Nie wr�c� tu nigdy czyli po�egnanie z Mazurami Jankowi i Przyjacio�om z mazurskiej legendy � gdziekolwiek s� KiRA GA�CZY�SKA Nie wr�c� tu nigdy czyli po�egnanie z Mazurami KSI��KA I WIEDZA Kiedy w latach dla mnie nie naj�atwiejszych pojawi�a si� mo�- liwo�� wyjazdu nad Nidzkie � jak w�wczas my�la�am: na za- wsze � przyj�am �w pomys� (jego autorstwo nale�a�o do mego m�a) najpierw z rezerw�, a potem z entuzjazmem. I nagle, do- k�adnie po siedemnastu latach mazurskiego bytowania, z dala od wa�nych dla nas dotychczas spraw, po zbudowaniu, co by�o nie- zb�dne, nowej formu�y �ycia: zaj��, codzienno�ci, tempa, hierar- chii wa�no�ci, a wi�c po d�ugim okresie �aklimatyzacji" psychicz- nej, fizycznej, intelektualnej, kiedy ju� mog�o si� zdawa�, �e wro- s�am w t� krain� na dobre, zapad�a decyzja kra�cowo odmienna. Jej sens zawiera si� w tytule tej ksi��ki. Kto wymy�li� Mazury? Tak postawione pytanie znajduje tylko jedn� odpowied�: Ma- zury odkry� i upowszechni� Ziemowit Fedecki. Jak ja � kre- sowiak, tyle �e d�u�ej ode mnie mieszka� w mie�cie nad Wilenk�, co zostawi�o sw�j �lad w �piewno�ci jego j�zyka, w jego stosunku do ludzi, do zwierz�t. Po powrocie z Moskwy, gdzie pracowa� jako attache prasowy w polskiej ambasadzie, Ziemowit zacz�� si� rozgl�da� za odpowie- dnim dla siebie miejscem do w�dkowania. Sp�dzanie wolnego czasu z kijem zanurzonym w wodzie, na bezludziu, w �adnym krajo- brazie � to co�, za czym Fedecki przepada do dzi�. Ma to zwi�zek z jego dzieci�stwem. Sp�dzi� je w maj�tku matki pod Lida, po�o�o- nym nad Dzitw� wpadaj�c� do Niemna. W�r�d rozlewisk i bagien rybna rzeka p�yn�a wolno, dostojnie, zach�caj�c do w�dkowania. Maniakiem na punkcie ryb by� dziad Ziemka, kt�ry nikomu nie pozwala� na �jego" kawa�ku rzeki w�dkowa� i kt�ry od wczesnej wiosny do p�nej jesieni wyci�ga� z Dzitwy setki kilogram�w brzan, szczupak�w, boleni, w�gorzy. Na swoje wyprawy zabie- ra� wnuka tak d�ugo, a� ten na ca�e �ycie przej�� jego mi�o�� do wody, ryb i w�dek. Swoj� pasj�, wci�gaj�c� jak na��g, z kolei Zie- mowit przekazywa� przyjacio�om � w spos�b niemal natarczy- wy, niemal op�ta�czy: jed�, siadaj nad wod�, pilnuj sp�awika. Pierwszym, kt�rego skutecznie zarazi� swoj� nami�tno�ci�, by� Jan Mietkowski, wilniuk, p�niejszy tw�rca popularnej radiowej Mia�a dziwne, poetyckie odezwania si�. Dziwne sny, kt�re cza- sem opowiada�a, inaczej ni� wi�kszo�� kobiet w jej wieku, bez babrania si� w szczeg�ach, bez zastanawiania si�, co by to zna- czy�o. M�wi�a: �0budzi�am si�, u wjazdu w las by�o �wiat�o, ale takie du�e, jasne...� �Mo�e jednak samoch�d?� � m�wi� syn. �Ale �wiat�o by�o od g�ry� � dorzuca�a, ju� zrezygnowana. �Reflekto- ry...� � ci�gn�� syn. Milcza�a, pogodna i zagadkowa przechodzi�a do swego krzes�a w kuchni, na lewo od sto�u, zapala�a papierosa. Syn przynosi� ma�e zwierz�ta, sarenki, kozio�ka, pogubione przez rodzic�w. A raz na p� �ywego borsuka. Pani Popowska w�a�nie nim si� szczeg�lnie opiekowa�a, a gdy poszed� wreszcie do lasu, przez par� tygodni ��da�a, �eby drzwi na noc nie zamy- ka�, bo on mo�e wr�ci�, �eby m�g� wej��..." To chyba zrozumia�e, �e fascynacji t� kobiet� m�j ojciec uleg� do cna. By� przecie� poet�, na kilometr potrafi� wyczu� w cz�o- wieku owo tajemnicze �co�". Fascynacja, kt�rej by�am �wiadkiem, istnia�a po obu stronach. Wzgl�dy, jakimi pani Popowska otacza- �a mego ojca, bli�sze by�y uczuciom matczynym: rozumia�a go znakomicie, wsp�czu�a w jego niepowodzeniach, nie cierpia�a ludzi, kt�rzy wed�ug niej winni byli jego niedoli. Cieszy�a si�, gdy i on si� u�miecha�, gdy by� wes�, gdy z lasu taszczy� uzbierane dla niej kwiaty i trawy. Najpierw wk�ada�a je na par� godzin do wody, a p�niej wi�za�a s�om� i wiesza�a nad kuchni�. Tak zasuszone, zdobi�y ka�dy k�t jej domu. Takie bezpretensjonalne le�ne bukie- ty pozostan� dla mnie na zawsze cz�stk� tamtego Prania, kt�re istnieje ju� tylko w mojej pami�ci, a kt�re powraca, gdy na chwi- l�, z my�l� o mazurskich m�odych latach, zamkn� oczy. Takie bukiety nosi�am par�dziesi�t lat p�niej na gr�b pani Popowskiej, na brzydki, pe�en jednakowych lastrykowych nagrob- k�w, nowy cmentarz w Rucianem. Zawsze wydawa�o mi si�, �e wiechciowaty bukiet przyniesiony przez kogo� z j e j domu mo�e i teraz sprawi� pani Popowskiej troch� rado�ci... Ojciec m�j odwzajemnia� uczucia pani Popowskiej. By�a dla niego autorytetem we wszystkich sprawach domowo-le�no-zwie- 10 rz�cych, tylko j� pyta� o pogod�, tylko przez ni� przyniesione mleko stawa�o si� lekarstwem na wszystkie jego wi�ksze i mniej- sze biedy. Spotkanie z pani� Popowska zaowocowa�o wierszem niezwyk�ym �Spotkaniem z matk�. Jestem przekonana, cho� tego nigdy mi nie powiedzia�, �e to w�a�nie poznanie tej niezwyk�ej niewiasty sprawi�o, i� poczu� przemo�n� potrzeb� powrotu do swoich lat dziecinnych, do powiedzenia czego� o swojej dawno zmar�ej matce. Z kt�r� nigdy nie ��czy�a go ani serdeczna za�y- �o��, ani tkliwo��, ani g��bokie pok�ady oddania. Syn i matka �yli w nieustaj�cym konflikcie, wzajemnym niezrozumieniu, braku spe�nienia: ona nie by�a w stanie zaakceptowa� jego inno�ci, on stale t�skni� za jej mi�o�ci�... Jakie by�a Mazury tamtych lat? Puste, wyludnione, powoli lecz�ce rany wojny. Do opuszczonych przez rdzennych Mazu- r�w gospodarstw, le�nicz�wek, rybak�wek stopniowo, ale ju� sy- stematycznie wprowadzali si� mieszkaj�cy o miedz� Kurpie. Z od- leglejszych stron przybywali uchod�cy ze wschodu � wilnianie, Iwowiacy, kt�rym krajobraz mazurski troch� przypomina� ro- dzinne strony. Mo�e dlatego ch�tniej zostawali tu w�a�nie, a nie szukali szcz�cia dalej, na zachodzie? By�y to ziemie, gdzie diabe� m�wi dobranoc, gdzie w lasach grasowa�y jeszcze bandy Wehr- wolfu, gdzie od ku� gin�li ci, kt�rzy przyje�d�ali �przywraca� te ziemie Polsce". Pierwszym powojennym doznaniem miejscowej ludno�ci by� strach: Mazurzy, ewangelicy, traktowani byli przez nap�ywaj�- cych tu, g��wnie Kurpi�w, jako Niemcy, a wi�c wrogowie. L�k budzi�y tak�e watahy szabrownik�w, grasuj�ce po polskich zie- miach zachodnich, po dawnych Prusach. Dochodzi�o do b�jek, do walk, do umacniaj�cych si� konflikt�w, eliminuj�cych poro- zumienie, a rodz�cych d�ugie wa�nie. Autochtoni (ile pogardy kry� ten termin!) reprezentowali wy�szy stopie� cywilizacyjny od na- p�ywowych Kurpi�w. Mieli zasobniejsze, bogatsze domy, lepsze 11 ziemie, obfitsze plony. Ich ko�cio�y by�y murowane, mieli inne obyczaje. Oficjalna akcja rewindykacji Mazur, podj�ta w kwiet- niu 1945, przeprowadzona zosta�a nieudolnie, wed�ug prymityw- nej, jak�e g�upiej zasady: ewangelik znaczy Niemiec. To podsyca�o jedynie emocje, zaognia�o istniej�ce urazy, budzi�o coraz wi�ksz� niech�� miejscowych do nowej w�adzy. To wtedy, ju� w 1945 roku, zacz�a si� owa dramatyczna, najpierw sporadyczna, p�niej, zw�aszcza w latach siedemdziesi�tych, masowa peregry- nacja Mazur�w do Niemiec Zachodnich. A� przyszed� taki dzie�, �e na Mazurach nie sta�o jednego cho�by Mazura... A jeszcze � aby ubarwi� ten narodowo�ciowy kocio� � trze- ba pami�ta� o �yj�cych tu od pierwszych lat tamtego stulecia sta- roobrz�dowcach, o sporej garstce prawos�awnych, o mormonach wreszcie. Inny j�zyk, inny obyczaj, odmienne tradycje, wierze- nia, miejsca kultu. Ale i wiele spraw wsp�lnych, jednakowo bli- skich, tak samo wa�nych. A gdy przetoczy�a si� wojna � to ona g��wnie wykopa�a mi�- dzy �yj�cymi kiedy� zgodnie lud�mi r�nych wyzna� i narodo- wo�ci podzia�y nie do zasypania � dawne wsp�lnoty lokalnych interes�w ust�pi�y miejsca wa�niom, swarom, niech�ci. A st�d ju� tylko krok do nienawi�ci. I w�a�nie w jej skutkach widz� najgor- sze, najbardziej tragiczne pozosta�o�ci wojny. Zniszczenia mo�na odbudowa�, bied� przetrwa�, a pracuj�c wytrwale stopniowo po- rasta� w dobra. Na zmiany w mentalno�ci ludzi, na niwelacj� wza- jemnej niech�ci czy wrogo�ci potrzeba natomiast dziesi�tk�w lat. Trzeba pokole�. ;'c Wkr�tce po Ziemowicie odkry� dla siebie Mazury znakomity pisarz Igor Newer�y. Nasza literatura wiele zawdzi�cza temu spo- tkaniu, owej odwzajemnionej mi�o�ci pisarza do ziemi, w kt�r� tak mocno wr�s�, �e sta�a si� owocodajnym podglebiem dla kilku jego powie�ci. Mo�e, co b�dzie bli�sze prawdy, opowie�ci. I, do- dajmy, takich, kt�re przetrwa�y pr�b� czasu. 12 Najpierw pojawi� si� Archipelag ludzi odzyskanych, a w nim ca�e �bogactwo" skonfliktowanej powojennej spo�eczno�ci mazur- skiej. �Za dawn� granic� polsko-niemieck� � notowa� pan Igor � dwadzie�cia kilometr�w st�d, le�y region najubo�szy i chyba naj- ciemniejszy w ca�ej Polsce: Kurpie Myszynieckie. Przed wojn� lu- dzie z wiosek kurpiowskich spozierali zazdro�nie na t� pa�sko�� mazursk�: �e maszyny maj�, dobre byd�o, domy przestronne i czy- ste z meblami miejskimi. Podczas okupacji administracja hitlerow- ska posy�a�a nieraz na Kurpie Mazur�w � renegat�w i ci dobrze dali si� we znaki. Po wojnie wszystko razem si� sprzysi�g�o: n�- dza, ciemnota, chciwo�� i ��dza odwetu. Zbrojne bandy Kurpi�w rozbija�y si� furmankami po Mazurach, wywo��c nawet piece ka- flowe. Bi�y si� mi�dzy sob� o �upy, a z milicj� � o woln� drog� do grabie�y. W tej wojnie, kt�ra ci�gn�a si� miesi�cami, walczy� z r�w- nym po�wi�ceniem �o�nierz i s�dzia, i o�wiatowiec, i pracownik terenowy..." Igor Newer�y zosta� nie tylko kronikarzem powojennej hi- storii tego skrawka ziemi. Pi�kno mazurskiej krainy znalaz�o odbi- cie nawet i w tych jego ksi��kach, kt�re � ]a.k Le�ne morze � maj� za miejsce akcji terytoria odleg�e. Uwa�ny czytelnik bez wi�ksze- go trudu skojarzy rodow�d ol�niewaj�cych obraz�w lasu, po paru niemal zdaniach zrozumie (je�li kiedykolwiek zawadzi� o mazur- skie puszcze), �e oto ma przed sob� opis tego, co kiedy� g��boko zapad�o w serce autora. �e nie s� to lasy Mand�urii czy okolic Morza Japo�skiego, lecz poznane kiedy�, rodzime, szumi�ce po polsku knieje Mazur. W swoich ksi��kach tu napisanych, najpierw w le�nicz�wce G�- sior we wsi Iznota, a p�niej we w�asnym domu w Zgonie, opowia- da� o ranach tej ziemi i jej niezniszczalnym pi�knie, o ludziach tu napotkanych: dzielnych, nie daj�cych si� byle wiatrom. O swoich przyjacio�ach wreszcie, takich jak Karol Ma��ek, kt�ry do ko�ca �y- cia nie umia� si� pogodzi� z wyp�dzeniem Mazur�w z ich rodzinnej ziemi. I pewnie ta wielka przegrana sprawi�a, �e nagradzany, wy- chwalany � i pozbawiony g�osu w sprawach dla siebie wa�nych � 13 umar� za wcze�nie. Umar�, bo wypali�o si� w nim to, co stanowi�o sens jego �ycia: wiara w zwyci�stwo prawo�ci. 5E- Ziemowit Fedecki, podobnie jak Igor Newer�y, szybko na- wi�zywa� kontakty z miejscowymi. Ziemek, cz�owiek serdeczny, dzi�ki swojej otwarto�ci, umiej�tno�ci s�uchania innych budzi� zau- fanie rozm�wc�w. Zdoby� je i u mieszka�c�w Krzy�y, wsi, w kt�rej zamieszka� po okresie Prania. Kiedy ju� osiad� w le�nicz�wce, kiedy zosta� zaakceptowany przez gospodarzy, a g��wnie przez matk� le�niczego, zacz�o si� jego poznawanie jeziora, lasu, osad i mie- szkaj�cych w nich ludzi. Zaprzyja�nia� si� z nimi, je�li byli tego warci, a oni odp�acali mu podobn� serdeczno�ci�, go�cinno�ci�, misk� dobrego kwa�nego mleka w skwarne wieczory. W swoich nieustaj�cych w�dr�wkach dotar� Ziemek i do Woj- nowa, do klasztoru starowierek i, je�li tak mo�na powiedzie�, za- przyja�ni� si� z przeorysz�, matk� Antonin�. R�wnie serdeczne kontakty ��czy�y go z ca�ym klasztorem, ze wszystkimi niem�o- dymi ju� zakonnicami. Pomaga� im w trudniejszych pracach, wozi� swoj� SHL-k�, co by�o trzeba, doradza�, je�dzi� wyk��ca� si� do urz�d�w... S�owem, dla spracowanych s�dziwych kobiet by� po- moc�, by� � jak m�wi�y � darem nieba... Pozna� dzi�ki temu ich wszystkie skarby: bardzo stare i bardzo pi�kne ikony, obrz�do- we srebra, starodruki. Skarby, kt�rych dzi� pr�no szuka�, podob- nie jak i mieszkanek ma�ego klasztoru we wsi nad jeziorem Du�. Zabytek przeszed� w prywatne r�ce, zakonnice pomar�y. Ich imio- na z coraz wi�kszym trudem odczyta� mo�na na przyklasztor- nym cmentarzyku, zape�nionym bia�ymi wschodnimi krzy�ami. Starowierzy, przez Niemc�w nazywani filiponami, pojawili si� w Polsce jeszcze przed rozbiorami. Nie uznali reform patriar- chy Nikona wprowadzonych w prawos�awnej Cerkwi. Byli wi�c prze�ladowani i zmuszeni do opuszczenia Rosji. Po pierwszym rozbiorze wci�� uciekali przed rosyjskim wrogiem. I tak na po- cz�tku XIX wieku znale�li si� w Prusach, nad jeziorem Du� kupi- 14 li troch� ziemi. Najpierw powsta� klasztor dla m�czyzn, kt�ry sta� si� miejscem schronienia dla wszystkich prze�ladowanych sta- roobrz�dowc�w, fili� moskiewskiego o�rodka, zwanego Cmen- tarzem Prieobra�e�skim. Mija�y lata, ziemi� i klasztor odkupi�a przyby�a z Moskwy m�oda mniszka, Eupraksja. Gromadzi�a wo- k� siebie zakonnice, kt�re opu�ci�y spalony w latach sze��dzie- si�tych tamtego stulecia klasztor w Pupach. Na marginesie: pami�tam w�ciek�o�� Ziemowita, gdy t� star� nazw� zmieniono na Spychowo. Pupy, jak wrzeszcza� wtedy po r�nych urz�dach Fedecki, k�u�y czyje� przeestetyzowane uszy! Ze to niby nazbyt niemiecka kalka! Tak jakby to nie by�y dawne Prusy! Znikn�a z nazewnictwa i Pupska Struga, i oczywi�cie � Pupy Wielkie, i Pupy Ma�e � wsie stanowi�ce wszystkiego razem kilkana�cie dym�w. W miejsce arcysympatycznej nazwy pojawi� si� tw�r rodem z literatury. Dzi� liczni tury�ci odwiedzaj�cy Spychowo nie maj� zie- lonego poj�cia, jak� kiedy� ta �adna wie� nosi�a wdzi�czn� nazw�! Histori� Wojnowa i Pup opowiedzia� mi niemal przed p�- wieczem Ziemek. Opowiedzia�, zawi�z�, pokaza�. Mog� wi�c stwierdzi�, �e na w�asne oczy widzia�am co�, co znikn�o na za- wsze. Nad male�kim cmentarzykiem z bia�ymi krzy�ami unosi si� jedynie cie� przesz�o�ci, tworz�cej w jakim� stopniu i nasz� wsp�czesn� wra�liwo��. Chmiel na rogach jelenich ...usech� ju� i si� sypie; w szybach tyle jesieni, w jesieni tyle skrzypiec, a w skrzypcach byle tkni�te, lament gada z lamentem. Za oknem las i pole, las � rozmowa sosnowa; min�� dzie� i na stole stoi lampa naftowa... W tym poetyckim drobiazgu zamkn�� ojciec pewne charakte- rystyczne elementy domu pa�stwa Popowskich: owe rogi, zaokienn� jesie� pe�n� lament�w wiatru, pustawe p�lko, a przede wszystkim zapalaj�c� si� lamp� naftow�, kt�r� matka le�niczego ustawia�a na wysokim pudle po kostkach maggi, dzi�ki czemu kr�g �wiat�a by� szerszy, obejmowa� niemal ca�y st�. Przy nim zbierali�my si� wieczorami, przy nim prowadzili�my rozmowy, s�uchali opowie�ci albo wierszy napisanych rano... Ojciec bowiem, a wraz z nim mama i ja, stali�my si� kolejnymi, po Janie Mietkowskim, ofiarami nowej pasji Ziemka: Mazur i Pra- nia. Jak to cz�sto bywa, o wszystkim zadecydowa� przypadek. Wczesne lato 1950 roku � trudny, z�y czas dla mego ojca. Na zje�dzie literat�w, po frontalnym ataku Adama Wa�yka na poe- t�, jego zielonog�siow� i fio�kow� tw�rczo��, na liryk� wierszy 16 i grotesk� miniatur teatralnych, zapada decyzja o zakazie druku. Dla mojego ojca jest to r�wnoznaczne ze �mierci� cywiln�. Jego nie interesowa�a szuflada ani Norwidowy p�ny wnuk... Dla K. I. G. liczy� si� jedynie �ywy odbiorca, reaguj�cy z zachwytem lub oburze- niem (ale reaguj�cy!) na publikowane utwory. Je�li zabrano go poecie, to dla kogo mia� pisa�? Przyszed� czas ci�kiej depresji, wi���cych si� z ni� ucieczek w alkohol w poszukiwaniu niby-pomocy, kolejny trudny okres tak�e i dla mojej mamy: po prostu nie umia�a mu pom�c. Kt�re- go� z takich dni, pod wiecz�r, najniespodziewaniej pojawi� si� w naszym domu w alei R� Ziemowit Fedecki. By� um�wiony z dziewczyn� w popularnej w�wczas kafejce na placu Trzech Krzy- �y � �Lajkoniku", ale okaza�o si�, �e dziewczyna w tym w�a�nie czasie po raz n-ty wychodzi�a za m��. Ziemek pomy�la�: �Co mam robi� z nadmiarem wolnego czasu?" I przypomnia� sobie, �e nie- mal po s�siedzku mieszkaj� Ga�czy�scy. Gospodarza w domu nie by�o, zasta� tylko Natali� we �zach. Zgaszona, smutna, radzi�a si� przybysza, dok�d wyjecha�? Wsz�- dzie ju� byli: w domach Zaiksu, domach ZLP. Wsz�dzie panowa� alkohol. �To mu jeszcze bardziej zaszkodzi..." � m�wi�a jakby do siebie. I wtedy Ziemek z b�yskiem w oku wypali�: �Znam miej- sce, gdzie nie ma nikogo, do najbli�szej budki z piwem jest kilka- na�cie kilometr�w. G�usza kompletna, osza�amiaj�co pi�kna, za- czarowane miejsce, gdzie mo�na doskonale pracowa�. I jeszcze prze- mili gospodarze..." Opowiada�, zachwala� uroki pra�skiej okolicy, a wychodz�c zostawi� adres. Samo jego brzmienie wzbudza�o za- ciekawienie: le�nictwo Pranie, Nadle�nictwo Maskuli�skie... 15 lipca 1950, po trwaj�cej ca�� noc podr�y z przesiadk�, wy- siedli�my na ma�ym, zagubionym w�r�d las�w przystanku kole- jowym Ruciane. Na peronie czeka� le�niczy. Przeszli�my przez budynek z czerwonej ceg�y, kt�ry niegdy� by� prawdopodobnie du�ym dworcem. Teraz, na wp� spalony i ca�kowicie pusty, spra- wia� ponure wra�enie. Wyszli�my na ulic�, przy kt�rej nie by�o dom�w � zosta�y tylko ich resztki, wypalone, rozbite mury tak- 17 �e z czerwonej ceg�y. Siad �ycia odnalaz�am jedynie w budynku usytuowanym niemal naprzeciwko dworca: co� tu warcza�o, dy- mi�o, hucza�o: pracowa� odbudowany tartak. Min�li�my go i po kilkuset metrach znale�li�my si� nad jezio- rem okolonym drzewami, rozmigotanym od s�o�ca. Na brzegu sta�a du�a roz�o�ysta ��d�. Usiedli�my na miejscach wskazanych przez le�niczego. On sam zaj�� si� motorem. Kilka szarpni�� sznur- kiem i ruszyli�my. Tak rozpocz�a si� ta niezwyk�a podr� po ca�kowicie pustym jeziorze. Przed dziobem �odzi zrywa�y si� kaczki, dzikie g�si, w chy- botliwych trzcinach p�ywa�y �ab�dzie rodziny, a dalej, a� po ho- ryzont, ze wszystkich stron sta� las wysoki, niemal nieruchomy, poprzecinany bindugami. Jezioro Nidzkie skojarzy�o mi si� w�wczas raczej z rzek�, jest bowiem w�skie. Jego szerz� � Zamordej � poznam dopiero za jaki� czas. Wtedy, tamtego s�onecznego poranka, chyba mama po- wiedzia�a, �e jest to zaczarowana rzeka, a w�r�d trzcin, w licz- nych zakolach, na wyspie i p�wysepkach, kt�re mijali�my, mie- szkaj� jakie� dobre duchy. Te s�owa obudzi�y ojca. Wyprostowa� si�, podni�s� opuszczone dotychczas ramiona i w nic nie widz�- cych oczach nagle odbi� si� blask wody. Pojawi� si� u�miech, kt�re- go nie widzia�am od tak dawna. Pierwsza rozmowa z le�niczym... A mama, te� jakby odmieniona, odezwa�a si� g�o�no: � Mieszka� Berberys w strasznym hotelu �Holandia", mie- szka� na si�dmym pi�trze, a broda wrasta�a mu w d�... By� to fragment zaginionego wiersza ojca o magiku Berbery- sie, wiersza, kt�rego r�kopis z pi�kn� dedykacj�: �Temu, kt�rego kocham, temu, kt�rego nienawidz�, temu, z kt�rym jest mi do- brze", przes�a� Julianowi Tuwimowi przed wieloma, wieloma laty. R�kopis nie ocala� z zawieruchy wojennej, za� zdanie o Ber- berysie, �kt�remu broda wrasta�a w d�", sta�o si� w naszym domu przys�owiem: by�o powtarzane, gdy dzia�o si� �le � z nadzie- j� na odmian� losu, i dla lapidarnego stwierdzenia � �e ju� jest dobrze... 18 Cz�sto tego pierwszego mazurskiego lata wspomina� b�dzie- my dziwnego mieszka�ca hotelu �Holandia"... Droga przez jezioro nie trwa�a d�ugo. Min�li�my wysp� ca�� poro�ni�t� wysokimi sosnami i w miejscu, gdzie w�skie jezioro skr�ca na po�udnie, przybili�my do ledwie trzymaj�cego si� po- mostu u podn�a wysokiej skarpy, na kt�rej kr�lowa�y dorodne, olbrzymie d�by. Po drewnianych schodach weszli�my na g�r�. Mieli�my przed sob� dom z czerwonej ceg�y, ca�y omotany pn�- czami dzikiego wina. Okien by�o dziesi��, w ka�dym sta�y czer- wone pelargonie... sS- �Julianie. Wybacz mi zaw�d z Szekspirem, wprawdzie niezu- pe�ny, bo cztery akty mam gotowe. To nie opiesza�o�� z mej stro- ny, ale choroby: zapalenie p�uc, szkarlatyna i ca�kowity lapsus nerwowy. Tu, na jeziorach, zn�w steruj� ku rado�ci, c�rze bo- g�w. Napisz, czy sprawa Snu jest jeszcze aktualna, czy te� zrezy- gnowa�e�, oczywi�cie na skutek mojej w�asnej winy, jakkolwiek jestem tu, na moj� szpad�, 6e3 BHHM BHHOBa-rbin. Je�eli mi odpi- szesz zaraz, obiecuj� pi�ty akt w dwa tygodnie. Ca�uj� Ciebie. Pani Stefanii i ma�ej Ewie pozdrowienia. Tu, gdzie jestem, nad jeziorami, wszystko jest H3 6necKa H TpeneTa, Natalia chodzi z Blokiem, tym od Ciebie. Yale, optime; vale, co- ruscans. Tuus Constantinus". Ten list opatrzony jest dat� 29 lipca 1950. Napisa� go cz�owiek szcz�liwy. Wystarczy�y zaledwie dwa tygodnie w ca�kowitej har- monii z natur�, wype�nione poznawaniem puszczy, jeziora, wcze- snymi k�pielami i wyp�ywaniem daleko na szafirow� wod�, aby po niedawnych biedach nie pozosta�o �ladu. Elementem niezwykle wa�nym by�a prostota i serdeczno�� gospodarzy Prania. Nie wiod�o im si� najlepiej, �yli niebogato, m�wi�o o tym dowodnie wn�trze ich domu, proste potrawy pani Zofii, ci�ka praca od �witu Stanis�awa: w lesie, w przydomowym gospodarstwie. Tu trzeba by�o by� samowystarczalnym � st�d 19 w�asne kartofle, w�asna m�ka, chleb pieczony ka�dego tygodnia przez pani� Popowsk�, krowa, kury, jaka� indyczka. I jeszcze ko�, kt�ry s�u�y� do prac w polu, do ci�gni�cia furki, a zim� � sa�. Do Nidy, sporej wsi odleg�ej o osiem kilometr�w, je�dzi�o si� po naft�, �wiece, zapa�ki, papierosy... A jeszcze przez �cian� mieszka� przyjaciel Ziemek, do kt�rego mo�na by�o zaj�� na chwil� rozmowy, pos�ucha� dobrego �artu czy nie znanych ojcu wcze�niej wierszy rosyjskich poet�w, przy- jaci� Puszkina. To wtedy, tamtego lata, wraz z Ziemkiem praco- wali przy wsp�lnych przek�adach rosyjskich poet�w: Borysa Pa- sternaka i Aleksandra Prokofiewa. Tak�e wtedy razem przet�u- maczyli sztuk� Ilji Gruzdiewa i Olgi F'orsz Dzieci�stwo Gorkiego. To w�a�nie Fedecki wskaza� poecie opowie�� i pie�� dziadka ma- �ego Aloszy. Dziadek bowiem we wczesnej m�odo�ci by� bur�a- kiem i ci�gn�� brzegiem Wo�gi ci�kie od towar�w barki. Poma- ga� sobie �piewaniem: Ju� za na-a-mi kawa� dro-o-gi... Niezwyk�y rytm pie�ni bur�ak�w powt�rzy poeta w rozdzia- le swego poematu Niobe: Co za no-o-c... To wszystko sprawi�o, �e m�g� przyjacielowi-aninianinowi na- pisa�, �e tu, �nad jeziorami, wszystko jest H3 6-necKa H Tpenera", czyli z blasku i migotania � pr�buj�c nieudolnego przek�adu. Po paru dniach z Anina przychodzi odpowied�: �Konstanty, przede wszystkim �ycz� zdrowia. Z�by mi �adnych nie by�o szkar- latyn, laps�w, kolaps�w etc.; Nast�pnie: s�owa zachwytu dla nazwy miejscowo�ci, kt�r� za- szczycasz swoj� obecno�ci�. �Nadle�nictwo Maskuli�skie� � cudo! Pierwsze s�owo przypomina wprawdzie nale�nik, za to drugie pe�ne krzepy i wigoru. Czy w okolicy jest tak�e Nadle�nictwo Femini�skie? Je�eli nie ma � za��, bo warto. Czy znasz wiersz So�oguba zaczynaj�cy si� od s��w: 20 Myapeu MyuHT&abHbiH Cxaicecneap... Przyst�puj�c tedy do sprawy Sha-kes-pe-ara. Chorowa�e�, wi�c jeste� usprawiedliwiony z niedotrzymania obietnicy. Ale piszesz mi, �e masz cztery akty gotowe, wi�c przy�lij je natychmiast, a pi�ty za miesi�c, dobrze? Bardzo Ci� prosz�, �eby� t� moj� pro�- b� spe�ni�, gdy� ca�y plan repertuarowy przysz�ego sezonu uza- le�niam od posiadania lub nieposiadania Snu nocy letniej w Two- im przek�adzie. Czekam z dygoc�cym sercem. Stefania, Ewunia i ja serdecznie Was pozdrawiamy. Z g��bokim verytrulyzmem. Julian Tuwim". Autor Kwiat�w polskich, jako szef literacki Teatru Nowego w Warszawie, zam�wi� u ojca nowy przek�ad Snu nocy letniej. K. I. G. rozpocz�� t� prac� w grudniu 1949, sko�czy� latem w Praniu. Naj- pierw poczt� posz�y owe gotowe ju� cztery akty, a 12 sierpnia 1950, w niespe�na dziesi�� dni po cytowanym tu li�cie, Julian Tu- wim wysy�a z Anina nast�pny, pe�en zachwyt�w nad nowym t�u- maczeniem: �O, Konstanty! Jestem pe�en entuzjazmu dla Twego przek�adu, za kt�ry bardzo Ci dzi�kuj�, podw�jnie dzi�kuj� jako po prostu czytelnik i jako kierownik teatru. Nareszcie mo�na b�dzie czyta� i s�ucha� ze sceny tego osza�amiaj�cego Dream'3i prze- wo�onego jasnym, prostym a poetyckim j�zykiem". Dalej nast�- puje kilka cytat�w ze starego t�umaczenia Ko�miana, zako�czo- nych �artem: �Tyz piknie � jak powiedzia� pewien g�ral, gdy dowiedzia� si� od warszawskiego cepra, �e na rzy� m�wi� w stoli- cy dupa..." A ko�czy si� ten list bardzo pi�knie: �Jeszcze raz dzi�kuj� i ser- decznie Ci� pozdrawiam, fantasmagoryczny byku z Maskuli�skie- go Nadle�nictwa. Julian Tuwim". Listy by�y czytane g�o�no w male�kiej jadalence pani Popow- skiej. �miechom i �artom nie by�o ko�ca. Jedynie gospodyni, g�o- 21 sno szuraj�c ulubionym krzese�kiem, w zaci�tym milczeniu da- wa�a wyraz swemu niezadowoleniu. A� wreszcie, kt�rego� wie- czoru, cichym, spokojnym g�osem opowiedzia�a nam, sk�d si� wzi�a nazwa nadle�nictwa. Ona z synem przyjecha�a do Prania w roku 1946. Przyjechali z Lubelskiego. Stach mia� za sob� partyzantk�, wojaczk�, chcia� o tym wszystkim zapomnie�. Ale chodzi�o nie tylko o wyrzucenie z pami�ci niedawnych zdarze�. Stanis�aw Popowski nie ujawni� si�, gdy musia�a to zrobi� ca�a Armia Krajowa. Wyszed� z podziemia, ale jednocze�nie w nim pozosta�. Wybra� wi�c mazursk� pustk�, uzna- j�c j� za wystarczaj�co bezpieczny azyl. Oka�e si�, �e do czasu. Kiedy Popowscy zamieszkali w Praniu, w Puszczy Piskiej, jak na ca�ych Mazurach, trwa�a okrutna wojna domowa. W lasach, jak wspo- mina�am, grasowa�y bandy Wehrwolfu, zbrojne grupy NSZ oraz WiN, kt�re szczeg�lnie okrutnie w roku 1946 zapisa�y si� w pami�ci nielicznych w�wczas mieszka�c�w. Cz�onkowie tych organizacji mordowali milicjant�w, �o�nierzy, cz�onk�w partii, cywil�w, s�o- wem ka�dego, kto wed�ug nich opowiedzia� si� za now� w�adz�. W lipcu 1945 tajemniczo znikn�� pierwszy nadle�niczy nadle- �nictwa Karwica, in�ynier Marian Maskuli�ski. Studiowa� we Fran- cji, przed wybuchem wojny pracowa� jako asystent na Wydziale Rolniczo-Le�nym pozna�skiego uniwersytetu. W maju 1945, wraz z grup� podobnych do siebie zapale�c�w, przyjecha� do Olszty- na, aby pom�c przy organizacji gospodarki le�nej na Warmii i Ma- zurach. Ostatni list wys�any do �ony ju� z nadle�nictwa Kurwien (stara nazwa dzisiejszej wsi Karwica) nosi� dat� 4 lipca 1945. Jego zw�oki odnaleziono przypadkowo dopiero w roku 1947, w pobli�u le�nicz�wki Ruczaj. W latach sze��dziesi�tych miejsce �mierci dzielnego poznaniaka upami�tni�a specjalna tablica. Od jego nazwiska wzi�o now� nazw� ca�e nadle�nictwo. Nigdy wi�cej nie �artowali�my na ten temat. Nigdy te� nie szukali�my nadle�nictwa, kt�rego odnalezienie b�d� za�o�enie su- gerowa� Julian Tuwim. 22 Kt�rego� z pi�knych letnich dni tamtego 1950 roku, kiedy Ziemek wybiera� si� na ryby, zaczepi� go m�j ojciec i pokazuj�c drugi brzeg ca�y zaro�ni�ty sitowiem, zapyta�: � Co si� dzieje z trzcin�, gdy nadchodzi jesie�? A Fedecki odpar�, �e chyba gnije, ��knie. �Ale to bez sensu!" � zawo�a� i odp�yn��. Zakotwiczy� w jednej z rybnych zatoczek, zanu- rzy� w�dk� i popatrywa� to na sp�awik, to na ko�ysz�ce si� nad wod� sitowie. I nagle krzykn��: �Oczywi�cie, trzcina p�owieje!" Szybko zwin�� sw�j majdan, przyp�yn�� do Prania i jak bomba wpad� do pokoju ojca, �eby powiedzie� mu, co dzieje si� z sitowiem w przededniu jesieni. Dos�ownie w kilka dni p�niej w jadalence pani Zofii m�j ojciec czyta� nam wieczorem cz�� swego wielkiego poematu o tym skrawku Puszczy Piskiej, w kt�rym mieszka� od niedawna, a kt�ry zd��y� ju� pozna� i pokocha�. To uczucie widocz- ne jest w ka�dym wersie napisanej tu Kroniki olszty�skiej: Gdy trzcina zaczyna p�owie�, a �o��d� wi�kszy w d�browie, znak, �e lata z�ote nogi ju� si� szykuj� do drogi. Lato, jak�e ci� ub�aga�? pro�b� jak�? �kaniem jakim? Tak ci pilno p�j�� i zabra� w walizce ziele� i ptaki? A motto do tego poematu zosta�o wzi�te ze Snu nocy letniej. tania, szcz�liwa i zakochana, powiada: �I wieczne lato �wieci w moim pa�stwie..." Ty Losy poematu nie by�y trudne do przewidzenia. Wys�any do �Przekroju", dwa lata przele�a� w szufladzie Mariana Eilego, cze- kaj�c na zgod� cenzora. Wci�� bowiem obowi�zywa� zakaz dru- 23 ku. Eile pr�bowa� zreszt� rozmaitych sposob�w, aby m�c Kroni- k� wydrukowa�. Owego podejrzanego Szekspira z motta zast�pi� Adamem Mickiewiczem. Wieszcz mia� tak�e pom�c w obaleniu zarzutu, �e poemat �jest o niczym" � o lesie, ptakach, jeziorze, o padaj�cym deszczu, w wyniku czego �lasowi moknie broda". Eile umie�ci� wi�c w motcie znane wersy polskiego arcypoematu: Drzewa moje ojczyste! je�li Niebo zdarzy, Bym wr�ci� was ogl�da�, przyjaciele starzy... Ale i Mickiewicz niczego nie zmieni�. A kiedy w reszcie Kroni- k� wydrukowano, przecieraj�c oczy czyta�am zamieszczony w �No- wej Kulturze" �List od szofera z Mr�gowa". Pisa� on: �Ostatnio czyta�em wiersz K. I. Ga�czy�skiego pt. Kronika olszty�ska za- mieszczony w �Przekroju�. Wiersz jest pochwalnym hymnem na cze�� mazurskich las�w, jezior i ��k, sielankowego �ycia w le�ni- cz�wce, najpi�kniejszej z kobiet, nocy, Kr�lowej Olszty�skich Las�w, a tak�e na cze�� deszczu � szcz�liwego, �e si� mo�e wy- pada� (...). W Nidzie powstaje nowoczesna fabryka i du�e osiedle robot- nicze. Szczytno � to wielka roszarnia lnu. Olsztyn sta� si� wiel- kim o�rodkiem szkoleniowym kadr dla socjalistycznego rolnic- twa. PGR �Bo�e Dary� szczyci si� najwi�ksz� wydajno�ci� z hek- tara zbo�a na skal� pa�stwow� (...). Jest o czym pisa�, trzeba tyl- ko pisa� z sercem i my�l� o cz�owieku..." Dzi� to ju� tylko �mieszy. Na szcz�cie w�wczas niekt�rych tak�e �mieszy�o, cho� brzmia�o gro�nie. Promiennego nastroju ojca z tamtego pierwszego pra�skiego lata nie m�ci� fakt, �e wys�ane do r�nych redakcji wiersze l�do- wa�y w szufladach szef�w, �e nic nie dociera�o do czytelnika. Po- eta utwierdza� si� w przekonaniu, �e pisane w Praniu utwory prze- trwaj�, obroni� si�. �e idzie w�a�ciw� drog�. Kiedy sko�czy� Spotka- nie z matk� � wiersz ten uzna� za sw�j pierwszy wa�ny g�os o Mazu- rach, a m�wienie o w�asnych utworach, tym bardziej ocenianie ich, by�o u ojca czym� niespotykanym � powiedzia� mi w�wczas 24 tak: �Wydaje mi si�, �e odnalaz�em tu swoj� w�asn� nut�, drog�. Je�li p�jd� ni� konsekwentnie, mo�e do czego� dojd�..." M�j pierwszy pobyt w Praniu dobiega� ko�ca. U schy�ku sierp- nia pojecha�y�my z mam� do Warszawy. Stach Popowski odwi�z� nas furk� na stacj�, pom�g� wsi��� do poci�gu, dopilnowa�, by nam by�o wzgl�dnie wygodnie. A potem, przez czas roz��ki, codziennie przychodzi�y od ojca kartki zapisane zielonym atramentem. Pisa�, co porabia, jak mi- n�� dzie�, co z psami, co robi pan Stanis�aw. Wreszcie � kto ze znajomych czy przyjaci� odwiedzi� go w Praniu, jak wygl�daj� sprawy finansowe. 24 sierpnia informuje mam�: �Mo�esz ju� zawiadomi� Luty- kow�, �e s�uchowisko gotowe. Wysy�am w sobot�. Je�eli nie ca- �o��, to du�a cz�� sztuki b�dzie na Tw�j przyjazd gotowa, �obuz bardzo posmutnia�. Kot". Wspomnianym s�uchowiskiem jest Wyspa Jana Kochanowskie- go, sztuk� � komediofarsa Babcia i wnuczek. W�a�nie o niej ojciec m�wi�, �e �powsta�a z �alu za g�siami, kt�re zmuszono do odlo- tu..." Za� smutniej�cy �obuz � to najm�odszy z ps�w le�niczego, faworyt mamy. Tamtego pierwszego lata zastali�my w Praniu czw�rk�: naj- starsz� �ab�, wilczyc�, jej syna, Rudego � znanego w ca�ym nad- le�nictwie dzikarza, kt�remu poeta chcia� nawet po�wi�ci� poe- mat. Zosta� jedynie nie doko�czony uroczy szkic. No i jeszcze Suka, po prostu Suka, i szczeniak �obuz. �25 VIII 50, wieczorem: Drogi Pawe�ku, w�a�nie p. Stanis�aw przywi�z� Twoj� kartk�. Ciesz� si�, �e w domu wszystko w porz�dku. Jutro p. Stanis�aw wysy�a mi z Olsztyna l) telegram, 2) s�uchowisko i 3) telegram do Lutykowej, �e s�uchowisko wys�ane. Dosta�em od niej list. S�dz� z tonu, �e powinni chyba da� 75. Id� do niej w poniedzia�ek. Ca- �uj� Ciebie, m�j ma�y ksi�ycu, we wszystkie promienie. Kot". 25 Tego samego dnia w rannej poczcie pisze: �Jutro, w Twoje imieniny, pisz� pierwszy akt Babci i wnuczka, a do Ciebie wysy- �am telegram na ozdobnym papierze. Czy dosta�a� moj� kartk�? Jest mi smutno, bardzo smutno bez Ciebie, ale ten bardzosmutek to te� motor do pisania. Napisz� o tym wiersz, jak Ci� mocno i na nowo, i od nowa kocham, bo proz� mi to nie wyjdzie..." 27 sierpnia: �Zamiast �ebym ja Tobie wys�a� prezent na imie- niny, to Ty� mi wys�a�a paczk�. Ale ja to odrobi�. Kawa i jab�ka �wietne, brak tylko Beaumarchais'ego, poza tym wszystkie ksi��- ki w porz�dku". l wrze�nia: �Kochany Pawe�ku, pozdrawiam Ci� wszystkimi blaskami na jeziorze. �obuz ci�gle pyta si�, kiedy przyjedziesz. Pracuj� du�o: pisz� i czytam. Pierwszy akt got�w". �4 IX 50. Kochany Pawe�ku. P. Stanis�aw jedzie do Warszawy dopiero chyba 6-go. Oczywi�cie odwiedzi Ciebie: albo o 9 rano, albo o 9 wieczorem. Padaj� deszcze. Pracuj� pilnie. Odwiedzili mnie tu Ko�niewscy. Kazio powiedzia� mi, �e kolega Adam ma du�e nieprzyjemno�ci z powodu wyst�pienia przeciwko mnie na zje�dzie. Tak to bywa. Napisz dok�adnie, kiedy przyjedziesz, bo trzeba wyjecha� motor�wk�. Teraz mniej wysy�am do Ciebie kar- tek, bo jest mniej okazji na poczt�. Do widzenia! Kot". Po wielu, wielu latach zapyta�am Kazimierza Ko�niewskie- go, czy co� sobie przypomina z tamtego kr�tkiego pobytu w Praniu? Odpowiedzia� mi, �e jedynie radosny fakt ca�kowite- go niemal odmienienia ojca; zapami�ta� tak�e og�lne wra�enie niezwyk�ego nowego brzmienia jego poezji � o ile� dojrzal- szej ni� kiedy�, doskonale prostej, po prostu po ludzku wzru- szaj�cej. Za� co do owych k�opot�w Wa�yka, to wyzna� mi, i� mia�y one raczej charakter natury towarzyskiej. Byli ludzie, kt�rzy mieli odwag� m�wi� w�wczas g�o�no, co s�dz� o jego ataku na K. I. G. W tamtych latach by�o to bardzo du�o. 26 Listy mamy nie by�y tak cz�ste. Pow�d znale�� mo�na w jed- nej z paru kartek wys�anych tamtego p�nego lata do Prania: �Dro- gi Kot, Nareszcie mog� do Ciebie napisa�. Do tej pory przepisy- wa�am na maszynie moj� ksi��k�, dzi� odda�am. Pieni�dze w �ro- d�. To samo w radio. W �Czyteln.� w czwartek. W Zaiksie we wtorek. To wszystko. Wyjecha� mog� wi�c w czwartek na noc. Niech p. Stanis�aw przyjedzie po mnie w pi�tek 8, rano ko�o 11 do Rucianego. Zaruba ma wielk� ochot� jecha� ze mn�. Zapytaj si�, czy to mo�liwe i daj zaraz zna�. Beaumarchais'ego przywioz�. Sen odda�am te� do Piwu. Jutro mam zadzwoni� o fors�. Ciesz� si�, �e mi przeczytasz po�ow� sztuki. �ciskam Ci� bardzo mocno. Twoja Nata�ka". Ta kartka m�wi wiele o codziennych, nie opuszczaj�cych na- szego domu k�opotach finansowych. Ojca nie drukowano, wi�c nie istnia�y honoraria. Trud utrzymania domu przej�a na siebie mama. T�umaczy�a z rosyjskiego, ile si� da�o; pracowa�a dzielnie, �artuj�c czasami, �e teraz nadesz�a jej zmiana. Sko�czy si� ona, gdy Julian Tuwim wystawi Sen nocy letniej. ��ywi nas Sen" � b�dzie m�wi� ojciec z u�miechem. Kiedy mama przyjecha�a do Prania, ojciec pokaza� jej list, przy- wieziony przez kogo� ze znajomych. Pod�u�na koperta zaadreso- wana: �Ob. K. I. Ga�czy�ski, Siedziba letnia, przez grzeczno��", zawiera�a list Jana Krenza. Przedstawia� si� on tak: �Jestem kom- pozytorem i dyrygentem nale��cym do tzw. najm�odszej genera- cji i wesp� z innymi dwoma kolegami tworzymy tzw. Grup� 49 (nie myli� z fal�!)". Krenz informowa�, �e wiersz Rozmowa miast pos�u�y mu za materia� do kantaty symfonicznej na dwa ch�ry i orkiestr�, �e zostanie ona wykonana 3 listopada 1950 w Krakowie i prosi o wy- ra�enie zgody na zmian�: �Tytu� Rozmowa miast nie jest szcz�- �liwy dla utworu �piewanego. Mo�e po prostu Dwa miasta^" 27 Tak zacz�a si� znajomo��, a nast�pnie serdeczna przyja�� poety oraz kompozytora i dyrygenta. Bywali u siebie, spotykali si�, a kiedy Krenz pojecha� do Katowic, by pracowa� z Wielk� Orkiestr� Symfoniczn� Polskiego Radia, zacz�li do siebie pisy- wa�. Pomys�y kompozytorskie Krenza by�y niewyczerpane: wier- sze ojca, komedie Gogola i wiele jeszcze innych lektur stawa�o si� pretekstem do napisania listu i do rozwa�a�, czy dany temat nadaje si�, b�d� nie, na libretto opery komicznej. Zabior� si� do niej wre- szcie w roku 1952. B�dzie si� nazywa� Kolejarze\ Napisz� do mini- stra kultury podanie z pro�b� o stypendium. Przegadaj� wiele godzin. I na tym sko�czy si� sprawa Kolejarzy. Pozostanie przy- ja�� trwaj�ca do ko�ca �ycia poety, jakie� kr�tkie spotkanie w Za- kopanem upami�tnione wsp�lnym � z nied�wiedziem � zdj�- ciem i zabawn� rymowank� w felietonie Gwiazdka �niegu: ...czas po�wi�ca Ka�da panna � czas dla Krenza; Cho� j� boli, cho� j� skrenza, M�wi: � Hej, bie�my do Krenza! On, s�odki, jak z cukrem p�cak, No�my go tedy na r�cach! By ju� ostatecznie zamkn�� sympatyczne listowne wspominki na linii poeta � kompozytor, pragn� zacytowa� jedno postscriptum ojca, tak dla niego charakterystyczne: �Tw�j Konstanty, cz�onek honoris causa Grupy 49. PS. Czy m�g�bym otrzyma� patent stwier- dzaj�cy, �e istotnie jestem honorowym cz�onkiem Grupy 49?" Na odwrotnej stronie tego listu du�ymi literami zanotowa� temat z fugi Jana Sebastiana Bacha. Wsp�tw�rcy Grupy 49 � Tadeusz Baird i Kazimierz Serocki � pow�drowali w dalek� podr�; o ��cz�cej ich przyja�ni i stowa- rzyszeniu muzycznym nikt ju� dzi� nie wie. Siad pami�ci o tym wydarzeniu pozosta� jedynie w listach serdecznych kiedy� dru- h�w. 28 Si- P�na jesie� 1950 roku owocowa�a poematem Niobe. W�a�nie wtedy, w dojrza�ym z�ocie mazurskiej jesieni K. I. G. uzna�, �e przyszed� czas wielkiego wysi�ku, zmierzenia si� z tematem, kt�ry w nim tkwi� od niemal p�tora roku. Normalny dotychczas rytm dnia � z podzia�em na godziny pracy i wypoczynku � zosta� z�amany. Zdarzy�o si� to w jego �yciu dotychczas dwukrotnie: podczas pisania Balu u Salomona i Noctes Aninenses. W zielonym dresie i wielkich trampkach kr��y� ca�ymi godzi- nami po podw�rzu, szed� do lasu, wraca�, co� notowa�, zn�w wy- chodzi�. Nie widzia� nikogo, nie s�ysza�, nie rozumia�. W�drowa� drog� pod starymi �wierkami, popatrywa� w niebo. Kt�rego� pa�- dziernikowego wieczoru wr�ci� z lasu, stan�� przed mam� i cicho powiedzia�: � Wiesz, mam spotkanie z Chopinem... Pracowa� z trudem, mozoli� si� nad ka�dym s�owem. Kre�li�, poprawia� zapisane strony, wyrzuca� i zaczyna� od nowa. Szuka� s��w najw�a�ciwszych, najprostszych. Rozumia� wag� tego poe- matu. Kt�rego� z ostatnich pa�dziernikowych �wit�w zatrzyma� si� przed le�niczym, w�a�nie zaczynaj�cym sw�j pracowity dzie�, i oznaj- mi�: � Panie Stanis�awie, sko�czy�em Niobe. Najwa�niejszy m�j poemat. Zdania tego nie powt�rzy� nikomu, nawet mamie. Us�ysza�am je od Stanis�awa. Anna Kamie�ska i Jan �piewak pracowali nad tomem wspo- mnie� o ojcu. Zaproponowa�am w�wczas, �eby nam�wi� pra�- skiego le�niczego do napisania cho�by paru zda� o poecie, kt�re- go go�ci�. Pojecha�am do Krzy�y, bo ju� tam mieszkali pa�stwo Popowscy. Wysoki m�czyzna o intensywnie niebieskich oczach zdecydowanie odm�wi�, ale zgodzi� si� opowiedzie� o nikomu nie znanym zdarzeniu. 29 Jak�e wzruszy�o mnie to jedno kr�tkie zdanie ojca: �...sko^" czy�em Niobe". Jego najwa�niejszy poemat by� podzi�k� za s^1" deczno�� i �yczliwo��, z jakimi spotyka� si� tu ka�dego dnia, ^a prostot� cenion� zawsze najwy�ej, a kt�ra tutaj przejawia�a si� ^e wszystkim � w sposobie bycia, w codziennym obcowaniu lud21 ze sob�, z natur�. Dzi�kowa� jak umia� najlepiej � wierszem, o kt�ry� wiedzia�, �e przetrwa mody, z�y czas � za odnalezienie sweg� miejsca, kt�rego szuka� przez tyle lat. Teraz ju� wiedzia�, gd^ ono jest: Te okna o�wietlone... Kto tam teraz mieszka? Te okna, pelargonie, mostek, ma�a rzeczka, stara studnia z Neptunem, jab�o�, ziele�, �cie�ka � a gdzie to jest? Firanki wiatr ko�ysa�, konwali� pachn�cy. W lichtarzu sta�a �wieca. S�owik gra� na skrzypcach. Dzwoni�o ci�ko srebro gwiazd w warkoczach nocy � a gdzie to jest? Kr�tki warszawski okres przerwa�o zaproszenie pa�stwa FO- powskich, by�my sp�dzili u nich �wi�ta. Ojciec zachwycony pro- pozycj� odpisa� natychmiast: �Przyjedziemy zaraz po �wi�ta". Dzi�kujemy". Bo�e Narodzenie od najdawniejszych zapami�tanych przeze mn� lat obchodzone by�o uroczy�cie w domu. Z choink�, z samotnym przyjaci�mi. W latach powojennych, ju� po zakotwiczeniu�? w Warszawie, do naszej skromnej wigilii zasiadali zawsze Adan Mauersberger i Andrzej Stawar, druhowie moich rodzic�w, kt�rzy tej w�a�nie kolacji nie powinni spo�ywa� w samotno�ci. Ale kiedy �wi�ta min�y, rodzice wsiedli w poci�g i wyle- wali w Rucianem. Czeka� ju� na nich pan Stanis�aw, za�adoWi si� do sa� i zacz�a si� ta niezwyk�a, dziesi�ciokilometrowa pod^z. A �ko� jak dzwonnik kuranty wydzwania�...'' 30 Reminiscencje tamtej w�dr�wki zamkn�� poeta w wierszu Sanie. Weso�y sylwester w ma�ej jadalni le�nicz�wki razem z Ziem- kiem, gospodarzami. Za oknem siarczysty mr�z, psy �pi� pod pie- cami. Zabawie, weso�ym rozmowom nie ma ko�ca. Ojciec budu- je w�asny instrument z butelek w r�nym stopniu nape�nionych wod�: uderzaj�c w nie, wydobywa d�wi�ki, kt�re od biedy mo�- na nazwa� melodi�. Sympatyczny nastr�j oddaje wierszyk o nie- wyszukanych rymach (w oryginale jest w nim kilka ma�o cenzu- rainych s��w, dla potrzeb druku zast�pionych innymi): Pan Ziemowit Fedecki (nadaje str�) Stary rok odmaszerowa�, dobrze, bo to by� konowa� i w og�le straszna ma�pa. Nowy rok to jest xi�dz Knajpa, co nam wszystkie, wszystkie rzeczy naprostuje i wyleczy. Wi�c pan co masz cztery wrzody � Nowy Rok ci� wyrwie z biedy. Dziatkom �ycz� szcz�cia ditto i na forum i z kobitt�. Wiwat, wiwat, Nowy Roczek! Dozorca Domu Henryk Mroczek. Pytanie postawione w tytule poprzedniego rozdzia�u � kto wymy�li� Mazury? � najniespodziewaniej powr�ci podczas na- st�pnego mazurskiego lata, up�ywaj�cego niemal wy��cznie pod znakiem Wita Stwosza. Tego lata Pranie odwiedzi�o kilkoro przy- jaci� ojca, m.in. Aleksander Maliszewski, Olo, kwadrygant, druh z lat szalonych sympozj�w w Milan�wku. Pisa� w�wczas sztuk� o Kochanowskim � Droga do Czamolasu. Temat�w do rozm�w nie brakowa�o. Jedn� z nich zanotowa� Olo: o XV-wiecznym Kra- kowie i jego mieszka�cach. ��eby do tych ludzi dotrze� � m�wi� 31 ojciec � trzeba zgromadzi� w oczach r�wnie� wszystkie przedmio- ty, kt�rych u�ywali, i zobaczy� je w s�o�cu i na wietrze..." Rytm pracy nad Stwoszem nie przypomina czasu Niobe. Poeta pracuje systematycznie, po trochu, ma czas na k�piele, spacery... Tego lata Ziemek �ci�gn�� do Prania kolejnego swego przyja- ciela, tak�e t�umacza literatury rosyjskiej, Tadeusza Mongirda. To g��wnie on zbudowa� na naszej pla�y pomost, z kt�rego mo�na by�o skaka� do wody. Przep�ywali�my z Ziemkiem na drug� stro- n� jeziora. Z tych moich eskapad najdumniejszy by� ojciec. To by�o szcz�liwe lato. W �Czytelniku" wydany zosta� poe- mat Niobe � w �miesznym nak�adzie, brzydko. Ale jednak. Do Prania zacz�y nap�ywa� listy od czytelnik�w. Od profesora Lo- rentza, od Kazimiery Je�ewskiej, od Marii Renaty i J�zefa Maye- n�w, od wielu, wielu innych przyjaci�. Wszystkie z gratulacja- mi, s�owami zachwytu, z entuzjastycznymi pochwa�ami. Jak�e radowa�y one ojca! Jak bardzo by� ich spragniony! Cieszy� si� jak dziecko. �mia� si� ca�ym sob�, u�miech mia� dla ka�dego przyby- sza, dla domowych. S�owem, dla wszystkiego, co pojawi�o si� na jego drodze. Ch�tniej ni� poprzedniego roku je�dzi� ze Stanis�a- wem do �miasta", czyli do Rucianego. Zasiadywa� si� tam na po- czcie i prowadzi� d�ugie pogwarki z nieco dziwnym jej pracowni- kiem o jeszcze dziwniejszym imieniu � Agafon. Kiedy indziej z roz- bawionym skupieniem zatrzymywa� si� przy le�niczym i Ziem- ku pochylonych w nabo�nym skupieniu nad swoimi motorami. Popowski mia� wiekowego harleya, Ziemek � znan� SHL-k�. Obydwa psu�y si� w�a�ciwie bez przerwy, oba potrzebowa�y opie- ki fachowca. Opiek� t� zagwarantowa� mogli jedynie bracia Ma- dejewscy � motorowe superautorytety z Rucianego. Motory sta�y na podw�rzu i stanowi�y nieustaj�cy temat dy- wagacji obu pan�w; pochyleni nad silnikami zastanawiali si�, cze- go im brak, �e w�a�nie kolejny raz odm�wi�y pos�usze�stwa? Co zrobi�, aby zn�w ruszy� na nich przed siebie? Bracia Madejewscy co� wyci�gali z silnik�w, co� wk�adali, wymieniali. Ca�a czw�rka prowadzi�a niezwykle fachowe rozmowy, kt�rych m�j ojciec ani 52 w z�b nie rozumia�, cho� bardzo pragn�� pozna� sekrety owych kapry�nych pojazd�w... I w�a�nie w czasie takiego skupionego kontemplowania unie- ruchomionych motor�w na pra�skim podw�rzu pojawi�y si� kt�rego� dnia dwa rowery. Prowadzili je Wanda i W�adys�aw Bro- niewscy. Mieli za sob� wielk� rowerow� eskapad� do Puszczy Bia- �owieskiej; w drodze powrotnej �zahaczyli" o le�nicz�wk�. Doskonale pami�tam pierwsze pytanie Broniewskiego: �Czy wiesz, kto odkry� Mazury?" Ojciec milcza�, potem b�kn��, �e pew- nie Fedecki. A Broniewski, uszcz�liwiony, �e jego przyjaciel nie wie, zacz�� recytowa�: �Ot�, m�j drogi, pierwszym polskim tu- ryst�, kt�rego � jak i ciebie � zafascynowa�y Mazury, by� war- szawiak o nazwisku Dzier�yk. Zwiedzi� t� ziemi� na rowerze i opi- sa� w broszurze pod do�� zwyczajnym tytu�em � Wycieczka kola- rza na Mazury Pruskie. Ukaza�a si� ona w druku w roku 1893. Przed pierwsz� wojn�, mo�e dzi�ki broszurze Dzier�yka cykli- sty, zawita�a na Mazury Stefania Sempo�owska. Wiedzia�e� o tym? A tak�e Mieczys�aw Or�owicz � jak my, entuzjasta turystyki i kra- joznawstwa. Or�owicz jest autorem pierwszego ilustrowanego przewodnika po Mazurach. Czy go czyta�e�?" � zako�czy� try- umfalnie, popatruj�c z g�ry na skonfundowanego przyjaciela. To pe�ne erudycji wyst�pienie wprawi�o nas wszystkich w os�u- pienie. Gdzie on to wszystko wyczyta�? Sk�d, u licha, wytrzasn�� jakiego� cyklist�? Ju� po wyje�dzie Broniewskich ojciec stwierdzi�, �e wszystko to nasz alejor�owy s�siad wymy�li�. �e pan Dzier�yk cyklista jest po prostu pysznym �artem autora Mazowsza, wytworem jego bogatej fantazji. Bowiem m�j ojciec wtedy, podobnie jak ja dzi- siaj, uwa�a�, �e odkrywc� Mazur jest Ziemek Fedecki! Broniewski by� w wy�mienitej formie. Kilka tygodni pobytu w Bia�owie�y, ca�kowite oderwanie od warszawskich spraw i jemu zrobi�y dobrze. Pami�tam, �e snu� plany nowych wierszy, cieszy� si� z przypadkowych spotka� z czytelnikami � na Mazurach byli to m�odzi kajakarze, kt�rzy zaprosili poet� na swoje ognisko, recyto- 33 wali jego wiersze. Opowiada� te�, �e ich �rodki lokomocji � dwa stare rowery � budzi�y powszechne zdziwienie. Napotkani ludzie uwa�ali, �e tak znany poeta mo�e porusza� si� jedynie samochodem! K. I. G. zagadn�� poet� �artem, czy przypadkiem nie upolo- wa� w puszczy jakiego� �ubra? Broniewski spowa�nia� nagle i ci- chym g�osem powiedzia�: �Nie, �ubra nie. Tylko to kr�wsko le- zie wci�� za mn�..." �adnemu z poet�w nie by�o do �miechu. Mieszkali w jednym domu, ci�g�ych niesnasek w rodzinie Broniewskich ukry� si� nie da�o. Wszyscy wiedzieli�my, �e nie by�o to stad�o najszcz�liwsze. Przekona�am si� o tym po latach. Kiedy w nocy odbiera�am tele- fon, wiedzia�am, �e to nieszcz�liwy Broniewski. �e b�dzie p�aka�, a p�niej zacznie czyta� jeden ze swych przejmuj�cych wierszy o tragicznie zmar�ej Ance... By� bardzo samotny, bardzo nieszcz�li- wy. Jego ostatnia towarzyszka �ycia nie potrafi�a mu pom�c... Zawsze odbiera�am j� jako kobiet� zimn�, wr�cz odpychaj�c�. I... ba�am si� jej. si- W wakacje pojawi� si� w Praniu jeszcze jeden nasz warszawski s�siad, Jerzy Borejsza. Przed dwoma laty uleg� bardzo gro�nemu wypadkowi na �zakr�cie �mierci" w drodze z Wilanowa do War- szawy, sk�d wraca� po przyj�ciu przez Bieruta. Ten wypadek po- �o�y� kres dzia�alno�ci politycznej Borejszy � dziennikarza, wy- dawcy, prezesa i tw�rcy �Czytelnika", dzia�acza partyjnego, o kt�rym �piewano piosenki w �Syrenie". Cz�owieka niezwykle aktywne- go, organizatora Kongresu Intelektualist�w w roku 1948, na kt�ry zjechali tacy tw�rcy, jak Picasso, Yercors, Aragon, Neruda, Eren- burg, Irena i Fryderyk Joliot-Curie... Pisz� �pojawi� si�", bowiem tamtego lata by� Jerzy Borejsza naszym s�siadem i nad Nidzkim. Zamieszka� w pi�knym domu w Rucianem: ogromnym, drewnianym, odwzorowuj�cym prze- wr�con� ��d� wiking�w. Dom stoi do dzi�, niestety w stanie wo�aj�cym o pomst� do nieba. 34 Polityczna gwiazda Borejszy gas�a. Mia� teraz nadmiar wolnego czasu, z kt�rym na dobr� spraw� nie wiedzia�, co robi�. St�d przy- jazd z �on� i synem, tak�e Jerzym, do Rucianego, gdzie siedzia� sa- motny, pozbawiony swoich sekretarek, telefon�w ��cz�cych z do- tychczasowym �yciem, z politykami, ze �wiatem, z lud�mi. �le znosi� samotno�� i bezczynno��. Dlatego wdawa� siew nag�e �inspekcje" posterunku MO i je�li odkry� najmniejsz� nieprawi- d�owo��, stawia� na nogi p� powiatu. Uwa�nie przygl�da� si� pracy le�nik�w, czy aby wycinaj� tyle drewna, ile powinni. A kiedy ju� wszystko �poustawia�", na wszystkich pokrzycza�, wraca� do domu i zabiera� si� do pisania. Pracowa� wtedy nad scenariuszem o Ka- rolu �wierczewskim, z kt�rym zetkn�� si� w polskiej brygadzie w Hiszpanii. Opowiada� o jego ciekawo�ci �wiata, o umiej�tno�ci nawi�zywania kontakt�w z �o�nierzami z innych brygad; Fran- cuz�w np. zagadywa�, co te� teraz graj� w Comedie Fran�aise, a co w Olimpii? Kiedy uda�o mu si� wci�gn�� ich w rozmow�, na kr�tko zapominali o wojnie, strzelaniu, �mierci. Pami�tam, �e ojcu bardzo spodoba�a si� ta cecha �o�nierza-dow�dcy, kt�ry umia� zadba� o poprawienie nastroju swych podkomendnych, co � jak mniemam � nie jest zn�w takie cz�ste. Z tamtych odwiedzin Borejszy w Praniu pozosta�a mi pami�� jego niezwykle interesuj�cych opowie�ci: nie tylko o wojnie w Hi- szpanii czy o Pary�u, gdzie si� kszta�ci� i kt�ry doskonale zna�. Du�o np. wi