USTROJE PA�STW WSPӣCZESNYCH Ewa Gdulewicz � Wojciech Kr�cisz Wojciech Or�owski � Wies�aw Skrzyd�o Wojciech Zakrzewski USTROJE PA�STW WSPӣCZESNYCH 1 Redaktor naukowy Wies�aw Skrzyd�o WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SK�ODOWSKIEJ LUBLIN 2002 Redakcja /Jolanta J�drak Redakcja techniczna / Antoni Dudek Projekt ok�adki /Jerzy Durakiewicz Wydanie czwarte, rozszerzone i uaktualnione Druk i oprawa / Petit SC, Lublin � Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002 ISBN 83-227-1977-9 Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sk�odowskiej 20-031 Lublin, pl. Marii Curie-Sk�odowskiej 5 Tel. (0-prefiks-81) 537-53-04 http://press. umcs. lublin.pl Dzia� Handlowy: tel./faks (0-prefiks-81) 537-53-02 IKA tel. (0-prefiks-81) 537-53-03 www.ika.edu.pl B!�UQTEKA raalu Dziennikarstwa i Nauk Politycznych � Uniwersytetu Warszawskiego ii. Nowy Swiai 6y, 00-046 Warszaw* tel. 620-03 81 w 295 296 6W89 WST�P Rozdzia� I USTR�J POLITYCZNY W (E. Gdulewicz, W. Kr�cisz) I. EWOLUCJA II. KONSTYTUCJ III. IZBA GMIN IV. IZBA LORDpV V. MONARCH VI. RZ�D I GA$I! Rozdzia� II USTR�J POLIT1 (W. Or�owski, W I. EWOLUCJA II. KONSTYTUCJ III. SYSTEM OF SPIS TRE�CI USTROJU POLITYCZNEGO...................................................................9 BRYTYJSKA....................................................................................14 ...........................................................................................................20 ...........................................................................................................40 ...........................................................................................................45 .................................................................................................47 CZNY REPUBLIKI W�OSKIEJ Skrzyd�o) I. GENEZA I OG�LNA CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI Z ROKU 1947.......55 II. PARTIE POLITYCZNE W�OCH.................................................................................62 III. PRAWA I WOLNO�CI OBYWATELI.........................................................................73 IV. SYSTEM WYBORCZY W�OCH.................................................................................75 V. SYSTEM ORGAN�W PA�STWOWYCH...................................................................79 Rozdzia� III USTR�J POLIT^Ci (E. Gdulewicz) USTROJU POLITYCZNEGO.................................................................93 RFN I JEJ ZASADY NACZELNE...................................................99 :GAN�W PA�STWOWYCH.................................................................106 Rozdzia� IV USTR�J POLITYCZNY REPUBLIKI FRANCUSKIEJ (W. Skrzyd�o) I. EWOLUCJA USTROJU REPUBLIKA�SKIEGO......................................................127 II. TWORZENIE PRAWNYCH PODSTAW USTROJU I CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI Z ROKU 1958.......................................136 III. SYSTEM PARTYJNY - PODSTAWOWE SI�Y POLITYCZNE FRANCJI.............141 IV. SYSTEM WYBORCZY I JEGO EWOLUCJA W OKRESIE V REPUBLIKI............150 V. SYSTEM ORGAN�W PA�STWOWYCH V REPUBLIKI.......................................155 VI. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO W OKRESIE V REPUBLIKI...............169 Rozdzia� V USTR�J STAN�W ZJEDNOCZONYCH AMERYKI (W. Zakrzewski) I. GENEZA I KSZTA�TOWANIE SI� AMERYKA�SKIEGO SYSTEMU POLITYCZNEGO....................................................................................173 II. SYSTEM �R�DE� PRAWA......................................................................................180 III. SYSTEM FEDERALNY..............................................................................................183 IV. SYSTEM PARTYJNY.................................................................................................187 V. KONGRES...................................................................................................................192 VI. PREZYDENT..............................................................................................................198 VII. W�ADZA S�DOWNICZA.........................................................................................205 WST�P W programie studi�w prawniczych w Polsce, w por�wnaniu z innymi pa�stwami europejskimi, problematyka dotycz�ca ustroj�w pa�stw obcych nie by�a nigdy szerzej rozbudowana. St�d znajomo�� zagadnie� ustrojowych ujmowa- nych w aspekcie his uczelni o wsp�czi torycznym przewa�a�a nad wiedz�, jak� absolwent wynosi� z jsnych ustrojach pa�stwowych. Do wszechstronnego wy- kszta�cenia prawniczego i pog��bienia kultury politycznej s�uchaczy niezb�dne by�o poszerzenie icn wiedzy o systemach politycznoustrojowych. Wyra�n� zmian� pod tym wzgl�dem przynios�a reforma studi�w przeprowadzona w latach siedemdziesi�tych. W wyniku jej wprowadzenia pojawi�y si� dwa odr�bne przedmioty z tej dziedziny, prowadzone w formie konwersatori�w. Jeden z nich doty czy� ustroj�w pa�stw kapitalistycznych, a drugi ustroj�w pa�stw socjalistycznych. Wprowadzenie tyczne dla student�w. Wychodz�c naprzeciw tym potrzebom, �wczesny kierow-Pa�stwowego UMCS prof. dr Andrzej Burda wraz z zespo- nik Zak�adu Prawa �em wsp�pracown pa�stw kapitalistyc wego skryptu, a to stanowi�o przedruk noczenie Niemiec i tekst m�g� si� ost� omawianym czasie tylko ustroj�w par tych zmian zrodzi�o zapotrzebowanie na pomoce dydak- k�w opracowa� i udost�pni� skrypt pt. Wsp�czesne ustroje mych, wydany przez UMCS. Skrypt ten mia� dwa wydania: w roku 1983 i 1985. Ca�kowite wyczerpanie obydwu nak�ad�w zrodzi�o potrzeb� przygotowania podr�cznika. Nie brano pod uwag� mo�liwo�ci nowego wydania dotychczaso- z kilku powod�w. Po pierwsze, od czasu podj�cia prac zmie- rzaj�cych do pierwszego wydania up�yn�o ponad 10 lat (wydanie z roku 1985 bez �adnych zmian tekstu z roku 1983), w tym za� czasie zasz�o w �wiecie wiele zmian, praktyka ustrojowa r�nych pa�stw uleg�a wydatnemu wzbogaceniu, ujawni�a te� nowe zjawiska i tendencje, nast�pi�o zjed- inne wa�ne wydarzenia. Nie pozwala�y one na to, by dawny � bez uzupe�nie� i koniecznych uaktualnie�. Po drugie, w dokona�y si� w Europie istotne zmiany - dotyczy�y one nie stw centralnej i wschodniej Europy, ale i innych. Upadek komunizmu, zmiany, jakie dokona�y si� w Polsce i krajach s�siednich, obj�y nie tylko sfer� stosunk�w spo�ecznych, politycznych i ekonomicznych, ale znalaz�y wyraz tak�e w innych dziedzinach. Nie mo�na by�o zatem ograniczy� si� do przedruku dawnego tekstu bez dokonania rewizji ocen i opinii. Wymaga�o to krytycznego przegl�du tekstu, wprowadzenia koniecznych uzupe�nie�. Po trzecie, tak istotnych zmian nie m�g� si� podj�� zesp� w dawnym sk�adzie, bowiem uleg� zdekompleto >vaniu. W marcu 1987 roku zmar� prof. dr Andrzej Burda, organizator Katedry Prawa Pa�stwowego UMCS, zwi�zany z t� uczelni� od roku 1950, tw�rca lubelskiej szko�y konstytucjonalist�w. Nikt z nas, Jego wsp�pracownik�w i wychowank�w, nie m�g� i nie mo�e czu� si� kompetentny do ingerencji w tekst Profesora. W tej sytuacji powsta�a konieczno�� stworzenia nowego zespo�u autorskiego, kt�ry przygotowa� w du�ej cz�ci nowy tekst, wprowadzaj�c do dotychczasowego wiele istotnych zmian. Nie uleg�a natomiast zmianie liczba i wyb�r pa�stw, kt�rych ustr�j scharakteryzowano. Uzna� nale�y, �e dotychczasowy wyb�r by� trafny i uzasadniony, obj�� bowiem najbardziej charakterystyczne w �wiecie wsp�czesnym ustroje pa�stwowe. Przedstawiony wi�c zosta� system prezydencki na podstawie Konstytucji Stan�w Zjednoczonych Ameryki, p�pre-zydencki na przyk�adzie Francji w okresie V Republiki, parlamentarny na tle rozwi�za� przyj�tych w Wielkiej Brytanii i w Republice W�oskiej, a wi�c na tle odmiennych system�w partyjnych wywieraj�cych wp�yw na funkcjonowanie ustroju politycznego, wreszcie system kanclerski w postaci przyj�tej w Konstytucji RFN. W uk�adzie tre�ci przyj�to zasad� prezentacji najpierw systemu parlamentarnego, by poprzez r�ne jego odmiany doj�� do systemu prezydenckiego- Wyb�r tych ustroj�w i ich udost�pnienie studentom spe�nia obecnie jeszcze jedno zapotrzebowanie. Polska znajduje si� w okresie przebudowy ustrojowej, w okresie o�ywionych dyskusji na tematy konstytucyjne. W dyskusjach tych si�gamy do polskich tradycji ustrojowych, poszukuj�c tego, co trwa�e i co mo�e by� przydatne tak�e obecnie, ale badamy r�wnie� rozwi�zania ustrojowe stosowane w r�nych pa�stwach o utrwalonych i rozbudowanych systemach demokracji politycznej. Poszukiwania te powinny przynie�� praktyczne rozwi�zania odpowiadaj�ce aktualnym potrzebom Polski. St�d bardziej ni� kiedykolwiek problematyka ta posiada nie tylko poznawczy, ale i zarazem utylitarny charakter. Rozdzia� I USTR�J POLITYCZNY WIELKIEJ BRYTANII I. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO albo ukszta�towaniem es Jedn� z chara jest nieprzerwany ci�g�o�ci�. Nie s� raczej historia ni mo�na stwierdzi� i nast�pnej, oddalonej kry� zmiany przy bowiem mo�na ws lub owego roku Mo�na jednak parlamentarnego, wyr�niaj�c w nirr og�lnonarodowej, kr�lewskiej, zakon w�adz� ustawodaw uwie�czony Stuart�w); 3) okn wieku XVIII i pie kt�rych cech� ch� i premiera) nad leg 1. Pocz�tk�w XII, u schy�ku dyn o�rodku �ycia pub dzenie wasali prz> form�: mog�o to b Zwyk�a - Conciliu\n r��cych Wielk� Rad� biskupi, opaci, szerzony o niejszej reprezentai W tym te� mn sta�a po raz pierw �sklep z gadanin�" by t�umaczy�, nie wicielstwa ani te� cterystycznych cech ustroju politycznego Wielkiej Brytanii rozw�j urz�dze� politycznych dokonywany z zadziwiaj�c� o dzieje burzenia starego i budowania nowego ustroju, lecz ieuchwytnych modyfikacji, bardzo powolnych zmian. �atwo powa�ne r�nice pomi�dzy ustrojem politycznym jednej epoki j od niej o jeden b�d� kilka wiek�w, trudno natomiast wy-por�wnaniu okres�w dw�ch najbli�szych pokole�. Rzadko <aza� dok�adn� dat� zmian, wszystko dzieje si� �oko�o" tego nawet �w ci�gu" tego czy innego panowania, opieraj�c si� na kryterium kszta�towania i ewolucji systemu pokona� periodyzacji ustroju politycznego Wielkiej Brytanii, nast�puj�ce okresy: 1) okres kszta�towania si� reprezentacji w kt�rym nast�puje oddzielenie si� parlamentu od w�adzy czony w w. XVI ustanowieniem pewnej r�wnowagi mi�dzy cz� a wykonawcz�; 2) okres walki parlamentu z monarchi�, si� podstaw systemu parlamentarnego (epoka umacniania si� systemu parlamentarno-gabinetowego w rwszej po�owie wieku XIX i wreszcie 4) czasy najnowsze, irakterystyczn� staje si� dominacja egzekutywy (gabinetu slatyw�. brytyjskiego parlamentaryzmu szuka� mo�na ju� w wieku astii normandzkiej i zarania Plantagenet�w, w �wczesnym icznego, jakim by� dw�r kr�lewski - Curia Regis i zgroma-boku kr�lewskim. Zgromadzenie wasali przybiera�o r�n� f& zgromadzenie najbli�szych doradc�w Korony, czyli Rada Ordinarim, zgromadzenie kr�la i baron�w kr�lestwa two-- Magnum Concilium, w kt�rej od r. 1215 zasiadali arcy-i hrabiowie kr�lestwa. Z czasem sk�ad jej zosta� po-rycerstwa, miast i miasteczek, daj�c pocz�tek p�-:ji narodu - parlamentowi. ej wi�cej czasie, za panowania Henryka III (1216-1272), zo-;zy u�yta w Anglii nazwa �parlament". Parlatnentum, czyli jak t�umaczyli jedni, lub �konferowanie", jak trafniej mo�na :awiera� w�wczas w sobie jakiej� idei wyboru lub przedsta-nie oznacza� koniecznie zgromadzenia prawodawczego lub baranowie przedstawicieli uchwalaj�cego podatki. By�a to curia, czyli rada kr�lewska w swej najszerszej i najbardziej uroczystej postaci, kiedy to baronowie i urz�dnicy kr�lestwa spotykali si�, aby deliberowa� nad og�lnymi problemami polityki zagranicznej i wewn�trznej, dyskutowa� na temat petycji i za�ale�, nowych zarz�dze� na pi�mie, aby prowadzi� pa�stwowe procesy s�dowe. Cia�o to by�o na r�wni cia�em ustawodawczym i administracyjnym, finansowym i s�dowym. Ju� w�wczas parlament wywalczy� w podstawowym akcie tej epoki, jakim by�a Wielka Karta Wolno�ci (r. 1215), Magna Charta Libertatum, pewn� niezale�no��, g��wnie w dziedzinie finansowej i s�dowej. Postanowienia jej m.in. zabrania�y �ci�gania podatk�w bez zgody Walnej Rady Kr�lestwa. Panowie feudalni, baronowie i hrabiowie otrzymali gwarancj�, �e b�d� s�dzeni tylko przez r�wnych sobie: ta zasada w p�niejszych czasach rozci�gni�ta zosta�a na wszystkich wolnych (s�dy przysi�g�ych). Ustalono, �e w razie skazania na kar� maj�tkow� cz�owieka wolnego nale�y mu pozostawi� tak� cz�� maj�tku, kt�ra by wystarcza�a na utrzymanie. Legalizowa�a i sankcjonowa�a prawo oporu: w przypadku naruszenia przez kr�la postanowie� Karty i nienaprawienia tego w oznaczonym czasie specjalna komisja sk�adaj�ca si� z 25 baron�w mog�a wezwa� ludno�� do wyst�pienia przeciwko kr�lowi. Wielka Karta Wolno�ci, sformu�owana w spos�b pozbawiony uog�lnie�, maj�ca wyra�nie klasowy charakter, broni�c interes�w pan�w feudalnych i odpowiadaj�cych ich koncepcjom feudalnych stosunk�w mi�dzy panami a wasalami - przetrwa�a swoj� epok�. Jej interpretacje w p�niejszych wiekach z powodzeniem s�u�y�y rozwojowi swob�d parlamentarnych i wolno�ci w walce z d��eniami absolutystycznymi monarchy. Jak napisa� angielski historyk1, Wielka Karta Wolno�ci sta�a si�: �[...] symbolem ducha naszej konstytucji [...]. Jej znaczenie historyczne polega�o nie tylko na tym, co ludzie w r. 1215 rozumieli przez jej postanowienia, ale i na jej oddzia�ywaniu na wyobra�ni� ich potomk�w". Sk�ad Wielkiej Rady, zw�aszcza od czasu gdy zwi�kszy� si� o przedstawicieli rycerstwa i miast, by� r�norodny w celu zachowania niepodzielno�ci. Ju� w wieku XVIII dokona� si� podzia� parlamentu, i to, na co zwraca szczeg�ln� uwag� historyk angielski, w spos�b odmienny od analogicznych zgromadze� tego samego okresu w Europie - nie trzy stany: duchowie�stwo, szlacht� i mieszczan, lecz dwie izby - Lord�w i Gmin. Stopniowo wzrastaj� tak�e uprawnienia parlamentu. O ile Wielka Karta Wolno�ci gwarantowa�a parlamentowi prawo wyra�ania zgody na dodatkowe ci�ary finansowe, o tyle ju� na pocz�tku w. XIV wykszta�ci�a si� zasada, i� �adna ustawa nie b�dzie wa�na bez zgody kr�la, lord�w i gmin. Oko�o wieku XV izby zacz�y same redagowa� odpowiedzi na petycje i przedstawia� je kr�lowi w formie projektu ustawy - bili, uzyskuj�c w ten spos�b prawo inicjatywy ustawodawczej. Zwi�kszaj� si� uprawnienia finansowe Izby Gmin; na skutek wyodr�bnienia si� oddzielnych organ�w s�dowych przekszta�ceniu ulegaj� funkcje s�dowe. Na szczeg�ln� uwag� zas�uguje uznana ju� w�wczas mo�li- G. M. Travelyan, Historia Anglii, Warszawa 1967, s. 222. 10 wo�� pos�u�enia si Izba Gmin posiada � przez parlament form� tzw. impeachment. Od roku 1377 prawo wniesienia przez Izb� Lord�w skargi przeciwko oso- bom urz�dowym oskar�onym o nadu�ycie w�adzy, defraudacj� itp. Impeachment wykorzystywany by� jako do�� skuteczna bro� parlamentu przeciwko niewygodnym dla niego doradcom kr�lewskim. Powoli parlament wywalcza� swoje przywileje osobiste. Od roku 1541 spiker przy otwarciu ka�dej sesji prosi� kr�la o szanowanie trzech swob�d: nietykalno�ci cz�onk�w parlamentu, swobody dyskusji i wolnego dost�pu do tronu. Zmianie ulega charakter mandatu. Pos�owie, pocz�tkowo kr�powani instrukcjami swoich wyborc�w, stopniowo uzyskuj� instrukcje bardziej og�lnikowe, natomiast w wieku XVI ustala si� pogl�d, �e wola pos�a wyra�a wol� jego wyborc�w. Wzrost uprawnie� parlamentu jako logiczne nast�pstwo spowodowa� zmian� w stosunkach pomi�dzy panuj�cym a izbami. Parlament przekszta�ci� si� stopniowo w niezale�ny organ oddzielony od kr�lewskiej w�adzy rz�dowej. Do wieku XVI formalnie przewaga nale�a�a do kr�la, cho� od pocz�tku wieku XVI zobowi�zywa� si� on w przysi�dze koronacyjnej do przestrzegania praw ustanowionych przez parlament, posiada� w wielu dziedzinach tzw. prerogatywy, czyli uprawnienia wykonywane bez udzia�u parlamentu. Wi�kszo�� swych prerogatyw monarcha angielski wykonywa� po zasi�gni�ciu rady swych doradc�w stanowi�cych Rad� Zwyk�� {Concilium Ordinarium), kt�rej cz�onk�w powo�ywa� spo�r�d os�b ciesz�cych si� jego zaufaniem i sympati�. Jej pocz�tkowe uprawnienia zwyczajowe to s�u�enie rad� kr�lowi w sprawach administracyjnych, finansowych i s�dowych. To w�a�nie spo�r�d jej cz�onk�w wyodr�bni�o si� cia�o w�sze. Sta�a Rada (Continual Concilium), kt�r� tworzyli wy�si dygnitarze pa�stwowi i urz�dnicy znajduj�cy si� stale przy osobie kr�la, a nast�pnie oko�o po�owy wieku XV, jeszcze w�sze grono tworz�ce Tajn� Rad� (Privy Council). Tajna Rada, kt�rej cz�onkowie zwi�zani byli specjaln� przysi�g� na wierno�� i zachowanie tajemnicy, wkr�tce sta�a si� g��wnym organem, przy kt�rego pomocy faktycznie i prawnie rz�dzi� kr�l. Stosunki pomi�dzy monarch� (wraz z doradcami) a parlamentem by�y w du�ej mierze uzale�nione od indywidualno�ci panuj�cego, aczkolwiek w zasadzie utrzymywa�a si� r�wnowaga i �cis�a wi� mi�dzy w�adz� wykonawcz� a prawodawcz�. 2. Sytuacja uleg�a radykalnej zmianie w okresie panowania dynastii Stuart�w (1603-1714). Sprzeczna z interesami du�ej cz�ci spo�ecze�stwa polityka wewn�trzna (konfl prowadzi�a do kon tecznie mocna, aby ciwstawi� i strzec s ci� mu jako bezpra^ lamentu, wtr�canie kty religijne) i zagraniczna tej dynastii bardzo szybko do-liktu z Izb� Gmin, kt�ra nie by�a wprawdzie jeszcze dosta-dyktowa� polityk�, ale mia�a ju� do�� si�y, �eby jej si� prze-wych przywilej�w. W roku 1628 parlament doprowadzi� do podpisania przez monarch� Petycji o prawa {Pe�tion of Rights), w kt�rej zarzu- vne z�amanie zakaz�w: pobierania podatk�w bez zgody par-ludzi wolnych do wi�zienia bez podania powod�w oraz przymusowe kwaterowanie �o�nierzy w domach prywatnych, ustanowienie s�- 11 d�w wojennych w czasie pokoju, wreszcie niepoci�ganie do odpowiedzialno�ci os�b, kt�re zas�uguj� na ukaranie. Petycja zmierzaj�ca do ograniczenia samowoli kr�lewskiej by�a r�wnie� wyrazem sprzeciwu wobec g�oszonego przez Jakuba I pogl�du o boskim pochodzeniu w�adzy i - co za tym idzie - niedopuszczalno�ci krytyki zarz�dze� kr�lewskich. Jej uchwalenie zapocz�tkowa�o, podobnie jak niegdy� Wielka Karta Wolno�ci, kolejny etap walki o prawa parlamentu i wolno�ci obywatelskie. Konflikt pomi�dzy parlamentem a monarchi� zako�czy� si� w latach 1688� 1689, nazwanych przez potomnych okresem �Chwalebnej rewolucji" (Glorius Rewolution). Chwalebnej, bo bezkrwawej, bez wojny domowej, chwalebnej, bo osi�gni�to porozumienie co do r�nic religijnych i politycznych, kt�re dzieli�y w tym czasie ludzi i stronnictwa. D�ugotrwa�a i os�abiaj�ca rywalizacja mi�dzy Koron� i parlamentem ust�pi�a miejsca wsp�pracy mi�dzy nimi, przy czym parlament sta� si� czynnikiem kieruj�cym. Odt�d ju� �aden kr�l nie pr�bowa� rz�dzi� bez parlamentu albo wbrew uchwa�om Izby Gmin, a pa�stwo wesz�o w d�ugi okres rozwoju gospodarczego i spo�ecznego, wolno�ci politycznej i religijnej oraz �ywotno�ci intelektualnej. Dochodz�ca do w�adzy w po�owie wieku XVII bur�uazja przejmuje instytucj� parlamentu, kt�ry po zreformowaniu staje si� wyrazicielem jej interes�w klasowych. Uchwalone w�wczas akty prawne : Habeas Corpus Act z roku 1679, Bili o prawach (Bili of Rights) z roku 1689 oraz nieco p�niejsza ustawa z roku 1701 o nast�pstwie tronu, skierowane przeciwko samowoli kr�lewskiej, wraz z Petycj� o prawa utworzy�y podstaw� dalszej ewolucji formy rz�d�w, odpowiadaj�cej potrzebom nowej formacji spo-�eczno-ekonomicznej, i stanowi�y punkt wyj�cia do kszta�towania si� bur�uazyj-nej demokracji parlamentarnej. Habeas Corpus Act ustanowi� do dzi� obowi�zuj�c� zasad�, kt�ra zabrania aresztowania obywatela bez nakazu s�dziowskiego oraz gwarancj�, i� osoba aresztowana powinna by� postawiona w stan oskar�enia przed w�a�ciwym s�dem. W Deklaracji praw po raz pierwszy uznano tron za opr�niony, przeciwstawiaj�c si� doktrynie, w my�l kt�rej pocz�tek nast�pstwa tronu mia� nale�e� do niepodwa�alnych, boskich praw dziedzicznych. Znalaz�y w niej potwierdzenie wy��czne prawa parlamentu w zakresie ustawodawstwa, nak�adania na obywateli podatk�w i wszelkich innych ci�ar�w realnych oraz decydowania o wielko�ci armii. Zagwarantowane mia�o by� prawo wnoszenia przez poddanych petycji do kr�la, ustanowiono do dzi� obowi�zuj�c� zasad�, �e parlament stanowi forum, na kt�rym powinno dochodzi� do wyjawiania krzywd obywateli doznanych od Korony (czyli wyrz�dzonych przez administracj�) i ich zado��uczynienia. Bili o prawach przewidywa� ponadto zagwarantowanie wybor�w parlamentarnych, 2 Teksty powo�ywanych akt�w prawnych zamieszczone s� w zbiorze: Konstytucje Wielkiej Brytanii, Stan�w Zjednoczonych, Belgii, Szwajcarii w t�umaczeniu S. Gebethnera. 12 wolno�� s�owa, debat i post�powania w parlamencie oraz zawiera� postulat cz�stego zwo�ywania parlamentu. Deklaracja zawiera�a te� pewne zasady z zakresu prawa karnego: zakaz wtr�cania do wi�zienia lub prze�ladowania obywateli z powodu wniesionych petycji, niedopuszczalno�ci zmuszania obwinionego do sk�adania zbyt wysokiej kaucji, zakaz nak�adania na skazanego wysokich grzywien, wymierzania kar okrutnych i niezwyk�ych, ��danie, aby s�dziowie przysi�gli byli nale�ycie wci�gani na list� przysi�g�ych i nale�ycie wybierani. Ustawa o nast�pstwie tronu z roku 1701 reguluj�ca porz�dek dziedziczenia wymaga�a, aby monarcha nale�a� do Ko�cio�a anglika�skiego oraz aby ma��onek czy ma��onka nie byli katolikami. Zawiera�a te� kilka postanowie�, kt�rych celem by�o dalsze ograniczenie w�adzy kr�lewskiej. Donios�e znaczenie mia�a przyj�ta w niej zasada pozbawiaj�ca kr�la mo�liwo�ci usuni�cia niewygodnego mu s�dziego. Zakazane zosta�o kr�lowi wydanie dokumentu zawieraj�cego przebaczenie pope�nionego przest�pstwa, a w konsekwencji pozbawiaj�cego Izb� Gmin mo�liwo�ci wyst�powania z oskar�eniem (impeachment) przeciwko tej osobie. Podkre�lano po raz kolejny, �e monarcha zwi�zany jest prawem. Niew�tpliwym osi�gni�ciem tego okresu by�o utrwalenie zasad, �e kr�l, zgodnie z rozpowszechnion� w Anglii doktryn� Johna Locke'a, podlega prawu. Jego w�adza nie jest pochodzenia boskiego, lecz stanowi wynik umowy zawartej z ludem. Do obowi�zk�w panuj�cego nale�y ochrona wolno�ci i w�asno�ci. Kr�l ma prawo wykonywania przekazanej mu w�adzy, dop�ki jej nie nadu�ywa - w przeciwnej sytuacji lud mo�e go jej pozbawi�. Tajna Rada straci�a swoje znaczenie; z powodu zbyt licznego sk�adu sta�a si� organem oci�a�ym, co pozbawi�o j� mo�liwo�ci pozostawania w sta�ych poufnych stosunkach z monarch�. Nast�pi�a kolejna �selekcja" doradc�w kr�lewskich. W jej wyniku w wieku XVI powsta� nieliczny kr�g rzeczywistych doradc�w, z�o�ony z g��wnych ministr�w - gabinet (Gabinet Council). Z uwagi na pojawienie si� w tym czasie pierwszych stronnictw politycznych (wig�w i tory-s�w) w celu osi�gni�cia zgodno�ci od r. 1695 utar� si� zwyczaj powo�ywania ministr�w spo�r�d tej partii, kt�ra zdoby�a wi�kszo�� w wyborach do parlamentu. W konsekwencji przyj�cia tej zasady gabinet, kt�ry pocz�tkowo nie cieszy� si� poparciem izb i z regu�y pozostawa� z nimi w konflikcie, przekszta�ci� si� w instytucj� uznawan�, a nast�pnie popieran� i uzale�nion� od parlamentu. Na jego dalsz� przysz�o�� i pozycj� w stosunku do kr�la i parlamentu wp�yn�a uchwa�a Izby Gmin (1705), w kt�rej uznano, �e godno�� o charakterze ministerialnym najlepiej harmonizuje z mandatem. By� to akt znamienny, wi���cy gabinet z Izb� Gmin, zapobiegaj�cy jednocze�nie mianowaniu ministr�w wy��cznie spo�r�d lord�w. 3. Ugruntowanie systemu parlamentarno-gabinetowego przypada na czasy dynastii hanowerskiej. Pierwsi kr�lowie tej dynastii: Jerzy I (1714-1727) i Jerzy II (1727-1760) nie znali prawa i zwyczaj�w angielskich, zachowuj�c �pod angielsk� koron� niemiecki spos�b my�lenia". Jerzy I nie zna� tak�e j�zyka swoich 13 poddanych, nie mia� wi�c po co siadywa� na radach gabinetu. Pojawia si� praktyka obrad gabinetu bez kr�la, pod przewodnictwem pierwszego ministra-premiera, kt�ry jest pierwszym Lordem Skarbu. Premier przewodniczy te� sesjom parlamentu, w kt�rym udzia� kr�la staje si� zbyteczny, a po trosze zaczyna uchodzi� nawet za niekonstytucyjny. Wykszta�ca si� zasada, �e premier musi mie� poparcie Izby Gmin, ministrowie za�, powo�ywani spo�r�d wi�kszo�ci parlamentu, przed nim s� odpowiedzialni solidarnie za dzia�alno�� Korony. Od roku 1782 kolegialna odpowiedzialno�� gabinetu przed parlamentem jest ju� zasad� niekwestionowan�. U schy�ku wieku XVIII rozwin�a si� praktyka, �e w przypadku braku aprobaty w Izbie Gmin dla powo�anego przez kr�la gabinetu rozwi�zywa� on izb� i zarz�dza� nowe wybory. O ile jeszcze jednak w w. XVIII gabinet korzysta� z zaufania zar�wno kr�la, jak i parlamentu - w zale�no�ci od przesuwania si� o�rodka w�adzy - o tyle ju� w w. XIX przejmuje faktycznie uprawnienia monarchy i w jego imieniu je wykonuje. Dotychczasowi s�udzy Korony zmieniaj� si� w organ zwi�zany z parlamentem, legislatywa przestaje ich zwalcza� i wydziera� dalsze atrybuty w�adzy, staraj�c si� raczej wykorzystywa� mo�liwo�ci gabinetu - utrzymuj�c go pod kontrol� - dla w�asnych cel�w. Gabinet politycznie odpowiedzialny przed Izb� Gmin, kt�ra mo�e go obali�, ma jednak or� pewnej r�wnowagi: premier w imieniu kr�la mo�e rozwi�za� Izb� Gmin. W�adza kr�la staje si� nominalna. 4. Na dalsze przeobra�enia systemu parlamentarnego wp�ywa rozw�j prawa wyborczego, a zw�aszcza przeprowadzona z du�ymi oporami reforma z r. 1832, kt�ra rozszerzaj�c prawa wyborcze na �solidn� i szacown�" klas� �redni�, prze�ama�a supremacj� arystokracji w parlamencie i zapocz�tkowa�a nowy okres w rozwoju angielskiego parlamentaryzmu. Dalsze reformy prawa wyborczego (rozszerzenie zasady powszechno�ci, przyznanie praw wyborczych kobietom), ugruntowanie systemu dwupartyjnego przy wzrastaj�cej roli partii, zmiany w wieku XX pogl�d�w na rol� i funkcj� pa�stwa i zwi�zany z tym wzrost interwencjonizmu pa�stwowego - to tylko niekt�re elementy wp�ywaj�ce na przeobra�enie spo�ecze�stwa kapitalistycznego, powoduj�ce dalsze przekszta�cenia systemu parlamentarno-gabinetowego. Izba Gmin powoli staje si� w wi�kszym stopniu po�rednikiem mi�dzy wyborcami a gabinetem ni� jego r�wnorz�dnym partnerem. Premier, b�d�c przyw�dc� partii, kt�ra wygra�a wybory, i tym samym liderem wi�kszo�ci parlamentarnej, staje si� w rzeczywisto�ci prze�o�onym cz�onk�w gabinetu. II. KONSTYTUCJA BRYTYJSKA W Wielkiej Brytanii nie ma konstytucji w znaczeniu, jakie przypisuje si� jej na kontynencie, tzn. jednego aktu normatywnego o charakterze nadrz�dnym w stosunku do innych akt�w; okre�laj�cego podstawowe zasady i instytucje ustrojowe pa�stwa; prawa i wolno�ci obywatelskie oraz ich gwarancje; uchwa- 14 sz�cych si� do powstawa�y om i z r�norodno� prawa konstytu lonego i zmienianego w trybie szczeg�lnej procedury. Brak konstytucji pisanej3 nie pozbawia jednak Wielkiej Brytanii charakteru pa�stwa konstytucyjnego. Konstytucje brytyjsk� tworzy ca�okszta�t norm o r�nej proweniencji odno- podstaw politycznego ustroju pa�stwa. Wynika to z faktu, �e w r�nych okresach rozwoju konstytucjonalizmu brytyjskiego :i sposob�w ich ukszta�towania. Tym samym na system �r�de� :yjnego sk�adaj� si�: prawo zwyczajowe, orzecznictwo s�d�w, konwenanse konstytucyjne, prawo pisane (tzw. konstytucja w znaczeniu materialnym). Tak szeroki w ich jednakow powoduje, �e konstytucja brytyjska ma charakter elastyczny. Niemniej obowi�zuj�ce konwenanse konstytucyjne nakazuj�, aby propozycja zmiany konstytucji przedstawiana by�a suwerenowi politycznemu - narodowi - w trakcie wybor�w powszechnych, gitymowana jes cej konstytucj� ujawni�a w swo Oznacza to, �e rz�dz�ca partia polityczna, tworz�ca rz�d, le-prawnie i politycznie do wniesienia projektu ustawy zmieniaj�-tylko i wy��cznie wtedy, kiedy sw�j zamiar w tym przedmiocie m programie wyborczym. pisanego powsz ono w opozycji ustawodawstwa tyczne, jak: par lewskie oraz za �kr�l nie mo�e g�owy pa�stwa. 2. Orzeczn kt�re odnosz� s system �r�de�, ich niekonkurencyjny charakter, wyra�aj�cy si� j mocy prawnej, brak s�dowej kontroli konstytucyjno�ci ustaw 1. Zwyczajowe prawo konstytucyjne jest cz�ci� niemaj�cego charakteru jchnego prawa zwyczajowego (common law). Kszta�towa�o si� do recepcji prawa rzymskiego. W zwi�zku z szybkim rozwojem faktem, �e niezb�dnym elementem kszta�towania si� regu� prawa zwyczajowego jest dostatecznie d�ugi up�yw czasu, traci ono swoj� pierwotnie dominuj�c� pozycj�. Stosunkowo du�� rol� odgrywa jeszcze w zakresie prawa konstytucyjnego. Efektem jego obowi�zywania s� takie instytucje poli- ament, ceremonialna ju� dzisiaj Tajna Rada, prerogatywy kr�- ada zwierzchnictwa parlamentu, czy te� wynikaj�ca z zasady, �e czyni� �le", polityczna i konstytucyjna nieodpowiedzialno�� ctwo s�dowe - czyli te postanowienia s�d�w powszechnych, i� do zakresu uprawnie� wynikaj�cych z prerogatyw kr�lew- skich. S�dy, przy pomocy instytucji desuetudo oraz zasady zb�dno�ci wykonywania prerogatywy wobec ustawowego upowa�nienia do dzia�ania, okre�laj� na podstawie w�asnej interpretacji prawa zwyczajowego i pisanego obecny zakres prerogatyw. 3. Konwen; chowania si� w " We wrze�niu Brytanii, tzw. Karta kt�rej podstaw� by� nywaniajej interpre nse konstytucyjne4 to utarty i powszechnie uznany spos�b za-okre�lonej sytuacji, uznawany za prawn� regu�� dzia�ania. Ich 1988 r. powsta� ruch na rzecz szerokich zmian konstytucyjnych w Wielkiej 88, domagaj�cy si� mi�dzy innymi zawarcia nowej �umowy konstytucyjnej", iby Deklaracja praw oraz konstytucja pisana, na kt�rej stra�y z prawem doko-acji sta�by S�d Najwy�szy. 4 Wed�ug Dictya {Wst�p do nauki o prawie konstytucyjnym, Warszawa 1908, s. 272) s� to regu�y okre�laj�ce spos�b wykonania prerogatywy lub spos�b dokonania ka�dej czynno�ci, jak� prawnie mo�na wykona� na podstawie prerogatywy kr�lewskiej. A zatem ust�pienie gabinetu jest 15 cech� charakterystyczn� jest to, �e kszta�tuj� si� one w drodze pewnego zwyczaju wynikaj�cego z precedens�w konstytucyjnych, czyli jednorazowych rozstrzygni��, zwi�zanych ze stosowaniem konstytucji. Inaczej jednak ni� prawo zwyczajowe stwierdzenie ich istnienia nie nast�puje przed s�dem, lecz w post�powaniu przed innymi organami. W celu uznania ich za obowi�zuj�ce niezb�dne jest wykazanie: wyst�powania danego typu zachowania, zwi�zania dan� zasad� zachowania os�b dzia�aj�cych w okre�lonych warunkach, prze�wiadczenia o zgodno�ci zasady zachowania z rozs�dkiem. Do najwa�niejszych z nich, okre�laj�cych zasady brytyjskiego systemu parlamentarno-gabinetowego, nale��5: 1) obowi�zek rezygnacji rz�du, kt�ry straci� zaufanie Izby Gmin; 2) kolegialna odpowiedzialno�� gabinetu przed Izb� Gmin za og�ln� polityk� i dzia�alno�� poszczeg�lnych resort�w administracji; 3) powierzenie funkcji i misji tworzenia rz�du przez monarch� liderowi partii posiadaj�cej wi�kszo�� mandat�w w Izbie Gmin; 4) rezygnacja premiera jako szefa rz�du r�wnoznaczna jest z dymisj� wszystkich cz�onk�w rz�du; 5) z�o�enie rezygnacji przez premiera, je�eli jego partia w wyniku wybor�w parlamentarnych utraci�a wi�kszo�� w Izbie Gmin; 6) zasada, �e premier musi by� cz�onkiem Izby Gmin; 7) zmiany w prawie wyborczym oraz ustroju parlamentu uzgadniane s� przez obie partie polityczne na konferencji pod przewodnictwem spikera; 8) instytucje premiera, gabinetu, opozycji JKMo�ci; 9) zwo�ywanie sesji parlamentu co roku. Sankcj� nieprzestrzegania konwenans�w konstytucyjnych jest albo niemo�no�� dalszego sprawowania rz�d�w, albo wyra�ne podeptanie prawa. Ich obecno�� w �yciu politycznym Wielkiej Brytanii ma zapewni�, zgodnie z obowi�zuj�c� doktryn�, wyra�enie i doprowadzenie do skutku woli politycznego zwierzchnika pa�stwa, kt�rym s� wyborcy. 4. Prawo pisane to akty prawne pochodz�ce od parlamentu, ale tak�e i ustawodawstwo europejskie. Wsp�cze�nie jako �r�d�o prawa odgrywaj� one rol� dominuj�c�. Zasada zwierzchnictwa parlamentu, wyra�aj�ca si� w skrajny spos�b w tezie, �e parlament mo�e wszystko zrobi� za wyj�tkiem �zmiany kobiety w m�czyzn�, i odwrotnie", w zakresie pisanego prawa konstytucyjnego ogranicza si� w zasadzie do poprawek i ulepszenia tego, co ju� dzia�a od dawna. Wiele z akt�w prawa pisanego ma dzisiaj jedynie walor historyczny, niemniej ze wzgl�du na rol�, jak� odegra�y w kszta�towaniu si� �wiadomo�ci politycznej narodu i podstaw ustrojowych pa�stwa, s� bardzo cz�sto przywo�ywane i godne przypomnienia. Aktem historycznym, cho� niepochodz�cym jeszcze od parlamentu, jest Wielka Karta Swob�d z r. 1215, traktowana w przesz�o�ci jako zbi�r fundamen- niczym innym jak tylko zgodnym z �yczeniem parlamentu wykonaniem prerogatywy polegaj�cej na usuni�ciu s�ug Korony. 1 Za: S. Gebethner, Systemy polityczne, Warszawa 1971, s. 45, 16 talnych zasad prawa powszechnego. Aktualne do dzisiaj s� postanowienia Ha-beas Corpus Act z r. 1679, zakazuj�ce aresztowania bez nakazu s�dowego i gwarantuj�ce postawienie w stan oskar�enia przed w�a�ciwym s�dem, czy te� niekt�re z postanowie� Deklaracji praw z r. 1689 i ustawa o nast�pstwie tronu z r. 1701, okre�laj�ca opr�cz zasad sukcesji zasad� nieusuwalno�ci s�dzi�w. Obecnie struktura organ�w pa�stwowych regulowana jest w szeregu ustawach. Ustawa o parlamencie z r. 1911 (zmieniona w r. 1949) ogranicza ustawodawcze uprawnienia Izby Lord�w, stanowi�c, �e projekty ustaw dochodz� do skutku mimo jej sprzeciwu, je�eli Izba Gmin uchwali je w niezmienionym brzmieniu na dw�ch kolejnych sesjach w okresie jednego roku, a projekty ustaw finansowych mog� by� uchwalane bez jej zgody przez Izb� Gmin. Ustawa ta zmieni�a ponadto czas trwania pe�nomocnictw parlamentu z siedmiu do pi�ciu lat. Preambu�a ustawy zawiera niezrealizowan� do dzisiaj zapowied� konstytucyjn� �zast�pienia Izby Lord�w, kt�ra obecnie istnieje, przez drug� izb� ustawodawcz� ukonstytuowan� na zasadzie reprezentacji ludowej zamiast dziedzicznej". W latach nast�pnych poddano reformie wewn�trzn� struktur� Izby Lord�w. Wydana w roku 1958 ustawa (The Life Peerage Act) wprowadzi�a do izby obok lord�w dziedzicznych now� kategori� jej cz�onk�w - lord�w do�ywotnio mianowanych przez Koron� w nieograniczonej liczbie oraz zezwoli�a na zasiadanie w Izbie Lord�w kobietom. Ustawa z roku 1963, czyni�c zado�� d��eniom lord�w do prze�amania zasady uniemo�liwiaj�cej im g�osowanie i kandydowanie w wyborach do Izby Gmin, wprowadzi�a mo�liwo�� zrzeczenia si� tytu�u lorda i nabycia w ten spos�b czynnego i biernego prawa wyborczego. Uchwalona w roku 1999 ustawa o Izbie Lord�w (The House of Lords Act) w istotny spos�b zmieni�a dotychczasowy tryb kreowania sk�adu personalnego drugiej izby, ograniczaj�c w powa�nym.zakresie prawo do zasiadania w niej par�w dziedzicznych (hereditary peers). Istotne znaczenie dla brytyjskiego prawa konstytucyjnego maj� ustawy o ministrach Korony. Pierwsze z nich z roku 1937 i 1964 opr�cz regulacji dotycz�cych wewn�trznej struktury rz�du, wysoko�ci uposa�e� jego cz�onk�w zawiera�y r�wnie� ustawowe uznanie istniej�cych ju� zwyczajowo instytucji: gabinetu, partii politycznych, opozycji JKMo�ci i jej lidera. Ustawa o ministrach Korony z r. 1975 okre�la maksymaln� liczb� cz�onk�w rz�du, kt�rzy maj� prawo zasiadania i g�osowania w Izbie Gmin (kt�rzy mog� piastowa� mandat poselski) na 95 (poprzednio 91). Zasady prawa wyborczego reguluj�: ustawa o tajno�ci g�osowania z r. 1872; ustawy z r. 1868 i 1883, okre�laj�ce katalog nielegalnych i korupcyjnych praktyk wyborczych, sankcje za ich stosowanie oraz mo�liwo�� weryfikacji wybor�w w nast�pstwie dopuszczenia si� zakazanego przez prawo zachowania w czasie wybor�w; ustawy o przedstawicielstwie z r. 1983 i 1985 ze zmianami z r. 1987 rozszerzaj�cymi prawa wyborcze na wyborc�w �zamorskich"; ustawa z r. 1975 okre�laj�ca kategorie urz�d�w i stanowisk (z wy��czeniem tych o cha- BIBLIOTEKA Wydzia�u Dziennikarstwa i Nauk Poiiiycznycti , 7 Uniwersytetu Warszawskiego li. Nowy �wial 69. 00-046 Warszawa lei. 620-03-81 w. 295, 2% rakterze politycznym), kt�re dyskwalifikuj� osoby je piastuj�ce jako kandydat�w w wyborach do Izby Gmin (ograniczenie biernego prawa wyborczego) lub kt�rych przyj�cie przez cz�onka Izby Gmin powoduje utrat� mandatu poselskiego- W zwi�zku z rozpowszechnianiem si� formy ustawodawstwa delegowanego i w celu poddania go kontroli wydana zosta�a w r. 1946 ustawa okre�laj�ca jako formy kontroli parlamentarnej akt�w ustawodawstwa delegowanego zatwierdzaj�c� lub negatywn� rezolucj� parlamentu. W roku 1967 wprowadzono do systemu organ�w now� instytucj� - Parlamentarnego Komisarza ds. Administracji - rzecznika naruszonych przez administracj� praw i interes�w obywateli (ombudsmari). Struktura w�adz na szczeblu lokalnym zorganizowana jest na podstawie wydanych osobno dla Anglii i Walii, Szkocji, Irlandii P�nocnej ustaw o samorz�dzie lokalnym z lat 1972-1973. Zosta�y one zmienione ustaw� z r. 1996. Osobn� grup� akt�w prawnych stanowi� uregulowania dotycz�ce struktury Zjednoczonego Kr�lestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii P�nocnej. Unitarny charakter pa�stwa ma dosy� skomplikowan� organizacj� wewn�trzn�, kt�rej podstawy wynikaj� z ustaw: o unii ze Szkocj� z r. 1707, o unii z Irlandi� z r. 1800 oraz ustawy z r. 1920 o ustroju Irlandii, zmienion� w r. 1922 ustaw� o Wolnym Pa�stwie Irlandzkim. Inaczej zupe�nie uregulowany jest w ramach Zjednoczonego Kr�lestwa status najbardziej zintegrowanej z Angli� Walii, wcielonej do kr�lestwa ustaw� parlamentu z r. 1536. Szkocja i Walia w efekcie po��czenia z Angli� stopniowo traci�y na swojej odr�bno�ci, chocia� do dzisiaj Szkocja posiada odmienny ni� w Anglii i zintegrowanej z ni� Walii system prawny, system s�downictwa i szkolnictwa, ko�ci�, ustr�j administracji lokalnej. Wp�ywy angielskie nie zdo�a�y jednak os�abi� nastroj�w i d��e� o charakterze niepodleg�o�ciowym i separatystycznym w obydwu krajach. Uwzgl�dniaj�c je, utworzono w r. 1929 urz�d sekretarza stanu ds. Szkocji i w r. 1964 analogiczny ds. Walii. Obaj sekretarze stanu s� cz�onkami gabinetu. Odr�bno�ci obydwu kraj�w uwzgl�dniono r�wnie� w wewn�trznej organizacji parlamentu brytyjskiego, powo�uj�c Wielk� Komisj� Szkock� i Wielk� Komisj� Walijsk�. Podj�ta w roku 1979 pierwsza od kilku stuleci pr�ba zmiany statusu politycznego Szkocji i Walii nie powiod�a si�. Odr�bne dla Szkocji i Walii ustawy o powo�anie w tych krajach narodowych zgromadze� ustawodawczych poddane pod referendum nie uzyska�y wymaganych do ich wej�cia w �ycie 40% g�os�w. Niemniej idea dewolucji Szkocji, a tak�e Walii znalaz�a poparcie zdecydowanej wi�kszo�ci Szkot�w i Walijczyk�w, kt�rzy w referendach - 11 wrze�nia w Szkocji i 19 wrze�nia 1997 r. w Walii -opowiedzieli si� za powo�aniem regionalnych parlament�w narodowych. W konsekwencji laburzystowski rz�d wni�s� do Izby Gmin projekty ustaw dotycz�ce dewolucji Szkocji i Walii. Inicjatywa ustawodawcza rz�du doprowadzi�a do uchwalenia w r. 1998 ustawy szkockiej (The Scotland Act) i ustawy walijskiej (The Government of Wales Act). Ustawy te nie naruszaj� co do zasady 18 (Irlandii dotychczasoweg podstawie dosz�i systemu organ�v systemu westmin szy. Nale�y do nach (lokalnych) cz�ce bud�etu i p Bardziej sk w Zjednoczonyrr dii), uznanej prz r. 1949 ze Wsp� Kr�lestwem. W nomii. W wynik domowej i nieud i w�adz irlandzkich Irlandia P�nocn twem sekretarza gabinetu. Efektem ws rozpocz�tej w ce �ci Ulsteru k�w okre�lana ja W efekcie w pokojowego roz form� normatyw g�os�w (318 do dynu Zgromad pisaniu ustawy wie ustawy mie� administracj� z skich przekaza� s�u�by zdrowia i Republika Irland nuj�c tak�e zmi �ciu hrabstw na go Ulsteru z wach dotycz�cyi spraw zagranicz nej porozumieni irlandzkiej konfe Mimo wyra mienie pokoj�w domi s� tak�e je statusu tych kraj�w w strukturze unitarnego pa�stwa. Na ich do wykreowania w obydwu krajach odr�bnego regionalnego (parlamentu, rz�du), stanowi�cego, w istocie rzeczy, replik� Perskiego. Zakres uprawnie� parlamentu szkockiego jest wi�k-niego tworzenie prawa w wyra�nie powierzonych mu dziedzi-Obydwa parlamenty wyposa�one zosta�y w uprawnienia doty-odatk�w. mplikowana jest sytuacja Irlandii P�nocnej, pozostaj�cej Kr�lestwie po secesji Irlandii Po�udniowej (Republika Irlan-z Wielk� Brytani� w r. 1921. Republika Irlandii, wyst�puj�c w lnoty Brytyjskiej, zerwa�a wszelkie wi�zy ze Zjednoczonym ego ramach Irlandia P�nocna do roku 1972 korzysta�a z auto-konflikt�w spo�ecznych wybuchaj�cych na r�nym tle, wojny nych pr�b unormowania sytuacji, dzia�alno�� autonomicznych zosta�a zawieszona. Utrzymywa� si� tam stan wyj�tkowy, od tego czasu rz�dzona by�a wprost z Londynu, za po�rednic-stanu ds. Irlandii P�nocnej b�d�cego jednocze�nie cz�onkiem zeniu �pracy rz�d�w Zjednoczonego Kr�lestwa i Republiki Irlandii, u normalizacji sytuacji i podj�cia decyzji w sprawie przysz�o-P�nocnej), by�a podpisana w r. 1985 umowa, przez scepty-co �niem�j�ca znaczenia" lub �przelotna", eloletnich i wielostronnych rokowa� doprowadzono jednak do vi�zania konfliktu ulsterskiego. Zawarty kompromis przybra� n�. 30 listopada 1999 r. Izba Gmin zdecydowan� wi�kszo�ci� 0) przyj�a ustaw� o przekazaniu w�adzy nad Ulsterem z Lon-Autonomicznemu Irlandii P�nocnej. Nast�pi�o to po pod-pjrzez kr�low� El�biet� II z dniem 1 grudnia 1999 r. Na podsta- ka�cy prowincji po 25 latach odzyskali wi�c w�asn� odr�bn� okalnym parlamentem i rz�dem. Do kompetencji w�adz ulster- zosta�y sprawy finans�w prowincji, zatrudnienia i rolnictwa, ;dukacji, kultury, �rodowiska i inwestycji. W konsekwencji te� i zrzek�a si� swoich roszcze� terytorialnych do Ulsteru, doko-n w swojej konstytucji stanowi�cej o prawie Dublina do sze-�nocy wyspy. W celu zacie�nienia wsp�pracy autonomiczne-ik� Irlandii, a tak�e wsp�pracy Londynu i Dublina w sprali prowincji dosz�o do zawarcia w Dublinie mi�dzy ministrem ych Irlandii i brytyjskim sekretarzem stanu ds. Irlandii P�noc - o powo�aniu Rady Ministerialnej P�noc-Po�udnie, brytyjsko- encji mi�dzyrz�dowej i Rady Brytyjsko-Irlandzkiej. nych podstaw do uznawania, i� zawarte wielostronne porozu- normalizuje sytuacj� w Irlandii P�nocnej, jego autorzy �wia-go krucho�ci. Trwa�o�� porozumienia bowiem i wi�zane z nim 19 Republ nadzieje uzale�nione b�d� w dalszym ci�gu od postawy IRA i jej deklaracji rozbrojeniowych. To za� na pewno wp�ywa� b�dzie na stosunki mi�dzy ulster-skimi unionistami i Sinn Fein (partia katolicka stanowi�ca polityczne skrzyd�o IRA), a w konsekwencji na mo�liwo�� wsp�pracy tych partii w nowym rz�dzie i parlamencie prowincji. Nieod��cznym elementem ustroju politycznego Wielkiej Brytanii s� partie. Ich pocz�tk�w mo�na upatrywa� ju� w w. XVIII. W okresie restauracji Stuart�w powsta�y w Anglii dwa stronnictwa: torysi i wigowie. Torysi byli - najog�lniej bior�c - katolikami i stronnikami kr�la; wigowie opowiadali si� po stronie dysydent�w Ko�cio�a anglika�skiego. W praktyce politycznej granica pogl�d�w jednych i drugich by�a do�� p�ynna, zdarza�y si� wzajemne odst�pstwa i kompromisy. Od tych stronnictw wywodzi si� rodow�d dzisiejszych partii politycznych; torysi z czasem, kiedy podzia� nabra� charakteru politycznego, uto�samieni zostali z partiami prawicy (dzisiejsi konserwaty�ci), wigowie - z libera�ami, kt�rych znaczenie w w. XX zmala�o na skutek powstania silnej Partii Pracy. Po drugiej wojnie �wiatowej ton �yciu politycznemu nadaj� dwie zmieniaj�ce si� przy w�adzy partie: konserwatywna i Partia Pracy6. Inne dzia�aj�ce w systemie partyjnym partie polityczne wskutek dominacji swych pot�nych konkurent�w s� wr�cz pozbawione realnych szans na zdobycie w�adzy. Najwa�niejsz� parti� �trzeci�" jest Partia Liberalnych Demokrat�w, utworzona w marcu 1988 r. z po��czenia Partii Liberalnej, za�o�onej w r. 1887, z Parti� Socjaldemokratyczn�, za�o�on� w r. 1981, kt�ra powsta�a na skutek roz�amu w Partii Pracy. Partia Liberalnych Demokrat�w posiada�a stosunkowo du�� reprezentacj� w Izbie Gmin, licz�c� po wyborach w 1992 r. 20 pos��w. Wydaje si�, �e jako jedyna mo�e ona nawi�zywa� do tradycji Partii Liberalnej, jako partii �trzeciej", kt�ra w latach 1940-1945 i 1978-1979 odgrywa�a pewn� rol� w sprawowaniu w�adzy. Po wyborach w r. 1992 pozosta�e dzia�aj�ce w Wielkiej Brytanii partie polityczne posiada�y w izbie reprezentacj� licz�c� ��cznie 24 pos��w. III. IZBA GMIN 1. UWAGI OG�LNE Cech� charakterystyczn� kszta�towania si� struktury w�adzy w Anglii by�o d��enie do podzia�u i racjonalizacji funkcji pa�stwowych, kt�re w w. XVIII ' Obok Partii Konserwatywnej, Partii Pracy oraz jako �trzeciej" Partii Liberalno-Demo-kratycznej w systemie partyjnym Wielkiej Brytanii dzia�aj�: Szkocka Partia Narodowa; Walijska Partia Narodowa (Ptaid Cymru); wsp�pracuj�ca z Parti� Pracy Partia Sp�dzielcza; Partia Zielonych; utworzona w r. 1991, w miejsce rozwi�zanej Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii, Lewica Demokratyczna; skrajnie prawicowa Brytyjska Partia Narodowa. W Irlandii P�nocnej dzia�aj� natomiast: Partia Ulsterskich Unionist�w, Demokratyczna Partia Unionist�w, Sinn Fein oraz SDLP jako partia umiarkowanych katolik�w p�nocnoirlandzkich. 20 pos�u�y�o Monteskiuszowi do jego konstrukcji podzia�u w�adz. Wzmocnienie w w. XVII i XVIII pozycji parlamentu w stosunku do roli kr�la i parlamentu wobec s�downictwa spowodowa�o ukszta�towanie si� w�adzy ustawodawczej w postaci parlamentu, a �ci�lej - kr�la w parlamencie, w�adzy wykonawczej w formie rz�du z czej w postaci ni mi�dzy tymi w�ac premierem, a wed�ug prawa - z monarch� na czele, i s�downi- zawis�ych s�d�w dzia�aj�cych w imieniu Korony. Stosunki zami okre�lone s� przez zasady prawnoustrojowe w ten spo- s�b, �e rz�d powo�ywany formalnie przez zneutralizowan� politycznie g�ow� pa�stwa pozostaje mie organ�w pa�s pod kontrol� parlamentu jako organu nadrz�dnego w syste-twowych (system parlamentarno-gabinetowy). Parlament brytyjski, zgodnie z okre�leniem tradycyjnym, to kr�l, Izba Lord�w i Izba Gmin. Z uwagi na tradycyjn� raczej rol� kr�la we w�adzy ustawodawczej, przedmiotem naszych rozwa�a� w tym miejscu b�d� obie izby. Tradycyjna dwuizbowo�� parlamentu brytyjskiego jest dzi� bardziej pozorna ni� rzeczywista. W rzeczywisto�ci to Izba Gmin dysponuje wi�kszo�ci� w�adzy, kt�ra we wsp�czesnym systemie parlamentarnym przynale�y parlamento- wi. Izba Gmin na gabinetem. Od wi tym idzie - organ liwo�� oddzia�yw jej sk�ad, rol� w s) skutek swej historycznej ewolucji jest organem przedstawi- cielskim, do kt�rego nale�y w�adza ustawodawcza, finansowa i kontrola nad :ku XIX na skutek rozwoju systemu dwupartyjnego sta�a si� organem politycznie zdominowanym przez jedn� z partii politycznych, a co za m praktycznie podporz�dkowanym gabinetowi, kt�rego pre- mier jako lider pa-tii maj�cej wi�kszo�� w parlamencie posiada skuteczn� mo�- nia na parlament. Ten podw�jny charakter Izby Gmin okre�la 'stemie organ�w pa�stwowych i tryb funkcjonowania. 2. ZASADY PRAWA WYBORCZEGO Okre�lenie �wybory parlamentarne" w odniesieniu do parlamentu brytyj- skiego mo�e mie� charakter myl�cy. Dotyczy ono tylko Izby Gmin jako jedyne- go centralnego org anu pochodz�cego z wybor�w. Izba Gmin nie ma okre�lonego czasu trwania kadencji w spos�b trwa�y. Ustawa o parlamencie z r. 1911 ustanawia zasad�, �e kadencja Izby Gmin nie mo�e przekroczy� pi�ciu lat. Tym samym wcze�niejsze rozwi�zanie parlamentu nie ma nic wsp�lnego z kontynentaln� praktyk� rozwi�zywania parlamentu przed up�ywem kadencji na skutek jego konfliktu z rz�dem i jest w Wielkiej Brytanii naturalny m sposobem zako�czenia jego pe�nomocnictw.7 7 W okresie od d; wyborach powszechny jego ustawowego 1918 i 1945 (powinn) okres jego pe�nomocn zako�czenia wojny. W kt�rego okres pe�i ity wej�cia w �ycie ustawy o parlamencie z r. 1911 na 21 razy zarz�dzonych ch, 9 by�o efektem rozwi�zania parlamentu z powodu nadchodz�cego ko�ca :rniinu 5 lat. Podobny charakter mia�o r�wnie� rozwi�zanie parlamentu w r. by� rozwi�zane w r. 1915 i w 1940), kiedy to ze wzgl�du na stan wojny ctw by� podejmowan� co roku uchwa�� obydwu izb przed�u�any do czasu tym trybie nast�pi�o r�wnie� rozwi�zanie parlamentu kadencji 1987-1992, rmpenictw ko�czy� si� w lipcu 1992 r. (F. W. S. Craig, Bri�ish elektorat facts 21 Rozwi�zanie parlamentu i jednoczesne okre�lenie daty wybor�w powszechnych formalnie nale�y do panuj�cego i wykonywane jest w formie podpisanej i og�oszonej przez niego proklamacji. Faktyczna decyzja nale�y do premiera. Wybory parlamentarne przeprowadzane sanie p�niej ni� w ci�gu 20-25 dni od wydania proklamacji. Podstawowe zasady prawa wyborczego s� efektem ich historycznego rozwoju: ustawy z lat drugiej po�owy ubieg�ego wieku sukcesywnie rozszerza�y kr�g uprawnionych do g�osowania; ustawa z r. 1872 wprowadzi�a zasad� tajno�ci; ustawa z r. 1948 zapewni�a r�wno�� wybor�w, likwiduj�c podw�jne g�osy i okr�gi uniwersyteckie; ustawy z r. 1928 i 1969 obni�y�y granice wieku wyborczego (18 lat); sankcje za stosowanie okre�lonych i uznanych za nielegalne i korupcyjne praktyk wyborczych okre�li�y ustawy z r. 1867 i 1883. Czynne prawo wyborcze przys�uguje osobom, kt�re s� obywatelami brytyjskimi, obywatelami innych pa�stw Wsp�lnoty i Republiki Irlandii zamieszkuj�cymi w Zjednoczonym Kr�lestwie. Dotyczy to os�b, kt�re uko�czy�y 18 lat i zosta�y zarejestrowane w powszechnym rejestrze wyborc�w w�a�ciwym dla miejsca ich zamieszkania. W lutym 1987 rozszerzono prawa wyborcze na wyborc�w zamorskich, tzn. pozostaj�cych poza Zjednoczonym Kr�lestwem obywateli brytyjskich zamieszkuj�cych w Zjednoczonym Kr�lestwie i wpisanych do rejestru wyborc�w w okresie poprzednich pi�ciu lat. Rejestr wyborczy w ka�dym okr�gu jest corocznie uzupe�niany przez specjalnie powo�anych do tego wyborczych urz�dnik�w rejestracyjnych. Czynnego prawa wyborczego pozbawieni s�: parowie b�d�cy cz�onkami Izby Lord�w; nienaturalizowani cudzoziemcy; umys�owo chorzy; skazani w czasie odbywania kary; osoby skazane na pi�� lat wi�zienia za nielegalne lub korupcyjne praktyki wyborcze. G�osowanie nie jest obowi�zkowe. Pomimo obowi�zywania generalnej zasady, �e g�osuje si� osobi�cie, mo�na to r�wnie� uczyni� za po�rednictwem poczty lub ustanowionego w tym celu pe�nomocnika. Bierne prawo wyborcze przys�uguje ka�demu, kto nie jest pozbawiony prawa g�osowania (czynnego prawa wyborczego) i uko�czy� 21 lat z wyj�tkiem: bankrut�w, os�b skazanych na ponad rok pozbawienia wolno�ci i kleru. Niezale�nie od wskazanej podmiotowej kategorii niewybieralno�ci os�b, w stosunku do kt�ry