MIKO�AJA II PAMI�TNIK I MIKO�AJ JAKO NAST�PCA TRONU l �YCIE W PETERSBURGU Codzienne notatki, kt�re z tak� staranno�ci� prowadzi Miko�aj, daj� nam barwny obraz jego �ycia w okresie gdy by� nast�pc� tronu. �ycie to up�ywa jak jeden dzie�, a pasmo tych jednostajnych dni stapia si� w jedn� ca�o�� tak, i� zdaje si�, �e �adne zmiany nie zachodz� w trybie �ycia i �rodowisku nast�pcy tronu maj�cego wkr�tce podj�� ci�kie brzemi� odpowiedzialno�ci i w�adzy nad olbrzymiem cesarstwem. Jednostajno�� t� zaznaczy on sam w swym dzienniku, w dzie� swych urodzin, 6 maja 1890 r. � �Oto ju� zacz��em 22 rok �ycia, a istotnych zmian w sobie nie dostrzegam". Weso�e �ycie bez troski na �onie rodziny, w otoczeniu zaufanych przyjaci� dzieci�stwa i m�odo�ci nie pozwala nawet wyobrazi� sobie dwudziestoletniego autora dziennika jako przysz�ego samow�adc� Rosji. Nic, zdaje si� nie przygotowuje go do tego odziedziczonego po przodkach ci�kiego pos�annictwa. Cz�stokro� zabawy dziecinne i niewinne swawole z siostr� Kseni� i jej towarzyszkami, kt�re to towarzystwo nosi w dzienniku niezwyk�e miano �kartofli", nast�puj� po wybrykach w�a�ciwych dojrzalszej ju� m�odo�ci. Po codziennych prawie balach, wieczorkach, widowiskach teatralnych nast�puj� kolejno to karty, to ruletka lub hulanki, od kt�rych � wed�ug utartego w dzienniku okre�lenia � nazajutrz boli �eb, �bolit baszka". Brak wdro�enia si� do pracy naukowej i powa�niejszej lektury sprawiaj�, �e rw�cy si� do �ycia m�odzieniec poznaje te zagadnienia, kt�re, zdawa�oby si�, powinny by go ju� zaciekawia�. Nast�pcy tronu obce s� wszelkie zagadnienia polityczne lub spo�eczne. Tylko polowania wszelkiego rodzaju, parady i przegl�dy wojskowe, umi�owane od dzieci�stwa, zgodnie z rodzinn� tradycj� i dziedzicznym przyzwyczajeniem, mog� zaj�� m�odzie�ca i pobudzi� jego wra�liwo��. Rok 1890, od kt�rego rozpoczyna si� druk dziennik�w ostatniego rosyjskiego cesarza, mia� dla niego szczeg�lnie donios�e znaczenie. Podkre�la on to zreszt� sam m�wi�c, i� nast�pi� prze�om w jego �yciu. W roku tym Miko�aj II uko�czy� swe kszta�cenie si� �raz na zawsze", jak wyra�a si� w swym dzienniku. Wykszta�cenie og�lne sko�czy� on bowiem ju� wcze�niej. Powo�uj�c si� na opowiadanie wychowawcy przysz�ego cesarza, znanego prawnika i nadprokuratora Synodu, Pobiedonoscewa, hrabia Witte w pami�tnikach swych odzywa si� zgo�a niedwuznacznie i z ironi� o wykszta�ceniu nast�pcy tronu. Nauczyciele winni byli ogranicza� si� tylko do wyk�adu przedmiotu, nie maj�c prawa sprawdzania, czy i w jakim stopniu cesarzewicz poj�� i zg��bi� dany przedmiot. � �Stwierdzam tylko to, powiedzia� Pobiedonoscew, i� podczas gdy mu wyk�adam, d�ubie on sobie gorliwie w nosie". Ju� w roku 1890 pozosta�o przy Miko�aju dw�ch tylko wychowawc�w wyk�adaj�cych nauki wojskowe, mianowicie profesorowie akademii sztabu generalnego: Leehr i Puzyrewski; ka�dy z nich mia� wyk�ad raz na tydzie�, lecz i to m�czy�o nast�pc� tronu, kt�ry a� si� �ali na kartach swego dziennika, �e go Puzyrewski �spi�owa�". Rozpatrzmy �ycie nast�pcy tronu w Petersburgu w pe�ni zimowego sezonu w roku 1890. Przyjrzyjmy si� odbiciu tego �ycia w pami�tniku w ci�gu dw�ch i p� miesi�cy, a przenikniemy od razu w g��b �rodowiska i poznamy duchowe oblicze m�odego nast�pcy tronu. * * * 1 stycznia, poniedzia�ek. Oto wkraczamy w nowe dziesi�ciolecie. Nowy rok rozpocz�� si� od mrozu, lecz bez �niegu. Wyj�cie*) odby�o si� o 11-ej; jak zwykle � przyj�cie dyplomat�w, �niadanie, uca�owanie r�ki, przy kt�rym rymn�a Tiutczewa, a potem wizyty. Wieczorem byli�my na �Rewizorze". 2 stycznia, wtorek. Rano by�em wolny i czyta�em. Przyj��em tylko deputacj� wojska uralskiego i Kokszarowa. Na �niadaniu byli: Alix, stryj Pawe�, hr. Szeremetiew. O 14.00 by�a pr�ba nowego baletu Czajkowskiego ��pi�ca kr�lewna". Wystawa i wykonanie nieszczeg�lne. Ci�gn�o si� to do 18.00. O 20.00 by� zwyk�y obiad u stryja Aleksego. Potem udali�my si� na �La familie Benoiton". 3 stycznia, �roda. Wsta�em wcze�nie i zd��y�em poczyta�. Posiedzia�em na dole u stryja Paw�a, w sali dy�urnych. Uczy�em si� z Puzyrewskim. Na �niadaniu byli: stryj Misza, kt�ry wr�ci� z Berlina i Wo�odia Sz. (dy�urny). Nast�pi�o otwarcie �lizgawki**). Sandro i Sergiusz pod��yli na t� uroczysto�� . Pili�my razem herbat�. Po przek�sce, pojechali�my z Jerzym na nowy balet ��pi�ca kr�lewna". Tym razem muzyka bardzo mi si� spodoba�a. By�o du�o os�b z rodziny. 4 stycznia, czwartek. Uczy�em si� z Leehrem. Dragomirow zaszed� na pogaw�dk� na kwadrans. Byli na �niadaniu: hrabia i hrabina Woroncow. Na �lizgawk� nie poszli�my. O 16.00 zjecha�a si� rodzina na stacj� na powitanie ciotki Marii i wuja Alfreda. Pili�my herbat� u mnie z Sandrem i Sergiuszem. Ogl�dali�my muzeum staro�ytno�ci hr. Szeremetiewa. O 21.00 by�a weso�a wieczorynka o Woroncow�w. Ta�czyli�my do upad�ego. 5 stycznia, pi�tek. Jak zwykle po balu czuj� si� nienormalnie. W nogach os�abienie. O 11.30 byli�my na mszy, po czym odby�o si� pokropienie wod� �wi�con� cz�onk�w rodziny. Byli na �niadaniu: ciocia Marie, Kalia, Tinchen i wuj Alfred. �lizgali�my si� z Sandrem i z Sergiuszem. Pili�my razem herbat�. O 21.30 pojechali�my do stryja Sergiusza na zwyk�e wr�by zako�czone ta�cami. Kolacj� zjedli�my o 1-ej. 6 stycznia, sobota. Ci�gn�o mi� bardzo na parad� w szeregu kompanii huzar�w, lecz zapomnia�em zapyta� si� Papa. Asystowa�em przy wyj�ciu***) z cioci� Marie. Udali�my si� na uroczysto�� Jordanu, byli�my w paltach przy 6�. �niadanie jedli�my w sali malachitowej. Na �lizgawce byli Woroncowowie i stryjenka Ella. Weselili�my si� i biegali�my jak op�tani. Herbat� pili�my u Kseni z Szeremetiewymi. Obiad by� o 19.30. Dawano �M-lle Eve" � by�o bardzo mi�o. *) Cesarza. **) W ogrodzie Pa�acu Aniczkowskiego. ***) Cesarza. 7 stycznia, niedziela. Dowiedzieli�my si� z Gatczyny o strasznej �mierci syna Lutza, kt�rego rozszarpa�y psy. Po nabo�e�stwie i �niadaniu pojechali�my na �lub Czertkow�wny z To�stojem w cerkwi udielnej. Na �lizgawce towarzystwo by�o liczne. Pot�ukli�my si�, upadaj�c. Obiad by� o 18.00. W godzin� potem pojechali�my do Szeremetiew�w � grano �wietnie �Borysa Godunowa". Trwa�o to 4 godziny; kolacja by�a o 24.00. 8 stycznia, poniedzia�ek. Po wczorajszej rozmowie z Papa o przysz�ej mej podr�y morskiej ca�y dzie� o tym my�la�em! �niadanie jad�em sam, o 13.00 by�em na posiedzeniu Rady Pa�stwa. Dzie� by� ch�odny, lecz jasny. �lizgali�my si� troch�. Zwiedzili�my wystaw� rzemie�lnicz�. Po obiedzie pojecha�em z Mama i cioci� Marie na �Rus�ana i Ludmi��". Grali bardzo dobrze. 9 stycznia, wtorek. Rano du�o czyta�em. Przyj��em Westmana, sekretarza poselstwa w Konstantynopolu, Grippenberga, gubernatora S. Michelskiego, oraz gen. Ettera, dow�dc� I Bryg. Kaukask. Kawal. dywizji. Na �niadaniu byli: ciotka Marie, wuj Alfred i N. K. Giers. �lizgali�my si�. Spad� �nieg i sanna si� ustali�a. Pojechali�my na cudnego �Eugeniusza Onegina". 10 stycznia, �roda. Urodziny Jego Cesarskiej Wysoko�ci, Wielkiego ksi�cia Piotra Miko�ajewicza. Obecnie jest on z Milic� na Nilu, w G�rnym Egipcie. Uczy�em si� z Puzyrewskim. Na �niadaniu byli: stryj Aleksy, Misza, ciocia Marie i wuj Alfred. �lizgali�my si� z Sandrem i Zofk�. Obiad by� o 20.00. Pojechali�my na wiecz�r do Woroncow�w. Bardzo nam weso�o zesz�o na r�nych ta�cach. 11 stycznia, czwartek. Kostia zosta� ojcem c�rki, Tatiany. By�em dy�urnym. Mia�em lekcj� z Leehrem, o ma�o co nie zasn��em ze zm�czenia. Na �niadaniu by�a ciotka Marie, wuj Alfred i Woroncowowie. Dokazywali�my, jak zwykle, na �lizgawce. Potem o�ywiona herbata razem ze wszystkimi u Kseni. Obiad by� o 18.15. Pojechali�my na �Mefistofelesa", kt�rego grano �wietnie. Rok ju� � jak go ostatni raz s�ysza�em!... 12 stycznia, pi�tek. Wsta�em o 10.30; jestem pewny, �e mam swego rodzaju chorob� � �pi�czk�: nie spos�b si� mnie dobudzi�! Przyj��em porucznika Maszkowa, kt�ry przeby� dwa lata w Abisynii. �lizgali�my si� bez Woroncow�w. Po przek�sce pojechali�my do Aleks.*). By� benefis Sawinej: �Biedna narzeczona". Na kolacj� pojechali�my do Pieti. Wstawili�my si� porz�dnie i bawili na um�r. 13 stycznia, sobota. Mr�z noc� doszed� do 14�. W dzie� by�o pogodnie i niezbyt ch�odno. Na �niadaniu byli: ciocia Marie, wuj Alfred, Mitia (dy�urny), hr. Woroncow i Obolenski. Je�dzi�em w pojedynk� do Kosti. Stryj Sergiusz z Ell� wr�cili z Moskwy. Po herbacie pili�my herbat� u siebie. Obiad jedli�my ze stryjami i stryjenkami. Pojechali�my na �La Boule". Bardzo si� u�mia�em i zabawi�em. *) Teatr Aleksandryjski. 14 stycznia, niedziela. Wsta�em na godzin� przed nabo�e�stwem. O 12.30 pojecha�em na �niadanie do pu�ku preobra�enskiego. Pili�my z okazji o�miolecia wst�pienia stryja Sergiusza do pu�ku. Wr�cili�my o 16.00 wprost na �lizgawk�. Herbat� pili�my razem z Woroncowymi u Kseni. Przek�sili�my o 19.30. Przebrali�my si� w Pa�acu Zimowym. Wielki bal zacz�� si� o 21.30. Bawili�my si� nie�le. Jad�em kolacj� z Sandr� w sali Herbowej. 15 stycznia, poniedzia�ek. Z powodu urodzin Wilhelma (Imperator Rex) by�o �niadanie z Schweinitzem i z Williamem. Sandro by� dy�urnym. Zajecha�em do wuja Nizi � jutro jedzie on za granic�. �lizgali�my si� tylko we czworo. Herbat� pili�my z Woroncowymi. Wr�ono z r�k. Przek�sili�my o 20.00. Pierwszy raz od Nowego Roku sp�dzi�em wiecz�r w domu. 16 stycznia, wtorek. Obudzi�em si�, zn�w zasn��em i koniec ko�c�w wsta�em p�no. Sandro posiedzia� u mnie. Na �niadaniu byli: wuj Aleksander, N. K. Giers i Obolenski. Posiedzia�em z p� godziny u Wani, kt�ry dot�d jeszcze nie wyzdrowia�. Zn�w na �lizgawk� spad�a masa �niegu. Pili�my herbat� z Woroncowymi. Po przek�sce pojecha�em do Sztabu Okr�gu na odczyt o znaczeniu naszej granicy z Chinami pod wzgl�dem strategicznym. To by�o bardzo ciekawe. 17 stycznia, �roda. Uczy�em si� z Puzyrewskim. Na �niadaniu byli: ciotka Marie, wuj Misza i Alfred. By�em z wizyt� u cioci Miche�. �lizgali�my si�. Pada�em i pot�uk�em si�. Po przek�sce pojechali�my na ��pi�c� kr�lewn�". Z zapa�em ta�czyli�my u Woroncow�w do 2.30. Zjawi�y si� maski i �piewa�y. 18 stycznia, czwartek. Ca�y dzie� bola�a mnie noga po wczorajszym pot�uczeniu si�. Chodzi�em w pantoflu. Na �niadaniu byli: ciocia Marie, wuj Alfred i Woroncowie. Nie mog�em si� �lizga�, patrzy�em tylko i nudzi�em si�. Pili�my herbat� z Woroncowymi. O 19.00 rozpocz�� si� obiad u kawalergard�w. W�grzy, piosenkarze i cyganie. Odjecha�em o 23.30 bardzo wes�. 19 stycznia, pi�tek. Wsta�em ko�o 10-ej. Zdj�to mi z nogi opatrunek i przy�o�ono plaster, czu�em si� strasznie marnie po wczorajszej kolacji i z trudem poszed�em na �niadanie. Spa�em, zamiast si� przechadza�. Pi�em herbat� z ca�ym towarzystwem u Kseni. O�ywienie by�o du�e. O 20.00 pojecha�em na obiad do Sandra. Byli tylko koledzy. Przygrywa�a orkiestra gwardii marynarki. Gorbunow opowiada� anegdoty do 0.30. 20 stycznia, sobota. Bardzo mi� ubawi�y wczorajsze dykteryjki Gorbunowa. Dzi� 50-letni jubileusz Rejterna, kt�remu mia�em osobi�cie z�o�y� �yczenia razem z cz�onkami Komitetu Ministr�w, lecz nie mog�em z powodu b�lu nogi. By�em u Sergiusza, chorego na wietrzn� osp�. �lizgali�my si�. Obiad by� o 19.30. Pojechali�my do francus. teatru. Dawano ,,Revoltee", rzecz nieudan�, wskutek przer�bek i skr�ce�. Wr�cili�my do domu o 23.30. 21 stycznia niedziela. Przebudzi�em si� akurat przed nabo�e�stwem. Czyta�em po �niadaniu. Na �lizgawk�, pr�cz Woroncow�w, przyjecha�a Olga Do�goruka. Ubolewa�em, �e nie mog� si� �lizga�. Pili�my herbat� razem. Sko�czy�o si� na zapami�ta�ym dokazywaniu. O 19.30 przek�sili�my. Ta�czy�em wszystkie ta�ce na koncertowym balu w mundurze gwardii marynarki. Weso�o przesz�a nam kolacja w swoim k�ku, w miko�ajewskiej sali. 22 stycznia, poniedzia�ek. Zacz�a si� przenudna odwil�. Noga zupe�nie si� poprawia. Przek�si�em u siebie i o 13.00 pojecha�em do Rady Pa�stwa. D�ugo siedzia�em z Jerzym i Dymitrem u Wani, pij�c herbat�. Wracaj�c do domu wybrze�em, trzaskali�my z bicza. Byli�my na obiedzie u P. A. Czerewina. Biedaczysko, ca�kiem si� spi�! Zajechali�my do teatru i trafili�my na weso�� sztuczk� �O�wiadczyny". Wr�cili�my do domu o 23.15, co teraz zdarza si� rzadko. 23 stycznia, wtorek. Dzi� by� m�j male�ki dzie� przyj��. Byli na �niadaniu: wuj Alfred, N. K. Giers i Obolenscy. Na �lizgawce by�o bardzo weso�o. I ja nareszcie przypasa�em �y�wy i ugania�em si� na ca�ego za pi�kami. Pili�my herbat� z Woroncowymi i Olg�. Dokazywali�my najokropniej z nimi u Kseni. O 19.00 byli�my na obiedzie u Obolenskich. �wietnie sz�y ta�ce u Woroncow�w do 3-ej. 24 stycznia, �roda. Dzie� imienin Jej Cesarskiej Wysoko�ci, Wielkiej Ksi�niczki Kseni Aleksandr�wny. Wprost z ��ka wlaz�em w mundur. Rodzina sk�ada�a �yczenia na g�rze, przed msz�. �niadanie odby�o si�, jak w niedziel�. Wym�wi�em si� od polowania na �osie w Szyszkinie. Pojechali�my na pr�b� widowiska w Ermita�u. Idzie dobrze. Po pierwszym akcie pojecha�em do Wani. Jedli�my obiad w domu o 20.00 z Helen� i W�odziem. Wiecz�r sp�dzili�my na grze w �Halma". 25 stycznia, czwartek. Rano mia�em Leehra. Na �niadaniu byli: ciocia Marie, Kostia i Obolenscy. Na �lizgawk� przyjechali trzej Woroncowowie. Po herbacie dokazywali�my z nimi. Kaza�em ustawi� telefon na moim biurku i rozmawia�em z Sergiuszem. Przek�sili�my sami. O 21.00 rozpocz�� si� bal dzieci�cy tutaj na g�rze, jak w 1887 r. Bawi�em si� ca�� dusz�. 26 stycznia, pi�tek. Skorzysta�em, jak nale�y, z wolnego ranka i wyspa�em si� porz�dnie. Czyta�em czasopisma historyczne. Na �niadaniu byli: ciocia Marie, wuj Alfred i S. Kozen. Na �lizgawce byli Woroncowowie. Przek�sili�my u Mama. O 19.00 pojechali�my do Ermita�u. By�a generalna pr�ba �Borysa Godunowa", kt�ra przeci�gn�a si� do 6.30. Posz�o g�adko i dobrze. 27 stycznia, sobota. Wsta�em p�no, dzi�ki czemu obci��em Leehrowi jego dwie godziny. Rozmawia�em przez telefon z Sergiuszem. Dzi� mu si� polepszy�o, wi�c wsta�. Byli na �niadaniu: ciotka Marie, wuj Alfred i hr. Woroncow. Pogoda by�a zupe�nie wiosenna i s�oneczna. By�y �kartofle". Obiad by�o 19.30. Pojechali�my do teatru francuskiego. Dawano: �Lena". Benefis. 28 stycznia, niedziela. Podczas kawy wuj Alfred zaszczyci� nas sw� wizyt�. Byli�my na nabo�e�stwie i jedli�my �niadanie w b��kitnej bawialni. Na �lizgawce byli wszyscy czterej Woroncowowie i Olga D. Zje�d�ali�my z g�r, dokazywali�my i bawili�my si� weso�o. Przy herbacie by�o wzgl�dnie spokojnie. Po przek�sce pojechali�my do Pa�acu Zimowego. Na 2-im koncertowym balu by�em w do�manie*). Ta�czy�em du�o i by�em zadowolony z balu. 29 stycznia, poniedzia�ek. Dzi� nie by�o posiedzenia Rady Pa�stwa i bynajmniej tego nie op�akiwa�em. Na �niadaniu byli: ciocia Marie, wuj Alfred, Jerzy i Obolenscy. Winszowa�em Helenie. Zasiedzieli�my si� u Wani z �kartoflami". Pili�my herbat� u Sandra. O 19.30 pojechali�my do Wo�ko�skich na przedstawienie �Cara Teodora Joanowicza". Wykonanie by�o pod ka�dym wzgl�dem dobre. 30 stycznia, wtorek. Wprost obrzyd�o to p�ne k�adzenie si� spa� noc w noc, lecz nie ma na to rady. Zn�w przyjmowa�em sze�� os�b. Po �niadaniu pojecha�em do Komitetu Ministr�w. Posiedzenie trwa�o p�tora godziny. Stamt�d wprost na �lizgawk�. By�y �kartofle" i Olga na herbacie. Po wczesnej przek�sce pojechali�my na �Afrykank�". By� benefis Kondratiewa. Grano �wietnie. Kolacja u Szeremetiewych. Grali bandurzy�ci. 31 stycznia, �roda. Ca�y dzie� sp�dzi�em do�� szczeg�lnie. O 11.30 uda�em si� do Pa�acu Zimowego, wsiad�em na konia i je�dzi�em po placu, w oczekiwaniu na przybycie pu�ku z Carskiego Sio�a. Stryjek Pic dokona� pr�by parady, po czym skierowa�em si� z pierwszym dywizjonem do konnego pu�ku. By�em tam na �niadaniu. Na �lizgawce by�y �kartofle". O 19.00 by�o przedstawienie w Ermita�u �Cara Borysa", kt�re z kolacj� przeci�gn�o si� do 2.30. 1 lutego, czwartek. O l0.30 pojecha�em do pu�ku, kt�ry ustawi� si� na placyku rewii. Pu�k by� w czapkach z kitami, przy szablach, na koniach paradne czapraki. Przegl�d wypad� �wietnie, powietrze by�o ciep�awe, pomimo g�stej mg�y. �niadanie odby�o si� z dow�dztwem. Widzia�em si� z Sergiuszem. Na �lizgawce by�y �kartofle". Po przek�sce o l-ej rozpocz�� si� bal w Pa�acu Aniczkowskim, kt�ry sko�czy� si� oko�o wp� do 4-ej. 2 lutego, pi�tek. By�em ca�kiem osowia�y. O 11-ej pojecha�em z Mama do Pa�acu Zimowego na nabo�e�stwo. �niadanie jedli�my w Pa�acu Aniczkowskim. O 16.00 by� �lub �or�aka z Wonlarsk�, bardzo oryginalny. O 19.00 zn�w pojechali�my do Ermita�u na przedstawienie �Cara Borysa". Kolacj� jedli�my z �kartoflami". 3 lutego, sobota. Obudzi�em si� o 10.30, pojecha�em w mundurze atama�skim na parad� i jako szef przedefilowa�em na czele pu�ku. Pogoda by�a prze�liczna. Po ceremonialnym przemarszu wojsk odby� si� przemarsz oddzia��w stra�y ogniowej. �niadanie jedli�my w bia�ej sali. �lizgali�my si�, a potem by�a herbata u Kseni. Przek�sili�my. Pojechali�my do teatru francuskiego. Dawn� �liczn� sztuk� �Margot". 4 lutego, niedziela. Zd��y�em wsta� akurat przed nabo�e�stwem. Po �niadaniu Mama pojecha�a na koncert patriotyczny, od kt�rego my�my si� uchronili. Na �lizgawce by�y �kartofle" w pe�nym komplecie, Olga r�wnie�. Sandro zachorowa� �wie�o na wietrzn� osp�. Przek�sili�my o 19.45. By� trzeci bal koncertowy. Dobrze si� bawi�em, tylko zbyt mi si� naprzykrza�a ksi�na Urusowa, Greczynka. *) Kurtka huzarska. 5 lutego, poniedzia�ek. Wyspa�em si� i na 11-t� by�em got�w. Po lekkim �niadaniu u siebie, pojecha�em do Rady Pa�stwa. Posiedzenie trwa�o okr�g�e 5 minut. O14.30 odby�y si� chrzciny c�rki Kosti, Tatiany. Rodzina by�a na herbacie i sk�ada�a �yczenia Mawrze. Spacerowali�my z Papa. O 19.00 byli�my na obiedzie u Szeremetiewa. By� Gorbunow i ch�r �piewak�w Konwoju. Wr�ci�em do domu o 22.30. 6 lutego, wtorek. O 11-ej pojecha�em fotografowa� si� u Lewickiego w r�nych mundurach, a tak�e z Woronem*). Dowiedzia�em si�, �e Sandra jest po s�owie z Palczykiem Szuwa�owem. Na �lizgawce zderzy�em si� z Sergiuszem i mocno st�uk�em sobie kolano, a on uderzy� si� �y�wami w kr�gos�up. Pili�my herbat� z Woroncowymi. Le�a�em z ok�adem z lodu. Przek�sili�my o 20.00. Siedzia�em w domu. 7 lutego, �roda. Noga moja w tym samym stanie, co wczoraj: chodzi�em kulej�c. Na �niadaniu byli: wuj Misza, ciocia Marie, wuj Alfred. Miko�aj (dy�urny) i Obolenskij. Je�dzili�my z Kseni� po wybrze�u, trzaskaj�c z bicza. Zajechali�my do Woroncow�w, sk�adaj�c �yczenia z powodu zr�kowin. Pili�my herbat� z Zofk�, Maj� i Wani�. Przek�sili�my o 20.00. Ostatki, jak dot�d, sp�dzamy bardzo spokojnie, siedz�c w domu. 8 lutego, czwartek. Jak dot�d, ostatki przechodz� bez wra�enia, dopiero dzisiaj ja i Jerzy zaczynamy si� bawi�. Rano pojechali�my na ��pi�c� kr�lewn�". Wr�cili�my o 15.00; by�em zadowolony z baletu, zw�aszcza z muzyki. Pili�my herbat� z Sergiuszem. Przek�sili�my o 20.00. Pojechali�my na bal do Ermita�u. Z powodu b�lu nogi ta�czy�em ma�o, lecz kolacja by�a dobra. 9 lutego, pi�tek. Kolano ju� zupe�nie w porz�dku. Po d�ugich korowodach wybrali�my si� do teatru. Pojecha�em z Kseni�. Dawano ten sam balet**) dla wszystkich zak�ad�w naukowych. Podczas antraktu przek�sili�my i zeszli�my do foyer. Spacerowali�my z Papa w ogrodzie. Przek�sili�my o 20.00. Pojechali�my na ostatni bal do Woroncow�w. Ta�czyli�my w maskach. 10 lutego, sobota. O 12-ej pojecha�em do Sztabu G��wnego na po�wi�cenie cerkwi. Mn�stwo obcych twarzy z Sztabu Generalnego. Pili�my herbat� u Obruczewa. Na �niadaniu by�a S. Kozen. Pojecha�em na wystaw� akwarelist�w, kupi�em rysunek Szypowa. Na �lizgawce by�y Zofka i Olga. Na herbat� przyjecha�a Maja. Po obiedzie byli�my w cyrku. 11 lutego,niedziela.Une folle journee, wszystko na opak. Po nabo�e�stwie by�o ma�e �niadanie. Byli�my wszyscy prze�wiadczeni, �e dzie� ten sp�dzimy w Carskiem Siole, lecz z�o�y�o si� inaczej. O 13.30 rozpocz�� si� tu bal dzieci�cy. By�y maski w dominach. Po mazurze obiad, po czym si� rozjechano. O 20.30 rozpocz�� si� 2-gi bal w Ermita�u, kt�ry przeszed� weso�o. Kolacj� podano o p�nocy i odwalili�my karnawa�. *) Nazwa psa. **) ��pi�c� kr�lewn�". 12 lutego, poniedzia�ek. Ca�y dzie� by�em w nastroju weso�ym, co do pewnego stopnia nie godzi si� z wielkim postem. Po modlitwach porannych jedli�my �niadanie o 12.30. O 15.30 odprowadzili�my ciotk� Marie i stryja Alfreda na dworzec warszawski. �lizgali�my si�. Pili�my herbat� z �kartoflami". Po nieszporach, zjedli�my obiad i sp�dzili�my wiecz�r na czytaniu u Mama. 13 lutego, wtorek. Zacz��em si� uczy� mej male�kiej roli z �Eugeniusza Onegina" na ma�e przedstawienie, urz�dzone przez stryjenk� Ell�. Na �niadaniu byli Obolenscy. O 14.30 pojechali�my na ruchom� wystaw� w Akademii Nauk. Podoba�a mi si� mniej, ni� w roku zesz�ym. �lizgali�my si� przy silnym wietrze, dzi� zacz�a si� odwil�. Pili�my herbat� z �kartoflami". Wieczorem u Mama byli Szeremetiewowie. 14 lutego, �roda. Przebudzi�em si� p�no i ca�y ranek czyta�em. Widzia�em si� z E. E. Zamys�owskim, kt�ry po swym ataku wyzdrowia� i wyje�d�a na Krym. Po nabo�e�stwie byli na �niadaniu: ciotka Olga, stryj Misza i Misza (dy�urny). �lizgali si�: Sergiusz, Zofka i Maja. Wania i Sandro byli na herbacie. Po obiedzie by�a rozmowa Miszy z Papa co do pozwolenia na jego ma��e�stwo z Ignatiew�wn�. Narada z jego bra�mi. 15 lutego, czwartek. Ranek mia�em do�� zaj�ty, by� u mnie Leehr. Po nabo�e�stwie, na �niadaniu byli Obolenscy. Na �lizgawk� przyjecha� tylko Sergiusz. Pili�my z nim herbat� we troje, du�o rozprawiaj�c o podr�y naoko�o �wiata jesieni�. Wieczorem stryj Sergiusz ze stryjenk� byli na herbacie u Mama. 16 lutego, pi�tek. W dzie� popadywa� �nieg. Zn�w by� u mnie Leehr, �eby odbi� czas stracony podczas karnawa�u. Po nabo�e�stwie na �niadaniu by�a S. Kozen. Na �lizgawce by� Sergiusz. Pili�my herbat� i rozeszli�my si� o 17.00, przed spowiedzi� przeprosiwszy si� wzajemnie. Spowiadali�my si� w cerkwi w odwrotnym porz�dku numer�w. Wiecz�r sp�dzili�my u Mama. 17 lutego, sobota. Nabo�e�stwo odby�o si� o 9-ej, przy czym wszyscy przyst�pili�my do Komunii �w. ze stryjami i Alix. Pili�my kaw� w gabinecie Mama. Czyta�em. Na �niadaniu by� Sergiusz (dy�urny). Sfotografowa� nas wszystkich na �lizgawce w grupie, byli tam Woroncowowie i Olga, r�wnie� i Sandro, pierwszy raz po chorobie. Pili�my razem herbat�, �wi�c�c koniec spowiedzi. O 19.00 rozpocz�o si� nabo�e�stwo wieczorne. Po obiedzie posiedzieli�my u Mama. 18 lutego, niedziela. Cudny, s�oneczny dzie�. O l0.30 pojecha�em z Papa do Fortecy. Zebra�a si� tam ca�a rodzina. Wr�cili�my do Pa�acu Aniczkowskiego na �niadanie, na kt�rym by�a Ira i Olga. Po herbacie bardzo�my dokazywali. O 19.30 do obiadu zasiad�a ca�a rodzina. Pojecha�em do ciotuni, przepowiadali�my we dwoje nasze dwie sceny. O p�nocy pojecha�em do Woroncow�w. Sp�dzi�em u nich mi�� godzink�. 19 lutego, poniedzia�ek. Wsta�em wzgl�dnie wcze�nie i czyta�em. Sandro by� dy�urnym. On jeden by� tylko na �niadaniu. Misza zasiedzia� si� u mnie przed spacerem. Na �lizgawce nie by�o �kartofli", zjawi�y si� nie w komplecie dopiero na herbat�. Przek�si�em u siebie. O 20.00 pojecha�em na odczyt pp�k. Potockiego o trzyliniowych karabinach. Sko�czy� si� o 22.30. 20 lutego, wtorek. Obudzi�em si� p�no. Czyta�em z Sandrem gazety. Po�egna�em si� z Szypowem. O 13.00 pojechali�my do Komitetu Ministr�w. Rozprawiali�my na temat przeprowadzania nafty na Kaukazie. Przeci�gn�o si� do 16.00. Troch� dokazywa�em na �lizgawce. Pili�my herbat� i �piewali�my z �kartoflami". Po przek�sce pojechali�my z Mama na �Dziewic� Orlea�sk�". Trupa meiningenowska bardzo mi si� spodoba�a. 21 lutego, �roda. Pracowa�em oko�o godziny z Puzyrewskim, po czym o 11.30 pojecha�em do ciotuni na pr�b� naszego przedstawienia. Sazonow by� obecny i dawa� wskaz�wki. Na �niadaniu byli: ciotka Olga, wuj Misza i Sendi Do�goruki. Na �lizgawce by�o weso�o, s�o�ce grza�o jak na wiosn�. Przek�sili�my o 20.00; pojechali�my do Sandra. Grali�my w ruletk� na serio: przegra�em 9 rubli. Potem weso�a kolacja ze �piewami. 22 lutego, czwartek. Chisycz naprzykrza� si� r�nymi g�upstwami drukowanymi o Rosji w angielskich gazetach. Pracowa�em z Leehrem. Na �niadaniu byli: Kostia, Mawra i Obolenski (dy�urny). Pojecha�em z Mama do Admiralicji na roczne zebranie Towarzystwa Ratowania Ton�cych. Przyjecha�em pod koniec �lizgawki. By�em o 19.30 na obiedzie u wuja Miszy i cioci Olgi. Grali�my w troje z Sandrem w ruletk� � w�a�ciwie tylko dla wprawy. 23 lutego, pi�tek. Po godzinnej pracy z Puzyrewskim przyj��em greckiego pos�a, Rangabego i pojecha�em do ciotuni na pr�b�. Tym razem na prawdziwej scenie. Po �niadaniu byli�my na koncercie w kapeli �piewaczej. Na �lizgawce Sandro przypadkowo nabi� guza Maji. Po �niadaniu po�egna�em si� i sko�czy�em z Puzyrewskim. O 21.30 pojecha�em do Woroncow�w, gdzie grali�my w ruletk�. Wiecz�r przeszed� bardzo weso�o. Trubeccy r�wnie� byli i grali. 24 lutego, sobota. Przyj��em Jonina, wracaj�cego z podr�y po Po�udniowej Ameryce, oraz Nilowa, nowego adiutanta stryja Aleksego. O 11-ej pojecha�em do ciotuni na pr�b�, kt�ra trwa�a do 13.00. Na �niadaniu byli: Woroncowowie oraz K. P. Pobiedonoscew. �lizgali�my si�. Papa nie by�. Po herbacie dokazywanie i �piewy. Obiad jak zwykle w sobot�. Pojechali�my we dw�ch do cyrku. 25 lutego, niedziela. Rano czyta�em. Byli�my na nabo�e�stwie i jedli�my �niadanie. Zacz�a si� odwil�. Na �lizgawce by�y: Zofka, Ira i Olga. Zosta�em bez herbaty, gdy� pojecha�em o 17.00 do ciotuni na pr�b�, tym razem bez przebierania si� w kostiumy. Stryj Sergiusz by� obecny. O 19.30 by� obiad rodzinny z muzyk�. By�em w teatrze francuskim. Grano dobr� sztuk� �Rer�". Zajecha�em do Sandra, gra�em tam w ruletk�. Przek�sili�my jak si� patrzy, z winem i piosenkami. 26 lutego, poniedzia�ek. Dzie� urodzin Jego Cesarskiej Mo�ci Cesarza Aleksandra Aleksandrowicza. Ofiarowali�my Papa we troje papiero�nic�. Byli�my na nabo�e�stwie, po czym nast�pi�o sk�adanie �ycze� i �niadanie. Zacz�a si� odwil� z silnym wiatrem. Spacerowali�my po ogrodzie. O 16.00 pojecha�em do stryja Sergiusza. By�a generalna pr�ba naszego widowiska. Przek�sili�my o20.00.Odbyli�my przeja�d�k� z Mama i zajechali�my do stryja Paw�a i Alix. 27 lutego, wtorek. Widzia�em si� z Niko�asz�, kt�ry wr�ci� z Hiszpanii. Pojecha�em do Rady Pa�stwa, stamt�d na wystaw� w Akademii, gdzie kupi�em obraz Kiwszenki. O 17.00 rozpocz�o si� przedstawienie naszych dw�ch scen z ciotuni�; uda�y si� w zupe�no�ci. Publiczno�� � rodzina; hrabina Sumarokowa i Kozlianinow odegra�y �La Serenad�". Obiad u stryja Sergiusza. Pojecha�em z nim na �Kupca Weneckiego", do Meininge�czyk�w. By�em u Woroncow�w. 28 lutego, �roda. �a�owa�em, �e sko�czy�y si� nasze pr�by i przedstawienia, lecz ucieszy�em si� na wiadomo��, �e w pi�tek b�dzie jeszcze jedno przedstawienie dla krewnych � hrabiny Sumarokow i Kozlaninowej. Przyj��em wiele os�b. Na �niadaniu by�a ciocia Olga i wuj Misza. Na �lizgawce � odwil�, bawili�my si� du�� pi�k�. Pili�my herbat� z �kartoflami". Przek�sili�my o 2015. Wiecz�r sp�dzili�my w domu. 1 marca, czwartek. Kwadrans przed 11-t� pojechali�my w tr�jk� z Jerzym i Kseni� do fortecy na nabo�e�stwo �a�obne po Anpapa*). �niadanie by�o w Pa�acu Zimowym w czerwonej bawialni na g�rze. Wr�ciwszy do Pa�acu Aniczkowskiego czyta�em. Nasta�a silna odwil�, �lizgawka wygl�da jak jezioro, przeto wzi�li�my si� do roboty, budowali�my wie�� ze �niegu. Pili�my herbat� z �kartoflami". Przek�si�em o 19.00, pojecha�em na odczyt genera�a Unterbergera i gen. Tillo, obydwaj gruntownie wy�o�yli swoje tematy. 2 marca, pi�tek. Odwil� jak wczoraj. Poszli�my na nabo�e�stwo �a�obne o 12- ej. �niadanie jedli�my o 13.00 ze stryjem Aleksym i Obolenskimi. O15.00 przyjecha�y �kartofle" w pe�nym komplecie. O 16.30 odby�o si� nasze przedstawienie u ciotuni. Zjad�em obiad u nich, otrzyma�em od Elli wieniec. O 22.00 grali�my w ruletk� u cioci Olgi. Wygra�em 12 rubli. Zasiedzieli�my si� u Sandra do 2-ej przy maderze i piosenkach. 3 marca, sobota. Korowody z Eugeniuszem. Oneginem sko�czy�y si� dzisiaj na tym, �e pojecha�em do Bergamasko i sfotografowa�em si� w obydw�ch kostiumach z Tatian� w wielu pozach. Przyby�em na �niadanie z ma�ym op�nieniem: by�a Alix i stryj Pawe� (dy�urny). Pracowali�my na �lizgawce. Pili�my herbat� z �kartoflami". O 19.00 poszli�my na wieczorne nabo�e�stwo. Po obiedzie pojecha�em do stryja Sergiusza. Grali�my z ciotuni� w bedmintona, wszyscy wygrywaj�cy otrzymali podarki. Ja ich otrzyma�em sze��. Zasiedzieli�my si� przy herbacie do 1-ej. 4 marca, niedziela. Wsta�em p�no, zd��y�em przejrze� gazety. Byli�my na nabo�e�stwie i na �niadaniu z muzyk�. O 15.00 przyjechali: Anti, Sandro, Sergiusz i �kartofle". Budowali�my fortec�, bawili�my si� du�� pi�k�, porozrywali�my j� i bardzo�my si� przemoczyli. O 19.30 by� obiad rodzinny. O 21.30 pojechali�my do 8-ej za�ogi marynarki, gdzie by�y �piewy domoros�ych cygan�w � wyborne. Pograli�my troch� w ruletk� u Sandra. Wygra�em 6 rubli i wr�ci�em o pierwszej do domu. *) Grand-papa. Cesarz Aleksander II. 5 marca, poniedzialek. Rano pos�a�em ciotuni w upominku bransoletk� na pami�tk� pierwszego naszego wyst�pu na deskach scenicznych. Na �niadaniu by�y obie Kutuzowe, wyje�d�aj� jutro za granic�. Pracowali�my na g�rze. Nikogo nie by�o. Pogoda cudna, istna wiosna. Na herbacie: Sandro, Sergiusz i Maja. A jednak dokazywano na pot�g�. Po przek�sce, pojechali�my do teatru, a stamt�d do Woroncow�w. �piewali�my i grali�my w petits jeux. Kolacj� jedli�my o 24.00. 6 marca, wtorek. Wsta�em bardzo p�no, gdy� �le spa�em. Czyta�em. Byli na �niadaniu: N. K. Giers i Obolenscy. Pracowali�my na �lizgawce, ale si� nie klei�o i wszyscy si� nudzili. Sergiusz udawa� dozorc� rob�t i krzycza� na wszystkich. Pili�my herbat� z Maj� � parowozem! O 19.30 byli�my na obiedzie u stryja W�odzimierza i stryjenki Miche�. Grali�my w bedmintona. Wygra�em 6 razy. 7 marca, �roda. O 12-ej poszed�em do uje�d�alni i dosiad�em trzech koni. Na �niadaniu by�a ciotka Olga i wuj Misza. Pracowali�my, jak poprzednio przemokli�my i nabawili�my si� kataru. Przek�sili�my u siebie o 19.00 i pojechali�my do teatru. Dawano �Bluthochzeit", dramat bardzo interesuj�cy. Wr�cili�my do domu o 23.45. 8 marca, czwartek. Ca�y dzie� m�czy� mnie katar a nie mia�em go, zdaje si�, od roku. Mia�em lekcje z Leehrem. Na �niadaniu by�a Sasza Cosen. Nie by�em na spacerze, przypatrywa�em si� przez okno jak ciotunia z marnymi resztkami �kartofli" zabawia�a si� na �lizgawce. Po herbacie wybierali�my jajka wielkanocne. Po przek�sce pojecha�em z Mama, stryjenk� Miche� i Ell� �na Pepere", sztuczk� weso�� lecz lekk�. 9 marca, pi�tek. Po kawie czyta�em. O 12-ej poszed�em do uje�d�alni na konn� jazd�. Na �niadaniu by� ksi��� �obanow, nasz pose� w Wiedniu. Ciotunia przyjecha�a do ogrodu, pracowa�a i przemoczy�a si� razem z nami. O 20.00 przek�sili�my, a potem pojechali�my do ciotki Eugenie. Widzieli�my bardzo ciekaw� pr�b� hipnotyzmu, kt�r� wykona� Alek i lekarz wojskowy Dani�ow. Kolacja o 1-ej, by�o siedem os�b. 10 marca, sobota. Wyj�tkowo ciep�y dzie�: 6�, bez s�o�ca, �nieg zupe�nie stopnia�, w ogrodzie pozosta� tylko wa� z b�ota. Mia�em Leehra. Na �niadaniu byli Obolenscy. Pracowali�my w ogrodzie, powi�kszali�my wie�� na wysoko��. �Kartofle" nie przyjecha�y � znaczna to luka w herbatkach. Sobotni obiad mia� miejsce u stryja Sergiusza i ciotki Elli. Byli�my we franc. na �Les Boulinards", u�miali�my si� porz�dnie na tej sztuce. 11 marca, niedziela. Parostatki ju� chodz� po Fontance, prawdopodobnie i na Newie l�d te� wkr�tce ruszy. Byli�my na nabo�e�stwie i �niadaniu. Je�dzi�em do ciotuni pokaza� nowe fotografie. Do ogrodu przyjecha�a Olga, Maja i Ira. Zbytkowali�my w oran�erii, zaci��em si� tam w nog�. Pili�my herbat� razem z �kartoflami" w ca�ym komplecie. O 19.30 by� obiad rodzinny u stryja W�odzimierza. Pojechali�my na Meininge�czyk�w. Dawali �Juljusza Cezara". 12 marca, poniedzia�ek. Du�o czyta�em. Po �niadaniu, kt�re jad�em sam, pojecha�em do Rady Pa�stwa. Posiedzenie trwa�o 1,5 godziny. Przejecha�em si� z Jerzym wzd�u� nabrze�a. Pracowali�my z Papa i ciotuni� w ogrodzie. Pili�my herbat� z �kartoflami", by�o troch� zbytkowania. Przek�si�em z Miko�ajem (dy�urny). O 20.00 by�o posiedzenie Towarzystwa Historyk�w. Pojecha�em do Woroncow�w. By�a u nich Olga. Kolacja by�a jak zwykle. 13 marca, wtorek. Obudzi� mi� cudny poranek. Pojecha�em do Miszy, �eby si� z nim po�egna�. Obj��em obowi�zki dy�urnego, zluzowawszy Miko�aja. Na �niadaniu by� N. K. Giers i hr. Szeremetiew. Dzi� �Concours Hippiques", lecz ja, ma si� rozumie�, nie pojecha�em. Spacerowa�em w ogrodzie, rozkoszuj�c si� pogod�. Na herbacie byli: Sandro i Sergiusz. Czyta�em. Przek�sili�my o 20.00. Szeremetiowie siedzieli u Mama. 14 marca, �roda. O 11-ej pojecha�em do dworskich stajni, gdzie obejrza�em dzia� wierzchowc�w. W uje�d�alni oprowadzano wierzchowce moje i Papa. Na �niadaniu byli: ciocia Olga, wuj Misza i Obolenscy. Spacerowali�my w ogrodzie i dla zabicia czasu patrzyli�my na Newski przez sztachety. Przek�sili�my z Sandrem, kt�ry jest na warcie z gwardi� marynarki. Grali�my w bedmintona. Wygrywa�em stale � 7 partii z rz�du. Przek�sili�my. 15 marca, czwartek. Ranek by� jasny i ciep�y. Czyta�em i pisa�em. Leehr zn�w niezdr�w. Na �niadaniu by�a Sasza Kozen, rzuca�a we mnie bez ustanku ga�kami z chleba. O 14.30 pojechali�my z Mama do Michaj�owskiego mane�u na �Concours Hippiques". Interesuj�ce. Przypomina�o ubieg�� wiosn�. Pili�my herbat� z �kartoflami". Przek�sili�my u siebie. Pojechali�my z pocz�tku na �Ifigeni� w Taurydzie", by�o to nudne, wi�c potem na �Les Boulinards". * * * Notatki w dzienniku w pozosta�e dni tego sezonu niczym nie r�ni� si� od poprzednich, z pierwszych dw�ch miesi�cy. �Gra�em w ruletk� w tym samem k�ku" (18 marca). �Pojechali�my do Szko�y Dramatycznej. Dawano ma�� sztuczk� i balet, bardzo dobrze. Kolacj� zjedli�my z uczniami" (23 marca). �Przeje�d�a�em si� z Kseni�, na wybrze�u do�� si� natrzaska�em z bata" (29 marca). �Pogoda obrzydliwa, zaledwie 4�. Nastr�j ten sam, lecz co szczeg�lne � niezbyt weso�y; brak �kartofli" stanowczo daje si� wyczu�" (4 kwietnia) itd. W dw�ch, trzech notatkach nast�pca tronu wzmiankuje jedynie o swych zaj�ciach nad strategi� z genera�em Leehrem, i to tylko w spos�b zwykle przyj�ty w dzienniku: �mia�em Leehra, nie wiem dlaczego spi�owa� mi�" (14 kwietnia); �mia�em Leehra, studiowa�em wypraw� do Chiwy" (26 kwietnia), a w ko�cu 28 kwietnia: �Dzi� ostatecznie i raz na zawsze sko�czy�em z mymi studiami, rozstawszy si� z Leehrem". R�wnie� rzadko i tylko ze strony formalnej wspomina Miko�aj o tych lub innych posiedzeniach w instytucjach pa�stwowych, w kt�rych uczestniczy: �Pojecha�em do Komitetu Ministr�w, posiedzenie trwa�o dwie godziny" (20 marca). �Pojecha�em na posiedzenie Rady Pa�stwa, kt�re trwa�o tylko 20 minut" (9 kwietnia). �Wr�ci�em z polowania o 17.00 i spa�em do 10.30. Pojecha�em do Komitetu Ministr�w. Posiedzenie by�o ciekawe: by�y rozprawy w kwestii spornej co do portu handlowego w Sewastopolu i Teodozji. G�osy podzieli�y si� na dwie strony, po dziesi�� z ka�dej. Przeci�gn�o si� to do 17.30" (24 kwietnia). �O 12-ej pojecha�em do Rady Pa�stwa. Odjecha�em podczas sporu, kt�ry zacz�� si� w�a�nie na temat j�zyka �aci�skiego" (28 maja). 2. OB�Z I MANEWRY Po sezonie zimowym nastaje letni. Zaczynaj� si� intensywne �wiczenia wojskowe i rewie, przygotowanie do wielkich manewr�w, wyjazd do obozu. Jak up�ywa to na p� obozowe �ycie nast�pcy tronu? We�my dla przyk�adu kilka wiosennych i letnich dni z okresu pobytu w Carskiem Siole i w Gatczynie. 9 maja, �roda. Gatczyno. O 7.30 odby�em ze szwadronem ostatnie �wiczenie, kt�re posz�o ca�kiem dobrze. O godz.. 10-ej pojecha�em do Gatczyna. Zluzowa�em dy�urnego Sergiusza. O godz.. 12-ej by�a cerkiewna parada lejbgwardii pu�ku kirasjer�w Najja�niejszej Pani � wypad�a lepiej, ni� w latach poprzednich. �niadanie zjedli�my w arsenale. Upa� by� lipcowy. P�ywali�my po Sajmie, ze stryjami Misz� i Paw�em. Oni te� zjedli z nami obiad. O 22.30 poszed�em z Papa �owi� ryby. Schwytali�my ich 33, w tym 4 rumieniec i l karasia. 10 maja, czwartek. Carskie Sio�o. Wsta�em p�no, umiera�em z gor�ca � by�o 21� w cieniu. Byli�my na mszy i zjedli�my �niadanie w ogrodzie, w jednej z alei. Spad� niewielki deszcz. Przyjechali: Sandro i Sergiusz. Spacerowali�my z nimi po brzegu Gatczynki. O 17.10 przyjecha�a i �e�ska cz�� towarzystwa. Po raz ostatni weso�o bawili�my si� i pili razem herbat�. Obiad zjedli�my u Papa i Mama. Odwioz�em je do Aleksandrii*) � na d�ugo po�egna�em si� z nimi. 11 maja, pi�tek. Budz� si� � a tu deszcz. O godz.. 8-ej Niko�asza zrobi� rewi� wszystkich szwadron�w po kolei w obecno�ci dow�dcy dywizji. Po raz pierwszy sk�ada�em raport w popisie konnicy. �niadanie zjedli�my u stryja W�odzimierza. Pogoda si� poprawi�a. Pe�ne zadowolenie i wdzi�czno�� Niko�aszy. Zjedli u mnie obiad: Licharew, Wo�k�w i obaj Swieczynowie. Z drugim je�dzi�em konno. 12 maja, sobota. Gatczyno. Wsta�em o 7.30 � ranek by� ch�odny. W paw�owskim mundurze i w grenadierce pojecha�em do Petersburga na repetycj� stryja W�odzimierza. Obejrzeli�my koszary pu�kowe a zw�aszcza wspania�� jadalni�. Wr�ci�em do Gatczyna o 11.30. Jedli z nami �niadanie: ciocia Olga, Mitia (dy�urny), hr. Woroncow i �ukowski. Zrobili�my przemi�y spacer pieszo. Przed obiadem przejechali�my si� linijk� i podra�nili�my si� troch� z �ubrami. Obiad by� o 21.30. 13 maja, niedziela. Carskie Sio�o. To po raz pierwszy, �e ca�y dzie� la� deszcz. Wsta�em p�no, jak zwykle w domu. Poszli�my na nabo�e�stwo z cioci� Olg�. �niadanie zjedli�my w arsenale. Przyjechali Sandro i Sergiusz. Wszyscy boleli�my nad nieobecno�ci� �kartofli". P�ywali�my na bajdarce i na dwuwios�owej szalupie. Herbat� pili�my u �Mama". Obiad zjedli�my w arsenale przy muzyce, kt�rej dawno nie s�ysza�em. O godz.. 22.00 wr�ci�em pod swoj� chor�giew. *) Willa cesarska w Peterhofie. 14 maja, poniedzia�ek. Petersburg. Kiedy wsta�em, zimno by�o i deszcz. O 8.30 pojecha�em do szwadronu; ubrani byli�my w szynele i przy szablach. Niko�asza odby� �wiczenie pu�kowe, na kt�rym nie popl�ta�em si�, cho� pierwszy raz dowodzi�em szwadronem. Po �niadaniu w pu�ku pojecha�em zobaczy� �wiczenia rekruta w strzelaniu na 100 i 200 krok�w. Z Papa i Mama dojecha�em do miasta. W Pa�acu Zimowym mia�o miejsce przybijanie god�a Pu�ku Paw�owskiego. O 7.30 zjedli�my obiad u Sandro: skusili�my si� troch� na ruletk�: do 22.30. 22 czerwca, pi�tek. Biwak pod Carsk� S�awiank�. Z rana wydawa�em r�ne rozporz�dzenia co do taboru, kt�ry miano wys�a� do obozu. O godz.. 17.00 wkroczyli�my ca�ym pu�kiem do Carskiej S�awianki pod komend� stryja Paw�a. 4-ty i 5-ty szwadron sta�y w awangardzie. Szczeg�lnie weso�o przep�dzili�my ca�� noc: zjedli�my obiad, dokazywali�my na sianie, biega�o si� po ogrodzie, skaka�o, w�azi�o na dach, a po kolacji opowiada�o anegdotki. Wiecz�r i noc by�y wprost idealnie mi�e. 23 czerwca, sobota. Carskie Sio�o. Uderzono na alarm o 4-ej, ale niebawem znowu wr�cili�my. Oko�o godz..... nadci�gn�y z awangardy 4-ty i 5-ty szwadron i wtedy wyruszyli�my ca�ym pu�kiem na wyznaczonego nieprzyjaciela. Wszystkiego dwa ataki z licznymi padaniami. By�em w domu o 8-ej, spa�em do 11.30. �niadanie zjad�em w pokoju dy�urnych. Obiad jedli ze mn�: stryj Sergiusz, ciocia Ella, stryj Pawe� i Alix. Je�dzi�em konno. 24 czerwca, niedziela. Wsta�em doskonale wyspany, ranek by� cudny. O godz.. 11 -ej pojechali�my na nabo�e�stwo do cerkwi w Du�ym Pa�acu*). Zjedli�my �niadanie z domownikami u stryja Paw�a. Zajmowa�em si� pienie�nemi sprawami szwadronu. O 16.30 pili�my herbat� u cioci Soni w Paw�owsku. Biedny stryj Kostia mia� �a�osny wygl�d. Zjedli�my obiad w pi�cioro u Alix i je�dzili�my po Paw�owsku. Wiecz�r by� niezwyk�y. 25 czerwca, poniedzia�ek. Ostatni dzie� w kochanym Carskiem Siole. Z rana du�o zaj�cia z okazji przechodzenia do obozu. Wieczorem je�dzi�em konno na �Mentyku". �niadanie zjad�em w pokoju dy�urnych. Fotografowa�em si� z oficerami u Lapre. Przyjecha� do mnie Sergiusz M., byli�my razem na spacerze. Zjedli u mnie obiad: ciocia Miche�, stryj W�odzimierz i Petersy. Pojecha�em do Paw�owska na We�cie. Pi�em herbat� u Alix. By�a gwa�towna burza z o�lepiaj�cymi b�yskawicami. 26 czerwca, wtorek. Ruskoje Kaporskoje. O godz.. 7-ej odprawiono nabo�e�stwo na Placu Sofijskim i w mglisty dzie� ruszyli�my w drog�. 6-ty szwadron urz�dzi� zasadzk�. U Atama�c�w by� post�j i obfita zak�ska z piciem. O godz.. 12-tej przybyli�my do rodzinnej wsi. Ja zamieszka�em w moim nowym �licznym domu. Po �niadaniu zaj�ty by�em urz�dzaniem go. O 19.00 pojecha�em do 4-go szwadronu w Alakuli. Po ceremonii wieszania popa i dw�ch diakon�w le�a�o si� na polance i pi�o. *) Nazwa pa�acu cesarskiego w Carskiem Siole. 27 czerwca, �roda. Przyjacielska zabawa przeci�gn�a si� do 1-ej w nocy, a towarzyszy�o jej podrzucanie do g�ry, piosenki i skakanie przez ognisko. Spa�em do 10-ej. Ranek by� cudowny i dzie� r�wnie�. Zjedli�my �niadanie w naszej przytulnej jadalni. Rozkoszowa�em si� z oficerami widokiem ze szczytu mojej stra�nicy. Obiad by� o 19.00. Pojecha�em konno do Telez i wr�ci�em przez Chejdemiaki w towarzystwie Jaszwila i Szewielewa. Wieczorem na wsi cisza i spok�j, rozkosz prawdziwa. 2 lipca, poniedzia�ek. Pocz�tek specjalnej kawaleryjskiej zbi�rki. O 8-ej wyruszy�em ze szwadronem do Chejdemiak, gdzie roz�o�yli�my si� obozem, wed�ug nowego regulaminu. Jedli�my �niadanie w kompanii 3-go szwadronu. O 12-ej uderzono na alarm, �e dragoni nadchodz�. Spotkanie nast�pi�o pod wsi� Rago�owo. Wypi�em herbat� z oficerami. By�em dy�urnym w II dyw. kaw. Po obiedzie strzelali�my do talerzy z rewolwer�w i bawili�my si� w �gorodki". 3 lipca, wtorek. Ciep�o, silny wiatr. O 8.30 uda�em si� do Krasnego. U wylotu na Pole Wojskowe ustawili�my si� w szyku razem z dragonami i 5-t� bateri� konnicy. Przejechali�my w polowym galopie ca�e pole a� do Kawielacht. Wykonali�my dwa zadane �wiczenia w stosunku do wyznaczonego nieprzyjaciela. Wr�cili�my do domu o 13.30. Po �niadaniu wyk�pa�em si� w mojej wannie. Znowu strzelali�my do talerzy. Obiad by� o 19.30. Ogl�dali�my wodoci�g Bobrinskiego i Solowego, ��cz�cy wierzcho�ek g�ry ze stawem przy kuchni. 4 lipca, �roda. Dzi� odpoczynek. Dlatego wsta�em o 9.30. Nakarmiwszy moje konie i skosztowawszy �o�nierskiej strawy, poszed�em na �niadanie. O godz.. 14.00 pojecha�em z oficerami �owi� ryby w rzeczce Razbiegajewce, gdzie wyk�pali�my si�. Po obiedzie uda�em si� do teatru. By�a prze�liczna inauguracja sezonu w Krasnym Siole z okazji zwiedzania obozu stryja W�odzimierza, u kt�rego zjedli�my po teatrze kolacj�. 5 lipca, czwartek. O godz.. 8-ej wyruszyli�my w stron� przeci�cia Ropszy�skiej szosy z drog�, wiod�c� od Muchbo�owych w�woz�w. Min�wszy las, atakowali�my z dragonami Samarski pu�k. Stryj W�odzimierz by� przy tym obecny. Jad�o z nami �niadanie 6-ciu junkr�w ze Szko�y Miko�ajewskiej, maj�cych wst�pi� do pu�ku. Strzelali�my do talerzy. O 18.00 spotka�em si� na przystani z Papa i Mama. Zjad�em z nimi obiad. Wyruszy�em do Krasnego, do Preobra�enskiego pu�ku. 6 lipca, pi�tek. Wieczerza z cyganami zacz�a si� o 23.00. Towarzyska pogaw�dka przeci�gn�a si� do godz.. 6-ej rano. Przybywszy do Kaporskiego, kiedy pu�k ju� ze� wyszed�, z dr�eniem pogalopowa�em do StaroSkworc, gdzie pu�k si� roz�o�y� obozem. Brygada z 2-g� bateri� dzia�a�a zaczepnie przeciwko 1-ej brygadzie. Atak odby� si� na Polu Wojskowym. Spa�em do 17.30. Po obiedzie pojechali�my do teatru. Stanowczo Krzesi�ska druga bardzo mnie interesuje. Na wieczerzy by�em u stryja W�odzimierza. 7 lipca, sobota. O 8-ej wymaszerowa�em ze szwadronem na Pole Wojskowe. Odbywa�o si� �wiczenie dywizji, z jednym atakiem na wyznaczonego nieprzyjaciela. Wr�cili�my o 11.45. Po �niadaniu zagra�em z K�uszynem 3 partie w bilard. Pojecha�em do Peterhofu. Po ulewie przechadza�em si� z Papa. O 19.00 by� obiad rodzinny; pojechali�my do Du�ego Pa�acu, gdzie ta�czyli�my z pensjonarkami instytutu; by�o o wiele lepiej ni� w Aleksandrii. Pod koniec zjawili si� kadeci. 8 lipca, niedziela. Kaporskoje. Spa�o mi si� �wietnie. Dzie� by� ciep�y, cho� pochmurny. O 11-ej byli�my na mszy. �niadanie jedli�my w Koted�u*). Sandro i Sergiusz spacerowali z nami. Po herbacie k�pali�my si� z nimi w morzu. O 19.30 by� obiad rodzinny z ksi�n� Czarnog�rsk�. Je�dzili�my my�liwskim brekiem, przygrywa�a muzyka. Po herbacie kwadrans przed dwunast� wyjecha�em do Kaporskiego. 9 lipca, poniedzia�ek. Spa�em do 8.30. Ranek mia�em wolny, karmi�em konie i pr�bowa�em po�ywienia �o�nierskiego. Na �niadanie przyjecha� hr. Stenbok. O 15.15 wyruszy�em ku 6-ej wior�cie Kipe�skiej szosy. Z za Poligonu dokonali�my �wietnego ataku na pu�k Finlandzki. Obiad jad�em u stryja Sergiusza. Pojecha�em do teatru. Dawano �Margot" � doskonale. Kolacj� jad�em u cioci Miche�. 10 lipca, wtorek. Peterhof. O 7.15 przy ma�ym deszczu wyruszy�em poza w�wozy Muchto�owe. Zn�w szli�my lasem i atakowali�my oznaczonego przeciwnika. Po �niadaniu strzelali�my do talerzy. O 17.00 wyjecha�em na st�paku z Peterhofu na spotkanie Jerzego. Na obiedzie byli u mnie: Jerzy, Eugene, Niko�asza i K�uszyn. Byli�my razem w teatrze, poszli�my za kulisy. Kolacj� zjedli�my u cioci Miche� i pojechali�my do Peterhofu. 11 lipca, �roda. Kaporskoje. Wyspa�em si� �wietnie. Pogoda by�a cudowna. O 11-ej nabo�e�stwo i �niadanie na fermie. Pojechali�my razem do Michaj�owki. By�em w Sergijewce u Stany i Ziny. O 17.00 polowali�my na Babigonie**) na kaczki, zabili�my 96 sztuk. Obiad jedli�my o 20.00, po czym przeja�d�ka. Wr�ci�em do Kaporskiego o 0.15. 12 lipca, czwartek. Biwak w Gatczynie. Wyruszyli�my o 9-ej na manewry korpusu kawalerii. Tworzyli�my oddzia� na prawym skrzydle. Przeszli�my szos� przez Skworce z Kipeni do Gatczyna. Zaatakowali�my oznaczonego nieprzyjaciela. Manewr przeprowadzony by� zadziwiaj�co g�upio. Roz�o�yli�my si�, wszystkie 13 pu�k�w, biwakiem w polu naprzeciwko pa�acu. Spacerowa�em z oficerami i pi�em z nimi kaw� na fermie. Kolacja o 20.00, noc przesz�a spokojnie. Spa�em w namiocie. 13 lipca, pi�tek. Biwak pod wsi� Piazelewo. O 9.30 maszerowali�my szos� do Carskiego. Nie dochodz�c do mostu na Izorze, skr�cili�my na prawo. Przeprawiwszy si� przez drewniany most, gro��cy zawaleniem, obie dywizje pocz�y si� przemyka� poprzez krzaki w stron� S�awianki. *) ang.-cotage � willa. W danym wypadku � nazwa pa�acu Marii Teodor�wny w Peterhofie. **) Nazwa jednej z miejscowo�ci w okolicach Peterhofu, po�o�onej na terenach �ow�w cesarskich. O godz.. 16.00 rozlokowali�my si� we wsi Piazelewo, ja w przyzwoitym domu. Po obiedzie uda�em si� z Wo�kowem do teatru. Po wieczerzy wr�ci.... 14 lipca, sobota. Peterhof. Po�o�y�em si� spa� oko�o 2.30. Nad ranem deszcz przesta� pada�. Wymaszerowali�my o 7.15. I szwadron szed� w awangardzie szos� do folwarku Obrazcowego. St�d � do Nikuliny rozegra�a si� g��wna walka z wyznaczonym nieprzyjacielem. Gmatwanina i marnota do samego ko�ca. Wr�cili�my do Kaporskiego o 13.30, po �niadaniu pojecha�em do Peterhofu. By�em na konkursie strzeleckim zapasowego batalionu. Na obiedzie byli: ciocia Ella i stryj Sergiusz. 15 lipca, niedziela. Obudzi�em si� o 9.30, ranek by� ch�odny. O l0.30 pojecha�em kolej� do Krasnego. Byli�my na mszy i zjedli�my �niadanie w namiocie: stryj W�odzimierz by� gospodarzem. Po powrocie do Aleksandrii przechadzali�my si� z Sandro i z Sergiuszem. Po herbacie p�ywali�my z nimi ��dk�. O godz.. 21.00 udali�my si� na wysp� Olgin, gdzie�my te� zjedli kolacj� z okazji imienin wielu znajomych. P. W. �ukowski wstawi� si� i wszystkich nadzwyczajnie tym �mieszy�. 16 lipca, poniedzia�ek. Kaporskoje. O 0.30 wr�cili�my do domu zadowoleni z kolacji. Spa�em do 9-ej. Jerzy odjecha� ju� do Kronsztadu. �niadanie jad�em z Papa, Mama i cioci� Ell�, po czym pojecha�em do Kaporskiego. Konno pod��y�em na pu�kowy przegl�d dragon�w. O 20.00 zjedli u mnie obiad stryj W�odzimierz, ciocia Miche� i oficerowie I-go i II-go szwadronu. Grali tr�bacze � by�o ca�kiem mi�o. 17 lipca, wtorek. W okolicach Kaporskiego odbywa�y si� manewry poszczeg�lnych oddzia��w, to te� s�ycha� by�o strzelanin�. Przegl�da�em rachunkow� ksi��k�. �niadanie by�o o 12-ej. Niko�asza ogl�da� wybrakowane konie. Przyj��em pu�kownika Wo�oszynowa z kolei syberyjskiej. O 18.30 byli u mnie na obiedzie: Jerzy, Sandro i Sergiusz. Pojechali�my do teatru. Podczas antraktu �piewa� Paulus. Krzesi�ska druga bardzo mi si� podoba. Wbrew zwyczajowi pojechali�my we czw�rk� na kolacj� do Trubeckich. 18 lipca, �roda. Ranek by� prze�liczny. Wybra�em si� konno na We�cie do Peterhofu, zajecha�em o 13.30. By�o na �niadaniu sporo czarnog�rskiego elementu. O 16.00 by�y chrzciny Sergiusza, syna Jerzego i Stany. Mama i ja byli�my po raz pierwszy chrzestnymi rodzicami. Do Kaporskiego powr�ci�em z ulew�. Obiad zjedli�my w Chejdemiakach. Byli �piewacy i tr�bacze; kozacy konwoju przygotowali szasz�yk, a potem harcowali na koniach. 19 lipca, czwartek. O czwartej wr�ci�em konno do Kaporskiego w towarzystwie �piewak�w. Spa�em do 11.30. Po �niadaniu gra�em w bilard z Krupienskim. Przez ca�y dzie� pada� deszcz, tak �e nie ruszy�em si� z domu z wyj�tkiem wyj�cia na �niadanie i obiad. O 21.00 z