Nie wrócę tu nigdy
czyli pożegnanie z Mazurami

Jankowi i Przyjaciołom z mazurskiej legendy —
gdziekolwiek są

KiRA GAłCZYŃSKA

Nie wrócę tu nigdy

czyli pożegnanie z Mazurami

KSIĄŻKA I WIEDZA

Kiedy w latach dla mnie nie najłatwiejszych pojawiła się moż-
liwość wyjazdu nad Nidzkie — jak wówczas myślałam: na za-
wsze — przyjęłam ów pomysł (jego autorstwo należało do mego
męża) najpierw z rezerwą, a potem z entuzjazmem. I nagle, do-
kładnie po siedemnastu latach mazurskiego bytowania, z dala od
ważnych dla nas dotychczas spraw, po zbudowaniu, co było nie-
zbędne, nowej formuły życia: zajęć, codzienności, tempa, hierar-
chii ważności, a więc po długim okresie „aklimatyzacji" psychicz-
nej, fizycznej, intelektualnej, kiedy już mogło się zdawać, że wro-
słam w tę krainę na dobre, zapadła decyzja krańcowo odmienna.

Jej sens zawiera się w tytule tej książki.

Kto wymyślił Mazury?

Tak postawione pytanie znajduje tylko jedną odpowiedź: Ma-
zury odkrył i upowszechnił Ziemowit Fedecki. Jak ja — kre-
sowiak, tyle że dłużej ode mnie mieszkał w mieście nad Wilenką,
co zostawiło swój ślad w śpiewności jego języka, w jego stosunku
do ludzi, do zwierząt.

Po powrocie z Moskwy, gdzie pracował jako attache prasowy
w polskiej ambasadzie, Ziemowit zaczął się rozglądać za odpowie-
dnim dla siebie miejscem do wędkowania. Spędzanie wolnego czasu
z kijem zanurzonym w wodzie, na bezludziu, w ładnym krajo-
brazie — to coś, za czym Fedecki przepada do dziś. Ma to związek
z jego dzieciństwem. Spędził je w majątku matki pod Lida, położo-
nym nad Dzitwą wpadającą do Niemna. Wśród rozlewisk i bagien
rybna rzeka płynęła wolno, dostojnie, zachęcając do wędkowania.
Maniakiem na punkcie ryb był dziad Ziemka, który nikomu nie
pozwalał na „jego" kawałku rzeki wędkować i który od wczesnej
wiosny do późnej jesieni wyciągał z Dzitwy setki kilogramów
brzan, szczupaków, boleni, węgorzy. Na swoje wyprawy zabie-
rał wnuka tak długo, aż ten na całe życie przejął jego miłość do
wody, ryb i wędek. Swoją pasję, wciągającą jak nałóg, z kolei Zie-
mowit przekazywał przyjaciołom — w sposób niemal natarczy-
wy, niemal opętańczy: jedź, siadaj nad wodą, pilnuj spławika.

Pierwszym, którego skutecznie zaraził swoją namiętnością, był
Jan Mietkowski, wilniuk, późniejszy twórca popularnej radiowej

Miała dziwne, poetyckie odezwania się. Dziwne sny, które cza-
sem opowiadała, inaczej niż większość kobiet w jej wieku, bez
babrania się w szczegółach, bez zastanawiania się, co by to zna-
czyło. Mówiła: «0budziłam się, u wjazdu w las było światło, ale
takie duże, jasne...» «Może jednak samochód?» — mówił syn. «Ale
światło było od góry» — dorzucała, już zrezygnowana. «Reflekto-
ry...» — ciągnął syn. Milczała, pogodna i zagadkowa przechodziła
do swego krzesła w kuchni, na lewo od stołu, zapalała papierosa.

Syn przynosił małe zwierzęta, sarenki, koziołka, pogubione
przez rodziców. A raz na pół żywego borsuka. Pani Popowska
właśnie nim się szczególnie opiekowała, a gdy poszedł wreszcie
do lasu, przez parę tygodni żądała, żeby drzwi na noc nie zamy-
kać, bo on może wrócić, żeby mógł wejść..."

To chyba zrozumiałe, że fascynacji tą kobietą mój ojciec uległ
do cna. Był przecież poetą, na kilometr potrafił wyczuć w czło-
wieku owo tajemnicze „coś". Fascynacja, której byłam świadkiem,
istniała po obu stronach. Względy, jakimi pani Popowska otacza-
ła mego ojca, bliższe były uczuciom matczynym: rozumiała go
znakomicie, współczuła w jego niepowodzeniach, nie cierpiała
ludzi, którzy według niej winni byli jego niedoli. Cieszyła się, gdy
i on się uśmiechał, gdy był wesół, gdy z lasu taszczył uzbierane dla
niej kwiaty i trawy. Najpierw wkładała je na parę godzin do wody,
a później wiązała słomą i wieszała nad kuchnią. Tak zasuszone,
zdobiły każdy kąt jej domu. Takie bezpretensjonalne leśne bukie-
ty pozostaną dla mnie na zawsze cząstką tamtego Prania, które
istnieje już tylko w mojej pamięci, a które powraca, gdy na chwi-
lę, z myślą o mazurskich młodych latach, zamknę oczy.

Takie bukiety nosiłam parędziesiąt lat później na grób pani
Popowskiej, na brzydki, pełen jednakowych lastrykowych nagrob-
ków, nowy cmentarz w Rucianem. Zawsze wydawało mi się, że
wiechciowaty bukiet przyniesiony przez kogoś z j e j domu może
i teraz sprawić pani Popowskiej trochę radości...

Ojciec mój odwzajemniał uczucia pani Popowskiej. Była dla
niego autorytetem we wszystkich sprawach domowo-leśno-zwie-

10

rzęcych, tylko ją pytał o pogodę, tylko przez nią przyniesione
mleko stawało się lekarstwem na wszystkie jego większe i mniej-
sze biedy. Spotkanie z panią Popowska zaowocowało wierszem
niezwykłym —Spotkaniem z matką. Jestem przekonana, choć tego
nigdy mi nie powiedział, że to właśnie poznanie tej niezwykłej
niewiasty sprawiło, iż poczuł przemożną potrzebę powrotu do
swoich lat dziecinnych, do powiedzenia czegoś o swojej dawno
zmarłej matce. Z którą nigdy nie łączyła go ani serdeczna zaży-
łość, ani tkliwość, ani głębokie pokłady oddania. Syn i matka żyli
w nieustającym konflikcie, wzajemnym niezrozumieniu, braku
spełnienia: ona nie była w stanie zaakceptować jego inności, on
stale tęsknił za jej miłością...

Jakie była Mazury tamtych lat? Puste, wyludnione, powoli
leczące rany wojny. Do opuszczonych przez rdzennych Mazu-
rów gospodarstw, leśniczówek, rybakówek stopniowo, ale już sy-
stematycznie wprowadzali się mieszkający o miedzę Kurpie. Z od-
leglejszych stron przybywali uchodźcy ze wschodu — wilnianie,
Iwowiacy, którym krajobraz mazurski trochę przypominał ro-
dzinne strony. Może dlatego chętniej zostawali tu właśnie, a nie
szukali szczęścia dalej, na zachodzie? Były to ziemie, gdzie diabeł
mówi dobranoc, gdzie w lasach grasowały jeszcze bandy Wehr-
wolfu, gdzie od kuł ginęli ci, którzy przyjeżdżali „przywracać te
ziemie Polsce".

Pierwszym powojennym doznaniem miejscowej ludności był
strach: Mazurzy, ewangelicy, traktowani byli przez napływają-
cych tu, głównie Kurpiów, jako Niemcy, a więc wrogowie. Lęk
budziły także watahy szabrowników, grasujące po polskich zie-
miach zachodnich, po dawnych Prusach. Dochodziło do bójek,
do walk, do umacniających się konfliktów, eliminujących poro-
zumienie, a rodzących długie waśnie. Autochtoni (ile pogardy krył
ten termin!) reprezentowali wyższy stopień cywilizacyjny od na-
pływowych Kurpiów. Mieli zasobniejsze, bogatsze domy, lepsze

11

ziemie, obfitsze plony. Ich kościoły były murowane, mieli inne
obyczaje. Oficjalna akcja rewindykacji Mazur, podjęta w kwiet-
niu 1945, przeprowadzona została nieudolnie, według prymityw-
nej, jakże głupiej zasady: ewangelik znaczy Niemiec. To podsycało
jedynie emocje, zaogniało istniejące urazy, budziło coraz większą
niechęć miejscowych do nowej władzy. To wtedy, już w 1945
roku, zaczęła się owa dramatyczna, najpierw sporadyczna,
później, zwłaszcza w latach siedemdziesiątych, masowa peregry-
nacja Mazurów do Niemiec Zachodnich. Aż przyszedł taki dzień,
że na Mazurach nie stało jednego choćby Mazura...

A jeszcze — aby ubarwić ten narodowościowy kocioł — trze-
ba pamiętać o żyjących tu od pierwszych lat tamtego stulecia sta-
roobrzędowcach, o sporej garstce prawosławnych, o mormonach
wreszcie. Inny język, inny obyczaj, odmienne tradycje, wierze-
nia, miejsca kultu. Ale i wiele spraw wspólnych, jednakowo bli-
skich, tak samo ważnych.

A gdy przetoczyła się wojna — to ona głównie wykopała mię-
dzy żyjącymi kiedyś zgodnie ludźmi różnych wyznań i narodo-
wości podziały nie do zasypania — dawne wspólnoty lokalnych
interesów ustąpiły miejsca waśniom, swarom, niechęci. A stąd już
tylko krok do nienawiści. I właśnie w jej skutkach widzę najgor-
sze, najbardziej tragiczne pozostałości wojny. Zniszczenia można
odbudować, biedę przetrwać, a pracując wytrwale stopniowo po-
rastać w dobra. Na zmiany w mentalności ludzi, na niwelację wza-
jemnej niechęci czy wrogości potrzeba natomiast dziesiątków lat.
Trzeba pokoleń.

;'c

Wkrótce po Ziemowicie odkrył dla siebie Mazury znakomity
pisarz Igor Newerły. Nasza literatura wiele zawdzięcza temu spo-
tkaniu, owej odwzajemnionej miłości pisarza do ziemi, w którą
tak mocno wrósł, że stała się owocodajnym podglebiem dla kilku
jego powieści. Może, co będzie bliższe prawdy, opowieści. I, do-
dajmy, takich, które przetrwały próbę czasu.

12

Najpierw pojawił się Archipelag ludzi odzyskanych, a w nim
całe „bogactwo" skonfliktowanej powojennej społeczności mazur-
skiej. „Za dawną granicą polsko-niemiecką — notował pan Igor —
dwadzieścia kilometrów stąd, leży region najuboższy i chyba naj-
ciemniejszy w całej Polsce: Kurpie Myszynieckie. Przed wojną lu-
dzie z wiosek kurpiowskich spozierali zazdrośnie na tę pańskość
mazurską: że maszyny mają, dobre bydło, domy przestronne i czy-
ste z meblami miejskimi. Podczas okupacji administracja hitlerow-
ska posyłała nieraz na Kurpie Mazurów — renegatów i ci dobrze
dali się we znaki. Po wojnie wszystko razem się sprzysięgło: nę-
dza, ciemnota, chciwość i żądza odwetu. Zbrojne bandy Kurpiów
rozbijały się furmankami po Mazurach, wywożąc nawet piece ka-
flowe. Biły się między sobą o łupy, a z milicją — o wolną drogę do
grabieży. W tej wojnie, która ciągnęła się miesiącami, walczył z rów-
nym poświęceniem żołnierz i sędzia, i oświatowiec, i pracownik
terenowy..."

Igor Newerły został nie tylko kronikarzem powojennej hi-
storii tego skrawka ziemi. Piękno mazurskiej krainy znalazło odbi-
cie nawet i w tych jego książkach, które — ]a.k Leśne morze — mają
za miejsce akcji terytoria odległe. Uważny czytelnik bez większe-
go trudu skojarzy rodowód olśniewających obrazów lasu, po paru
niemal zdaniach zrozumie (jeśli kiedykolwiek zawadził o mazur-
skie puszcze), że oto ma przed sobą opis tego, co kiedyś głęboko
zapadło w serce autora. Że nie są to lasy Mandżurii czy okolic
Morza Japońskiego, lecz poznane kiedyś, rodzime, szumiące po
polsku knieje Mazur.

W swoich książkach tu napisanych, najpierw w leśniczówce Gą-
sior we wsi Iznota, a później we własnym domu w Zgonie, opowia-
dał o ranach tej ziemi i jej niezniszczalnym pięknie, o ludziach tu
napotkanych: dzielnych, nie dających się byle wiatrom. O swoich
przyjaciołach wreszcie, takich jak Karol Małłek, który do końca ży-
cia nie umiał się pogodzić z wypędzeniem Mazurów z ich rodzinnej
ziemi. I pewnie ta wielka przegrana sprawiła, że nagradzany, wy-
chwalany — i pozbawiony głosu w sprawach dla siebie ważnych —

13

umarł za wcześnie. Umarł, bo wypaliło się w nim to, co stanowiło
sens jego życia: wiara w zwycięstwo prawości.

5E-

Ziemowit Fedecki, podobnie jak Igor Newerły, szybko na-
wiązywał kontakty z miejscowymi. Ziemek, człowiek serdeczny,
dzięki swojej otwartości, umiejętności słuchania innych budził zau-
fanie rozmówców. Zdobył je i u mieszkańców Krzyży, wsi, w której
zamieszkał po okresie Prania. Kiedy już osiadł w leśniczówce, kiedy
został zaakceptowany przez gospodarzy, a głównie przez matkę
leśniczego, zaczęło się jego poznawanie jeziora, lasu, osad i mie-
szkających w nich ludzi. Zaprzyjaźniał się z nimi, jeśli byli tego
warci, a oni odpłacali mu podobną serdecznością, gościnnością,
miską dobrego kwaśnego mleka w skwarne wieczory.

W swoich nieustających wędrówkach dotarł Ziemek i do Woj-
nowa, do klasztoru starowierek i, jeśli tak można powiedzieć, za-
przyjaźnił się z przeoryszą, matką Antoniną. Równie serdeczne
kontakty łączyły go z całym klasztorem, ze wszystkimi niemło-
dymi już zakonnicami. Pomagał im w trudniejszych pracach, woził
swoją SHL-ką, co było trzeba, doradzał, jeździł wykłócać się do
urzędów... Słowem, dla spracowanych sędziwych kobiet był po-
mocą, był — jak mówiły — darem nieba... Poznał dzięki temu ich
wszystkie skarby: bardzo stare i bardzo piękne ikony, obrzędo-
we srebra, starodruki. Skarby, których dziś próżno szukać, podob-
nie jak i mieszkanek małego klasztoru we wsi nad jeziorem Duś.
Zabytek przeszedł w prywatne ręce, zakonnice pomarły. Ich imio-
na z coraz większym trudem odczytać można na przyklasztor-
nym cmentarzyku, zapełnionym białymi wschodnimi krzyżami.

Starowierzy, przez Niemców nazywani filiponami, pojawili
się w Polsce jeszcze przed rozbiorami. Nie uznali reform patriar-
chy Nikona wprowadzonych w prawosławnej Cerkwi. Byli więc
prześladowani i zmuszeni do opuszczenia Rosji. Po pierwszym
rozbiorze wciąż uciekali przed rosyjskim wrogiem. I tak na po-
czątku XIX wieku znaleźli się w Prusach, nad jeziorem Duś kupi-

14

li trochę ziemi. Najpierw powstał klasztor dla mężczyzn, który
stał się miejscem schronienia dla wszystkich prześladowanych sta-
roobrzędowców, filią moskiewskiego ośrodka, zwanego Cmen-
tarzem Prieobrażeńskim. Mijały lata, ziemię i klasztor odkupiła
przybyła z Moskwy młoda mniszka, Eupraksja. Gromadziła wo-
kół siebie zakonnice, które opuściły spalony w latach sześćdzie-
siątych tamtego stulecia klasztor w Pupach.

Na marginesie: pamiętam wściekłość Ziemowita, gdy tę starą
nazwę zmieniono na Spychowo. Pupy, jak wrzeszczał wtedy po
różnych urzędach Fedecki, kłuły czyjeś przeestetyzowane uszy!
Ze to niby nazbyt niemiecka kalka! Tak jakby to nie były dawne
Prusy! Zniknęła z nazewnictwa i Pupska Struga, i oczywiście —
Pupy Wielkie, i Pupy Małe — wsie stanowiące wszystkiego razem
kilkanaście dymów.

W miejsce arcysympatycznej nazwy pojawił się twór rodem
z literatury. Dziś liczni turyści odwiedzający Spychowo nie mają zie-
lonego pojęcia, jaką kiedyś ta ładna wieś nosiła wdzięczną nazwę!

Historię Wojnowa i Pup opowiedział mi niemal przed pół-
wieczem Ziemek. Opowiedział, zawiózł, pokazał. Mogę więc
stwierdzić, że na własne oczy widziałam coś, co zniknęło na za-
wsze. Nad maleńkim cmentarzykiem z białymi krzyżami unosi
się jedynie cień przeszłości, tworzącej w jakimś stopniu i naszą
współczesną wrażliwość.

Chmiel na rogach jelenich

...usechł już i się sypie;

w szybach tyle jesieni,
w jesieni tyle skrzypiec,
a w skrzypcach byle tknięte,
lament gada z lamentem.

Za oknem las i pole,
las — rozmowa sosnowa;

minął dzień i na stole
stoi lampa naftowa...

W tym poetyckim drobiazgu zamknął ojciec pewne charakte-
rystyczne elementy domu państwa Popowskich: owe rogi,
zaokienną jesień pełną lamentów wiatru, pustawe pólko, a przede
wszystkim zapalającą się lampę naftową, którą matka leśniczego
ustawiała na wysokim pudle po kostkach maggi, dzięki czemu
krąg światła był szerszy, obejmował niemal cały stół. Przy nim
zbieraliśmy się wieczorami, przy nim prowadziliśmy rozmowy,
słuchali opowieści albo wierszy napisanych rano...

Ojciec bowiem, a wraz z nim mama i ja, staliśmy się kolejnymi,
po Janie Mietkowskim, ofiarami nowej pasji Ziemka: Mazur i Pra-
nia. Jak to często bywa, o wszystkim zadecydował przypadek.

Wczesne lato 1950 roku — trudny, zły czas dla mego ojca. Na
zjeździe literatów, po frontalnym ataku Adama Ważyka na poe-
tę, jego zielonogęsiową i fiołkową twórczość, na lirykę wierszy

16

i groteskę miniatur teatralnych, zapada decyzja o zakazie druku.
Dla mojego ojca jest to równoznaczne ze śmiercią cywilną. Jego nie
interesowała szuflada ani Norwidowy późny wnuk... Dla K. I. G.
liczył się jedynie żywy odbiorca, reagujący z zachwytem lub oburze-
niem (ale reagujący!) na publikowane utwory. Jeśli zabrano go
poecie, to dla kogo miał pisać?

Przyszedł czas ciężkiej depresji, wiążących się z nią ucieczek
w alkohol w poszukiwaniu niby-pomocy, kolejny trudny okres
także i dla mojej mamy: po prostu nie umiała mu pomóc. Które-
goś z takich dni, pod wieczór, najniespodziewaniej pojawił się
w naszym domu w alei Róż Ziemowit Fedecki. Był umówiony
z dziewczyną w popularnej wówczas kafejce na placu Trzech Krzy-
ży — „Lajkoniku", ale okazało się, że dziewczyna w tym właśnie
czasie po raz n-ty wychodziła za mąż. Ziemek pomyślał: „Co mam
robić z nadmiarem wolnego czasu?" I przypomniał sobie, że nie-
mal po sąsiedzku mieszkają Gałczyńscy.

Gospodarza w domu nie było, zastał tylko Natalię we łzach.
Zgaszona, smutna, radziła się przybysza, dokąd wyjechać? Wszę-
dzie już byli: w domach Zaiksu, domach ZLP. Wszędzie panował
alkohol. „To mu jeszcze bardziej zaszkodzi..." — mówiła jakby
do siebie. I wtedy Ziemek z błyskiem w oku wypalił: „Znam miej-
sce, gdzie nie ma nikogo, do najbliższej budki z piwem jest kilka-
naście kilometrów. Głusza kompletna, oszałamiająco piękna, za-
czarowane miejsce, gdzie można doskonale pracować. I jeszcze prze-
mili gospodarze..." Opowiadał, zachwalał uroki prańskiej okolicy,
a wychodząc zostawił adres. Samo jego brzmienie wzbudzało za-
ciekawienie: leśnictwo Pranie, Nadleśnictwo Maskulińskie...

15 lipca 1950, po trwającej całą noc podróży z przesiadką, wy-
siedliśmy na małym, zagubionym wśród lasów przystanku kole-
jowym Ruciane. Na peronie czekał leśniczy. Przeszliśmy przez
budynek z czerwonej cegły, który niegdyś był prawdopodobnie
dużym dworcem. Teraz, na wpół spalony i całkowicie pusty, spra-
wiał ponure wrażenie. Wyszliśmy na ulicę, przy której nie było
domów — zostały tylko ich resztki, wypalone, rozbite mury tak-

17

że z czerwonej cegły. Siad życia odnalazłam jedynie w budynku
usytuowanym niemal naprzeciwko dworca: coś tu warczało, dy-
miło, huczało: pracował odbudowany tartak.

Minęliśmy go i po kilkuset metrach znaleźliśmy się nad jezio-
rem okolonym drzewami, rozmigotanym od słońca. Na brzegu
stała duża rozłożysta łódź. Usiedliśmy na miejscach wskazanych
przez leśniczego. On sam zajął się motorem. Kilka szarpnięć sznur-
kiem i ruszyliśmy.

Tak rozpoczęła się ta niezwykła podróż po całkowicie pustym
jeziorze. Przed dziobem łodzi zrywały się kaczki, dzikie gęsi, w chy-
botliwych trzcinach pływały łabędzie rodziny, a dalej, aż po ho-
ryzont, ze wszystkich stron stał las wysoki, niemal nieruchomy,
poprzecinany bindugami.

Jezioro Nidzkie skojarzyło mi się wówczas raczej z rzeką, jest
bowiem wąskie. Jego szerzę — Zamordej — poznam dopiero za
jakiś czas. Wtedy, tamtego słonecznego poranka, chyba mama po-
wiedziała, że jest to zaczarowana rzeka, a wśród trzcin, w licz-
nych zakolach, na wyspie i półwysepkach, które mijaliśmy, mie-
szkają jakieś dobre duchy. Te słowa obudziły ojca. Wyprostował
się, podniósł opuszczone dotychczas ramiona i w nic nie widzą-
cych oczach nagle odbił się blask wody. Pojawił się uśmiech, które-
go nie widziałam od tak dawna. Pierwsza rozmowa z leśniczym...
A mama, też jakby odmieniona, odezwała się głośno:

— Mieszkał Berberys w strasznym hotelu „Holandia", mie-
szkał na siódmym piętrze, a broda wrastała mu w dół...

Był to fragment zaginionego wiersza ojca o magiku Berbery-
sie, wiersza, którego rękopis z piękną dedykacją: „Temu, którego
kocham, temu, którego nienawidzę, temu, z którym jest mi do-
brze", przesłał Julianowi Tuwimowi przed wieloma, wieloma
laty. Rękopis nie ocalał z zawieruchy wojennej, zaś zdanie o Ber-
berysie, „któremu broda wrastała w dół", stało się w naszym
domu przysłowiem: było powtarzane, gdy działo się źle — z nadzie-
ją na odmianę losu, i dla lapidarnego stwierdzenia — że już jest
dobrze...

18

Często tego pierwszego mazurskiego lata wspominać będzie-
my dziwnego mieszkańca hotelu „Holandia"...

Droga przez jezioro nie trwała długo. Minęliśmy wyspę całą
porośniętą wysokimi sosnami i w miejscu, gdzie wąskie jezioro
skręca na południe, przybiliśmy do ledwie trzymającego się po-
mostu u podnóża wysokiej skarpy, na której królowały dorodne,
olbrzymie dęby. Po drewnianych schodach weszliśmy na górę.
Mieliśmy przed sobą dom z czerwonej cegły, cały omotany pną-
czami dzikiego wina. Okien było dziesięć, w każdym stały czer-
wone pelargonie...

sS-

„Julianie. Wybacz mi zawód z Szekspirem, wprawdzie niezu-
pełny, bo cztery akty mam gotowe. To nie opieszałość z mej stro-
ny, ale choroby: zapalenie płuc, szkarlatyna i całkowity lapsus
nerwowy. Tu, na jeziorach, znów steruję ku radości, córze bo-
gów. Napisz, czy sprawa Snu jest jeszcze aktualna, czy też zrezy-
gnowałeś, oczywiście na skutek mojej własnej winy, jakkolwiek
jestem tu, na moją szpadę, 6e3 BHHM BHHOBa-rbin. Jeżeli mi odpi-
szesz zaraz, obiecuję piąty akt w dwa tygodnie.

Całuję Ciebie. Pani Stefanii i małej Ewie pozdrowienia. Tu,
gdzie jestem, nad jeziorami, wszystko jest H3 6necKa H TpeneTa,
Natalia chodzi z Blokiem, tym od Ciebie. Yale, optime; vale, co-
ruscans. Tuus Constantinus".

Ten list opatrzony jest datą 29 lipca 1950. Napisał go człowiek
szczęśliwy. Wystarczyły zaledwie dwa tygodnie w całkowitej har-
monii z naturą, wypełnione poznawaniem puszczy, jeziora, wcze-
snymi kąpielami i wypływaniem daleko na szafirową wodę, aby
po niedawnych biedach nie pozostało śladu.

Elementem niezwykle ważnym była prostota i serdeczność
gospodarzy Prania. Nie wiodło im się najlepiej, żyli niebogato,
mówiło o tym dowodnie wnętrze ich domu, proste potrawy pani
Zofii, ciężka praca od świtu Stanisława: w lesie, w przydomowym
gospodarstwie. Tu trzeba było być samowystarczalnym — stąd

19

własne kartofle, własna mąka, chleb pieczony każdego tygodnia
przez panią Popowską, krowa, kury, jakaś indyczka. I jeszcze koń,
który służył do prac w polu, do ciągnięcia furki, a zimą — sań.

Do Nidy, sporej wsi odległej o osiem kilometrów, jeździło się
po naftę, świece, zapałki, papierosy...

A jeszcze przez ścianę mieszkał przyjaciel Ziemek, do którego
można było zajść na chwilę rozmowy, posłuchać dobrego żartu
czy nie znanych ojcu wcześniej wierszy rosyjskich poetów, przy-
jaciół Puszkina. To wtedy, tamtego lata, wraz z Ziemkiem praco-
wali przy wspólnych przekładach rosyjskich poetów: Borysa Pa-
sternaka i Aleksandra Prokofiewa. Także wtedy razem przetłu-
maczyli sztukę Ilji Gruzdiewa i Olgi F'orsz Dzieciństwo Gorkiego.
To właśnie Fedecki wskazał poecie opowieść i pieśń dziadka ma-
łego Aloszy. Dziadek bowiem we wczesnej młodości był burła-
kiem i ciągnął brzegiem Wołgi ciężkie od towarów barki. Poma-
gał sobie śpiewaniem:

Już za na-a-mi
kawał dro-o-gi...

Niezwykły rytm pieśni burłaków powtórzy poeta w rozdzia-
le swego poematu Niobe:

Co za no-o-c...

To wszystko sprawiło, że mógł przyjacielowi-aninianinowi na-
pisać, że tu, „nad jeziorami, wszystko jest H3 6-necKa H Tpenera",
czyli z blasku i migotania — próbując nieudolnego przekładu.

Po paru dniach z Anina przychodzi odpowiedź: „Konstanty,
przede wszystkim życzę zdrowia. Zęby mi żadnych nie było szkar-
latyn, lapsów, kolapsów etc.;

Następnie: słowa zachwytu dla nazwy miejscowości, którą za-
szczycasz swoją obecnością. «Nadleśnictwo Maskulińskie» — cudo!
Pierwsze słowo przypomina wprawdzie naleśnik, za to drugie
pełne krzepy i wigoru. Czy w okolicy jest także Nadleśnictwo
Feminińskie? Jeżeli nie ma — załóż, bo warto.

Czy znasz wiersz Sołoguba zaczynający się od słów:

20

Myapeu MyuHT&abHbiH Cxaicecneap...

Przystępując tedy do sprawy Sha-kes-pe-ara. Chorowałeś, więc
jesteś usprawiedliwiony z niedotrzymania obietnicy. Ale piszesz mi,
że masz cztery akty gotowe, więc przyślij je natychmiast,
a piąty za miesiąc, dobrze? Bardzo Cię proszę, żebyś tę moją proś-
bę spełnił, gdyż cały plan repertuarowy przyszłego sezonu uza-
leżniam od posiadania lub nieposiadania Snu nocy letniej w Two-
im przekładzie.

Czekam z dygocącym sercem.
Stefania, Ewunia i ja serdecznie Was pozdrawiamy.
Z głębokim verytrulyzmem. Julian Tuwim".
Autor Kwiatów polskich, jako szef literacki Teatru Nowego
w Warszawie, zamówił u ojca nowy przekład Snu nocy letniej. K. I. G.
rozpoczął tę pracę w grudniu 1949, skończył latem w Praniu. Naj-
pierw pocztą poszły owe gotowe już cztery akty, a 12 sierpnia
1950, w niespełna dziesięć dni po cytowanym tu liście, Julian Tu-
wim wysyła z Anina następny, pełen zachwytów nad nowym tłu-
maczeniem: „O, Konstanty! Jestem pełen entuzjazmu dla Twego
przekładu, za który bardzo Ci dziękuję, podwójnie dziękuję jako
po prostu czytelnik i jako kierownik teatru. Nareszcie można
będzie czytać i słuchać ze sceny tego oszałamiającego Dream'3i prze-
wożonego jasnym, prostym a poetyckim językiem". Dalej nastę-
puje kilka cytatów ze starego tłumaczenia Koźmiana, zakończo-
nych żartem: „Tyz piknie — jak powiedział pewien góral, gdy
dowiedział się od warszawskiego cepra, że na rzyć mówią w stoli-
cy dupa..."

A kończy się ten list bardzo pięknie: „Jeszcze raz dziękuję i ser-
decznie Cię pozdrawiam, fantasmagoryczny byku z Maskulińskie-
go Nadleśnictwa. Julian Tuwim".

Listy były czytane głośno w maleńkiej jadalence pani Popow-
skiej. Śmiechom i żartom nie było końca. Jedynie gospodyni, gło-

21

sno szurając ulubionym krzesełkiem, w zaciętym milczeniu da-
wała wyraz swemu niezadowoleniu. Aż wreszcie, któregoś wie-
czoru, cichym, spokojnym głosem opowiedziała nam, skąd się
wzięła nazwa nadleśnictwa.

Ona z synem przyjechała do Prania w roku 1946. Przyjechali
z Lubelskiego. Stach miał za sobą partyzantkę, wojaczkę, chciał o
tym wszystkim zapomnieć. Ale chodziło nie tylko o wyrzucenie z
pamięci niedawnych zdarzeń. Stanisław Popowski nie ujawnił się,
gdy musiała to zrobić cała Armia Krajowa. Wyszedł z podziemia, ale
jednocześnie w nim pozostał. Wybrał więc mazurską pustkę, uzna-
jąc ją za wystarczająco bezpieczny azyl. Okaże się, że do czasu.

Kiedy Popowscy zamieszkali w Praniu, w Puszczy Piskiej, jak na
całych Mazurach, trwała okrutna wojna domowa. W lasach, jak wspo-
minałam, grasowały bandy Wehrwolfu, zbrojne grupy NSZ oraz
WiN, które szczególnie okrutnie w roku 1946 zapisały się w pamięci
nielicznych wówczas mieszkańców. Członkowie tych organizacji
mordowali milicjantów, żołnierzy, członków partii, cywilów, sło-
wem każdego, kto według nich opowiedział się za nową władzą.

W lipcu 1945 tajemniczo zniknął pierwszy nadleśniczy nadle-
śnictwa Karwica, inżynier Marian Maskuliński. Studiował we Fran-
cji, przed wybuchem wojny pracował jako asystent na Wydziale
Rolniczo-Leśnym poznańskiego uniwersytetu. W maju 1945, wraz
z grupą podobnych do siebie zapaleńców, przyjechał do Olszty-
na, aby pomóc przy organizacji gospodarki leśnej na Warmii i Ma-
zurach. Ostatni list wysłany do żony już z nadleśnictwa Kurwien
(stara nazwa dzisiejszej wsi Karwica) nosił datę 4 lipca 1945.

Jego zwłoki odnaleziono przypadkowo dopiero w roku 1947,
w pobliżu leśniczówki Ruczaj. W latach sześćdziesiątych miejsce
śmierci dzielnego poznaniaka upamiętniła specjalna tablica. Od
jego nazwiska wzięło nową nazwę całe nadleśnictwo.

Nigdy więcej nie żartowaliśmy na ten temat. Nigdy też nie
szukaliśmy nadleśnictwa, którego odnalezienie bądź założenie su-
gerował Julian Tuwim.

22

Któregoś z pięknych letnich dni tamtego 1950 roku, kiedy
Ziemek wybierał się na ryby, zaczepił go mój ojciec i pokazując
drugi brzeg cały zarośnięty sitowiem, zapytał:

— Co się dzieje z trzciną, gdy nadchodzi jesień?

A Fedecki odparł, że chyba gnije, żółknie. „Ale to bez sensu!" —
zawołał i odpłynął. Zakotwiczył w jednej z rybnych zatoczek, zanu-
rzył wędkę i popatrywał to na spławik, to na kołyszące się nad wodą
sitowie. I nagle krzyknął: „Oczywiście, trzcina płowieje!"

Szybko zwinął swój majdan, przypłynął do Prania i jak bomba
wpadł do pokoju ojca, żeby powiedzieć mu, co dzieje się z sitowiem
w przededniu jesieni. Dosłownie w kilka dni później w jadalence
pani Zofii mój ojciec czytał nam wieczorem część swego wielkiego
poematu o tym skrawku Puszczy Piskiej, w którym mieszkał od
niedawna, a który zdążył już poznać i pokochać. To uczucie widocz-
ne jest w każdym wersie napisanej tu Kroniki olsztyńskiej:

Gdy trzcina zaczyna płowieć,
a żołądź większy w dąbrowie,
znak, że lata złote nogi
już się szykują do drogi.

Lato, jakże cię ubłagać?
prośbą jaką? łkaniem jakim?
Tak ci pilno pójść i zabrać
w walizce zieleń i ptaki?

A motto do tego poematu zostało wzięte ze Snu nocy letniej.
tania, szczęśliwa i zakochana, powiada: „I wieczne lato świeci
w moim państwie..."

Ty

Losy poematu nie były trudne do przewidzenia. Wysłany do
„Przekroju", dwa lata przeleżał w szufladzie Mariana Eilego, cze-
kając na zgodę cenzora. Wciąż bowiem obowiązywał zakaz dru-

23

ku. Eile próbował zresztą rozmaitych sposobów, aby móc Kroni-
kę wydrukować. Owego podejrzanego Szekspira z motta zastąpił
Adamem Mickiewiczem. Wieszcz miał także pomóc w obaleniu
zarzutu, że poemat „jest o niczym" — o lesie, ptakach, jeziorze,
o padającym deszczu, w wyniku czego „lasowi moknie broda".
Eile umieścił więc w motcie znane wersy polskiego arcypoematu:

Drzewa moje ojczyste! jeśli Niebo zdarzy,
Bym wrócił was oglądać, przyjaciele starzy...

Ale i Mickiewicz niczego nie zmienił. A kiedy w reszcie Kroni-
kę wydrukowano, przecierając oczy czytałam zamieszczony w „No-
wej Kulturze" „List od szofera z Mrągowa". Pisał on: „Ostatnio
czytałem wiersz K. I. Gałczyńskiego pt. Kronika olsztyńska za-
mieszczony w «Przekroju». Wiersz jest pochwalnym hymnem na
cześć mazurskich lasów, jezior i łąk, sielankowego życia w leśni-
czówce, najpiękniejszej z kobiet, nocy, Królowej Olsztyńskich
Lasów, a także na cześć deszczu — szczęśliwego, że się może wy-
padać (...).

W Nidzie powstaje nowoczesna fabryka i duże osiedle robot-
nicze. Szczytno — to wielka roszarnia lnu. Olsztyn stał się wiel-
kim ośrodkiem szkoleniowym kadr dla socjalistycznego rolnic-
twa. PGR «Boże Dary» szczyci się największą wydajnością z hek-
tara zboża na skalę państwową (...). Jest o czym pisać, trzeba tyl-
ko pisać z sercem i myślą o człowieku..."

Dziś to już tylko śmieszy. Na szczęście wówczas niektórych
także śmieszyło, choć brzmiało groźnie.

Promiennego nastroju ojca z tamtego pierwszego prańskiego
lata nie mącił fakt, że wysłane do różnych redakcji wiersze lądo-
wały w szufladach szefów, że nic nie docierało do czytelnika. Po-
eta utwierdzał się w przekonaniu, że pisane w Praniu utwory prze-
trwają, obronią się. Że idzie właściwą drogą. Kiedy skończył Spotka-
nie z matką — wiersz ten uznał za swój pierwszy ważny głos o Mazu-
rach, a mówienie o własnych utworach, tym bardziej ocenianie
ich, było u ojca czymś niespotykanym — powiedział mi wówczas

24

tak: „Wydaje mi się, że odnalazłem tu swoją własną nutę, drogę.
Jeśli pójdę nią konsekwentnie, może do czegoś dojdę..."

Mój pierwszy pobyt w Praniu dobiegał końca. U schyłku sierp-
nia pojechałyśmy z mamą do Warszawy. Stach Popowski odwiózł
nas furką na stację, pomógł wsiąść do pociągu, dopilnował, by
nam było względnie wygodnie.

A potem, przez czas rozłąki, codziennie przychodziły od ojca
kartki zapisane zielonym atramentem. Pisał, co porabia, jak mi-
nął dzień, co z psami, co robi pan Stanisław. Wreszcie — kto ze
znajomych czy przyjaciół odwiedził go w Praniu, jak wyglądają
sprawy finansowe.

24 sierpnia informuje mamę: „Możesz już zawiadomić Luty-
kową, że słuchowisko gotowe. Wysyłam w sobotę. Jeżeli nie ca-
łość, to duża część sztuki będzie na Twój przyjazd gotowa, Łobuz
bardzo posmutniał. Kot".

Wspomnianym słuchowiskiem jest Wyspa Jana Kochanowskie-
go, sztuką — komediofarsa Babcia i wnuczek. Właśnie o niej ojciec
mówił, że „powstała z żalu za gęsiami, które zmuszono do odlo-
tu..." Zaś smutniejący Łobuz — to najmłodszy z psów leśniczego,
faworyt mamy.

Tamtego pierwszego lata zastaliśmy w Praniu czwórkę: naj-
starszą Żabę, wilczycę, jej syna, Rudego — znanego w całym nad-
leśnictwie dzikarza, któremu poeta chciał nawet poświęcić poe-
mat. Został jedynie nie dokończony uroczy szkic. No i jeszcze
Suka, po prostu Suka, i szczeniak Łobuz.

„25 VIII 50, wieczorem:

Drogi Pawełku, właśnie p. Stanisław przywiózł Twoją kartkę.
Cieszę się, że w domu wszystko w porządku. Jutro p. Stanisław
wysyła mi z Olsztyna l) telegram, 2) słuchowisko i 3) telegram do
Lutykowej, że słuchowisko wysłane. Dostałem od niej list. Sądzę
z tonu, że powinni chyba dać 75. Idź do niej w poniedziałek. Ca-
łuję Ciebie, mój mały księżycu, we wszystkie promienie. Kot".

25

Tego samego dnia w rannej poczcie pisze: „Jutro, w Twoje
imieniny, piszę pierwszy akt Babci i wnuczka, a do Ciebie wysy-
łam telegram na ozdobnym papierze. Czy dostałaś moją kartkę?
Jest mi smutno, bardzo smutno bez Ciebie, ale ten bardzosmutek
to też motor do pisania. Napiszę o tym wiersz, jak Cię mocno i na
nowo, i od nowa kocham, bo prozą mi to nie wyjdzie..."

27 sierpnia: „Zamiast żebym ja Tobie wysłał prezent na imie-
niny, to Tyś mi wysłała paczkę. Ale ja to odrobię. Kawa i jabłka
świetne, brak tylko Beaumarchais'ego, poza tym wszystkie książ-
ki w porządku".

l września: „Kochany Pawełku, pozdrawiam Cię wszystkimi
blaskami na jeziorze. Łobuz ciągle pyta się, kiedy przyjedziesz.
Pracuję dużo: piszę i czytam. Pierwszy akt gotów".

„4 IX 50. Kochany Pawełku. P. Stanisław jedzie do Warszawy
dopiero chyba 6-go. Oczywiście odwiedzi Ciebie: albo o 9 rano,
albo o 9 wieczorem. Padają deszcze. Pracuję pilnie. Odwiedzili
mnie tu Koźniewscy. Kazio powiedział mi, że kolega Adam ma
duże nieprzyjemności z powodu wystąpienia przeciwko mnie na
zjeździe. Tak to bywa. Napisz dokładnie, kiedy przyjedziesz, bo
trzeba wyjechać motorówką. Teraz mniej wysyłam do Ciebie kar-
tek, bo jest mniej okazji na pocztę. Do widzenia! Kot".

Po wielu, wielu latach zapytałam Kazimierza Koźniewskie-
go, czy coś sobie przypomina z tamtego krótkiego pobytu w
Praniu? Odpowiedział mi, że jedynie radosny fakt całkowite-
go niemal odmienienia ojca; zapamiętał także ogólne wrażenie
niezwykłego nowego brzmienia jego poezji — o ileż dojrzal-
szej niż kiedyś, doskonale prostej, po prostu po ludzku wzru-
szającej. Zaś co do owych kłopotów Ważyka, to wyznał mi, iż
miały one raczej charakter natury towarzyskiej. Byli ludzie,
którzy mieli odwagę mówić wówczas głośno, co sądzą o jego
ataku na K. I. G.

W tamtych latach było to bardzo dużo.

26

Listy mamy nie były tak częste. Powód znaleźć można w jed-
nej z paru kartek wysłanych tamtego późnego lata do Prania: „Dro-
gi Kot, Nareszcie mogę do Ciebie napisać. Do tej pory przepisy-
wałam na maszynie moją książkę, dziś oddałam. Pieniądze w śro-
dę. To samo w radio. W «Czyteln.» w czwartek. W Zaiksie we
wtorek. To wszystko. Wyjechać mogę więc w czwartek na noc.
Niech p. Stanisław przyjedzie po mnie w piątek 8, rano koło 11
do Rucianego. Zaruba ma wielką ochotę jechać ze mną. Zapytaj
się, czy to możliwe i daj zaraz znać. Beaumarchais'ego przywiozę.
Sen oddałam też do Piwu. Jutro mam zadzwonić o forsę. Cieszę
się, że mi przeczytasz połowę sztuki. Ściskam Cię bardzo mocno.
Twoja Natałka".

Ta kartka mówi wiele o codziennych, nie opuszczających na-
szego domu kłopotach finansowych. Ojca nie drukowano, więc
nie istniały honoraria. Trud utrzymania domu przejęła na siebie
mama. Tłumaczyła z rosyjskiego, ile się dało; pracowała dzielnie,
żartując czasami, że teraz nadeszła jej zmiana. Skończy się ona,
gdy Julian Tuwim wystawi Sen nocy letniej. „Żywi nas Sen" —
będzie mówił ojciec z uśmiechem.

Kiedy mama przyjechała do Prania, ojciec pokazał jej list, przy-
wieziony przez kogoś ze znajomych. Podłużna koperta zaadreso-
wana: „Ob. K. I. Gałczyński, Siedziba letnia, przez grzeczność",
zawierała list Jana Krenza. Przedstawiał się on tak: „Jestem kom-
pozytorem i dyrygentem należącym do tzw. najmłodszej genera-
cji i wespół z innymi dwoma kolegami tworzymy tzw. Grupę 49
(nie mylić z falą!)".

Krenz informował, że wiersz Rozmowa miast posłuży mu za
materiał do kantaty symfonicznej na dwa chóry i orkiestrę, że
zostanie ona wykonana 3 listopada 1950 w Krakowie i prosi o wy-
rażenie zgody na zmianę: „Tytuł Rozmowa miast nie jest szczę-
śliwy dla utworu śpiewanego. Może po prostu Dwa miasta^"

27

Tak zaczęła się znajomość, a następnie serdeczna przyjaźń
poety oraz kompozytora i dyrygenta. Bywali u siebie, spotykali
się, a kiedy Krenz pojechał do Katowic, by pracować z Wielką
Orkiestrą Symfoniczną Polskiego Radia, zaczęli do siebie pisy-
wać. Pomysły kompozytorskie Krenza były niewyczerpane: wier-
sze ojca, komedie Gogola i wiele jeszcze innych lektur stawało się
pretekstem do napisania listu i do rozważań, czy dany temat nadaje
się, bądź nie, na libretto opery komicznej. Zabiorą się do niej wre-
szcie w roku 1952. Będzie się nazywać Kolejarze\ Napiszą do mini-
stra kultury podanie z prośbą o stypendium. Przegadają wiele
godzin. I na tym skończy się sprawa Kolejarzy. Pozostanie przy-
jaźń trwająca do końca życia poety, jakieś krótkie spotkanie w Za-
kopanem upamiętnione wspólnym — z niedźwiedziem — zdję-
ciem i zabawną rymowanką w felietonie Gwiazdka śniegu:

...czas poświęca
Każda panna — czas dla Krenza;

Choć ją boli, choć ją skrenza,
Mówi: — Hej, bieżmy do Krenza!
On, słodki, jak z cukrem pęcak,
Nośmy go tedy na ręcach!

By już ostatecznie zamknąć sympatyczne listowne wspominki
na linii poeta — kompozytor, pragnę zacytować jedno postscriptum
ojca, tak dla niego charakterystyczne: „Twój Konstanty, członek
honoris causa Grupy 49. PS. Czy mógłbym otrzymać patent stwier-
dzający, że istotnie jestem honorowym członkiem Grupy 49?"

Na odwrotnej stronie tego listu dużymi literami zanotował
temat z fugi Jana Sebastiana Bacha.

Współtwórcy Grupy 49 — Tadeusz Baird i Kazimierz Serocki
— powędrowali w daleką podróż; o łączącej ich przyjaźni i stowa-
rzyszeniu muzycznym nikt już dziś nie wie. Siad pamięci o tym
wydarzeniu pozostał jedynie w listach serdecznych kiedyś dru-
hów.

28

Si-

Późna jesień 1950 roku owocowała poematem Niobe. Właśnie
wtedy, w dojrzałym złocie mazurskiej jesieni K. I. G. uznał, że
przyszedł czas wielkiego wysiłku, zmierzenia się z tematem, który
w nim tkwił od niemal półtora roku.

Normalny dotychczas rytm dnia — z podziałem na godziny
pracy i wypoczynku — został złamany. Zdarzyło się to w jego
życiu dotychczas dwukrotnie: podczas pisania Balu u Salomona
i Noctes Aninenses.

W zielonym dresie i wielkich trampkach krążył całymi godzi-
nami po podwórzu, szedł do lasu, wracał, coś notował, znów wy-
chodził. Nie widział nikogo, nie słyszał, nie rozumiał. Wędrował
drogą pod starymi świerkami, popatrywał w niebo. Któregoś paź-
dziernikowego wieczoru wrócił z lasu, stanął przed mamą i cicho
powiedział:

— Wiesz, mam spotkanie z Chopinem...

Pracował z trudem, mozolił się nad każdym słowem. Kreślił,
poprawiał zapisane strony, wyrzucał i zaczynał od nowa. Szukał
słów najwłaściwszych, najprostszych. Rozumiał wagę tego poe-
matu.

Któregoś z ostatnich październikowych świtów zatrzymał się
przed leśniczym, właśnie zaczynającym swój pracowity dzień, i oznaj-
mił:

— Panie Stanisławie, skończyłem Niobe. Najważniejszy mój
poemat.

Zdania tego nie powtórzył nikomu, nawet mamie.

Usłyszałam je od Stanisława.

Anna Kamieńska i Jan Śpiewak pracowali nad tomem wspo-
mnień o ojcu. Zaproponowałam wówczas, żeby namówić prań-
skiego leśniczego do napisania choćby paru zdań o poecie, które-
go gościł. Pojechałam do Krzyży, bo już tam mieszkali państwo
Popowscy. Wysoki mężczyzna o intensywnie niebieskich oczach
zdecydowanie odmówił, ale zgodził się opowiedzieć o nikomu
nie znanym zdarzeniu.

29

Jakże wzruszyło mnie to jedno krótkie zdanie ojca: „...sko^"
czyłem Niobe". Jego najważniejszy poemat był podzięką za s^1"
deczność i życzliwość, z jakimi spotykał się tu każdego dnia, ^a
prostotę cenioną zawsze najwyżej, a która tutaj przejawiała się ^e
wszystkim — w sposobie bycia, w codziennym obcowaniu lud21
ze sobą, z naturą. Dziękował jak umiał najlepiej — wierszem, o któryś
wiedział, że przetrwa mody, zły czas — za odnalezienie sweg°
miejsca, którego szukał przez tyle lat. Teraz już wiedział, gd^
ono jest:

Te okna oświetlone... Kto tam teraz mieszka?
Te okna, pelargonie, mostek, mała rzeczka,
stara studnia z Neptunem, jabłoń, zieleń, ścieżka —
a gdzie to jest?

Firanki wiatr kołysał, konwalią pachnący.
W lichtarzu stała świeca. Słowik grał na skrzypcach.
Dzwoniło ciężko srebro gwiazd w warkoczach nocy —
a gdzie to jest?

Krótki warszawski okres przerwało zaproszenie państwa FO-
powskich, byśmy spędzili u nich święta. Ojciec zachwycony pro-
pozycją odpisał natychmiast: „Przyjedziemy zaraz po Święta".

Dziękujemy".

Boże Narodzenie od najdawniejszych zapamiętanych przeze mnę
lat obchodzone było uroczyście w domu. Z choinką, z samotnym
przyjaciółmi. W latach powojennych, już po zakotwiczeniu»?
w Warszawie, do naszej skromnej wigilii zasiadali zawsze Adan
Mauersberger i Andrzej Stawar, druhowie moich rodziców, którzy
tej właśnie kolacji nie powinni spożywać w samotności.

Ale kiedy święta minęły, rodzice wsiedli w pociąg i wyle-
wali w Rucianem. Czekał już na nich pan Stanisław, załadoWi
się do sań i zaczęła się ta niezwykła, dziesięciokilometrowa pod^z.
A „koń jak dzwonnik kuranty wydzwaniał...''

30

Reminiscencje tamtej wędrówki zamknął poeta w wierszu Sanie.
Wesoły sylwester w małej jadalni leśniczówki razem z Ziem-
kiem, gospodarzami. Za oknem siarczysty mróz, psy śpią pod pie-
cami. Zabawie, wesołym rozmowom nie ma końca. Ojciec budu-
je własny instrument z butelek w różnym stopniu napełnionych
wodą: uderzając w nie, wydobywa dźwięki, które od biedy moż-
na nazwać melodią. Sympatyczny nastrój oddaje wierszyk o nie-
wyszukanych rymach (w oryginale jest w nim kilka mało cenzu-
rainych słów, dla potrzeb druku zastąpionych innymi):

Pan Ziemowit Fedecki

(nadaje stróż)

Stary rok odmaszerował,

dobrze, bo to był konował

i w ogóle straszna małpa.

Nowy rok to jest xiądz Knajpa,

co nam wszystkie, wszystkie rzeczy

naprostuje i wyleczy.

Więc pan co masz cztery wrzody —

Nowy Rok cię wyrwie z biedy.

Dziatkom życzę szczęścia ditto

i na forum i z kobittą.

Wiwat, wiwat, Nowy Roczek!

Dozorca Domu

Henryk Mroczek.

Pytanie postawione w tytule poprzedniego rozdziału — kto
wymyślił Mazury? — najniespodziewaniej powróci podczas na-
stępnego mazurskiego lata, upływającego niemal wyłącznie pod
znakiem Wita Stwosza. Tego lata Pranie odwiedziło kilkoro przy-
jaciół ojca, m.in. Aleksander Maliszewski, Olo, kwadrygant, druh
z lat szalonych sympozjów w Milanówku. Pisał wówczas sztukę
o Kochanowskim — Droga do Czamolasu. Tematów do rozmów
nie brakowało. Jedną z nich zanotował Olo: o XV-wiecznym Kra-
kowie i jego mieszkańcach. „Żeby do tych ludzi dotrzeć — mówił

31

ojciec — trzeba zgromadzić w oczach również wszystkie przedmio-
ty, których używali, i zobaczyć je w słońcu i na wietrze..."

Rytm pracy nad Stwoszem nie przypomina czasu Niobe. Poeta
pracuje systematycznie, po trochu, ma czas na kąpiele, spacery...

Tego lata Ziemek ściągnął do Prania kolejnego swego przyja-
ciela, także tłumacza literatury rosyjskiej, Tadeusza Mongirda. To
głównie on zbudował na naszej plaży pomost, z którego można
było skakać do wody. Przepływaliśmy z Ziemkiem na drugą stro-
nę jeziora. Z tych moich eskapad najdumniejszy był ojciec.

To było szczęśliwe lato. W „Czytelniku" wydany został poe-
mat Niobe — w śmiesznym nakładzie, brzydko. Ale jednak. Do
Prania zaczęły napływać listy od czytelników. Od profesora Lo-
rentza, od Kazimiery Jeżewskiej, od Marii Renaty i Józefa Maye-
nów, od wielu, wielu innych przyjaciół. Wszystkie z gratulacja-
mi, słowami zachwytu, z entuzjastycznymi pochwałami. Jakże
radowały one ojca! Jak bardzo był ich spragniony! Cieszył się jak
dziecko. Śmiał się całym sobą, uśmiech miał dla każdego przyby-
sza, dla domowych. Słowem, dla wszystkiego, co pojawiło się na
jego drodze. Chętniej niż poprzedniego roku jeździł ze Stanisła-
wem do „miasta", czyli do Rucianego. Zasiadywał się tam na po-
czcie i prowadził długie pogwarki z nieco dziwnym jej pracowni-
kiem o jeszcze dziwniejszym imieniu — Agafon. Kiedy indziej z roz-
bawionym skupieniem zatrzymywał się przy leśniczym i Ziem-
ku pochylonych w nabożnym skupieniu nad swoimi motorami.
Popowski miał wiekowego harleya, Ziemek — znaną SHL-kę.
Obydwa psuły się właściwie bez przerwy, oba potrzebowały opie-
ki fachowca. Opiekę tę zagwarantować mogli jedynie bracia Ma-
dejewscy — motorowe superautorytety z Rucianego.

Motory stały na podwórzu i stanowiły nieustający temat dy-
wagacji obu panów; pochyleni nad silnikami zastanawiali się, cze-
go im brak, że właśnie kolejny raz odmówiły posłuszeństwa? Co
zrobić, aby znów ruszyć na nich przed siebie? Bracia Madejewscy
coś wyciągali z silników, coś wkładali, wymieniali. Cała czwórka
prowadziła niezwykle fachowe rozmowy, których mój ojciec ani

52

w ząb nie rozumiał, choć bardzo pragnął poznać sekrety owych
kapryśnych pojazdów...

I właśnie w czasie takiego skupionego kontemplowania unie-
ruchomionych motorów na prańskim podwórzu pojawiły się
któregoś dnia dwa rowery. Prowadzili je Wanda i Władysław Bro-
niewscy. Mieli za sobą wielką rowerową eskapadę do Puszczy Bia-
łowieskiej; w drodze powrotnej „zahaczyli" o leśniczówkę.

Doskonale pamiętam pierwsze pytanie Broniewskiego: „Czy
wiesz, kto odkrył Mazury?" Ojciec milczał, potem bąknął, że pew-
nie Fedecki. A Broniewski, uszczęśliwiony, że jego przyjaciel nie
wie, zaczął recytować: „Otóż, mój drogi, pierwszym polskim tu-
rystą, którego — jak i ciebie — zafascynowały Mazury, był war-
szawiak o nazwisku Dzierżyk. Zwiedził tę ziemię na rowerze i opi-
sał w broszurze pod dość zwyczajnym tytułem — Wycieczka kola-
rza na Mazury Pruskie. Ukazała się ona w druku w roku 1893.
Przed pierwszą wojną, może dzięki broszurze Dzierżyka cykli-
sty, zawitała na Mazury Stefania Sempołowska. Wiedziałeś o tym?
A także Mieczysław Orłowicz — jak my, entuzjasta turystyki i kra-
joznawstwa. Orłowicz jest autorem pierwszego ilustrowanego
przewodnika po Mazurach. Czy go czytałeś?" — zakończył try-
umfalnie, popatrując z góry na skonfundowanego przyjaciela.

To pełne erudycji wystąpienie wprawiło nas wszystkich w osłu-
pienie. Gdzie on to wszystko wyczytał? Skąd, u licha, wytrzasnął
jakiegoś cyklistę?

Już po wyjeździe Broniewskich ojciec stwierdził, że wszystko
to nasz alejoróżowy sąsiad wymyślił. Że pan Dzierżyk cyklista
jest po prostu pysznym żartem autora Mazowsza, wytworem jego
bogatej fantazji. Bowiem mój ojciec wtedy, podobnie jak ja dzi-
siaj, uważał, że odkrywcą Mazur jest Ziemek Fedecki!

Broniewski był w wyśmienitej formie. Kilka tygodni pobytu
w Białowieży, całkowite oderwanie od warszawskich spraw i jemu
zrobiły dobrze. Pamiętam, że snuł plany nowych wierszy, cieszył się
z przypadkowych spotkań z czytelnikami — na Mazurach byli to
młodzi kajakarze, którzy zaprosili poetę na swoje ognisko, recyto-

33

wali jego wiersze. Opowiadał też, że ich środki lokomocji — dwa
stare rowery — budziły powszechne zdziwienie. Napotkani ludzie
uważali, że tak znany poeta może poruszać się jedynie samochodem!

K. I. G. zagadnął poetę żartem, czy przypadkiem nie upolo-
wał w puszczy jakiegoś żubra? Broniewski spoważniał nagle i ci-
chym głosem powiedział: „Nie, żubra nie. Tylko to krówsko le-
zie wciąż za mną..."

Żadnemu z poetów nie było do śmiechu. Mieszkali w jednym
domu, ciągłych niesnasek w rodzinie Broniewskich ukryć się nie dało.
Wszyscy wiedzieliśmy, że nie było to stadło najszczęśliwsze.

Przekonałam się o tym po latach. Kiedy w nocy odbierałam tele-
fon, wiedziałam, że to nieszczęśliwy Broniewski. Że będzie płakał,
a później zacznie czytać jeden ze swych przejmujących wierszy o
tragicznie zmarłej Ance... Był bardzo samotny, bardzo nieszczęśli-
wy. Jego ostatnia towarzyszka życia nie potrafiła mu pomóc...

Zawsze odbierałam ją jako kobietę zimną, wręcz odpychającą.
I... bałam się jej.

si-

W wakacje pojawił się w Praniu jeszcze jeden nasz warszawski
sąsiad, Jerzy Borejsza. Przed dwoma laty uległ bardzo groźnemu
wypadkowi na „zakręcie śmierci" w drodze z Wilanowa do War-
szawy, skąd wracał po przyjęciu przez Bieruta. Ten wypadek po-
łożył kres działalności politycznej Borejszy — dziennikarza, wy-
dawcy, prezesa i twórcy „Czytelnika", działacza partyjnego, o którym
śpiewano piosenki w „Syrenie". Człowieka niezwykle aktywne-
go, organizatora Kongresu Intelektualistów w roku 1948, na który
zjechali tacy twórcy, jak Picasso, Yercors, Aragon, Neruda, Eren-
burg, Irena i Fryderyk Joliot-Curie...

Piszę „pojawił się", bowiem tamtego lata był Jerzy Borejsza
naszym sąsiadem i nad Nidzkim. Zamieszkał w pięknym domu
w Rucianem: ogromnym, drewnianym, odwzorowującym prze-
wróconą łódź wikingów. Dom stoi do dziś, niestety w stanie
wołającym o pomstę do nieba.

34

Polityczna gwiazda Borejszy gasła. Miał teraz nadmiar wolnego
czasu, z którym na dobrą sprawę nie wiedział, co robić. Stąd przy-
jazd z żoną i synem, także Jerzym, do Rucianego, gdzie siedział sa-
motny, pozbawiony swoich sekretarek, telefonów łączących z do-
tychczasowym życiem, z politykami, ze światem, z ludźmi.

Źle znosił samotność i bezczynność. Dlatego wdawał siew nagłe
„inspekcje" posterunku MO i jeśli odkrył najmniejszą nieprawi-
dłowość, stawiał na nogi pół powiatu. Uważnie przyglądał się pracy
leśników, czy aby wycinają tyle drewna, ile powinni. A kiedy już
wszystko „poustawiał", na wszystkich pokrzyczał, wracał do domu
i zabierał się do pisania. Pracował wtedy nad scenariuszem o Ka-
rolu Świerczewskim, z którym zetknął się w polskiej brygadzie
w Hiszpanii. Opowiadał o jego ciekawości świata, o umiejętności
nawiązywania kontaktów z żołnierzami z innych brygad; Fran-
cuzów np. zagadywał, co też teraz grają w Comedie Franęaise,
a co w Olimpii? Kiedy udało mu się wciągnąć ich w rozmowę, na
krótko zapominali o wojnie, strzelaniu, śmierci. Pamiętam, że ojcu
bardzo spodobała się ta cecha żołnierza-dowódcy, który umiał
zadbać o poprawienie nastroju swych podkomendnych, co — jak
mniemam — nie jest znów takie częste.

Z tamtych odwiedzin Borejszy w Praniu pozostała mi pamięć
jego niezwykle interesujących opowieści: nie tylko o wojnie w Hi-
szpanii czy o Paryżu, gdzie się kształcił i który doskonale znał.
Dużo np. wiedział o przeszłości dwóch wsi położonych w pobli-
żu Prania: o Nidzie i o Rucianem. Mieszkaliśmy tu już drugi rok,
a nie wiedzieliśmy o tych wioskach prawie nic. Nasze zaintereso-
wanie obudziły dopiero opowieści Jerzego Borejszy.

Stanisław Popowski nie przepadał za Borejsza, jego pomysła-
mi, tubalnym śmiechem, jego gośćmi, których zwoził do Prania
niemal jak do ogrodu zoologicznego. Pani Popowska także tego
nie lubiła. Zawsze, gdy tylko się zjawiał, oboje — matka i syn —
wynajdywali jakieś pilne zajęcia w gospodarstwie...

Ale kiedy Borejsza przywiózł do Prania samą Julię Brystygie-
rową (kto zacz, wytłumaczył Stanisławowi Ziemek, z detalami,

35

barwnie malując zajęcia tej kobiety, wysokiej rangi urzędnika
ponurego MBP), w bryczesach, oficerkach, brakowało jedynie
szpicruty (tę zastępowało kilkunastu rosłych chłopów z obsta-
wy), nasz leśniczy uznał to za tak wielki despekt dla siebie, że dał
dyla do lasu. Wrócił dopiero, gdy dostojny gość w bryczesach
opuścił jego skromne progi...

Chodził później po całym domu, zaglądał pod każdy mebel,
wietrzył wszystkie kąty i milczał chyba przez tydzień. Nigdy
później nie widziałam Stanisława tak zdegustowanego, tak roz-
sierdzonego. Swoją bezsilnością głównie...

Wspominałam już, że lato upływało pod znakiem Stwosza.
W szufladach mam korespondencję z tamtego czasu pomiędzy
ojcem i mamą. Opowiada ona wiele o pracy poety, o jego pomy-
słach zamienianych w strofy poematu. Pisze: „24, piątek, po pół.
Moja Droga. Całość Stwosza już widzę jasno, a ilościowo jest już
połowa. Części więc będą takie: Nocna pora, Polskie tercyny. Robo-
ta, Suplikacje, Mistrz kochał ulice. Modlitwa Mistrza, Piosenka o Wicie
Stwoszu, Lotnisko. Wiersz, który tu kiedyś napisałem Dom na
wzgórzu z oknami dziesięcioma. W każdym oknie pelargonia nieru-
choma itd., a co Ty powiedziałaś, że to początek Stwosza, pójdzie
teraz w Przypisach pt. Dom, w którym niniejsza książka została
napisana. Do Przypisów pójdą także różne cuda (tam może pójść
również stary wiersz Na murawie w dąbrowie jako Piosenka o fi-
gurkach z Predelli). Nie masz pojęcia, jak Ci jestem wdzięczny za
pomysł sprowadzenia albumu z PIW-u. Teraz widzę, że to było
nieodzowne. No tak, teraz już temat jest mój, piszę to, jakbym po
prostu list pisał, osobiście jakoś, to moja sprawa. Chodzę w ko-
szuli Stwosza. Jutro robię Mistrz kochał ulice, to właśnie Stwosz,
bo Stwosz, felietonista, ale i moja oś tematyczna, te ulice... Łobuz
chudnie, Twój Zielony".

I jeszcze kilka zdań z różnych listów. Mama pisze 21 sierpnia po
naszym przyjeździe do Warszawy: „Kochany Kot. Dojechałyśmy

36

na siedząco, chociaż od Olsztyna było pełno. Na dworcu szczęśliwie
od razu dostałyśmy pobiedę. Bagaż oczywiście przyszedł dopiero dzi-
siaj. Papuga jest rozwrzeszczana, kwiaty bardzo bujne. Zaraz idę do
Czytelń."... Itd. Ojciec odpisuje: „Moja Droga, Trzy Twoje kartki
i paczkę właśnie otrzymałem. Bardzo dziękuję, tylko martwi mnie
Twoja migrena. «Książka i Wiedza» nareszcie przysłała całe saldo —
1656 zł". W następnym: „Z «Przekroju» przyszło zł 487,50 gr, z tego
zapłacę panu Stanisławowi do 31 włącznie, a potem zaczniemy
nowy rachunek..." 28 sierpnia: „Kochana, wczoraj odwiedziła mnie
min. Dębińska w towarzystwie Borejszy. Na odjezdnym powiedzia-
ła serdecznie: — Pozdrowienia dla p. Natalii. Na sobotę wybiera się
do Rucianego Ewa. Może zabierzesz się razem... Teraz tłumaczę Ne-
rudę, bo od Stwosza chcę odpocząć, zresztą zostało tylko zakończe-
nie, które już zrobimy razem. Do soboty! Kot".

Wspomniana tu Ewa — to żona Jerzego Borejszy.
Wracali do Warszawy w ostatnich dniach września. Plonem
tego drugiego lata w Praniu był m.in. cykl bajek — Ezop świeżo
malowany. Poemat dla zdrajcy, którego motywem przewodnim
było najgłębsze przekonanie poety, że ojczyzny się nie wybiera,
że z krajem rodzinnym dzieli się nie tylko dni dobre, ale i złe,
szczęśliwe, ale i trudne... Gotowy był także Stwosz:

Tyle zgiełku. Tyle miast i bram.
Farby moje czas jak liście przemieni.
Ołtarz mój — samotny jak ja sam —
o, jesieni moja, jesieni!

Pieniądze? jak ćmy się rozlecą.
Sława? nieraz płakał, kto cię miał.
Przyjaźń? szukaj jej ze świecą
nocą, na wietrze, wśród skal.

*

Na Gwiazdkę 1951 przychodzi z Prania wzruszający upomi-
nek i list. Stanisław Popowski pisze: „Drodzy Państwo, Prace

37

związane z przedświątecznymi wypłatami robotników i «wal-
ką» o przedterminowe wykonanie planu rocznego tak wypełniły
mi czas ostatnich tygodni łącznie z nocami, że dopiero dziś mo-
głem usiąść, aby przekazać Państwu życzenia szczęśliwych świąt
od matki, siostry i moje — życzenia naprawdę szczere, nie mie-
szczące się w słowach. Do koperty wkładamy opłatek, którym
już przełamaliśmy się. Dziękujemy bardzo za paczkę, którą ode-
braliśmy. St. Popowski.

PS. Psy wszystkie miewają się dobrze oprócz Suki, której dzik
połamał żebra. Jedno z żeber uszkodziło płuca, z których powie-
trze wydostaje się pod skórę i nadyma ją jak balonik. Stan jednak
nie jest tragiczny, jak twierdzi weterynarz, Suka ma się wygoić
w ciągu 2—3 tygodni".

Choć obiecywano mi jeszcze w zeszłym roku, że kilka dni
w okolicy sylwestra spędzimy wspólnie w Praniu, nic z tego nie
wyszło. Leśniczówkę zimą — z wielkim śniegiem, z lutym mro-
zem, wilkami i sanną — zobaczę dopiero za lat kilkadziesiąt.

Gwiazdka 1951 była radosna, szczęśliwa — przestał obowią-
zywać półtoraroczny zakaz druku i ten stracony dla poety czas
wydawcy zamierzali nadrobić z nawiązką. Jednakże wkrótce po
mej przyszedł okres chorób i wreszcie kolejnego ciężkiego zawa-
łu. Ze szpitala do domu wrócił człowiek, którego nie znałam: cho-
dził powoli, z opuszczonymi ramionami, nieobecny wśród naj-
bliższych, obojętny na ważne kiedyś dla niego sprawy. Mama, z nie-
pokojem patrząc na niego, powtarzała, że jest zgaszony jak zdmu-
chnięta świeca. Ja widziałam coś więcej: widziałam starca zasłu-
chanego jedynie w siebie, w jakieś własne głosy. Gdzieś zapodział
się jego szeroki uśmiech, żarty, chęć sprawiania niespodzianek do-
mownikom. Ojciec zamykał się w swoim pokoju, przekładał kart-
ki, me widzącymi oczami spoglądał w książki.

Mama wywiozła go do Nieborowa, który zawsze tak lubił.
Ale tamtej chłodnej i mokrej wiosny nawet Nieborów nie po-
mógł na jego kiepskie psychiczne samopoczucie. Owego wycisze-
nia, wewnętrznego lęku ukrytego w oczach nie była w stanie roz-

38

prószyć ani wesoła studencka zabawa w wywoływanie ducha kar-
dynała Radziejowskiego, ani bal kostiumowy, zorganizowany
przez studentów III roku wydziału grafiki warszawskiej ASP, którzy
pod wodzą Konstantego Marii Sopocki zjechali do pałacu na tzw.
zajęcia plenerowe. Ojciec brał nawet udział w zabawie, ale na dobrą
sprawę, jak wspominał później pan Konstanty, był jakby nieobecny
duchem. Sporo czasu przegadał wówczas z jednym ze studentów,
który w ramach zajęć kreślił fragmenty pałacu, w tym i okno po-
koju zajmowanego przez rodziców. Później podarował ojcu ry-
sunek przedstawiający globusy Coronellego. A ojciec na tym ry-
sunku napisał słowa z Niobe — „Księżyc w globusy patrzył..."

Ten student nazywał się Janusz Grabiański.

W grupie Konstantego Sopocki znalazł się jeszcze Bohdan
Butenko.

...Któregoś wieczoru ojciec, patrząc na wygwieżdżone niebo,
całkiem serio powiedział do kustosza Nieborowa, drą Wegnera:

— Księżyc to pornografia.

A dr Wegner, żeby choć trochę zmienić nastrój poety, zapytał:

— Czy może to pan potwierdzić na piśmie?

— Wszystko, co mówię, mogę powtórzyć na papierze — za-
pewnił serio K. I. G.

Udali się do gabinetu kustosza, gdzie ojciec na kartce napisał
zielonym atramentem: „Księżyc to pornografia. K. I. Gałczyński,
Nieborów". I dopiero gdy wręczył Janowi Wegnerowi ową kart-
kę, obaj panowie wymienili spojrzenia i wybuchnęh śmiechem.

Ta myśl pojawia się w Kaloryferach — jedynej dużej Zielonej
Gęsi napisanej ostatniego lata na Mazurach: „Pornografia jest jak
księżyc. Człowiek patrzy i jest mu przyjemnie. Całkowite poro-
zumienie twórcy z odbiorcą".

Ale zanim nastąpi to pogodne harmonijne lato z Kaloryfera-
mi, poeta musi przebrnąć przez trudny dla siebie czas, przez owo
wewnętrzne wyobcowanie i zalęknienie, którego nie rozwiewają
ani nieborowskie harce i zabawy, ani dawno oczekiwany wyjazd
do Prania.

39

Znów była połowa lipca. W domu z czerwonej cegły nic się
nie zmieniło. Psy szczekały tak samo radośnie jak dawniej, pan
Popowski był niezmiennie milkliwy (choć przy użyciu niewielu
słów opowiedział w czasie drogi o wszystkim, co w ciągu ostat-
nich miesięcy wydarzyło się w domu, w okolicy, w lesie, na jezio-
rze). Powitanie z jego matką było tak samo proste, niemal oschłe,
choć to właśnie ona, ta niemłoda, spracowana kobieta zauważyła od
razu zmianę, jaka dokonała się w stojącym przed nią zgarbionym
mężczyźnie, zauważyła ów cień niepokoju czający się gdzieś w oczach.
Tego lata będzie często popatrywać na niego z troską, z zasmuce-
niem, będzie podsuwać mu co smaczniejsze kąski, przyrządzać ulu-
bione dania, opowiadać o sprawach, których zawsze był ciekaw, a na
relacjonowanie których nie miała dotąd czasu czy może ochoty.

Ojciec pracował nad wierszem o księżycu, pisanie mu nie szło.
Szukał słów, nad każdym mozolił się, każdemu przyglądał.

Ten wiersz ma tak wiele wersji. Ułożone dziś jedna po drugiej
stały się małym poematem, doskonale oddającym trudny dla poe-
ty okres 1952 roku, kiedy nieuchronność kresu czuł z taką mocą.

W moim archiwum zachował się list-zagadka. Rozpaczliwy,
oddający nastrój tamtego lata, nie wiadomo, do kogo pisany: „Leś-
nictwo Pranie, poczta Ruciane, woj. olsztyńskie. 26 sierpnia 1952
IMIENINY MOJEJ ŻONY NATALII. Progi Panie, Przede wszy-
stkim gratulacje: o ile się nie mylę, dostał Pan nagrodę za wiersz
czy piosenkę na zlot. Następnie proszę Pana o przysłanie mi jeszcze
kilku swoich wierszy. Chcę Panu napisać o Pana wierszach i dlatego
proszę o jeszcze kilka rękopisów, nawet takich, które Panu wydają
się niedobre. A teraz proszę o przeczytanie tego smutnego listu: je-
stem chory. W szpitalu było serce i zapalenie opłucnej, teraz był
30-godzinny atak wątroby zakończony tym wszystkim, co daje
żółtaczka, a co w jednym słowie nazywa się prostracja.

Gdybym był psem, po prostu bym wył. Ale człowiek musi
formułować, musi umieć dowodzić składnią poetycką i to nie mogą
być słowa, bywają słowa puste, co rozsypują się jak próchno, sło-
wa nieokupione niczym, a tu trzeba wypalić w sobie wszelką wtór-

40

ność, być echem i oddechem świata, a nie wierszy, formować
kształt trwały w iskrach zapału i afirmacji. I jeszcze jedno: ten
paradoks: związywać się z tradycją poetycką i jednocześnie odry-
wać się od niej. Jakże straszliwą i groźną trzeba mieć miłość w sercu
na to! A moje siły słabną i coraz mi ciemniej. Ileż razy chciałem
Warn odpisać! Nie mogłem..."

Wertowałam zszywki gazet w nadziei rozszyfrowania, o jaki
to zlot mogło chodzić, kto wówczas dostał w związku z nim jakąś
nagrodę. Ale bez skutku. Na żaden ślad nie natrafiłam. I nie wiem,
kto miał być adresatem tych pełnych tragizmu wyznań poety...

Na różnych kartach bazgrał, notował jakieś pomysły, zda-
nia i znów powracał do tematu księżyca. Na jednej odnalazłam
zdanie: „plecie się niepotrzebne trudy", zanotowane ołówkiem
i później aż czterokrotnie skreślone. A wyżej — fragment czegoś
większego, pośpieszny, niemal nieczytelny, przejmujący:

Kiedy matka wyjechała, leśniczy został sam.

Śniegi już nie spadły, ale po prostu runęły z nieba.

I dzień przechodził w pracy, ale wieczory były

ciężkie. Psy wyły, wiatr wył. Nie chciało

się gotować wody na herbatę, no, nic się

nie chciało. Leśniczy chodził po pokojach

leśniczówki tam i na powrót i na ukos

i naokoło stołu, zaglądał do kuchni

i znowu do pokoju i znów przed dom

w śnieg. Po niebie nieru (skreślone) Niebo było

czarne...

Cytuję ten z trudem odczytany fragment, bowiem, moim zda-
niem, wraz z przytoczonym wyżej listem oddają one doskonale
stan psychiczny autora. Tego słonecznego, znów gorącego lata
widział czarne niebo... A przecież dookoła na wzgórzu wszystko
było niezmiennie piękne i pogodne: moszczący się w wielkim
gnieździe "wdowiec (takie imię nadał bocianowi ojciec, ptak bo-
wiem od lat mieszkał u Popowskich samotnie), rozłożyste dęby
i lipy złote od kwiatów, w dole migotliwe jezioro, a wieczorami

41

nad wzgórzem — Wielki Wóz. Poeta zaś myślami wracał do zimy,
do śniegów, do samotnego i opuszczonego leśniczego...

Jedno zdarzenie rozbawiło wówczas nas wszystkich. Ojciec
dużo samotnie wędrował po lesie. Kiedyś wrócił z koszem peł-
nym dorodnych, grzybów. Nic nikomu nie mówiąc, zabrał się do
ich czyszczenia, gotowania, a kiedy nadeszła pani Popowska, usły-
szała od poety, że znalazł rarytas — prawdziwe trufle i że wszyst-
kich zaprasza na pyszną kolację... Znawczyni wszystkiego, co zlasu,
podniosła pokrywkę garnka, w którym ojciec gotował „pyszną
kolację", zakryła garnek i kategorycznym tonem, niemal suro-
wo, powiedziała: „Panie Konstanty! Niech pan natychmiast przy-
niesie z drewutni łopatę, daleko od domu, za płotem wykopie
głęboki rów i wyleje do niego te swoje trufle. Tylko dół ma być

głęboki, żeby mi się psy nie potruły..."

Historia z niby-truflami rozładowała na jakiś czas jego ponu-
ry nastrój. Kpinom i żartom na temat szykowanego przez poetę

dania nie było końca.

W drobnych wierszach, w Księżycu, ojciec wspomina o wielu

własnych sprawach, o sobie, o tym, co jeszcze chciałby zrobić:

Skąd mogłem wiedzieć, ze tu mnie jesień zastanie,

Że tu mnie zdybie.
Patrzę w okno i ciągle dzikie wino na szybie,

a na stodole ciągle gniazdo bocianie,

a wieczorami ciągle te śmiechy sowie,

jakby mi kazano czytać ciągle tę samą powieść.

Trzeci mazurski pobyt ojca trwał zaledwie sześć tygodni. Byty
to najsmutniejsze ze wszystkich moich wakacji spędzonych z oj-
cem na Mazurach. Ale pomimo wszystko czas Prania i tym razem
zaowocował: przyszło wewnętrzne uspokojenie, jakby pogodze-
nie się z losem, że „tak wcześnie zdybała go jesień..." Ostatnie
zanotowane w Praniu słowa znów rozświetla blask słońca:

Nad jeziorem Nidzkim na wzgórzu,
świeci w słońcu gniazdo bocianie...

42

Jesień 1952—zima 1953 to znów choroby, szpitale, przeciąga-
jące się kuracje. I wreszcie wiosna, która i jego — „fantasmago-
rycznego byka z Nadleśnictwa Maskulińskiego" budzi do życia.
Sprzyjają temu miłe wydarzenia: odbudowa Starówki, na uliczki
której chętnie chodziliśmy popołudniami, moja matura — był
z niej taki dumny! Po ostatnim egzaminie otrzymałam od niego
prezent, swego rodzaju patent na dorosłość. W maturalnej klasie
zaczęłam palić, co mego ojca bardzo gniewało. Sam palił, więc
dobrze wiedział, co to oznacza. Myślał, że zakazem palenia w domu
ograniczy moje sięganie po papierosy. I w jakimś niewielkim stop-
niu tak było. Natomiast po zdaniu matury otrzymałam od niego
wielkie pudło wspaniale pachnących cygar. Jedno zapalone pod-
czas uroczystej kolacji sprawiło, że jej dalszy ciąg spędziłam w ustron-
nym miejscu, do którego i królowie chadzają piechotą...

Cygara powędrowały więc do jednej z moich szuflad, gdzie
przeleżały lat kilkadziesiąt. A kiedy wreszcie zajrzałam do tego
pudła, zobaczyłam, że piękne kiedyś cygara zamieniły się w
prószę...

A rzucenie palenia przyszło w ćwierć wieku po otrzymaniu
maturalnego prezentu...

...W pierwszych dniach sierpnia, po moich egzaminach na uni-
werek, znaleźliśmy się znów w Praniu. Ojciec z tkliwością uści-
skał Stanisława, wypytywał o dom, o matkę, o psy, o Wdowca
wreszcie. Równie serdecznie witał się z panią Zofią, długo całując
jej spracowane ręce...

Podobnie jak i dawniej, w letniej kuchni mieszkali krewni Sta-
nisława: kuzyn ożeniony z eksszwagierką Tadeusza Brezy, jej syn
z poprzedniego małżeństwa Alik. A w leśniczówce, jak zwykle,
mieszkała Marychna Popowska, pomagająca latem matce w pro-
wadzeniu domu, w którym nagle zrobiło się ludno...

Ojciec właśnie podjął współpracę z teatrem „Syrena"; nawią-
zała się sympatyczna korespondencja z Kazimierzem Rudzkim.
W pierwszej epistole informuje: „Drogi Kaziu, posyłam Ci przez

43

upoważnioną rejentalnie oddawczym^ Piosenkę Warszawy wraz
z płytą. Panią Walę pozdrawiam. Tw^J Konstanty. Wybacz, że
tekst nie na maszynie, ale nie mam tv* maszyny, a piszę resztką
atramentu. Tu w ogóle są tylko jeziora-Może "^sz Jeszcze jakieś
zamówionko? ADRES WARSZTAT^ Leśnictwo Pranie". Ka-
zimierz Rudzki odpisuje: „Czcigodny ^ Najmilszy! Tą swoją PIO-
SENKĄ WARSZAWY narobiłeś nai^1 potwornego galimatiasu.
Okazuje się, że ta melodia szła przez pc?1 rcku u Satyryków i musi-
my bulić za nową muzykę... Co to pnączy dezynwoltura Wie-
szcza! Tekst bardzo piękny, dlatego zdecydowaliśmy się na za-
mówienie do niej muzyki. (...) A teraz, sprawa zasadnicza. Na dru-
giej stronie płyty nagrana była pioseii^ ^ est a 1'^we — tzw. po-
stępowa piosenka francuska. Sprawa jest bardzo pilna, niezbędna
w programie. Ma to robić Irena Malkiewicz. Ma to być u nas tzw.
mocna piosenka o—w pewnym sen^ - rewolucyjnym tonie.
Chodzi o tekst prosty, mocny, rosn^Y w sile i znaczeniu. W za-
kończeniu wyraźny akcent — przepr^z^ za trywialność — wia-
ry w lepsze jutro, w lepszy świat. Ściska"1 ci? bardzo serdecznie".

Tę piękną piosenkę śpiewał Yves l^ontand. Jej marszowy rytm
podpowiedział słowa o rękach kobiet. Wiersz powstał szybko, za-
mówienie Rudzkiego - wykonane. A^01" ^ rękopisu dołączył list
z takim zdaniem: ,^ęce kobiet — w jeżeniu. Niech Malkiewicz
próbuje. Zobaczysz, że to mocne". I d^e): „Część czwarta, którą, jak
w pewnym kwartecie Beethovena z °P- 18-ego należy wykony-
wać z jak największą czułością, czyli: Jest w mitologii potężny bożek
Precedens. Marmurowy posążek tego bóstwa wożę po całym świe-
cie ze sobą i odprawiam przed nim fflO^Y w stosownej chwili. Ufaj
mi, Kaziu, że i Ciebie Precedens nie op^ gdy będziesz brnął przez
— cytujemy — «gęstwinę przepisów buchalteryjnych», żeby wydo-
być dla mnie tysiąc pięćset telegrafie^ za Re^ kobiet. Piszę o tym
zabawnie, ale błagam poważnie. Z ży^"^ ^ z miłością — żartów

niema.

Błagam Cię o to,
ty moje złoto.

44

Już raz te modły

mnie nie zawiodły.

(utwór jeszcze nie drukowany)

Je t'embrasse, mon Pere.

Compliments pour Madame, Ton fils Constantin-pofete lyrique".

I równie cudowna epistoła pana Kazimierza, długa, więc wy-
bieram z niej te sprawy, które o autorze sporo mówią. Kazimierz
Rudzki był fanatykiem wielkiego sportu, wielu autorów, w tym
i ojca, namawiał na teksty dla „Syreny", sławiące osiągnięcia na-
szych zawodników. Oto próbka: „Żyjemy w oparach sukcesu
i sławy młodego zawodnika Sidły, który w rzucie oszczepem osią-
gnął nieomal najlepszy wynik na świecie (konkretnie drugi na
świecie i pierwszy w Europie!!!). Może on, to znaczy Jankowski,
też próbowałby rzucać czymś i trafił nie tam i nie tym, co trze-
ba..." (Przywołany Jankowski był aktorem w „Syrenie"). Dalej
spory fragment dotyczący kasy: „Najmilszy! Twój list był tak roz-
koszny, że dłuższy czas w milczeniu przeżywałem treść Twoich
słów, że nie wspomnę o myślach rozsypanych tu i ówdzie. Nie-
stety jestem obowiązany do respektowania pewnych prymityw-
nych przepisów i stawek. Wiedz, o Złotousty, że za piosenkę nie
płaci się nigdy kwoty 1500 zł. Poza Tobą (Ręce kobiet), tylko jed-
na honoracja (zdradzam Ci wszystkie tajniki!) wyniosła zł 1500 za
wielki obraz 30-minutowy (18 stron tekstu!). Wiem, że to nieco
mechaniczne i bezduszne liczenie na strony i minuty, ale niestety
wierz mi, że jestem tym skrępowany.

Tyle — jeżeli chodzi o meritum naszych rozmów.
Cieszę się, że czujesz się dobrze, cieszę się, że piszesz tak jak
chcesz, cieszę się na Twój poemat satyryczny i na to, że po przy-
jeździe Waszym, Kocham, spotkamy się i pogwarzymy przy szkle-
nicy napoju, który sam sobie wybierzesz w ciężar mojego zaległe-
go i obiecanego rachunku. Ciebie ściskam serdecznie — Panią
Natalię pięknie pozdrawiam (ew. odwrotnie, co?!). Wala (ciągle
jestem z nią żonaty!) dołącza się również ze swymi babskimi ser-
decznościami..."

45

Wspomniany poemat — to Chryzostoma Bulwiecia podróż do
Ciemnogrodu napisany wymyśloną przez autora strofą: zwartą,
wartką, muzycznie prostą. Nazwał ją po prostu „strofą Bulwie-
cia". Przyjaciela informował krótko: „Napisałem tu poemat saty-
ryczny na 1000 wierszy, najdłuższy utwór w moim życiu. I jak tu

opuszczać tak żyzną glebę?"

Cytuję zachowaną korespondencję z wielu powodów: po
pierwsze dlatego, że w bardzo wielu wypadkach jest ona publi-
kowana po raz pierwszy, po drugie — ponieważ jest kopalnią
wiedzy o tamtym czasie, głównie o autorach listów. I wreszcie
dlatego, że dziś epistolografia jest umierającą dziedziną sztuki.
Komu w epoce telefonu, faksu, modemów chce się przelewać
na papier wiadomości, żarty, zabawne komentarzyki? Nie
mamy na to ani czasu, ani — co gorsza — ochoty. Ile w związku
z tym tracimy, pokazują choćby okruchy cytowanej korespon-
dencji.

Mój pobyt nad Nidzkim był krótki. Rozpoczynałam studia:

pierwszy rok, jak w szkole, inaugurowały zajęcia od początku
września. I to, niestety, z żadną wielką uroczystością, immatry-
kulacją. Indeks odbierałam w kwesturze. Prozaicznie, szaro, sier-

miężnie.

Przed wyjazdem z Prania rodzice zabrali mnie na pożegnalny
spacer i nie wiadomo kiedy dobrnęliśmy do opuszczonego domu,
także z czerwonej cegły. Było to spore gospodarstwo utopione
w lesie, wśród dostojnych świerków. Jeziora nie było widać, a
mimo to wydało mi się to miejsce rodem z bajki... I kiedy stali-
śmy w milczeniu, ojciec nagle, spokojnym głosem, jakby mówił:

„Jutro na obiad będzie zupa pomidorowa", oświadczył: „To bę-
dzie nasz dom. Pojedziemy teraz do Warszawy, aby zgroma-
dzić potrzebne pieniądze, załatwić niezbędne formalności", a
później: „Resztę naszego życia chcemy spędzić tutaj. Co o tym
myślisz?"

46

Stałam zamieniona w słup soli! Jak to? A koncerty, teatry,
wizyty przyjaciół? Dom zawsze pełen ludzi? Wszystko to zo-
stawicie i zaszyjecie się w głuszy? A ojciec śmiał się z mojego
zaperzenia i jak dziecku tłumaczył: że obok mieszkają państwo
Popowscy, a w Krzyżach — Strumiłłowie, że ich dom będzie
tak samo gwarny jak warszawski, że ja będę przyjeżdżać ze swoją
paczką, że kupią konia i bryczkę, będą mieli psa, a może i dwa,
że... W jego oczach błyszczało szczęście. Znów był młody, rado-
sny, pełen wiary, iż wymyślony sposób na dalsze życie jest naj-
wspanialszy z możliwych. Mama też była szczęśliwa...

Zrozumiałam, że znalazł nową wartość — swoje miejsce na
ziemi. Wiedział, że to właśnie ona „ułożyła mu rękę do pisania"...
Że dzięki temu wszystkie warszawskie sprawy nie znaczyły już
nic. Najważniejsze było to, co tutaj napisał, że tu odnalazł swoją
drogę do czegoś, co przetrwa...

Patrząc na wysokie świerki wokół opuszczonego gospodar-
stwa, powiedział nagle coś bardzo pięknego: że te świerki stoją jak
wysocy ludzie... Ten wers znajdzie się w pieśniach, które właśnie
zaczynał pisać...

Pożegnanie z Praniem nastąpiło w pierwszych dniach listopa-
da. Tym razem, jak sądził, na krótko żegnał się z gospodarzami
leśniczówki, z jesiennym już bezlistnym pejzażem. Wierzył, że
lada miesiąc zjadą tu na dobre.

Później było jeszcze kilka warszawskich tygodni wypełnio-
nych pracą, spotkaniami z przyjaciółmi, rozmowami z Maryną
Broniewską o przygotowywanej przez nią w krakowskim Tea-
trze Poezji inscenizacji Snu nocy letniej, ożywionymi kontaktami
i korespondencją z wydawcami — PIW-em i Wydawnictwem Li-
terackim. I wreszcie — rozmowami w maminym pokoju o re-
moncie domu niedaleko Prania...

Wszystko to przerwał w grudniowy szary poranek — śmier-
telny tym razem — atak serca. (Czesław Miłosz w Roku myśliwego
sugeruje, że nie była to śmierć naturalna. Orzeczenia lekarzy
stwierdzają: zgon Konstantego I. Gałczyńskiego spowodowało

47

pęknięcie aorty, stąd grymas bólu na twarzy zmarłego, odciśnięty

•w masce pośmiertnej.)

"W trzy dni później na warszawskich Powązkach, zwanych

wówczas „wojskowymi", odbył się skromny pogrzeb.

Wielu lat trzeba było, aby poeta mógł powrócić do domu nad
Jeziorem Nidzkim, do miejsca, „gdzie się gwiazdy zbiegły w taką

kapelę dużą..."

Na całych jeziorach ty...

/^zerwiec 1953. Na mazurską wędkę Ziemka Fedecic-
•          ^     ^           c  i  i:             'ues^o za-

\^Jczepia. się kolejna „ofiara". Jest nią Jerzy Putrameni p
kowo słucha jednym uchem zachwytów przyjaciela nad la,;, • • 4
ziorami pełnymi ryb, ciszy i spokoju. Mazury, które saih      i
przed paroma zaledwie laty, zapisały się nie najlepiej -^ ,

mięci, a do wędkowania od czasów dzieciństwa miał c.-   ~
.'...,     ,„.     . . ,   .           . ^osunek
więcej mz niechętny. W przeciwieństwie, przypomnijmy -1 -n

deckiego. Dzieciństwo Ziemka — to były rybne cudowności 7 -i • -i
kiem, u Putramenta — nuda wlokącego się czasu spędzane?
cem na poleskich rozlewiskach.                           '

Fedecki nie należy do osób łatwo rezygnujących. DncL   i
wybrał moment, kiedy wileński przyjaciel nie mógł odinóy' r>
świadczenie tamtej pierwszej podróży do Prania, odbyte,    •
dełku motocykla za plecami Ziemka, pozostawiło w pisary q J
na całe chyba życie. Jest także dokumentem czasu, który k

,     .   i                                                          J '"'CZpO"

wrotnie minął.

„Do Ostrołęki jechało się kiepskim, ale asfaltem — -^5
Putrament. — Ale tu się skręcało w lewo i zaczynała się s^n • i.
u nas, z Lidy na Bielicę, na przykład, to znaczy droga «bita, 1

na», koszmarna kolekcja powybijanych kopytami końskinu^ i/-
przedzielających je «mikrograni». Za motocyklem długi \vg]  ,
rzu, w nozdrzach zaczynało łaskotać, zasychało w gardle, bury
nuty na minutę nabierały pięknej, szarej, zamszowej karnacji

49

Od razu z.t11^111^ s1? pejzaż, znikła Narew, ciągnęły się zagajni-
ki jakichś Zuchowatych kurduplowatych sosen, łąki rude od koń-
skiego szczać11' zasiewy ubogiego żyta i nieco lepszych kartofli.
Wiosek było tiiewie\e, drewniane, kryte słomą domki, obdarte dzie-
ci wychudłe Isostropate, maleńkie krowy, brzydkie kobiety.

Kraina K^P10^ dsleka była od legendy narodowej, która
opiewała ją ja^0 ziemię wielkich puszcz, ojczyznę leśnych boha-
terów, miłują^y0^ wolność ponad wszystko.

Gdzie się podziały puszcze, było łatwo się domyślić: wzdłuż
«szosy» biegła kolejka wąskotorowa, która przekraczała dawną
granicę i kończyła się aż w Pupach, gdzie Niemcy postawili wiel-
ki tartak. Wo^ł0 sle tam polskie drewno, a na porębach jakoś nie
umiano nawet zasiać tego młodego lasu jak należy. Siał się pewnie
sam, stąd te W?6 zagajniki.

Fedecki k^óry tą drogą jeździł już nie pierwszy raz, opowia-
dał mi o ludz.1^^- Zmęczeni kurzem rozłożyliśmy się w cieniu
zagajniczka u "wjazdu do ubogiej wioski Kadzidło.

— Wie pa<1' J^8 J^t główna zabawa młodych latorośli tego
dzielnego ludit? Sypią gwoździe na szosę, kucają w krzakach i pa-
trzą co z tego wyniknie. Czasami nawet kują w kuźni kombina-
cje gwoździ ź^by ostrze zawsze było na wierzchu.

Że tak był0 w Istocie, przekonałem się już za rok, gdy zaczą-
łem jeździć tą <^ro?>^ samochodem. Zdarzały się tu gumy tak czę-
sto że dałem spokój i wolałem nadrabiać z pięćdziesiąt kilome-
trów na Przasnysz—Szczytno, byle tylko z daleka ominąć siedli-
ska tego bohaterskiego szczepu.

A oto dwio historyjki, które przeżył tu Fedecki.

Kiedyś jed^c motocyklem po nawet dobrze ubitej ścieżce obok
«szosy». Koło i^Jst01 dwóch chłopaczków — dziesięcioletni i może
sześcioletni. G^Y Fedecki nadjechał, starszy z nieomylnym wy-
czuciem temp8 Pchnął młodszego pod motocykl. Fedecki jakimś
cudem wymiU^ brzdąca. Cud ten kosztował go wywrotkę. Ze-
rwał się, dop^ł dziesięcioletniego dzikusa i sprał go strasznie,
puszczając dop^0' g^Y tamten już nie miał siły wrzeszczeć.

50

Kiedy indziej Fedecki jechał koło stolicy Kurpiów, Myszyń-
ca. Nagle wyskoczył pies rasy mieszanej i skoczył Pedeckiemu do
kolan. Ten ma dziwny, niepokojący uraz na tle przejeżdżania
psów, znów zrobił unik, znów zleciał z motocykla i ^k nieszczę-
śliwie, że stracił na chwilę przytomność. Gdy otworzył oczy, koło
niego stał wóz. Tubylec na koźle długo, uważnie obserwował le-
żącego w rowie. Na jego twarzy widać było intensywny wysiłek
myślowy. Gdy zobaczył, że Fedecki otworzył oczy nie bez za-
wodu rzekł:

— A ja już myślałem, że pan zabity...

Ruszył sobie. Fedecki z trudem wygramolił się z rowu. Oka-
zało się, że rozczarowany Kurp nie był pierwszym przy ofierze.
Skóra z siodełka motocykla była już sprawnie oderżnięta kozi-
kiem i znikła.

Fedecki ruszył do Myszyńca. Był tam już ośrodek zdrowia.
Wszedł i za głowę się złapał: tłum ludzi, a każdy z obwiązaną — to
głową, to nogą, to ręką.

— Co to? — zawołał Fedecki. — Katastrofa autobusu?

— Nie — odpowiedziano. — Tu wczoraj była zabawa..."
Kiedy ja zaczęłam jeździć samochodem tą samą najkrótszą dro-
gą do Prania, zamiast „szosy" opisanej przez Putramenta pojawił
się miejscami nawet asfalt, sporo było tzw. kocich łbó^ dzieciaki nie
rzucały pod samochody specjalnie zrobionych w kuźni gwoździ.
Natomiast wąskotorówka istniała, przecinała drogę do Mrągowa
parokrotnie. Zlikwidowano ją u schyłku lat siedemdziesiątych.

Dziś kurpiowskie wsie Kadzidło i Myszyniec stały się miasta-
mi, nędzy nie widać, przeciwnie — bogactwa dużo, tyle że brzyd-
kiego, na pokaz. Domy ponad miarę wielkie, takie same kościoły
(jak w całej Polsce). Na myszynieckich środowych targach, które
tak lubiliśmy, które odwiedzaliśmy, z jednakową radością kupu-
jąc tu dla siebie, dla przyjaciół jakieś elementy starego rękodzieła
— chusty, haftowane serwetki, dłubanki w drzewie - króluje dziś
zmechanizowany sprzęt z firm: Bosch, Siemens, Zanussi. Jeszcze
na targu zwierząt jak przed dziesięcioleciami handluje się końmi,

51

prosiętami, cielakami... A w świąteczne dni zobaczyć można star-
sze wiekiem Kurpianki ubrane w kolorowe ludowe stroje, zaku-
tane w chusty — białe, siwe, z włosami zaplecionymi w dwa dłu-
gie warkocze z wielką jaskrawą kokardą na końcu...

I jeszcze jeden powrót do Putramenta. To wspomnienie za-
wsze nazywał objawieniem: „Parliśmy teraz leśną linią między mło-
dymi sosenkami. Łubiny sięgały nam po pas. Linia biegła, nagle
spadała w dół, pędziło się jak na zjeździe narciarskim, pięła się
stromo do góry. Jeszcze wysoki las. Potem gęsty zagajnik wiązów
czy grabów. Potem las pękał. Z lewa zamykały go właśnie rozwi-
jające się stare dęby. Z prawa były łąki, obramowane kępami olszy-
nek. A z przodu pagórek, alejka młodych świerków. Ich świeża
zieleń była tak jasna, że zeszłoroczne igliwie zdawało się czarne.
Fedecki dodał gazu, energicznie wspiął się na pagórek. Budynki
z czerwonej cegły... Rzuciłem węzełek z rzeczami, wyszedłem na
podwórze. Ściana wysokich, starych drzew, głównie dębów. Ścież-
ka prowadziła w dół, była stroma, pełna zeszłorocznych zbutwia-
łych liści. Było ciemno pod drzewami.

Zeszedłem na dół. I jakby zdarto przede mną kurtynę. Zno-
wu słońce. Ale jakieś światło inne, jaskrawsze. Wiatr chłodniejszy
niż w górze...

To po prostu jezioro! Ale jakie! Na prawo, na lewo, całe w za-
toczkach, występach lasu, ale długich, dalekich.... To była ta chwila,
ten widok... Wszystko poprzednie, wysoki las, kwitnący łubin
jak w dobrze wyreżyserowanym widowisku przygotowywało
tylko ten efekt, to zachwycenie..."

Oczarowanie pana Jerzego trwało bez mała trzydzieści lat.
Tutaj wyrywał się w każdą wolną godzinę, wskakiwał do łodzi
z coraz wspanialszymi wędkami zwożonymi z całego świata, głu-
chy i ślepy na wszystko, co nie było rybą, jeziorem, wędziskiem...
Tu, na jeziorze, „wyparowywały" z niego furie polityczne, tu koił
nerwy, zapominał o rozdrażnieniu, tu nabierał siły do dalszych
politycznych sporów, obmyślał ich strategię. Tutaj wreszcie przy-
woził swoją rodzinę — przede wszystkim panią Nataszę, jej cór-

52

kę, swego syna Konstantego. Ale młodzi nie odnaleźli na Mazu-
rach tego wszystkiego, co tak skutecznie zmieniało Putramenta w
dobrego, niemal potulnego i serdecznego człowieka. Bo tutaj
zawsze był taki, miał w sobie zawsze jakąś serdeczność, jakiś cień
tkliwości, dobry uśmiech.

Odpłacałam mu tą samą monetą, bowiem zawsze będę pamię-
tać, że jako jedyny stanął w obronie ojca po tamtym okrutnym
wystąpieniu Ważyka. Nic to nie zmieniło, bo nie mogło zmienić.
Ale ten spontaniczny gest znaczył wtedy bardzo dużo. Ma dla
mnie znaczenie i dziś.

Tamto późnowiosenne poznanie Prania przez pana Jerzego
zapoczątkowało jego długotrwałą mazurską miłość — wierną, pełną
oddania, szczęśliwą, bo odwzajemnioną. Ta miłość znalazła
odzwierciedlenie i w jego książkach, w opowiadaniach, do których
i dziś chętnie powracam. Myślę o Czarnych sosnach, o Trzynastym
z Wesołka, o Balecie boleni, o tych licznych prańsko-krzyżackich
stronach w Pół wieku...

Putrament pokazywał swoje Mazury, komu tylko mógł.
Zwoził tu znanych pisarzy, gdy uznał, że oficjalne szlaki: Kra-
ków—Gdańsk należy zastąpić czymś nowym. Pamiętam spotka-
nie z Johnem Steinbeckiem w listopadzie 1963, kiedy to wielki
pisarz z autentycznym zachwytem opowiadał o Mazurach, o po-
lowaniu, o poznaniu Igora Newerlego, o ognisku, o polskiej wód-
ce i bigosie. Nie tylko on uległ czarowi tego zakątka.

Putrament, „zarażony" Mazurami przez Fedeckiego, wiedział
doskonale, czym dla każdego „wrażliwca" będzie spotkanie z tą
krainą. O każdej porze roku.

SE-

W roku 1953 w bezpośrednim sąsiedztwie Prania zamieszkał
Andrzej Strumiłło z żoną i dwójką małych dzieci. Oboje skoń-
czyli Akademię Sztuk Pięknych. Wiodło im się nie nazbyt do-
brze, wręcz źle. Nie mieli mieszkania. Nie byli niczym stałym
związani z Warszawą. I młody grafik, malarz, entuzjasta Wscho-

53

du, Litwin z pochodzenia, uznał, że właśnie ciche, senne Krzyże
nad Nidzkim będą jego sposobem na życie. Jakoś „wychodził"
sobie dom stojący nad samym jeziorem, w sąsiedztwie napływo-
wej rodziny Podjasków, sklecił kilka niezbędnych sprzętów. Bie-
gał do Nidy po najkonieczniejsze zakupy. Danuta, jego żona, zaj-
mowała się domem i dziećmi, gotowała i, jak Andrzej, rysowała
lub malowała. I tak mijały dni, tygodnie. Obojgu było tu dobrze.

Strumiłłowie budzili mój głęboki podziw: w trudnych warun-
kach przetrwali na Mazurach mroźną i śnieżną zimę, swoje bo-
wiem osiedlenie tutaj potraktowali serio. W Praniu były motocy-
kle, koń, furka, sanie. Dla Strumiłłów jedynym środkiem lokomocji
pozostawały własne nogi, latem — łódka przez jezioro, zimą — nar-
ty. To prawda, byli młodzi, a dzieci, na szczęście, nie chorowały.

Dość często bywali w Praniu, a i my, jeśli droga wypadła do
Krzyży, zachodziliśmy do ich ładnego domku w sosnowym za-
gajniku, ze świerkami i modrzewiami, z zadbanym ogródkiem
i warzywnikiem. Panował tu idealny porządek: od pięknej trawy
(po prańskim klepisku taki niemal angielski trawnik nie mógł nie
budzić podziwu!) na zadbanym i czystym podwórzu, po wychu-

chane, przytulne wnętrza.

Po przeżytym w spokoju blisko roku musieli jednak wyje-
chać. Mazury wówczas to był najprawdziwszy koniec świata: bez
światła, telefonu, ze źle działającą pocztą, kiepską komunikacją.
Dla młodego artysty żyjącego z zamówień, a jeszcze bez nazwiska
i pozycji, takie odludzie oznaczało niebyt. Strumiłło jeszcze nie
zaistniał na rynku, jego nazwisko nie było firmą. Nie mogło się
nią stać w Krzyżach. Trzeba było wracać do Warszawy, nawiązy-
wać kontakt z wydawnictwami, stowarzyszeniami twórczymi, z

rozmaitymi agencjami.

Wracali do Warszawy bogatsi o nowe doświadczenia, na długie
lata zauroczeni bezludnym, migotliwym pejzażem Mazur, odżywa-
jącym w pracach Andrzeja Strumiłły jeszcze bardzo długo.

Po latach Strumiłłowie wrócili na Mazury, osiedli tu na stałe.
Później, gdy nad Śniardwami zrobiło się nazbyt tłoczno, zostawi-

54

li synowi przepiękny dom zbudowany przez Andrzeja, a sami
powędrowali jeszcze dalej, w prawdziwe odludzie, pod Augustów,
do Maćkowej Rudy...

Niegdysiejszy sąsiad Strumiłłów, zaprzyjaźniony z nami Boh-
dan Czeszko, zawsze gdy wspominał swoje osiedliny obok leśni-
czówki Kierzek, twierdził, że o pierś wyprzedził go Krenz; o Stru-
mille nawet nie wspomina, bo Andrzej był tu zawsze...

Mnie też się tak wydaje. Tyle że o pierś wyprzedził go Zie-
mek, który według mnie na Mazurach także był zawsze...

ss-

Pranie jest leśniczówką najpiękniej chyba położoną na Mazu-
rach. Dom stoi na wzniesieniu, w dole — jezioro, nad nim — gę-
sty starodrzew. Pustka, spokój. Każdy, kto dociera tu po raz pierw-
szy, staje oczarowany miejscem, rozlokowaniem domu, budyn-
ków gospodarskich. Wszystko z pruskiej czerwonej cegły, zbu-
dowane jak cały klucz podobnych gospodarstw na początku wie-
ku. Wyjątkiem była stodoła — także solidna, przestronna, także
przykryta płaską czerwoną dachówką. Zbudowano ją jednak z
drewna — z grubych pni utkanych słomianym warkoczem z mchem,
niemal jak w górach. Na dachu tkwiło wielkie bocianie gniazdo,
w którym samotnie spędzał czas biało-czarny Wdowiec.

Łakomy kąsek, jakim dla okolicznych leśników była tak wła-
śnie usytuowana leśniczówka, skusił jednego nędznego człowie-
ka. Sobie tylko znanymi sposobami dokopał się czasów konspira-
cji i partyzantki Popowskiego. Ale bojąc się, żeby nie wyszło na
jaw, skąd ma te wszystkie informacje, wyciągnął Stanisławowi ja-
kieś „lewe" sprawy z drewnem. Każdy, kto znał Popowskiego,
mógłby o nim powiedzieć wiele. Jedno natomiast pozostawało
bezdyskusyjne: jego uczciwość, rzetelność w robocie. Praca leśni-
ków wówczas, gdy się z nią zetknęłam, polegała w głównej mie-
rze na pisaniu ogromnej liczby sprawozdań, raportów, faktur. Cała
ta biurokracja pochłaniała godziny i dnie potrzebne na rzeczywi-
ste zajmowanie się lasem, jego pielęgnacją, właściwą wycinką, do-

55

sadzaniem, obserwacją zwierzyny itd. Na to Popowski właściwie
nie miał czasu, poświęcał go przede wszystkim papierom. I naj-
prawdopodobniej w jakimś raporcie czy sprawozdaniu napisał coś,
co kolidowało lub przeczyło wcześniejszym przekazom, coś, co
gmatwało jasność sprawy. I Katon z Krzyży postanowił wyko-
rzystać sytuację: postawił Stanisławowi zarzut kradzieży drewna.
AK-owski podtekst wyczuwało się na odległość. Żołnierza „reak-
cyjnego podziemia" można było oskarżyć o wszystko. Nieśmiałą
zapowiedź polskiej „odwilży" ledwie się wtedy wyczuwało. Przed
poważnymi konsekwencjami, być może przed długoletnim wię-
zieniem, uratował Popowskiego Jerzy Putrament. Poruszył nie-
bo i ziemię — i Stanisław pozostał na wolności. Musiał jednak
opuścić Pranie. Do domu z czerwonej cegły w majestacie prawa
wprowadził się wraz z rodziną Smigielski z Krzyży. Pojawi się on
i na mojej drodze, pisząc donosy, anonimy, uprzykrzając nam
życie w sposób wręcz obsesyjny...

Stanisław Popowski z matką odejdą z Prania. W roku 1956
zamieszkają w domku nad jeziorem, który niedawno opuścili Stru-
miłłowie. Pracy jednak w Nadleśnictwie Maskulińskim dla niego
nie będzie. Pojedzie jej szukać aż do Puszczy Boreckiej i tutaj zo-
stanie leśniczym. Jak zawsze i wszędzie, tak i teraz będzie serio
traktował swoje obowiązki. On, który w Praniu znosił do domu,
pod matczyną opiekę, porzucone przez rodziców sarny, bociany,
borsuki (ostatniego mojego lata nad Nidzkim w czerwonym domu
dorastał prześliczny koziołek o imieniu Wojtek), w nowym miej-
scu pracy zaczął śledzić sprawnie działającą szajkę kłusowników.
Doprowadził wreszcie do jej rozbicia, w sprawę włączyła się mili-
cja. Chodziło bowiem o żyjące w rezerwacie żubry, orły bieliki,
ale także o zwykłe sarny, jelenie i dziki. Bandę Popowski rozbił,
ale ci, któfym zabrał łatwy chleb, dopadli Stanisława, pobili go,
wręcz skatowali. Trafił do szpitala, gdzie przeleżał kilka miesięcy.
A kiedy wrócił do domu w Krzyżach — wkrótce, w styczniu 1961
roku, umarła jego matka. Umarła — jak żyła: cicho, bez słowa
skargi. Pochowali ją syn i córka i kilkoro krzyżackich sąsiadów

56

na nowym, brzydkim cmentarzu w Rucianem. Kiedy zamie-
szkamy w Praniu, będę o tym grobie pamiętać.

Dom w Krzyżach poprowadziła siostra Stanisława, pani Ma-
rychna. Wyjdzie za mąż, owdowieje, jednak ten dom do końca jej
życia pozostanie miejscem ważnym, znaczącym.

Tak to miejsce będą traktować przyjaciele Popowskiego —
Ziemek, Putrament, który jeszcze zdąży przedstawić pani Zofii
swoją czarującą żonę, Nataszę. Zaprzyjaźnią się, polubią. Bowiem
nie można było pozostać obojętnym na wewnętrzny urok emanują-
cy od matki Stanisława, a pani Natasza należy do ludzi ciepłych, po
rosyjsku serdecznych i dobrych. Więc... Jerzy Putrament powie-
dział po latach, że jego żona Natasza wkroczyła w najważniejszą
(czyli mazurską) część jego życia w sposób bezkolizyjny...

Stanisław mieszkał z siostrą, pracował, miewał romanse, cich-
sze, głośniejsze. Któregoś roku spotkał dziewczynę piszącą pięk-
ne wiersze. Ją także ściągnął na Mazury Ziemek. Ją i jej przyjaciół,
jej chłopców, cały młody i szalony STS, w którym Fedecki spra-
wował rozliczne funkcje literackie.

I to spotkanie milkliwego Stanisława i romantycznie zakochanej
dziewczyny zaowocowało pięknym wierszem dedykowanym temu
właśnie wysokiemu, przygarbionemu mężczyźnie o niezwykle nie-
bieskich oczach, w których odbijał się cały błękit Nidzkiego i wiszą-
cego nad nim letniego, pogodnego nieba. Ten wiersz śpiewają kolej-
ne wykonawczynie, które coraz rzadziej wiedzą coś o czasie, kiedy
powstał, o dziewczynie autorce i o błękitnookim bohaterze wreszcie.

Na całych jeziorach ty,
O wszystkich dnia porach — ty...

A potem, jak to w życiu, przyszło rozstanie. Oboje zachowali
pamięć o tym spotkaniu, pozostał po nim śpiewany wiersz — dziś
utrwalony w mazurskiej legendzie, do której wraz z wierszem
weszli oboje...

W jakiś czas później doszło do poważnego wypadku samo-
chodowego. Poharatany Stanisław trafił do warszawskiego szpi-

57

tala (wypadek zdarzył się niedaleko miasta). Tutaj zajęła się nim
pani doktor, wyciągnęła z tarapatów fizycznych i może „dusz-
nych". I doszło następnie do ślubu lekarki i pacjenta. Stanisław
zamieszkał w Warszawie, tutaj pracował, doczekał dwóch synów.
Kiedy otwieraliśmy muzeum w Praniu, wysłałam mu zaprosze-
nie. Niestety, wśród zbitego tłumu gości zabrakło dawnego go-
spodarza Prania.

Ostatni raz rozmawiałam z nim w 1983 roku. Spotkaliśmy się
na stacji benzynowej w Rucianem. Zaproszenie nigdy do niego
nie dotarło i nawet się dziwił, że o nim zapomniałam... Tak jak
przed laty był serdeczny, miły, obiecywał, że pojawi się w Praniu.

Nie przyjechał jednak do nas. W listopadzie tego samego roku
nieoczekiwanie dla wszystkich zmarł. W kilkanaście lat później
dołączyła do niego pani Marychna.

Dom w Krzyżach, w pobliże którego czasami nieśmiało zaglą-
dałam, nigdy nie wchodząc do środka, zajmuje rodzina Stanisła-
wa — żona, prawie dorośli synowie. Nie znam ich jednak. I nawet
nie wiem, czy są choć trochę podobni do ojca...

Dla mnie to miejsce, podobnie jak i Pranie, jest nierozerwalnie
związane z dwójką dziwnych, ale pięknych postaci: matki i syna.
Mam dla nich masę ciepłych, serdecznych myśli i zawsze dobrą pa-
mięć; wiem też, że takich ludzi nie spotyka się każdego dnia...

Na Jeziorze Nidzkim najpierw pływała motorówka Stanisła-
wa — rozłożysta, wygodna krypa ze stale krztuszącym się silni-
kiem. Pływała dostojnie, powoli. Motorowa flotylla Prania po-
większyła się, gdy i Ziemek zapragnął mieć łódź z silnikiem, która
uniezależniała go od Stanisława. Kiedy na Mazurach pojawił się
Putrament, dość szybko pod skarpą znalazła się i trzecia moto-
rówka. Najpierw jednak pisarz odkupił krypę Fedeckiego i z ca-
łym ceremoniałem nazwał ją „Ziemowit Fedecki", potem, dzięki
kuzynowi Stanisława, wszedł w posiadanie czegoś, co można na-
zwać „ślizgiem": szybkiej łodzi z dość mocnym, przeraźliwie wy-

58

jącym silnikiem. Ale i ta łódź jakoś „przepłynęła" koło PutraiH611'
ta. Kiedy „Ziemowit" odmówił posłuszeństwa, a była to już p01"8
Krzyży, pojawiła się superłódź. Wszystkie one cumowały u są5121'
da Popowskich, Tadeusza Szczupaczkiewicza. Ten zaś pojawiłs1?
na Mazurach w połowie lat pięćdziesiątych, przybył z Krako"^'
gdzie studiował malarstwo na ASP, później był asystentem ^Y
może wykładowcą. W Krzyżach zajął się łodziami, znał się P°
prostu na tym; poza tym żył z robienia jakichś pamiątek kt01"6
sprzedawał coraz liczniej nadciągającym turystom.

To właśnie on, Tadeusz Szczupaczkiewicz, skłonił Putrani611"
ta, żeby zamówił sobie łódź z prawdziwego zdarzenia. I tak p°^~
wiła się na Nidzkim sławna Rapanui. Od niej wziął tytuł ied^° z
tomów Pól wieku. O tym szczególe mało kto wie. Mało kto P^
mięta pana Tadeusza, nawet jeśli w jego dawnym porciku trzy^
dziś swoją łódź, śpi na kempingu Szczupaka, je coś, co przygO10'
wywala jego żona Iza.

Przez długie lata Szczupaczkiewicz był kawalerem. Aż któ^
goś lata do sporego domu Szczupaka nad Nidzkim przyjech2^
jakaś mama z dzieckiem i dziewczyną do dziecka, która w d0^
szybkim czasie została Tadeuszową żoną. Prowadziła mu do"1'
uporządkowała obejście, zaczęła wynajmować pokoje letnik^"1'
karmiła ich, slipowała (jak się dziś mówi fachowo) łodzie słow^"1

— rozkręciła interes. Jej mąż mógł się już zająć tylko ryba^'
malarstwem. Do Prania przyjeżdżał na motorowerku, z blej^'
mami na plecach. Rozstawiał sztalugi i malował. Kiedyś, po któ^t5
z rzędu sesji, wyznał mi:

— Wie pani, od wielu lat, zawsze o tej samej wiosennej po^
przyjeżdżam tu malować „mój" dąb. Mam chyba z piętnaście ob^'
zów i szkiców. Niech pani kiedyś wpadnie, żeby je zobaczyć.'-

Ale nie wpadłam, bowiem w domu Szczupaczkiewiczów za-
wsze pełno było ludzi, i z wody, i z lądu. W porciku także pal^0'

•wał rwetes. A ja ciągle miałam w pamięci lata, gdy w przyst^111
pana Tadeusza dostojnie kołysała się samotna Rapanui.

59

Schyłek lat pięćdziesiątych, początek sześćdziesiątych. Ziemek
przywozi do Krzyży swoje kolejne „ofiary" — młodzież STS-u,
która szczególnie w tej wsi zagustuje, zadomowi się, osiądzie.
Andrzej Jarecki i Agnieszka Osiecka, Zofia Góralczyk i Jerzy
Markuszewski, Henryk Malecha, Jarosław Abramow, a potem
Olga Lipińska i Andrzej Piotrowski, i Krystyna Sienkiewicz, i Anna
Prucnal, i jeszcze wielu, wielu innych. Przyjeżdżali tu, by być ra-
zem, by rozmawiać do białego rana o wszystkim, co ich intereso-
wało. Mieszkali u miejscowych — u babci Kwiatkowskiej, ostat-
niej Mazurki, której mazurzenia mogłam jeszcze posłuchać, u Ga-
lińskich, Szczupaka, Masłowskich. Spali na sianie, w stodołach.
Nie mieli jeszcze samochodów. Przyjeżdżali pociągami do całko-
wicie surrealistycznej stacji Karwica Mazurska — dwa domy, a do-
okoła puszcza — i wędrowali do swoich Krzyży. Tu się kochali, tu
rozstawali, przyjeżdżali z żonami, z mężami, później z dziećmi.
Niektórzy kupowali jakieś działeczki we wsi i stawiali na nich
domy, małe, byle jakie, które z latami i napływem pieniędzy po-
większali, unowocześniali. Inni od razu budowali duże, na ogół
drewniane domy ~ jedne rodem z Poronina, inne spod Helsinek.
Jeszcze inni kupowali stare opuszczone chaty, które rok po roku
ratowali, udomowiali.

Dzisiejsze Krzyże, z nitką asfaltu od lasu do samego jeziora,
w niczym nie przypominają tamtej cichej wsi sprzed trzydziestu paru
lat... Czas biegnie nieubłaganie i nic na to nie możemy poradzić. Ci,
którzy tu przyjeżdżali właśnie po tę ciszę, po spokój, po obcowanie
ze sobą tylko, już się tu nie zjawiają. Ich miejsce zajęli inni, którym
tłok nie przeszkadza, którzy czują się tu wspaniale. No i dobrze!
Nawet natura, jak widać, potrzebuje zmiany pokoleniowej.

Nadleśnictwo Maskulińskie miało kiedyś swoją siedzibę w poło-
żonym na całkowitym już bezludziu Karwicy gospodarstwie. Roz-
ległym, z zabudowaniami, z dużym podwórzem. Czerwona cegła,
taka sama dachówka. Pustka jak w Praniu, dookoła puszcza, dwa—
trzy razy na dobę odgłos jadącego do lub z Olsztyna pociągu...

60

Tutaj przez długie lata wpadał Mirosław Żuławski z żoną Iza-
belą. Wpadał, wykorzystując chwile przerwy w swych rozlicz-
nych misjach dyplomatycznych. Ten świetny pisarz otrzymał
przed wojną fachowe wykształcenie dyplomatyczne, co dziś nie-
zwykle rzadkie: ukończył prawo i studium dyplomatyczne na
lwowskim uniwersytecie. Przez dziesiątki lat pełnił więc misje
w bardzo wielu ciekawych miejscach świata, co wykorzystał zna-
komicie w swoich utworach prozatorskich.

Książką, która po Żuławskim na pewno zostanie, jest Ostat-
nia Europa. Jakże dziś aktualna, gdy zabiegamy o połączenie z Euro-
pą. Kiedy Żuławski ją napisał, a był to rok 1947, wszystko to było
nowością: podkreślanie europejskiej jedności, kultury, wspólnych
— pomimo wielu różnic — dążeń i celów.

Któregoś roku ten światowiec odkrył dla siebie Maskulińskie.
Odkrył i zaczął do Maskulińskiego wracać. Gospodarzył tu leśniczy
Adamiec z żoną Lusią. Od lat najdawniejszych moja pamięć rejestro-
wała tu, podobne do prańskiego, zapuszczenie: klepisko podwórza,
po którym wędrowały krowy z pastwiska, biegały prosiaki, kury,
kaczki, gęsi luzem puszczone... Także wtedy, gdy w innych gospo-
darstwach przynajmniej część podwórza zamieniano na małe choć-
by ogródki, w Maskulińskim, które już dawno przestało być nadleś-
nictwem, nadal istniało wyłącznie klepisko i cała reszta...

I tutaj, w ten polski prymityw, w każdą wolną chwilę zjeżdża-
li państwo Żuławscy. O tym zagubionym wśród lasów zakątku
oboje marzyli w wygodnych, klimatyzowanych, pełnych wyszu-
kanej elegancji domach, tęsknili do znanego sobie skrawka pusz-
czy, do chałupy, gdzie wieczorami zapalali naftowe jeszcze lam-
py, podkręcali knoty, gdy nadmiernie filowały... Z nostalgią wspo-
minał pan Mirosław te lampy i nutą żalu konstatował ich nieu-
chronną śmierć. I pojawienie się żarówki. Ta zaś przyszła do do-
mów w puszczy — Prania, Krzyży, Karwicy — w pierwszej poło-
wie lat sześćdziesiątych.

Wiele stron w Opowieściach mojej żony, w Pisane nocą poświę-
cił Mirosław puszczy i jezioru, owemu leśnemu odmiennemu

61

światu, który go urzekł. „Powietrze przesycone jest zapachem
igliwia i ziół, ma inną wilgotność, jakąś miękkość, zwiastującą być
może bliskość wielkich jezior. Pod wieczór na śródleśnych łąkach
snuje się różowa mgła, nadając ciszy jakby trzeci wymiar. Wrzo-
sy płoną już wśród duktów, rozświetlając zmierzch..."

Żuławscy godzinami wędrowali po lesie, nadawali jego frag-
mentom wymyślone przez siebie imiona, zapuszczali się w głąb
coraz dalej i dalej, bo tam rosły dorodniejsze prawdziwki i kanie,
złocistsze rydze. Wracali z pełnymi koszami. A potem zebrane
grzyby trzeba było sortować, czyścić, dusić, marynować... Na-
stępny świt zastawał ich gotowych do nowych wędrówek, do no-
wych eskapad... „Dobrze mi było w tej puszczy. Kiedy kładłem się
wieczorem zmordowany, wokół domu było naprawdę cicho. Była
to cisza niemal całkowita, taka cisza, od jakiej odwykliśmy w mie-
ście. A kiedy gasiło się światło, za oknem było naprawdę ciemno.
Była to ciemność rzeczywista, od której odwykliśmy w mieście..."
Nocne niebo było przepełnione niewidocznymi w mieście gwia-
zdami i leżąc z oczami utkwionymi w bezkres pełen mrugających
punktów, można było dokładnie odczytywać te niebieskie mapy.

Śmierć Mirosława przerwała coroczne przyjazdy państwa Żu-
ławskich do puszczy, do Maskulińskiego. Nie gospodaruje tu już leś-
niczy Adamiec, który także wybrał się w swoją ostatnią podróż.

W Maskulińskim mieszkają jacyś obcy, o których nikt nicze-
go nie wie. Może i nie chce wiedzieć? Może takie informacje są
dziś nikomu niepotrzebne?... Teraźniejsi gospodarze tej czerwo-
nodachówkowej harhary pozostaną, jak mniemam, anonimowi.
Choć może się zdarzyć, że syn Mirka Żuławskiego, Andrzej, wie-
dziony nostalgią, zechce np. któryś ze swych obrazoburczych fil-
mów zrealizować z Maskulińskim w tle. Precedens już istnieje:

przed laty po drugiej stronie Nidzkiego kręcono plenery do cał-
kowicie dziś zapomnianego filmu Warszawska syrena...

Mazury nie przestały być piękne, tylko że nie powstają dziś
filmy, w których liczy się uroda ludzi i miejsc, wrażliwość opera-
tora na piękno krajobrazu. Jakoś nie widzę reżysera, który chciał-

62

by — i potrafił — przekazać choć w części zachwyt dla tego miej-
sca, jakim wypełnione są na przykład stronice prozy Mirosława

Żuławskiego...

Krzyże, kiedy zamieszkali tu Ziemek, Putrament, były cichą
wsią. Jej spokój zburzyli — jako pierwsi — młodzi STS-owcy. Miej-
scowi chętnie przyjmowali „cudaków" z Warszawy, którzy zo-
stawiali trochę grosza, nie zadzierali nosa, z każdym gadali, nie-
jednego utrwalili a to w piosence, a to w wierszu. Na przykład
o naczelniku poczty w Karwicy Agnieszka Osiecka napisała wiersz,
który pan Krysiak po latach pokazywał mi z dumą. Wydrukował
go w jakimś małym pocztowym pisemku wraz z listem pochwal-
nym od pani, której pomógł połączyć się z miejscowością oddalo-
ną o piętnaście kilometrów... Pan Krysiak do końca swych dni
będzie pamiętać i STS, i Agnieszkę, spotkania z jej przyjaciółmi,
ich dziwne rozmowy telefoniczne... które znał jak własne...

Już wspominałam, że w pierwszym okresie młodzi z STS-u
pomieszkiwali w chałupach miejscowych. Z czasem, w miarę jak
krzepła nasza mała stabilizacja, kupowali „realności". Pierwsi po-
stawili swoje „domy" Jareccy i Markuszewscy. Małe parterowe
domki budki na dużych działkach, które zaczęli obsadzać, zazie-
leniać, uszlachetniać. Stopniowo, z roku na rok, wrastali w tę zie-
mię, w wieś, w jej sprawy. Zofia Góralczyk, kiedyś pierwsza sce-
nografka STS-u, zainstalowała w swoim domku ceramiczny piec
i zajęła się malowaniem porcelany, zabawnych kafli, drobiazgów,
które później sprzedawała w rozmaitych galeriach. Jej wyczulone
na urodę oko dostrzegało niebezpieczeństwo wiszące nad starą
architekturą mazurskiej wsi. Jeździła np. do pobliskiego Hejdyku
i rysowała tamtejsze chałupy: z drewna, z dwuspadowymi dacha-
mi, z gankami stojącymi frontem do drogi zdobnymi w koloro-
we kolumienki, zabawne okna... Rytm jednakowych dachów,
ganków, okien, kominów tworzył harmonię, tworzył niezwykłą
kompozycję.

63

Zofia rysowała to wszystko, przeczuwając, wiedząc, co się sta-
nie: napływający coraz obficiej pieniądz przemieniał te chałupy w
„nowoczesne" pudełka... Dziś w Hejdyku pozostały może dwie,
może trzy stare chaty. Reszta istnieje w tekach Zofii Góralczyk,

na wydanych przez nią pocztówkach.

Podobny los spotkał śliczną wieś Dąbrowy. Tu z kolei, jak
nakazywała kurpiowska tradycja, domy tworzyły typową uliców-
kę: szczytami, ozdobnie „ubijanymi", ze „śparogami" i krzyżami,
zwrócone były ku głównej drodze. Dziś cały rytm puszczańskiej
starej ulicówki został całkowicie zburzony: w miejscu drewnia-
nych pięknych chałup wyrosły betonowe brzydactwa. Z balaska-
mi, arkadami. Na każdym — obowiązkowo talerz satelitarny.

Po starych Dąbrowach mało pozostało. Jedna z najcenniejszych
tu przydrożnych kapliczek na wysokim obłym słupie ma w tle

dom z betonowych bloczków!

Tak więc główną pasją Zofii stało się ratowanie od zagłady
mazurskiego i kurpiowskiego budownictwa oraz pruskich cmen-
tarzyków. I to wtedy, kiedy nikt się nimi nie zajmował, a prze-
ciwnie — stare nagrobne płyty rozkradano, krzyże obalano, par-
kany niszczono i po pewnym czasie nie było cmentarza, nawet
śladu po nim. A cmentarzyki na terenie dawnych Prus istniały
w każdej wsi. Jeśli dziś w okolicy Karwicy, Krzyży, Kokoszki,
Rucianego widzi się ewangelickie miejsca pochówku, stare ocalałe
płyty, krzyże i świeże kwiaty, a wszystko otoczone nowymi
płotami, jest w tym zbożnym dziele cień działania Zofii Góral-
czyk. I grupy jej podobnych mądrych ludzi.

Mieszka w swoim domu od Wielkanocy do listopada. Od cza-
su do czasu wpada do niej mąż — Jerzy Markuszewski, przyjacie-
le. Tygodniami jest sama. Ma starzejącego się psa, swój ogród, o który
dba, swój piec wreszcie, do którego „ładuje" malowane filiżanki,
talerze, kafle. Nasza rodzina i my sami otrzymaliśmy od niej prze-
urocze komplety filiżanek zamalowanych w zielone gęsi, kafle
z gęsiami, z cytatami z K. I. G. Dziś wszystkie one są dla mnie
echem czasu, który raz na zawsze został za mną.

64

Mniej więcej w tym samym czasie zbudowali domek Jareccy.
Spędzali tu każdą wolną chwilę, tu Andrzej pisał wiersze dla kole-
gów z teatru, którego został dyrektorem. Później, jak wiadomo,
STS zaczął być niewygodny dla władz, które wymyśliły przebu-
dowę pałacyku przy Swierczewskiego. STS połączono z Teatrem
Rozmaitości. „Dyrektorował" Jarecki. Łudzono i Andrzeja, i re-
sztę, że po skończonym remoncie STS wróci do dawnej siedziby.
Ale tak tylko mówiono! „Pić na wodę, fotomontaż", jak by skwi-
tował sprawę Wiech. STS nigdy się już nie odrodził, nie odżył.
Przeszedł do legendy. Powstają o nim książki, prace magisterskie,
a może i doktorskie, czci się jubileusze, rocznice, łezka-groteska.
Pozostała pamięć o latach w tym małym, miłym i bliskim sercu
teatrzyku.

I coś jeszcze — przyjaźń łącząca ludzi. I sentyment do Mazur.
Ci młodzi i piękni kiedyś, dziewczyny i chłopcy z STS, teraz już
posiwiali, zjawiali się tu z dorosłymi dziećmi, z rosnącymi za szyb-
ko wnukami, z łezką w oku wspominali wszystkich, którzy kie-
dyś bawili się z nimi, których kochali, o których nie zapomną,
a którzy powędrowali na drugą stronę mazurskiej tęczy — Agnie-
szka, Andrzej, Jurek, Krystyna, Witek, Marek i jeszcze jeden An-
drzej...

Były też i inne pożegnania z Mazurami... kiedy nadmiar ludzi,
huk motorów na Nidzkim, wrzask dzieci i radioodbiorników
zamieniał głuszę w powtórkę Juraty czy Sopotu. Kiedy coraz trud-
niej było wytrzymać, bo zamiast samotności, na każdym kroku
spotykało się kogoś, kto nie powinien tutaj wędkować,
pływać, mieszkać...

Któregoś letniego ranka 1968 roku Ziemek Fedecki obudził
się głęboko przeświadczony, że musi stąd jak najprędzej uciekać,
by nie zwariować. Spakował manele, pożegnał Stanisława i ruszył
do Warszawy, gdzie we własnym domu panowała cisza, spokój,
gdzie nic go nie denerwowało...

65

Fedecki już nigdy nie wrócił na Mazury — te, które odkrył
jako wymarzone miejsce dla siebie i ludzi mu bliskich, już nie
istniały. Uznał, że dla niego zabrakło miejsca na wielkich jezio-
rach, w licznych zatoczkach Nidzkiego. U Szczupaka nie mógł
się dopchać do własnej łodzi: wszędzie wokół stały już inne,
wielkie, z ogromnymi silnikami. Ludzie snuli się nie tylko po
jeziorze, bindugach i lesie. Włazili do każdego domu, do każde-
go kąta...

W Warszawie, nagabywany przez Putramenta o powody wy-
jazdu, machał jedynie ręką: co tu tłumaczyć? Może sam kiedyś
zrozumiesz.

Przyszło i na Putramenta owo „kiedyś". Jakieś siedem lat po
Ziemku. Najpierw ciężko chorował, ale gdy minęło bezpośrednie
zagrożenie, pani Natasza przywiozła go do Krzyży, pomagała
wsiąść i wysiąść z łodzi, uczestniczyła w jego rybnych łowach.
Nie przepadała za tym zajęciem, ale wiedziała, co ono znaczy dla
jej chorego męża...

Któregoś dnia Jerzy Putrament nagle dostrzegł na jeziorze tłum
wokół siebie, sznur samochodów w Krzyżach, tłok we wsi jak na
sopockim molo. „Nic tu po nas" — powiedział do żony. Spako-
wali się, wyjechali i nigdy nie wrócili.

Na swoje ryby jeździł Putrament w inne miejsca w Polsce, ale
z latami więcej czasu poświęcał brydżowi niż wędce. Tańce boleni
i szczupacze wyścigi pozostały na kartach jego opowiadań, po-
wieści i wspomnień. Tam żyją, przypominając o latach, kiedy Ma-
zury były całkiem innym miejscem...

Wreszcie i dla Agnieszki Osieckiej nad Nidzkim zrobiło się
nazbyt gwarno, tłoczno, głośno. Choć nigdy nie była odludkiem,
samotnicą. Przeciwnie: lubiła ludzi, towarzystwo, kawiarnie,
knajpki. Na Mazury przyjeżdżała, jak i inni, po prostu z potrze-
by serca, po nadzieję, po radość, po miłość, po dobrą piosenkę.
Nie było w tym snobizmu ani chęci pokazania'się...

Ale kiedy zauważyła wokół siebie nadmiar obcych lu-
dzi, także machnęła ręką na wszystko. A potem, jak to ona,

66

napisała piosenkę. Zapamiętałam, chyba na zawsze, tych kilka

wersów:

Zabierz mnie stąd na litość boską,
bo to już nie są te Mazury,
gdzie się jeździło kochać wiosną,
a powracało w czas purpury.

Sarny chorują tu na serce
w huku głośników i traktora.
I mchy konają w poniewierce,
w uścisku peta i buciora...

Daleko od „Sing-Singu

J)

Tym razem o wszystkim zadecydował mój mąż, Janek. Wspo-
minałam o wakacjach spędzanych nad Nidzkim, o później-
szych eskapadach, także już do Krzyży, bowiem w Praniu gospo-
darzył ktoś, z kim nie chciałam się spotkać. Z Jankiem bywali-
śmy na polu namiotowym Szczupaczkiewicza parokrotnie jako
zwykli turyści, tacy sami jak inni. Czasami spotykaliśmy kogoś
ze znajomych, czasami nie. Kilka dni nad jeziorem to był odpo-
czynek od miasta, w którym wciąż mieliśmy masę pracy — ja
w kolejnych redakcjach, Janek — w radiu.

Moim przyjaciołom i mnie marzyło się jakieś upamiętnienie
Prania jako miejsca, gdzie powstało kilka ważnych dla polskiej
literatury wierszy. Ziemek Fedecki, jeszcze w okresie swoich prze-
ciągających się pobytów na Mazurach, podczas długich nocnych
pogwarek rozsnuwał plany, jak by to można było urządzić. Za-
palił do projektu cudownego Henryka Tomaszewskiego.

Pranie wraz z całym powiatem piskim należało do wojewódz-
twa olsztyńskiego. Od urzędników w Olsztynie zależało pozwo-
lenie, aby w leśniczówce powstało małe muzeum. Muzeum — bez
eksponatów. Tomaszewski wymyślił cytaty na ścianach, jakieś
malunki, trochę naftowych lamp, jelenich rogów... Z najprost-
szych sprzętów z czasów państwa Popowskich — własnoręcznie
zbijanych przez Stanisława ław, stołów, wielkiego biurka, przy
którym ojciec pracował (rozlatujący się grat, który po śmierci

68

poety dość szybko zakończył żywot, miał trzy nogi, czwartą two-
rzyły cegły albo gruby stary tom Szekspira) — nie zachowało się
nic. Te, z których można było jeszcze korzystać, pojechały do
Krzyży, inne porąbał na opał nowy gospodarz Prania, wstawiając
na ich miejsce masę łóżek. Każdy bowiem kąt leśniczówki służył
w sezonie letnikom. Więcej — każdy kąt podwórza, na którym
przez pączkowanie rozmnażały się psie budki (zwane domkami
kempingowymi), zaludniali przybysze z całej Polski zwiedzeń!
sławą miejsca związanego z losami czytanego i kochanego poety.
Przyszedł bowiem czas, o którym mój ojciec zaledwie marzył:

czas wielkiej popularności, wysokich nakładów wznawianych
wciąż utworów. Czas festiwali, spotkań z jego poezją, czas roz-
maitych inscenizacji teatralnych. Gałczyńskiego się czytało, Gał-
czyńskim się mówiło, Gałczyński był dobry na każdą okazję: na
liryczne uniesienia młodych, na piosenkę i pieśń, na wszelkie ofi-
cjalne okazje.

Wielka popularność, która zaczęła się po śmierci poety wraz
z pierwszymi tomikami ukazującymi się w przyzwoitych nakładach,
wzbudziła rosnące zainteresowanie mazurską leśniczówką: przyby-
sze chcieli poznać to miejsce, odetchnąć jego atmosferą, wejść do środ-
ka, do wnętrza... Zwłaszcza że gospodarz przedstawiał się jako ten
opisywany przez poetę, jako człowiek znający go dobrze...

...Z planów Ziemka i Tomaszewskiego nic wówczas nie wy-
szło. Jeździłam do urzędników w Olsztynie, tłumaczyłam, wyja-
śniałam, namawiałam. Słyszałam jedno: „Będą meble, powstanie
muzeum!" A „meble" nie istniały, więc...

Jednakże ziarno zostało posiane.

Przyszedł czerwiec 1965 roku. Na Mazurach odbywał się rocz-
nicowy zjazd pisarzy ziem zachodnich i północnych (Boże, jak
wówczas uwielbiano takie nic nikomu nie dające spędy!). I z tej
okazji powinno było zostać „coś" trwałego. I wymyślono (a był
to pomysł szatański!)... Izbę Pamięci K. I. Gałczyńskiego w Pra-
niu. Od samej nazwy dostaję gęsiej skóry! Zabrano na ten cel leś-
niczemu dwa pokoje (te, w których mieszkaliśmy w czasie na-

69

szych wszystkich pobytów, z oknami wychodzącymi na ogród
pani Popowskiej, na jej warzywnik, na pola, z oknami w dzikim
winie...), wstawiono do nich kilka gablotek, na ścianach powie-
szono dwa zdjęcia autorstwa Jerzego Benedykta Dorysa — zdjęcia
znakomite, tylko najzupełniej nie pasujące do tego wnętrza: „ofi-
cjalne", przedstawiające ojca w marynarce, krawacie...

Otwarcia dokonał sam Zenon Kliszko, osoba nr 2 w ówcze-
snej Polsce. Zaproszono mamę, która zdecydowanie odmówiła
i wydelegowała mnie i Janka. Zaproszono — o dziwo! — Stanisła-
wa Popowskiego, Karola Małłka. Był i Jerzy Putrament, i dzie-
siątki innych znanych nam osób, i chmara oficjeli, prasa, działa-
cze powiatowi i wojewódzcy...

Kliszko przypłynął motorówką. Przed nim tą samą drogą
dowieziono wypożyczone „na chwilę" książki z biblioteki woje-
wódzkiej. Przecięto wstęgi, wysłuchano przemówień, koncertu,
pogadano. I Zenon Kliszko w otoczeniu świty odpłynął, za nim
— wypożyczone książki. W „izbie" pozostały gabloty z jakimiś
okładkami, gazetami. I owe dwa zdjęcia poety...

Dwa—trzy lata wcześniej w ścianę leśniczówki wmurowano
istniejącą do dziś tablicę: „W tym domu Konstanty Ildefons Gał-
czyński napisał Niobe, Wita Stwosza, Kronikę olsztyńska..."

Straszyła ta „izba" przez wiele lat. Przykro nawet wspominać.
Lepsze czasy dla tego miejsca dopiero nadejdą.

A wracając do tamtego spotkania w czerwcu 1965 roku. Utrwalił
je na zdjęciach fotoreporter tygodnika „Panorama Północy" Wacław
Kapusto. Oryginały zdjęć zginęły w pożarze jego pracowni w Olszty-
nie. Zachowały się jedynie kiepskie kopie. Dla mnie, ale i dla wielu
przyjaciół Mazur, mają one nie tylko wartość dokumentu. Przypo-
minają ważne postaci: Stanisława Popowskiego, Karola Małłka.

;;-

Kiedy po raz pierwszy usłyszałam o Karolu Małłku? Przed
dziesiątkami lat w sadzie pani Popowskiej. Jerzy Borejsza opo-
wiadał: hitlerowcy dawali za niego sto tysięcy nagrody. Jego foto-

70

grafie rozplakatowano w każdej mazurskiej wsi... Żądano jego
głowy. Ale nie wydał go nikt. Dla Mazurów byi po prostu świę-
tością. Kochali go i szanowali jak ojca...

Był człowiekiem niecodziennego formatu. W czasie rozmowy
z Bierutem w Lublinie w roku 1944 — uczestniczył w niej i Jerzy
Borejsza — opowiadał o losach Mazurów w latach dwudziestole-
cia, w czasie okupacji... Mówić też umiał, a malował mazurską
mizerię z takim żarem, z taką łzą serdeczną, że na twarzy zaharto-
wanego w bojach Bieruta pojawiły się łzy.

Płaczący Bierut... Minęło wiele lat. Na łące przy leśniczówce
w roku 1965, po uroczystym przecięciu wstęg w „Izbie Pamięci",
gwarzyliśmy wśród przyjaciół. Był i pan Karol, i Stach Popowski...
Przywołałam wówczas opowiadanie Borejszy sprzed lat. I pan
Karol z goryczą potwierdził: — Tak, istotnie płakał rozczulony
przejściami moich współziomków... Tyle wówczas obiecywał...
A ja uwierzyłem...

Namiętna w tonie opowieść pana Karola przyciągnęła oficjal-
nego gościa, Zenona Kliszkę. Słuchał słów Małłka o masowych
wyjazdach Mazurów, o naszej cichej zgodzie, o braku sprzeciwu.
Na ascetycznej twarzy ówczesnego człowieka nr 2 pojawiła się
furia. Urywanymi zdaniami nawoływał pana Karola, aby pamię-
tał, że poza „sprawą Mazurów" jest także i sprawa polska. „Jest
jedna sprawa — krótko odparował Małłek. — Krzywdzi się ludzi
najwartościowszych w tym kraju. Czy zapomniał pan o bezsen-
sownych zarzutach kiedyś wysuwanych i wobec pana?..."

Choć rozmawiali po polsku, nie rozumieli się. Interweniował
Putrament, odciągnął honorowego gościa do innej grupy...

W sposób niezauważalny pan Karol przeszedł do innego tematu.
Umawialiśmy się wtedy, że kiedy następnym razem odwiedzę Ma-
zury, zjadę do Krutyni, poznam „mateczkę" — panią Małłkowa.
I wierzyłam, że to nastąpi szybko. Chciałam w to wierzyć. „Dzia-
teczki" — mówił do nas: do męża, do Stacha, do mnie... Zagarnął nas
w ten sposób, jak wtedy myślałam, w krąg ludzi sobie buskich. Dziś
wiem, że inni tego wspaniałego człowieka nie otaczali.

71

Nie pojechałam do Krutyni, nie odwiedziłam domostwa pań-
stwa Małłków, bo wciąż — bez sensu, o czym wiem dziś — były
sprawy ważniejsze. Pozostało tamto spotkanie na prańskiej łące
zapisane w moim sercu. Podobnie jak pamięć o panu Karolu...

W listopadzie 1976 roku umarła moja mama i niemal natych-
miast po jej śmierci otrzymałam pisemko od szefa URM, Janusza
Wieczorka, z żądaniem, bym w ciągu dwóch tygodni wyprowa-
dziła się z zajmowanego mieszkania. Nie mogłam uwierzyć: mam
opuścić ostatnie mieszkanie moich rodziców w cichej alei Róż,
w którym mieszkaliśmy od 1948 roku?

W popłochu przeglądałam papiery ojca, w czym pomagał mi
Andrzej Drawicz, jego bibliotekę, wszystko, co po nim pozosta-
ło. I wszystko to podarowałam Muzeum Literatury z zastrzeże-
niem: jeśli powstanie kiedyś muzeum w Praniu, niektóre przedmio-
ty i sprzęty tam właśnie trafią jako depozyt.

Od 1975 roku zaczął obowiązywać nowy podział terytorial-
ny kraju. Dawny powiat piski znalazł się w granicach wojewódz-
twa suwalskiego i niemal natychmiast pojawił się u nas dyrektor
tamtejszego Muzeum Okręgowego, Zygmunt Filipowicz, z pro-
pozycją, abym przed zaplanowanym remontem leśniczówki i
przebudową dawnych zabudowań gospodarskich pomogła w zor-
ganizowaniu sensownej tymczasowej wystawy.

Tak nawiązaliśmy, jak się okaże na długie lata, kontakt z tym
miłym, uczynnym człowiekiem.

Za swój osobisty sukces uznałam wyprowadzkę z Prania oby-
watela Smigielskiego, który tyle zła czynił wokół. Przeszedł już
dawno na emeryturę, lecz nadal mieszkał w wielkiej leśniczówce,
zarabiając na letnikach i bajaniu o Gałczyńskim. A bajdurzył prze-
raźliwie. O postawionym przez siebie w „Izbie Pamięci" łóżku
mówił, że należało do poety. Nad stołem (bajdurzenie — jak wy-
żej) — jakaś turecko-wschodnia lampa (że to niby „meluzyna"),
na ścianie — stara dubeltówka („poeta był zapalonym myśliwym"!).

72

Itd., itd. A w księdze wspomnień odnajdywaliśmy wpisy wdzięcz-
nych turystów: „Pani leśniczynie dziękujemy za wspaniałe pie-
rożki z jagodami!"

Tak wyglądało „muzeum" prowadzone przez ówczesnego leś-
niczego.

Zaczął się zapowiadany przez pana Zygmunta remont. Trwał
i trwał, ciągnął się, jakby budowano Empire State Building. Z daw-
nej obory powstało mieszkalne wnętrze dla kogoś, kto tu w przy-
szłości miał na stałe zamieszkać, by opiekować się zbiorami i mu-
zeum; piękną stodołę rozebrano — nie pamiętam, czy wówczas,
w czasie remontu, czy za rządów Smigielskiego. W każdym razie
stare wielkie bale wywędrowały do kogoś, podobnie jak piękne
kafle z pieca w letniej kuchni i jednego z pokojów w leśniczówce.
Starą dachówkę zastąpiono nową, dzikie wino trzeba było na czas
remontu przyciąć przy ziemi... Przez prasę przeleciał lament, że
„wino Gałczyńskiego diabli wzięli..." Itd., itp.

Po którymś wypadzie na „teren budowy", już w naszym no-
wym warszawskim mieszkaniu na Stegnach, odwiedzający nas
Staszek Grochowiak popatrując na szare niebo, na szary beton,
na monotonię 10-piętrowych pudeł powiedział o nich kiedyś z obrzy-
dzeniem: „Sing-Sing!" — to określenie przyjęło się u nas na stałe —
a więc po którymś z powrotów do szarości „Sing-Singu" z toną-
cych w jesiennej purpurze Mazur Janek zapytał mnie, czy to nie
ja powinnam się zająć Praniem, zamieszkać tam...

Zadał mi te pytania tak zwyczajnie, tak po prostu, jakby py-
tał, ile kawałków chleba zjem na kolację...

Zamieniłam się w żonę Lota i dopiero po chwili udało mi
się dobyć głosu. I popłynął monolog na temat mojej pracy, te-
atrów, kolacyjek z przyjaciółmi, wreszcie wyjazdów w świat.
I to wszystko, co stanowiło treść mego życia, miałabym zosta-
wić, zamieszkać w puszczy i wieść życie pustelnika, bo do naj-
bliższej chałupy trzeba wędrować cztery kilometry?... Jeste-
śmy za młodzi na takie odludzie, na samotność, że to bardzo
trudne...

73

Janek nie powiedział nic więcej. Temat został odłożony. Ale
istniał w mojej podświadomości. Po mniej więcej roku dotarło do
mnie, że pomysł Janka „wart jest mszy"!

W czerwcu 1980 jedna z firm przeprowadzkowych zapakowała
nasze meble, obrazy, porcelanę, masę drobiazgów, które zawsze
z nami wędrowały od domu do domu, słowem — przeważającą część
naszego dobytku, i powiozła go do Prania, nad Nidzkie...

Z nami pojechał nasz najmniejszy domownik, kilkumiesięcz-
ny terier walijski Urban. Wkrótce dołączy do niego, już w Pra-
niu, czteromiesięczny wyżeł, składający się wtedy z wielkich wil-
gotnych oczu, dużych jak talerze uszu i nadmiaru skóry. Janek,
patrząc na te uszy właśnie, powiedział krótko: „Będziesz nazywał
się Blin!" I tak zostało.

Te dwa psy, o całkowicie odmiennych charakterach, zamiło-
waniach, temperamentach, stały się znakomitym uzupełnieniem
naszego życia w puszczy. Dawały nam radość, chwile wzruszenia
nawet. Odpłacaliśmy im troską, więcej niż dobrym życiem i, by
nazwać sprawę po imieniu — miłością.

Były niezwykle inteligentne, doskonale umiały dać do zrozu-
mienia, czego oczekują od nas, czego się spodziewają. Kiedy zega-
rowa kukułka z wrzaskiem oznajmiała, że minęła ósma, Blin wę-
drował na górę do Janka, stawał w drzwiach i patrząc z wyrzu-
tem, próbował po swojemu powiedzieć: „Pora wstawać. Wyspali-
ście się. Ja już chcę do ogrodu..."

O naszych psach, naszym z nimi życiu napiszę kiedyś książkę
dla niezbyt dorosłego czytelnika. Będzie to opowieść o radosnym
świecie dwójki czworonogów, o ich niezwykłych snach, marze-
niach, szczęściu i szybko mijających smutkach. I chciałabym, aby
tę historię o przyjaźni między ludźmi i zwierzętami zilustrował
pan Antoni Boratyński.

Nasze psy zasłużyły na taką pamięć. Nie ma co do tego wąt-
pliwości.

W stosunkach z naszymi przyjaciółmi były łagodne, dopomi-
nały się pieszczot, zabawy. Nie znosiły jednak ludzi za płotem.

74

Groźnie szczekały, szczerzyły kły. W ataku reprezentowały nie-
zawodną wspólnotę celów: Blin skakał do gardła (był wielki i sil-
ny), a Urban, jako dzikarz, operował w partiach dolno-tylnych.
Wśród miejscowych utarła się opinia, że w Praniu mieszkają dwa
wściekłe psy, że nie należy się zapuszczać ani za furtkę, ani tym
bardziej do środka...

Nasze dobre, łagodne psy wspaniale odgrywały rolę psa Ba-
skervillów...

Umarły na chorobę nowotworową. Stały się ofiarami Czar-
nobyla, którego skutki odczuli najsilniej mieszkańcy okolicy Mi-
kołajek — tu skażenie było największe. Najpierw w roku 1990
odszedł Blin, Urban w trzy lata później.

*

W słoneczną niedzielę 29 czerwca w gronie przyjaciół, którzy
licznie stawili się z różnych stron Polski, otwieraliśmy w leśni-
czówce Muzeum K. I. Gałczyńskiego. Interesującą ekspozycję
przygotowało Muzeum Literatury. Znalazł się tu i pokój prański,
i ostatni — warszawski z latarnią z zaczarowanej dorożki, ze sto-
łem ojca, jego biblioteką, obrazami, rysunkami, z drobiazgami,
które tak lubił i którym przedłużał życie w wierszach. Na ścia-
nach ciekawie zestawione cytaty, jakieś zabawne pomysły w ro-
dzaju wielkiej walizy, małego złotego osiełka, tamburynu, bukie-
tu sztucznych kaczeńców, zdjęć dużych i całkiem małych, sło-
wem — rekwizytornia bardzo gałczyńska. Oczywiście dla kogoś,
kto ten świat trochę zna.

A poza tym wszystko jeszcze bardzo nowe, bardzo pachnące
farbą, świeżością. Jak nasz dom, w którym chodziliśmy po nie
wyschniętej podłodze, bo lakier kładziono na wilgotne deski. Dłu-
go jeszcze będziemy się kleić do tej podłogi...

Po koncercie, po oficjalnych uroczystościach wydaliśmy dla
bardzo licznych gości skromne przyjęcie: kieliszek nalewki Jan-
ka, jakieś serowe korki, słone krakersy... Nie było krzeseł, sto-
łów, nawet trawy nie było, wokół domów czerniła się ziemia, która

75

przykryła gruz wyrzucany podczas remontu. Ale tak na dobrą
sprawę nikt tego nie dostrzegał...

Przyszło dużo depesz z życzeniami tylko dobrych dni. An-
drzej Strumiłło pisał: „Szczęścia pod nowym dachem", a Stani-
sław Srokowski: „Z okazji inauguracji muzeum mojego ulubione-
go poety najlepsze życzenia". Kochany Henryk Hermanowicz:

„Serdeczne wyrazy wdzięczności za inaugurację Muzeum K. I. G.
ze słowami szacunku dla wszystkich, którzy przyczynili się do
realizacji"...

Dopisali także przyjaciele, przyjeżdżając i osobiście uczestni-
cząc w tej miłej dla nas ceremonii. Żuławscy i Lipińscy (od Ery-
ków dostaliśmy przecudnej urody wielką, zieloną, szklaną ropu-
chę), Janek Osmańczyk (mnie obdarował wielkim dzwonkiem,
Janka — suchą nóżką antylopy!) i Jurek Dobrowolski, i Mietek
Rakowski — nasz sąsiad, i Tadeuszowie Olszańscy, Andrzej Ja-
recki na czele Krzyży, Sobczyńscy prowadzący Karwicę, Bożen-
ka Zagórska, moi krewni z Gdańska — Wanda i Janusz Jasińscy.
I nasze dzieci ze swymi przyjaciółmi. I telewizja, i CAF, i prasa. I pół
mojej redakcji, i pół „Czytelnika" pod wodzą Stasia Bębenka... I tak
mogłabym wyliczać bez końca. Zabrakło jedynie Stanisława Po-
powskiego. I to w tamten pełen niezapomnianego zgiełku dzień
sprawiło mi przykrość...

A wieczorem, kiedy zostaliśmy sami, rozsiedliśmy się wygod-
nie na przyzbie. Cisza panowała wokół taka, że słyszało się koma-
rze lamenty, wrzaski żurawia na pobliskiej łące, słowika w sta-
rych krzewach bzu... Nad podwórzem pomalutku przemieszczał
się dobry znajomy z dawnych lat — Wielki Wóz, płonęła Gwiaz-
da Polarna, zapalały się inne nie znane mi jeszcze gwiazdy, którym
za jakiś czas zacznę nadawać imiona. Imiona moich przyjaciół,
ludzi mi drogich, którzy odchodzili bez pożegnania...

To niebo nad głową, latem pełne gwiezdnych blasków, stanie
się częścią Prania, które kiedyś będę musiała zostawić. I będzie to
jedno z trudniejszych pożegnań.

76

Naszą decyzję o zamieszkaniu w puszczy witano na ogół ma-
lowaniem wymownego kółeczka na czole, wzruszeniem ramion,
machnięciem ręki wreszcie. Wszyscy niemal — przyjaciele, kole-
dzy w redakcjach, wreszcie miejscowi — nadleśniczy Ryszard Szyr-
mer i inni — zgodnie twierdzili, że to chwilowa fanabena, że uciek-
niemy przy pierwszym większym śniegu i mrozie, że nie damy so-
bie rady. Byliśmy innego zdania, ale przestaliśmy dawać mu wyraz,
bowiem nikt nie chciał uznać naszych racji. Te zaś były proste. Obo-
je mieliśmy dość przepychanek w Warszawie, jej brudu, chamstwa,
pośpiechu, niewygody; postanowiliśmy spróbować innego życia
— spowolnionego, z pracą, którą można zaplanować.

Wydawało się nam, że o swoim życiu będziemy teraz decydo-
wać sami. Było w tym sporo naiwności, a w miarę upływu czasu
musieliśmy przyznać, iż nie zdawaliśmy sobie sprawy z trudno-
ści, jakie na nas spadną.

Pierwsze wiązały się z kompletnie spartaczonym remontem.
Po paru dniach okazało się, że tak na dobrą sprawę w naszym
domostwie nic nie działa: wysiadła prowizoryczna. pompa, nie
działał telefon, gasło światło, podłogi były równie mokre jak w dniu
naszego przyjazdu.

Ta sama firma, która przez trzy lata budowała te dwa małe
domki, przystąpiła do „usuwania usterek w ramach gwarancji".
Nad wszystkim tym razem czuwał już Janek, którego wiedza na
temat pomp, kabli, a i pieców c.o. okaże się znacznie większa niż
speców z piskiego przedsiębiorstwa. Powstała później jego zabaw-
na opowieść, zatytułowana/^ zostałem palaczem?

A oto ona:

„Po całym dniu siedzenia w dymie [sprawdzano instalację
grzewczą] pan kierownik zdecydował, że będą przedłużać komi-
ny. Na próbę wmontowano w jeden z nich dwie szerokie, długie
rury. Powinny wystawać ponad świerki, bo blokują przepływ
wiatru (?). Świerki, znaczy. Ale rury też nie pomogły. Przyjecha-
ła komisja specjalna z autorem projektu całej instalacji grzewczej.

77

Pochodzili, popatrzyli, popłakali w dymie. A projektant mówi,
że wszystko jest OK. Tylko w tym piecu trzeba palić koksem
niskopłomiennym. Głośno powiedziałem mu, co myślę o projek-
tancie, jego piecu i pomysłach z wyszukanym gatunkiem koksu
w środku puszczy. Wysoka komisja, wobec niemożności zaopa-
trywania się w opał za waluty wymienialne, uchwaliła, że na ze-
wnątrz domu trzeba zbudować specjalne nawiewy. I budowali.
Dwa dni. A piec, jak w Zielonej Gęsi, tylko dymił...

Następny pomysł: ustawienie komina wysokościowego. Spe-
cjalna ciężarówka przywiozła segmenty wielkiego żelaznego ko-
mina, zbudowano specjalną podmurówkę. Połączone miały 16 me-
trów wysokości i chyba metrową średnicę. Ale żeby to ustawić —
musiał przyjechać ciężki sprzęt — wielki dźwig zniszczył kom-
pletnie drogę dojazdową, aleję pod starymi świerkami. Po całym
niemal dniu pracy komin stanął. Zacząłem palenie. Bez skutku.
[...] Doprowadzony do furii, zamawiam błyskawiczną z Suwałka-
mi i oświadczam, że jeżeli piec nie zacznie działać, wyjeżdżamy
do Warszawy.

I znów inna ekipa rozmontowuje 16-metrowy komin (wszy-
stko razem mogło stanowić dekorację do jakiegoś filmu s.f. albo
groteski — komin w otoczeniu świerków, jeziora i pływających po
nim łabędzi. Dla odwiedzających muzeum komin stanowił najwięk-
szą atrakcję!). I znów ciężki sprzęt, dźwigi, ciężarówki, robota bez
sensu. Demontaż wielkiego pieca trwał kilka dni, tyle samo za-
montowanie dwu małych: po jednym na każdy budynek.

Po przeszło pięciu tygodniach prób, wyrzuceniu masy pienię-
dzy, zmarnowaniu czasu, wysiłków i nerwów, centralne w Pra-
niu zaczęło działać.

I tak zostałem palaczem".

Muszę tę opowieść uzupełnić: któregoś wieczoru poderwał nas
na równe nogi przeraźliwy huk. To wybuchł jeden z wadliwie
zainstalowanych pieców. Wywalił grube żelazne drzwi kotłowni,
wyrzucił na zewnątrz taczkę. Aż strach pomyśleć, co groziło
mojemu „palaczowi"...

78

Potem jeszcze popękały w leśniczówce nie zabezpieczone przed
mrozem rury i woda zalała pół ekspozycji. Od tego czasu mu-
zeum już nigdy nie było ogrzewane. Po paru latach omal nie do-
szło do pożaru: w instalacji elektrycznej pozbawionej izolacji na-
stąpiło zwarcie. A jeszcze przegniła podłoga w kuchni: odpływo-
we rury ze zlewu nie zostały połączone pod podłogą z rurami
kanalizacyjnymi, więc wszystko lało się obok nich...

To tylko ważniejsze „niedoróbki" fachmanów z piskiego
przedsiębiorstwa budowlano-remontowego. Ubarwili nam oni
życie w Praniu! Zadbali, abyśmy nie narzekali na nudę!

Od pierwszego dnia pracy muzeum odwiedzający wpisywali
swoje uwagi do wyłożonych ksiąg. Do końca naszego pobytu, tj.
do listopada 1996, uzbierało się tego blisko dziesięć tomów. Naj-
więcej w nich wpisów dzieci — długie słupki nazwisk uczniów
z całej Polski. Ale nawet i te monotonne gryzmoły po latach sta-
ną się czymś na kształt dokumentu: byłem tu jako dzieciak...

Wpisy idą falami: przez kilka stron zwiedzający są zdegusto-
wani, muzeum nie przypadło im do gustu, potem kilka stron za-
chwytów. Jakiś cytat i znów czarno-biały przekładaniec. Mało tu
osobistej refleksji, prywatnych odczuć. Kopytko — raz: tak odbie-
ram większość wpisów.

Do malutkiej antologii, którą teraz przedstawię, wybrałam
wpisy co ciekawsze, a jednocześnie pokazujące owe „fale". Czasa-
mi błyśnie coś zabawniejszego.

„Jest tu i atmosfera poezji Konstantego Ildefonsa, i zafascyno-
wanie przyrodą i ludźmi, którzy go otaczali. Nie żałujemy, że
błądząc tu w drodze, jednak znaleźliśmy tę leśniczówkę zaszytą
wśród lasów" — Ewa i Piotr Przybyłowscy.

„Dlaczego jest tak nieprawdziwie? Dlaczego nie została zacho-
wana dawna, sprzed pięciu lat atmosfera leśniczówki? Dlaczego
wreszcie postanowiono zrobić jeszcze jedno kiepskie muzeum?"
— podpis nieczytelny.

79

„Za dużo tu atmosfery wielkiego muzeum, za mało atmosfery
pracy i twórczości człowieka, który ukochał leśniczówkę, a nie
ściany ze zdjęciami. Przepraszam, to mój osobisty sąd" — Elżbie-
ta Śliwa.

„Jak to dobrze, że to ocalono od zapomnienia" — A. E. To-
karscy.

„Marzymy o konkursach poezji Gałczyńskiego, które byłyby
organizowane w tym właśnie miejscu. Wzbogaciłyby one znajomość
poezji tego prawdziwego poety szczególnie wśród młodzieży, której
potrzebna jest filozofia życia i wiary w lepsze jutro — to, co można
odnaleźć w wierszach poety" — Kasia Włodarczyk.

„Byłem tu" — Czesio B.

„We wnętrzach nie czuć ducha poety, trochę to wszystko jak
butik, tyle że zamiast porozwieszanych ciuchów mamy porozwie-
szanego poetę" — Zbigniew i Joanna Kruszewscy.

„Fajnie jest" — Janusz Cz.

„Wspaniale jest zobaczyć miejsce, w którym mieszkał i praco-
wał przodek naszej rodziny" — Ewa Gałczyńska.

„Są takie POLSKIE miejsca na ziemi, które trzeba zobaczyć
choćby raz. Na własne oczy. Oczami wyobraźni widziałem TO
MIEJSCE wielokrotnie czytając wiersze K. I. Gałczyńskiego" —
Tadeusz Mocarski.

„W tych trudnych czasach bardzo przyjemnie jest przypo-
mnieć sobie człowieka, który mając tak mało, potrafił dać innym
tak wiele" — podpis nieczytelny.

„Jakie to wszystko proste, a jakie bardzo wzruszające" — pod-
pis nieczytelny.

„Wypraliście Pranie z autentyzmu" — A. Morawski.

„Muzeum jak muzeum. Ale ta Pani" — brak podpisu.

„Byliśmy pięć lat temu, byliśmy trzy lata, rok temu i dobrze,
że wiemy, że to tu, bo nigdy byśmy nie poznali. Gałczyński by tu
już nie mieszkał" — żeglarze z Łodzi.

„Boję się, że nie będę już pisał wierszy, przy takim mistrzu
można nabawić się kompleksów — TWOJA poezja, o wielki mi-

80

strzu, jest wspaniała. Muszę jeszcze długo i dużo uczyć się, by
napisać choć kilka wyrazów" — Obóz żeglarski z Poznania.

„TAK" — Tadek z Poznania.

„Dziękujemy za podróż w krainę Gałczyńskiego, jednego
z niewielu poetów, który był taki NASZ..." — Dreptak z I LO w
Olsztynie.

„Zebrały się serca polskie

Na biesiadzie w Praniu

I siedzą przed Wielkim Domem

W Trwałym zasłuchaniu" — Grupa żołnierzy z koła PTTK SS
255P w Węgorzewie.

„Panu Gałczyńskiemu za cudowny wiersz w dniu matki" —
Maniek Maria.

„Żal będzie stąd odjeżdżać" — Cecylia Wilk, Dariusz Sakow-
ski, Andrzej P., Mirosław Pawłowski.

„My tylko możemy w cichości ducha podziwiać i przeżywać
to, co wielki poeta nam zostawił" — Barbara i Andrzej Hulaniccy
.z Warmii.

„Szkoda, że fotel za biurkiem jest pusty" — podpis nieczytelny.

„Jest to miejsce, do którego wracam często i chętnie" — Jan
Kaczyński.

„Oby się spełniła wielka myśl poety i oby się nad nami wre-
szcie zapaliło wielkie światło" — komandor rejsu dla studentów
SZSP - Łódź.

„Przypomniały mi się lata dawne i bardzo piękne, bo młode,
upływające w rytmie wspaniałej poezji K. I. Gałczyńskiego" —
E. Dzikowska i Tony Halik.

„Takie wszystko prawdziwe. Gdyby Gałczyński żył, na pew-
no jeszcze raz napisałby Balladę o trzęsących się portkach" — dwa
podpisy nieczytelne.

„Z poetami przez życie wędruje Pan Bóg, a poeci wędrują z naro-
dem, dzielą radości, smutki i cierpienia i potrafią o tym opowiedzieć.

Po śladach poety idzie przyszłość. Życzę wędrowcom i tury-
stom po lasach i jeziorach Mazur, aby zetknąwszy się ze śladami

81

Poety — wynieśli ukochanie tego, co piękne. Szczęść Boże" —
Józef Glemp, Prymas Polski.

I wreszcie, by zakończyć tę litanię wpisów, coś, co nazwałam
upublicznionym prywatnym listem do mnie: „Pani Kiro, l. Czy jest
Pani zadowolona a) z kapitalnego remontu i remontu tego miejsca?
b) uzyskanego w ten sposób nastroju? c) z siebie? 2. Czy zdaje
sobie Pani sprawę z tego, że leśniczówka obecnie bardziej przypomi-
na daczę, a jej wnętrza muzeum martyrologii, niż oazę spokoju
i niepokoju twórczego? Jest nieautentycznie i autentycznie ponuro!
Mimo wszystko łączę pozdrowienia" — Jerzy Medyński.

Dlaczego „mimo wszystko"?

Nie wiadomo kiedy staliśmy się cząstką miejscowej społecz-
ności. To były czasy pustych półek, kiepskiej aprowizacji, a my,
na dobrą sprawę, opływaliśmy we wszelkie dobra. Wspaniałe pie-
czywo kupowaliśmy w piekarni pana Bałdygi, ciasto (domowe!)
piekła dla nas nidzka ciastkarnia Jana Małkowskiego, w znakomi-
te wędliny i mięso zaopatrywaliśmy się u Jana Cwaliny. „Interes"
po latach przejmie jego syn „Zdzichu". Brat pana Zdzicha, An-
drzej, ojciec dwóch rudych chłopców bliźniaków, nazywany przez
nas melomanem — był bowiem częstym słuchaczem naszych nie-
dzielnych koncertów — poprowadzi w Rucianem sklep rybny.

Janek miał jeszcze „swój" warsztat samochodowy u pana Jur-
czysa, Zmudzina, miał również swoje sposoby na zdobywanie
wszystkiego, co było potrzebne. Mój mąż został więc nie tylko
palaczem, ale i naczelnym elektrykiem, mechanikiem, ogrodni-
kiem i aprowizatorem Prania. Z czasem przejął „kustoszowanie"
w muzeum, mnie zostawiając, i słusznie, wdzięczną rolę „ożywio-
nego eksponatu".

W Praniu znalazło zatrudnienie kilka osób. Najpierw bileter-
ką była Ala Podjasek. Jej miejsce zajął Tadeusz Bączyński, pra-
cownik ruciańskiego domu kultury. Zbieżność nazwiska ze zna-
nym zielonogęsiowym specem od angelologii, profesorem Bączyń-

82

skim, stanowiła sympatyczny przypadek. Pan Tadeusz oprowa-
dza wycieczki, odpowiada na pytania gości.

Helena Paliwodowa, mieszkanka Krzyży, przepracowała w Pra-
niu jako sprzątaczka szesnaście lat i od nas odeszła na emeryturę.
Dość licznych pomocników miał Janek. Pierwszy, pan Stasiak,
pomagał w paleniu, w prostszych domowych naprawach, w wy-
mianie dachówek, czyszczeniu kominów. To on zbudował naszą
werandę, niektóre drewniane sprzęty. Jego następca, pan Gleba
z Krzyży, nie zagrzał u nas długo miejsca — pewnego dnia rzucił
grabie (bo właśnie grabił liście) i odszedł bez słowa. Po nim nastał
Sylwester Chmiel, młody, obrotny mieszkaniec Krzyży, potem
Karwicy. Nie istniały dla niego rzeczy niemożliwe. Każde polece-
nie mego męża spotykało się niezmiennie z odpowiedzią pana
Sylwestra: „Nie ma sprawy, panie Kilański". Codziennie zawoził
i przywoził swoją nysą dzieci z Krzyży do szkoły w Karwicy; tą
samą nysą w sezonie jeździł na warszawską giełdę po warzywa
i owoce, a gdy trzeba było, woził sąsiadów do Rucianego czy Pi-
sza; był krzyżackim sołtysem i jeszcze pracował w Praniu. Sło-
wem — wszędzie go było pełno, miał tysiące pomysłów na życie.
Jednym z ostatnich stał się sklep, czyli shop w Karwicy...

Do końca życia będę pamiętać donośny głos pana Sylwestra, nysę
huczącą uwielbianymi przez niego melodiami discopolo i specyficz-
ny sposób szybkiego chodzenia — z głową wysuniętą do przodu.

W ostatnim roku do tej grupki pracowników dołączyła miła,
cicha pani Alina Slarzyńska, także mieszkanka Krzyży.

Z grona osób, które pomagały nam przetrwać różne okresy
mazurskiego życia, muszę wspomnieć o Mirce Kaczmarczyk, sze-
fowej, po Julianie Krysiaku, karwickiej poczty. Przez kilkanaście
lat mieliśmy telefon, który nazywaliśmy „okopami Stalingradu":

przez pokręcenie korbki dodzwanialiśmy się do pani Mirki, a ona
swymi kablami usiłowała nas łączyć „ze światem" — np. z Rucia-
nem, Suwałkami czy Warszawą. Telefon w Praniu działał bowiem
dobrze, ale wyłącznie do pani Mirki. Dalej — już nic nie było
słychać. I pani Mirka służyła za tłumaczkę: „Kto mówi?" — pyta-

83

łam. „Mówi, że Mikołaj mówi" — odpowiadała. „A czego chce?"
„Mówi, że przyjedzie we wtorek rano" — itd., itd.

Aż nagle, Już po roku 1990, w puszczy, wzdłuż „czarnej" dro-
gi (nazwa pochodzi od wysypanego na nią żużlu) robotnicy za-
częli wkopyW^ kabel... Minął czas jakiś i w Praniu, jak i wszędzie
wokół, zaczęły sprawnie funkcjonować automatyczne połączenia,
zniknęły kable napowietrzne, zrywane przez każdy większy wiatr,
obfitsze opady śniegu, ulewy... Dziś z Prania można bez trudu
połączyć się z dowolnym punktem na kuli ziemskiej!

Ale na ten szczęśliwy fakt musieliśmy czekać kilkanaście lat.

W ciągu tych. siedemnastu lat życia w puszczy dopisywało nam
szczęście: dookoła nas w większości przypadków żyli dobrzy,
sympatyczni ludzie. Stopniowo wchodziliśmy w ich świat, świat
małych, na ogół sennych miasteczek, świat pozbawiony wielkich
wydarzeń, ale nie dramatów czy równie wielkich radości. Te bo-
wiem zdarzają się wszędzie.

Projekt budowy nidzkiej fabryki płyt pilśniowych wypłynął
przed dziesiątkami lat od Jerzego Borejszy. Kiedy zjawiliśmy się nad
Nidzkim, fabryka prosperowała, była dla miasta dobrodziejstwem:

tutaj znalazło zatrudnienie około dwóch tysięcy mieszkańców Ru-
cianego-Nidy; Jeszcze niedawno wsi, która zmieniła status właśnie
dzięki fabryce, przeobrażającej życie okolicznych chłopów. Warto
może wsponii11^) że mazurscy chłopi w niczym nie przypominali
chłopów z Lubelszczyzny czy Poznańskiego. Malutkie 3-4-hektaro-
we gospodarstwa, nieurodzajna ziemia, na której sadzili kartofle, sia-
li trochę zboża. W zagrodzie jedna krowina, kilka kur... Takie to
były gospodarstwa... Obok istniały wielkie PGR-y, tutaj, na Mazu-
rach, sprawnie zarządzane, przynoszące duże zyski... Kres ich dzia-
łalności nastąpi po roku 1990. Bezmyślnie zaprzepaszczony został
autentyczny dorobek przynajmniej dwóch pokoleń...

Chłopi z Krzyży, z Karwicy marzyli o mieszkaniu w bloku,
o ośrodku zdrowia w zasięgu ręki, o aptece, kinie, o kawiarni...

84

Wszystko to budował dla swoich pracowników dyrektor „płyty"
— inżynier Jan Krajecki, kierujący fabryką od 1956 roku niemal
do jej ostatnich dni.

Ciekawy to był człowiek. Chciał coś w życiu zrobić, do cze-
goś dojść, coś osiągnąć. Studia ukończył w Poznaniu, podjął pracę
najpierw w Rogoźnie, później w Swarzędzu. Ale młodemu inży-
nierowi marzyła się większa samodzielność, nowocześniejsza fa-
bryka. Znalazł ją w Puszczy Piskiej, gdzie (jako w trzeciej w Pol-
sce) zastosowano fizyko-mechaniczną przeróbkę drewna. Cięża-
rówką, w siąpiącym deszczu, z przerażoną żoną i dwiema córecz-
kami, dojechali do celu: do małej sennej osady usytuowanej na
skraju puszczy. Pani Krajecka, farmaceutka, nie mogła pojąć, nie
wiedziała, czego jej mąż tutaj szuka...

Ale on wiedział. I wszystko, co sobie kiedyś w młodzieńczych
marzeniach wymyślił, zrealizował. Zakład był nowoczesny, dawał
ludziom pracę, stał się czynnikiem miastotwórczym. Zbudował domy
mieszkalne, przedszkola, stadion, aptekę, kawiarnię. Dawał miastu
ciepło, wodę. Nie było człowieka w Rucianem-Nidzie nie związane-
go z fabryką. Od wielu słyszałam, że sporo z tego, co mają, zawdzię-
czają dyrektorowi Krajeckiemu. Jedna z jego córek, Małgorzata, zo-
stała w Nidzie. Jest stomatologiem. Tu urodziły się jej dzieci. Tu
pochowała najpierw matkę, w parę lat później — ojca.

Jan Krajecki swoją wymarzoną fabrykę budował wiele lat.
Przed odejściem na emeryturę zostawił plan dalszej modernizacji
zakładu, budowy — wspólnie z miastem — oczyszczalni ścieków,
uporządkowania sieci wodociągowej i centralnego ogrzewania. Nie
mógł przewidzieć, że losy fabryki potoczą się zupełnie inaczej.
W wyniku zmian, jakie zaszły w naszym kraju, w ciągu kilkuna-
stu miesięcy fabryka przestała istnieć. Ludzie zostali bez pracy,
wielki majątek, jakim jest zakład, niszczeje, odchodzi w niebyt.
Wszystkim groziła zima w nie opalanych mieszkaniach... Zapo-
biegł temu burmistrz, budując w roku 1995 lokalne kotłownie.

Dobrze, że Jan Krajecki nie doczekał takiego finału dzieła,
któremu poświęcił całe swe życie. Kiedy z nim rozmawiałam ostat-

85

ni raz, wręcz powiedział mi, iż gdyby mógl zaczynać jeszcze raz
wszystko od początku, wybrałby taką samą drogę...

Si-

W roku 1979, a więc w trakcie remontu leśniczówki, na sta-
dionie zbudowanym przez nidzką „płytę" zorganizowany został
I Turniej Recytatorski Poezji K. I. Gałczyńskiego. Zapoczątko-
wał on serię imprez, które z lokalnych przekształciły się w ogól-
nopolską i stały się jedynym na taką skalę spotkaniem młodych
inscenizatorów, recytatorów, miłośników poezji K. I. G. Odby-
wały się w różnych terminach. Najpierw latem, później zimą, w
okolicy grudniowej rocznicy śmierci poety, potem jesienią, aby
znów wrócić do okresu wakacji i turystycznego szczytu na Ma-
zurach. Z biegiem lat turniej ten, nazywający się POEZJA U
GAŁCZYŃSKIEGO, dorobił się własnej formuły: młodzi wy-
konawcy próbują z mniejszych form wyprowadzić większe,
próbują budować spektakle poetyckie, śpiewają wiersze, kompo-
nują do nich muzykę.

Przybysze z całej Polski spotykają się z profesjonalistami —
ludźmi teatru, którzy także parają się mówieniem wierszy. Tej
trudnej sztuki świadomie nie nazywam recytacją. Aktorzy, o
których myślę, tworzą wspaniałe spektakle ze słowa poety, z obra-
zu, jaki rodzą wersy, z muzyki w nich zawartej. Taki spektakl to
coś znacznie bogatszego, pełniejszego niż recytacja tylko.

Na specjalnie zorganizowanych warsztatach aktorskie sławy
przekazują młodym cząstkę swego doświadczenia, uczą podstaw
pracy nad tekstem, możliwie najgłębszej analizy samego wiersza,
bowiem każdy autor stara się zawrzeć w swym dziele sporo infor-
macji o sobie, o własnych tajemnicach wersyfikacyjnych, one zaś
mogą być wskazówką, jak należy dany wiersz powiedzieć...

Gośćmi zapraszanymi na te biesiady poetyckie byli najczęściej
wybitni aktorzy. Do Prania i Nidy przyjeżdżała Irena Jun — nie-
zwykłe zjawisko w poetyckim teatrze jednego aktora. Prezentowała
swoje dwa wielkie spektakle — Bal u Salomona i Niobe. Nie znajduję

86

słów, aby opisać jej kunszt aktorski, inteligencję, talent, pracowi-
tość, dociekliwość. Z myśli poety, z jego słowa, obrazu buduje
pani Irena nową wartość artystyczną, dzieło, które nie przestaje
być wierne autorowi, ale jednocześnie jest jej własnym światem,
odbiciem jej wrażliwości, jej rozumienia piękna, jej potrzeby ob-
cowania ze sztuką.

Nie przepadam za recytującymi aktorkami. Irena Jun, ilekroć
ją słyszę, dowodzi, że wszelkie uogólnianie jest zwykłą głupotą.

Przyjeżdżał także Henryk Boukołowski, aktor nietuzinkowy,
przez całe zawodowe życie szukający swego miejsca w teatrze.
Odszedł z instytucji „teatr", by realizować swoją wersję sztuki:

aktora wychodzącego na spotkanie widza, słuchającego jego gło-
su, jego krytyki, wdającego się z nim w spór, w dyskusję... Taki
był Teatr Adekwatny stworzony dla jego aktorów, którzy podob-
nie rozumieli swoją rolę. Niewielu ich zresztą było, ale myślę, że
zachowali się we wdzięcznej pamięci młodego widza. Bo głównie
młodzi bywali na spektaklach Boukołowskiego.

Na prańsko-nidzkich spotkaniach Henryk Boukołowski de-
monstrował piękny, mądry spektakl Wielkanoc Jana Sebastiana
Bacha, zbudowany nie tylko ze znanego wiersza, ale i z zachowa-
nych szkiców. Dzięki temu aktor stworzył rzecz o powstawaniu
wiersza: śledząc kolejne wersje, obserwujemy autorskie skreśle-
nia, eliminacje słów, obrazów i postaci zbędnych, aby dojść do
jądra samej poezji. No i ten finał: wiersz w jego ostatecznej wersji
recytuje sam autor!

Pamiętam i tu reakcje młodych słuchaczy, ich podwójne nieja-
ko zafascynowanie: aktorem i autorem. Jednego poznawali dzię-
ki drugiemu!

Inny rodzaj wrażliwości reprezentował Wojciech Siemion,
częsty bywalec Prania i tutejszych koncertów, aktor lubiany, ce-
niony, popularny. O każdym wierszu K. I. Gałczyńskiego umiał
coś powiedzieć, a to „coś" służyło lepszemu poznaniu poety,
zmniejszeniu dystansu dzielącego dzisiejszego młodego wykonaw-
cę od twórcy zmarłego niemal pięćdziesiąt lat temu, a mimo to

87

bardzo współczesnego, którego utwory nie utraciły niczego ze
swej świeżości, który tych młodych potrafi wzruszyć, rozbawić,
zainteresować. Dlatego po niego sięgają.

Wojciech każe liczyć sylaby, uczy rytmu, odkrywa przed roz-
mówcą sprawy najprostsze, pozornie mało ważne. I od nich do-
chodzi do sedna poetyckiej tajemnicy, do zrozumienia wiersza,
a dalej — do interpretacji. Młodzi widzą w Siemionie starszego
kolegę, którego darzą zaufaniem i któremu mają nadzieję dorów-
nać kiedyś w przyszłości...

Bywały też lata, kiedy przyjeżdżali znani wykonawcy piosen-
ki poetyckiej, jak Tadeusz Woźniak, czy po prostu gwiazdy estra-
dy — Krystyna Prońko czy idol nastolatek — Darek Kordek.
O swojej drodze do Stachury, do jego trudnego świata, opowiadał
śpiewanymi wierszami Marek Gałązka...

Kiedyś wieloletnią animatorką tej sympatycznej imprezy była
Magda Nowicka. Stawała niemal na głowie, by znaleźć sponso-
rów, pieniądze, zabawne pomysły. Któregoś roku wkroczyła na
czele młodego peletonu z... gęsią jako prezentem dla mnie! Niektóre
jej piórka zazieleniono za pomocą mazaka, szyję obwiązano zieloną
wstążką... „Czy nie mogłaby się ona stać dodatkową atrakcją tego
miejsca? — pytała Magda, widząc moje zakłopotanie — zajmie się
trawą, pan Janek nie będzie musiał kosić..." — kusiła.

Gęś wróciła jednak do swego stada, do rodziny, na znajome
podwórze. I tak skończył się wielki stres sympatycznego ptaka.
Jednego z mądrzejszych, wbrew polskiemu porzekadłu.

W czerwcu 1997 roku w Praniu — i Nidzie, w parku malow-
niczo położonego domu wypoczynkowego „Perła jezior" po raz
szesnasty spotkali się młodzi miłośnicy poezji Konstantego Ilde-
fonsa. Był czas wierszy i czas wspomnień, ciągnących się w noc
rozmów, zamyśleń i wspólnego śpiewania.

A ja przed oczami miałam nidzki stadion z 1979 roku, ozdo-
biony białymi papierowymi żaglami, które miały przypominać
uczestnikom, że trafili nad jedno z najpiękniejszych mazurskich
jezior. I wydawało mi się, że słyszę głos Aleksandra Rymkiewi-

88

cza, wilniuka, żagarysty, poety, który wtedy, w cieniu jednego
z tych żagli przypominał o „ziemi okrągłej jak globus w strefie
iglastych drzew..."

ss-

Koncerty poetycko-muzyczne zaczęły się na trawie koło le-
śniczówki latem 1983 roku. Nieco wcześniej pojawiła się u nas
Małgorzata Błoch, przedstawicielka Krajowego Biura Koncerto-
wego z pytaniem, co myślimy o dorocznych koncertach muzyki
poważnej w Praniu. Odpowiedzieliśmy zgodnie, że dobrze my-
ślimy, że bardzo ucieszył nas pomysł muzykowania tutaj. A gdy-
by jeszcze ściągnąć jakiegoś aktora... Byłaby pełnia szczęścia. I dla
nas, i dla licznie odwiedzających małe muzeum gości.

Pani Błoch zaproponowała, aby te spotkania nazwać KONCER-
TAMI U SALOMONA (w nawiązaniu do poematu K. I. G., gdzie
dźwięczy tak wiele muzyki). Przystaliśmy i na to. I już 26 czerwca,
o godzinie 11.00, a potem i we wszystkie niedziele lipca i sierpnia,
zjeżdżali do Prania muzycy i aktorzy. Publiczność dopisała. Nie sprze-
dawaliśmy jeszcze wówczas biletów, nie istniały plakaty, a więc do-
kładnie nie potrafię przytoczyć nazwisk wykonawców, nie wszy-
stkie notowałam w swoich dziennikach. Ale spoglądając w owe
zapiski widzę aktorów — Adama Baumana i Zenona Dadajew-
skiego, wśród muzyków — Polski Duet Skrzypcowy, czyli Jolan-
ta Siry-Osmolińska i Ryszard Osmoliński, Urszulę Mitręgę —
wspaniałą wykonawczynię renesansowych pieśni włoskich, fran-
cuskich i angielskich, młody zespół ARS NOVA grający na sta-
rych instrumentach i wreszcie Japonkę Asę Konishi. Przyjechała
z mężem i starszym synkiem. Podczas koncertu chłopczyk z tatą
poszli nad jezioro, było gorąco. A pani Asa grając na trawie stara-
ła się sobą zakryć skrzypce — nadmiar słońca i wilgoć jednako
szkodzą temu instrumentowi. Nie mieliśmy jeszcze wtedy ani
estradki, ani parasola...

Po koncercie usiedliśmy w cieniu naszych klonów, piliśmy
herbatę i rozmawialiśmy. Wypytywałam Japonkę o jej polską część

89

życia. Otóż na Konkursie Wieniawskiego spotkała młodego czło-
wieka o nazwisku Jankowski, za którego po jakimś czasie wyszła
za mąż. Urodził się pierwszy synek, ten, który przyjechał do Pra-
nia. Ma na imię Tadeusz i wychowywany jest w polskiej tradycji.
Drugi, ośmiomiesięczny, został z dziadkiem, nosi imię japońskie,
kimonka i chowany jest z zachowaniem obyczaju japońskiego.

Poszłam do domu po tom wierszy wydanych w Japonii, wróci-
łam do naszych gości i poprosiłam skrzypaczkę, żeby zechciała
mi przeczytać fragment Zaczarowanej dorożki. Pani Asa spojrzała
na mnie z osłupieniem: co to za dziwne miejsce? Najpierw wiozą
ją do środka puszczy, tam gra pod prażącym słońcem dla licznych
słuchaczy, bisuje. A na zakończenie w tym domu na końcu świa-
ta mają jeszcze jakieś japońskie książki...

Zapamiętałam, że dorożka po japońsku brzmi jakoś tak: „ma-
hony"...

Już następnego roku zaczęły się trwające do dziś koncerty noszą-
ce tytuł MUZYKA U GAŁCZYŃSKIEGO. Organizowali je: Kra-
jowe Biuro Koncertowe, Suwalskie Towarzystwo Muzyczne i Mu-
zeum Okręgowe w Suwałkach. Wydrukowano pierwszy plakat, my
po raz pierwszy sprzedawaliśmy bilety, żeby choć w części pokryć
duże koszty całej imprezy. A już wtedy można było mówić, że Prań-
skie Lato Muzyczne należy do znaczących imprez w Polsce. Zagrał
wówczas m.in. mistrz Krzysztof Jakowicz, który na plakacie napi-
sał: „Powrócić tu jak najszybciej!!! Dzięki za serdeczność i wspaniałą
gościnność". Pan Krzysztof przyjechał z żoną, zachwycali się miej-
scem, jeziorem, lasem, słuchaczami... Znów piliśmy herbatę, a po
niej skrzypek... rozebrał się, poszedł popływać... To chyba jedyny
z występujących, który po koncercie kąpał się w Nidzkim...

Tamtego lata występował także Lech Kondracki, który swój
„składany" klawesyn wozi w większym samochodzie. W prań-
skich koncertach wystąpi jeszcze parokrotnie. Zagrał też przepięk-
ny zespół viol da gamba — „The concert of Viols".

Tak zaczęła się rodzić tradycja — ładna, miła, mądra. Na tym
samym plakacie szef Biura Koncertowego, Zdzisław Pawlicki,

90

napisał mi: „Z podziękowaniem i cichą nadzieją, że jednak będzie

można tu wrócić".

A w następnych latach w lipcowe i sierpniowe niedziele przed
południem koncertowali na naszej estradce i Stefania Woytowicz,
i Konstanty Andrzej Kulka, i kwartet Camerata, i Ukraiński Chór
Kameralny, i niemiecka flecistka Saskia Schnejder, i zespół Open
Folk prezentujący starą muzykę celtycką, i wiolonczelista Andrzej
Bauer, i chicagowski chór dziewczyn The Lyra Singers, i tubista
Zdzisław Piernik, i Elżbieta Stefańska, i Poznański Chór Chło-
pięcy pod dyrekcją Jerzego Kurczewskiego, i wiele, wiele innych
znakomitości, zespołów kameralnych, kwartetów, duetów. Z Pol-
ski, Ukrainy, Litwy, Francji, Niemiec. Wraz z muzykami — ak-
torzy: Irena Jun, Anna Seniuk, Hanka Stankówna, Aleksandra
Zawieruszanka, Laura Łącz, Anna Ciepielewska, Janusz Zakrzeń-
ski, Henryk Boukołowski, Jerzy Zelnik, Ryszard Bacciarelli,
no i oczywiście Wojciech Siemion, który od roku bodaj 1990 zdo-
minował koncerty w leśniczówce. Już w maju — bywało — ludzie
do nas dzwonili z pytaniem, czy aby na pewno będzie występo-
wał pan Siemion?...

A Wojciech każdego roku na moich plakatach-listach obecno-
ści wpisywał coś miłego w rodzaju: „Ach, jaka to radość wrócić
tu!" A Jerzy Zelnik zanotował: „Jestem wzruszony i zaskoczony,
że mogłem wreszcie, w takiej oprawie, a przede wszystkim w dro-
giej Pani przytomności, mówić wiersze nieodżałowanego I. Gał-
czyńskiego".

Niemal wszyscy mówili z zachwytem o tym miejscu, bardzo
wielu zaskakiwała znakomita akustyka stworzona przez naturę
— krzewy i drzewa otulały estradkę niczym muszla koncertowa.
Krzysztof Jakowicz powiedział np., że od pierwszego dotknięcia
struny usłyszał właściwy dźwięk. Dla innych równie wielkim za-
skoczeniem była widownia licząca nieraz i pięćset osób! Zachwyt
dla tego zaczarowanego miejsca towarzyszył wszystkim artystom.
Altowiolista Stefan Kamasa napisał: „Z prawdziwą przyjemnością
grałem w tym cudownym miejscu", a pani Stefania Woytowicz,

91

kiedy stanęła na naszej werandzie i spojrzała w kierunku błękitne-
go jak niebo jeziora, powiedziała z przekonaniem: „To wszystko
jest jeszcze jednym dowodem na istnienie Boga..."

Wymyślił te koncerty Zdzisław Pawlicki z pomocą szefa Su-
walskiego Towarzystwa Muzycznego, Zdzisława Wyszkowskie-
go. Kiedy Pawlickiego usunięto z Krajowego Biura Koncertowego
(pewnie dlatego, że podobnych jak w Praniu imprez wymyślił i zre-
alizował kilkanaście, jak Polska długa i szeroka!), organizacja koncer-
tów spadła wyłącznie na głowę pana Wyszkowskiego. I robi, co tyl-
ko w jego mocy, aby nie zawieść słuchaczy w Praniu, aby sprostać
wieloletniej tradycji, aby jej nie zagubić. I choć dzisiejsze dni nie są
dla kultury najbardziej sprzyjające, jakoś sobie radzi.

Mam nadzieję, że i w przyszłości te letnie muzyczne godziny
w Praniu będą trwały, ku radości odpoczywających na Mazurach,
którzy mogą słuchać wierszy tu napisanych, przeplatanych mu-
zyką Mozarta, Chopina, Bacha, Haydna czy Szymanowskiego.
Wierzę, że MUZYKA U GAŁCZYŃSKIEGO będzie jeszcze dłu-
go dźwięczeć, że z taką samą przyjemnością będą jej słuchać za-
równo ci, którzy wdzięk letnich koncertów w Praniu już dawno
odkryli, jak i ci, którzy zjawią się tu po raz pierwszy.

Z doświadczenia tylu lat mogę zapewnić, że pogoda — za sprawą
Jowisza — dopisuje. Z powodu deszczu nie odbył się tylko jeden
koncert, kiedy to padało bez chwili przerwy, a w programie miała
wystąpić harfistka Anna Faber. Harfa jest instrumentem niezwykle
czułym: reaguje gubieniem stroju, gdy wilgoć, przeciąg, nadmiar
słońca...

Na słuchacza koncertu zawsze czeka w Praniu jakaś niespo-
dzianka: a to w chwilę ciszy pomiędzy jedną nutą a drugą wedrze
się tryl ptaka lub z jeziora doleci, przypominający bicie w bębny,
głośny dźwięk właśnie startujących lub siadających na wodzie ła-
będzi, a to donośnym szczekaniem odezwie się zostawiony przy
płocie pies, skarżący się na samotność i nudę. Psy bowiem na prań-
skie koncerty nie miały prawa wstępu, co nieraz stawało się po-
wodem konfliktu pomiędzy właścicielem czworonoga a moim

92

mężem. Kochał psy, ale uważał — i słusznie — że nie wszyscy
muszą tę miłość podzielać i że pies nie powinien wchodzić ani do
muzeum, ani na koncerty...

MUZYKA U GAŁCZYŃSKIEGO jest okruchem naszego
prańskiego życia, który zachowam w sercu na zawsze. Jest jedną
z najpiękniejszych cząstek tych siedemnastu lat, choć przyznaję,
że pracowitych, męczących — zwłaszcza dla Janka. Na ten mu-
zyczny błysk składały się różne elementy: oczarowanie wykonaw-
cą, niezwykłość instrumentu (np. pozytyw, który w leśniczówce
zobaczyłam po raz pierwszy), fragment pieśni z dalekiej Andalu-
zji odebrany tu, w mazurskiej puszczy, jako coś swojskiego...
Takich niespodzianek, chwil zadziwienia i oczarowania przyno-
siły nam te koncerty wiele. I wraz z zapisanymi przez wykonaw-
ców plakatami, wraz ze zdjęciami, z pamięcią o tym wszystkim
tworzą moje najprywatniejsze Moments musicales, ważne i zrozu-
miałe chyba jedynie dla mnie...

Im dłużej tu mieszkaliśmy, tym bardziej — by nie powiedzieć: z
każdym dniem bardziej — pełniłam rolę eksponatu. Najpierw z dy-
stansem, humorem, później z coraz większym trudem — przez sie-
demnaście lat odpowiadać na te same pytania, udzielać identycznych
wyjaśnień, prostować wciąż te same błędy, wręcz niedorzeczności,
podpisywać tysiące książek, kartek z zeszytów, jakichś druków, po-
cztówek, exlibrisów — to wszystko zaczynało uwierać, dokuczać...

Starałam się nie wtrącać w zasłyszane rozmowy. Robiłam to
jedynie wówczas, gdy w rażący sposób naruszały pamięć ojca.
A to zdarzało się nierzadko. W gorących latach sierpniowej rewo-
lucji słyszałam na przykład: „Popatrz, ale sk... mieszkał! Całą cha-
łupę komuś odebrał! Pewnie i służbę miał!..."

Moje wyjaśnienia, że poeta wynajmował jedynie pokój lub dwa,
na niewiele się zdawały. Ludzie prowadzący między sobą podob-
ne pogwarki wiedzieli swoje! Co tam informacje wiszące w mu-
zeum! Co tam wyjaśnienia jakiejś baby!

93

Podobne sytuacje zdarzały się po intronizowaniu u nas niewi-
dzialnej ręki rynku, kiedy to co bogatsi budowali własne domy,
masa ludzi miała już chaty pod miastem. Uważali za coś zupełnie
normalnego, że znany poeta, doskonale widać zarabiający, kupił
sobie dom na Mazurach. Jak tylu innych!

Ich podziw dla poety malał, gdy słyszeli moje wyjaśnienia: nie
kupił, ledwie wiązał koniec z końcem, sława przyszła po śmierci...

Gdy trzeba było pochwalić się dobrze pracującą placówką
w środku puszczy, uatrakcyjnić pobyt jakiejś ważnej osoby czy
grupy — przywożono je do Prania. Oprowadzałam wówczas po
pokoikach, opowiadałam, wyjaśniałam... Wielu takich oficjalnych
gości i z województwa, i z Warszawy pojawiło się nad Nidzkim...

To, że z dziećmi, z uczniami starszych klas odbywałam w Pra-
niu lekcje, wyręczając polonistki i mówiąc o związkach poety
z Mazurami, zawsze uważałam za normalne, naturalne i należące
do moich obowiązków. Właściwie zawsze, jeśli przyjeżdżały szko-
ły, którym patronuje K. I. G., a szkół takich systematycznie przy-
bywa, byłam gotowa do rozmowy, do udzielania odpowiedzi, do
słuchania minikoncertów, przygotowanych programów. Każde
z takich spotkań kończyły wpisy do pamiętników młodych lu-
dzi, podpisywanie książek, tomów wierszy... I to również stano-
wiło cząstkę mojego obowiązku. Także i po to tutaj przyjecha-
łam.

Jedną z takich lekcji zachowam w pamięci na zawsze. Była to
pora cudownej mazurskiej jesieni. Rok 1993. Lasy wokół stały w
złocie, w purpurze, w ciemnej zieleni świerków, oświetlane przez
nisko padające już promienie słońca. Przyjechało kilka autoka-
rów — w sumie około trzystu osób: uczniowie kętrzyńskiego
zespołu szkół leśnych. Zajęli wszystkie ławki, a ja, na estradce,
opowiadałam. Niemal wszyscy kupili później jakieś pamiątki —
tomiki wierszy, przewodniki, pocztówki i zaczęło się tradycyjne
podpisywanie. Trzy setki młodych zaczęły na mnie napierać ze
wszystkich stron. Na nic zdały się moje zapewnienia, że wszyst-
kim podpiszę, ale proszę o cofnięcie się. Chronił mnie przed tym

94

bezmyślnym tłumem tylko jeden chłopak: zasłaniał ramionami,
wrzeszczał na swych kolegów. Bez skutku.

W popłochu zaczęłam się wycofywać. Za mną stały ławki, za
nimi były już tylko krzaki. Przelazłam, nie wiem jakim sposo-
bem, przez ławki i... upadłam w krzaki. A tłum trzystu osiłków
przeszedł po mnie...

Nie wytrzymało kolano z torebką stawową, ścięgna, więzadła. W
szpitalu w Piszu na chirurgii doktor Wojnar obejrzał moje kolano
przypominające banię, zrobił punkcję z miejscowym znieczuleniem
i kazał pojawić się za trzy dni. „To zgruchotane kolano — twierdził
— jeszcze napompuje krwi i trzeba będzie zrobić kolejną punkcję..."

I tak się stało. Tylko że ten drugi zabieg odbywał się już bez
miejscowego znieczulenia (po prostu go zabrakło!). A potem gips
na całą nogę, kilka pudów gipsu, który suszyliśmy w Praniu su-
szarką do włosów. Nosiłam ten ciężar przez przeszło trzy tygo-
dnie, później pojechałam do Warszawy na rehabilitację. A kiedy
wróciłam i doktor Wojnar obejrzał mo)e kolano, usłyszałam:

„W tej chwili wszystko jest OK. Ale do końca życia musi pani na
nie uważać. Żadnego biegania, żadnych nań, spokojne, stateczne
sporty w rodzaju brydża..."

Andrzej Drawicz, do którego — jak i do paru innych bliskich mi
ludzi — napisałam o swojej głupiej przygodzie, przysłał mi uroczą
starą kartkę przedstawiającą kremlowski klasztor Wniebowstąpie-
nia. Po drugiej stronie napisał: „Kochano Kiro, bardzo współczuję
Twoim nieszczęściom, padłaś ofiarą entuzjazmu jak gwiazda rocka..."

Bardzo dziękuję za taki entuzjazm! Ani ja gwiazda, ani fanka
rocka. Po prostu rozdeptały mnie trzy setki niezbyt rozgarnię-
tych nastolatków. Z mojej własnej zresztą winy. Ot, i wszystko.

Na zdarzenia rozgrywające się w ciągu siedemnastu lat naszego
mieszkania w Praniu nad Nidzkim popatruję dziś z pewnego dystan-
su: a więc staram się pamiętać przede wszystkim te miłe, a zapomnieć
o przykrościach, nerwach, zgryzotach. Tych ostatnich dostarczało

95

nam życie — jak wszystkim, ale i ludzie. W różnych okresach dziejo-
wych byliśmy atakowani przez bardzo dziwnych osobników.

Trwało gorące rozpolitykowane lato 1981 roku. Jeden strajk
gonił w Polsce drugi, wszędzie wyszukiwano ludzi, którym z lu-
bością zaglądano do kieszeni: Ile nakradli? Jak się wzbogacili? Co
mają? Skąd dacza? A samochód? W każdym widziano złodzieja,
a nazywało się to elegancko: „rozliczanie prominentów".

Podpadliśmy i my z Jankiem. Do wielu redakcji centralnych
dzienników zaczął wysyłać listy Smigielski, obszernie informu-
jąc, ile na mnie wydano (z kieszeni podatnika, oczywiście)
remontując leśniczówkę, ile kosztuje jej utrzymanie, jak wysokie
są pensje i „pragnę dodać, że to samo muzeum obsługiwała moja
żona za 500 zł, a ludzi nie mniej się przewijało" — pisał. I groził:

jeśli nie opublikujecie, pójdę do NIK.

Odpowiedzią na te listy stały się artykuły i reportaże mówią-
ce p r a w d ę. O tym, że podarowałam Muzeum Literatury wszy-
stkie gałczyńskiana nie biorąc za to grosza, że nasz „pałac" — to
dawna obora, do tego solidnie zagrzybiona. Itd., itd.

Wydawało się, że sprawa została zamknięta. Nie do końca, jak
się miało okazać.

Któregoś z letnich ranków do muzeum weszła dość głośno
zachowująca się grupa spod znaku „Solidarności". Zebrali się na
estradce, zaczęli głośno się zachowywać i w kierunku zadziwio-
nych zwiedzających krzyczeć: „Czy wiecie, ile kosztowało zbu-
dowanie tego domu? Po co nam muzeum? Komu ono potrzebne?
Nasze dzieci nie mają żłobka ani przedszkola..."

Jak to usłyszał mój mąż, podszedł do prowodyra tego rzeko-
mo spontanicznego zgromadzenia i tonem nie znoszącym sprze-
ciwu powiedział: „Spieprzaj, gówniarzu!" Mój Janek jest mężczy-
zną wysokim, prawie metr dziewięćdziesiąt, a kiedy go coś wku-
rzy, potrafi robić groźne wrażenie...

I kilkunastu wyrostków ze znaczkami w klapach wyszło po-
tulnie za płot. Tam jeszcze pokrzykiwali: „My tu wrócimy, a całe
to muzeum należy zamienić na żłobek albo na dom starców..."

96

Przez jakiś czas był spokój. Przyszła jesień 1981 roku, równie
gorąca jak minione lato. Po kraju rozjechały się terenowe wojsko-
we grupy operacyjne, mające wysłuchiwać skarg mieszkańców,
wykrywać niegospodarność, łamanie prawa... Pojawili się i u nas.
Młody oficer prokuratorskim tonem zaczął mnie wypytywać,
gdzie mam rachunki na wybudowaną dla mnie drogę, pomost...
Słowem, formułował zarzuty, że pod przykrywką remontu leśni-
czówki naciągnęłam państwo na grube miliony...

Pan oficer usłyszał ode mnie to, na co zasługiwał. Iż droga,
którą przyjechał, istnieje od chwili wybudowania gospodarstwa,
czyli od roku 1908, że pomost został zaplanowany w ogólnym
kosztorysie przebudowy obiektu na cele muzealne, że zapraszam
do mojego „pałacu", polecam obejrzenie muzeum...

Dowódca grupy po pewnej chwili oprzytomniał. Schował epi-
stoły (wiadomo czyje!) i przeprosił za wszystko, co powiedział.
„Ale widzi pani — usprawiedliwiał się — takie czasy, że jeden do-
nosi na drugiego..." Przecięłam słowami: „Nie zawsze należy wie-
rzyć szubrawcom. Przed postawieniem podobnych zarzutów trze-
ba sprawdzić ich zasadność..."

Pan oficer z grupą odjechał, a ja długo nie mogłam dojść do
siebie. Przysięgłam sobie, że jeśli po raz trzeci ktoś każe mi się
tłumaczyć, że nie jestem wielbłądem, rzucę wszystko w diabły.
Janek podzielał moje zdanie.

Nastał czas spokoju, jeśli nie liczyć wybijania okien i podob-
nych „drobiazgów". Kolejny atak przyszedł z innej strony, z Nad-
leśnictwa Maskulińskiego — właściciela terenu, na którym stoi
Pranie. W listopadzie 1992 otrzymaliśmy list: „W związku z Art.
74 Ustawy o Lasach z dn. 28 września 1992, Dz. U. nr 101, póz.
444 z dn. 8 listopada..." podpisany przez nadleśniczego Zielińskie-
go. A poza licznymi paragrafami, numerami, datami i ustawami
odczytaliśmy jedyne ważne zdanie. Dawało nam ono trzy tygo-
dnie na zlikwidowanie muzeum i wyprowadzenie się.

Pojechałam do Warszawy. Odwiedziłam kilka ważniejszych re-
dakcji, zaprzyjaźnione z Gałczyńskim Cztery Pory Roku i wszędzie

97

pokazałam otrzymane pismo, wszędzie podzieliłam się swoim przy-
puszczeniem, że leśniczówkę ktoś po prostu chce tanio kupić...

Nad głową nadleśniczego rozpętało się pandemonium. W naj-
skrytszych marzeniach nie przypuszczał, że z dnia na dzień stanie się
tak sławny, że będzie musiał składać tyle wyjaśnień, odpowiedzi. Naj-
dokładniej sprawę opisały „Sztandar Młodych", „Super Express",
„Trybuna". Nie, tamtego roku pan nadleśniczy nie miał ani miłych,
ani spokojnych świąt Bożego Narodzenia! Co chwila któryś z dzien-
nikarzy do niego telefonował i od nowa żądał wyjaśnień, bo po pra-
sie centralnej szturm przypuściła terenowa...

Skończyło się tym, że musiał przyjechać do Prania i przeprosić.
A tłumaczył się, że to moja wina, bowiem źle zrozumiałam to, co
napisał. Jemu ani przez moment nie zaświtał pomysł likwidacji mu-
zeum czy wyrzucenia nas... On przecież tak kocha Gałczyńskiego...

Nie zawiedli wówczas przyjaciele poety: młodzież ze szkół
noszących jego imię, z bibliotek i domów kultury jego imienia.
Sokołowianie-przyjaciele telefonowali, że zebrali już kosy, cepy
i jak trzeba, każdej chwili mogą przyjechać. W Sokołowie Podla-
skim od wielu lat działa biblioteka, której patronuje K. I. G.

Ze wszystkich stron płynęły listy i zapewnienia o gotowości
pomocy, o zbieraniu pieniędzy, żeby od Lasów Państwowych wy-
kupić ten kawałek ziemi. Że Pranie musi pozostać Domem
Gałczyńskiego, bo potrzebne jest wielu zwykłym ludziom.

Dwanaście lat minęło od chwili naszego w leśniczówce zamie-
szkania. I po raz pierwszy to, co tutaj zrobiliśmy, spotkało się z
tak jednakowo przychylną oceną zwykłego czytelnika wierszy
Gałczyńskiego. Z takim sercem, z takim uczuciem, z taką sympa-
tią. Z tak spontanicznym odruchem niesienia pomocy.

Pamięć o tym zdarzeniu jest także jednym z cudownych okru-
chów mojego Prania...

Portrety czasu

T)rzenosząc się na Mazury pragnęliśmy zmienić nasze życie: po-
J- śpiech, gonitwę, robotę na wczoraj, jedzenie w przelocie niby-
obiadów zastąpić spokojem, mieszczańską „solidnością" z ustalo-
nymi godzinami posiłków, porą pracy, lektur, wędrówek. Zało-
żyliśmy bowiem, że mieszkając w tej części Polski poznamy ją
dokładnie. I tak się zresztą stało.

W nasze życie istotnie udało się wprowadzić nieco ładu. Zmie-
niliśmy je na tyle, że sprawy warszawskie z biegiem czasu przesta-
ły dużo znaczyć, później znaczyły coraz mniej. Pojawiły się re-
gularne posiłki, nauczyłam się to i owo gotować. Moja kuch-
nia nigdy nie była specjalnie smaczna, ale przynajmniej w miarę
zdrowa.

Nasz nowy dom urządzaliśmy długo. Sporo ładnych starych
mebli „zagrało" nagle tutaj, w przestronnych wnętrzach. Swoje
miejsce znalazły rozłożyste sekretery, serwantki z porcelaną, którą
kiedyś, niemal w innym życiu, dostałam od mamy jako prezent
ślubny. Pojawiło się wreszcie wygodne spanie. Obrazy i gobeliny
na dużej powierzchni nabrały oddechu, ukazując swój urok...

Całe dnie spędzaliśmy na dole: albo w ogrodzie, albo — ale to
później — na werandzie, a gdy powiało już chłodem — w kuchni,
gdzie wesoło trzaskał w piecu ogień, lub w dużym kominkowym
pokoju, gdzie stanął telewizor. Na górę właściwie chodziliśmy spać
albo pracować. Tam rozkładałam maszynę i pisałam.

99

Uciekliśmy z Warszawy także i od polityki, od bieżących, za-
truwających życie spraw. Nie przypuszczaliśmy, że one dopadną
nas w środku puszczy, nie pozwolą o sobie zapomnieć.

W pierwszym okresie — późnej wiosny i lata — przychodziły
z Warszawy jedynie gazety, krajowe i zagraniczne. Przeglądałam
je pobieżnie, bowiem tyle działo się wokół: nieznane otoczenie,
natłok wciąż nowych spraw, urządzanie domu, najpierw jeden,
potem dwa psy, nowi ludzie, nieustający korowód gości...

Każdą wolną chwilę wykorzystywaliśmy na ucieczkę do lasu.
Kupiliśmy sobie motorower. Janek prowadził, ja trzymałam się
go kurczowo ogromnie przestraszona, po obu stronach biegły psy,
a my duktami, liniami jechaliśmy przed siebie. Zatrzymywaliśmy
się na polanach czy zrębach i leżąc na trawie, patrzyliśmy na pędzące
obłoki, obserwowaliśmy ptaki, korony drzew. Psy przynosiły paty-
ki, kamienie, cokolwiek, byle tylko przerwać nasze lenistwo i zmu-
sić nas do zabawy... To były cudowne wyprawy. Zastopuje je do-
piero nadciągająca jesień z wiatrami, deszczem i chłodem.

Długo nie instalowaliśmy telewizora. Wielkie pudło stało śle-
pe i głuche, bo wciąż nie było czasu, by przywieźć technika ze
specjalnymi wzmacniaczami, anteną itp. Wysokie drzewa wokół
domu stanowiły „idealną" blokadę fal. Trzeba było chodzić z tycz-
ką anteny i szukać odpowiedniego miejsca, żeby na ekranie poja-
wił się jakiś zarys obrazu. Wszystko wyglądało jak przemarsz
Murzynów w tunelu nocą...

Grało radio, mieliśmy gramofon i swoją płytotekę, mieliśmy
wreszcie magnetofony. A przede wszystkim niezwykłą wokół na-
turę. Czy potrzebny był telewizor?...

Mniej więcej w połowie lipca odwiedziła Pranie duża wyciecz-
ka z Lublina. Po przejściu przez muzeum usiedliśmy na ławkach
i zaczęła się miła pogwarka. W pewnej chwili mężczyzna, pokazu-
jąc głową sterczący nad lasem komin nidzkiej fabryki, zapytał:

„Czy tam jest spokojnie?" Zapewniłam, że najzupełniej, i zapy-
tałam, skąd ów niepokój? „Bo u nas — wyjaśnił — są strajki. Od
dwóch tygodni stoi Mielec. Nic pani nie słyszała?"

100

Odparłam zgodnie z prawdą, że nic. Ktoś mówił o jakichś prze-
rwach w pracy, ale to przecież polska normalka... Nie ma się czym
przejmować.

Mój przypadkowy rozmówca dziwnie spojrzał na mnie i wię-
cej nie odezwał się słowem.

Pamiętam, że po zamknięciu muzeum opowiedziałam o tym
Jankowi. Machnął ręką: „Odpuść sobie, to naprawdę nie ma zna-
czenia". W skrytości ducha przyznałam mu rację, ale wieczorem
już pilniej zaczęłam studiować „Monde'y". Moje zadziwienie wy-
wołał fakt, iż o Polsce dziennik ten pisał na pierwszych stronach,
że w środku także dużo miejsca nam poświęcano. Strajki ogarnę-
ły niemal wszystkie większe miasta i zakłady pracy, w Stoczni
Gdańskiej pojawił się jakiś Waleza, elektryk. Stocznia też stała...

Następnego dnia Janek pojechał do piskiego ZURiT-u i przy-
wiózł technika. Po jakimś czasie mieliśmy już działający telewi-
zor. Tak więc nasza próba ominięcia polityki trwała krótko: czer-
wiec i lipiec. Polityka znów nas wciągnęła.

Jednak był to nieco inny powrót. Byliśmy daleko od centrum
wydarzeń. Nasze spojrzenie na sprawy pozbawione było doraźnej
wysokiej temperatury. Nie braliśmy w nich udziału, jedynie nas o
nich informowano. Zmiany na szczytach władzy, roszady dokony-
wane na zebraniach partyjnych — tu, w puszczy, niewiele znaczyły.

Jak przyjęłam odwołanie Szczepańskiego? Wtedy — z zado-
woleniem. Uważałam go za zarozumialca, nadmuchaną wielkość
podobnie jak pozostałych koleżków towarzysza Łukaszewicza.
Dopiero po latach uświadomiłam sobie, ile ten człowiek dobrego
zrobił dla TV, że jednak w tym szaleństwie istniała jakaś metoda!
Ale na tę konstatację potrzebować będę czasu.

Telewizja, gazety, rozmowy z ludźmi wnosiły w nasze życie
sporo nerwowego podniecenia. Znikało ono, gdy zostawaliśmy
sami, gdy z psami wędrowaliśmy do lasu. W czasie rozmów w
tym, co się wokół nas działo, umieliśmy jeszcze wtedy znaleźć
jakieś racjonalne jądro. A przynajmniej potrafiliśmy się wzajemnie
uspokoić.

101

Podpisanie porozumień szczecińskich zastało nas w Suwałkaci.
W jakimś sklepie elektrotechnicznym stanęliśmy w sporej grupce
równie jak my ciekawych, aby wysłuchać komunikatu i krótkich
oświadczeń Barcikowskiego i Jurczyka. Coś godnego zabrzmiało
w ich słowach, cień odpowiedzialności za losy takich jak my zwy-
kłych ludzi.

Następnego dnia nareszcie zobaczyłam owego elektryka z Gdaa-
ska, którego nazwisko zabawnie przekręcił dziennikarz „Mon-
de'a". Wąs, wielki wizerunek Matki Boskiej w klapie, jeszcze więk-
szy długopis i słowotok uniemożliwiający Jagielskiemu zabranie
głosu. Z płynących słów umiałam jedynie wyłowić jedno: „Ja, ji,
ja..." I pewny siebie wyraz zaciętej twarzy... Tylko co wokół ni»-
go robili ci wszyscy rozmodleni inteligenci — profesorowie, nau-
kowcy, artyści?...

Słuchaliśmy wówczas dużo radia. Z radością, by nie powie-
dzieć — z satysfakcją przyjęliśmy powrót „Muzyki i Aktualno-
ści" — audycji z wieloletnimi tradycjami, słuchanej i lubianej,
wypartej przez propagandowy knot, przez osławioną „jedynkę'.

Po podpisaniu gdańskich porozumień byliśmy przekonani,
że polskie niepokoje znalazły swój szczęśliwy finał. Ze burze, straj-
ki, puste półki — to przeszłość. Tylko Mietek, nasz najbliższy
sąsiad, wpadający na krótki, paronastogodzinny wypoczynek.
twierdził, że polska historia dopiero się zaczyna.

Zasępiona twarz doskonale oddawała stan ducha szefa „Polityki".

My zaś uważaliśmy wówczas jego pesymizm za coś w rodzaju
asekuracji politycznej: lepiej przewidywać złą przyszłość i mylić
się niż wspaniałą pogodę zakończoną huraganem.

Okazało się, że rację miał sąsiad.

Coś, co nas ominęło — i chwała Najwyższemu! — to była zalt-
wająca Polskę fala literatury powielaczowej. Pisano w niej, co komu
przyszło do głowy. Nędzne odpryski trafiały i do nas, ale na szczę-
ście tylko odpryski, i wędrowały tam, gdzie ich miejsce: do pieca.

102

Wokół nas toczyło się jakby inne życie niż to oglądane na
małym ekranie. Oto np. w Olsztynie, w liceum im. Mickiewicza
odbywała się doroczna impreza — Zaduszki Poetyckie. Uczestni-
czyłam w nich po raz pierwszy, choć mają dawną tradycję: w Olszty-
nie spotykają się uczniowie z liceów, którym patronuje wieszcz, i
poezjują, ile wlezie!

A po wierszach trwały długie rozmowy: o zaczarowanym świe-
cie poetów, w który nie tak łatwo wejść, ale należy próbować. Bo
świat wokół nas jest na tyle ponury, że trzeba z niego uciekać.
W książki, w muzykę, w poezję... Gdzie jest dobro, piękno, szla-
chetność...

Zachłyśnięcie się Miłoszem po Noblu było dla mnie zrozu-
miałe. Młodzi odbierają współczesność w całej jej dosłowności.
Nie chcą, nie potrafią obejrzeć się za siebie. Dla nich historia za-
czyna się dziś. I pamiętam, z jakim oburzeniem ktoś z młodych
przeczytał mi zdanie Andrzejewskiego z jakiejś gazety na temat
nagrody i poety: „On poszedł inną drogą, a ja inną. On pojechał
do Ameryki, ja zostałem tutaj, wybrałem trochę cięższą drogę".
I pamiętam także swoją odpowiedź, przyznającą rację Jerzemu
Andrzejewskiemu: tak, jemu było trudniej...

Po długim, namiętnym sporze młodzi olsztyniacy w końcu
zgodzili się ze mną. Była to jedna z tych politycznych dyskusji
zakończonych wspólną, w miarę sensowną konkluzją.

Niewiele podobnych zanotowała moja pamięć.

Prowincja ma to do siebie, że echa z centrali docierają tu z opóźnie-
niem i, jak kręgi rozchodzącej się fali, są coraz słabsze. Obserwo-
wałam serię strajków w Nidzie, w Piszu, w innych niedalekich
miasteczkach. Opaski, zamknięte bramy obwieszone proporczy-
kami i wielkie napisy STRAJK były w tamtejszych zakładach pracy
jakby echem sierpniowych wydarzeń. Powody — mniej więcej
takie same. Żądania — przede wszystkim płacowe, gonienie pro-
minentów, domaganie się zapełnienia sklepowych półek...

103

Te strajki w wielkiej mierze sankcjonowały nieróbstwo: tu
piwko, tam coś więcej, gdzie indziej papierosik. A wszystko pod
biało-czerwonym transparentem z treściwym słowem STRAJK!

Ale istniało coś, co określiłam jako „specyfikę" strajków w tere-
nie. Ich powodem stały się wznoszone, na ogół reprezentacyjne
(w porównaniu z budownictwem mieszkalnym) gmachy dla po-
wstałych po 1975 roku, po ostatnim podziale administracyjnym
Polski, komitetów partii i MO. Budynki te wznoszono szybko,
sprawnie, bez przestojów. W przeciwieństwie np. do szpitali.
W Suwałkach nowe gmachy zbudowano w trzy lata, szpital — w
dwadzieścia!

W każdym z 49 województw musiał istnieć komitet partyjny
i komenda milicji. W 32 małych miastach — jak Suwałki, Łomża,
Ostrołęka czy Kutno — takie obiekty dla nich powstawały mi-
giem, na inne cele pomieszczeń nadal nie było. Zrozumiałe, że
robiło to złą krew, budziło sprzeciw, irytację. Znalazły one ujście
latem 1980 roku. Regionalne komitety „Solidarności" żądały prze-
kazania nowych gmachów, których istnienie stanowiło dodatko-
wy punkt zapalny przez cały następny rok, na cele społeczne: na
szpitale, żłobki, przedszkola. Bowiem takich instytucji w terenie
brakowało najbardziej.

Było to jedno ze słuszniejszych żądań, zaspokojone dopiero
po 1989 roku.

I jeszcze jeden element rzucający się wówczas w oczy, zwła-
szcza w miastach mniejszych, z mniejszymi zakładami pracy, a więc
i mniejszą liczbą strajkujących — to wszechobecność księży, którzy
dla mnie wyrośli niemal jak spod ziemi. Dotąd istnieli w obrębie
kościołów, cmentarzy, w czasie procesji, kościelnych uroczysto-
ści. Teraz nagle zobaczyłam ich w sporych grupkach
pomiędzy strajkującymi; odprawiali msze, przenosili przez za-
mknięte bramy korespondencję, paczki, służyli radą, opieką. Byli
niesłychanie aktywni, widoczni. Przynajmniej dla mnie.

Bliższa i dalsza przyszłość pokaże, jak zaowocuje strategia za-
haczonego pazura...

104

Zarejestrowanie nidzkiej „Solidarności" nie miało żadnej wi-
docznej ulicznej fety. Po prostu pewnego dnia, po sądowym wer-
dykcie w Warszawie, na lokalu, który zajęli, a który stanowił część
administracyjną „płyty", oprócz znanych proporców, zawiesili
swoją tablicę. Poświęcił ją miejscowy proboszcz — i to była cała
uroczystość.

Natomiast zabawnym odpryskiem strajkowo-roszczeniowych
żądań „Solidarności" w całym kraju było kategoryczne domaga-
nie się przez naszą bileterkę... wolnej soboty. Zaniemówiliśmy,
odbyliśmy dwuosobową naradę i uzgodniliśmy, że panna Podja-
sek dostanie wolny dzień: oprócz poniedziałku, także i wtorek.
Tak zostało do dziś: Muzeum w Praniu pracuje we wszystkie dni
tygodnia, poza poniedziałkami i wtorkami.

Kiedy ludzie złościli się widząc pozamykane furtki, z godno-
ścią odpowiadaliśmy: „Proszę mieć pretensje do strajkujących. Czy
pani pracuje w niedzielę?"

Słyszeliśmy: „Nie, ale..." I już nas nie było.

Z coraz większą niechęcią jeździliśmy do rozwiecowanej War-
szawy, gdzie nie sposób było porozmawiać o czymś, co me zatrą-
cało o politykę. Ściany domów zamazane hasłami, oklejone gazet-
kami, plakatami, miasto zaśmiecone, nieprzejezdne, bo stale gdzieś
ktoś wiecował. Jak nie studenci, to tramwajarze, jak nie lekarze,
to nauczyciele, jak nie strażacy i elektrycy, to... Wracaliśmy do
naszej samotni, strzepywaliśmy z siebie całe to rozemocjonowa-
nie, któremu ulegali nawet rozsądni ludzie. Obserwowałam nie-
pojęte dla mnie wolty: wczoraj biały, dziś stawał się czarny, wczo-
raj na „a" mówił „a", dziś — „x". Każda racjonalna argumentacja
trafiała w całkowitą próżnię. Ludźmi rządziły emocje.

Kiedy przyjeżdżali do nas nasi przyjaciele, dobrzy znajomi —
od progu umawialiśmy się, że całą warszawską „bieżączkę" zosta-
wiają przed wejściem. Że przyjechali odpocząć, popatrzeć na ład-
ne rzeczy, na spokój natury najlepiej leczący nerwy. Często nam
się udawało dotrzymać umowy, jednak nie zawsze. I wtedy za-

105

czynaliśmy się spierać, kłócić... Nie umieliśmy się różnić. Nie
chcieliśmy słuchać argumentacji strony przeciwnej...

Rzadko się to zdarzało, ale jednak.

A czas pędził. Nasz sąsiad został wicepremierem, na mazurski
wypoczynek wpadał znacznie rzadziej. Przyszły groźne wypadki
w Bydgoszczy, które stanowiły przedsmak tego, co miało nastąpić...

Kartki były już niemal na wszystko i realizowaliśmy je z co-
raz większymi kłopotami. Psy musiały mieć swoją codzienną por-
cję mięsa, a u pana Bałdygi także świeciły puste haki. Prawdziwa
bieda zaczęła się z benzyną. Była, ale wykupywali ją spanikowani
ludzie, stąd kilometrowe kolejki. Ustawialiśmy się w nich i my,
bowiem samochód stanowił podstawę naszej egzystencji.

Przyszła wiosna, potem lato. Mazurskie domy zapełniły się —
ściągnęli nasi warszawscy sąsiedzi, znajomi, przyjaciele. Spotyka-
liśmy się na werandach, na gankach, zajadaliśmy się przysmaka-
mi, które przygotowywały panie domu — np. u Olesi Lipińskiej
była to cukinia z jej ogrodu, u Sobczyńskich — wspaniałe placki
z jabłkami. Popijaliśmy te sympatyczne dania winem kupowanym
w pobliskich Rozogach: jeszcze w zeszłym roku w jednym z tutej-
szych GS-ów wypatrzyłam znakomite morawskie wino — smacz-
ne, tanie, rozlewane nie u nas. Zapełniło ono moją piwniczkę,
z której byłam niezmiernie dumna. Zapasów starczyło mniej wię-
cej na rok.

Podobne piwniczki mieli właściwie wszyscy. Alkohol bowiem
stawał się artykułem spotykanym coraz rzadziej. Istniał jeszcze
w Pewexach, za bony. W zwykłych sklepach — pojawiał się na
moment. Niedługo stanie się towarem kartkowym!

W niektórych domach panie i panowie nastawiali wino w wiel-
kich baniakach: z jabłek, porzeczek, soku brzozy... W smaku te
domowe specjały przypominały kwaśną lemoniadę, ale szumnie
nazywane „domowym winem", podawane w dobrym szkle, były
miłym tematem rozmów i biesiad!

Ich miły ton urwał się w sierpniu. W Warszawie trwał piknik
na rondzie u zbiegu Marszałkowskiej i Alej. Miasto zostało kom-

106

piętnie zakorkowane, echa tego incydentu rozeszły się szeroko
po kraju, komentowano je chyba w każdym domu. Piknik był
istotnie imponujący, czas tysiącom zgromadzonych umilał śpie-
waniem i opowiadaniem starych kawałów Jan Pietrzak, jedzonko
donoszono z kuchni hotelu „Forum", pogoda dopisywała. Sło-
wem, wyraj, co się zowie...

Oburzyła nas ta impreza, zwłaszcza wyprowadzenie tylu lu-
dzi na ulicę... Nie kryliśmy, co myślimy.

I oto jedno z uroczych spotkań na karwickim ganku. Sporo
przyjaciół, leniwe pogwarki, domowe wino porzeczkowe, jakieś
owoce z własnych drzew. W drzwiach werandy pojawia się pani
domu z usłyszaną przed chwilą informacją z kuchennego radia:

piknik w Warszawie właśnie się skończył, rondo zostało odblo-
kowane...

I miłe popołudnie diabli wzięli! Zaczęła się rozmowa o znacz-
nie podwyższonej temperaturze i szybko zamieniła się w najpraw-
dziwszą awanturę. Janek i ja stanęliśmy po jednej stronie niewi-
dzialnej barykady, po drugiej — niemal wszyscy pozostali. Wy-
krzykiwaliśmy sobie nasze dotychczasowe urazy, wątpliwości, nie-
chęci. Przysłowiową oliwą do ognia był oczywiście wąsaty przywódca
związkowy. Mówiono o jego charyzmie, o niekwestionowanej wiel-
kości, o uznaniu, jakim cieszy się na świecie, że to dzięki niemu,
jego uporowi, siódmemu zmysłowi mamy aż tyle...

I to mówią moi przyjaciele? Kto im tak w głowach namieszał?
Kiedy to się stało? A może to ja tak w tej głuszy zdumiałam?...

Wykrzykiwałam te pytania bez chwili przerwy. Nagle zrobi-
ła się cisza i zgromadzeni wokół wielkiego półmiska z plackami
ludzie zaczęli spoglądać po sąsiadach z rosnącym zadziwieniem.
Jeszcze Andrzej swym cichym głosem coś mówił, tłumaczył, że
się mylę, że my, inteligenci, wiele mamy temu człowiekowi do
zawdzięczenia...

Spojrzałam na niego, jakby w ogrodzie Sobczyńskich wysiadł
przed chwilą z talerza kosmitów. Powiedziałam: „I ty także?..."

Odpowiedzią była cisza.

107

Wstaliśmy i wyszliśmy. W samochodzie długo milczeliśmy.
Chyba dopiero w Praniu oprzytomniałam na tyle, że zaczęliśmy
rozmawiać o całym zdarzeniu. Mój mąż je bagatelizował, mnie
było strasznie przykro.

A nasz sąsiad, który zjawił się nieoczekiwanie, kiedy usłyszał
o całym zdarzeniu, zapytał przytomnie: „A niby czego się spodzie-
wałaś po całej tej grupie GANEK?..."

Nie znalazłam odpowiedzi. Myślałam tylko o jeszcze jednym
przykrym doświadczeniu, o kolejnym rozminięciu się z ludźmi,
których, jak mi się wydawało, znałam dość dobrze.

Wieczorem, dla uspokojenia, wzięłam się za lekturę Myśli Pas-
cala. I zapamiętałam jedną: „Łatwiej daje się przekonać człowiek
racjom, do których sam doszedł, niż tym, które nastręczyły się
komuś drugiemu".

ii-

Przeminął stan wojenny, dokonała się polska bezkrwawa zmia-
na systemów. Przyszło nowe. Przez ten czas Mazury pełne były
ludzi, przyjeżdżali nasi dawni znajomi.

Od plackowego podwieczorku minęła cała epoka. Z niektóry-
mi jego uczestnikami spotykaliśmy się w przelocie. Z daleka kiwa-
liśmy sobie głowami, dłonią. Nic więcej. W oczach pewnych osób
widziałam bezdenną pustkę, patrzyli na mnie jak na ostrygę. Budziło
to moje rozbawienie... Tamto zdarzenie odeszło w daleki niebyt...
Mijające lata pokazywały, że to jednak ja miałam rację...

W pewne niedzielne muzyczne przedpołudnie w Praniu poja-
wiła się rodzina Jareckich. Wyściskali się z Wojtkiem Siemionem
w sposób niezwykle serdeczny, po wymienieniu ze wszystkimi
ukłonów chciałam zejść im z drogi. Ale Andrzej podszedł do mnie
i swoim miłym cichym głosem powiedział: „Jadę na jakiś czas do
Stanów, nieprędko będę na Mazurach, za daleko. Nie chciałem
wyjeżdżać bez pożegnania z tobą. Głupota tamtej kłótni doskwiera
mi jak przyciasny but. Ktoś taki jak człowiek, o którego żeśmy
się pokłócili, nie może nas dzielić, nie uważasz?..."

108

Odparłam, że jestem szczęśliwa, że umiał to powiedzieć, ja też
go przepraszam za wszystko, co mówiłam wtedy i później. Bra-
kowało mi przeciągających się z nim pogwarek. Zawsze też będę
pamiętać, że to on, Andrzej, opowiedział mi. kiedyś, skąd się wzię-
ła nazwa leśniczówki...

(Pranie otaczają podmokłe łąki. Wieczorami wiosną i latem
unosi się nad nimi opar, fioletowawo-różowa mgiełka, szarawe
tumany. Mazurzy mówili, że łąka prą... Więc miejsce z domem
stojącym nad łąką, która prą, musiało nazywać się Pranie... Pro-
ściej nie można).

Wyściskaliśmy się. Życzyłam mu dobrego pobytu w Stanach,
udanej pracy. „I pisz coś od czasu do czasu, jakiś wiersz, jakąś
piosenkę" — poprosiłam cicho, gdy z uśmiechem odchodził...
Patrzyłam, jak znikali w starej świerkowej alei...
Byłam szczęśliwa z tej krótkiej dobrej rozmowy.
W maju 1993 przyszła wiadomość, że Andrzej zginął w wy-
padku na autostradzie gdzieś w stanie Tennessee...

Maj 1984: miejsko-gminna szkoła zbiorcza w Zalewie na War-
mii otrzymuje imię Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Uro-
czystość dla mnie wzruszająca, piękna, podniosła. Wręczanie sztan-
daru, składanie przez młodzież ślubowania, przemówienia, po-
tem uroczysty program poetycki przygotowany przez uczniów...
Tak właśnie powiększa się rodzina poety: ci młodzi spod jego znaku
— mam taką nadzieję — nie zapomną ani o poecie, ani o jego wier-
szach...

Po długiej ceremonii w pełnym słońcu, a więc męczącej i dla
organizatorów, i dla młodzieży, i dla zaproszonych gości, uczest-
nicy szkolnego święta zasiedli do uroczystego obiadu. Wśród nich
znalazł się mój uniwersytecki kolega, pisarz Aleksander Minkow-
ski, z którym w czasie dopiero co zakończonej fety wymieniali-
śmy szeptem kłótliwe uwagi na temat Stefana Olszowskiego. Nie
pamiętam, o co poszło, od czego się ta cicha sprzeczka zaczęła.

109

Konkluzją było stwierdzenie: Olek uważał byłego szefa od pro-
pagandy za postać wybitną, niesłusznie odsuniętą na boczny tor,
ja miałam zdanie przeciwne.

Nasze zaperzenie (znów bez sensu!) przerwał scenicznym szep-
tem Janek, uważając — i słusznie — że ani pora, ani miejsce na
podobny dyskurs.

W czasie obiadu nie wróciliśmy już do niego, uważając, że za-
chowaliśmy się oboje jak dzieci.

Olek przyszedł na ten obiad ze swoim przyjacielem, Zbignie-
wem Nienackim. Pisarz, wówczas w aureoli skandalu po wyda-
niu powieści Raz vo roku w Skiroławkach, od dziesiątków lat mie-
szkał na stałe w pobliżu, we wsi położonej nad jeziorem Jeziorak.
Ściągnął tam Minkowskiego, który także kupił dom, ale spędzał
w nim jedynie urlopy.

Nienacki szefował wówczas (chyba tylko duchowo!) oddzia-
łowi olsztyńskiemu ZLP. Po obiedzie, przy kawie, mimochodem
wspomniał, że wydawnictwo „Pojezierze", ceniona wówczas ofi-
cyna mazursko-warmińska, zamierza wznowić Kronikę olsztyń-
ską. Jej pomysłodawcą był Andrzej Drawicz, autor nader mądrej
książki Galczyński na Mazurach. W Kronice, sporej antologii, zebrał
niemal wszystko, co ojciec w Praniu napisał, opatrzył to uroczą ga-
wędą i poprosił o zilustrowanie tomu Andrzeja Strumiłłę. Ten nie
dość że przyjął propozycję Drawicza i wywiązał się z zadania zna-
komicie, to jeszcze wciągnął do roboty swego synka Rafała, który
wówczas, gdy wyszło pierwsze wydanie, miał lat niewiele.

I tak powstał śliczny poetycko-malarski album.

Teraz, zdaniem Nienackiego, warto by ten tom wznowić. Ist-
nieje jednak pewien szkopuł: Co zrobić ze wstępem? Kto mógłby
go napisać?... Czy nie mam jakiegoś pomysłu? A może sama bym
się tego podjęła?

Muszę przyznać, że zaniemówiłam. Najpierw spokojnie, a później
z rosnącym rozdrażnieniem zaczęłam tłumaczyć, że Andrzej Dra-
wicz wymyślił całą książkę: od jej zawartości zamkniętej w tytule
po osobę malarza. Książka nie może się więc ukazać bez jego zgody.

110

Na moją perorę popularny pisarz powiedział coś bardzo głu-
piego: „Nie będziemy wydawać zdrajców!"

Rozmowę przerwaliśmy, do tematu nigdy nie wróciliśmy.
A w kilka lat później, jeszcze przed rokiem 1989, „Pojezierze"
wznowiło Kronikę bez słowa skreślenia.

A teraz pointa. U schyłku lat osiemdziesiątych spotkałam na
ulicy mego przyjaciela sprzed wielu, wielu lat. Andrzej Drawicz,
głęboko i wiernie kochający Gałczyńskiego od swojej o nim pra-
cy magisterskiej, bywał z żoną Wierą częstym gościem w naszym
domu, u mamy, z którą się także przyjaźnili. Andrzej jest auto-
rem kilku ważnych książek o K. I. G. Ważnych i mądrych.

Przed naszym wyjazdem do Prania spotykaliśmy się rzadko,
Andrzej coraz głębiej wchodził w konspirę, dla drugoobiegowych
i zagranicznych wydawnictw tłumaczył wiele książek rosyjskich
— m.in. Wspomnienia Nadieżdy Mandelsztam, pisał tomy szki-
ców i esejów o współczesnej emigracyjnej, nieznanej w Polsce pro-
zie i poezji rosyjskiej. W oficjalnym obiegu jego nazwisko znikło.
Nie rozmawialiśmy o tym wszystkim w czasie krótkich spotkań,
bo nie był to temat do towarzyskiej konwersacji. Nasze drogi
właściwie się rozeszły.

Andrzej został internowany, spędził w Jaworzu wiele trud-
nych miesięcy. Dla niego. Dla Wiery. Po zwolnieniu zajął się tym
samym — współpracą z podziemiem, potem wyjechał za granicę,
gdzie wykładał literaturę rosyjską. Straciłam z nim kontakt, nie
wiem nawet, czy przyjeżdżali na Mazury, ale chyba tak, sądząc
z napomknięć Olgi Lipińskiej. Do Prania jednak nie zajrzeli.

I oto nagle któregoś jesiennego dnia 1987 czy 1988 roku zoba-
czyłam Andrzeja na Nowym Świecie. Właśnie wznowiono Kro-
nikę olsztyńską w jak najbardziej „błagonadiożnym", czyli krajo-
wym wydawnictwie. Chciałam podejść do niego, pogratulować,
powiedzieć, że ogromnie się cieszę... Z radosnym uśmiechem szłam
w jego stronę i nagle wydało mi się, że mnie nie widzi, nie pozna-
je. Obrzucił mnie obcym, obojętnym spojrzeniem i minął bez sło-
wa... Odeszła mi ochota na serdeczność, uśmiech...

111

Minęły bodaj trzy lata. I jakby nigdy nic, jakby nie było tego
zimnego minięcia się na Nowym Świecie, Andrzej pojawił się
w Praniu. Wyściskaliśmy się, wycałowali. Mogło się wydawać,
że w naszej bliskiej znajomości nie było żadnej przerwy. I wszyst-
ko wróciło na dawne dobre tory. Byłam bardzo szczęśliwa.

A o rozmowie z Nienackim nie opowiedziałam mu nigdy...

Wnętrze muzeum. Fot. Kazimierz Dąbrowski

Poeta ^ Alei' \drem Maliszewskim, 1951

>   A

"s

Jak dobrze mieć sąsiada

To słowa starej piosenki. Zgadzam się z nimi bez zastrzeżeń.
Korzyści z dobrego sąsiedztwa są wielorakie: można poży-
czyć soli czy chleba, gdy ich zabraknie, można pogadać, gdy do-
kuczy samotność, można wreszcie poprosić o pomoc w jakiejś
większej naprawie, gdy trzeba więcej niż czworo rąk...

Naszymi najbliższymi sąsiadami byli Ela i Mieczysław Rakow-
scy. Jeszcze przed wyjazdem na Mazury najniespodziewaniej oka-
zało się, że mieszkamy w tym samym betonie przy ulicy Sozopol-
skiej na Stegnach, które Grochowiak tak trafnie nazwał „Sing-Sin-
giem!" Spotykaliśmy się, wymieniali uwagi, wpadaliśmy do siebie.
A gdy dojrzała decyzja o naszym wyjeździe na Mazury na dobre,
Mietek był chyba równie zadowolony jak my. Z różnych zresztą
powodów.

Swoją chałupkę, wierną replikę fińskiego domku, postawił
M. F. R. w drugiej połowie lat sześćdziesiątych. Szukał kawałka zie-
mi w Krzyżach, ale ówczesny architekt wojewódzki z Olsztyna
oświadczył mu, iż wieś ta pozostanie nie naruszona przez
cywilizację! I powiózł do Prania, skąd nasz przyszły sąsiad już nie
chciał się ruszyć! Tak zaczęła się wierna fascynacja tym miejscem,
jego sprawami, ludźmi, naturą, trwająca bez przerwy trzy dzie-
siątki lat.

Latami wpadał tu choćby na chwilę, aby zrzucić z siebie ciężar
warszawskich kłopotów, wędrował po lesie szukając grzybów,

113

włóczył się po jeziorze w szybkiej motorówce, przyjmował przy-
jaciół, nie tylko z Polski. Właśnie w Praniu w dwudziestolecie
„Polityki", w zimnie i deszczu, spotkali się w roku 1977 dawni
i ówcześni współpracownicy tygodnika. Elżbieta wymyśliła ban-
kiet na trawie, przetoczył się on jednak przez mały pokój i kuch-
nię gospodarzy. Zdjęcia, które wówczas robiono, pokazują wszy-
stkich — uśmiechniętych, zbratanych, zadowolonych. Dokument
na miarę epoki! Miną zaledwie cztery lata i przyjaciele z prańskie-
go bankietu rozejdą się w krańcowo różne strony!

Nad Nidzkie zwoził także Rakowski rozmaite zachodnie telewi-
zje i dziennikarzy, gdy chciał w spokoju, z oddechem udzielić wy-
wiadu. Tutaj wreszcie dużo pracował — nad artykułami dla „Polity-
ki", o których się wówczas mówiło, nad głośną książką o Brandcie
Dymisja kanclerza, wreszcie — wystąpieniami politycznymi.

Mietek przez długie mazurskie lata pozostawał całkowicie
obojętny, gdy mówiono o rybach. Grzyby — tak, spacery — zna-
komicie, kolacyjki — a jakże, przejażdżki łodzią i narty — oczy-
wiście. Ale ryby? I nagle, chyba w połowie lat osiemdziesiątych,
„zaskoczył". Zupełnie jakbym widziała Ziemka albo Jerzego Pu-
tramenta. Czysty obłęd!

Wynalazł jakieś ustronne jezioro, tajemnicze, rybne i bezlud-!
ne, skąd wracał z gigantycznymi szczupakami. Później pozostało l
mu już tylko Nidzkie, ale nadmiaru ryb M. F. R. tu nie spotyka.

Kiedy zamieszkaliśmy w Praniu, Mietek nie miał już moto-
rówki. Ten etap został raz na zawsze zamknięty. Nidzkie stało się
rezerwatem ciszy i nasi sąsiedzi przesiedli się najpierw na ciężką
Omegę, a po jakimś czasie — na plastikową łódź z wiosłami. I tej
używają do dziś.

Piszę dużo o łodziach, bowiem parokrotnie Stanisław Kocio-
łek zadawał mi pytanie: „Czy Rakowski nadal używa wielkiej
motorówki?" Panowie, jak powszechnie wiadomo, niespecjalnie
przepadali za sobą, stąd owe małe złośliwości. Odpowiadałam więc
zgodnie z prawdą, że z łodzią motorową pan Mieczysław rozstał
się ostatecznie przed wieloma laty.

114

Rakowski ma łatwość nawiązywania kontaktu z ludźmi. Je-
dni go lubią, inni — wręcz przeciwnie, jak w życiu.

Ich dom, gdy przyjeżdżają, pełen jest ludzi. Z lądu, wody, a raz
nawet pojawił się ktoś z powietrza: nad naszymi podwórzami
krążył nisko mały samolocik, robiąc dużo rumoru i strasząc psy.
„To mój wielbiciel!" — stwierdziła Elżbieta z najpoważniejszą
miną. Może rzeczywiście? Ta otwarta, miła, gościnna kobieta
jest przecież znaną i cenioną aktorką, ze znaczącym dorobkiem,
ze startem, którego niejeden aktor może tylko zazdrościć: w Tea-
trze Wybrzeże, do którego trafiła po warszawskiej szkole i w
którym zagrała w dwóch głośnych spektaklach (dziś młodzi
krytycy pewnie by napisali — „kultowych"!) — Kapelusz pełen
deszczu i Smak miodu. Pierwszy stał się jednocześnie podwój-
nym debiutem Andrzeja Wajdy (scenografia i reżyseria), od dru-
giego zaczęła się wieloletnia współpraca Elżbiety z Zygmuntem
Hubnerem.

Przegadaliśmy w Praniu wiele godzin — przy wspólnych ko-
lacjach, obiadach, podwieczorkach i ogrodowych drinkach. Były
pogaduchy w czwórkę, bywały — w kilkanaście osób; w sezonie
właściwie zawsze dom naszych sąsiadów zapełniali przybysze
z bliska i z daleka...

Z wielu wspólnych uczt utkwił mi w pamięci sylwester: pierw-
szy w Praniu dla nas i dla nich, ten w roku 1980. Zostaliśmy już
sami — nasza rodzina odjechała po świętach. Do sąsiadów natych-
miast ściągnęli ich przyjaciele — państwo Werblanowie i Zdanow-
scy. Przemiły nastrój, smaczna kolacja, rozmowy przy dobrym
winie, z radia — dwanaście uderzeń dzwonu Zygmunta... Życze-
nia. I już w 1981 roku ktoś, bodaj pan Andrzej, zadał Elżbiecie
niewinne pytanie: „No, dobrze, a co zrobisz, jeżeli Mietek zosta-
nie I sekretarzem partii?"

Najpierw zapadła cisza, później zaczęliśmy się śmiać, traktu-
jąc całą sprawę w kategorii czarnego humoru. Jednej Elżbiecie było
nie do śmiechu. Niewinne pytanie potraktowała niezmiernie se-
rio, w wymiarze niemal tragedii...

115

Po latach, ilekroć wracałam do tamtego sylwestra, wywo-
ływał on uśmiech Elżbiety. Po prostu upływający czas nauczył ją,
że w życiu wszystko może się zdarzyć.

Kiedy nasz sąsiad został wicepremierem, gratulowaliśmy mu
serdecznie. Uważaliśmy, że to decyzja rozsądna na tamte szalone
czasy. Więcej, myśleliśmy, że będzie dobrym premierem. A kie-
dy objął ten urząd, okazało się, że miał już zbyt mało czasu na
jakikolwiek manewr w polskiej katastrofalnej sytuacji. Choć na
dobrą sprawę początki były udane: zniósł kartki, uwolnił ceny...

Ale moje wspominki dotyczą małych zdarzeń, anegdot, cieka-
wostek. Zostańmy w ich kręgu. Kiedy sąsiad otrzymał tekę wice-
premiera, jego drewniany domek stał się celem wszystkich przy-
jeżdżających do Prania wycieczek: każdy chciał zobaczyć „willę"
Rakowskiego. Gawiedź stawała przy płocie, opierała ręce na słup-
kach i komentowała: „O, je! Teraz wypił, chyba herbatę, bo w fili-
żance". „To dla zmyłki — zapewniał inny. — Musi, szampan"...
I tak w kółko.

Później stanął płot przy naszym garażu, uniemożliwiający gapiom
obserwacje posiłków premiera. Ale ludziska nie przestawali komen-
tować: „Ta chałupina to ma być willa?... Za żadne piniądze bym cze-
goś takiego nie chciała" — zapewniała jejmość. Jej towarzysz tłuma-
czył jak dziecku: „Ty głupia jakaś jesteś! To dla niepoznaki. Ty wiesz,
jakie tam marmury ma w środku? I basen pod spodem! A jakie ba-
langi tam się odbywają"... — uzupełniał z westchnieniem. A inny
dorzucał: „Pewnie, że to mimikra! Jedną obłożoną marmurami ma
w górach, koło Krynicy, drugą — w Juracie z własną plażą. To teraz
se postawił niby-drewniak, żeby ludzi nie drażnić. Ale i tak się za to
weźmiemy"... I usatysfakcjonowani odchodzili, robiąc miejsce dla
następnej grupy „poinformowanych".

I nie zważali ludziska na kleszcze, na gęste krzaki, na płoty.
Przedzierali się, byle rzucić okiem na „willę" premiera i móc
później opowiedzieć kolegom w biurze: „Widziałem..."

116

Jedni uważali, że premier mieszka za biednie. Inni w tej zwy-
kłości dopatrywali się sprytnego kamuflażu, aby jeszcze raz na-
ród oszukać!

Życie w Praniu stwarzało znakomitą okazję do obserwowania
ludzi. Najzwyklejszych letników, rasowych turystów, wędrowców
z cenzusem. Ich zachowań, reakcji. Do stanu wojennego u naszych
sąsiadów kłębił się tłum ludzi, aut, dzieci i psów. Znaliśmy nawet
jedną panią, która musiała mieć jakieś radary wmontowane w
mózg, a może w samochód. Kwadrans po przyjeździe Rakow-
skich do Prania zjawiała się z pytaniem, czy wszystko OK...

Wiosna i lato 1982 były w Praniu czasem cichym, sennym,
sprzyjającym wypoczynkowi. Nasi sąsiedzi nie mogli się uskar-
żać na nadmiar zainteresowania. Przestała pojawiać się także pani
z radarami...

Z czasem, co zrozumiałe, emocje opadły, dawne znajomości
uległy odnowieniu, choć — jak mi się wydaje — nie ze wszystkimi
i nie zawsze.

A kiedy M. F. R. po ciężkiej operacji serca bardzo długo pozo-
stawał na granicy życia i śmierci, wiele osób — wierzę — myślało
o nim z troską, obawą, serdecznością. I nieważne były — jak mnie-
mam — rozmaite zaszłości natury politycznej, odmienne opinie
o życiu, o kraju. Liczyło się w tamtej chwili coś zupełnie innego.
Tylko czy aż takiej próby potrzeba, by uświadomić sobie te pro-
ste prawdy...?

Najbliższa Prania wieś — Krzyże, opisywana w literaturze,
piosence, wierszu. Tutaj bywali właściwie wszyscy, którzy coś zna-
czą w literacko-artystycznym gwiazdozbiorze. Lub chcą znaczyć.
Jedno nie równa się drugiemu. Chcę wspomnieć o kilku przynaj-
mniej osobach ściągniętych jeszcze przez Ziemka Fedeckiego. Byli
przecież naszymi sąsiadami, choć może nie tak bliskimi...

117

Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych stanęła
podhalańska chałupa Olgi Lipińskiej. Chałupa — to określenie
umowne. Jest to spory drewniany dom — zadbany, czysty, z pięk-
nym kaflowym piecem na dole, z werandami na parterze i pię-
trze, ze sporym wypielęgnowanym ogrodem. To u niej zatrzy-
mywali się na chwilę Andrzej i Wiera Drawiczowie, profesor Sza-
niawski... Przez lata biegał tu rudy sympatyczny spaniel — grzecz-
na i znakomicie wychowana Julka.

Po śmierci męża, Andrzeja Piotrowskiego, miłośnika ciszy i ksią-
żek, Olga zdecydowanie rzadziej zagląda do Krzyży...

Julka, jak nasze psy, jak wiele cudownych mazurskich czwo-
ronogów, powędrowała na swoje niebieskie Mazury.

Przeciwieństwem wymuskanego obejścia Olgi jest sąsiadująca z
nim chałupa Basi Wrzesińskiej. Właściwie jest to także pojęcie umow-
ne. „Dacza" aktorki przypomina baraczek, do którego co jakiś czas
coś „przyrasta". Powstała przestronna, pełna światła całość, która ma
w sobie dużo fantazji, lekkość. Jest rodzajem kaprysu...

Panie były kiedyś blisko zaprzyjaźnione, przychodziły ze swoi-
mi psami do Prania — do nas, do sąsiadów. Ale później drogi reżyser-
ki i aktorki rozeszły się. Pozostało jedynie bliskie sąsiedztwo.

W zarośniętym ogrodzie Basi Wrzesińskiej pustawo dziś, ci-
cho... Kiedyś słychać tu było dziecięce wrzaski; dzieci jednak
podrosły, zaczęły własne życie, a kolejne pokolenie nie zdążyło
odnaleźć smaku Mazur. Ale myślę, że i na to przyjdzie czas...

Oba domy stoją na końcu uliczki odchodzącej od centralnej
magistrali Krzyży. Uliczka jest szczelnie zabudowana domkami.
Miejscowi — ze zrozumiałych względów — nazwali ją z przeką-
sem Warszawską. Tyły obu domów, jak wszystkich na Warszaw-
skiej, graniczą z wielką posiadłością domu wypoczynkowego gór-
ników kopalni „Ziemowit". Kopalnia należała do bogatych (za
Gierka nie widziałam biednych kopalni!), zafundowała więc swo-
im pracownikom ośrodek, co się zowie! Bungalowy (ze stali zbro-
jeniowej!), fontanny, gigantofony z wiadomą muzyką, która nio-
sła się zarówno po wodzie, jak i po wsi... Ale z czasem niewidzial-

118

na ręka rynku sprawiła, że nagle kopalnie zbiedniały, „Ziemowit"
nie mógł już ponosić ogromnych kosztów swego mazurskiego
ośrodka wypoczynkowego. Sprzedano go więc. Zanim to nastą-
piło, kopalnia wybudowała we wsi oczyszczalnię, położyła asfalt
na drodze od jeziora do lasu... Ośrodek przeszedł w prywatne
ręce, zmienił nazwę na Hotel Skorpion-Mazury, specjalizował się
w rotacyjnej turystyce niemieckiej. Po jakimś czasie ów Skorpion
zniknął z nazwy, pozostały jedynie Mazury. Przypuszczam, że
kryje się za tym kolejna zmiana właściciela.

Przyjeżdżają tu teraz nie tylko Niemcy i dawni Mazurzy, lu-
dzie sędziwi, dla których organizowane są wyjazdy do kraju lat
dziecinnych. Mieszka też młodzież z prywatnych szkół, w czasie
powszechnych dziś zajęć w „zielonych szkołach", a także ludzie
o nieco zasobniej szych portfelach. Bowiem ośrodek ten jako je-
dyny w okolicy Rucianego-Nidy pochwalić się może pokojami
z łazienkami. Tutaj, do chwili naszego wyjazdu, nie powstał ża-
den nowy hotel.

Kiedy ośrodkiem w Krzyżach rządzili bogaci górnicy, przy
czarnej drodze, w miejscu gdzie trzeba skręcić do leśniczówki,
ustawiono ogromną drewnianą figurę. Miała przedstawiać Ziemo-
wita, trzymającego w ręku wielkie koło. Po paru miesiącach wy-
łamano je, a gdy przyjechaliśmy wiosną 1996 roku, zniknął i sam
kołodziej. Widocznie komuś tak się spodobał, że powędrował do
jego ogródka, do krasnoludków, bocianów i całego tego chłamu...
Nazywaliśmy go Garbaty. Był znakomitym znakiem rozpoznaw-
czym, że w tym właśnie miejscu trzeba skręcić do Prania. Teraz
zostały jedynie tablice i napisy na kamieniach.

Kolejną wsią nad Nidzkim jest Karwica. Podobnie usytuowa-
na jak Krzyże, od jeziora do lasu, nie cieszy się jednak taką sławą
Jak tamta.

Pomiędzy wsiami leży jedna z najpiękniejszych bindug ma-
zurskich: Bobrowa. Wielka, stroma, z leśnym zapleczem, daje

119

widok na całą wspaniałą szerzę. Kiedyś, za moich pierwszych prań-
skichlat, ze wszystkich bindug spuszczano na wodę drewno, zbi-
jano z niego długaśne tratwy i tak holowano cały transport pro-
sto do tartaku. Dziś pociętą na miejscu krócicę wozi się wielkimi
ciężarówkami.

Szkoda mi bindug. To były cudowne, ciche miejsca, gdzie pa-
trząc na wodę, można było przesiedzieć albo przeleżeć i cały
dzień... Dziś, zwłaszcza w sezonie, zamieniono je wszystkie w pola
namiotowe. Bobrowa może przyjąć kilkaset samochodów i przy-
czep...

W Karwicy, nad samym jeziorem i w jego pobliżu, wyrosło
„daczowisko". Z talerzami satelitarnymi, z miniaturowymi ogród-
kami i z bardzo pięknymi łąkami, na które jesienią jeszcze wy-
chodzą ryczące jelenie... Myślę, że już niedługo te puste dziś łąki
zapełnią się kolejnymi domami...

Tutaj, w pobliżu Nidzkiego, w jednym z podobnych do sie-
bie domków mieszkają nasi przyjaciele Rena i Leszek Tarnawo-
wie. Ona wspaniała gospodyni umiejąca wyczarować z garnka
wyłącznie rarytasy, wielbicielka rodzinnego Lwowa, często my-
ślami powracająca do tego wspaniałego miasta. On — dowcipny
entuzjasta jej kuchni, pełnego kielicha, opowieści myśliwskich,
dobrych samochodów... Postaci barwne, sympatyczne, życzliwe
ludziom.

Poznaliśmy się na samym początku lat osiemdziesiątych. Nie
pamiętam, jakimi drogami trafiłam do szefa (w randze ministra)
od paliw. Była to już pora reglamentacji benzyny, kartkowe przy-
działy wystarczały na jednorazowy wyjazd po marchewkę. A u nas
— wiadomo: bez samochodu siądź i umieraj! I dobry Leszek (niech
mu to Jowisz wynagrodzi zdrowiem i uśmiechem!) zaopatrywał
nas w dodatkowe kartki. Nie zdradzam wielkiej tajemnicy; podob-
ne dodatkowe kartki miało wielu...

Jedni o tym milczeli, inni nie. Jestem osobą, która za dodatko-
we tankowanie wówczas zachowa wdzięczność dla Leszka do
końca życia...

120

Tarnawowie mieli pięknego wyżła o przewrotnym imieniu
Klaudiusz. Przeżył on nasze psy o kilka lat, aż wreszcie dołączył
do nich. Dziś razem biegają po gwiezdnych łąkach, goniąc duchy
innych zwierząt lub szukając niebieskich patyków.

Renę i mnie łączy jedna cecha: obie lubimy zmieniać adresy.
Ja w ostatnich dwudziestu latach miałam ich osiem, Rena chyba
dwukrotnie więcej!

Asfaltową drogą, od szkoły, do której nasz pan Chmiel wozi
dzieci z Krzyży, koło pięknego modrzewiowego domu Henryka
Bałdygi, leśniczego, dojeżdżamy do poczty, której szefuje pani
Mirka. Vis a vis działa, jedyny kiedyś, karwicki sklep, systema-
tycznie okradany kilka razy w roku. Dalej droga prowadzi w kie-
runku Warszawy, ale przed krzyżówką rozsiadła się druga część
warszawskich chałup w Karwicy. W jednej z nich mieszka moja
przyjaciółka Wanda Sobczyńska.

Znam ją od jakichś pięciuset lat, razem chodziłyśmy do
szkoły. Do przyjaźni Janek dołączył nieco później. Ale tylko

nieco.

Jak większość mojego pokolenia Wanda z mężem Robertem
odkryli dla siebie Mazury w latach sześćdziesiątych, Robert już
wtedy pracował w „Polityce" jako grafik i pozostał tam aż do swej
śmierci w roku 1990.

Najpierw wynajmowali — jak większość — jakieś kąty u róż-
nych ludzi, nawet zapuścili się do leśniczówki naprzeciwko Krzy-
ży, bodaj do Jaśkowa. Aż w roku 1978 kupili starą mazurską cha-
łupę, którą przez lata będą „udomawiać": przerobią całe wnętrze,
zbudują duży ganek, aneks z pokojami gościnnymi... Obok nich,
w kilku identycznych domach, zamieszkają ich przyjaciele, a nasi
znajomi, i w ten sposób ten kąt Karwicy stanie się także miejscem
często przez nas odwiedzanym.

Z Wandą zdawałam razem maturę. Później nasze drogi roze-
szły się, ona skończyła ASP, gdzie poznała Roberta. Zawodowo
radziła sobie doskonale, była cenionym specem od wystawiennic-
twa, jeździła po świecie, organizowała rozmaite polskie ekspozy-

121

cje. Wtedy właśnie wpadłyśmy na siebie, a ponowne zbliżenie
nastąpiło w latach mazurskich.

Robert należał do ludzi przeuroczych, miał specyficzne po-
czucie humoru, lubił zjeść, wypić, usłyszeć coś zabawnego. Był
otwarty dla ludzi, których lubił. Jeśli za kimś nie przepadał, milkł
i swoim zawziętym milczeniem dawał wyraźnie do zrozumienia,
co o tym kimś myśli. Nie liczyły się formy towarzyskie, tzw.
dobre wychowanie. Robert lekceważył te wszystkie dyrdymały.
Albo kogoś lubił i wtedy miał dla niego serce na dłoni, albo nie,
i wówczas nie krył swych uczuć.

Wanda usiłowała te rzekome braki męża tuszować miłym
uśmiechem, który ma chyba dla wszystkich, jakimś zabawnym
powiedzonkiem, przywołaniem wspomnienia sprzed lat, cyta-
tem... Ale każdy, kto znał Roberta, cenił jego szczerość — tak
przynajmniej myślę. Był człowiekiem raczej zamkniętym, daleko
mu do na ogół bezsensownej wylewności wielu... Jednak wiem,
że dla ludzi, których darzył zaufaniem, przyjaźnią, serdecznością,
gotów był zrobić dużo.

Jako grafik wymyślał rozmaite znaki graficzne: z patyków, zapa-
łek, kamieni układał jakieś formy, szukał najdoskonalszej, najbar-
dziej skrótowej, a więc najwięcej mówiącej. I, jego zdaniem, najlepszą
przenosił na papier, dodawał koloru... Niechętnie mówił o swojej
pracy, o swoich poszukiwaniach. Musiał mnie w jakiś sposób lubić,
jeśli parokrotnie pokazywał mi swoje kompozycje przestrzenne —
tak przecież mogę nazwać ów pełen ekspresji cykl prac, dla których
punktem wyjścia mogła się stać nawet celuloidowa lalka...

Lubił ryby, łódkę, na której przesiadywał na jeziorze godzina-
mi. Cieszył się jak dziecko, gdy z czymś większym wracał do domu.
W ogóle miał dużo z dziecka — podobny sposób reagowania na
świat, podobną ufność, podobną dobroć...

Chorobę odkryto u niego najzupełniej przypadkiem. Pół roku
później już nie żył. Na Mazurach, które jak mało kto kochał, bez
Roberta zrobiło się w sposób zauważalny puściej.

Gdzie teraz wędkujesz, panie R?...

122

?!-

W niewielkiej odległości od domu Sobczyńskich, w odkupio-
nej od Mazurów chałupie zamieszkał pewien pan, który podczas
swej letniej obecności wieszał na płocie tabliczkę: ULICA ZIE-
LONEJ GĘSI.

Poznałam go w 1980 roku. Najpierw napisał list. Nazywał się
Bolesław Bączyński. „Zbieżność mojego nazwiska — pisał — z naz-
wiskiem postaci występującej w Zielonej Gęsi jest całkowicie przy-
padkowa, choć jako dziecko wszechświata mam prawo przypusz-
czać, że jakieś śladowe więzy pokrewieństwa muszą istnieć". Oka-
zało się, że jest człowiekiem dowcipnym, wielce sympatycznym.
Pracował w łódzkiej filmówce, którą sam skończył przed laty.
Zajął się realizacją filmów oświatowych i dokumentalnych. Wy-
kładał. Ze względu na nazwisko w czasie studiów w łódzkiej szkole
nazywano go Profesorem. I tak zostało.

Parokrotnie zabiegał w gminie, aby mu pozwolono oficjalnie
nazwać uliczkę, przy której mieszkał, imieniem patronki najmniej-
szego teatru świata... Ale tamtejsi urzędnicy nie grzeszyli nadmia-
rem poczucia humoru i odprawiali pana Bolesława z kwitkiem.

Kiedyś w Praniu nastąpiło spotkanie dwóch panów Bączyń-
skich: Bolesława i Tadeusza. Niewątpliwie unosił się nad nimi duch
profesora angelologii. Wymienili uwagi na temat linii swoich ro-
dów. Nie skrzyżowały się one w ziemskim wydaniu. Rozeszli się
bogatsi o znajomość z jeszcze jednym Bączyńskim...

Kiedy pan Bolesław zdejmował znaną tabliczkę ze swego kar-
wickiego płotu i wracał do Łodzi, pisywał do mnie sympatyczne
listy. Czasami dołączał do nich drobiazgi dłubane w drewnie.
„Moim popisowym numerem — napisał kiedyś — jest ręka w ge-
ście figi. Jest w tym trochę mojej filozofii życiowej. Wszystko
w życiu musiałem ciężko wypracować sam. Często musiałem wal-
czyć z sobą i przeciwnościami, ale też równie często, w ciężkich
chwilach, pokazywałem losowi figę — a nie dam się! Myślę, że
w filozofii Poety można się dopatrzyć elementów podobnej po-
stawy". I dlatego do listu dołączył właśnie drewnianą figę: „Rzecz

123

ta może mieć dwojakie zastosowanie — albo jako przycisk d
pierów, albo jako opał do usmażenia jajecznicy. Drewno iesr A '
bre, kaloryczne — grusza".

Innym razem dostałam od Profesora ślicznego drewnianp
ptaszka z równie uroczym listem. A później powstał film o Bn1
sławie Bączyńskim. Nosił sympatyczny tytuł Człowiek z ulicy
Zielonej Gęsi. W roku 1988 pokazywała go telewizja. W rok późniei
Profesor — wbrew owej fidze — zmarł.

Na dłubankach pana Bolesława nie usmażyłam jajecznicy. Stoia
one na mojej małej półce z podobnie miłymi drobiazgami. Test
tam i ptaszek z Murano, i kos z Prania, i biały koral z południo-
wego morza, i gliniany totem z Ameryki Południowej, i burszty-
nowa lira z Wilna, i mały borsuk ze wsi Borsuki, w której będzie-
my mieszkać. I oczywiście figa i ptaszek z ulicy Zielonej Gęsi.

;;-

Mieliśmy przyjaciół i znajomych nie tylko w sąsiednich wsiach.
Nie brakowało ich i w nieco dalszych mazurskich osadach. Po-
między Piszem i Rucianem, nad ślicznym jeziorem Seksty leży
wioska Karwik, także w większości zajęta przez znanych warsza-
wiaków. Przy wjeździe do wsi mała wąska dróżka prowadzi do
obejścia Bratnych, którzy w tym uroczym miejscu spędzają od
bardzo dawna wszystkie lata i jesienie. Mała Berenika, córka Ewy
i Romana, istniała chyba w pomyśle, gdy to niewielkie typowe
gospodarstwo — chałupa, obora, stajnia i stodoła, murowane, usta^
wionę w czworokąt, przykryte czerwoną dachówką — Bratni
kupili za jakieś niewielkie pieniądze. Mazury jeszcze wtedy nie
odgrywały roli najmodniejszego lipcowego (dlaczego akurat li-
piec?!) miejsca wypoczynku warszawiaków. Roman sporo tu pi-
sał (on zresztą może pisać absolutnie wszędzie!), ściągał panów
redaktorów z TV i właśnie w Karwiku udzielał im długich wy-
wiadów, które „chodziły" jak seriale...

Kiedyś Bratni trzymali tu konie pod wierzch, odbywali co-
dzienne konne przejażdżki, Roman polował — to jego wielka p

124

sja od dziesiątków lat. Niejedno ze swych opowiadań poświęcił
myśliwskim perypetiom.

Bywaliśmy u nich często, przynajmniej kilka razy w sezonie.
Zawsze częstowano nas znakomitą dziczyzną, wyborną domową
nalewką czy przynajmniej dobrym winem. A z tą dziczyzną spra-
wa miała się tak: Ewa i Roman przyjeżdżali do nas do Prania z za-
proszeniem, bo właśnie w specjalnej zalewie „dochodzi" wyśmie-
nita sarnina... Zostawali na herbacie i jak się robiło nieco późno, na-
stępowała kolacja. Choć muszę przyznać, że takich improwizowa-
nych spotkań Roman Bratny nie cenił za bardzo. Dlaczego? Odpo-
wiedź na to pytanie nie może się pomieścić w jednym zdaniu.

Lata osiemdziesiąte w twórczości Bratnego to przewaga krót-
kich form o wyraźnie politycznym zabarwieniu, ubranych w sza-
ty farsy, groteski, drwiny. Pisał je szybko, bez zbytniej dbałości
o styl, byle wyrzucić z siebie ważny dla niego temat. Później szu-
kał miejsca, w którym można by ową rzecz wydrukować. A na-
stępnie, zbierając kilka podobnych, tworzył z nich tom, ten zaś,
drukowany w sporych nakładach, szybko znikał z księgarń, ku
wielkiej radości autora.

Lubi małe formy i dobrze się w nich czuje. Penetruje nasz
polski „śmietnik" ostrym, wszystko widzącym okiem, nie oszczę-
dza największych „świętości", polskiej pompy, zadęcia, tromta-
dracji. Wykpiwa władzę i nowobogackich, etos i patriotyczny gest
rodem z Żeromskiego.

Ilekroć gościł nas i innych znajomych, zawsze po kolacji lub
przed nią czytał jedno ze swych dopiero co ukończonych opo-
wiadań. Jestem śmieszka, cenię groteskę, opowiadania Bratnego
bawiły mnie nieraz do łez. Nagi Maj autor zadedykował nam na-
stępująco: „Córce bez praw, palaczowi bez dyplomu. R. Bratny.
20.07.88". (W jednej z rozmów Roman zapytał mnie, do kiedy
będę korzystać z praw spadkowych po ojcu. Odpowiedziałam
zgodnie z prawdą, że wygasły one w roku 1973, w dwadzieścia lat
PO śmierci K. I. G. A nowego prawa autorskiego nie widać. Histo-
"e Janka-palacza usłyszał od nas wcześniej).

125

Na wydanym w roku 1990 Szaleństwie rewizora, który autor
zostawił pod wycieraczką w Praniu, znaleźliśmy następujące za-
proszenie: „Kochani Kirowie! Jesteśmy jutro w Karwiku, może
wpadniecie. Roman i Ewa, 21.IV.90". A na oczytanym Pamiętni-
ku moich książek, w wiele lat po ich wydaniu, napisał, rzecz jasna
a propos rzeczywistości: „Kirze ze wstydem te moje nieco czer-
stwe wspomnieniowe bułeczki. Roman, 5.VIII.87"... (Jednym ze
stałych elementów tamtego czasu były chrupiące bułeczki mini-
stra i profesora Krasińskiego...)

Częstym gościem u Bratnych był ich przyjaciel Ryszard Frelek,
od lat właściciel sporej chałupy w pobliskiej wsi Szeroki Bór. Kiedy
się spotykaliśmy, panowie nie mogli się powstrzymać od rozmów
o politykach, o animozjach między nimi, od napomknień np. o pew-
nych zadrażnieniach na linii Rakowski—Olszowski. Nie dawałam
się wciągnąć w te dywagacje, nic mnie one nie obchodziły. Był mi też
najzupełniej obojętny wzajemny stosunek wspomnianych osób.
Olszowskiego od paru lat nie było już w Polsce. Po rozwodzie z
pierwszą żoną, po założeniu drugiej rodziny z młodą dziennikarką,
którą urządził w jednej z agend UNESCO w Nowym Jorku, prze-
szedł na emeryturę i wyjechał do żony i dziecka.

Bratny z pewnym przekąsem mówił o naszym sąsiedzie, ale
on chyba o wszystkich mówi w podobny sposób. Postanowiłam
więc doprowadzić do spotkania obu panów, aby powiedzieli so-
bie wszystko, co im leżało na wątrobie. Spotkali się, pogadali,
wyjaśnili. I to wszystko. Wydawało mi się, że spełniłam swoją
rolę. Czy do końca, tego nie wiem.

Bliskim sąsiadem Romana był inny pisarz — Bohdan Czeszko.
Dawno, dawno temu kupił kawałek ziemi obok leśnictwa Kie-
rzek i powoli sam budował swój dom. Dom obrastał w przybu-
dówki, w których przybywało pomieszczeń dla powiększającej
się rodziny pisarza. Syn się ożenił, córka wyszła za mąż, pojawiły
się wnuki. Zjeżdżali wszyscy do Czeszkowego domostwa, do sadu,

126

który sam sadził, doglądał... Burzyli jego spokój, jego samotność...
Ale miał on swoją izbę Sinobrodego: do niej dzieci nie miały pra-
wa wstępu. W tym niewielkim pokoiku z oddzielnym wejściem
stały śliczne drewniane drobiazgi — stolarki wyuczył się Bohdan
w czasie wojny i później umiejętności te przydawały mu się wielo-
krotnie. W izbie na honorowym miejscu wisiał olej Andrzeja Stru-
miłły. Przedstawiał jelenia we wspaniałym pejzażu ze słońcem.

W samotni pisarza bywaliśmy wielokrotnie. Tam też snuł
swoje przeurocze opowieści. O obrazie Strumiłły: „Było to w cza-
sie polowania. Zobaczyliśmy z Andrzejem to samo. I zadaliśmy
sobie pytanie: który z nas to namaluje? Potem musiałem uznać
mistrzostwo mego przyjaciela, a on podarował mi swój olej..."

Opowieść wiążąca się z Bohdanem, zapalonym myśliwym,
została mi kiedyś przedstawiona przez jego przyjaciela, Bronisła-
wa Zielińskiego, także entuzjastę polowań (nic dziwnego, tyle się
przecież natłumaczył Ernesta Hemingwaya i nawet zdążył się z nim
zaprzyjaźnić!). Otóż Bohdan kupił sobie lunetę, pierwszą w jego
myśliwskim życiu. Przyrząd ten miał jakąś niezwykłą optykę, albo
może pisarz nagle „tyle" dzięki niemu zobaczył, dość, że natych-
miast po powrocie do Warszawy zatelefonował do pana Bronisła-
wa i powiedział: „Słuchaj, ta luneta jest taka wielka jak... tatarska
dupa!..."

Jeździłam do Bohdana nie tylko, aby wysłuchiwać jego nie-
zwykłych opowieści. W latach, kiedy redagowałam miesięcznik
„Kontrasty", wyciągałam od niego zamówiony materiał. Czeszko
należał do pisarzy leniwców, niechętnie zabierał się do pracy. Jego
sztuka pisarska zamyka się zawsze w małych foirmach. Jego opo-
wiadania, minipowieści — to arcydzieła pod każdym względem:

formalnym, językowym, artystycznym. Język Czeszki — boga-
ty, a jednocześnie prosty, dosadny, jędrny, potoczysty, piękny
jak mazurskie zmienne pejzaże — dyktował mu jednocześnie for-
mę. Wśród tych małych arcydzieł polskiej literatury sytuuje się
najlepsza, moim zdaniem, nasza powieść o wojnie — niewielki
objętościowo Tren.

127

Na pytanie, skąd zainteresowanie małymi formami, Czeszko
odpowiadał dość przekornie: że takie czasy, że pośpiech, że ma
tak niewiele do powiedzenia. I zamknął to wszystko w słowach
brzmiących jak przypowieść: „Bardzo dobry pisarz polski mówił
mi kiedyś o pewnej pisarskiej przygodzie. Zamyślił napisać po-
wieść o swoim życiu, sagę, rzec można. Napisał dwadzieścia stron
i odłożył pióro, ponieważ napisał wszystko, co miał do powiedze-
nia. Nie sądzę, aby to była jedna z tych pociesznych historyjek,
które niekiedy o sobie opowiadamy — my, hLstrioni; to bardzo
poważny człowiek ten Tadek Różewicz, także Kolumb, jak nazy-
wają ludzi z naszych roczników wczesnych dwudziestych. A więc
i takie przygody bywają z pisaniem o własnym życiu, jeśli nie
grafomanimy, bo i tacy bywają; ja wiem, co nam gipsuje gębę, jak
przed rozstrzelaniem. To jest poczucie bezradne-ści wobec nadmia-
ru pozostającego w rażącej dysproporcji do możności przekaza-
nia prawdziwego w sposób zrozumiały i dla dzisiejszego czytelni-
ka po pół wieku bez mała..."

Pomimo sporych oporów pisarza udało mi się namówić go do
spisania historii budowy jego mazurskiego domu. Powstała pełna
wdzięku gawęda, bardzo czeszkowska, bardzo prosta i niezwykle
wzruszająca. O lesie i zwierzętach, o dzieciach i naturze, o ciesiołce i
budowaniu domu, o jeleniach, przyjaciołach, a przede wszystkim —
o Mazurach. Ten tom nazwał pisarz Nostalgie mazurskie, a otwiera
go opowiadanie Dom — to, które pisał w odcinfcach dla „mojego"
pisma. Na książce otrzymałam taką dedykację: „Kochanej Kirze,
mojej, rzec można sąsiadce, a także Pani, która pogania mnie do ro-
boty — czego nienawidzę. Ponieważ twierdzi Ona, że rezultaty tego
poganiania są pozytywne, a również z przyczyny bezinteresownej
sympatii, książkę tę dedykuję. 7 czerwiec 1987, Kierzek, Bohdan
Czeszko". Na otwierającym tom opowiadaniu Dom autor dopi-
sał: „Ten tekst zawiniła Kira. B. Cz.".

Lubię Nostalgie. Często do nich wracam, do ich soczystej pro-
zy. Wraz z przewracanymi kartkami pojawiają się echa cichych
rozmów, jakieś okruchy opowieści, czas, który na zawsze prze-

128

minął. Pisarz tak o nim napisał: „Pisałem ten tekst w złych cza-
sach, w czasach żywnościowych kartek, do których ludziska jak-
by przywykli, a przywykać nie powinni, w czasach biedy nader
powszechnej, na której pasą się szubrawcy zbijający fortuny ba-
śniowe, kiedy nic jeszcze nie nabrało formy dostatecznie klarow-
nej, a poczucie zaniżonej wartości nie zyskało jakichkolwiek so-
lidnych rekompensat. A więc może potrzebne mi było zdystan-
sowanie się do tego wszystkiego i przypomnienie sobie samemu
po pierwsze, że można coś jednak zrobić, gdy się chce i gdy ma się
jeszcze siłę..."

Ale tych sił było w Bohdanie coraz mniej. Duży, silny kiedyś
chłop stawał się coraz wątlejszy, drobniejszy. Zapuścił małą bród-
kę, mówił coraz ciszej i wolniej, aż któregoś dnia w ogóle zamilkł...
Zabolała mnie jego śmierć. Pełen gwaru i zamieszania dom Boh-
dana, Kierzek — ten zakątek Mazur nagle opustoszał.

Nie jeździliśmy tam więcej.

Niedaleko Bratnych, Czeszki, w pięknej wsi nad Śniardwami
zamieszkali przed laty Ala i Jan Krenzowie. Kupili przepiękny
stary pruski browar zbudowany z kamienia, cegieł, drewna, kry-
ty czerwoną dachówką, z dawnymi zabudowaniami gospodarski-
mi, które zostały następnie przerobione na dom dla syna, Igora.
Znany dyrygent planował, że przez pół roku będzie jeździł po
świecie i występował, zaś przez kolejne pół — zajmie się farmer-
stwem w swoim „burgu". Bowiem siedziba Krenzów — to naj-
prawdziwszy burg. Z mnogością pokojów, kuchni, łazienek, z prze-
ogromnym poddaszem, na którym Irena Szewińska mogłaby
powtórzyć rekordy w biegu na setkę, zadbany w każdym szcze-
góle, zagospodarowany, z pięknymi meblami zwożonymi z całe-
go świata, ze starą miedzią i cyną w wielkiej kuchni. Słowem —
dom marzenie. I jeszcze niewielki ogród, który oboje sadzili, urzą-
dzali. I dostojne topole nad brzegiem jeziora ratowane przez go-
spodarzy...

129

Odnowiliśmy dawne kontakty z Krenzami, widywaliśmy się
często. Wydawało się, że polubili nas, nasze psy, że byto im z nami
dobrze. Przynajmniej wszystko na to wskazywało...

I nagle, w sposób dla mnie najzupełniej niepojęty, dawna za-
żyłość, serdeczność, sympatyczne pogwarki skończyły się. Pań-
stwo Krenzowie przestali się odzywać. W Warszawie którejś zimy
rozmawiałam nawet z Alą, pytałam, dlaczego nie dają znaku ży-
cia. Zawsze lubię jasne sytuacje. W odpowiedzi usłyszałam jakieś
bąkania, monosylaby, zapewnienia, że przy najbliższym pobycie
na Mazurach natychmiast się odezwą.

Nie zrobili tego do dziś. Dlaczego?...

Wieś nosi ładną nazwę: Niedźwiedzi Róg. Zaczyna się właśnie
od domu dyrygenta, a kończy na pięknej drewnianej „kompozy-
cji" Andrzeja Strumiłły: domu wychodzącym na palach daleko
w jezioro. Obecnie mieszka tu syn malarza, Rafał.

Bohdan Czeszko z przekąsem mówił o często odwiedzanej
wsi, a to dlatego, że bez reszty zawładnęli nią warszawiacy. Mie-
szka tu i Kazimierz Dziewanowski, który na temat swojego domu
także kiedyś napisał książkę.

Według Bohdana był taki czas, kiedy do Niedźwiedziego Rogu
nawet sołtys został przywieziony ze stolicy. Nikt tego nie spraw-
dzał. Ale kto wie?...

ss-

W środku wsi Karwik zamieszkał — i to na zawsze — obywa-
tel świata, mój kolega z wczesnych lat oczarowania pływaniem,
Andrzej Kłopotowski, brat Wandy Sobczyńskiej.

Wrócili z żoną z Afryki, gdzie Andrzej, pracownik ONZ,
pełnił rozliczne odpowiedzialne funkcje.

Kiedy jego działalność w ONZ dobiegła końca, postanowił
wrócić do kraju. Irena, jego żona, zajęła się budowaniem domu
w Warszawie, on przesiadywał głównie na Mazurach, aż któregoś

130

dnia podjął decyzję: kupił kawał ziemi w Karwiku i po jakimś
czasie rozpoczął budowę domu. Takiego, w którym można mie-
szkać przez cały rok. Uznał bowiem, że zapyziała Warszawa go
nie bawi, a Mazury są tak piękne, że warto spróbować życia tutaj.

Decyzję przyspieszył rozpad wieloletniego małżeństwa... A po-
tem Andrzej zajął się... pieczeniem chleba.

Ale po kolei. Poznałam go, jak wspominałam, w latach szkol-
nych, w czasie wzmożonych zainteresowań basenem. Andrzej,
uczeń Batorego, był mistrzem Polski w stylu klasycznym, moje
osiągnięcia w tej mierze zamykały się w skali co najwyżej — gmi-
ny... Ale istniała cała otoczka owego pływania: nasza paczka z Legii,
treningi wczesnym rankiem, a później długie godziny polegiwa-
nia na „własnym" skrawku wydeptanej trawy pod siatką. A do
owej paczki należeli i Agnieszka Osiecka, i Ela Czyżewska, i Maja
Wachowiak, i obie siostry Wahl, i kilku chłopców, jak Andrzej
uczniów Batorego, także mistrzów Polski. W crawlu, grzbiecie...
Nazywano ich czterema muszkieterami z Batorego...

Dziewczyny chodziły do różnych szkół. Zrywałyśmy się z lek-
cji, kiedy to tylko było możliwe, żeby polecieć na ten wydeptany
kawałek spalonej słońcem trawy. Na treningi, wyjazdy, na zawo-
dy...

Potem drogi nasze rozeszły się, każdy poszedł, by nie powie-
dzieć — popłynął — w swoją stronę.

Andrzej wylądował na Uniwersytecie Harvarda. Został wiel-
kim specem. Porwała go ONZ. Doradzał szefom państw w róż-
nych krajach, jak skutecznie usprawniać zacofaną gospodarkę. Jako
fachowiec był mile widziany wszędzie tam, gdzie się źle działo.
Zaproponował swoje usługi — wiedzę i doświadczenie — Polsce,
jej ekipom rządzącym. Ale tu Andrzeja nie potrzebowano. Więc
jeździł do Afryki...

Wreszcie wrócił do Polski na dobre i z dala od jej centrum
z kilkoma znajomymi z okolic Pisza wymyślił swój chleb. Po-
mysł był interesujący: Mazury są regionem stosunkowo mało ska-
żonym. A więc Andrzej i jego wspólnicy zamyślili sianie na wła-

131

snych polach zbóż, mielenie ich we własnym młynie, a następnie
wypiek rozmaitych zdrowych, ekologicznych gatunków pieczy-
wa i jego dystrybucję w całym regionie.

Pomysł znakomity, jednak do tej pory nie doczekał się kom-
pleksowej realizacji. Ciągle jakieś ogniwo szwankuje. Ale znając
perfekcjonizm Andrzeja, jestem przekonana, iż w końcu osiągnie
on to, co sobie zaplanował.

To taki ciekawy polski los, jeden — moim zdaniem — z cie-
kawszych, z jakimi się zetknęłam w ostatnich latach.

Od Harvarda do Karwika!

;;-

Opowiadam tu o ludziach, z którymi łączyły nas nieco bliż-
sze kontakty. Których chętnie widywaliśmy u siebie i których
równie chętnie odwiedzaliśmy. Z którymi łączyła nas pewna za-
żyłość, pozwalająca na luz, na szczerość, na wspólne nieróbstwo
wreszcie. A przede wszystkim — podobny, zawsze pełen zachwy-
tu stosunek do Mazur, do rozdeptujących tę ziemię turystów,
wczasowiczów. Jednakowo irytowały nas huczące na Śniardwach
motorówki i narastająca na ten region moda. Wiedzieliśmy bo-
wiem, co ona ze sobą niesie.

Mam w swoich albumach sporo zdjęć z prańskich lat. Nie tak
dużo jak powinnam, bowiem mały „aparacik dla głupiego" mam
dopiero od kilku lat. Ale i tak czarno-białych fotografii nazbiera-
ło się na tyle dużo, że na ich podstawie można odtworzyć minio-
ne wydarzenia. Oto leży przede mną kilka zdjęć z uroczystego
odsłonięcia pomnika K. I. Gałczyńskiego w czerwcu 1977 i nada-
nia jego imienia piskiemu ośrodkowi kultury. Odbyło się to z wiel-
ką pompą: z orkiestrą, z przecięciem wstęgi, z przemówieniami
— moim także, z koncertem i pogwarkami z zasiedziałymi już na
Mazurach przyjaciółmi.

A po skończonej uroczystości zostaliśmy wszyscy zaproszeni
do prańskiej posiadłości M. F. R., na zaimprowizowany bankiet
na trawie, gdzie poczęstowano nas pyszną wódką bez zakąski.

132

Cały cymes tego improwizowanego przyjęcia polegał na kielisz-
kach: były to małe baniaczki o okrągłym dnie (służące do ratowa-
nia zdrowia, czyli do stawiania baniek!). Nie można ich było po-
stawić, bowiem natychmiast się przewracały, ergo — nalaną za-
wartość należało natychmiast wypić!

Nie wiedzieliśmy jeszcze wówczas, że zostaniemy najbliższy-
mi sąsiadami Mietka, a wszyscy niemal pozostali — nieco dalszy-
mi, a u nas zawsze mile widzianymi gośćmi.

Patrzę na zdjęcia z tamtej uroczystości. Obok mnie z jednej
strony — Mietek, z drugiej — niemal rozdokazywany Bohdan
Czeszko, po jego prawicy Jan Krenz. Za mną siedzi czymś rozra-
dowany mój mąż. Inne zdjęcie utrwaliło Bohdana i mnie zajętych
oglądaniem jakiegoś proporczyka. I postument z repliką piskiego
pomnika!

Jacy wszyscy byliśmy młodzi! Piękni czterdziestoletni... A dziś,
w dwadzieścia lat później, nie ma wśród nas wielu utrwalonych
przez migawkę aparatu przyjaciół — najpierw jeden powędrował
sobie tylko znaną drogą, do niego dołączyli inni ówcześni goście
prańskiego domu M. F. R....

;;-

Do Wejsun zaczęliśmy jeździć późno, to znaczy wówczas, gdy
Wojciech Siemion na dobre rozgościł się na niedzielnych koncer-
tach. Zjeżdżała na nie wówczas cała jego liczna rodzina. Oprócz
żony, Piwki, która wiernie towarzyszyła aktorowi w jego dłu-
gich trasach, zaczęli przyjeżdżać syn Jan z żoną Dorotą i dwójką
dzieci, z matką Genią i jej mężem Klausem, berlińczykiem. Po-
nadto przyjeżdżali, nie powiem, dość licznie, znajomi i entuzjaści
talentu Siemiona — różnej narodowości, różnej płci.

W Wejsunach, pięknej wsi leżącej za jedną ze śluz, za Guzianką,
nad jeziorem Wejsunek, młodzi Siemionowie od lat mają starą ma-
zurską kuźnię, duży sad wychodzący na najprywatniejszy
brzeg jeziora. Nie tylko kawałek Wejsunka jest ich własnością, ale i
trzciny, i biegnący daleko w wodę imponujący pomost.

133

Bywaliśmy tam na wspaniałych pierogach z jagodami, na do-
skonale schłodzonym winie, na domowych wypiekach. Wnuki
Wojtka — śliczna, podobna do matki Karolina i młodszy, Jasiek,
zdaje się ulubieniec aktora — każdego wakacyjnego popołudnia
systematycznie biegały na konie i spędzały z nimi sporo czasu. Bo
koń to nie tylko jazda, ale także wszystko, co wiąże się ze stajnią
i dobrym samopoczuciem pięknego zwierzęcia.

W domu Siemionów zawsze jest pełno. Spowinowacone ze sobą
Piwka i Genia, obie prawniczki, obecny mąż tej ostatniej Klaus —
uroczy kulturalny pan, który zawsze potrafi powiedzieć kobietom
coś miłego, sympatycznego, i poprzedni mąż Geni, ojciec Doroty.
A jeszcze wpadają co chwila zaprzyjaźnieni z rodziną — a to Marzen-
ka Trybała z mężem, a to Ewa Ziętek, a to Sławomira Łozińska...
Te popularne i znane aktorki, jeśli Piwka zabierała je na koncer-
ty, stawały się ich najprawdziwszą atrakcją: oto jacy goście przy-
jeżdżają do Prania, by posłuchać poezji i muzyki!...

Lubiłam te podwieczorki w Wejsunach przy dużym stole usta-
wionym pod starymi drzewami owocowymi. Przy nim czułam
się jak bohaterka którejś ze sztuk Antoniego Czechowa — mógł
to być Wiśniowy sad, mogła być Mewa albo Trzy siostry... Brako-
wało jedynie szumiącego samowara, nikt nie marzył o wyjeździe
do Moskwy, sadowi nie zagrażała niczyja siekiera... A jednak w mojej
pamięci zachowam tamte miłe spotkania bardzo zbliżone do świata,
który nieuchronnie przeminął...

A goście jak gwiazdy wirują...

Począwszy od inauguracji muzeum przyjeżdżali do nas licznie,
w różnych porach roku i dnia, zapowiedzeni i nie, z błądze-
niem po puszczy i prosto jak po sznurku. Słowem, goście Prania,
którym na dobrą sprawę zawsze byliśmy radzi. Czy rzeczywiście
zawsze?

Nie piszę o naszych najbliższych — to zrozumiałe, że zjawiali
się, kiedy mieli na to ochotę i na tak długo, jak chcieli. Ale oni nie
byli przecież gośćmi. Prawdziwi goście sprawiali nam nie zawsze
najbardziej urocze niespodzianki. Bo gdy słyszałam na podjeździe
piąty trąbiący samochód i po raz piąty nakrywałam stół — nie
zawsze emanował ze mnie nadmiar entuzjazmu. Ale reflektowa-
łam się po chwili: piąta z kolei wizyta danego dnia nie jest w naj-
mniejszym stopniu „przewiną" przybyszów. Skąd mogli wiedzieć,
że przed nimi zjawiły się również nie zapowiedziane osoby?...

Przyjeżdżających do Prania naszych przyjaciół i znajomych
z grubsza można było podzielić na dwie grupy: wpadających na kawę
czy herbatę oraz „pobytowiczów". Tych pierwszych przewinęły się
przez dom nad Nidzkim setki. Przyjeżdżali z bliska i z daleka, spe-
cjalnie i przejazdem lub żeby załatwić jakąś sprawę. Na przykład za-
przyjaźnieni Ania i Marek Szymańscy wpadali parokrotnie, ale wy-
łącznie „ze sprawą": raz, bo chcieli zostawić samochód i przy spalo-
nym pomoście (kiedyś pijani żeglarze rozpalili na nim ognisko) prze-
siąść się do łodzi, na której Marek, niegdyś mój redakcyjny kolega,

135

dziś właściciel księgarni na Ursynowie, spędzał wymarzone wakacje
z synem marynarzem: leżał do góry brzuchem na jachcie obsługiwa-
ny przez załogę (zdaje się, przez syna i synową i jakiegoś kolegę dzie-
ci) i byczył się przez dziesięć dni, wydychając z siebie całe przeo-
gromne warszawskie zmęczenie. Kiedy indziej, wcześniej zapowie-
dziawszy i omówiwszy sprawę, pojawiali się, by pod naszą opieką
zostawić arcysympatycznego psa Berka, jechali bowiem do „wód"
druskiennickich. W drodze powrotnej z Litwy zatrzymywali się
u nas na chwilę, by psa zabrać.

Jako dobrzy „przechowalnicy" Berka wystąpiliśmy chyba
dwukrotnie.

Większość odwiedzin wiązała się oczywiście z latem, z czasem
wakacji, z urlopem spędzanym gdzieś w pobliżu. Odwiedzający
nas goście zgodnym chórem wydawali z siebie okrzyki zachwy-
tu: „Jak wam tu dobrze, spokojnie! Jakie to cudowne miejsce!"
Nikt z nich nie wiedział, czym jest tutaj długa ciemna jesień ze
zmrokiem zapadającym w porze obiadu, czym zasypanie śniegiem,
czym wreszcie wichura zrywająca elektryczne kable...

Naiwność ludzka nie zna granic. Oto w słoneczny letni dzień
pojawił się u nas jakiś polonista z UJ ze swymi dwiema czy trze-
ma studentkami. Przypłynęli jachtem, bowiem wszystkie urlopy
pan profesor spędza w podobny sposób, a studentki podrzucił przy
okazji. Jedna z nich pisała pracę magisterską o Gałczyńskim — te-
matem było arcydokładne kalendarium życia i twórczości K. I. G.
Studentka, Bernadetta R., zabrała się do swojej pracy niezmiernie
poważnie. To znaczy na dziesiątkach karteczek miała wynotowa-
ne pytania. Np.: dzień, miesiąc i rok śmierci brata poety. Albo:

dni, miesiące i lata kolejnych przeprowadzek rodziny przyszłego
poety z jednego mieszkania w Warszawie do innego. Moja nie-
wiedza w tym zakresie jest dość spora i nie umiałam udzielić od-
powiedzi, ale kierowałam pannę Bernadettę do przewertowania
a to starych warszawskich ksiąg adresowych, a to teczek z archi-
waliami w rozmaitych instytucjach, zajmujących się gromadze-
niem dokumentów.

136

Po rozmowie w Praniu studentka z Krakowa pisała do mnie je-
szcze chyba dwukrotnie z dziesiątkami podobnych pytań. Kiedy
w sposób kategoryczny odpisałam: nie wiem, nie wiem, nie wiem
— dała wreszcie spokój. Nie odezwała się do dziś. Pozostaje pyta-
nie, czy skończyła swoją pracę, czy jej zaniechała...

A naiwność, o której wspomniałam, wiąże się z owym dokto-
rem O. z UJ: kiedy piliśmy kawę w prańskim ogrodzie, patrząc
na równo wystrzyżoną przez Janka trawę, na obsypane kwiatami
krzewy i zadbane obejście, powiedział mi: „Jeśli pani będzie kie-
dyś szukała kogoś do pracy w Praniu, w każdej chwili jestem do
wzięcia!"

Podobnych oświadczeń słyszałam zresztą na kopy!

Nie wiem, jakimi drogami, jeszcze w roku 1996, kiedy o na-
szym zamiarze nikt na dobrą sprawę nie wiedział, do dyrektora
suwalskiego muzeum, Zygmunta Filipowicza, zgłosił się doktor O.
z propozycją: „Jestem do wzięcia!"

Już widzę, jak odmiata śnieg, którego nawiało równo z pło-
tem! Jak usiłuje naprawić motor w studni! Albo tylko wyczyścić
kominy!

Wspomniałam o pracy magisterskiej, której losu nie znam.
Inne miłe spotkanie z dziewczyną piszącą pracę o K. I. G. zdarzy-
ło się w roku 1992. Po dłuższej korespondencji pojawiła się w
Praniu Kasia Kornacka z mężem Grzegorzem. Studiowała zaocz-
nie w Lublinie, pracowała w szkole w Czemiernikach, gdzie także
uczył jej mąż. A Czemierniki to niewielkie miasteczko w woje-
wództwie bialsko-podlaskim. Otóż Kasia wybrała sobie za temat
prański księgozbiór poety. Przyjeżdżała dwa lata z rzędu i tom
po tomie opisywała — dedykacje, pochodzenie, odtwarzała notat-
ki na marginesach (jeśli istniały, znaczyło to, że książka była przez
ojca czytana, jeśli była dziewiczo czysta, pozbawiona skreśleń,
zapisków zupełnie nie a propos, można mieć pewność, że poeta
nigdy do niej nie zajrzał!). Pytała o dziesiątki spraw, które wykra-
czały poza sam księgozbiór, bowiem niemal każda z książek nio-
sła ze sobą jakąś anegdotę, zdarzenie, jakąś opowieść o ofiarodaw-

137

cy, o autorze itd. Odpowiadałam, jeśli rzecz jasna dany egzem-
plarz nie stanowił dla mnie całkowitej tajemnicy, bo przecież i
takie znajdują się w tym księgozbiorze.

Kasia pracowała sumiennie. Później w Lublinie odwiedzała roz-
maite biblioteki, aż wreszcie w roku 1994 obroniła pracę i zjechała
ze swymi przyjaciółmi do Prania. Przywiozła oprawiony egzem-
plarz pracy. Na pierwszej stronie przeczytałam: „Pani Kirze Gał-
czyńskiej za okazaną pomoc". Miły gest, który mnie wzruszył.

Od pierwszej pracy magisterskiej o Konstantym Ildefonsie
Gałczyńskim napisanej w roku 1955 przez Andrzeja Drawicza na
warszawskiej polonistyce, podobnie zakończonych studiów moż-
na naliczyć dziesiątki. Nie ma roku, by któryś ze studentów uni-
wersytetu czy którejś z wyższych, szkół pedagogicznych nie pisał
pracy o autorze Zaczarowanej dorożki.

O czymś takim mój ojciec nawet nie marzył...

Parokrotne wizyty Eryków Lipińskich także miały w pod-
tekście „sprawę". Po pierwsze: piekli dwie pieczenie — odwiedzali
nas i naszych sąsiadów. Wyjeżdżali ze swej chaty nad rzeką Rzą-
dzą wczesnym rankiem, już w południe byli u nas na kawie, a na
obiad szli do Mietków. Albo zaczynali od sąsiadów i kończyli
u nas.

Lubiłam te urocze wizyty, bowiem zawsze wiedziałam, że spo-
tka mnie coś miłego. Jedno z takich odwiedzin Maruszki i Eryka
wspominam jako szczególnie sympatyczne — gdy Eryk podarował
mi własne drobiazgi poetyckie pisane „pod Konstantego". Opowia-
dał: „Wychyliwszy wazę ambrozji usiłowałem dowieść, że być poetą
to żadna sztuka. Nie pamiętam jednak, czy Konstanty dowodził mi
z równą pewnością, że rysowanie to nic trudnego..."

A oto jedna z Erykowych próbek:

Na ulicę Gdańską
Którędy?

138

Po prostu Świętojańską
Potem długo, długo, długo
Przed siebie
Pańską.

Albo:

Każdy może jak orzeł
każdy orzeł jak morze

To wtedy Eryk zostawił nam przecudnej urody plan szcze-
gółowo informujący, jak dojechać do nich nad rzekę Rządzę w po-
bliżu Ołdakowizny. Podobnego zaproszenia nigdy dotychczas nie
dostałam i wiem także, że nigdy podobne już do mnie nie dotrze.
A dodatkowo Eryk napisał na nim: „Plan ten jest własnością ślub-
nych Kiry Gałczyńskiej i Janusza z Radia i tylko oni oraz wskaza-
ne przez nich osoby mogą z tego piana [tak, „z piana"!!!] korzy-
stać. Bez pieczęci i podpisów Nieważny!"

Wśród cytowanych przeze mnie kilkudziesięciu wpisów do
ksiąg pamiątkowych znalazł się wpis prymasa Glempa. Postaram
się opowiedzieć, jak doszło do tej wizyty — bądź co bądź nieco-
dziennej. Zwłaszcza że zarówno moje, jak i Janka związki z Ko-
ściołem są zerowe.

Gorący lipiec 1982 roku. Siedzieliśmy w ogrodzie pijąc połu-
dniową kawę. Usłyszeliśmy nagle szurgot samochodowych opon.
Janek wstał, żeby zwrócić kierowcy uwagę, że i jego obowiązuje
znak zakazu ustawiony przy parkingu. Ale zanim doszedł do furt-
ki, obok niej pojawił się pan ubrany w czarne sztruksy i tego sa-
mego koloru koszulę z podwiniętymi rękawami. Przedstawił się:

„Jestem proboszczem z parafii w Rucianem". (W Nidzie jeszcze
wówczas nie było kościoła).

Zaprosiliśmy go do stolika, podałam kawę i ze zdumieniem
wysłuchałam, z jaką sprawą przyjechał do nas ksiądz dobrodziej.
Otóż — powiedział — na Mazurach odpoczywa ksiądz kardynał.

139

Ksiądz kardynał wyraził chęć poznania muzeum poety. Kiedy to
będzie możliwe?

Odpowiedzieliśmy, że najlepiej w któryś dzień, kiedy muzeum
jest zamknięte dla zwiedzających. Proboszcz przyznał nam rację,
ustaliliśmy, że w najbliższy wtorek o godzinie 10.00 będziemy
oczekiwać na prymasa.

W oznaczonym terminie pojawiło się kilka samochodów —
głównie duże i małe fiaty. Wśród osób towarzyszących byli i księ-
ża, i osoby świeckie. Także dwójka dzieci.

Przechodziliśmy przez pokoje, prymas słuchał mojej opowie-
ści o losach ojca, o niektórych eksponatach. Ze szczególnym za-
interesowaniem przeglądał, a później głośno czytał fragmenty
opasłej księgi prawa kanonicznego Corpus Juris Canonici, wyda-
nej w 1696 w Kolonii. Ktoś z towarzyszących kardynałowi poin-
formował mnie później, że nasz gość doktoryzował się właśnie
z prawa kanonicznego. Stąd widoczne zainteresowanie starą księ-
gą. A trafiła do zbiorów ojca dlatego, że wiekowa, że piękna i że
wspaniale oprawiona w cielęcą skórę...

Kardynał z uwagą przyglądał się zdjęciu kwadrygantów zro-
bionemu w Fukierowskiej winiarni w połowie lat dwudziestych;

zobaczył tam także Władysława Bieńkowskiego. I powiedział:

„Dzisiaj pan Bieńkowski jest naszym bliskim doradcą". Ja zaś nie
omieszkałam dodać: „Znam pana Władysława z lat, kiedy był bli-
skim doradcą Zenona Kliszki".

Moja informacja została przyjęta głośnym śmiechem pryma-
sa. Wtedy, jak widać, umiał się śmiać. Nie przypuszczam, by
podobna uwaga dziś została skwitowana tak samo. W ogóle wąt-
pię, czy zawitałby do Prania.

Na pamiątkę wizyty w Praniu podarowałam kardynałowi
wydanie dzieł K. I. G., zwracając uwagę na proroczy wiersz Mo-
dlitwa o szczęśliwy wybór papieża napisany w roku 1939:

nowe papiestwo jak dąb się rozłoży
przy polskim dębie.

140

Ten wiersz był zaskoczeniem dla prymasa. Nie znał go.

Z przepastnej kieszeni sutanny wyjął obrazek — reprodukcję
jakiegoś znanego obrazu i wręczył mi, sumitując się, że nic więcej
nie ma. Po kilku miesiącach otrzymałam księgę Andrzeja Micew-
skiego Kardynał Wyszyński. Prymas i maż stanu z dedykacją.

Nie dołączono do przesyłki ani jednego z robionych wów-
czas zdjęć.

Podobna okazja się nie powtórzy, tym samym w moich albu-
mach nie pojawi się zdjęcie z purpuratem!

Si-

Parokrotnie bywała w Praniu moja uniwersytecka przyjaciół-
ka Janka Sadowska, dzielna, mądra kobieta. Nasi synowie przy-
szli na świat, gdy studiowałyśmy. Był to także jeden z elementów
zbliżających i po studiach. Janka pracowała w cenzurze na Mysiej
— wiele tekstów, które by jej koledzy zatrzymali, ona puszczała.
Miała „pod opieką" niektóre pisma literackie, społeczne, jej dział-
ka nie należała więc do łatwych i spokojnych. Ale radziła sobie,
miała dobre stosunki z kierownictwami redakcji, które także do-
ceniały jej rozsądek, brak zacietrzewienia i trzeźwy stosunek do
ówczesnej rzeczywistości.

Piszę to wszystko po to, aby uzmysłowić młodemu zwłaszcza
czytelnikowi, że także i cenzura w „ponurych czasach komuny"
miewała różne oblicza i zwyczaje. Janka należała do cenzorów
oświeconych, jeśli mogę użyć takiego określenia.

Pochodziła z Biłgoraja, pięknego miasteczka w Puszczy Solskiej.
Tam mieszkała jej matka staruszka ze swoją siostrą i jeden z braci
Janki, drugi był w Warszawie, trzeci, Stefan Knapp — w Londynie.

W roku 1939 mężczyźni w jej rodzinie zostali aresztowani
i wywiezieni na Syberię. Ojciec nie wrócił nigdy. Janka wszelki-
mi możliwymi kanałami szukała wiadomości o jego losie, o miej-
scu śmierci. Niestety, nigdy takiej informacji nie otrzymała. A nie
dożyła czasów, gdy otworzyły się — przynajmniej w części — ar-
chiwa KGB.

141

Jej brat Stefan przeszedł drogę wielu Polaków. Świeżo upie-
czony absolwent gimnazjum, aresztowany we Lwowie, został
wywieziony do obozu pod Archangielskiem. Po układzie Sikor-
ski—Majski trafił do organizowanego przez generała Andersa pol-
skiego wojska. Został skierowany na szkolenie na Bliski Wschód.
Stąd — do RAF-u, do eskadr zwiadowczych. Kampanię włoską
zakończył jako kawaler Krzyża Virtuti Militari.

A w przerwach między jednym lotem a drugim rysował scen-
ki rodzajowe i portrety swoich towarzyszy lotników.

Po wojnie Stefan Knapp nie wrócił do kraju, osiadł w Londy-
nie. Otrzymał stypendium i rozpoczął studia w Siądę School of
Arts. A potem dzięki talentowi, pomysłowości i pracy nazwisko
jego zaczęło być znane coraz szerzej: najpierw w Anglii, później
poza nią. Stało się tak za sprawą odkrycia nowej techniki: na
ogromne stalowe płyty nakładał emalię, potem wszystko harto-
wał w wysokich temperaturach. Tak powstawały kompozycje
o wielkich płaszczyznach — kolorowe abstrakcje, którymi zaczę-
to zdobić ściany reprezentacyjnych budynków. Takie ogromne
murale zaprojektował Stefan dla londyńskiego lotniska Heathrow,
a później dla portów lotniczych Paryża, New Delhi, Hamburga,
Dusseldorfu, Tokio. Po kolorowych kompozycjach na stali przy-
szła pora na eksperymenty z tworzywami sztucznymi. Dzieła z tego
okresu są—w przeciwieństwie do poprzednich — utrzymane
w pastelowych, miękkich barwach, pełne łagodności i emanujące-
go z nich ciepła — jak kształty, które nadawał swoim pracom —
zaokrąglonym, wypukłym, obłym.

Tworzył nie tylko wielkie abstrakcje. Malował i małe obrazy
na stali i plastiku, które trafiały do liczących się muzeów świata —
z nowojorskim Museum of Modern Arts na czele.

Dostałam i ja taką kompozycję Stefana, wędruje ona z nami
przez wszystkie nasze domy jako jedyna abstrakcyjna kompo-
zycja.

Przyjeżdżał do Polski często i bardzo chętnie. Odwiedzał matkę
staruszkę, siostrę, braci. Przywoził kolejne żony, miał ich w su-

142

mię kilka. Ustatkował się wreszcie, spotkał Angielkę, z którą za-
łożył rodzinę, doczekał synów.

Wystawiał w Polsce wielokrotnie. Dla planetarium w Olszty-
nie wykonał piękną kompozycję pełną gwiazd, księżyców, od-
prysków Drogi Mlecznej. W tym gwiezdnym bezkresie pojawia
się portret Kopernika... Podobne motywy znalazły się na ścianie
uniwersytetu w Toruniu. Stefan Knapp zaprojektował także ko-
lorystykę warszawskiego metra. Początkowo kolejne stacje mia-
ły być zdobione różnymi jego kompozycjami. Na realizację za-
brakło jednak pieniędzy. Tylko na stacji Wilanowska odnajdzie-
my jego projekty.

Spotykaliśmy się w Polsce wielokrotnie, zaprosił nas do Lon-
dynu. Odwiedziliśmy jego pracownię, mieszkaliśmy w pięknym
podlondyńskim cottage'u, gdzie obok podobnie starą posiadłość
ekscentryczna Angielka zapisała... osłom. Dożywały tam swoich
dni, dostojnie skubiąc soczystą trawę...

Janka była u nas w Praniu latem 1983 roku. Kiedy wyjeżdżała,
mój mąż z pewnym przerażeniem patrzył na jej niemal łyse opo-
ny: „Kup natychmiast w Warszawie przynajmniej dwie nowe na
przód" — powiedział serio.

W kilkanaście dni później dotarła do nas wiadomość o jej śmier-
ci: do wypadku samochodowego doszło na pustej szosie pod Gar-
wolinem, przy dobrej widoczności...

Na jej grobie na Powązkach Stefan umieścił swoją piękną barw-
ną kompozycję — zaprzeczenie śmierci. W kilkanaście lat później,
jesienią 1992 roku, z Londynu Stefan Knapp powędrował drogą
swojej siostry...

Popatruję czasami na zdjęcia, na ową kompozycję Stefana —
są to jedyne pamiątki po tych dwóch osobach drogich, miłych,
bliskich. Ilekroć przywołuję pamięć ludzi, którzy odeszli, zawsze
konstatuję ze zgrozą: odchodzą osoby najwartościowsze, ważne,
do tego najzupełniej nie w porę...

143

;;-

Dość często wpadała do nas moja przyjaciółka z lat „Kuriera
Polskiego" — Ewa Boniecka. Dla niej i dla mnie praca w tej popo-
łudniówce stanowiła czas debiutancki. I choć później nasze zawo-
dowe losy potoczyły się innymi drogami, pozostała ta sama zaży-
łość, przyjaźń, serdeczność. Dobrze jest mieć w życiu kogoś, na
kogo na pewno można liczyć! Nie zdarza się to znów tak często.

Zjechała do nas w lipcu 1980. Był to jej pierwszy od paru lat
urlop; pracowała wówczas ze swoim mężem na placówce kore-
spondenckiej przy ONZ. Zachwytom dla miejsca, okolicy, do-
mów, psów nie było końca. Zrobiliśmy wówczas kilka eskapad
(będziemy je powtarzać z naszymi przyjaciółmi), żeby pokazać
ciekawostki wokół nas: od klasztoru starowierek w Wojnowie
poczynając, na wilczym szańcu Hitlera pod Kętrzynem kończąc.

Ewa, już po powrocie do Polski, przyjeżdżała ze swoimi dziew-
czynami — Joanną i Magdą, parokrotnie sama, a ostatnio z dru-
gim mężem, Adamem. Zawsze byłam jej rada, zawsze miło było
z nią gadać, jak to u kobiet — o wszystkim.

Kiedyś przyjechali z Adamem na Wielkanoc. Odwiedzili nas
wówczas nasi niemieccy przyjaciele, Krysia i Jurek Knochowie.
Ucieszyłam się, kiedy obie pary przypadły sobie do gustu.

To wtedy Jurkowie zapoznali nas ze starym saksońskim zwy-
czajem wieszania na drzewach w ogrodzie kolorowych jaj. Przy-
wieźli je ze sobą, barwne, różnej wielkości, plastikowe, i ubrali
w nie kilka stojących przed werandą świerków i modrzewi. Było
to ładne. Zwłaszcza że śnieg wówczas leżał równo z płotem!

Powtarzaliśmy ten zwyczaj przez wszystkie następne prań-
skie Wielkanoce.

Jak poznaliśmy Knochów? Przed wiekami w Zakopanem, w piw-
nicy hotelu „Trzaski". My jedliśmy kolację ze sporą ilością alko-
holu, oni, w większym towarzystwie, gdzieś obok. Spotkaliśmy
się przy barku. Wypiliśmy dwie—trzy szybkie kolejki i... prze-
szliśmy na ty. W dodatku okazało się, że stanęliśmy w tym sa-
mym pensjonacie pani Dylągowej...

144

Mieszkali w Dreźnie, urodzili się na Śląsku. Jurek w Głogów-
ku, Krysia gdzieś w pobliżu. Chodzili do polskich szkół. Jurek
studiował medycynę w Poznaniu, a potem, na początku lat pięć-
dziesiątych, zdecydowali o wyjeździe do wschodnich Niemiec.
Trafili do Drezna. Tutaj urodził się ich syn, Andreas, a Jurek zdo-
bywał kolejne stopnie naukowe, aż został rektorem Akademii
Medycznej, najmłodszym rektorem we wschodniej części Niemiec.
Profesor Knoch był ponadto honorowym członkiem ekskluzyw-
nej „SocietasJablonoviana" działającej w Lipsku, a założonej w
XVIII stuleciu przez wojewodę nowogródzkiego, Józefa Aleksan-
dra Jabłonowskiego. Przyjmowanie do tego związku, nadawanie
członkostwa ma charakter niezmiernie uroczysty i dla wyróżnio-
nego jest nie lada zaszczytem.

Jurek jest w swoim zawodzie wybitnym, uznanym specjali-
stą, proktologiem. Jego osiągnięcia docenili i medycy z Wrocła-
wia, nadając mu tytuł doktora h.c. Uczestniczyliśmy w tej uro-
czystości, która odbyła się w przepięknej Auli Leopoldinum.

Ich syn Andreas nie całkiem legalnie wyjechał do Niemiec Za-
chodnich, przez co jego ojciec miał masę kłopotów. Ale jak wszyst-
kie złe rzeczy i one minęły, a gdy runął mur, Krysia i Jurek musieli
wyjechać do zachodnich landów — w Dreźnie zarobki profesora
Knocha nie zagwarantowałyby mu odpowiedniej emerytury. Praco-
wał w prywatnym szpitalu w przepięknej uzdrowiskowej miejsco-
wości Bad Salzuflen aż do roku 1997, kiedy to przeprowadzili się na
stare śmieci — do podberlińskiej wsi Rechain. Mieli tu kiedyś, mie-
szkając w Dreźnie, chatę w sporym ogrodzie graniczącym z lasem.
Wynaleźli to miejsce nie tylko dlatego, że piękne, ale i z bardzo pro-
zaicznych powodów. Drezno i okolice były jedynym regionem
NRD, gdzie nie można było odbierać zachodnich stacji TV. Na
weekendy i letni wypoczynek wybierali się więc właśnie w okolice
Berlina. Pamiętam, że kiedyś, gdy byliśmy u nich w Rechain, Janek
razem z Jurkiem stawiali wysoką antenę...

Teraz, mniej więcej przed dwoma laty, dokupili do dawnej
działki trochę ziemi i postawili nowy duży dom. Przeprowadzili

145

się do niego na wiosnę 1997, kiedy Jurek przeszedł na emeryturę.
Nie znamy jeszcze tego domu „Pod kogutem", ale sądząc z opi-
sów Krystyny jest równie piękny jak ich poprzednie domostwa.

Myślę, że i tam wkrótce dotrzemy.

Widywaliśmy się często. Od tamtego przypadkowego spotka-
nia w Zakopanem połączyła nas zażyłość, serdeczność, wspólno-
ta myśli i zapatrywań. Ich kontakty z Polską są nadal żywe, inte-
resują się sprawami polskimi, abonują naszą prasę, czytają książ-
ki, które im zwozimy... A poza tym umieją się cieszyć życiem,
mają typowo polski nadmiar fantazji, lubią kompanię, dobrą kuch-
nię, smakowite nalewki, markowe wina... Słowem, są parą przy-
jaciół, z którymi można kraść konie...

;;-

Któregoś dnia nad Nidzkim, bez zapowiedzi, pojawili się Ha-
lina Jotkiałło i Jerzy Surwiło z Wilna. Dziennikarze, Polacy, przy-
jechali zrobić wywiad dla swojej gazety (wówczas jeszcze „Czer-
wony Sztandar", później „Kurier Wileński") z kobietą urodzo-
ną kiedyś w czarownym mieście nad Wilenką, o poecie, który
wiele strof temu miastu poświęcił. Tak zaczęła się nasza znajo-
mość. I ona z czasem przerodziła się w coś więcej. Kiedy wreszcie
po latach marzeń, zabiegów i starań udało mi się trafić do mego
rodzinnego miasta, Halina i Jurek byli moimi po nim przewodni-
kami, pokazywali wszystkie warte zobaczenia kąty, wozili i do
Trok, i w różne inne miejsca. Ich gościnność, serdeczność, troska,
abym wreszcie dobrze poznała Wilno, stały się dodatkowym ele-
mentem mego oczarowania tym miejscem.

Częściej, niestety, spotykaliśmy się w Warszawie czy na Ma-
zurach. Oboje przyjeżdżają do Polski z najprzeróżniejszych oka-
zji: w Zaduszki kwestują na ratowanie starego cmentarza polskie-
go na Rossie, towarzyszą różnym polskim delegacjom odwiedza-
jącym nasz kraj, zespołom, grupom teatralnym, przyjeżdżają na
zaproszenie rozmaitych towarzystw, organizacji. Jurek jest auto-
rem kilku interesujących książek — o Rossie, o Józefie Piłsud-

146

skim (w jego wileńskim kontekście), o polskim teatrze w Wilnie
i na Wileńszczyźnie, o wileńskich wreszcie śladach prowadzących
na Kołymę, do Kazachstanu, do łagrów... To ważny przyczynek
do naszej wiedzy o polskich losach ostatniego półwiecza, tragicz-
nych, splątanych, wciąż mało znanych...

A poza tym Jerzy pisze wiersze — wzruszające, pełne ciepła,
nostalgicznych zamyśleń.

Miło jest żyć w świadomości, że tak po zachodniej stronie Pol-
ski, jak i za jej wschodnią granicą są dwa domy, gdzie zawsze cze-
ka na nas gościnny kąt, miłe pogwarki, ciepłe przyjęcie, serdecz-
ność... Tylko łatwiej nam dojechać pod Berlin niż do Wilna.
Wierzę jednak, że i ta niezbyt normalna sytuacja ulegnie kiedyś
poprawie i że wyjazdowi na Wileńszczyznę nie będą towarzyszy-
ły obecne lęki...

A póki co istnieją telefony, listy. Piszemy do siebie w miarę
często, dostaję od moich wileńskich przyjaciół zdjęcia — np. domu,
w którym się urodziłam. Stoi on do dzisiejszego dnia, tylko z każ-
dym rokiem niszczeje coraz bardziej. Ma, jak napisała mi Halina,
132 metry długości i zajmuje całą ulicę Młynową. Stoi nad wartko
płynącą Wilenką, w pobliżu cudownego kościółka św. Anny i
masywu kościoła Bernardynów. Od strony ulicy ma zaledwie kil-
ka okien, bowiem mieścił się tu klasztor założony przez Barbarę
Radziwiłłównę w 1495 roku. „A w czasie gdy mieszkali tu Twoi
rodzice — uzupełnia Halina — na piętrze od lewej była kryta drew-
niana galeria, a wokół — dużo drzew i kwiatów. Obecnie mieszka
tutaj pani Krystyna Dzierżyńska (chyba nic wspólnego me ma
z Feliksem — on mieszkał na Zarzecznej) i jest sekretarzem odpo-
wiedzialnym Polskiej Macierzy Szkolnej na Litwie..."

I tak w każdym liście Halina pisze o kimś ciekawym, o spra-
wach, którymi żyją Polacy w tym pięknym mieście, o jego prze-
szłości, zabytkach, wielkich rodakach. Dzięki tym listom, wycin-
kom z „Kuriera", wiadomościom — Wilno powraca do mnie sta-
le. Tęsknię do niego, do jego pięknych zakątków, cichych zauł-
ków. A kiedy już bardzo mi owa tęsknota dokuczy, biorę który-

147

kolwiek z tomów ojca, otwieram na okresie wileńskim, znajduję
jedną z takich perełek, i tęsknota mija na chwilę:

W sercu miłość, a w powietrzu żałość.
Wiatr w drzewach trwożliwie trzeszczy.
A ten deszcz — to jakby wiatr miał tyfus
i wymajaczyło mu się takie Wilno z deszczem;

i z takimi na Wilence mostkami,

gdzie samobójstwo to tylko romantyczność,

z dorożkami, płynącymi w mglistość,

z piwiarniami, gdzie piją żandarmi.

Na plakacie rząd do pożyczki wzywa.
Dorożkarze tłuką się po pysku.
Tuż Wilenka, rzeczka mała, swarliwa,
łkająca czarno, ciemno, po rosyjsku.

Bardzo wiele sławnych postaci zaglądało do Prania choćby na
chwilę, by w naszym ogrodzie, przy dobrej kawie czy herbacie
pogwarzyć niespiesznie, poopowiadać o czymś miłym. Tak w prze-
locie pojawiali się na przykład Andrzejowie Kopiczyńscy — to
znaczy Monika Olbrychska ze swym partnerem Andrzejem. Lu-
bię tego popularnego aktora, jest bezpośredni, pozbawiony gwia-
zdorskich fumów, wyciszony, zabawny, z dystansem zarówno
do siebie, jak i do wielu spraw. Razem stanowią miłą parę, którą
chętnie u nas widywaliśmy. Nieczęste to były wizyty, bowiem
choć na Mazury wpadają każdego roku, jeżdżą jednak dalej, do
wielkiego domostwa Walentyny i Jerzego Hoffmanów, aż pod
Ełk. Tam także od pewnego czasu zamieszkali państwo Majew-
scy, zbrzydzeni Warszawą do cna.

Wśród licznych herbaciano-kawowych gości muszę odnoto-
wać pewną wizytę, zakończoną niespodzianką. Otóż odwiedziła
nas kiedyś córka... Jana Sebastiana Bacha! Okazała się nią być zna-
komita pianistka Barbara Hesse-Bukowska.

148

Pani Barbara, z którą nie rozmawiałam od lat, opowiedziała
mi, iż w czasie koncertów w Szczecinie usłyszała o zbiorach Książ-
nicy Pomorskiej, która m.in. gromadzi pamiątki związane z „Kwa-
drygą". Po powrocie do domu przeszukała swoje archwium, od-
nalazła listy K. I. G. i przekazała je jako dar dla biblioteki. Listy
te, których kopie dostałam, pochodzą z kwietnia 1952, kiedy to
mój ojciec leżał w Klinice Hematologii przy Chocimskiej. I tam
właśnie poetę odwiedziła młodziutka, ale już sławna pianistka. Za-
proszeniem stał się ten list: „24 kwietnia 1952. Droga Basiu, oddaw-
czym niniejszego, dr med. Gabriela Karska jest pediatrą i może Cię
natychmiast wyleczyć ze wszystkich chorób związanych z Twoim
dziecięcym wiekiem, jak np. koklusz, żołądeczek itp.

Nie przyleciałem na Twój koncert do Poznania, bo przemę-
czyłem sobie serce na wieczorze autorskim we Wrocławiu; mia-
łem nadkomplety. Ty wiesz, że wtedy człowiek daje z siebie wszy-
stko. W związku z powyższym proszę Cię o odwiedzenie mnie w
klinice przy Instytucie Hematologicznym, Chocimska 5, DI piętro,
pokój 25. Tylko wiesz, są tu dwie portiernie: portiernia Instytutu
i portiernia szpitala. Trzeba wejść do tej ostatniej i powiedzieć, że
się idzie do mnie. Najlepiej jutro w południe. Konstanty. PS. Urzą-
dziłem się tu jak w domu: portret Bacha, szpada, wypchany zając,
maszynka elektr. i radio. PS. Janek Krenz też mnie tu odwiedza.
Słuchaj dzisiaj naszej Kantaty: Warszawa I, godz. 22.35".

A na kopercie tego listu-zaproszenia poeta napisał: „Barbara Hes-
se-Bukowska, córka Jana Sebastiana, Żoliborz, Dom Kultury".

Oto skąd się wzięła córka Jana Sebastiana...

Ale to nie koniec opowieści. Ma ona swój dalszy ciąg w posta-
ci ZAŚWIADCZENIA, które miało usprawiedliwić nieobecność
pianistki w domu, przy pracy: „Zaświadcza się niniejszym, że Ob.
Barbara Hesse-Bukowska, z zawodu klawesynistka, przebywała
od godz. 16 dn. 27 bm., do godz. 20.30 tegoż miesiąca na terenie
kliniki przy Inst. Hematologii, Chocimska 5 w charakterze odwie-
dzającej. W międzyczasie padał deszcz. Słuchano opery Mignon,
oglądano rysunki Hogartha i Daumiera, czytano wiersze Apolli-

149

naire'a Le Pont Mirabeau — Sous le Pont Mirabeau coule la Seine, co
niniejszym podpisem własnoręcznie stwierdza Konstanty, syn
Posejdona, minister pełnomocny Księżyca..."

I gdyby nie przypadkowy pobyt pani Barbary na Mazurach i jej
wizyta w Praniu, nie poznałabym historii córki Jana Sebastiana i
ministra pełnomocnego Księżyca... A tak jeszcze jedno pełne uro-
ku zdarzenie, które mogło zaistnieć jedynie wokół poety wędru-
jącego kiedyś zaczarowaną dorożką przez cały nocny Kraków...

W ostatnich latach przed opuszczeniem Prania w niedzielnych
koncertach, głównie ze względu na Wojtka Siemiona, uczestni-
czył Henryk Malecha, kiedyś STS-owiec, dziś człowiek wędrują-
cy między Polską a Stanami Zjednoczonymi. I nie byłoby w tym
nic dziwnego, że pojawił się w Praniu, że chciał pogadać ze starym
przyjacielem, że z przyjemnością siadywał przy naszym wieloo-
sobowym stoliczku w owe niedzielne pokoncertowe godziny. Ale
kiedyś zadziwił mnie przeogromnie. Otóż przyniósł moją ostat-
nią książkę Splatało się, zmierzchło... i poprosił o dedykację dla
jednego z bohaterów tej książki, dla wnuka doktora Badmajewa,
Włodzimierza, dziś mieszkańca USA, wynalazcy lekarstwa prze-
ciwko stwardnieniu rozsianemu. Jest to lek ziołowy, wykorzy-
stujący recepturę jego sławnego dziada, także Włodzimierza...

W swojej książce pisałam, że temu tybetańskiemu lekarzowi,
który zadomowił się w Krakowie, moja matka zawdzięczała ży-
cie, gdy cała konwencjonalna medycyna opuściła bezradnie ręce
wobec choroby, na którą zapadła w popowstaniowym okresie.
A tą chorobą był najprawdopodobniej rak limfy.

Świat jednak jest mały, nie przestanę tego powtarzać. Moja
książka wydana w Warszawie, w niewielkim przecież nakładzie,
trafiła za ocean, do rąk Henryka M., od niego do wnuka naszego
cudownego „Badmaszy", a potem na chwilę powróciła do mnie i
teraz, jak mniemam, spoczywa w zbiorach doktora Włodzimie-
rza Badmajewa w Nowym Jorku...

150

Duch mojej mamy sprowadził do Prania nie tylko Henryka
Malechę. Towarzyszył także odwiedzinom Miry i Sebastiana Kal-
wasińskich. Jerzy Sebastian był pierwszym kapitanem na m/s
„K. I. Gałczyński". Wodowanie statku odbyło się w Szczecinie w
maju roku 1964. 2 kapitanem Kalwasińskim mama odbyła swą
pierwszą wielką podróż morską — do Ameryki Południowej.
W następnych latach podróżowała jeszcze dwukrotnie: do Japo-
nii — na m/s „Władysław Broniewski" i raz jeszcze do Ameryki
Południowej, ale od strony Kanału Panamskiego, także na m/s
„K. I. Gałczyński". Jednak już nie z kapitanem Kalwasińskim.

Od chwili wodowania statku zaprzyjaźniła się z domem kapi-
tana. Bywała u nich w Sopocie, oni, a właściwie Mira Kalwasińska
przyjeżdżała do Warszawy, bowiem jej mąż stale pływał. Tak jest
z żonami marynarzy, ich życiu towarzyszy samotność. Mężowie,
po najdłuższej podróży, zjeżdżają stęsknieni do domów. Pierw-
sze dni są cudowne, ale już po dwóch—trzech tygodniach zaczy-
na ich gnać z domu i tylko wypatrują okazji, by znów ruszyć
w morze. Z Sebastianem było identycznie.

Kiedy przeszedł na emeryturę, myśleliśmy, że zacznie wieść
życie domowe, że Mira nareszcie odzyska spokój i pełnię szczę-
ścia. Ale gdzie tam! Gdy nadarzyła się okazja, zaciągnął się do służ-
by w Kanale Kilońskim, przez który na holowniku przeprowa-
dzał wielkie jednostki. To prawda, w tym okresie częściej bywał
w domu i wtedy właśnie, jeśli to było lato lub wczesna jesień,
wpadali do Prania. Był człowiekiem o wielkim towarzyskim wdzię-
ku, lubił dobry dowcip, umiał opowiadać. A miał o czym. Ale
kiedy schodziliśmy w Praniu nad wodę, milkł, stawał się nieobec-
ny, jego myśli błądziły gdzieś bardzo daleko...

Ostatni raz spotkaliśmy się w Sokołowie Podlaskim, gdzie w
bibliotece, której patronuje K. I. G., odsłaniano popiersie poety.
Podsunęłam sokołowskim przyjaciołom pomysł zaproszenia ka-
pitana Kalwasińskiego, bowiem Sebastian należał wówczas (w roku
1990) do nielicznych już żyjących przyjaciół mojej mamy, a więc
pośrednio i ojca.

151

Sebastian przyjechał, w sympatyczny sposób zabrał głos. Opo-
wiadał o Natalii, o ich wspólnej, pod każdym względem niezwy-
kłej eskapadzie, o wędrówkach po paru krajach południowoame-
rykańskich, o wycieczkach w głąb lądu, o książkach, które pisa-
ła... I nagle zebrani w przeszklonej sali Sokołowskiego Centrum
Kultury poczuliśmy się tak, jakbyśmy znaleźli się w brazylijskich
tropikach, w tajemniczych zaułkach Asuncion czy pod prażącym
słońcem Montevideo...

Wtedy, w Sokołowie Podlaskim, rozmawiałam z nim po raz
ostatni. Ponieważ skończył już pracę na Kanale Kilońskim i na
dobre osiadł w domu, umówiliśmy się, że teraz, gdy ma dużo cza-
su, przyjadą z Mirą nad Nidzkie. Na nie dokończone pogaduchy,
na butelkę whisky czy na wieńczącą kolację mocną yerba matę,
której był szczególnym admiratorem...

Zamiast zapowiedzianej wizyty — otrzymałam wiadomość
od Miry: wczoraj, nagle, zmarł, odszedł gdzieś na swoją kolej-
ną wachtę...

Pozostały mi po nim urocze listy, kartki i zdjęcia. Łącznie
z tym ostatnim, zrobionym w Sokołowie.

ss-

Wiosną 1984 roku zatelefonowali dziennikarze ze znanego
miesięcznika „Polska", wychodzącego w kilku językach, że swoją
doroczną nagrodę za wybitne osiągnięcia za popularyzację pol-
skiej sztuki poza naszym krajem przyznali jednogłośnie wybitne-
mu tłumaczowi polskiej poezji w Czechach — Janowi Pilarzowi.
Pisarz, wydawca i tłumacz odbierze ją osobiście. Jego wielkim pra-
gnieniem jest przyjazd wraz z żoną do Prania. Czy znajdę chwilę
czasu, by przyjąć znakomitego gościa?

Ogromnie się ucieszyłam. Jan był przyjacielem moich ro-
dziców, znakomitym tłumaczem poezji K. I. G. i, jak to się
często zdarzało, kiedy odeszli — przelał na mnie całą swoją ser-
deczność, ciepłe uczucia, przyjaźń. Pisywał do mnie często,
kiedy przyjeżdżał do Polski — wpadał, a jeśli tylko udało się

152

nam dotrzeć do cudownej Pragi, Jan i Maria zawsze na nas cze-
kali.

Pilarz chętnie opowiadał o swoich drogach do polskiej poezji.
Wydał nawet pod takim tytułem piękny tom esejów o poetach i
wierszach, które pracowicie przez całe życie tłumaczył. Powstała
z tego spora biblioteka licząca 45 tomów! Mieści się w niej kanon
naszej poezji: od Kochanowskiego do Szymborskiej.

Jan studiował slawistykę na Uniwersytecie Karola w Pradze;

pierwsze kontakty z Polakami nawiązał w obozie Sachsenhausen.
To profesorowie UJ wprowadzili młodego Czecha w zaczarowa-
ny świat Norwida, Słowackiego, Wyspiańskiego. Po wojnie do
jego rąk dotarła antologia wierszy z lat 1939—1945 opracowana
przez Kazimierza Wykę. To ona przesądziła o wszystkim. „Dzię-
ki tej książce zaraziłem się urodą polskiej poezji, jej bogactwem,
barwą, temperamentem. Była doskonałą szkołą piękna i mądro-
ści..." Kiedy indziej wyznał: „Najlepiej tłumaczy mi się tych poe-
tów, z którymi zdołałem się zaprzyjaźnić".

A kiedy „uporał się" z wierszami przyjaciół — Tuwima, K. I. G.,
Różewicza, Harasymowicza, zaczął docierać do ich wielkich poprzed-
ników — Leśmiana, Słowackiego (wybór liryki zatytułował: Ja —
Orfeusz), Norwida. I tak powstawały wielkie tomy autorskie Jana
Pilarza, jego równie pojemne antologie. Potrafił wyłowić, uchwy-
cić, uwypuklić odmienność, osobliwość każdego tłumaczonego
poety. W czeskim przekładzie Norwid pozostał Norwidem, Sło-
wacki — Słowackim, a Szymborska — Szymborską. Ten cudow-
ny dar, bez którego nie istnieje dobry przekład, natychmiast do-
strzegł Julian Tuwim. W jednym z listów do Jana napisał: „Prze-
czytałem całość dwukrotnie — i chociaż nie znam języka, ze wzru-
szeniem stwierdziłem przy każdej strofie, z jaką miłością i poetyc-
ką wrażliwością tłumaczy Pan moje wiersze".

Przygotowałam na przyjazd Marii i Jana oraz towarzyszących
im dziennikarzy królewski obiad. Od sąsiada od czasu do czasu
dostawaliśmy złowione przez niego szczupaki, a Elżbieta nauczy-
ła mnie, jak je przyrządzać. I na ten właśnie obiad wyciągnęłam

153

z zamrażarki metrowej chyba długości szczupaka, a kiedy roz-
mroził się, upiekłam w piecu według przepisu Eli. Podany z sała-
tą, schłodzonym winem wywołał entuzjazm zgromadzonych na
werandzie gości: uważali za grzech naruszenie tak wspaniałej mart-
wej natury...

W końcu po wielkiej rybie zostały jedynie wielkie ości...

Jan sprawił mi wielką niespodziankę pokazując zdjęcia z Pra-
nia z Jerzym Putramentem z połowy lat sześćdziesiątych, kiedy to
autor Maławiemych zabrał swego czeskiego przyjaciela do Krzyży,
do domu Stacha Popowskiego. W czasie jednego ze spacerów odwie-
dzili miejsce, gdzie powstały wiersze i poematy ojca, tak wspaniale
tłumaczone przez Pilarza. I wtedy zrobiono owe fotografie.

Od Jana dostawałam tomy przekładów, tomiki wierszy, wszy-
stkie z przemiłymi dedykacjami, wszystkie edytorsko piękne. Na
tomie K. I. G. Siódme niebo wydanym w roku 1980 napisał: „Ki-
rze Gałczyńskiej, jako wyraz głębokiej miłości, z którą od pierw-
szego spotkania w 1948 przystępowałem k tłumaczeniu poezji ojca,
do wymarzonej leśniczówki Pranie. Z pozdrowieniami przesyła
Jan Pilarz. Praha 12. VIII. 1980".

Był to piękny prezent na prańską szczęśliwą drogę...

Ostatni list od Jana był tak nabazgrany, że prawie nieczytel-
ny. Jan leżał w szpitalu, przechodził operację serca. To była smut-
na kartka, właściwie zabrzmiała jak pożegnanie...

W dwa lata później, w październiku 1996, w Polskim Radiu
usłyszałam jednozdaniową informację o śmierci Jana Pilarza. Na-
tychmiast napisałam krótki list do pani Marii. Odpowiedziała mi:

„Miła Pani Kiro, Dziękuję Pani i Jej Mężowi za łaskawe słowa w
moim wielkim bólu. Jest Pani jedyną osobą z całej wielkiej Polski
tak kochanej przez Jana, która napisała do mnie. Szczęśliwie dane
mi było poznać Pani ojca i matkę i uznać za swoich przyjaciół,
podobnie jak Panią i Pranie. Kochająca Maria Pilarzowa".

To bardzo smutne. Jako jedyna napisałam w „Życiu Warsza-
wy" wspomnienie o wielkim przyjacielu polskiej poezji Janie Pi-
larzu. Mam nadzieję, że jego dzieło nie zaginie, że będzie w Cze-

154

chach żyć tak długo, jak długo ludzie będą chcieli czytać wiersze.
Także i te powstające poza ich krajem ojczystym, a znakomicie
im przybliżone przez ich wielkiego twórcę — Jana Pilarza.

Z Czech, ze Śląska Cieszyńskiego, konkretnie z okolic Trzyńca
wybrała się do nas Halina Kowalczyk — Polka mieszkająca od
zawsze w tamtych stronach, działaczka Polskiego Związku Kul-
turalno-Oświatowego. Dlaczego o tym wspominam? Po pierw-
sze — żeby nieco złamać smutne, wręcz tragiczne zakończenie
opowieści o Janie Pilarzu, a po drugie — żeby pokazać, że dla
pwnego gatunku ludzi nie istnieją żadne przeszkody. Jeśli chcą,
to mogą!

Pani Halina nawiązała ze mną kontakt przed wieloma laty,
wymieniałyśmy listy, aż kiedyś mi napisała o swoim wielkim
marzeniu: chce przyjechać do Prania. Odpisałam, że nie widzę
żadnych problemów, proszę tylko o wiadomość — kiedy.

Długo nie było listu, aż nagle któregoś przedwieczerza, kiedy
po pracowitym i tłumnym dniu siedzieliśmy i „parowaliśmy" na
werandzie, usłyszeliśmy perkotanie motocykletki. Przed furtką
siedział na motorowerku jakiś młody człowiek, a z malutkiego
siodełka z tyłu gramoliła się pani o rubensowskich kształtach. Była
to pani Halina. Nie miała czasu napisać. Jechała z przesiadkami,
różnymi środkami lokomocji, aż po dwóch dobach dotarła do
Karwicy. Tam wyprosiła u miejscowych kąt do spania na dwie—-
trzy noce, no i jeszcze transport. I jest! Śmieliśmy się serdecznie.
Po raz pierwszy dotarł do nas gość, który już sam sobie wszystko
załatwił! I spanie, i transport, i całą resztę!

Pani Halina spędziła w Praniu bodaj dwa dni. Napisała później
reportaż o swojej mazurskiej peregrynacji w miesięczniku dla
Polaków po czeskiej stronie Cieszyna. To pismo nosiło wyjątko-
wo niehandlowy tytuł (przynajmniej tak odbierali go Polacy) —
„Zwrot". Ale wśród czytelników, do których było adresowane,
rozchodziło się znakomicie.

155

Dziennikarka „Zwrotu" opowiadała nam sporo o życiu Pola-
ków w tej czeskiej enklawie, z goryczą powtarzała: „My jesteśmy
Polonią drugiej kategorii, do nas nie zaglądają wielkie ansamble
jak Mazowsze czy Śląsk, znani pisarze, piosenkarze, wielkie orkie-
stry. My jesteśmy za blisko, ledwie o miedzę..."

Wspominała o Henryku Boukołowskim, który w tamtejszym
teatrze pracował przez kilka lat i nie traktował tego pobytu jako
zsyłki. Reżyserował sztuki współczesne, klasykę, zrobił teatr
z prawdziwego zdarzenia, za którym wszyscy Polacy na Śląsku
Cieszyńskim tęsknili.

Zostaliśmy wówczas dzięki pani Halinie zaproszeni przez
Polski Związek Kulturalno-Oświatowy. Poznaliśmy polskie za-
kątki, szkoły, świetlice; przejeżdżaliśmy przez Zagłębie Karwiń-
skie, w którym pracują polscy górnicy, przez Trzyniec z ogrom-
ną hutą, co w sumie przypominało pejzaże z niektórych filmów
Antonioniego; poznaliśmy inne rejony — tym razem piękne, a naj-
ważniejsze, że zamieszkane przez ludzi miłych, prostych, otwar-
tych. Polaków borykających się z losem, aby swojej polskości nie
utopić w morzu odmiennych zwyczajów, tradycji, kultury. Dziel-
nych, mądrych ludzi.

I jeszcze jedna, tym razem dziwna wizyta, która ma swój nie-
oczekiwany dalszy ciąg. Rok 1981, lato, późny wieczór. Siedzieli-
śmy na werandzie, kiedy przy furtce zazdzwonił dzwonek. Janek
wyszedł i zobaczył dwie niewielkie figurki dziewczynek harcerek
z ogromnymi plecakami. Zaczęły opowiadać, że zabłądziły, że nie
wiedzą, dokąd iść... Wymieniliśmy spojrzenia i Janek zakomen-
derował: „Wchodźcie, przenocujecie w leśniczówce na górze, a
rano ruszycie w swoją drogę". Zostały nakarmione, wykąpały
się i poszły spać. Rano przyszły na śniadanie. Jedna z nich, z za-
bawnymi krótkimi warkoczykami, widać śmielsza, przedstawiła
się: „Jestem Katarzyna". Opowiedziała, że zgubiły się podczas
zdobywania harcerskich sprawności. Ich zadanie polegało na

156

l

zdobyciu wiadomości o leśniczówce, poecie i okolicy. Otrzy-
mały więc wszystkie potrzebne informacje, poświadczenie do-
tarcia do celu...

Posiedziały jeszcze jakiś czas. I powędrowały. W księdze wpi-
sów znalazłam ich krótkie, ciepłe podziękowanie za gościnę.

W roku 1995 ta mała harcerka o imieniu Katarzyna została
moją synową, żoną Mikołaja...

Czy świat nie kręci się w sposób cudownie zwariowany?...

Jestem Kostek, twój brat

"WTdrugiej połowie życia uzmysłowiłam sobie, że wybrany kie-
W dyś zawód dziennikarza nie jest tym, który chciałabym upra-
wiać do końca życia. Miałkość spraw rodziła zniechęcenie; po bli-
sko dziesięciu latach pracy w „Trybunie Ludu" uświadomiłam
sobie, że na nic nikomu moja pisanina...

W tej ogromnej redakcji, która nagle, po hermetycznym wie-
loletnim zamknięciu, po roku 1971 otworzyła się, i to dość szero-
ko, na nowych ludzi, nowy ton publicystyki, rodzaje wypowie-
dzi, dość szybko znalazłam swoje miejsce. Zajmowałam się kon-
taktami z pisarzami, robiłam wywiady ze wszystkimi naonczas
sławnymi twórcami, których dzieła przedstawiała moja gazeta.
W ciągu tych lat jedynie jedna osoba odmówiła mi swego gło-
su: Anna Kamieńska. Gdy panią Annę poprosiłam o zgodę na
druk któregoś z jej nie publikowanych jeszcze wierszy, odpowie-
działa: „Moje dziecko, jak by to wyglądało? Przecież systematycz-
nie drukuję w «Tygodniku Powszechnym^ Rozumiesz?" Aż za
dobrze.

Inaczej rzecz się miała z Igorem Newerłym. W związku z Ro-
kiem Korczaka zaproponowałam redakcji, że przeprowadzę roz-
mowę ze znakomitym pisarzem (już wówczas na indeksie), dłu-
goletnim współpracownikiem Starego Doktora.

Kiedy zatelefonowałam, pan Igor zaprosił mnie do siebie. Dłu-
go rozmawialiśmy, nie tylko o Korczaku. Podpytywałam o Ma-

158

żury, o ostatnią książkę. Notowałam. W pewnej chwili pan Igor,
widząc moje wysiłki, powiedział z pobłażaniem: „Tego wszyst-
kiego, o czym mówimy, nikt pani nie puści". Odpowiedziałam,
że jednak mimo wszystko należy spróbować.

Kiedy tekst był gotów, poszłam z nim do moich szefów. Oni
przesłali go do swoich. Po jakimś czasie dotarła do mnie informa-
cja, że wywiad nie pójdzie.

Tę wiadomość przekazałam telefonicznie panu Igorowi, tekst
rozmowy przesłałam pocztą. Umawiałam się, że odwiedzę pisa-
rza w Zgonie.

To jeden z epizodów. Za jakiś czas w ogóle odejdę z redakcji,
za swoim byłym szefem, Józkiem Bareckim, do dziennika, który
organizował, do „Rzeczpospolitej". Tutaj będę pracować z korzy-
ścią dla obu stron (jak mi się wydawało) do jesieni 1989 roku.

Ale zanim nastąpi zmiana redakcji, będzie trwał mój prański
epizod. Zamieszkanie w środku puszczy musiało w sposób zasad-
niczy zmienić mój status zawodowy. Przestałam być dziennikar-
ką piszącą z dnia na dzień. Zamiast codziennej sieczki zaczęłam
pisać teksty większe, ponadczasowe, penetrujące sprawy i ludzi, z
którymi się stykałam na swojej nowej drodze. A więc, co to jest
prowincja, jak żyje inteligencja poza wielkimi skupiskami, jak
dorastają młodzi bez stałego kontaktu z teatrem, sztuką współ-
czesną, dobrym filmem... Zajęłam się Mazurami, ich przeszłością
i dniem dzisiejszym, smutnym losem rodowitych Mazurów, pisa-
rzami urodzonymi tutaj, będącymi dla miejscowej ludności, jak
na przykład Ernst Wiechert, autor mazurskiej „biblii" — Dzieci
Jerominów — cząstką jej tożsamości narodowej...

Na ciekawe tematy natrafiałam niemal na każdym kroku. Jeź-
dziłam, rozmawiałam, penetrowałam. Potem siadałam i coś pisa-
łam. Tylko to „coś" tygodniami czekało na druk. Czasami w ogóle
się nie ukazywało. Mazury nie były wówczas tematem najbar-
dziej poszukiwanym przez prasę centralną...

Trzeba było szukać innego sposobu na życie. I tak pojawiły
się moje książki, przekłady. Do pierwszej krótkiej próby napisa-

159

nią książki o ojcu namówiła mnie Hanka Lebecka z „Naszej Księ-
garni". Chodziło jej o książkę adresowaną właśnie do młodego
czytelnika, który wciąż wiernie czyta wiersze K. I. G.

Zarzekałam się, że nie potrafię, że nie mam dostatecznego dy-
stansu, że to, że tamto... Wreszcie któregoś dnia wkręciłam w ma-
szynę papier i... po trzech miesiącach książka była gotowa. Liczy-
ła sześć arkuszy, nazywała się Konstanty, syn Konstantego...

I tak się to zaczęło. Tę pierwszą przyjęto sympatycznie, na-
kład rozszedł się błyskawicznie, zrobiono następny. Potem dla
„Czytelnika" napisałam mój Dziennik z Prania i tak step by step aż
do pisanej obecnie książki, w której żegnam się z Praniem, zamy-
kam pewien ważny rozdział własnego życia...

A kiedy książki poważne przestały być towarem pierwszej po-
trzeby, zarabiałam pisząc opowiadania kryminalne, romanse i co je-
szcze się dało. Uzbierał się tego cały tom. Pewna pani, żona znanego
językoznawcy, postanowiła go wydać: wzięła maszynopisy, podpi-
sała umowę i przepadła z moimi maszynopisami jak kamień w wodę...

Dziś to JUŻ nie ma żadnego znaczenia. Całą sprawę odnotowu-
ję jedynie jako żartobliwą ilustrację działania w edytorstwie je-
szcze nie tak dawno niewidzialnej ręki rynku. Można powiedzieć,
że całkiem niewidzialnej!

Wspominałam, że do zabrania się za większe formy literackie,
za książki i przekłady, zmusiło mnie życie. Miałam sporo wolne-
go czasu, a spotkania z czytelnikami wierszy ojca przekonały mnie,
jak skromna jest wiedza o nim, a ile ja "Sama mogę im opowie-
dzieć. Do jakiego wreszcie stopnia mogę prostować — póki żyję
— brednie wypisywane przez różnego autoramentu „krytyków".

To wszystko sprawiło, że w ciągu siedemnastu lat Prania napi-
sałam z dziesięć książek, których bohaterem był K. I. G., jego
krótkie powikłane życie, okres międzywojnia i siedmiu lat po roku
1946... Przedstawiałam jego przyjaciół, druhów z czasów szalonych
sympozjów w Milanówku, Kwadrygi, dziś ludzi z każdym rokiem
odchodzących w niepamięć, choć na nią nie zasłużyli. Pisarzy, którzy
zostawili po sobie ważne dla naszej literatury dzieła.

160

We wszystkich moich dotychczasowych książkach, podob-
nie jak i w tej, pojawia się Konstanty Ildefons. Wszystkie bowiem
mają mnie zbliżyć do chwili, kiedy będę musiała napisać poważ-
ną, mądrą książkę o tym poecie, o tamtych czasach, o ludziach,
o przynajmniej dwóch burzliwych epokach, które znalazły odbi-
cie w wierszach i prozie, w liryce i grotesce wtóra. Kroniki olsztyń-
skiej. Taki cel postawiłam przed sobą. Chciałabym zdążyć z jego
realizacją.

Wiele moich książek zrodził przypadek. Chcę tu przywołać dwa.

Kiedy późną jesienią 1976 roku umarła moja mama, uświado-
miłam sobie, że na dobrą sprawę zbyt mało, a właściwie mc me
wiem o okresie wojennym ojca. Przy szybkim porządkowaniu
jego biblioteki, papierów, w moje ręce trafiały dokumenty z tam-
tego czasu, zdjęcia, notatki będące dla mnie zagadką.

Gdy wrócił do nas w marcu 1946 roku, wojna była jedynym
tematem, o którym nie chciał mówić. Pytałam, sama opowiada-
łam o jakichś zapamiętanych strzępach zdarzeń, żeby sprowoko-
wać jego reakcję. Aż w końcu któregoś dnia przytulił mnie moc-
no do siebie i cicho, niemal surowo powiedział: „Umówmy się
raz na zawsze, że nie było żadnej wojny, stalagów, obozów. To
znaczy — były, tylko my o nich nie będziemy mówić. Ani o tym,
dlaczego wtedy napisałem tak mało wierszy, ani co robiłem, ani
kędy wędrowałem. To nie był czas na pisanie wierszy. To były
złe lata i jeśli to możliwe, chcę o nich zapomnieć..."

I tak zostało. Umarł nagle w grudniowy mglisty dzień, a mat-
ka, jakby wierna jego życzeniu, choć rozmawiała na każdy temat
ich wspólnego życia, konsekwentnie pomijała czas wojny. Gdy
i ona umarła, zostałam z wiedzą zamykającą się w kilku zdaniach
cytowanych w encyklopediach czy leksykonach. Poszerzanie
wiedzy na temat mnie interesujący trwało lata. Pomagali mi w tym
ludzie — koledzy i współtowarzysze jenieckiej niedoli ojca; ich
listy, czasem jedno jakieś zdanie, jedna informacja stawała się
źródłem następnych... Z tej mozaiki zdarzeń, faktów, wspomnień
powstał blisko stukartkowy dokument wydany z inicjatywy dy-

161

rektora łambinowickiego muzeum, drą Czesława Wawrzyniaka,
w serii „Jeńcy wojenni 1939—1945". Moja mała książka o losach
ojca, od chwili gdy wyszedł w sierpniu 1939 z małego domu w Ani-
nie po powrót do Krakowa w marcu 1946, nosiła tytuł Kriegsge-
fangener 5700. Taki był jego obozowy numer. Jego blaszka jest
dziś jednym z prańskich eksponatów.

I druga w tej samej serii książka, tym razem o wojennych lo-
sach Ordonówny, wydana także przez łambinowickie muzeum.
I ona powstanie zawdzięcza przypadkowi. Ta o ojcu trafiła za oce-
an, do rąk dawnego jego przyjaciela, Tadeusza Wittiina, redakto-
ra „Cyrulika Warszawskiego", autora kilku książek, które po roku
1990 dotarły do Polski; część z nich została u nas wydana.

Pan Tadeusz odezwał się do mnie i tak zaczęła się trwająca do
dziś wymiana listów pomiędzy Praniem, Warszawą a Waszyng-
tonem. W jednym poinformował mnie, że ma w swoim archi-
wum korespondencję pomiędzy moimi rodzicami a pieśniarką z
sierpnia 1947, wysyłaną z Krakowa do Bejrutu...

Któregoś dnia pan Tadeusz wielkodusznie podarował mi ory-
ginały owych listów... Stały się one punktem wyjścia do szpera-
nia w archiwach, tomach wspomnień, zdarzeniach związanych
z Ordonówną w latach wojny. Aż wreszcie w Archiwum Wschod-
nim „Karta" natrafiłam na fascynujące dokumenty z tzw. archi-
wum Hoovera, między innymi na historię wydobywania z ZSRR
polskich osieroconych dzieci. Było to na tyle ważne odkrycie,
pokazujące Ordonównę z prawie nie znanej strony, że spisałam
jej trudne wojenne dzieje, uważając to za swój obowiązek.

Zwłaszcza że sławna pieśniarka i aktorka w drugiej połowie
lat trzydziestych i jej mąż, Michał Tyszkiewicz, należeli do kręgu
przyjaciół moich rodziców. Ojciec pisał dla niej wiersze, które
ona zamieniała na piosenki; w majątku Tyszkiewiczów w Ornia-
nach na Wileńszczyźnie spędzili Gwiazdkę roku 1934, a później
niezapomniane wakacje roku następnego...

Praca nad tymi książkami sprawiła mi przyjemność. Lubię ta-
kie „układanki", lubię przesiadywanie w bibliotekach, archiwach,

162

lubię wreszcie moment łączenia małych kamyków w jedną więk-
szą całość. Ostateczny efekt bywa często zaskakujący...

ss-

Taka praca zmieniała mój dotychczasowy status. Stawała się
dla mnie czymś znacznie ważniejszym niż dotychczasowe doświad-
czenia dziennikarskie. Sens owego stopniowego przekwalifiko-
wywania się uzmysłowiły mi lata w Praniu. Gdyby nie to miej-
sce, pewnie nie wyszłabym poza zawód.

„Po drodze", w latach 1982—1984 redagowałam w Białymsto-
ku miesięcznik „Kontrasty", który zasłynął kiedyś na rynku ogól-
nopolskim jako pismo polskiego reportażu. „Zawieszony" w sta-
nie wojennym miał zacząć działać, pod warunkiem, że znajdzie
się nowy szef. Padło na mnie. Zgodziłam się, wykłóciłam się o
kilkoro dziennikarzy nie zweryfikowanych w stanie wojennym i
zaczęliśmy... Pozyskałam dla pisma kilka dobrych nazwisk — Pa-
nasa, Czeszkę (tutaj właśnie pisał z miesiąca na miesiąc swoją ga-
wędę o mazurskim domu), Osmańczyka, Rakowskiego, Lipiń-
skiego, Krystynę Goldbergową, Lovella, Tadeusza Olszańskiego,
Andrzeja Mularczyka, SokrataJanowicza. Przed wydaniem książ-
kowym drukowaliśmy pamiętnik Władysława Broniewskiego z
lat 1918—1920... Z dziennikarzy w zespole zabłysły trzy gwiazdy:

Janusz Stankiewicz, autor ciekawych wywiadów, trudnych py-
tań, umiejący bronić swych racji, Jan Kwasowski, penetrujący te-
matykę kultury pogranicza, Białostocczyzny, miejscowych uwi-
kłań i kompleksów, i Kazimierz Rosiński, pisujący znakomite
reportaże literackie. Jeszcze Bożenna Frankowska z ciekawymi
esejami o teatrze...

Wydawało się nam, że robimy pismo żywe, poruszające waż-
ne dla ówczesnych Polaków sprawy, istotne także i dla tych stron.
Była to jednak nasza własna wewnętrzna opinia, choć poparta gło-
sami poważnych ludzi spoza regionu. Wśród miejscowych nota-
bli coraz głośniej sarkano, że nie o takie pismo chodziło, że „nam
potrzeba miesięcznika wyłącznie lokalnego".

163

I stało się. Na posiedzeniu plenarnym komitetów wojewódz-
kich PZPR, ZSL i SD poświęconym problematyce kultury przed-
stawiono dane: 75 proc. robotników nie ma żadnych kontaktów
z kulturą, wolny czas poświęcają majsterkowaniu, rybom, dział-
kom, a największym powodzeniem cieszy się związek filatelistycz-
ny. Na wsi sytuacja wyglądała jeszcze gorzej!

I właśnie na tym posiedzeniu zapadła decyzja o przywróceniu
„Kontrastom" ich regionalnej formuły.

O decyzjach dowiedzieliśmy się z gazety.

Jesienią żegnaliśmy się. Moi redakcyjni koledzy zostawali bez
pracy, po latach dopiero znajdą zatrudnienie: Janusz Stankiewicz
zostanie jednym z szefów miejscowego radia, Jan Kwasowski obej-
mie kierownictwo „Gazety w Białymstoku" (lokalnego dodatku
„Gazety Wyborczej"), Kazik Rosiński znajdzie zatrudnienie
w „Kurierze Podlaskim". A ja napiszę niedużą książkę o tym za-
bawnym białostockim epizodzie w moim życiu. Nosi tytuł By-
łam szefową.

Kolejny przystanek zawodowy to gazeta rządowa. Brzmi to
niezwykle bombastycznie. „Rzeczpospolita", nawiązująca do swej
lubelskiej poprzedniczki, była istotnie gazetą rządową, jednak
chyba bardziej w założeniu niż w rzeczywistości. W każdym ra-
zie nie przypominam sobie jakichś istotniejszych tekstów pisa-
nych na zlecenie premiera czy kogokolwiek z rządu, nie pamię-
tam także żadnych oświadczeń rządu ogłaszanych wyłącznie przez
„Rzeczpospolitą".

Stworzył tę gazetę mój poprzedni szef, Józef Barecki. Odeszła
za nim z „Trybuny Ludu" dość spora grupa dziennikarzy, którzy
wiedzieli, że Barecki ma szczególny dar, instynkt, jeśli idzie o orga-
nizację gazety. Miał masę pomysłów, dziennikarzom zostawiał
wolną rękę, skutecznie łączył doświadczenie z młodością.

Kiedy przeszłam do „Rzeczpospolitej", moja sytuacja „starsze-
go publicysty" wyglądała nieźle: to ja proponowałam tematy,

164

miałam swoją „działkę" w sobotnio-niedzielnym dodatku i, co
zrozumiałe, wykonywałam „większe" polecenia moich szefów.

Wszystko układało się dla mnie pomyślnie. Na początku roku
1989 dostałam nawet nagrodę gazety. A jesienią huknęło nowe,
pojawił się nowy naczelny, Dariusz Fikus ze swoimi ludźmi i...
po kilku zaledwie tygodniach dostałam wymówienie pocztą. Mój
„kolega z piaskownicy", wówczas szef, nie znalazł chwili na roz-
mowę ze mną. Każdy szef ma prawo budować zespół ze swoich
ludzi. Tylko, jak mi się wydawało, obowiązują pewne formy.
Okazało się, że jedynie ja tak myślałam.

Zaczęły się zwolnienia. Na pierwszy ogień poszli wszyscy
dziennikarze z „Trybuny Ludu". W tym i ja.

Zostałam bez pracy. Obiecał mi ją Howzan, który przejął „Ży-
cie Warszawy". Oświadczył, prawiąc dusery, że zbuduje zespół
od początku. Zwodził mnie trzy miesiące, nie podpisał umowy.
Jak się okazało, abym mogła otrzymać etat, zamierzał zwolnić
jedną dziennikarkę.

Zabrałam swoje papiery z działu kadr. Nie miałam najmniejsze-
go pomysłu, co robić dalej. Na emeryturę za wcześnie, pracy żadnej
nie widać. Z pomocą przyszedł Franek Lewicki. Pracował wówczas
w centrali RSW. Wyprosił u Aliny Tepliny etat, z którym miałam
pójść do „Nowych Książek". Było to ciche miejsce, miesięcznik.
Mogłabym robić to, co lubię — czytać książki i o nich pisać.

Był to jednak maj 1990. Zaczęto parcelować RSW, półdarmo
oddawano tytuły, które po paru miesiącach nowego kierownictwa
padały. W wielkim budynku na placu Unii, głównej siedzibie RSW,
instalowały się nowe firmy, mościli się nowi właściciele.

Cały zespół otrzymał trzymiesięczne wymówienia i odpra-
wy. Każdy na własną rękę zaczął rozglądać się za robotą. Szuka-
łam i ja, bezskutecznie. Nie liczyło się, co potrafiłam, co osiągnę-
łam w zawodzie. Nieważne były moje książki, przekłady, znajo-
mość terenu. Nie liczyła się ani znajomość języków, ani łatwość
nawiązywania kontaktów z ludźmi. Istniał garb: praca w „Trybu-
nie Ludu". Z taką przeszłością nie mogłam znaleźć pracy w ów-

165

czesne] Polsce. Przyszło przecież nowe: teraz liczył się wyłącznie

styropian, wallenrodyzm.

A dookoła moi wczorajsi koledzy przesiadali się ukradkiem
do pociągów jadących w całkiem odwrotnym niż dotąd kierun-
ku. Nie miało to znaczenia ani dla owych „kolegów", ani dla ich
nowych pracodawców...

A potem przyszło jeszcze większe upokorzenie: zasiłek. Po-
stanowiłam, stojąc w kilometrowej kolejce ciągnącej się przez trzy
piętra, wśród spoconych ludzi, parujących od przyniesionej na
płaszczach zaokiennej wilgoci, że kiedyś, kiedy cała ta sprawa nie
będzie tak bolesna, kiedy do wszystkich walących się na mnie
zdarzeń odnajdę niezbędny dystans, opiszę tę moją przygodę wień-
czącą trzydziestoletni związek z rozmaitymi redakcjami. Że po-
wstanie na temat tamtych, nie tylko dla mnie pamiętnych dni,
książka, ukazująca inne oblicze tego czasu — pozerskie, załgane.
Dziwny polski świat końca lat osiemdziesiątych i jeszcze dziw-
niejsze zachowania ludzi...

I taka książka powstała. Reporterski, niemal codzienny zapis,
opowieść o ludziach, o przyzwoitości których wcześniej nie mia-
łam prawa powątpiewać. O tchórzostwie niektórych dawnych —
rzekomo — przyjaciół. O inercji innych. I o ciepłych odruchach
tych, których nigdy wcześniej nie posądziłabym o serce, o ser-
ce i jeszcze coś równie ważnego...

Napisałam taką opowieść. Z nazwiskami bohaterów, opisem
sytuacji, dziwnych miesięcy i lat. Na tyle dziwnych, że pomimo
wizyt u kilku wydawców, nie znalazłam ani jednego mniej prze-
straszonego, który by rzecz chciał wydrukować.

Mówiłam, żartując na ten temat, że kiedyś opublikuję ją sama,
jako „wyży maczkowy" bestseller.

Dziś, kiedy wydawca się znalazł, uznałam sprawę za niewartą
zachodu. Mam do niej dystans. Pozwoliła mi zobaczyć ludzi w ich
właściwych wymiarach. Wiem, kto szlachetny, kto łajdak, na kim
mogę polegać, kogo powinnam unikać. Na resztę moich dni ta
wiedza wystarczy. I wielką satysfakcję sprawia mi fakt, iż paru

166

przynajmniej osobom, widząc ich wyciągniętą, zastygłą w bezru-
chu rękę, nigdy w życiu nie podam swojej.

Moja sytuacja nie była przypadkiem jednostkowym. Wielu
kolegów znalazło się nagle, z dnia na dzień, bez pracy, bez możli-
wości zarobkowania. Jedni odchodzili z zawodu, inni szli na wcze-
śniejsze emerytury, jeszcze inni oddawali sprawę do sądów...

Mnie pozostało zarejestrowanie się jako bezrobotna. Pomo-
gło mi w tym moje stowarzyszenie dziennikarzy, dzięki czemu
uniknęłam niejednej przykrej sytuacji.

Zasiłki odbierałam w pośredniaku na Pradze. Przez pierwsze
trzy miesiące przysługiwało mi więcej niż trzy czwarte ostatniej
pensji, czyli około ośmiuset tysięcy. Dolar kosztował wówczas
9700 zł, butelka „Sofii" — szesnaście tysięcy, „Polityka" — półtora
tysiąca. Moja średnia zasiłkowa nie była więc zła!

Minusem była konieczność osobistego odbioru pieniędzy,
a kolejka ciągnęła się nieraz od parteru do kasy na ostatnim pię-
trze. Zdarzało się, że z samej góry, po godzinie na przykład sta-
nia, odzywał się głos: „Zabrakło pieniędzy! Wypłata jutro!" I cała
przeogromna kolejka rozchodziła się w milczeniu.

Zasiłek odbierałam przez pięć miesięcy. Stałam w tych dłu-
gich kolejkach, popatrywałam na swoich sąsiadów i odnosiłam
wrażenie, że wizerunek bezrobotnego wyniesiony przeze mnie
z literatury czy filmu najzupełniej mija się z rzeczywistością. Nie
widziałam tu ani jednego typa z sinoczerwonym kulfonem odbie-
rającego jakieś grosze, które wystarczały na wino marki „Wino"
czy innej berbeluchy. Nie. Otaczali mnie ludzie inteligentni, do-
brze wychowani, grzeczni, mówiący „przepraszam", „dziękuję".
Prowadziłam z nimi zabawne pogwarki. Właśnie od kogoś z ko-
lejkowiczów w pośredniaku na Pradze dowiedziałam się, że tak
zwani fizyczni mają odrębny od inteligenckiego pośredniak!

Gdyby nie Pranie i Janek, byłoby mi znacznie trudniej znieść
cały ten epizod. A tak wychodziłam z zatłoczonego gmachu przy
Dąbrowszczaków, jechaliśmy do jakiejś dobrej kawiarni, a jeśli
mieliśmy więcej czasu — na dobry obiad. Rozmawialiśmy o mi-

167

łych sprawach, snuliśmy jakieś zwariowane pomysły na lato...
A wszystko po to, by zapomnieć o kolejce, o pośredniaku, o je-
szcze jednym przykrym doświadczeniu życiowym...

Kiedyś w tej samej kolejce spotkałam Romana Samsela, starał
się mnie nie widzieć, drętwo wpatrzony w gazetę. Kiedy się z nim
przywitałam, sprawiał wrażenie zażenowanego, że spotykamy się
na tych schodach. „Nie przejmuj się — powiedziałam z wymu-
szonym uśmiechem. — To minie". A Roman na to: „Jest to bar-
dzo poniżające. Nigdy tych godzin przesianych w pośredniaku
nie zapomnę..."

Później, kiedy przeczytałam, że Roman znalazł się w kręgu
meksykańskiego milionera, człowieka znikąd — Tymińskiego —
nie zdziwiłam się. Uszanowałam jego decyzję. Nie miałam prawa
go sądzić, choć sędziów znalazło się wówczas wielu. Przypuszczam,
że nie mieli oni nigdy do czynienia z biurem pośrednictwa pracy
na Pradze...

W całej tej obłąkanej sytuacji pomógł mi jeden człowiek. Był
nim Wiesław Górnicki. Spotkaliśmy się, zapytał, co u mnie. Od-
powiedziałam. Zaczął wypytywać o staż, o podobne sprawy. Żar-
towaliśmy, że chyba pierwszy raz oboje z żalem mówimy, że nie
jestem starsza...

Ale jak to Sławek. Obiecał, załatwił. Po pięciu miesiącach prze-
szłam na wcześniejszą emeryturę. Staż wystarczył. A dla mnie
przede wszystkim ważne było to, że Sławek chciał mi pomóc.
Inni też mogli, lecz nie kiwnęli palcem. Tylko że oni nie byli ludź-
mi kalibru Wiesława Górnickiego.

^

W trudnym dla mnie roku 1990 przydarzyła mi się najnie-
zwyklejsza historia, jakiej nie wymyśliłby najlepszy scenarzy-
sta. Zdarzenie promienne, szczęśliwe, nieoczekiwane. Pod furt-
ką w Praniu pojawił się młody wąsaty człowiek o niezwykle in-

168

tensywnie niebieskich oczach i powiedział: „Cześć! Jestem Ko-
stek. Twój brat...!"

Zdarzenie to opisywałam wielokrotnie, jest ono dość znane,
zawłaszcza że niektórzy wiedzieli o istnieniu syna poety niemal
od chwili, gdy się urodził...

Matką Kostka jest Iwowianka, więźniarka obozów w Ra-
vensbruck i Oświęcimiu. Ona i poeta spotkali się w Hóxter, ma-
łym westfalskim miasteczku. Tutaj na chwilę zapłonęło jakieś uczu-
cie, odczuli potrzebę ciepła, serdeczności, troski o drugiego czło-
wieka po latach poniewierki, samotności, strachu, niedoli... Tutaj
w styczniu 1946 roku przyszedł na świat mały Kostek. A już w trzy
miesiące później poeta wrócił do swej pierwszej rodziny w Pol-
sce. Do tego wrócił z inną kobietą, co w ówczesnym Krakowie
nosiło znamiona skandalu towarzyskiego. Ale mój ojciec nie na-
leżał do ludzi z kręgu bohaterów pani Zapolskiej... Rozstał się z tą
panią, bowiem tak naprawdę kochał tylko jedną.

Biografowie Konstantego Gałczyńskiego, opisywacze z bożej ła-
ski, ogromnie lubią ten epizod w życiu poety. Wypisują niestworzo-
ne rzeczy na temat mojej mamy, dramatycznych rozmów i scen w
wielkim pokoju przy ulicy Basztowej — tak jakby sami uczestniczyli
w owych gorących dysputach. Niemal cytują słowa i sposób zacho-
wania mamy... dyrdymały wyssane z palca. Było zupełnie inaczej —
ale trudno przekonywać o tym tych, co „lepiej wiedzą".

Ale żeby już raz na zawsze sprawę zamknąć: Moja matka do
końca swego życia utrzymywała listowny kontakt z ową kobie-
tą, z którą ojciec przyjechał do Krakowa, pomagała jej finansowo,
czytała napisane przez nią wiersze. Dziś bohaterowie tamtego
wydarzenia odeszli na drugą stronę tęczy, spotykają się gdzieś na
niebieskich polanach i z cieniem zażenowania spoglądają na ziem-
skich interpretatorów ich wzajemnych stosunków. Nie mam co
do tego wątpliwości.

Czytając rozmaite książki znajduję nieraz wspominki o ma-
mie pełne wręcz wrogości. Zastanawiam się, co ją zrodziło? Oto
na przykład Marian Brandys w swoim. Dzienniku 1972 podaje nie

169

istniejące fakty. Pisze: „Spacer ze Słobodnikami. W jakiś sposób
rozkoszna para. On — dobry poeta, chorobliwy erotoman, hipo-
chondryk, anegdociarz. Ona — z «napoleońskim nerwem», stale na
niego krzyczy, uwielbia plotki. Kiedyś kochał się w niej Konstanty
Gałczyński i koniecznie chciał się z nią ożenić. O niej to pisał, jako o
Eleonorze, której łzy mieszały się z deszczem. (Po śmierci Konstan-
tego «srebrnej Natalii» nie stać było na wielkoduszność. Przy imie-
niu Eleonora kazała dać odsyłacz: Eleonora Duse. Może zresztą mia-
ła rację, bo patrząc na dzisiejszą panią Słobodnikową trudno byłoby
uwierzyć, że to ona była muzą Gałczyńskiego)..."

Pan Brandys mija się z prawdą. W pierwszym pełnym wyda-
niu („Czytelnik" 1957) — przy wierszu Na dziwny a niespodziewa-
ny odjazd poety Gałczyńskiego (skąd został wzięty cytat o łzach)
w przypisach w ogóle nie figuruje informacja o Eleonorze.
W odsyłaczach do żadnego wiersza nie pojawia się nazwisko Duse.
Informacja, że wspomniana Eleonora jest żoną Włodzimierza Sto-
bodnika, znajduje się dopiero w Dziełach („Czytelnik" 1979).

Więc po co te konfabulacje? I ów ton „kazała dać odsyłacz"!...
I ów brak „wielkoduszności"!

Albo „spisywacz" dziejów „Przekroju", pan Klominek. W swej
„cegle" o krakowskim tygodniku wydanej z okazji półwiecza pis-
ma, notuje z upodobaniem zasłyszane plotki, bo w „Przekroju"
pojawił się, gdy poeta z Krakowa dawno wyjechał. Ale za to do-
kładnie słyszał rozmowy mojej mamy z Janiną Ipohorską... Pi-
sze, że „żywa Natalia Gałczyńska po śmierci męża zaczynała zdra-
dzać objawy «kompleksu Władysława Mickiewicza»"! W czym się
przejawiały? Domagała się, by jej oddano wszystkie rękopisy,
z których właśnie większość w „Przekroju" zaginęła. Gdyby nie
żądania matki, do naszych czasów nie dotrwałyby i te szczątki
przez nią uratowane.

No i sprawa „X" — jak pisze pan Klominek. „Nie wiem, ile Nata-
lia Gałczyńska wiedziała o tym, co robił jej mąż w ciągu pierwszego
powojennego roku, który przeżył w krajach zachodniej Europy.
Odkąd córka poety wystąpiła w telewizji z urodzonym w tamtym

170

czasie przyrodnim bratem, który nagle zjawił się w Polsce, tajemni-
czy powojenny okres przestał być tajemnicą kompletną. Wiadomo,
że Gałczyński, prawdę mówiąc, założył wtedy nową rodzinę".

Zapewniam, że Natalia Gałczyńska wiedziała o wszystkim.
A jeśli liczyć dokładnie, to rodziny były dwie! Zaś tajemnica nie
istniała: trzeba było jedynie zajrzeć do wydania Dziel z roku 1979,
aby zobaczyć, że wszystkie wiersze, i te pisane dla obu kobiet, które
spotkał w Niemczech, kiedy tam przebywał, do Holandii, Belgii i
Paryża jedynie jeżdżąc (a nie mieszkając tam, jak chce pan
Klominek), a więc że te wiersze, wraz z dedykacjami zostały opubli-
kowane. A kiedy pojawił się Kostek, o istnieniu którego do tamtej
pory nic nie wiedziałam, uznałam sprawę „tajemniczego
okresu" za całkowicie wyjaśnioną. Nie dla wszystkich, jak widać!

Wracajmy do Kostka. Od 1949, kiedy to do jego matki dotar-
ła nieprawdziwa wiadomość o śmierci poety, mieszka w Austra-
lii, obecnie w Darwin. Wcześnie opuścił dom matki, wędrował,
dorastał, imał się różnych zawodów, stopniowo dorabiał się. Jako
obywatel Australii, nic jeszcze sobą nie reprezentując, przybrał
nazwisko Steeve Porter. „Ze swoim prawdziwym nazwiskiem,
jako człowiek znikąd, byłem obywatelem drugiej kategorii" — po-
wiedział mi kiedyś. A kiedy już miał pieniądze, wziął się do nauki,
skończył studia i zajął się tym, co było dla niego ważne: społeczną
rehabilitacją młodych ludzi, którzy weszli w konflikt z prawem.
I na tym polu może poszczycić się dużymi dokonaniami.

Ożenił się. Kiedy pierwszy raz pojawił się w Praniu podwie-
ziony tu przez leśniczego Henryka Bałdygę, poznałam jego towa-
rzyszkę — miłą, o jasnej karnacji dziewczynę o wesołych oczach.
Ma na imię Lyn. Najpierw urodziła się im córeczka, którą nazwa-
li Kira Jean, później przyszła na świat Sarah. Obie noszą nazwi-
sko swego polskiego dziada!

Kostek jest niezwykle dumny ze swoich kobiet. Uważa je za
najpiękniejsze, najmądrzejsze, najbardziej utalentowane. Co jakiś

171

czas przychodzą z Darwin kolejne zdjęcia, które pracowicie wkła-
dam do albumów — tak powstaje dokumentacja australijskiej linii
Gałczyńskich.

Jesienią 1996 roku mieszkający wówczas w Australii, w Perth,
Jacek Kaczmarski otrzymał od polskich mieszkańców Darwin za-
proszenie: przyjedź do nas, zaśpiewaj, nie zapłacimy ci wiele, ale
opłacimy podróż i pokażemy nasz piękny region... I Jacek poje-
chał. Po koncercie pojawił się u niego Kostek, zabrał do domu,
poznał z Lyn, córeczkami... Pływali na wielkiej łodzi Kostka po
oceanie. I wtedy Kaczmarski sfotografował mojego brata. Na tym
zdjęciu, podarowanym mi w Warszawie, wygląda jak bohater
którejś z wielkich powieści Conrada — może lord Jim albo sam
Kurtz...

Pili wtedy w Darwin piwo, które mój brat sam warzy, śpie-
wali, wracali do starego dobrego jazzu, który Kostek w całej jego
urodzie odkrył w Nowym Orleanie...

Korespondencja między naszymi domami trwa, choć mój brat
ma oczywisty listowstręt. Pisuje za niego Lyn, dość często, przy-
syła zdjęcia, dobre słowo, życzenia, jakiś drobiazg. Ja robię to samo.
I wciąż mam nadzieję, że kiedyś przyjadą wszyscy razem, ale na
to muszę poczekać...

Ostatni raz Kostek był u nas w roku 1992, w Wielkanoc. Cze-
kał na śnieg i... doczekał się. Janek zbudził go w nocy, informując,
że pada... Brat cieszył się jak dziecko.

A potem pojechaliśmy do Warszawy, gdzie dokuczał nam
upał i skwar. Odwiedzaliśmy podstołeczne domy poprawcze,
aby K. I. G. junior mógł porównać swoje metody wychowawcze
z polskimi. Okazały się identyczne, tylko jego problemy z mło-
dymi są większe: dochodzi bowiem niebagatelna sprawa rasowych
uprzedzeń. Młody biały nie usiądzie przy jednym stole z młodym
aborygenem.

Andrzej Drawicz, któremu przed laty opowiedziałam hi-
storię pojawienia się w Praniu mojego brata, skwitował to w
swój lekki, żartobliwy i sympatyczny sposób. Powiedział:

172

„Taką historię mógł wymyślić tylko Konstanty. Niemal w pół
wieku po jego śmierci, młody Konstanty Ildefons Gałczyński
przypomina o sobie chodząc, w stosunku do nas, do góry no-
gami...!"

Kiedy notowałam to zdanie, z radia usłyszałam wiadomość
o nagłej śmierci Andrzeja. W przeddzień jego imienin, jego uro-
dzin, 15 maja 1997 roku.

Jeszcze tyle byłoby do pisania...

Należę do ginącego gatunku ludzi piszących listy. Lubię je
otrzymywać, a więc zrozumiałe, muszę na nie odpisywać.
Porządkowanie archiwum ojca, choć niezwykle pośpieszne —
o czym wspominałam — i powolne, systematyczne jego korespon-
dencji (tę bowiem na razie zatrzymałam w domu) — nauczyło
mnie wielkiego szacunku dla każdego napisanego słowa. Zanim
jakikolwiek list wyrzucę, długo zastanawiam się nad tą decyzją.
Musi istnieć jednak jakaś granica, poza którą zbieractwo, staje się
zwykłą manią. Tej cieniutkiej granicy nie należy przekraczać.

W mojej obszernej sekreterze, w jej czterech pojemnych szu-
fladach leżą teczki z posegregowanymi listami od różnych cieka-
wych osób. Sporą ich część stanowi korespondencja w sprawach
K. I. G.: dotyczy wydań jego utworów, inscenizacji teatralnych,
przekładów na języki obce, rozmaitych konkursów recytatorskich
organizowanych w kraju. Są tu także listy od czytelników poety
— dzięki nim dużo wiem o recepcji jego wierszy przez kolejne
pokolenia młodych. Są również — miłe dla każdego autora — li-
sty czytelników moich książek.

Najwięcej listów jest od przyjaciół, często ludzi już nieżyją-
cych. Ich przyjaźń, troskę o mnie, serdeczność otrzymałam w swo-
istym wianie po rodzicach: po śmierci ojca wielu jego druhów
przejęło nade mną opiekę; uważali troskę o mnie — dorosłą bądź
co bądź kobietę — za coś najzupełniej naturalnego. Później czasa-

174

mi — tak zdarzył los — pojawiali się w moim życiu zawodowym.
Wymienialiśmy listy, zwłaszcza gdy zamieszkałam w Praniu.

Wszystkie one są dokumentem czasu. Opowiadają o autorze li-
stów, o jego reakcjach na różne sprawy — małe i pierwszoplanowe, o
jego sympatiach, ulubionych książkach, oglądanych fumach, upły-
wającym czasie. Są więc zapisem, próbą uchwycenia przez niego mi-
jającej rzeczywistości, przedstawienia jej w sposób dla siebie ważny.

W dobie telefonów komórkowych, satelitarnych, faksów i po-
czty elektronicznej umiera piękna sztuka — epistolografia. Nasze
wnuki będą się o niej uczyły z ekranów wielobitowych kompute-
rów. Jest to szkoda nie do odrobienia. Choćby dlatego chciała-
bym w tej części mojej prańskiej opowieści przytoczyć niewielkie
fragmenty otrzymanych listów.

W wierszu ojca Przed zapaleniem choinki, w jego części V jest
następujący fragment:

I śnieg pada przez pomyłkę.
I topnieje na jezdni.
I wiatr wieje przez pomyłkę.
A inaczej było w przepowiedni.
Bo miało być słonce we dnie
i lekkie mgiełki z rana.
Oto są przepowiednie
świętego Korbiniana!

W grudniu 1980 do Prania nadszedł taki list: „Pozwolę się
przedstawić jako dawny znajomy Pani ojca. Byłem wówczas mni-
chem w Tyńcu. Później zmieniłem zdanie... z teologa stałem się
religioznawcą. Jak byłem młody, to nie lubiłem poezji. Nawrócił
mnie Ildefons Gałczyński.

Otóż było to bodaj w roku 1946 lub 47 (już nie pamiętam), Pań-
ski ojciec przyjechał do Tyńca, nakłoniony bodaj przez Turowicza,
aby odbyć raz jeszcze nieudane rekolekcja. Czytał nam, mnichom, ale
niechętnie, ten wiersz w tynieckim kapitularzu. Z racji moich obo-
wiązków wtedy go bliżej poznałem i zaręczam Pani, że bardziej
kryształowej duszy w życiu już nigdy nie spotkałem.

175

W starym kapitularzu tynieckim na zachodniej ścianie można
podziwiać (nie wiem, czy jeszcze dzisiaj, bo tam nie bardzo szanu-
ją zabytki) stare malowidło przedstawiające — o dziwo — mało
znanego w Polsce świętego Korbiniana (jest to postać czczona
w Belgii, mnich benedyktyński z wczesnego średniowiecza). Po-
kazywałem malowidło i wyjaśniałem poecie jego legendę... A po
jakimś czasie w piątej strofie wiersza Przed zapaleniem choinki zna-
lazłem poetycką wersję mojej opowieści. Komentarz zbyteczny.
Nie wiem, czy wielu ildefonsologów zna genezę tego wiersza...
Jan Wierusz Kowalski".

Korespondujemy do dziś. Po otrzymaniu tamtego pierwszego
listu prosiłam o tynieckie szczegóły, o jakąś reprodukcję. I otrzyma-
łam. Pan Jan nawiązał kontakt z dawnym przyjacielem, o. Domini-
kiem, ten przesłał mu reprodukcję fresku i zdjęcie wpisu poety do
tynieckiej księgi. Na odwrocie reprodukcji przedstawiającej owego
świętego ktoś napisał „św. Kolumban — fresk z XIV w.", a Wierusz
Kowalski dołączył do tych zdjęć krótką kartkę: „Wielce Szanowna
Pani, coś niecoś zdobyłem i natychmiast Pani posyłam. Obrazki mają
na odwrocie «św. Kolumban», co jest po prostu bzdurą i wymysłem
któregoś z ojczulków. Natomiast identyfikacja ze św. Korbinianem
(Korbinianus — z Belgii — po polsku Korwin) jest prawdopodobna.
Był pielgrzymem, nosił torbę — corbeil... Załączam wyrazy głębokie-
go szacunku. J. Wierusz Kowalski. 31. X. 83".

Ten list stanowi cząstkę tego, co można nazwać „niezwykłe
gałczyńskiana".

»!-

Z tej samej teki, z humorystycznym akcentem. Oto nagle do-
wiaduję się, że kiedyś byłam jedną z pięcioraczek! Poinformował
mnie o tym Jan Dobraczyński: „Szanowna Pani, Pani mnie nie
zna, ale ja pamiętam Panią jako małą dziewczynkę. Była Pani jed-
ną z «Pięcioraczek z Prosto z Mostu», które urodziły się w tym
samym mniej więcej czasie. Były to poza Panią: Elżbieta Piasecka,
Agnieszka Grabska, Joasia Wasiutyńska i moja córka, Joasia.

176

Robiąc inwentarz mojej biblioteki znalazłem Porfiriona wy-
danego w 1929. Pewnie Pani ma to wydanie, ale na pewno przyda
się Pani drugie. Książkę kupiłem w pierwszych miesiącach po woj-
nie, gdy z Zagórskim przygotowywaliśmy do druku wiersze Pani
Ojca, nie wiedząc, czy On żyje. O ile Pani wie, zjawił się w Krako-
wie dosłownie na parę dni przed oddaniem książki do druku.

Jak każdy stary myślę często o przeszłości i wtedy wspomi-
nam nieraz Pani Ojca, czasy «Prosto z Mostu», Wawer i tamtych
ludzi, z których właściwie nikt już nie został. Proszę przyjąć wraz
z książką wiele serdecznych pozdrowień. Jan Dobraczyński. War-
szawa, dnia 29 sierpnia 1984".

Odpisałam dziękując za dar — za pierwsze wydanie Porfiriona
Osielka, którego nie miałam w swojej bibliotece. Razem z innymi
książkami powędrował do zbiorów Muzeum Literatury. Tak za-
częła się nasza korespondencja trwająca aż do śmierci pana Jana.
Pod koniec życia pisarza krótkie kartki pisała jego wnuczka, a
pan Jan stawiał jedynie znak zamiast podpisu. Był już zupełnie
niewidomy.

Ten podarowany mi przez autora Listów Nikodema tomik
zapoczątkował powolne odtwarzanie starszych wydań ojca. Kil-
ka tomów udało mi się zdobyć, do innych mam nadzieję kiedyś
dotrzeć.

^

Z dalekiego Sarajewa płynęły listy od zakochanego w Kon-
stantym Ildefonsie tłumacza, poety, cudownego człowieka — li-
sty Izeta Sarajlicia. Poznałam go w latach siedemdziesiątych, zdą-
żył jeszcze zobaczyć ostatnie mieszkanie poety w alei Róż. Wy-
jeżdżał, wracał do Polski, spotykaliśmy się tutaj albo w Jugosła-
wii. W roku 1977 wydał w Sarajewie tom wierszy ojca zatytuło-
wany Zaczarowana dorożka. Tom otwierał piękny esej Tadeusza
Różewicza.

Wcześniej, w Polsce, po wizycie w naszym ostatnim warszaw-
skim mieszkaniu napisał wiersz, jak mówił — dla Kiry... Przyta-

177

czam go w przekładzie także zaprzyjaźnionej z Izetem Danuty

Cirlić Straszyńskiej:

Ojciec pani teraz w jakiejś niebiańskiej gospodzie
siedzi tam i myśli: „co oni tam robią na dole?
Czy Kira już do okna podbiega,
kiedy dzieci wychodzą ze szkoły?"

Dobrze mu tam w górze, choć często bywa samotny.

Nikt w niego kamieniem nie rzuca.

Dobrze mu tam w górze. Oby tylko miał

do towarzystwa choć jednego z Polski, wróbla.

Piękny wiersz. Często o nim i jego autorze myślałam, gdy trwa-
ła okrutna wojna, gdy w Sarajewie ginęli ludzie, waliły się domy,
meczety, pałace, kościoły... Izet nie pisał, wiadomości o nim mia-
łam jedynie od pani Danuty. W jednym z jej reportaży drukowa-
nych w „Polityce" w roku 1996 przeczytałam, że w wyniku dzia-
łań wojennych zginęła siostra Izeta, że w okna jego domu, na zim-
no, z rozmysłem strzelali żołnierze Radowana Karadzicia...

Jeszcze raz wyjęłam Zaczarowaną dorożkę Izeta. Na czwartej
stronie przeczytałam: redaktor — Izet Sarajlić, kierownik redak-
cji — Radowan Karadzić...

Kiedyś łączyła ich przyjaźń, miłość do poezji... Dziś jeden był
ostrzeliwany przez drugiego, tego, którego poszukuje za wojen-
ne zbrodnie Międzynarodowy Trybunał w Hadze.

Oto gotowy scenariusz filmu o świecie współczesnym...

Najniespodziewaniej dla mnie pod koniec kwietnia 1997 przy-
szła karta od Izeta. Informował krótko, że u niego w miarę do-
brze, a szczegóły — u pani Danuty. Tę kartę napisał właściwie nie
tylko po to, żeby dać znać o sobie, ale żeby powiedzieć, że z za-
wieruchy wojny, ze zburzonego domu to i owo ocalało. Między
innymi trzy fotografie z jego gabinetu: Brechta, Pasternaka — i
Gałczyńskiego...

178

I jeszcze jeden serdeczny korespondent. Pan Władysław Pa-
cek, mieszkaniec Starachowic. We wrześniu 1995 roku w długim
liście informował mnie o najzupełniej unikatowym wydarzeniu:

„Chcąc oddać należny Wielkiemu Poecie hołd, postanowiłem
wiersze te przepisać ręcznie (czarny i zielony tusz, dobry szwedz-
ki papier!). Oprawę introligatorską zgodził się wykonać (i wyko-
nał) znakomity artysta introligator, pan Ryszard Zięba z Rzeszo-
wa. W ten sposób powstało dość oryginalne, jedyne na świecie
trzytomowe wydanie poezji Gałczyńskiego, ozdobione na miarę
uzdolnień przepisującego". Odpisałam, podziękowałam, a kiedy
w Klubie Księgarza w roku 1996 odbywała się promocja mojej
ostatniej książki Splatało się, zmierzchlo..., wśród licznych gości
znalazła się pani Liliana Koziarska, córka pana Władysława. Przy-
niosła ze sobą owe trzy tomy przepisywane przez ojca dzień po
dniu przez przeszło rok. Oglądałam to niezwykłe dzieło z wiel-
kim wzruszeniem. Oczarowało nas ono wszystkich. Andrzejowi
Drawiczowi aż oko zapłonęło z zachwytu: dla pomysłu, dla pra-
cowitości, wytrwałości, a przede wszystkim dla serca. Bo to ono
podyktowało panu Władysławowi ten trud, ono i uczucie dla wier-
szy K. I. G.

A pani Liliana jest architektem krajobrazu. Może dzięki niej po-
zostanie więcej starych drzew, a wśród nowych udanych domów
powstaną zaprojektowane przez nią piękne zielonokwietne ogrody.

*

A oto przykład, jak zaczyna się rodzić moja korespondencja.
Jesienią 1996 roku czytałam kolejny tom Dziennika pisanego nocą
— 1984—1988. Gustaw Herling-Grudziński na paru stronach wraca
do historii wydawania „Orła Białego" oraz wznowienia gazety
w powojennym Rzymie. Notuje: „Z Niemiec odezwał się Tade-
usz Borowski, proponując współpracę, niebawem jednak wrócił
do Warszawy. Z Niemiec też przysłał kilka wierszy Gałczyński z
montecassińską Pieśnią o fladze na czele. Były drukowane. Spalił

179

natomiast na panewce jego ambitny plan pisarsko-finansowy: prze-
słał mianowicie rozdział zakrojonej na epicką skalę powieści
999 nieślubnych dzieci; miało tych rozdziałów być tyle, ile nieślub-
nych dzieci, skończyło się niestety na pierwszym (nie drukowa-
nym zresztą w oczekiwaniu na kilka choćby kolejnych)..."

Po lekturze tego fragmentu zdobyłam adres pana Gustawa
w Neapolu i napisałam z pytaniem, czy mogłabym prosić choćby
o ten pierwszy rozdział. Dodałam, że zapewne skończyło się na
jednym, bo więcej nieślubnych dzieci ojciec po prostu nie miał,
a przecież obiecywał: tyle rozdziałów, ile dzieci!

Odpowiedź przyszła dość szybko. Gustaw Herling-Grudziń-
ski pisał: „Neapol, l grudnia 1996, Droga Pani, dziękuję za miły
i dowcipny list. Rozstając się z «0rłem» (który z Rzymu prze-
niósł się do Brukseli), oddałem wszystkie papiery redakcyjne. Praw-
dopodobnie leżą teraz w jakimś archiwum, ale niestety nie potra-
fię Pani powiedzieć, jakim i gdzie.

Od pewnego czasu bardzo często powtarzam sobie w myślach
strofę Mistrza Konstantego Ildefonsa:

Patrz Kościuszko na nas z nieba,
Raz Polak skandował.

I popatrzył nań Kościuszko,

I się zwymiotował.

Łączę wiele serdeczności, Gustaw H. G.".
Wierzę, że ten skromny początek zaowocuje kolejnymi listami.

W rozdziale poświęconym naszym gościom przywołałam cie-
kawą postać pierwszego kapitana m/s „K. I. Gałczyński", Jerzego
Sebastiana Kalwasińskiego. Był człowiekiem pisującym często,
a to, co pisał, zawsze było nietuzinkowe. Najwięcej mówiło o nim
samym. „Hej, Leśni! Nie udało nam się w tym roku zajrzeć na
Mazury. Mieliśmy gości takich więcej muzealnych, ale nie do
Waszego muzeum. Kraków, Łańcut, Tarnów itp. W przyszłym

180

roku będzie inaczej, a i lato może będzie! Mnie jeszcze raz udało
się czmychnąć przed nadejściem naszych mokrych chłodów jesie-
ni. Od 17 września jestem II oficerem na średnim masowcu (27 tyś.
ton nośności). Idziemy z El Breya w Libii do Chin, prawdopo-
dobnie do Hongkongu. Co dalej — nie wiadomo! Jak to na takim
statku-trampie i w tym zresztą cały urok. 2000 map, jakimi tu go-
spodaruję, pozwalają dopuszczać podróże dowsząd. Kontrakt 9-mie-
sięczny. Ale chodzą słuchy, że ten wybudowany w 1970 w Japonii, a
od 4 lat eksploatowany przez Greków statek ma pójść na remont do
Gdańska i to w marcu. No to wtedy byłoby krócej. Teraz, kiedy
macie już za sobą pracowity sezon i zrobiliście zapasy grzybów, pew-
nie coś napiszecie. Jak Warn jest?... Ki! Bardzo dziękuję za nowe
wydania, zbiory i wybory K. I. G. Pamiętaj o mnie dalej. Czy poszło
oficjalne pismo do PLO w sprawie pamiątek z m/s „K. I. Gałczyń-
ski"? W przyszłym roku już chyba pójdzie na złom. Ściskam Was i
pozdrawiam z Oc. Indyjskiego, którym przemykamy się między
monsunami. Wasz Jerzy Sebastian, 12 października 1987".

List swój napisał nasz kapitan na jakimś chińskim (?) japoń-
skim (?) druku. Jedyne, co wśród tych robaczków zrozumiałam,
to „Ship's Account".

Teczka kapitana to także piękne karty z różnych zakątków
świata i parę słów o tym, co przedstawiają. Widokówki, które
dostaję od innych osób, również są barwne i obrazują różne cu-
downe miejsca — brak mi jednak na nich jakiejś zabawnej uwagi,
komentarzyka czy żartu, jakie zawsze dołączał Jerzy Sebastian...

Kartki-marzenie, osobiście rysowane lub malowane przysyła-
ło mi dwóch grafików: Eryk Lipiński i Konstanty M. Sopoćko.
Znakiem pana Konstantego był KOT, a że zajmował się exlibri-
sem (poza innymi działaniami graficznymi), ów KOT figurował
na jego małych znakach. One zdobiły listy, stanowiły znak roz-
poznawczy. Dla mnie wyjątkowo sympatyczny, bowiem mój oj-
ciec dla mamy i przyjaciół także był Kotem.

Bywałam w uroczym mieszkaniu pana Konstantego parokrot-
nie, dostałam od niego śliczny rysuneczek — dwubarwny drze-

181

woryt z 1935 roku, przedstawiający fasadę renesansowego kościół-
ka w Grodnie. A kiedy „potknęłam" się o białostocki miesięcz-
nik, zaprosiłam go do współpracy jako grafika. Odpisał mi: „Ła-
skawa Pani Kiro, list Pani sprawił mi niekłamaną przyjemność,
jak również książka, do której czytania niebawem się zabiorę, a
która robi miłe wrażenie na zewnątrz. Tylko materiał ikonogra-
ficzny pozostawia wiele do życzenia, ale to nasza stała bolączka.

Ośmielony przez Panią pozwalam sobie przesłać na Pani ręce
próbkę mojej grafomanii. Z zawodu jestem grafikiem (grafik-gra-
foman to brzmi zabawnie), ale od czasu do czasu drukowano moje
«wysseje». Dwa fragmenty, które załączam, należą do powieści
autobiograficznej, mówiąc skromnie do pamiętnika lekko bele-
tryzowanego, który kończę, a który jest peanem dla mojej Żony,
kobiety równie niezwykłej, jak dzieje tego stadła już dziś anachro-
nicznego... Teraz wycieram gębę i zabieram się do całowania Pani
rączek. K. M. Sop. Warszawa 2 IV 84".

Fragmenty prozy, o której wspominał pan Konstanty, pocho-
dziły z jego pełnej wdzięku książki Jadwiga vo tle, wydanej w roku
1989 w „Czytelniku". Tytułowa Jadwiga była żoną grafika od
23 maja 1923 roku! Wtedy, kiedy powstał cytowany list, to „ana-
chroniczne stadło" miało za sobą sześćdziesiąt lat wspólnego szczę-
śliwego życia...

Obydwa fragmenty drukowałam w „Kontrastach". Zapowia-
dały ciekawą książkę, godziny obcowania z niezwykłym człowie-
kiem i jego frapującym życiem. Takie właśnie były wspominki
pana Kota Sopocki. Tom, do którego chętnie powracam.

Kiedy pojawiły się „moje" „Kontrasty", wysłałam zaproszenie
do współpracy do wielkiego poety — Tadeusza Różewicza. Prosiłam
o jakiś choćby najmniejszy okruch poetycki. Upoważniała mnie do
tego nasza długoletnia serdeczna znajomość, także wieloletnia wy-
miana korespondencji. Zbieram ją jak skarby najcenniejsze.

Odpowiedzią była karta. Pan Tadeusz na ogół tylko taki spo-
sób komunikowania się uznaje: „Droga Pani Kiro, brzydko, brzyd-
ko, brzydko... przecież to Pani nie odpisała na (bardzo) dawno

182

wysłaną kartę i list (zaraz po otrzymaniu od Pani wiadomości
o wypadku samochodowym). Często o Pani myślałem. Kobiety
są dziwnymi stworami... Wie pani... Proszę mi przysłać egzem-
plarz «Kontrastów», chciałbym się zapoznać. Może kiedyś coś
napiszę. Polemiki mnie nigdy nie podniecały, to strata czasu. Co
mnie obchodzi głos jakiegoś pana, nie znam ani tego głosu, ani
tego pana. Pisze mi się teraz długo i ciężko («młody poeta» ma już
61 lat, Pani Kiro, i ma już mało czasu). Ostatnią sztukę: Pułapkę
pisałem 3 lata! A czy pani wie, Pani Kiro, że ja nigdy nie byłem
w Praniach, że nie znam ani Suwalszczyzny, ani Augustowskie-
go. Może na wiosnę wybiorę się do Karwicy i napiszę potem
wiersz; chciałbym przecież raz w życiu zobaczyć tamte strony.
Ściskam serdecznie ręce i przesyłam najlepsze życzenia. Tadeusz
Różewicz". Na stemplu pocztowym widnieje data: 2. 12. 82.

W sześć dni później przyszła kolejna karta. Autor Kartoteki
pisał: „Droga Pani Kiro, «Kontrasty» i list otrzymałem. Dziękuję.
Zdaję sobie sprawę z wielkiego trudu, którym jest teraz (dodatko-
wo) redagowanie tego typu pisma. Ale te pierwsze numery są do-
brą, ciekawą zapowiedzią. Mam wielką przerwę w pracy, przy-
czyny są złożone i trudno mi o tym pisać w kartce. Może kiedyś,
w przyszłości, coś Pani prześlę. Kilka wierszy, które w ostatnich
latach napisałem, drukowałem w miejscowej «0drze», nie wiem,
czy to do Pani dochodzi? W związku z nadchodzącymi Świętami
i Nowym Rokiem przesyłam Pani najlepsze i serdeczne życzenia
wszelkiej pomyślności i w pracy zawodowej, i w życiu osobistym.
Łączę pozdrowienia".

Niestety wspaniały poeta nie przysłał dla mego pisma żadne-
go nowego wiersza, nie pojawił się na Mazurach, choć w zapro-
szeniu przedstawiłam sposób jego realizacji: któregoś wiosennego
dnia zabiorę pana Tadeusza samochodem z Warszawy, a później
odwiozę. Pominął je milczeniem. Od czasu do czasu wymienialiśmy
karty i listy. Ale rzadziej, nie wiem czemu. Na każdą kartę poety
„akuratnie" odpowiadam. I to nie tylko dlatego, że tak mnie mama
uczyła. Ta korespondencja zawsze sprawiała mi przyjemność...

183

W ostatniej karcie, z grudnia 1996, pan Tadeusz zabawnie pi-
sze m.in.: „Przez wiele lat planowałem odwiedziny w lasach, gdzie
Pani żyje... ale nie mam środka lokomocji (nigdy nie nauczyłem
się pisania na maszynie... i prowadzenia (?) auta..."

Mój Boże, jak niewielu pisarzy ma dziś w swoim archiwum
własne rękopisy! Tylko ostatni Mohikanie piszą piórem, kreślą,
poprawiają, dopisują... Większość operuje dyskietkami, które przy-
szłym badaczom niczego nie powiedzą o autorze, nie wywołają ni-
czyjego wzruszenia, nie zmuszą do chwili zastanowienia, dlaczego
jedno słowo zostało zastąpione innym... O ile uboższe będą przy-
szłe pokolenia... jeśli w ogóle będą im jeszcze potrzebne książki...

Edmund Osmańczyk, zwany przez przyjaciół po prostu Jankiem
(tak brzmiał jego konspiracyjny pseudonim), pisywał szczodrze
i chętnie. Zaprosiłam go także do współpracy z białostockim pismem,
w którym w odcinkach drukowaliśmy jego wciąż żywe i wciąż jed-
nakowo ważne, a mało znane Sprawy Polaków. Bowiem poza pierw-
szym wydaniem w roku 1946 nigdy w całości do roku 1989 nie były
publikowane. A w „Kontrastach" udało się zrobić z tej publicystyki
„serial", który cieszył się czytelniczym zainteresowaniem. Wymie-
nialiśmy listy także i na temat pisma. W jednym napisał: „Warszawa,
19 H 1983 Kochana! Coraz bardziej mi się podoba Twoja polsko-
białoruska formuła «Kontrastów». Nareszcie nie tylko nad swoją
krzywdą jakieś polskie pismo płacze, «na nogach w łapciach, na dło-
niach skrwawionych^ Całuję Cię za to. A proszę o trzy komplety
Spraw Polaków, bo obiecałem, a nie mam, a «Śląsk» wyda na nowo,
jak już będzie znów bida i strasznie laurowo. Wybacz żałość. Uści-
skaj Janka, mnóstwo serdeczności. Janek O.".

Tę „polsko-białoruską formułę" stanowiły eseje o literaturze
białoruskiej, ukraińskiej, litewskiej pisane przez Sokrata Janowi-
cza, Floriana Nieuważnego, Zygmunta Stoberskiego. Miałam z tą
problematyką sporo kłopotów: miejscowe władze uważały tę te-
matykę za najzupełniej zbyteczną. O każdy tekst trzeba się było
wykłócać z cenzurą, która ingerowała twardo, zdecydowanie...
Ale jak się okazuje — nie do końca...

184

Nasi sąsiedzi, Ela i Mietek, pisywali okazjonalnie, głównie z oka-
zji świąt. Mam w swoich zbiorach kilka listów M. F. R., dotyczą
kolejnych spraw politycznych tamtego okresu, gdy pełnił funk-
cje wicepremiera. Ale też i takie zabawne dwa drobiazgi. Jeden
nie ma daty, napisany został na skrawku papieru z nadrukiem
„Polityka — Redaktor Naczelny" i mówi: „Szanowni! Zaprasza-
my Was wszystkich na skromny podwieczorek o godz. 17-tej.
Decyzja nasza jest ostateczna! E i M".

Drugim są pozdrowienia z Krymu, gdzie nasi sąsiedzi spędzali
urlop w sierpniu 1988. Na pięknej karcie z fotografią pałacowego
muzeum w Ałupce Mietek napisał: „Kochani Pranianie, Znad Czar-
nego Morza przesyłamy Warn nadzwyczaj serdeczne i tiopfyje po-
zdrowienia. Niestety, nasz wspaniały urlop ma się ku końcowi.
Wrócimy opaleni oraz znacznie zdrowsi, jako że żyjemy w warun-
kach sanatoryjnych. Zaaplikowano nam wodne leczenie, co nie
przeszkadza nam pławić się w morzu i wygrzewać stare kości (moje)
na słońcu, które świeci tu jak diabli". A Ela dopisała: „Byliśmy
w bardzo wzruszającym muzeum Czechowa w Jałcie i w pałacu Wo-
roncowa w Ałupce, ale żadnego muzeum Stalina tu nie ma. No
i bardzo dobrze. Całujemy i do zobaczenia, Ełka i Mietek"...

Wspomniane „wodne leczenie" — to nic innego jak sławny w
swoim czasie Gorbaczowowski suchoj zakon. A więc przez mie-
siąc czarnomorskiego wypoczynku naszym sąsiadom nie dane
było pokosztować tamtejszych wybornych win, o których i my
dzisiaj w Polsce, pomimo kapitalizmu i wolnego rynku, także nie
mamy pojęcia. A zapewniam — są to wina nie ustępujące francu-
skim i kalifornijskim.

Zaś muzeum Stalina w Gori polecałam Elżbiecie jako cieka-
wostkę: chałupa, w której się urodził, obudowana została betono-
wym albo ceglanym domem z klimatyzacją, odpowiednią wilgot-
nością itp. Ten historyczny dziwoląg stoi do dzisiejszego dnia.

Niechcący zahaczyłam o politykę. Listów bezpośrednio zwią-
zanych z wydarzeniami z tej dziedziny życia właściwie nie mam,

185

choć w wielu tematy te są poruszane. Codzienność była wówczas
polityką. Zwłaszcza listy z okresu stanu wojennego, otworzone,
poprzykrywane pieczęciami, spod których trudno było doczytać
się nadawcy. I mam takie także, które rzeczywiście zostały ocen-
zurowane: pilny czytacz wykreślał najczarniejszym mazakiem
wszystko, co jego zdaniem zatrącało o politykę.

W sylwestra 1982/1983 aresztowany został Michał Olszański,
syn naszych przyjaciół Barbary i Tadeusza. Cała sprawa — to jed-
na wielka głupota: ktoś z młodych, chyba nawet bliżej nie znany
Michałowi, zostawił u niego walizkę czy pudło i powiedział, że
po tę rzecz zgłosi się Iksiński. Zamiast Iksińskiego przyszli ubecy
i wśród baloników, porozwieszanych serpentyn zaczęli przepro-
wadzać regularną rewizję. Oczywiście natychmiast znaleźli ową
walizkę pełną bibuły, spisali dane wszystkich uczestników zga-
szonego nagle balu, zabrali Michała i corpus delicti.

Początkowo traktowaliśmy sprawę jako mało znaczący epi-
zod: zatrzymali, nie ma śladu przestępstwa, a więc muszą zwol-
nić. Jednak to tylko dla nas było takie proste. Michał został prze-
wieziony do aresztu śledczego w Poznaniu i zaczęła się toczyć
przeciwko niemu regularna sprawa. Zaproponowałam wtedy, że
wystąpię z poręczeniem, aby Michała zwolniono do domu i aby
odpowiadał z wolnej stopy. Tadeusz dowiedział się, co i jak, i na-
pisał: „Kiro Droga! W dzień po spotkaniu z Tobą, po podaniu
nazwisk poręczycieli, otrzymałem informację z Komisji Ułaska-
wień RP, że w pełni wystarczy jedno, właśnie Twoje. Zostało ono
złożone z następującym tekstem...".

Ten list Tadeusza nosił datę 10. 3. 1983. W miesiąc później
przyszła kartka: „Niedziela, 3. 04. Droga Ciociu Kiro! Doprawdy
nie przypuszczałem, że przyjdzie mi kiedyś spędzić święta za krat-
kami. Los płata jednak różne figle, a mnie pozostaje wyciągnąć
wnioski z tej niecodziennej lekcji. Oby tylko nie trwało to zbyt
długo! Chcę podziękować Ci bardzo za pamięć o mnie i starania
na rzecz uzyskania zmiany sankcji aresztu na wolną stopę, o czym
mówiła mi Kitka na widzeniu. Ja sam też składam odpowiednie

186

prośby, a działania zewnętrzne i obrońcy może przyniosą tak ocze-
kiwaną wolność. Żyję zresztą nadzieją, bo prognozy nie są złe, ale
jak na razie siedzę jak siedziałem i za 4 dni stuknie mi 100 dni.
Jeszcze raz dziękuję i pozdrawiam świątecznie, chociaż kartka
dojdzie pewnie w połowie kwietnia. Po cichu liczę, że kwiecień
będzie dla mnie dobry i pozwoli mi zobaczyć moich bliskich. Oby!
Do zobaczenia — Michał".

A koło znaczków dopisał: „Nad. Michał Okzański, s. Tade-
usza, Poznań, a. ś.".

Jest to jedyny w moich szufladach list z więzienia. Przeogro-
mnie współczuliśmy naszym przyjaciołom. Ale wreszcie, jak było
do przewidzenia, Michał wrócił do domu, a o sprawie z czasem
zapomniał. Dziś spotykamy się w radiu na Myśliwieckiej, gdzie
czasami jadamy obiady, a Michał jest dziennikarzem „trójki". Jego
starszy syn Jasiek, który w Praniu łaził pod stołem i spał z psami,
lada chwila będzie zdawał maturę...

I jak tu zachować dystans wobec samej siebie...

Jeszcze przed wyjazdem do Prania dostałam kolejny list z Le-
ningradu. Nadawcą był Anatol Niechaj, kochający literaturę pol-
ską, szczególnie poezję, w tym i K. I. G., znanego w Rosji dosko-
nale z wielu — i to dobrych — przekładów. Polszczyzna pana
Anatola była po prostu świetna. Byłam skłonna podejrzewać, że
jest Rosjaninem polskiego pochodzenia: może matka albo ojciec
byli Polakami, zwieruszyli się jakoś w bezmiarze ZSRR i pan
Anatol, już jako obywatel radziecki, pielęgnuje jedynie polskie
tradycje. Korespondencja między nami trwała lata. Aż nagle, bo-
daj w roku 1991, wczesnym lipcowym.rankiem obudził nas dzwo-
nek. Przy furtce stał szczupły pan w średnim wieku, z plecakiem.
Od furtki zawołał: „Jestem Anatol Niechaj".

Wreszcie poznałam osobiście mego dobrego znajomego. To
wówczas dowiedziałam się o nim wielu ciekawych rzeczy. Jego
dobra polszczyzna wynika z... miłości do naszej literatury, histo-

187

rii, kraju. Z zawodu jest fizykiem atomowym, jak i jego żona,
teraz, ze względu na zły stan zdrowia, urlopowana. Po prostu
nazbyt dużo bekereli przeniknęło do jej organizmu. Państwo
Niechajowie mają dwóch dorosłych synów.

Pan Anatol posiedział w Praniu kilka dni, wstawał bladym
świtem, schodził nad jezioro, by popływać, porozmyślać...

Poznał naszych sąsiadów, ich przyjaciół. Był to rok, kiedy
miastu nad Newą przywrócona została jego dawna nazwa. Pana
Anatola przedstawialiśmy: nasz gość z Sankt Petersburga.

A potem pojechaliśmy do Warszawy, skąd miłośnik polskiej
poezji ruszył na kolejny kurs języka i literatury polskiej do Lublina.
W takich kursach uczestniczył już parokrotnie. Kiedy wrócił do sie-
bie, pomiędzy Praniem a Petersburgiem znów zaczęły krążyć listy.
Informował o Stowarzyszeniu Kulturalno-Oświatowym POLONIA,
którego jest jednym z założycieli, o jego pomysłach, pracy, inicjaty-
wach. Wreszcie o piśmie „Polonus". „Jestem w Tarnowie — pisał we
wrześniu 1993 — na spotkaniu dziennikarzy polonijnych, prezentu-
ję oczywiście «Polonusa», który już doczekał się druku offsetowe-
go, bo liczba czytelników wzrosła do kilkuset. Życie polonijne
w Petersburgu pomału się rozkręca, mimo trudności natury ma-
terialnej . Pomału zbliżam się do spełnienia swego marzenia — orga-
nizacji wydawnictwa polskiego w Sankt Petersburgu".

I to marzenie pan Anatol zrealizował. Powstała oficyna, która
wydaje dwujęzyczne tomiki wierszy — Mickiewicza, Gałczyńskie-
go, Broniewskiego, Baczyńskiego, aforyzmy — Witkacego i Sztau-
dyngera. I co jakiś czas, jak tylko pozwolą na to finanse, ukazuje
się kolejny numer „Polonusa"...

Imponujący bywa szlachetny upór pewnego gatunku ludzi.

Dzięki korespondencji mam także dobrych znajomych w nie-
dalekich Niemczech. Znamy się wyłącznie ze zdjęć, z listów, ale
wierzę, że — jak to się zdarzyło w przypadku pana Anatola —
spotkamy się osobiście.

188

Z Hamburga w roku 1993 napisała do mnie pani Tomira Lo-
baza: „Podczas mego ostatniego pobytu w Polsce przeczytałam
Pani książkę ^zgiełku wieku i to dopiero skłoniło mnie do napi-
sania tego listu. Od niepamiętnych lat byłam i jestem nadal wiel-
bicielką poezji Pani Ojca, a od lat śledzę karierę Pani i losy życia.
Przed 13 laty (w lipcu 1980) odwiedziliśmy z mężem muzeum
w Praniu i mieliśmy szczęście spotkać tam Panią. Wkrótce potem
wyjechaliśmy z kraju na stałe do Niemiec i mieszkamy do dzisiaj
w Hamburgu. Nasza 12-letnia córka tutaj się urodziła (ale oczywi-
ście jest też wychowana na poezji Gałczyńskiego). Chodzi do gim-
nazjum do klasy muzycznej, gra na wiolonczeli, no i rzecz jasna,
ma na imię Kira. Jest bardzo dumna z tego imienia, opowiada
wszystkim niemieckim koleżankom, że nosi je też córka sławne-
go polskiego poety. W Niemczech nie jest to imię całkiem niezna-
ne. Nosi je na przykład znana z charytatywnej działalności księż-
niczka Hohenzollern..."

Kirze z Hamburga, kiedy dostałam od niej zdjęcie z miłą de-
dykacją, napisałam, aby pamiętała, iż jestem pierwszą, która prosi
o bilet na jej wielki recital wiolonczelowy...

Poza moją małą bratanicą w Australii, poza Kirą w Hambur-
gu znam jeszcze jedną młodą osobę o tym imieniu: jest córką Agnie-
szki i Michała Dobroczyńskich z Warszawy.

Postanowiłam, że jak tylko „moje" małe Kiry nieco podrosną,
zorganizujemy sesję wyjazdową, oczywiście do Kir... Tam omówi-
my wszystkie ważne dla dziewczyn noszących to piękne imię spra-
wy. Choćby takie, jak ustalenie jednego dnia naszych imienin.
Dziś bowiem drukowane w Polsce kalendarze podają różne daty.
Należy i z tym zrobić porządek, prawda?

A na zakończenie przeglądu szuflad — listy związane z dwie-
ma legendami: Inge Bartsch i Hanki Ordonówny.

Dość szeroko o bohaterce jednego z najbardziej znanych wier-
szy ojca, o aktorce zaginionej w tajemniczych okolicznościach, pisa-

189

łam w swojej ostatniej książce. Nie chciałabym się powtarzać, je-
dynie dodać coś nowego.

Otóż przypadek w osobie Polaka-lwowiaka, doktora Georga
Gunthera, od dziesiątków lat mieszkającego na wyspie Uznam,
sprawił, że nawiązałyśmy ze sobą korespondencję. Kiedyś „Prze-
krój" drukował fragmenty jakiejś mojej książki, dotarły one do
pana Georga, napisał do krakowskiego tygodnika, oni mi ten list
przesłali, ja odpisałam... I tak się zaczęło...

W jednym z listów informował mnie, że jego teściowa przyja-
źni się z Inge Bartsch. Na prośbę aktorki przetłumaczył i posłał
jej wiersz polskiego poety... Później dostałam jej adres, napisałam...

Ta korespondencja, rzadka i okazjonalna, trwa już ponad dzie-
sięć lat. Przysłała mi Inge swoją współczesną fotografię, pisała
o sobie i rodzinie, o domu w małym holenderskim miasteczku
Arcen, o mężu Holendrze, kiedyś jej akompaniatorze, o córce
w moim mniej więcej wieku...

Byłam szczęśliwa, gdy udało mi się zdobyć afisz z warszaw-
skiego Teatru Wielkiego; wiązał się on z wystawieniem w stolicy
„Lirycalu" Henryka Czyża zatytułowanego właśnie Inge Bartsch.
Miał on swoją prapremierę w łódzkim Teatrze Wielkim, zebrał
dobrą prasę, grano go na innych scenach operowych. A na plaka-
cie wielkie litery układały się w imię i nazwisko bohaterki wier-
sza, bohaterki całego spektaklu. I dostałam taką oto odpowiedź
po angielsku: „Arcen, 15. l. 91, Droga Pani Kiro, Wielkie dzięki
za życzenia. Jestem także szczęśliwa z powodu Inge Bartsch. Pla-
kat oprawiłam i powiesiłam". Dalej jest zdanie dotyczące jakiejś
gazety posłanej panu Georgowi, ale nie mogę zrozumieć, o co
chodzi. A później jeszcze dwa zdania: „Taki jest mój angielski
sprzed siedemdziesięciu lat. 2 moją serdeczną pamięcią o Kon-
stantym Ildefonsie Gałczyńskim, Pani Inge Bartsch".

Ostatnia karteczka od niej nadeszła w listopadzie 1996. Obcy
charakter pisma na kopercie zaniepokoił mnie. Wewnątrz, na
świątecznym już karneciku Inge pisała: „Mój mąż umarł nagle
25 lipca 1996. Z myślą o Tobie — Inge Bartsch".

190

To było jej drugie małżeństwo. Pierwszy mąż zginął na fron-
cie wschodnim. Wtedy wyszła za mąż za człowieka, którego zna-
ła od lat, pana Jongepeera. Ten związek przetrwał szczęśliwie po-
nad pół wieku...

Odpisałam natychmiast najserdeczniej, jak umiałam, ale do dziś
z niedalekiego przecież Arcen nie przyszła żadna kartka.

Czekam na nią.

Wspominałam już o wielkodusznym geście Tadeusza WittU-
na, który podarował mi listy rodziców do Hanki Ordonówny
oraz brudnopis jej epistoły do nich. Co się stało z oryginałem?
Nie mam pojęcia. Wśród listów i kart, w których posiadanie we-
szłam, które uporządkowałam i posegregowałam mając nadzieję,
że kiedyś je wydam, nie było długiego listu Hanki Ordonówny.
Istnieje zatem jedynie brudnopis. Jego fragmenty przytoczę tu
jako ciekawe.

Krótka korespondencja między Krakowem a Bejrutem zaczę-
ła się 18 lipca 1947 roku. Mój ojciec pisał: „Droga Hanko. U nas
prywatnie i w gazetach ciągle krążą plotki o Twojej chorobie. Będę
Ci wdzięczny, jeżeli mi zaraz odpiszesz, bo i ja, i Natalia, i my
wszyscy chcemy wiedzieć, ile jest w tym prawdy. Kiedy przyje-
dziesz do Krakowa? Twój adres dostałem wreszcie dzięki spiknię-
ciu się z Tadziem Szeligowskim. Odpisz natychmiast. Twój do-
stawca tekstów, Kicia". I dopisek mamy: „Hanko kochana. Wspo-
minałam Cię i wspominam te wszystkie lata. Tak chciałabym Cie-
bie zobaczyć. Nikt tak nie śpiewa piosenek, jak Ty. Jeżeli Miś jest
z Tobą, pozdrów go serdecznie. Wszystkie lata wojny i powsta-
nie spędziłam z moją córką w Warszawie. Kot był w niewoli w Niem-
czech. Wrócił dopiero w marcu zeszłego roku. Cieszę się, że mamy
Twój adres, tak pragnęliśmy napisać do Ciebie. Odpisz prędzej.
Całuję Cię bardzo czule i jak zwykle z uwielbieniem. Twoja Nata".

Ordonówna odpowiedziała długim listem. Oto fragmenty: „Wiel-
ką radość sprawił mi Wasz list, Natalciu, jesteś strasznie kochana —

191

to dobrze, że tak myślisz. Chciałabym, by nikt tak nie umiał śpiewać
jak ja. Szykuję teraz nowe rzeczy, pewnie będą Ci się podobały. Na-
mów i przypilnuj Kicię, niech mi coś napisze (...).

Uśmiałam się czytając wycinki z gazet (...) o swoim konaniu.
Niech im Bóg da zdrowie, a fortuna dużo pieniędzy za te bajdur-
ki, co powypisywali o mnie. Wysocka, gdy się nieraz martwiłam
takimi rzeczami, mówiła: o artyście muszą pisać — źle, dobrze,
prawdę, bzdury, wszystko jedno, byle pisali, bo to znaczy, że
w nich żyje nawet, gdy go uśmiercą. A jak znawcy twierdzą, po
takich uśmierceniach żyje się do 150 lat (...).

Na razie chadzam po tym świecie jeszcze jako zewłok docze-
sny, w którym prawidłowo puka tzw. serce i krew raźno porusza
skomplikowaną człowieczą maszynerię. Prawdą jest, że troszkę
podziurawiłam płucka po wyjeździe z ZSRR z sierotami polski-
mi do Indii jako nauczycielka i wychowawczyni w roku 42, ale to
już czas przeszły; prawda i to, że sobie trochę zaszkodziłam w
roku 43, dając dla naszego wojska 50 koncertów w Palestynie, ale
nad szaleńcami Pan Bóg czuwa (...). Liban jest piękny, a klasztor
w Gazirze, w którym przebywał Słowacki, cudownie położony.
Wmurowaliśmy tablicę pamiątkową (...). Córa Wasza to chyba
duża już panna. Natalko, przyślij Wasze fotki. Mocno Cię całuję,
Kici ściskam łapę. Hanka".

Dzięki tym listom dowiedziałam się, że pieśniarka i jej mąż
nazywali mego ojca Kicią!

Ten list, jak ojciec napisał w „Przekroju", „pisany był atra-
mentem koloru cesarskiej purpury" i nosił datę 4. 8. 47.

19 sierpnia moja mama pisała do Bejrutu: „Hanko kochana.
Jak bardzo ucieszyły nas Wasze listy — tego chyba nie potrzebuję
Ci mówić. Na zdjęciach wyglądasz zdrowo i młodo i oczywiście
ślicznie — ale proszę Cię — czesz się tak jak dawniej, bo zawsze
mam w pamięci Twoją małą gładką głowę. Chciałabym bardzo
zobaczyć, jak wygląda Miś (...). Kochanie, Kicię uśmiercali też wiele
razy, ale kiedy przeczytałam nekrologi o nim w naszej prasie w
końcu 45 r., to zapewniam Cię, że mi bardzo było niewesoło,

192

tym bardziej że od powstania nie miałam o nim żadnej wiadomo-
ści. Ja też leżałam po powstaniu w krakowskim szpitalu przez
kilka miesięcy w charakterze trupa i lekarze nie mieli żadnej
nadziei, a jednak się wylizałam (...). Z ludzi, którzy razem z nami
spędzali tamto urocze lato, nie żyje Romek Padlewski — zginął
w powstaniu w akcji na Starówce. Napisał w czasie wojny bardzo
piękny kwartet smyczkowy. Szehgowskiego widujemy na kon-
certach, chociaż stale mieszka w Lublinie. Ks. Sledziewski jest
w Białymstoku, gdzie oprócz obowiązków kapłańskich pełni funk-
cję kustosza muzeum. Pani Padlewska zresztą straciła wszystkich
swoich: Romek w powstaniu, jego brat został zatorturowany przez
Niemców. Stary profesor umarł po prostu ze zmartwienia. Tak
zresztą było prawie w każdym domu. Dziś człowiek często nie
wierzy swemu szczęściu, że może spokojnie spać, cieszyć się, pra-
cować. Tylko tak brakuje wszystkich utraconych przyjaciół (...).
We wrześniu będę w Warszawie i opowiem o Tobie Tuwimowi,
ucieszy się jak my. Ściskam Was oboje z prawdziwą przyjaźnią.
Nata".

O zabitym w pierwszych dniach powstania Romanie Padlew-
skim dużo pisze w swoich wspomnieniach Monika Żeromska.
Młody kompozytor, jej przyjaciel, umarł na rękach pani Moniki.
Pamiętam doskonale Romka, który wpadał do nas na Żoliborz w
czasie wojny i na dwa—trzy dni przed l sierpnia... Pamiętam tak-
że panią Nadieżdę, którą razem z babcią spotykałam na nabożeń-
stwach w cerkwi na Woli. Jak moja babka i mama, także była
Rosjanką, była prawosławna...

Rodzina państwa Padlewskich pochowana jest na cmentarzu
przy Powsińskiej.

I wreszcie ostatni list ojca do Ordonówny napisany 24 sierp-
nia: „Droga Hanko i Misiu. Załączam ostatnią stronę «Przekro-
ju», gdzie pozwoliłem sobie zreprodukować ostatnią podobiznę
Hanki, a tym samym zdementować plotki o Twojej śmierci. Ta-
kie rzeczy robię fachowo, ponieważ sam byłem prasowo uśmier-
cany i posiadam kolekcję nekrologów własnych z krzyżami i pal-

193

mami. We wrześniu wyślę Warn swoją nową książkę. Z pięknego
Krakowa serdecznie pozdrawiam. Wasz Kicia".

A owa przekrojowa notatka, typowa dla poetyki ojca, brzmia-
ła: „Nasz urzędnik Departamentu Rozmaitości, pełniący funkcję
Naczelnika Wydziału «Zielona Gęś», otrzymał w dniu 11-go bm.
pismo na 11 stronach pisane atramentem koloru cesarskiej pur-
pury, datowane 4. 8. 47. Bejrut, Liban. Autorką listu lotniczego
jest Hanka Ordonówna uśmiercona pochopnie przez «Wieczór
Warszawy». Z listu wynika jak na dłoni, że Hanka wprawdzie
przeszła ciężką chorobę płuc, ale w danej chwili powraca do zdro-
wia i swego wspaniałego kunsztu. Jakkolwiek pieśniarka przeby-
wa obecnie w miejscowościach zwiedzanych i poopisywanych
przez Juliusza Słowackiego (przypominamy poetycko-lekarski
opis pewnej schorowanej arabskiej rodziny pt. Ojciec zadżumio-
nych), komunikujemy Hance, co na temat zdrowia powiedział
Adam Mickiewicz. Ze zdrowie — to ojczyzna. Kig".

Hanka Ordonówna nie skorzystała z zaproszenia poety do
odwiedzenia Krakowa. Poeta nie napisał dla niej żadnego wiersza.
Jej stan zdrowia pogarszał się. Zmarła 8 września 1950 roku i po-
chowana została na polskim cmentarzyku w Bejrucie.

Jej drugi, polski pogrzeb odbył się jednego ze słonecznych dni
maja 1990 roku na starych Powązkach.

Samy chorują tu na serce

Od wielu lat, od półwiecza niemal, trwa moda na Mazury. Tyl-
ko czy to mnie nazbyt szybko posiwiały włosy, a twarz po-
kryła za duża, jak na mój gust, siatka zmarszczek, czy też może
wydaje mi się, że kiedyś, dawno, moda wyrażała się inaczej?... Nie
była tak arogancka, krzykliwa. A poza tym, co chyba najważniej-
sze, dotyczyła pewnego kręgu ludzi, stale tu przyjeżdżających. Była
to głównie młodzież, uprawiająca tzw. wolne zawody, wpadająca
na swoje Mazury w różnych porach roku. Głównie latem, ale nie
tylko. Bo były i maje nad Nidzkim, i czas purpury, i wczesnoje-
sienne deszcze...

Dlaczego właśnie tu przyjeżdżaliśmy tak wiernie? Mirek Żu-
ławski odpowiadał tak: „Lubię przyjeżdżać do miejsc, które znam
dobrze i o których wiem, co mnie w nich czeka i co spotkać może.
Z góry się raduję na to; myślę, że jest to sprawa poczucia bezpie-
czeństwa, co nie jest wcale równoznaczne z poczuciem niebezpie-
czeństwa... Przyjeżdżałem tu zwykle w sierpniu, wtedy, gdy czas
ptaków śpiewających już przeminął i w puszczy rozlega się jedy-
nie wrzask sójek. Trzy wypasione już, bo wiosna była mokra,
młode bociany klekocą na gnieździe na strzesze. Kurczęta i gęsię-
ta leżą, gdzie chcą, bo gdzie są bociany, tam jastrząb nie uderzy.
Tylko w warzywnym sadzie pełno piór po indyczkach. Poszły w
las i tam je zjadło. Lis, oczywiście. Młode lisięta musiały się dobrze
oblizywać, bo indyczki były tłuste. Młodniaczek, wśród którego

195

widać było z dróżki wylegujące się samy, podrósł w ciągu roku tak,
że teraz nic już widać nie będzie. Wiatr pędzi obłoki na bocianie
gniazdo, a nie od gniazda, to znaczy, że będzie pogoda..."

Koma z rzędem współczesnym bywalcom Mazur, jeśli o po-
godzie powie im kierunek pędzonych obłoków... Pogoda — tyl-
ko z telewizora. Siedzą w wynajętym u krzyżackiego czy karwic-
kiego gospodarza pokoju, spoglądają na to samo, na co patrzył
pisarz. I nic nie widzą. Ani beztroski kurcząt i gęsiaków, jeśli na
stodole bieli się bocianie gniazdo, ani że od ubiegłego roku podrósł
młodniak. O sarnach nawet nie wspominam, bo wrzask, jazgot
samochodów, płaczących dzieci, szczekających psów, rozkręco-
nych na. fuli aparatów radiowych wypłoszyły dziką zwierzynę
głęboko w puszczę...

Na Mazurach od lat obowiązują pewne niepisane zasady: tutaj
trzeba b y ć w lipcu. Każdego dnia u kogoś innego z towarzy-
stwa odbywa się bankiet: albo na ganku, albo przy ognisku gdzieś
w ogrodzie. Dużo alkoholu, markowego rzecz jasna. Żadna tam
czysta. A jeśli, to aż zaszroniona od chłodu — dla znawcy, pod
jakąś malutką zakąseczkę. Ale znacznie mniej niż kiedyś. Dziś pija
się long drinki, wina, piwo...

Sprzed lat pamiętam jedno takie przyjęcie. W stodole, nie w cha-
łupie, Boże broń! Ciemno, nieco nikłego światła ze świec czy ło-
jówek, wielki stół na środku zawalony jedzeniem, butelkami, ry-
czące radio, że nie słychać, co mówi sąsiad, a tłok — że nie sposób
głowy obrócić. Wokół niewielkiego stołu sami swoi: pan dyrek-
tor teatru, reżyser jeden, reżyser drugi, pan pisarz, pani pisarka,
pan satyryk, panie aktorki, panie i panowie malarze i ktoś uważa-
jący się za marszanda, osobistości z TV. I państwo od polityki.
I bełkotliwa rozmowa jednej pani z panem, ma się rozumieć, że o
polityce...

Ale dość szybko schodzi na sprawy męsko-damskie. Okazuje
się, że bez względu na płeć, iloraz inteligencji, pozorny brak zain-

196

teresowania dla spraw tak przyziemnych jak plotki, wystarczy
jeden kieliszek za dużo, aby wychodziło prawdziwe wnętrze...

A stroje! Przodują panie. Toczki, woalki, długie szaty, kolo-
rowe wymyślne szale a la Rachela z Wesela, tureckie szarawary,
atłasy, makijaże na wielki dzwon... Ale tego nie widać, bo ciem-
no. Za to głośno. Rockowe pojękiwania wzmocnione japońskimi
nagłaśniaczami słychać na odległość wielu kilometrów.

A po kolacji — tańce. Ciasno na te sto parędziesiąt osób. Ta-
niec zastępuje dreptanie w miejscu bara-bara-bara-bara... Siedzę pod
ścianą i z nie dającym się ukryć zachwytem patrzę na cały ten
poprzebierany tłum, zbiorowisko, w którym każdy kogoś udaje,
manifestuje swoją inność, niepowtarzalność...

Takie kiedyś bywały zabawy. Dziś, jako że lat przybyło, przy-
jęcia wyglądają nieco inaczej, może tylko zbliżona jest ilość alko-
holu pitego do białego rana. Choć bywa on pity w nieco innym
stężeniu...

Kim są nowi bywalcy Mazur? Od lat osiemdziesiątych w Ma-
skulińskim, gdzie kiedyś w leśniczówce inżyniera Adamca zatrzy-
mywali się Żuławscy, „stawali" Szumowscy. Dorota, Maciek i
kilkunastoletnia córka. I pies Kusy (a może Sokół? nigdy nie
umiałam zapamiętać). Dorota nie była jeszcze znaną pisarką a la
Tolkien, ale jak dziś — chętnie zabierała głos na każdy temat.
Maciek odzywał się mało, więcej pił, mniej „zakanszał". Do tej
krakowskiej rodziny często dobijał przeuroczy i przemądry
niegdysiejszy szef „Zdania", później „Krakowa" — Zbyszek Re-
gucki.

Szumowscy ze Zbyszkiem pojawili się na Mazurach nagle i
równie nagle zniknęli. Dziś mało kto już o nich pamięta.

W tym samym mniej więcej czasie zaczęły się coroczne poby-
ty rodziny profesora Bliklego. Wynajmowali na cały miesiąc czyjąś
chałupę i mieli zagwarantowany spokojny, wygodny wypoczynek.
Wkrótce to się zmieni — zacznie się wielka moda na deski.

Do nowych bywalców oczarowanych Mazurami w tamtym
czasie dołączył jeden z twórców telewizyjnej „Sondy" — Da-

197

nek Kamiński z żoną Marysią i małym jeszcze synkiem. Zatrzy-
mywali się przeważnie albo u pani Popowskiej, albo u Szczupa-
ka... Po śmierci Danka (z Andrzejem Kurkiem) w wypadku sa-
mochodowym, Marysia przyjeżdża na Mazury tylko od czasu
do czasu. Głównie z profesorostwem Butrukami. Bowiem ce-
niony lekarz huknął w Krzyżach nad samym jeziorem kamieni-
cę, do której poza coraz doroślejszymi dziećmi zwozi znajo-
mych...

W Karwicy powstało kilka domostw: na zewnątrz — jak u
Sobczyńskich — piękna architektura harmonijnej drewnianej cha-
łupy z dwuspadowym dachem, w środku całkowicie nowoczesne
pojemne wnętrze. W obejściu takim jak u Bratnych, z małym
wewnętrznym ogródkiem, zamieszkał Andrzej Tilszer z żoną
Joanną Kisielewską. Nieopodal Joanna dla córki Zuzi wybudo-
wała wielki dom: przywiezioną z Kurpi w elementach chałupę
karwicki „budowlaniec" postawił na większej podmurówce, przez
co domostwo prezentuje się doskonale. Zjeżdża do niego Zuzia
ze swoją paczką. A w każdym lipcu ten obszerny dom okupują
państwo Komarowie, którzy stali się już posiadaczami ziemi. I tyl-
ko patrzeć, jak i oni zaczną budować...

Podobnie jak państwo Rużyłłowie. Nabyli kawał ziemi za
Wandą Sobczyńską, pod lasem niemal... Ale budowa domu je-
szcze nie ruszyła. Rużyłłowie więc, tak jak Bliklowie, na cały li-
piec wynajmują od kogoś chałupę.

W Krzyżach, na rogu małej Warszawskiej i zalanego dziś asfal-
tem głównego traktu, w starej-nowej chałupie zamieszkał Pietrzak.
Na lato zjeżdżają tu wszystkie jego dzieci, a jako dobry katolik
ma ich tyle, co poprzedni prezydent. Różnica tylko taka, że ta
gromadka to owoc kilku małżeństw satyryka.

Jan Pietrzak przyjeżdża na mazurskie przyjęcia u kolegów
i znajomych swoim jaguarem. I zdarzyło się, że w czasie trwania
kolacji przy grillu (grill to dziś obowiązkowe wyposażenie każde-
go mazursko-warszawskiego ogrodu) pasący się za płotem spo-
kojny koń Maciek dostał amoku (może z powodu opowiada-

198

nych kawałów), przeskoczył płot i znalazł się na dachu Pietrzako-
wego wozu...

W lipcowe dni oprócz stałych bywalców pojawiali się i czaso-
wi, ze świata. A to z Londynu czy Paryża na chwilkę wpadała
Krysia Mierzejewska, już wówczas w separacji ze Stefanem Knap-
pem. A to z Paryża zjechała Anna Prucnal i wtedy w Krzyżach na
chwilę robiło się jak dawniej. I choć wokół ogniska siedziało masę
„napływowych", ton rozmowom nadawali goście; wracaliśmy do
naszych młodych lat, do wspólnych przeżyć, radości, zakochań...
Na chwilę, na parę godzin powracał do nas w całym swym wdzię-
ku stary niezapomniany STS...

Muszę jeszcze wspomnieć o kilku nowych domach. W Krzy-
żach „wybudowali się" państwo Wojnowie, kiedyś, jak Kamiń-
scy, mieszkający a to u Popowskich, a to u Szczupaczkiewiczów.
Dziś są już „na swoim"...

Jeśli liczbę mieszkańców każdego z wymienionych domów
powiększymy o gości zapraszanych przez gospodarzy, ludzi o
pokrewnych zainteresowaniach, prawie identycznym standardzie
życia, podobnym do niego stosunku, o wspólnej potrzebie poka-
zywania się tam, gdzie należy — otrzymamy bliski rzeczywiste-
mu wizerunek dzisiejszych Mazur w lipcowe dni. Należy nie
tylko bywać w tych samych miejscach, u tych samych ludzi. Trze-
ba mieć jeszcze podobne psy (teraz, na szczęście dla psów, za-
panowała moda na mieszańce, znajdy), wysokiej klasy luksuso-
we samochody, najlepiej dwa, zimą jeździć na narty przynajmniej
do Austrii, dzieci kształcić, jeśli nie można dalej, to choćby w
Szwajcarii...

W lipcu 1983 nad Nidzkim zaczął się szał desek. Nawet nie-
wysportowani, z brzuszkami już, z posiwiałą głową i niezbyt
sprawni fizycznie panowie uważali za obowiązek paradowa-
nie z deską, na desce, pod deską (wożono je bowiem na dachach
samochodów, tak jak dziś wozi się rowery z dziesiątkami prze-
rzutek!). Od tamtego roku deski stały się obowiązkowym ekwi-
punkiem przyjeżdżających, Były, rzecz jasna, różne: importowa-

199

ne i krajowe, lekkie i ciężkie, wywrotne i nie. Różniły się kolo-
rami żagli i ich metrażem, istnieniem lub brakiem okienek, uchwy-
tami, materiałem, z którego wykonano maszt.

Ekwipunek ten był przez lata doskonalony. Czasowi bywal-
cy Krzyży czy Karwicy zwozili z zagranicy nowinki, po cichu
licytowali się w coraz nowszych modelach. Bo i w tej dziedzinie
świat pędził do przodu bez opamiętania. Deska z roku 1984 i 1996
różni się mniej więcej tak, jak hikory, na których przed wojną
jeździła Helena Marusarzówna, i współczesne rossignole Tomby...

Deska, maszt, żagiel są ważne. Ale nie bez znaczenia jest też
ubiór, strój. Jednym musiały wystarczyć slipy, ale mazurscy de-
skarze popatrują na takich golasów z politowaniem. Do deski
konieczny jest kombinezon, ocieplany pianką, nieprzemakalny,
z kapturem. Chroniący przed wiatrem, nagłą kąpielą w zimnej
(na ogół) wodzie. Te różnokolorowe ubranka, zbliżone do kom-
binezonów nurków, pozwalają na surfowanie przy każdej pogo-
dzie. A że na Mazurach przeważa chłód, deszcz, więc stają się one
po prostu niezbędne...

Zażartowałam, patrząc na tę paradę deskowych nowinek, że
znów powiedzonko: „Moja żona świadczy o mnie" powraca w
nowej wersji.

Ale oczywiście lepiej i zabawniej skomentowała te zabawy
panów, ich rywalizację w tej materii, Agnieszka Osiecka. Siedząc
kiedyś na krzyżackiej plaży, skąd obserwowało się surfujących
panów, ich zakosy, ślizgi, wywrotki, skoki, skręty, stroje, umie-
jętności, powiedziała: „Dawniej, kiedy tak siedzieliśmy w tym
miejscu, latem, nad wodą, nasze współzawodnictwo łączyło się z
zabawkami naszych dzieci. Z najodleglejszych kątów świata, jeśli
to tylko było możliwe, ściągaliśmy (sami i od naszych krewnych
czy znajomych) zabawki dla córek, synów. Dziś dzieciny tych
podtatusiałych modnisiów bawią się kawałkiem starej opony czy
wygrzebanej w piachu stłuczonej butelki... Zresztą nikogo nie
obchodzi, co robią. Są cicho, nie zawracają głowy. I tak ma być!"

Było to bardzo celne spostrzeżenie.

200

Inny obrazek, który mnie przed laty rozbawił. Otóż kiedyś,
dawno temu, znany nam wszystkim Wacek Kisielewski, uwiel-
biający szybkie samochody, kupił sobie porsche. Jeździł nim, aż
się znudził. Na ekstrawagancki wóz „zachorowała" gwiazda Ro-
dowicz. I weszła w jego posiadanie.

Było to w latach, kiedy Agnieszka Osiecka przyjeżdżała na
Mazury częściej, nie tylko okazjonalnie, a za nią ściągały tłumy jej
fanów i fanek. Wśród nich była i śpiewająca Maryla, dla której
Agnieszka napisała sporo wierszy. I któregoś wieczoru, albo może
ranka czy popołudnia, tego już dziś nie pamiętam, piosenkarka
jechała swym porsche od strony Ciesiny, Karpy przez Karwicę
do Krzyży. Droga tam kręta, nierówna, wąska. Na jednym z
ostrych zakrętów Maryla nie wyrobiła się i wylądowała na drze-
wie. Na szczęście nic się jej nie stało, samochód jednak został chy-
ba skasowany.

Dlaczego o tym piszę? Nie żeby przypominać jakiś barwny
epizod sprzed lat z letniego życia Krzyży. Nieszczęścia i kłopoty
w rodzaju lądowania na drzewie zdarzają się wszędzie i na dobrą
sprawę każdy z kierowców musi się z tym liczyć, że i jego może
spotkać podobny koniec jazdy. Więc?...

Opisuję to wszystko dla pointy: kiedyś w kilka samocho-
dów wracaliśmy tą drogą z Pisza. Prowadzący kawalkadę kie-
rowca-deskowicz zatrzymał swój wóz, za nim posłusznie stanę-
ły wszystkie pozostałe. Kiedy wysiedliśmy, zebrał nas pod drze-
wem na samym zakręcie i solennym głosem opowiedział o wy-
żej opisanym zdarzeniu. W jego głosie pobrzmiewała zazdrość,
że to nie on, nie jego porsche (swoje kupił od jeszcze sławniej-
szej osoby!), nie jego wreszcie widoczne i dziś ślady kraksy sprzed
lat...

Czy Pietrzakowie, Komarowie z tłumem podobnych są w sta-
nie tworzyć nową mazurską legendę? Kontynuować starą? To re-

201

toryczne, jak sądzę, pytanie. Moda i snobizm to choroby ciężkie
i nieuleczalne na ogół.

Nie jesteśmy w naszych sądach na temat mazurskich mód
odosobnieni. Podobnie myślą nasi bliżsi i dalsi znajomi, przyjeż-
dżający w te czarowne miejsca od wielu, wielu lat. Ale oni — albo
przyjeżdżają tu w innym czasie, albo mieszkają z dala od krzyżac-
ko-karwickich ciągów.

Tak na przykład pełen uroku Janusz Wałaszewski, specjalista
i łachman od przeszczepów, zamieszkał kilka kilometrów od
Rucianego-Nidy, w starej mazurskiej chałupie w Szerokim Borze.
W życiu towarzyskim znajomych i przyjaciół uczestniczy tylko
wtedy, kiedy ma na to ochotę.

Takie oddalenie od epicentrum lipcowych spotkań gwarantu-
je i wypoczynek, i miłą samotność, i jedynie sporadyczne korzy-
stanie z uciech ponad miarę rozrośniętego biesiadowania z war-
szawskimi znajomymi.

Profesora Wałaszewskiego poznałam w latach osiemdziesiątych,
gdy wrócił do Polski po paroletnim kontrakcie za granicą, bodaj
w Afryce. Przyjaźni się z naszymi sąsiadami, stąd owa znajomość.
Kiedy go zobaczyłam pierwszy raz, posłuchałam jego żartów, za-
bawnych opowieści z nieoczekiwaną pointą, gdy poznałam jego spe-
cyficzny sposób bycia, i on skojarzył mi się z postaciami ze świata
Conrada. I to nie tylko dlatego, że za nim pozostała Afryka...

Wspomnę jeszcze o domu Andrzeja Tilszera w Karwicy. W czerw-
cu zawsze tu odpoczywa jego mama, pan doktor z żoną zjeżdżają
w sierpniu, kiedy nad Nidzkim zaczyna się przerzedzać. Doktor
nie spędza czasu na deskach, interesują go wyłącznie ryby, na całe
dnie znika na krypie gdzieś w trzcinach, tataraku, zanurzony w
samotności. Na ryby zresztą przyjeżdża tu i zimą, i wczesną wio-
sną, gdy jezioro jeszcze skuwa lód. I późną jesienią także, gdy
w puszczy ruszają grzyby.

W tym miłym domu często pojawiają się ich przyjaciele —
doktor Kwietniak z żoną Bogną. Przez wiele lat, kiedy kończył
się prański sezon koncertowy, Zbyszek i Bogna przyjeżdżali na

202

dwa tygodnie do Prania. A my dzięki temu mogliśmy ruszyć gdzieś
dalej. Ci młodzi ludzie, podobnie jak Tilszerowie, jak my, nie prze-
padają za tłumem w czasie wypoczynku, nie znoszą snobistycz-
nych cerkli, lubią natomiast spacery po lesie, spokój, ciszę. A kie-
dy już całe to nieróbstwo zanadto im dokuczy, mają w pobliżu
swoich przyjaciół — Joannę i Andrzeja...

Dlaczego musieliśmy mieć „zastępstwo"? Bo z Prania nie moż-
na wyjechać na dłużej. Domy w Krzyżach i Karwicy, choć stoją
we wsi, są regularnie okradane. Pranie, położone na całkowitym
bezludziu, zostałoby obrabowane do ostatniego gwoździa. Byli-
śmy więc zakładnikami tego miejsca. Któregoś roku zaczęło nam
to dokuczać.

Jest jeszcze inny sposób na separację od mody, snobistycznych
zgrupowań. Bożenka i Andrzej Fedorowiczowie, których pozna-
liśmy dzięki koncertom (nie opuścili ani jednego sezonu, do nie-
dawna ani jednego koncertu — „w uznaniu" został im nadany ty-
tuł honorowego koncertowicza!), zamieszkali w swojej wielkie)
dwupokojowej przyczepie, którą raz na zawsze przyciągnęli do
Maskulińskiego przed dwudziestoma chyba laty. Tej landary nie
ruszają z miejsca, stoi tam przez okrągły rok, a po ich przyjeździe
obrasta namiotowymi przybudówkami — tarasami, przedpoko-
jami, poważną „instalacją" wodną na drzewach. Sami gotują, mają
własną kabinę prysznicową, wieczorami, jeśli pogoda dopisuje,
siedzą do późna w noc przy lampach naftowych pod gwiazdami,
słuchają głosów lasu. A rano Andrzej, czasami z Bożeną, rusza na
jezioro, żeby popływać, poczekać na rybę, którą potem będzie
można przyrządzić na kolację. Na ognisku albo na ruszcie...

W środy jeżdżą regularnie na myszynieckie targi, w niedziele
lipca i sierpnia zjawiają się na koncertach w Praniu, przyjmują
wizyty przyjaciół (oni także śpią w wielkiej przyczepie), odbywa-
ją tury po okolicy, by ją lepiej poznać...

Jesienią zwijają cały majdan, zamykają przyczepę i ruszają do
Warszawy. I już myślą o następnym lecie w swoim wielkim domu
w Maskulińskim.

203

Sporo przyczep stoi na polu Szczupaka w Krzyżach. Ale to
miejsce to po prostu oko cyklonu. Tu nie można być samym, nie
można się odizolować. Można jedynie — i należy — się
pokazać!

Irena K. ma tu także przyczepę, stoi od lat. Nie jest taka duża jak
Fedorowiczów. Nazywa ją zabawnie „zapiekanką". Dlaczego?

Takie same przyczepy służyły przed laty jako punkty gastro-
nomiczne (przemianowane później na fast foody^). Sprzedawano
w nich bułki nadziewane pieczarkowo-pomidorową breją, nazy-
wane zapiekankami...

ss-

Kiedyś w lipcowy dzień w roku 1996 wyszłam z zacienione-
go, zarośniętego drzewami i krzewami ogrodu Zofii Markuszew-
skiej, zamknęłam za sobą furtkę i... nagle znalazłam się w innym

świecie.

Stałam na głównym deptaku Krzyży. Nad rozpalonym słoń-
cem lepkim asfaltem unosił się odór smoły, spalin, pieczonych na
gankach czosnkowych kiełbas, wyziewów kuchennych, przepo-
conych ciał mijających mnie ludzi. Psy szczekały, samochody trą-
biły, radia i dzieci wyły. Wokół rozstawionych co dwadzieścia
metrów kramików — z owocami, jarzynami, lodami, frytkami
i piwem — kręcili się rozebrani ludzie: tłuste kobiety, brzuchaci
mężczyźni. Nie widziałam jednej zgrabnej dziewczyny, jednego
smukłego chłopaka... Gdzie się podzieli? Skąd ten najazd spasio-
nych, rozebranych potworów?...

Szłam w stronę lasu nie bardzo rozumiejąc, co ja tu robię? Chcia-
ło mi się krzyczeć: to nie mogą być moje Krzyże! Pewnie kręcą tu
jakiś kolejny filmowy gniot! Nie, to nie może być prawda!

A jednak. Im bardziej się oddalałam, tym było ciszej, spokoj-
niej. Zaczynał dolatywać zapach leśnej macierzanki, innych cu-
downych ziół, a gdy mijałam Wesołka, poczułam intensywnie ostrą
woń zielonego bagna. Już przekwitło, już pozbyło się swoich bia-
łych kwiatów. Stało wokół na mocnych łodygach i tworzyło sku-

204

teczną zaporę dla odoru modnej wsi... To wtedy powrócił do mnie
mądry wers Agnieszki: „Sarny chorują tu na serce..."

Uświadomiłam sobie, że przyszedł czas pożegnania się z tymi
miejscami, które przez dziesiątki lat uważałam za znaczące, waż-
ne dla siebie, za bliskie, bardzo piękne. Bo przecież nie godzimy
się z tym, że coś nam drogiego zostało zniszczone, przestaje ist-
nieć. Stajemy się o tę zabraną czy utraconą część ubożsi; nie umie-
my, nie chcemy godzić się na czyjąś nachalną ingerencję w nasz
świat — własny, może nawet i częściowo wymyślony, nie do koń-
ca prawdziwy. Ale na tym polega jego urok, niepowtarzalność...

Odżyły nagle wieloletnie urazy, przykrości doznane od głu-
pich ludzi, niesprawiedliwe osądy, oceny... Dochodziłam do Pra-
nia z najgłębszym przekonaniem: trzeba się ewakuować.

Janek już parokrotnie wspominał o tym. Odkładałam osta-
teczną decyzję. Nie należała do łatwych.

Przegadaliśmy wtedy z Jankiem wiele dni. I choć każde z nas
przedstawiało jakieś „okoliczności łagodzące", decyzja nasza była
jednoznaczna: uznaliśmy, że dla nas nie ma już miejsca w Praniu
ani w żadnej mazurskiej miejscowości. Nasz czas na Mazurach po
prostu się skończył. Przeżyliśmy tu wspaniałą cząstkę życia. Na-
tura nauczyła nas wielu rzeczy: cierpliwości, pewnej pokory, dy-
stansu wobec samych siebie i świata, wyrozumiałości. To wszyst-
ko zabieramy stąd na dalsze życie gdzie indziej. Tam, gdzie nie będę
odgrywała roli narzuconej mi przez sytuację i miejsce, gdzie będzie-
my żyli tak, jak tylko nam się zechce. Gdzie nie trzeba będzie stale
zwracać ludziom uwagi, że plują, brudzą, łamią zakazy wjazdu, zry-
wają chronione rośliny, wylewają do jeziora zawartość nocników
czy po prostu, jak to miało miejsce w ostatnim roku naszego mie-
szkania nad Nidzkim, uważają miejsce pod naszym płotem za
znakomite do zostawiania tego, co przetrawił organizm...

Janek nawet tłumaczył, że panie nie powinny pokazywać bla-
dych, nieapetycznych gołych pup... Ale podobne uwagi nie pe-
szyły przedzierających się przez zarośniętą skarpę kobiet. Pewnie
nie rozumiały, o co mu chodzi...

205

Teraz na Mazury można przyjeżdżać jedynie wiosną. Kiedy
brzegi jeziora zostały umyte przez deszcze października i listo-
pada i przychodzące później śniegi. Kiedy nie ma ludzi, a natura
dzień po dniu budzi się do życia. Kiedy już przyleciały z dalekich
krajów żurawie i bociany, kiedy trwają ożywione ptasie zaloty,
kiedy w krzewach jaśminów przez nas sadzonych odezwie się
słowik...

Taką porą, być może, za jakiś czas będziemy jako goście wra-
cać na Mazury, a przez okolice Prania powędrujemy nie rozpo-
znani przez nikogo. By zobaczyć, co z naszej pracy przetrwało,
co zniknęło, co owocuje, a co zatarł czas.

Dziś, kiedy decyzje zapadły, wielu ludzi pyta mnie, czy postą-
piliśmy słusznie. Znają jedynie część prawdy. Zobaczyli Pranie i
jego okolice w okresach najpiękniejszych, a do tego przyjeżdżając
tu, za nic nie odpowiadali, nie znali skali naszych obowiązków,
o których sami wcześniej nie mieliśmy pojęcia. Nie wiedzieli wre-
szcie, bo niby skąd, jakim ciężarem może stać się wieloletnie życie   |
w tłumie najzupełniej przypadkowych osób.

Rzeczywistość nieraz daleko odbiega od barwnej fotografii.
W naszym przypadku ta odległość po siedemnastu latach okazała
się nazbyt duża...

Książka nosi tytuł Nie wrócę tu nigdy. Zawiera się w niej sens
naszej decyzji — ostateczny, przemyślany, pozbawiony już nadmia-
ru emocji. Zrobiliśmy swoje, wydaje mi się, że nie tak mało. Te-
raz niech o to miejsce troszczą się inni...

Przywołałam na kartach tej opowieści moich przyjaciół i bli-
skich, znajomych i ludzi całkiem obcych. Wspominałam o decy-
zjach niektórych z nich i moim braku zrozumienia, gdy bywały
podejmowane. Przed laty nie trafiały do mnie argumenty czy mąd-
re racje Ziemka Fedeckiego lub Jerzego Putramenta, kiedy te swoje
ukochane kąty, jak w wypadku Ziemka —odkryte przez niego
— stawały się z każdym samochodem, z każdą motorówką na je-

206

ziorze coraz bardziej obce, wrogie. Nie rozumiałam ich. Wyda-
wały mi się jakąś fanaberią, pustym gestem...

Trzeba było lat, własnych doświadczeń, przeżytego tu czasu,
aby zrozumieć mądrość tamtej decyzji. Wyjeżdżając zabierali ze
sobą obraz zaledwie muśnięty przez brzydotę, jaką przyniosła
moda podszyta snobizmem. Obraz Mazur, których już nie ma
i których dawnego piękna, jakiejś tajemnicy, czegoś niemal zatrą-
cającego o mistycyzm nic już nie wróci. I w tym znaczeniu nasza
decyzja przyszła nazbyt późno. Nad niepowtarzalnością tego
miejsca, moim dla niej zachwytem góruje w tej chwili niechęć,
a może i coś na kształt zbrzydzenia...

Wiem, że to minie, bowiem ludzka pamięć utrwala jedynie
czas dobry, miłe zdarzenia, sympatycznych ludzi. I wiem, że kie-
dyś zapomnę o wszystkich chwilach przykrych i złych. I ogląda-
jąc zdjęcia wychwytujące przecież jedynie epizody warte naciśnię-
cia migawki — a więc pogodne, zabawne, wzruszające — będę
wspominała moje Mazury jako krainę szczęśliwości, łaskawą
dla mnie i moich najbliższych.

I takie, jak myślę, będą moje nostalgie mazurskie. A kiedy się
one pojawią? Chyba nie tak szybko. Na wszystko potrzebny jest

czas...

O jednym będę pamiętać zawsze: o moim zachwycie dla tego
miejsca, o oczarowaniu i fascynacji zapoczątkowanych pewnego
lipcowego dnia przed blisko półwieczem...

Co zostanie z legendy?

Jeszcze tyle byłoby do pisania,
nie wystarczą tu żadne słowa:

o wiewiórkach, o bocianach,
o łąkach sfałdowanych jak suknia balowa,
o białych motylach jak listy latające,
o zieleniach śmiesznych pod świerkami,
o tych sztukach, które robi słońce,
gdy się zacznie bawić kolorami;

i gdy człowiek wejdzie w las, to nie wie
czy ma lat pięćdziesiąt, czy dziewięć,
patrzy w las jak w śmieszny rysunek

i przeciera oślepłe oczy,

dzwonek leśny poznaje, ćmę płoszy

i na serce kładzie mech jak opatrunek.

Jak chyba żadne miejsce w Polsce (może jeszcze Zakopane) Ma-
zury obrastały legendą: tworzyli ją niezwykli ludzie, którzy
ulegli czarowi tej krainy i zostawiali jej swoje najcenniejsze podar-
ki — wiersze, piosenki, obrazy, piękne zdjęcia i równie niezwykłe
czyny. Karol Małłek oddał Mazurom życie — wypełnione działa-
niem, pracą dla tych, których ktoś niemądry określał mianem nie-
Polaków. Gałczyński poświęcił tej krainie wiersze i poematy naj-
ważniejsze w ostatnim okresie życia, a kto wie — może i w całym
swym poetyckim dorobku? Igor Newerły właśnie tutaj pisał za-

208

mykające dorobek powieści i opowiadania — Opiwardę, Wzgórze
błękitnego snu i Zostało z uczty bogów...

Niezwykłe postaci i literatura sprawiły, że następna pokole-
niowa grupa zainteresowała się Mazurami. Nie wiedzieli, dokąd
jadą. Wierzyli jednak, czuli, że w poznanych wersach, opowie-
ściach, ludzkich losach kryje się jakaś niezwykłość, której i oni
chcieli doświadczyć... Pokolenie młodych wrażliwych inteligen-
tów, zwane umownie generacją STS-u, odkryło dla siebie ten świat
nie zepsutej, niemal dziewiczej natury — cudowności zielonej
puszczy, połyskującego w słońcu jeziora; poznawało je w porze
deszczowej i naocznie stwierdzało trafność metafory: deszcz jak
kroki żołnierzy po zielonej ulicy...

Zobaczyli, pokochali, zaanektowali. Mazury stały się ważną
cząstką ich życia. Pracowali w Warszawie, ale w każdą wolną chwi-
lę przyjeżdżali tu, do oswojonych już, przyjaznych kątów, do
własnych duktów i ścieżek w puszczy, zatoczek na jeziorze, noc-
nego słuchania pohukujących sów i długiego, aż zapalał się świt,
patrzenia w wygwieżdżone niebo i wędrujący księżyc...

To było drugie pokolenie tworzące żywą legendę dzisiejszych
Mazur. A trzecie? Ono dopiero nadchodzi. Chcę wierzyć, że ta
najwartościowsza, najbardziej wrażliwa część współczesnych na-
stolatków, urzeczona, jak poprzednicy, mazurską legendą, zacznie
zjeżdżać tu w inny sposób niż dzisiejsi turyści. Ze najpierw będą
szukać odosobnienia, ciszy, sposobu na odgrodzenie się od innych,
a potem zaczną swoją najbardziej osobistą, niemal intymną wę-
drówkę szlakami wskazanymi przez poprzedników. Ze na ich śla-
dach, nieraz bardzo wyraźnych i widocznych, a nieraz nie, i oni
pozostawią swój odcisk, cząstkę swej osobowości. Ze w następny
wiek przeniosą zdobyte na Mazurach własne doświadczenie i prze-
życia wpisane w poetycką legendę.

Bowiem to wszystko, co mazurska natura tak hojnie rozdaje,
trzeba jeszcze umieć przyjąć. A więc trzeba wiedzieć, na których
rogatkach pozostawić wewnętrzny i zewnętrzny zgiełk. Jeśli się
tego nie potrafi, nigdy się nie odnajdzie Mazur, jakimi widzieli-

209

śmy je my —panie i panowie po przejściach. Nie pozna tajemnicy
tej ziemi.

Andrzej Drawicz mawiał: „Konstanty Gałczyński był naszym
patronem, bo odkrył te strony wcześnie, bo wyczuł mądrość tej
ziemi i dał jej przemówić poetyckim słowem. W niektórych jego
wierszach mazurski krajobraz i okoliczności życia w puszczy
odbiły się bezpośrednio, zostały zastenografowane. W innych
przebłyskują na moment — aluzją, zbitką obrazów, nawiązaniem
do miejsca, w którym powstawały. Jeszcze w innych nie ma — na
zewnątrz — ani śladu Mazur; mówią o czymś innym. Ale także
i te ostatnie mają w sobie coś, co wrażliwy czytelnik natychmiast
złowi: szeroki oddech, śmiałość gestu, dojrzałą równowagę..."

Andrzej wcześniej od swoich STS-owskich rówieśników, bo
w roku 1954, pojechał szukać śladów swego patrona-poety. Na
rowerze przemierzał dukty, wędrował po prańskich liniach, przy-
siadał na ściętych pniach na bindugach i powtarzał znane mu nie-
mal wszystkie strofy, nie tak dawno tu napisane. Dzięki poecie
poznawał tę piękną krainę. Pokocha ją miłością głęboką, odwza-
jemnioną, wierną. Przywiezie tu swoją żonę Wierę — i ona, wraż-
liwa, krucha i delikatna, podzieli z nim miłość do Mazur. Będą tu
przyjeżdżać każdego roku, za każdym razem wynajmując gdzieś
z dala od modnych traktów dom, aby choć przez miesiąc móc
patrzeć w las jak w śmieszny rysunek, słuchać, jak bije olbrzymie,
zielone serce przyrody i kłaść na serce mech jak opatrunek...

A kiedy Andrzej w pewien majowy dzień najniespodziewa-
niej dla nas wszystkich przeniósł się na niebieskie Mazury, od
Wiery usłyszałam dwie wzruszające krótkie opowieści. Zacyto-
wane z notatek wyznanie: „Jak mi tu dobrze, gdyby tylko serce
tak nie bolało..." I wiadomość, że zadatkował stary drewniany
dom koło Babięt, pięknej wsi w pobliżu czystej i malowniczej
rzeki Krutyni. „Kto nie płynął Krutynią — mawiał — ten sam
sobie winien". To nad tą rzeką stał stary dom Karola Małłka.

Andrzej nie zamieszka w tym domu, nie będzie się nim cie-
szył. Nie zdążył. Ale nie oznacza to przecież, że zniknie z Mazur.

210

Dla nas wszystkich, którzy tu przyjeżdżaliśmy po śródleśne za-
gubienie, po słuchanie rozmów ptaków i jeleni, po komarze la-
menty, po samotne wędrówki przez rozległe polany, wokół ma-
łych zagajników, w plątaninie krętych leśnych dróżek i linii, ten
wysoki mężczyzna będzie dalej na Mazurach, będzie towarzyszem
naszych eskapad i wielu naszych myśli o tej krainie. Tak długo
tam będzie obecny, jak długo przywoływać będziemy jego imię.
Jako tego, który tę ziemię pokochał, bo dane mu było zanurzyć
się w nią całym swym kochającym poezję sercem.

Ostatni raz spotkaliśmy się w Praniu w roku 1995. W ogrodzie
siedziała Wiera z mamą, Andrzej, Wojciech Siemion i jeszcze kilka-
naście osób. Czekaliśmy na inaugurację kolejnej POEZJI U GAŁ-
CZYNSKIEGO. Rozmawiałam z mamą Wiery po rosyjsku, jak
zwykle zresztą. Rozumiałam, jak jej brakuje ojczystego języka. Po
pewnej chwili zdałam sobie sprawę, że nasi goście zamilkli, że przy-
słuchują się naszej rozmowie o jeziorze, lesie i ptakach myszkują-
cych wśród krzewów. Umilkłam także, nieco speszona. I nagle
w tej ciszy usłyszałam pełne serdecznego podziwu słowa Andrze-
ja: „Tylko panienki z dobrych domów mówią po rosyjsku..."

Andrzej opowiadał mi kiedyś, że swoje tropienie K. I. G. na
mazurskich szlakach, poznawanie jeziora i puszczy przez wersy
Kroniki olsztyńskiej — poematu, który chyba kochał najbardziej
— zaczynał od samotnych krótkich wypraw rowerem. Potem ło-
dzią, już z przyjaciółmi, którym pokazywał najpiękniejsze zakąt-
ki poznane przed rokiem. To on, wspomagany wierszami ulu-
bionego poety, przewodził wędrówkom swoich druhów. Razem
z nim przemierzał tę krainę tom liryki K. I. G. wydany przez
PIW w roku 1954, tom przygotowywany jeszcze przez samego
poetę, a więc jakby z jego dotykiem, myślą serdeczną, radością.
Kiedyś na Andrzeja, na łódź, na tę książkę spadła typowa mazur-
ska ulewa. Książka schła razem z właścicielem w cieple wieczorne-
go ogniska, na wietrze, później na słońcu. Zwichrowała się jed-
nak, jak mówił jej właściciel, schropowaciała, zakapała ją stearyna
namiotowych świeczek...

211



Chciałabym, aby kiedyś ta sterana czasem, deszczami i mazur-
skim wiatrem książka trafiła do Prania, do muzeum poety, które-
go puściźnie Andrzej poświęcił kilka swych znakomitych tomów.
Ta książka mówiłaby wiele, jak mniemam, o stosunku kochające-
go czytelnika do uwielbianego poety.

Związki tych obu mężczyzn należały do bliskich, choć na
dobrą sprawę przecież nigdy się nie poznali, nie uścisnęli sobie
rąk, nie powiedzieli, co dla siebie znaczą...

A może stało się to teraz, tam, po drugiej strome tęczy? Wśród
gwiazd, które nocami płoną na mazurskim niebie? Niebie, jakie-
go nie ma nigdzie indziej...

Ten Andrzejowy tom liryki K. I. G. wpisuje się w mazurską
legendę, którą my — jeszcze żyjący — będziemy pielęgnować, ra-
tować przed niepamięcią, przekazywać młodym...

^

Do tej legendy jakże mocno wpisała się także malutka stacyj-
ka Karwica — nie mylić ze wsią o tej samej nazwie, oddalonej od
stacji o jakieś pięć kilometrów. Leży na trasie Ełk—Olsztyn, jest
ostatnią przed przystankiem w Nidzie.

Na stacyjce w Karwicy stoją dwa domy: jeden po jednej stro-
nie torów, drugi — po drugiej. Mieszkają w nich pracownicy ko-
lejowi, leśni... Kiedyś na peronie stała spora wiata, także z czerwo-
nej cegły, z bocznymi ścianami chroniącymi podróżnych przed
deszczem czy śniegiem. Pociągi zatrzymują się tu niezbyt często,
wysiadających także niewielu. Tak jest teraz, tak było przed laty.
A dookoła nic — tylko las i las...

Młodzi przyjaciele Andrzejów — Drawicza i Jareckiego —
wysiadali na tej właśnie stacyjce i znajomym szlakiem wędro-
wali do swoich kątów — w Krzyżach, w dawnej Kurwi i jeszcze
dalej...

Surrealizm tej stacji intrygował wszystkich od lat. Aż stało
się, że Andrzej Jarecki napisał o niej wiersz, śpiewany później w
STS-ie:

212

Wiosną, w puszczy, na stacji
stoi chłopak i czeka,
a dziewczyna bez racji
nie powraca z daleka.
Karwica Mazurska, Karwica!

Stoi chłopak i duma,
to na pieńku przysiadzie.
Las się nad nim rozszumial,
pociąg mknie za pociągiem.
Karwica Mazurska, Karwica!
Mówią mu dąb i sosna:

Chłopie, ucieka wiosna.
W ramionach zatok
smutki zatop!

Przemija, przemija lato.
Mówią mu buk i jodła:

jesień nadchodzi podła.
Szum wstaje wśród koron:

uciekaj na jezioro!
A on stoi i duma,
jakby nic nie rozumiał.
Karwica Mazurska, Karwica!

Nie doczekał do jesieni,
na jezioro uciekł.
Pogrążył się w zieleni,
poszukał uciech.
Poszukał uciech, pociech
w przyrodzie.
Zapomniał o powrocie.
Karwica Mazurska, Karwica!

zatopił się cały w smutnej, zielonej wodzie.

I taki Andrzej zostanie: zatopiony cały w smutnej, zielonej
wodzie...

213

Mnie i moim rówieśnikom zakochanym w Mazurach, którzy
stają się coraz bardziej literacką legendą, brakuje pełnego wyrozu-
miałości uśmiechu Andrzeja Jareckiego, jego żartu podszytego
dobroduszną ironią, jego mądrych wierszy pisanych w krzyżac-
kim ogrodzie, a nazwanych przez przyjaciela z STS-u i Mazur,
Ziemka Fedeckiego, „bryką obywatelską". Ten znany ton — „mnie
wszystko jedno" — próbowali podjąć i inni, ale komu się to poza
Jareckim udało?...

W wydanym po śmierci Andrzeja tomie jego żona przypo-
mniała nam wszystkim strofy napisane po roku 1981 — roz-
proszone, zapamiętane nieraz jedynie we fragmentach. Przej-
rzałam je teraz jeszcze raz, przemówiły pięknymi obrazami poe-
tyckimi, dobrotliwym uśmiechem, zamyśleniem nad mijającym
czasem i wszystkim, co będzie p ó ź n i e j... Jest tu i taki prościut-
ki, ale pełen smutku wiersz, z którego pragnę przytoczyć poru-
szający mnie fragment:

Chodź na spacer, żono
nad jeziora brzeg.
U stóp nieboskłonu
tam krajobraz legi.

Mleczna pełznie wstęga
poprzez nieba ćwierć.
Jeszcze tam nie sięga
z ludzkiej ręki śmierć.

Nim się drzewa wytnie,
zanim się wyrąbie las,
niech leszczyna kwitnie,
gada gad i pełza płaz,
niech nam świat nie brzydule.

Póki można istnieć,
póki siano pachnie z łąk,

214

niech nam świat nie brzydnie,
kwitnie kwiat i pęka pąk
nim się drzewa wytnie
nim się drzewa wytnie
nim się drzewa wytnie...

>;-

W Pięknych dwudziestoletnich Marek Hłasko raz jeden wspo-
mina o Mazurach — daje dość zabawny opis krótkiego pobytu na
Wyspie Róż, w zatopionej w lasach wiosce za Orzyszem. Pamięć
Marka nie zanotowała właściwie niczego poza sporą liczbą zje-
dzonych wędzonych węgorzy, godzin przegadanych z przyja-
cielem o literaturze amerykańskiej i Dostojewskim oraz pewną,
dość długo trwającą biesiadą z byłymi rybakami z Dalmoru, wy-
rzuconymi z firmy za pijaństwo i nożownictwo. Ale na tej raj-
skiej (z nazwy!) Wyspie Róż robili dokładnie to samo: pili i goni-
li, kogo popadło, ze swymi zakrzywionymi kozikami... A na uro-
czyste chrzciny dziecka jednego z nich Marek zaprosił... Wilhel-
ma Macha.

Wszystko razem stanowiło mieszankę wybuchową skompo-
nowaną według autorskiej receptury Marka: eksrybacy z Dalmo-
ru, którzy „z entuzjazmem śledzili pracę Polskiego Monopolu Spi-
rytusowego", Marek z przyjacielem i Wilek Mach na „chrzcin-
nym" przyjęciu, po którym „postarzały o dwadzieścia lat" Mach
rano opuścił Wyspę Róż...

Docieraliśmy i my w dziesiątki lat później na tę wyspę. Ale
nie znaleźliśmy śladów po „prawdziwym zmyśleniu" Marka. Roz-
wiał je wiatr, zasypał piasek. Pozostała jedynie nazwa wiochy...

;;-

W Szpetnych czterdziestoletnich przyjaciółka Marka, Agnieszka,
o nim samym pisze niewiele, znacznie więcej miejsca poświęca
Mazurom, w których historię wpisała się w sposób tak wyrazisty
i mocny jak obaj Andrzejowie, jak ich koledzy i przyjaciele. Jak

215

sama mówiła w filmie Magdy Umer, zakochana była wtedy na
zabój w Andrzeju Jareckim. To właśnie on pokazał jej Mazury.
Tak jak wcześniej Andrzej Drawicz Andrzejowi Jareckiemu i mło-
demu Newerlemu...

Agnieszka ze swoją potrzebą zamieniania świata wokół siebie
w wiersze, rymowanki, piosenki, w poezję głębszą, przejmującą,
nie mogła pozostać obojętna wobec tego wszystkiego, co nagle
zostało jej dane w takim nadmiarze: piękna, niepowtarzalności,
ulotnych momentów nabrzmiałej, prześwietlonej słońcem zie-
leni. A potem przychodził czas purpury, coraz dłuższych cieni
i nocy...

W Szpetnych (którzy w rzeczywistości nie przestają być pięk-
nymi dwudziestoletnimi i takimi pozostaną do końca mego ziem-
skiego bytowania) zanotowała miłą serdeczną prawdę: „Mazury
były w owym czasie także olbrzymią, zielonooką, pełną natchnio-
nych szeptów, poślubną i bezślubną — sypialnią.

To tam przyjeżdżaliśmy z pierwszymi dziewczynami i chłop-
cami, i tam, obok chichoczącej w duchu szyszki, obok oniemiałej
sowy, obok zdumionej sarny szeptaliśmy swoje «nigdy» i «zawsze»,
i tam przysięgaliśmy, że do końca życia będziemy wierni zagu-
bionej w puszczy stacji Karwicy. Chcieliśmy pozostać wierni
pierwszej zdobytej dziewczynie, pierwszej śmiałej myśli, pierw-
szej złowionej rybce. Zdradziliśmy je wszystkie.

Jest na Mazurach w pobliżu wsi Krzyże, jest taka droga leśna, na
której panuje wieczny mrok i półmrok. Chwilami światło zielem się
tam witrażowe, chwilami zaś gęstnieje od wrzosu. Jeśli jednak cierp-
liwie tamtędy wędrujesz, doznajesz olśnienia: oto mrok rozpryskuje
się nagle i droga wybucha olbrzymią, świetlistą polaną.

Ktoś z nas, może Ziemowit Fedecki, może Olga Lipińska, może
Andrzej Jarecki, nazwał ten obłok — drogą do jasności.

Otóż wszystkie nasze dawne podróże na Mazury miały cha-
rakter rytualny, to były drogi do jasności, wyprawy po nieznane.
Najpierw było to tajemnicze Nieznane, potem już tylko kochane
Nieznane, a potem — nie ma o czym mówić..."

216

Drogi do jasności Agnieszki Osieckiej wpisują się także w ma-
zurską legendę. Była barwnym motylem, którego cień przelatuje
nad świetlistymi polanami tej krainy.

Nie każdemu dane jest dostrzec tego motyla.

A niektórzy mali ludzie nie zobaczą go nigdy. Bowiem nie
istnieje dla nich miłość, fantazja, kaprys, potrzeba odlotu na
chwilę, na dłużej. Na polany. We wszystkim dopatrują się je-
dynie małości, pospolitości, tchórzostwa, złych uczynków dla
czczej sławy...

Nie, tacy ludzie nie zobaczą nigdy kolorowego motyla, nie
ujrzą świetlistych szlaków. Nie przeżyją chwili olśnienia wcho-
dząc na nie...

Próbowałam odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule
ostatniego rozdziału tej książki, pytanie, jak myślę, ważne nie tyl-
ko dla mnie, w sposób wieloraki i różnorodny: przywołując zna-
ne postaci, niektóre wiersze funkcjonujące w szerokim i nieco
węższym obiegu, zdarzenia sprzed wielu lat, wydobyte dziś
gdzieś spod serca. A wszystko po to, aby nie zagubić owej pięk-
nej legendy w poszumach współczesności — nieraz agresywnych,
przykrych, nie zachęcających ani do samotności, ani tym bar-
dziej do chwili zatrzymania się w biegu, pomyślenia, spojrzenia
wstecz...

I pomimo pośpiechu, z jakim wchodzimy w nowe stulecie,
w czasie fin desiecle'u. nazywanego dziś postmodernizmem, może
przynajmniej niektórzy z moich młodszych czytelników zechcą
choć na chwilę ów bieg spowolnić, uznać za nie tak ważny, wyłą-
czyć Internet. W zamian proponuję spacer w lata minione, spo-
kojniejsze mimo wszystko i pełne szczęśliwych blasków. Dużo
ich w mojej opowieści, przypominającej układankę z magicznych
kolorowych kamyków.

Są to kamyki-zdarzenia, kamyki-wiersze, kamyki-ludzie, ka-
myki-chwile. One wszystkie, zebrane razem, układały pory mo-

217

jego życia i tych siedemnastu różnych mazurskich lat. Najpierw
bardzo szczęśliwych, potem — „nie ma o czym mówić..."

I dlatego w którymś momencie przyszedł czas żegnania się
z Praniem, z Nidzkim, z zapadającym za lasem słońcem, wędrują-
cymi nad głową gwiazdami, hukaniem znajomej sowy i wrzaskiem
żurawia sąsiada...

Zabieram je wszystkie i jak drogie skarby zamykam w szufla-
dzie tajemniczo pachnącej werbeną. I gdy nadmiernie dokuczy
mi samotność, starość, los — będę tę szufladę otwierać i przegar-
niać leżące w niej kamyki. Wiem, że zalśnią wtedy, a ich blask
rozproszy mój mrok. Powrócą do mnie wszystkie minione do-
bre zdarzenia, cudowni ludzie, słoneczne chwile. Bo w nich wszy-
stkich — jak w znanych wierszach — zapisana jest mazurska le-
genda.

Wszystkie szmery,
wszystkie traw kołysania,
wszystkie ptaków
i cieniów ptasich przelatywania,

wszystkie trzcin,
wszystkie sitowia rozmowy,
wszystkie drżenia
liści topolowych,

wszystkie blaski
na wodzie i obłokach,
wszystkie kwiaty,
wszystek pył na drogach,

wszystkie pszczoły,
wszystkie krople rosy
to mi jeszcze,
przyjacielu, nie dosyć —

chciałbym więcej ptaków,
drzew z ptakami,

218

więcej blasków, gwiazd, obłoków,
trzcin, kaczek na wodzie,

i uchwycić to wszystko rękami,
ucałować to wszystko ustami
i tak zajść, jak słońce zachodzi.

Warszawa, styczeń—czerwiec 1997

Spis treści

Przedsłowie......................................... 5

Kto wymyślił Mazury?................................. 7

Chmiel na rogach jelenich.............................. 16

Na całych jeziorach ty................................. 49

Daleko od „Sing-Singu"................................ 68

Portrety czasu....................................... 99

Jak dobrze mieć sąsiada................................ 113

A goście jak gwiazdy wirują.............................. 135

Jestem Kostek, twój brat................................ 158

Jeszcze tyle byłoby do pisania.............................. 174

Sarny chorują tu na serce............................... 195

Co zostanie z legendy?.................................208