna. Przyjęcie greckiego sposobu życia obejmowało jeszcze inne dziedziny. Wspominałam już o udziale Żydów w operacjach finansowych stanowiących istotną część greckich metod ekonomicznych. Także państwo Hasmoneuszów zawdzięczało wiele greckim wzorom w dziedzinie administracji, finansów, nawet propagandy. Wiemy, że Żydzi służyli jako najemni żołnierze w armiach królewskich, walczyli w nich na sposób grecki (to samo da się powiedzieć o sztuce wojennej wojska państwa żydowskiego utworzonego przez Machabeuszów). Notabene żołnierze żydowscy w służbie greckich monarchów musieli rezygnować z przestrzegania rygorystycznego alimentarnych zakazów, a także z zasady powstrzymywania się od wszelkiej działalności w szabat; trudno sobie wyobrazić, aby chciano w armiach nieżydowskich władców tolerować oddziały, które odmawiałyby maszerowania i walki w soboty. W każdym razie nic nam nie wiadomo o komplikacjach, które by wynikały z wierności prawu w tym właśnie, tak istotnym przecież punkcie. Użycie broni w szabat natomiast stanowiło trudny problem dla Żydów zbuntowanych przeciwko Antiochowi IV. Działo się to jednak w Palestynie, w bardzo szczególnym środowisku walczącym o prawo do wierności nakazom Tory, byłoby ryzykowne wyobrażać sobie, że tak samo reagowali najemnicy w obcej armii, poddani obcemu dowództwu, w zwykłych okolicznościach. Owa sprawa zdaje się świadczyć, że Żydzi mogli być o wiele bardziej elastyczni w życiu codziennym, niż to nam się wydaje na podstawie tekstów mówiących nie o tym jak było, lecz jak być powinno. Równie oczywisty jest wpływ kultury greckiej na życie umysłowe diaspory w świecie śródziemnomorskim (robię to geograficzne zastrzeżenie, gdyż istniała bardzo silna i ważna diaspora w Mezopotamii). Sam bowiem fakt porzucenia przez nią języka aramejskiego na rzecz greki jest wielce znamienny. Przyjęcie obcego języka mogło nastąpić tylko w wyniku codziennego kontaktu z miej- scową ludnością i to kontaktu tak intensywnego i wszechstronnego, że zniszczył on językową odrębność. Musimy założyć, że izolowanie się od nie-Żydów miało, przynajmniej w pierwszych pokoleniach, o wiele mniejszy zasięg niż byśmy się tego spodziewali i niżby wynikało z nakazów Prawa wymagającego pełnej separacji. Proces ten ułatwiały niezłe stosunki za życia pierwszych generacji epoki hellenistycznej, zapewne nieufność istniała od początku, ale otwarta wrogość w stosunkach z Grekami stanie się regułą dopiero później. Dla przejęcia greki właśnie najważniejsza była sytua 350 cja pierwszych pokoleń. Później Żydzi mogli się uczyć greki w domu i we H~,.::; ,. 'w," ~~. ~~ :'gir ww ~~'~i własnych dzielnicach, nie musieli zatem mieć do czynienia na co dzień z nie- Żydami. Greckojęzyczność diaspory śródziemnomorskiej jest ważna dla naszych rozważań nie tylko dlatego, że świadczy o intensywnych stosunkach Żydów z Grekami. Język nie jest instrumentem obojętnym, niesie w sobje sposób interpretowania świata wypracowany przez daną kulturę. Uderza nas także upowszechnienie się wśród greckojęzycznych Żydów imion greckich, które skutecznie rywalizowały z tradycyjnymi imionami powstałymi na gruncie języków hebrajskiego i aramejskiego. Przyjmowane przez Żydów greckie imiona były zazwyczaj teoforyczne (to jest utworzone od imienia bóstwa): w imionach takich jak Apollodoros, Isidoros, Demetrios brzmią imiona bóstw pogańskich. Widocznie nie przeszkadzało to tym, którzy je swym dzieciom nadawali, nie wywoływało obsesyjnego wstrętu. 351 i 35ab. Rzeźbione nadproża z synagogi w Kafarnaum. Dekoracja rzeźbiarska tego budynku ma zdecydowanie grecki charakter. Na dolnym rysunku widać w środku nadproża przedstawienie drzwi od szafy, w której przechowywano zwoje Tory Wiemy dobrze, że wpływy greckie w kulturze duchowej diaspory sięgały o wiele dalej. W języku greckim narodziła się literatura i refleksja filozoficzno- religijna, w sposób pozytywny i często otwarty czerpiąca z greckiego dorobku. Dzieła tego nurtu, które do nas dotrwały lub o których coś wiemy, pochodzą głównie z Aleksandrii, ale nawet jeśli uznamy, że tu przede wszystkim powstawała grecka literatura żydowska w języku greckim, to były one przecież czytane i w innych miastach przez kulturalnych Żydów nie znających już hebrajskiego i aramejskiego. Omówienie tej literatury znajdzie czytelnik w nowej książce Anny Świderkówny Bogowie zeszli z Olimpu, do niej odsyłam czytelnika po szczegółowy wykład. Jest to literatura przedziwna, gdyż wtłacza biblijnych bohaterów i biblijne epizody w ramy greckich gatunków literackich (dramatu, romansu, kroniki, filozoficznego traktatu). Autorzy, którzy swobodnie władali greką i respektowali grecki smak (on był także ich smakiem!) nie przestawali być Żydami. Chcieli dowieść wyjątkowej opatrznościowej roli swego narodu, a przez nią pokazać wielkość Boga i wspaniałość nadanego przezeń Prawa. Demetriusz, żydowski autor dzieła chronograficznego naśladujący w końcu 11I w. wzorzec stworzony przez Eratostenesa stawiał sobie za zadanie wykazanie, że historia Żydów i ich mądrość są starsze i wobec tego czcigodniejsze od historii i filozofii greckiej. Do interpretacji Biblii zostaje wciągnięta metoda alegoryczna wyjaśniania tekstów literackich, pozwala ona usunąć z pola widzenia kłopotliwe epizody Pisma i wykazać, że zawiera prawdziwą filozofię nie tylko zgodną z tym, co o Bogu i mądrości mówili greccy filozofowie, lecz nawet ich ideę przewyższającą. W ten sposób w II w. zostaje zapoczątkowana żydowska filozofia religijna, która znajdzie swego najwybitniejszego przedstawiciela w Filonie (30 r. p.n.e. - 45 r. n.e.). Znajdziemy i takie żydowskie utwory literackie w języku greckim, które poczynały sobie nader swobodnie z biblijną tradycją, zacierając czasami granice między wierzeniami żydowskimi a pobożnością pogańską. Choć jest wielce prawdopodobne, że autorzy tworząc takie dzieła pragnęli z nimi dotrzeć również do pogańskiego czytelnika by i jemu głosić prawdę o Bogu i historii Ludu Wybranego, jasne jest, że odbiorcy greckojęzyczni literatury żydowskiej rekrutowali się nade wszystko z tego samego środowiska, co jej autorzy. Żydzi chcieli sami siebie przekonać, że ich Prawo jest lepsze od greckiej mądrości lub przynajmniej równie dobre, to oni odczuwali potrzebę opowiedzenia historii biblijnych tak, aby mogły rywalizować z dziełami literatury pięknej Greków. Wierność Prawu i przywiązanie do religii przodków nie przeszkadzały im mieć kompleksów, które próbowali leczyć naśladując greckich poetów, filozofów, historyków bez wyrzekania się swej żydowskości. Fakt powstania greckojęzycznej literatury żydowskiej zmusza nas do założenia, że jej autorzy uczęszczali do szkół, w których czytano i komentowano grecką literaturę. Szkoda, że nie wiemy, kto w nich nauczał (Grecy?, zhellenizowani Żydzi?) i kto do nich uczęszczał (Żydzi razem z Grekami?, sami Żydzi, których stać było na opłacenie greckich specjalistów?). Wpływ kultury greckiej jest widoczny również w życiu duchowym 352 Palestyny. Także i tu język grecki czynił postępy. Świadczą o tym greckie lub dwujęzyczne (grecko-aramejskie) inskrypcje na ossuariach (skrzynkach na ludzkie prochy), grobowcach, nawet na przedmiotach kultu. Z Dziejów Apostolskich wynika, że w Jerozolimie żyła liczna grupa "hellenistów", spośród których wielu znalazło się w najstarszej gminie chrześcijańskiej. Talmud zachował wspomnienie o 500 uczniach zajmujących się w szkole Gamaliela II (ok. 100 r. n.e.) "mądrością hebrajską", podczas gdy innych 500 poświęcało się "mądrości greckiej" (liczby są oczywiście symboliczne, ważny jest dla nas sam fakt). Nie tylko w Aleksandrii powstawały utwory literackie w języku greckim. II Księga Machabejska jest dziełem mieszczącym się całkowicie w ramach greckiego gatunku literackiego historiografii. Utwór ten jest wprawdzie streszczeniem obszerniejszego dzieła Jazona z Kyreny (nie wiemy gdzie żył ów Jazon: w Kyrenie? w Jerozolimie?), zabiegu jednak musiano dokonać w Pale- stynie. Także w Palestynie przełożono na grekę I Księgę Machabejską. Nie brakło więc na miejscu ludzi sprawnie władających greką, dobrze obznajmionych z rzemiosłem literackim. To, że z całej twórczości żydowskiej w języku greckim tak mało do nas dotarło, nie powinno nas dziwić, tłumaczą nam to późniejsze dzieje narodu żydowskiego, rosnąca doń wrogość innych ludów, wreszcie izolacja w czasach tryumfującego chrześcijaństwa skłaniająca do zamknięcia się i odr-nucenia wszystkiego, co ze światem greckiej kultury się wiązało. Żydzi piszący po grecku nie mieli w późniejszych czasach czytelników, ich utwory poszły najczęściej w zapomnienie. Te zaś dzieła, które przetrwały (w tym także Księgi Machabejskie) zawdzięczają swe ocalenie chrześcijańskim myślicielom, którzy w tej literaturze znajdowali pożywkę dla swych własnych filozoficznych i religijnych rozmyślań. Uderzający jest wpływ greckiego sposobu myślenia na kontynuatorów faryzejskiej tradycji interpretowania Biblii. Posługiwali się oni zasadami wypracowanymi przez grecką logikę. Także w żydowskim prawie spotkamy ślady greckiej terminologii fachowej. Inspiracje greckie sięgnęły również religii. Widoczne są one w dziełach literatury mądrościowej. Do myśli żydowskiej przenikało to, co można nazwać popularną filozofią grecką (mieszanina pojęć pochodzących z różnych systemów, jednak z dominantą stoicyzmu), tym łatwiej, że obok zasadniczych różnic dzielących postawy żydowskie i greckie, wspólne dla niej były postawa racjonalna, zainteresowanie dla boskiego porządku w kosmosie i antropologiczno-etyczny punkt widzenia. Wracając do pytania postawionego na początku tego paragrafu, wydaje mi się, że możemy podsumować zawarte w nim rozważania stwierdzeniem, iż Żydów proces hellenizacji nie ominął. To prawda, że nie zaakceptowali oni, nawet ci, którzy posunęli się na tej drodze najdalej, wielu aspektów greckiej kultury. Przede wszystkim nie przyjęli polis. Przeciwdziałały temu tradycje żydowskiej religii, które determinowały typ społecznej organizacji złączonej spoiwem wierności wobec Prawa. Ono określało obowiązki członków gmin wobec siebie, narzucało obowiązek dbania o słabszych, dyktowało jak silniejsi 353 winni sprawować rządy. Polis musiała być pojmowana przez Żydów, jako typ społecznej organizacji sprzeczny z boskimi zaleceniami. Odrzucenie polis powodowało obojętność wobec tych składników greckiej mentalności, które były jak najściślej z tym typem państwa związane. Elita żydowska mogła ubierać się na grecki sposób, podziwiać utwory greckiej literatury, ale nie naśladowała zachowań politycznych elit greckich. Żydzi nie zarazili się od Greków duchem agonistycznym tak typowym dla mentalności helleńskiej. Nie zmienili swej negatywnej postawy wobec ćwiczeń fizycznych i agonów (a sprawa to bynajmniej nie drugorzędna, wskazuje, że zachowali odmienny stosunek do ciała i nagości). Mimo wszystko to, co Żydzi wzięli z greckiej kultury nie da się sprowadzić wyłącznie do spraw drugorzędnych, do cieniutkiej warstwy greckiego "lakieru", który pokrywać miałby pozostając na powierzchni, wrogą hellenizmowi mentalność wschodnią. Bibliografia Podręcznikowe zarysy problematyki: Ed. Will, Histoire politigue...; C. Preaux, Le monele helleni.stigue... (tekst krótki, ale znakomity); P. Vidal-Naquet, Le.s Juifs entre l'Etat et l'apocalypse [w:] Rome et la conguete du monele mediterraneen z serii "Nouvelle Clio" pod red. C. Nicolet, Paris 1978 (nic tylko inteligentny wykład, ale i bardzo dobrze zestawiona bibliografia); A. Benoit [w:] M. Simon, A. Benoit, Le judaisme et le christinnisme antigue d'Antiochu.s Epiphane a Con.stnnlin w serii "Nouvelle Clio", Paris 1968. Wykorzystałam dwie podstawowe syntezy na temat stosunków między Żydami a kulturą grecką: V. Tcherikower, Hellenistic Civilisation and the Jews, Philadelphia-Jerusalem 1961 oraz M. Hengel, Judentum und Hellenentum. Studien gur ihrer Begegnung unter besanderen BeriicksichtigunA Palastina.s bi.s ztir Mitte der 2 .Ihrh. v.Chr., 2 wyd. Tiibingen 1973. Polemike z pogl1dami Hengla (wspomina3am o niej w moim wyk3adzie) podj13 F. Millar, The Background to the Maccabean Revolutinn: RefZection on Martin Hengel's Judaism and Helleni.sm, "Journa) of Jewish Studies", 29 (1978), s. 1 -23. Uwzględniłam także nową pracę Ed. Willa i C. Orrieux, loudaismos- Ffellenismo,s. Esssai sur le judaisme judeen ci l'epogue hellenistique, Nancy 198ó. Dla każdego kto zajmuje się problematyką żydowską niezbędne są prace E. Bickermanna. Większość jego artykułów została przedrukowana w Studies in Jewish and Christian History, Leiden 1976; podstawowa książka: Der Cott cer Makkabaer, Berlin 1935. Drugim autorem równie dla tej tematyki ważnym był A. Momigliano. Przy pisaniu tego rozdziału wykorzystałam następujące pozycje: Alien Wi,sdom. The Limits of Hellenisation, Cambridge 1975; mniejsze studia: Ebrei a Greci; The Date of the Fir.st Book of Maccabees; The Second Book of Maccabees ze zbioru Sesto contributo alfa storia legli stuli classici e del mondo antico, Roma 1980. Obraz kultury żydowskiej w Aleksandrii zawdzięcza wiele, obok fundamentalnego dzieła Hengla, książce A. Świderkówny, Bogowie zeszli z Olimpu, Warszawa 1991, w której autorka poświęciła jeden rozdział literaturze żydowskiej powstałej w tym mieście. Moje długi wobec Anny Świderkówny nie zatrzymują się w tym miejscu, jej krytyczne uwagi przy lekturze maszynopisu pomogły mi go ulepszyć. Przy pisaniu paragrafu o sektach w Izraelu poza pozycjami wspominanymi wyżej wykorzystałam studium M. Simona, Les sedes Juives au temps de Jesus, Paris 1960 oraz P. Vidal-Naqueta, ll buon uso di tradimento, Roma 1980. IX. Azja Mniejsza i przyległe do niej terytoria północno-wschodnie Wstęp O dziejach Azji Mniejszej miałam już okazję pisać niejednokrotnie w poprzednich rozdziałach, gdyż wszystkie trzy wielkie monarchie hellenistyczne miały tu, przynajmniej okresowo, swoje posiadłości. Losy tego regionu wymagają jednak osobnego wykładu, w którym on sam stałby w centrum uwagi. W rozdziale tym przedstawię zwłaszcza to, co działo się w Anatolii po usunięciu z niej panowania Seleukidów i Ptolemeuszów. Po klęsce Antiocha 111 pod Magnezją w politycznej grze tego regionu istotną rolę zaczęły odgrywać mniejsze monarchie, które okrzepły politycznie już wcześniej, ale dopiero w nowych warunkach mogły działać swobodnie: było to, znane nam już, państwo Attalidów, na północy Bitynia i Pont, na wschodzie Kapadocja. Południowe krainy, schowane za górami odcinającymi wnętrza Anatolii od Morza Śródziemnego (Milyas, Pizydia, Likaonie, Cylicja Górzysta) w dalszym ciągu stały na uboczu wydarzeń. Izolowane z racji geograficznych, na dobre nigdy nie podbite przez Seleukidów ani Ptolemeuszów, słabo zurbanizowane i zhellenizowane, tworzyły wewnętrzne obszary barbarzyńskie wciągane niekiedy w nurt wydarzeń, ale na ogół nie odgrywające w nich roli podmiotu. Dzieje Azji Mniejszej przedstawię nie w porządku chronologicznym, lecz regionami. Takie ujęcie jest niezbędne, gdyż Anatolia nie tworzy zwartej całości, a poszczególne jej części żyją własnym życiem; układ terytorialny wykładu ma jednak poważne wady: łatwo gubi się synchronizm wydarzeń i zacierają istniejące między nimi więzi. Aby temu przeciwdziałać będę musiała powtarzać wiele informacji. Niestety każda wersja wykładu ma swoje wady. W II w. o biegu wydarzeń w Azji Mniejszej decyduje nie tylko wewnętrzny układ sił, ale i czynnik zewnętrzny: Rzym angażujący się coraz bardziej w to, co się w tym regionie działo. Historię jego interwencji, tych dyplomatycznych i tych zbrojnych, przyjdzie mi zrelacjonować przede wszystkim przy okazji opowiadania dziejów Pergamonu i Pontu. Do pewnych cech ogólnych polityki Rzymu wrócę w podsumowaniu tego rozdziału. Historyk Azji Mniejszej od II w., gdy wchodzi ona w orbitę interesów rzymskich, ma dobre źródła dla badań nad tym regionem. Zwłaszcza wydarzenia I w., w tym wojna z Mitrydatesem, są nam nieźle znane. Wielu 355 1 informacji dostarczają nam trzy żywoty rzymskie Plutarcha, a mianowicie: Sidli, Lukullusa, Pompejusza. Ważne jest także dzieło Strabona, Geografia, autor ten znał dobrze Azję Mniejszą, sam bowiem pochodził z Pontu. Ciągłej relacji o wydarzeniach dostarcza nam Appian (XII Księga jego Historii R~ym,skiej, traktująca o wojnach z Mitrydatesem), który korzystał z dobrych źródeł. Niezastąpione źródło do rekonstrukcji administracji prowincjonalnej stanowią niektóre listy i mowy Cycerona. Cały materiał literacki uzupełniany jest bardzo szczęśliwie przez inskrypcje, szczególnie liczne z tej epoki i tego terenu (wspominałam już o uprzywilejowaniu Azji Mniejszej w tej dziedzinie). Miasta greckie Azji Mniejszej Zanim przejdę do przedstawiania historii monarchii w Azji Mniejszej, chciałabym poświęcić nieco miejsca jeszcze jednemu uczestnikowi gry, którego zbyt łatwo usuwa się z pola widzenia nie doceniając jego roli. Były nim miasta greckie. Istotną cechą hellenistycznych polis Małej Azji jest ogromna różnorodność ich sytuacji, wyrażająca się w liczbie ludności, środkach materialnych znajdujących się w ich posiadaniu, stopniu zewnętrznej niezależności. Bardzo wiele miast greckich podlegało większym i mniejszym monarchom, a swoboda ich działań tyczyła się wyłącznie spraw wewnętrznych, a i te bywały nadzorowane przez przedstawicieli królewskiej administracji. Jednak znajdziemy i polis potężne. Były to z reguły miasta stare, bogate, mające własne rozległe terytorium. Wielkie dochody umożliwiały im posiadanie własnej armii złożonej z najemników, wspieranych milicją obywatelską. Oczywiście siły tych polis były niewspółmierne do sił Seleukidów, Ptolemeuszów, Attalidów, a później Rzymu. Jednak układ sytuacji w Anatolii był tej natury, że miasta mogły wykorzystać rywalizacje między wielkimi i zyskać znaczną przestrzeń manewru. Hasło wolności dla Hellenów, wylansowane na początku hellenistycznych dziejów przez Antygona Jednookiego (por. s. 26) i podjęte natychmiast przez innych monarchów, było adresowane przede wszystkim do nich i im przynosiło korzyści, chroniąc przed nazbyt brutalnym traktowaniem. Rzym w pierwszych dziesięcioleciach II w. będzie kontynuował taką linię polityki, faworyzując te polis, które dość wcześnie i dość energicznie opowiedziały się po jego stronie. Dopiero tworzenie prowincji i wydarzenia związane z wojną z Mitrydatesem zmienią (i też nie w odniesieniu do wszystkich) ten stan rzeczy. Oczywiście nie mogę przedstawić wszystkich miast, które uczestniczyły aktywnie w grze politycznej tamtych czasów; wybiorę zatem najważniejsze, a zarazem charakterystyczne dla kilku występujących typów. Zacząć trzeba od najpotężniejszej polis, Rodos. Powstała ona w 408 r. w wyniku zjednoczenia trzech poprzednio tu znajdujących się polis: Lindos, Jalysos, Kamiros. Założono nowe miasto Rodos, ale stare osady istniały nadal. 356 Więcej: zachowały daleko posuniętą autonomię. Polis rodyjska nie była ograniczona do wyspy: na przeciwległym lądzie leżało terytorium zwane Perają, o bardzo żyznych glebach, dogodnych dla uprawy roli. Jego mieszkańcy (oczywiście nie wszyscy) byli pełnoprawnymi obywatelami państwa. Rodos dążyła do rozszerzenia swych posiadłości na lądzie stałym, mogły one być źródłem pokaźnych dochodów. Czyniła to w rozmaity sposób: na drodze wojny, zręcznej dyplomacji, nawet i zakupu (u pewnego ptolemejskiego generała nabyto spore miasto Kaunos). Obszary te miały inny status niż Peraja, podlegały rodyjskiej polis płacąc jej daninę. Wyspa Rodos predestynowana była przez swoje położenie do odgrywania wielkiej roli w handlu morskim. Tu docierał (lub zaczynał się) szlak kabotażowy wzdłuż wybrzeży Azji Mniejszej, prowadzący do Syrii z jednej, do basenu Morza Egejskiego z drugiej strony. Także tu lądowały statki płynące wprost z Egiptu i stąd wyruszały konwoje do Aleksandrii, Cypru, Syrii. Rodyjczycy (tak jak w Polsce przedrozbiorowej gdańszczanie) sami rzadko pływali do obcych portów. Ograniczali się do pośredniczenia między kupcami przybywającymi z różnych stron, wystarczało ono aby uczynić z Rodos jedno z najbogatszych w świecie greckim miast. Mając niewiele statków handlowych Rodos dysponowała silną flotą wojenną, gdy znikli z Morza Egejskiego Ptolemeusze, była to najliczniejsza marynarka całego regionu. Posługiwano się nią dla zabezpieczenia interesów handlowych, te zaś zakładały utrzymanie wolności żeglugi i walkę z piratami. Właśnie w imię swobody morskiego handlu Rodos przeciwstawiła się w 220 r. Bizancjum, które, wykorzystując swe położenie, próbowało wymusić cła od przepływających przez Bosfor statków. Mimo swoich ograniczonych sił Rodos zachowała aż po czasy rzymskie niezależność. Obroniła się przeciwko Demetriuszowi Poliorketesowi w czasie słynnego oblężenia (por. s. 28). Tradycyjnie polis była w dobrych stosunkach z Ptolemeuszami, którzy mieli dość rozsądku, by nie próbować podporządkować sobie tego państewka odgrywającego znakomicie tak ważną dla Egiptu rolę pośrednika w handlu zbożem i innymi towarami stamtąd wywożonymi. Wylądowanie wojsk Filipa V w Karii (por. s. 107) zaniepokoiło Rodos na tyle, by skłonić ją do zwrócenia się o pomoc do Rzymu jako jedynej siły zdolnej powstrzymać macedońską ekspansję. Ambasadorzy rodyjscy popłynęli do Italii z posłami Attalosa I, z którym połączył ich wspólny przeciwnik, choć stosunki między wyspą a Pergamonem nie układały się zbyt dobrze. Od tej chwili Rodos stała się rzecznikiem interesów rzymskich i instrumentem ich działania w tym regionie. W czasie wojny z Antiochem w r. 190 flota wyspy walczyła po stronie Rzymu, w traktacie zawartym w Apamei Rodos otrzymała za to Licję i Karię. O ile Karia przyjęła nowych władców bez oporu, to Licja odpowiedziała buntem i po ciężkich walkach i długich zabiegach (w r. 161 ) zdołała uzyskać odwołanie decyzji w Rzymie. Lata siedemdziesiąte II w. przyniosły ochłodzenie stosunków między Rzymem a Rodos. Rzym widział niechętnie nadmierny wzrost znaczenia swych partnerów, których chciał traktować jako swe narzędzie pozbawione swobody wyboru. W dziejach Attalidów znajdziemy analogiczny zwrot, następujący 357 właśnie w momencie ich najwyższej potęgi. Na dodatek Rodos "zawiniła" odgrywając nadmiernie energicznie rolę pośrednika między skłóconymi stronami świata greckiego, pełniła ją zresztą z wielkim powodzeniem od dawna. Tuż przed III wojną macedońską władze wyspy próbowały doprowadzić do zgody między Perseuszem a Seleukiem IV. W oczach senatu takie inicjatywy wykraczały poza dopuszczalne granice swobody. Rodos nie doceniała stopnia zainteresowania Rzymu tym, co działo się w regionie Morza Egejskiego. Gdy doszło do wojny z Perseuszem, Rodos zdecydowała się wystąpić przeciwko niemu i wysłała Rzymianom flotę, jednak ci odesłali eskadrę z powrotem, a następnie nakazali Rodyjczykom ewakuować Karię (co też uczynili). Także decyzja podjęta w sprawie Delos, którą ogłoszono portem wolnym od cła, okazała się dla Rodos wielce niedogodna, gdyż odwróciła część handlu ku wygodniejszemu, bo tańszemu, rynkowi. Historycy nie są pewni czy u podstaw tej decyzji leżała wyłącznie (lub przede wszystkim) chęć zaszkodzenia Rodos; w każdym razie, nawet jeśli intencje rzymskie były inne, przysporzyło to tej polis trudności ekonomicznych. Utrata posiadłości na kontynencie (Rzym przy okazji kazał Rodyjczykom opuścić takźe niektóre tereny, których im nie dał!), i zmniejszenie obrotów handlowych spowodowało drastyczne zmniejszenie dochodów. Wszystkie te trudności spowodowały, że Rodos przestała pełnić funkcję policjanta wód, efektem tego był wzrost piractwa (o tych sprawach por. s. 393). Rodos w ciągu niewielu lat z partnera gry politycznej, słabszego od wielkich graczy, ale jednak samodzielnego, zamieniła się w klienta rzymskiego państwa i to o bardzo ograniczonej samodzielności. Pełniła tę rolę z wielką skwapliwością w następnym okresie, nie stanęła po stronie Mitrydatesa, pomogła natomiast Rzymowi w wojnie z królem Pontu. Nie należy przeceniać ani stopnia, ani trwałości trudności ekonomicznych wyspy. Nie cały handel przeszedł z Rodos na Delos. Geograficzne położenie tej pierwszej było na tyle dobre, by żadna konkurencja nie mogła jej z pośrednictwa handlowego wyeliminować ani odebrać jej pozycji pierwszego portu u wejścia do Morza Egejskiego od strony wschodniej. W innej niż Rodos sytuacji znajdowały się dwa potężne miasta Jonii: Efez i Milet, które nie były w stanie zachować w grze toczonej między wielkimi takiego jak ona stopnia niezależności. Milet kolejno znajdował się w strefie panowania Seleukidów i Ptolemeuszów. Dopiero w końcu I1I w. powstała sytuacja, która umożliwiła mu wolność faktyczną (choć nieformalną - należał ciągle do któregoś z monarchów). Jego polityka w tym czasie nacechowana była wielką agresywnością w stosunku do sąsiednich polis. Przy pomocy wojsk najemnych Milet toczył wojny z Magnezją nad Meandrem i Priene. W pokoju w Apamei znalazł się on w tej grupie miast, którym Rzym gwarantował niezależność. W 129 r. Milet wchodzi w skład prowincji Azji jako miasto wolne, jednak w nowych warunkach wolność ta ma już całkiem inny niż poprzednio sens (będzie o tym mowa w dalszym ciągu tego rozdziału). Milet w II w. jest ciągle jednym z największych i najzamożniejszych miast 358 Anatolii, choć rysowała się już perspektywa dekadencji, gdyż położony ~__ ,- - MORZE MARMARA Lizymachia 7 _ GcO`~-, ` I IAleklar a III IIIIIIIIII~I~I~I~ IIIIIIIIII I II Lesbos I Iliil ii Illllllii~ ii I I 11111,1 I III Foke O . I I I .. . I . ~ ~, .......,.....,.,........... ... r Lampsakos Apameta Myrleja iós~llllllll~l~l 111111 Illll~lllll~lllllllll~lli I I I I I I I I I IIIIIIIIIII I 1111111 IIIIIIII I I I I 'I I I I I I I I'I ' I I I I I I I I I I I I'I I IIIIIIIIIIIIIIIITT II 1,11111 I I I I I I I I I I I I I V I I i Per amon I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I I 1' SńIi105 Ikaros I~I~IIIIIII I I ~ I I I I I Thyatlrejal I I I I I I I I I I I l, I I I I I I IHIeiralom:l :I~1~ILI.,L:::~:I;::l::~ _' 9 i ~ . . . . ]]'e1r ~f : y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9a neta ..... . ................................. ......... '~ardes'............................. ........... .............................. Sm rna ............................................. Y .............................................. I ................................................ :.':::::::::::::::::::~~epn~r.~::::::::....~'pamej I ::....;::::::: " :." ...:..:::::::,~··v .... Efez,~i III~ . Trall~s.: :... ..... ...... . .... .... ,Ike' : ::' : ::: I Y · ·· Amyzon, . . . . . . . . . . , . Laod . .ta' . ' . . . . . .... Alabanda w '....... ......, M~iletene _-- ~~.~:::::::::::::::::: `-d ~_- ~Stratonikeja ~ III Kalymna,(" ~~ ~ I I II III III IIIIIIIIIIIIIII I I I Kos IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII , vv` ~lul I~I I IIIII,I,I,I,I,I, a Knidos- ~ ' ITelmessos ~ I liil,l',I',I',I'Ill,l',I;il,lli, ~-.l Astypalaja i~i~ll~ill~ill~i~lll~illlill~lll~i ~y Tclos S me i illliliiiilili Y Illllllllillllll IIIIIIIIIIIIIIII IIIIIIIIIIIIIIII IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII~I I IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII a ' Patara II~~ Roaosł ` , I 0 100 km - .-- ._.-.. _-_. ... _ .· · · · · obszar państwa Seleukidów wraz z terytoriami pozostajacymi pod wplywem wladców tej dynastii ilililililil posiadlości Ptolemeuszów obwar opanowany przez króla Macedonii, Filipa V obszar państwa Attalidów Bitynia obszar państwa Rodos liilli~i-Hbapl~~illkLL~arnas- - Kibyra 12. AZJA MNIEJSZA (ZACHODNIA CZĘŚĆ) ok. 200 r. p.n.e. 359 w estuarium Meandra port ulegał zamuleniu i procesu tego, mimo wysiłków, nie udało się zahamować. Świetność Efezu miała źródło nie tylko w jego znakomitym położeniu na początku szlaków wiodących ku wnętrzu Azji Mniejszej (stąd prowadziły połączenia zarówno do północnej jak i południowej drogi przez półwysep). Podlegał mu także znaczny i bardzo żyzny obszar. Port Efezu zagrożony był podobnym niebezpieczeństwem jak Milet, przeżył jednak z dobrym skutkiem brutalną kurację narzuconą mu przez Lizymacha: miasto przeniesiono na nowe miejsce powiększając przy okazji liczbę jego mieszkańców o osadników ściągniętych z Kolofonu i Lebedos. Efez należał kolejno do Ptolemeuszów i do Seleukidów. Tym ostatnim służył jako stolica ich małoazjatyckich posiadłości. W traktacie apamejskim został oddany Eumenesowi (właśnie dlatego, że był w rękach Antiocha III). Nie zaszkodziło to miastu, gdyż Attalidzi traktowali je z wielkim respektem i uznali za miasto wolne. Efez pozostał największym miastem całego regionu i taką pozycję utrzymał w czasach rzymskiego panowania; stał się miejscem urzędowania namiestnika prowincji Azji. Miał on wówczas przywileje miasta wolnego, ale niewiele z nich wynikało. Kyzikos, największe miasto Propontydy, w czasach hellenistycznych nigdy nie podlegał nikomu z wyjątkiem Aleksandra. Bogactwo jego brało się tak z morza, jak z lądu, na którym miał obszerne terytorium z bardzo żyznymi gruntami uprawianymi przez zależnych chłopów. Fortyfikacje i "artyleria" Kyzikos były znakomite, zdały one świetnie egzamin w czasie sławnego oblężenia przez Mitrydatesa w r. 74, kiedy to miasto potrafiło się oprzeć wszelkim atakom. Miasto wiązały dobre stosunki z Attalidami, widziano w nich zabezpieczenie przed groźbą panowania bityńskiego. Kyzikos także od razu stanął po stronie Rzymu. Utrzymał uprzywilejowaną pozycję aż do roku 20 p.n.e., kiedy to utracił ją naraziwszy się Augustowi. Bizancjum szło tuż za Kyzikos, jeśli chodzi o zamożność i pozycję w greckim świecie. Miało także znaczne terytorium na obszarze trackim. Na jego nieszczęście w pobliżu usadowiła się grupa Celtów, zakładając niewielkie państwo z centrum w Tylis. Bizancjum opłacało się im składając coroczny trybut sięgający nawet 80 talentów (jak bogate musiało być miasto, jeśli stać je było na płacenie takiej kwoty!). Konieczność opłacania się Celtom tak bardzo ciążyła na finansach miasta, że w r. 220 zdecydowało się na podjęcie nadzwyczajnych środków. Zaczęło ono pobierać cła od statków przepływających przez Bosfor (uderzało to w statki nie mające zamiaru zawijać do portu, gdyż te, które to czyniły, oczywiście musiały się opłacać zgodnie ze zwykłymi obyczajami). Wywołało to powszechny sprzeciw w świecie greckim a Rodos zorganizowała wojnę przeciwko Bizan- cjum, w wyniku której przywrócono wolność żeglugi. W Apamei Bizancjum, sprzymierzone z Rzymem od początku, uznano za miasto wolne. Jednak powstanie prowincji Azji, objęcie przez Rzym pobliskich terenów, przekształcenie Bitymi w prowincję zmieniło faktyczne (choć przez 360 pewien czas jeszcze nieformalne) położenie miasta. Herakleja Pontyjska bardzo długo pozostała miastem niezależnym i bardzo potężnym. Miała własne, ogromne jak na polis terytorium, znajdowały się na nim mniejsze, uzależnione od niej miasta. Prowadziła rozległy handel, silne więzy łączyły ją z miastami położonymi po drugiej stronie Morza Czarnego. Dysponowała wielką flotą wojenną. Władcy pobliskiej Bitymi nawet nie próbowali jej opanować. Dopiero Mitrydates potrafił ją zdobyć w r. 72. Rzymianie złupili ją bezlitośnie. Zniszczyło to dobrobyt miasta, które nigdy nie wróciło do swej poprzedniej świetności. Synopa, największe miasto północno-wschodniego wybrzeża, pozostawała niezależna do wojny z Farnakesem, królem Pontu (w latach 182 - 179), który uczynił z niej stolicę swego państwa. Zachowała ona w czasach rzymskich swą ekonomiczną, pozycję. Nawet z tak krótkiego przeglądu wynikają pewne wnioski ogólne. Polis utrzymujące swą niezależność leżały raczej na peryferiach regionu, niż w jego centrum, gdzie trudniej było uchronić się od królewskiej interwencji zewnętrznej. Żadne z tych greckich państw nie byłoby dostatecznie silne, aby oprzeć się atakowi dużej armii. Ich wolność zakładała więc rodzaj przyzwolenia ze strony wielkich. Obecność niezależnych polis w Azji Mniejszej (myślę tu oczywiście nie tylko o tych, które tu opisywałam, ale i o innych miastach o długiej przeszłości) czyniła politykę w tej części świata hellenistycznego szczególnie skomplikowaną, wymagała ona umiejętności dozowania nacisków i pochlebstw, pamiętania o zawikłanym układzie konfliktów i tradycyjnych więzach. Uderza nas łatwość z jaką Rzym został zaakceptowany w tym świecie. W świadomości elit rządzących miastami greckimi długo nie stanowił on zagrożenia dla ich wolności, później zaś praktyczna lekcja historii nauczyła polis ostrożności i przekonała, iż lepiej jest być wiernym sojusznikiem republiki niż ryzykować niepewną awanturę po stronie któregoś z monarchów. Trzeba było szczególnego nasilenia nienawiści, efektu rzymskich gwałtów i wyzysku, aby tę postawę przełamać w czasach Mitrydatesa. Państwo Attalidów Początki i obszar W rozdziale o Seleukidach opowiadałam już o początkach tego państwa (por. s. 247). Stworzył je pół-Grek pół-Paflagończyk, Filetajros, o którym część naszych źródeł twierdzi, że był eunuchem (mało to wydaje się prawdopodobne, biorąc pod uwagę jego militarną karierę). Pełnił on funkcję dowódcy garnizonu pilnującego w imieniu Lizymacha twierdzy w Pergamonie i złożonego tam skarbu w wysokości 9000 talentów. Przeszedł on na stronę Seleukosa w czasie jego ostatniej kampanii, zachowując, rzecz prosta, stanowisko i ową olbrzymią masę pieniędzy. Pozostał wierny jego następcy, Antio chowi I a w zamian za oddane usługi cieszył się znaczną niezależnością, 361 Amastris CYPI N~ Amatos i 362 13. AZJA MNIEJSZA ok. 188 r. p.n.e. 363 z której korzystał z wielkim umiarkowaniem, rozszerzając zasięg własnego panowania, ale nie wychodząc z roli podległego dynasty. Rdzeń jego państwa stanowiła dolina rzeki Kaikos zamknięta z trzech stron łańcuchmi górskimi i nie sięgająca zbyt głęboko (rzeka miała ok. 80 km długości). Oddzielona masywami górskimi nigdy nie stanowiła ona szlaku komunikacyjnego, jej izolacja (oczywiście względna) stanowiła w początkach państwa wielką zaletę. Dolina była przysłowiowo żyzna, górskie zbocza pokryte lasami dostarczały dobrego budulca i produktów pochodnych drewna. Zwłaszcza południowe stoki masywu Idy, który Filetajros wcześnie opanował, były cenne z tego względu. Znajdowały się tam także nieduże kopalnie srebra i miedzi. Wybrzeże było w rękach greckich miast, z których najważniejsze to Elaja i Adramyttion. Pierwsza wpadła w ręce nowego władcy Elaja, później poszły za nią i inne miasta. Filetajros i jego następcy w swej nadmorskiej ekspansji musieli posuwać się raczej w kierunku południowym; położone na północy polis: Mion, Abydos, Lampsakos, Kyzikos były zbyt silne, aby można było im narzucić władzę. , Miasto Pergamon istniało już w IV w., ale nie odgrywało większej roli, założone było na izolowanym wzgórzu wznoszącym się na równinie na wysokość ok. 300 m, otaczały go z dwóch stron dopływy Kaikosu. Było to miejsce o wielkich walorach obronnych. Na szczycie wzniesienia następcy Filetajrosa rozbudowali "miasto wysokie" (akra), miejsce rezydencji dla siebie i bogów, przybrało ono od razu wyraźnie grecki charakter. Od początku dynastia przyjęła też prohelleńską linię polityki. W wielkich sanktuariach i w miastach Grecji Attalidzi wznosili budowle, ofiarowywali im kosztowne dary, przesyłali w chwilach trudnych transporty zboża i pieniądze. Wiele miast uzyskiwało od nich pożyczki nieoprocentowane, zwolnienia z trybutu itp. Wielką ostrożność polityczną Filetajrosa śledzić możemy na jego monetach. Po śmierci Seleukosa, gdy przyszłość jego następcy nie była pewna, bił on monety z neutralnym wizerunkiem Aleksandra; ok, roku 275/4 zaczął wypuszczać je w swoim imieniu, wprowadził na rewers Atenę, bóstwo opiekuńcze Pergamonu, ale pozostawił na awersie głowę Seleukosa. Panowanie Eumenesa I i Attalosa I Znacznie już swobodniej poczynał sobie jego bratanek, Eumenes 1 (263 - 241 r.), któremu udało się rozszerzyć terytorialny zasięg swego panowania. Zmienił on stosunek do Seleukidów; było to nieuchronne, jeśli ambicje jego sięgały wyżej niż spokojnego bytowania w roli podległego dynasty. Rozwój państwa musiał się odbywać kosztem patronów jego stryja. Eumenes mógł natomiast liczyć na poparcie ze strony Ptolemeusza Filadelfa, zaangażowanego głęboko w sprawy basenu M. Egejskiego. Jak pamiętamy (s. 247) doszło do wojny z Antiochem, która zakończyła się jego klęską a wygraną Eumenesa. Monety Eumenesa I sygnalizują zmianę sytuacji: pokazuje się na nich jego portret; ale brak jest ciągle tytułu królewskiego. 364 Przyjął go dopiero Attalos I (241 - 197 r.), nieco przed 236 r. Tytułem do sławy Attalosa i źródłem jego autentycznej popularności w świecie miast greckich były uporczywe wojny prowadzone z Galatami. Propaganda Attalosa upowszechniała obraz króla jako tego, który ocalił Hellenów przed barbarzyńskim niebezpieczeństwem. Wizja taka, choć mająca realne podstawy, nie powinna być przez nas przyjęta bez ograniczeń. Stosunki między Attalidami a Galatami były ambiwalentne: mieszkańcy królestwa cierpieli z powodu ich najazdów i ich królowie z nimi walczyli, zarazem jednak potrzebowano barbarzyńców jako świetnych kandydatów na najemników, całkowite ich usunięcie nie leżało więc w interesie Pergamonu. Król Pergamonu mógł także się szczycić sukcesami w wojnie z Seleukidami, ich zdobycie ułatwiały ostre konflikty między członkami tej dynastii. Wprawdzie nie wszystkie nabytki okazały się trwałe, jednak i tak państwo Attalosa w chwili jego śmierci było większe od tego, które odziedziczył. Pergamon w sojuszu z Rzymem Attalos wcześnie znalazł się w gronie rzymskich sojuszników. Nastąpiło to w okresie I wojny macedońskiej (por. s. 105 - 106). Namówili go do udziału w niej Etolowie, z którymi Pergamon łączyły od dawna dobre stosunki. Ud-ział Attalosa w tej wojnie był niewielki, gdyż Filip V zorganizował dywersję namawiając króla Bitymi do ataku na Pergamon. Działania wojenne Filipa V w basenie Morza Egejskiego oraz jego lądowanie w Karii w r. 201/200 (pisałam o tych wydarzeniach wyżej, por. s. 107) zaniepokoiły Pergamon; wprawdzie nie był on przedmiotem agresji, ale postępy macedońskiego panowania w Azji Mniejszej umniejszały sferę jego wpływów. W tej sytuacji zwrócenie się o pomoc do Rzymu było rozwiązaniem narzucającym się w sposób oczywisty, Attalos mógł liczyć na to, że władze republiki zachowają nieufność wobec poczynań swego niedawnego wroga. Interesy pergamońskie splatały się w tym momencie z interesami Rodos, bezpośredniej ofiary macedońskiej agresji, dlatego też posłowie rodyjscy i pergamońscy udali się nad Tybr razem prosząc o interwencję na korzyść ich mocodawców. Poczynając od tego momentu Attalidzi prowadzić będą konsekwentnie prorzymską politykę pozostając wiernymi, choć nie zawsze obdarzanymi zaufaniem, stronnikami republiki. Jej rzecznikiem stał się od razu nowy król Pergamonu: Eumenes II (197- 159 r.). Sojusz z Rzymianami okazał się od razu dogodny w pierwszych latach anatolijskiej kampanii Antiocha III, nie ruszał on attalidzkich posiadłości, aby nie drażnić republiki. Dopiero później, gdy wojna między Antiochem a Rzymem stała się nieuchronna terytoria pergamońskie stały się przedmiotem agresji z seleukidzkiej strony. Rzymskie zwycięstwo w wojnie zakończonej traktatem w Apamei, do którego Eumenes II walnie się przyczynił nie tylko jako ten, który parł konsekwentnie do wojny, ale również jako militarny sojusznik, dało mu znaczne zdobycze terytorialne. Rzymianie bowiem, jak pamiętamy, nie byli w tych czasach zainteresowani w interweniowaniu bezpośrednim w sprawy 365 małoazjatyckie, musieli natomiast podjąć decyzję, co uczynić z posiadłościami Antiocha za Taurosem. Większość ich przypadła Eumenesowi 11: Chersonez Tracki, Frygia, Myzja, Lidia, Likaonia, Pizydia i Pamfilia (jak dalece realne było panowanie Attalidy nad tymi południowymi, izolowanymi od reszty Anatolii obszarami, tego się nie da powiedzieć). Eiez, dotychczasowe centrum seleukidzkiej władzy, podzielił los tych krain. Rzymska wyprawa przeciwko Galatom dokonana z poduszczenia per- gamońskiego, przyniosła Eumenesowi II panowanie nad Galacją, gruntownie przez rzymskie wojska złupioną, to prawda. Z własnej już inicjatywy i własnymi siłami Eumenes 11 prowadził kampanie na swej północnej granicy, przede wszystkim przeciwko Bitymi. W latach siedemdziesiątych II w. jego państwo znajdowało się u szczytu potęgi lak terytorialnej jak politycznej. Jednak jego pozycja była w perspektywie dłuższego czasu słabsza niż można było sądzić. Zależała bowiem w poważnym stopniu od Rzymu, ten zaś potrafił nie tylko ziemie dawać, ale i je odbierać. Eumenes II mimo całej swojej siły znalazł się wobec Rzymu w sytuacji władcy klienckiego, zależnego od swego wielkiego patrona w takim stopniu, o jakim Attalidzi dotychczas nie mieli nawet pojęcia. Elita rządząca Rzymem poczuła się zaniepokojona wzrostem swego sojusznika i jego samodzielnymi (choć przecież nie antyrzymskimi!) działaniami w Azji Mniejszej. Jej podejrzliwość była wielka i niewiele trzeba było, aby doprowadzić do ochłodzenia stosunków. Kiedy więc w 169 r. zbuntowali się Galaci i wrócili do łupienia miast greckich na wielką skalę, a Eumenesowi II udało się własnymi siłami zdławić rewoltę, Rzymianie ku zdumieniu wsrystkich zapewnili barbarzyńcom autonomię, odbierając królowi zasłużony owoc jego zwycięstwa. Zwrot w rzymskiej polityce tłumaczy się nie tylko przestrzeganiem zasady utrzymywania swych przyjaciół w stanie słabości, zmieniła się także sytuacja w basenie M. Egejskiego. Republika pokonała pod Pydną Perseusza, narzuciła swą hegemonię (na razie jeszcze nie panowanie) w Macedonii i Grecji, znacznie więc mniej potrzebowała takiego sojusznika, jakim był Eumenes I1. Powrót do łask następuje dopiero za panowania jego następcy Attalosa I I, obejmującego władzę w 159 r. Przestrzegał on zasady ostrożności z jeszcze większą niż Eumenes II starannością, nauczony doświadczeniem, iż niewielkie są granice swobody w jakich może działać. Attalos III. Rewolta Aristonika W 139/ 138 r. władza przypadła Attalosowi I I I, synowi Eumenesa I1. Bardzo mało wiemy o jego krótkich rządach, umarł on bowiem niespodziewanie w 133 r. mając lat trzydzieści i pozostawiając zdumiewający testament. Na mocy tego dokumentu przekazywał on Rzymowi całe swe królestwo i skarb z wyjątkiem Pergamonu, który miał otrzymać status wolnej polis. Być może (ale nie mamy na to dowodów) w tekście znalazła się klauzula nadająca 366 swobodę także tym miastom greckim, które znajdowały się na terytorium państwa Attalosa III i jemu podlegały. O motywach tego gestu będę pisała nieco dalej. Do Rzymu wiadomość o śmierci króla i publicznym ogłoszeniu treści jego testamentu dotarła w okresie trudnym dla republiki, gdy konflikt między Tyberiuszem Grakchem a senatorską opozycją był w punkcie szczytowym (wkrótce dojdzie do zamieszek i śmierci reformatora). Senat wyrażnie się wahał, co uczynić z darowizną, wysłano komisję, która miała zbadać sprawę na miejscu. Tymczasem w Pergamonie od razu po śmierci Attalosa I11 Aristonik, nieślubny syn Eumenesa II (jego matka była Greczynką, muzykantką z Efezu), proklamował swe panowanie przyjmując imię Eumenesa III. Uczynił to nie w stolicy, która do samego końca pozostała mu wroga, choć miał w niej nieco stronników, lecz w porcie Leukai, na obszarze wojskowego osadnictwa. Miał więc jakieś oparcie, przynajmniej w części armii. Aristonikowi udało się opanować flotę i podjąć, na razie z powodzeniem, działania militarne. Pobił on niewielki oddział rzymski, skompletowany pośpiesznie przy pomocy sojusz- ników (r. 131 ) i wziął do niewoli jego wodza. Natomiast nie potrafił przeciągnąć na swoją stronę miast greckich (z wyjątkiem jednej Fokei). Te, które były w jego rękach musiały być przez jego stronników brane siłą. Flota Efezu (zapewne po prostu jakaś eskadra attalidzka stacjonująca w tym mieście) uderzyła na flotę Aristonika i ją zniszczyła. Przesądziło to w dalszej perspektywie jego losy, gdyż musiał się wyrzec działań na wybrzeżu i stracił wszelką nadzieję na pociągnięcie za sobą miast greckich. Wojna toczona przez Aristonika miała cechy rewolty, w której wzięli udział przedstawiciele grup upośledzonych: chłopów, niewolników, biedoty miejskiej. Przedmiotem dyskusji, do której przejdę nieco dalej, jest kwestia czy ów radykalizm społeczny cechował powstanie od początku, czy też pojawił się w jego drugiej fazie, gdy militarne szanse jego powodzenia drastycznie zmalały. Rewolta nie trwała długo. Gdy zjawiła się w końcu silna armia rzymska, wojsko Aristonika nie było w stanie się jej oprzeć. Jego samego wzięto do niewoli ( 130 r.), a zwolennicy bronili się zaciekle przez pewien czas nie mając już nic do stracenia. W 129 r. nowa komisja na czele z konsulem przystąpiła do organizowania nowego ładu. Powstanie prowincji Azji Rzymianie nie mieli zamiaru przejmować całego dziedzictwa Attalidów. Obszary położone w środku Azji Mniejszej, słabo zurbanizowane, nie interesowały ich wówczas. Stąd decyzja podzielenia tych niechcianych ziem między lokalnych władców (wiele zwłaszcza zyskał król Pontu, por. s. 380). Posiadłości europejskie Attalidów zostały dołączone do prowincji Macedonii. Z Troady, Myzji, Lidii, części Frygii, Karii (odebranej poprzednio Rodyjczykom) utworzono nową prowincję nazwaną Azją. Żadne z posiadanych przez nas żródeł nie mówi wprost co się stało z miastami greckimi wybrzeża zachodniego, zapewne zachowały taki status jaki miały poprzednio (pamiętajmy, że w czasie rokowań z Antiochem II w Apamei została ogłoszona lista miast 367 uznanych za wolne, tego punktu w czasie urządzania nowej prowincji nie podważano). Być może Rzym wynagrodził te miasta, które wolności nie posiadały a wykazały się w czasie wojny z Aristonikiem dostateczną gorliwością. Był to chyba casus Efezu i Sardes. W każdym razie wolność polis na obszarze rzymskiej prowincji okazała się szybko czymś innym niż ich wolność w państwie Attalidów. Sprawy dyskusyjne. Charakter powstania Aristonika Historycy nie są zgodni w ocenie sił społecznych, które poparły Aristonika, ani motywów, które nimi kierowały. Punktem wyjścia dla wszelkich na ten temat rozważań jest przekaz Strabona: "Za Smyrną jest miasteczko Leukai, które popchnąl do rewolty Aristonik po śmierci Attalosa Filometora. t7ważany on byl za czlonka rodziny królewskiej i zamierzal przywłaszczyć sobie wladzę. Stamtąd [tj. z Leukai] zostal wyrzucony, gdy poniósl klęskę od Efezyjczyków w bitwie morskiej w pobliżu terytorium Kyme. Skierowal się wówczas ku wnętrzu kraju i zabral pośpiesznie mnóstwo ludzi biednych i niewolników przyciągniętych obietnicą wolności, nazwal ich heliopolitami (heliopolitai). Najpierw opanowal Thyateirę podstępem, później Apollonie, później jeszcze różne fortece. Nie utrzymal się dlugo, polis wyslaly przeciwko niemu licznych żołnierzy, przyszedl im z pomocą Nikomedes Bityńczyk .jak również królowie Kappadokijczyków. Następnie przybyto pięciu legatów rzymskich, potem wojsko z konsulem Publiuszem Krassusem. W póżniej.szym czasie Marek Perperna polożyl kres wojnie wziąwszy żywcem Aristonika i wystawszy go do Rzymu" (XIV, 1,38). O powstaniu Aristonika tak pisze Diodor w relacji tyczącej się pierwszego powstania niewolników na Sycylii: "Coś podobnego zdarzylo sig również w Azji w tym samym okresie, gdy Aristonik rościl pretensje do królestwa, które mu się nie należalo, a niewolnicy wzięli udzial w jego ~ szaleństwie z powodu zlego traktowania przez panów i przysporzyli wielu miastom wielu nieszczęść" (XXXIV, 2,26). Do tych dwóch przekazów należy dodać tekst inskrypcji pochodzący z miasta Pergamonu (OGIS 338) zawierającej uchwałę zgromadzenia z początków powstania, na mocy której przyznano pełnię praw obywatelskim rozmaitym kategoriom żołnierzy i ich rodzinom znajdującym się w mieście i na jego terytorium. Objęto tą decyzją także cudzoziemców stale zamieszkałych w mieści (puroikoi). Uchwała wspomina dalej o niewolnikach królewskich (mężczyznach i kobietach), którzy otrzymują wolność i status paroikoi. Natomiast osoby, które miasto opuściły bądź opuszczą (z pewnością mowa tu o zwolennikach Aristonika) tracą prawa obywatelskie i majątek. W sumie więc mamy o powstaniu informacji zarazem i dużo (w porównaniu do innych ruchów społecznych) i mało. Rzecz rzadka: dowiadujemy się czegoś o ideologii rewolty, która, jeśli wierzyć Strabonowi, miałaby być mu narzucona przez samego Aristonika. Co kryło się za nazwą heliopolitów ("obywateli polis Heliosa")? Historycy 368 dzisiejsi szukając jego wyjaśnienia zwracają uwagę, iż Heliosa wiązano z pojęciami sprawiedliwości i równości, a to dlatego, że słońce jest jednakie dla biednych i ubogich, ogarnia wszystkich swym światłem i ciepłem, widząc wszystko, jest także bóstwem sprawiedliwym. Takie wyobrażenia spotykamy w wielu rozmaitych kultach solarnych tej epoki, taka myśl mogła łączyć zarówno niewolników wywodzących się spoza terytorium państwa, jak Greków i wieśniaków anatolijskich. Niestety tutaj nasze wyjaśnienia się zatrzymują, nie mając innych informacji nie możemy dokonać szczegółowszej rekonstrukcji poglądów heliopolitów; wszelkie hipotezy na ten temat są więcej niż kruche. Niewiele też potrafimy skorzystać z bardzo istotnej informacji podanej przez nasze źródła, wedle której wychowawca i przyjaciel Tyberiusza Grakcha, stoik Blossios z Kyme udał się do Aristonika, gdy trybun zginął w Rzymie w wyniku zamieszek. Aristonik w oczach Blossiosa nie mógł być pospolitym uzurpatorem (chyba że założyć, iż jego gorycz i nienawiść do republiki stały się tak silne, że każdy ruch skierowany przeciw Rzymowi stawał się w jego oczach godny poparcia; interpretacji takiej nie da się wykluczyć, ale wydaje się mało prawdopodobna). Szkoda, że nic nie wiemy o poglądach Blossiosa, jego wcześniejsza obecność u boku Tyberiusza nie może wystarczyć, aby na niej budować hipotezy (historycy republiki rzymskiej są obecnie dalecy od traktowania Tyberiusza jako rewolucjonisty działającego w imieniu zrujnowanego chłopstwa; podkreśla się raczej jego miejsce w odłamie trzeźwo myślącej elity zaniepokojonej procesem słabnięcia państwa w wyniku przemian w rolnictwie). Czy na heliopolitańską ideologię wpłynęły poglądy głoszone przez stoika Kleanthesa, wedle którego Słońce jest rozumem świata, władcą wymierzającym sprawiedliwość - tego także nie wiemy. Obecność niewolników wśród zwolenników Aristonika jest, jak widzieliśmy, dobrze poświadczona. Mówią o tym nie tylko Diodor i Strabon, ale także, choć pośrednio, uchwała miasta Pergamonu, którego władze wyraźnie się bały, że niewolnicy mogą odpowiedzieć na apel Aristonika, podejmowały więc kroki mające temu zapobiec. Wszystkie te informacje skłaniały niektórych historyków do interpretowania całego ruchu jako rewolty niewolniczej. Przekaz Diodora, który porównywał powstanie w królestwie attalidzkim z powstaniem na Sycylii (o wyraźnie i wyłącznie niewolniczym charakterze) zdawał się potwierdzać taką hipotezę. Istotnym argumentem na jej rzecz była także zbieżność w czasie między tymi wydarzeniami. Aristonik rozpoczyna swą działalność w 133 r., powstanie sycylijskie miało miejsce w latach 136 - 132. Więcej: około roku 130 wybuchły bunty o mniejszym zakresie: w kopalniach Laurion w Attyce i na Delos. Skupienie w ciągu jednego dziesięciolecia rewolt niewolniczych, które w ogóle zdarzały się w starożytności rzadko, zostały uznane za znamienny objaw kryzysu instytucji niewolnictwa. Hipotezę o niewolniczym charakterze buntu Aristonika sformułowano u schyłku XIX w., podjęli ten pomysł niektórzy historycy marksistowscy okresu międzywojennego, powtórzył ją w 1957 r. znany historyk niemiecki J. Vogt. Oczywiście nikt nie twierdził, że wśród zwolenników uzurpatora nie 369 było ludzi wolnych (wynikało to w sposób jasny ze źródeł), stanowili oni, wedle referowanej tu hipotezy, jedynie margines ruchu. Dziś taka interpretacja jest zarzucona i historycy dość zgodnie podkreślają społeczną heterogeniczność ruchu. Natomiast istnieją między nimi wyczuwalne różnice jaką wagę przyznać niewolniczemu udziałowi. Przypisywanie niewolnikom większego lub mniejszego miejsca wśród zwolenników Aristonika jest uzależnione nie tyle od interpretacji źródeł tyczących się samego buntu (te nie pozwalają nam na wnioskowanie o stronie ilościowej zjawisk), ile od oceny powszechności instytucji niewolnictwa w Azji Mniejszej. Starsza literatura przedmiotu (czy ściślej jej część) umieszczała państwo Attalidów wśród państw o najwyżej rozwiniętym niewolnictwie. U podstaw tego sądu leżało nie tylko przekonanie, że rewolta Aristonika jest ruchem par excellence niewolniczym (mamy do czynienia z typowym błędem metodycznym: jedna hipoteza służy do udowodnienia drugiej, a obie są prezentowane jako pewniki), ale i powtarzana dość powszechnie opinia, iż w państwie Attalidów działały królewskie manufaktury oparte na pracy niewolniczej, zwłaszcza na pracy niewolnych kobiet. Istnienie manufaktur królewskich jest jednak wielce wątpliwe i wynika z pośpiesznej interpretacji tekstów inskrypcyjnych. Podstawowe wśród nich miejsce zajmowała wspomniana przeze mnie uchwała miasta Pergamonu dająca wolność niewolnikom królewskim (zakładano, choć tekst o tym milczał, że pracowali oni właśnie w manufakturach i że musiało być ich wielu). Z Delf pochodziła inna inskrypcja, która zawierała akt wyzwolenia niewolnicy królewskiej dokonanego z inicjatywy urzędnika Attalosa I noszącego tytuł ho epi ton ergon ton basilikon ("nadzorcy nad pracami królewskimi"). Wreszcie istnieje tekst wspominający ergasteria ("warsztaty"), z których dochód Eumenes 11 przeznaczał dla pewnej świątyni. Ostatni tekst trzeba od razu usunąć z naszego pola widzenia. L. Robert, świetny epigrafik, wykazał bowiem, że wspomniana w nim ergasteria to lokale na warsztaty, które znajdowały się w portyku wzniesionym przez króla; wynajmowano je za opłatą rzemieślnikom pracującym na własny rachunek. Nie mialy więc nic wspólnego z "królewskimi fabrykami". Nie wiemy czym się zajmował nadzorca "królewskich prac". Termin erga ma tak szeroki zakres znaczeniowy, że mieszczą się w nim różne gospodarcze czynności króla. Mogły to być zarówno prace budowlane prowadzone w imieniu władcy (Pergamon za Attalosa 1 ciągle się rozbudowywał), jak i królewskie warsztaty. Nawet gdybyśmy przyjęli tu drugi sens, to z tekstu wynika tylko istnienie warsztatów rzemieślniczych pracujących dla króla (o tym i tak jesteśmy przekonani, wszystkie dwory miały własnych niewolnych rzemieślników). Droga od nich do "licznych królewskich manufaktur stanowiących jedno z najważniejszych źródel dochodów państwa" (są i takie opinie!) jest bardzo daleka. Podobne rozumowanie stosuje się do wnioskowania o manufakturze na podstawie uchwały miasta Pergamonu. Każdy królewski dwór miał liczne rzesze obsługujących go niewolników. Jest rzeczą zrozumiałą, że w szczegól nych warunkach jakie stworzyła rewolta Aristonika właśnie niewolnicy 370 królewscy. których przyszłość wobec zniknięcia monarchii rysowała sil niejasno, mogli przyłączyć sil do ruchu. Może Aristonik miał jakieś powiyzania ze słuibą pałacową'? Jest wielce prawdopodobne, o tym będę pisać dalej, że miał on swych ludzi w otoczeniu króla. To, że projektodawcy uchwały pergamońskiej nie bali się odzewu ze strony niewolników stanowiących własność ludzi prywatnych, da się wytłumaczyć łatwo: byli staranniej nadzorowani, a w ich życiu śmierć Attalosa III niczego nie zmieniała. Wracając do kwestii powszechności niewolnictwa w państwie Attalidów trzeba stwierdzić, że wśród specplistc5w od dziejów tych obszarów panyją sądy nakazujące znaczną ostrożność w tej materii. Struktura gospodarcza Azji Mniejszej różni się zasadniczo od struktury Sycylii i Italii, na których to terenach rozwinęła się już gospodarka typu willowego wykorzystująca niewolników do pracy na roli na wielką skalę. Ziemia w królestwie Attalidów była uprawiana przede wszystkim przez chłopów, wolnych i zależnych. Niewolników w państwie pergamońskim było na pewno wielu, ale nie wiocej, niż na innych terenach świata hellenistycznego. Nie mamy więc podstaw do sądzenia, że było ono szczególnie zagrożone przez niewolniczą rewoltę. Synchronizm buntu Aristonika z powstaniami niewolniczymi rozgrywyącym się gdzie indziej nie powinien nas skłaniać do traktowania wszystkich tych ruchów jako objawów kryzysu instytucji niewolnictwa. Rozwinięte niewolnictwo zawsze zawierało w sobie potencjalne niebezpieczeństwo wybuchu, dochodziło jednak do jego urzeczywistnienia w bardzo szczególnych okolicznościach, które wynikały z konkretnej sytuacji. Myślę, że wybuchy na lelos i w Laurion były efektem docierających tu wieści o powstaniu niewolniczym na Sycylii. Co zaś się tyczy Azji attalidzkiej, to destabilizacja polityczna, cfćkt rewolty Aristonika, stwarzała niewolnikom, gotowym na ryzyko buntu, szanse zdobycia wolności. Uaktywniało to pasywne zazwyczaj rzesze. Poza niewolnikami w armii Aristonika rnaleźli się przedstawiciele innych kategorii społecznych. O jednej już wspominałam wyżej: o osadnikach wojskowych. Ci mogli poprzeć pretendenta do tronu, gdyż zniknięcie niezaleinego państwa mogło nieść im zagrożenie (choć trudno powiedzieć jakie), prawdopodobnie silnie odczuwali dynastyczny lojalizm i z tego powodu chętnie widzieli perspektywę utrzymania monarchii attalidzkiej. Zapewne aspirowali oni także do posiadania praw politycznych w sąsiadujących miastach, które podejrzliwie ich traktowały i nie śpieszyły się z włączaniem żołnierzy do obywatelskiego grona. Jest rzeczą znamienną, re miasto I'ergamon właśnie żołnierzy chciało przeciągnąć na swoją stronę, traktowano wiec ich jako potencjalnych sojuszników uzurpatora. Obok niewolników i żołnierzy historycy wskazują na udział ludności tubylczej zamieszkałej w górskich wsiach Myzji, Lidii i Frygii. Położenie Lej grupy w wyniku procesu hellenizacji i rozszerzania się obszarów polis uległo wyraźnemu pogorszeniu, mogło to ułatwiać Aristonikowi aktywizację przynajmniej części wieśniaków. Czy to Aristonik odwołał się do grup upośledzonych od samego początku swej uzurpacji czy też uczynił to dopiero wówczas, gdy utracił flotę a miasta odrzuciły jego oferty'? Z relacji Strabona wynikałby raczej drugi niż pierwszy 371 wariant wydarzeń, jest ona jednak na tyle skrótowa, że trudno na niej budować hipotezy. Obie odpowiedzi na postawione wyżej pytania mają swych zwolenników wśród historyków. Ci, którzy są przekonani o zdecydowanych społecznych sympatiach Aristonika od samego początku, swe przekonanie opierają przede wszystkim na niechętnym stosunku do niego miast greckich, tłumaczyłby on dobrze lęk przed perspektywą radykalnych posunięć na korzyść biedoty po ewentualnym zwycięstwie. Badacze ci sądzą także, że powstanie Aristonika stanowiło tylko kulminację społecznego wzburzenia wyczuwalnego już o wiele wcześniej. Na ogół też, uczeni ci są przekonani, że pretendent do tronu attalidzkiego był szczerym wyznawcą "heliopolitańskiej" ideologii. Przeciwnicy wyłożonych tu poglądów wskazują na brak dowodów na istnienie społecznych napięć (czy ściślej -- na ich wyrażne zaostrzenie) w czasach poprzedzających rewoltę. Ci, którzy są przekonani o ich obecności, wnioskują to nie ze źródeł (tych nie ma), ale właśnie z faktu wybuchu powstania. Niechęć miast greckich do Aristonika da się łatwo wytłumaczyć bez zakładania pojawienia się niepokojów społecznych. Polis nie wierzyły w szanse powodzenia uzurpatora przeciwko Rzymianom, nauczone doświadczeniem Koryntu sądziły, że nowi panowie wynagrodzą wierność rozszerzając, a w każdym razie utrzymując, te przywileje, które już posiadały. Czy Aristonik był twórcą ideologii heliopolitańskiej tego nie wiemy. Mogła ona powstać niezależnie od niego, on zaś ją akceptował (czy tolerował), gdyż albo nie mógł jej odrzucić ze względu na postawę idącej za nim biedoty, albo sądził, że będzie użyteczna. Powstanie Aristonika zaczęłoby się, wedle opinii tych badaczy, jak zwykła uzurpacja, a dopiero utrata szans militarnych i odmowa współdziałania ze strony miast skłoniły pretendenta do szukania sprzymierzeńców w tych kręgach, które gotowe go były poprzeć: nie miał on w tym momencie działań alternatywy. Dla poparcia tego sądu można odwołać się do analogii, jakiej dostarcza nam polityka Mitrydatesa wobec miast greckich w drugiej fazie jego wojen, gdy przewaga wojskowa Rzymian i odwrócenie się od niego opinii greckiej stały się widoczne. Sprawy dyskusyjne. Motywy testamentu Attalosa III Wróćmy teraz do kwestii motywów, które kierowały Attalosem i skłoniły go do oddania testamentem królestwa Rzymianom. Celowo odwróciłam kolejność wykładu, gdyż wyrobienie sobie na ten temat opinii wymaga znajomości społecznego oblicza rewolty. Posiadane przez nas informacje o testamencie Attalosa są bardzo skąpe, nie mamy jego tekstu, nie wiemy w jakich okolicznościach został sporządzony, niejasne są dla nas motywy tego czynu. Najgorsze jest to, iż nie wiemy, kiedy ten akt powstał: w ostatnich dniach życia Attalosa, który zmarł nagle po kilkudniowej chorobie będącej wynikiem porażenia słonecznego, czy też wcześniej, gdy nic nie wskazywało, że władca zejdzie ze świata bezpotomnie, w tak młodym 372 wieku. Od rozstrzygnięcia tej kwestii zależy interpretacja sensu gestu króla. Uczeni zajmujący się tą epoką zazwyczaj wskazują na trzy ewentualne motywy, które mogły królem powodować: 1. niechęć do Aristonika jako niegodnego dziedzica altalidzkiej schedy; 2. obawę przed wybuchem rewolty społecznej w kraju, której zapobiec byliby w stanie tylko Rzymianie; 3. świadomość uzależnienia od Rzymu i nieuchronności przejścia całego regionu pod jego panowanie; mogła ona skłonić Attalosa do uprzedzenia biegu faktów, aby zmniejszyć koszt tej tak bolesnej dla poddanych operacji. Przyjrzyjmy się kolejno zasadności tych wyjaśnień. Pierwsze z nich, niechęć do Aristonika, można uznać za możliwe, ale tylko wówczas, gdy przyjmiemy, że testament powstał na łożu śmierci Attalosa. Nie wiedząc nic o dacie dokumentu nie jesteśmy w stanie ani przyjąć, ani odrzucić tej hipotezy. O braku podstaw do akceptacji drugiego wyjaśnienia pisałam już wcześniej, nic nas nie upoważnia do sądzenia, że Allalos był świadom szykującej się eksplozji społecznej (niestety nie mamy również solidnych powodów do przyjęcia odwrotnej postawy, źródła nie umożliwiają nam zdobycia choćby minimalnej pewności w tej materii). Przyznam się, że trudno mi uwierzyć, że Attalos na tyle przejmował się losem swych poddanych, by podjąć środki mające na celu ułatwienie im procesu przechodzenia pod bezpośrednią władzę Rzymu. Ani to co wiemy o jego charakterze (był mizantropem i dziwakiem zamiłowanym w farmakologii i odlewaniu posągów), ani nasza znajomość natury hellenistycznej monarchii nie zachęcają nas do przyjęcia takiej hipotezy. Ponadto: czy rzeczywiście nieuchronność rzymskiego podboju była jasna dla ludzi pokolenia Attalosa? Rzym sprawował wówczas hegemonię, ale ciągle jeszcze niechętnie anektował nowe terytoria (wystarczy się przyjrzeć decyzjom republikańskich urzędników w Azji po powstaniu Aristonika, aby uświadomić sobie jak silne były rzymskie opory przeciwko przyłączaniu nowych ziem; znaczną część schedy po Attalosie rozdano państwom klienckim). To my, dzięki naszej wiedzy, widzimy już w tych latach określoną linię przyszłej polityki, ludzie współcześni wypadkom mogli jej jeszcze nie dostrzegać. Attalos III nie był pierwszym władcą, który Rzymowi ofiarowywał w testamencie swoje państwo. Uczynił to już wcześniej Ptolemeusz VIII o przydomku Fyskon, aby zabezpieczyć się przed zamachami ze strony brata, Ptolemeusza Filometora (por. s. 208). Jak się okazało, był to środek skuteczny. Rodzi się więc pytanie: czy testament Attalosa nie został sporządzony w podobnym celu? Król miał na pewno w swym otoczeniu wrogów (lub przynajmniej sądził, że ich miał, wiemy o wyrokach śmierci); mógł obawiać się o swoje życie i sądzić, że sposób wypraktykowany przez Ptolemeusza VIII i jemu może się przydać. Musimy jednak opowiadając się za takim wyjaśnieniem przyjąć, że owi ludzie działali na rzecz Aristonika. Był on wówczas jedynym prawdopodobnym pretendentem do zajęcia opróżnionego tronu, oni zaś, biorąc pod uwagę solidność dynastycznego lojalizmu, nie mieliby żadnych szans występując w roli uzurpatorów. Można oczywiście dokonać królobójstwa z czystej zemsty i gniewu... Szybkość z jaką Arislonik zaczął swą uzurpację wskazywałaby na jakieś jego uprzednie działania, nieślubny syn 373 króla i muzykantki, żyjący całkowicie poza dworskim kręgiem miałby istotne trudności z nakłonieniem ludzi do opowiedzenia się po swej stronie, tymczasem właśnie w pierwszej fazie jego działania były uwieńczone sukcesami. Attalidzi a miasta greckie Ogólnie sądzi się, że niezależnie od afiszowanego z taką hałaśliwością filhellenizmu Attalidzi mieli twardszą rękę niż Seleukidzi w stosunku do miast greckich im podlegających i interweniowali głębiej w wewnętrzne ich sprawy. Podstawą takiej opinii są przede wszystkim informacje o ustroju miasta Pergamonu. Było ono grecką polis bez najmniejszych wątpliwości i miało typowe dla niej struktury polityczne: zgromadzenie, radę, fyle i fratrie, wybieranych urzędników. Jednak najważniejsi urzędnicy noszący tytuł strategów byli (przynajmniej od Eumenesa () powoływani przez króla. Do nich należało przewodniczenie radzie i zgromadzeniom, wnoszenie projektów uchwał, nadzorowanie spraw finansowych a także rekomendowanie kandydatów na urzędników. Król mógł zresztą zwracać się z sugestiami wprost do zgromadzenia. Ustrój Pergamonu łączył instytucje polis z instytucjami miasta królewskiego. To prawda, że stolice nigdy nie były w pełni polis, takimi jak inne wielkie miasta, interwencje monarsze musiały być w nich silniejsze, gdyż władcy nie mogli ryzykować nieposłuszeństwa pod własnym bokiem. Drugiego dowodu na twardość attalidzkiej polityki wobec miast dostarczać ma inskrypcja pochodząca z Eginy (OGIS 329) z czasów Attalosa II. Jest to dekret honoryfikacyjny na rzecz królewskiego urzędnika, który przez szesnaście lat reprezentował interesy władcy w mieście. Z tekstu jego wynika, że ów urzędnik odgrywał ogromną rolę w jego życiu, sprawował sądy zgodnie z prawami a także z ustawami wydanymi przez królów. Na początku uchwały Egineci stwierdzali, że lud zawsze słuchał wszystkich tych, którzy byli posłani przez królów i starał się spełniać ich życzenia. Oceniając wagę tego świadectwa pamiętajmy, że Egina była miastem niewielkim. Attalos kupił ją od Rzymian (!) ok. 210 r. za 30 talentów i uczynił swą bazą. Położona z dala od terenów państwa, ważna z racji militarnych, musiała być nadzorowana starannie. Z sądowniczej działalności urzędnika attalidzkiego, którą Egineci tak chwalili, nie należy wyciągać wniosków 0 oficjalnym zakresie jego kompetencji, mógł on bowiem występować jako arbiter, a polis greckie miewały często poważne trudności z wymiarem sprawiedliwości. Pozostaje ciągle otwarte pytanie, czy casus Eginy może być generalizowany (Pergamon jako stolicę, musimy i tak zostawić na boku). Mocno w to wątpię. Nie sądzę, aby Attalidzi mogli w taki sposób traktować stare miasta zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej, konflikty o jakie w takim przypadku nie byłoby trudno, nie ułatwiłyby władcom odgrywania roli filhellenów. Wydaje się, że na własnym terytorium Attalidzi nie zakładali miast. 374 Niewiele wiemy o ich polityce na obszarach zdobytych na Seleukidach, bądź przyłączonych w II w. Osady wojskowe, którym dali początek ich poprzednicy zyskały status miast raczej w czasach rzymskich. Pergamon jako ośrodek kultury Mecenat sprawowany bardzo gorliwie przez Attalidów spowodował, że Pergamon stał się jednym z najważniejszych ośrodków kultury hellenistycznej. Władcy nie szczędzili środków i zabiegów, aby ściągnąć do swej stolicy wybitnych artystów i ludzi pióra. Nie ma powodu, by wątpić w dobre gusta kolejnych królów, nie zapominajmy jednak, że popieranie kultury wynikało nie tylko z zamiłowań osobistych, takie postępowanie należało bowiem w świecie hellenistycznym do zwykłych zabiegów propagandy dynastycznej, po~walało ono na godziwą manifestację bogactwa, stanowiło oczywisty dowód filhellenizmu. Architekci pracujący przy wznoszeniu gmachów publicznych w Pergamonie pozostawili po sobie dzieła wielkie, które na długo określiły kierunek rozwoju architektury. Ich zasługą było stworzenie koncepcji miasta, w którym najpiękniejsze i najważniejsze budynki zostały usytuowane nie na szczycie wzgórza, ani u jego stóp, lecz w sposób odważny i harmonijny na jego zboczach. Historycy urbanistyki twierdzą, że istnieje coś, co można nazwać urbanistyką pergamońską, cechowały ją wybujały styl, nacisk na ozdobność i monumentalne formy. Wzorowali się na niej architekci czasów cesarstwa rzymskiego. Równie istotne były dokonania rzeźbiarzy, którzy, choć ściągnięci z różnych stron greckiego świata, stworzyli w latach panowania Eumenesa ll jednolity styl, znakomicie służący królewskiej propagandzie. Nawiązywać będzie do niego twórczość rzeźbiarska służąca państwu w epoce cesarstwa rzymskiego, model sztuki monumentanej, ostentacyjnej i zarazem klasycyzującej odpowiadać będzie potrzebom władców imperium. Attalidzi na wzór Ptolemeuszów stworzyli w swej stolicy wielką bibliotekę, dla której zbudowali odpowiednie pomieszczenia wśród paradnych gmachów. Księgozbiór musiał być ogromny, nasze źródła twierdzą, że Antoniusz ofiarował z niego 200000 zwojów Kleopatrze, nie ulega zaś wątpliwości, że biblioteka istniała i później. Zapewne z potrzebami rodzących się zbiorów wiązało się rozszerzenie miejscowej produkcji pergaminu (tradycja nawet twierdziła, że pergamin był w ogóle pergamońskim wynalazkiem, powstałym w odpowiedzi na embargo papirusu nałoźone przez Pto(emeusza V; wiemy jednak dzięki znaleziskom z Dura Europos, że pergamin był znany już wcześniej, historycy dzisiejsi zaś mają wątpliwości czy należy uznać za autentyczną wiadomość o zablokowaniu eksportu papirusu). Attalidom nie udało się zdobyć dla swego dworu poetów o znanych nazwiskach. Nic też nie wyszło z zaproszenia filozofów Akademii ateńskiej, natomiast królewską ofertę przyjął Krates z Mallos, postać nietuzinkowa, stoik zajmujący się badaniami nad literaturą. Tytułem do jego sławy była zwłaszcza alegoryczna interpretacja Homera, pomysł sam w sobie stary (już w VI w. podejmowano takie próby), jednak znajdujący w stoicyzmie nowe, 375 głębokie uzasadnienie. Jego uczniowie rozwijali także idee mistrza na temat gramatyki. Z Pergamonem związane są nazwiska kilku erudytów, zajmujących się dziejami literatury. Attalidzi sławni byli ze swych kolekcjonerskich pasji, gromadzili dzieła sztuki, zamawiali w sposób systematyczny kopie tych, których kupić się nie dało. Gdy zestawimy listy architektów, rzeźbiarzy, filozofów uderza nas to, że nie znajdziemy na nich ludzi urodzonych w Pergamonie, oznacza to że owi wielcy nie tworzyli na miejscu szkół, lub że czynili to w sposób nie dość skuteczny, środowisko kulturalne było nieustannie odnawiane przez przybyszów, którzy gdzie indziej stawali się wielcy i zwrócili uwagę królewskiego protektora. Galaci W 278/7 r. trzy grupy plemienne: Tolistoagów, Tektosagów, Tromków prze- prawiły się przez Hellespont wraz z rodzinami i całym dobytkiem (por. s. 30 - 31). Operację tę ułatwił im król Bitymi, Nikomedes, który chciał się nimi posłużyć przeciwko swemu konkurentowi. Celtowie (inaczej zwani Galatami) znalazłszy się w Azji Mniejszej zachowywali się dokładnie tak samo, jak ich pobratymcy na Półwyspie Bałkańskim: palili i plądrowali wędrując po kraju. Przerażone miasta próbowały starego sposobu -- opłacały się rabusiom kierując ich w stronę sąsiadów. Z Galatami walczył Antioch I odnosząc nad nimi świetne zwycięstwo (między 275 a 270 r.), jednak nie przyniosło ono żadnych trwałych efektów. Wojnę (a ściślej wojny) z lepszym skutkiem prowadził Attalos I, który jako pierwszy odmówił im okupu. Ostatecznie Celtowie osiedli w północnej Frygii, krainie niegościnnej, cierpiącej na brak opadów, z niewielką ilością ziemi uprawnej. Odtąd będzie ona nosiła nazwę Galacji. Proces instalacji Celtów na tym terenie w III w. nie był bynajmniej zaawansowany, ślady ich osadnictwa z tego stulecia są jeszcze ciągle skąpe (podczas gdy archeologiczne dowody ich pobytu pochodzą także z zachodniego pasa Azji Mniejszej). Powoli ukształtowała się w Galacji szczególna sytuacja: nieliczna elita celtycka, Grecy i zhellenizowani Frygowie w nielicznych miastach, na dole zaś społecznej drabiny frygijscy chłopi przywiązani do ziemi w swych wsiach. Galaci długo zachowali swą odrębność, opierali się wpływom greckim, dopiero w II w. zaczęli (i to nie wszyscy) im ulegać. Zatrzymali oni strukturę plemienną i charakterystyczny dla niej typ władzy, nie tworzyli, aż do połowy I w., jednolitego państwa. W 189 r. konsul Gnejusz Manliusz Wulso, dowodzący armią, która pokonała Antiocha III, skierował swych żołnierzy przeciwko niespokojnym Galatom za namową, jak pamiętamy, króla Pergamonu. Łupy z tej kampanii były olbrzymie, galaccy jeńcy zalali niewolnicze rynki. Spustoszony kraj 376 oddany został Eumenesowi II. Po dwudziestu latach doszło do rewolty i stłumionej z wielkim trudem przez pergamońskie wojska. Rzymianie jednak nieoczekiwanie przyznali Galatom autonomię, aby osłabić Eumenesa. Niewiele jest do powiedzenia o dalszych losach Galatów. Podstawowe decyzje w ich sprawach (tak jak w wypadku innych państw klienckich) podejmował Rzym. Pompejusz w latach sześćdziesiątych narzucił polityczne zjednoczenie kraju, przekazując w nim władzę jednemu z plemiennych władców, Dejotarowi, dano mu przy tej okazji tytuł króla. W 25 r. powstała tu prowincja obejmująca także inne obszary poza właściwą Galacją. Zagrożenie, jakie stanowili dla ludów Azji Mniejszej Galaci na pierwszy rzut oka wydaje się nie w pełni wytłumaczalne. Plemiona celtyckie, które przekroczyły Hellespont, nie mogły liczyć więcej niż kilkanaście tysięcy ludzi, rozprawienie się więc z nimi nie powinno być zadaniem ponad siły dla państw tego regionu. Rzecz jednak w tym, że ich władcy nie byli zainteresowani w eksterminacji Galatów, gdyż stanowili oni świetnych kandydatów na i najemników do armii, a takich przez cały okres hellenistyczny poszukiwały wszystkie armie ówczesnego świata. Służyli więc ci barbarzyńcy w wojsku Attalidów, w oddziałach króla Bitymi, Kapadocji, zaciągali ich także Seleukidzi. Walczyli w osobnych oddziałach, pod własną komendą. Zachowali długo swe militarne walory. Galaci nagromadzili niewiarygodne bogactwa. Pochodziły one z licznych grabieży, pomnażały je kwoty płacone za najemniczą służbę. Bitynia Bitynia, położona w północno-zachodniej części Azji Mniejszej, nigdy nie miała większego terytorium obejmując właściwie tylko ziemie w dolinie Sangariosu i otaczające ją góry. Od północy, za wysokim łańcuchem gór biegnących tuż przy brzegu znajdowało się Morze Czarne. Jedyne dogodne miejsce do założenia portu zajmowała Herakleja Pontyjska, jedna z najstarszych polis czasów Wielkiej Kolonizacji. Od zachodu Bitynia dochodziła do Propontydy, na wschodzie jej granica z Pontera nie była ustabilizowana. Dolina Sangariosu jest terenem niezmiernie żyznym, pobliskie góry pokryte gęstym lasem dostarczały świetnego budulca dla statków. Drewno stanowiło tradycyjny przedmiot bityńskiego eksportu. Mieszkańcy Bitymi, pochodzenia trackiego, znani byli ze skłonności do wojaczki i piractwa. Choć Propontyda i Morze Czarne wyznaczają granice Bitymi, jej władcy byli od nich w rzeczywistości odcięci. Na północy Herakleja Pontyjska nigdy I! nie wpadła w ich ręce; greckie miasta nad Morzem Marmara (Kyzikos, j Astakos, Olbia, Kios, Chalkedon) znajdowały się także poza sferą ich odd-riaływania. Dopiero w czasach hellenistycznych Bitynia wyszła ze swego lądowego ograniczenia. Władcy Bitymi tylko nominalnie poddani byli władzy króla perskiego, podobnie pozornie podporządkowali się Aleksandrowi, ale niewiele z tego aktu wynikało. Potrafili oni oprzeć się Lizymachowi, który próbował narzucić 3 377 im swą władzę. Walczący z nim z powodzeniem Zipoeites I przyjął w 298/29 r. tytuł królewski i, jak przystało na kogoś, kto chciał być akceptowany w greckim świecie jako grecki władca, zbudował stolicę nadając jej własne imię. Leżala ona jednak we wnętrzu kraju, dopiero jego następca Nikomedes I porzucił Zipoition i założył Nikomedię. Miasto miało przed sobą świetną przyszłość, w końcu III w. n.e. będzie jedną ze stolic cesarstwa (ma to dla historyka czasów hellenistycznych niedobre skutki - archeolodzy badający ruiny Nikomedii mają do czynienia wyłącznie z zabytkami okresów rzymskiego i bizantyńskiego). Niewiele wiemy o tym co działo się we wnętrzu kraju, wydaje się ono być słabo zurbanizowane. Bitynia w III w. wiązała się z Ptolemeuszami przeciwko groźniejszym dla niej Seleukidom, później szukała porozumienia z Rzymem. W II w. należała do grupy jego państw klienckich. Zagrożeniem było dla niej rozwijające się pod koniec II wieku królestwo Pontu, wpadła w ręce Mitrydatesa VI i stała się terenem operacji wojennych Rzymu przeciwko temu władcy. Ostatni król Bitymi, Nikomedes IV, umierając w 74 r. przekazał swój kraj Rzymowi, który legat skwapliwie przyjął i przystąpił do organizowania prowincji. W tych czasach zresztą wpływy finansistów rzymskich w Bitymi były już bardzo silne. Pont Kraj Istotną rolę w dziejach Azji Mniejszej późnej doby hellenistycznej odgrywało państwo powstałe w północnej części Kapadocji, w tak zwanej Kapadocji pontyjskiej, lub jak się ten kraj najczęściej nazywa, w Poncie. Związek tych obszarów z zachodnią Azją Mniejszą i światem egejskim bardzo długo był ograniczony, "patrzyły" one raczej na wschód, ku Iranowi. Rządząca nim elita była z pewnością irańskiego pochodzenia. Pont oddziela od Morza Czarnego wysoka bariera gór stanowiących przedłużenie łańcuchów kaukaskich. Przecinają je w kilku punktach rzeki płynące w głębokich dolinach, największe z nich (licząc od wschodu) to Thermodon, Iris i Halys. Tworzyły one żyzne równiny rozszerzając się ku ujściu, tędy biegły jedyne szlaki komunikacyjne od północnej strony. Wnętrze schowane za górami, bardzo urozmaicone, miało w starożytności opinię kraju niezwykle dla człowieka dogodnego, Ziemia w dolinach była żyzna, klimat łagodniejszy niż w pobliskich krainach anatolijskich. Znaczną część gruntów pokrywały winnice, gaje oliwne i sady. Hodowano tu owce dające szczególnie dobrą wełnę, a także konie. We wschodniej części Pontu znajdował się region bogaty w minerały (rudy żelaza, miedzi, srebra), jeden z największych i zarazem najstarszych ośrodków metalurgicznych całego basenu Morza Śródziemnego. Polityczna pozycja królów Pontu wśród małoazjatyckich państw miała więc solidne oparcie w zasobach ich własnego kraju. Na wybrzeżu odciętym łańcuchami gór od wnętrza Anatolii jeszcze 378 w czasach Wielkiej Kolonizacji powstały liczne miasta greckie. Synopa, Amisos, Trapezum (wymieniam tu jedynie najważniejsze); ich zależność od tego, co działo się na ich zapleczu, była niewielka. Wyrażnie się natomiast rysują związki tych polis z miastami leżącymi na przeciwległym, północnym wybrzeżu Morza Czarnego. W ogóle oba te regiony (mam tu na myśli także wnętrze Anatolii) łączyły także więzy innej natury. Badania nad onomastyką wskazują, że istniało pokrewieństwo między niegrecką ludnością obu tych obszarów. Czy jednak z tego pokrewieństwa wynikały głębsze więzi kulturowe trudno nam powiedzieć. Wnętrze kraju w czasach hellenistycznych nie było zurbanizowane. Arystokracja żyła w osadach ufortyfikowanych, na ziemiach będących w jej władaniu, rządząc ludnością rozmaitego pochodzenia, mówiącą rozmaitymi językami (miało ich być dwadzieścia dwa). Nasuwa się tu porównanie z sytuacją pobliskiego Iranu (por. s. 251). Początki dynastii i jej charakter Początki dynastii, która rządziła Pontem w czasach hellenistycznych, sięgały końca wieku IV. Jej założyciel był krewnym irańskiego dynasty rządzącego greckim miastem Kios (leżało nad Propontydą) i usuniętego stamtąd przez Antygona Jednookiego. Centrum polityczne Pontu stanowiła początkowo twierdza Amaseja nad bisem. Mieścił się w niej pałac, a obok niego wielki ołtarz ku czci irańskiego bóstwa Ahura Mazdy. Irańskie też były imiona dynastyczne władców, którzy twierdzili, iż ich rodzina wywodzi się od jednego z sześciu towarzyszy Dariusza (jednego z tych, którzy niegdyś podnieśli rewoltę przeciwko magom medyjskim dając początek panowaniu Achemenidów). Jednak znani nam z 11 i I w. monarchowie ulegli procesowi hellenizacji, tak jak j inne rodziny rządzące anatolijskimi państewkami. Królowie Pontu afiszowali swój filhellenizm składając hojne dary miastom greckim i greckim wielkim sanktuariom. Wybór Synopy na stolicę (o tym niżej) wskazuje także na potrzebę umieszczenia centrum monarchii w mieście greckim. Krąg ludzi otaczających władców i dowodzących ich wojskami składał się z Greków; mogli być wśród nich Hellenowie świeżej daty, ale to już inna sprawa. Ocena, czy można uznać dynastię za autentycznie helleńską, wypada różnie u różnych dzisiejszych historyków. Obok epitetów w rodzaju "obrońcy sprawy helleńskiej" znajdziemy też i inne w rodzaju "powierzchownie tylko zhellenizowani barbarzyńcy". Nie są to sprawy, w których historyk może cokolwiek udowodnić, poruszamy się wyłącznie w kręgu intuicji. O królach Pontu możemy jedynie stwierdzić, że władając na peryferiach greckiego świata, potrafili lepiej niż inni znajdować oparcie wśród plemion barbarzyńskich i wykorzystywać. ich pomoc. Czy można to uznać. za dowód niedoskonałości ich helleńskości i przyjąć, że owa łatwość miała swe źródło w ich niegreckim pochodzeniu? Nie sądzę. i Wątpienie w greckość władców Pontu wynika także z oceny ich zachowania, z krwawych rozpraw z wrogami. Jednak bezwzględność i okrucieństwo wobec przeciwników nie są wyłącznym atrybutem ludzi Wschodu, nic nas nie upoważnia do sądzenia, że Grecy byli łagodniejsi. Historia innych 379 1 hellenistycznych dynastii dostarcza nam ku temu aż nadto dowodów. Czytelnik poprzednich rozdziałów miał już okazję się o tym przekonać. Stereotyp cywilizowanych Greków i okrutnych ludzi Wschodu w odniesieniu do epoki hellenistycznej, nie znajduje żadnego uzasadnienia. Pierwsi wielcy władcy W I(1 w. dynastia rządząca Pontem związana była sojuszami z Seleukidami. W czasie wojny laodykejskiej Seleukos II, aby zapewnić sobie oparcie w Azji Mniejszej, dał tamtejszemu królowi za żonę swą siostrę; później spotkamy pontyjską księżniczkę jako małżonkę Antiocha III; matka Mitrydatesa VI pochodziła także z seleukidzkiej rodziny. Wysiłek pierwszych władców szedł w kierunku powiększenia obszaru państwa. Decydującą rolę w tym wczesnym etapie odegrał Farnakes 1 ( 182 - 179 r.), któremu udało się na trwałe opanować Synopę i uczynić z niej swą stolicę, uzyskując w ten sposób dostęp do morza. Inne działania wojenne miały mniej trwałe skutki. Zwraca uwagę, że poza próbą opanowania Kapadocji, której Pont był naturalnym przedłużeniem, król ten starał się narzucić swą władzę Grekom z Chersonezu, miasta położonego na drugim brzegu Morza Czarnego. Podjął także zabiegi w celu zaanektowania odległej Mesembrii znajdującej się na zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego, wykorzystywał w tym celu pomoc plemion barbarzyńskich żyjących w jej pobliżu. Zarówno kierunek działania jak i gotowość posługiwania się barbarzyńcami trzeba zapamiętać, cechować będzie politykę najwybitniejszego pontyjskiego króla, Mitrydatesa VI. Następny okres wzmocnienia Pontu przypada na czasy panowania Mitrydatesa V (ok. 150 - 120 r.), który otrzymał Frygię od Rzymu w zamian za pomoc w zdławieniu powstania Aristonika. Udało mu się także zapewnić swemu państwu sukcesję w części sąsiedniej Paflagonii, której władca, nie mając własnych potomków, zgodził się wyznaczyć króla Pontu na następcę. Umacnianie się Pontu nie wywołało entuzjazmu Rzymu; gdy w 120 r. zamordowano Mitrydatesa skorzystano ze zniknięcia władcy, aby Frygię odebrać Pontowi. Początki panowania Mitrydatesa VI Początki panowania ostatniego i zarazem najwybitniejszego przedstawiciela dynastii uległy legendarnym deformacjom. Był chłopcem, gdy zginął jego ojciec; gdzie później przebywał, ani jak udało mu się wydrzeć władzę z rąk matki, nie wiemy. Możemy badać jego działalność dopiero w czasach samodzielnego panowania, mniej więcej od r. 112, gdy miał on lat dwadzieścia. Kolejność działań Mitrydatesa w jego pierwszych latach nie rysuje się nam wyraźnie. Wiemy, że podporządkował sobie sąsiednią, wschodnią krainę, tak zwaną Małą Armenię, bogatą w rudy metali. Wpadła także w jego ręce (w wyniku wojny?, drogami dyplomatycznymi?) Kolchida, położony w dolinie 380 rzeki Fasis kraj o wielkiej żyzności i łagodnym klimacie. Wreszcie Mitrydates zaangażował się w obronę greckiego stanu posiadania na północy, na Półwyspie Krymskim. Nie da się ustalić co było pierwsze: nabytki na północy czy na wschodzie. Na północ wezwali Mirydatesa w r. I10 mieszkańcy niezależnego miasta Chersonez, którym zagrażała ekspansja scytyjskiego państwa rządzonego przez Skilurasa. Próbował on, z dobrym skutkiem, narzucić swoje panowanie okolicznym miastom helleńskim. Chersonez bronił się uporczywie, odwołując się w obliczu nieuchronnej klęski do innych barbarzyńców, Sarmatów. Nie dało to jednak zadowalających rezultatów. Mieszkańcy Chersonezu uznali, że lepiej im będzie przyjąć w jakiejś formie zwierzchnictwo Pontu, z którym II' łączyły ich dobre stosunki, niż poddać się Scytom. Korpus ekspedycyjny i przysłany przez Mitrydatesa interweniował na Krymie i okolicznych terenach kilkakrotnie. Efektem jego działań było rozciągnięcie panowania pontyjskiego na obszar od Olbii na zachodzie po granice wschodnie byłego państwa bosporańskiego, którego dynastia znikła właśnie w tych latach. Mitrydates zawarł też sojusz z plemionami żyjącymi na zapleczu jego nowych posiadłości: Sarmatami, Bastarnami, Taurami, Trakami. Królowi udało się także uzyskać punkty oparcia na zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego. Niewiele o tych jego działaniach wiemy, pewni jedynie jesteśmy, że jego władza i tutaj sięgała. Północne ziemie wymagały od Mirydatesa ochrony militarnej, ale w zamian za to dostarczały mu zboża i pieniędzy (nasze źródła mówią o 180 000 medymnach, to jest 9 324 000 litrach zboża oraz 200 talentach srebra). Były i także, co ważniejsze, wielkim źródłem najemników, których rekrutowano zarówno wśród Greków tamtych obszarów, jak i barbarzyńców. Zamiary Mitrydatesa VI. Jego zasoby Jak zwykle w wypadku władców podejmujących ekspansję o takich rozmiarach, historycy stawiają sobie pytanie o zamiary Mitrydatesa, o to jak dalece był on świadomym architektem swego państwa i gdzie widział sam jego granice. Odpowiedzi na nie bywają różne: od tezy, że król Pontu miał ograniczone horyzonty, a jego wielkie państwo powstało w wyniku dogodnej sytuacji popychającej władcę coraz dalej, aż do koncepcji polityka świadomie dążącego do przejęcia panowania nie tylko nad Azją Mniejszą, ale i egejskim światem miast greckich. Szczególnie często powtarza się idea imperium pontyjskiego: miałoby ono objąć wszystkie obszary położone nad Morzem Czarnym. Na pytanie o zamiary Mitrydatesa odpowiedzi innej niż wynikającej z intuicji dać nie można. Nasze źródła, choć dla historii jego panowania obfite, nie zawierają w ogóle informacji, które dałoby się w takiej dyskusji wykorzystać. Nie mamy żadnych tekstów zawierających autentyczne wypowiedzi króla. Na pewno był człowiekiem wybitnym, ostrożnie więc będzie nie zawężać jego horyzontów politycznych do tego, co kolejne lata niosły. Sukcesy przyszły już w pierwszym okresie panowania, a rządził długo, miał więc dość czasu, by ocenić jasno wielkość środków stojących do jego dyspozycji. Idea pontyjskiego państwa obejmującego wszystkie ziemie nad Morzem Czarnym brzmi tak dalece współcześnie, tak bardzo przypomina geopolityczne 381 rozumowania dwudziestowiecznych polityków, że juz tym samym budzi niepokój. Czy więzy między brzegami Morza Czarnego, odległymi od siebie i tak zróżnicowanymi, dostatecznie jasno obecne były w świadomości ludzi, aby mogła się pojawić myśl ich politycznego zjednoczenia? Czy byłoby to państwo (zakładając, iż dałoby się go urzeczywistnić,) możliwe do utrzymania bez narzucenia panowania także na głębokim zapleczu wybrzeża`? Na pewno interesy Pontu skłaniały króla ku próbom opanowania ziem położonych nad Bosforem i Hellespontem, tak, aby zapewnić statkom handlowym swobodny, nie zagrożony żadnymi próbami blokady, przepływ na Morze Egejskie. Niezależnie od rozmiarów ambicji Mitrydatesa konflikt między nim a Rzymem musiał się rysować w świadomości tak partnerów jak i elit tamtych czasów jako coś nieuchronnego. Trudno było sobie wyobrazić, aby Rzym na dłuższą metę zaakceptował powstanie u swych granic rozległego państwa o wielkim potencjale militarnym, z wielką flotą. Jeśli władze znad Tybru długo nie reagowały na postępy Mitrydatesa to dlatego, że były zajęte kolejnymi zewnętrznymi i wewnętrznymi kontliktami: wojną z Celtami (Cymbrami i Teutonami), rozgrywającą się na terenie północnej Italii, z Jugurtą w Afryce, ze zbuntowanymi Italikami. Natomiast wypada się dziwić, że Mitrydates nie skorzystał z tychże okazji, zwłaszcza, że nie uderzył w czasie buntu sprzymierzeńców italskich, który ograniczał zdolność republiki do reagowania w sposób najpoważniejszy. Za mało jednak znamy dzieje Pontu tych lat, aby móc tę zwłokę wytłumaczyć. Siły, które Mitrydates zgromadził przeciw Rzymowi były ogromne. Dysponował on olbrzymimi zasobami materialnymi: zbożem, oliwą, winem, kruszcami szlachetnymi. Bił ogromne ilości monety, która krążyła szeroko jako oczywisty dowód bogactwa króla Pontu. Miarę jego dają także łupy jakie wpadały w ręce Rzymian w kolejnych wojnach. Jeszcze Pompejusz, w ostatniej fazie, znajdował w skarbcach królewskich klejnoty, naczynia ze złota i srebra, stosy monet. Możemy wprawdzie część tych opowiadań złożyć na karb przesady, w którą łatwo popadali historycy wypraw wojennych, gdy przychodziło im opowiadać o łupach; jeśli jednak chociaż cząstka tych relacji jest prawdziwa i jeśli ten człowiek po tylu latach wyczerpujących wojen i po tylu klęskach miał ciągle w swym ręku tak wielkie środki, jakież więc musiał mieć na początku całej epopei? Mitrydates dysponował ogromną flotą (przypisuje się mu 400 statków) i olbrzymią armią lądową. Wedle Plutarcha na początku kampanii miał 120 000 pieszych (Appian mówi o 140 000 pieszych i 16 000 jazdy). W czasie trzeciej wojny, pod Kyzikos wedle Appiana, miała stać armia licząca 250 000 pieszych i 40 000 jeźdźców. Wszystkie te dane są wyraźnie przesadzone, nawet jeśli uznamy, że mieszczą się w nich załogi okrętów. W każdym razie możliwości mobilizacyjne Mitrydatesa były wielkie. Był on w stanie zastępować rozbite armie nowymi z łatwością, na jaką mógł sobie pozwalać jedynie Rzym. Mitrydates liczył na wsparcie ze strony swego teścia, Tigranesa, króla 382 Armenii, która właśnie w tych latach wyrosła na wielką potęgę. Miał kontakty z piratami cylicyjskimi, którzy mogli skutecznie uzupełniać jego morskie siły i przynosić szkody Rzymianom i ich sojusznikom. Najważniejszym sprzymierzeńcem Mitrydatesa była jednak ludność rzymskiej prowincji Azji, mająca dość obcego panowania. Eksploatacja ze strony finansistów rodem z Italii, bezwzględność i arbitralność działań namiestników prowincji spowodowały zasadniczą zmianę w stosunku do Rzymu. Powszechnie przy tym wiedziano o zewnętrznych i wewnętrznych trudnościach republiki. I wojna Mitrydatesa VI z Rzymem Otwartą wojnę poprzedziły konflikty między Mitrydatesem a sprzymierzeńcami Rzymu w Bitymi i Kapadocji. Za jej wybuch bezpośrednio odpowiedzialna była strona rzymska; szef senatorskiej komisji wysłanej do Azji popchnął króla Bitymi Nikomedesa IV do ataku na Pont. Po krótkim, dyplomatycznym intermezzo wojna stała się faktem. Gdy zimą r. 89/88 rozpoczęły się działania wojenne, przyniosły one od razu królowi wielkie sukcesy. Świat grecki przyjął je z wielkim entuzjazmem. Wiele miast spontanicznie otwierało bramy i witało Mitrydatesa jako wybawiciela Hellenów spod rzymskiego, znienawidzonego powszechnie panowania. Nie wszystkie jednak. Rodos, dobrze znająca rzymską potęgę i rzymską mściwość, postanowiła się bronić. Mitrydatesowi nie udało się, mimo licznego wojska i pomocy cylicyjskich piratów, wziąć miasta szturmem. Także niektóre miasta w Karii, Licji, Pamfilu, opierały się królowi. Nie przeszły na jego stronę polis północno-zachodniego wybrzeża: Kyzikos, Lampsakos, Abydos, Mion, Skepsis. Mitrydates zdawał sobie sprawę z wagi poparcia miast anatolijskich i zdecydował się zabezpieczyć przed jego utratą w bardzo brutalny sposób. W 88 r., w jednym dniu we wszystkich ośrodkach, przystąpiono do fizycznej likwidacji Italików (tradycyjnie nazwa ta obejmowała także Rzymian, wydaje się, że w każdym razie wśród wymordowanych większość właśnie oni stanowili). Rzeź miała w przyszłości utrudnić miastom przechodzenie na rzymską stronę, jasne było, że republika nie daruje tym, którzy w niej wzięli udział. Inicjatywa tej akcji pochodziła od króla, ale ten nie mógłby jej przeprowadzić bez zgody i aktywnego udziału znacznej części ludności miast. Dokonano jej przecież w wielu miejscach, w których nie stacjonowały żadne siły pontyjskie. Źródła przekazują nam dwie liczby ofiar: 80 000 i 150 000, pierwsza wydaje się prawdopodobniejsza, choć także jest bardzo wysoka. Całe mienie pomordowanych było konfiskowane, połowa przypadła królowi, połowa tym, którzy egzekucji dokonali. Ofiarą rzezi padli ludzie często od dawna osiedleni w Azji Mniejszej, wtopieni niekiedy w miejscową elitę, której obyczaje przejmowali. Zapewne większość ich żyła z handlu i zarządzania dochodami państwowymi (a więc personel spółek publikańskich, ludzie prowadzący roboty publiczne, nadzorujący eksploatację kopalń i kamieniołomów należących do państwa, personel ceł itp.). Zabijano nie tylko mężczyzn, ale i ich rodziny, a także służbę. 383 Czy wszyscy obywatele miast, w tym zwłaszcza rządzący nimi dotychczas przedstawiciele elity, uczestniczyli w tych wydarzeniach bez oporów, można wątpić; brutalność rzezi odpychała wielu, stała w jawnej sprzeczności z przyję- tymi obyczajami, a lęk przed ewentualną zemstą Rzymian musiał także być obecny. Zdarzały się przypadki udzielania pomocy, jednak stosunkowo rzadko, Popularność Mitrydatesa powiększyła wydatnie deklaracja, że rezygnuje z trybutu za pięć najbliższych lat. Był to pierwszy (i ostatni!) przypadek tego typu w całej historii hellenizmu, jego propagandowa nośność była ogromna. W końcu 88 r. armia Mitrydatesa przeszła do działań na Półwyspie Bałkańskim. Ślady postępów jego floty znaczyły następne rzezie, na Delos stracono Italików, którzy się tu schronili z okolicznych wysp. W Atenach władzę objęła grupa głosząca hasła przywrócenia demokracji. Przystąpienie Aten miało dla króla Pontu istotne znaczenie; choć miasto nie reprezentowało żadnej liczącej się militarnej siły, miało ważny port, a także ciągle uznawane było za duchową stolicę Hellady, W wielkiej wojnie propagandowej ten fakt mógł być szeroko wykorzystany. W obliczu rozmiarów katastrofy, obejmującej coraz większe tereny na wschodzie, władze rzymskie musiały wreszcie podjąć działania, choć w re- publice wybuchła wojna domowa. Dowództwo w wojnie z Mitrydatesem dostało się Sulli, który wylądował wiosną 87 r. z niewielkim, gdyż liczącym tytko 5 legionów, korpusem. Nie miał on floty wojennej, ani większych środków pieniężnych. 384 W Grecji zaczęła się wojna niezwykle ciężka dla mieszkańców obszarów, 14. AZJA MNIEJSZA ok. 90 r. p.n.e. na których się toczyła. Sulla prowadził ją na ich koszt, brutalność jego wojska była ogromna. Wódz w sposób oczywisty zapewniał sobie wierność i gorliwość armii nie narzucając jej zbyt wielkiej dyscypliny; pozwalał jej swobodnie rabować ludność cywilną. Okazał się świetnym wodzem, zuchwałym i energicznym, wykorzystującym siły stojące do jego dyspozycji przeciwko niemal dwukrotnie liczniejszemu wrogowi (zapewne jednak nasze źródła przesadzają z dysproporcją sił, ich informacje pochodzą od strony rzymskiej, zwłaszcza z pamiętników Sulli, ten zaś, zgodnie z obyczajami antycznej historiografii, pomniejszał własne wojsko, a pomnażał oddziały przeciwne). Nie ulega też wątpliwości, źe armia Mitrydatesa ustępowała pod względem jakości wojskom Sidli. Istotnym wydarzeniem wojny było długotrwałe oblężenie Aten. Miasto zostało gruntownie splądrowane, wzięto je szturmem na wiosnę 86 r. Pireus legł w gruzach. W miarę postępów rzymskich w Grecji właściwej atmosfera w miastach Azji Mniejszej zaczęła ulegać zmianie, lęk przed rzymską zemstą kazał planować gesty zdolne zrównoważyć udział w rzezi. Trzeba było się na nie zdobyć zanim Sulla wyeliminuje całkowicie Mitrydatesa i przystąpi do organizowania na nowo rzymskiego panowania. Król Pontu zaś odpowiedział na to nową polityką przypominającą inicjatywy Aristonika: kasaty długów, wyzwalanie niewolników. Słowem próbował sprowokować w miastach aktywizację społecznych dołów, na poparcie których mógł liczyć w większym stopniu, niż na poparcie elity, gdyż nic nie miały do stracenia. Stronnicy Mitrydatesa nadzorowali wierność lokalnych urzędników poddając ich nieustającej presji. Owa zmiana społecznej taktyki spowodowała wzrost konfliktów wewnętrznych, które ostatecznie kosztowały wiele polis nieomal tyle, co sama wojna. Do tego doliczyć trzeba akty brutalności ze strony króla w stosunku do miast, które mu się naraziły. Ogromne wrażenie wywołała zwłaszcza deportacja całej obywatelskiej gminy Chios. W końcu r. 86 Sulla miał już w ręku cały Półwysep Bałkański, ale w Rzymie sprawy obróciły się na jego niekorzyść. W wyniku krwawych starć do władzy doszli zwolennicy Mariusza, w Grecji wylądował następny korpus wysłany przez nich. Jego dowództwo zdobył dla siebie sprawny wódz, Fimbria, który zaczął toczyć wojnę na własny rachunek. Wprawdzie oba wojska nie atakowały się wzajemnie, ale też nie współdziałały ze sobą, natomiast oba żyły na koszt ludności cywilnej. Dla miast greckich musiał to być. spektakl przerażający: uświadamiał im, że ich losy zależały nie tylko od tego, co się działo w teatrze wojennym, ale i od losów rywalizacji w dalekim Rzymie, przyjmującej coraz bardziej drastyczne formy. Sulla w nowej dla siebie sytuacji był zainteresowany w szybkim zawarciu pokoju, czego pragnął ze zrozumiałych względów także Mitrydates. Latem 85 r. zawarto pokój w Dardanos, zamykający tak zwaną I wojnę z Mitrydatesem. Król Pontu miał opuścić wszystkie te ziemie, które zdobył do końca 89 r. Ciężkie represje spadły na miasta greckie, które musiały zapłacić trybut za pięć lat oraz pokryć koszty wojny. Fimbria, opuszczony przez żołnierzy, popełnił samobójstwo, Sulla mógł z armią wracać do Rzymu. 385 II i III wojna Mitrydatesa z Rzymem Sulla zostawił na miejscu swego legata Lucjusza Licyniusza Murenę, z niewielką liczbą żołnierzy. Nowy dowódca pragnąc militarnych sukcesów i tryumfu w Rzymie sam sprowokował wojnę. Działania wojenne toczyły się na terytorium Pontu w latach 83 - 82 i zakończyły się klęską Mureny. Historycy nazywają je II wojną z Mitrydatesem. Następne ośmiolecie było okresem swoistego zawieszenia broni. Waxunki z Dardanos nie zostały w Rzymie ratyfikowane t wobec tego z punktu widzenia formalnego nie obowiązywały. Dla wszystkich było jasne, źe wojna będzie musiała powrócić, istniało tylko pytanie jak długo ten stan rzeczy trwać będzie. III wojna z Mitrydatesem wybuchła w r. 74 w związku ze zmianami w Bitymi. Zmarł bowiem ostatni jej król, Nikomedes IV, przekazując swój kraj testamentem Rzymowi. Mitrydates nie mógł do tego dopuścić i wkroczył na teren Bitymi. Oparł mu się Kyzikos, mający zaufanie do własnych obwarowań i rychłej rzymskiej pomocy. Rozpoczęło się jedno z najcięższych i najsławniejszych oblężeń w starożytności. Dowództwo w wojnie z królem Pontu przejął konsul r. 74, Lukullus. Uwolnił Kyzikos, pokonał w Bitymi Mitrydatesa i w r. 72/71 wkroczył do Pontu prowadząc wojnę z wielką energią. Król zrezygnował z oporu i uciekł do Tigranesa, do Armenii. W 70 r. wojska rzymskie opanowały najważniejsze miasta Pontu: Synopę i Amaseję. Na rzymską stronę przeszedł też Machares, syn króla rządzący na północnych wybrzeżach Morza Czarnego. W miarę trwania kampanii Lukullus podejmował niezbędne decyzje w sprawie statusu prawnego wchodzących w skład państwa Mitrydatesa miast greckich, wielkich sanktuariów, związków plemiennych. Wykazywał przy tym znaczną łagodność, nie obciążając miejscowych społeczności zbyt wielkimi, jak na ich możliwości, obowiązkami na rzecz Rzymu. Natomiast zasłuźył sobie na opinię zdeklarowanego nieprzyjaciela rzymskich poborców podatków, których swobodę działania ukrócił w poważnym stopniu. Równolegle z działaniami Lukullusa w Azji Mniejszej, jego brat, będący namiestnikiem Macedonii, atakował punkty oparcia Mitrydatesa na zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego. W 69 r. Lukullus wkroczył w ślad za Mitrydatesem do Armenii i zaatakował jej króla, Tigranesa. Choć odniósł w tej walce zwycięstwo, musiał przerwać kampanię, gdyż armia odmówiła mu posłuszeństwa. Jednocześnie fatalnie ułożyła się sytuacja w samym Rzymie, gdzie przeciwnicy jego przeważyli. Podjęto decyzję pozbawienia go dowództwa. W tej sytuacji część sukcesów Lukullusa poszła na marne: Tigranes ocalił swą władzę, Mitrydates wrócił pośpiesznie do Pontu. Jednak nie na długo. Koniec panowania Mitrydatesa VI W 66 r. w Rzymie uchwalono lex Manilia, która oddawała kierownictwo wojny w ręce niedawnego zwycięzcy piratów, przebywającego jeszcze w Azji - Pompejusza Wielkiego (o tym niżej, por. s. 394). Otrzymywał on nieograniczo 386 ną władzę w całej Azji Mniejszej i na okolicznych morzach, przejmował pod swą komendę wszystkie oddziały wojska znajdujące się na tym obszarze. Mitrydates nie był w stanie zgromadzić większej armii. Nasze źródła twierdzą, że miał 30 000 pieszych i 3 000 jeźdźców, co brzmi dość prawdopodobnie (Pompejuszowi podlegało, wedle tych samych źródeł 50 000 żołnierzy, ponadto dysponował on kontyngentem sojuszników). Wojna prowadzona na terytorium Pontu zakończyła się klęską Mitrydatesa. Próbował on jeszcze raz schronić się w Armenii, ale Tigranes do tego nie dopuścił, gdyż bał się Rzymian. Król Pontu uciekł więc do Kolchidy, a następnie lądem (morze było we władaniu rzymskiej floty) przedostał się do swych północnych posiadłości, które poddały się teraz jego władzy. Niewierny syn Machares utracił życie, Mitrydates przystąpił do energicznego organizowania nowej armii i umacniania swej pozycji w drodze przymierzy z sąsiednimi plemionami barbarzyńskimi. Myślał o nowej kampanii, którą chciał toczyć przy pomocy barbarzyńców na terenie europejskim, atakując Rzym od północy, od strony Dunaju. Jednak sytuacja monarchy szybko się pogorszyła. Ludność jego północnego królestwa, udręczona podatkami, niechętnie widząca związki króla z tymi, w których widziała swych wrogów, nie była skłonna dalej znosić jego wymagań. Sygnał do buntu dało miasto Fanagoria, za nią poszły inne. Mitrydates, widząc nieuchronną klęskę, popełnił samobójstwo (63 r.). Władza na północy przypadła jego synowi Farnakesowi. Farnakes poprosił Pompejusza o oddanie mu całego ojcowskiego królestwa (a więc i Pontu), ale otrzymał jedynie to, co już miał na północy (i to bez Fanagorii, wynagrodzonej wolnością za bunt). Pont został połączony 387 w jedno z Bitynią i przekształcony w prowincję, inne obszary, które Mitrydates opanował, rozdzielono między małoazjatyckich sojuszników Rzymu w nagrodę za lojalność. W dwadzieścia lat później Farnakes podjął jeszcze jedną próbę odbudowy potęgi Pontu korzystając z wojny domowej w Rzymie. Opanował Kolchidę, Małą Armenię, część Kapadocji i Pont. Jednak nie dotrzymał on pola Cezarowi, gdy ten zjawił się w Azji Mniejszej, i poniósł klęskę (Zela, 47 r.; to o tym zwycięstwie Cezar napisał do senatu: veni, vidi, vici). Farnakes stracił nie tylko swe zdobycze, ale i północne państwo, przekazane przez Cezara innemu klienckiemu władcy. Kapadocja Kapadocja pozostała w czasach hellenistycznych obszarem peryferyjnym, który tylko okresowo i to dopiero pod koniec II w. i na początku I brał aktywniejszy udział w życiu całego regionu. Jej związki z Iranem, zarówno polityczne, jak kulturowe były bardzo silne. Górzysta i niedostępna, na południu opierała się o góry Tauros, od północy graniczyła z Pontem, na zachodzie z Likaonią i Galacją, na wschodzie dochodziła do Eufratu. Rządzona przez irańską dynastię Kapadocja w III w. cieszyła się pełną niezależnością. Utrzymywała życzliwe stosunki z Seleukidami, którzy zabiegali o zacieśnienie więzów z panującym domem (również przy pomocy małżeństw), gdyż wielki szlak lądowy, umożliwiający połączenie z zachodnimi posiadło- ściami, biegł właśnie przez tę krainę. Istotny punkt w dziejach politycznych kraju stanowił r. 255, gdy Ariarthes III przyjął tytuł królewski, manifestując w ten sposób ambicje znalezienia dla siebie miejsca w hellenistycznym świecie. W I w. Kapadocja znalazła się w strefie rzymskich wpływów. Szybko stała się jednym z państw klienckich. W okresie wojen z Mitrydatesem była przedmiotem ostrej rywalizacji; obie strony starały się osadzić na tronie własnego kandydata na władcę, który musiał uchodzić na wygnanie, gdy odwracały się koleje wojny. Wzrost siły Armenii za panowania Tigranesa I spowodował i z tej strony interwencje w wewnętrzne sprawy kraju. W nowym porządku ustalonym przez Pompejusza, Kapadocja pozostała wasalnym królestwem. Antoniusz, zgodnie ze swymi zasadami oddawania władzy nie przedstawicielom starych dynastii, lecz ludziom nowym, energicznym i osobiście mu oddanym, osadził tu Archelaosa, któremu udało się przetrwać zmianę patrona. Jednak naraził się Tyberiuszowi, który w 17 r. n.e. zdecydował się utworzyć prowincję Kapadocję. Cesarz uczynił to także ze względów militarnych: konflikty między Rzymem a Partią nakazywały solidne zabezpieczenie regionów granicznych. Królowie kapadoccy prowadzili filhelleńską politykę. Ariarthes III wzorem innych władców Azji Mniejszej chciał mieć. grecką stolicę, zostało nią 388 nowe miasto Ariartheja, które nie miało jednak przed sobą przyszłości. Później siedzibą władców stała się Mazaka (w czasach cesarstwa przemianowana na Cezareję). Poza nią Strabon w swej Geografii wymienia tylko jedną polis -- Tyanę. Nie oznacza to, że Kapadocja nie znała miast poza tymi dwoma ośrodkami. Większe skupiska ludności powstały przy znaczniejszych sank- tuariach, a także w niezależnych na poły, mniejszych państwach, które wchodziły w skład Kapadocji. Osady te, choć nie były polis, naśladowały greckie urządzenia. Jednak hellenizm w Kapadocji nawet i w późniejszych czasach nie zdołał zdobyć solidniejszych podstaw. Zmiany miały nastąpić dopiero u schyłku starożytności. Armenia Armenia, w przeciwieństwie do Kapadocji, nie mieści się w tym, co nawet przy największej tolerancji można nazwać światem greckim. Warto jednak poświęcić jej osobny paragraf, gdyż odegrała ona istotną rolę w dziejach Azji Mniejszej, zebranie raz jeszcze rozproszonych informacji i ich uzupełnienie ułatwi czytelnikowi orientację w zawikłanych dziejach tego regionu. Armenia stanowiła jeden z tych obszarów, który wprawdzie należał do irańskiego świata z właściwą mu strukturą społeczno-polityczną (por. s. 251), ale podlegał greckim wpływom cywilizacyjnym, nadającym jej własnej kulturze specyficzny charakter. W III w. władcy tego kraju (bynajmniej nie zawsze jeden) pozostawali w sferze politycznego oddziaływania Seleukidów. Przyjmowało ono różną postać; zdarzały się nawet okresy, gdy panujący w Armenii uznawali zależność od króla władającego w Antiochii i płacili mu jakiś trybut, jednak na ogół zachowywali swobodę działania. Opanowanie przez Partię sąsiedniej Medii (por. s. 268) zmieniło sytuację polityczną całego regionu w sposób zdecydowany: pojawiła się nowa siła, z którą królowie armeńscy musieli się liczyć. Jednak interwencje władców partyjskich nie sięgały głębiej niż interwencje Seleukidów. Historia pokazała, że kraju tego żaden z zewnętrznych monarchów nie mógł podbić w sposób trwały, także Rzym w następnych wiekach nie miał szans na jego opanowanie. Wynikało to zarówno ze szczególnej sytuacji geograficznej, jak i jego kulturowej odrębności. Podobnie ak w rz adku Ka adoc i obce interwenc e s latał si J p Yp p J ~ J P Y ę z walkami o władzę między przedstawicielami rodzin panujących (i szerzej -- między rodzinami miejscowej arystokracji). Każde z obcych państw miało wewnątrz własnych klientów, którym zapewniało poparcie materialne a czasami i zbrojne. To współgranie zewnętrznych interwencji z wewnętrznymi konflikami utrzymywało Armenię w stanie chwiejnej równowagi. W 95 r. rozpoczęło się panowanie najwybitniejszego z władców tego kraju, Tigranesa Wielkiego, któremu udało się stworzyć państwo rozległe, sięgające głęboko na obszary greckiego świata śródziemnomorskiego. Zdobył on tron przy poparciu króla partyjskiego, ale ta polityczna tutela nie trwała długo. Tigranes bardzo szybko uzyskał swobodę działania wykorzystując słabość 389 390 wewnętrzną Partii. Zaanektował Sofene, następnie na lewym brzegu Tygrysu Gordyene i Adiabene, wkraczając tym samym na obszar partyjskiej Medii. Zwycięstwa te usprawiedliwiły w jego oczach przyjęcie tytułu "króla królów". Sukcesy Tigranesa tłumaczą nam dlaczego w 83 r. Antiochia i niektóre miasta Syrii ofiarowały królowi armeńskiemu panowanie nad tym, co jeszcze pozostało z państwa Seleukidów. Tigranes skorzystał z oferty rozciągając swoją władzę także na Cylicję wschodnią (część zachodnia była wówczas w rękach Rzymian). Antiocheński epizod w życiu Tigranesa wart jest chwili refleksji. Wskazuje on mianowicie, że dla mieszkańców greckiego miasta, jakim była stolica Seleukidów, król Armenii był władcą w pełni "do przyjęcia", był kimś, kto mieścił się w świecie greckich obyczajów i pojęć. Nie wzywano by przecież barbarzyńcy niezdolnego do zaakceptowania greckiego porządku prawnego, przejęcia greckiej maszynerii państwa, porozumienia się z greckimi poddanymi w ich własnym języku. Jego filhellenizm musiał być najwyższej próby. Ekspansja na południe wymagała umieszczenia rezydencji królewskiej bliżej nowych terytoriów. Król założył nowe miasto nazwane wedle hellenistycznych obyczajów swym imieniem, Tigranokertą, ściągając do niego pod przymusem ludność grecką (lub silnie już zhellenizowaną) z Cylicji i Kapadocji. W rywalizacji między Rzymem a Mitrydatesem Tigranes stał po stronie króla Pontu, z którego córką zawarł małżeństwo. Pomógł w osadzeniu na tronie Kapadocji kandydata Mitrydatesa. Stosunek króla Armenii do swego zięcia nie w pełni był jednak jasny i konsekwentny, jego pomoc zwłaszcza w momentach kryzysów nie była dostatecznie silna. Choć interesy Tigranesa wymagały poparcia przeciwnika Rzymu, to ostrożność nakazywała mu nie prowokować bezpośredniego konfliktu z republiką. Ekspansja Pontu nie mogła budzić zresztą entuzjazmu ze strony króla Armenii, zajęcie Armenii Małej i Kolchidy odcinało go od Morza Czarnego. Kiedy Mitrydates po klęsce zadanej mu przez Lukullusa uciekł na teren Armenii, znalazł tu wprawdzie przyjęcie, ale nie pomoc zbrojną. Lukullus jednak uznał, że nie może pozostawić swego przeciwnika w armeńskim azylu i podjął wojnę przeciwko Tigranesowi (początek r. 69). Mało jest prawdopodobne, aby wódz rzymski myślał o aneksji Armenii. Kampania na obszarze Górnej Mezopotamii przyniosła wodzowi rzymskiemu sukcesy, ze swą niewielką armią potrafił pokonać Tigranesa i wziąć Tigranokertę, a następnie przejść na teren Armenii właściwej. Jednak w decydującej chwili bunt armii rzymskiej ocalił króla armeńskiego. Żołnierze walczący w ciężkich warunkach klimatycznych, przymuszani przez swego wodza do nadludzkich wysiłków, mieli dość wojny i odmówili mu posłuszeństwa. Pompejusz w 66 r. podjął działania wojenne swego poprzednika w warun. kadr wyjątkowo dla Tigranesa niedogodnych, gdyź w czasie partyjskiego najazdu sprowokowanego przez Rzymian. Uznając swą sytuację za beznadziejną, Tigranes zdecydował się poddać Pompejuszowi i zrezygnować ze wszelkich zdobyczy, aby zachować swe pierwotne królestwo. W ten sposób skończył się krótki okres armeńskiej hegemonii w Syrii i północnej Mezopotamii. Sytuacja taka miała się już nie powtórzyć. Od czasów wypraw Lukullusa i Pompejusza Armenia stała się istotnym przedmiotem rzymskiej polityki. Konflikt z Partami, narastający od połowy I w., nakazywał takie ułożenie sytuacji, aby w tej kluczowej ze strategicznego punktu widzenia krainie rządził władca lojalny wobec Rzymu (o bezpośrednim administrowaniu tymi obszarami nie mogło być wszak mowy). Podobnie rozumował król partyjski. Obie strony będą więc dążyły do osadzenia na armeńskim tronie własnego kandydata. Państwa położone nad Eufratem: Melitene, Kommagene, Sofene, Osroene Niewiele wiemy o tym, co działo się w czasach hellenistycznych w krainach leżących nad Eufratem. Autorzy antyczni rzadko o tym regionie pisali, gdyż był on poza zasięgiem ich zainteresowania jako przedmiot autonomiczny; jedynie wojny toczone na tym terenie były przez nich odnotowywane. Większość zachowanych wzmianek dotyczy rzymskich operacji: najpierw Lukullusa i Pompejusza, później konfliktów z Partami, już za cesarstwa. Źródeł miejscowego pochodzenia jest bardzo mało. Wielka to szkoda, gdyż owe ziemie, położone na skraju antycznego świata, odgrywały ważną rolę ze względów strategicznych, były one także interesującym obszarem, gdzie dochodziło do konfrontacji kultury greckiej i irańskiej. Penetracja kultury greckiej na ziemie położone nad Eufratem była bardzo powolna, stanie się nieco szybsza za czasów cesarstwa, nigdy jednak nie osiągnęła ona tej intensywności, jaką zyska u schyłku starożytności w sąsiedniej Kapadocji. Przyczyna tkwiła nie tylko w oddaleniu od centrów antycznego świata, ale i w powolnym tempie urbanizacji, bez którego to procesu hellenizacja nie była możliwa. O Melitene jeszcze u progu czasów rzymskich Strabon powie, że w ogóle nie miała miast, jedynie twierdze, w innych krainach sytuacja musiała być podobna. W początkach epoki hellenistycznej obszary położone wzdłuż Eufratu znajdowały się w sferze oddziaływania Seleukidów, oddziaływania - a nie władania - gdyż nie wydaje się, aby sięgała tutaj królewska administracja. Tak jak poprzednio za perskich czasów poszczególne krainy były w rękach miejscowych władców. Granice tych organizmów państwowych i stopień ich samodzielności podlegały istotnym wahaniom. Osłabienie Seleukidów stworzyło warunki do pełnego uniezależnienia od Antiochii (co nie znaczy pełnej samodzielności, potężniejsi sąsiedzi: Kapadocja, Armenia i zwłaszcza królowie partyjscy, starali się przejąć władzę nad tymi obszarami). W życiu tego regionu istotną rolę odgrywały te miejsca, w których znajdowały się nieliczne dobre przeprawy przez rwący i szeroki nurt Eufratu. Ku nim kierowały się ważne szlaki komunikacyjne i handlowe prowadzące na wschód: ku północnej Mezopotamii i dalej do Iranu i ku północnej Syrii. 391 Na południe od Armenii, a po zachodniej stronie Eufratu, leżała Melitene, która mimo swego górzystego charakteru miała sławę krainy żyznej, ze świetnie rozwiniętym rolnictwem i sadownictwem. Nieco poniżej jej głównego centrum osadniczego znajdowała się najdogodniejsza w tym regionie przeprawa przez Eufrat (po drugiej stronie, już na terytorium Sofene, przeprawy pilnowała twierdza Tomis). W I w., w okresie wojen z Mitrydatesem i Tigranesem, Melitene należała do Kapadocji. Na wschód od Eufratu, naprzeciw Melitene, ciągnęła się kraina zwana Sofene, za czasów perskich stanowiąca część satrapii Armenii, następnie podporządkowana Seleukidom. Uniezależnienie się i powstanie osobnego królestwa nastąpiło po bitwie pod Magnezją (189 r.), w której to Antioch III poniósł poważną klęskę i w jej wyniku musiał zrezygnować ze swych posiadłości w Azji Mniejszej. Z jego osłabienia skorzystało dwóch strategów rządzących w imieniu Antiocha Armenią: jeden z nich, Artaxias, przejął władzę nad terenami północnymi, dając początek dynastii władców armeńskich, drugi zaś, Zariadris, ogłosił się królem Sofeny. Obaj nowi królowie, sądząc z ich imion, byli Irańczykami, z pewnością przedstawicielami miejscowej elity. Nie wiemy na czym polegały sprawowane przez nich poprzednio funkcje. Do panowania nad Sofene, w czasach nieco lepiej nam znanych, pretensje zgłaszali Tigranes i władcy Kapadocji. Pompejusz, któremu zależało, aby tak ważny strategicznie punkt (przeprawa przy Tomis!) był pod kontrolą rzymskiego klienta, oddał krainę królowi Kapadocji; póżniej, gdy granicą rzymskiego imperium stał się na dobre brzeg Eufratu, Sofene znajdowała się pod panowaniem tych, co rządzili Armenią, bądź podlegała królowi partyjskiemu. Na południe od Melitene, na obszarze między górami Tauru, Eufratem i północną granicą Syrii, leżała Kommagene, która uwolniła się od seleukidzkiej hegemonii ok. r. 162. Centrum tej żyznej krainy była Samosata, położona w dogodnym dla przeprawy miejscu nad Eufratem. Tędy biegł jeden z najważ- niejszych szlaków komunikacyjnych i handlowych z Azji Mniejszej na wschód. Wysokie góry osłaniały Kommagene od strony Kapadocji i Cylicji; ta względna izolacja ułatwiała jej władcy zachowanie niezależności. Lukullus i Pompejusz pozostawili Kommagene w ręku króla Antiocha I (była o nim mowa nieco wyżej, por. s. 304); Pompejusz nawet darował mu miejscowość zwaną Seleucją, położoną po drugiej stronie rzeki, wraz z przyległymi ziemiami, organizując w ten sposób nadzór nad przeprawą. Rzym był zainteresowany takim rozwiązaniem, gdyż chciał mieć pod swymi wpływami najważniejsze punkty strategiczne na wypadek przyszłej wojny w tym regionie, nie chciał jednak (ani nie mógł) czynić tego przy pomocy własnych żołnierzy. Jeszcze w początkach cesarstwa w Samosacie rezydowali królowie kommageńscy ściśle uzależnieni od Rzymu. Inna była sytuacja Osroene, w której lokalną niezależną dynastię założyli w II w. Arabowie (wspominałam o tym, por. s. 269). Upadek potęgi Seleukidów, prowadzący do utraty ich kontroli nad północną Mezopotamią, 392 oddał Osroene jako państwo wasalne pod partyjskie rządy. Piraci w Cylicji Kilkakrotnie w tym tomie miałam okazję pisać o działalności piratów; ich rabunki były w starożytności zjawiskiem endemicznym, nasilały się lub słabły w zależności od aktualnej sytuacji. Rozmiary i typ pirackich akcji, mające w II i w pierwszej połowie I w. za punkt oparcia Cylicję, są na tyle odrębne, że wymagają osobnego potraktowania. Początki cylicyjskiego piractwa związane są z grupami awanturników organizowanych przez pretendentów do seleukidzkiego tronu. Formowały się one na terytorium Cylicji górzystej, gdzie mogły liczyć na bezpieczeństwo, jakie zapewniała im ta dzika kraina, jednocześnie na bliskość Cylicji równinnej, ludnej i żyznej, a związanej ściśle z Syrią; ułatwiało to wywołanie rewolty, o powodzeniu której decydowała nie tylko siła militarna, ale i odzew ludności cywilnej. Około r. 143 powstał w Korakesion na wybrzeżu Cylicji w pobliżu jej granicy z Pamfilią, stały punkt oparcia dla oddziału najemników, którzy mieli walczyć po stronie Antiocha Sidetesa (par. s. 267). Byli to fachowcy od wojennego rzemiosła, ludzie najczęściej znajdujący się na marginesie życia społecznego, obciążeni rozmaitymi przestępstwami i chciwi zarobku. Zainstalowawszy się w Korakesion, zaczęli od porywania ludzi na lądzie, po pewnym czasie rozszerzyli swe działania na morze, korzystając z instruktażu i pomocy prawdziwych specjalistów w pirackim zawodzie: Kreteńczyków. Położenie Cylicji górzystej było wyjątkowo dogodne dla założenia bazy rozbójnictwa morskiego i lądowego. Leżała ona niedaleko wielkiego szlaku morskiego wiodącego wzdłuż Azji Mniejszej na Cypr i do Syrii. Blisko było do syryjskich i fenickich wybrzeży, wzdłuż których pływało wiele statków. Głęboko wcinające się zatoki przy jednoczesnym braku zaplecza osadniczego (góry schodziły bardzo blisko morza) dawały ludziom chroniącym się przed pościgiem pełne bezpieczeństwo. Atakować pirackie gniazda od strony lądu (to jest od strony wysokich gór) było niełatwo. Seleukidzi, jak pamiętamy, nigdy nie mieli większej floty, a warunki pokoju w Apamei, starannie egzekwowane przez Rzymian, uniemożliwiały im jej rozbudowę i ograniczały swobodę poruszania się ku zachodowi. Spokojnie na to patrzył Rzym, który zresztą, nawet gdyby docenił w tych latach rozmiary przyszłego niebezpieczeństwa, to i tak nie miał dostatecznej siły morskiej w tym rejonie, aby jemu zapobiec. Ponadto elita Rzymu i Italii była w trwaniu piractwa zainteresowana. Są to bowiem czasy intensywnego rozwoju gospodarki willowej, która potrzebowała niewolników; poza okresem wojen jedynie piraci mogli ich dostarczać w wielkiej liczbie. Jeśli istnieli nabywcy nie pytający o pochodzenie "towaru", pojawiali się także kupcy pośredniczący między rozbójnikami a odbiorcami. Jeńców przewożono do ośrodków specjalizujących się w tym procederze: do pobliskiego Side w Pamfilii, miast na Krecie, na wyspę Delos. Handel przynosił miejscowym społecznościom ogromne dochody (możemy obserwować wzrost i spadek zamożności miast kreteńskich, zależny ściśle od tego czy handel niewolnikami odbywał się płynnie, czy nie). W walkach toczonych między większymi i mniejszymi uczestnikami gry politycznej piraci mogli być cennymi sojusznikami, dającymi 393 394 się wykorzystać przeciwko wrogom. W tych warunkach trudno było zwalczać piratów w sposób skuteczny. Zmniejszenie siły militarnej Rodos, która poprzednio pełniła rolę policjan- ta wód, ułatwiło cylicyjskim piratom rozszerzenie zakresu działania. Podobny efekt miało zniknięcie państwa Attalidów, którego flota również, choć w mniejszym stopniu, brała w takich akcjach udział. W pocz. I w. cylicyjscy piraci w sprzyjających warunkach zaczęli operować nie tylko u wybrzeży Syrii i Fenicji, ale także w pobliżu Cypru, atakowali coraz zuchwalej statki i wybrzeża na Morzu Egejskim, zapędzali się aż do S c lii i Italii. Zmienił si t flot i or anizac a iratów lże sze statki Y Y ę Yp Y g J P ~ J f ustępowały okrętom wojennym tworzącym całe eskadry, doszło do skupienia rozproszonych zazwyczaj oddziałów do wspólnych akcji na wielką skalę. Powstało prawdziwe pirackie państwo. Piraci zaczęli szkodzić handlowi kierującemu się w stronę Italii w takim stopniu, że zyski wynikające z dostaw niewolników przestały się bilansować. s O interwencję rzymską prosiły miasta greckie okolicznych obszarów, zwłaszcza usilnie o nią zabiegało Rodos. Jednak kolejne próby podejmowane przez republikę pod koniec II i na początku I w. nie dały wyczuwalnego efektu. d Dowódcom początkowo nie dawano do dyspozycji odpowiednich flot, składa- c obowi zek w stawienia okr tów na miasta reckie Az i Mnie sze t m Ją 4 Y ę g J J j, y - czasem ich możliwości w tym względzie były mocno ograniczone. Brak było w dostatecznej liczby żołnierzy, którzy by wspierali akcję na morzu działaniami sc na lądzie; zdarzali się nieudolni dowódcy. rc Wojny z Mitrydatesem powiększyły jeszcze zakres swobody piratów. Król Pontu sam korz stał z ich omoc ' o e o kl sce w ierwsze wo nie °I Y p Y~ p J g ę p J J kv w miastach małoazjatyckich było wielu ludzi skompromitowanych działaniami na jego rzecz, gdy sytuacja się odwróciła, uciekali oni do cylicyjskich fortec. Wreszcie Rzym zdobył się na energiczną akcję. Na mocy le.~ Gabinia n' z r. 67 dano Pompejuszowi Wielkiemu imperium o nieograniczonym zakresie w' na terenie przybrzeżnego pasa na całym Morzu Śródziemnym. Miał prawo do rekwirowania statków, nakładania nowych podatków; otworzono mu olbrzy- ni mi kredyt w wysokości 6000 talentów, które mógł pobierać wprost z kas pc publikanów. oc Wojna trwała aż 3 lata (67 - 65 r.). Morze zostało podzielone na strefy oc przeczesywane przez eskadry działające pod dowództwem legatów Pompeju- na sza. U wybrzeży cylicyjskich niedaleko Korakesion doszło do prawdziwej ot bitwy morskiej, w której, jak było do przewidzenia, piraci przegrali. Zlik- Pc widowanie punktów ich oporu na lądzie było już tylko kwestią czasu. m' W obliczu klęski piratów cylicyjskich miasta Krety atakowane energicznie w~ przez innego dowódcę rzymskiego, Kwintusa Caeciliusa Metellusa, które m~ uprawiały ten sam proceder uznały, że lepiej będzie prosić Pompejusza o łaskę jal przyrzekając jego porzucenie. Pompejusz okazał daleko sięgającą wyrozumia- łość, osadzał nawet w wyludnionych miastach kajających się piratów. sza Zniknęło pirackie państwo, ale po pewnym czasie piractwo wróciło do W rozmiarów typowych dla całej starożytności. Całkowite jego wyeliminowanie °c nie było możliwe. R` Początki rzymskiego panowania w Azji Mniejszej. Organizacja prowincji. Pierwsze czterdzieści lat ` Azja Mniejsza stała się przedmiotem politycznych zabiegów ze strony republiki `Y od pierwszych lat II w., ale nie wydaje się, aby towarzyszyło im od początku zainteresowanie natury gospodarczej. Italia utrzymywała z tym regionem ~li stosunki handlowe, ale daleko im było do tej intensywności jakiej nabiorą one l w następnym wieku. Wahania władz rzymskich po ogłoszeniu testamentu u' Attalosa III zdają się też świadczyć o nieistnieniu jakichś liczących się lę II w olit ce ru ra n c ch aneks i Az i Mnie sze . Powstan one do iero ki p Y g p~ p g ą Y J J J J ą p później - właśnie w wyniku utworzenia prowincji. ia ~o jej organizowania przystąpiono w r. 129, po zdławieniu ostatnich ę' gniazd powstania Aristonika. Komisja senacka na czele z namiestnikiem Maniuszem Akwiliuszem pracowała przez dwa lata nad stworzeniem rzym m ~ skiego ładu na tym terenie. Zadanie okazało się trudne, trudniejsze niż c' w w adku inn ch wcześnie or anizowan ch rowinc i aństwa rz mskie o. za YP Y ~ J g Y p J p Y g Wynikało to z wielkiej różnorodności form organizmów politycznych wchoez dzących w skład państwa Attalidów, a posiadających w nim rozmaity status. u' Wszystkie większe (i dodajmy - starsze) miasta greckie miały lub otrzymały a_ od Rzymu wolność. Nie oznacza to, by wszystkie one nie płaciły trybutu, wolność nigdy nie oznaczała automatycznego zwolnienia od ciężarów finanło nowych. Ponadto nawet te, które ten przywilej miały, mogły być obciążone rozmait mi obowi zkami w nika c mi z so uszu wi ż ce o e z Rz mem. Y ą Y Ją Y J ą ą g J Y ~ól Bywały one, jeśli sytuacja tego wymagała, zobowiązane do dostarczania okrętów z załogami, oddziałów zbrojnych, nie mówiąc o żywności dla armii, iie kwaterach, zwierzętach jucznych. m' Te powinności typu militarnego trzeba tu podkreślić bardzo wyraźnie - w wielu zarysach historii Rzymu czytelnik znajdzie opinię, że w przeciwieństwie do Italii prowincje, jako ciała obce, nie uczestniczyły w wysiłku sie zbrojnym republiki. W istocie zaś panował w tej materii pragmatyzm, a Rzym do nie miał powodu obawiać się uzbrajania mieszkańców swych zamorskich ~Y posiadłości. Jeśli na danym terenie toczyły się działania wojenne, nie wahał się ;as odwoł wać do ich omoc . Wodzowie rz msc o eru c w Az i Mnie sze , Y p Y Y Y p Ją Y J J J f odległej od Italii, potrzebowali takich kontyngentów w większym stopniu niż '~ Y namiestnicy prowincji bliższych. Także państwa klienckie miały podobne lu obowiązki przez cały drugi i pierwszy wiek, jeszcze pod Farsalos po stronie Pompejusza walczyły rozmaite oddziały z pobrzeży rzymskiego imperium. Na ~k miastach greckich Azji Mniejszej ciążył zwłaszcza nakaz dostarczania okrętów wojennych. Rzym w czasach republikańskich nie miał stałej floty i zawsze nie musiał polegać na swych sprzymierzeńcach. Wre Wszystko to świadczy, że polis nie były tak całkowicie zdemilitaryzowane, 'kę ak to si zazw cza s dzi. O ile miasta mo ł na olecenie Rz mu naci ać via- J ę Y J ą g Y p Y ąg szybko oddziały najemników, to okręty musiały mieć i w normalnych czasach. do Większe i zasobniejsze polis utrzymywały jakieś niewielkie floty, choćby dla ochrony portów przed atakami piratów. Inne zaś zamiast statków dostarczały nie Rzymowi pieniądze. 395 się wykorzystać przeciwko wrogom. W tych warunkach trudno było zwalczać piratów w sposób skuteczny. Zmniejszenie siły militarnej Rodos, która poprzednio pełniła rolę policjanta wód, ułatwiło cylicyjskim piratom rozszerzenie zakresu działania. Podobny efekt miało zniknięcie państwa Attalidów, którego flota również, choć w mniejszym stopniu, brała w takich akcjach udział. W pocz. I w. cylicyjscy piraci w sprzyjających warunkach zaczęli operować nie tylko u wybrzeży Syrii i Fenicji, ale także w pobliżu Cypru, atakowali coraz zuchwalej statki i wybrzeża na Morzu Egejskim, zapędzali się aż do Sycylii i Italii. Zmienił się typ floty i organizacja piratów, lżejsze statki ustępowały okrętom wojennym tworzącym całe eskadry, doszło do skupienia rozproszonych zazwyczaj oddziałów do wspólnych akcji na wielką skalę. Powstało prawdziwe pirackie państwo. Piraci zaczęli szkodzić handlowi kierującemu się w stronę Italii w takim stopniu, że zyski wynikające z dostaw niewolników przestały się bilansować. O interwencję rzymską prosiły miasta greckie okolicznych obszarów, zwłaszcza usilnie o nią zabiegało Rodos. Jednak kolejne próby podejmowane przez republikę pod koniec II i na początku I w. nie dały wyczuwalnego efektu. Dowódcom początkowo nie dawano do dyspozycji odpowiednich flot, składa- jąc obowiązek wystawienia okrętów na miasta greckie Azji Mniejszej, tymczasem ich możliwości w tym względzie były mocno ograniczone. Brak było dostatecznej liczby żołnierzy, którzy by wspierali akcję na morzu działaniami na lądzie; zdarzali się nieudolni dowódcy. Wojny z Mitrydatesem powiększyły jeszcze zakres swobody piratów. Król Pontu sam korzystał z ich pomocy; po jego klęsce w pierwszej wojnie w miastach małoazjatyckich było wielu ludzi skompromitowanych działaniami na jego rzecz, gdy sytuacja się odwróciła, uciekali oni do cylicyjskich fortec. Wreszcie Rzym zdobył się na energiczną akcję. Na mocy lex Gabinia z r. 67 dano Pompejuszowi Wielkiemu imperium o nieograniczonym zakresie na terenie przybrzeżnego pasa na całym Morzu Śródziemnym. Miał prawo do rekwirowania statków, nakładania nowych podatków; otworzono mu olbrzymi kredyt w wysokości 6000 talentów, które mógł pobierać wprost z kas publikanów. Wojna trwała aż 3 lata (67 - 65 r.). Morze zostało podzielone na strefy przeczesywane przez eskadry działające pod dowództwem legatów Pompejusza. U wybrzeży cylicyjskich niedaleko Korakesion doszło do prawdziwej bitwy morskiej, w której, jak było do przewidzenia, piraci przegrali. Zlikwidowanie punktów ich oporu na lądzie było już tylko kwestią czasu. W oblic-ru klęski piratów cylicyjskich miasta Krety atakowane energicznie przez innego dowódcę rzymskiego, Kwintusa Caeciliusa Metellusa, które uprawiały ten sam proceder uznały, że lepiej będzie prosić Pompejusza o łaskę przyrzekając jego porzucenie. Pompejusz okazał daleko sięgającą wyrozumiakość, osadzał nawet w wyludnionych miastach kajających się piratów. Zniknęło pirackie państwo, .ale po pewnym czasie piractwo wróciło do rozmiarów typowych dla całej starożytności. Całkowite jego wyeliminowanie 394 nie było możliwe. Początki rzymskiego panowania w Azji Mniejszej. Organizacja prowincji. Pierwsze czterdzieści lat Azja Mniejsza stała się przedmiotem politycznych zabiegów ze strony republiki od pierwszych lat II w., ale nie wydaje się, aby towarzyszyło im od początku zainteresowanie natury gospodarczej. Italia utrzymywała z tym regionem stosunki handlowe, ale daleko im było do tej intensywności jakiej nabiorą one w następnym wieku. Wahania władz rzymskich po ogłoszeniu testamentu Attalosa III zdają się też świadczyć o nieistnieniu jakichś liczących się w polityce grup, pragnących aneksji Azji Mniejszej. Powstaną one dopiero później - właśnie w wyniku utworzenia prowincji. Do jej organizowania przystąpiono w r. 129, po zdławieniu ostatnich gniazd powstania Aristonika. Komisja senacka na czele z namiestnikiem Maniuszem Akwiliuszem pracowała przez dwa lata nad stworzeniem rzymskiego ładu na tym terenie. Zadanie okazało się trudne, trudniejsze niż w wypadku innych, wcześniej organizowanych prowincji państwa rzymskiego. Wynikało to z wielkiej różnorodności form organizmów politycznych wchodzących w skład państwa Attalidów, a posiadających w nim rozmaity status. Wszystkie większe (i dodajmy - starsze) miasta greckie miały lub otrzymały od Rzymu wolność. Nie oznacza to, by wszystkie one nie płaciły trybutu, wolność nigdy nie oznaczała automatycznego zwolnienia od ciężarów finansowych. Ponadto nawet te, które ten przywilej miały, mogły być obciążone rozmaitymi obowiązkami wynikającymi z sojuszu wiążącego je z Rzymem. Bywały one, jeśli sytuacja tego wymagała, zobowiązane do dostarczania okrętów z załogami, oddziałów zbrojnych, nie mówiąc o ~ywności dla armii, kwaterach, zwierzętach jucznych. Te powinności typu militarnego trzeba tu podkreślić bardzo wyraźnie - w wielu zarysach historii Rzymu czytelnik znajdzie opinię, że w przeciwieństwie do Italii prowincje, jako ciała obce, nie uczestniczyły w wysiłku zbrojnym republiki. W istocie zaś panował w tej materii pragmatyzm, a Rzym nie miał powodu obawiać się uzbrajania mieszkańców swych zamorskich posiadłości. Jeśli na danym terenie toczyły się działania wojenne, nie wahał się odwoływać do ich pomocy. Wodzowie rzymscy operujący w Azji Mniejszej, odległej od Italii, potrzebowali takich kontyngentów w większym stopniu niż namiestnicy prowincji bliższych. Także państwa klienckie miały podobne obowiązki przez cały drugi i pierwszy wiek, jeszcze pod Farsalos po stronie Pompejusza walczyły rozmaite oddziały z pobrzeży rzymskiego imperium. Na miastach greckich Azji Mniejszej ciążył zwłaszcza nakaz dostarczania okrętów wojennych. Rzym w czasach republikańskich nie miał stałej floty i zawsze musiał polegać na swych sprzymierzeńcach. Wszystko to świadczy, że polis nie były tak całkowicie zdemilitaryzowane, jak to się zazwyczaj sądzi. O ile miasta mogły na polecenie Rzymu zaciągać szybko oddziały najemników, to okręty musiały mieć i w normalnych czasach. Większe i zasobniejsze polis utrzymywaky jakieś niewielkie floty, choćby dla ochrony portów przed atakami piratów. Inne zaś zamiast statków dostarczały Rzymowi pieniądze. 395 1 Wymagania militarne Rzymu w pierwszej połowie I w. były znaczne, '7,Włas7,C7.a dotyczyły one miast położonych blisko terytoriów, na których toczyły się działania wojenne. Niestety prawie nic nie wiemy o statusie obszarów poza miastami. Można założyć, że komisja senacka organizująca prowincję, nie zmieniała położenia wielkich sanktuariów tworzących osobne organizmy państwowe i że utrzymy- wała przywileje, które posiadały. Wskazują na to późniejsze przypadki skutecznego oporu przeciwko interwencjom spółek dzierżawców podatków na tych terenach; zresztą Rzym nie miałby żadnego powodu do zmieniania czegokolwiek w status quo, byłoby to sprzeczne z jego obyczajami. Co się stało z obszarami uprawianymi przez rolników królewskich? Czy ich status uległ zmianie? Nie mamy na ten temat informacji w źródłach. Stan zależnego chłopstwa istniał również w Azji Mniejszej w czasach rzymskich, powinno nas to przestrzegać przynajmniej przed przyjęciem hipotezy o uwolnieniu chłopów c n bloc. Te same znaki zapytania trzeba postawić w kwestii stosunków ze związkami plemiennymi (ethne). Wprawdzie w 129 r. było ich na obszarze prowincji niewiele, ale później, w miarę powstawania nowych prowincji, liczba ich rosła. Pierwsze lata po zdławieniu powstania Aristonika były dla prowincji trudne. Wojna ją wyczerpała, gdyż koszty ponosili jej mieszkańcy, niezależnie od ich stosunku do rewolty. Wielka akcja budowy dróg we wnętrzu kraju, podjęta przez pierwszego namiestnika w celach wyraźnie militarnych, także pochłaniała wielkie środki. Większość miast Azji Mniejszej przeżyła te początkowe trudności bez większej szkody. Lata między powstaniem Aristonika a wybuchem wojen z Mitrydatesem były, patrząc z dłuższej perspektywy czasu, dla prowincji nie najgorsze, choć już wówczas widoczne stawały się wady rzymskiego porządku, a jego uciążliwość, w odczuciu ludzi miejscowych, była bardzo znaczna. W czasie tego czterdziestolecia na teren prowincji napłynęło wielu Rzymian i Italików, których nie za bardzo od Rzymian odróżniano i którzy dzielili z Rzymianami uprzywilejowaną pozycję. Przybysze z Zachodu często osiedlali się w miastach na stałe, nabywali ziemię i domy. Ich skład, można by rzec, "zawodowy" nie jest w pełni jasny, gdyż izolowane informacje, jakich -iródła nam dostarczają, nie dają podstaw do wnioskowania. Na pewno byli w tym gronie kupcy zaangażowani w rosnący handel między Azją Mniejszą a Zachodem. Znaleźli się wśród nich finansiści widzący dla siebie perspektywy szybkiego wzbogacenia na terenie potrzebującym płynnej gotówki. Także trzeba się liczyć z pojawieniem się licznego personelu spółek publikańskich dzierżawiących dochody państwowe, zajmujących się dostawami dla armii itp. O liczebności tego środowiska świadczy liczba Italików zamordowanych w r. 88. Nawet jeśli uznamy, że 80000 jest liczbą przesadzoną, i tak będziemy musieli założyć, że grono było pokaźne. Grupy Rzymian i Italików (od 88 r. różnica prawna między nimi zniknie, gdyż sprzymierzeńcy dostaną obywatelstwo) tworzyły w miastach greckich 396 organizmy polityczne zwane conventus. Miały one własne władze, skarb, podejmowały własne uchwały. Żyły w polis Azji Mniejszej jako ciało osobne, nie ponosząc przy tym ciężarów, jakie zazwyczaj przypadały przedstawicielom miejscowej arystokracji. Członkowie conventus zaczęli w nowej sytuacji tworzyć nową elitę miast, uprzywilejowaną, jeśli nie de iure, to na pewno de facto. Podstawą ich pozycji była możliwość odwołania się do władz rzymskich, które rzecz prosta nie musiały, ale zazwyczaj pomagały swoim obywatelom w roz- maitych sytuacjach i opowiadały się po ich stronie, jeśli dochodziło do konfliktów z ludźmi prowincji. Łatwiejszy lub trudniejszy dostęp do wszech- władnego namiestnika i ludzi z jego najbliższego otoczenia zaczynał określać miejsce człowieka w hierarchii społecznej. System poboru podatków Wśród rozmaitych czynników determinujących sytuację wewnętrzną prowincji najważniejsza rola przypadła systemowi poboru podatków. Został on określony przez ustawę zaproponowaną w 123 r. przez Gajusza Grakcha. Zgodnie z nią przynajmniej pobór trzech podstawowych podatków: dziesięciny od plonów (decurna), podatku od pastwisk (scriptura) i ceł (portoria) był oddany spółkom dzierżawców podatków zwanych publikanami. Przedstawiciele ich zgłaszali cenzorowi w Rzymie (lub konsulowi, jeśli cenzorów nie było) raz na cztery lata oferty kwot za jakie gotowi byli podjąć się poboru. Kalkulacje ich opierano na przeciętnych dochodach poprzednich lat. Jeśli urzędnik ofertę przyjął, publikanie dostarczali gwarantów swej wypłacalności. Mechanizm poboru podatków przez publikanów nie w pełni jest nam znany, ulegał on zmianom w toku dziesięcioleci (może też były warianty lokalne). Nasza wiedza o tych sprawach pochodzi nade wszystko z czasów posullańskich, gdyż dla nich mamy niezłe źródła w postaci mów i listów Cycerona. Tej epoki więc dotyczą poniższe wyjaśnienia. Pamiętajmy także, że publikanie prawdopodobnie zajmowali się także administrowaniem kopalń, kamieniołomów, salin, należących poprzednio do Attalidów. Nie wiemy jak przebiegał pobór danin z ziemi należącej niegdyś do króla a następnie stanowiącej własność ludu rzymskiego. Jak zwykle nasze wiadomości odnoszą się do polis i o tych możemy coś powiedzieć, pamiętać jednak wypada, że Azja Mniejsza to nie tylko miasta i podległe im obszary. Sulla, świadom szkód jakierzymskiemu panowaniu przyniosły spółki publikańskie, odebrał im prawo działania wewnątrz miast przy zbieraniu dziesięciny. Podatnik miał bezpośrednio do czynienia z miejskimi urzędami lub lokalnymi dzierżawcami podatków. Natomiast co roku miasta zawierały ze spółkami publikanów, działającymi na danym terenie kontrakty (pactiones), aby określić wysokość należnych kwot (obejmowały one także ewentualne zaległości z roku poprzedniego). Spisywano je po kilkakrotnej inspekcji pól w okresie bezpośrednio poprzedzającym żniwa, tak aby mogły one uwzględniać realną wysokość plonów. Do tego celu spółki publikańskie musiały zatrudniać całą armię ludzi. Podatki były kalkulowane w pieniądzu, jeśli publikanie przyjmowali zboże, to przeliczali je po określonej w pactiones cenie. 397 Natomiast pobór ceł i podatku od pastwisk był w całości w rękach spółek publikańskich, które, rzecz prosta, musiały posługiwać się ludźmi miejscowymi i na pewno zawierały subkontrakty; nie należy sądzić, aby cały personel pomocniczy był ściągany z Italii (tyczy się to także kontrolerów obchodzących pola przed pacho). Teoretycznie system poboru podatków nie był zły. Jedna dziesiąta plonów nie była zbyt wygórowaną kwotą, tym bardziej że państwo dzieliło z podatnikiem ryzyko związane ze złymi latami. Także inne podatki nie były przesadnie wysokie. Jednak praktyka poboru niweczyła te teoretyczne zalety. Dawała ona publikanom możliwość wyzyskiwania ludności prowincji i bardzo szybkiego wzbogacenia się. Po pierwsze określanie wysokości kwot podatkowych w Rzymie z dala od prowincji, odbierało mieszkańcom możliwość wpływania na ich wysokość. Czteroletnie cykle, odpowiadające rytmowi urzędowania cenzorów, były fatalne, gdyż wobec tego nie mogli oni brać pod uwagę różnic w wysokości plonów. Pamiętajmy, że zajmujemy się czasami starożytnymi, gdy różnice między zbiorami poszczególnych lat były bardzo wielkie, Azja Mniejsza zaś poddana jest w większym stopniu niż inne tereny takim wahaniom. Na niektórych obszarach, jeśli deszcze zawiodły, w ogóle nie obsiewano pól, jeśli zaś dopisały, plony mogły być nawet wysokie. W tej sytuacji przeciętna dochodów była fikcją, twierdzenie Rzymian, że zbierają jedną dziesiątą dochodów nie miało żadnego oparcia w rzeczywistości. Zasada pactiones narzucona przez Sullę, mogła teoretycznie wprowadzać istotne korekty do tego systemu i to tym bardziej, że publikanie stanowili środowisko dostatecznie politycznie potężne, aby uzyskać później w Rzymie zmniejszenie kwot, jeśli były ku temu choćby najmniejsze powody, niczego więc nie ryzykowali akceptując obniżenie wysokości podatków. Wymagało to jednak przeprowadzenia całej operacji spisywania kontraktów w sposób rzetelny i przychylny podatnikom. Tymczasem przedstawiciele publikanów działali z pozycji siły i zazwyczaj mogli liczyć na poparcie ze strony namiestnika, który miał w swym ręku nadzór nad pactione.s. Potęga ekonomiczna spółek, tak na prowincji, jak w Rzymie, była tak wielka, że nawet jeśli namiestnik był człowiekiem uczciwym, nie mógł bez ryzyka dla swej aktualnej i przyszłej kariery politycznej działać wbrew im. Wokół pactione.s toczyła się prawdziwa walka, w której jedną ze stron stanowili urzędnicy greckich miast, drugą publikanie. Jej śladem są inskrypcje wznoszone na cześć namiestników, o których wiemy, że byli nieprzyjaciółmi publikanów. Nie trzeba jednak idealizować greckiej elity, nie jeden raz działała ona razem z publikanami na szkodę swych współobywateli. Jeśli miasto nie było w stanie zapłacić należnych kwot, popadało w długi u finansistów, albo u tych samych publikanów, traktujących zaległości jako dług. Pożyczki były udzielane na morderczych warunkach: znamy wypadki procentów wynoszących dwadzieścia cztery od sta, a nawet czterdzieści osiem od sta. Nie spłacone procenty dodawane były do kwoty podstawowej, która w wyniku takich operacji rosła. Jeśli więc miasto raz popadło w trudności, 398 miało nikłe perspektywy wydobycia się z nich w następnych latach. Publikanie przy zbiorze dziesięciny mieli zagwarantowane dziesięć procent od kwoty pacho, ale to stanowiło jedynie część ich dochodów. Zajmowali się oni bowiem jednocześnie operacjami o rozmaitym typie: sprzedawali na wielką skalę zboże, które trafiało do ich rąk tytułem podatków, pożyczali pieniądze zbierane na terenie prowincji, spekulowali ziemią itd. Tworzyli środowisko zwarte, działające solidarnie i z wielką energią. Jedyne ograniczenie stanowiła zasada przydzielania im określonych i chyba niewielkich terenów, a także tworzenia osobnych spółek dla każdego podatku. Namiestnik ze swej strony miał prawo do nakładania podatków nadzwyczajnych; powody, dla których to czynił nie były prawnie uregulowane i nie podlegały kontroli. Każda kampania wojenna była oczywiście okazją do takich inicjatyw, ale namiestnicy potrafili zdobywać się w tej dziedzinie na wielką pomysłowość. Jeden z nich, na przykład, broniony przed sądem przez Cycerona, Waleriusz Flakkus, kazał miastom dostarczać kwoty pieniędzy tytułem opłaty zastępczej za okręty wojenne, a to w czasach, gdy Rzym, pozbywszy się plagi piratów, nie prowadził żadnych operacji morskich. Podatki takie były zbierane przez władze miejskie, ale to nie zmniejszało ich uciążliwości. Miasta greckie w ogóle łatwo popadały w finansowe tarapaty (por. s. 425), w warunkach rzymskiego fiskalizmu stan zadłużenia szybko osiągnął rozmiary niesłychane. Jednocześnie liczba miejscowych ludzi bogatych, którzy mogli tych pożyczek udzielać i czynili to na warunkach dogodnych, spadała drastycznie (przyczyniły się do tego ekonomiczne represje po pierwszej wojnie z Mitrydatesem - o tym niżej). Urzędnicy miejscy potrzebujący środków nie mieli często innego wyjścia jak zwrócić się do Rzymian. Do tych wad rzymskiego panowania trzeba dodać inne, wynikające ze złej woli namiestników, bądź ich nieudolności. Wielkie środki pochłaniały łapówki przy wymiarze sprawiedliwości, który był dla nich zarezerwowany, przekupstwa przy okazji podziału obowiązków między miejscowymi społecznościami (na przykład, miasto mogło się opłacić, aby nie kwaterowano w nim wojska). Jak zbierano takie kwoty, jak je dzielono między obywateli, tego niestety nie wiemy. Elita jako całość ucierpiała, nie mogła bowiem całego ciężaru przerzucić na barki ludzi biedniejszych, gdyż ich możliwości finansowe były po prostu za małe. Znalazły jednak się i takie jednostki, które właśnie dzięki współpracy z Rzymianami bogaciły się bardzo szybko. W każdym razie u schyłku epoki hellenistycznej spotkamy w miastach Azji Mniejszej rodziny dysponujące ogromnymi środkami i wydające ich część na potrzeby swych polis. Trudno sobie wyobrazić, aby te fantastyczne fortuny powstały w trudnych czasach 1 w. na drodze zwykłych mechanizmów ekonomicznych. Łatwiej nam przyjdzie wyjaśnić ich narodziny zakładając, że ich twórcy byli przez Rzymian dopuszczeni do operacji związanych z poborem podatków i pożyczkami. 399 Porównanie panowania władców hellenistycznych i Rzymu 400 Mimo wszystko stan prowincji w przededniu wojen Mitrydatesa nie był bardzo zły. Azja Mniejsza była regionem naprawdę bardzo bogatym, zdolnym znieść wiele. Natomiast reakcja ludzi na pierwszą fazę rzymskiego panowania była gwałtowna, a stopień nienawiści wyznacza sławńa rzeź rzymskich obywateli i łatwość, z jaką Mitrydates znalazł spontaniczne poparcie, Oczywiście Attalidzi (a wcześniej Seleukidzi) także zbierali podatki. Nie pisałam o nich obszerniej w tym rozdziale, gdyż nie mamy w źródłach informacji, które by nam pozwalały rekonstruować system fiskalny w taki sposób, jak to możemy uczynić dla czasów rzymskich. Także i oni obciążali kosztami wojen miasta, położone na obszarach, na których toczyły się kampanie, i to niezależnie od tego, jak dalece respektowali ich przywileje. Zawsze w starożytności (ale czy tylko w starożytności?) tak się działo. Królowie musieli wszak gdzieś kwaterować wojska, nabywać dla nich żywność, dostawać zwierzęta juczne itp. Władcy hellenistyczni także domagali się dostarczania okrętów uzupełniających ich floty. Jednak metody ich działania i skutki tychże były odmienne. Królowie hellenistyczni nie mogli sobie pozwolić na bezwzględne traktowanie podatników, przynajmniej podatników miejskich. W czasach rywalizacji między Seleukidami a Ptolemeuszami obie strony zabiegały o poparcie świata greckiego, aby rozszerzyć, lub nawet tylko wzmocnić, swe panowanie. Attalidzi, choć po pokoju w Apamei byli wolni od niebezpieczeństwa ze strony Seleukidów, nie czuli się na tyle pewni, aby ryzykować niepopularność. Miasta, gdy poczuły się skrzywdzone, mogły odwoływać się do senatu, a ten mógł wykorzystać pretekst, aby przypomnieć królowi, że nie jest wszechwładny. Konieczność liczenia się z konkurentami do panowania nad Azją Mniejszą nie była jedyną przyczyną odmiennego zachowania władców hellenistycznych. Urzędnicy królewscy byli związani ścisłymi więzami z arystokracją miast, wywodzili się wszak z tego środowiska. Popieranie określonych polis w zamian za podejmowane przez nie uchwały honoryfikacyjne należało do zwykłej logiki działania hellenistycznej elity. Z pewnością bywały wypadki gwałtów, nadużyć, nieudolności - w sumie jednak nie mogły one osiągać takich rozmiarów, jakie charakteryzowały czasy rzymskie. Rzymscy urzędnicy przybywali na te obszary na krótko, nie interesowali się ich losem w następnych latach, niewielu z nich wykazywało ślady dalekowzroczności, a i ci niewiele mogli zdziałać w obliczu systemu. Być może system władzy oparty na wysokich urzędnikach (i ich świcie) mało interesujących się losem rządzonego kraju, nie byłby tak zły, gdyby nie obecność licznych i stale rosnących grup rzymskich ludzi interesu działających we wszystkich miastach, przenikających ich ekonomikę do głębi. Ci znali lokalną sytuację, lokalne zasoby i możliwości, byli na miejscu gotowi angażować się w każdą operację, byle by dała zyski. Na dodatek szczególny system polityczny republiki pozwalał temu właśnie środowisku wywierać w celu ochrony swych interesów daleko sięgające naciski na egzekutywę polityczną. Nie wiemy w jakim stopniu wiązali się oni z terenem, na którym działali. Kupowanie ziemi i domów, czasami wystąpienia po stronie miast, wskazywały na postępujący proces zasiedzenia. Zatrzymali oni jednak swój odrębny status, nie wtapiali się w miejscowe elity, które spadły o szczebel niżej w hierarchii społecznej. Monarchowie hellenistyczni, od Seleukosa I do Mitrydatesa VI, prowadzili politykę manifestacyjnie prohelleńską. Ich działania były podyktowane potrzebami politycznymi, pragnieniem utrzymania lub przeciągnięcia miast na swoją stronę. Rzym odziedziczył tę linię polityki i jej hasła, ale w drugiej połowie II w., gdy pozostał sam, po zniknięciu innych wielkich partnerów, straciły one wszelką treść. Republika nie musiała zabiegać o życzliwość miast, mogła je traktować z pozycji nagiej siły. Represje po wojnach Rzymu z Mitrydatesem Sytuacja Azji Mniejszej uległa zdecydowanemu pogorszeniu po pierwszej wojnie z Mitrydatesem. Wprawdzie część miast, ta która się królowi Pontu oparła, zachowała swoje przywileje, ale pozostałe utraciły ją bezpowrotnie. Oczywiście rządziły się same i przestrzegały swych tradycyjnych systemów prawnych, ale były zdane na łaskę i niełaskę namiestnika, nawet wtedy, gdy jakieś przywileje posiadały, gdyż każdy następny urzędnik mógł je cofnąć (chyba, że udało im się, rzecz rzadka, uzyskać specjalną uchwałę senatu). Rozszerzył się zakres działania spółek publikańskich, gdyż te miasta, które były spod niej wyjęte, teraz dostały się w ich władzę. Sulla zażądał od miast jednorazowego i natychmiastowego zapłacenia 20000 talentów, była to kwota odpowiadająca mniej więcej wysokości pięcioletnich podatków (nominalnie tych, z których zwolnił je Mitrydates). Obciążono je także kosztami wojny. Miasta podzielono na okręgi, które miały zbierać kwoty we własnym zakresie pod nadzorem przedstawicieli namiestnika. Do tego trzeba dodać konieczność utrzymywania armii rzymskiej. Wedle rozporządzenia Sulli żołnierze nie tylko winni być kwaterowani, ale mieli otrzymać po dwa ubrania, a także dziennie 16 drachm dla szeregowca, 50 dla trybuna wojskowego. Nietrudno się domyśleć, że w atmosferze wrogości wobec ludzi miejscowych, legioniści brali na własną rękę co się dało i nie przejmowali się wymogami dyscypliny. O głębokim kryzysie regionu zadecydowały jednak nie podyktowane przez Sullę kwoty, lecz konieczność uiszczenia ich od razu i gwałty towarzyszące ich zbieraniu. Mimo wszelkich nacisków nie wszystkie miasta potrafiły spłacić należności, przez następne kilka lat ciągnąć się będzie jeszcze sprawa zaległości z tego tytułu. Stan zadłużenia społeczności prowincjonalnych oczywiście się powiększył, grupy rzymskich finansistów, które wróciły natychmiast po ustabilizowaniu sytuacji wewnętrznej, zbierały bogate żniwo. Do tego dodajmy wzrost piractwa atakującego wybrzeża z wielką zuchwałością i rabunki kolejnych namiestników. 401 Następne dziesięciolecia przyniosły następne wojny z Mitrydatesem i Tigranesem, prowadzone, jak poprzednie, na koszt prowincji. Lukullus, gdy senat chciał mu dać pieniądze na wystawienie floty, miał odmówić twierdząc, że ich nie potrzebuje, gdyż prowincja mu wszystkiego dostarczy. Nowy porządek wprowadzony przez Pompejusza Istotną cezurę w dziejach rzymskich prowincji Azji Mniejszej stanowi działalność Pompejusza Wielkiego, który po pokonaniu Mitrydatesa przystąpił do ponownego organizowania całego obszaru zgodnie z posiadanymi upraw- nieniami. Północny pas Azji Mniejszej został obrócony w prowincję Bitymi i Pontu (weszła doń część Paflagonii). Miasta greckie (z małymi wyjątkami) zachowały na tym obszarze swój poprzedni status. W niektórych z nich Pompejusz wprowadził nowy model ustroju wewnętrznego będący mieszaniną wzoru greckiego i rzymskiego. Rządzić nimi mieli urzędnicy wybierani na rok i rada złożona z byłych urzędników, jej listę ustalali periodycznie inni specjalni urzędnicy wyposażeni w prawo do skreślania osób niepożądanych. Pompejusz wzorem władców hellenistycznych zakładał nowe miasta sytuowane na szlakach komunikacyjnych, w miejscach ważnych ze strategicznego punktu widzenia. Na pozostałych obszarach Azji Mniejszej Pompejusz rozbudował istniejący już system państw klienckich, które obejmowały tereny z różnych względów przez Rzym niechciane. Były to obszary izolowane, trudno dostępne, słabo zurbanizowane, a więc i słabo zhellenizowane. Władcom klienckim oddano takie ziemie, które wymagały utrzymywania armii. Powstawał w ten sposób pas państw zależnych w miejscach o znacznej strategicznej wartości, pilnowały one granicy i szlaków komunikacyjnych. Takie rozwiązanie dyktował stan armii rzymskiej: republika mimo olbrzymich możliwości rekrutacyjnych i posiadania armii zawodowej ciągle nie miała armii stałej, zdolnej do sprawowania służby garnizonowej na odległych granicach Azji Mniejszej lub w jej wnętrzu. Klienccy władcy mieli minimalne możliwości powiększania zakresu swej swobody. O ich losach decydował senat w Rzymie i namiestnik na miejscu, każda próba zwiększenia niezależności, rozszerzenia terenu podległego ich władzy, kończyła się kontrakcją. Niekoniecznie przybierała ona postać inwazji, częściej Rzymianie podżegali do buntu któregoś z członków panującej rodziny (zazwyczaj trzymano się zasady, aby tron przypadał przedstawicielom rządzącej tu poprzednio dy- nastii, ale o tym, który z nich będzie władać decydował senat, który mógł zmieniać swe decyzje). Pompejusz urządzając na nowo Azję Mniejszą starał się zapewnić miastom znośne warunki bytowania; wbrew temu, czego się można było 402 spodziewać, nie stosował on represji. 402 Czasy wojen domowych Prestiż osobisty Pompejusza i poparcie na jakie mógł liczyć były autentyczne. W czasie wojny domowej z Cezarem władcy klienccy, którzy mu zawdzięczali tron, wysłali mu wojska bądź dawali do jego dyspozycji znaczne sumy pieniędzy. Także wśród miast greckich i greckiej elity znalazł on tinansowe wsparcie. Na szczęście klęska Pompejusza pod Farsalos nie spowodowała większych represji, przynajmniej tak długo jak żył Cezar. Zgodnie ze swym hasłem clementia Cue.sccri,s ("łagodność", "wyrozumiałość" Cezara) nie stosował on represji wobec społeczności, które stanęły poprzednio po stronic wroga. Natomiast wymusił na osobach, które Pompejuszowi pomagały, znaczne kwoty pieniędzy. Potrzebował ich bowiem na prowadzenie wojny. W zasadzie Cezar zaakceptował porządek wprowadzony przez Pompęjusza. Z jego natomiast inicjatywy zostały założone pierwsze kolonie obywateli rzymskich w miastach greckich Azji Mniejszej. Osiedlający się w nich Rzymianie zatrzymywali status obywatelski i ius italicurn (dawało im to zwolnienie od podatków bezpośrednich). Ustrój kolonii wzorowany był na ustroju miasta Rzymu. Najważniejsze i trwałe zmiany tyczyły się systemu podatkowego, publikanie zostali definitywnie odsunięci od zbierania dziesięciny, miasta czyniły to we własnym zakresie i następnie wpłacały odpowiednie kwoty do kas kwestorów. Późniejsza wojna domowa przyniosła Azji Mniejszej cierpienia nieporównywalnie większe niż wojny poprzednie. Wodzowie reprezentujący róine strony (Dolabella a później Antoniusz -- cezarianów, Brutus i Kas_jusz republikanów) przystąpili do wydzierania pieniędzy z niesłychaną brutalnością, będącą efektem nie tyle osobistych wad owych wodzów, co ogólnej sytuacji rozgrywki między wodzami o władzę wymagały armii i okrętów wojennych, a to z kolei zakładało posiadanie wielkich sum pieniędzy. Kaźda ze stron szczególnie dręczyła miasta, które się "splamiły" współdziałaniem r przeciwnikiem; tego, że było ono wymuszone, nie brano pod uwagi. Stopień gwałtowności działania i rozmiary ryzyka jakie niosły za sobą decyzje miast ukazuje nam sprawa Rodos. Dolabella zażądał od Rodos okrętów do tworzonej przez niego pośpiesznie floty i je otrzymał, gdyż władze wyspy bały się jego reakcji; był on ponadto legalnym namiestnikiem Syrii i nic ich nie upoważniało do odrzucenia jego dezyderatów. Odmówiły natomiast, po pewnych wahaniach, pomocy Kasjuszowi. Był to dla niego dogodny pretekst do podjęcia wojny z wyspą. Flota rodyjska, mniejsza i złożona ze statków lżejszych niż flota Kasjusza, poniosła dwukrotnie klęskę i Rzymianie przystąpili do oblężenia. Rodyjczycy wprawdzie wysłali wcześniej poselstwo próbując dojść do porozumienia z przeciwnikiem, tłumacząc się, że Dolabelli dali okręty jako eskortę, nie dla prowadzenia wojny domowej. Rozmowy te nie przyniosły żadnych efektów. Ostatecznie stronnictwo w mieście, które było gotowe porozumieć się z Kasjuszem za wszelkę cenę i bało się oblężenia i szturmu, otworzyło mu bramy. Miało to 403 fatalne skutki dla miasta. Wprawdzie Kasjusz utrzymał dyscyplinę w wojsku i nie dopuścił do pospolitych gwałtów, ale od razu skazał na śmierć pięćdziesięciu obywateli, innych dwudziestu wysłał na wygnanie. Zażądał ponadto całego złota i srebra będącego zarówno w rękach ludzi prywatnych, jak i w świątyniach i kasie państwowej pod groźbą natychmiastowej egzekucji nieposłusznych. W ten sposób wszedł w posiadanie 8500 talentów srebra. Nietrudno sobie wyobrazić, jakie konsekwencje dla wyspy miała ta kontrybucja, rujnowała ona jej gospodarkę na długie lata. Po klęsce zwolenników republiki pod Filippi, Azja Mniejsza znalazła się w ręku Antoniusza, który potraktował ją raz jeszcze jako źródło dochodów. Zażądał od miast zapłacenia natychmiast podatków za następne dziesięć lat, pod naciskiem przerażonej elity prowincjonalnej zgodził się na przedłużenie terminu płatności do lat dwóch i zrezygnował tylko z jednego roku podatków. Sytuację Azji Mniejszej pogorszyły ponadto dwie wyprawy Partów w 39 i 38 r., zachęconych do tego kroku przez republikańskich polityków, którzy się schronili u wielkiego króla. Antoniusz przystąpił do nowej organizacji regionu. Zmniejszył obszar niektórych prowincji preferując raczej państwa klienckie. Dokonał on w nich istotnych zmian personalnych. Zerwał z polityką, której dotychczas Rzymianie hołdowali i zgodnie z którą szukano kandydatów na władców wśród członków rodzin królewskich. Antoniusz wprowadził na te miejsca ludzi nowych, niekiedy w ogóle pochodzących z innych krain. Wybór jego okazał się na ogół trafny, owi władcy odznaczali się energią i sprawną bezwzględnością, a lojalnością wobec Rzymu tym większą, im mniejsze mieli oparcie w lokalnych społecznościach. Z działalnością Antoniusza wiąże się ponowne pojawienie problemu Armenii (Armenii właściwej lub, jak ją nazywano, Wielkiej; tak zwana Armenia Mała była od dawna w kręgu rzymskich wpływów). Rzymianie, jak pamiętamy, mieli już z tym państwem do czynienia w okresie wojen z Mitrydatesem, walczyli z nim Lukullus i Pompejusz. Poniósłszy klęskę w swej wojnie przeciwko Partom, toczonej na terenie Medii Atropatene, Antoniusz oskarżył o zdradę króla Armenii, przez którego terytorium jego wojska przemaszerowały, wyprawił się przeciwko niemu i uprowadził go do Aleksandrii. Jednak syn zdetronizowanego króla zdołał uciec i zdobyć władzę przy poparciu zdecydowanie wrogich Rzymowi grup. Usunięcie go będzie już zadaniem Oktawiana Augusta. Azja Mniejsza w czasach wczesnego cesarstwa August przejmując panowanie nad Azją Mniejszą otworzył nowy okres w jej historii. Stać go było na to, by nie wszczynać represji ekonomicznych; inna rzecz, że region był tak wyczerpany, iż nie mógłby ponosić nowych ciężarów. Stabilizacja polityczna, pax Augusta, dla Azji Mniejszej miała szczególną wartość, a pozytywne jej efekty nie dały na siebie długo czekać. Co się tyczy politycznej struktury regionu, to polityka Augusta była 404 daleka od jednolitości. Początkowo utrzymał on nie tylko porządek wprowa dzony przez Antoniusza, ale także jego ludzi. Jednak w 25 r. p.n.e., gdy zmarł władca Galacji, zdecydował się ustanowić na jej terenie prowincję. Natomiast powiększył obszar dwóch i tak już największych państw: Pontu i Kapadocji (na krótko nawet doszło, w wyniku małżeństwa dynastycznego, do połączenia ich obu, powstałe w ten sposób państwo sięgało od Morza Czarnego do Śródziemnego). Tuż po śmierci Augusta zamieniono na prowincję także Kapadocję, jej walory gospodarcze (żyzne gleby i wielkie bogactwa mineralne) oraz strategiczne (tędy biegły jedyne szlaki prowadzące z Azji Mniejszej ku Mezopotamii i Syrii) przemawiały za podporządkowaniem jej bezpośredniej administracji Rzymu. Nieco później zmarł król Kommageny. Ludność jego państewka podzieliła się na zwolenników wcielenia do imperium i zwolenników dalszego trwania dynastii. Obie strony wysłały do Rzymu poselstwa. Jest rzeczą znamienną dla kierunku rzymskiej polityki, że przeważyła wersja pierwsza i obszar Kommageny wszedł w skład prowincji Syrii. Tak to zasięg państw klienckich po zachodniej stronie Eufratu skurczył się za panowania Tyberiusza do Pontu, niewielkiego państwa w Cylicji górzystej oraz świątynnego władztwa Olby. Rządy Kaliguli przyniosły powrót do polityki popierania państw klienckich, ale Klaudiusz trzymał się linii Tyberiusza. Więcej - podejmował inicjatywy mające na celu odebranie niezależności organizmom politycznym istniejącym wewnątrz Azji Mniejszej i zachowującym znaczną odrębność. Zlikwidował samodzielność Związku Likijskiego, odebrał niezależność Rodos (co prawda następnie wycofał swą decyzję w stosunku do Rodos, ale usunięcie jej uprzywilejowanej pozycji było już tylko kwestią czasu). Proces ujednolicenia wewnętrznego regionu zaczynał nabierać tempa. Ostatnie państwa klienckie Azji Mniejszej zniknęły za panowania Wespazjana. Tworzeniu prowincji towarzyszyła (choć nie od razu) rozbudowa garnizonów, które brały teraz na siebie militarną osłonę państwa na tym odcinku. Intensywna budowa sieci dróg miała także militarny cel: cesarze przyśpieszali obieg informacji i zdobywali możliwość łatwiejszego przerzucania wojsk wewnątrz regionu. W sprawach wewnętrznych August, a za nim jego następcy, opierali się na miejscowej elicie, której pozostawiono rządy na lokalnym szczeblu. Była to tradycyjna, w teorii, linia postępowania Rzymu, jednak nowy jego władca potrafił ją realizować z wielką konsekwencją, której brakło republikańskim politykom. Nadzór nad namiestnikami zmniejszał szkody jakie ci mogli poczynić. August utrzymał nowe zasady poboru podatków ustalone przez Juliusza Cezara. Oddał on, jak pamiętamy, to zadanie miastom, które same miały wnosić do kasy kwestora określone z góry kwoty. Oktawian oparł pobór podatków po raz pierwszy na zdrowych zasadach wprowadzając periodyczny cenzus majątkowy, jego dane służyły do określania wysokości kwot. August kontynuował także politykę Cezara w sprawie zakładania w prowincjach kolonii obywateli rzymskich. Za jego panowania powstało dziesięć 405 takich ośrodków, później jeden założył Klaudiusz i jeden Hadrian. Uczeni zastanawiają się, skąd August brał ziemię niezbędną dla tych fundacji. Mało jest prawdopodobne, aby ją kupował (byli tacy historycy, którzy tak twierdzili), nic go przecież nie skłaniało do respektowania stosunków własnościowych w pro- wincjach totalnie spacyfikowanych, a nie liczących się w grze politycznej. Państwo rzymskie mogło mieć jakieś połacie ziemi publicznej pochodzące z by- łych królewskich posiadłości lub ze starych konfiskat, dokonano prawdopodob- nie i nowych. Na pewno nie mieli racji starsi badacze, którzy podejrzewali Augusta o zabieranie ziemi na te cele państwom świątynnym, nie ma ku temu żadnych podstaw w źródłach (przypominam, że oskarżano o to także Seleuki- dów i Attalidów, równie bezpodstawnie, mamy tu do czynienia z nienajszczę- śliwszym stereotypem historiograficznym, wedle którego silni władcy zawsze ograniczają siłę świątyń i kapłanów, słabi pozwalają im wzrastać w potęgę). Tworzenie w Azji Mniejszej miast o rzymskim ustroju nie oznaczało, że cesarze będą go zdecydowanie szerzyć. W późniejszych czasach nawet te kolonie będą upodabniały się do miast greckich. Z panowaniem Augusta, Azja Mniejsza weszła w okres wzmożonej urbanizacji, zwłaszcza na obszarach, które w czasach hellenistycznych miały mało, lub zgoła nie miały, ośrodków miejskich. Był to proces długotrwały, który obserwować możemy jeszcze w czasach późnej starożytności, towarzyszyła mu hellenizacja. Ślady cesarskich działań znajdujemy na mapie Azji Mniejszej, znaczą je nazwy w rodzaju Cezarei, Sebaste, Klaudiopolis, Hadrianoplis i inne. Nie zawsze były to centra nowe, niekiedy z rozmaitych powodów zmieniano tylko nazwę, na ogół jednak takim zabiegom towarzyszyky rozbudowa i umocnienie miast. Cesarze popierali przekształcanie starych ośrodków plemiennych w polis. Nie oznacza to jednak, aby związki plemienne znikły całkowicie. Tyczy się to zwłaszcza Licji, Pamfilu, Pizydii. Dobrym wskaźnikiem urbanizacji jest rosnąca masa lokalnych emisji monety brązowej, którą nowe miasta wypuszczały na użytek własnych mieszkańców. Znamienne jest świadectwo ruin miast czasów rzymskich, tak licznie istniejących w Azji Mniejszej. Teatry, świątynie, dostatnie domy, kolumnady, termy są w oczach historyków oczywistym dowodem dobrobytu regionu. Budownictwo miejskie, takie jakie możemy poznać dzięki badaniom archeologicznym, dla tych obszarów jest niezłym wskaźnikiem stanu jego ekonomiki; okresy jego aktywności pokrywają się z lepszymi czasami dla Anatolii, i odwrotnie. Jakieś jednak zastrzeżenie wypadnie tu uczynić. Budownictwo jest świadectwem dobrobytu, ale nie prowincji lecz jej elity. Nie może ono służyć na przykład do oceny sytuacji wsi i mniejszych osad. Zaangażowanie elity w działalność budowlaną jest w większym stopniu podyktowane jej ambicjami, regułami rywalizacji o władzę między różnymi rodzinami, skłonnością do ostentacji, niż rzeczywistym potencjałem ekonomicznym. Miasta potrafiły angażować się w imprezy szalone, wysoko ponad ich możliwości (dowodów, aż nadto wymownych, dostarczają listy Pliniusza Młodszego z początku II w. n.e.). Rzymska administracja prowincjonalna będzie nieraz odgrywała 406 rolę czynnika hamującego działalność budowlaną miast. Istotną rolę w polityce cesarskiej wobec tego regionu odgrywało koinon Azji (tj. prowincji Azji), "wspólnota Azji", instytucja istniejąca już na początku wieku I p.n.e. choć mająca początkowo różne nazwy. Jej zadania na nowo określił Antoniusz, utrzymał w mocy i rozszerzył jego rozporządzenia Oktawian. Jej zadaniem było organizowanie kultu władcy. W tym celu miasta delegowały od 1 do 3 delegatów spotykających się na zebraniach i organizujących raz do roku, w różnych miejscach, uroczystości religijne (w tym także igrzyska) ku czci Augusta i Romy. Zgromadzenie to, któremu przewodniczył wybierany przez nie jeden z delegatów na okres roku, miało prawo podejmowania uchwał i wysyłania do Rzymu ambasad. Powstała w ten sposób instytucja, która wyraźała opinię elity prowincjonalnej i mogła wpływać na politykę cesarską. Koinon było w stanie skutecznie walczyć z nieuczciwymi namiestnikami, uzyskiwać zwolnienia od podatków w wypadku nieszczęść itp. Wiemy, że także w Bitymi i w innych prowincjach działała coś na podobieństwo koinon Azji. Bibliografia Poza podręcznikiem Ed. Willa, Histoire politique, posłużyłam się książką z serii "Nouvelle Clio": Ronee et la conquete du monde mediterraneen pod red. C. Nicołet. Znajdują się w niej dwa bardzo inteligentne referaty stanu badań nad stosunkami między Rzymem a państwami Azji Mniejszej pióra J. L. Ferrary i J.- M. Bertrand (książka wydana w Paryżu 1978). Wykorzystałam także rozdaiał napisany przez L. Raditsa na temat wschodnich krain Azji Mniejszej w The Cambridge Hi.story o/ tran, t. III (1978). Wiele wiadomości i ocen zaczerpnęłam z fundamentalnego dzieła D. Magie, Roman Rule in Asia Minor to the P.nd of the 3rd Cen tury B.C., Princeton 1950 (wbrew tytułowi autor zajmuje się także epoką hellenistyczną zanim Rzymianie zaczęli w tym regionie odgrywać wielką rolę). Tak?e wielka praca M. Rostovtzeffa, The Social and Economic Hi.story of the Hellenistic World (Oxford 1941) by3a mi wielce przydatna. Dalej wymienia chcia3abym: E. V. Hansem The Attalids of Pergamon, 2 wyd., Ithaca-London 1971; J. Hopp, Untersuchungen zur Ceschichte der letzten Attaliden, Munchen 1977; R. B. Mac Shane, The Foreign Policy o/ lhe Attalids of Pergamon, Urbana 1964; R. E. Al3en, The Attalid Kingdom. A Con.stitutional History, Oxford 1983; V. Vavrinek, Aristonicus of Pergamon: Pretender to the Throne or Leader of a Slave Revolt?, "Eirene" 13 (1975), s. 109-129; J. C. Dumom, A propos d',9ristonicos, "Eirene" 5 (1966), s. 189-196. Podłożem politycznym i społecznym rewolty Aństonika zajmował się także L. Robert, Villes d'Asie Mineure, 2 wyd., Paris 1962, s. 261 - 271. Przy relacjonowaniu dziejów Mitrydatesa Eupatora wykorzystałam książkę N. Lomouriego, K iswrii pontyskogo carstwa, t. I, Tbilisi i979. Dla dziejów wielkich świątyń w Azji Mniejszej: L. Boffo, I re ellenistici e i centri religio.si dell'Asia minore, Firenze 1985 oraz P. Debord, A,spectes sociaux et economigues de la vie reliRieuse dan.s l'Anatolie greco-romaine, Lciden 1982. Dla wykładu o Azji Mniejszej doby cesarstwa przydatne mi były poza cytowaną wyżej książką Magie, artykuły zamieszczone w Aufstieg und Niedergang der rómi,schen Welt, część I1, t. VII (Berlin 1980), wśród nich przede wszystkim: A. Macro, The Cities of A.sia Minor under the· Rornan Imperium; Th.Pekary, Kleinasien uttter r«mischen Herrschaft; B. F. Harris, Bithynia; R. Teja, Die riimischen Provinz Kappadokien im Prinzipatszeit. X. Miasta greckie Aspekty urbanistyczne O miastach hellenistycznych od ich urbanistycznej strony sporo nam wiadomo, gdyż obok opisów zawartych w źródłach literackich dysponujemy wynikami prac archeologicznych, które pozwalają na odtworzenie planu i przypajmniej w części zabudowy wielu z nich. Omówienie stanu badań i zestawienie najważniejszych stanowisk znajdzie czytelnik w książce A. Wąsowicz (patrz bibliografia). W dziedzinie urbanistyki miasta hellenistyczne stanowiły kontynuację koncepcji wypracowanych w czasach klasycznych, dla których charakterystyczne było wyznaczanie osobnej przestrzeni dla życia publicznego (tu sytuowano agory, budynki publiczne, świątynie), reszta zaś, zajęta przez budownictwo mieszkalne, była dzielona na prostokątne, wyznaczane ulicami działki. Tworzenie nowych aglomeracji powstających e.x nihilo lub obok starego centrum, ale na pustym terenie, zjawisko tak pospolite w naszej epoce stwarzało szczególnie dogodne warunki dla realizowania tego modelu. Próbowano go także wcielać, w ograniczonym jednak zakresie, na terenie miast dostatecznie bogatych, aby stosować wyburzenia na większą skalę. Większość miast greckich świata hellenistycznego miała średnie rozmiary. Ich struktura bywała różna w zależności od warunków geograficznych, historii danej krainy, typu życia gospodarczego; pewne jednak wspólne cechy dadzą się wyodr~.bnić. Obserwacja miast założonych przez Seieukidów nw..rt "f,.. nd'. 39. Zamożny dom hellenistycznego miasta. Tak zwany Dom przy ulicy Teatru w Priene. Wymiary: 47 na 35 m. Zbudowany w III w. Mur od strony ulicy przebity był jedynie otworem drzwiowym, światło docierało do pomieszczeń wewnętrznego podwórka. Widoczna na rysunku kolumnada prowadziła do paradnego pokoju zwanego oikos. Po bokach podwórza usytuowano sypialnie i pomieszczenia gospodarcze. Dom w jego partii niższej wzniesiono ze starannie obrobionych ciosów kamiennych, część górna była zbudowana z cegły. Porównanie z domostwami czasów klasycznych pozwala nam ocenić wzrost zamożności elity greckiej polis, która chciała żyć wygodnie i nie wahaia się manifestować posiadanego bogactwa w sferze prywatnej konsumpcji. Kilka pokoleń wcześniej postawy takie nie byłyby przez zbiorowość polis akceptowane monumentalnych rozwiązań. Wywarła ona wielki wpływ na typ budownictwa regionu sąsiedniego, wypracowane przez nią zasady zostały przyjęte przez urbanistykę rzymską doby cesarstwa. Miasta hellenistyczne budowano przede wszystkim z kamienia, najchętniej miękkiego, łatwego do obróbki. Niewielkie bloki łączono zaprawą i pokrywano tynkiem. Użycie cegieł było ciągle ograniczone. Na Wschodzie spotykamy cegłę suszoną na słońcu, w budownictwie publicznym stosowano ją zwłaszcza przy wznoszeniu tarasów, cokołów dla świątyń itp., cegły palonej używano rzadko. Na niektórych terenach (zwłaszcza w głębi Egiptu) skromniejsze budownictwo mieszkalne używało także cegły suszonej. Kamieniarka znała obok łuku pozornego także łuk właściwy tworzony z ciosów kamiennych, potrafiono budować sklepienia, jednak architekci helleni n 0 20 ~^ 40. Plany zamożnych domów na wyspie Delos. Znajdowane powszechnie na ich terenie mozaiki (często dobrej jakości) oraz dekoracja rzeźbiarska wystawiają dobre świadectwo gustom i rozmiarom materialnych środków stojących do dyspozycji właścicieli styczni nie wykorzystywali w pełni moźliwości, jakie te dwie innowacje ze sobą niosły. Najważniejszym elementem publicznej przestrzeni miasta były agory. W większych ośrodkach bywało ich kilka, różniły się wówczas od siebie funkcjami. W czasach hellenistycznych regułą staje się obudowywanie ich portykami krytymi (stoami) przynajmniej z dwóch, częściej z trzech stron. Miewały one niekiedy dwa piętra. Architekci często stosowali w nich jednocześnie kolumny różnych stylów. Portyki takie mogły osiągać znaczną długość. Czyniły one z agory przestrzeń niemal zamkniętą, umieszczano na niej posągi, ołtarze, kolumny, miejskie budynki o różnym przeznaczeniu. Skromniej przedstawia się oprawa agor pełniących wyłącznie targowe funkcje, ale i je otaczano portykami, sytuowano w nich warsztaty rzemieślnicze i kramy. Potrzeby życia zbiorowego nakazywały zapewnienie osobnych pomieszczeń miejskim instytucjom politycznym, przede wszystkim radzie (bule). Wznoszono więc okazałe buleuteriony (por. il. s. 41 ), w których mogło się zebrać jednocześnie kilkaset osób. Pojawiły się pierwsze budowle służące dla obrad zgromadzenia (ekklesiasterion), znane nam mogły pomieścić około 413 półtora tysiąca ludzi. Powstawały takźe budynki służące urzędnikom i zespołom prytanów. Musiały one obejmować także kuchnie i jadalnie, gdyż jak będzie o tym mowa dalej - miasto żywiło pewną, wybraną grupę obywateli i ewentualnie cudzoziemców na koszt publiczny. Niezmiernie ważną instytucją miejską były gimnazjony, które w interesującej nas epoce, o ile tylko teren na to pozwalał, przenoszono z peryferii do centrum. Była to zmiana znamienna, odpowiadała przekonaniu, iż właśnie ten kompleks zabudowań ma w życiu zbiorowym odgrywać centralną rolę. Okazałe gimnazjony stawały się manifestacją miejskiej zamożności i szacunku dla kultury. Miasta większe posiadały ich po kilka. Gimnazjony rozrastały się w prawdziwe kompleksy (por. il. 46). Wchodziły w ich skład palestry (tereny do uprawiania zapasów i boksu) otoczone krytą kolumnadą, w której chronili się widzowie; bieżnie (niekiedy też kryte), pola do ciskania oszczepem, dyskiem i do skoków. Gimnazjony wyposażano w sale do odczytów i dyskusji. Obok zwykłych umywalni pojawiły się pierwsze łaźnie z ciepłą wodą. Wprowadzano je jednak niechętnie, gdyż były kosztowne, widziano w nich ponadto objaw zniewieścienia. Wymagania kulturalne miasta sygnalizowała powszechna obecność teatru, który służył takźe społecznościom obywatelskim jako miejsce zebrań o rozmaitym charakterze. Sytuowano go rozmaicie, decydowało o tym ukształtowanie terenu, starano się bowiem wykorzystywać zbocza wzniesień. Postać teatru wypracowała już poprzednia epoka, uległa natomiast zmianie część sceniczna, ściana zamykająca teatr i tworząca tło dla aktorów mogła przybierać wybujałe, wręcz monstrualne formy. Do budynków publicznych, którym starano się nadać formę okazałą, należały fontanny, wodę do nich doprowadzano rurami z akweduktów. Stąd czerpano ją do codziennego użytku. Nadzór nad nimi i kontrola całej sieci wodnej należała do najważniejszych zadań specjalnych urzędników. Na wielu terenach, gdzie brak było strumieni i źródeł, budowano liczne cysterny, w których gromadzono wodę deszczową spływającą po płaskich dachach, placach, nawet i po teatralnych stopniach. Hellenistyczne miasto na Delos wznosi się niemal całkowicie na krytych cysternach zapewniających wyspie nie posiadającej obfitszych źródeł i większych strumieni zaspokojenie całości jej wodnych potrzeb. Architektura sakralna szła torami wyznaczonymi w przeszłości, podlegając niewielu tylko zmianom. Był to wynik konserwatyzmu wszystkiego co kultu się tyczyło, inna rzecz, że wielki rozkwit twórczości w tej dziedzinie w poprzednich wiekach narzucił budowniczym modele, od których trudno było im odstąpić. Inaczej rzecz się miała z budownictwem "świeckim". W poprzednich epokach polis nie przywiązywały do niego tak wielkiej wagi, świadectwem bogactwa i potęgi miasta były świątynie, a nie portyki na agorze. Istotne znaczenie dla rozwoju budownictwa użyteczności publicznej miało rosnące bogactwo miast; miasta czasów hellenistycznych miały na ogół większe środki do swej dyspozycji niż miasta czasów klasycznych. Także władcy hellenistyczni przyczyniali się do ozdabiania przestrzeni publicznej miast: za 414 ich pieniądze budowano portyki i kolumnady. 41. Gmach buleuterionu w Milecie. Porównaj z nim budynek o analogicznej funkcji w Priene (il. 47). Miasto dbało nie tylko o wygodę swych władz, ale i piękno budynków publicznych -Aew;,.. 415 42. 0 charakterze tej części miasta, która pełniła funkcje publiczne decydowały przede wszystkim portyki. Na rysunku: południowe-zachodni narożnik portyku wzniesionego w Prienie przez Orofernesa, władcę Kapadocji. Służył celom administracyjnym Aspekty gospodarcze i społeczne 416 O życiu gospodarczym miasta miałam już okazję pisać wielokrotnie charak- teryzując poszczególne regiony, zatrzymywałam się też dłużej nad ekonomiką miast wielkich, takich jak Aleksandria. Nie mam zamiaru wracać tutaj do tych spraw, zresztą łączna charakterystyka ich gospodarki byłaby przedsięwzięciem wątpliwej wartości. Dla potrzeb mojego wykładu w tym rozdziale ważne jest przypomnienie, że w omawianej epoce (podobnie jak i w czasach ją poprzedzających) związek między miastem a rolnictwem jest silniejszy niż ten, do którego przywykliśmy w czasach nam współczesnych. Miasta małe i średnie, a tych było najwięcej, były skupiskami ludzi żyjących przede wszystkim z uprawy ziemi. Wytwórczość rzemieślnicza i usługi zapewniały byt zdecydowanie mniejszej liczbie mieszkańców. Miasta z reguły były miejscem, w którym rezydowała elita. Jej majątki położone w pobliżu mogły być przez nią eksploatowane wprost przy użyciu niewolników i najemników, częściej jednak pracowali na nich zależni chłopi lub wolni dzierżawcy. Również część ludności chłopskiej na wielu obszarach żyła w miastach. Elita miast hellenistycznych czerpała swe dochody przede wszystkim z eksploatacji ziemi. Zakładając nowe miasta królowie hellenistyczni z reguły przydzielali ich przyszłym obywatelom działy. Pewne jest, że właśnie owi pierwotni osadnicy stanowili trzon obywatelskiej społeczności i z nich wywodzili się ci, którzy miastami rządzili. Choć ziemia stanowiła dla nich zawsze ', sprawę najważniejszą, nie mieli oni oporów przed angażowaniem się w opera- 'i cje finansowe, pożyczki, dzierżawy podatków i ceł. Byli także właścicielami tych warsztatów rzemieślniczych, które, jak folusze, farbiarnie, piekarnie, wymagały odpowiednio wyposażonego lokalu. Oczywiście nie pracowali osobiście, dzierżawili je fachowcom. Nie jest jasne w jakim stopniu przedstawiciele arystokracji miejskiej brali udział w operacjach handlowych. Zapewne handel na wielką skalę (zwłaszcza produktami rolnymi) był w jej rękach. Ale co to znaczy "handel na wielką skalę"? Jaką część wymiany w ogóle mógł on stanowić? Wszystko to są pytania, na które trudno odpowiedzieć. Wiemy wiele o przedmiotach handlu, ale osoby, które go organizowały umykają naszemu badaniu. W handlu morskim doby hellenistycznej ważne miejsce zajmowali naukleroi, zarazem właściciele statków, szyprowie i właściciele przynajmniej części ich ładunku pływający osobiście po morzach. W porównaniu z czasami klasycznymi jedno zmieniło się w sytuacji gospodarczej elity: pojawiła się perspektywa robienia majątku w aparacie urzędniczym władcy, częściej własnego, ale i obcego: w jego armii, administracji, w zarządzie dóbr monarszych. Zapewne wielkie fortuny, te których posiadacze udzielali miastom pożyczek i czynili kosztowne dary, powstawały właśnie dzięki królewskiej służbie. Prawdopodobnie typ stosunków między elitą miast a elitą u boku monarchów przypominał typ stosunków między arystokracją municypalną 43. 44. I Mnie Hern całko stopi 27 - I -6~~~~~~~6~dU e ~ rs~e~~~se~~~~~e 44. Plan świątyni Artemidy Leukofryne znajdującej się w Magnezji nad Meandrem w Azji Mniejszej. Wymiary 31,6 na 57,9 m. Zbudował ją wielki architekt i teoretyk architektury Hermogenes ok. 130 r. Świątynia jest prosta i elegancka, o klarownym planie, mieści się całkowicie w tradycji budownictwa sakralnego. Stała na wysokiej platformie o siedmiu stopniach. Fronton nie miał dekoracji rzeźbiarskiej 417 .7 fłisloria staroiylnych Greków t. III 43. Rekonstrukcja świątyni Artemidy Leukofryne ("Białobrewej") a ekwitami i senatorami czasów cesarstwa rzymskiego. Niestety nie potrafimy dla naszego okresu przeprowadzać takich badań, jakie, dzięki istnieniu dziesiątków tysięcy inskrypcji, są możliwe dla wieków I - III n.e. Możemy sobie wyobrazić pewne zjawiska z grubsza, ale bardzo wiele kwestii istotnych pozostaje nie wyjaśnionych. Nasze źródła mówią sporo 0 ostrych konfliktach przeciwstawiających w miastach biedotę elicie. Znamy około sześćdziesięciu takich przypadków. było ich z pewnością o wiele więcej. Rewolty odbywały się pod starymi hasłami kasaty długów i podziału ziemi. Elita żyła pod ich grozą; gdy do nich dochodziło, musiała szukać pomocy na zewnątrz, u władców, a później u Rzymian. Gdy przychodzi nam oceniać stopień politycznej samodzielności miast i uciążliwości królewskich interwencji, wypada pamiętać, że stroną, która bardzo często o nie zabiegała, byli lokalni notable, obawiający się o swoje majątki i nierzadko życie. Wybuchy spolecznego gniewu, wynikające z przyczyn ekonomicznych, splatały się nieraz z walkami między fakcjami, na które elita się dzieliła (w tej materii jej obyczaje nie zmieniły się w porównaniu z poprzednimi wiekami). Grupa przegrywająca, w beznadzięjnej dla siebie sytuacji, mogła odwołać się do biedoty; poczucie solidarności grupowej nie było dostatecznie silne, aby powstrzymać ambitne jednostki przed działaniom wbrew interesom własnego środowiska. 418 45. Rekonstrukcja teatru w Eretrii (Eubeja}. Stan z końca IV lub poczatków III w. Teatr znajdował się na terenie piaskim, wobec tego wkopano widownię na głębokość ponad 3 metrów, ku orchestrze prowadziły rampy, zaś dach budynku scenicznego znajdował się na poziomie gruntu. Było to położenie nietypowe, zazwyczaj teatr umieszczano na zboczach wzgórza. Teatr wykorzystywano w życiu publicznym takźe jako miejsce zgromadzeń ludowych Instytucje poetyczne miast hellenistycznych Ustrój miast hellenistycznych w zasadzie mieści się w ramach modelu, który wykształcił się w czasach klasycznych. Wprawdzie w wielu ośrodkach do- chodzili do władzy tyrani, na ogół jednak nie byli oni w stanie utrzymać steru rządów dłużej, ani przekazać go swym potomkom. "Na ogół" nie znaczy "nigdy", spotkamy niekiedy takie dynastie. Opór przeciwko tyranii brał się z przekonania, że jedynym ustrojem zgodnym z tradycją i prawem jest demokracja (co prawda to pojęcie, jak zobaczymy, stało się wielce rozciągliwe). Polis powinna być demokratyczna, nie tylko jedynowładztwo było sprzeczne z naturalnym porządkiem, nie mieściła się w nim także oligarchia. Efekt to wyraźny wpływu klasycznego ustroju ateńskiego, który stał się wzorem już w IV w., ale jego naśladownictwo w czasach hellenistycznych było jeszcze silniejsze. Pozostała w mocy zasada rozróżnienia między obywatelami a mieszkańcami. Miasta bardzo starannie kontrolowały skład uprzywilejowanego grona prowadząc odpowiednie rejestry. Zasada ateńska, wedle której, aby być obywatelem należało mieć obu rodziców obywateli, była szeroko przestrzegana. Powszechnie sądzono, że wszyscy obywatele, niezależnie od urodzenia i majątku, winni mieć te same prawa. Spotykamy wprawdzie przypadki ograniczania obywatelskiego grona na drodze cenzusu majątkowego, były one jednak rzadkie i niepopularne. Prawie zawsze były wprowadzane pod zewnętrzną presją, która gwarantowała utrzymanie tego stanu rzeczy, usuwano go natychmiast gdy obca interwencja traciła na sile. Uznawano powszechnie, że dostęp do praw obywatelskich dla ludzi ubógich, ale posiadających z urodzenia status obywatelski, jest czymś naturalnym. W efekcie powstawała skomplikowana sytuacja, w której uprzywilejowany status prawny nie zawsze był związany z dobrą pozycją ekonomiczną, odwrotnie, posiadanie tejże mogło być skojarzone z politycznym upośledzeniem. W dużych miastach, w których "uprzywilejowana biedota" była liczna, przyczyniało to społecznych napięć. Zdarzało się, że miasto na prośbę władcy lub w obliczu trudności (na przykład spadku liczby obywateli, lub grożącego wybuchu społecznego, gdy chciano zabezpieczyć się przed wzięciem w nim udziału jakiejś grupy ludzi) wpisywało na listy obywatelskie większe zespoły osób. Zabieg ten nazywano politografia ("zapis obywateli"), .wymagał on uchwały zgromad-renia. Inną drogą powiększenia liczby obywateli była i,sopnliteia ("równość praw politycznych"). Polegała ona na umowie między dwiema polis, na mocy której ci, którzy mieli status obywatela w jednej, jeśli zmieniali na stałe miejsce zamieszkania, zyskiwali analogiczną pozycję w drugiej. Upowszechnianie się isopolitei ułatwiając otrzymywanie obywatelstwa w nowym miejscu zamieszkania przyczyniało się do zmniejszania izolacji polis. Podobne skutki miały pospolite w czasach hellenistycznych umowy między polis o epigumia, a więc o prawo do zawierania związków małżeńskich między ich obywatelami. Także układy określające zasady prowadzenia 419 46. Plan jednego z gimnazjonów Priene powstałego ok. 130 r. A. brama z kolumnadą; B. korytarz; C. drzwi prowadzące do bieżni; D. umywalnia (dość prymitywna, bez ciepłej wody); E. sala wykładowa (patrz następna ilustracja); F. dziedziniec otoczony kolumnadą dorycką, przeznaczony do zapasów i walk bokserskich. Pod krytym portykiem mogli się gromadzić widzowie oglądający walczących zawodników. Pomieszczenia wzdłuż muru przeznaczone były na magazyny oliwy, szatnie, rezerwowano także miejsce dla masażysty procesów między stronami, reprezentującymi dwie porozumiewające się polis, przyczyniały się do przełamywania barier między greckimi miastami. ~ ze Stosunek polis do cudzoziemców był niejednolity. Akceptowano łatwo z ludzi zamożnych, retorów, poetów, sławnych lekarzy; nie-Grecy z okolicznych re obszarów traktowani byli z nieufnością i tworzyli podrzędną kategorię mieszkańców. Usunąć ich nie było można. Stanowili oni bowiem niezbędną siłę roboczą w rzemiośle i usługach, ale przyglądano się im podejrzliwie. : rz; W miastach, w których napływ cudzoziemców był szczególnie silny, za tworzyli oni nierzadko osobne grupy, jakby miasta w mieście, zwane poli- Ć teurnata (1. poj. politeuma). Miały one własne władze, rozstrzygały spory wedle f zd własnych praw, organizowały własne kulty. Politeumatcz tworzyli Żydzi, ale nie ~ go tylko. Spotykamy także inny typ organizacji przybyszów w postaci stowarzy- ( ski sień o własnych kultach, zapewniały one swym członkom oparcie na obcym f ur: 420 gruncie. w,a .~- --_ v a c. , i , ~ , 1` ' _·~·na.'r;f. . ..~le~i ~AiIIA v w.~· u--~ \.~. \ `f1 ~i a.,. ,r i ' ii ' j i II , ,' .. I ,, %/ '! i.~ ~~ ,. r ;, ," ;.. . . ~~' ~. ',,i' e . 47. Rekonstrukcja sali wykładowej gimnazjonu Priene Najważniejsze decyzje były zawarowane dla zgromadzenia obywatelskiego, jednak najważniejszą instytucją życia politycznego była rada (zazwyczaj zwana hole). Miała ona nie tylko funkcje deliberacyjne, uczestniczyła także w sprawowaniu władzy, zwłaszcza w dziedzinie finansów poprzez komisje składające się z jej członków, które powoływano na rok lub na czas określony dla wypełnienia określonych zadań. Zgromadzenie bez opinii rady nie mogło przystępować do głosowania nad uchwałą, gdyż nawet najwięksi entuzjaści demokracji zgadzali się, że tłum, pod wpływem emocji, był w stanie podej- mować fałszywe decyzje. Udział rady wyrażał się w formule powszechnie spotykanej w dekretach znanych nam z inskrypcji: "Rada i lud postanowiły". W niektórych miastach wprowadzono ateński obyczaj dzielenia rady na zespoły kolejno sprawujące bieżące funkcje (zwane w Atenach prytanic~nni), z tego grona wybierano przewodniczących rady i zgromadzenia. Nie było to regułą, spotkamy polis (i związki polis), w których te ważne funkcje były w rękach najwyższych urzędników. Rada na ogół była liczna, a jej skład periodycznie (zazwyczaj raz na rok, rzadziej dwa razy do roku) zmieniany; najczęściej trzymano się ateńskiej zasady, że nie wolno sprawować funkcji członka rady więcej niż dwa razy. Urzędnicy polis byli zazwyczaj wybierani przez ogół obywateli, losowanie zdarzało się rzadko. Spotykamy się z odchyleniami od tej zasady: kupowaniem godności oraz ich dziedziczeniem (zwłaszcza w przypadku funkcji kapłańskich). W sytuacjach trudnych, gdy zabrakło chętnych do obejmowania urzędów, uciekano się do przymusu lub dzielono urząd między kilku obywateli. 421 422 wag. t, s . . .,... ... W zasadzie zgodnie z ateńskim modelem nie wprowadzano ograniczeń w dostępie do pełnienia godności, mógł się o nie ubiegać każdy. Tylko w odniesieniu do niektórych wprowadzano formalny wymóg posiadania majątku osobistego, który służył jako swoisty zastaw na wypadek nadużyć. Jednak w praktyce urzędy mogła sprawować tylko elita, gdyż koszty, jakie trzeba było ponosić, wymagały dysponowania sporym majątkiem. Działały także zwykłe bariery kulturowe: trzeba było przejść przez odpowiednie szkoły, aby umieć przemawiać, należało znać bieg spraw nie tylko lokalnych, ale i przynajmniej w najbliższym rejonie, wchodzić do grona ludzi ustosunkowanych na królewskim dworze. Regułą, jak w poprzedniej epoce, było kolegialne sprawowanie urzędniczych funkcji. Na ogół się sądzi, że cechę charakterystyczną epoki hellenistycznej stanowił wzrost znaczenia gimnazjarchy w stosunku do innych urzędników, miałby to być efekt kryzysu instytucji polis, której funkcje coraz bardziej ograniczałyby się do życia wewnętrznego, o sprawach poważnych decydowano by poza obywatelskim gronem. W moim przekonaniu zwolennicy tej tezy nie mają solidnych argumentów i powołać się mogą tylko na to, że wśród inskrypcji honoryfikacyjnych liczba tych, które odnoszą się do gimnazjarchów, jest znaczna. Nie powinno nas to dziwić: kierowanie gimnazjonem wymagało od urzędnika 48. Plan tzw. Domu Posejdona p ,. l ~~. ~~a 49. Rekonstrukcja tzw. Domu Posejdona Była to siedziba stowarzyszenia kupców z Berytos (Syria) działających na Delos; nosili oni nazwę poseidoniastai, czcicieli Posejdona (zapewne to greckie imię skrywa jakieś bóstwo semickie). Budynek pełnił rozmaite funkcje: był miejscem gdzie zawierano transakcje handlowe, a członkowie i ich goście mieli zapewniony nocleg; oczywiście znajdowały się tu pomieszczenia kultowe. Podobnych stowarzyszeń (i ich siedzib) było na Delos sporo. 1. sień; 2. wewnętrzny podwórzec; 3. sanktuarium; 4. kaplice; 5. dziedziniec służący do zebrań; 6. wielki podwórzec z kolumnadą. Na prawo od wejścia pokoje dla gości wyłożenia własnych środków, jeśli się więc oczekiwało od przedstawicieli elity szczodrobliwości, trzeba było stosować środki, które ją pobudzały, a do takich należały przede wszystkim uchwały zgromadzenia dziękujące owym ludziom za ich wspaniałomyślność. W inskrypcjach sławiących gimnazjarchów wspomina się także i inne pełnione przez nich funkcje i misje; po prostu urząd gimnazjarchy należał do tego, co w Rzymie nazywało się cursus honorum; nie ma powodu, aby nadawać jednemu z jego stopni większej wagi niż innym. Na pewno zadaniem najważniejszym ciążącym na urzędnikach było (jak w poprzednich wiekach) zaopatrzenie miasta w żywność, a dokładniej w zboże będące podstawą wyżywienia. Gdy go zaczynało brakować, rada i zgromadzenie natychmiast powoływały specjalne komisje, których członkowie mieli wspierać działania urzędników zajmujących się tą sprawą na co dzień. Wzywano wówczas obywateli do wystawienia na sprzedaż własnych zapasów; szukano zboża na zewnątrz, na targach bliższych lub dalszych miast. Udawano się z prośbą o pomoc do władców. Zdarzało się, że w przypadku miast sławnych, transporty zboża przysyłali władcy z odległych nawet terytoriów, była to dobra okazja do manifestowania szczodrobliwości. Zboże gromadzono w miejskich magazynach, sprzedawano je następnje po niskich cenach. Rzadko tylko decydowano się na bezpłatne rozdawnictwa, gdyż, nawet jeśli miasto otrzymało je bezpłatnie, koszty transportu i składowa- 423 nia musiały być w jakiś sposób pokryte. Zapewnienie taniego zboża było podstawowym pragnieniem obywateli, widmo głodu (całkowicie realne) nie znikało nigdy ze świadomości ludzi tej epoki. Zakupy zboża, jeśli tylko miasto miało odpowiednie środki, nie sprawiały trudności. Raz jeszcze odeślę czytelnika do wstępu tomu 1 (s. 16 - 17), w którym to znajduje się charakterystyka szczególnej geografii głodu i obfitości, cechującej świat grecki. Na szczęście rzadko zdarzały się nieur odtaje obejmujące wielkie krainy, najczęściej dotykały one jednego ograniczonego obszaru; w sąsiednim, w tym samym czasie, plony mogły być niezłe. Trudności w zaopatrzeniu mogły wynikać nie tylko z racji suszy, gradu i tym podobnych atmosferycznych czynników, mogły także je' powodować wojny i piraci. 1>OSt~IWy innych produktów także stawały się przedmiotem starań urzęd- ników i specjalnych komisji, ale nie przywiązywano do nich zbyt wielkiej wagi, nadzorujący agorę urzędnicy mogli również interweniować w wysokość cen wystawianych towarów, czynili to raczej rzadko, jedynie w obliczu narastającego napięcia społecznego, w przypadkach jawnej spekulacji. Miasta greckie nie wyznawały liberalizmu w dziedzinie handlu, w normalnych warunkach urzędnicy mogli do niczego się nie wtrącać, ale gdy pojawiały się komplikacje, obywatele oczekiwali od nich energicznego działania. Ważną dziedziną działalności polis był wymiar sprawiedliwości. Rzecz znamienna: on właśnie najłatwiej ulegał zakłóceniom jeśli dochodziło do wewnętrznej destabilizacji. Przypomnę tu wspomniany wyżej przypadek miast beockich, w których na skutek walk politycznych przez 25 lat nie odbywały się sądy. Głębokie podziały polityczne, skłócenie elity, mogło tak skutecznie blokować wszelkie inicjatywy w tej dziedzinie, że uciekano się wówczas do jedynego możliwego środka: zapraszano jako sędziów ludzi obcych. Ślad tego znajdziemy w inskrypcjach hellenistycznych, osobną wśród nich kategorię stanowią napisy pochwalne sławiące cudzoziemców, którzy zgodzili się roz- s~łdzać spory i z tego zadania potrafili wywiązać się dobrze. Jeśli jakieś miasto należało do związku polis, zakres działania jego własnych instytucji ulegał zawężeniu. Niekiedy polis nie mogły wypuszczać własnej monety srebrnej (zdawkową brązową biły zawsze). W Związku Etolskim zaka-rywano miastom bez zgody organów wspólnych zaciągania większych pożyczek. Polis obowiązywały wspólne decyzje w sprawach wojny i pokoju, musiały też płacić na wspólne cele określone składki. Regułą było pozostawienie im możliwości działania na zewnątrz, jeśli nie było ono w sprzeczności z polityką związku. Miasta utrzymywały z innymi miastami nie należącymi do tej samej federacji zwykłe stosunki: wysyłały poselstwa, zawierały sojusze, udzielały sobie w rozmaitej formie pomocy. Finanse miejskie Gospodarka publicznymi finansami w miastach hellenistycznych przypominała nam gospodarkę znaną z czasów klasycznych. Ciągle nie było stałego 424 podatku bezpośredniego od ziemi, istnienie podatków pogłównych wydaje się raczej wątpliwe. Nie może to dziwić, elita i tak była obciążona licznymi podatkami nadzwyczajnymi i liturgiami, nie byłaby w stanie płacić podatków bezpośrednich od dochodów. Trzymanie się wersji tradycyjnej, niezdolność do zasadniczej przebudowy finansów miasta tkwiła w charakterne instytucji polis. Świadczenia na rzecz społeczności obywatelskiej ze strony elity stanowiły część reguł gry politycznej, były środkiem do uzyskania głosów w wyborach, zdobycia politycznej klienteli. Tak długo jak istniało tradycyjne życie polityczne, zmiana systemu finansów była nie do pomyślenia. Podatki bezpośrednie istniały, ale dotykały kategorie upośledzone: wyzwoleńców, metojków, rzemieślników (jednak nie nauczycieli, lekarzy, retorów). Jeśli pojawiała się potrzeba, zgromadzenie nakazywało ściąganie podatków nadzwyczajnych (zwanych zazwyczaj ci.sfórcr), które obciążały przede wszystkim ludzi zamożnych i średniozamożnych, w każdym razie coś posiada- jałcych. W Atenach stosowano przy ich poborze niekiedy system dla polis dogodny, a dla ludzi bardzo bogatych ryzykowny. Obciążano ich bowiem obowiązkiem wpłacenia z góry kwoty, jaką spodziewano się uzyskać (nazywało się to lmooisfóra); do tych, którry wyłożyli pieniądze, należało nast~,pnie ści?m~iqo ~Cqp `~;yu~iM aIU sI[od ~~s I~a~Ca~~za~Cj łapoaz az -afsaadaa at~[r~~a qnI afapMrCzad .mSOmo~IOIqz asam~Cz.td oł~oul `nIu - azpemoa~z eu i alzpY.~ m.am[odsM I?uprnop~Caap raaza `nuoaj op moJuapualaad hufom ieqos az u.ua~zaoj nlselua ulpaq ala~tu~uahz qnI amazaomj0 'mopyna[as hmjsuhd azahzsqo nu pnł~~Czad Yu aII? `YluazpalMOd op faa~Irn ~Cltuua sI[od alzp~ `CaMIJSt;~M llJaa~ M o~[I~CZ atu gity AIS olmzU 'amza~Irn i?jselua mamazazsmz az `azsz~Cmft;u '~Cuaa AIS oyanłd aaoj~[ ~z `auzl?m afz~Caap qYMOmCapod opzpoIIa~Czad ulys[ajern~Cqo moluazpemoa~z az `umu. afnzp~[od `LU~Cuza~ra~tda m~yauaaly mojs~[aJ iu~Cuzal[ y~mp amt[~our .`asYlul ya.~Cu[o~azazsod oaolsy a~uazpa[S . 'aa~Cylod fafoms o·[mlaazad Moaodo anzs~[~Imod łYla~[a am ilsaf `~nrnoa~[adsaa af łp~snua papnłM '~Ca~ In~aa Calu p[p tlarCuzańlsrCaal~[YaY~[a a~a~f~Czad I'zaeuzo G~Cp~ ~`Iasoqrłs faf o~[I~C~ am~ ~~ `syod alis o ~Czaphlms am[ns~[opi?apd `ua~Cuuamupuz~ aalalm ~ wa~~[p~ alqos M omps Jsaf Y~ylms obaj yal~[IaIM ~Cuoa~s az ~smLU ~[a~Cuza~Cylod tfan~~~sul Iyp n~[unauzs amYmhpn . '~ZPYłM YIIIE'.MOMYadS LuaqOSOdS l[attMIIZOLU Z uI~ZSUPIfL'u E'ł~q sI[od ~Cp~ sYZapod `~urno~zso~[ ~~q z~Cp~ `~łpla~[a aILI dam o~ algam I o~azamp~zan njT',aY.dL Oc`~aLIYh10pnqZOa ~łYllu aIU aIl[a.IL'uOU.I aUUt MOZSnallla[Old Ym~sund uaayJ~;f~CM z az `~Cwfi?~~IUaed. ozpnl I~poMS atu m mupmozY~un me `~CMpads aulY~[o[ M IfauaMaa~ul emazouul I~u~r.~d am o~s~za Ioa~ 'o~~;MOSaaalm aIU p[oa~[ (y~Cl~Iod .fayIaIM" nIP ~[a~Cuj~foqo aoqa) pjsetm o~auYp yayM~Cqo.r.IP qa~CM -OMYjSI70d.MY.adS a[aIM aIULLI0ac~0 a'1. `qalzpaI,MOdpO ppYd~CM ~Cjuauan~ap ayi?J p~ 'pllaapuoua u~~~s qnI yufo~sop ysrna[oa~[ `nuozluap~ o~al~[srna[oa~[ eapornop łiMOUYjsod oa `ol AIS ol~CzaII spz ~pm>?.tdeu `MOaozod ~a~ `~fa~[t~ oł~Cq alsol uuus -hłM o plu~~MOp~Caap op oMead faao~~[ a[parn `~Imdo AIS pZap~MOd oJs~z;' '~Ca~ In~aa ~[a~upuz ayoazsrnod~ `qa~Curnad yp j~[adsaa~ o~aai?felumader i ~[aaM -nads ~[a~CusYłM qp M afz~Caap ~[ays[a~Ym~Cqo msouzaalods aa~a m o~'aai~fYppo o~aura~Cylod ela~Cz d~C~ łefe~odspz~Calda[Cem.ualMOq afamaldsp faf `puuaoa~o nł~Cq I?Jt~Irns o~auza~Cjsmal[atI o~ałYa ~Cpla.p[p spod asOLlf~Ca~[ralp az `IaSOMI[d~~M 1?iu ay '~C~n~alqhz o~~ o aIMIIao~ a.colx `ul~izal~iqn~ uzojselua az~[Y~~ o~ ounMpppu aIp `(nsI?za o~ayJo.I~[ aIm~CIdn od oj `nzea po am IIsaC) sn~pjs y~y ~CłI?mI~[s~Cz aI~[aaa~ Iysalm arnou o~[[~C~ .ay 'łpmodaJs~CM amuaapues~[aId pazad o~auza~~Ilod Yla,Cz d~Cj ual ya~Caql~[ i?u `qaYapZSqO 1?U puZaOpIM falda[fi?u lSaf SIIOd ~souaOM~CZ . 'fazsfay~ ICzd yaezazaqo pu spod `~la~ds aIp `ys[ojg a ysfnqad yzW mz o~[[~Ci am nj ~uulod -Czad 'moqaaruouz uaaaaula~d AIS uz~Ca~zaIl ~Cł~iq syod ~[ae~[ppd~Czad n[aIM M zI `Iyu~Cm mouonaa ~[a~Culo~azarsod naolsy nppł~[~CM o~afoua z az `~zpi~s .. , . .. . . ~yat[ojs o~af py I zapSaa ~~s I[~~[~C~ods alzp~ `uaoapoddl~[ o~af I [odou~CJuysuo~ r, `~y~oms o~aujfzoanjs spod I?ulomop qnI `~Cua~d aru o~ uapu emuzod~izad '~Cappłm nuaaa -I?rp~~za am[nnl~[p o~Mlaazad ~[a~Ca~fn~~Calm ~Culzpoa faysrnaloa~ Mo~[uołza nazad auerno[ndlunui ~CuznIJ ~ auza~IS~C~oIa~M ouW~Ias aao~~[ ru `mnaalrn `maplunq m~Crnopnl `m~llnutnl faf z (ZEZ - I OZ 's 'aod) .yapui?s~[aId ji?uzaa nU plUrznMZOa na, zwalczając tezę o upadku polis, nie mam zamiaru twierdzić, że między I V a I w. nic się nie zmieniło. Polis jest inna, jak inny jest świat, w którym istniała. Na tę inność składały się rozmaite czynniki, o których była już poprzednio mowa, chciałabym je tutaj wymienić raz jeszcze. Polis przestała być wspólnotą wojowników a obywatelskie grono armią. Już w IV w. rozpoczął się kryzys armii obywatelskiej i najemnicy zaczęli decydować o wynikach toczonych wojen, w okresie hellenistycznym w więk- , szuści polis ten proces właściwie dobiegł końca, choć tu i tam spotkamy jeszcze obywateli pod bronią. Większość miast nie tylko nie powoływała do wojska swych obywateli, ale w ogóle zrezygnowała z posiadania własnych oddziałów. Zerwanie tak ścisłej poprzednio więzi między posiadaniem obywatelstwa a uczestnictwem w armii było faktem o wielkiej wadze dla samej natury polis, choć nie od razu znalazło wyraz w sferze świadomości. Uległ wyczuwalnej zmianie charakter obywatelskiego grona, stało się ono o wiele bardziej ekonomicznie zróżnicowane niż poprzednio. Dystans dzielący ludzi ubogich od bogatych rodzin stał się ogromny. Jego istnienie tłumaczy nam natężenie walk społecznych w polis hellenistycznych, a także stale rosnący rolę jednostek dysponujących wielkimi środkami w systemie, który, z pozoru, pozostał systemem oddajycym wszelkie ważniejsze decyzje ciałom zbiorowym. Rola monarchów w życiu polis hellenistycznych była nieporównywalnie większa niż rola królów perskich (lub raczej ich satrapów) w miastach 1111 podlegających. Królowie hellenistyczni nie są czynnikiem zewnętrznym, s~ cr.ęści~ świata greckiego, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Ich interwencje r w postaci darów, często bardzo znacznych, stwarzają nowy stan rzeczy. steny ani Sparta nie odgrywały takiej roli wobec polis należących do stref ich wpływów. Jeśli król jest tym, który daje, to o jego łaski należy zabiegać nie tylko dlatego, że z racji swej siły może miastu zaszkodzić. Władcy byli też arbitrami w sprawach spornych między skłóconymi miastami jego państwa. ` Była to funkcja ogromnie istotna biorąc pod uwagę endemiczność sąsiedzkich sporów; polis Grecji właściwej miały okazję się o tym przekonać po drugiej wojnie macedońskiej, gdy Rzym się nie śpieszył z wejściem w rolę rocjemcy. Osadzenie polis w wielkich monarchiach (lub w pobliżu wielkich rnonar- ~` chii, jak w przypadku polis Grecji właściwęj) miało istotne znaczenie dla elity. Mogła orna bowiem, nie zrywaj~c więzów z własną polis, robić karierę na j dworze, w królewskich armiach, w krółewskirn aparacie urzędniczym. Bogactwa i wpływy, jakie jej członkowie na tej drodze zdobywali, służyły irn także w grze wewnątrz polis. Gdy dochodziło do wyborów, do powierzania ważnych (a nie moies~czących się w urzędniczych funkcjach) zadań liczyły się nie tyłku poplrlall'I70SC kandydatów, ich osobiste środki, ale także możliwość załatwienia spraw u wielkich tarnlego świata. 432 Polis greckiego świata w czasach rzymskiego panowania Zasadniczą zmianę przyniosła nie klęska pod Cheroneją, ani śmierć AleksanI dra, lecz rrymskie panowanie, które nie tylko stworzyło miastom nowe warunki bytowania, ale spowodowało po pewnym czasie przekształcenie ich instytucji. t Najważniejsza nowość polegała na uczynieniu z rady organu, którego członkowie zasiadali w nim dożywotnio, chyba że zostali z niego usunięci na skutek jakichś wykroczeń. Wzorem dla greckich polis był oczywiście senat republiki. Także wedle rzymskiego modelu do rady wchodziło się nie poprzez wybory, ale w wyniku sprawowania urzpdów. Nc>wy typ rady upowsvechniał się stopniowu. za życia Cycerona przyj~ły go miasta Azji Mniejszej. Ta pozornie drugorzędna innowacja spowodowała wielki przewrót w sposohie i sprw na budowę większych obiek tw t III Zakres tego, o czym władze miejskie decydowaly same, znacznie się zacieśnił. Wyjęto z niego wymiar sprawiedliwości w sprawach, w których podsądnym groził wyrok śmierci lub wysoka grzywna pieniężna, należały one teraz do kompetencji namiestnika prowincji. Paradoksalnie stabilizacja polityczna pierwszych dwóch wieków takźe przyczyniła się do zmniejszenia znaczenia władz miejskich; przypomnę tutaj jak ważne dla historii miast państwa Seleukidów i Azji Mniejszej były walki toczone między pretendentami do tronu i między przedstawicielami różnych dynastii, one to właście stwarzały szanse na zdobywanie przywilejów, one to ł~rzymuszały miasta do angażowania się w wielką politykę. Bywało to niebezpieczne, ale dawało ludziom sprawującym w polis władzę i świadomość własnej wartości. W warunkach spokojnych lat panowania pierwszych cesar- ! skich dynastii elita miast rzeczywiście nie wykraczała w swych horyzontach poza sprawy ściśle lokalne. Ale nawet i ten nowy, ściśle nadzorowany rzymski porządek nie prowadził do zniknięcia instytucji polis, ani usunięcia pasji jakie sprawowanie władzy budziło. Polis straci sens, dopiero na skutek powolnego załamywania się miast w wyniku głębokich przemian ekonomicznych i społecznych, prowadzących ku nowemu, późnoantycznemu ładowi. Miejskie instytucje z urządzeń służących wspólnocie obywatelskiej zmienią się w część maszyny urzędniczej państwa, rekrutowanej pod przymusem, i to lę gorszą część, której za jej działalność nie płacono. Ewolucja ku temu stanowi rzeczy trwała całe pokolenia: jej początki obserwować możemy u kresu II w., na ogół najważniejsze zmiany nastąpią w toku kryzysu III w. Jednak pewne elementy polis będą istniały jeszcze w IV w. Jeszcze dłużej trwała mentalność zrodzona przez nią. Jednym z tekstów najlepiej obrazujących sposób myślenia i odczuwania miejskiego notabla jest traktat św. Jana Chryzostoma O próżności i o w,vclrowuniu dzieci, napisany on został w Antiochii pod koniec IV w. Kształcenie w hellenistycznych polis Typ wychowania i jego instytucje właściwe miastom greckim epoki helleni- stycznej zostały ukształtowane jeszcze w IV w. Charakterystyczną ich cechą była zdumiewająca jednolitość, od krańców Iranu po polis Italii południowej nauczyciele czytali ze swymi uczniami tych samych autorów, w gimnazjonach uprawiano ćwiczenia fizyczne wedle tych samych reguł. Inną właściwością modela wychowawczego była jego trwałość: realizowała go w dalszym ciągu szkoła czasów cesarstwa rzymskiego. Literacka część programu kształcenia przeżyje nawet kryzys antycznej cywilizacji w III i IV w., jeszcze w początkach doby bizantyńskiej kontynuować się będzie tradycje sięgające wieku IV p.n.e., choć już w o wiele skromniejszej wersji. Szczegółowy wykład na lemat treści i metod nauczania znajdzie czytelnik w świetnej książce H. I. Marrou Historia rr~yclrouorniu w~ sturo~ r~lno.ści, jej istnienie zwalnia mnie z obowiązku poświęcenia tej tematyce więcej 434 miejsca. Na początek dwie uwagi o charakterze ogólniejszym: Po pierwsze wychowanie dzieci było sprawą rodziny i polis (lub jej substytutów w postaci politeuma, o znaczeniu tego terminu, por. s. 420), królowie nie interweniowali w tę dziedzinę w żadnym stopniu. Po drugie, informacje, jakie posiadamy na temat wychowania tyczą się przede wszystkim wychowania dzieci rodzin bogatych i średniozamożnych, bardzo zaś niewiele wiemy o wychowaniu dzieci miejskiej biedoty i niewolników; ten stan rzeczy tłumaczy proporcje mego wykładu. Wychowaniem i kształceniem dzieci na stopniu najniższym, między 7 - 8 a 12 - 14 rokiem życia zajmowali się rodzice. Ludzie bogaci organizowali nauczanie w domu, pozostali posyłali dzieci do nauczycieli, którzy za skromną opłatą uczyli je czytać, pisać i rachować. Jest nam niezwykle trudno ustalić, jaki był społeczny zasięg nauczania na tym szczeblu, gdyż posiadane przez nas źródła zawierają jedynie informacje jednostkowe, a za mało ich mamy, aby móc zawierzyć wyliczonym na ich podstawie proporcjom między analfabetami a ludżmi piśmiennymi. Więcej dla nas może wynikać z analizy typu ustroju politycznego. Obserwując codzienne działania instytucji polis zdajemy sobie sprawę z tego, że u podstaw ich funkcjonowania leży założenie iż większość obywateli była piśmienna. Wskary- wałoby na to stosowanie głosowania tajnego wymagającego zapisania przynaj- mniej jakiegoś słowa na tabliczce lub ostrakonie, oraz zwyczaj wystawiania decyzji zgromadzenia i rady na widok publiczny; nie miałby on sensu, gdy nie było dość ludzi zdolnych do ich przeczytania. W ogóle pewne (w czasach hellenistycznych bardzo znaczne) "nasycenie" miast napisami wiąże się ściśle z wysokim procentem ludzi piśmiennych, uczy nas tego obserwacja miast czasów nam bliższych; napisy bardzo rzadkie w średniowieczu i początkach epoki nowożytnej, mnożą się gwałtownie, gdy upowszechnia się kształcenie na poziomie elementarnym. Przejście od sądów ogólnych w rodzaju "wysoki procent ludności piśmiennej" do ustalenia, co oznacza słowo "wysoki", jest oczywiście praklycznie niemożliwe, historycy zdani są tu na intuicję, a ta skłania do rozmaitych sądów, opinie specjalistów różnią się zatem w tej materii diametralnie. Znajdziemy w literaturze fachowej na ten temat tezę, wedle której zasięg piśmienności był bardzo szeroki, ale są w niej i opinie mniej optymistyczne. Wydaje mi się, że w kwestii zasięgu nauki na szczeblu podstawowym cztery spostrzeżenia możemy poczynić bez ryzyka popełnienia dużego błędu: 1. dzieci elity (także dziewczęta) były z reguły objęte nauczaniem; 2. liczba dziewcząt z rodzin niezamożnych chodzących do szkoły była mniejsza niż liczba chłopców tych samych grup wieku; 3. umiejętność czytania nie musiała iść w parze z umiejętnością pisania (w szkole antycznej uczono najpierw czytania, a dopiero później pisania, podczas gdy dziś' nauczyciel wpaja dzieciom obie umiejętności na raz; jeśli naukę przerwano wcześniej, traciła na tym umiejętność pisania, ponadto utrzymanie biegłości w czytaniu jest łatwiejsze od utrzymania biegłości w pisaniu); 4. motywem odwodzącym rodziców ubogich od posyłania dzieci na naukę była nie tylko konieczność 435 opłacenia nauczyciela, ale i utrata ewentualnego zarobku, jaki mogłyby one wnieść do wspólnego gospodarstwa (właśnie dlatego powszechność nauczania zostaje osiągnięta dopiero wtedy, gdy wprowadza się przymus nauczania i gdy egzekwuje się go rygorystycznie, w starożytności nie mogło być o tym mowy). Tylko część dzieci, które uczyły się na najniższym szczeblu kontynuowała naukę w następnych latach. Wielu rodziców o skromnych dochodach nie widziało potrzeby wydawania pieniędzy na coś, co przyszłemu rzemieślnikowi lub drobnemu kupcowi nie mogło być przydatne. Dalsze nauczanie obejmowało natomiast dzieci elity (bez wątpienia wszystkich chłopców, nie jesteśmy natomiast pewni czy wszystkie dziewczęta). Przynajmniej część chłopców rodzin średniozamożnych kształciła się również dalej. Formy i program kształcenia na tym drugim szczeblu, obejmującym chłopców i dziewcz~:la w wieku od 12 - 14 do 17 - 18 lat, były rozmaite, zależały bowiem od rozmiarów środków stojących do dyspozycji rodziców, możliwości lokalnych, stopnia interwencji władz miasta w tę sferę życia. Tylko rodziny bardzo bogate mogły kupić dla swych dzieci odpowiednich nauczycieli, większość miejskiej elity oddawała je do szkoły; najwyżej jeśli uznano, że poziom tych, ` które znajdowały się na miejscu był zbyt niski, wysyłano chłopców (trudno sobie wyobrazić, aby mogło to dotyczyć także dziewcząt) do IIIIeISt wi~kszych, gdzie łatwiej było o lepszych nauczycieli. Nauka na szczeblu "średnim" (trzeba dodać cudzysłów, gdyż w starożytności nie było sformalizowanego systemu szkolnego) polegała przede wszystkim na lekturze klasycznego zestawu tekstów literackich z komentarzem, który mógł wprowadzać pewne elementy wiedzy geograticznej i historycznej. Ponadto uczono dzieci wypowiadania się płynnie ustnie i na piśmie oraz wykładano im pewne elementy matematyki. Nauczyciel, który prowadził ksztwiły jedynie margines działalności tej instytucji. Gimnazjon był tei z reguły widowniy zawodów urz<łdzanych przez gimnazjarchę dla grup młodziciy, które w nim ćwiczyły. Stanowiły one podstawową część programu świyt ku czci rozmaitych bóstw, zwłaszcza najważniejszych dla uczestników ćwiczeń w gimnazjonach Heraklesa i Hermesa. Efebia Ukoronowanie procesu kształcenia obywatelskiego stanowiła efebia, obej- mujyca młodych ludzi u progu ich obywatelskiego życia, a więc osiemnastolat- ków bądź dziewiętnastolatków. Wzorzec jej powstał jeszcze w IV w. w Ate nach, w których wszyscy synowie obywatelscy osiągający odpowiedni wiek 437 438 podlegali obowiązkowemu szkoleniu wojskowemu trwającemu dwa lata. Miasto pokrywało jego koszty, wypłacało także każdemu efebowi cztery obole dziennie. Młodzi ludzie uczyli się fechtunku, strzelania z łuku i rzutu oszczepem, maszerowania i walki w szyku. Pełnili służbę patrolową i garnizonową na terenie Attyki, odbywali liczne marsze. Jako zorganizowana grupa byli obecni w czasie świąt publicznych. Tak pomyślana efebia nie mogła trwać w czasach, w których Ateny nie miały już dość środków materialnych, aby rok po roku pokrywać koszty takiego szkolenia (mogły one przy licznych rocznikach sięgać 25 talentów, była to bardzo wysoka kwota). W wieku III, nie wiemy dokładnie w którym roku, dokonano reformy zmieniającej poważnie charakter całej instytucji. Przestano wypłacać efebom zasiłek i zniesiono obowiązek uczestniczenia w szkoleniu. Natychmiast spadła liczba uczestników efebii, co stwierdzić możemy, gdyż zachowały się inskrypcje z ich wykazami. O ile w latach 334 - 325 roczniki składały się z 370 - 700 młodych ludzi, to w r. 267/266 było ich tylko 33, w 247/246 - 29. Później liczby nieco wzrosną, ale nie przekroczą 160 - 120 (trzeba przy tym pamiętać, że od końca II w. przyjmowano do ateńskiej efebii także cudzoziemców, to tłumaczy nam utrzymywanie się stosunkowo dużych grup). Spadek liczebności efebii wynikał ze zmiany jej składu społecznego. Wraz z usunięciem zasiłku zniknęli z nich synowie rodzin skromniejszych, pozostali przedstawiciele elity. Skrócił się czas trwania szkolenia z dwóch lat do jednego, uległ modytikacji program. Mało jest prawdopodobne, by wiele miast hellenistycznych było w stanie naśladować efebię ateńską w jej czwartowiecznej postaci. Natomiast ten typ efebii, jaki spotykamy w Atenach po reformie, stał się pospolitą formą kształcenia elity polis małych i dużych na obszarze całego świata helleni- stycznego. Z pewnością istniały lokalne odmiany efebii, rozmaicie ustalano czas jej trwania, program, tryb zajęć. Wszędzie kładziono nacisk na wychowanie tizyczne, pozostawiając jednak nieco czasu na zajęcia humanistyczne. Militarny charakter efebii uległ pewnemu osłabieniu, nie było już mowy o służbie garnizonowej, choć dalej urządzano marsze poza miastem. Zachowano jednak ćwiczenia z bronią, uczono obchodzenia się z machinami oblężniczymi. Nie był to martwy relikt minionych wieków. W bardzo wielu polis armia obywatelska dalej istniała, a niespokojne czasy zmuszały niekiedy takie miasta, które nie miały stałych oddziałów, do organizowania własnej obrony; byli efebowie odgrywali w takich wypadkach rolę dowódców. Przedstawiciele miejskiej elity niejednokrotnie obejmowali w królewskim aparacie władzy funkcje wymagające minimum wiedzy wojskowej, oni też dostarczali armiom najemnym kadry dowódców. Ważniejsze jednak od tych praktycznych względów było głęboko zakorzenione przekonanie, iż obywatel jest potencjalnym wojownikiem, a celem WyC110W~lnlał jest zdobycie cnót potrzebnych na wojnie: zdyscyplinowania, umiejętności życia w zespole, sprawności fizycznej, wytrzymałości na trud i ból, koleieństwa, odwagi. pr~ po mc mc ws tab jed prc Uczestnicy ćwiczeń w gimnazjonie poza efebami Młodzi ludzie, którzy przeszli przez efebię nie zrywali więzów z gimnazjonem, uczęszczali do niego dalej, co więcej, niektórzy z nich do około 30 roku życia wchodzili w skład grup zorganizowanych określanych najczęściej jako neoi ("młodzi"). Występowali oni jako osobna kategoria w czasie świąt urządzanych przez gimnazjarchę. W gimnazjonach ćwiczyli nie tylko członkowie zorganizowanych grup. Próbowali tu także swych sił i ci, którzy już do nich nie należeli, a zachowali dostateczną sprawność fizyczną, aby od czasu do czasu, dla własnej satysfakcji, bez ambicji stawania do zawodów uprawiać którąś ze sportowych dyscyplin. Brali oni udział w życiu gimnazjonu, gdy w dniach świąt składano omary ze zwierząt, zapraszano ich do udziału w uczcie na równi z innymi. Spędzali oni także wiele czasu w gimnazjonie na pogawędkach i oglądaniu ćwiczących zawodników; właśnie dla nich gimnazjon pełnił funkcję dzisiejszego klubu. Nie wszystkich chętnych dopuszczano do gimnazjonu. Poucza nas o tym ustawa określająca obowiązki gimnazjarchów, pochodząca z macedońskiego miasta Beroja z lat 167 - 148. Nakazuje ona gimnazjarsze, pod groźbą wysokiej kary, usuwać z gimnazjonu niewolników, wyzwoleńców, synów wyzwoleńców, mężczyzn, którzy nie przeszli szkolenia w gimnazjonie (apalaistroi), pederastów, uprawiających agoraiai technai (dosłownie: "zawody związane z agorą"), a więc rzemieślników i drobnych kupców, pijaków i chorych psychicznie. Zwraca uwagę odsunięcie przedstawicieli warstw niższych oraz lęk przed pederastią widoczny także i w innych rozporządzeniach ustawy. Wszyscy ludzie uczęszczający do gimnazjonu noszą miano "tych, którzy się namaszczają". Jest wśród nich także miejsce i dla cudzoziemców, społeczne i kulturowe ograniczenia miały swoją moc i w stosunku do nich. Czy istniejące na wschodnich terenach polis (lub politeurriu) dopuszczały dzieci niegreckich notabli do zajęć organizowanych dla własnych dzieci? Na to ważne pytanie trudno jest nam odpowiedzieć, za mało mamy wiadomości w żródłach. W Egipcie w czasach rzymskich do gimnazjonu mieli dostęp tylko chłopcy pochodzący z greckich rodzin, ci którzy przez niego przeszli stanowili następnie zamkniętą i uprzywilejowaną grupę. Czy jednak tak było i wcześniej, i zwłaszcza czy takimi zasadami kierowano się w polis całego wschodniego świata`? Mocno w to wątpię. Zamknięcie dostępu do gimnazjonu dla nie-Greków w Egipcie rzymskim było efektem specyficznej polityki społecznej., którą nowi panowie tego kraju narzucili w momencie tworzenia administracji prowincjonalnej (o niej por. s. 230 - 232). Jej podstawą stał się rygorystyczny podział stanowy. Sądząc z szybkich postępów hellenizmu na Wschodzie, można wnioskować, że gimnazjony nie odrzucały dzieci miejscowęj elity, nie można było stać się Grekiem nie uczęszczając do gimnazjonu. Obok gimnazjonów organizowanych przez polis i przeznaczonych przede wszystkim dla grup młodzieży kształconej pod okiem urzędników, istniały także urządzenia sportowe prywatne, przede wszystkim palestry. Nie wiemy jednak komu służyły, możemy się tylko domyślać, że tu musieli ćwiczyć profesjonaliści, dla których nie było miejsca w gimnazjonie. 439 Wychowanie fizyczne. Zawody Sport w czasach hellenistycznych zajmuje ważne miejsce w kulturze greckiej, jest jednym z jej specyficznych składników. Codzienny kontakt z ludami Wschodu, które go nie znały, czynił z niego w oczach Greków symbol ich odrębności. Jednolity typ wychowania, o którym była mowa wyżej, utrwalał miejsce ćwiczeń fizycznych i zawodów w mentalności; być kulturalnym Grekiem oznaczało w efekcie być człowiekiem uprawiającym sport. Wysoki prestiż sportu tyczył się tak skromnych zawodników z glllltlazjonów, jak zawodowców startujących w wielkich, ogólnogreckich agonach. Oba rodzaje sportu uzupełniały sil wzajemnie i oba się wspierały. Ich współistnienie nie jest faktem nowym, juz w czasach klasycznych obserwować można było taką dwoistość. Wzrastające bogactwo miast, udział monarchów w organizowaniu zawodów stwarzały nowe, okazalsze ramy tak dla ćwiczen codziennych jak i igrzysk, o.amożność i polityczną potęgę dawało się mierzyć przy pomocy liczby, rozległości i wspaniałości gimnazjonów oraz wystawności agonów. Zawody były ciągle częścią skłacłową wielu publicznych świt i to na wszystkich szcoeblach, od tych, które organizowały niewielkie społeczności obywatelskie i w których uczestniczyli tylko ich członkowie, po te. które odbywały się z inicjatywy władców i ściągały tłumy z daleka. Program sportowy spotykamy, na przykład, w Ptolema_jach, wielkim święcie ku czci iywych i zmarłych członków dynastii ptolemejskiej, podobnie było z seleudzkimi Antiochejami i Nikeforiami w Pergamonie. Jeśli jakieś miasto greckie chciało uczcić jakiegoś władcę za jego dobrodziejstwa, organizowało zawody: gdy Rzym obejmie w świecie greckim hegemonię, ł~ojawią się Romaje, Titeje (na cześć Tytusa Kwinkcjusza Fltamininusa), itp. Wielkie zawody, którym przyglądały się dziesiątki tysi~cy ludzi z różnych miast, miały swoje miejsce w życiu politycznym, gdy stwarzały okazję do kształtowania opinii publicznej. Wykorzystywali je królowie, w Grecji właściwej przywódcy państw związkowych, później także wodzowie rzymscy, aby tu podawać do publicznej wiadomości decyje interesujące polis pobliskich ohszarów. Przypomnę tu deklarację Antygona Dosona o stworzeniu Związku łłelleńskiego (por. s. 103) lub oświadczenie Flannininusa o wolności dla miast greckich (por. s. 1 i4); obie zostały ogłoszone na igrzyskach istmijskich. Jedną z najbardziej po~ądanych form wyróżnienia dla polityków ł~oiis było podanie do wiadomości treści uchwały honoryfikacyjnej właśnie w czasie og~lno~rcckich zawodów. Znaczenie zawodciw trzeba także widzieć w innej perspektywie: przez cały okres hellenistyczny sport pozostał przedmiotem pasji wszystkich członków obywatelskiego grona, zarówno tych biednych jak tych bogatych. Wspólnie przeżywme emocje jedcioczyły społeczność polis. Było to tym ważniejsze, że w owych czasach silnie działały czynniki rozbijaj~ce jej spoistość (polaryzacja ekonomiczna pogłębiająca konflikty, powiększające się różnice kulturowe). Tradycyjną wysoką pozycję zachowały cztery agony uznane zu najważ440 niejsze i zwane świętymi: olimpijskie, pytyjskie, istmijskie, nemejskie Miasta i monarchowie starali się nadać swoim zawodom równi tamtym rang. Wymagało to zastosowania skomplikowanej procedury, gdyż należało na to uzyskać zgodę innych miast, związków miast, monarchów. Jeśli owe zabiegi polegające na wysłaniu licznych poselstw, zostały uwieńczone powodzeniem, ' igrzyska uzyskiwały tytuł agone,s LsOlylYlplcll ("agony równe olimpijskim"), lub oisela.stikoi (agony dające zwycięzcom prawo do tryumfalnego wjazdu, oisola.si.s, do miasta, z którego pochodzili). Zawody tej klasy ściągały najwięcej widzów i co ważniejsze sławnych zawodników, dla kariery których sukces odniesiony na nich był decydujący. Wiele miast nie było stać na wszczęcie skomplikowanej procedury; nie przeszkadzało to ich zawodom cieszyć się powodzeniem,' sprzyjało temu zjawisko nieznane wcześniej a zyskujące sobie w świecie hellenistycznym wielkie znaczenie. Najlepsi sportowcy (oczywiśćie w grę wchodzą wyłącznie sportowcy zawodowi) stanowili grupę wielce ruchliwą. Odbywali oni prawdziwe tournees, których kalendarz określały agony sławne, ale w którym było miejsce i na występy w igrzyskach mniejszej rangi. Władcy, także ci niezupełnie greccy, jak królowie kappadoecy lub armeńscy organizujący jakieś, szczególnie i dla nich ważne uroczystości opłacali przyjazd sławnych zawodników, korzy- stały z lego i polis odległe od centrum sportowego świata, których nie byłoby stać na ściągnięcie na swe agony znanych sportowców. Szkoda, że bardzo mało wiemy o społecznym pochodzeniu zawodników uczestniczących w wielkich igrzyskach. Na pewno wielu wywodziło się z rodzin skromnych, nie brakowało także wyzwoleńców. Jednak, wbrew temu, czego spodziewać byśmy się mogli biorąc pod uwagę powszechny wśród elity pogardę wobec zajęć profesjonalnych, i jej przedstawiciele sta l wali w szranki wielkich agonów. Marny na to dowody z czasów nieco póżniejszych, mianowicie z epoki rzymskiej z terenu Azji Mniejszej. Miejscowi notable w wystawianych przez nich inskrypcjach z dumą wspominali swe sportowe sukcesy. Na pewno podobnie miały się rzeczy w okresie wcześniejszym, zmiany w pozycji elity pod rządami cesarzy raczej winny prowadzić do powiększenia dumy miejscowych możnych rodzin, niż do zachowań bardziej plebejskich. Widocznie prestiż sportowego sukcesu był ciągle tak wysoki, że neutralizował te strony sportowej profesji, które musiały notabli razić. Sport w czasach nas tu interesujących był jedną z dróg awansu społecznego. Polis ofiarowywała zwycięskim zawodnikom, którzy z niej się wywodzili zwolnienie od podatków, zaszczytne prawo spożywania posiłków w prytanejo- nie, powoływała na urzędnicze funkcje (prawdopodobnie w tym wypadku rzecz kończyła się na tytule, bez związanych z nim obowiązków). Obce polis ofiarowywały niekiedy zawodnikom prawo potencjalnego obywatelstwa, reali- zujące się, gdy obdarowani osiedlali się w nich na stałe. Do sportu zawodowego młodzi ludzie trafiali rozmaitymi drogami: doświadczeni trenerzy przygotowywali wybranych przez siebie chłopców do odpowiedniej konkurencji, królowie i ludzie bogaci łożyli na sportowe wychowanie dobrze zapowiadających się zawodników, nawet miasta angażowały się w takie przedsięwzięcia. X41 T Zwycięstwa odnoszone w czasie wielkich, świętych agonów przynosiły jedynie wieńce (były to igrzyska zwane styJanitai od ste~unos "wieniec"), inne, mniej sławne, często nagrody o pewnej wartości: kwoty pieniędzy, cenne przedmioty (nazywano je thematitcri lub thematikoi od thcma "nagroda"). Perspektywa ich zdobycia tłumaczy nam, dlaczego sławni sportowcy zgadzali się na udział w małych agonach. Zawodnicy łączyli się w stowarzyszenia, obejmowały one sportowców występujących w określonych agonach lub w określonym regionie; dopiero w czasach cesarstwa, dokładniej za Hadriana, powstanie jeden związek w skali całego imperium. Zawody od początku swego istnienia obejmowały nie tylko konkurencje sportowe. Na oczach publiczności i sędziów rywalizowali ze sobą o pierwszeń- stwo muzycy i poeci. Teatr rozwijający się w Atenach w V w. był także formą agonu. Te tradycje zostały w epoce hellenistycznej jeszcze rozwinięte. Program zawodów artystycznych znacznie rozbudowano, utworzono osobne konkurencje dla artystów grających na różnych instrumentach, śpiewaków, autorów poezji, recytatorów poezji epickiej (rapsodów), retorów i innych. Wzrosła liczba polis, także i tych mniejszych, które były w stanie zorganizować takie zawody (jeśli nie jest to iluzja, wynikająca ze zwiększającej się liczby wiadomości w źródłach; pamiętajmy, że wiemy o wiele więcej o agonach w małych miastach doby hellenistycznej niż o analogicznych widowiskach z okresu klasycznego, jest to skutek wzrostu liczby inskrypcji w ogóle). Uczestnicy tych zawodów, tak jak sportowcy, wędrowali z miejsca na miejsce, z zawodów na zawody. Jednym z najstarszych świadectw rodzenia się tego "międzynarodowego środowiska" jest inskrypcja z pierwszej połowy III w. zawierająca uchwałę honoryfikacyjną na cześć pewnego muzyka urodzonego w Tarencie, później obywatela Aten, który zwyciężył w konkurencji gry na kitarze w Atenach na Panatenajach i Lenajach, w Basilejach w Macedonii, w zawodach w Lebadei w Beocji, w Aleksandrii egipskiej, na Rodos. Rozwojowi tych niesportowych agonów towarzyszy tworzenie się osobnych organizacji grupujących aktorów, muzyków, śpiewaków, autorów, zwanych hoi technitai hoi perl tou Dionysou (,artyści związani z Dionizosem"). Za Trafiana zjednoczą się oni w jedną korporację dla całego imperium. Dla organizowania agonów polis powoływały osobnego urzędnika (lub urzędników) o tytule agonothetes. Była to jedna z tych funkcji, których wypełnianie wymagało posiadania znacznego majątku, gdyż urzędnik ten musiał wykładać z własnych zasobów środki, aby zapewnić świętom odpowiednią oprawę. Wielkie sławne agony nie powinny nam przesłaniać zawodów urządzanych w gimnazjonach dla ćwiczących w nim rozmaitych grup. Miały one nieco odmienny program, kładły nacisk na dyscypliny paramilitarne jak rzut oszczepem, strzelanie z łuku, bieg w uzbrojeniu. Zawody takie były niejednokrotnie traktowane jako próba i popis towarzyszące przejściu z jednej grupy wieku do drugiej. Przewodniczył w nich gimnazjarcha. Mogły one obejmować także 442 konkurencje literacko-muzyczne. Sukcesy w nich ceniono sobie bardzo wysoko. Bibliografia Skorzystałam wiele z podstawowej ciągle (mimo upływu lat) książki A. łi. M. Jones'a, Thc Grec·k C'itv /i'om Ak.vander to Justinian, Oxford 1940. Moim przewodnikiem po problematyce urbanistycznej miast były prace: Storia e civilta dei Creci, t. X (L,u cultura elleni.ctica. Le crrti./iRurativc·), rozdziały napisane przez R. Marlina; A. Wąsowicz, Zagospodarowanie pr_c.str~cnno untyc~nych miast greckich, Wrocław 1982 Wiele sądów zawartych w tym rozdziale pochodzi ze świetnej pracy Ph. Gauthicr, l,o.s cite·.c ,greclues et kurs hicnfuitcur.s, Paris 1985. Wykorzystałam także informacje i oceny L. Morettiego zawarte w cytowanej już wyżej syntezie Storia e civilta dei Greci, 1. VIII (La socjeta clleni.sticu. licvmomiu, diritto, rcligione), w rozdziałach poświęconych problematyce gospodarczej i społecznej. Służyło mi dla niej także wielkie dzieło Rostovtzeffa. Podstawą mojej wiedzy o polis hellenistycznej były liczne artykuły L. Roberta, którego badania przyczyniły się wałnie (miałam okazję już o tym wspominać) do powiększenia naszej znajomości tego tematu. Niestety Robert nie napisał dzieła syntetycznego, lecz mnóstwo artykułów, których celem było wydanie, poprawienie wydania bądź komentowanie inskrypcji lub monet, trudno jest mi je tutaj cytować wszystkie, wybór w każdym wypadku byłby arbitralny. W paragrafach o kształceniu wykorzystałam podstawowe ciągle dzieło H. I. Marrou, Historia wychowania tr .staro~ytno.sci, Warszawa 1969 (przekład wyd. 6 zmienionego z 1965 r.), a także książeczkę M. P. Nilssona, Die helleni.stische Schule, Munchen 1955 i odpowiednie rozdziały z syn tezy Storia c civilita dei Greci, t. Vlll, napisane w sposób kompetentny i oryginalny przez L. Morettiego. XI. Kultura Uwagi wstępne Przedmiotem tego rozdziału będą wyższe formy życia kulturowego, roz- wijającego się wewnątrz elit greckich okresu hellenistycznego. Innymi słowy, zajmować się będziemy t~ kulturą, której twórcy i odbiorcy należeli do tych samych, stosunkowo szerokich, grup ludności miast starych i nowych, z których rekrutowali się zarówno politycy zajmujący się sprawami polis, jak urzędnicy i oficerowie służący temu lub innemu królowi. Nie będzie natomiast mowy o kulturze grup ludności greckiej nie należących do elit, ani o kulturach ludów niegreckich, wchodz~cych w skład świata hellenistycznego. Jeśli idzie o grecką kulturę ludową, jest ona bez porównania gorzej poświadczona niż kultura elit. Wykorzystanie bardzo skąpych, rozproszonych i trudnych do interpretacji źródeł wymagałoby bardzo żmudnej pracy i nie pozwoliłoby w żadnym wypadku na stworzenie jakiegoś całościowego obrazu. Co się zaś tyczy kultury ludów niegreckich, moje milczenie wynika po prostu z braku kompetencji. Z tego samego powodu rozdział ten nie mówi nic o sztuce plastycznej ani o teorii muzyki (o muzyce samej trudno by komukolwiek pisać: nie zachowało się prawie nic). O tych bardzo poważnych ograniczeniach rozpoczynającego się tu wykładu nie wolno zapominać. Dwie cechy kultury greckich elit warto sygnalizować na samym początku. Po pierwsze zauważmy, że poszczególne jej rodzaje występują w zasadniczo jednakowej postaci we wszystkich rejonach rozległego świata greckiego: kulturowa uniformizacja posunęła się w okresie hellenistycznym znacznie dalej niż w okresach poprzednich. Wśród czynników, które to spowodowały, szczególnie ważną rolę odegrało ukształtowanie się i upowszechnienie zasad- niczo jednolitego systemu nauczania i wychowania, o którym była mowa w poprzednim rozdziale. Po drugie należy stwierdzić, że niektóre rodzaje twórczości, mianowicie poezja, filozofia i nauki, odznaczają się w porównaniu z okresami poprzednimi o wiele wyższym stopniem autonomii, i to zarówno w tym sensie, że jedne s~ 444 niezależne od drugich, jak w tym sensie, że wszystkie są autonomiczne w stosunku do zbiorowego życia i potocznej, podstawowej kultury grup obywatelskich, wewnątrz których powstają. Trzeba przy tym zwrócić uwagę, że dwa rodzaje twórczości, mianowicie krasomówstwo 't historiografia, pozostają nadal ściśle związane z tą potoczną, podstawową kulturą i przyczyniają się do jej kształtowania i utwierdzania. Krasomówstwo Mowy wygłaszane publicznie, czasami utrwalane i rozpowszechniane na piśmie, stanowiły, jeżeli idzie o prozę, główny rodzaj literatury pięknej okresu hellenistycznego. Niestety, nic nam z nich nie zostało, a to z tej samej przyc- ryny, która spowodowała utratę prawie całej hellenistycznej historiografii: sprawił ją attycyzm, nurt literacki powstały gdzieś w połowie I wieku, potępiający całą prozę okresu poprzedniego i proponujący naśladowanie wzorów attyckich V - IV w. (na ten temat patrz s. 1 ł - 12). Choć nie posiadamy tekstów mówców z okresu hellenistycznego, to możemy czegoś się dowiedzieć o retoryce tego czasu. Znamy bowiem punkt wyjścia jej rozwoju, mianowicie utwory mówców IV wieku (przede wszystkim teorię i praktykę Isokratesa), oraz punkt dojścia, mianowicie liczne utwory teoretyków retoryki i mówców greckich z końca okresu hellenistycznego i z pierwszych dwóch wieków cesarstwa, a także łacińskich teoretyków retoryki i mówców (zwłaszcza dzieła Cycerona, który głęboko znał teorię i praktykę greckich retorów i mówców czasów swoich i starszych). Podobnie jak w IV w. retoryka czasów hellenistycznych jest dyscypliną formalną, metodą myślenia i kształtowania mowy, mającą na celu jak najskuteczniejsze oddziaływanie na słuchac-ry i ewentualnie na czytelników. Wyodrębnia ona i klasytikuje składniki i środki mowy, zwraca szczególnie uwagę na różnice między trzema poziomami stylistycznymi (wzniosły, pośredni, niski), przekazuje gotowe schematy argumentacji (topoi), klasyi~kuje możliwe nastroje słuchaczy. uczy mówcę uważnie rozpoznać i uwzględnić typ sytuacji, w jakiej on i jego słuchacze się znajdują, oraz tak samo uważnie rozpoznać i uwzględnić charakter poszczególnych spraw, o których ma mówić, aby odpowiednio wybrać argumenty i poziom stylistyczny. Szkolenie retoryczne zakłada przekonanie, że wszelkie sprawy i sytuacje, z jakimi mówca może mieć do czynienia, nałeżą do ludzkiego uniwersum dobrze znanego, statycznego i dającego się w pełni opisać według określonej liczby typów. Jednocześnie utwierdza ono takie przekonanie u młodych ludzi, którzy się LICZą u nauczyciela retoryki i przez całe życie stosować się będą do jego rad. Sztuka krasomówcza używana była przede wszystkim do dorażnych, praktycznych celów w ramach określonych przez instytucje polis, znajdowała zastosowanie w sądach, w radzie i na zgromadzeniu obywatelskim. Służyła ona tym, którzy brali udział w poselstwach i przedstawiali racje, interesy, postulaty polis wobec innych polis, związków polis, wobec królów, urzędników rzym skich lub wreszcie rzymskiego senatu. Szkolenie retoryczne było niezbędne 445 446 każdemu działaczowi politycznemu. Nie każdy mówca był politykiem, istnieli bowiem zawodowi nauczyciele retoryki, którzy często nie brali czynnego udziału w życiu politycznym; ale każdy polityk był mówcą. Właśnie dlatego w Leksykonie Polluksa (II w. n.e.) czytamy: "retor [mówca] nazywa sil również politiko.s [politykiem]". W licznych nowoczesnych opracowaniach spotkać można opinię, że retoryka upadła w czasach hellenistycznych, ponieważ w polis greckich zniknęła wolność polityczna, zabrakło więc możliwości i potrzeby publicznej debaty. Opinia ta nie liczy się z faktami: ani z tym, co wiemy o żywotności instytucji politycznych polis hellenistycznych, ani ze świadectwami o działalności mówców w poselstwach. Jej zwolennicy zapominają, że wielcy mówcy rzymscy schyłku republiki (w szczególności Cyceron) uczyli się u greckich mistrzów retoryki swoich czasów i czytali ich traktaty o sztuce krasomówczej i że rzymska teoria retoryki jest bezpośrednio związana z teorią hellenistyczną. Podobnie jak w IV w., niektóre z mów, które wygłoszono dla doraźnych celów praktycznych, były następnie publikowane. Z czasem traciły one wszelką przydatność polityczną, czytano je jednak ze względu na walory literackie. Istniał ponadto (jak w czasach poprzednich) rodzaj mów nie mających służyć doraźnej sprawie politycznej czy sądowej, były to mowy popisowe (cpideik.seis), wygłaszane na uroczystych zebraniach w teatrze, w gimnazjonie; często (ale nie zawsze) miały one za temat pochwałę miasta, w którym były wygłaszane, jakiegoś boga lub króla. Mowy popisowe na ogół nie były dziełem polityków, lecz zawodowych mistrzów retoryki, którzy często wędrowali z miasta do miasta jako wirtuozi (trochę jak dziś pianiści, skrzypkowie, piosenkarze). Naturalnie mistrzowie retoryki działali przede wszystkim wewnątrz własnych szkół, we własnej iub w cudzej polis. Istniała konkurencja między mistrzami retoryki a mistrzami tilozofii, i jedni i drudzy starali się przyciągnąć do siebie jak największą liczbę adeptów. Rzecz jasna, zasięg oddziaływania nauki retorycznej był bez porównania szerszy, albowiem, jak to już zostało powiedziane, na lekcje mistrza retoryki chodzili wszyscy młodzi ludzie należący do elity, do filozofów zaś zgłaszali się tylko ci, którzy chcieli otrzymać dodatkowo jakąś, choćby powierzchowną, wiedzę o tym, co mówią mędrcy zgłębiający zagadki bytu i subtelne problemy logiczne. Niewielu było tych, którzy pragnęli poświęcić się całkowicie filozofii, podobnie niewielu było kandydatów na nauczycieli retoryki. O tendencjach stylistycznych retoryki hellenistycznej wiemy przede wszystkim dzięki polemice, jaką toczyli przeciwko niej przedstawiciele attycyzmu u schyłku tego okresu; polemika ta jest nam znana zarówno z utworów attycyzującego retora Dionizjusza z Halikarnasu (uczył w Rzymie w latach 30 - 8 p.n.e.), jak z pism Cycerona. Attycyści zarzucali swoim przeciwnikom styl zmanierowany, nadmiernie bogaty w chwyty językowe, w figury retoryczne. Nazywali go manierą azjatycką; określenie to bierze się stąd, że w okresie hellenistycznym (przynajmniej w ostatniej jego fazie) główne szkoły retoryki znajdowały się w greckich miastach zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej. po po lec d r. tul pr: Historiografia Co się tyczy historiograi~i hellenistycznej, czytelnik otrzymał już we Wstępie do tego tomu informacje o najważniejszych jej przedstawicielach - zarówno tych nielicznych, których dzieła przynajmniej częściowo się zachowały, jak tych, których dzieła z różnych przyczyn, zwłaszcza z powodu attycystycznej niechęci do prozy hellenistycznej, kompletnie przepadły, ale przed zaginięciem stały się żródłami dla innych dzieł, które posiadamy. W tym rozdziale potrzebne będzie kilka informacji i rozważań, dla których nie było miejsca w tamtym tekście. W dziejopisarstwie, podobnie jak w retoryce, czasy hellenistyczne nie przyniosły radykalnych zmian w stosunku do IV w.: ciągłość rozwoju jest pełna. Właściwym przedmiotem zainteresowania historyków jest nadal ściśle wyodrębniona i rozgraniczona dziedzina spraw politycznych, które rozegrały się w przeszłości, przy czym większość historyków zajmuje się wyłącznie lub przede wszystkim wydarzeniami przeszłości niedawnej. Głównym zadaniem historiogratii jest ułożenie opowiadania przedstawiającego i wyjaśniającego określony ciąg wydarzeń, opartego na informacjach sumiennie zebranych i krytycznie rozważonych, bezstronnego i retorycznie zadowalającego. Informacje zaś historycy potrafią wydobyć prawie wyłącznie z opowiadań ustnych bądź pisanych: opowiadania swoje tworzą oni na podstawie opowiadań cudzych. Tylko wyjątkowo sięgają oni do tekstów nienarracyjnych, a kiedy do takich sięgają, czynią to przeważnie tylko po to, by sprawdzić opowiadania, na podstawie których budują własne. W nowoczesnej literaturze przedmiotu spotyka się często opinię, jakoby większość historiografii hellenistycznej miała charakter wybitnie retoryczny i interesowała się nie tyle uzyskaniem i przekazaniem informacji prawdziwych, ile ułożeniem opowiadań efektownych i patetycznych, czasami również opowiadań świadomie tendencyjnych, służących czyimś interesom politycznym. Opinia ta wywołała jednak sprzeciw niektórych uczonych; naszym zdaniem jest ona niesłuszna, grzeszy uproszczeniem i nieuzasadnionym uogólnieniem pewnych faktów rzeczywistych. Prawdą jest, że wiele wskazuje na to, iż spora część historyków hellenistycznych starała się opowiadać wydarzenia w sposób wyrazisty, żywy, przejmujący i wywoływać w czytelniku wrażenie, że akcja toczy się przed jego oczami. Opowiadanie miało być mirr~esis, przedstawieniem podobnym do przedstawienia malarskiego lub teatralnego. Pod tym względem historiografia hellenistyczna różniła się zapewne od historiografii czasów sprzed Aleksandra Wielkiego. Duris z Samos, piszący w pierwszej połowie III wieku p.n.e., tak krytykował dwóch najsłynniejszych historyków IV w.: "Efńr i Teopomp pozostali bardzo daleko w tyle w stosunku do rzeczywistości wYdarzeri: nie posiedli bowiem żadnej minte,sis czni żadnego powabu w .sposobie wystawiania .sil , lecz zajęli .się jedynie samym pisaniem". Niewątpliwe jest również, że w celu osiągnięcia pożądanych efektów dramatycznych historycy hellenistyczni pozwalali sobie na zmyślenie barwnych lub strasznych szczegółów, gdy chodziło o przedstawienie scen typowych, jak przebieg bitwy lub zajęcie jakiegoś miasta przez wroga. Tak samo dozwolone 447 44~ było swobodne fabrykowanie przemówień i włożenie ich w usta polityków lub dowódców lub anonimowych przedstawicieli tłumu, oczywiście zgodnie ze schematami i regułami retorycznymi. Pod tym względem zresztą historycy hellenistyczni nie różnili się zapewne od historyków IV w. Wprawdzie Polibiusz, w swojęj polemice przeciwko 'Timajosowi, twierdzi (pamiętając zapewne o deklaracji programowej zawartej we wstępie dzieła Tukidydesa), że historyk powinien wprowadzić czyjąś mowę do swojego opowiadania tylko wtedy, gdy wie, iż dana osoba rzeczywiście przemówiła, i że powinien napisać daną mowę tak, aby oddać sens tego, co zostało rzeczywiście powiedziane. W dalszym toku wywodów jednak zapomina on o tej zasadzie i domaga się tylko tego, by historyk pisał mowy pasujące do sytuacji i do osób; twierdzi, że po lo, by temu zadaniu sprostać, historyk musi mieć doświadczenie polityczne i wojskowe. Diodor Sycylijski, z kolei, pisze (być może powtarzając opinię Durisa i krytykując milcząco Timajosa, który chciał rywalizować z Tukidydesem), że historyk nie powinien wprowadzić do opowiadania zbyt długich ani zbyt licznych mów, ponieważ takie postępowanie rozrywa ciągłość, organiczną jedność dzieła. Jak widać, to nie troska o prawdę, lecz taki czy inny wymóg literacki ograniczał swobodę fabrykowania mów. Jeśli jednak pozostawimy na boku zarówno sfabrykowane mowy, jak zmyślone szczegóły scen typowych, musimy przyznać, że w okresie hellenistycznym, podobnie jak w okresie poprzednim, wymagano od historyka, by ustalał i przekazywał, w miarę możliwości, prawdę o tym, co się w przeszłości działo, i by udzielał bezstronnie i sprawiedliwie pochwał i nagan ludziom, którzy w przeszłości działali. Jeżeli dany historyk zniekształcał świadomie prawdę, sprzeniewierzał się tym samym najbardziej podstawowej z powszechnie uznawanych reguł literackiego gatunku historiografii. Z drugiej zaś strony musimy zdawać sobie sprawę z granic, wewnątrz których możliwe było dla historyków hellenistycznych - podobnie zresztą jak dla ich poprzedników -- poszukiwanie prawdy o wydarzeniach przeszłości. Jeśli historyk zajmował się historią najnowszą, jego działalność badawcza miała szeroki zasięg: miał on możliwość i obowiązek szukania informacji u świadków wydarzeń, analizowania ich i konfrontowania i na tej podstawie tworzenia własnego obrazu tego, co się rzeczywiście działo. Jeżeli zaś zajmował się wydarzeniami dawniejszymi, o których nie można było już znaleźć bezpośrednich świadectw u ludzi żyjących, ale o których istniały różne opowiadania stworzone przez dawniejszych historyków, należących do czasów bliskich wydarzeniom, jego obowiązkiem było przyjąć i stylistycznie przerobić to opowiadanie, które wydawało mu się najbardziej godne zaufania i najbardziej prawdopodobne, lub też wybiórczo przyjąć różne fragmenty różnych opowiadań, by ułożyć nową wersję, znów według kryteriów wiarygodności i prawdopodobieństwa. Jeżeli wreszcie chciał przedstawić przeszłość bardzo dawną, o której nie istniały żadne opowiadania napisane zgodnie z zasadami historiografii zajmującej się dziejami najnowszymi, lecz tylko tradycje ustne lub pisane o charakterze jawnie legendarnym, miał on prawo i obowiązek powtarzać jedną z tych tradycji lub eklektycznie je mieszać przy pełnej świadomości, że żadna z nich nie jest dostatecznie wiarygodna. We wszystkich tych wypadkach historyk zobowiązany był do opierania się na tych informacjach, które uważał za najlepsze z możliwych. Nie wolno mu było ani zmyślać samemu fałszywych informacji, ani podać za prawdziwe informacji, o których wiedział, że zostały przez kogoś zmyślone w celu zniekształcenia prawdy. Kłopot w tym, że narzędzia myślowe, jakimi dysponował dla przeprowadzenia krytyki źródeł, były - z dzisiejszego punktu widzenia - bardzo prymitywne i niesprawne, zwłaszcza wtedy, gdy nie miał on do czynienia z informacjami żyjących świadków, lecz z opowiadaniami pochodzącymi z przeszłości. Nasza dzisiejsza krytyka źródeł jest czymś więcej niż warunkiem wstępnym procesu tworzenia historycznego obrazu przeszłości; jest ona integralną częścią tegoż procesu, jest wysiłkiem historycznego uchwycenia i zrozumienia genezy informacji o przeszłości, jakimi dysponujemy. To zaś możliwe jest dlatego, że potencjalnym przedmiotem naszego historycznego myślenia jest wszystko, co ludzkie. Historycy hellenistyczni, dla których przedmiotem zainteresowania były tylko wydarzenia polityczne, nie mogli oczywiście stawiać sobie zadania przeprowadzenia tego typu krytyki źródeł. Krytyka źródeł, na jaką ich było stać, polegała na ocenie rzetelności lub nierzetelności, wiarygodności lub niewiarygodności, prawdopodobieństwa lub nieprawdopodobieństwa poszczególnych informacji w świetle ich zdrowego rozsądku i ich politycznego doświadczenia. Doświadczenie to określało ich wyobrażenia o tym, jak w pewnych sytuacjach normalnie zachowują się, myślą i czują ludzie w ogóle lub konkretni ludzie i konkretne społeczności. Samo zaś doświadczenie kształtowało się naturalnie przy współudziale określonych namiętności i preferencji politycznych. Dlatego też w krytyce źródeł byli oni skłonni uznawać w dobrej wierze za prawdziwe te informacje, które dogadzały ich tendencji politycznej, jeżeli tylko nie były jawnie fałszywe. Wprawdzie i dziś zdarza się nierzadko, że historycy tak postępują; jednakże dzisiejsi historycy wiedzą, że nie powinni tak postępować, znają ponadto rozmaite sposoby, by przeciwdziałać takiej skłonności. Jak w krytyce źródeł, tak samo w układaniu własnych opowiadań historycy hellenistyczni nie wybiegali i nie starali się wybiegać poza horyzont intelektualny podstawowej kultury elit politycznych swych czasów -- tej kultury, którą można nazwać retoryczno-polityczną. Myśleli oni tymi samymi kategoriami i pojęciami, którymi posługiwali się politycy - z tym tylko, że w przeciwieństwie do polityków, do mówców, nie mieli prawa świadomie naginać prawdy, by osiągnąć jakieś cele praktyczne. Zainteresowanie historyków skupiało się o wiele mniej na procesie krytycznego dociekania prawdy o wydarzeniach przeszłości niż na układaniu opowieści o nich - opowieści, które miały być wiarygodne, jeśli dostępne autorom informacje na to pozwalały, bezwarunkowo zaś zadowalające z literackiego punktu widzenia. Choć przedmiotem pisarstwa historycznego były wydarzenia, a więc zmiany dokonujące się w czasie (co powodowało, że opowiadania musiały zawsze zawierać pewne, mniej lub bardziej precyzyjne, odniesienia chronologiczne), historycy hellenistyczni - nie inaczej niż ich poprzednicy - zakładali, jako rzecz oczywistą, że zmiany te dokonywały się wewnątrz ram 449 i 29 Historia starosytnych Greków t. III niezmiennych, ponadczasowych, określonych przez naturę ludzką oraz naturalne formy życia społecznego. Większość z nas, dzisiejszych historyków, także sądzi, że u podstaw wszelkich historycznych procesów tkwią jakieś niezmienne cechy ogólnoludzkie; jednakże wiemy wszyscy, że obszar historycznej zmienno- ści jest ogromny, i spodziewamy się, że okaże się on coraz większy; granica dzieląca to, co zmienne, od tego, co niezmienne, nie jest dla nas jasno widoczna. Historykom hellenistycznym natomiast - podobnie jak Tukidydesowi -- kształt "natury ludzkiej" wydawał się dobrze znany, a wraz z nim podstawowe formy życia społecznego. Od wiedzy historycznej oni sami i ich odbiorcy spodziewali się, że wzbogaci, ale nie, że zmieni jakościowo ich wiedzę o człowieku, nabytą przez doświadczenie życiowe. Wśród najstarszych historyków hellenistycznych jeden zasługuje tu na osobne omówienie: Timajos z Tauromenion, niewielkiego miasta na Sycylii (dziś Taormina). Urodzony około połowy IV w., syn załoźyciela Tauromenion, osiedlił się on w Atenach, najprawdopodobniej wtedy, gdy Agathokles zawładnął jego polis. Żył w Atenach jako metojk oddając się studiom i pisarstwu. Napisał m.in. Olympionikai, utwór chronograficzny, oraz wielkie dzieło poświęcone dziejom Greków Zachodu (Sycylii, Italii, południowej Galii) - dziejom, które były wtedy stosunkowo mało znane w pozostałym świecie greckim. Początek dzieła stanowiło obszerne wprowadzenie (pięć ksiąg) o charakterze geograficzno- etnograficznym, zawierające bogate informacje o ludach niegreckich, z którymi Grecy z Zachodu mieli do czynienia. W podeszłym wieku Timajos dopisał dodatek opowiadający o wyprawie Pyrrusa do Italii i na Sycylię. Timajos był pierwszym greckim historykiem, który zauważył rosnące znaczenie Rzymu. Dla Rzymian późniejszych czasów stanie się jednym z podstawowych źródeł wiedzy o ich własnej przeszłości (Rzymianie bowiem zaczęli tworzyć własne dzieła historiograficzne dopiero na przełomie III i I1 w.). Dzieło historiograficzne Timajosa uzyskało od razu sławę i autorytet. To od niego się wywodzi praktyka późniejszych historyków greckich datowania według olimpiad. Polibiusz rozpocznie swoje opowiadanie w tym miejscu, gdzie kończyło się opowiadanie Timajosa. Wprawdzie Timajos jest tym właśnie historykiem, którego Polibiusz krytykuje najbardziej systematycznie; ale ataki te potwierdzają tylko, że jego utwór cieszył się wielką popularnością wśród tej publiczności, do której zwracał się Polibiusz. Polibiusz zarzucał Timajosowi przede wszystkim to, że nie miał on doświadczenia politycznego ani wojskowego, że nie podróżował, a swoją wiedzę o sprawach polityki i wojny czerpał wyłącznie z książek. Z tego właśnie powodu - twierdził - przemówienia, które Timajos włożył w usta polityków i wodzów, brzmią jak szkolne ćwiczenia retoryczne, a opisy bitew zawarte w jego dziele grzeszą brakiem fachowości. Prawdopodobnie zarzuty te nie były bezpodstawne, mamy jednak wrażenie, że poza przemówieniami i opisami bitew pozostałe części dzieła zawierały na ogół rzetelne 450 informacje. W Polibiuszowskiej polemice najbardziej ciekawi nas zarzut, że Timajos był historykiem "książkowym" (bybliakos). Wszystko świadczy o tym, że łączył on w sobie zainteresowania typowe dla historyków swego czasu z zainteresowaniami właściwymi erudytom. Wspomniane wyżej jego dzieło chronograficzne było właśnie pracą typowo erudycyjną. Do tego dzieła lub, być może, częściowo do tego, częściowo do jakichś dygresji w Historii odnoszą się następujące informacje, podane przez Polibiusza: "To on [tj. Timajos] jest tym, który porównywal listę efórów, począwszy od najstarszych, z listą królów spartańskich i zestawia) listę archontów ateńskich oraz listę kapłanek argiwskich (tj. kapłanek Hery w wielkiej świątyni na terytorium Argos) z listą olimpioników i prostowal blgdy popelnione przez miasta w tych listach, gdzie występowały różnice wynoszące trzy miesiące. Co więcej, to Timajos jest tym, który odkryl plyty z napisami umieszczone na tylach budynków oraz inskrypcje dotyczące proksenii, wyryte na framugach świątyń." To ostatnie zdanie jest szczególnie interesujące: wynika z niego, że przynajmniej epizodycznie Timajos szukał starych inskrypcji w celu wydobycia z nich jakichś szczegółowych informacji. Jest to zajęcie typowo antykwaryczne (patrz niżej s. 471 - 472). Połączenie zainteresowań historycznych z antykwarycznymi występowało wielokrotnie w okresie hellenistycznym, zwłaszcza u pisarzy zajmujących się historią lokalną jakiejś polis, choć najczęściej historiografia była wyraźnie oddzielona od badań erudycyjnych. Historyk hellenistyczny, którego najlepiej znamy, mianowicie Polibiusz (ok. 200 - ok. 120 r.), jest zarazem, jak się wydaje, tym, który w sposób najbardziej konsekwentny stosuje się do podstawowych prawideł modelu ustanowionego przez Tukidydesa, choć jego styl natrętnie dydaktyczny, pedantyczny i "łopatologiczny" jest jak najdalszy od wzniosłej zwięzłości Tukidydesa. Chce on pisać, jak sam wielokrotnie powiada, historię "pragmatyczną" (pragmatike historia), to znaczy historię poświęconą wyłącznie sprawom politycznym i wojskowym, przedstawiającą je w sposób racjonalny i kompetentny, prze- znaczoną dla czytelników oczekujących nie literackiej przyjemności, lecz prak- tycznych pouczeń o tym, jak winien działać wódz i polityk. Polibiusz chętnie krytykuje swoich poprzedników, zarzucając im brak doświadczenia w sprawach politycznych i wojskowych lub tendencję do zastąpienia rzetelnej relacji efektowną fikcją literacką. Można jednak podejrzewać, że jego zarzuty są jednostronne, niesprawiedliwe. Można ponadto wykazać, że jego opowiadanie nie zawsze jest tak rzetelne, jak on sam je przedstawia, i że pewne jego twierdzenia ogólne (zwłaszcza dotyczące techniki wojennej) opierają się raczej na teorii niż wiedzy zdobytej w drodze doświadczenia. Dzieje Polibiusza to dzieje stosunków państwa rzymskiego, państwa kartagińskiego i tych państw, które my nazywamy hellenistycznymi, w okresie od pierwszej do trzeciej wojny punickiej, a także pierwszych lat po stłumieniu powstania Greków w 146 r. Wydarzenia polityczne w różnych krainach położonych nad Morzem Śródziemnym w tym długim toku czasu Polibiusz ujął jako wielki splot różnych ciągów wydarzeń, doprowadzający do hegemonii Rzymu nad światem cywilizowanym. Takie złączenie się dziejów wszystkich krain w jeden nurt uważał on za zasadniczą nowość. 451 W zawartej w księdzie VI dygresji o charakterze teoretycznym Polibiusz utrzymuje, że dzieje każdego państwa przebiegają od fazy stopniowego wzrostu do szczytowego sukcesu, po czym zaczyna się faza dekadencji, kończąca się upadkiem. Sądził, że Rzym za jego czasów osiągnął szczyt. Nie wypowiadał się wyraźnie na temat przyszłych losów rzymskiej potęgi; twierdził tylko, że republika jest państwem solidniejszym od wszystkich innych dzięki swemu ustrojowi, będącemu mieszaniną trzech typów ustrojowych: monarchii, arystokracji i demokracji. Polibiuszowa narracja dziejów powszechnych znalazła kontynuację w dziele Posejdoniosa (ok. 135 - ok. 50) pod tytułem Dzieje po Polibiuszu, opowiadają- cym w 52 księgach wydarzenia po r. 144 aż do czasów Sulli. Posiadane przez nas fragmenty pozwalają nam się domyślać, że musiało to być dzieło literacko piękne i oryginalne. Narracja jest żywa, barwna, bogata w szczegółowe obserwacje, które doskonale służą charakterystyce sytuacji i postaci. Stanowisko autora, wielkiego filozofa, który cieszył się szacunkiem i przyjaźnią rzymskich mężów stanu, jest wyraźnie zbieżne ze stanowiskiem rzymskiej elity senatorskiej. Szczególnie interesujący jest dla nas fakt, że Posejdonios głosił przekonanie, iż cywilizowany świat jego czasu chyli się ku upadkowi z powodu nadmiernej potęgi, bogactwa i wyrafinowania. Jego zepsuciu moralnemu przeciwstawia on obraz ludów barbarzyńskich, moralnie wyższych. Od czasów kiedy sofista Protagoras przedstawiał drogę postępu ludzkości od zwierzęcej nędzy do dóbr życia cywilizowanego i kiedy Tukidydes nie raczył powiedzieć o odległej przeszłości nic dobrego, natomiast starał się wykazać, że państwa teraźniejsze są potężniejsze od dawnych, opiewanych przez poetów, głos Posejdoniosa jest pierwszym głosem przedstawiającym drogę ludzkości jako drogę w dół. Jeszcze niedawno Polibiusz nie myślał o upadku moralnym całego świata, był natomiast przekonany o cywilizacyjnej wyższości teraźniejszości nad przeszłością. Pesymistyczna wizja teraźniejszości, jaką spotykamy u Posejdoniosa, jest chyba sygnałem, że coś poważnego zaczęło się zmieniać w całokształcie kultury hellenistycznej. Historycy hellenistyczni chętnie umieszczali w narracji dygresje o charakterze geograficznym lub etnograficznym. Niektórzy z nich pisali osobne dzieła geograficzne. Chodzi tu nie o geografię astronomiczną, lecz geografię opisową -- o "chorografię", by użyć właściwego terminu starożytnego. Hellenistyczne piśmiennictwo "chorograficzne" przepadło; posiadamy natomiast obszerne i ważne dzieło Strabona Geografika, które powstało za panowania Augusta i Tyberiusza. Warto zanotować, że Strabon napisał również dzieło historyczne o wydarzenich "po Polibiuszu", to znaczy o wydarzeniach późniejszych od ostatnich opowiedzianych przez Polibiusza; dzieło to zaginęło. Filozofia Na początku okresu hellenistycznego powstają w Atenach, obok dwóch szkół istniejących już poprzednio a założonych przez Platona ("Akademia") i przez 452 Arystotelesa ("Lykejon" lub "Peripatos"), dwie nowe szkoły. Jedna została r z fi powołana do życia przez Zenona (ok. 333 - ok. 262), metojka ateńskiego pochodzącego z Kitión na Cyprze, na krótko przed 300 r. Zenon jako nieobywatel nie miał prawa do nabycia nieruchomości, która posłużyłaby dla jego nowej szkoły, wykładał więc w miejscu publicznym, w portyku zwanym stoa poikile ("Malowany portyk"). Z tego właśnie powodu jego szkoła była (i jest) nazywana "Stoą", a jej przedstawiciele "stoikami". Drugą nową szkołę założył Ateńczyk Epikur (342/341 - 271 /270). Uczył on najpierw w Mitylenie, potem w Lampsakos, wreszcie od 306 r. w Atenach; tu wykładał w ogrodzie lub w budynku obok ogrodu, stąd jego szkoła często nazywana była (i jest) "Ogrodem" (Kepos). Poza nurtami filozoficznymi kierowanymi przez cztery wymienione ateńskie szkoły istniały w okresie hellenistycznym jeszcze inne: wymienić tu warto nurt sceptyczny wywodzący się ze szkoły założonej przez Pyrrona z Elidy (ok. 360 - ok. 271 ) oraz nurt cyniczny, który nie był skupiony wokół żadnej szkoły i miał charakter negatywny, proponując nie określoną, wyartykułowaną filozofię, lecz postawę odrzucającą wszelkie formy życia społecznego i kulturowego jako sztuczne, umowne, nie ugruntowane na "naturze". Najbardziej dla nas interesujące są cztery ateńskie szkoły. Szkoła stoicka i szkoła epikurejska, bardzo od siebie różne i zażarcie ze sobą polemizujące, przeciwstawiają się, każda na swój sposób, myśli Platona i Arystotelesa oraz szkołom do nich nawiązującym. Tym samym jednak podejmują na nowo niektóre z zagadnień filozoficznych przez tych mistrzów postawionych i roz- wijają język filozoficzny przez nich (zwłaszcza przez Arystotelesa) wypracowa- ny. Razem z Akademią i Lykejonem i za ich przykładem, obie nowe szkoły tworzą specyficzne środowisko poświęcające się "życiu badawczo-kontem- placyjnemu" (bios theoretikos) i utwierdzają cechy typu myślenia specyficznie filozoincznego. Bios theoretikos, życie filozoficzne, które już Arystoteles skłonny był uważać za życie najlepsze, najbliższe doskonałości boskiej, staje się teraz samo dla siebie jednym z głównych tematów, albo wręcz - w wypadku epikurejczyków - głównym tematem do rozmyślania. Przez to jednostka filozofująca staje się sama dla siebie centrum zainteresowania. Filozofowie stawiać będą nade wszystko pytanie: co winien czynić i czego powinien unikać mędrzec (ho sofos)? W tym pytaniu słowo so_fos oznacza takiego filozofa, czyli takiego "miłośnika mądrości" (filosofos), który posiadł przedmiot swego umiłowania. Główną aspiracją Platona było takie przekształcenie polis, by życie ludzkie było kierowane przez filozofów kontemplujących boski ład idei i przez to stało się sensowne; Arystoteles zaś, choć poświęcił osobny cykl wykładów zagadnieniom zachowania jednostek, utrzymywał, że są one częścią składową "polityki" (politike, nauki o polis) i bardzo poważnie rozmyślał nad zagadnieniami polis, jak świadczą teksty jego wykładów na ten temat zebrane w Polityce. W szkołach okresu hellenistycznego sytuacja zmienia się zasadniczo: "etyka" (ethike, właściwie nauka o ethos czyli nauka o usposobieniu, o zachowaniu jednostek), staje się - obok "logiki" i "fizyki" - jednym z działów filozofii, "polityka" zaś nie stanowi odrębnego działu (podział filozofii na "logikę", "fizykę" i "etykę" wprowadzony został po raz pierwszy 453 przez Ksenokratesa, który był kierownikiem szkoły platońskiej w latach 339 - 315/314). Powstają wprawdzie jeszcze traktaty peri politeias ("o ustroju, o formie rządów"), ale odgrywają drugorzędną rolę. Ważne jest nie jaki ma być ustrój, lecz czy mędrzec powinien brać udział w życiu polis. Rozważa się niekiedy, jaką postawę przyjąć powinien mędrzec wobec króla, jeśli będzie miał okazję się z nim stykać. Z bardzo obfitej twórczości szkół filozoficznych okresu hellenistycznego zachowało się bardzo niewiele. W późnej starożytności, gdy liczba książek będących w obiegu gwałtownie się skurczyła, nie istniały już grupy stoików ani epikurejczyków, brak więc było czynników, które mogłyby ocalić dzieła tych szkół powstałe w czasach hellenizmu. Z drugiej zaś strony ówczesne środowiska platońskie i arystotelesowskie były wprawdzie zainteresowane w ocaleniu dzieł Platona i tych spośród pism Arystotelesa, które zawierały jego wykłady (i rzeczywiście pisma te ocaliły), ale nie interesowały się dorobkiem szkoły platońskiej ani arystotelesowskiej z czasów hellenizmu. Gwoli ścisłości trzeba dodać, że niektórzy z filozofów hellenistycznych (np. Pyrron, Arkesilaos, Karneades, Ainesidemos) zgodnie z tradycją sokratejską nic nie napisali. Naszą wiedzę o doktrynach filozofów epoki nas tu interesującej musimy czerpać przeważnie z tekstów późniejszych, referujących te poglądy (niekiedy przytaczających całe fragmenty). W wypadku Epikura jesteśmy w nieco lepszej sytuacji: Diogenes Laertios w ostatniej księdze swoich Żywotów dawnych filozofów przytoczył trzy długie listy filozoficzne tego autora; ponadto Lukrecjusz, poeta rzymski z I w. p.n.e., gorliwy wyznawca epikureizmu, w poemacie De rerum natura (O naturze wszechrzeczy) daje nam bardzo obszerny i dokładny (choć niepełny) wykład doktryny Epikura. Inny entuzjasta jego filozofii, niejaki Diogenes żyjący w Oinoanda (niewielkim mieście Azji Mniejszej) na początku w. III n.e., nakazał dla pouczenia swych rodaków wyryć na kamieniu wykład filozofii Epikura; powstały w ten sposób napis w części się zachował. Wreszcie w Herkulaneum, zalanym lawą Wezuwiusza, przetrwały, choć zwęglone i tylko częściowo czytelne, zwoje stanowiące część biblioteki epikurejczyka Filodemosa z Gadary, który w latach siedemdziesiątych I w. p.n.e. zamieszkał w Italii jako "filozof domowy" Lucjusza Kalpurniusza Pizona. Składały się na nią utwór Epikura O przyrodzie, pisma Filodemosa i innych epikurejczyków. Filozofia stoicka w toku swych dziejów (od przełomu IV i III w. p.n.e. do połowy III w. n.e.) przeszła długą ewolucję. Wyróżnić w niej możemy następujące etapy: starszą Stoę, której najważniejszym przedstawicielem obok Zenona był Chryzyp z Soloi (281 lub 277 - 208 lub 204); młodszą Stoę, do której zaliczani są Panajtios z Rodos (ok. 185 - ok. 109) i Posejdonios z Apamei (ok. I35 - ok. 51); wreszcie Stoę późną, z okresu cesarstwa, którą reprezentują Seneka (ok. 4 p.n.e. - 65 n.e.), Epiktet (ok. 55 - ok. 135 n.e.) i Marek Aureliusz (121 - 180 n.e.) Warto tu bardzo zwięźle przedstawić niektóre poglądy starej Stoi. Filozofia Zenona i Chryzypa proponuje panteistyczną koncepcję Bytu, która jest o wiele bliższa myśli niektórych filozofów presokratycznych, zwłaszcza 454 Heraklitu, niż myśli Platona i Arystotelesa. Nie uznaje ona radykalnego ra za go podziału Bytu na rzeczywistość duchową i fizyczną, na ideę lub formę i materię, na pojęcie gatunkowe i byt indywidualny, ani też takiego stosunku między Bogiem a światem, w którym świat byłby zależny od Boga, ale Bóg byłby całkowicie oddzielony od świata. Dla stoików wszystko, co istnieje, jest cielesne. To nie znaczy, że wszystko, o czym można mówić, jest cielesne: pustka czyli nicość otaczająca świat nie jest ciałem; tak samo znaczenie naszych słów i zdań (to lekton) nie jest ciałem. Ale Bóg jest cielesny. Byt stoicki jest jednością skończoną, zajmującą ograniczone miejsce w nieskończonej pustce i złożoną z dwóch zasad (archai) wzajemnie się przenikających: z zasady biernej, czyli materii amorficznej Chyle), i z zasady czynnej, czyli tchnienia (pneuma), które jest ciałem subtelnym i ruchliwym, ogniem wmieszanym do materii i wypełniającym wszystkie istniejące w niej przerwy, kształtującym z materii poszczególne jestestwa o określonych kształtach, utrzymującym je w ich indywidualnym istnieniu, ożywiającym całość i jej poszczególne składniki, kierującym całością i jej składnikami w sposób absolutnie rozumny. To tchnienie, ten ogień kosmiczny jest rozumem (logos), jest Bogiem (theos). Świat jest żywą istotą rozumną, organizmem, w którym każda część jest powiązana z innymi, każda odczuwa jakoś to, co się dzieje z każdą inną (sympatheia). Absolutna konieczność (ananke, heimarmene) czyli (po łacinie) fatum, które rządzi całym organizmem kosmicznym i jego poszczególnymi składnikami, jest absolutną celowością, jest wszechobejmującym przewidywa- niem-opatrznością (pronoia), sensem (logos). Wszystko jest dobre, zło nie istnieje - to, co nazywamy złem, jest nim tylko z punktu widzenia ludzkiej myśli. Jednakże boski ogień, boski rozum, który jest obecny we wszystkich składnikach świata, nie jest w nich obecny w jednakowym stopniu: są składniki doskonalsze i składniki mniej doskonałe. Według Kleanthesa, ucznia i pierwszego następcy Zenona, najwyższym jestestwem na świecie jest słońce; według innych przedstawicieli starszej Stoi - słońce i gwiazdy. Poza tymi ciałami niebieskimi jestestwem doskonałym jest, a właściwie byłby, mędrzec czyli idealny filozof, w pełni uświadamiający sobie rozumność świata, żyjący zgodnie z nią, kochający fatum. Materia i boskie tchnienie są wieczne, ale świat jest wieczny tylko w pewnym sensie. Świat bowiem żyje tylko przez określony, bardzo długi, okres czasu (wielki rok kosmiczny), po czym boski ogień (będący jedną z jego zasad) niszczy go w wielkim pożarze; wtedy, z ponownego mieszania się zasady czynnej i zasady biernej, powstanie nowy świat, który będzie identyczny z poprzednim i będzie żył dokładnie tak, jak poprzedni. Cykl taki powtarzać się będzie wiecznie. Cnoty, jakie stoicy "starsi" przypisują mędrcowi, są, w pewnym sensie, tymi samymi cnotami, które były najwyżej cenione w kulturze potocznej ich czasów; jednakże, wbrew pospolitej świadomości moralnej, pojmują je oni jako cechy nie ulegające stopniowaniu i koniecznie ze sobą powiązane. Sądzą ponadto, że człowiek cnotliwy nie potrzebuje do szczęścia dóbr zewnętrznych, jak zdrowie, bogactwo itd. (w tym również oczywiście oddalają się zdecydowanie od myśli potocznej). Według nich, albo człowiek jest moralnie doskonały, albo jest zły; jest doskonały, jeśli żyje - jak się wyrażał Zenon - "zgodnie" (homologoumenos). Przez "zgodność" Zenon rozumiał zgodność z rozumem, 455 456 który rządzi światem i jest obecny w samym człowieku. Kleanthes wyrażał się nieco inaczej: nie pisał "zgodnie" po prostu, lecz "zgodnie z naturą"; ponieważ jednak skowo "natura" jest wieloznaczne, Chryzyp uściślił formułę, pisał, że należy żyć "według doświadczenia tego, co dzieje się w naturze" (lub "w całej naturze"), to znaczy: według wiedzy o prawie rządzącym naturą. Chryzyp twierdził ponadto, że człowiek czyni zawsze to, co czynić musi wskutek boskiej konieczności, ale że lepiej dla niego czynić to z własnej woli, niż wbrew niej. Innymi słowy: mędrzec, który ma pełny udział w boskim rozumie, utożsamia swoją wolę z boską koniecznością i dlatego jest szczęśliwy; głupiec natomiast zachowuje się nierozumnie, dążąc do własnych, ograniczonych celów, i dlatego jest nieszczęśliwy; jednakże jego zachowanie jest, bez jego wiedzy, właśnie takie, jakiego wymaga od niego boski plan opatrznościowy. Każde z tych twierdzeń jest zrozumiałe; rzuca się jednak w oczy, że stoicka teza, według której cnota jest niepodzielna i niestopniowalna, jest niezgodna r koncepcją świata, według której obecność boskiego rozumu jest różna na różnych poziomach. Prowadzi ona ponadto do paradoksalnego wniosku. Skoro bowiem cnota jest niepodzielna i niestopniowalna, wszyscy ci, którzy nie są mędrcami, są jednakowo głupi i źli; nikt zaś nie jest mędrcem, więc wszyscy ludzie, włącznie z filozofami stoickimi, są jednakowo głupi i źli. Naturalnie taki wniosek był nie do przyjęcia. Dlatego filozofowie starszej Stoi wprowadzili, niekonsekwentnie w stosunku do koncepcji cnoty, ale konsekwentnie w stosunku do obrazu świata, pojęcie "postępu" (prokope). Filozof stoicki wprawdzie nie jest mędrcem, ale jest człowiekiem "postępującym" (prokopton) na nieskończonej drodze, która prowadzi do mądrości i do cnoty; uczy się coraz lepiej rozumieć świat i w ten sposób utożsamia się coraz bardziej z boskim rozumem, choć do całkowitego utożsamienia nigdy nie może dojść. Doskonałość moralna, która charakteryzuje mędrca, obejmuje rozumienie i pełnienie obowiązków, jakie ma on wobec wspólnoty politycznej, w której przypadło mu żyć wskutek konieczności czyli z wyroku opatrzności. Z tego wynika, że mędrzec będzie brał udział w życiu politycznym - chyba że okoliczności mu na to nie pozwolą. Naturalnie mędrzec będzie to czynić bez ulegania namiętnościom, które zwykle kierują ludźmi w życiu politycznym: ani żądza władzy, ani chciwość, zawiść, stronnicza sympatia, litość nie będą miały dostępu do jego umysłu, będzie on postępować zawsze według rozumu. Główną siłą, która kierowała myślą filozofów starszej Stoi, było dążenie do doskonałości moralnej. Obraz świata, jaki zbudowali, nie był w ich intencjach przeznaczony do tego, by stworzyć ramy, wewnątrz których mogłoby się rozwinąć naukowe badanie przyrody. Rzeczywiście stoicy niewiele przyczynili się do takich badań. Znaleźli jednak osobną dziedzinę, która budziła ich zainteresowanie badawcze, naukowe: dziedzinę, którą nazywali 'I "logiką" i która obejmowała zarówno to, co my nazywamy logiką, jak to, co nazywamy teorią poznania i gramatyką. Zwłaszcza Chryzyp pracował intensywnie w tej dziedzinie i doszedł do bardzo ważnych osiągnięć. Logiczny "rachunek zdań" wywodzi się właśnie od Starej Stoi. Najoryginalniejszy filozof Stoi Średniej, Posejdonios, zrezygnował ze starostoickiej koncepcji cnoty; rozwinął konsekwentnie ideę stopniowania ra alt co ny ze via obecności rozumu w świecie; odróżniał w "naturze" człowieka (zgodnie z opinią Platona i Arystotelesa) elementy irracjonalne od racjonalnych i dlatego nie chciał używać zwrotu "żyć zgodnie z naturą" (można jednak podejrzewać, że nie starał się zrozumieć, co Kleanthes przez to wyrażenie chciał powiedzieć). Głosił on (zgodnie z Arystotelesem), że do szczęścia nie starczy cnota, lecz potrzebne są również dobra zewnętrzne. Niewiele mówił o mędrcu, silniej natomiast niż starsi stoicy podkreślał organiczny charakter całości kosmicznej. Interesował się kosmicznym "współodczuwaniem" (sympatheia). Badał konkretne jego przejawy (na przykład przypływy i odpływy morza związane z oddziaływaniem księżyca), starając się o ustalenie konkretnych przyczyn danych zjawisk w ramach ogólnego obrazu świata. Jego połączenie całościowej koncepcji filozoficznej i szczegółowych badań przyrodoznawczych przypomina jakoś postawę Arystotelesa. Na zakończenie tej charakterystyki iilozofti stoickiej jeszcze dwie uwagi. Pierwsza dotyczy postawy wobec bogów tradycyjnej religii. Stoicy uważali tradycyjne wyobrażenia o bogach za ludową, naiwną formę pojmowania różnych elementów lub zjawisk przyrody. Ponieważ zaś sądzili, że przyroda jest ożywiona przez Boga, mogli uważać religię za zasadniczo prawdziwą. W opowiadaniach dawnych poetów, zwłaszcza Homera, szukali odpowiedników poszczególnych tez własnej doktryny o budowie świata. Alegoryczna interpretacja Homera przez nich propagowana miała pewne powodzenie, przede wszystkim wśród filologów szkoły pergamońskiej, nie zdołała jednak nigdy, w okresie hellenistycznym, wziąć góry nad interpretacją literalną, uprawianą przez uczonych aleksandryjskich. Dopiero później, w okresie cesarstwa, stanie się ona wzorem dla neoplatońskiej interpretacji alegorycznej dawnej literatury. Druga uwaga tyczy się kwestii roli stoicyzmu w dziejach astrologii, rozumianej jako nauka badająca stosunki między ruchami gwiazd a losami istot ziemskich. Czy stoicki obraz świata jako organizmu zwartego, w którym działa więź "współodczuwania" (sympatheia) i którym rządzi absolutna konieczność, przyczynił się do powstania przekonania, że losy każdego człowieka są determinowane przez pozycję w jakiej znajdowały się gwiazdy w momencie jego urodzin (lub jego poczęcia)? Bezpośrednio zapewne nie. Według stoików to nie bóstwa gwiezdne, lecz boski rozum determinuje bieg spraw ziemskich. Źródła, jakimi dysponujemy, nie świadczą o zainteresowaniu starszej Stoi astrologią. Poemat stoickiego poety Aratosa pod tytułem Fajnomena, który powstał za czasów, gdy w Macedonii panował Antygon Gonatas (276 - 239) i którego pierwsza, dłuższa część opisuje gwiazdozbiory, podając czas ich wschodów i zachodów, wykazuje wyrażne ślady nauki stoickiej, ale ignoruje astrologię całkowicie. Jest jednak rzeczą bardzo prawdopodobną, że deterministyczny obraz świata, stworzony przez stoików, sprzyjał, niezależnie od ich intencji, kształtowaniu się założeń światopoglądowych, które umożliwiły powstanie i powodzenie astrologii. Należy tylko dodać, że do lego mogły się przyczynić również szkoła Platona i szkoła Arystotelesa, które na początku III w. uważały gwiazdy za bóstwa. 457 O jednym z filozofów stoickich, mianowicie o Posejdoniosie, wiemy (co prawda na podstawie świadectw późnych i pośrednich), że interesował się astrologią. Nie wolno z tego wyciągnąć wniosku, że starsi stoicy czynili to samo. Napy podejrzewać, że istnieje jakiś związek między tymi zainteresowa- '~ mami Posejdoniosa a jego odejściem od niektórych ważnych poglądów starszej Stoi. Pamiętajmy ponadto, że za jego czasów astrologia istniała już od dawna, była powszechnie uznawaną nauką. Dobrze poświadczony i zupełnie zrozumiały jest natomiast pozytywny stosunek wszystkich stoików do sztuki wieszczenia: skoro w świecie wszystko jest związane ze wszystkim i wszystkim rządzi opatrzność, wieszczenie jest możliwe; stosując pewne określone reguły, można traktować dane zjawiska jako znaki czegoś, co ma nastąpić w przyszłości. I Przejdźmy teraz do omówienia szkoły epikurejskiej. W przeciwieństwie do I innych szkół nie ulegała ona gruntownym zmianom w toku swej historii. Myśl 1 epikurejska to przede wszystkim myśl samego Epikura. Szkoła trzymała się I zasady przestrzegania autorytetu swego założyciela i traktowała go jako człowieka bliskiego bogom, jako herosa, który pokazał drogę do szczęścia. Zmiany, jakie zachodziły w doktrynie szkoły, przybierały kształt interpretacji twierdzeń mistrza. Filozofia Epikura jest, pod pewnym względem, systemem zbudowanym w celu podważenia zasadności etyki ogólnie przyjętej i wszelkich norm, na których opierał się ład społeczny i kultura. Wykorzystując i modyfikując dla własnych celów starą teorię atomistyczną stworzoną przez Leukippa i Demokryta, Epikur wywodzi, że świat, jaki znamy, jest tylko jednym z nieskończenie licznych istniejących światów i że, podobnie jak wszystkie inne, powstał przypadkowo jako wynik ruchu atomów, to znaczy cząstek materii bardzo drobnych, niepodzielnych i nie mających żadnych jakości poza kształtem i rozmiarami, spadających pionowo w nieskończonej próżni, ale czasami swobodnie, czyli bez żadnej racji, odchylających się od pionowego toru. Dalej, według Epikura, bogowie istnieją i są nieśmiertelni, jak tego dowodzi powszech ne ich uznawanie przez ludzi; ale, wbrew temu, co ludzie sądzą, powstali ~` z przypadkowego zderzenia się atomów, żyją szczęśliwie daleko od naszego i wszelkich innych światów i nie interesują się wcale naszymi sprawami, naszym zachowaniem i naszym do nich stosunkiem. Dusza człowieka, składająca się z atomów, w momencie śmierci się rozkłada, przestaje istnieć. Żadna z norm społecznie uznawanych nie ma uzasadnienia. Jedynym prawdziwym celem, jaki jednostka ludzka może sobie postawić, jest własna przyjemność. Jeśli uwzględ- niać trzeba istniejące normy, to nie dlatego, by były one same w sobie wartościowe, lecz dlatego, że działanie przeciwko nim może spowodować karę, a w każdym razie powoduje obawę przed karą, a więc uniemożliwia przyjem- i ność. Epikur pisze na przykład: "trzeba szanować dobro moralne [to katon] i cnoty, i tym podobne rzeczy, jeśli dostarczają przyjemności; jeśli natomiast jej nie dostarczają, trzeba je zostawić w spokoju". Lub jeszcze bardziej prowokacyjnie: "pluje na dobro moralne". Twierdzi ponadto, że badania nad naturą wszechrzeczy same w sobie byłyby niepożądane i są wartościowe tylko dlatego, że są 458 warunkiem niezbędnym dla osiągnięcia przyjemności. Niewątpliwie mamy do czynienia z koncepcją, którą w pewnej mierze można nazwać nihilistyczną. Jednakże jest to tylko część prawdy. Gdy Epikur twierdzi, że przyjemność jest jedynym prawdziwym celem, ma on na myśli przede wszystkim przyjemność "katastematyczną", to znaczy przyjemność, która nie jest ruchem, lecz stanem; wymaga ona wprawdzie zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych, ale polega na "niewzruszoności" (ataraksia), na spokoju duszy wolnej od wszelkiej namiętności, na wspominaniu minionych przyjemności, na refleksji filozoficznej, która umożliwia spokój duszy i jest możliwa dzięki niemu, na dyskusji w małym gronie filozofujących przyjaciół, na zaufaniu i przywiązaniu do nich, wreszcie na kontemplacji bogów doskonale beznamiętnych i wiecznie szczęśliwych. Taka koncepcja nie ma oczywiście nic wspólnego z wyobrażeniami o epikureizmie, jakie przeszły do średniowiecza, a jakie streszcza znany wiersz: "alte clamat Epicurus: / venter satur est securus / venter deus meu.s erit" ("głośno krzyczy Epikur: bezpieczny jest pełny brzuch, mój brzuch będzie moim Bogiem"). Tak samo oczywiste jest, że epikurejski nihilizm nie jest w niczym podobny do nihilizmu Nietzschego; podczas gdy nadczłowiek Nietzschego, odkrywszy brak wszelkich fundamentów metafizycznych dla wartości i norm społecznie uznawanych, z tragicznym patosem przeciwstawia wszechświatowi pozbawionemu sensu swoją indywidualną "wolę mocy", swoje arbitralne tworzenie i niszczenie piękna, mędrzec epikurejski doznaje spokojnej przyjemności w dowodzeniu bezzasadności pospolitych wierzeń, wyobrażeń, dążeń, nadziei i obaw; szczęściem jest dla niego filozofowanie, które wyzwala jego samego i jego słuchaczy (lub czytelników) ze złudzeń, oraz przyjażń do ludzi, którzy razem z nim filozofują. O ile pozostaje wierny swojej materialistycznej wizji świata, Epikur nie może określać tej przyjemności inaczej niż negatywnie: nazywa ją "niewzruszonością" lub "brakiem cierpienia". Historyk jednak ma prawo powiedzieć, że chodzi tu o szczęście uczestniczenia w życiu duchowym, ściślej w racjonalnym poszukiwaniu prawdy o kondycji ludzkiej oraz w doświadczaniu wartości człowieczeństwa we współżyciu z zaprzyjaźnionymi ludźmi. Można to wyraźnie wyczuć w wielu wypowiedziach samego Epikura, na przykład w liście, który napisał na łożu śmierci i który na pewno zamierzał pozostawić jako ostatnie świadectwo o swojej postawie: "Pędząc szcz~śliwy dzień rycia i zarazem go kończąc, pisalem do was te slowa. Towarzyszyly mi cierpienia z powodu choroby pęcherza moczowego i dyzenterii, tak wielkie , ~e nic' moglyby być wi~k.sze. W.szy.stkiemu temu jednak przeciwstuwiula sil radość duszy, rodząca sil ze wspominania o dawnych naszych rozumowaniach. Ty, który okazywaleś przez cale życie oddanie mnie i .filozofii, zechciej otoczyć opieką dzieci Metrodora". Jak widać, życie jest dla filozofa "szczęśliwym dniem". Jedna z licznych maksym, w których Epikur streścił swoją myśl, brzmi tak: "Przyjaźń tańczy po ziemi zamieszkalej oglaszając nam wsz,ystkirn, że pon~inni.ś~ny sil zbudzić, by gratulować (sobie nawzajem)". Naturalnie wartość człowieczeństwa Epikur postrzega tylko, gdy ma do czynienia z ludźmi zaprzyjaźnionymi; z tego doświadczenia nie może, ze względu na całość swej frlozofii, wyprowadzić pojęcia wartości człowieczeń- 459 stwa w ogóle. Toteż nie uważa on - w przeciwieństwie do stoików - by mędrzec miał jakiekolwiek obowiązki wobec ludzkości lub wobec społeczeństwa, do którego należy. Poniewa~ zaś życie polityczne związane jest z namiętnościami, uważa on, że mędrzec rozsądnie postępuje, jeśli nie bierze w nim udziału. Lathe biosas, co znaczy mniej więcej "żyj aż do końca w taki sposób, by ludzie nie dowiedzieli się, że żyłeś" - oto jedna z najsłynniejszych maksym epikurejskich; zaleca ona unikanie pogoni za sławą, która jest normalnym składnikiem, więcej - głównym bodźcem działalności tych, którzy się oddają polityce w świecie polis. Niechęci do życia politycznego nie towarzyszy wcale krytyka polityki w ogóle, ani też krytyka istniejących stosunków społecznych i politycznych. W przeciwieństwie do cyników, Epikur sądził, że po to, by móc prowadzić życie filozoficzne, po to, by żyć szczęśliwie, mędrzec musi się opierać na społeczeństwie, które gwarantuje mu dogodne warunki istnienia i bezpieczeń- stwo. Jednocześnie sądził, że nie jest rzeczą mędrca działanie w celu ulepszenia istniejących stosunków społecznych i politycznych. Mędrzec powinien żyć jako człowiek prywatny wewnątrz danej polis; powinien też umieć oddawać cześć królowi, jeżeli mu się zdarzy mieć z nim do czynienia. Negując zasadność jakiegokolwiek dążenia, poza dążeniem do kształtowania własnego, indywidualnego życia w sposób rozumny, filozofia epikurejska wniosła oryginalny wkład do pewnej tendencji charakterystycznej dla całości kultury hellenistycznej i polegającej na uznawaniu istnienia autonomicznych wartości w dziedzinie życia prywatnego. Pogłębiła ona wrażliwość ludzi - - nie tylko własnych adeptów, lecz również tych, którzy się z nią jedynie zetknęli -- na cenność ich własnego, przemijającego i niepowtarzalnego życia, na znaczenie bezpowrotnie uciekającego czasu. Jeżeli bierze się to pod uwagę, zrozumiałym się staje, jak ta filozofia, przedstawiana na ogół w pismach oschłych, pedantycznie technicznych i zalecająca pogardę lub obojętność dla piękna krasomówstwa i poezji (choć niektórzy epikurejczycy, przynajmniej w I w. p.n.e., starali się ignorować tę postawę mistrza: czynił to w szczególności wyżej wspomniany Filodemos z Gadary, przyznający poezji zdolność do dostarczania przyjemności i sam piszący piękne epigramy), mogła fascynować poetów tej miary co Lukrecjusz, młody Wergiliusz, Horacy (ten ostatni, w jednym ze swoich listów poetyckich, nazwie siebie "t2ustym i bdy.szczącym z powodu dobrze pielęgnowanej .skóry wieprzem °e .stada Epikura"). Zrozumiałe jest także, jak etyka Epikura, choć wydaje się całkowicie przeciwstawna w stosunku do etyki stoickiej, mogła wpłynąć na stoika Senekę (widać to zwłaszcza w jego Listach do Lucyliusza). Ta strona filozofii epikurejskiej, o której tutaj mowa, przyczyniła się niewątpliwie do wzrostu czegoś, co można nazwać indywidualizmem. Trzeba jednak sprecyzować, że jest to indywidualizm opierający się na uznawaniu priorytetu ponadindywidualnego rozumu, na akcentowaniu obiektywnych norm rozsądnego postępowania, na potępianiu namiętności. Obok nowych szkół -- stoickiej i epikurejskiej - działały w Atenach, jak 460 już powiedzieliśmy, jeszcze stare szkoły platońska i arystotelesowska. Od śmierci Platona (347 r.) do ok. 265 r. Akademia wykazywała tendencję do powtarzania idei mistrza. Warto jednak wspomnieć, że rozwinęła ona pewne elementy późnej myśli Platona, które miały odegrać ważną rolę: tezę o istnieniu demonów ----- bytów pośrednich między bogami i ludźmi -- oraz tezę o gwiazdach jako bytach obdarzonych boską inteligencją. Nowy styl myślenia wprowadził dopiero Arkesilaos z Pitane, który od r. 265 stał się szefem szkoły. Podjąwszy ponownie dialektyczną metodę rozumowania, jaką uprawiali Sokrates i Platon, dowodził, że na podstawie percepcji o niczym nie można osiągnąć wiedzy pewnej, że można co najwyżej osiągnąć prawdopodobieństwo. Kierunek myślenia rozpoczęty przez Arkesilaosa stał się charakterystyczny dla okresu istnienia szkoły, który trwał do lat osiemdziesiątych I w. p.n.e. Po Arkesilaosie najwybitniejszym reprezentantem Akademii był Karneades z Kyreny (prawdopodobnie 214/213- 129/128). Nauka Akademii tego okresu stała się składnikiem szerokiego i różnorodnego nurtu myśli sceptycznej. Nazwa skeptikoi znaczy właściwie "ci, którzy lubią dokładnie się przyjrzeć" - oczywiście przyjrzeć się twierdzeniom, by zbadać, czy są one uzasadnione. Skeptikoi przeciwstawiali się wszystkim tym, którzy wypowiadali jakieś opinie (dogmata) mniemając, że są one prawdziwe (ci ostatni nazywani byli dogmatikoi). Najbardziej radykalny składnik tradycji sceptycznej wywodził się z nauki Pyrrona z Elidy, który twierdził, że trzeba powstrzymywać się od wszelkiego sądu, ponieważ prawda jest niepoznawalna (jest to słynna epoche sceptyczna, czyli "powstrzymywanie się"). Pyrronizm znalazł wybitnych kontynuatorów jeszcze pod koniec epoki hellenistycznej (Ajnesidemos z Knossos) oraz w okresie cesarstwa (Sekstos zwany Empirykiem, ostatnia ćwierć II w. n.e.; jego dzieła, dla nas główne źródło dla poznania sceptycyzmu antycznego, odegrały bardzo ważną rolę w kulturze europejskiej XVII wieku jako bodziec dla nowożytnego sceptycyzmu). Na początku I w. Filon z Larisy, ówczesny kierownik Akademii, dał początek reakcji przeciwko tendencji sceptycznej. Jego uczeń, Antiochos z Askalonu, którego działalność przypada na lata osiemdziesiąte - sześćdziesiąte I. w. p.n.e., zdecydowanie odżegnał się od sceptycyzmu uważając go za odejście od autentycznej myśli Platona. Sądził, że w celu pozyskania dostępu do niej trzeba odwołać się do tekstów autorów "starożytnych", mianowicie nie tylko do dzieł Platona, ale i utworów pierwszych następców Platona i Arystotelesa, a nawet do starej Stoi. Przejawiają się tu dwie tendencje bardzo charakterystyczne dla kultury końca okresu hellenistycznego i okresu cesarstwa: tendencja do traktowania twórczości czasów własnych i niedalekiej przeszłości jako wyniku dekadencji, odstępstwa od właściwych wzorów ustanowionych w dawnych epokach i nadal obowiązujących, oraz skłonność do eklektyzmu w naśladowaniu wzorów. Od czasów Antiocha z Askalonu zaczyna się nowy okres dziejów tradycji platońskiej. Rozwija się ona już nie tyle w ateńskiej szkole założonej przez Platona, ile poza nią, w różnych ośrodkach (szkoła ateńska stanie się ponownie ważna dopiero w V i w VI w. -n.e.; przestanie definitywnie istnieć wskutek decyzji Justyniana). Pilnie studiowano dzieła Platona, nie interesowano się natomiast myślą Akademii III i II w. p.n.e. Platonizm z końca 461 okresu hellenistycznego w nauce nowoczesnej nazywa się czasami neoplato- nizmem. Jednakże termin ten na ogół rezerwuje się dzisiaj dla tej formy platonizmu, która ukształtowała się w III w. n.e. w Aleksandrii: chodzi o doktrynę Ammoniosa Sakkasa i przede wszystkim jego ucznia Plotym. Ta właśnie faza rozwoju platonizmu stała się obok chrześcijaństwa (silnie penetrowanego przez neoplatońskie wpływy) dominującym nurtem kultury późnoantycznej, tak na Wschodzie jak na Zachodzie. Neoplatonizm był żywy i wpływowy również we wczesnym średniowieczu zachodnim. Usunięty przez scholastykę, wrócił na pierwszy plan w renesansie. Jego tradycja odżyje jeszcze na przełomie XVIII i XIX w. Zobaczmy wreszcie, jakie były losy szkoły Arystotelesa. Pierwszy jego następca, Teofrast z Eresos (372/ 1 lub 371 /0 - 288/7 lub 287/6), twórczo kontynuował zarówno dociekania metafizyczne, logiczne i etyczne mistrza, jak i jego rozległe badania przyrodoznawcze i erudycyjne. Z jego ogromnego dorobku zachowały się fragmenty (niektóre bardzo obszerne), wielkie dzieło o botanice (znane pod łacińskim tytułem Historia plantarum) oraz osobliwy utwór pt. Charakteres, zawierający błyskotliwe, bogate w konkretne spostrzeżenia opisy różnych typów etyczno-psychologicznych człowieka. Kiedy zmarł, jego duży księgozbiór, zawierający między innymi książki Arystotelesa (w tym także liczne jego teksty nie opublikowane), nie pozostał w szkole, lecz przypadł w spadku Neleusowi, który go wywiózł do Skepsis. Jest wprawdzie prawdopodobne, że jakieś kopie niektórych nie opublikowanych tekstów Arystotelesa krążyły wewnątrz szkoły, jednak zainteresowanie nimi szybko znikło. Poza Teofrastem nikt z wybitniejszych ludzi będących członkami Lykejonu lub tych, którzy przezeń przeszli, nie pozostał wierny światopoglądowi arystotelesowskiemu. "Filozofia pierwsza" czyli metafizyka, w powiązaniu z którą były zorganizowane wszystkie inne dociekania Arystotelesa, łącznie z badaniami przyrodoznawczymi i erudycyjnymi, przestała interesować pery- patetyków. Zajmowali się innymi działami filozofii i przede wszystkim szczegółowymi badaniami przyrodoznawczymi i erudycyjnymi, oderwanymi od wszelkich problemów filozoficznych. Tradycja szkoły perypatetyckiej w znacznym stopniu wymarła, choć szkoła jeszcze istniała. Tradycja arystotelesowska odrodziła się dopiero u schyłku epoki hellenistycznej. Okoliczności zewnętrzne dostarczyły okazji sprzyjającej takiemu odrodzeniu, ale to warunki kulturowe tego czasu sprawiły, że okazja została wykorzystana. Okoliczności same zresztą nie były zupełnie przypadkowe. Warto je tu opowiedzieć, ponieważ rzucają światło na kulturę 1 w. p.n.e. Znamy je dzięki długiemu fragmentowi Dziejów Posejdoniosa oraz wiadomościom zawartym w Geografii Strabona i ~w Żywocie Sulli Plutarcha. Na początku I w. p.n.e. niejaki Apellikon z Teos, bogacz, człowiek barwny i o zmiennym usposobieniu, osiadł w Atenach, gdzie otrzymał obywatelstwo, przez czas jakiś "filozofował na sposób perypatetycki", w tym właśnie okresie kupił księgozbiór Arystotelesa i wiele innych, ponadto wykradł z państwowego archiwum ateńskiego dokumenty z czasów "starożytnych", zawierające teksty 462 uchwał. Podobnie postępował i w innych miastach, kradnąc "cokolwiek było starożytne i schowane". Złapany na takim procederze zapłaciłby zań życiem, gdyby nie uciekł na wygnanie. Widocznie filozofia perypatetycka obudziła w nim zainteresowania erudycyjne, a te z kolei doprowadziły go do kolekcjonerstwa, uprawianego tak legalnymi, jak i nielegalnymi sposobami. Strabon precyzuje, że księgozbiór Arystotelesa kupił on od potomków Neleusa (spadkobiercy Teofrasta) w Skepsis. Księgi były w złym stanie, ponieważ właściciele trzymali je przez czas jakiś w piwnicy po to, by nie wpadły w ręce Attalidów, rozbudowujących swą królewską bibliotekę w Pergamonie. Apellikon przewiózł nabyte księgi do Aten i kazał je przepisać. W 84 r. po zdobyciu Aten Sulla przewiózł księgozbiór do Rzymu. Tam filolog Tyrannion (przyjaciel Attyka, Cycerona, Cezara) zajął się trochę porządkowaniem pism Arystotelesa, po czym, niewiele zdziaławszy, skłonił filozofa perypatetyka Andriskosa z Rodos do podjęcia się tego trudu. Ten uporządkował i opublikował teksty, które Arystoteles napisał na potrzeby swych wykładów. Był również ich pierwszym komentatorem. Od tego momentu, a więc od lat sześćdziesiątych I w., zaczyna się nieprzerwana tradycja interpretacji filologiczno-filozoficznej pism "ezoterycznych" Arystotelesa. Jeśli idzie o starożytność, tradycja ta stała się szczególnie ważna począwszy od III w. n.e., to znaczy od powstania neoplatonizmu. Plotyn bowiem i wielu późniejszych neoplatoników, opracowując własną filozofię, nawiązywało nie tylko do tekstów Platona, ale również, choć oczywiście w mniejszym stopniu, do pism "ezoterycznych" Arystotelesa i do ich komentatorów. Różnice między tradycją platońską a arystotelesowską były w ich oczach mniej istotne niż podobieństwa. Na zakończenie podsumujmy pewne fakty. Stwierdziliśmy, że stoicyzm i epikureizm, dwie filozofie odrzucające metafizykę Platona i Arystotelesa, były przez cały okres hellenistyczny bardzo wpływowe; że w IIl i II wieku szkoła platońska i szkoła arystotelesowska dalekie były od metafizyki swoich założycieli; że pierwsza z nich uprawiała filozofię typu sceptycznego, druga zaś zajmowała się głównie badaniami naukowymi; że u schyłku okresu helleni- stycznego nastąpił w obu szkołach zwrot ku nauce ich założycieli; że w czasie, gdy stoicyzm i epikureizm straciły wszelkie wpływy, tj. około połowy III w. n.e., neoplatonizm zrodzony z tradycji platońskiej i obficie korzystający ze studiów filologiczno-filozoficznych nad pismami "ezoterycznymi" Arystotelesa, stał się nie tylko dominującym nurtem filozoficznym, lecz również jedną z podstawowych sił kulturowych. Wszystko to zdaje się świadczyć, że w kulturze hellenistycznej jako całości musiała istnieć bardzo silna tendencja utrudniająca lub wręcz uniemożliwiająca akceptację zasadniczych nowości wprowadzonych przez Platona i Arystotelesa, zwłaszcza podziału wszelkich bytów na materialne i niematerialne oraz koncepcję istnienia bytu od świata niezależnego, niezmiennego, niczym nie warunkowanego, absolutnego, będącego ostatecznym źródłem wszystkiego, co na świecie dobre. Dopiero początek kryzysu całokształtu kultury hellenistycznej w I w. p.n.e. uruchomił proces, który miał doprowadzić w III w. n.e., w czasach ogólnego rozkładu cywilizacji antycznej i powstawania nowej, do triumfu odnowionego platonizmu i arystotelizmu. Można zaryzykować twierdzenie, że platońska i arystotelesowska 463 I 1 metafizyka stanowiła najwyższe osiągnięcie intelektualne cywilizacji polis, ale zarazem zbyt śmiało przekroczyła jej horyzont, by móc mieć powodzenie, póki ta cywilizacja trwała. Nauki Omawiając nauki w czasach hellenistycznych kierować się będziemy pojęciem nauki, które jest kompromisem między najszerszym pojęciem nauki dzisiaj funkcjonującym (to znaczy takim pojęciem, które obejmuje zarówno nauki ścisłe jak nauki humanistyczne) a pewnymi pojęciami, którymi posługiwali się Grecy interesującego nas okresu lub okresu wczesnego cesarstwa. Kompromis taki ma być w założeniu wygodny i być może takim się okaże; byłby jednak na pewno szkodliwy, gdybyśmy nie powiedzieli na początku parę słów o greckich pojęciach. Pewne rodzaje działalności, które my dzisiaj skłonni jesteśmy zaliczyć bądź do sztuki, bądź do techniki, bądź do nauki, Grecy obejmowali wspólnym pojęciem tochnc. Właściwie techne to wszelka fachowa umiejętność obchodzenia się z jakąś dziedziną rzeczywistości. Słowo to stosowało się w szczególności do rzemiosł. Grecy jednak odróżniali technai niższe, jak właśnie rzemiosła, gdzie ich zdaniem umiejętność wynikała tylko z rutynowego doświadczenia (z empeiria) oraz technai wyższe. Te drugie, zwane również epistemai, odznaczały się ich zdaniem tym, że posiadały logos, czyli dającą się wyrazić w słowach teorię o prawidłowościach występujących w danej dziedzinie, i w związku z tym stosowały methodos, czyli świadomie określony sposób postępowania dążący do ustalonego celu. Geometria, na przykład, jest techne, ponieważ posiada teorię o bytach geometrycznych (punkt, linia, płaszczyzna, figury) i umie się nimi posługiwać. Medycyna posiada teorię o ciele ludzkim i umie na jej podstawie badać i leczyć ciała chorych. Retoryka posiada teorię o mowie i umie na jej podstawie budować przemówienia. Arystotelesowskie pojęcie epistcme jako nauki dedukcyjnej, wyraźnie wyodrębnionej od tych sposobów poznania, które wprawdzie stosują me- thodo.s, ale nie są czysto dedukcyjne, nie odgrywało żadnej roli w myśli hellenistycznej. Rzecz jasna, wszelki logos jest z definicji czymś, co daje się przekazać, choć nie wszystkie osobniki są z natury jednakowo zdolne do pojmowania go. Toteż technai były przedmiotem nauczania; mathemata (po łacinie disciplinae) czyli "rzeczy, których człowiek się uczy", to inna nazwa tych rodzajów działalności. Nazwa ta była szczególnie często stosowana do tych technai, które były przedmiotem nauczania w toku kształcenia obowiązującego wszystkich chłopców elity: to są enkyklia nzathemata, "dyscypliny potoczne" czyli przedmioty szkolne, zwane również eleutherioi technai, "umiejętności godne ludzi wolnych" (po łacinie artel liberales). Poezja (poiesis lub poietike, domyślnie techne) nie była odrębnym, autonomicznym przedmiotem nauczania, ale wchodziła w zakres tego, czego uczyła grammatike; ona też była techne, była mianowicie zarazem wiedzą o pięknie poetyckim i umiejętnością budowania utworów poetyckich. Jest rzeczą oczywistą, że greckie pojęcie techne zakłada określony sposób patrzenia na człowieka i na przyrodę, na charakter ludzkiej działalności, na stosunek między kulturą i naturą, sposób, który jest wyraźnie odmienny od naszego (lub od naszych). Często czytamy w nowoczesnych opracowaniach, że nauka grecka, w przeciwieństwie do naszej, stroniła od praktyki, nie interesowała się możliwością zastosowań technicznych. W rzeczywistości ani to, co nazywamy nauką starożytnych Greków, nie było nauką w naszym sensie, ani to, co nazywamy ich techniką, nie było techniką w naszym sensie; i w ogóle świat wyglądał inaczej niż dzisiaj. Poza obszarem technai odbywały się dociekania zmierzające bądź do znalezienia przyczyn takich czy innych zjawisk przyrody, bądź do gromadzenia wiedzy o najrozmaitszych faktach. Nie miały one właściwej nazwy ani jasno ustalonego statusu intelektualnego. Człowiek nimi się zajmujący mógł być określany ogólnikowo jako "ciekawy wiedzy" (perittos, periergos), erudyta (polymathes, polyhistor). Istniały wreszcie rozważania o budowie wszechrzeczy, które były częścią składową filozofii, zwaną fysikon meros (po łacinie philosophia naturalis). Po tych wstępnych wyjaśnieniach możemy przejść do omówienia nauk hellenistycznych. Jak już powiedzieliśmy, arystotelesowska koncepcja stosunków między badaniami specjalistycznymi a filozofią "pierwszą" szybko okazała się iluzją. Miała ona wprawdzie jeden trwały skutek. Jeden z uczniów Arystotelesa i przyjaciół Teofrasta, Demetriusz z Faleronu, filozof i polityk, stał się doradcą króla Ptolemeusza I w czasie, gdy ten tworzył w Aleksandrii ogromną bibliotekę oraz Musejon, stowarzyszenie uczonych utrzymywanych ze skarbu królewskiego; prawdopodobnie jego rady miały duży wpływ na sposób organizowania Musejonu oraz na skład przynajmniej pierwszej grupy członków. W każdym razie arystotelesowska koncepcja, według której nauki szczegółowe winny być pojmowane jako składniki filozofii, leżała u podstaw organizacji aleksandryjskiego Musejonu: wynika to z faktu, że członkowie tego stowarzyszenia byli oficjalnie nazywani "filozofami z Musejonu". Trzeba jednak stwierdzić, że intensywne i bardzo owocne badania prowadzone przez członków Musejonu w różnych dziedzinach, nie wydają się mieć silnego bezpośredniego związku ani z arystotelesowską metafizyką, ani z jakąkolwiek inną szkołą filozoficzną. Jeden ze znakomitszych uczonych, który przez czas jakiś stał na czele Musejonu, Eratostenes z Kyreny (ok. 284-ok. 202), nadał sobie nazwę,filologos ("miłośnik wiedzy"), prawdopodobnie po to, by zdystansować się od nazwy .filo.sofós, która była jego oficjalnym tytułem. Szkoły filozoficzne, ze swej strony, prowadziły dyskusje nad przyrodą niewiele się troszcząc o metodę badań, jaką stosowali naukowcy. Aleksandryjski Musejon funkcjonował nieprzerwanie aż do czasów pano wania Ptolemeusza VIII Fyskona, który wypędził wszystkich uczonych 465 )Q Historio starożytnych Greków t. 111 466 z Aleksandrii. Instytucja ta, która pozwalała sporej grupie uczonych, po- chodzącej z rozmaitych miast świata greckiego i uprawiających rozmaite dyscypliny, na oddawanie się swoim badaniom bez żadnych trosk ekonomicz- nych oraz na codzienne kontaktowanie się ze sobą, poważnie przyczyniła się do rozwoju nauk. Trzeba również brać pod uwagę fakt, że ci spośród "filozofów z Musejonu", którzy zajmowali się badaniami filologicznymi lub antykwarycznymi, mieli do dyspozycji największą bibliotekę ówczesnego świata, a ci, którzy poświęcali się studiom medycznym, byli na podstawie królewskiego zezwolenia upoważnieni do dokonywania sekcji zwłok (normalnie obowiązywał wśród Greków religijny zakaz maltretowania trupów). Ważne badania naukowe prowadzone były nie tylko w Musejonie aleksandryjskim, lecz również w wielu miastach świata greckiego, bez pomocy jakiejkolwiek instytucji, bez patronatu jakiegokolwiek króla. Rozproszenie badań i brak instytucjonalnego dla nich oparcia to sytuacja bardziej typowa niż ta, w której znajdowali się uczeni należący do Musejonu aleksandryjskiego. To prawda, że wewnątrz danej dyscypliny badacze na całym świecie greckim mieli ze sobą jakieś kontakty, reagowali na to, co każdy z nich robił. Powinniśmy jednak strzec się przed przecenianiem zwartości środowiska naukowego, intensywności i szybkości wymiany myśli i wyników wewnątrz niego; błędem byłoby wyobrażanie sobie tego środowiska na podstawie analogii z res publica litteraria Europy XVII w. Matematyka kontynuowała z wielkim powodzeniem wspaniałą pracę matematyków IV w. Na początku okresu hellenistycznego Euklides, który prawdopodobnie wykształcił się w szkole platońskiej w Atenach i na pewno później pracował w Aleksandrii, napisał podręcznik geometrii pt. Stoicheia, to znaczy Elementy, w którym nadał systematyczny kształt dotychczasowym osiągnięciom tej dyscypliny. Stoicheia stały się od razu dziełem podstawowym i taki status zachowały - w swej oryginalnej greckiej formie i w tłumaczeniach na inne języki - przez całą starożytność, przez średniowiecze bizantyńskie i arabskie i począwszy od XII w., również zachodnie, przez renesans i czasy nowożytne aż do XIX w. Wszak nasza dzisiejsza geometria dzieli się na geometrię euklidesową i różne geometrie nieeuklidesowe. Wśród innych wybitnych matematyków okresu hellenistycznego trzeba wspomnieć przynajmniej imiona dwóch, którzy odznaczyli się wspaniałym geniuszem twórczym: Apolloniosa z Perge i Archimedesa z Syrakuz. Wspo- mnijmy również, że wielki astronom Hipparch z Nikai stworzył trygonometrię. Archimedes był (i jest) sławny nie tylko jako matematyk, lecz również jako fizyk i inżynier wynalazca. Wszyscy znamy z ław szkolnych Prawa Archimedesa z zakresu statyki - jedno dotyczące dźwigni, drugie zachowania -ciał stałych zanurzonych w cieczy. Jego oryginalność w dziedzinie fizyki polegała na ścisłym badaniu stosunków wyrażalnych matematycznie między zjawiskami należącymi do sfery ziemskiej rzeczywistości. Takie podejście do zjawisk z tej sfery pozostało jednak czymś wyjątkowym w nauce hellenistycznej. Ruchy ciał zachodzące na ziemi, w sferze "podksiężycowej", nie podlegały opisowi przy pomocy języka matematycznego. Ani Archimedes, ani żaden z innych naukowców hellenistycznych nie stworzył mechaniki matematycznej, choć mechanika żywo ich interesowała (o zainteresowaniu nią świadczy zbiór tekstów pt. Mechanika, który tradycja mylnie przypisała Arystotelesowi, oraz prace takich ludzi jak Ktesibios oraz, już później, Heron). Natomiast ruchy ciał niebieskich, wielkość słońca, księżyca i samej ziemi oraz odległość słońca i księżyca od ziemi badano w okresie hellenistycznym z ogromnym powodzeniem metodami matematycznymi. Astronomia hellenistyczna jest nauką na wskroś matematyczną; zmierza do zbudowania takiego modelu geometrycznego kosmosu, który by potrafił (jak mawiano) "ocalać zjawiska", czyli zdawać sprawę z tego, co widać. Właśnie w celu "ocalenia" tych zadziwiających zjawisk, jakimi są ruchy planet widziane z ziemi, Arystarch z Samos (ok. 310 - ok. 230) zaproponował model, według którego słońce i gwiazdy byłyby nieruchome, ziemia natomiast obracałaby się wokół własnej osi i wraz z planetami krążyłaby wokół słońca, odległość zaś gwiazd od ziemi byłaby tak duża, że średnica orbity ziemskiej byłaby wielkością znikomą w porównaniu z nią. Z wyjątkiem Seleukosa z Seleucji nad Tygrysem lub z Babilonu (dat życia nie znamy, źył przed Posejdoniosem), astronomowie antyczni odrzucili ten model. Przyjęli inny, stworzony przez Apolloniosa z Perge (ok. 200 r.). Był to model geocentryczny, zakładający, że ruch planet jest ruchem złożonym (teoria epicykli). Do jego zwycięstwa przyczynił się fakt, że został on przyjęty przez najsłynniejszego z astronomów antycznych, Hipparcha z Nikai bityńskiej (pracował na pewno od 162 do 128 r.; odkrył zjawisko precesji). Udoskonalił go znacznie ostatni wielki astronom starożytności, Klaudiusz Ptolemeusz (zmarł on za panowania Marka Aureliusza), trzymaka się go nauka średniowieczna. Zacznie go burzyć dopiero Kopernik, który świadomie wróci do hipotezy Arystarcha i przedsięweźmie na nowo jej uzasadnienie. Warto tu poczynić parę uwag. Po pierwsze trzeba powiedzieć, że informacje, jakimi dysponujemy, nie pozwalają nam ustalić z pewnością, i dlaczego tak nowatorscy matematycy-astronomowie, jak Apollonios z Perge i Hipparchos z Nikai, odrzucili model Arystarcha i woleli od niego inny, matematycznie bardzo pomysłowy i precyzyjny, ale też bardzo skomplikowany. O stoickim filozofie Kleanthesie wiemy, że uważał teorię Arystarcha za przejaw bezbożności. Na pierwszy rzut oka wydaje się nam to dziwne: Kleanthes przecież był przekonany, że słońce jest ze wszystkich bytów najbardziej boskim; jeśli słońce jest bardziej boskie niż ziemia, czyż pogląd, że to ziemia krąży wokół słońca, nie byłby bardziej naturalny niż sąd odwrotny'? Widocznie jednak nie. Kleanthes sądził zapewne, tak jak ogół wykształconych Greków jego czasów, że ponieważ ziemia jest, w porządku wartości, niższa niż słońce i gwiazdy, znajduje się ona na dole, podczas gdy słońce i gwiazdy poruszają się ruchem okrężnym, a więc doskonałym. Teoria Arystarcha przeczyła tej hierarchii bytów, była więc w oczach Kleanthesa bezbożna. Czy tak samo myśleli astronomowie, którzy tę teorię odrzucili`? Nic nie wskazuje na to, by astronomowie hellenistyczni starali się świadomie przestrzegać w swych badaniach wymogów pobożności. Jednakże można zasadnie przypuścić, że i oni podzielali sąd o hierarchicznej budowie wszechświata, w której ziemia 467 468 miała zajmować miejsce najpośledniejsze, a więc najniższe, i że przekonanie to skłaniało ich do odrzucenia hipotezy Arystarcha jako mało prawdopodobnej. Po drugie, zwróćmy uwagę, że pomysł konstruowania modelu, w którym ziemia i planety krążą wokół słońca, wymagał na pewno o wiele mniej śmiałości intelektualnej wtedy, gdy został zaproponowany przez Arystarcha niż gdy go, po wiekach, formułował Kopernik. Arystarch bowiem znajdował się na początku drogi astronomii matematycznej i z żadnymi autorytetami nie musiał się liczyć, Kopernik natomiast wykształcił się na gruncie nauki instytucjonalnie zorganizowanej, mającej za sobą długą i mocną tradycję uniwersytetów, wspartą autorytetem Kościoła. Wreszcie porównanie między losem teorii Arystarcha a losem teorii Kopernika dobitnie pokazuje, jak bardzo odmienna była nauka z czasów hellenistycznych od nauki Europy XVI-wiecznej. Teoria Arystarcha pozostała epizodem, Kopernika przyczyniła się do rozpoczęcia rewolucji myśli naukowej: nauka instytucjonalna dąży do utwierdzenia przyjętych teorii, ale kiedy nowe myśli powstają wewnątrz niej, powodują rewolucję. Wracając do charakterystyki astronomii hellenistycznej, należy zauważyć, że nie przejmowała się ona zbytnio pytaniem, dlaczego rzeczy mają się tak, jak się mają; starczało jej sprowadzić fakty do stosunków arytmetycznych lub geometrycznych, obliczyć wielkość ziemi, słońca, księżyca, obliczyć odległość słońca i księżyca od ziemi, ustalić pozycję i ruch poszczególnych ciał. Stoik Posejdonios sądził, że filozof nie może się zadowalać tego typu wynikami dostarczonymi przez specjalistów, lecz musi stawiać pytanie "dlaczego" i szukać na nie odpowiedzi. Dziś możemy stwierdzić, że pod tym względem hellenistyczni specjaliści, badający zjawiska niebieskie, postępowali zasadniczo tak samo jak, wiele wieków później, Galileusz będzie postępować badając zjawiska "podksiężycowe". Galileusz bowiem przestanie pytać, dlaczego spadają przedmioty, interesować go będą natomiast stosunki matematyczne, jakie można obserwować w zjawisku spadania ciał. Jednocześnie jednak należy zauważyć pewną stronę astronomii doby hellenistycznej, która jest całkowicie obca naukowemu myśleniu od czasów Galileusza. Nauka połączyła się z jednej strony z wierzeniami pochodzenia babilońskiego, według których księżyc, słońce i pięć planet były bóstwami wpływającymi w rozmaity sposób na to, co się dzieje na ziemi, z drugiej przejęła filozoficzne doktryny: platońską, według której wszystkie ciała niebieskie były bóstwami, stoicką o heimarmene (farum) i o .sympatheia wszystkich składników organizmu kosmicznego; w efekcie tego astronomia hellenistyczna zaczęła funkcjonować nie tylko jako nauka o wielkościach, pozycjach i ruchach ciał niebieskich, lecz również jako nauka stosowana, służąca przepowiadaniu losów poszczególnych ludzi na podstawie pozycji, jaką określone ciała niebieskie zajmowały w momencie urodzenia lub poczęcia danego człowieka. Tego typu działalność, która jeszcze dzisiaj jest uprawiana i nosi nazwę astrologii, dla nas nie ma nic wspólnego z astronomią. Jednakże Grecy okresu hellenistycznego (a także później, w czasach cesarstwa) nazywali astrologią zarówno to, co dla nas jest astrologią, jak to, co dla nas jest astronomią. Wprawdzie działalność, którą my określamy mianem astrologii, r I mogła być świadomie wyodrębniona; miała ona swoje specyficzne nazwy: genethlialogia, apotelesmatika, mathematika (rzadziej horoskopesis, horoskopia); a z drugiej strony niektórzy, według świadectwa Sekstosa Empiryka, używali terminu astronomia tak, jak my to robimy. Ale fakt, że termin astrologia obejmował rzeczy, które są dla nas zupełnie odmienne, świadczy, że astrologia w dzisiejszym tego słowa znaczeniu była szczególną gałęzią nauki o ciałach niebieskich. Hipparch z Nikai, jeden z największych astronomów starożytności, interesował się także astrologią. Zresztą jeszcze Kopernik, Tycho de Brahe i Kepler w nią wierzyli. Nie wiemy dokładnie, kiedy i jak powstała astrologia w tej postaci, jaką znali Grecy okresu hellenistycznego. Pisarz z czasów Augusta, Witruwiusz, twierdzi, że pierwsza szkoła astrologii została założona wa wyspie Kos przez babilońskiego kapłana Berososa (lub Berossosa); daty niestety nie podaje. Gdyby tę informację potraktować serio, wydarzenie to należałoby umieszczać w latach dziewięćdziesiątych lub osiemdziesiątych 111 w., skoro wiemy, że dzieło Berososa, Babyloniaka, przedstawiające dla publiczności greckiej dzieje Babilonii od czasów mitycznych do wyprawy Aleksandra, było dedykowane Antiochowi I. Jednakże przypisanie ufundowania szkoły Berososowi budzi podejrzenie: był on powszechnie znany jako pisarz babiloński, który przekazał Grekom rodzimą tradycję o przeszłości Babilonii, łatwo więc było przyczepić do jego imienia takt, że nauka grecka pozostawała pod wpływem babilońskich wyobrażeń o ciałach niebieskich. Że taki wpływ istniał, jest poza dyskusją. Uczeni dzisiejsi utrzymują jednak, że babilońska astrologia stała się na gruncie greckim czymś nowym z powodu przekształcenia jej w gałąź nauki operującej metodami matematycznymi. Jest rzeczą prawdopodobną, że na Kos w począt- kach hellenizmu powstała szkoła astrologiczna, ale kiedy się to stało i kto ją założył, tego nie umiemy powiedzieć. Ze stroną ściśle matematyczną astronomii związana była geografia, o ilc zajmowała się ustalaniem wielkości ziemi jako całości i kartografią (termin geogratia, stworzony przez Eratostenesa, oznaczał pierwotnie właśnie karto- grafię). Przyjmowano jako rzecz pewną, że ziemia ma kształt kulisty. Obliczano jej obwód metodami matematyczno-astronomicznymi. Zajmowali się tym Eratostenes, Hipparch, Posejdonios. Eratostenes sporządził mapę ziemi, skrytykował ją Hipparch żądając, by wszystkie punkty na mapie zostały ustalone na podstawie danych astronomicznych. Prace kartograficzne czasów hellenistycznych będą kontynuowane w pierwszych dwóch wiekach cesarstwa, w szczególności przez Marinosa z Tyru (sporządził mapę świata ok. 1 14 r. n.e.) i Klaudiusza Ptolemeusza (ok. 150 r.). Mapy tego ostatniego używać będzie jeszcze Krzysztof Kolumb. Hellenistyczne badania nad różnymi dziedzinami zjawisk "podksiężycowych" stosowały, choć nie zawsze w sposób rygorystyczny, zasadę systematycznej obserwacji (parateresis). Teorie, jakie budowano, by wyjaśnić dane ustalone w drodze obserwacji, opierały się bądź na rozumowaniach zdroworozsądkowych, wychodzących z doświadczenia życia codziennego, stosujących analogie z sytuacjami dobrze znanymi, bądź na przesłankach wziętych r konstrukcji filozoficznych. Rzecz jasna, teorie takie nie nadawały się do 469 I potwierdzenia lub do obalenia drogą metod ściśle określonych i ogólnie przyjętych przez naukowców. Nie istniało żadne kryterium pozwalające na racjonalny wybór między konkurencyjnymi teoriami. Dlatego sceptycy-akade- micy i pyrroniści mieli łatwe zadanie: nietrudno im było dowieść, że wszystkie istniejące teorie naukowe są jednakowo arbitralne. Sceptyczna postawa wobec wszelkich teorii naukowych była rozpowszechniona wśród lekarzy. Wielu z nich sądziło, mniej lub bardziej zdecydowanie, że trzeba się opierać wyłącznie na doświadczeniu (empeiria) gromadzonym w toku własnej obserwacji (parateresis) oraz przez zapoznanie się z "tym, co zostało zapisane" (historia), czyli z dziełami przekazującymi cudze wyniki obserwacji. W połowie III w. Filinos z Kos założył szkołę lekarską o takim właśnie nastawieniu. Lekarze ci nazywali się "empirykami"; swoich przeciwników, to jest lekarzy ufających teorii, określali mianem dogmatikoi lub logikoi. Spór między nimi trwać będzie długo, trwał jeszcze za czasów cesarstwa. Świadczy o tym Galen (129 - 199 r. n.e.), przedstawiciel tendencji "dogmatycznej", ostatni wielki lekarz starożytności, którego liczne dzieła (w wersji oryginalnej lub w tłumaczeniach) będą podstawą nauki medycznej w średniowieczu greckim, arabskim i łacińskim, a także w renesansie. "Obserwacja" pozwoliła na osiągnięcie znacznych sukcesów poznawczych właśnie w medycynie, w dziedzinie badań wyraźnie rozgraniczonej i na której koncentrowały się wysiłki bardzo wielu fachowców, przekazujących sobie nawzajem oraz z pokolenia na pokolenie wyniki własnych prac. Dotyczy to zwłaszcza badań nad anatomią człowieka, prowadzonych w Musejonie alek- sandryjskim (w którym, jak już powiedzieliśmy, król pozwalał na sekcje zwłok). Do najwybitniejszych lekarzy starożytnych należą Herofilos z Chalkedonu (aktywny w Aleksandrii ok. 290 r.) oraz Erasistratos z Keos (aktywny ok. 250 r.). Gorzej było z badaniami nad innymi obszarami przyrody "podksiężycowej". Nie istniały wyraźnie wydzielone dziedziny badań, nie było więc fachowców, badania były rozproszone i dyletanckie. Świat wydawał się ludziom tej epoki pełen faktów dziwnych (thaumasia), niezgodnych z oczekiwaniem (parucloksa), odbiegających od normy znanej z doświadczenia życiowego. Po to, by je wyjaśnić, to jest sprowadzić do faktów z dziedziny doświadczenia życiowego, próbowano rozmaitych hipotez. Nie istniało jednak przekonanie, że te wszystkie paradoksy dadzą się prędzej czy później zadowalająco wyjaśnić. Nie było tego agresywnego nastawienia wobec przyrody, ani tego zaufania do własnego naukowego rozumu, jakie będzie charakteryzowało całe przyrodoznawstwo nowożytne. Zresztą istnienie faktów "dziwnych" nie wywoływało koniecznie pragnienia ich wyjaśnienia. Same w sobie, jako "dziwne", mogły budzić zainteresowanie i wywoływać pragnienie ich gromadzenia i klasyfikacji. W okresie hellenistycznym powstały liczne dzieła, które nie były niczym innym, jak suchymi katalogami mirabiliów przyrodniczych. Nosiły tytuł Paradoksy lub Thaumasia. Ważną cechą takich zbiorów mirabiliów jest to, że zestawiają wiadomości zaczerpnięte z różnych źródeł bez żadnej próby ustalenia ich 470 wiarygodności. Cokolwiek "jest opowiadane" (historeitai) w jakichś książkach, oto co interesuje autorów zbiorów i ich czytelników. Czy to, co jest w nich zawarte, jest prawdziwe, czy nie, tego autorzy nie potrafią i nie muszą sprawdzać; prawdziwe czy nieprawdziwe, wiadomości są ciekawe, i to wy- starczy. Zbieranie i zestawianie wiadomości o mirabiliach przyrody jest tylko jednym z wielu działów badań erudycyjnych, dziedziny zajmującej bardzo poważne miejsce w kulturze hellenistycznej. Do innego działu tego samego obszaru twórczości należą dzieła zbierające i przedstawiające to, co "jest opowiadane" w rozmaitych starszych dziełach, zwłaszcza w historiach lokalnych i w utworach poetyckich, o najstarszych czasach tej lub innej polis. Liczy się i starcza sam fakt, że coś gdzieś "jest opowiedziane"; erudyci nie wyobrażają sobie możliwości przeprowadzania krytyki tradycji w celu zbudowania własnego i spójnego obrazu tego, co rzeczywiście się działo w określonym momencie odległej przeszłości. Ich postępowanie jest zdecydowanie odmienne od postępowania ówczesnych historyków: ci ostatni, jeśli byli dobrymi przedstawicielami swego gatunku, starali się budować opowiadania spójne i prawdziwe na podstawie opowiadań cudzych; ale źródłami historyków były najczęściej relacje o wydarzeniach politycznych ze świeżej lub stosunkowo niedawnej przeszłości, nadające się do krytycznego prześwietlenia i wykorzystania, a nie legendy lub aluzje do legend zawarte w różnych dziełach i odnoszące się do bardzo dawnych czasów. Taką samą niezdolność do krytyki i do samodzielnego odtworzenia rzeczywistości minionej wykazywali erudyci, gdy pisali biografie pisarzy, artystów, filozofów, mężów stanu, wodzów przeszłości. Materiały biograficzne pochodzące z ich prac doprowadzają do rozpaczy dzisiejszych historyków literatury, filozofii, sztuki, polityki: zawierają masę anegdot jawnie absurdalnych lub bardzo wątpliwych. W większym jeszcze stopniu byli oni bierni wobec dawnych tradycji zestawiających różne wersje dawnych mitów o czynach bogów i herosów, zawarte w utworach dawnych poetów. Wśród erudytów interesujących się przeszłością było sporo takich, którzy nie opracowywali legendarnych lub na poły legendarnych czy anegdotycznych wiadomości o dawnych wydarzeniach, lecz wydobywali z dzieł autorów "starożytnych" (a do tych zaliczali się w czasach hellenistycznych pisarze i poeci sprzed doby Aleksandra Wielkiego) wszystkie urywki odnoszące się do instytucji, zwyczajów, świąt, realiów życia codziennego tych społeczności, w których dane dzieła powstaly, zwłaszcza "starożytnych" Ateńczyków. Na podstawie tych urywków pisali rozprawy na temat tej czy innej kategorii rzeczy lub spraw "starożytnych". Czasami sięgali nawet do inskrypcji; zainteresowanie tego typu świadectwami skłoniło niektórych do publikowania zbiorów tekstów inskrypcji określonych miast. We wszystkich tych badaniach, które zwykliśmy nazywać antykwarycznymi, erudyci wykraczali w sposób zasadniczy poza to, co było dane w źródłach, jakie wykorzystywali: na podstawie bowiem tekstów starali się rzetelnie poznać coś, co istniało w życiu dawnych czasów, a nie było bezpośrednio przedstawione w tekstach. Pod tym względem ich działalność była bardziej twórcza niż działalność ówczesnych historyków: ci ostatni 471 472 bowiem, pamiętajmy, układali opowiadania na podstawie opowiadań. Z drugiej jednak strony należy stwierdzić, że działalność erudytów-antykwariuszy, w przeciwieństwie do działalności historyków, nie dostarczała i nie zamierzała dostarczyć interpretacji, rozumiejącego ujęcia jakiegokolwiek odcinka prze- szłości: zamierzała dostarczyć tylko zbiorów informacji o sprawach "starożyt- nych" podpadających pod takie czy inne kategorie. Spokrewnione z pracami antykwarycznymi były prace zajmujące się cechami gatunków literackich przeszłości, jak również prace leksykograficzne, mające na celu zebranie i wyjaśnienie słów występujących w tekstach "starożytnych" i nie będących już w użyciu za czasów badaczy lub mających wtedy inne znaczenia niż dawniej; wreszcie prace chronograficzne, porządkujące pod względem czasu wiadomości o znanych wydarzeniach, pisarzach, artystach, dziełach przeszłości. Część prac erudycyjnych należących do wymienionych typów podejmowana była przez zawodowych filologów i miała pośredni lub bezpośredni związek z interpretacją tekstów dawnych poetów i prozaików. Filologowie nazywali się "krytykami" (kritikoi: "ci, którzy zajmują się wydawaniem sądów o utworach") lub, znacznie częściej, "gramatykami" (grammatikoi: "ci, którzy zajmują się badaniem literatury"). Mieli oni kluczową pozycję w hellenistycznym systemie nauczania i przez to w hellenistycznej kulturze: wszyscy chłopcy należący do rodzin zamożnych przechodzili przez naukę u "gramatyków" przed podjęciem studiów retoryki. Oczywiście większość "gramatyków" składała się z nauczycieli biernie powtarzających wiedzę filologiczną, którą sobie w postaci gotowej przyswoili; ich społeczna pozycja była niska. Jednakże przez cały okres hellenistyczny i pierwsze dwa wieki cesarstwa pracowali filologowie-badacze, wzbogacający dorobek swej dyscypliny i zdobywający trwały rozgłos w całym świecie greckim. Najwięcej sławy osiągnęli trzej filolodzy, którzy, w różnych okresach, działali w bibliotece aleksandryjskiej i byli jej kierownikami: Zenodot z Efezu (ur. niewiele przed 330 r.), Arystarch z Bizancjum (ok. 257 - ok. 180) i Arystarch z Samotraki (ok. 217 - ok. 145). Zenodot może być traktowany jako twórca idei krytyki tekstu: na podstawie systematycznego porównywania pewnej liczby kopii tekstu Homera podjął on próbę odtworzenia czegoś, co było bezpowrotnie utracone, mianowicie tekstu oryginalnego. Taką samą próbę podjęli, doskonaląc zarazem metodę pracy, Arystofanes z Bizancjum i Arystarch z Samotraki. Wszyscy trzej pracowali również nad krytycznym ustalaniem tekstu innych dawnych poetów. Za ich przykładem szli inni, mniej sławni, filologowie greccy, a później także filologowie łacińscy. Trzej wymienieni "gramatycy" aleksandryjscy i wielu innych, którzy przyjęli wzór przez nich stworzony, pisali ponadto komentarze do utworów dawnych poetów lub, rzadziej, dawnych prozaików (takich jak Herodot, Tukidydes, mówcy ateńscy IV w.). Celem tych komentarzy było wyjaśnianie miejsc, które czytelnikom okresu hellenistycznego sprawiały trudności, oraz ustosunkowanie się do problemów z zakresu krytyki tekstu. Gdy chodziło o poematy Homerowe, które razem z dziełami Hezjoda uważane były (i słusznie!) za najdawniejsze, wyjaśnienie kierowało się następującą zasadą: sens z ce danego miejsca musi się znaleźć przez porównanie go z innymi miejscami w tych samych utworach. Gdy chodziło o inne teksty, wyjaśniano trudne miejsca nie tylko przez uwzględnienie całości danego tekstu lub całości utworów danego autora, lecz również odwołując się do informacji pochodzących z innych tekstów literackich. Dość wcześnie zaczęto komentować, oprócz dawnych poetów, również poetów hellenistycznych. Interpretacja była z zasady dosłowna, nie starano się znaleźć jakiegoś ukrytego sensu alegorycznego (chyba że tekst wyraźnie miał alegoryczny charakter). Filologowie aleksandryjscy i ci, którzy szli ich śladem, zdecydowanie odrzucali alegoryczną interpretację Homera uprawianą przez filozofów stoickich i niektórych filologów będących pod ich wpływem (szkoła pergamońska). Biorąc pod uwagę to, co zostało powiedziane o krytyce tekstu i o interpretacji uprawianej przez filologów aleksandryjskich, wolno stwierdzić, że ich praca zawierała pewne myśli, które, na nowo podjęte przez filologów Odrodzenia, stały się zaczątkiem procesu kulturowego, w wyniku którego powstała nowoczesna filologia jako nauka na wskroś historyczna. Tak samo ważne jak uświadomienie sobie tego faktu, jest dostrzeganie różnic dzielących filologię hellenistyczną od dzisiejszej. Filologowie hellenistyczni nie pojmowali poszczególnych interpretowanych tekstów dawnych, ani tym bardziej kultury z czasów, w których dane teksty powstały, jako całości kulturowej odrębnej, o której zrozumienie trzeba się starać. Dostrzegali pojedyncze różnice między szczegółami w tekstach przeszłości a tym, co było im znane z własnej rzeczywistości: różnice w sposobie posługiwania się określonymi słowami, różnice w obyczajach, instytucjach itd. Po usunięciu trudności, które z nich wynikały, tekst wydawał się im bezpośrednio zrozumiały, nie mniej i nie więcej niż tekst im współczesny. Odnotujmy na końcu, że do licznych zadań "gramatyków" hellenistycznych należała analiza języka greckiego pod względem jego morfologii. Jest to początek tego, co my nazywamy gramatyką. Kiedy zapanował attycyzm, "gramatycy", którzy zresztą do jego powstania się przyczynili, otrzymali nowe, ważne zadanie: stali się nauczycielami "poprawnego" języka, pisali słowniki greki attyckiej, opierając się na utworach attyckich uważanych za klasyczne. Poezja Menander Wywody o poezji hellenistycznej zacznę od omówienia gatunku teatralnego specyficznie ateńskiego (którego jednak utwory grane były nie tylko w Atenach), występującego na samym początku okresu nas interesującego. Chodzi o tak zwaną "komedię nową", ostatnią fazę ewolucji ateńskiej komedii. Aż do końca XIX w. kultura europejska znała ateńską "komedię nową" z pewnej ilości krótkich fragmentów (cytowanych przez pisarzy okresu cesarstwa) i przede wszystkim za pośrednictwem łacińskich adaptacji dokona- 473 nych dla publiczności rzymskiej przez Plauta i Terencjusza. (Właśnie komedie Plauta i Terencjusza stały się w XVI i XVII w. wzorcem dla nowożytnej komedii europejskiej; cała tradycja komediowa wywodzi się więc pośrednio z ateńskiej "komedii nowej".) Od końca XIX w. aż do dziś papirusy egipskie wzbogaciły nas o sporą liczbę mniejszych lub większych fragmentów "komedii nowej", zwłaszcza najsłynniejszego jej przedstawiciela, Menandra (342/1 - ok. 293/2; rówieśnika filozofa Epikura). Trzy komedie Menandra są nam dzisiaj dość dobrze znane dzięki bardzo obszernym fragmentom, czwartą (pt. Dyskolos, "Odludek") posiadamy praktycznie całą. Obfitość znalezisk fragmentów papirusów zawierających komedie Menandra i pochodzących z różnych okresów, od końca III w. p.n.e. do V w. n.e., dowodzi, że teksty tego autora były bardzo szeroko czytane aż do końca starożytności; wiemy zresztą, że był on dla starożytnych "komediopisarzem" par excellence, tak jak Homer był "poetą" par excellence (filolog aleksandryjski Arystofanes z Bizancjum stawiał Menandra bezpośrednio obok Homera ze względu na wielkość). Jeżeli tak było, to jak można wyjaśnić fakt, że żaden z rękopisów zawierających sztuki Menandra nie przeżył trudnego okresu VI - VIII w. (chyba że pod piaskiem egipskim)? Fakt ten daje się zrozumieć. Ci stosunkowo nieliczni ludzie, którzy w tym okresie czytali, przepisywali i przechowywali książki, musieli traktować te komedie jako płochą literaturę o tematyce miłosnej, napisaną wprawdzie w formie nienagannie przyzwoitej, ale bardziej szkodliwą niż pożyteczną dla chrześcijanina - zwłaszcza że pod względem językowym nie bardzo mogły służyć jako zbiór rzadkich słów "czysto" attyckich. Aby usytuować historycznie komedię Menandra, trzeba przypomnieć sobie, czym była "komedia stara", jaką znamy dzięki sztukom Arystofanesa. (Oczywiście, trzeba by również scharakteryzować "komedię średnią", czyli czwartowieczną fazę rozwoju gatunku, która bezpośrednio poprzedziła "komedię nową". Fazę tę jednak znamy bardzo źle: mamy tylko krótkie fragmenty i tytuły. Dla niniejszego wykładu możemy darować sobie ten trud.) Komedia arystofanejska była przedstawieniem o charakterze karnawałowym (by użyć terminu wprowadzonego przez Michaiła Bachtina), przedstawieniem, które, w ramach święta dionizyjskiego, umożliwiało publiczności ateńskiej śmianie się z polityków i polityki danego momentu lub z siebie samej oraz ludzi i idei odgrywających ważną rolę w danej chwili, absorbujących zainteresowanie opinii publicznej. Taki efekt osiągano, między innymi, obniżając sprawy obchodzące polis do poziomu rzeczy prywatnych, często graniczących ze sferą czysto fizjologiczną, ze śmieszną obscenicznością i skatologią. W końcu IV w. i na początku III, sztuki Menandra nie mają już żadnego związku ze świętem dionizyjskim, w ramach którego grano je w teatrze, ani z aktualnością polityczną bądź kulturową. Kontynuują starą tradycję komiczną przez to, że ich akcja dzieje się wyłącznie na poziomie prywatności. Prywatność jednak nie jest już prezentowana jako karnawałowe odwrócenie tego, co ma wartość dla wspólnoty politycznej, lecz jako sfera stosunków ludzkich, której właściwe są specyficzne normy i wartości. 474 Arystoteles w Poetyce twierdzi, że "komedia zwykle przedstawia ludzi gorszych, tragedia natomiast lepszych od tych, którzy istnieją rzeczywiście". Gdyby żył za czasów, gdy Menander wystawiał swe utwory, nie mógłby tego zdania napisać. Sztuki Menandra bowiem przedstawiają fikcyjne postacie ludzi obdarzonych zwyczajnymi zaletami i przywarami, działających w zwyczajnych sytuacjach, społecznie określonych w sposób jasny i jednoznaczny, należących najczęściej do grupy obywateli średniozamożnych i średniowykształconych lub będących ich niewolnikami (czasami, jednak rzadko, występują razem z nimi i obywatele niezamożni). Nie bez racji staroźytni mówili, że sztuki Menandra to "przedstawienie życia", "zwierciadło życia". Jednakże owo przedstawienie życia musiało być od początku do końca odbierane jako fikcja teatralna. Życie prywatne, jakie ukazuje się w tych sztukach, jest sztucznie oderwane od życia publicznego, bardzo rzadkie są aluzje do tego ostatniego. Ponadto w życiu prywatnym scenicznej fikcji miłość zajmuje centralne miejsce: każda fabuła jest zbudowana wokół tematu miłości prowadzącej - po wielu perypetiach - do szczęśliwego małżeństwa lub pogodzenia się małżonków (choć oczywiście występują i inne tematy); wiadomo zaś, że miłość w rzeczywistym środowisku, w którym osadzone są te fabuły, uważana była za ciekawą i miłą chorobę, ale jednak chorobę i nie odgrywała żadnej roli, gdy chodziło o zawieranie małżeństwa. Oprócz obowiązkowego happy endu wiele innych składników poszczególnych sztuk należy jawnie do elementów konwencji teatralnej: prolog (czasami umieszczany po pierwszej scenie), w którym jakieś bóstwo, na przykład Tyche, podaje widzom informacje o wydarzeniach minionych, które nie są znane samym dramatis personae; zwracanie się występującej samotnie na scenie postaci wprost do widzów; jakieś wydarzenia mało prawdopodobne (choć nie niemożliwe), służące do zadzierzgnięcia splotu fabuły lub dla jego rozwiązania. Podobnie do konwencji należy chwyt polegający na powierzaniu niewolnikowi roli mądrego doradcy zakochanego młodego pana lub roli mędrca wypowiada- jącego głębokie sentencje, wyrażające zapewne własne myśli autora i których ten nie mógłby włożyć w usta innym postaciom sztuki bez łamania zwyczajnego tonu dialogu. To wszystko musiało nieustannie uświadamiać widzom, że to, co oglądają na scenie, jest fikcją, swobodnie przekształcającą fragment ich codziennej rzeczywistości. Tylko badacze nowocześni nie odczuwają dostatecz- nie dobrze reguł tej gry; z faktu, że w sztukach Menandra polityka jest nieobecna bądź obecna na dalekim tle, wnioskują, że była ona nieważna dla większości obywateli ateńskich jego czasów. Wniosek ten jest na pewno fałszywy, jak wynika z innych źródeł: z tekstów historiograficznych oraz z inskrypcji. Sztuki Menandra świadczą nie o braku zainteresowania dla polityki, lecz o wzroście zainteresowania dla życia prywatnego. Pokazują nam one, że w Atenach przełomu IV i III w. życie prywatne było traktowane jako sfera autonomiczna, nie podporządkowana sferze politycznej, lecz istniejąca obok niej: jako sfera, w której mogły się realizować autentyczne wartości moralne, inne od tych, które nadawały sens życiu publicznemu. Jest to, w porównaniu z polis okresu klasycznego, wielka nowość. 475 r Zachowanie, rozmowy, pojedyncze wypowiedzi postaci scenicznych, tak starannie zamkniętych w małym kręgu ich prywatnych namiętności i dążeń, kształtowane są przez Menandra misternie i układają się w nadzwyczaj delikatny i wyrazisty obraz stosunków międzyludzkich. Ten mały świat, złożony z elementów wziętych z wnikliwej obserwacji życia prywatnego i elementów jawnie konwencjonalnych, Menander traktuje jako przedmiot łagodnej zabawy; ale jednocześnie pokazuje w nim i przez niego to, co może uczynić stosunki międzyludzkie pięknymi: umiejętność "bycia człowiekiem", to jest umiejętność uświadamiania sobie własnej słabości, własnych ograniczeń, a zarazem własnej godności, oraz uznawania takiej samej godności w innych ludziach; gotowość do bezinteresownej pomocy, wrażliwość na cudze cierpienie i zdolność rozumienia cudzego punktu widzenia. "Jak pefen wdzięku jest c~fowiek, jeśli jest czfowiekiem" - mówi jedna z jego postaci. Pod tym względem Menander postępuje tak, jak postępowali wielcy tragicy ateńscy V wieku: ustawia postacie sceniczne w sytuacjach modelowych, krańcowo czystych, by przez ich zachowanie i wypowiedzi oświetlić istotne zagadnienia moralne. Wartości, które leżą na sercu Menandrowi, były z pewnością uznawane w środowiskach elit obywatelskich IV w. i pozostawały bardzo żywe przez cały okres hellenistyczny. Nieprzypadkowo powstało w tym czasie pojęcie .filunthropia, które weszło nawet do terminologii życia politycznego. Menander jednak -- o którym tradycja twierdzi, że słuchał wykładów Teofrasta i który w każdym razie miał na pewno do czynienia z filozofią - podnosi wiedzę moralną swoich czasów do poziomu jasności, subtelności i samoświadomości daleko przewyższającej przeciętny sposób odczuwania. Czyni to bez tonu dydaktycznego, mimochodem, z nieopisaną gracją. O innych, współczesnych Menandrowi komediopisarzach trudno mówić w tym zwięzłym szkicu; znamy ich bez porównania gorzej. Nie jest to fakt przypadkowy, ich sztuki musiały być o wiele mniej szeroko czytane, przy- najmniej w okresie cesarstwa. Produkcja komedii pod koniec IV i na początku III w. była tak obfita, że musimy przypuścić, iż wiele z nich było prze- znaczonych dla przedstawień teatralnych poza Atenami: teatry w tych czasach istniały w wielu miastach, które przejęły ateńską instytucję konkursów teatralnych związanych z uroczystościami ku czci Dionizosa. Po pierwszych dziesięcioleciach III w. produkcja komedii, o ile nam wiadomo, ustała. Dlaczego - trudno nam powiedzieć. Grano przez długi czas stare komedie Menandra i komedie innych autorów mu współczesnych, ale później i ten zwyczaj zanikł. Nowa poezja Zostawmy teraz komediopisarstwo, aby przyjrzeć się innym dziedzinom twórczości poetyckiej. IV w., z wyjątkiem jego lat ostatnich, był okresem niezbyt sprzyjającym poezji greckiej. Dawny typ twórczości poetyckiej, który kwitł w okresie 476 archaicznym i jeszcze w V w. i którego istotną cechą było ścisłe powiązanie poezji z określonymi, instytucjonalnie regulowanymi uroczystościami życia publicznego i prywatnego, wyczerpał się. (Jeśli idzie o pieśni ku czci zwycięskich atletów, stało się to już wcześniej, w połowie V w., gdy zmarli Pindar i Bakchylides.) Przypisać to chyba należy częściowej desakralizacji świata, spowodowanej szerzeniem się paidei, kultury wywodzącej się z retoryki i filozofii. Można przypuścić, że święta publiczne i prywatne, w szczególności sympozjony, nie były już odczuwane przez ludzi najbardziej wykształconych jako sytuacje nasycone nadzwyczajnym sensem, w które utwór poetycki mógłby się wpisać jako ich część składowa. Badacze słusznie twierdzą, że zanik poezji śpiewanej lub recytowanej przed określoną publicznością był częścią procesu znacznego wzrostu roli książki i, ogólniej, rozszerzania się zasięgu kultury pisanej - procesu, który rozpoczął się na dobre w drugiej połowie V w. Proces ten jednak sam wymaga wyjaśnienia; wydaje się nam, że najważniejsza z jego przyczyn to zmiana samych podstaw kultury, powstanie i zapanowanie tego, co Grecy nazywali paideia. Pewne jest w każdym razie, że w IV w. stary typ poezji wymierał, a nowego jeszcze nie było. Dopiero na przełomie IV i III w. zaczęła powstawać poezja nie związana z konkretnymi i uprzywilejowanymi sytuacjami życia publicznego lub prywatnego, nie przeznaczona do tego, by być śpiewana lub recytowana w ramach określonej uroczystości, w określonej grupie ludzi zgromadzonych właśnie dla tej uroczystości, lecz przeznaczona wyłącznie do lektury i adresowana wyłącznie do publiczności nieokreślonej. Wprawdzie utwory tego nowego typu mogły być (i bywały) czytane przez autora przed jakimś gronem, które się zebrało specjalnie w celu słuchania wierszy; jednakże w tych wypadkach to literatura sama tworzyła dla siebie instytucjonalne ramy. Nie będąc otoczona aurą uroczystego wydarzenia, nie mogąc odsyłać do żadnego rzeczywistego kontekstu pozasłownego obdarzonego własnym sensem, poezja ta zdana jest na sam tekst, na to, co lektura tekstu, bez zewnętrznej pomocy, własnymi środkami może wywołać w umyśle człowieka wykształ- conego. Jest to już, jeśli brać pod uwagę to, co najogólniejsze, ta sama sytuacja, w której znajduje się dziś poezja europejska. Wszystkie najlepsze dzieła poezji hellenistycznej, poza komediami, o których była już mowa, powstały w krótkim czasie, między końcem 1V w. a latami czterdziestymi III w. Najstarszym z twórców tej nowej poezji był zapewne Asklepiades z Samos (czynny ok. 300 r.), sławny dzięki swoim epigramom, z których 36 ocalało w obszernym bizantyńskim zbiorze epigramów zwanym Anthologia Graeca lub Anthologia Palatina. Najoryginalniejszym, najsłynniejszym i najbardziej wpływowym poetą był niewątpliwie Kallimach z Kyreny (ur. niewiele przed 300 r., był aktywny od lat osiemdziesiątych do czterdziestych III w.). Potomek rodziny kyreńskiej, która szczyciła się pochodzeniem od założyciela miasta Battosa, ale która praw- dopodobnie nie była bogata, osiedlił się on w młodym wieku w Aleksandrii i tu, wedle informacji przekazanej nam przez tradycję, przez czas jakiś zarabiał na życie ucząc dzieci czytać i pisać (wiadomość ta jednak mogłaby pochodzić od jego wrogów pragnących go skompromitować: zawód nauczyciela szkoły 477 478 podstawowej był w pogardzie), ale szybko dostał jakąś funkcję w pałacu królewskim i posadę w Bibliotece. Prawdopodobnie dał się od razu poznać jako poeta. Pozostał w Aleksandrii do końca życia, choć czuł się zawsze obywatelem Kyreny. Był dobrze widziany na dworze, wielokrotnie w swych wierszach oddawał hołd królom i królowym. Był zarazem poetą i gramatykiem, ale wielkość i oryginalność osiągnął tylko w poezji. Jako gramatyk napisał wiele prac erudycyjnych, na przykład: O igrzyskach, Zwyczaje barbarzyńców, Rzeczy dziwne i niespodziewane (zbiór mirabiliów ułożonych wedle podziału geograficznego), Nazwy miesięcy wedlug narodów i miast, O nimfach, O ptakach, itd. Najważniejszym z tych utworów był Katalog tych, którzy zablysnęli w jakiejkolwiek dziedzinie kultury i ich dziel w 120 księgach, inwentarz całego piśmiennictwa przeszłości i teraźniejszości, wykonany na podstawie zbiorów królewskiej Biblioteki. Z tych prac żadna nie ocalała; w wypadku niektórych znamy tylko tytuł, w wypadku innych mamy pewną liczbę świadectw o różnych informacjach, które były w nich zawarte. Z jego dorobku poetyckiego rękopisy średniowieczne przekazały nam sześć hymnów (Na Zeusa, Na Apollona, Na Artemidę, Na Delos, Na kąpiel Ateny, Na Demeter) oraz 62 epigramów. Papirusy egipskie podarowały nam bardzo wiele fragmentów innych jego utworów oraz starożytnego do nich komentarza, możemy więc dziś mieć jakieś wyobrażenie o jego głównym dziele w wierszach elegijnych pod tytułem Aitia ("Przyczyny"), o jambach, o trzech utworach w wierszach lirycznych oraz o krótkim eposie (epyllion) Hekale, Liczba znalezisk papirologicznych świadczy o tym, że poezja Kallimacha była szeroko czytana przez całą starożytność. Wiemy skądinąd, że jeszcze w XII w, Aitia i Hekale były znane uczonym bizantyńskim. Utrata wszystkich kopii tych utworów nie była więc wynikiem braku zainteresowania, lecz nieszczęśliwego przypadku; prawdopodobnie przyczynili się do tego krzyżowcy, którzy w 1204 r. splądrowali barbarzyńsko Konstantynopol. Do tego samego pokolenia co Kallimach należeli Teokryt z Syrakuz i Aratos z Soloi, których Kallimach wysoko cenił. Aratos słuchał wykładów stoika Zenona w Atenach i przyjął poglądy stoickie. Król Macedonii Antygon Gonatas, mający sympatie dla stoicyzmu, wezwał go na swój dwór w Pelli, na jego prośbę ponoć Aratos zabrał się do pisania poematu dydaktycznego o gwiazdozbiorach, o czasach ich pojawiania się nad horyzontem oraz o "znakach" nadchodzącej pogody, jakie można obserwować w zjawiskach meteorologicznych i w zachowaniu się zwierząt. Poemat ten, pod tytułem Fainomena (czyli: "to, co widać na niebie"), odniósł ogromny sukces w starożytności, średniowieczu i renesansie, czytany był ciągle z wielkim zainteresowaniem do czasu, gdy nowożytna fizyka zmieniła gruntownie tradycyjny obraz świata. O życiu Teokryta wiemy zasadniczo tylko to, co można wywnioskować z jego utworów. Po opuszczeniu rodzinnego miasta Syrakuz, mieszkał jakiś czas w Aleksandrii, złożył parokrotnie poetycki hołd Ptolemeuszowi Filadelfowi oraz królowej Berenike; prawdopodobnie nie udało mu się zapewnić sobie stałego patronatu ze strony Filadelfa; mieszkał czas jakiś na wyspie Kos; w nieokreślonym momencie starał się przy pomocy pełnego wdzięku poetyckie go hołdu o patronat Hierona II, władcy Syrakuz; jakie były skutki tych zabiegów - nie wiemy. Teokryta znamy jako autora licznych, niezbyt długich utworów, napisanych, z paroma wyjątkami, wierszem epickim, zawartych w zbiorze tak zwanych greckich poetów bukolicznych, który przekazały nam rękopisy średniowieczne. Papirusy niewiele nowego do tego dorzuciły. Z utworów Teokryta najwięcej rozgłosu uzyskały, zapewne już za jego życia, te, które pozorują dramatyczne przedstawienie rozmów oraz zawodów pieśniarskich między pasterzami; był to rodzaj poetycki stworzony przez niego samego. Dlatego już w starożytności przyjął się zwyczaj klasyfikowania Teokryta jako autora poezji "bukolicznej". Nazwa ta bierze się stąd, że uprawianie zawodów pieśniarskich przez pasterzy określane jest przez samego poetę czasownikiem bukoliazesthai (bukolos: pasterz wołów), Muzy zaś opiekujące się taką poezją pasterską są przez niego nazywane bukolikai Musai. Trzeba nam jednak pamiętać, że tylko jedna trzecia zachowanych utworów Teokryta może być zaliczona do tego gatunku (i to nie wszystkie w pełni zasadnie). Pozostałe dwie trzecie nie mają z nim nic wspólnego. Uczeni nowoźytni, poszukując nazwy, która by pasowała do wszystkich, bardzo różnorodnych utworów Teokryta i innych poetów zawartych w zbiorze "poetów bukolicznych", zapożyczyli od starożytnych (chyba od Pliniusza Młodszego) termin idyllion (po grecku eidyllion), co znaczy "mała forma". Ale tradycja, która chciała widzieć w Teokrycie poetę bukolicznego, była tak silna, że termin idyllion (francuskie idylle, niemieckie Idylle, polskie idylla) stał się synonimem terminu "utwór bukoliczny". Dzisiejsze obiegowe znaczenie tego słowa powstało pod wpływem poezji bukolicznej po Teokrycie, Wergiliuszowych Eklog, renesansowej i rokokowej sielanki. Uczniem Kallimacha był Apollonios. Urodził się zapewne krótko po 300 r. w Aleksandrii, wychował się w tym mieście i objął po wielkim filologu Zenodotosie kierownictwo Biblioteki królewskiej. Napisał poemat epicki w czterech księgach pod tytułem Argonautika; opowiada on o wyprawie Argonautów i poświęca bardzo wiele miejsca miłości Medei do dowódcy wyprawy, Jazona. Według informacji przekazanej nam przez tradycję poemat ten nie spodobał się Kallimachowi. Nie wiemy, co się stało między poetami (Kallimach był na pewno kłótliwy), faktem jest, że Apollonios opuścił stanowisko i miasto i osiedlił się na Rodos. Tam ponoć przygotował nowe wydanie swego utworu. Tradycja zna go jako "Apolloniosa Rodyjskiego", a nie "Apolloniosa Aleksandryjskiego". Widziany z perspektywy wieków, spór między nim a Kallimachem wydaje się nieistotny: poemat Apolloniosa ukazuje się nam jako oryginalny i cenny wkład do nowej poezji, której Kallimach był najwybitniejszym mistrzem. Wśród poetów pierwszej połowy III w. wymienić trzeba jeszcze wybitnych autorów epigramów: Posejdipposa z Pelli, Hedylosa z Samos oraz Leonidasa z Tarentu (część utworów zachowała się w Anthologia Palatina). Wreszcie warto wspomnieć o autorze, który w starożytności nie był sławny, ani dziś nie sprawia dużego wrażenia, ale którego utwory, częściowo ocalałe dzięki jednemu, przypadkowemu znalezisku papirologicznemu, przy- 479 480 czyniają się do oświetlenia istotnych tendencji poezji III w. Chodzi o Herodasa (lub w innej, prawdopodobnie błędnej formie, Herondasa), autora Mimiamb~Sw, czyli utworów przeznaczonych wyłącznie do lektury, napisanych w jambach i pozorujących mimy, krótkie skecze teatralne, scenki z życia codziennego, w których występują postacie "małych" ludzi z ludu (słynne były mimy Sofrona z Syrakuz, pisarza z drugiej połowy V w.). W twórczości poetyckiej III w. uderza różnorodność tematów i konwencji literackich, zwłaszcza że niektórzy z tych poetów (Kallimach przede wszystkim, ale również Teokryt) uprawiają kilka różnych rodzajów (Kallimach w jednym ze swych jambów utrzymuje, przeciwko swym krytykom, że polyeideie, uprawianie wielu gatunków, nie jest dla poety niczym złym). Twórcy wypróbowują w różnych kierunkach możliwości nowego typu poezji, takiej, która przemawia tylko przez tekst pisany. Przerabiają konwencje, tematy, język poetycki dawnych gatunków literackich: epiki, liryki, elegii, jambów, komedii, mimów na coś nowego, odpowiadającego potrzebom nowej poezji. Wspólne wszystkim tym różnorodnym przedsięwzięciom jest świadome skupienie uwagi na formie, na adekwatności środków poetyckich do przedmiotu stanowiącego treść danego utworu. Każde dzieło tych poetów miało być odbierane i oceniane wyłącznie, lub przynajmniej przede wszystkim, jako dzieło literackie, z punktu widzenia wymogów techne poetyckiej. Aratos bierze na pewno poważnie to, co stanowi przedmiot jego poematu, Fainomena, patrzy na porządek kosmosu w perspektywie filozofii stoickiej; możemy też śmiało przypuścić, że jego pierwsi czytelnicy żywo interesowali się treścią jego poematu, która będzie przez przeszło tysiąc lat fascynowała odbiorców. Nie ulega jednak wątpliwości, że naczelną intencją Aratosa było stylistyczne opracowanie oschłej wiedzy naukowej. Kallimach, w epigramie, w którym wita entuzjastycznie ukazanie się Fainomena, chwali Aratosa za subtelny styl, wzorujący się na poezji Hezjoda. Apollonios z Rodos patrzy z wyraźnym dystansem na tradycyjną materię epicką, która stanowi przedmiot jego poematu Argonautika. Uważa ją zapewne za świat, w którego rzeczywiste istnienie dawni poeci wierzyli, ale który jest naprawdę światem imaginacyjnym. Swobodnie go przekształca, w szczególności rozbudowuje w sposób całkowicie nowatorski historię miłości Medei do Jazona, przedstawiając konkretnie i subtelnie różne etapy jej przeżyć wewnętrznych. Niewątpliwie chce on wciągnąć czytelnika emocjonalnie w opisywany świat, zainteresować go, bawić lub wzruszyć przedstawieniem różnorodnych zdarzeń, przygód, zachowań, uczuć. Ale widać również, że chce, by czytelnik odbierał opowiadanie w sposób świadomy jako nowe ukształtowanie tradycyjnej materii i formy poetyckiej. Konstrukcja poematu jest zarówno w całości jak w szczegółach kunsztownie przemyślana, ale nie jawi się od razu: jedna z przyjemności lektury ma polegać właśnie na odkrywaniu tej dyskretnej architektury. Opowiadanie jest przeważnie zwięzłe, spokojne, rzeczowe, bez patosu; rzadko opisuje uczucia bohaterów wprost, na ogół je sugeruje; oddala się jednak w wielu miejscach od spokojnego, rzeczowego tonu na krótki czas, by zagrać na tonie wyższym, bardzo ożywionym. Śledzenie tych skoków to jeszcze jedna z przyjemności, które poeta świadomie przygotował dla swoich czytelników. Jeżeli idzie o język, rzuca się w oczy, że opiera się on głównie na języku poetyckim Homera, ale unika najbardziej charakterystycznego dla niego elementu, mianowicie zwrotów stereotypowych w określonych sytuacjach; powstaje on z nieustannego, wciąż na nowo podejmowanego wysiłku przekształcania tradycyjnego języka epiki. W zasadniczo podobnym duchu napisane są krótkie opowiadania epickie Kallimacha i Teokryta, które ze względu na swoje małe rozmiary, ale przede wszystkim na zakres tematu odstają od tradycyjnej epiki (Kallimacha Hekale, Teokryta Idylle 13 i 24), oraz niektóre hymny tych samych autorów (Kallimacha Hymny 1, 3 i 4 oraz opowiadania zawarte w jego Hymnach 5 i 6; Teokryta Idylla 22). Obaj poeci lubią w szczególności pozorować naiwność dawnej myśli mitycznej, nie w celu jej wyśmiewania, ani też z racji nostalgii za dawnymi czasami, lecz po to, by przerobić obrazy, uczucia i myśli, które niegdyś, w przekonaniu dawnych poetów, odnosiły się do rzeczywistości, na przedmiot czysto literacki, na coś, co ma realność sui generis, właśnie realność bytu poetyckiego. Jeszcze wyraźniej przejawia się ta postawa w najsłynniejszym dziele Kallimacha, niestety zachowanym tylko fragmentarycznie, w Aitia. Jest to zbiór elegii w czterech księgach; każda z tych elegii opowiada mityczną lub legendarną "przyczynę" (aition) jakiegoś obrzędu lub zwyczaju istniejącego jeszcze za czasów poety w tej lub innej polis. W elegiach pierwszych dwóch ksiąg "przyczyny" są opowiadane przez Muzę w odpowiedzi na pytania poety, który we śnie został przeniesiony na Helikon; w ostatnich dwóch księgach poeta sam opowiada, czasami powołując się na teksty, z których zaczerpnął informacje. W całości dzieła mityczne i legendarne wydarzenia, które przedstawiane są jako "przyczyny", znane są Kallimachowi nie z utworów poetyckich przeszłości, lecz z dzieł prozaicznych, poświęconych starożytnościom lokalnym określonych polis. Kallimach wykorzystał tu swoją bardzo rozległą wiedzę antykwaryczną, przetworzył wielką liczbę mało znanych podań lokalnych, których nigdy przedtem żaden poeta nie dotknął, a więc które nigdy przedtem nie nabrały kulturowego znaczenia. Zarówno w części, w której przemawia Muza, jak w tej, w której głos ma "ja" poety, dzieło przybiera postać osobliwej pogadanki, pozornie luźnej, bezładnej i kapryśnej. Owa pogadanka pozornie poddaje się w każdej chwili przypadkowym pomysłom i skojarzeniom, przeskakuje niespodziewanie z tonu familiarnego do tonu wzniosłego i odwrotnie; miesza nieustannie słownictwo codzienne z poetyckim oraz z pojedynczymi słowami znanymi tylko gramatykom lub stworzonymi ad hoc przez samego poetę, miesza składnię prostą i zwyczajną z przewrotnie przekręconymi konstrukcjami. Z tej wielości mieszanych rzeczy i tonów powstają utwory spójne i, przy całej swej lekkości i gracji, mocne. Wyraża się w nich świadoma swoboda umysłu, który w najgłębszym skupieniu kontempluje rozmaitość świata i dowolnie wybiera z niej pojedyncze rzeczy, by przenieść je do dziedziny piękna poetyckiego. Z punktu widzenia późniejszych dziejów literatury europejskiej szczegól nie interesujące są te utwory poezji hellenistycznej, które prezentują się jako 481 31 Historia starosytnych Grektiw t. 111 482 przemówienia jakiegoś "ja" wygłoszone w mniej lub bardziej jasno określonej sytuacji, adresowane do kogoś lub do samego siebie, lub, rzadziej, nie adresowane expressis verbis do nikogo. Najczęściej podmiot przemawia w taki sposób, że stwarza wrażenie, iż jest to "ja" samego poety; czasami jednak, a gdy podmiot jest kobietą - zawsze, czytelnik musi sobie wyobrazić, że jest to jakieś inne "ja". Ponieważ, jak wiemy, utwory te, jak prawie wszystkie utwory poezji hellenistycznej, nie zostały napisane po to, by zostać wygłoszone w określonej sytuacji, lecz po to, by je czytała nieokreślona i poecie nieznana publiczność, jest rzeczą jasną, że we wszystkich wspomnianych wypadkach mamy do czynienia z konstrukcją literacką. Przemawiające "ja" to "ja" poetyckie, a sytuacja, do której się odnosi jego mowa, to też wyobrażenie poetyckie. Obraz jaźni i kontekstu, w który jest uwikłana, może czerpać z rzeczywistości biograficznej poety, ale może też nic jej nie zawdzięczać (lub bardzo mało). Czytelnik się tego nie dowie, ale teź nie musi się o to pytać. Wie on, że tak czy owak, "ja", jego doznania i uczucia to gra. Obok poety jako osoby realnej powstaje poeta jako osoba literacka, jako konstrukcja poetycka. W tym miejscu zaczyna się tradycja pewnego rodzaju poezji, który trwa do dziś i który my nazywamy "liryką". Do tej kategorii należy przede wszystkim spora część licznie powstających w okresie hellenistycznym krótkich wierszy napisanych przeważnie (ale nie wyłącznie) metrum elegijnym; nazywano je epigrammata. Nazwa pochodzi stąd, że część tych krótkich wierszy pozorowała poetyckie napisy nagrobne (epigrammu to właściwie napis). Wiele jednak epigramów tego nie czyniło, lecz nawiązywało, pod względem formy i treści, do dawnej elegii sympozjalnej oraz, jeśli chodzi o samą treść, do dawnej liryki (meliki) monodycznej (czyli śpiewanej przez jedną osobę, a nie chór). Najczęściej powracające tematy w epigramach to miłość (zarówno hetero- seksualna, jak homoseksualna), jej przyjemności i jej cierpienia, oraz sympozjalny rausz. Wówczas osoba przemawiająca, poetyckie "ja" pozorujące "ja" autorskie, przyjmuje postawę człowieka oddanego całkowicie namiętnościom miłosnym i życiu spędzanemu w towarzystwie przyjaciół, wolnemu od reguł i obowiązków, maskę człowieka kpiącego z mądrości życiowej pospolitych ludzi, czasami też z mądrości filozofów. Ta namiętna i/lub lekkomyślna postawa jest zapewne czystą fikcją. Mamy do czynienia z cyganerią imaginacyjną. Twórcy tych epigramów mogli żyć w zgodzie z potoczną moralnością, nieufną wobec namiętności, zwłaszcza wobec miłości, i zalecającą umiarkowanie we wszystkim. Z punktu widzenia historii kultury fikcja ta ma ogromne znaczenie: poetyckie kształtowanie fikcyjnych przeżyć rozszerza oczywiście granice życia duchowego, wpływa na zmianę rzeczywistego sposobu przeżywania. Liryka hellenistyczna (w takim sensie, jaki tu został określony) nawiązuje czasami do form metrycznych dawnej liryki monodycznej, choć używa ich w sposób dostosowany do potrzeb poezji przeznaczonej do lektury. Najciekawsze tego przykłady to dwie pieśni Teokryta (Idylla 29 i 30), w których "ja" poetyckie mówi o swej miłości do jakiegoś chłopca. Inna pieśń tego poety o podobnej treści, Idylla 12, stosuje natomiast metrum tradycyjnie należące do ' poezji epickiej, to znaczy heksametr. "Ja" poetyckie może występować również w utworach narracyjnych, jako osoba opowiadająca o tym, co się jej przydarzyło. Jest to wypadek Idytli 7 Teokryta, gdzie niektóre wskazówki sugerują czytelnikowi, źe "ja" to sam poeta. Liczne utwory Teokryta napisane wierszem epickim prezentują się jako skecze; w niektórych z nich osadzona jest pieśń śpiewana przez jedną z postaci lub zawody pieśniarskie między dwiema postaciami. Czytelnik więc musi sobie wyobrazić dramat bez oglądania gry aktorskiej, bez słuchania muzyki. W Idylli 2 jakaś kobieta mówi do swojej niewolnicy w trakcie wykonywania obrzędu magicznego, mającego przywrócić jej miłość młodego mężczyzny; następnie, po odejściu służącej odchodzi, opowiada ona bogini Selene (Księżycowi) historię swej nieszczęśliwej miłości. W Idylli 14 poeta pokazuje dwóch przyjaciół spotykających się po długim okresie niewidzenia: jeden z nich skarży się na swą nieszczęśliwą miłość, drugi zachęca go do podjęcia służby w armii króla Ptolemeusza Filadelfa, aby się z namiętności wyleczyć. W Idylli 15 dwie mieszkanki Aleksandrii rozmawiają między sobą, szykując się do wyjścia na miasto, następnie wędrują przez tłum, w kierunku pałacu, w którym królowa organizuje święto ku czci Adonisa; po rozpoczęciu się święta śpiewaczka wykonuje hymn ku czci tego boga. W innych idyllach tego typu (1, 3, 4, 5, 10) występują pasterze lub, w jednym wypadku, robotnicy rolni, wygłaszający monolog lub rozmawiający ze sobą i śpiewający. Są to idylle "bukoliczne". Do tego rodzaju można zaliczyć również parę idylli, które nie mają postaci skeczu scenicznego (Idylle 6, 7, 11 ). W wypadku dwóch z wymienionych idylli (14 i 15) treść przypomina trochę komedię Menandra, są to bowiem małe sceny z prywatnego życia osób średniozamożnych, oglądane z sympatią, ale z dystansem. W pozostałych idyllach jest inaczej. Kobieta występująca w Idylli 2 (ta, która odprawia czary i mówi do Selene) jest tylko pozornie osadzona w rzeczywistości społecznej, tło jej historii wprawdzie wydaje się realistyczne, ale sama postać realistyczna nie jest. Kobieta wolna, młoda, niezamężna, żyjąca samodzielnie i samotnie, a nie pod opieką ojca lub brata, lub też innego członka rodziny, to sytuacja w ówczesnych czasach niemożliwa; postać ta jest zawieszona między rzeczywi- stością a czystą fantazją. Co do idylli, w których występują robotnicy rolni lub pasterze, byłoby błędem dopatrywanie się w nich obrazów realistycznych. Życie robotników rolnych i pasterzy musiało być dla poety i jego publiczności czymś całkiem niskim i obcym, ale właśnie dlatego stało się dogodnym punktem wyjścia dla literackiej konstrukcji małego świata imaginacyjnego, umieszczonego bądź w teraźniejszości, bądź w dalekiej, na poły mitycznej przeszłości, w którym poezja-muzyka zajmuje centralne miejsce. Fantastyczny, czysto literacki charakter świata pasterzy Teokryta jawi się szczególnie jasno w Idylli 6, zwłaszcza w jej końcowym obrazie: podczas gdy dwaj mityczni pasterze, Dafnis i Damojtas, grają razem na instrumentach, ich krowy tańczą! Tak samo jasno jawi się on w Idylli 7, gdzie narrator-autor przytacza pieśni pasterskie, jakie pewien pasterz przez niego spotkany w drodze oraz on sam mieli wyśpiewywać: "ja" poetyckie Teokryta dąży do umieszczenia się w świecie imaginacyjnym pasterzy- śpiewaków. 483 484 Pod pewnym względem porównywalne z idyllami dramatycznymi Teokryta są mimiamby Herodasa. Tutaj też mamy do czynienia z dialogami scenicznymi przeznaczonymi nie dla sceny, lecz do lektury. Tutaj jednak intencja autora jest prostsza, mniej ambitna: chce on nadać pewnej sferze rzeczywistości społecznej, która jest uważana za niską, trywialną lub obrzydliwą, formę literacką adekwatną, wyrażającą właśnie niskość, trywialność lub obrzydliwość. Posługuje się w tym celu wierszem, który był używany w VI w. przez Hipponaksa, to jest jambem "kulejącym", oraz językiem literackim wzorującym się na dawnej poezji jambicznej. Nie ma w tych utworach żadnego śladu satyry, oburzenia i potępienia moralnego. Znakomity filolog B. Snell dopatrywał się w nich wyrazu nihilizmu skierowanego przeciwko poezji Kallimacha i Teokryta zapatrzonej w idealną sferę piękna. Jest to jednak interpretacja nieprzekonywająca. W oczach Herodasa, podobnie jak innych pisarzy jego czasów, rzeczywistość jawi się jako wyraźnie i stale podzielona na różne sfery o różnych wartościach; ponieważ to, co obrzydliwe, stoi na dole drabiny, jest ono tak samo naturalne jak wzniosłość, która w tej samej drabinie hierarchicznej znajduje się na górze. Nadając temu, co obrzydliwe, formę literacką wyrażającą obrzydliwość, poeta postępuje analogicznie do tych autorów, którzy nadają temu, co wzniosłe, formę literacką wyrażającą wzniosłość, lub temu, co pełne wdzięku, formę literacką wyrażającą wdzięk. We wszystkich tych wypadkach ważna jest adekwatność formy literackiej. Żeby się lepiej przekonać o trafności takiej interpretacji, warto przyjrzeć się w zbiorach Katulla lub Horacego pewnym utworom przedstawiającym rzeczy obrzydliwe, a stojącym obok utworów o zupełnie innym charakterze; pamiętajmy, że obaj ci łacińscy poeci kontynuują bezpośrednio kulturę hellenistyczną. Biorąc poezję hellenistyczną jako całość, można stwierdzić, że jest ona całkowicie pochłonięta wolą budowania tworów literacko wartościowych, pojmowanych jako składniki osobnej domeny piękna. Trzeba przy tym wystrzegać się niewłaściwych skojarzeń. Domena ta nie jest podobna do domeny piękna, o której myśleli F. Schiller i inni intelektualiści niemieccy pod koniec XVIII w. Jest ona odmienna także od tej, o której myśleli zwolennicy zasady fart pour fart, jak również od tej, którą "nadczłowiek" Nietzschego miał budować nad pustką świata. Od wszystkich tych, na pozór podobnych, konstrukcji różni się ona radykalnie. W przeciwieństwie do nich, nie jest ona dziedziną, w której chaotyczna, ciemna, irracjonalna rzeczywistość miałaby się sublimować i przekształcać w sensowny świat ideału, idei, ani też suwerennym, arbitralnym i heroicznym procesem tworzenia i niszczenia sensu na tle bezsensownej rzeczywistości. Dla poetów hellenistycznych i publiczności ich czasów świat jest urządzony sensownie według ładu 1 hierarchicznego i stałego. Nawet to, co na pozór bezsensowne: cała masa zła, nędzy, nieszczęścia, niepewności, chaotycznego ruchu w górę i w dół, akceptowana jest jako sensowna dzięki temu, że ma swoje miejsce w stałej hierarchii bytu. W tej statycznej koncepcji świata poezja mieści się jako autonomiczna i wzniosła działalność, która nadaje rzeczywistości, na różnych jej poziomach, adekwatną ozdobę i (lub) wzbogaca ją o twory fantazji kunsztownie opracowane. Taka pozycja i funkcja przyznawana poezji zbliża ją do tego działu krasomówstwa, który nosi nazwę retoryki "popisowej". Jednakże działalność mistrza retoryki, nawet gdy pisze on mowy nie mające celów praktycznych, pojmowana jest jako funkcja potrzeb życia praktycznego; w poezji natomiast widziano dziedzinę autonomiczną, nawet wtedy, gdy sławiła króla lub inne wpływowe osoby. Swoboda, jaką poeta hellenistyczny przypisuje sobie, nie jest bynajmniej porównywalna do swobody, jaką sobie przypisują poeci europejscy od końca XVI11 w. Nie czuje się on bowiem stwórcą, geniuszem suwerennym, lecz mistrzem umiejącym wybierać lub wymyślać formę pasującą do danego przedmiotu. Piękno poetyckie w mniemaniu ludzi epoki hellenistycznej zasadza się na naturze: o tym świadczy Ars poetka Horacego, która na pewno zawiera bardzo dużo myśli zapożyczonych od teoretyków epoki hellenistycznej. W przeciwieństwie do poety nowoczesnego, poeta hellenistyczny nie trudzi się o wyrażenie i komunikowanie tego, co jest najbardziej indywidualne w jego doznawaniu świata, a więc tego, co zasadniczo nie nadaje się do przekazywania innym, gdyż komunikacja opiera się na pojęciach i kategoriach uznawanych i używanych przez całe społeczeństwo. Twórca hellenistyczny nie wie nic o głębi indywidualności odkrywającej nowe perspektywy na świat, nowe prawdy. Prawda jest w jego oczach powszechna, jest dostępna pospolitemu rozumowi życiowemu bądź rozumowi filozofów i uczonych. On sam nie rości sobie pretensji do głoszenia jakiejkolwiek nowej prawdy, może prawdę tylko ozdobić. Utwory poetów hellenistycznych nie wymagają interpretacji symbolicznej; nie odsyłają do sensu głębokiego, ukrytego za sensem dosłownym. Ich sens jest jawny; by go uchwycić, czytelnik musi tylko mieć dobre wykształcenie literackie, Szkoła gramatyka i szkoła retora, przez które wszyscy członkowie elit greckich przechodzili, takiego wykształcenia właśnie dostarczały. Na zakończenie jeszcze jedna uwaga dotycząca sprawy bardzo ważnej, o której już wspominałem. Choć poeta hellenistyczny nie stawia sobie za zadanie odkrywanie nowych prawd, rozszerza on faktycznie obszar życia duchowego przez nadanie formy fikcyjnym przeżyciom. Wszystkie wielkie dzieła poezji hellenistycznej --- powtórzmy to -- powslały od ok. 300 r. do lat czterdziestych III w. Poeci greccy późniejsi uczynili bardzo skromny użytek z pola możliwości otwartego przez dokonania Kallimacha, Teokryta, Apolloniosa z Rodos. To, co ocalało z ich dzieł, nie jest zbyt oryginalne; można wskazać wiele ładnych epigramów, ale poza tym nic wielkiego. Natomiast poeci rzymscy z czasów upadku republiki i początków cesarstwa umieli twórczo kontynuować to, co rozpoczęli greccy poeci I11 w. Jeżeli przypomnimy sobie, że dzieła Katulla, Lukrecjusza, Wergiliusza, Hora- cego, Tybulla, Propercjusza, Owidiusza przez wiele wieków były podstawą europejskiej kultury literackiej (choć nie zawsze wszystkie naraz), będziemy w stanie ocenić historyczną rolę poezji greckiej z początku czasów helleni- stycznych. 485 Uwagi końcowe 486 Odrębność i autonomia poszczególnych rodzajów twórczości hellenistycznej oraz rozmaitość nurtów wewnątrz nich są znaczne, nie mniej jednak pewne rysy wspólne, jeśli nie całej kulturze hellenistycznej, to przynajmniej większej jej części, dają się dostrzec. Wspólna jest skłonność do ujmowania rzeczywistości ludzkiej i pozaludz- kiej jako świata podzielonego w sposób wyraźny i stały na różne sfery, które są ~ l wprawdzie hierarchicznie ułożone pod względem wartości, ale z których każda ma jakoś w sobie swój sens, swoją rację bytu. Rzecz jasna, nie idzie tu o sam fakt, że kultura hellenistyczna uznaje jakiś podział rzeczywistości i jakąś jej hierarchię: czyni to każda kultura. Idzie natomiast o sposób, w jaki kultura [ r hellenistyczna pojmuje ten podział, tę hierarchię. Powtórzmy więc: podział ' a świata i jego hierarchię kultura hellenistyczna traktuje jako coś stałego ~ Jf i wyraźnego, ale jednocześnie skłonna jest przyznać każdej z wyodrębnionych ś' dziedzin sporą autonomię. Ład świata jawi się jej jako naturalny i rozumny: f I s~ naturalny dlatego, że jest rozumny, rozumny dlatego, że jest naturalny. Rozum I i natura bowiem są w tej kulturze pojęciami ściśle ze sobą związanymi. ( w' Wprawdzie natura nie jest we wszystkich swych przejawach lub częściach s» jednakowo rozumna; ale jest nią zawsze w jakiejś mierze. w' Można się czasem spotkać z opinią, że w kulturze hellenistycznej P~ dominuje światopogląd antropocentryczny lub "humanistyczny". Takie sfor- mułowanie kryje w sobie niebezpieczeństwo poważnego nieporozumienia. sta Niesłusznie byłoby sądzić, że kultura ta widzi w twórczości ludzkiej źródło 1 v wartości przez ludzi uznawanych. Nie wie ona nic o ludzkiej "twórczości" to w dzisiejszym sensie tego słowa. Niespokojne i frasobliwe życie społeczeństw po ludzkich zajmuje w jej oczach nader skromne miejsce w wszechświecie, ~'~'y nieporównanie niższe od niezmiennych i dostojnych ruchów ciał niebieskich. sto Jednocześnie jednak rzeczywistość ludzka traktowana jest jako dziedzina, z ~ która daje się, choć nie do końca, rozumieć i kształtować w świetle tych zasad do rozumu, które się w niej samej przejawiają. Uznaje się na ogół władzę bóstwa ruj: nad życiem jednostki i społeczeństwa, czy to w postaci boskiej opatrzności blil (pronoia), czy to w postaci boskiego trafu (tyche); dąży się jednak do koi maksymalnego stosowania ludzkiego rozumu dla poznania ludzkich spraw ~'~' t i kierowania nimi. i k~ Twierdzenia te oczywiście nie stosują się bez zastrzeżeń do filozofii epikurejskiej: utrzymuje ona bowiem - przypomnijmy - że wszystkie byty zosl złożone, w tym również bogowie, są dziełem przypadkowego złączenia się z pip atomów; utrzymuje ponadto, że bogowie żadną miarą nie wpływają na to, co dzi ~ się dzieje w naszym lub w innych światach. Jednakże rozum nie jest dla epikurejczyków jakimś faktem przypadkowym, lecz absolutną zasadą wszelkiego prawdziwego poznania i poprawnego działania. Jest więc w pew- Spr nym sensie tak samo "naturalny", jak bezrozumny ruch atomów. Bogowie zaś, którzy stanowią dziedzinę istnienia o wiele wyższą niż dziedzina życia Prze ludzkiego, są dla epikurejskiego mędrca przedmiotem szczęśliwej kontemplacji: się ~ pod tym względem filozofia epikurejska reprezentuje w sposób skrajny ową , bard tendencję kultury hellenistycznej do dzielenia rzeczywistości na sfery, z których każda ma swoją autonomię. Zgodnie z tą właśnie tendencją ludzie uprawiający któryś z rozmaitych rodzajów twórczości ujmują go jako dziedzinę samowystarczalną. Mówcy i historycy niewiele się troszczą, zazwyczaj, o prawdy, jakie głoszą filozofowie. Filozofowie nie marzą o naprawie rzeczypospolitej i niewiele się przejmują tym, co interesuje historyków lub polityków. Nie starają się tez wnikać poważnie w to, co robią uczeni, ani w to, co robią poeci (choć zdarza się im napisać rozprawę o poezji). Uczeni prowadzą swoje badania nie troszcząc się o filozofię. Poeci wreszcie myślą tylko o fabrykowaniu rzeczy pięknych. Charakterystyczny jest również stosunek kultury hellenistycznej (lub przynajmniej jej sporej części) do dziedzictwa kulturowego. Nawiązuje ona do dorobku przeszłości nie czując się od niego uzależniona. Szczególnie znamienne jest postępowanie poetów: większość poezji hellenistycznej powstaje jako świadoma przeróbka form i treści dawnej poezji - przeróbka, która zakłada swobodny stosunek do wytworów przeszłości. W tym, co stworzyli "starożytni", widzi się nie wzory do naśladowania, lecz określone realizacje tych samych wartości, które nadal obowiązują, będąc obiektywnie dane i niezmienne. Dąży się do nowych realizacji, które mogłyby rywalizować z dawnymi. Wierzy się w wyższość kultury teraźniejszej nad dawną, ale przekonanie to nie zakłada idei postępu, polegającego na suwerennym ustanawianiu coraz wyższych wartości. Zauważmy wreszcie, że kultura hellenistyczna odznacza się ogromną stabilnością, wydaje się nie ulegać glębszym zmianom aż do początku I w. p.n.e. Dopiero wtedy zaczyna się ona zmieniać, i to tylko w niektórych, za to ważnych, dziedzinach. Przyczynił się do tego zapewne podbój rzymski, powodujący poważne przekształcenia społeczne i polityczne (osłabienie polis wynikające z drastycznego ograniczenia swobody jej działania, zamrożenie stosunków społecznych), zniszczenia spowodowane przez wojny republiki z Mitrydatesem (i to nie tylko w sferze materialnej, ale i moralnej, prowadzące do zachwiania wewnętrznej spoistości wielu polis) oraz szok wywołany przez rujnujące świat grecki rzymskie wojny domowe ostatnich lat istnienia republiki. Choć wojen, przewrotów, represji wobec mieszkańców miast nie brakowało przez cały okres hellenistyczny, nasilenie wszystkich tych nieszczęść w toku dwóch pokoleń musiało przynieść ostrą świadomość niepewności jutra i kruchości ram, w których ludzie żyli. Niesłuszny jednak byłby pogląd, że nowe zjawiska kulturowe wywołane zostały jedynie wymienionymi tutaj czynnikami: mamy bowiem do czynienia z pierwszymi oznakami ogromnie złożonego procesu, który stopniowo doprowa- dzi do całkowitego przekształcenia tej cywilizacji, dla której podstawą była polis. Sprawy dyskusyjne Przedstawiony tu zarys kultury greckiej okresu hellenistycznego przeciwstawia się milcząco pewnym poglądom, które wprawdzie zostały już mniej lub bardziej zdecydowanie porzucone przez wielu badaczy poszczególnych dzie- 487 488 dzin (zwłaszcza filozofii i poezji), ale są jeszcze w obiegu i na ogół pojawiają się w charakterystykach ogólnych cywilizacji hellenistycznej. Wypada się więc teraz do nich ustosunkować. Punktem wyjścia poglądów, z którymi podejmuję polemikę, jest przekonanie, że w okresie hellenistycznym polis istnieje już tylko pozornie i nie może z tej racji stanowić ram dla życia duchowego. Poprzednie rozdziały tej książki wykazały, zgodnie z opinią najlepszych znawców przedmiotu, że polis pozostaje w okresie hellenistycznym jak najbardziej żywotna. To prawda, że nie jest ona już taka sama jak była poprzednio; mieliśmy okazję w tym rozdziale wspomnieć o ważnej nowości jaką było wyodrębnienie się sfery życia prywatnego jako sfery względnie autonomicznej, obdarzonej własnymi wartościami. Ale czym innym jest twierdzenie, że polis się zmienia, czym innym, że jej istnienie jest tylko pozorem. Wychodząc z przekonania, że polis hellenistyczna była tylko pozorem lub farsą, wielu uczonych dopatrywało się w kulturze hellenistycznej przejawów metafizycznego lęku i przerażenia wobec ogromu burzliwego świata, jaki miał się otworzyć przed wykorzenioną, osamotnioną jednostką po załamaniu struktur polis. W filozofii stoickiej i epikurejskiej widziano próbę stworzenia indywidualistycznej namiastki religii, indywidualistycznego światopoglądu, który mógłby przywrócić wykształconym jednostkom utracony spokój ducha. Przedstawiano ponadto religijność stoicką jako kapitulację greckiej nauki, greckiego rozumu przed irracjonalizmem wschodnim; nie omieszkiwano przy tym wspomnieć, że Zenon pochodził z Kition, miasta, gdzie element grecki zmieszał się z fenickim i że Chryzyp urodził się w Soloi, mieście co prawda greckim, ale położonym w Syrii. Inny przejaw wdzierania się irracjonalizmu wschodniego do kultury greckiej widziano w rozprzestrzenianiu się astrologii. Utrzymywano wreszcie, że magia stała się w okresie hellenistycznym o wiele ważniejsza niż była przedtem: miało to być świadectwem kapitulacji greckiego racjonalizmu. Poglądy te są moim zdaniem arbitralne i nietrafne. Trudno doprawdy doszukiwać się w całej greckiej kulturze tego okresu, a w szczególności w filozoi~i, wyrazu lub przejawów metafizycznego przerażenia, wyobcowania, wykorzenienia, dezorientacji. Epikurejczycy, dla których ten świat jest tylko jednym z niezliczonych światów, a wszystkie są dziełem przypadku, dostarczają najlepszego dowodu przeciwko takiej interpretacji. Właśnie odkrywając i racjonalnie rozważając powszechną przypadkowość mędrzec epikurejski osiąga spokój i szczęście. Dla stoików zaś cały kosmos jest, w rozmaitym stopniu, nasycony sensem. Co się tyczy indywidualizmu, pojęcie to jest na ogół stosowane w sposób niezróżnicowany i niehistoryczny. Można się zgodzić, że wzrost wartości życia prywatnego oraz pogłębianie się specjalizacji i społecznej odrębności różnych zajęć intelektualnych musiały się przyczynić do historycznego procesu wy- odrębniania się osoby jako ośrodka życia duchowego. Filozofia stoicka i epikurejska, jak widzieliśmy, skupia się wokół zagadnienia "jak winien postępować mędrzec": jednostka filozofująca staje się głównym tematem filozofowania. Jednakże w czasach hellenistycznych nie spotkamy żadnego filozofa, który by uważał podmiot indywidualny za punkt wyjścia refleksji lub źródło wartości, ani żadnego poety, dla którego doznania indywidualne byłyby odkryciem jakiegoś unikalnego aspektu świata. Teza o wpływie irracjonalizmu wschodniego jest zdecydowanie fałszywa. To prawda, że filozofowie starszej Stoi interesowali się całościową wizją świata, a nie badaniami przyrodoznawczymi. Ale, po pierwsze, ich całościowa wizja świata, tak jak ich etyka, jest konstrukcją racjonalną w duchu tradycji filozofii greckiej; żadnych zapożyczeń z kultur wschodnich w niej znaleźć nie można. Zresztą ci, którzy mówią o wpływie irracjonalizmu wschodniego nie myślą o konkretnych kulturach wschodnich, lecz o Wschodzie w ogóle, operują nie historycznym, lecz ideologicznym, mityzującym pojęciem Wschodu, pojęciem, któremu nieobca jest pewna domieszka rasizmu - tak samo, jak operują ideologicznym, mityzującym a także zabarwionym swoistym rasizmem pojęciem "greckości". Po drugie, nauki ścisłe kwitły wspaniale za czasów starszej Stoi, poza stoicyzmem i poza wszelkimi systemami flozofrcznymi. Czasy, które wydały Euklidesa, Apolloniosa z Perge, Hipparcha, Arystarcha z Samos, Archimedesa itd., nie wyglądają na czasy upadku racjonalizmu. Po trzecie, Posejdonios, filozof młodszej Stoi, którego poprzednio uważano za najbardziej ze wszystkich stoików poddanego wpływom irracjonalizmu wschodniego, okazał się, dzięki wnikliwym pracom K. Reinhardta, najbliższy ducha naukowości arystotelesowskiej. Jeżeli idzie o astrologię, widzieliśmy już, że jest ona nauką. Niewątpliwie nie jest ona nauką tego samego typu, co astronomia dzisiejsza, ale żadna z nauk starożytnych Greków, z wyjątkiem matematyki i tej części astronomii, która nie jest astrologią, nie mogłaby być traktowana jako nauka, gdybyśmy stosowali dzisiejsze kryteria naukowości. Wreszcie, jeśli idzie o magię, trzeba powiedzieć, że teza, według której miałaby ona odgrywać rolę większą niż w poprzednich epokach, jest całkowicie bezpodstawna. Greckie tabliczki magiczne są poświadczone od końca VI w. p.n.e.; na podstawie liczby znalezionych i opublikowanych tabliczek nie ma się wrażenia, by w okresie nas interesującym używano ich częściej niż w IV w. Nie można też zaobserwować znaczących zmian w typie operacji magicznych. To, że jeden z utworów Teokryta opisuje szczegółowo zabiegi magiczne, a w starszej poezji nie ma żadnego utworu o podobnej tematyce, świadczy o nowych zjawiskach w poezji, a nie w magii. Zasadnicze zmiany w tej dziedzinie nastąpią dopiero w okresie cesarstwa. Wtedy to znajdziemy dość dobitnych świadectw upowszechnionego lęku przed magią. Były to jednak inne czasy. Skutkiem niedoceniania żywotności polis jest również tendencja do wyolbrzymiania roli dworów królewskich i patronatu królewskiego w kulturze. Twierdzi się, że z wyjątkiem filozofii związanej z Atenami z powodu oddziaływania wzoru szkół Platona i Arystotelesa, kultura hellenistyczna powstawała przede wszystkim w stolicach wielkich monarchii, zwłaszcza w Aleksandrii, dzięki królewskiemu patronatowi. W rzeczywistości nie tylko filozofia (co już stanowiłoby bardzo niepokojący wyjątek), ale również spora część twórczości literackiej i naukowej powstawała z daleka od dworów. 489 490 Twórcy pochodzili z rozmaitych polis, sytuowanych w rozmaitych krainach świata greckiego. Wielu z nich wędrowało do innych polis, ale tylko część z nich osiedlała się na czas dłuższy lub na stałe w stolicach wielkich monarchii; niewielu się w nich urodziło. Aleksandria stała się rzeczywiście ważnym centrum w dziedzinie poezji i nauk. W poezji z racji wpływu dwóch poetów: Kallimacha i Apolloniosa. O najstarszym z poetów, którzy stworzyli nowy typ poezji, Asklepiadesie z Samos, sądzi się, że żył być może czas jakiś w Aleksandrii, ale jest to tylko hipoteza. Teokryt z Syrakuz mieszkał w tym mieście przez czas pewien, ale nie osiedlił się w nim na stałe. Aratos z Soloi był chyba przez dłuższy czas w Pelli, na dworze Antygona Gonatasa. Jest to na pewno przykład królewskiego mecenatu, Pella jednak nie była wielkim ośrodkiem kultury. Jeśli idzie o nauki, to dwie wielkie instytucje zapewniły Aleksandrii ważne miejsce: Musejon i Biblioteka. W Musejonie pracowało kilku z największych badaczy hellenistycznych zajmujących się matematyką, astronomią, geografią, medycyną. Ale Archimedes z Syrakuz mieszkał przeważnie w swym rodzinnym mieście (choć spędził czas jakiś w Aleksandrii), Hipparch z Nikai pracował prawdopodobnie najdłuźej na Rodos; co do Erasistrata z Julis (lekarza) i Arystarcha z Samos (astronoma) nie wiemy, gdzie mieszkali, ale zapewne nie w Aleksandrii. Wybitny filolog Zenodot z Efezu stworzył szkołę filologiczną w Aleksandrii, gdzie można było wykorzystywać skarby królewskiej Biblioteki. W lym samym mieście działali później jego następcy: Arystofanes z Bizancjum i Arystarch z Samotrake. Gdy jednak Ptolemeusz Fyskon wypędził z Aleksandrii wszystkich uczonych, aleksandryjska tradycja filologiczna nie przestała istnieć, lecz rozwinęła się w innych miastach, bez patronatu jakichkolwiek królów. Z tendencją do niedoceniania roli polis i do wyolbrzymiania roli dworów łączy się niewłaściwe wyobrażenie na temat odbiorców twórczości hellenistycznej, w tym zwłaszcza poezji. Twierdzi się, że poezja hellenistyczna zwraca się do wąskich grup wyrafinowanych znawców. Nie ulega wątpliwości, że cała powaźniejsza twórczość literacka tego okresu przeznaczona jest dla elity; nie jest to jednak wąska elita literatów, lecz szeroka elita ludzi wykształconych, jaka istniała w każdym z miast świata hellenistycznego. Twórcy piszą nie dla literatów, lecz dla wszystkich ludzi, którzy mają za sobą szkołę gramatyka i retora. Takich ludzi w każdym momencie musiały być dziesiątki tysięcy. Papirusy egipskie z okresu cesarstwa rzymskiego przyniosły nam sporo fragmentów hellenistycznych; z nich największa grupa zawiera fragmenty Menandra, co jest naturalne, druga z kolei ułamki poematów najbardziej wyrafinowanego z twórców, Kallimacha. Wynika z tego, że poeta ten był szeroko w tej epoce czytany; na pewno było tak samo w wiekach hellenizmu. Mylne wyobrażenie o odbiorcach poezji hellenistycznej wpłynęło na to, że "grę" literacką, jaką niewątpliwie jest poezja hellenistyczna, pojmowano w sposób bardzo banalny, jako towarzyską zabawę w uczoność i dowcip. Idzie w rzeczywistości o "grę", której subtelność i głębię powinniśmy starać się zrozumieć coraz lepiej; dodawała ona uroku nie kilku salonom literackim, lecz życiu ludzi elity. Lo IC'.S' M~ Ca Clc A. Poc t. I de.s zure 196 G. Tendencja do dopatrywania się w poezji hellenistycznej pustej "gry" literackiej współistnieje często z tendencją do wydobywania z tej poezji strony "realistycznej". "Realistyczne" szczegóły występują na pewno w utworach tego okresu; jednakże intencją tych poetów nie jest wcale przedstawienie rzeczywistości, lecz tworzenie przedmiotów literackich zgodnie z zasadami piękna. Bibliografia Prace o charakterze ogólnym, przedstawiające różne aspekty kultury hellenistycznej: H.-I. Marrou, Historia H-uchowania w~ starożytności, Warszawa 1969 (przekład z jęz. franc.; pierwsze wydanie franc. pochodzi z 1948 r.); A. Lesky, Geschichte der griechi.schon Literatur, wyd. 3, Bern 1971; A. Świderkówna, Ifellenika. Wiserunek epoki od Aleksandra do Au,~u.sta, Warszawa 1974; tejże, BnRwrie jeszli ~ Olirnpu, Warszawa 1992. Retoryka: U. von Wilamowitz-Moellendorff, Asiani.smus und Atti~ismus, "Hermes", 35, 1900, s. I - 52, przedr. w tegoż Kleino SchriJten, t. I1I, Berlin 1969, s. 223 - 273. Historiografia: P. Scheller, Ue hclleni.sticn historiae con.scribendac arte (dysertacja doktorska), Lipsiae 191 l; F, Jacoby, wstępy i komentarze do fragmentów różnych historyków hellenistycznych w jego wielkim zbiorze Die Fragrnente der griechischen Ifi.stariker; A. Momigliano, liczne artykuły (po włosku lub po angielsku), przedrukowane w tomach jego zbioru Contributo alla .storia legli ,sludi clu.s.sici (i dalej: Secando contributo... itd., aż do dziewiątego contributa; począwszy od trzeciego tytuł jest rozszerzony: "...alla .storicr legli .stuli cla.s,sici e del mondo onuco") tomach publikowanych w Rzymie począwszy od r. 1955; tegoż książka (wydana pośmiertnie) Thc C'lassical Poundution.s o/ Mnctern Hi.storiogrcrpfy. w serii "Sather Classical Lectures", Berkeley 1990; Ch. W. Fornara, Tho Nature o/ Hi.slory in Anciem Grcecc and Rornc, University of California Press 1983 (przedruk "paperback" 1988); P. A. Brunl, C'ic'ero and HistorioRraphy, [w:] Miscellanea di .stuli cla.ssioi in unoro di Eugenio Munni, t. 1, Roma ( 1980), s. 31 I - 340. Filozofia: K. Rcinhardt, f'osc·idonios von Aparnea, [w:] Realencyclopadic der clus.sischc·n Altorlum.svri.s.sensclur/t, XX11, 1 (1953); M. Rist, Stoic Philosophy, Cambridge 1969; tenże, B'picuru,s. An Introduction, Cambridge 1972; książka zbiorowa pod red. H. Flashar i O. Gigom A.spoct.s do lo philn.sopJtio hclleni,stiquo, Fondation Hardt, Entretiens sur 1'antiquite classique, 32, Vandocuvres Geneve 1986. Nauki: O. Neugebauer, The Eiact Sciences in Antiguitv, wyd. 2, Princeton University Press 1957 (przedruk "paperback" New York 1962); S. Sambursky, Tho Phy.sicul World n/ the Greek.s, London 1956; tenże, Plm.sic.s of tlve Stoics, London 1959; J.-P. Vernant, Remargue.s .sur les,/~rrrnc·.s c·t le.s limite.s de Icr pen.se~o tochniquo cher les Grec.c (1957), artykuł przedrukowany w jego książce MVthc· c·t pen.see ohe= ks Grec.s, Paris 1965, s. 227 -247; G. E. R. Lloyd, Hcllenistic Science, [w:J Th~ Cambridge Anciem Hi.slorn, t. VII, I, 2 wyd., Cambridge 1984, s. 321 -352; R. Pfeiffer, Hi.slnrr o/ Cla.s.sical Scholur.ship /YOm the BeXinnings to the End af Ihe Helkni.slic Ago, Oxford 1968; A. Momigliano, The Devclopment n/ Greek Biography, Cambridge-Massachusetts 1971. Poezja: U. von Wilamowitz-Moellendorff, Hellenistische Dichtung in der Zcil des Kallimachn.s, t. 1-II, Berlin 1924; R. Pfciffcr, Au.sRcn~alrlte· Schriften, Munchen 1960; B. Snell, Dio h,'ntdockunK de.s Cci.stc·.s, wyd. 4, Giittingen 1975 (rozdział XV i XVI); tenże, Diohtung und Cie.sellsclta/i. Studion .:um EinJlus.s de·r Dichter au/ dcrs so~iule Denken und Verhalton im altan Gric~c~honland, Hamburg 1965 (rozdział VI); H. Frankcl, Noton ~u den ArKnnautika cte.s Apollunio.s, Miinchen 1968; G. O. Hutchinson, Hnlleni.stic Poctrv, Oxford 1988. 491 XII. Religia Uwagi wstępne Przystępując do przedstawienia skomplikowanej i trudnej problematyki wierzeń czasów hellenistycznych, uprzedzić wypada mego czytelnika, że wykład ten nie ,obejmie jej całości. W rozdziale tym będzie bowiem mowa niemal wyłącznie o kultach i poglądach religijnych Greków, a choć kulty i poglądy religijne ludów Wschodu pojawią się nieraz w moich rozważaniach, będziemy na nie patrzeć niemal zawsze z greckiej perspektywy. ,fest to wynik mojej osobistej niekompetencji, brak mi bowiem niezbędnego religioznawczego i językowego przygotowania, aby móc przedstawić problematykę religijną hellenizmu także od "wschodniej strony". W epoce tej trwają przecież zrodzone przez wschodnie cywilizacje stare systemy religijne, które znać trzeba po to, by móc sensownie pokazać ich dalsze losy. Nie da się, na przykład, nawet pobieżnie nakreślić stanu religii egipskiej w wiekach po Aleksandrze, jeśli się nie wie, czym była religia egipska poprzednich tysiącleci. To samo można powiedzieć o religii Babilonii, Syrii, miast fenickich, Iranu. Na swoje usprawiedliwienie mogę tylko powiedzieć, że niewielu jest ludzi w świecie naukowym, którzy równie kompetentnie mogą zajmować się na raz problematyką wschodnią i grecką, niemal wszyscy autorzy syntez kultury hellenistycznej postępują dokładnie tak, jak ja. Tylko raz jeden odstąpiłam od zasady prezentowania wierzeń wyłącznie od greckiej strony: było to w przypadku Żydów, (por. s. 333 - 347) obecność Starego Testamentu w kulturze europejskiej ułatwiła mi to zadanie. Umieszczenie rozdziału przedstawiającego wierzenia czasów hellenistycznych na końcu całego tomu nie jest sprawą przypadku. Gdy układaliśmy porządek naszego wykładu w tomie pierwszym, dotyczącym czasów najstarszych i epoki archaicznej, nie mieliśmy wątpliwości, iż charakterystyka religii musi poprzedzać wykład historii kultury, która bez odwołania się do sfery przeżyć religijnych nie byłaby zrozumiała. W dobie hellenistycznej postępująca desakralizacja świata i autonomizacja kultury sprawiają, że można studiować dzieje filozofii, nauki, literatury w izolacji (oczywiście względnej) od problematyki religijnej. Więcej - właśnie poznanie filozofii pomaga nam określić 492 miejsce, jakie religia zajmowała w umysłach wykształconych Greków. XII. Religia Uwagi wstępne Przystępując do przedstawienia skomplikowanej i trudnej problematyki wier~eri czasów hellenistycznych, uprzedzić wypada cnego czytelnika, że wykład ten nie ,obejmie jej całości. W ro~driale lym będzie bowiem mowa niemal wyłącznie o kultach i poglądach religijnych Greków, a choć kulty i poglądy religijne ludów Wschodu pojawią się nieraz w moich ro~ważar~iach, będziemy na nic patrzeć niemal zawsze z greckiej perspektywy. Jest to wynik mojej osobistej niekompetencji, brak mi bowiem niezbędnego religioznawczego i językowego przygotowania, aby móc przedstawić problematykę religijną hellenizmu także od "wschodniej strony". W epoce tej trwają przecież zrodzone przez wschodnie cywilizacje stare systemy religijne, które znać trzeba po to, by móc sensownie pokazać ich dalsze losy. Nie da się, na przykład, nawet pobieżnie nakreślić stanu religii egipskiej w wiekach po Aleksandrze, jeśli się nie wie, czym był