Boles�aw Prus WIDZIAD�A Oto jest dok�adna opowie�� litewskiego szlachcica Wzdychaj�y o dziwnym wypadku, jaki zdarzy� mu si� w Warszawie. Opowie�ci tej chcia�oby si� nie wierzy�, gdyby nie zosta�a potwierdzona przez dwu �wiadk�w zas�uguj�cych na zaufanie. - Przyjecha�em - m�wi Wzdychaj�o - do Warszawy nie tyle z gotowymi pieni�dzmi, ile z przekazami na par� tysi�cy, chc�c sobie tutaj u was naby� chat� niedrog�, ale dochodow�, mo�e za sto pi��dziesi�t, mo�e za dwie�cie tysi�cy rubli, gdy� na wi�cej mnie nie sta�, biedaka. �e za� du�o s�ysza�em w Wilnie o waszych z�odziejach i okpiszach, wi�c zamiast stan�� w ober�y, odnalaz�em sobie dawnego koleg�, jeszcze z Syberii, Poniewolskiego, i u niego zamieszka�em na Podwalu. Ledwiem si� sprowadzi� i ledwie wyszli�my z koleg� na ulic�, zaraz przypl�ta� si� do nas jaki� jegomo�� �rednich lat, z r�owym nosem, wygadany, a znajomy mego kolegi, i ten jegomo��, nazwiskiem Pijankiewicz, z miejsca wybadawszy ode mnie, po co przyjecha�em, poradzi� nam, a�eby�my poszli na Stare Miasto. - Nie dlatego, Bo�e uchowaj - m�wi� jegomo�� - �e w Rynku siedzi Fukier, ale - mo�e nasz kochany Litwinisko w�a�nie tamt�dy upatrzy sobie kamienic�, kt�r� kupiwszy odnowi. Na chlub� w�asn� i po�ytek ca�ego narodu. "Ha! - my�l� - je�eli ca�y nar�d bez wyj�tku ma mie� z tego po�ytek, to mo�e i trzeba kupi� dom w Rynku..." Min�li�my par� uliczek, a� Pijankiewicz odzywa si�: - O, tu siedzi Fukier, ale do niego nie namawiam, bo teraz ci�kie czasy... A oto jest Rynek naszego kochanego Starego Miasta... Rozejrza�em si�... C�, domy jak domy. Jedna rzecz mi si� tylko nie bardzo podoba�a, �e plac zastawiony kramami, �e pe�no �yd�w w onych kramach, na chodnikach i w sieniach i �e czu� fetor... W takim miejscu nikt porz�dny nie zechce wynaj�� komornego... Ledwiem to powiedzia�, a� Pijankiewicz w krzyk: - A jak�e nie ma by� �yd�w, kiedy chrze�cijanie dom�w nie kupuj�?... Gdyby ka�dy bogaty Litwin kupi� cho� jedn� kamienic� w Rynku i utrzymywa� j� porz�dnie, to i fetoru nie znalaz�by� nawet za pieni�dze. Spali� Warszaw� - krzycza� dalej - to�cie umieli, ale do pokuty, ale do zado��uczynienia za grzechy to was nie ma!... - Prze�egnaj si�, acan - m�wi� - kt� tam znowu spali� Warszaw�?... - A Litwini - odpowiada jegomo�� - w roku 1669... Do �mierci im tego nie zapomn�... "Rany Chrystusa Pana!..." - my�l� sobie. Ale �e w historii nie jestem bieg�y, wi�c zamiast spiera� si�, odpowiedzia�em: - C� to za jeden ten Fukier?... On, zdaje si�, wino sprzedaje, ha?... Mo�e by do niego wst�pi� na naparsteczek?... - Daj�e spok�j!... - wtr�ci� m�j kolega z Syberii, u kt�rego zatrzyma�em si�. - Kto teraz wino pije?... Czasy nie po temu... Ale jegomo��, kt�ry przyczepi� si� do nas na Podwalu, znowu w krzyk: - Dlaczego nie pi� wina?... A c� kupiec zrobi z winem: w rynsztok wyleje?... Kiedy Litwinom podoba�o si� spali� Warszaw�, to niech teraz gasz� - cho�by pragnienie potomk�w nieszcz�liwych obywateli, kt�rych domy zamieni�y si� w perzyn�... Bo�e mi�osierny! jak �yj�, nie my�la�em, �e rodz� si� z podpalacz�w!... No, ale je�eli cz�owiek uwa�a si� za pokrzywdzonego, to trudno, niech sam wyznaczy pokut�... Wi�c pomimo oporu mego kolegi Sybiraka weszli�my do sklepu. - Przynajmniej - odzywa si� zmartwiony Poniewolski - nie pijcie� wina drogiego... Krymskie tu powinno by� niez�e... - Krymskie u Fukiera?... - wrzasn�� Pijankiewicz. - Pan wiesz, co ja p�ucz� krymskim winem?... z pewno�ci�, �e nie gard�o!... - Wi�c lekki sotem - szepn�� m�j kolega Poniewolski, kt�remu nakazano wystrzega� si� trunk�w z powodu sklerozy. Ale Pijankiewicz ani s�ucha�. Zbli�y� si� do subiekta i zacz�� dysponowa� p�g�osem: - Daj no pan buteleczk� tego mojego, kt�rym ja zawsze zaczynam... Potem buteleczk� tego mojego, co go pij� p�niej... Potem zobaczymy, a na samym ko�cu dasz nam buteleczk� tego, kt�rym ja zawsze ko�cz�, je�eli jestem w towarzystwie dobrych patriot�w. "No - my�l� - Warszawa nieszcz�liwe miasto, ale te� w nim ludzie umiej� si� pociesza�... Co prawda, to i w Wilnie znalaz�by takich samych; cho� i my te� nacierpieli�my si�, oj!... nacierpieli..." Pijankiewicz zaprowadzi� nas do ciemnego osobnego pokoiku, usadowi� za sto�em, a gdy subiekt przyni�s� butelk�, sam zacz�� nalewa� kieliszki. Powiadam tobie, moje serce, jak skosztowa�em tego wina, kt�re mia�o i�� na pocz�tek, to zrobi�o mi si� b�ogo w ustach; a kiedym wypi� tego - co sz�o na numer drugi, to zachcia�o mi si� �piewa�. I co powiesz, za�piewa�em tak cudnie, tak od duszy, �e mi si� �zy w oczach zakr�ci�y. Wi�c pomy�la�em: "Bo�e mi�osierny!... trzeba by�o a� do Warszawy jecha�, a�eby cz�owiek dowiedzia� si�, �e jest �piewakiem." Spojrz�, a� widz�, �e nie ja sam p�aka�em. Pijankiewiczowi �zy jak groch p�yn�y z oczu, a m�j kolega Sybirak, Poniewolski, opar� g�ow� na r�ku i tylko si� trz�s�. - Zjedz� nas �ydy - m�wi� Poniewolski - zjedz� jak amen w pacierzu... Zjedz�, zwymiotuj� do Wis�y i pop�yniemy do Gda�ska... - Gwa�ci�ski... bracie Polaku, nie m�w tak!... - przerwa� Pijankiewicz. - Ja przecie nie jestem Gwa�ci�ski, tylko Poniewolski... - Wszystko jedno... nie masz si� co spiera� o g�upie nazwisko. .. A �ydy nie zjedz� nas... Jak ta k�pa na �rodku Wis�y bywa co roku pod wod�, a potem wydobywa si� na wierzch, tak i nasze Stare Miasto nieraz ton�o w kl�skach i zawsze wyp�ywa�o... Tombalski... - Ja przecie nie jestem Tombalski, tylko Poniewolski... - Wszystko jedno... Ale� m�j brat... Polak... Wi�c daj pyska, a bestia Litwin niech p�aci, kiedy spali� Warszaw�... W tej chwili dopiero, m�wi� ci, serce, przypomnia�em sobie, �e po�rodku nas jest jeden Litwin. My�l� sobie: ",Kt�ry� by to?..." Obejrza�em si� i... spostrzeg�em na ciemnej �cianie izby jasny kr��ek, kt�ry z wolna powi�ksza� si�, a w �rodku jego co� rusza�o si� jak r�nobarwne robactwo i nawet szemra�o. Wi�c pytam moich towarzysz�w, koleg� Sybiraka i Pijankiewicza: "Widzicie wy, co si� wyrabia na �cianie?", a kolega m�wi: "Widzimy." Za� Pijankiewicz doda�: - To musi by� kinematograf!... I jak szcz�cia pragn�, tak on nam pokazuje co�, niby nasze kochane Stare Miasto... Nawet s�ysz� glosy... - Bo wida� jest to kinematograf gadaj�cy... - dorzuci� Poniewolski. Czy moi towarzysze jeszcze co m�wili, nie wiem, poniewa� ca�y zatopi�em si� w tym, com widzia� i s�ysza�. A oto jakie by�o nasze nadzwyczajne widzenie: Lato, �wit. Oczywi�cie Rynek Starego Miasta. Na �rodku placu, nieosobliwie zabrukowanego, wznosi si� dzi� nie istniej�cy ratusz. Doko�a niego wida� dwa szeregi dom�w: jedne tworz� cz�� p�nocnej, inne cz�� zachodniej �ciany Rynku. Domy o grubych murach, malowane barwami: czerwon�, zielon�, niebiesk�, i ozdobione wizerunkami �wi�tych, lw�w, gryf�w, okr�t�w. Niekt�re wizerunki i gzemsy s� z�ocone; drzwi �elazne, okna pot�nie zakratowane. Z bocznej ulicy wyje�d�a kilka fur, wielkich jak chaty, zaprz�gni�tych we cztery i sze�� koni; furmani maj� przy bokach ci�kie szable. Fury staj�, z bram wybiega s�u�ba m�ska i zdejmuje �adunki. Oto skrzynie aksamitu, sukna, tkanin jedwabnych i lnianych. Oto beczki wina, wory korzeni z ciep�ych kraj�w. Oto szk�o, zegary, bro�, sztaby �elaza. Wszystkie te towary i mn�stwo, mn�stwo innych wnosz� do sk�ad�w i piwnic, gdzie s�u�ba ustawia je, a urz�dnicy sklepowi zapisuj�. Na dworze robi si� coraz widniej; Rynek znika, a zamiast niego wida� mieszkanie kupca. Ogromne szafy i ��ka z baldachimami, ci�kie sto�y i krzes�a rze�bione, takie� kredensy. Na stolikach drobiazgi z chi�skiej porcelany i ko�ci s�oniowej; w kredensie srebrne talerze i z�ociste puchary. Przez pok�j przechodzi pani domu; na sukni b��kitnej jedwabnej ma drug� sukni� z du�ym ogonem, z przodu otwart�. Na g�owie aksamitny kapturek, haftowany z�otem, w uszach brylanty, na szyi per�y, w r�kach ksi��ka do nabo�e�stwa spi�ta z�otymi klamrami. To jest pani kupcowa. Cudnie pi�kna idzie do kaplicy na msz� rann�, w godzinie, kiedy tam bywa dw�r kr�lewski. A tymczasem kupiec, Gize czy Baryczka, w czarnym aksamitnym kaftanie i obcis�ych spodniach wydobywa z torby u pasa klucz i otwiera �elazne drzwi w �cianie. Tam stoj� dwie �wierci srebrnych talar�w i trzygarncowe beczu�ki nape�nione z�otem. Wola jednego ze swych pomocnik�w i sypie mu w fartuch kilka gar�ci pieni�dzy dla furman�w za przywieziony towar. Mniej wi�cej to samo powtarza si� we wszystkich domach Rynku. Wsz�dzie sprz�ty wytworne, bogate dywany, kobiety strojne w jedwab i drogie kamienie, kupcy dumni, za �elaznymi drzwiami beczu�ki srebra i z�ota. Bogactwo leje si� wrotami i oknami. Po mszy Rynek zape�nia si�. Szlachta i szlachcianki, przekupnie uliczni, rycerstwo w wysokich butach z d�wi�cznymi ostrogami, mnichy, ksi�a �wieccy, rzemie�lnicy, mieszczanie, mieszczanki, �ebracy, wszystko to d��y do sklep�w, jedni za sprawunkami, inni za zarobkiem lub ja�mu�n�. - Zdaje si�, �e to b�dzie pocz�tek siedemnastego wieku... Pi�kna wtedy by�a Warszawa, co?... - wyszlocha� Pijankiewicz, jedn� r�k� ocieraj�c �zy, drug� podnosz�c do ust kieliszek. Obraz ga�nie i po chwili pokazuje si� inny. To samo miasto, ale w Rynku jaki� niepok�j. T�um biegnie w stron� p�nocn�, s�ycha� pospieszny d�wi�k dzwon�w. Wkr�tce nad domami ukazuj� si� g�ste k��by czarnego dymu i jaskrawe p�omienie, kt�re wype�niaj� ca�y widok. - To ten po�ar, co go Litwini zrobili!... - szepcze Pijankiewicz. . - O... da�by� spok�j!... - gromi go ro�ez�oszczonym g�osem Poniewolski. A ja, serce moje, nic... tylko patrz�... s�ucham i zalewam si� Izami. Ju� nie m�j cudny �piew tak mnie usposabia, ale wspomnienia... C� to by�o?... Gdzie� to jest?... Ciemnokrwawe t�o obrazu poczyna si� wyja�nia�. Dym powoli opada, a na miejscu przebogatych dom�w wida� okna bez szyb, �ciany czarne, stercz�ce kominy, a w mieszkaniach stosy kamieni i opalonego drzewa. - Wtedy by�o gorzej w Warszawie ani�eli dzi�!... - szepn�� Pijankiewicz. - Jak tam komu... - odpowiedzia� Poniewolski. - Lepiej pod w�asnymi zgliszczami ani�eli pod cudzym butem... ",�wi�te s�owa!..." - chcia�em powiedzie�. Ale pomy�lawszy, �e mo�e to zabronione, uk�si�em si� w j�zyk. Nowy obraz. Rynek, lecz w nim ani �ladu po�aru. Domy bia�e, w oknach dywany, kwiaty i strojne kobiety, na ulicy t�um kl�czy z obna�onymi g�owami. S�ycha� d�wi�k dzwon�w i strza�y armatnie, sztandary cechowe �opoc� na wietrze, sk�d� dolatuje muzyka i �piew ko�cielny. Ludzi mn�stwo, odzie� ich czysta a nawet bogata, twarze pogodne. Odbywa si� uroczysto�� dzi�kczynna, mo�e na intencj� jakiego� zwyci�stwa?... W ka�dym razie ani w budynkach, ani w fizjognomiach nie ma �ladu minionej kl�ski. - Widzisz, jak zmartwychwsta�a Warszawa z po�ogi?... - krzykn�� Pijankiewicz. W naszej izbie znowu robi si� ciemno; obraz znika, a w chwil� p�niej ukazuje si� co� zupe�nie innego. Rynek prawie pusty, �elazne drzwi dom�w pozamykane, okna zabite deskami. Przed ratuszem kilku �o�nierzy, kt�rzy nikomu nie pozwalaj� si� zbli�y� gro��c strzelaniem. Kilku ludzi czerwono ubranych, z krzy�ami na piersiach, nios� mary nakryte czarnym suknem, na widok czego rzadcy przechodnie kl�kaj�, a potem szybko uciekaj�. Na rogu ulicy jaki� dostatnio ubrany cz�owiek upad� z krzykiem. Spoza w�g�a wysun�� si� obdartus, rozejrza� si� i upad�emu pocz�� rewidowa� kieszenie. Wtem - nadesz�a warta. Na g�os rogu przybiegli czerwono odziani ludzie i le��cego zabrali; obdartusa za� wartownicy wzi�li pod r�ce, podprowadzili do dwu s�up�w z��czonych u g�ry belk� i na tej belce powiesili. - Wiem!... wiem!... - zawo�a� Pijankiewicz - to jest d�uma w Warszawie. Na obrazie tymczasem ludzie stopniowo znikli; w Rynku pozosta�o kilka trup�w, a nad nimi modl�cy si� dominikanin. - Wiem!... wiem!... -powtarza Pijankiewicz.-Wtedy prawie ca�e miasto wymar�o. Gorzej by�o ani�eli dzi�!... - Nie wiadomo, co gorsze - odmrukn�� m�j kolega Sybirak - umrze� czy zga�ganie�?... Tymczasem powoli z ciemno�ci wydoby� si� nowy obraz. Ten sam Rynek staromiejski, ale pe�en ludzi, pogody i krzyk�w radosnych. Domy nowe, ozdobne, w niekt�rych oknach dywany i chor�giewki. W stron� ko�cio�a posuwa si� orszak, oczywi�cie weselny: pan m�ody konno w fio�kowym fraku jedwabnym, dru�bowie w barwnych strojach cudzoziemskich lub kontuszach, bia�o ustrojona panna m�oda i jej dru�ki w lektykach, za nimi kilka ozdobnych powoz�w ze starszymi paniami. S�ycha� strza�y pistoletowe, okrzyki ludu, muzyk�... Przed ratuszem piek� si� dwa wo�y, nieco dalej - le�y g�ra chleb�w i stoi kilkana�cie beczek piwa dla posp�lstwa. Patrz�c na te domy jasne i ozdobne, na mn�stwo ludzi sytych, �miej�cych si�, �piewaj�cych, cz�owiek nie mo�e przypu�ci�, �e widzi to samo miasto, w kt�rym niedawno panowa�a morowa zaraza!... - A nie m�wi�em, psia... ko�� - zawo�a� Pijankiewicz - �e nasza kochana Warszawa i z tego si� wykaraska?... Jak wyspa na Wi�le: co j� zaleje woda, to ona znowu si� wydobywa na wierzch. - Dop�ki ze szcz�tem nie utonie... - wtr�ci� Poniewolski. - Ty� pijany, B�...B�czkiewicz?... - Nie nazywam si� B�czkiewicz!... - odpar� z gniewem m�j kolega Sybirak. Tymczasem przesun�y si� jeszcze dwa obrazy. Na jednym by�o wida� dzisiejsze Stare Miasto z jego kramami. �ydami, niechlujstwem. Zda�o si�, �e na chodnikach nigdy b�oto nie wysycha i �e �ciany dom�w sk�adaj� si� nie z cegie�, ale z brudu. - Oto skutki naszego niedbalstwa!... - wrzeszcza� Pijankiewicz. - Ga�gany jeste�cie, i basta!... - Staraj si� m�wi� w liczbie pojedynczej... - upomnia� go Poniewolski. Ostatni obraz by� po prostu cudownym zjawiskiem. To chyba nie Stare Miasto, ale jaki� gr�d fantastyczny! Domy wszelkich mo�liwych, ale jasnych, delikatnych barw, okryte malowid�ami i p�askorze�b�, niby szkatu�ki bezcenne. Tre�ci� za� malowide�: historia ka�dego domu i jego w�a�cicieli od kilku wiek�w!... Rynek, zamiast zwyk�ych kamieni, wy�o�ony r�nokolorow� mozaik�; na �rodku �liczny ogr�dek p�on�cy �ywymi kwiatami. Pe�no dzieci, uczni�w, strojnych kobiet, cudzoziemc�w, kt�rzy po to tylko przyjechali, a�eby zwiedzi� nasze dziwo i z�o�y� ho�d jego pi�kno�ciom i ciekawo�ciom. Niekt�re bowiem domy Rynku sta�y si� muzeami zbior�w z ca�ego kraju... - Ot, widzisz, �e znowu Warszawa wykaraska�a si�! - rzek� Pijankiewicz. Obraz znikn��, w naszym pokoiku ukaza� si� subiekt. Spojrzeli�my na zegarki - ju� p�no!... Zap�aci�em rachunek, zreszt� niezbyt wielki, jak na takie nadzwyczajno�ci... - Ale te� macie pi�kny kinematograf!... - odezwa� si� Poniewolski. - Jaki, przepraszam, kinematograf?... - zapyta� zdziwiony subiekt. - No, ten, co pokazuje Stare Miasto... - Przepraszam, ale to chyba nie u nas... - Co si� masz t�omaczy�!... - przerwa� Pijankiewicz, gwa�tem wyprowadza j�� mego koleg� Sybiraka.-Poniewolski nazywa si�. Gdy znale�li�my si� za progiem, us�ysza�em, ze subiekt m�wi do drugiego: - Rozmaitych pijak�w zdarza�o mi si� spotyka�: takich, co widywali diab�y, w�e, robactwo... Ale takiego, kt�ry zobaczy� kinematograf w pustym pokoju, to jeszcze nie spotka�em... - To o nas!... - oburzy� si� Pijankiewicz. Chcia� wr�ci� do sklepu i zrobi� du�� awantur�, ale - nie m�g� znale�� klamki, a gdy nareszcie znalaz�a si�, zapomnia�, o co mu chodzi�o. Wi�c smutni wr�cili�my do domu. NOWELE BOLES�AWA PRUSA