Leszek Sibilski EKSPERYMENT czy SYSTEM? UWAGI NA TEMAT USTAWY O NIEPE�NOSPRAWNYCH OBYWATELACH STAN�W ZJEDNOCZONYCH AMERYKI Warszawa, maj 1999 Referat wyg�oszony przed Komisj� Europejsk� w Brukseli, w dniu 28 stycznia 1999 roku Wszelkie prawa zastrze�one Uwagi i komentarze prosz� kierowa� do autora na adres: LS205 @ umail.umd.edu. Leszek Sibilski, Office of International Affairs, Academy of Leadership, 0124 Taliaferro Hall, University of Maryland, Collage Park, MD 20742 Publikacja przet�umaczona i wydana przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej - Biuro Pe�nomocnika Rz�du do Spraw Os�b Niepe�nosprawnych Dmk: ZWP MPiPS. Zam. 591/99. Nak�. 150 egz. Szanowni Pa�stwo, Przedk�adam Pa�stwu publikacj� - napisan� przez pana Leszka Sibilskiego, zawieraj�c� szereg opinii, refleksji i wyja�nie� do Ustawy (z 1990 r:) o Niepe�nosprawnych Obywatelach USA, ustawy nowatorskiej z punktu widzenia zaproponowanych rozwi�za� systemowych na rzecz os�b niepe�nosprawnych. Wyra�am nadziej�, �e publikacja ta spotka si� z du�ym zainteresowaniem organizacji pozarz�dowych dzia�aj�cych na rzecz os�b niepe�nosprawnych - ich lider�w i samych os�b niepe�nosprawnych, jak r�wnie� pracownik�w naukowych zajmuj�cych si� problematyk� os�b niepe�nosprawnych i pracownik�w r�nych instytucji �wiadcz�cych us�ugi dla tych os�b. Tych, kt�rzy nie znaj� tej ustawy, niniejsze opracowanie zapewne zach�ci do zapoznania si� z jej tekstem oraz do przemy�le� na temat doskonalenia rozwi�za� na rzecz os�b niepe�nosprawnych w naszym kraju w kontek�cie wszechstronnego podej�cia do wyr�wnywania szans os�b niepe�nosprawnych w �yciu spolecznym i zawodowym. Tych, kt�rzy znaj� ameryka�sk� ustaw�, zach�cam do wsp�lnych z autorem dalszych rozwa�a�. Autor publikacji, odznaczony przez Prezydenta USA Billa Clintona za wydatny wklad pracy na rzecz os�b niepelnosprawnych na arenie mi�dzynarodowej, jest ekspertem University of Maryland i stypendyst� James MacGregor Burns Academy of Lidership, gdzie przewodniczy Radzie Grupy Wschodnio-Europejshiego Partnerstwa. Jest r�wnie� konsultantem Banku �wiatowego. Pragn� doda�, �e autor byl doradc� Prezesa Zarz�du Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepelnosprawny Jednocze�nie wyra�am serdeczne podzi�kowanie Profesorowi Marcusowi Frandzie - Dyrektorowi Biura Spraw Zagranicznych Uniwersytetu w Maryland oraz Profesorowi Bronislawowi Misztalowi z Katolichiego Uniwersytetu w Waszyngtonie za pomoc w udost�pnieniu tej publikacji polskiemu czytelnikowi. Dyrektor Biura Pelnomocnika Rz�du do Spraw Os�b Niepe�nosprawnych Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej Jan Lach Leszek Sibilshi USTAWA O NIEPE�NOSPRAWNYCH OBYWATELACH STAN�W ZJEDNOCZONYCH z 1990 ROKU: EKSPERYMENT czy SYSTEM? "Rok temu �wi�towali�my zwyci�stwo mi�dzynarodowej wolno�ci. Nawet najpot�niejszy cz�owiek nie by� w stanie pokona� Muru Berli�skiego, aby uzyska� nieuchwytn� obietnic� niepodleg�o�ci, kt�ra le�a�a tu� po drugiej stronie. Tak wi�c wszyscy razem uradowali�my si�, kiedy owa zapora run�a. A dzisiaj podpisuj� ustaw�, kt�ra rozbija inny mur; mur, kt�ry od zbyt wielu ju� pokole� oddziela� niepe�nosprawnych obywateli Stan�w Zjednoczonych od wolno�ci, na kt�r� mogli tylko spogl�da�, a kt�rej nie mogli uzyska�. Po raz kolejny cieszymy si�, �e ta zapora upada, i o�wiadczamy wszyscy razem, �e nie b�dziemy akceptowa�, nie b�dziemy wybacza�, nie b�dziemy tolerowa� �adnej dyskryminacji w Ameryce".1 Tymi s�owy zosta� wprowadzony w �ycie jeden z najbardziej rewolucyjnych w historii akt�w ustawodawczych dotycz�cych praw obywatelskich, Ustawa o Niepe�nosprawnych Obywatelach Stan�w Zjednoczonych. Chocia� wyra�nie utworzona dla obrony praw Amerykan�w, kt�rzy ze wzgl�du na swoj� niepe�nosprawno�� spotykaj� si� z dyskryminacj�, Ustawa, znana r�wnie� jako ADA (the Americans with Disabilities Act), mia�a by� mi�dzynarodowym wzorcem demokracji w dzia�aniu. Metafora Muru Berli�skiego wspomniana przez Prezydenta Busha podkre�la przekonanie Prezydenta, �e owa ustawa niesie za sob� �wiatowe implikacje zar�wno jako wz�r, jak i symbol wolno�ci. Stwierdza on: "Ta histo ryczna Ustawa stanowi pierwsz� w �wiecie pe�n� deklaracj� r�wno�ci dla os�b niepe�nosprawnych. Pierwsz�."2 Ujawnia r�wnie �e: "Przyw�dcy wielu innych pa�stw, w tym Szwecji, Japoni Zwi�zku Radzieckiego i dwunastu pa�stw cz�onkowskich Europejskiej Wsp�lnoty Gospodarczej, ju� og�osili, �e maj� nadziej� uchwali� wkr�tce nowe, podobne akty ustawodawcze."3 Powi�zanie ameryka�skiego poszukiwania wolno�ci symbolizowanego przez ADA z d��eniem do uzyskania indywidualnych swob�d i uczestnictwa w �yciu spo�ecznym w innych krajach mo�e si� zdawa� wielkim skokiem ideologicznym. Jednak�e w 1990 roku n istnia�y w wi�kszo�ci kraj�w niemal �adne prawa czy praktyki dotycz�ce mo�liwo�ci zatrudnienia, dost�pno�ci �rodk�w transportu czy telekomunikacji, oparte na zasadach ADA, to znaczy prawa obywatelskie dla wszystkich os�b niepe�nosprawnych takie same jak prawa obywatelskie dla os�b pe�nosprawnych. Czy ADA odnios�a sukces w zapewnieniu wi�kszej "wolno�ci" czyli wi�kszych mo�liwo�ci dla Niepe�nosprawnych Amerykan�w w systemach zatrudnienia, dost�pu do miejsc u�yteczno�ci publicznej, �rodk�w transportu, telekomunikacji i uczestniczenia w �yciu spo�ecznym? Czy ADA ma zalety, kt�re mo�na by przenie�� r teren system�w spo�ecznych innych pa�stw? Czy ADA ma minusy, kt�re rz�d Stan�w Zjednoczonych lub inne narody przyjmuj�ce podobne rozwi�zania prawne mog�yby usun��? Niniejszy referat rozpatruje ADA tylko jako wzorzec ideologiczny, polityczny i administracyjny w Ameryce. Przedstawi czym ADA jest jako akt prawny Opisze, jak dosz�o do utworzenia ADA, w jaki spos�b wyros�a ona ze �rodowisk os�b niepe�nosprawnych i ich or�downik�w, poszukuj�cych sposob�w w�a�ciwego traktowani; a tak�e jakie zdaje si� przynosi� zapowiedzi na przysz�o�� w chwili obecnej. Autor odk�ada wskaz�wki co do zastosowania ustaw w systemach prawnych innych kraj�w jako tematy kolejnych opracowa�. Czym jest ADA? Je�li poprosi� jakiegokolwiek wykszta�conego Amerykanina o zdefiniowanie ADA, prawdopodobnie u�yje on wyra�enia "ustawa o prawach obywatelskich". Jest to termin polityczny/filozoficzny, kt�ry zdaje si� mie� dla przeci�tnego Amerykanina wiele znacze�. Prezydent Clinton wskaza� pragmatyczne uzasadnienie tego terminu, gdy w 1996 roku okre�li� ameryka�skie poszukiwania w zakresie praw obywatelskich w taki spos�b: "Musimy wypracowa� tak� og�lnonarodow� polityk� w zakresie niepe�nosprawno�ci, kt�ra opiera si� na prostym potr�jnym kredo - w��czanie, a nie wykluczanie; niezale�no��, a nie zale�no��; usamodzielnianie, a nie paternalizm."4 Kredo to powtarza tre�� deklaracji zamierze� przyj�tej w Ustawie w Rozdziale 2 (8): "Kongres uznaje, �e w�a�ciwymi celami Narodu dotycz�cymi os�b niepelnosprawnych jest zapewnienie r�wno�ci szans, pe�nego uczestnictwa, niezale�nego �ycia i ekonomicznej samowystarczalno�ci."5 ADA nie jest jednak�e pierwszym aktem ustawodawczym w USA dotycz�cym praw obywatelskich os�b niepe�nosprawnych. Bray6 podaje, �e tego rodzaju ustawodawstwo dotycz�ce praw obywatelskich jest obecne w Ameryce od 1973 roku. Bezpo�rednim poprzednikiem ADA byla Ustawa o Rehabilitacji z 1973 roku ze zmianami, kt�ra zapewni�a osobom niepe�nosprawnym us�ugi z zakresu rehabilitacji zawodowej oraz zakazuje dyskryminacji w zatrudnianiu os�b niepe�nosprawnych przez instytucje rz�dowe. O'Leary7 uznaje, �e postanowienia ADA eliminuj� pewne s�abo�ci wspomnianej Ustawy o Rehabilitacji, jak i dokonuj� pionierskich osi�gni�� w zakresie w��czania os�b niepe�nosprawnych w �ycie spo�eczne, a tak�e w zakresie technologii i strategii dost�pno�ci. W ten spos�b zwraca si� uwag� czytelnika na fakt, �e .chocia� ADA jest w USA najbardziej znanym aktem prawnym dotycz�cym praw obywatelskich dla os�b niepelnosprawnych, to 7 skuteczna jest tylko w powi�zaniu z innymi wspieraj�cymi i uzupe�niaj�cymi j� ustawami i rozporz�dzeniami.8 Zamieszczone poni�ej streszczenie ADA (Ustawy Powszechnej 101-336) "Ustawy o Niepe�nosprawnych Obywatelach Stan�w Zjednoczonych z 1990 roku" k�adzie nacisk jedynie na intencje wynikaj�ce z tre�ci Ustawy i jej rozporz�dze� i nie powinno by� traktowane jako formalne �r�d�o szczeg�owych informacji. Sta nowi jedynie wprowadzenie. Niedyskryminowanie Wyr�ni� mo�emy dwa rodzaje dyskryminacji, kt�rych dotycz� postanowienia ADA. Pierwsza (i bardziej znana) koncepcja nie~ dyskryminowania zakazuje negatywnych dzia�a� w stosunku dc jakiejkolwiek osoby niepe�nosprawnej z powodu jej niepe�nosprawno�ci. Tak wi�c pracodawca nie mo�e odm�wi� zatrudnienia kogo� dysponuj�cego odpowiednimi kwalifikacjami na dane stanowisko tylko dlatego, �e osoba ta jest niepe�nosprawna; pracodawca musi by� w stanie wykaza�, �e osoba w pe�ni sprawna dysponowa�a wy�szymi kwalifikacjami czy bogatszym do�wiadczeniem w danym zawodzie ni� ubiegaj�ca si� o prac� osoba niepe�nosprawna. Drugi rodzaj dyskryminacji uwzgl�dniony w Ustawie zachodzi w sytuacjach, gdy miejsce pracy lub u�yteczno�ci publicznej jest niedost�pne dla os�b niepelnosprawnych a pracodawca lut wla�ciciel nie stara si� tego zmieni�. Je�li pracodawca trafia m wykwalifikowan� osob� niepe�nosprawn� i chcia�by j� zatrudni� ale stanowisko pracy lub narz�dzia pracy nie zosta�y przystosowane dla pracownika niepe�nosprawnego, pracodawca dopuszcza si� drugiego rodzaju dyskryminacji. Od pracodawc�w i w�a�cicieli wszelkich obiekt�w u�yteczno�ci publicznej wymaga si� pod podj�cia krok�w na rzecz udost�pnienia nale��cych do nich budynk�w czy realizowanych przez nich program�w osobom niepe�nosprawnym. Mo�na tego dokona� poprzez zmiany architektoniczne, modyfikacje urz�dze�, plynne planowanie, modyfikacje 8 telekomunikacji, wykorzystanie ps�w przewodnik�w itd. Wymaga si�, aby pracodawca czy w�a�ciciel rozwa�y� mo�liwo�ci zaradzenia tego rodzaju dyskryminacji zanim do niej dojdzie, a nie dopiero po fakcie. Definicje Definicje niepe�nosprawno�ci zawarte w Ustawie i jej rozporz�dzeniach mog� potencjalnie stanowi� wzorzec na ca�ym �wiecie, poniewa� opieraj� si� na sprawno�ci funkcjonalnej a nie na diagnozach medycznych. S� trzy kryteria niepe�nosprawno�ci: 1) posiadanie uszkodzenia fizycznego lub upo�ledzenia umys�owego, kt�re w istotny spos�b ogranicza zdolno�� danej osoby do wykonywania jednej lub wi�cej podstawowych czynno�ci �yciowych; 2) posiadanie zapisu stwierdzaj�cego takie uszkodzenie lub upo�ledzenie, 3) uznanie osoby za dotkni�t� takim uszkodzeniem lub upo�ledzeniem. Spe�nienie przynajmniej jednego z tych kryteri�w mo�e stanowi� o uznaniu danej osoby za niepe�nosprawn�. Okre�lenie "uszkodzenie", lub "upo�ledzenie" stosowane jest w klasyfikacjach medycznych, a w okre�leniu "podstawowe czynno�ci �yciowe" wyra�aj� si� zale�no�ci pomi�dzy uszkodzeniem lub upo�ledzeniem a towarzysz�cymi im funkcjonalnymi ograniczeniami. Rozporz�dzenia definiuj� uszkodzenie jako "wszelkie fizjologiczne zaburzenie lub schorzenie, deformacja cia�a, lub te� ubytek anatomiczny maj�cy wp�yw na jeden lub kilka z nast�puj�cych uk�ad�w organizmu: nerwowy; narz�d�w ruchu, poszczeg�lnych narz�d�w zmys�u; oddechowy, w tym narz�d�w mowy, kr��enia, rozrodczy, trawienny, narz�d�w moczowych, krwiono�ny i limfatyczny, sk�ry; i hormonalny. Oznacza ono r�wnie� wszelkiego rodzaju zaburzenie umys�owe lub psychiczne, jak na przyk�ad niedorozw�j umys�owy, syndrom organicznego uszkodzenia m�zgu, choroby emocjonalne lub umys�owe i specyficzne trudno�ci z nauk�."`' 9 Gdy osoba dotkni�ta jest jednym lub kilkoma tego rodzaju "uszkodzeniami" lub "upo�ledzeniami", nie jest uznawana za niepe�nosprawn�, o ile w ich wyniku nie doszlo do istotnych ogranicze� jej czynno�ci �yciowych, takich jak zatrudnienie, jedzenie, mycie, przemieszczanie itd. Oczywi�cie nie wszystkie osoby z uszkodzeniami lub upo�ledzeniami s� niepe�nosprawne; niekt�re osoby s� w stanie - dzi�ki odpowiedniemu oprzyrz�dowaniu czy te� innego rodzaju pomocy - funkcjonowa� we wszystkich wa�nych sferach aktywno�ci �yciowej. Inne mog� by� dotkni�te zaledwie lagodnymi uszkodzeniami lub upo�ledzeniami, ale powa�nie ograniczaj�cymi podstawow� aktywno�� �yciow�. Dlatego te� definicje niepe�nosprawno�ci opieraj� si� bardziej na ograniczeniach funkcjonalnych ni� na diagnozach medycznych. Takiego sposobu definiowania nie spotyka si� cz�sto poza granicami Ameryki; dlatego definicje te mog� stanowi� propozycje nowych wzorc�w definiowania niepe�nosprawno�ci. W uzupe�nieniu tych raczej umownych definicji, trzy kryteria niepelnosprawno�ci maj� tak�e inne funkcje. Chroni� one przed dyskryminacj� osoby, kt�re zosta�y dotkni�te jakim� upo�ledzeniem lub uszkodzeniem a tak�e rekonwalescent�w, np. osoby, kt�re przesz�y choroby serca, nowotworowe lub psychiczne. Chroni� one r�wnie� przed dyskryminacj� osoby, u kt�rych podejrzewa si� wyst�powanie uszkodze� ograniczaj�cych ich podstawowe funkcje �yciowe. Przyk�adem tutaj mog� by� osoby z kosmetycznymi zeszpeceniami, chorzy na AIDS itd. W takich przypadkach, osoby te chroni si� przed mitami, l�kami i stereotypami zwi�zanymi z niepe�nosprawno�ci�. ADA chroni tak�e osoby zwi�zane z osobami niepe�nosprawnymi. Na przyk�ad rodzice i ma��onkowie os�b niepe�nosprawnych spotykali si� czasem z dyskryminacj� w sferze zatrudnienia, poniewa� uwa�ano, �e mog� oni by� cz�sto nieobecni w pracy z racji opieki nad osob� niepe�nosprawn�. Teraz osoby takie s� chronione. 10 Jest jednak grupa os�b specjalnie wy��czona spod opieki ADA: "transwestytyzm, transseksualizm, pedofilia, ekshibicjonizm, voyeuryzm, zaburzenia to�samo�ci p�ciowej nie b�d�ce rezultatem uszkodze� organicznych, inne zaburzenia zachowa� seksualnych, uzale�nienie od hazardu, kleptomania, piromania i zaburzenia zwi�zane ze stosowaniem substancji psychotropowych wynik�e z aktualnego nielegalnego u�ywania narkotyk�w "1� Tym niemniej, je�li osoba dotkni�ta jednym z tych schorze� jest ponadto dotkni�ta upo�ledzeniem lub ma jakie� uszkodzenie, kt�re ogranicza jej podstawowe czynno�ci �yciowe, to taka osoba uwa�ana jest za niepe�nosprawn�. Zatrudnienie Podstawow� zasad� ADA jest niedyskryminowanie os�b niepe�nosprawnych w zwi�zku z zatrudnieniem. Nadzorowanie tej cz�ci Ustawy powierzono Komisji do spraw R�wnych Mo�liwo�ci Zatrudnienia oraz Prokuratorowi Generalnemu (Ministerstwu Sprawiedliwo�ci) Stan�w Zjednoczonych. Dwa rodzaje dzia�a� na rzecz niedyskryminowania opisane powy�ej wsparte s� przez dwie kolejne definicje. "Funkcjami zasadniczymi" nazywamy te elementy ka�dej pracy, kt�re musz� zosta� zrealizowane, aby prac� mo�na by�o nazwa� skuteczn�. Funkcje te s� okre�lane przez pracodawc� i cz�sto stanowi� cz�� opisu stanowiska pracy W sytuacji, gdy rozwa�a si�, czy pracodawca dopu�ci� si� dyskryminacji wypowiadaj�c prac� lub odmawiaj�c zatrudnienia osoby niepe�nosprawnej, poddaje si� badaniu funkcje zasadnicze pracy Je�li wykwalifikowany acz niepe�nosprawny kandydat do pracy lub pracownik s� w stanie skutecznie realizowa� funkcje zasadnicze, w�wczas taka osoba musi by� traktowana i brana pod uwag� dok�adnie na takich samych prawach, jak jest traktowana i brana pod uwag� osoba w pe�ni sprawna. Ponadto, ADA wprowadza poj�cie "racjonalnego przystosowania" stanowiska pracy. Wiele os�b uwa�a t� koncepcj� za central 11 n� ide� praw obywatelskich os�b niepe�nosprawnych.ll Nak�ada ona na pracodawc�w obowi�zek podj�cia krok�w w celu umo�liwienia osobie niepe�nosprawnej wykonywania jej obowi�zk�w zawodowych. Ustawa nie definiuje czym jest racjonalne przystosowanie, ale raczej podaje przyk�ady racjonalnego przystosowania stanowiska pracy i zaleca pracodawcom tw�rcze podej�cie przy realizowaniu tej koncepcji. Okre�lenie "racjonalne" w wyra�eniu "racjonalne przystosowanie" oznacza, �e w ka�dym przypadku przystosowania stanowiska pracy, musi ono by� funkcjonalnie racjonalne dla pracownika i mie�ci� si� w granicach koszt�w racjonalnych dla pracodawcy. Aby sprawi�, �eby koszty racjonalnego przystosowania by�y lepiej akceptowane przez pracodawc�w, ustanowiono pewne motywacyjne rozwi�zania podatkowe, dzi�ki kt�rym w kosztach takiego pr2ystosowania partycypuje Rz�d. Proponuje si� dwa rodzaje racjonalnego przystosowania. Pierwszym jest modyfikacja stanowiska pracy, w ramach kt�rej dokonuje si� fizycznych zmian w miejscu lub urz�dzeniu, kt�re obs�uguje osoba niepe�nosprawna, w celu zwi�kszenia produktywno�ci tej osoby w realizowaniu podstawowych funkcji. Drugim rodzajem racjonalnego przystosowania jest p�ynne planowanie pracy, dostosowanie test�w, tw�rcze podej�cie w szkoleniu, pomoc asystent�w lub personelu pracowniczego, wykorzystanie ps�w przewodnik�w, czy te� inne pozatechniczne modyfikacje. Je�li dana osoba kwalifikuje si� do pracy i dysponuje jak najlepszymi umiej�tno�ciami i do�wiadczeniem w tym zawodzie, pracodawca jest zobowi�zany wzi�� j� pod uwag� przy zatrudnianiu i zapewni� racjonalne przystosowanie stanowiska pracy, by pom�c jej osi�gn�� jak najlepsze rezultaty Jak stwierdzono w Raporcie Senatu na temat ADA, "wymaganie racjonalnego przystosowania stanowiska pracy najlepiej jest rozumie� w kategoriach procesu, w kt�rym usuwa si� bariery stoj�ce przed dan� osob� na jej drodze do r�wnych szans w zatrudnieniu".12 12 Miejsca u�yteczno�ci publicznej ADA nakazuje, aby wszystkie miejsca u�yteczno�ci publicznej by�y dost�pne dla os�b niepelnosprawnych, niezale�nie od tego czy s� one w�asno�ci� publiczn� czy prywatn�. ADA okre�la 12 rodzaj�w miejsc u�yteczno�ci publicznej, kt�re musz� stosowa� si� do przepis�w Ustawy: miejsca noclegowe, jak hotele czy zajazdy; restauracje i /lub bary; miejsca wystawowe lub rozrywki, jak teatry i kina; miejsca zgromadze� publicznych, jak centra konferencyjne i stadiony; punkty sprzeda�y lub wypo�yczalnie, jak sklepy spo�ywcze czy domy handlowe; punkty us�ugowe, jak biura; dworce transportu publicznego; muzea; miejsca rekreacji, jak parki rozrywki i ogrody zoologiczne, o�rodki edukacji, jak szko�y i uniwersytety; o�rodki uslug socjalnych, jak o�rodki dziennego pobytu dla dzieci; oraz miejsca fizycznego usprawniania czy rekreacji, jak sale gimnastyczne, si�ownie itd. Z postanowie� ADA wy��czone s� organizacje religijne i kluby prywatne. W przypadku miejsc u�yteczno�ci publicznej powstalych po uchwaleniu ADA, zwi�kszenie dost�pno�ci dla os�b niepelnosprawnych by�o stosunkowo latwe; rozwini�to efektywne i skuteczne sposoby przystosowania architektonicznego i szkolenia personelu. Jednak w przypadku starszych obiekt�w u�yteczno�ci publicznej zadanie jest czasami znacznie trudniejsze. Architektoniczne zmiany mog� by� kosztowniejsze, personel mo�e nie by� przeszkolony, a realizowana polityka mo�e w praktyce sankcjonowa� dyskryminacj�. Do takich w�a�nie publicznych instytucji kierowana jest koncepcja "szybko osi�galnej" zmiany. ADA definiuje "szybko osi�galne" jako "latwe do uzyskania i mo�liwe do zrealizowania bez wi�kszych trudno�ci czy koszt�w".13 ADA stosuje si� do obiekt�w u�yteczno�ci publicznej tylko wtedy, gdy zmiany w ich obr�bie s� szybko osi�galne. Je�eli obiektu u�yteczno�ci publicznej nie mo�na zmodyfikowa� drog� szybko osi�galn�, w�wczas musz� zosta� wskazane al 13 ternatywne metody uczynienia takich miejsc, d�br czy us�ug dost�pnymi dla niepe�nosprawnych. Takie alternatywne �rodki r�wnie� wchodz� w zakres koncepcji szybkiej osi�galno�ci. Wprowadzenie w �ycie rozdzia��w ADA po�wi�conych miejscom u�yteczno�ci publicznej zosta�o powierzone Prokuratorowi Generalnemu Stan�w Zjednoczonych (Ministerstwu Sprawiedliwo�ci), Ministrowi Transportu, oraz Radzie do Spraw Barier Architektonicznych i Transportowych. Transport Dost�pny dla niepe�nosprawnych transport publiczny jest koncepcj�, kt�ra zale�y od zastosowania nowych technologii w systemach transportu publicznego. Wprowadzana w �ycie przez Ministerstwo Transportu Stan�w Zjednoczonych, ADA nakazuje, aby wszystkie stanowe i lokalne jednostki tak formulowa�y plany i usprawnia�y w�asne systemy transportowe, aby by�y dost�pne dla os�b niepe�nosprawnych. Jej celem jest, by wszystkie dworce transportowe, autobusy oraz przynajmniej jeden wagon w ka�dym poci�gu by�y dost�pne dla niepe�nosprawnych. Bior�c pod uwag� fakt, �e pocz�tkowe koszty usprawnienia takich nowych system�w b�d� wysokie, ADA przewidzia�a pewien czas na zaplanowanie i zrealizowanie tych system�w przez lokalne i stanowe sieci transportu, z tym �e plany musz� uzyska� akceptacj� w�a�ciwego Ministerstwa w Rz�dzie. Tak jak w przypadku miejsc u�yteczno�ci publicznej, akceptowane mog� by� r�wnie� alternatywne systemy i funkcjonowa� jako uzupe�nienie aktualnie dzia�aj�cych system�w transportu publicznego; ADA zaproponowa�a takie alternatywne rozwi�zania jak transport pomocniczy, remonty i adaptacja istniej�cych autobus�w, urz�dzenia dost�pu, takie jak windy, a tak�e system transportu na ��danie funkcjonuj�cy poza sieciami transportu o sta�ych trasach. Powy�sze zalecenia dotyczy�y nie tylko spo�eczno�ci lokalnych Ameryki, ale r�wnie podmiejskich i mi�dzymiastowych sieci ko lejowych. Ponownie, Ustawa zaleca�a, by przynajmniej jeden wagon w poci�gu zosta� przystosowany do przewozu os�b niepe�nosprawnych, a w przypadku poci�g�w dalekobie�nych, ADA nakaza�a udost�pnienie miejsca do podr�owania w wagonach kolejowych na w�zkach inwalidzkich, zapewnienie jednopoziomowej przestrzeni gastronomicznej, a tak�e udost�pnienie w ka�dym poci�gu na liniach mi�dzymiastowych lazienek. W przypadku poci�g�w na liniach mi�dzymiastowych dost�pne maj� by� wszystkie dworce, a w poci�gach podmiejskich dost�pne dla niepe�nosprawnych musz� by� g��wne dworce. Z postanowie� ADA o dost�pno�ci dla niepe�nosprawnych wy��czone zosta�y linie lotnicze. Wi�kszo�� jednak linii lotniczych dobrowolnie decyduje si� uwzgl�dni� potrzeby niepe�nosprawnych pasa�er�w i przeprowadza modyfikacje niezb�dne do przyj�cia ich na pok�ad. Telekomunikacja Dost�pno�� telekomunikacji dla os�b niepe�nosprawnych, a zw�aszcza nies�ysz�cych, zale�na jest tak�e od poziomu technologicznego. Wprowadzana w �ycie przez Federaln� Komisj� Telekomunikacji Stan�w Zjednoczonych z pomoc� Ministerstwa Sprawiedliwo�ci Stan�w Zjednoczonych, ADA wymaga od wszystkich przedsi�biorstw telekomunikacyjnych planowania i korzystania z dost�pnych urz�dze� i sieci telekomunikacyjnych. Przedmiotem szczeg�lnej uwagi Ustawy jest zastosowanie w istniej�cych sieciach urz�dze� telekomunikacyjnych dla os�b nies�ysz�cych (telecommunication devices for the deaf- TDD), ustanowienie sieci systemu po�rednictwa telefonicznego, kt�ry umo�liwia komunikacj� mi�dzy osob� s�ysz�c� a nies�ysz�c� za po�rednictwem operatora dysponuj�cego urz�dzeniami telekomunikacyjnymi dla nies�ysz�cych, a tak�e dopilnowanie, by wszystkie publiczne komunikaty w telewizji ameryka�skiej zawiera�y napisy umo�liwiaj�ce osobom nies�ysz�cym zapoznanie si� z tre�ci� komunikatu. Zezwala si�, 15 by przedsi�biorstwa stosuj�ce system po�rednictwa telefonicznego rozdzielaly koszty zwi�zane z tymi systemami pomi�dzy wszystkich swoich klient�w. Inne Ponadto szereg dodatkowych punkt�w nadaje postanowieniom ADA uzupe�niaj�ce funkcje. Owe rozdzialy Ustawy stanowi� co nast�puje: - stany podlegaj� karom nakladanym z powodu niestosowania si� do postanowie� ADA, - zabrania si� wszystkim osobom dzia�a� odwetowych, ingerencji, przymuszania i zastraszania os�b niepe�nosprawnych obj�tych postanowieniami ADA, - obecna agencja rz�dowa, Rada do Spraw Barier Architektonicznych i Transportowych opracuje uzupelniaj�ce wytyczne w sprawie przestrzegania warunk�w dost�pno�ci okre�lonych w ADA; wytyczne pos�u�� r�wnie� do ochrony zabytkowych budynk�w przed niepo��dan� modernizacj�, - rozs�dne honoraria prokuratora; koszty i wydatki procesowe pokrywa strona rz�dowa, - zach�ca si� do rozwi�zywania w drodze pozas�dowej sytuacji spornych takich jak negocjowanie ugody, post�powanie rozjemcze, u�atwianie, mediacja, ustalenie fakt�w, kr�tkie rozprawy i(lub arbitra�, - Kongres Stan�w Zjednoczonych stosuje zasady ADA, - wszystkie agencje rz�dowe zaanga�owane we wprowadzanie w �ycie i planowanie dla potrzeb ADA, wraz z pozosta�ymi agencjami rz�du, s� odpowiedzialne za tworzenie material�w pomocy merytorycznej, pomagaj�cych wszystkim stronom ADA np. pracodawcom, urz�dnikom pa�stwowym i wszystkim osobom niepe�nosprawnym pozna� ich prawa, rozpozna� mo�liwo�ci pomocy i zapewni� praktyczn� wiedz� i materia�y szkoleniowe dla propagowania cel�w ADA. 16 To w�a�nie w zakresie ostatniego rozdzia�u Ustawy, dotycz�cego �wiadczenia pomocy merytorycznej, daje si� ona bezpo�rednio pozna� spo�ecze�stwu ameryka�skiemu. Zrealizowano wiele publikacji, warsztat�w, kurs�w akademickich, og�osze� radiowych i telewizyjnych, film�w wideo oraz konferencji dla osi�gni�cia cel�w w zakresie udzielania pomocy merytorycznej. Jedna z ksi�garni internetowychl4 wymienia w swej ofercie 153 publikacje o ADA i wszystkie s� �r�d�em merytorycznej pomocy zar�wno dla stron realizuj�cych cele ADA, jak i os�b niepe�nosprawnych. Poszukiwania w Internecie ukazuj� tysi�ce bezp�atnych �r�de� pomocy merytorycznej. Ministerstwo Sprawiedliwo�ci stworzy�o najwszechstronniejsz� i najbardziej autorytatywn� stron� sieciow� �wiadcz�c� pomoc merytoryczn� w Internecie.l5 Strona dostarcza nie tylko kopii Ustawy, jej rozporz�dze�, ich aktualizacji i zmian w ich interpretacji, b�d�cych wynikiem wyrok�w s�dowych. Dostarcza tak�e przejrzystych dla u�ytkownik�w publikacji, stanowi�cych pomoc dla os�b wprowadzaj�cych Ustaw� w �ycie i dla niepe�nosprawnych u�ytkownik�w, kt�rzy powinni wiedzie�, czego oczekiwa� od Ustawy i w jaki spos�b odwo�ywa� si� w przypadku otrzymania odmowy. Szczeg�lnie interesuj�cym dla spo�ecze�stwa ameryka�skiego pomys�em jest osobna bezp�atna linia telefoniczna16 dla os�b zainteresowanych Ustaw� i jej postanowieniami. Numer jest obs�ugiwany 40 godzin tygodniowo przez specjalist�w w zakresie ADA. Ka�dy cz�owiek, kt�ry zadzwoni pod ten numer, zostanie prze��czony do lokalnej sieci informacyjnej i uzyska wszelkie potrzebne mu informacje. Inn� cech� tego systemu telefonicznego jest funkcja czynnego faksu, kt�ry dzia�a bez przerwy 24 godziny na dob� i dostarcza publikacji natychmiast po wprowadzeniu do systemu odpowiedniego numeru katalogowego i podaniu numeru w�asnego faksu. Oczywi�cie ten system telefoniczny jest dost�pny r�wnie� w systemach urz�dze� telekomunikacyjnych dla nies�ysz�cych. Ponadto Ministerstwo Sprawiedliwo�ci by�o w stanie wyposa�y� 15 tysi�cy bibliotek w ca�ej Ameryce w obszerne zasoby materia��w dotycz�cych 17 ADA, kt�re s� udost�pniane do u�ytku klient�w drog� faksow�. Tak wielki wysi�ek na rzecz pomocy merytorycznej umo�liwi� wszystkim zainteresowanym stronom ADA uzyskanie dost�pu do najnowszych i najbardziej wszechstronnych informacji o ADA. Jakie czynniki stworzy�y ADA? Jak ju� wspomniano wcze�niej, ADA nie mo�e by� postrzegana jako wyj�tkowa pojedyncza ustawa, ale jako ustawa uzupe�niaj�ca, kt�ra poprawi�a i uzupe�ni�a wcze�niejsze akty ustawodawcze, a tak�e zaproponowa�a nowe programy i dzia�ania zapobiegaj�ce dyskryminacji. Jest to ustawa, kt�rej inicjatywa nie wysz�a od ustawodawc�w, ale od spo�ecze�stwa ameryka�skiego, szczeg�lnie od tych os�b niepe�nosprawnych, kt�re tworz� "spo�eczno�� niepe�nosprawnych". Aby zrozumie� ADA trzeba rozumie� czynniki, kt�re j� stworzy�y w ramach ameryka�skiego systemu demokratycznego. Westl7 tak opisuje sytuacj� os�b niepe�nosprawnych pod koniec lat osiemdziesi�tych: - 50% doros�ych os�b niepe�nosprawnych dysponowa�o dochodem w gospodarstwie domowym w wysoko�ci 15 tysi�cy dolar�w i mniej. Jedynie 25% os�b pe�nosprawnych dysponowa�o tak niskim dochodem gospodarstwa domowego,18 - dwie trzecie wszystkich niepe�nosprawnych Amerykan�w w wieku mi�dzy 16 a 64 rokiem �ycia w og�le nie pracowa�o, z czego 66% chcia�oby podj�� prac�,l9 - podczas gdy tylko 15% wszystkich doros�ych os�b w wieku 18 lat i wi�cej nie mia�o wykszta�cenia �redniego, to 40% wszystkich os�b niepe�nosprawnych w wieku 16 lat i wi�cej nie uko�czy�o szko�y �redniej,20 - podczas gdy 56% wszystkich uczni�w uczestniczy�o w policealnych programach edukacyjnych, bra�o w nich udzia� tylko 15% uczni�w niepe�nosprawnych,21 18 s - osoby niepe�nosprawne du�o rzadziej ni� osoby pe�nosprawne uczestniczy�y w r�nych formach �ycia spo�ecznego (na przyk�ad kolacje poza domem, kino, imprezy sportowe).22 Do �wiadomo�ci os�b niepe�nosprawnych i ich opiekun�w zacz�o dochodzi�, �e osoby niepe�nosprawne by�y traktowane jak mniejszo��. Spotyka�y si� one z dyskryminacj� ekonomiczn�, spo�eczn� i edukacyjn�, wywo�an� rozpowszechnionym w�r�d szerokiego spo�ecze�stwa niesprawiedliwym stosunkiem do nich, mitami i stereotypami na ich temat. Odmawiano im wst�pu do spo�eczno�ci pe�nosprawnej, stawiaj�c fizyczne i umys�owe bariery i kieruj�c si� tzw. "trosk�" o ich bezpiecze�stwo i ochron�. Niepe�nosprawni zacz�li si� spotyka� ze sob� dzi�ki programom rz�dowym i u�wiadomili sobie, �e ��czy ich jako grup� jedno - dyskryminacja.z3 Podj�li dzia�ania. Stali si� spo�eczno�ci� niepe�nosprawnych - najwi�ksz� mniejszo�ci� ameryka�sk�. Proces formu�owania i uchwalania ADA zosta� dobrze udokumentowany przez Krajow� Rad� do Spraw Niepe�nosprawno�ci.z4 Poni�ej przedstawiam streszczenie tego procesu: Wi�kszo�� spo�eczno�ci niepe�nosprawnych i ich obro�c�w, �wiadoma pojawienia si� propozycji ustawy, kt�ra ostatecznie sta�a si� w 1987 roku ADA, uwa�a�a, �e do jej uchwalenia mo�e nie doj��. Jednak�e z ide� przewodni� ustawy zacz�to doprowadza� do radykalnych zmian wspieraj�cych jej Projekt. Ci�g precedens�w prawnych zacz�� si� od uchwalenia Ustawy o Prawach Obywatelskich z 1964 roku i Ustawy o Rehabilitacji z 1973 roku. Rzecznicy praw niepe�nosprawnych osi�gn�li wysoki stopie� prawnego wyrafinowania. Dzi�ki pojawieniu si� skutecznych i utalentowanych lider�w uformowano i uaktywniono kr�gi os�b zainteresowanych. Powsta� "ruch" na rzecz praw obywatelskich (podobny, cho� nie identyczny z wcze�niejszymi dzia�aniami na rzecz praw obywatelskich dla mniejszo�ci etnicznych). Niezale�na agencja rz�dowa, Krajowa Rada do Spraw Niepe�nosprawno�ci, przedstawi�a koncepcj� ADA Kongresowi; przed 19 stawianie takich propozycji stanowi�o element uprawnie� Rady. Rada opracowa�a swoj� wersj� Projektu i wyst�pi�a do przyw�dc�w Kongresu o poparcie ADA i przed�o�enie Projektu Kongresowi. Rada odnios�a sukces i w kwietniu 1988 roku Projekt zosta� przed�o�ony Kongresowi. Rok 1988 by� rokiem wyborczym; rokiem, w kt�rym kongresmani poddani zostali dok�adnej weryfikacji a ich stanowiska we wszelkich kwestiach nabra�y szczeg�lnej wagi w momencie, gdy wyborcy poszli do urn wyborczych. Zwolennicy ADA �wiadomi byli tego faktu i wykorzystali to, bardzo nag�a�niaj�c projekt ustawy i publicznie przepytuj�c w jej sprawie kandydat�w i kongresman�w. Zwolennicy ADA byli w stanie stworzy� koalicj� przedstawicieli spo�eczno�ci niepe�nosprawnych, kt�rzy mogli przemawia� jako jeden wsp�lny g�os niepe�nosprawnych. Z takim politycznym zapleczem, byli oni w stanie ubiega� si� o dadatkowych protektor�w i aprobat� kandydat�w prezydenckich. Dzi�ki tym dzia�aniom, rzecznikom ADA uda�o si� przed�o�y� projekt ustawy do powa�nego rozpatrzenia w 1989 roku. W owym czasie wersja ADA wymaga�a jeszcze dopracowania; nie uwa�ano za mo�liwe uchwalenie jej w takiej postaci. Straci�a ADA r�wnie� w wyborach swojego g��wnego protektora. Ale znaleziono nowego protektora, co te� da�o jej rzecznikom i protektorowi czas i okazj� do przeredagowania projektu w taki spos�b, aby zjedna� jego przeciwnik�w, g��wnie spo�eczno�� biznesmen�w, kt�rzy przewidywali ogromne koszty w�asne w zwi�zku z przystosowaniem stanowisk pracy i post�powaniami s�dowymi. Projekt zosta� przedstawiony Senatowi i przyj�ty 7 wrze�nia 1989 roku. Jednak�e praca zwi�zana z przeprowadzeniem projektu przez Izb� Reprezentant�w by�a znacznie trudniejsza. Projekt musia� zosta� zaaprobowany przez cztery komisje i sze�� podkomisji; dokonanie tych krok�w zaj�o prawie dziewi�� miesi�cy. Dzia�ania w 20 Izbie Reprezentant�w sta�y si� dodatkowo trudniejsze, poniewa� to tam w�a�nie przeciwnicy projektu energicznie dzia�ali stosuj�c wyborcze naciski na Cz�onk�w Izby Z drugiej strony spo�eczno�� niepe�nosprawnych tak�e dzia�a�a wykorzystuj�c swoje naciski wyborcze - i to du�o silniej ni� ucieka�a si� do tego kiedykolwiek wcze�niej. Opozycja zg�osi�a szereg poprawek, kt�re mog�yby znacznie os�abi� projekt i ka�d� z nich nale�a�o zwalczy� i odrzuci� na poziomie komisji. 22 maja 1990 roku ADA zosta�a przyj�ta przez Izb� i projekt zosta� skierowany do Komisji Roboczej przedstawicieli Izby i Senatu, aby wypracowa� ostateczny projekt mo�liwy do zaakceptowania przez wszystkie strony. Jednak�e Komisja zg�osi�a i do��czy�a do projektu jedn� kontrowersyjn� poprawk�. Ta poprawka tak bardzo os�abia�a projekt, �e nie by�o ju� �adnej pewno�ci, czy projekt ustawy zostanie przyj�ty. Po dw�ch miesi�cach debaty nad t� poprawk�, Senat pom�g� w przyj�ciu poprawki kompromisowej; uczyni�o to ADA projektem do przyj�cia. 12 lipca 1990 roku Izba i Senat, po usuni�ciu wyst�puj�cych rozbie�no�ci, uchwali�y ADA w jej ostatecznej postaci. 26 lipca tego roku zosta�a ona podpisana. Wed�ug Prezydenta Busha, uchwalenie ADA stanowi�o zapowied� nowej "wolno�ci" dla milion�w os�b niepe�nosprawnych. Jakie s� kolejne kroki? Czy ADA ma by� wzorcem dla innych pa�stw? Z pewno�ci� nie w wypadku, gdy brana jest pod uwag� jako pojedynczy akt ustawodawczy. Jest ona aktem ustawodawczym powsta�ym na fundamentach dw�ch innych ameryka�skich ustaw o prawach obywatelskich, Ustawy o Prawach Obywatelskich z 1964 roku i Ustawy o Rehabilitacji z 1973 roku.z5 Stanowi ona akt ustawodawczy, kt�ry pojawi� si� we w�a�ciwym miejscu i w�a�ciwym czasie, rodz�c dzia�ania, kt�re wszyscy wysoko oceniaj�. Jako, �e inne pa�stwa mog� nie dysponowa� tak� sam� form� demokracji jak 21 Stany Zjednoczone, musz� one samodzielnie przystosowa� ADA do w�asnej sytuacji. Analiza Ustawy i jej otoczenia (z kt�rego nie mo�na jej wy��cza�) mo�e wykaza�, �e bardziej korzystne dla innych pa�stw mo�e by� wykszta�cenie odpowiednika "ruchu niepe�nosprawnych", kt�ry zrodzi� ADA, ni� przyjmowanie samej litery Ustawy. Shapiro cytuje taki rodzaj podej�cia z punktu widzenia spo�eczno�ci niepe�nosprawnych: "W milionach... niepe�nosprawnych, zacz�a r�wnie� narasta� z�o�� i... nadszed� moment, gdy zacz�y postrzega� siebie jako grup�, zjednoczona w poczuciu dyskryminacji i wzmocnion� Ustaw�. Ich rosn�ce szeregi przydawa�y ruchowi na rzecz praw dla niepe�nosprawnych wzrastaj�cej si�y, u�wiadamia�y innym ich problemy, a w ko�cu stworzyly spo�ecze�stwo bardziej przyjazne dla wszystkich. S� oni teraz pe�noprawnymi uczestnikami walki o prawa obywatelskie i towarzysz�cego jej post�pu czy reakcji. Jednak�e zmiana w ich umys�ach jest wystarczaj�co pot�na, by wywalczyli swoje prawa i by� mo�e przekonali w ko�cu nar�d i �wiat o tym, �e niepe�nosprawni nie potrzebuj� ani przepe�nionego lito�ci� paternalizmu, ani przesadnego podziwu. Po prostu zale�y im na zwyk�ym szacunku i mo�liwo�ci nawi�zania stosunk�w ze spo�eczno�ciami, w kt�rych �yj� jako w pe�ni akceptowani partnerzy w �yciu codziennym. "26 Na podstawie do�wiadcze� pochodz�cych od ameryka�skich adresat�w ADA mo�na jednak wyci�gn�� kilka wniosk�w. Istnieje potrzeba wprowadzenia pewnych poprawek, stworzenia odpowiednich procedur i u�ci�lenia zakresu jej dzia�ania. Reed27 podaje niekt�re s�abe punkty ADA, takie jak: pracodawcy i urz�dy pa�stwowe mog� odm�wi� przeprowadzenia pewnych modyfikacji, o ile spowoduje to niepo��dane utrudnienia; ADA nie wymaga dzia�a� afirmatywnych w stosunku do os�b niepe�nosprawnych (narz�dzie nacisku stosowane przez mniejszo�ci w Ameryce); a ci�ar dzia�a� zmierzaj�cych do zniesienia dyskryminacji spo 22 czywa na barkach os�b niepe�nosprawnych i ich rzecznik�w West28 podaje, �e podstawowym problemem ADA jest fakt, �e nie nakazuje ona odpowiedniego szkolenia i wykszta�cenia os�b niepe�nosprawnych, co stanowi dla nich tak samo istotn� kwesti� jak zagwarantowane prawa obywatelskie. Na dodatek Mancuso29 stwierdza, �e osoby chore psychicznie s� nadal w znacznej mierze pomijane przez ADA. W wyniku post�powa� procesowych w tych kwestiach zakres obejmowania przez Ustaw� os�b niepe�nosprawnych podlega nieustannie redefiniowaniu. Przy p�ynnych pragmatycznych definicjach niepe�nosprawno�ci, jak to czyni ADA, paradygmat oddzia�uj�cych na siebie funkcji definiuj�cych niepe�nosprawno�� rodzi w naturalny spos�b dylematy, kogo dotycz� postanowienia ADA i co jest dyskryminacj�. Na przyk�ad, czy osoby oty�e s� niepe�nosprawne? Czy osoby, kt�re bez szkie� korekcyjnych nie przechodz� pomy�lnie bada� wzroku, a kt�rych wzrok mo�na skorygowa� okularami, mog� by� zatrudnione jako piloci samolot�w pasa�erskich, o ile zdobyli takie wykszta�cenie? To s� pytania, na kt�re nie mo�na by�o odpowiedzie� przy opracowywaniu ADA, bior�c pod uwag� dynamiczne definicje obecnej Ustawy S� to pytania, na kt�re odpowiada si� w konkretnym przypadku i czasie, s� rzeczywiste i aktualne. W ten spos�b definicje niepe�nosprawno�ci w Ameryce zmieniaj� si� i ewoluuj�. Ponadto nie dosz�o nigdy do �adnej formalnej oceny skuteczno�ci ADA w odniesieniu do obj�tych ni� grup ludzkich, os�b niepe�nosprawnych i pracodawc�w oraz w�a�cicieli, kt�rzy musz� teraz wyr�wnywa� oferowane im mo�liwo�ci. Prowadzono spisy, badania statystyczne i ankiety, ale nie ustalono �adnego punktu odniesienia poprzedzaj�cego wprowadzenie ADA, co pozwala�oby dokonywa� sensownych por�wna� z danymi zebranymi p�niej.3� Tak wi�c o sukcesie ADA mo�emy m�wi� w znacznej mierze w oparciu o jednostkowe do�wiadczenia. Jak �atwo si� spodziewa�, osoby nie 23 pe�nosprawne twierdz�, �e Ustawa jest wielkim sukcesem; spo�eczno�� biznesmen�w natomiast ma w�tpliwo�ci co do jej skuteczno�ci. Nie zg�oszono jednak�e �adnych wniosk�w o wi�ksze zmiany w ADA. Nie wydaje si� te� mo�liwe, aby jej postanowienia mia�y w jakiej� przewidywalnej przysz�o�ci wygasn��. Jako wzorzec dla innych pa�stw, ameryka�ski system i filozofia polityki na rzecz niepe�nosprawnych obywateli zas�uguj� na zbadanie. Judith E. Heumann, Wiceminister Edukacji, kieruj�ca Biurem Szkolnictwa Specjalnego i Us�ug Rehabilitacyjnych (najwy�szy rang� urz�dnik federalny zajmuj�cy si� osobami niepe�nosprawnymi) w prywatnej rozmowie z autorem wyrazi�a opini�, �e idealne polityczne i prawne �rodowisko dla niepe�nosprawnych stanowi ustawodawstwo, kt�re oferuje znakomite rozwi�zania po��czone z takim podej�ciem do praw obywatelskich, kt�re usamodzielnia niepe�nosprawnych obywateli. Wi�kszo�� kraj�w dysponuje silniejszym jednym z tych element�w; Ameryka dysponuje si�� w podej�ciu do praw obywatelskich. �aden kraj jak dot�d nie osi�gn�� w tym zakresie doskona�ej r�wnowagi. Dokonywanie por�wna� ADA wraz z jej legislacyjnym otoczeniem z prawnymi i politycznymi systemami us�ug i praw dla os�b niepe�nosprawnych w innych pa�stwach by�oby po�yteczne przy wykorzystaniu pogl�d�w Podsekretarza Stanu, Judith E. Heumann. Takie por�wnania by�yby r�wnie� po�yteczne przy zdobyciu obiektywnego spojrzenia na inne polityczne /filozoficzne teorie dotycz�ce �wiadcze� i us�ug dla os�b niepe�nosprawnych, takie jak system kwotowy, system kwotowo-poborowy, programy prewencyjne i retencyjne, bod�ce perswazyjne, finansowe wsparcie pracodawc�w, finansowa pomoc dla pracownik�w oraz wspomagane zatrudnienie.31 * * * Jak niepe�nosprawni Amerykanie oceniaj� obecnie ADA? West kr�tko podsumowuje najcz�stsze opinie: 24 "ADA nie przynosi odpowiedzi na wszystkie wyzwania stoj�ce przed osobami niepe�nosprawnymi - stanowi raczej nowy pocz�tek. Justin Dart, Przewodnicz�cy Prezydenckiego Komitetu do Spraw Zatrudnienia Os�b Niepe�nosprawnych, jasno wyrazi� t� my��, gdy stwierdzi�: 'ADA jest dopiero pocz�tkiem. Nie stanowi �adnego rozwi�zania. Jest raczej istotnym fundamentem, na kt�rym budowa� b�dziemy rozwi�zania."32 25 REFERENCES 1 President George Bush, Statement on Signing the Americans with Disabilities Act of 1990, July 26, 1990, National Council on Disability, "Equality of Opportunity: The Making of the Americans with Disabilities Act", 1997, Washington, DC, p. 233. 2 ibid, p. 231. 3 ibid, p. 231. 4 President William J. Clinton, 49th Annual Conference of the Presi dent's Committee on Employment of Persons with Disabilities, 1996. ~ Public Law 101-336, "Americans with Disabilities Act of 1990", 1990, Government Printing Office, Washington, DC. 6 Bray, J. "The Americans with Disabilities Act of 1990-New Questions", 1992, RQ, Vol 31, Issue 3, pp. 315-24. 7 O'Leary, Paul, Chapter: "United States of America: Policy and Institutional Context" from Thornton, Patricia and Lunt, Neil, "Employment Policies for Disabled People in Eighteen Countries: A Review", 1997, Social Policies Research Unit, University of York, England, p. 286. 8 "A Guide to Disability Rights Laws" 1997, U.S. Government Printing Office, Washington, DC. 9 28 Compendium of Federal Regulations (C.ER.) � 36.104, Government Printing Office, Washington, DC. 10 ibid. 11 National Council on Disability, "Equality of Opportunity: The Making of the Americans with Disabilities Act", 1997, National Council on Disability, Washington, DC, p. 225. 12 Senate Report, Americans with Disability Act of 1990, 1990, Government Printing Office, Washington, DC, p. 34. 13 public Law 101-336, "Americans with Disabilities Act of 1990", 1990, Government Printing Office, Washington, DC, � 301(9). 14 http://www.amazon.com 15 http://www.usdoj.gov/crt/ada/adahoml.htm 1~ 1-800-514-0301 (Voice). 17 West, Jane, The Social and Policy Context of the Act, a chapter in West, Jane, editor, "The Americans with Disability Act: From Policy to Practice", 1991, Milbank Memorial Fund, New York, p. 5. 18 U. S. Senate, August 30, 1989. "The Americans with Disabilities Act of 1989: Report from the Committee on Labor and Human Resources", 1989, Government Printing Office, Washington, DC, pp. 101-116. 27 ,. 19 Harris, Lou and Associates, "Disabled Americans' Self Perceptions: Bringing Disabled Americans into the Mainstream", 1986, New York. 2o ibid. 21 Wagner, M. "The Transitional Experience of Youths with Disabilities: a Report from the National Longitudinal Transition Study", 1989, SRI International, Menlo Park, CA. 22 Harris. Lou and Associates, "Disabled Americans' Self Perceptions: Bringing Disabled Americans into the Mainstream", 1986, New York. ] 23 Shapiro, Joseph P, "No pity: People with Disabilities Forging a New Civil Rights Movement", 1993, Random House, New York, pp. 24-25. 24 National Council on Disability, "Equality of Opportunity: The Ma king of the Americans with Disabilities Act", 1997, National Council on Disability, Washington, DC. 25 ibid, p. 181-2. 26 Shapiro, Jospeh P, "No Pity: People with Disabilities Forging a New Civil Rights Movement", 1993, Random House, New York, p. 332. 27 Reed, K. "History of Federal Legislation for Persons with Disabilities", American Journal of Occupational Therapy, Washington, DC, 1992, Vol 46, Issue 5, pp. 397-408. 28 West, Jane, The Social and Policy Context of the Act, a chapter in West, Jane, editor, "The Americans with Disability Act From Policy to Practice", 1991, Milbank Memorial Fund, New York, p. 22. 29 Mancuso, Laura L., "People with Psychiatric Disabilities, Employment and the Americans with Disabilities Act: Turning Policy into Practice", Report from the Center for Mental Health Services ADA Roundtable, 1995, National Mental Health Services Knowledge Exchange Network, Washington, DC, pp. 1-49. 3o West, Jane, The Social ant Policy Context of the Act, a chapter in West, Jane, editor, "The Americans with Disability Act: From Policy to Practice", 1991, Milbank Memorial Fund, New York, p. 334. 31 Thornton, Patricia and Lunt, Neil, "Employment Policies for Disabled People in Eighteen Countries: A. Review", Social Policies Research Unit, University of York, England, pp. 305-11. 32 West, Jane, The Social Policy Context of the Act, a chapter in West, Jane, editor, "The Americans with Disability Act: From Policy to Practice", 1991, Milbank Memorial Fund, New York, p. 334.