Stanis�aw Walto� PROCES KARNY Zarys systemu Wydanie pi�te zmienione 10DDE30737 Warszawa 2001 Wydawnictwa Prawnicze PWN 791671 Stan prawny na dzie� l pa�dziernika 2000 roku. KKP Projekt ok�adki i stron tytu�owych Anna Gogolewska Ilustracje Szymon Kobyli�ski Schematy na ok�adkach Andrzej �wiat�owski Redaktor Gra�yna Polkowska Redaktor techniczny Ma�gorzata Tas Firma jest cz�onkiem Polskiej Izby Ksi��ki (c) Copyright by Stanis�aw Walto� Warszawa 2000 Wszelkie prawa zastrze�one; zabrania si� bez zgody autora i wydawcy kopiowania, powielania i wykonywania odbitek kserograficznych tekstu ksi��ki. ISBN 83-88296-30-2 Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o., ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa Dzia� Handlowy: tel.: (22) 723-07-37, centrala tonowa: 667-75-43 wew. 117, fax: (22) 723-07-39 http://www.wp-pwn.com.pl e-mail:[email protected] SPIS TRE�CI Wykaz skr�t�w .......................................... 11 Przedmowa ............................................ 13 Rozdzia� 1. POJ�CIA PODSTAWOWE ............................ 15 1.1. Poj�cie procesu karnego i prawa karnego procesowego ............... 15 1.2. Funkcje norm procedury karnej ............................ 17 1.3. Stosunki procesowe ................................... 19 1.4.. Cel procesu karnego .................................. 20 1.5.. Przedmiot procesu ................................... 22 1.6.. Rodzaje procesu w zale�no�ci od rodzaju odpowiedzialno�ci prawnej ........ 29 1.7. Dzia�y prawa karnego procesowego .......................... 35 1.8 Tryby post�powania .................................. 39 1.9. Post�powania zasadnicze i dodatkowe ......................... 43 1.10.. Czynno�ci procesowe .................................. 44 1.10.1. Wiadomo�ci og�lne .............................. 44 1.10.2. Kategorie czynno�ci procesowych ...................... 44 1.10.3. Warunki niewadliwo�ci czynno�ci procesowych .............. 48 1.10.4. Nast�pstwa naruszenia warunk�w niewadliwo�ci .............. 49 1.10.5. Promulgacja i odwo�ywalno�� decyzji procesowych ............ 59 1.10.6. Prawomocno�� ................................ 62 1.10.7. Terminy .................................... 64 1.10.8. Dokumentacja czynno�ci procesowych ................... 67 LITERATURA ......................................... 71 Rozdzia�2. G��WNE TENDENCJE I FORMY ROZWOJOWE PROCESU KARNEGO 73 2.1. Formy rozwojowe procesu karnego .......................... 73 v 2.2. Korzenie wsp�czesnego procesu karnego ....................... 75 2.2.1. Proces w Babilonii .............................. 75 2.2.2. Proces w Grecji ................................ 76 2.2.3. Proces karny w Rzymie ........................... 77 2.2.4. Proces wczesnogerma�ski .......................... 80 2.2.5. Proces kanoniczny .............................. 81 2.2.6. Proces inkwizycyjny w Niemczech i we Francji .............. 83 2.2.7. Proces karny w Anglii i Walii ........................ 91 2.2.8. Walka o humanitarne oblicze procesu karnego ............... 102 2.2.9. Geneza i rozw�j formy mieszanej procesu ................. 104 2.2.10. Wsp�czesny proces francuski ........................ 108 2.2.11. Wsp�czesny proces niemiecki ........................ 112 2.2.12. Rodow�d historyczny wsp�czesnego polskiego procesu karnego ..... 121 2.2.13. Powstanie i przeobra�anie modelu procesu karnego Polski Ludowej . . . 127 2.2.14. Przemiany procesu karnego Trzeciej Rzeczypospolitej ........... 133 LITERATURA ......................................... 134 Rozdzia� 3. OBOWI�ZYWANIE POLSKIEGO PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO 137 3.1. �r�d�a prawa procesowego ............................... 137 3.1.1. Poj�cie �r�d�a ................................. 137 3.1.2. Hierarchia �r�de� prawa karnego procesowego (formalnych) ........ 138 3.1.3. Orzecznictwo s�dowe ............................. 139 3.1.4. Nauka procesu karnego ............................ 141 3.1.5. Obyczaj .................................... 143 3.2. Analogia w procesie karnym .............................. 144 3.2.1. Rola analogii ................................. 144 3.2.2. Granice dopuszczalno�ci analogii ...................... 144 3.3. Temporalne i miejscowe obowi�zywanie ustawy karnej procesowej ......... 145 3.3.1. Obowi�zywanie temporalne ......................... 145 3.3.2. Obowi�zywanie miejscowe .......................... 147 3.4. �r�d�a prawa karnego procesowego obowi�zuj�cego w Polsce ............ 147 3.4.1. Akty normatywne reguluj�ce proces karny ................. 147 3.4.2. Akty normatywne reguluj�ce ustr�j i zasady dzia�ania organ�w procesowych i niekt�rych innych uczestnik�w procesu .................. 148 3.5. Ustalenie obowi�zuj�cej normy prawnej i poszukiwania bibliograficzne ...... 149 3.5.1. Wiedza prawnicza .............................. 149 3.5.2. Poszukiwanie orzecznictwa .......................... 150 3.5.3. Zdobycie wiedzy o literaturze naukowej ................... 151 LITERATURA ......................................... 152 Rozdzia� 4. UCZESTNICY PROCESU ............................. 153 4.1. Pojecie uczestnik�w procesu .............................. 153 4.2. Kategorie uczestnik�w procesu ............................. 153 4.2.1. Organy procesowe .............................. 154 4.2.2. Strony procesowe ............................... 176 4.2.3. Reprezentanci stron procesowych ...................... 190 4.2.4. Rzecznicy interesu spo�ecznego ....................... 195 4.2.5. Osobowe �r�d�a dowodu ........................... 199 4.2.6. Pomocnicy organ�w procesowych ...................... 199 4.3. Kumulacja r�l procesowych i ich roz��czno�� ..................... 200 LITERATURA ......................................... 203 Rozdzia� 5. NACZELNE ZASADY PROCESU ......................... 205 5.1. Og�lne wiadomo�ci o naczelnych zasadach procesu ................. 205 5.1.1. Poj�cie naczelnej zasady procesu ...................... 205 fy.1.2. Klasyfikacja naczelnych zasad procesu ................... 207 5.1.3. Wyj�tki od zasad ............................... 210 5.1.4. Wykaz zasad i ich systematyka ....................... 211 5.2. Zasada prawdy materialnej ............................... 211 5.2.1. Z historii ................................... 212 5.2.2. Znaczenie zasady prawdy materialnej .................... 212 5.2.3. Zasada in abstracto .............................. 213 _5.2.4. Zasada prawdy materialnej w polskiej procedurze karnej .......... 217 5.3. Zasada obiektywizmu ................................. 221" 5.3.1. Z historii ................................... 221 5.3.2. Poj�cie obiektywizmu ............................ 221 5.3.3. Zasada obiektywizmu w polskiej procedurze karnej ............ 222 5.4. Zasada wsp�dzia�ania ze spo�ecze�stwem i instytucjami w �ciganiu przest�pstw . 227 5.4.1. Z historii ................................... 227 5.4.2. Zasada in abstracto .............................. 228 5.4.3. Zasada wsp�dzia�ania w polskiej procedurze karnej ............ 232 5.5. Zasady domniemania niewinno�ci i in dubio pro reo ................. 239 5.5.1. Z historii ................................... 239 5.5.2. Racje zasady domniemania niewinno�ci .................. 240 5.5.3. Zasada domniemania niewinno�ci w polskiej procedurze karnej ...... 241 5.5.4. Zasada in dubio pro reo in abstracto .................... 247 5.5.5. Zasada in dubio pro reo w polskiej procedurze karnej ........... 247 5.5.6. Ci�ar dowodu i jego roz�o�enie ....................... 249 5.6. Zasada swobodnej oceny dowod�w .......................... 251 5.6.1. Z historii ................................... 251 5.6.2. Zasada in abstracto .............................. 252 5.6.3. Zasada swobodnej oceny dowod�w w polskiej procedurze karnej ..... 255 5.7. Zasada bezpo�rednio�ci ................................. 259 5.7.1. Z historii ................................... 259 5.7.2. Racje zasady bezpo�rednio�ci ........................ 260 5.7.3. Zasada in abstracto .............................. 260 5.7.4. Zasada bezpo�rednio�ci w polskiej procedurze karnej ........... 262 5.7.5. Praktyka .................................... 267 5.8. Zasady skargowo�ci i �cigania z urz�du ........................ 268 5.8.1. Z historii ................................... 269 5.8.2. Zasady in abstracto .............................. 269 5.8.3. Zasada skargowo�ci w polskiej procedurze karnej ............. 270 5.8.4. Zasada �cigania z urz�du w polskiej procedurze karnej .......... 273 5.9. Zasada kontradyktoryjno�ci i zasada inkwizycyjno�ci (�ledcza) ........... 275 5.9.1. Z historii ................................... 275 5.9.2. Zasada kontradyktoryjno�ci in abstracto ................... 276 5.9.3. Zasada inkwizycyjno�ci in abstracto ..................... 279 5.9.4. Zasada kontradyktoryjno�ci i inkwizycyjno�ci w polskiej procedurze karnej 279 .5.10. Zasada legalizmu .................................... 286 5.10.1. Z historii ................................... 286 5.10.2. Zasada legalizmu i oportunizmu in abstracto ................ 286 5.10.3. Zasada legalizmu w polskiej procedurze karnej ............... 288 5.10.4. Wyj�tki na rzecz oportunizmu ........................ 290 5.10.5. Zasada legalizmu materialnego a konsensualne zako�czenie procesu karnego 292 5.10.6. Problem tzw. oportunizmu faktycznego i gwarancje legalizmu ....... 294 Zasada prawa do obrony ................................ 295 5.11.1. Z historii ................................... 295 5.11.2. Zasada in abstracto .............................. 297 i 5.11.3. Zasada prawa do obrony w polskiej procedurze karnej ........... 300 5.12. Zasada publiczno�ci ................................... 307 5.12.1. Z historii ................................... 307 5.12.2. Zasada in abstracto .............................. 308 5.12.3. Zasada publiczno�ci w polskiej procedurze karnej ............. 310 5.13. Zasada kontroli procesu ................................ 318 5.13.1. Z historii ................................... 318 � 5.13.2. Zasada kontroli in abstracto ......................... 319 5.13.3. Zasada kontroli procesu w obowi�zuj�cej polskiej procedurze karnej . . . 321 5.14. Zasada uczciwego procesu ............................... 325 5.14.1. Z historii ................................... 325 5.14.2. Problem miejsca zasady uczciwego procesu w systemie naczelnych zasad procesu .................................... 327 5.14.3. Zakres zasady .................................. 327 LITERATURA ......................................... 330 Rozdzia� 6. DOWODY ...................................... 335 6.1. Cechy szczeg�lne post�powania dowodowego w procesie karnym .......... 335 6.1.1. System gwarancji prawdziwych ustale� faktycznych ............ 335 6.1.2. Stosowanie nowych �rodk�w i technik badawczych ............ 336 6.1.3. Prawo i post�powanie dowodowe ...................... 338 6.1.4. Poj�cie dowodu ................................ 339 6.1.5. Istota �r�d�a dowodu i �rodka dowodowego ................. 340 6.1.6. Przedmiot dowodu .............................. 341 6.1.7. Czynno�ci dowodowe ............................. 343 6.2. Klasyfikacja dowod�w ................................. 343 6.2.1. Dowody pierwotne i pochodne ........................ 343 6.2.2. Dowody osobowe i rzeczowe ........................ 344 6.2.3. Dowody poj�ciowe i zmys�owe ....................... 344 6.2.4. Dowody bezpo�rednie i po�rednie ...................... 345 6.2.5. Dowody przypadkowe i z przeznaczenia .................. 346 6.2.6. Dowody �cis�e i swobodne .......................... 346 6.3. Surogaty udowodnienia ................................. 347 6.3.1. Notoryjno�� .................................. 347 6.3.2. Oczywisto�� .................................. 348 6.3.3. Uprawdopodobnienie ............................. 349 6.3.4. Domniemania ................................. 349 6.4. Wprowadzanie dowod�w do procesu ......................... 351 6.4.1. Sposoby wprowadzania dowod�w ...................... 351 6.4.2. Istota i forma wniosku dowodowego .................... 351 6.4.3. Oddalenie wniosku dowodowego ...................... 352 6.5. Zakazy dowodowe ................................... 352 6.6. Czynno�ci dowodowe .................................. 360 6.6.1. Czynno�ci poszukiwawcze .......................... 360 6.6.2. Czynno�ci ujawniaj�ce dowody ....................... 372 6.6.3. Czynno�ci kontroluj�ce dowody ....................... 393 6.7. Sp�r o nowe, niekonwencjonalne dowody ....................... 393 6.7.1. Przyczyny powstania koncepcji dowod�w niekonwencjonalnych ..... 393 6.7.2. Dowody b�d�ce przedmiotem sporu ..................... 394 6.7.3. Uwarunkowania ustawowe regulacji dowod�w niekonwencjonalnych . . . 395 LITERATURA ......................................... 396 7. �RODKI PRZYMUSU ............................... 401 ! Istota i kategorie �rodk�w przymusu .......................... 401 7.2. Zatrzymanie ....................................... 403 7.3. �rodki zapobiegawcze ................................. 408 7.3.1. Funkcje �rodk�w zapobiegawczych ..................... 409 7.3.2. Og�lne regu�y stosowania �rodk�w zapobiegawczych ........... 411 7.3.3. Rodzaje �rodk�w zapobiegawczych ..................... 414 7.3.4. Tymczasowe aresztowanie ........................... 416 7.3.5. Og�lna charakterystyka nieizolacyjnych �rodk�w zapobiegawczych .... 425 7.4. List �elazny ....................................... 431 7.5. �rodki wymuszaj�ce spe�nienie obowi�zk�w procesowych .............. 432 7.5.1. Kary porz�dkowe ............................... 433 7.5.2. Przymusowe doprowadzenie do organu procesowego ............ 434 7.5.3. Obci��enie dodatkowymi kosztami post�powania .............. 434 7.5.4. Immunitety w zakresie �rodk�w wymuszaj�cych spe�nienie obowi�zku procesowego ................................. 434 7.6. Policja sesyjna, czyli �rodki wymuszaj�ce zachowanie porz�dku w czasie rozprawy 435 7.7. Zabezpieczenie maj�tkowe ............................... 436 LITERATURA ......................................... 437 8. PRZES�ANKI PROCESOWE ........................... 439 8.1. Wprowadzenie historyczne ............................... 439 8.2. Funkcje systemu przes�anek .............................. 440 8J. Sp�r o istot� przes�anek ................................ 440 8.4. Kategoryzacja przes�anek ................................ 442 8.4.1. Przes�anki procesu i przes�anki czynno�ci procesowych .......... 442 8.4.2. Przes�anki pozytywne i negatywne ...................... 443 8.4.3. Przes�anki og�lne i szczeg�lne ........................ 444 8.4.4. Przes�anki materialne i formalne ....................... 444 8.5. Zbieg negatywnych przes�anek procesowych ..................... 455 LITERATURA ......................................... 456 9. PRZEBIEG PROCESU ............................... 459 9. l Etapy procesu ...................................... 459 9.2. Post�powanie przygotowawcze ............................. 461 9.2.1. Funkcje post�powania przygotowawczego .................. 461 9.2.2. Formy post�powania przygotowawczego .................. 465 9.2.3. Porz�dek czynno�ci w post�powaniu przygotowawczym .......... 473 9.2.4. Czynno�ci s�dowe w post�powaniu przygotowawczym ........... 483 9.2.5. Nadz�r prokuratora nad post�powaniem przygotowawczym ........ 485 9.3. Post�powanie g��wne .................................. 489 9.3.1. Funkcje post�powania g��wnego ....................... 489 9.3.2. Porz�dek czynno�ci .............................. 491 9.4. Post�powanie apelacyjne ................................ 514 9.4.1. Funkcje post�powania apelacyjnego ..................... 514 9.4.2. Wyznaczniki aktualnego modelu post�powania apelacyjnego ....... 515 9.4.3. Podstawowe poj�cia z zakresu post�powania odwo�awczego ........ 519 9.4.4. Porz�dek czynno�ci post�powania apelacyjnego .............. 530 9.4.5. Post�powanie przed s�dem pierwszej instancji po przekazaniu mu sprawy przez s�d odwo�awczy ............................ 534 9.5. Post�powanie wykonawcze ............................... 535 9.5.1. Funkcje post�powania wykonawczego .................... 535 9.5.2. Porz�dek czynno�ci w post�powaniu wykonawczym ............ 535 9.6. Za�alenie ........................................ 537 9.6.1. Za�alenie - �rodek odwo�awczy ...................... 537 9.6.2. Dwuinstancyjno�� post�powania za�aleniowego .............. 538 9.6.3. Za�alenie - �rodek nie wstrzymuj�cy wykonania zaskar�onego postano wienia (art. 462 � 1) ............................. 'Sfc 9.6.4. Organy rozpoznaj�ce za�alenia ........................ 538 9.7. Post�powania korekcyjne po uprawomocnieniu si� orzeczenia s�dowego ...... 539 9.7.1. Kasacja .................................... 539 9.7.2. Wznowienie post�powania (s�dowego) ................... 547 9.7.3. Podj�cie post�powania warunkowo umorzonego .............. 550 9.8. Post�powania nast�pcze po uprawomocnieniu si� orzeczenia s�dowego ....... 551 9.8.1. Post�powanie ulaskawieniowe ........................ 551 9.8.2. Post�powanie w sprawie o odszkodowanie za nies�uszne skazanie, aresz towanie lub zatrzymanie ........................... 554 9.8.3. Post�powanie w sprawie wyroku ��cznego ................. 560 LITERATURA ......................................... 562 Rozdzia� 10. POST�POWANIE W WYNIKU SKARGI DO EUROPEJSKIEGO TRYBUNA�U PRAW CZ�OWIEKA .................... 565 10.1. Organy strasburskie ................................... 565 10.2. Warunki dopuszczalno�ci skargi indywidualnej .................... 567 10.3. Przebieg post�powania przed Europejskim Trybuna�em Praw Cz�owieka ...... 568 10.4. Znaczenie wyroku Europejskiego Trybuna�u Praw Cz�owieka w polskim procesie karnym ......................................... 570 LITERATURA ......................................... 571 Wykaz tablic ............................................ 573 Indeks rzeczowy .......................................... 575 \ SKKiP -"Studia Kryminologiczne, Kryminalistyczne i Penitencjarne" SMO -"S�u�ba MO" SP-E-"Studia Prawno-Ekonomiczne" SPPAN- "Studia Prawnicze Polskiej Akademii Nauk" SZPUJ - "Studenckie Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Jagiello�skiego" WPP - "Wojskowy Przegl�d Prawniczy" ZN ASW - "Zeszyty Naukowe Akademii Spraw Wewn�trznych" ZN IBPS - "Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa S�dowego" ZNUG - "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gda�skiego" ZN UJ - "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" ZN UL - "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu ��dzkiego" zo - "Zbi�r Orzecze� S�du Najwy�szego" (do 1939 r.) ZStW - "Zeitschrift fur die gesamte Strafrechtswissenschaft" �r�d�a prawa k.c. - kodeks cywilny k.k.- kodeks karny k.k.w.- kodeks karny wykonawczy k.p.- kodeks pracy k.p.a.- kodeks post�powania administracyjnego k.p.c.- kodeks post�powania cywilnego k.p.w.- kodeks post�powania w sprawach o wykroczenia k.r.o.- kodeks rodzinny i opieku�czy k.w.- kodeks wykrocze� u.o.o.g.- ustawa z 12 pa�dziernika 1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niekt�rych przepis�w prawa karnego (Dz.U. Nr 126, poz. 615) u.s.p.- ustawa o ustroju s�d�w powszechnych Skr�t "art." wraz z numerem, bez dodatkowego okre�lenia, oznacza artyku� kodeksu post�powania karnego. PRZEDMOWA Wydanie to jest tylko zaktualizowan� i poprawion� wersj� wydania czwartego, opartego ju� na kodyfikacji karnej z 1997 roku. Aktualizacja polega przede wszystkim na uwzgl�dnieniu zmian wprowadzonych do kodyfikacji karnej z 1997 r., a zw�aszcza noweli kodeksu post�powania karnego z 20 lipca 2000 r. Zmieni�y si� tak�e inne ustawy, kt�rych oddzia�ywanie na sfer� procesu karnego jest du�e. Trzeba by�o zatem i te zmiany wprowadzi� do tekstu podr�cznika. To samo dotyczy orzecznictwa s�dowego, orzecznictwa Europejskiego Trybuna�u Praw Cz�owieka, danych statystycznych i literatury przedmiotu. Zachowany zosta� natomiast uk�ad podr�cznika i spos�b wyk�adania przedmiotu. Najbardziej istotne chyba jest to, �e w zasadzie nie uleg� przekszta�ceniom system twierdze� teoretycznych pisz�cego te s�owa. Napisa�em "w zasadzie", gdy� niezb�dne by�y jednak pewne korektury. �wiat dooko�a zmienia si� i takim zmianom podlega tak�e zjawisko przest�pczo�ci razem z reakcj� na nie organ�w �cigania oraz organ�w wymiaru sprawiedliwo�ci. To samo dotyczy nauki prawa. Te fakty trzeba by�o uwzgl�dni�. Ponadto i autor podr�cznika nie mo�e pozbawia� si� prawa do zmiany zapatrywa� naukowych na niekt�re kwestie. Poprawienie za� podr�cznika to bardziej zamiar autora, aby usun�� dostrze�one usterki w poprzednim wydaniu. Niestety, cz�sto w miejsce chochlik�w, pomy�ek lub niedok�adno�ci w jednym wydaniu w nast�pnym wchodz� inne. Autor ma wszak�e nadziej�, �e ich liczba zosta�a tym razem znacznie zredukowana. Stanis�aw Walto� ROZDZIA� l POJ�CIA PODSTAWOWE 1.1. POJ�CIE PROCESU KARNEGO I PRAWA KARNEGO PROCESOWEGO *1 Prawo karne to zbi�r norm okre�laj�cych odpowiedzialno�� za czyny zakazane przez ustaw� karn� pod gro�b� kary oraz spos�b post�powania w sprawie tej odpowiedzialno�ci. Definicja ta obejmuje prawo karne w znaczeniu og�lnym. Zarys jej rozci�ga si� na normy reguluj�ce zasady odpowiedzialno�ci i na normy wyznaczaj�ce regu�y post�powania. Nie m�wi ona o przest�pstwach, lecz o czynach zabronionych pod gro�b� kary, a wiec r�wnie� o wykroczeniach. Nie ma r�wnie� mowy o post�powaniu tylko s�dowym. Ka�de post�powanie, przed ka�dym organem, zmie�ci si� w tej definicji, byle dotyczy�o czyn�w zakazanych przez ustaw� pod gro�b� kary. Prawo karne w znaczeniu og�lnym jest jednak poj�ciem u�ywanym raczej przez nieprawnik�w. Dla prawnika jest ono zbyt szerokie, a tym samym niewiele mu m�wi. Trzeba je zatem podzieli�. Prawo karne dzieli si� wi�c na prawo karne materialne i prawo karne procesowe (formalne). Prawo karne materialne to zbi�r norm zakazuj�cych popemiania okre�lonych czyn�w spo�ecznie niebezpiecznych, zagro�onych sankcjami karnymi (karami i innymi �rodkami). Rozr�niamy s�dowe prawo karne materialne i pozas�dowe prawo karne materialne. Pierwsze reguluje zasady odpowiedzialno�ci karnej tylko za przest�pstwa. Drugie okre�la odpowiedzialno�� karn� za wykroczenia (ten dzia� nazywany jest obecnie prawem o wykroczeniach). Ka�de prawo materialne ma odbicie w prawie procesowym, cho� nie ka�de realizuje si� dzi�ki dzia�alno�ci odpowiednich organ�w. Na przyk�ad niekt�re dzia�y prawa cywilnego strony stosuj� na zasadzie dwustronnego porozumienia. Strony same zawieraj� umow� sprzeda�y, kieruj�c si� przepisami kodeksu cywilnego. Dopiero sp�r mi�dzy nimi powoduje aktywno�� s�du. Inna sprawa jest z prawem karnym materialnym. Sam fakt wydania i opublikowania zakazu mo�e w du�ej mierze zapobiega� pope�nianiu spo�ecznie niepo��danych czyn�w, trzeba jednak stworzy� realn� gro�b� �cigania za nieprze- li *3 *4 strzeganie tych zakaz�w, bowiem zrezygnowanie z procesu karnego spowodowa�oby ca�kowite lekcewa�enie norm prawa karnego materialnego, ze wszystkimi dalszymi konsekwencjami wynikaj�cymi z takiego stanu rzeczy. Wiele lat temu prof. M. Cie�lak lapidarnie uj�� to w s�owach: "Bez procesu karnego prawo karne materialne by�oby jak strach na wr�ble" '. Prawo karne materialne nie jest poza tym prawem nadaj�cym si� do stosowania w drodze porozumienia zawieranego na przyk�ad mi�dzy dwiema osobami, z zupe�nym pomini�ciem organ�w pa�stwowych. Nie mo�na sobie nawet wyobrazi� arbitra�u opartego na normach prawa karnego. Okre�lenie konsekwencji prawnych naruszenia zakazu karnego i ich praktyczna realizacja nie mog� wi�c nale�e� do sfery dzia�ania jednostek czy niezorganizowanych zbiorowo�ci w spo�ecze�stwie. Prawo karne procesowe to zbi�r norm prawnych reguluj�cych proces karny2. Taka definicja narzuca konieczno�� niezw�ocznego wyja�nienia istoty procesu karnego. Proces karny to zesp� prawnie uregulowanych czynno�ci, kt�rych celem jest wykrycie przest�pstwa i jego sprawcy, os�dzenie go za to przest�pstwo i ewentualne wykonanie kary oraz �rodk�w zabezpieczaj�cych. Por�wnuj�c poj�cia prawa karnego procesowego i procesu karnego, mo�na powiedzie�, �e pierwsze le�y na p�aszczy�nie normatywnej (powinno�ci prawnej), drugie za� na p�aszczy�nie faktycznej (ale w prawie relewantnej). Poniewa� prawo karne procesowe z g�ry nadaje kszta�t prawny procesowi, zdarza si� cz�sto, �e zar�wno w mowie potocznej, jak i w j�zyku prawniczym uto�samia si� prawo karne procesowe z procesem karnym. Najlepszym tego przyk�adem s� akademickie podr�czniki z zakresu prawa karnego procesowego nosz�ce tytu�y Proces karny Polski Ludowej^, Polski proces karny4, Proces karny5, Polski proces karny przed s�dem powszechnym**', Post�powanie karne w zarysie7, Polskie post�powanie karne8. Zamiennie nieraz u�ywa si� termin�w "procedura" i "prawo procesowe". Cz�sto wi�c terminy te traktowane s� jako synonimy. Tak jednak jest tylko 1 M. Cie�lak, Proces karny (skrypt), Krak�w 1952, cz. l, s. 9. Nie wydaje si�, by trafne by�o definiowanie prawa karnego procesowego jako zbioru przepis�w reguluj�cych proces karny przez okre�lenie modelu, czyli zespo�u jego podstawowych element�w (M. Lipczy�ska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. �wida-�agiewska, Polski proces karny, Warszawa-Wroc�aw 1975, s. 21 - w dalszych przypisach b�dzie stosowany skr�t: M. Lipczy�ska i in., op.cit.). Prawo reguluje nie tylko model, ale i bardzo szczeg�owe kwestie, cz�sto takie, kt�re nawet mog�yby pozosta� poza kr�giem regulacji prawnej. 3 Taki tytu� nosi� podr�cznik L. Schaffa (Warszawa 1953). 4 Autorzy: M. Lipczy�ska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. �wida-�agiewska (Warszawa-Wroc�aw 1975). 5 Autor: W. Daszkiewicz (III wyd., Pozna� 1996); T. Taras, E. Skr�towicz, R. Kmiecik (Cz�� og�lna, Lublin 1971); K. Marsza� (Katowice 1997), R. Kmiecik, E. Skr�towicz (Cz�� og�lna, Krak�w-Lublin 1996). 6 Autor: S. �liwi�ski (wydanie z 1948 r. i skryptowe reedycje w latach 1959, 1961). 7 Autorzy: M. Siewierski, J. Tylman, M. Olszewski (II wyd., Warszawa 1974). 8 Autorzy^T. Grzegorczyk, J. Tylman (Warszawa 1998). z grubsza rzecz bior�c. Wydaje si�, �e poj�cie procedury jest nieco szersze. Obejmuje ono nie tylko normy prawa procesowego. Do procedury nale�� te� obyczaje, uznane sposoby stosowania prawa, wszystko to, co sk�ada si� na regu�y post�powania. Trzeba wreszcie pami�ta�, �e nazwy "proces" u�ywa si� zamiennie z nazw� "post�powanie". Program studi�w prawniczych przewiduje w�a�nie nauczanie "post�powania karnego", mimo sk�onno�ci w�r�d pracownik�w nauki i student�w do u�ywania raczej nazwy "proces". Zamienno�� ta jednak nie jest pe�na. Powszechnie m�wi si� "post�powanie dora�ne" lub "post�powanie przygotowawcze", a nie "proces dora�ny" lub "proces przygotowawczy". Zarezerwujmy wi�c nazw� "post�powanie" na oznaczenie b�d� kr�tszych odcink�w przebiegu procesu (np. post�powanie przygotowawcze, post�powanie g��wne), b�d� jego szczeg�lnych odmian (np. post�powanie prywatnoskargowe, przyspieszone)9. Jest to poj�cie w�skie. Proces karny natomiast to poj�cie szerokie, obejmuj�ce ca�� dzia�alno�� zmierzaj�c� do rozstrzygni�cia kwestii odpowiedzialno�ci prawnej oskar�onego. Nazwy: "proces" i "post�powanie" by�y i nadal b�d� u�ywane w znaczeniu abstrakcyjnym. W znaczeniu konkretnym wyst�puj� one w�wczas, gdy oznaczaj� zesp� prawnie uregulowanych czynno�ci zmierzaj�cych do rozstrzygni�cia problemu odpowiedzialno�ci konkretnej osoby (np. W�adys�awa Mazurkiewicza, Zdzis�awa Marchwickiego) za konkretne przest�pstwo. W�wczas te� zdarza si�, �e mianem procesu okre�la si� tylko jeden z jego etap�w - rozpraw�. M�wi si� na przyk�ad, �e rozpocz�� si� proces Jana Kowalskiego. Chodzi tu oczywi�cie o rozpraw� w tej sprawie, gdy� w�a�ciwy proces rozpocz�� si� znacznie wcze�niej, z chwil� wydania postanowienia o wszcz�ciu post�powania przygotowawczego. *5 1.2. FUNKCJE NORM PROCEDURY KARNEJ Normy procedury karnej, a wi�c prawa karnego procesowego, spe�niaj� cztery istotne funkcje, kt�rych u�wiadomienie sobie pozwala zrozumie�, dlaczego we wsp�czesnym spo�ecze�stwie �aden ustawodawca nie mo�e sobie pozwoli� na luksus nieuregulowania prawnego procesu, pozostawienia ca�kowitej swobody post�powania organom procesowym. Funkcje norm procedury karnej s� nast�puj�ce 10. 1. Funkcja prakseologiczna. Procedura jest wynikiem do�wiadczenia uzyskiwanego w ci�gu setek lat; niestety, przede wszystkim do�wiadczenia negatywnego, 9 Podobnie: M. Cie�lak, Polska procedura karna. Podstawowe za�o�enia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 12. 10 Pierwsze om�wienie tych funkcji, nieco r�ni�ce si� od przedstawionego w tym podr�czniku - M. Cie�lak, Polska procedura karna, Warszawa 1971, s. 12-13. Por. te�: M. Cie�lak, Polska procedura karna. Podstawowe za�o�enia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 14-16. 17 2 - Prawo karne. Zarys systemu pouczaj�cego o takim sposobie post�powania, kt�ry uchroni�by od pomy�ek i tragedii ludzkich i zapewni�by sprawiedliwe rozstrzygniecie. Dzi�ki temu do�wiadczeniu ustalone zosta�y metody najbardziej efektywnej realizacji cel�w procesu. Powa�na liczba norm w tym prawie to normy tzw. celowo�ciowe, wskazuj�ce najlepsz� drog� prowadz�c� do celu, w tym wypadku do wykrycia prawdy materialnej i wyci�gni�cia z tego faktu odpowiednich konsekwencji (bli�ej *544). 2. Funkcja gwarancyjna. Poka�na liczba norm tego prawa ma na celu: > a) ochron� podstawowych warto�ci nadrz�dnych, jak godno�� cz�owieka, jego prawa do intymno�ci, wi�zi rodzinnych, w�asno�ci itp., b) ochron� praw jednostki w procesie. Normy te - ujmuj�c rzecz z tego punktu widzenia - s� tzw. gwarancjami procesowymi. Ka�dy uczestnik procesu ma prawo do ochrony jego praw obywatelskich. S�u�� wi�c tej ochronie normy ograniczaj�ce mo�liwo�� stosowania �rodk�w przymusu, a tak�e normy gwarantuj�ce respektowanie interes�w prawnych uczestnik�w. Do niedawna jeszcze koncentrowano si� g��wnie na ochronie praw oskar�onego. Od kilkunastu lat pod wp�ywem wiktymologii (nauki o ofierze przest�pstwa) procedury karne, w�r�d nich tak�e polska, zacz�y r�wn� wag� przywi�zywa� do gwarancji praw obywatelskich pokrzywdzonego. Nie bez racji te� podkre�la si�, �e prawo karne procesowe pozostaje w �cis�ym zwi�zku z prawem konstytucyjnym, w cz�ci dotycz�cej praw obywatelskich, w powa�nej mierze je konkretyzuj�c. Nie wydaje si� przesad� spotykane cz�sto powiedzenie, �e procedura karna jest nawet cz�ci� prawa konstytucyjnego w zakresie dotycz�cym praw jednostki. 3. Funkcja regulacyjna. Normy procedury karnej wyznaczaj� porz�dek, ustalaj� sekwencj� czynno�ci, reguluj� prawa i obowi�zki uczestnik�w procesu, wt�aczaj� czynno�ci procesowe w odpowiednie formy. Z tego te� powodu cz�sto nazywa si� je prawem formalnym. Prawid�owe jego stosowanie zaprowadza �ad w procesie. 4. Funkcja materialnoprawna. Prawo karne procesowe wywiera niejednokrotnie wp�yw na zakres uregulowania prawa karnego materialnego oraz realno�� stosowania tego prawa. Kierunek oddzia�ywania jest wi�c dwustronny. Przepisy o post�powaniu dowodowym wyznaczaj� granice dochodzenia do prawdy, a tym samym niekiedy przekre�laj� szans� urzeczywistnienia normy prawa karnego materialnego. Najlepszym przyk�adem s� przepisy o prawie odmowy zezna�, o zakazie wymuszania przyznania, o dopuszczalno�ci przeszukania mieszkania itp. Niekt�re normy prawa karnego procesowego s� w stanie ca�kowicie, w pewnych sytuacjach, wy��czy� dopuszczalno�� realizacji norm prawa karnego materialnego. Tak rzecz si� ma np. z normami o prawomocno�ci, skutkach przes�anek procesowych lub o terminach. Zdarza si� tak�e, �e normy prawa karnego procesowego reguluj� kwestie, kt�re powinny by� unormowane przez prawo materialne, np. odszkodowania za nies�uszne skazanie, znaczenia warunkowego umorzenia albo konsekwencji braku spo�ecznej szkodliwo�ci czynu. 18 1.3. STOSUNKI PROCESOWE Przytoczona na wst�pie definicja procesu karnego k�adzie nacisk na czynno�ci sk�adaj�ce si� na ten proces. Definicja ma charakter og�lny i bynajmniej nie wyja�nia jeszcze do ko�ca jego istoty. C� z tego, �e m�wi si� o czynno�ciach, skoro jeszcze nie wiadomo, o czyje czynno�ci chodzi. Trzeba to do ko�ca wyja�ni�. Czynno�ci procesowe to prawnie uregulowane zachowanie si� organ�w pa�stwowych prowadz�cych proces, czyli tzw. organ�w procesowych (post�powania), oraz innych uczestnik�w, a zw�aszcza stron procesowych (bli�ej *56-58), czyli przede wszystkim oskar�yciela, oskar�onego, pokrzywdzonego. Nie wszystkie czynno�ci sk�adaj�ce si� na proces zmierzaj� do wykrycia sprawcy przest�pstwa i jego ukarania. Na przyk�ad oskar�ony, kt�ry sk�adaj�c wyja�nienia zaprzecza wbrew faktom zarzutowi wysuni�temu przeciwko niemu, zachowuje si� w spos�b prawnie unormowany. Prawo zezwala mu na z�o�enie takich wyja�nie�, kt�re z powodu ich tre�ci nie trac� wcale charakteru czynno�ci procesowej. Intencja czynno�ci nie ma bowiem �adnego wp�ywu na jej dopuszczalno��. Nawet k�amstwa oskar�onego mog� by� u�yteczne - dzi�ki nim mo�na nieraz udowodni� jego win�. Wszystkie czynno�ci pozostaj� we wzajemnym zwi�zku. Z�o�enie wniosku przez oskar�onego do s�du powoduje konieczno�� wydania stosownej decyzji. Decyzja ta z kolei mo�e by� zaskar�ona do s�du wy�szej instancji. Gdy oskar�yciel zarzuci oskar�onemu, �e pope�ni� przest�pstwo, najprawdopodobniej ten b�dzie stara� si� odeprze� zarzut. W procesie czynno�� rodzi wi�c z regu�y czynno��. Zarazem tworzy ona okre�lon� sytuacj� prawn� mi�dzy uczestnikami procesu. Te sytuacje prawne to stosunki procesowe. Stosunki procesowe to sytuacje prawne zachodz�ce miedzy uczestnikami procesu i unormowane przez prawo karne procesowe. Stosunki te maj� charakter: - spo�eczny (zachodz� mi�dzy lud�mi lub podmiotami symbolizuj�cymi interesy ludzkie), - prawny (s� prawnie unormowane i ich tre�ci� s� wzajemne prawa i obowi�zki), - dynamiczny (uczestnicy procesu, dzi�ki pe�nionym rolom procesowym zdeterminowanym przez cele, do kt�rych d���, powoduj� zmiany w tre�ci tych stosunk�w). Je�eli wi�c m�wimy, �e proces to przebieg (�a�cuch) czynno�ci procesowych, to powinni�my pami�ta�, �e jest to taki przebieg czynno�ci, w zakresie kt�rego zawi�zuj� si� i stale przekszta�caj� stosunki mi�dzy ich uczestnikami. Wyodr�bnienie i kwalifikowanie stosunk�w procesowych ma du�e znaczenie poznawcze. Taki czy inny charakter stosunk�w procesowych na okre�lonym etapie rozwoju procesu pozwala oceni� jego oblicze, a zw�aszcza pozycj� stron procesowych. Ze wzgl�du na odbicie rzeczywisto�ci trzeba rozr�ni� dwa rodzaje stosunk�w procesowych: idealne i faktyczne. Stosunki procesowe idealne to po��dane przez ustawodawc� i nauk� stany prawne. Stosunki procesowe faktyczne to stany prawne tworz�ce si� w konkretnych procesach. Bli�sze ich om�wienie nast�pi w cz�ci po�wi�conej przebiegowi procesu (*706-864) i zasadom: kontradyktoryjno�ci i inkwizycyjno�ci (*458-472). Tu tylko trzeba zaznaczy�, �e por�wnanie stosunk�w faktycznych z idealnymi ujawnia i warto�� modelu prawnego procesu, i aktualny stan praktyki. *8 1.4. CEL PROCESU KARNEGO Proces karny ma przed sob� dwa cele. Pierwszy - to osi�gni�cie stanu sprawiedliwo�ci prawnomaterialnej, czyli doprowadzenie do s�usznego zastosowania normy prawa karnego materialnego, a niekiedy i prawa cywilnego materialnego. Proces powinien zmierza� do skonkretyzowania normy prawa karnego materialnego, innymi s�owy, do zamiany abstrakcyjnej normy prawa karnego materialnego w norm� skonkretyzowan�, przymierzon� do konkretnego czynu ludzkiego - kieruj�c si� regu�ami zawartymi w cz�ci og�lnej kodeksu karnego - i wyci�gni�cie z tego faktu nast�pstw przewidzianych w prawie karnym materialnym. Cz�� zdarzenia faktycznego odpowiadaj�ca zespo�owi ustawowych znamion Zesp� ustawowych znamion przest�pstwa 1. znami� " 2. 3. 5. 6. 20 Tablica 1. Istota subsumcji �r�d�o: O. Trifterer, Optisches Strafrecht, I. Halbband, Heren (Berlin 1981), s. 9. Na przyk�ad abstrakcyjna norma art. 278 � l kodeksu karnego: "Kto zabiera w celu przyw�aszczenia cudze mienie ruchome [...]" zamienia si� w norm� konkretn�, kt�ra przybiera np. nast�puj�c� posta�: "Dnia 5 XII 1998 r. w Krakowie J�zef K. zabra� celem przyw�aszczenia telewizor marki Sony na szkod� Antoniego B." Operacja ta nazywa si� subsumcj� czynu pod przepis prawny albo konkretyzacj� abstrakcyjnego zespo�u znamion przest�pstwa. Pierwszy cel procesu sprowadza si� wi�c do subsumcji czynu pod przepis prawny i na tej podstawie okre�lenia odpowiedzialno�ci karnej (niekiedy tak�e cywilnej). Spe�nienie tego celu zale�y jednak od realizowania cel�w etapowych, kt�re wymagaj� odpowiedzi na nast�puj�ce pytania: 1) co si� sta�o? - czy przest�pstwo zosta�o pope�nione, 2) kto? - kto je pope�ni�, 3) jak, kiedy i gdzie? - jakie s� bli�sze okoliczno�ci pope�nionego czynu, widziane przez pryzmat ustawowych znamion przest�pstwa, 4) jakie s� nast�pstwa tego czynu? -jakie konsekwencje prawne (kara, �rodki zabezpieczaj�ce) sprawca powinien ponie��, 5) jak wykonano orzeczone �rodki? - doprowadzenie do wykonania orzeczonej kary lub ewentualnie innych �rodk�w oraz za�atwienie wszystkich kwestii zwi�zanych z tym wykonaniem. Kolejno�� pyta� i odpowiedzi jest obrazem logicznej sekwencji procesu. W tym porz�dku proces w�a�nie rozwija si� i ko�czy. Drugi cel procesu to osi�gni�cie stanu sprawiedliwo�ci proceduralnej. Sprawiedliwo�� w tym znaczeniu to sytuacja, w kt�rej osoba, przeciwko kt�rej lub na rzecz kt�rej proces si� toczy, nabiera przekonania, �e organy procesowe zrobi�y wszystko, by prawu sta�o si� zado��, post�puj�c w stosunku do niej zgodnie z prawem, sumiennie i w najlepszej woli". Proces musi by� wi�c uczciwy. Zupe�nie inaczej przyjmuje si� niekorzystne rozstrzygni�cie, gdy widzi si�, �e proces toczy� si� rzetelnie, z poszanowaniem wszystkich uprawnie� zainteresowanego '2. Nie bez powodu m�wi si� dzisiaj o obowi�zywaniu zasady procesu fair13, kt�r� nazwa� nale�a�oby raczej zasad� uczciwego procesu (bli�ej *539). 1' Tw�rc� poj�cia sprawiedliwo�ci proceduralnej jest N. Luhman (Legitimation durch Verfahren, Neuwied am Rhein-Berlin 1957, s. 123). N. Luhman posun�� si� jednak tak daleko, �e pisa�, i� w procesie chodzi nie tyle o ujawnienie prawdy, ile o rzetelno�� samego procesu (s. 123). Takie stanowisko jest niczym innym jak deprecjacj� celu na rzecz �rodka prowadz�cego do celu. Por. te� U. Neumann, Materielle und prozedurale Gerechtigkeit im Strafrerfahren, ZStW 101 (1989), z. l, s. 52 i n.; M. Bar�cz, Poj�cie i cechy "uczciwego procesu karnego", PiP 1991, nr 12, s. 74-79; L. Morawski, Proces s�dowy a instytucje alternatywne, PiP 1993, nr l, s. 12-15; J. Stelmach, Wsp�lczesna filozofia interpretacji prawniczej, Krak�w 1995, s. 135-150. 12 T� star� prawd� potwierdzi�y badania psycholog�w spo�ecznych zajmuj�cych si� "psychospo�eczn� teori� sprawiedliwo�ci proceduralnej". Por. M. Borucka-Arctowa, Koncepcja sprawiedliwo�ci proceduralnej i jej role w okresie przemian systemu prawa - analiza teoretyczna i funkcjonalna, (w:) Dynamika warto�ci w prawie, pod red. K. Pa�eckiego, Krak�w 1997, s. 33. 13 Th. Braitsch, Gerichtssprache fiir Sprachunkundige im Lichte des "fair trial", Wyd. Peter Lang 1991,s. 118. 21 1.5. PRZEDMIOT PROCESU *10 Jest to problem, kt�ry do niedawna budzi� wiele kontrowersji. Zwyk�o si� dawniej pisa�, �e przedmiotem procesu karnego jest czyn pope�niony przez oskar�onego l4. Zapomniano jednak przy tym, �e w procesach chodzi nie tyle o zbadanie, czy pope�niono przest�pstwo, ile o stwierdzenie, kto to przest�pstwo pope�ni� oraz o wyci�gni�cie konsekwencji prawnych z tych ustale�. Niedaleko od tego okre�lenia odbiega�y koncepcje W. Sauera '5 ("przedmiotem procesu jest sprawa prawna, kt�ra ma si� kszta�towa� w toku procesu"), E. Schmidta ("przedmiotem procesu jest od momentu wniesienia skargi wydarzenie historyczne z tego punktu widzenia, czy i w jakim stopniu s� w nim zawarte czyny karalne okre�lonych os�b")16. Inna pr�ba sprecyzowania przedmiotu procesu zosta�a podj�ta przez E. Belinga, kt�ry uwa�a�, �e przedmiotem procesu jest temat procesowych bada� n. Ten "temat" to historyczna sprawa o hipotetycznym charakterze karnym. Du�e znaczenie w literaturze zyska�a sobie koncepcja przedmiotu procesu jako roszczenia karnoprocesowego (Strafanspruch). Twierdzono, �e przedmiotem procesu jest roszczenie wyrastaj�ce ze stosunku karno-materialnego. Pa�stwo wysuwa takie roszczenie w stosunku do sprawcy przest�pstwa. Tak�e w sprawie o przest�pstwo z oskar�enia prywatnego oskar�yciel wysuwa roszczenie pa�stwa, a nie w�asne. S�aby punkt tej teorii tkwi w mechanicznym przenoszeniu cywilistycznej koncepcji roszczenia prawnego na grunt prawa i procesu karnego. Stawia ona na tej samej p�aszczy�nie pa�stwo i sprawc� przest�pstwa, zak�ada, �e sprawca sam przystaje na wysuni�cie przeciwko niemu roszczenia. Jest to nierealne. Proces karny oparty jest bowiem w du�ej mierze na przymusie. W teorii procesu niemieckiego zwolennikami tej koncepcji byli szczeg�lnie K. Birkmeyer18, E.H. Rosenfeld '9 i A. v. JLries20, a w polskiej - S. �liwi�ski21. W polskiej literaturze dominuje dzisiaj teoria odpowiedzialno�ci jako przedmiotu procesu. Pierwszy jej zarys stworzy� L. Schaff22, a u�ci�lili j� M. Cie�lak23 i W. Daszkiewicz24. 14 H. Bennecke, E. Beling, Lehrbuch des deutschen Reichsstrafprozessrechts, Berlin 1900, s. 202. 15 W. Sauer, Allgemeine Prozessrechtslehre, Berlin 1951, s. 103. 16 E. Schmidt, Lehrkommentar, t. I, G�ttingen 1952, s. 43. 17 E. Beling, Reichsstrafprozesrecht, Berlin 1928, s. 5 i n. 18 K. Birkmeyer, Deutsche Strafprozessrecht, Berlin 1898, s. 63-67. 19 E.H. Rosenfeld, Der Reichsstrafprozess, Berlin 1909, s. 23. 20 \. v. Kries, Lehrbuch des deutschen Strafprozessrechtes, Freiburg i/B 1892, s. 4-5. 21 S. �liwi�ski, Polski proces karny przed s�dem powszechnym. Zasady og�lne, Warszawa 1948. 22 L. Schaff, Wszcz�cie post�powania karnego a problematyka podstawy i przedmiotu procesu, PiP 1959, nr 2, s. 246-260. 23 M. Cie�lak, O poj�ciu przedmiotu procesu karnego i w sprawie tzw. "podstawy procesu ", PiP 1959, nr 8-9, s. 333-341. 24 W. Daszkiewicz, Proces karny. Cz�� og�lna, t. I, Toru� 1985, s. 33 i n. W 1994 r. pr�b� podwa�enia tej teorii podj�a B. Bie�kowska w artykule [O przedmiocie procesu karnego (na tle zasady kontradyktoryjno�ci)], PiP 1994, nr 2, s. 67 i n. 12 * *12 Punktem wyj�cia jest rozr�nienie dw�ch pyta�: 1) z powodu czego proces si� toczy? 2) do czego proces d��y? Na pierwsze pytanie odpowied� nasuwa si� sama - proces wszczyna si� i toczy z powodu uwiarygodnionej wiadomo�ci o pope�nionym przest�pstwie. Przest�pstwie, czyli czynie spo�ecznie niebezpiecznym w stopniu wy�szym ni� znikomy, zawinionym i zakazanym przez ustaw� karn�. Trzeba z ca�� moc� podkre�li�, �e wiadomo�� o przest�pstwie jest powodem, a nie przedmiotem procesu. Tym bardziej dotyczy to samego przest�pstwa. Do �wiadomo�ci organ�w prowadz�cych post�powanie, jak i stron procesowych dociera wiadomo�� o przest�pstwie, kt�ra cz�sto okazuje si� daleka od prawdy. Proces jest w�a�nie splotem dzia�a� weryfikuj�cych t� wiadomo��. Wiadomo�� uprawdopodobniona o przest�pstwie jest wi�c przes�ank� procesu (jedn� z wielu), czyli tak� zasz�o�ci� prawn�, kt�ra jest warunkiem wszcz�cia i biegu procesu. Na drugie pytanie pad�a odpowied� ju� nieco wcze�niej. W toku procesu przeprowadza si� subsumcj� konkretnego czynu pod przepis ustawy z my�l� o poci�gni�ciu sprawcy do odpowiedzialno�ci karnej, a nast�pnie o poniesieniu przez niego tej odpowiedzialno�ci. Ca�y przebieg procesu po�wi�cony jest badaniu kwestii tej odpowiedzialno�ci, konkretyzowaniu jej rani prawnych i weryfikacji obrazu przest�pstwa. Dop�ki nie zapadnie wyrok prawomocny, mo�na m�wi� tylko o kwestii odpowiedzialno�ci. Przedmiotem procesu jest wi�c problem odpowiedzialno�ci karnej, a czasem i cywilnej oskar�onego za zarzucone mu przest�pstwo. Odpowiedzialno�ci� karn�, a ewentualnie i cywiln�, jest tutaj powinno�� poniesienia przez konkretn� osob� konsekwencji okre�lonych w prawie karnym lub cywilnym za konkretne przest�pstwo. Definicja ta wymaga dw�ch wyja�nie�. Po pierwsze, odpowiedzialno�ci� nie jest samo poniesienie, ale powinno�� poniesienia konsekwencji. Wyrok prawomocny, kt�ry ostatecznie rozstrzyga t� kwesti�, wcale nie oznacza - w wypadku skazania - �e sprawca ju� ponosi te konsekwencje. Z wielu powod�w, czasem od sprawcy zupe�nie niezale�nych, np. w razie jego �mierci, pozostaje tylko powinno��, kt�rej nie uda�o si� urzeczywistni�. Rozstrzygni�cie kwestii odpowiedzialno�ci jest wi�c odpowiedzi� na pytanie, czy sprawca ma ponie�� konsekwencje prawne i jakie one maj� by�. Po drugie, przedmiot procesu nie jest identyczny z celem procesu. Cel procesu, jak ju� stwierdzili�my, to dokonanie subsumcji czynu pod przepis prawny i okre�lenie odpowiedzialno�ci. Przedmiot procesu natomiast to tylko otwarta jeszcze kwestia subsumcji i odpowiedzialno�ci. Odpowiedzialno�� karna i cywilna (��cznie nazywana odpowiedzialno�ci� prawn�) ma dwie podstawy - faktyczn� i normatywn�. Podstawa faktyczna odpowiedzialno�ci to czyn zarzucony oskar�onemu, kt�ry w przypadku potwierdzenia dowodami zasadno�ci zarzutu zostaje przypisany oskar�onemu w wyroku. ". 23 W zwi�zku z tym musi zachodzi� to�samo�� czynu zarzucanego i przypisanego oskar�onemu (sententia debet esse conformis libello). Czyn, za kt�ry oskar�ony jest skazany, musi by� wi�c czynem, o kt�ry zosta� oskar�ony. Gdy m�wimy o czynie jako podstawie faktycznej, dopuszczamy si� jednak pewnego uproszczenia, spowodowanego tendencj� do symplifikacji j�zyka. W istocie rzeczy organy procesowe i strony nie maj� przed swymi oczyma czynu jako takiego, ale jego obraz, wyobra�enie konkretnego wydarzenia. Wielo�� spojrze�, odleg�o�ci czasowe mi�dzy spostrze�eniem a relacj�, odmienne mo�liwo�ci percepcji i zapami�tywania, przer�ne, cz�sto przeciwstawne motywacje o�wiadcze�, b��dy w wykorzystaniu dowod�w rzeczowych to g��wne czynniki, kt�re powoduj� zr�nicowanie obraz�w jednego i tego samego czynu. Na przyk�ad w sprawie o zniewa�enie (art. 216 � l k.k.) tak�e pokrzywdzony jest przewa�nie oskar�ony o dopuszczenie si� zniewa�enia, a w sprawie o wypadek komunikacyjny ka�dy ze �wiadk�w (nie m�wi�c ju� o kierowcach) z regu�y widzia� co� innego. *13 W toku procesu te rozbie�no�ci mog� prowadzi� do bardzo istotnych komplikacji. Dochodzi nieraz do zmiany w obrazie czynu w oczach organu procesowego. Okazuje si� na przyk�ad, �e oskar�ony spowodowa� mniejsz� szkod�, �e przebieg zaj�cia przedstawia� si� nieco inaczej, �e pokrzywdzonym by� kto inny, cho� w pozosta�ych szczeg�ach opis czynu nie uleg� istotniejszym zmianom. Czasem jednak mog� nast�pi� takie zmiany w obrazie czynu, �e przestanie zachodzi� to�samo�� tego, co zarzucano, z tym, co nale�a�oby przypisa� oskar�onemu. Po prostu okazuje si�, �e nie chodzi ju� o zmian� w opisie czynu, ale rzeczywi�cie o zupe�nie inny czyn. W�wczas dalszy proces jest niedopuszczalny. Nale�y go umorzy� i wszcz�� nowy proces o �w inny ujawniony czyn, o ile oczywi�cie zachodz� ku temu podstawy. W post�powaniu przed s�dem obowi�zuje bowiem zasada skargowo�ci, w my�l kt�rej s�d rozpoznaje spraw� tylko o ten czyn, kt�ry zosta� zarzucony oskar�onemu w akcie oskar�enia (bli�ej *449). Brak to�samo�ci czynu powoduje wi�c konieczno�� umorzenia post�powania, co nie wy��cza mo�liwo�ci nowego procesu o ujawniony inny czyn. 24 To�samo�� czynu ma te� istotne znaczenie dla rozstrzygni�cia kwestii rei iudicatae (*105). Nie wolno bowiem ponownie wszczyna� i prowadzi� post�powania o czyn rozpoznany w innym post�powaniu (*702). Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, kiedy taka to�samo�� zachodzi, a kiedy nie, zaprz�ta�o od lat umys�y wielu teoretyk�w. Znakomity polski procesualista prof. S. �liwi�ski lansowa� kryterium zdarzenia faktycznego przy rozstrzyganiu w�tpliwo�ci co do to�samo�ci czynu. Uwa�a�, �e to�samo�� czynu tak d�ugo zachodzi, dop�ki organ procesowy (przede wszystkim s�d) ma do czynienia z tym samym zdarzeniem faktycznym. Pisa� m.in.: "Je�eli s�dzia nie wykracza poza to samo zdarzenie faktyczne, w kt�rego przebiegu oskar�yciel dopatruje si� pope�nienia przest�pstwa przez danego oskar�onego, zasada to�samo�ci czynu przypisanego i czynu zarzuconego nie jest naruszona, chocia� stosownie do wynik�w przewodu s�dowego s�dzia �w czyn ustala inaczej pod wzgl�dem faktycznym w por�wnaniu z twierdzeniami oskar�yciela, w szczeg�lno�ci zawartymi w akcie oskar�enia, i mimo �e s�dzia temu czynowi nadaje inn�, �agodniejsz� lub surowsz� kwalifikacj� prawn�, na podstawie ustalonego przez s�d stanu faktycznego, zgodnego lub niezgodnego z twierdzeniami oskar�yciela"25. Zdaniem S. Sliwi�skiego, to�samo�� czynu w szczeg�lno�ci zachodzi, gdy: 1) cho�by cz�� dzia�ania lub zaniechania przest�pczego pokrywa si� z dzia�aniem lub zaniechaniem przest�pczym, kt�re by�o przedmiotem aktu oskar�enia, 2) dzia�ania, chocia� zewn�trznie zupe�nie r�ne, ze wzgl�du na sw� materialn� tre�� (zawarto��) wykazuj� te same cechy (zachodzi tzw. prawna jedno�� czynu), np. przest�pstwo trwa�e, ci�g�e, o skutkach trwa�ych26. To niejasne kryterium w praktyce nie s�u�y�o czemukolwiek, bowiem nie by�o wiadomo, kiedy mamy do czynienia z tym samym zdarzeniem faktycznym. Zalet� propozycji S. Sliwi�skiego by�o natomiast oderwanie si� od kwalifikacji prawnej czynu, skoncentrowanie uwagi tylko na samym czynie. Pewnym krokiem naprz�d by�a koncepcja J. Bafii, kt�ry uwa�a�, �e nie zdarzenie faktyczne, ale fakt g��wny, b�d�cy istot� samej sprawy, stanowi kryterium to�samo�ci27. By�a to jednak raczej wymiana jednego poj�c