Rafa� Klunder EUROPA, EUROPA 1 Min�o dziesi�� lat. Jak�e zmieni�a si� ta stara, konserwatywna Europa, kt�ra tak bardzo nie lubi zmian. Przyjechali�my do Freiburga, miasteczko ton�o w popo�udniowym s�o�cu. �rodkiem u�pionej, w�skiej Fridrich H�lderlin Strasse leniwie toczy� si� ��ty tramwaj, kt�rego ko�a dudni�y na z��czach szyn. Po obu stronach sta�y wiekowe kamienice o r�owych, seledynowych, b��kitnych frontonach, zdobione z�otymi p�askorze�bami laurowych li�ci i smoczych g��w, zwie�czone czerwonymi, sko�nymi dachami, na kt�rych stercza�y zabawne kominy, z komin�w dobywa� si� dym. W ma�ych, po�wiartowanych drewnianymi ramami oknach bieli�y si� firanki o drobnych oczkach i pyszni�y kwiaty w doniczkach: pelargonie i wiosenne bzy; w jednym paradowa�a kolekcja krasnali ustawionych wed�ug wzrostu w jednakowych odst�pach. Trotuarem wy�cielonym r�wniutk�, bia�okremow� ceg��, spacerowa� barwny t�um, starzy i m�odzi, ch�opak ca�owa� dziewczyn�, hippis w kwiecistej tunice przygl�da� si� mosi�nej statui, punk w fioletowym pi�ropuszu zatrzyma� si� przed wystaw� sklepu z pami�tkami. Na murku klombu, w cieniu bia�o-brunatnej brz�zki, kt�ra sypn�a zielonymi listkami, siedzia� grajek w czerwonoarmijnym mundurze i akompaniuj�c na ba�a�ajce, �piewa� rosyjskie pie�ni, jego czapka le�a�a pomi�dzy stopami, odwr�cona daszkiem do g�ry, w �rodku srebrzy�y si� monety. "Rybak rozwiesi� sieci nad brzegiem Oki" - pr�bowa�em odgadn�� znaczenie znajomych niegdy� s��w. Podg�rski wiatr przyjemnie owiewa� nasze twarze. Szli�my w pi�cioro: Sean obejmowa� Mart�, obok ospale wyci�ga� swe d�ugie nogi Kurt, za nimi Maria i ja. Jak bardzo r�nili�my si� pomi�dzy sob�. Kurt by� ros�y, pot�ny, tryska� zdrowiem i optymizmem - mimowolnie ubra�em go w my�lach w wojskowy mundur. Marta, m�odziutka, ledwie dwudziestoletnia warszawianka, kt�rej �wiadomo�� kszta�towa�a si� u schy�ku absurdalnej rzeczywisto�ci Polski robotniczo-ch�opskiej, w�r�d szarzyzny peerelowskich blokowisk, kilometrowych kolejek do prawie pustych sklep�w i w�r�d ponurych, zrezygnowanych, oszukanych przez �ycie ludzi. Boja�liwa, niepewna siebie, lecz wolna ju� od wielu fobii, w kt�rych ja wyros�em. I Maria, starsza od Marty o osiem, mo�e dziewi�� lat, r�wnie� wychowana w Polsce, lecz jak�e innej. Wielkie nadzieje Sierpnia, kt�rych nie rozumia�a, lecz kt�rych podnios�o�� czu�a na co dzie� i potem nag�y zwrot Grudnia, dekada beznadziei, masowa ucieczka Polak�w do normalno�ci, na owiany ba�niowymi mitami Zach�d. I Sean, Sean, wra�liwy cz�owiek o duszy artysty; jak�e mu zazdro�ci�em, �e urodzi� si� w normalnym kraju. Od lat mieszkali�my z Mari� w normalnych krajach, lecz co z tego, gdy wci�� odzywa�o si� nienormalne dzieci�stwo, nienormalna m�odo��, gdy znormalnieli�my tylko na tyle, by zda� sobie z tego spraw�, nic wi�cej. Kurt bezb��dnie odnalaz� dom pod numerem czternastym. Przez rze�bion� bram� weszli�my do �rodka, zachowuj�c si� do�� swobodnie, w starych murach rozlega�o si� echo naszych g�os�w. Panowa� tu p�mrok i ch��d, roztacza� si� ten szczeg�lny zapach historii, kt�ry sprawia, �e jedno kr�tkie �ycie wydaje si� nic nie znacz�cym epizodem. Kamienica liczy�a trzysta, mo�e czterysta lat. Ile w tych murach wydarzy�o si� tragedii, ile doznano szcz�cia, ile powitano narodzin, jak cz�sto wita�a tu �mier�? Przetoczy�y si� t�dy losy dziwnych ludzi, kt�rych nikt ju� nie pami�ta. Co kryj� te ciemne piwnice i rozgrzane wiosennym s�o�cem strychy? Mo�e przezorny kupiec ukry� przed nadci�gaj�cym wojskiem z�ote monety, lecz zgin�� i zabra� do grobu sw� tajemnic�? Tak pewnie bywa�o cz�sto, gdy ci�gn�y przez miasteczko wojska, jak przez wszystkie inne miasta i wioski w Europie. Europ� budowano i niszczono, budowano i niszczono, kto� nazwa� jej losy histori� prywatnych awantur ksi���t i kr�l�w, w kt�rych win� za wszystko i kar�, niezmiennie od stuleci, ponosili zwykli, pro�ci ludzie pragn�cy tylko �y� i cieszy� si� ka�d� chwil� �ycia. W�a�ciwie by�o nas sze�cioro - Marta spodziewa�a si� dziecka. Sean, na og� pow�ci�gliwy w swych emocjach, teraz nie ukrywa� zachwytu; m�g�by ca�ymi godzinami przytula� twarz do okr�g�ego brzucha i s�ucha�, i dotyka� r�k� napi�tej sk�ry, i czu� ciep�o, i czeka�, i cieszy� si�, i niecierpliwi�. Nagra� dla Marty p�yt�, tak j� zatytu�owa�, po prostu: "For Marta". Ostatni� ballad� �piewaj� we troje: Sean po angielsku, Kurt po niemiecku i Marta po polsku; powtarza si� refren, kt�ry w g�osach m�czyzn brzmi mi�kko i dziecinnie: "Nie jest za p�no, je�cie szistko da siem odmieni�". Ballada nosi tytu� "From London to Warsaw" i opowiada o pewnym zwyczajnym �yciu. Marta zastanawia�a si� cz�sto, jak podo�a wychowaniu dziecka, kim ono b�dzie, jaka czeka je przysz�o��. Seana pozna�a w Warszawie, w pubie, w kt�rym raz w miesi�cu dawa� koncerty. Specjalnie w tym celu przyje�d�a� z Kolonii, zatrzymywa� si� w mieszkaniu jednego z przyjaci� i �piewa� dla go�ci w pubie. Nauczy� si� nawet troch� po polsku i gdy zobaczy� Mart� siadaj�c� przy stoliku obok sceny, przerwa� wyst�p i powiedzia� do mikrofonu: "Next song bendzie dla dziewczina z bronzowe wlosami". Poczu�a, �e goreje jej twarz, odwr�ci�y si� w jej stron� wszystkie g�owy, chcia�a co� odpowiedzie�, lecz zanim w my�lach u�o�y�a s�owa, Sean za�piewa�: "This girl from across the channel". W przerwie przysiad� si� do stolika, by� bezczelny i pewny siebie, lecz gdzie�, w g��bi kry�o si� w nim ciep�o. By� brzydki, niski, kr�py i stary - o dziesi�� lat starszy od niej, ostrzy�ony na je�yka, mocno ju� wy�ysia�, na warszawskiej ulicy z pewno�ci� nie zwr�ci�aby na niego uwagi, w Londynie wygl�da�by jak przeci�tny Anglik. Oburzy� si�, gdy to powiedzia�a. Nie jest Anglikiem! Jest Kornwalijczykiem, to wielka r�nica! Spotykali si� co miesi�c, czasami je�dzi�a do niego do Niemiec, lecz im d�u�ej to trwa�o, tym bardziej si� m�czy�a. Sean nie chcia� zamieszka� w Warszawie, Marta za �adne skarby nie wyjecha�aby z Polski. Zmieni�a si� Polska, Polska daje teraz nadziej� i przysz�o��, coraz wi�cej m�odych, jak Marta, ludzi �yje coraz normalniej. Zwolna rozwiewaj� si� kompleksy i pryskaj� mity. Rozstali si� w przyja�ni. Pozna�a innego m�czyzn�, Francuza ze Szwajcarii, lecz szybko zauwa�y�a, �e nie by� on taki jak Sean, nie mia� tych samych czu�ych r�k, nie m�wi� takim samym ciep�ym g�osem, to dziwne, ale dra�ni�o j� nawet, �e nie �ysia�. Gdy po raz pierwszy u�wiadomi�a to sobie, zrozumia�a, �e inaczej by� nie mo�e. Kt�rego� dnia us�ysza�a w radiu piosenk� "I wish I had one more chance" - zda�o jej si�, �e by� to g�os Seana. W nocy zatelefonowa�a do niego, przyjecha� dwa dni p�niej i zosta� ca�y miesi�c, by� to najpi�kniejszy miesi�c w jej �yciu. Gdy zn�w wyjecha�, zapisa�a si� na kurs j�zyka niemieckiego. Gdy sko�czy�a szko��, zamieszkali razem w Kolonii, wkr�tce odby� si� �lub. W domu porozumiewali si� zwykle po angielsku, lecz gdy przychodzili znajomi, rozmowa toczy�a si� cz�sto w dwu j�zykach jednocze�nie. Sean mieszka� w Niemczech od dziesi�ciu lat, zarabia� lepiej ni� w Anglii, a ponadto fascynowa�o go �piewanie dla nie-brytyjskiej publiczno�ci. Marta my�la�a o dziecku. Uwa�a�a, �e je�li zostan� w Niemczech, dziecko p�jdzie do szko�y, zacznie m�wi�, my�le� i �y� po niemiecku. Nie wyobra�a�a sobie, aby nie zna�o j�zyka polskiego, b�dzie uparta, b�dzie m�wi� do ma�ego Polaka po polsku. Sean oczywi�cie by� innego zdania, ale po co zawraca� sobie g�ow� odleg�� przysz�o�ci�. Kurt natomiast, kt�ry od czasu ich �lubu czu� si� cz�onkiem rodziny, s�dzi�, �e oboje s� fantastami, bo dziecko, cokolwiek zrobi�, i tak b�dzie niemieckie. Przys�uchiwali�my si� z Mari� ich rozmowom i zerkali�my na siebie. Ten problem dotyczy� tak�e nas. Nasze dzieci by�y w�a�ciwie mi�dzynarodowe, starsze urodzi�o si� w Australii, m�odsze w Ameryce, oboje uczy�y si� w australijskiej szkole, oboje my�la�y i �y�y po australijsku. W domu rozmawiali�my w ojczystym j�zyku, lecz nie by� to ten sam j�zyk, kt�rym m�wiliby�my w kraju, by� to nasz prywatny j�zyk, zwyczajny, pozbawiony swej ojczystej �wi�to�ci, narz�dzie komunikacji, pe�en skr�t�w i znacze�, kt�re rozumieli�my tylko we czworo i kt�ry zrodzi� si� z wszystkich naszych wsp�lnych do�wiadcze�. Gdy wr�cimy do kraju, b�d� Polakami, lecz gdy wr�cimy do Stan�w, b�d� Amerykanami. Tak naprawd� nigdy nie mia�y domu, nigdy nie nale�a�y do jakiej� wyra�nie sprecyzowanej nacji, do jakiego� obszaru na ziemi, zwanego pa�stwem. C� znaczy macierzy�stwo i ojcostwo, ojczyzna, to�samo��, ca�e to, tak zwane wychowanie - rodzinne, spo�eczne, obywatelskie, gdy nasze dzieci tak bardzo r�ni� si� od nas. Zatrzymali�my si� przed oszklonymi witra�em, dwuskrzyd�owymi drzwiami do mieszkania na parterze. Zrobi�o si� cicho, stali�my jak trupa przebiera�c�w, kt�rzy mieli rozpocz�� przedstawienie, lecz zapomnieli roli, nie wiedz�, kto i od czego ma zacz��. Kurt, najbardziej w miasteczku obyty, wysun�� si� naprz�d i nacisn�� z�ocony guzik dzwonka. Rozleg� si� niezno�ny d�wi�k, kt�ry przeszy� ca�y dom. Za progiem s�ycha� by�o wo�anie po niemiecku i zbli�aj�ce si� kroki, ros�a zniekszta�cona w kryszta�kach szyby posta�. Tutaj, w tym mieszkaniu ukrywa�a si� wraz z siostr� i matk� Sara. Kim jest Sara? Sumieniem Europy, australijsk� �yd�wk�, a mo�e �ydowsk� Australijk�, jeszcze jednym pn�czem odwiecznego szale�stwa. Kocha�a nas z Mari� jak w�asne dzieci, mo�e dlatego, �e byli�my w tym kraju tak bardzo samotni. Z pocz�tku traktowa�a nas nieufnie, w�r�d �yd�w wci�� pokutuje ten bolesny stereotyp Polaka-antysemity, lecz z czasem przekona�a si�, �e jeste�my nowymi Polakami, wolnymi przynajmniej od tej jednej fobii. Czu�o��, jakiej nie mog�a okaza� nam, gdy� si� wstydzi�a, okazywa�a naszym dzieciom, rozpieszcza�a je, ilekro� przychodzili�my z wizyt�. Najpi�kniejsze lata swojego dzieci�stwa ogl�da�a przez szpar� w pod�odze pod ��kiem, skulona w glinianej, wilgotnej klatce, kt�r� mog�a opu�ci� tylko raz dziennie, po zmierzchu, tylko na par� minut, by napi� si� wody, by odpr�y� swe spragnione ruchu i s�o�ca cia�o. Hilda, kt�ra ca�� tr�jk� ukrywa�a, pewnie ju� nie �yje, bo od roku nie odpisuje na listy, ale mo�e uda si� odszuka� jej krewnych, pisa�a o swoim synu. Sara, gdzie� w okruchach pami�ci, przypomina�a sobie ma�ego ch�opca, kt�ry k�ad� si� na pod�odze pod ��kiem i zagl�da� do �rodka. Hilda przegania�a go natychmiast, ba�a si� s�siad�w i gestapo. Mo�e mieszka on w tym samym domu, mo�e wiedz� co� o nim s�siedzi? Sara nigdy nie wr�ci�a do Europy. Cho� urodzi�a si� w Niemczech i pozosta� jej silny bawarski akcent, nigdy nie ci�gn�o jej do rodzinnych stron. Zaraz po wojnie wyjecha�y do Anglii, ojciec ju� nie �y�, nawet nie wiedzia�y, gdzie zosta�; kt�rego� dnia aresztowa�a go w Monachium policja i wi�cej nie wr�ci�. W Anglii mieszka�y przez kilka lat w Londynie, lecz obie z siostr� by�y w�t�ego zdrowia, wilgotny klimat na Wyspach nie s�u�y� im najlepiej; po latach odnalaz� si� stryj Aaron, mieszka� w Australii, niezw�ocznie sprowadzi� je do siebie. We czworo byli jedynymi z wielkiej rodziny, kt�rzy przetrwali te barbarzy�skie czasy. Sara nie czu�a do Niemc�w nienawi�ci, Hilda tak�e by�a Niemk�, jej m�� zgin�� na froncie, dzi�ki niej prze�y�y, cho� nie musia�a i, jako lojalna obywatelka pa�stwa niemieckiego, nie powinna by�a im pomaga�. A jednak poczucie cz�owiecze�stwa by�o w niej silniejsze ni� lojalno�� wobec ojczyzny. Obiecali�my Sarze, �e odszukamy ten dom. Rozleg� si� chrz�st zamka i przez szpar� w ci�gle zabezpieczonych �a�cuchem drzwiach wyjrza�o oko, p� twarzy, kawa�ek pomarszczonego czo�a, siwe w�osy, wielki nos i usta, z kt�rych wypad�y kr�tkie niemieckie s�owa. Kurt wyja�ni�, kim jeste�my i po co przyszli�my. 2 Usiedli�my przy d�ugim owalnym stole. Fili�anki z mi�nie�skiej porcelany, herbata z imbryka, politurowany blat z wi�niowego drewna. Pod �cian� kredens, na nim figurki ta�cz�cych barokowych par, kobiet w balowych sukniach z g��bokim dekoltem, kawaler�w w bryczesach. Pod sufitem gipsowe anio�ki i kryszta�owy �yrandol, �ar�wki w kszta�cie �wiec, blade �wiat�o. Wn�trze tego domu przypomnia�o mi dom rodzinny, ten w Polsce. Czy jestem Niemcem? Kt�re� wakacje sp�dzi�em w Wartburgu. Mia�em czterna�cie lat, d�ugie do ramion w�osy, dziewcz�c� urod�. Od paru dni przygl�da� mi si� m�czyzna, Johann Schreder, opiekun naszej grupy. Ju� wtedy mia�em za sob� przykre do�wiadczenia - ta dziewcz�ca uroda sprawia�a, �e czasem stawa�em si� obiektem cudzych fantazji, niekiedy ratowa�em si� ucieczk�. Ilekro� widzia�em te spojrzenia, instynktownie nabiera�em ostro�no�ci. Teraz tak�e stara�em si� go unika�. Pewnego razu podszed� do mnie i u�miechaj�c si� serdecznie, poprowadzi� na ubocze, usiedli�my na �awce, na wszelki wypadek odsun��em si� na bezpieczn� odleg�o��. Przez chwil� patrzy� na mnie w milczeniu, po czym zapyta� po rosyjsku, czy moja matka nazywa si� z domu Strogow. Oniemia�em zupe�nie, gdy� by�a to prawda. Dlaczego si� tym interesowa�? Mo�e przejrza� wcze�niej moj� kartotek�, lecz by� to tylko jaki� wymy�lony pretekst? Poczu�em si� nieswojo, rozejrza�em si� dooko�a, szukaj�c pomocy, nieopodal gra�a w pi�k� grupa ch�opc�w. Milcza�em, lecz wida�, domy�li� si�, bo w jego oczach b�ysn�a rado��, po czym wymieni� imi� mojej matki. Ile ma lat? Czy wojn� sp�dzi�a w Gda�sku? Czy jej ojciec jest Rosjaninem? - posypa�a si� seria pyta�, a ja czu�em si� coraz bardziej zagubiony. Faktycznie, m�j dziadek by� Rosjaninem, urodzi� si� w Moskwie i jeszcze przed rewolucj� wst�pi� do wojska, dos�u�y� si� stopnia starszyny. P�niej, jako znienawidzony przez ludowe pa�stwo mienszewik, trafi� na kr�tko na Syberi�, lecz pa�stwu bardziej ni� ludzki trup potrzebne by�o ludzkie mi�so na froncie - przywr�cono mu stopie� i wys�ano na polsk� wojn�, pod Warszaw�. Tam dosta� si� do niewoli, zn�w by� ludzkim trupem - w obozie dla bolszewik�w pod Tuchol�. Polacy nie zamordowali go jak innych, nie umar� z g�odu ani od tyfusu; by� w agonii, gdy zarz�dzono wymian� je�c�w, koszty transportu �ywego trupa przewy�sza�y cen� �ycia, komisarz ludowy odhaczy� jego nazwisko na li�cie umar�ych. Prze�y� jednak, wyszed� na wolno�� i z czasem o�eni� si� z polsk� Niemk�, kt�rej rodzina od wielu pokole� mieszka�a na Pomorzu. W domu babci m�wiono w dwu j�zykach, by� to dom prawdziwie religijny, prawdziwie katolicki, w kt�rym obsesyjnie przestrzegano dziesi�ciorga przykaza�. Moja matka urodzi�a si� pierwsza z czworga rosyjsko-niemieckich dzieci, od pierwszych lat uczy�a si� trzech j�zyk�w. Pomorzanie w miasteczku, zar�wno polscy jak i niemieccy, od wiek�w �yj�cy w uk�adnych stosunkach s�siedzkich, nauczeni wzajemnej dla siebie tolerancji, z trudem jako� akceptowali obecno�� przyb��dy ze Wschodu. Dziadek szybko nauczy� si� j�zyka polskiego i niemieckiego, lecz zaci�ga� po rusku, my�la� po rusku, zim� k�pa� si� idiota w �niegu, ludzie pukali si� palcem w czo�o. Ponadto nie chodzi� do ko�cio�a, ani do katolickiego, ani do protestanckiego, cerkwi nigdzie nie by�o, i uparcie krytykowa� polski rz�d sanacyjny, jak to bolszewik. Podobno te� chodzi� wieczorami do �yd�w na koszern� w�dk�, by�, jak oni, antypolskim bezpa�stwowcem. Si�� rzeczy interesowa�a si� nim policja pa�stwowa - wszak pisa� listy do krewnych. Wybuch�a trzecia za jego �ycia wojna. Miasteczko wcielono do Rzeszy, �yd�w wywieziono, Polak�w zap�dzono do roboty u bauera, od polskich Niemc�w za��dano deklaracji lojalno�ci, dziadkowi dano wyb�r: ob�z albo lista. Podpisa� list�, zniemczy� swe rosyjskie nazwisko, wywi�z� rodzin� do Gda�ska i do ko�ca wojny s�u�y� hitlerowskiej machinie wojennej, pracuj�c w drukarni. Po wojnie ukrywa� si� przez kilka miesi�cy, po czym schwytany przez milicj�, trafi� do obozu dla volksdeutch�w, a nast�pnie oddany NKWD, wr�ci� do ojczyzny, zagin�� na zawsze. Zagin�o jego marne, nic nie znacz�ce, bezsensowne �ycie. Opowiedzia�em t� histori� Johannowi Schrederowi. Zgadza�o si� wszystko, zna� moj� matk�, rozpozna� we mnie uderzaj�ce podobie�stwo - podczas wojny mia�a tyle lat co ja teraz. Chodzili razem do gimnazjum, by� od niej starszy, podkochiwa� si�, by� w wieku mojego ojca. Moja matka musia�a by� jego pierwsz� m�odzie�cz� mi�o�ci�, gdy� patrzy� na mnie z tak wielk� czu�o�ci�, opowiadaj�c, jak to by�o w wojennym Gda�sku, gdy spacerowali razem przybrze�nym bulwarem, gdy broni� jej przed natr�tnymi w�oskimi marynarzami, kt�rzy dawno temu zostawili swe kochanki i �ony w ojczy�nie; przed niemieckimi �andarmami, kt�rzy nieufnie traktowali volksdeutch�w i przed Polakami, kt�rzy domy�lali si�, �e ta Niemka jest Polk�. Pod koniec wojny zosta� wcielony do oddzia��w spadochronowych, lecz podczas pierwszego skoku na wschodnim froncie trafi� do niewoli. Mia� szcz�cie, �e nie zgin��, Rosjanie nienawidzili Niemc�w, mia� szcz�cie, �e by� m�ody i silny, prze�y� Syberi�, mia� szcz�cie, �e po o�miu latach pozwolono mu wr�ci� do Wschodnich Niemiec, cho� jego miejscem na ziemi by� Gda�sk, a rodzice uciekli za �ab�. Da� mi na koniec, gdy wyje�d�a�em do Polski, list dla mojej matki. Par� lat p�niej, pewnego wieczora us�ysza�em krzyk ojca: "Jeste� volksdeutchk�!". Matka p�aka�a. Ojciec tak�e. Siedzieli�my z Mari� ws�uchuj�c si� w obce s�owa. Naprzemian Kurt, Sean i Marta t�umaczyli nam tre�� rozmowy, dodaj�c w�asny komentarz. Helga nie pami�ta�a wojny, nic nie wiedzia�a o Sarze, jej syn odwiedza� j� rzadko, nie mog�a sobie przypomnie� gdzie mieszka. Tak, mieszka we Freiburgu, ma gdzie� zapisany adres w notesie i numer telefonu, ale zgubi�a notes, powinien le�e� w kuchni, lecz nie ma go tam, nie wiadomo dlaczego. Poda�em jej grub� kopert� od Sary, w �rodku znajdowa� si� list i plik kolorowych fotografii. Helga si�gn�a do kieszeni fartucha po okulary. - Jakie pi�kne zdj�cia - powt�rzy� za ni� Kurt. Zatrzyma�a wzrok na jednym, zrobionym przed synagog� w Caulfield. By�a na nim Sara z m�em i trzema doros�ymi synami. Sara w srebrzonej, �wi�tecznej sukni, m�czy�ni w bia�ych ozdobnych jarmu�kach. Na twarzy Helgi pojawi� si� rys ogromnego wysi�ku. - To jest Sara - powiedzia�em do Kurta, patrz�c na ni�. Bezzw�ocznie przet�umaczy�. - Podczas wojny uratowa�a jej pani �ycie. Spojrza�a najpierw na Kurta, potem na mnie i zn�w zawiesi�a wzrok na zdj�ciu. Po chwili wsta�a, podesz�a do szafy i d�ugo manipulowa�a kluczykiem w zamku, po czym wydoby�a zniszczony album. Podszed�em do niej i poprzez rami� przegl�da�em po��k�e fotografie. Dzieci w drewnianych w�zeczkach na �miesznych, chudych k�kach, kobiety z chustami na g�owach, m�czy�ni w kapelusikach z pi�rkiem i w kr�tkich zamszowych spodenkach. M�czyzna w wojskowym mundurze. Ruiny jakiego� domu. Nogi wystaj�ce spod p�achty. Cmentarne krzy�e... Rafa� Klunder, Gold Coast, wrzesie� 1999.