PISARZE �WIATA SLOWNIK ENCYKLOPEDYCZNY Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995 Wydanie pierwsze PRZEDMOWA Pisarze �wiata. S�ownik encyklopedyczny jest jedynym wydanym w Polsce tak obszernym, licz�cym ponad 6 ty�. hase�, przewodnikiem po literaturach obcych. Zawiera has�a osobowe pisarzy wszystkich epok � od staro�ytno�ci po wsp�czesno�� � i wszystkich kr�g�w kulturowych, ��cznie z Czarn� Afryk� i Dalekim Wschodem, oraz has�a rzeczowe po�wi�cone najwybitniejszym anonimowym dzie�om literatury �wiatowej, jak Mahabharata, Kalewala, Pie�� o Nibelungach. Uwzgl�dnia r�wnie� wielu s�awnych my�licieli, filozof�w, historiograf�w czy tw�rc�w retoryki, kt�rzy zarazem zajmuj� poczesne miejsce w �wiecie literatury. W S�owniku korzystali�my z dorobku naszych wcze�niejszych publikacji, zw�aszcza Nowej encyklopedii powszechnej PWN, poszerzyli�my jednak znacznie grono prezentowanych autor�w, m.in. w dziale literatury dla dzieci i m�odzie�y, science fiction, fantasy i sensacyjnej. Czytelnik znajdzie w S�owniku informacje o przek�adach na j�zyk polski dzie� omawianych pisarzy oraz o wybranych pozycjach bibliografii przedmiotowej. S�ownik przedstawia tak�e liczn� grup� pisarzy pomijanych dot�d ze wzgl�d�w cenzuralnych: autor�w poddanych represjom b�d� tworz�cych na emigracji. Kieruj�c si� intencj� pokazania ca�o�ciowego obrazu literatury �wiatowej, niezale�nie od rangi artystycznej oraz �wiatopogl�dowych i politycznych stanowisk tworz�cych j� pisarzy, a stosownie do znaczenia, jakie im przypisywano i roli, jak� odgrywali w swojej epoce, zamie�cili�my np. w S�owniku has�a osobowe pisarzy, kt�rych utwory s� dzi� na og� oceniane krytycznie, a w przesz�o�ci by�y wa�nym narz�dziem komunistycznej polityki kulturalnej i pedagogiki spo�ecznej. S�ownik jest z za�o�enia dzie�em popularyzatorskim. Ma przekazywa� podstawowe informacje biograficzne i bibliograficzne oraz zwi�z�e charakterystyki tw�rczo�ci prezentowanych pisarzy. Bibliografia podmiotowa, zamieszczona w tek�cie, obejmuje tytu�y najwa�niejsze i najbardziej reprezentatywne w dorobku danego autora; odzwierciedla r�wnie� specyficzne dla kilku literatur Europy �rodkowo-Wschodniej zjawisko publikowania, z przyczyn politycznych, poza krajem, a tak�e w kraju poza zasi�giem cenzury, w niezale�nym obiegu wydawniczym. S�ownik jest wyposa�ony w dwa indeksy: indeks polskoj�zycznych tytu��w utwor�w wydanych b�d� wystawionych w Polsce (wraz z tytu�ami oryginalnymi) oraz indeks tytu��w obcoj�zycznych (wraz z ich wolnym przek�adem). Ka�dy indeks zawiera w jednolitym uk�adzie alfabetycznym tytu�y utwor�w wymienione w tekstach hase� (z pomini�ciem tytu��w polskich wybor�w i antologii) oraz nazwiska ich autor�w. Integralnym sk�adnikiem S�ownika jest obszerny zestaw ilustracji: portret�w pisarzy, ich karykatur, autograf�w, rysunk�w itp. Oddaj�c S�ownik do r�k Czytelnik�w, Wydawnictwo prosi o przekazywanie sugestii, opinii i spostrze�e�, kt�re b�d� rozwa�ane z nale�yt� uwag� i w miar� mo�liwo�ci wykorzystane w nast�pnych edycjach. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa, w sierpniu 1995 r. OBJA�NIENIA Uwagi og�lne Tytu�y (g��wki) hase� w publikacji Pisarze �wiata. S�ownik encyklopedyczny podano wersalikami p�grubymi, imiona � tekstem jasnym (kapitalikami), synonimy, formy oboczne nazw i nazwisk, pseudonimy � tekstem p�tgrubym, daty �ycia � tekstem jasnym w nawiasach okr�g�ych. Przy datach niepewnych, spornych, nie ustalonych dano znak zapytania, przy datach znanych w przybli�eniu dodano s�owo ok. (oko�o), np. (10377-1082), (1508-1568?), (ok. 1217-1265), (mi�dzy 1237 a 1239-1316), Daty urodzenia i �mierci Rosjan podano wed�ug nowego stylu. Tytu�em (g��wk�) has�a jest w zasadzie rzeczownik w pierwszym przypadku, a w has�ach w i el owy razowych � je�eli akcent tre�ciowy pada na przymiotnik lub na rzeczownik w dope�niaczu � wyraz akcentuj�cy tytu� has�a, umieszczony na pierwszym miejscu, np. ARTURIA�SKIE LEGENDY. FRANTOVA PRAVA W nawiasach kwadratowych podano wymow�, np. AASEN [o:sen], ANDERSON [and^sn]. Imiona podano w pisowni oryginalne} b�d� w transkrypcji (alfabety nietaci�skie), u Rosjan podano r�wnie� inicja�y patronimik�w (otczestw). W has�ach dotycz�cych os�b panuj�cych imiona podano w postaci spolszczonej, np.: ALFRED WIELKI, ALFONS X M�DRY Informacje o pokrewie�stwie postaci r�wnorz�dnych podano w has�ach os�b spokrewnionych ze sob�, zamieszczonych w S�owniku, np. SHELLEY MARY WOLLSTONECRAFT, c�rka W. Godwina, GODWIN WILLIAM. ojciec M.W, Shelley. W biogramach os�b wybitnych nie podano informacji o pokrewie�stwie z osobami o mniejszym znaczeniu, natomiast wskazano na pokrewie�stwo z nimi postaci mniej znanych, np. AND-RIEJEW DANII� L,, syn Leonida N- Andriejewa- Tytu�y dzie� w S�owniku podano w zasadzie w pe�nym brzmieniu zgodnie z kart� tytu�ow�. Bardzo d�ugie tytu�y skracano zaznaczaj�c trzema kropkami (...), �e tytu� jest niepe�ny. Tytu�y dzie� t�umaczonych (wydanych b�d� wystawionych) na j�zyk polski podano w has�ach w przek�adzie polskim (wraz z datami pierwszego wydania oryginalnego i wydania polskiego), tytu�y dzie� dotychczas nie t�umaczonych � w j�zyku orygina�u. Brak daty wydania polskiego przy tytule utworu prze�o�onego na j�zyk polski oznacza, i� utw�r zawarty jest w polskim wydaniu zbiorowym b�d� polskim wyborze, wymienionych w ha�le. Pod tekstem wa�niejszych hase� zamieszczona jest bibliografia uwzgl�dniaj�ca przede wszystkim wsp�czesne monografie polskoj�zyczne z miejscem i dat� wydania. Zasady wymowy l transkrypcji Wymowa. Wymow� hase� obcoj�zycznych podano w uproszczonej formie. Je�li w wyrazie has�owym tylko cz�stka wyrazu obcego r�ni si� wymow� od wymowy polskiej, podano w nawiasie kwadratowym tylko wymow� cz�stki wyrazu, opuszczon� cz�� wyrazu za� zast�piono tyld� (~), np, APOLLINAIRE [-n�r], BJ0RNSON [bjo^-]. W wyrazach, kt�re w wymowie r�ni� si� od pisowni tylko zmian� miejsca akcentu (w stosunku do polskiego sposobu akcentowania), zmiany tej nie oznaczono. Nie podano wymowy �aci�skiej; og�lne zasady tej wymowy: c � wymawia si� jak k przed: a, o, u, przed sp�g�osk� i na ko�cu wyrazu (np. CARMEN 'pie��' [karmen], CRIMEN 'zbrodnia' [krimen], LA� 'mleko' [lak]), wymawia si� jak c przed: e, i, y, ae, oe; ae, oe � jak e, � (np. AETAS 'wiek' [�tas], POENA 'kara' [p�na]); ngu � jak ngw (np. LIN- GUA 'j�zyk' [ling-' wa]); ph � jak /; gu � jak kw; rh � jak /�; Nazwy i nazwiska z alfabetem �aci�skim � czasem jak sw (np. SUAVIS 'mi�y' [swa-wis]); � jak /: � jak w, � jak ks. j�zyk�w obcych pos�uguj�cych si� w zasadzie s� podane w pisowni oryginalnej; je�eli wyst�puj� jako tytu� has�a, w miar� potrzeby umieszczono przy nich obja�nienie wymowy, zamkni�te w nawiasie kwadratowym. Istnieje kilka system�w naukowej transkrypcji fonetycznej- Poniewa� opanowanie najbardziej rozpowszechnione! transkrypcji Mi�dzynarodowego Stowarzyszenia Fonetycznego wymaga specjalnego przygotowania, wprowadzono tu transkrypcj� uproszczon�, staraj�c si� oddawa� g�oski j�zyk�w obcych, o ile to mo�liwe, za pomoc� liter oznaczaj�cych najbli�sze g�oski polskie: np. niemieckie "mi�kkie ch" oddaje si� przez polskie "�": BECHER [b�ar]. Oczywi�cie taka wymowa jest tylko przybli�ona i ma na celu unikni�cie b��dnego "literowego" odczytywania nazwisk w j�zykach obcych- Ze wzgl�du na wyst�powanie, zw�. w j�zykach angielskim i francuskim, d�wi�k�w zupe�nie r�nych od istniej�cych w j�zyku polskim, wprowadzono 14 dodatkowych znak�w specjalnych: a � ("a" z dwiema kropkami) � samog�oska przednia szeroka, po�rednia mi�dzy polskim "e" i polskim "a", np. ALYAREZ [alwaryz]; a � ("a" ze znakiem ') � "a" nosowe, np. BRANT�ME [bratam], 8 � ("e" odwr�cone) � samog�oska neutralna centralna, zupe�nie obca j�zykowi polskiemu; r�ni�ca si� od polskiego "e" przede wszystkim g��bokim cofni�ciem j�zyka do ty�u: brzmi po�rednio mi�dzy polskim "a" i "y", np. CHURCHILL [cz9:'czyl]; e � (greckie" "epsilon") � samog�oska �cie�niona "napi�ta", zbli�ona do polskiego "e" wymawianego z rozci�gni�tymi ustami, np. ECHEYERRIA [eczewena], ' � ("i" podniesione) � po samog�osce oznacza os�abione polskie "j", np- HEIN [ha'n], po sp�g�osce oznacza jej silne zmi�kczenie, np- HEREDIA [e^a]; n� (,,n" z ogonkiem) � tylnoj�zykowe "n" wymawiane podobnie jak w j�zyku polskim w wyrazach bank, ping-pong, np. BROWNING [br^nyl- i; � � ("o" z dwiema kropkami) � samog�oska �cie�niona, po�rednia mi�dzy polskim "o" i ,,e", np. BOESCH [b�:sz]; ' � ("r" podniesione) � "r" fakultatywne, tj. wymawiane tylko w pewnych dialektach i odmianach j�zyka angielskiego, nie wymawiane natomiast w innych (np. w Londynie, Nowym Jorku, Bostonie), np, BUTLER mo�na wymawia� z "r" [batle'] lub bez niego [batle]; t � ("t" kre�lone dwa razy) � na oznaczenie wymowy angielskiego "th" � sp�g�oska szczelinowa bezd�wi�czna, podobna do seplenionego "s" (wymawianego z ko�cem j�zyka u�o�onego p�asko mi�dzy z�bami), np. BARTH [ba/t], d" � ("d" kre�lone) � na oznaczenie wymowy angielskiego "th" � d�wi�czny odpowiednik "l", podobny do seplenionego "z", np. GALSWORTHY [gcdz^dy], u � ("u" z dwiema kropkami) � samog�oska �cie�niona, po�rednia mi�dzy "u" i "i", np. MUSSET [mus�]; u � (,,u" podniesione) � wymawiane podobnie jak polskie "u" w wyrazach Europa, pauza, np. CALDWELL [ko^d^sl]; : � (dwukropek) � oznacza, �e poprzedzaj�ca go samog�oska jest d�uga, np. AUDEN [o:dn]; a � (kropka pod samog�osk�) � oznacza, �e akcent wyrazowy pada na zawieraj�c� j� sylab� (zg�osk�). Nie oznacza si� przed "i" twardo�ci sp�g�osek "s", "z", ,,c", kt�re nale�y wymawia� jak "s" w polskich wyrazach zapo�yczonych: sinus, sinologia (wi�c nie "sinus" ani "synus" itd.) albo "z" w polskim zi�ci�. Wymowy nie podano przy tytu�ach hase� w j�zykach s�owia�skich pos�uguj�cych si� alfabetem �aci�skim (j�zyk; dolno-tu�ycki, g�rnotu�ycki, czeski, s�owacki, chorwacki i s�owe�ski) oraz przy tytu�ach hase� w j�zykach: litewskim, �otewskim i esto�skim. Rezygnuj�c z bardziej szczeg�owego opisu wymowy tych samych znak�w literowych i ich po��cze� w poszczeg�lnych j�zykach, podano tu jedynie wykaz znak�w i ich kombinacji nie wyst�puj�cych w ortografii polskiej oraz ich przybli�on� polsk� transkrypcj� albo wymow�: a � e � � ou � � cz r � rz d' � d mi�kkie s � sz d, ctj � d� t' � t mi�kkie e � je, ie u � u d�ugie l', Ij � l mi�kkie v � w �, nj � � ��� W j�zykach czeskim i s�owackim kreska nad liter� samog�oskow� a, e, i, �, u, y oznacza, �e samog�oska jest d�uga. Transkrypcja. Wyrazy z j�zyk�w, kt�re pos�uguj� si� alfabetem innym ni� �aci�ski, podano w zasadzie w transkrypcji polskiej. W transkrypcji wyraz�w z j�zyk�w s�owia�skich pos�uguj�cych si� gra�dank� (j�zyki: rosyjski, ukrai�ski, bia�oruski, bu�garski) stosowano obowi�zuj�ce zasady pisowni polskiej. Ze wzgl�du na ustalony ju� obyczaj (sankcjonowany przez wydawnictwa poprawno�ciowe) niekt�re nazwiska Rosjan zako�czone na: -skij, -ckij, -yj podano w ich tradycyjne) spolszczonej postaci, np. PAUSTOWSKI. GORODIECKI. BIE�Y- Zgodnie z polsk� tradycj� wydawnicz� podano nazwisko BULHAKOW. W transkrypcji obcych nazwisk ma- j�cych w j�zyku rosyjskim, ukrai�skim, bia�oruskim pisowni� zgodn� z fonetycznym brzmieniem przywr�cono zapis oryginalny, np. G10TE � GOETHE. Form� spolszczenia zastosowano te� przy nazwiskach ukrai�skich zako�czonych na; -ij, �kij, -�kij, np MYRNY, KOCIUBYNSKI. KROPYWNICKI W nazwiskach i tytu�ach bia�oruskich uwzgl�dniono rozr�nienie u, u. Wyrazy z j�zyk�w macedo�skiego i serbskiego, pos�uguj�cych si� zmodyfikowan� gra�dank�, podano w wersji �aci�skiej. Nazwy i nazwiska z j�zyk�w orientalnych, pos�uguj�cych si� alfabetem innym ni� �aci�ski, podawano w transkrypcji polskiej, kt�rej poszczeg�lne systemy zosta�y opracowane przez naukowc�w, specjalist�w w danym zakresie. Nazewnictwo arabskie podano w uproszczonej transkrypcji polskiej, wyprowadzonej bezpo�rednio z pisma arabskiego oraz systemu transliteracji przyj�tego w 1971 przez Mi�dzy- narodow� Organizacj� Normalizacyjn� przy UNESCO. Nazwy i nazwiska greckie podano na og� w uproszczonej transkrypcji polskiej. Jedynie wyrazy z klasycznego j�zyka greckiego s� niekiedy transliterowane i, aby poprawnie je wymawia�, nale�y przestrzega� nast�puj�cych regu�: 1} Gamma (y) przed samog�oskami tylnoj�zykowymi: g, k, kh (y, K, y) ma warto�� d�wi�kow� rezonansowej sp�g�oski nosowej "n", kt�ra wyst�puje np. w polskim wyrazie awans (wym. awas): transliteracja wymowa aggelos angelos, agelos ['anio�']; egkomion enkomion, �komion ['panegiryk']; egcheiridion enchejridion ['podr�cznik']; 2) Sp�g�oski przydechowe kh. ph, th, (^, <p, &) wg tradycji polskiej wymawia si� dwojako: tak, jak je transliterowano b�d� zwyczajowo, jako: ch, f, t: transliteracja wymowa charakter kharekter, charakter; philosophos philosophos, filosofos; thalatta thalatta, talatta ['morze']. 3) Grupy sp�g�oskowe transliteruje si�: � "z" (tac., pol.) lub "dz" (pol.): � Zeus, Dzeus; S, -� "x" (�ac.), "ks" (pol.): � ataraxia, ataraksja ['spok�j']. 4) W S�owniku nie oznacza si� iloczasu ety (n = e) i omegi (o) = o) oraz pomija si� akcenty. 5) Samog�oska ypsilon (u ^ y) ma w przybli�eniu warto�� fonetyczn� polskiego "y", niemieckiego "Li". 6) Przydech mocny ma odpowiednik literowy w �aci�skim i polskim ,,h" (tac. harmonia, pol. harmonia). 7) Drugi element dwug�osek Transliterowanych: ai, ei, oi ma warto�� d�wi�kow� sp�g�oski: "aj", "ej", "oj". 8) Dwug�oska ou transliterowana ou ma warto�� samog�oski ,,u". 9) Podane wy�ej g��wne zasady transliteracji alfabetu greckiego na �acin� i j�zyk polski (wraz z zaznaczeniem stosunku transliteracji do warto�ci fonetycznej wyraz�w transliterowanych) odbiegaj� w niekt�rych wypadkach od zalecanego (m.in. na potrzeby bibliotek) mi�dzynarodowego systemu transliteracji, w kt�rym usi�owano, jak si� wydaje, pogodzi� transliteracj� z wymow� j�zyka greckiego stosowan� w r�nych epokach, a zw�. w czasach nam wsp�czesnych. Zob, te� S�ownik ortograficzny j�zyka polskiego pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1994, s. 141-143. Dla j�zyka chi�skiego zastosowano odmian� transkrypcji �aci�skiej, tzw, pinyin, obowi�zuj�c�, opr�cz znak�w chi�skich, oficjalnie na obszarze ChRL, od 1979 r- (przyj�ta r�wnie� przez Polsk� w 1981 r. zgodnie z rezolucj� �wiatowej Organizacji Standaryzacji ONZ). Poni�ej podano obja�nienia wymowy samog�osek i sp�g�osek j�zyka chi�skiego zapisywanych systemem alfabetu fonetycznego pinyin: j�zyk chi�ski � system pinyin pisownia wymowa i (po c, ch. r, s. sh. zh) y i (po samog�osce) j u (po J, q, y, x) u b p c c^ (c przydechowe) ch cz" (cz przydechowe) d t g k J � k k" (k przydechowe) ng n (jak w wyrazie gong) p p" (p przydechowe) q �^ (� przydechowe) r � (wyj�tek: ko�c�wka -er = -er) sh sz t t'1 (t przydechowe) zh -ian -ong cz -ien -ung -uej W pozosta�ych przypadkach samog�oski: a, e, i, o, u oraz sp�g�oski: f, h, l, m, n, s wymawia si� jak w j�zyku polskim; wymowa samog�oski u zob. powy�ej. Nazwy japo�skie podano w mi�dzynarodowej transkrypcji Hepburne'a, opartej cz�ciowo na pisowni angielskiej (u�ywanej powszechnie w Japonii). W tekstach hase�, zgodnie z zasad� obowi�zuj�c� w Japonii, najpierw podaje si� nazwisko a nast�pnie imi�. Nazwiska pisarzy indyjskich z ko�ca XIX i XX w- zachowano w transkrypcji angielskiej, stosowanej w Indiach. Alfabetyczny uk�ad hase� Za podstaw� uk�adu hase� w S�owniku przyj�to kolejno�� liter alfabetu polskiego (z dodanymi q, v, x), traktuj�c ma�e litery na r�wni z wielkimi; has�a o wielowyrazowych tytu�ach (g��wkach) szereguje si� wg alfabetycznej kolejno�ci liter pierwszych wyraz�w, nast�pnie � wg alfabetycznej kolejno�ci pierwszych liter drugich, trzecich i dalszych wyraz�w, np.: BAB BABA FIGAMI BABAO TANAH DJAWI Litery z obcymi znakami diakrytycznymi traktuje si� jak litery podstawowe (� = c, 0 = o, u = u itd.). Jak kilka wyraz�w traktuje si� dwu- f wielocz�onowe nazwiska, zar�wno ��czone dywizem. jak i bez niego (np. BEEKMAN, BEER-HOFMANN, BEERBOHM, BEETS). Jak jeden wyraz traktuje si� nazwiska i nazwy, kt�rych pierwszym elementem s� rodzajniki, ich z�o�enia i zrosty z przyimkami, np.: DE AMICIS DEBELJANOW DE CESPEDES DE COSTER DECOIN Te same zasady alfabetyzacji zastosowano w indeksach. Odsy�acze W przypadku hase� biograficznych niekt�re inne formy nazwiska (lub imienia) czy te� pseudonimy s� znane Czytelnikom nie mniej od ich w�a�ciwej, oryginalnej lub obecnie przyj�tej formy, dlatego te� z wyraz�w tych utworzono Izw. has�a odsytaczowe, odsy�aj�ce (za pomoc� strza�ki) do has�a w�a�ciwego, np. AWICENNA -- Ibn Sina, BEECHER ST�W� -� St�w� Harriet. SKR�TY Stosuje si� skr�ty i skr�towce przyj�te w pisowni i powszechnie u�ywane (wg S�ownika ortograficznego j�zyka polskiego PWN), np.: itp" itd., i in., np., tj., tzn., tzw,, wg. Ponadto w tekstach hase� zastosowano nast�puj�ce skr�ty (zar�wno do wyraz�w pisanych mat�, jak i wielk� liter�, z wyj�tkiem napisanych w wykazie tylko wielk� liter�, np- W., Kom,): abstrakc. � abstrakcyjny adm. � administracyjny afryk. � afryka�ski akad. � akademia al, � aleja(e) (2 nazw�) alb. � alba�ski alegor. � alegoryczny alg- � algierski alp. � alpejski amer. � ameryka�ski analit. � analityczny ang. � angielski anglik. � anglika�ski antropol. � antropologiczny arab. � arabski aram. � aramejski aren. � architektoniczny archeol. � archeologiczny arcybp � arcybiskup (z imieniem lub nazwiskiem) arcyks, � arcyksi��� (z imieniem lub nazwiskiem) argent. � argenty�ski ark. � arktyczny arm. � arme�ski artyst. � artystyczny astr. � astronomiczny asyr. � asyryjski atmosf. � atmosferyczny atom. � atomowy augsb. � augsburski austr. � austriacki ausiral, � australijski awangard. � awangardowy azerb- � azerbejd�a�ski azjat. � azjatycki b. � bardzo (nie w has�ach na liter� b) babil. � babilo�ski ba�k. � ba�ka�ski barok. � barokowy belg. � belgijski bezb- � bezbarwny bialorus. � bia�oruski bia�ost. � bia�ostocki bibl. � biblijny biel. � bielski biogr. � biograficzny biol- � biologiczny bizant. � bizanty�ski b�. � b�ogos�awiony boliw. � boliwijski bot. � botaniczny bp � biskup (z imieniem lub nazwiskiem) brandenb. � brandenburski brazyl. � brazylijski brun. � brunatny bryt, � brytyjski bu�g. � bu�garski burz- � bur�uazyjny celt. � celtycki centr, � centralny ces. � cesarz (z imieniem) che�m. � che�mski chem. � chemiczny chin. � chi�ski chorw. � chorwacki chrz��. � chrze�cija�ski ciech. � ciechanowski ciesz, � cieszy�ski cie�n. � cie�nina cyw- � cywilny cz. � cz�� ( z liczb�) czechos�. � czechos�owacki czes. � czeski cz�. � cz�onek (z nazw� organizacji) dekor. � dekoracyjny demokr. � demokratyczny dep. � departament ( z nazw�) dow- � dow�dca (z nazwiskiem, nazw� oddzia�u, armii itp.) dr � doktor dram. � dramatyczny druk. � drukarski dun. � du�ski dyn. � dynastia (z nazw�) egip. � egipski eklekt. � eklektyczny ekol- � ekologiczny ekon. � ekonomiczny ekspresjonist. � ekspresjonistyczny emigr. � emigracyjny est. � esto�ski estet- � estetyczny etnogr. � etnograficzny eur- � europejski ewang. � ewangelicki faszyst. � faszystowski feud. � feudalny film. � filmowy filol. � filologiczny filoz, � filozoficzny fi�. � fi�ski fiz. � fizyczny fizjol. � fizjologiczny flam, � flamandzki fot. � fotograficzny franc. � francuski futuryst, � futurystyczny G G. � galic. G�ry ( w nazwie) � galicyjski - gatunek gda�. � gda�ski gen. �genera� (z nazwiskiem, formacj�) genet. � genetyczny geogr. � geograficzny geol. � geologiczny geom. � geometryczny germ. � germa�ski g�. � g��wny, g��wnie gosp. � gospodarczy got. � gotycki gr. � grecki graf. � graficzny gram. � gramatyczny gruz. � gruzi�ski gub. � gubernia (z nazw�) handl, � handlowy hebr- � hebrajski hind. � hinduski hist. � historyczny hiszp- � hiszpa�ski hitl. � hitlerowski hol. � holenderski hr. � hrabia (z nazwiskiem) hrab. � hrabstwo (z nazw�) humanist. � humanistyczny dealist. � idealistyczny konogr. � ikonograficzny m. � imienia (w nazwie) mpresjonist. � impresjonistyczny nd. � indyjski ndochi�. � indochi�ski ndoeur. � indoeuropejski ndonez, � indonezyjski nst- � Instytut (w nazwie) r!. � irlandzki sl. � islandzki zrael, � izraelski Jag. � Jagiello�ski (ale: UJ) jap. � japo�ski je�. � jezioro (z nazw�) jugos�- � jugos�owia�ski k. � ko�o (przy nazwie miejscowo�ci) kam, � kamienny kamer. � kameralny - kanad. � kanadyjski kapitalist. � kapitalistyczny kard. � kardyna� (z nazwiskiem) katol- � katolicki kazas.� kazaski kier. � kierownik (z nazwiskiem lub nazw�) kirg. � kirgiski klas. � klasyczny klasycyst. � klasycystyczny klim. � klimatyczny koloryst. � kolorystyczny Kom. � Komitet (w nazwie) komunik- � komunikacyjny komunist. � komunistyczny kong. � kongijski kontynent. � kontynentalny korea�. � korea�ski kosm. � kosmiczny ko��. � ko�cielny kpt. � kapitan (z nazwiskiem lub formacj�) krak. � krakowski kr�l. � kr�lewski kryl. � krytyczny ks, � ksi��� (z imieniem lub nazwiskiem) kult. � kulturalny lit. � literacki litew. � litewski log. � logiczny lotn. � lotniczy lud. � ludowy lw�w- � lwowski tac. � �aci�ski �ot. � �otewski m. � miasto (z nazw�) M. � Morze (w nazwie) maced. � macedo�ski mahom. � mahometa�ski maks. � maksymalny mai. � malarski 10 matopol. � ma�opolski marksist. � marksistowski marok- � maroka�ski marsz. � marsza�ek (tylko stopie� wojskowy z nazwiskiem lub nazw� formacji) mat. � matematyczny materialist. � materia l i styczny mazow. � mazowiecki mech. � mechaniczny med. � medyczny meksyk. � meksyka�ski metafiz. � metafizyczny metodol. � metodologiczny mie�. � miesi�cznik (z nazw�) mie�. � miesi�c (z liczb�) mi�dzynar. � mi�dzynarodowy min, � minister (z resortem) miner. � mineralny minim. � minimalny Minist. � Ministerstwo (w nazwie) mitol- � mitologiczny mjr � major (z nazwiskiem lub formacj�) mt. � m�odszy (przy nazwisku) modernist. � modernistyczny motd. � mo�dawski mong. � mongolski mor. � morski muz- � muzyczny muzutm. � muzu�ma�ski n. � nad (w nazwie) n.e. � naszej ery nacz. � naczelny nadrealist. � nadrealistyczny nar. � narodowy naturalist. � naturalistyczny nauk. � naukowy niderl. � niderlandzki niem. � niemiecki nieorg. � nieorganiczny niepodl. � niepodleg�o�ciowy ni�. � nizina (z nazw�) nord. � nordycki norw. � norweski nowocz. � nowoczesny nowo�. � nowo�ytny O. � Ocean (w nazwie) ob. � obecnie (przy nazwie) ok. � oko�o (z dat�, liczb�) opra�. � opracowa�, opracowany org. � organiczny organiz. � organizacyjny orm. � ormia�ski o�r. � o�rodek o�wiat. � o�wiatowy o�wie�. � o�wieceniowy p.n. � pod nazw� p,n.e. � przed nasz� er� palest � palesty�ski pa�stw. � pa�stwowy pd. � po�udnie, po�udniowy pedag. � pedagogiczny pers- � perski piast. � piastowski pl. � plac (z nazw�) piast. � plastyczny p�k � pu�kownik (z nazwiskiem lub formacj�) ptw. � p�wysep pn. � p�noc, p�nocny pocz. � pocz�tek (np. wieku) poet. � poetycki po!. � polski polit. � polityczny pot. � po�owa (np. wieku) por. � porucznik (z nazwiskiem lub formacj�) portug. � portugalski pot. � potocznie pow. � powierzchnia (z liczb�) powst- � powsta�, powsta�y pozytywist. � pozytywistyczny prakt. � praktyczny prawos�. � prawos�awny pr�. � prezydent (z nazw� lub nazwiskiem) prof- � profesor (z nazw� lub nazwiskiem) protest. � protestancki prow. � prowincja (z nazw�) prus. � pruski przebud, � przebudowany prze�. � prze�om (np. na prze�. XIX i XX w.) przem. � przemys�owy przen. � przeno�nie przewodn. � przewodnicz�cy (z nazwiskiem lub nazw�) przyl. � przyl�dek (z nazw�) przyr. � przyrodniczy psued. � pseudonim (z okre�leniem) psych. � psychiczny psychol. � psychologiczny pt. � pod tytu�em publ. � publiczny publicyst. � publicystyczny rad�. � radziecki realist, � realistyczny red. � redaktor (z nazw� lub nazwiskiem) red. nacz. � redaktor naczelny (z nazw� lub nazwiskiem) rel. � religijny religiozn. � religioznawczy renes. � renesansowy Rep- � Republika (w nazwie) republ. � republika�ski rewol. � rewolucyjny re�. � re�yser, re�yserowa� (z nazw�) robotn. � robotniczy rokok. � rokokowy roln. � rolniczy rom. � roma�ski romant. � romantyczny ro�. � rosyjski rozbud. � rozbudowany r�wnol. � r�wnoleg�y rum. � rumu�ski rus. � ruski rys. � rysunek rz, � rzeka (z nazw�) rze�b. � rze�biarski rzym. � rzymski S. � San, Sanie, Santa St. � Saint St-e � Sainte sanskr. � sanskrycki satyr. � satyryczny sekr- � sekretarz (z nazw� lub nazwiskiem) serb. � serbski skand. � skandynawski st�w. � s�owia�ski s�owac. � s�owacki slowe�. � s�owe�ski socjaldemokr. � socjaldemokratyczny socjalist. � socjalistyczny socjol. � socjologiczny spo�. � spo�eczny sport. � sportowy st. � starszy (przy nazwisku) st. � stopie� (w nagrodach) starorus. � staroruski staro�. � staro�ytny stat- � statyczny stoi. � stolica (z nazw�) St�w. � Stowarzyszenie ( w nazwie) sumer. � sumeryjski symbol, � symboliczny syntet. � syntetyczny syr. � syryjski szkoc. � szkocki szwajc. � szwajcarski szwedz. � szwedzki �redniow. � �redniowieczny �r�d k. � �rodkowy �r�dziemnomor. � �r�dziemnomorski �w. � �wi�ty (z imieniem, nazw�) �wiat. � �wiatowy t. � tom tad�. � tad�ycki tatar. � tatarski teatr. � teatralny techn. � techniczny telew. � telewizyjny teol � teologiczny teoret- � teoretyczny t�um. � t�umaczenie, t�umaczony Tow. � Towarzystwo (w nazwie) tropik. � tropikalny tur. � turecki turkm- � turkme�ski turyst. � turystyczny tybet. � tybeta�ski tyg- � tygodnik (z nazw�) ty�. � tysi�c, tysi�cy (z liczb�) tysi�cl. � tysi�clecie (z liczb�) tyt- � tytu�, tytu�y ukr. � ukrai�ski ul. � ulica (z nazw�) uniw, � uniwersytet ur. � urodzony urb. � urbanistyczny uzb. � uzbecki W w. � wiek W. � Wyspy (w nazwie) W. Brytania � Wielka Brytania . ks. � wielki ksi��� alo�. � walo�ski arsz- � warszawski ewn. � wewn�trzny eg. � w�gierski ietn. � wietnamski ii. � wile�ski �. � w�oski �ase. � w�a�ciwie oj- � wojew�dztwo ojew- � wojew�dzki ojsk. � wojskowy wok- � wokalny wsch. � wschodni, wsch�d wschodnioeur. � wschodnioeuropejski wsp�tcz. � wsp�czesny wybud. � wybudowany wyd. � wydany, wydanie, wydawany wyst. � wystawiony, wystawienie wy�. � wy�yna (z nazw�) zach. � zach�d,zachodni zachodnioeur. � zachodnioeuropejski zagr. � zagraniczny za�. � za�o�ony, za�o�y� zast. � zast�pca (przy funkcji) zaw. � zawodowy zbud. � zbudowany zewn. � zewn�trzny Zjedn. � w nazwie Stany Zjednoczone zm. � zmar� zool- � zoologiczny zw. � zwany zw�. � zw�aszcza �yd. � �ydowski 11 ARYSTOFANES M.A. ASTURIAS J. ANOUILH AWICENNA AJSCHYLOS A. ACHMATOWA L. ARIOSTO B. APOLLINAIRE L. ARAGON J. AMADO AAK AAKJ/ER [o:ke:r] JEPPE (1866-1930), du�. poeta i prozaik; tworzy� w poetyce tzw. realizmu jutlandzkiego � pr�du z prze�. XIX i XX w., wyr�niaj�cego si� tematyk� ch�opsk� j zaanga�owaniem w spo�. sprawy du�. wsi; uprawia� liryk� krajobrazow� w dialekcie jutlandzkim (m.in. zbi�r Rugens sange 1906); jako prozaik zdoby� rozg�os powie�ci� Yredens b�rn (1904), w kt�rej atakowa� wyzysk robotnik�w rolnych i propagowa� reformy spo�.; pisa� tak�e opowiadania oraz prace etnogr. z dziej�w kultury wsi du�skiej. AASEN [o:sen] |VAR (1813-96), norw. poeta i j�zykoznawca; tw�rca wsp�cz. norw. j�zyka lit. landsmal (od 1929 zw. nynorsk), opartego na dialektach zachodnionorw., kt�re w du�ym stopniu zachowa�y sw�j pierwotny charakter i opar�y si� wp�ywom du�.; autor s�ownik�w i gramatyk (Norsk grammatik 1848); tw�rczo�� poetycka A. obejmuje liryki krajobrazowe (zbi�r Symra 1863), wiersze okoliczno�ciowe, satyry; tak�e dzienniki, wspomnienia. ABAJ KUNANBAJEW IBRAHIM (1845-1904), kazas. poeta, dzia�acz spo�.-o�wiat. i kult., kompozytor; jeden z tw�rc�w nowocz. literatury kazas., wprowadzi� do poezji tematyk� spo�.-obyczajow� i now� wersyfikacj�; do wielu swoich wierszy lirycznych skomponowa� muzyk�; tw�rczo�� A.K. jest zwi�zana z ustn� poezj� lud.; w d�u�szych poematach (Masgud 1887) wykorzysta� klas. w�tki literatur orien- talnych; przyczyni� si� do rozbudzenia �wiadomo�ci nar. Kazach�w; t�umacz dzie� pisarzy rosyjskich. ABASIYANIK [abasyjanyk] SAiT FAiK (1906-54), pisarz tur.; mistrz noweli, czerpi�c wzory z j�zyka m�wionego w Stambule opisa� barwnie �rodowisko rzemie�lnik�w, robotnik�w, zw�. postacie z marginesu; autor 13 zbior�w nowel, 3 powie�ci, reporta�y, zbioru wierszy; pol. przekt. nowel w wielu numerach "Przegl�du Orientalistycznego" i w antologii Rajski statek (1976). ABASZYDZE GRIGOL (ur. 1914), pisarz gruz.; poezje liryczne, poematy, opowiadania i powie�ci nawi�zuj�ce do tradycji nar. walki o wolno��; trylogia hist. (cz. 1 Syn kr�lowej Tamar 1957, wyd. pol. 1985, cz. 2 D�uga noc 1963, wyd. pol. 1974, cz. 3 Cotne, an kartwelta dacema da amagleba 1975), tak�e utwory o tematyce wsp�cz.; autor s��w hymnu Gruz. SRR (z A. Abasz�lim); pol. przek�. wierszy w Antologii poezji gruzi�skiej (1961) i w antologii Poezja gruzi�ska (1985). ABASZYDZE IRAKU (ur. 1909), gruz. poeta i dzia�acz spo�.; autor wierszy lirycznych, m.in. cykl Rustawelis nakwalewze (1959), o poszukiwaniach �lad�w Sz. Rustawelego; pol. przek�. w Antologii poezji gruzi�skiej (1961) i w antologii Poezja gruzi�ska (1985). ABBAS KHWA-�A AHMAD (ur. 1914), ind. pisarz, dziennikarz, tworz�cy w j�zykach urdu i ang., scenarzysta i producent film.; tw�rczo�� po�wi�ci� wsp�tcz. problemom spo�. i rel. w Indiach; wyda� m.in.: w j�zyku ang. powie�� lnquilab (1945), w j�zyku urdu zbiory opowiada� Zafran ke phul (1948), Ma/n kaun hun (1949) oraz opowie�� Car dii car rahen (1959). ABBUD MARUN (1886-1962), arab. pisarz i krytyk lit. z Libanu; wprowadzi� do literatury arab. tematyk� wiejsk�; autor powie�ci, dramat�w, zbior�w opowiada� (Wud�uh wa hi-kajat 1954, Ahadis al-karja 1956), studi�w monograficznych o poezji arab. oraz prac krytycznoliterackich. ABD AS-SABUR SALAH (1931-81), poeta arab. z Egiptu; przedstawiciel tzw. nowej szko�y w literaturze arab.; tw�rca refleksyjnych pesymistycznych wierszy o wsp�cz. �wiecie; wyda� 5 zbior�w poet., m.in. An-Nas fi biladi (1957), Szad�ar al-lajl (1977); pol. przek�. poezji w czasopismach: "Literatura na �wiecie" 1971 nr 8, ,,Przegl�d Orientalistyczny" 1972 nr 1, w wyborze wsp�cz. poezji arab. Pie�ni gniewu i mi�o�ci (1983); autor dramat�w poet., m.in. Nocny podr�ny (1969, przek�. pol. "Dialog" 1976 nr 6), esej�w krytycznoliterackich. ABDUH MUHAMMAD (1849-1905), egip. teolog i prawnik, dzia�acz spo�.-polit.; czt. parlamentu oraz mufti Egiptu (1899); prof. uniw. al-Azhar, gdzie wprowadzi� przedmioty �wieckie i unowocze�ni� metody nauczania; wywar� wp�yw na reform� s�downictwa; pionier muzutm. modernizmu, znawca i mistrz j�zyka arab., wydawca i komentator klas. dzie�. literatury arab.; nowocz. komentarz do Ko- ranu � Tafsir al-manar, liczne prace z dziedziny teologii, prawa muzu�m., o�wiaty, literatury i sztuki. ABDULHAK HAMIO TARHAN -r Tarhan Ab-dulhak Hamid. ABDULLAH BIN ABDULKADIR MUNSYI (1796-1854), malajski pisarz i pami�tnikarz; znawca j�zyk�w wsch., przyczyni� si� do stworzenia podstaw malaistyki; prekursor wsp�cz. literatury malajskiej i indonez.; pol. przekt. 14 ABR fragment�w pami�tnik�w Dzieje Abdui�aha i Podr� do Mekki w Antologii literatury malaj-s/oe/(1971). ABE KOBO, wta�c. Abe Kimifusa (1924-83), pisarz jap.; przedstawiciel awangardy lit.; w jego tw�rczo�ci s� widoczne wp�ywy F. Kafki; autor powie�ci Kobieta z wydm (1962, wyd. pol. 1968), powie�ci katastroficznej Hakobune "Sakuramaru" (1984), dramat�w, m.in. To ja jestem duchem (1958, pol. 1972), Przyjaciele (1967, pol. 1975), utwor�w fantastycznonauk. Daiyon Kampyoki (1959), scenariuszy filmowych. ABELARD [~la:r] PIERRE, Abailard (1079-1142), franc. filozof, teolog i poeta, tworz�cy w j�zyku �ac.; wyk�adowca licznych szk�; w sporze o uniwersalia zaj�� stanowisko umiarkowanego nominalizmu, g�osi� sermonizm (u-znanie powszechnik�w za wypowiedzi posiadaj�ce znaczenie); w teologii d��y� do wyja�niania tre�ci wiary za pomoc� rozumowa�, usuwaj�c sprzeczno�ci przez analiz� semantyczn� i krytyk� tekst�w lub odwo�anie si� do autorytetu autora (zarzucono mu stosowanie dialektyki do "tajemnic wiary", niekt�re jego traktaty zosta�y pot�pione); w etyce uzna� intencj� za kryterium moralnej oceny czyn�w. Do historii literatury przesz�y dzieje mi�o�ci A. do jego uczennicy, a nast�pnie �ony, Heloizy, uwiecznione dzi�ki s�ynnym listom (pisanym po tragicznej roz��ce ukochanych), wielokrotnie opiewane przez p�niejszych tw�rc�w; traktat Tak i nie (ok. 1122), autobiografia Historia moich niedoli (ok. 1136, wyd. pol. 1952); wyb�r pol. Pisma wybrane (1968-70): t. 1 Abelard i Heloiza. Listy, t. 2 Rozprawy, t. 3 Pisma teologiczne. E. GILSON Heloiza i Abelard. �redniowieczne pocz�tki humanizmu. Warszawa 1956; R. Palacz Abelard, Warszawa 1966. ABELL KJELD (1901-61), dramatopisarz du�.; uznawany za odnowiciela du�. dramaturgii XX w., wykorzystywa� techn. mo�liwo�ci no-wocz. sceny, przeni�s� do�wiadczenia filmu i baletu do teatru; autor wodewilu Melodien, der blev i/a�/<'(1935), skierowanego przeciwko drobnomieszcza�skiej mentalno�ci, oraz dramat�w (m.in. Anna Zofia Hedwig 1939, telew. wyst. pol. 1977), traktuj�cych o zagro�eniu warto�ci humanist. przez narastaj�cy faszyzm; pisa� te� scenariusze film., libretta do baletu oraz eseje o teatrze. ABISH [abysz] WALTER (ur. 1931), amer. prozaik i poeta; w swej tw�rczo�ci cz�sto pos�uguje si� eksperymentem formalnym, nie stroni�c jednocze�nie od realist. opisu rzeczywisto�ci; powie�ci: Alfabetyczna Afryka (1974, przek�. pol. "Literatura na �wiecie" 1989 nr 10), Jakie to niemieckie (1980, wyd. pol. 1987); zbiory kr�tkiej prozy (pol. wyb�r Klucz do alfabetu 1991); wiersze (Duet S/te 1970). ABOWIAN CHACZATUR (1809-48), orm. pisarz, pedagog i etnograf; zapocz�tkowa� realist. proz� orm.; autor pierwszej powie�ci �wieckiej pisanej wsp�cz. j�zykiem Werk Hajastani (1840, wyd. 1858), ukazuj�cej obraz spo�ecze�stwa orm. od pocz. XIX w. do wojny ros.-pers. 1826-28; powie�� ta wywar�a du�y wp�yw na tw�rczo�� pisarzy orm. 2 p�. XIX w.; w licznych powie�ciach, opowiadaniach, sztukach teatr., wierszach propagowa� przyja�� z Rosjanami; A. walczy� o wprowadzenie obowi�zku powszechnego, �wieckiego nauczania; autor wielu podr�cznik�w szkolnych i pism pedag.; prekursor nauk. bada� etnogr. w Armenii. ABRAHAM A SANTA CLARA, w�a�c. Johann UIrich Megerle (1664-1709), pisarz austr., mnich zakonu augustian�w bosych; nadworny kaznodzieja ces. Leopolda l; autor licznych pism (ok. 50) stanowi�cych wyk�adni� nauk ko��.; jego p�omienne, barwne, dowcipne kazania s� typowe dla baroku; g�. dzie�o � powie�� moralizatorsko-dydaktyczna Ju-das der Ertzschelm (t. ~\-4 1686-95). ABRAHAMS [�jbrehamz] PETER HENRY (ur. 1919), powie�ciopisarz po�udniowoafryk., tworz�cy w j�zyku ang.; w swej tw�rczo�ci ukazuje obyczaje ludno�ci murzy�skiej w miastach RPA; wyst�puje te� konsekwentnie przeciwko polityce apartheidu (m.in. Murzyn z kopalni z�ota 1946, wyd. pol. 1948, Szlakiem gromu 1948, wyd. pol. 1956, Ciemno�� 1965, wyd. pol. 1968); pisze o konfliktach rasowych i polit. (777/s Island N�w 1966); ponadto autobiografia Te// freedom (1954). ABRAMOW FIODOR A. (1920-83), pisarz ro�.; autor g�o�nej tetralogii powie�ciowej, po�wi�conej dram. losom rodziny ch�opskiej w okresie II wojny �wiat, i w latach powojennych {Prias�inowie: Bratja i siostry 1968, Dwie zimy i trzy lata 1968, wyd. pol. 1971, Drogi i rozdro�a 1973, wyd. pol. 1977, Dom 1978, wyd. pol. 1981) oraz licznych zbior�w opowiada� i opowie�ci, podejmuj�cych tematyk� wiejsk�, m.in. Pojezdka w proszfoje (1974, wyd. 1989), o tragicznych wydarzeniach zwi�zanych, z kolektywizacj� wsi ro�.; tak�e prace krytycznoliterackie. 15 ABR ABRAMOWICZ SZOLEM JANKEW, pseud. Men-dele Mojcher Sforim (1836-1917), pisarz �yd., tworz�cy w j�zyku hebr., p�niej tak�e w jidysz; pocz�tkowo skrajny propagator o�wiecenia �yd. (haskali), przeszed� nast�pnie na stanowisko zachowawcze; stworzy� podstawy j�zy-kowo-stylistyczne nowocz. literatur hebr. i jidysz; spu�cizna lit. przedstawia szerok� panoram� �ycia �yd�w w XIX w.; pierwsze powie�ci: po hebr. Limdu hetew (1864), w jidysz DOS klejne menczele (1864), ponadto Don Kichot �ydowski (1878, 1 wyd. pol. 1885, 2 wyd. pt. Podr�e Beniamina trzeciego 1990), Fiszkie der kr u mer (1868-94), Oos winczfingerl (1865-1904); alegor. powie�� Szkapa (1873, wyd. pol. 1886). ABU AL-ALA AL-MA'ARRI -r Ma'rri, Al- Abu al-Ala. ABU AL-ATAHIJA (748-ok. 825), poeta arab., pochodzenia bedui�skiego; przedstawiciel tzw. arabskiej poezji modernistycznej, kt�ra wprowadzi�a now� tematyk� i formy poet.; w m�odo�ci pisa� poezje bachiczne, liryki, p�niej utwory ascetyczne i moralizatorskie; poi. przek�. w: Klasyczna poezja arabska. Poezja epoki Abbasyd�w (VIII-XIII w.) (1988). ABU AL-FARAD� AL-ISFAHANI -> Isfahani, AI-Abu ai-Farad�. ABU NUWAS (mi�dzy 747 a 762-mi�dzy 813 a 815), poeta arab., pochodzenia pers.; przedstawiciel tzw. arabskiej poezji modernistycznej, propaguj�cej now� tematyk� i formy poet.; mistrz poezji bachicznej i erotycznej; ulubieniec Haruna ar-Raszida, wraz z nim sta� si� bohaterem anegdot Ksi�gi tysi�ca i jednej nocy (wyd. pol. t. 1-9 1973-76); dywan, czyli zbi�r utwor�w A.N. zebrany po jego �mierci, odzwierciedla �ycie dworskie epoki Abbasyd�w; pol. przek�. w: Klasyczna poezja arabska. Poezja epoki Abbasyd�w (VIII-XIII w.) (1988). ABU SA'ID ABU AL-CHAJR, Abu Sa'id Abu al-Hayr (967-1049), poeta pers.; mistyk, prze�o�ony o�r. sufickiego w Niszapurze; wprowadzi� do kaza� czterowiersze o tematyce mistycznej, dlatego pocz�tki pers. liryki sufickiej wi��e si� ze zbiorem przypisywanych mu rubajjat�w (czterowierszy); pol. wyb�r: Abu Sajid Fadlullah ben Abulchajr i tego� czterowiersze (1895) oraz przek�. w: Dywan wschodni (1921), Drugi dywan perski (1980). A^y-�ZAOCr�HMAD ZAki (1892-1955), poeta arab. z Egiptu" za�o�yciel grupy poet. Apollo i czasopisma lit. o tej samej nazwie; liryk, autor 17 tom�w poezji; m.in. Misr/jat (1924), Asz-szafkal-bak/'C\927), Al-janbu (1934); pisa� tak�e w j�zyku ang. (3 tomy poezji) i prze�o�y� na arab. utwory Hafiza i Omara Chajjama; autor dramat�w i librett operowych. ABU TAMMAM (?-845), poeta arab. z Syrii; reprezentant poezji staroarab. nawi�zuj�cej do tradycji bedui�skiej oraz dworskiej (dzia�a� na dworze kalifa AI-Muta'sima w Bagdadzie); tw�rca cenionej antologii poezji arab. Hamasa zawieraj�cej utwory poet�w od okresu przed-muzu�m. do czas�w Abbasyd�w; pozostawi� tak�e dywan (zbi�r) wierszy; pol. przek�. w: Klasyczna poezja arabska. Poezja epoki Abbasyd�w (VIII-XIII w.) (1988). ABUBACER -r Ibn Tufajl. ABUBAKAR ALHAJI IMAM (1911-81), pisarz nigeryjski, tworz�cy w j�zyku hausa; pe�ni� liczne funkcje spo�. i polit; utwory oparte na tradycyjnej prozie ludu Hausa (Magana jari ce 1937); reporta�owa proza podr�niczo--dydaktyczna (Tafiya mabudin iimi 1952); powie�� (Ruwan Bagaja 1933); historia islamu (Tarihin Musulunci 1960). ABU'L FARAD�, przydomek Bar Hebraeus ['syn Hebrajczyka'] (1226-86), syr. pisarz, historyk, teolog, biskup jakobicki; wszechstronna tw�rczo�� obejmuje prace z zakresu teologii (Menoret gudse, komentarz do Pisma �wi�tego � Awsar ra��), filozofii, historii, utwory poet. i prozatorskie, erudycyjne dzie�o encyklopedyczne Hewat hekmato. ABUSCH [a:busz] ALEXANDER (1902-82), niem. pisarz, publicysta i krytyk lit., tak�e dzia�acz polit.; 1933-46 na emigracji, red. nacz. "Rot� Fahne" (1935-39), "Freies Deutschland" (1941-46); 1958-61 min. kultury, 1961-71 wicepremier NRD; autor wierszy agitacyjnych, opowiada� i reporta�y opisuj�- cych walk� polit. proletariatu niem. (Der Kampf vor den Fabriken 1926); studia lit. i hist. z pozycji marksist. [Nar�d na manowcach 1945, wyd. pol. 1950, Literatur und Wirklichkeitt952). ACHAD HAAM, w�a�c. Aszer Ginzburg (1856-1927), �yd. pisarz i publicysta; wsp�tw�rca nowocz. j�zyka i literatury hebr.; g�osi� "syjonizm duchowy" � uwa�a�, �e Palestyna powinna by� jedynie o�r. duchowym �yd�w (O syjonizmie duchowym, wyd. pol. 1928); w swojej tw�rczo�ci lit. zajmowa� si� g�. zagadnieniem powi�za� mi�dzy etyk� i religi� (Nie- wolnicy swobody, wyd. pol. 1900). �16 AUR ACHARD [asza:r] MARCEL (1899-1974), dra-matopisarz franc.; autor licznych komedii bulwarowych (Ja� z ksi�yca 1929, wyst. pol. 1931, Kartofel 1957, wyst. pol. 1960, Idiotka 1960, wyst. pol. 1961), pe�nych fantazji i humoru; film. scenariusze. ACHEBE CHINUA (ur. 1930), pisarz nigeryjski, tworz�cy w j�zyku ang.; w tw�rczo�ci analizuje problemy wsp�istnienia 2 spo�ecznie i kulturowo odmiennych mentalno�ci � eur. i rodzimej, oraz konflikty i napi�cia rozsadzaj�ce spo�ecze�stwa afryk. u schy�ku epoki kolonialnej i w pierwszych latach niepodleg�o�ci; powie�ci: �wiat si� rozpada (1958, wyd. pol. 1989), Bo�a strza�a (1964, wyd. pol. 1966), Czcigodny kacyk Nanga (1966, wyd. pol. 1968); opowiadania {The Sacrifical Egg and Other Stor/es 1962); poezje (Beware Soul Brother 1971); utwory dla dzieci, eseje. ACHILLES TATIUS (II w.), pisarz gr. z Aleksandrii w Egipcie; autor zachowanego romansu O Leukippie i Klejtofoncie, kt�ry byt popularny jeszcze w epoce bizanty�skiej. ACHMADULINA BELLA (IZABIELLA) A. (ur. 1937), poetka ro�.; uprawia liryk� sensualistyczn�, blisk� w klimacie poezji A.A. Achmatowej i M.l. Cwietajewej; wiersze A. s� �piewne, cechuje je dba�o�� o instrumentalne wewn�trzne wsp�brzmienie, asonansowy g��boki rym (zbiory Struna 1962, Uroki muzyki 1969, Mietiel 1977, Sny o Gruzji 1977, Tajna 1983); pisze tak�e szkice i eseje o ro�. romantykach, przek�ada poezj� gruz.; scenariusze film.; pol. wybory wierszy: Struna (1968), Wyj�� na scen� (1987). ACHMATOWA ANNA, wta�c. A.A. Gorienko (1889-1966), 1910-18 �ona N.S. Gumilowa, poetka ro�.; w m�odo�ci przedstawicielka akmei-zmu, kierunku, kt�ry w opozycji do symbolizmu oznacza� zwrot ku konkretno�ci i wyrazisto�ci opisu; popularno�� zyska�a dzi�ki zbiorom kamer, liryk�w o motywach osobistych [Wiecz�r 1912, R�aniec 1914, 1 wyd. pol. pt. Paciorki 1925); w p�niejszej poezji sensualizm wizji artyst. ust�pi� miejsca refleksji filoz. i historiozoficznej (m.in. Bia�e stado 1917, Dmuchawiec 1921, Anno Domini MCMXX11922); syntez� w�tk�w autobiogr. i hist. stanowi Poemat bez bohatera (1 wersja 1940- 42, 2 � 1962, wyd. 1976; pol. przek�. fragment�w w wyborze Poezje 1964); pami�ci ofiar represji stalinowskich A. po�wi�ci�a poemat oratoryjny Requiem (powsta� 1935-40, wyd. 1987, pol. przek�. fragment�w w wyborze Poez/'e1981, ca�o�� w: Akme znaczy szczyt 1986); podsumowaniem do�wiadcze� 2 � S�ownik pisarzy �wiata poet. s� zbiory Iz szesti knig (1940), Izbrannoje (1943), Bieg wriemieni C\965); prace krytycznolit. (M�j Puszkin, wyb�r pol. 1976); t�umaczka poezji, m.in. orientalnej, zachodnioeur. i pol.; pol. przekt. wierszy A.: Poezje wybrane (1970), Wiersze (1989) oraz w antologiach, m.in. Pi�ciu poet�w (1975). B. EICHENBAUM Szkice o prozie i poezji, t�um., wyb�r L. Pszczotowska i R. Zimand, Warszawa 1973; S. POLLAK Srebrny wiek i p�niej, Warszawa 1971. ACHTAL, AL-, wta�c Abu Mallk Ghijas Ibn Ghaus (ok. 640-ok. 710), poeta arab.; jeden z trzech s�ynnych poet�w bedui�skich (obok AI-D�arira i AI-Farazdaka) z epoki Umajjad�w; chrze�cijanin; opiewa� wielko�� kalif�w; utwory AI-A. s� zebrane w dywanie (zbiorze) poetyckim. ACHTOJ SYN DWAWEFA (XX w pn�), pisarz egip.; jeden z o�miu pisarzy uwa�anych przez tradycj� egip. za klasyka; autor podr�cznika dla kandydat�w na urz�dnik�w administracji, utwor�w zachwalaj�cych stan urz�dniczy, apokryf�w i hymnu do Nilu. ACHUNDOW MIRZA FATHALI ->� Achundza-da Mirza Fathali. ACHUNDZADA MIRZA FATHALI, Mirza Fathali Achundow (1812-78), azerb. pisarz i filozof; zapocz�tkowa� realist. literatur� azerb. (m.in. opowie�� A�danmysz kewakib 1857); autor komedii satyr, pi�tnuj�cych despotyzm, fanatyzm rel., zacofanie; wystawienie 1873 sztuki Serguzeszti weziri chani Lenkoran stanowi pocz�tek nar, teatru azerb.; utwory A. by�y t�umaczone na wiele j�zyk�w, m.in. na ang. i francuski. ABDURRAHIMBAJ ->� Achwerdow. ACHWERDOW, Abdlirrahimbaj (1870-1933), dramatopisarz azerb.; autor realist. dramat�w, w kt�rych poddawa� krytyce stosunki spo�. oparte na feudalnej zale�no�ci, kre�li� sylwetki wsch. despot�w, g�osz�c potrzeb� przeobra�e� spo�ecze�stwa; tak�e nowelistyka, g�. po�wi�cona problematyce wiejskiej. ADAM [ada] PAUL (1862-1920), pisarz franc.; pocz�tkowo naturalista (Cha/r molle 1885), nast�pnie symbolista (So/ 1886), w p�niejszych powie�ciach (tetralogia hist. Le temps et la vie 1899-1903, t. 1 S//a, wyd. pol. 1900) po��czy� obie te skrajne tendencje. ADAM DE LA HALLE [ada do, Adam le Bossu, Adam d'Arra^ 1287), franc. poeta i kom^ao^y MUM monodyczne chansons, dialogi poet. z muzyk�, zw. jeux-partis, 3-gtosowe ronda i motety; udramatyzowana pastora�ka Jeu de Rabin et de Marion (ok. 1283 � pierwsza zachowana �piewogra), sztuka Jeu de la feuillee (ok. 1262), poemat Conge. AOAMCZYK WIACZASLAU (ur. 1933), pisarz bia�orus.; zwi�zany z nurtem wiejskim, autor opowiada� osnutych na wspomnieniach z dzieci�stwa (zbiory Sw�j cza�awiek 1958, Dziki ho�ub 1972, Dzie� ranniaj wosieni 1977), dylogii powie�ciowej: Cudza ojczyzna (1978, wyd. pol. 1984), Hod nulawy (1982), w kt�rej odzwierciedli� konflikty klasowe i narodowo�ciowe na wsi bia�orus. w okresie mi�dzywojennym; pol. przek�. opowiada� w antologii Moje nied�wiedzie i inne opowiadania bia�o- ruskie {^975). ADAMOY [~mo:w] ARTHUR (1908-70), dra-matopisarz franc., pochodzenia ro�.; w przenikni�tej pesymizmem tw�rczo�ci pocz�tkowo przedstawiciel awangardy teatr, (teatr absurdu: L'invasion 1950, Wszyscy przeciwko wszystkim 1952, wyst. pol. 1957), p�niej tzw. teatru zaanga�owanego, podejmuj�cego problematyk� spo�. i polit. (Ping-Pong 1955, Le prin-temps 71 1961 �o Komunie Paryskiej 1871); adaptacje i przekt. utwor�w m.in. A.P. Czecho-wa i A. Strindberga. ADAMOWICZ ALE� (1927-94), biaforus. pisarz i historyk literatury; tworzy� w j�zyku biatorus. i ro�.; uprawia� proz� batalistyczn�, tematycznie zwi�zan� z II wojn� �wiat., m.in. dylogia powie�ciowa Partizany (cz. 1-2, 1960-63), tak�e utwory paradokumentalne: Ja ze spalonej wsi... (wraz z J. Brylem i U. Kalesnikiem 1975, wyd. pol. 1978), Ksi�ga blokady (z D. Graninem 1979, wyd. pol. 1982), oraz powie�� Oprawcy (1980, wyd. pol. 1988), o pacyfikacji ludno�ci bia�orus.; prace historyczno-i teoretycznoliterackie. ADAMOWICZ GIEORGIJ W. (1894-1972), ro�. poeta i krytyk lit.; nale�a� do ugrupowania akmeist�w, w opozycji do symbolizmu d���cych do konkretno�ci opisu (zbiory wierszy Ob�aka 1916, Czist/liszcze 1922); od 1922 przebywa� na emigracji, gdzie wsp�pracowa� z licznymi czasopismami; artyku�y krytycznolit. zebrane w tomach Odinoczestwo i swoboda (Nowy Jork 1955) oraz Kommientari (Wa- szyngton 1967). ADCOCK [adkok] FLEUR (ur. 1934), poetka ano,;* oto �1.963. mieszka�a w Nowej Zelandii, nast�pnie w W. Brytanii; jej poezja, odznaczaj�ca si� r�norodno�ci� formaln�, precyzj� i klarowno�ci� j�zyka, ��czy ironiczn� obserwacj� z klasycyzuj�c� pow�ci�gliwo�ci� tonu; liczne zbiory wierszy, m.in. Tn� Scenie Route (1974), Tn� Inner Harbour (1979), Selected Poems(1983), The Incident Boo/c(1986), T/me Zones(1991); t�umaczka �redniow. poezji �ac., autorka antologii poezji wsp�czesnej. ADOISON [adysn] JOSEPH (1672-1719), pisarz ang.; autor klasycyst. poemat�w i utwor�w dram. (tragedia Katon 1713, wyd. pol. 1809); celowa� w eseistyce spot.-obyczajowej, utrzymanej w duchu o�wie�, racjonalizmu i liberalizmu; wsp�za�o�yciel i red. czasopisma "The Spectator", wyd. 1711-12 w Londynie. ADIYAR [adywar] HAUDE EDJP (1884-1964), tur. pisarka, dzia�aczka spo�. i polit.; 1923-38 przebywa�a w W. Brytanii i USA; 1950-54 pos�anka do parlamentu; autorka powie�ci o tematyce polit. (Yeni Turan 1912), spo�.--obyczajowej (Sinekli Bakkal 1936); wiele miejsca w tw�rczo�ci po�wi�ci�a kobiecie tur. i problemom r�wnouprawnienia; pozostawi�a tak�e wspomnienia, publicystyk�, histori� literatury angielskiej. ADONIS, wta�c. Ali Ahmad Sa'id Isbir (ur. 1930), arab. poeta i krytyk lit., pochodz�cy z Syrii; uwa�any za jednego z najwybitniejszych poet�w �wiata arab.; od 1954 mieszka w Libanie; symbolista, zwi�zany z nurtem odnowy poezji arab., w latach 50. wsp�-wydawca czasopisma "Szi'r", od 1968 wydawca pisma "AI-Mawakif"; autor 10 zbior�w poezji, m.in. Aghani Mihjar ad-Dimaszki (1961), t�um. na wiele j�zyk�w eur.; studium o literaturze i kulturze arab. Sabit wa mutahawwil... (t. 1-3 1974-78); pol. przek�.: "Literatura na �wiecie" 1988 nr 11, "Przegl�d Orientalistycz-ny" 1988 nr 3, "Okolice" 1989 nr 4/5 oraz w antologii wsp�cz. poezji arab. Pie�ni gniewu i mHo�ci (wyd. 2 1990). ADY [odi] ENORE (1877-1919), w�g" poeta i publicysta; g3. przedstawiciel nowocz. liryki w�g. pocz�tku XX w.; tworzy� pod wp�ywem franc. modernist�w; zwi�zany z czasopismem "Nyugat", skupia� wok� siebie w�g. awangard� lit.; utwory A., cz�sto atakowane przez krytyk� zachowawcz�, s� �wiadectwem uwra�liwienia na aktualne problemy polit. i moralne, dowodz� �ywych zwi�zk�w autora z ideami rewol. i demokr.; liryka, odznaczaj�ca si� bogactwem form artyst., przenikni�ta jest pe- symizmem, niepok