�ydzi w Polsce DZIEJE I KULTURA LEKSYKON REDAKCJA JERZY TOMASZEWSKI ANDRZEJ �BIKOWSKI WYDAWNICTWO CYKLADY WARSZAWA 2001 Copyright � by Fundacja ��ydzi polscy - Dzieje i Kultura" Wydanie pierwsze, Warszawa 2001 Ksi��ka powsta�a dzi�ki wsparciu finansowemu Fundacji Wsp�pracy Polsko-Niemieckiej Praca zbiorowa pod redakcj� Jerzego Tomaszewskiego i Andrzeja �bikowskiego Redaktor prowadz�cy Regina Gromacka Projekt ok�adki Micha� Brzozowski Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki ISBN 83-86859-58-X Wydawnictwo Cyklady Adres do korespondendencji: 04-026 Warszawa 50, skr. poczt. 36 teL/faks (22) 810-71-87 e-mail: [email protected] www.cyklady.com.pl Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA. ��d�, ul. �wirki 2 PRZEDMOWA Idea opracowania encyklopedycznego informatora o dziejach i kulturze �yd�w w Polsce powsta�a w 1990 r. w Wydawnictwie Naukowym PWN; podj�te zosta�y nawet rozmowy z zainteresowanymi osobami, zw�aszcza z tymi, kt�re wej�� mia�y do planowanego Komitetu Redakcyjnego, lecz rozmaite przeszkody (niema�e znaczenie mia�o trudne zagadnienie zgromadzenia kompetentnego zespo�u autorskiego) spowodowa�y, �e Wydawnictwo zrezygnowa�o z projektu. Uczestnicy tych rozm�w i zapocz�tkowanych ju� prac wst�pnych, kt�rzy dostrzegali spo�eczn� potrzeb� takiej publikacji, zdecydowali si� w�wczas, mimo obaw przed rozmiarami przedsi�wzi�cia, kontynuowa� inicjatyw� i utworzyli w tym celu w 1992 r. Fundacj� ��ydzi polscy - Dzieje i Kultura". W�r�d za�o�ycieli Fundacji by� tak�e ambasador Izraela w Warszawie, b.p. Miron Gordon, kt�rego zachowamy we wdzi�cznej pami�ci. W sk�ad Zarz�du Fundacji i zarazem Komitetu Redakcyjnego weszli J�zef Gierowski (przewodnicz�cy), Jerzy Tomaszewski (zast�pca przewodnicz�cego), ks. Jerzy Chmiel, Daniel Grin-berg, Witold Ma�achowski, Szymon Rudnicki oraz Krystyna Zienkiewicz. W tych dzia�aniach nieoceniona okaza�a si� energia Krystyny Zienkiewicz, bez kt�rej zapewne nie zdo�aliby�my pokona� pocz�tkowych etap�w uruchamiania projektu. Uzyskali�my w�wczas pomoc finansow� Fundacji Kultury Polskiej, bez czego nie uda�oby si� rozpocz�� pracy. W nast�pnych latach otrzymali�my r�wnie� fundusze od Fundacji Wsp�pracy Polsko-Niemieckiej, kt�re mia�y decyduj�ce znaczenie dla sfinansowania rosn�cych szybko koszt�w opracowania; gromadzenie materia��w do artyku�u o teatrze wspar� tak�e Smukler/Lasch Family Trust. Wszystkim ofiarodawcom jeste�my niezmiernie wdzi�czni, gdy� tylko dzi�ki nim sta�o si� mo�liwe zam�wienie i zgromadzenie artyku��w i notatek zawartych w ksi��ce, kt�r� - w imieniu Fundacji ��ydzi polscy - Dzieje i Kultura" - przedk�adam Czytelnikom. Zamierzeniem naszym by�o zgromadzenie w jednym tomie podstawowych informacji o przesz�o�ci i kulturze �yd�w w Polsce, aby u�atwi� rosn�cemu szybko gronu zainteresowanych znalezienie odpowiedzi na rozmaite pytania, wy�aniaj�ce si� przy lekturze dzie� literatury polskiej oraz przek�ad�w, zw�aszcza z literatury �ydowskiej, podczas dyskusji historycznych i politycznych, a tak�e zaspokojenie ciekawo�ci, czym by�a liczna i zr�nicowana spo�eczno�� �yd�w polskich, jakie trwa�e warto�ci wnios�a do kultury polskiej i �wiatowej, a tak�e jak kszta�towa�y si� w ci�gu stuleci stosunki polsko-�ydowskie. W ko�cu XVIII w. w Polsce mieszka�o zapewne oko�o 80% og�lnej liczby wyznawc�w judaizmu na �wiecie. Zmiany granic pa�stw europejskich, a zw�aszcza migracje spowodowa�y znaczne zmniejszenie tego udzia�u w Rzeczypospolitej Polskiej odrodzonej po 1918 r., lecz w dalszym ci�gu obywatelami polskimi by�o w 1939 r. oko�o 3,5 min �yd�w. Polska skupia�a VI w�wczas nie tylko liczn� spo�eczno�� �ydowsk�, lecz by�a najwa�niejszym o�rodkiem �ydowskiego �ycia intelektualnego, politycznego i religijnego. St�d pochodzi�o wielu wybitnych tw�rc�w we wszystkich dziedzinach kultury, dzia�aczy, kt�rzy - wraz z setkami tysi�cy olim - imigrant�w do Palestyny - stworzyli Pa�stwo Izrael, a tak�e zyskali szacunek i uznanie w innych krajach, do kt�rych wygna�y ich tragiczne dzieje �rodkowej Europy w XX w. Na szczeg�lne podkre�lenie zas�uguje dorobek literacki tw�rc�w zwi�zanych pochodzeniem i wychowaniem z Polsk�, a tradycj� z prastar� kultur� �ydowsk�, pisz�cych w trzech j�zykach: powszechnie u�ywanym ludowym j�zyku jidysz, odradzaj�cym si� j�zyku hebrajskim oraz j�zyku polskim. R�wnie� wielu wybitnych tw�rc�w kultury polskiej i dzia�aczy w rozmaitych sferach �ycia pochodzi z rodzin o tradycjach �ydowskich; bez nich polska literatura, sztuka, nauka i o�wiata by�yby znacznie ubo�sze. Narody polski i �ydowski s� wi�c nieroz��cznie zwi�zane przez tysi�c lat osiedlenia �yd�w w Polsce, przez wsp�ln� histori�, w kt�rej - obok okres�w pomy�lno�ci oraz s�siedzkiego wsp�ycia i wsp�pracy - by�o tak�e niema�o dramat�w i tragedii, za kt�re zazwyczaj odpowiedzialno�� ponosi przede wszystkim spo�eczno�� wi�kszo�ciowa. Polacy i �ydzi zostali z��czeni tak�e krwi�, lecz nie t� - jak pisa� znakomity polski poeta wywodz�cy si� z �ydowskiej rodziny - o kt�rej m�wi� rasi�ci, lecz przelewan� w bojach w obronie pa�stwa, w walkach o odzyskanie niepodleg�o�ci. Przede wszystkim za� krwi�, kt�ra p�yn�a podczas tragedii drugiej wojny �wiatowej, gdy �ydzi schwytani przez okupanta gin�li razem z tymi, kt�rzy udzielali im pomocy. Ci, zbyt ma�o - niestety - liczni, Sprawiedliwi w�r�d narod�w �wiata, ratowali w�wczas honor Polak�w. Zdawali�my sobie spraw�, �e brak jest publikacji encyklopedycznej, kt�ra odpowiada�aby potrzebom student�w podejmuj�cych w swych pracach seminaryjnych i magisterskich problematyk� �ydowsk� oraz poszukuj�cych wst�pnych wiadomo�ci, kt�re nieraz wydaj� si� znawcom oczywiste i nieskomplikowane, lecz przecie� dla cz�owieka po raz pierwszy stykaj�cego si� z tradycj� i kultur� �ydowsk� s� niejednokrotnie niezrozumia�e i egzotyczne. Pragn�li�my zarazem zwr�ci� uwag� na istotny fakt, �e spo�eczno�� �ydowska - jakkolwiek zredukowana przez Zag�ad�, a nast�pnie fale wymuszonej emigracji do skromnej liczebnie garstki - �yje nadal w Polsce, za� przemiany polityczne zapocz�tkowane w 1989 r. pozwoli�y na zapocz�tkowanie jej odrodzenia; mam g��bokie przekonanie, �e z wszelkimi szansami sukcesu. Informator zawiera dwa podstawowe rodzaje hase�: artyku�y przedstawiaj�ce wybrane, naszym zdaniem najwa�niejsze dziedziny �ycia �ydowskiego i zagadnienia, a tak�e kr�tkie teksty informacyjne o osobach, poj�ciach, miejscowo�ciach i - niekiedy - wydarzeniach. Zaznaczy� jednak nale�y, i� granice mi�dzy tymi dwiema grupami nie zawsze s� wyra�ne. Wprawdzie regu�� by�o np., �e poszczeg�lnym miejscowo�ciom po�wi�cali�my niewielkie, kilku- lub kilkunastowierszowe informacje, lecz znacznie szerzej potraktowali�my Warszaw�, stolic� pa�stwa, a zarazem najliczniejsze przed Zag�ad� skupisko �yd�w w Europie. Opracowania zaliczone do pierwszej grupy maj� tak�e rozmait� obj�to��, przy czym, ze zrozumia�ych wzgl�d�w, najwi�cej miejsca zajmuje has�o �Historia", zawieraj�ce zwi�z�y zarys dziej�w �yd�w na ziemiach pa�stwa polskiego. W niekt�rych przypadkach, jak np. we wspomnianym zarysie dziej�w �ydowskich w Polsce, autorzy dysponowali bogat� literatur� przedmiotu, kt�r� mogli wykorzysta� opr�cz w�asnych bada� w tej dziedzinie. W innych przypadkach, jak np. w ha�le �Sport", literatura jest skromna, tote� najwa�niejsz� podstaw� bywa�y w�asne poszukiwania �r�de� przez autor�w. Niekt�re opracowania maj� wi�c pod pewnymi wzgl�dami charakter pionierski, nieraz (jak np. has�o �Film") stanowi� pierwsze ca�o�ciowe uj�cie tematu w j�zyku polskim. Ze wzgl�du na spos�b uj�cia nosz� one charakter VII opracowa� autorskich, do kt�rych redakcja wnosi�a jedynie niewielkie modyfikacje, dyktowane albo wzgl�dami stylistycznymi, albo te� ch�ci� wprowadzenia dodatkowych wyja�nie�, istotnych dla Czytelnika. Natomiast unikali�my skr�t�w merytorycznych w przekonaniu, �e nieuniknione s� wprawdzie powt�rzenia, lecz u�atwi� one rozumienie przedstawianych problem�w. Has�a zaliczone do tej grupy s� podpisane imieniem i nazwiskiem autora. Has�a grupy drugiej s� podpisane inicja�ami. W miar� mo�liwo�ci wskazana jest elementarna literatura przedmiotu dost�pna w Polsce; przede wszystkim w j�zyku polskim. Nie wymieniali�my encyklopedii, s�ownik�w biograficznych i im podobnych wydawnictw. Najwa�niejsze takie wydawnictwa oraz czasopisma dotycz�ce specjalnie dziej�w i kultury �yd�w w Polsce wymieniamy na ko�cu tej przedmowy. Jednym z najwi�kszych problem�w, kt�re nale�a�o rozwi�za�, okaza�o si� znalezienie autor�w zar�wno kompetentnych, jak te� gotowych po�wi�ci� sw�j czas na napisanie planowanych hase�. Uj�cie w formie zwi�z�ej, a zarazem zrozumia�ej dla Czytelnika, kt�ry dopiero szuka informacji i nie jest zaznajomiony z tematyk� obszernych i nieraz skomplikowanych zagadnie�, jest zadaniem trudnym, wymagaj�cym niejednokrotnie wi�cej wysi�ku ni� ca�a ksi��ka. Wiedz� o tym dobrze autorzy i wydawcy wszystkich encyklopedii. Napisanie kilku lub kilkunastu zda� niewielkiego has�a zdawa� si� mo�e zadaniem �atwym, lecz jest tak jedynie w�wczas, gdy dysponujemy ju� niezb�dn� literatur�. Nieraz jednak ustalenie konkretnej daty lub innego szczeg�u wymaga d�ugich poszukiwa�, nie zawsze uwie�czonych powodzeniem. A wreszcie nale�y udzieli� odpowiedzi na nie�atwe pytanie, kt�re informacje nale�y wybra� z bogatej rzeczywisto�ci, je�li jest miejsce zaledwie na kilka wierszy tekstu. W�r�d autor�w przewa�aj� badacze z rozmaitych o�rodk�w naukowych w Polsce, opr�cz nich pozyskali�my wsp�prac� kilkorga historyk�w z Izraela, Niemiec i Stan�w Zjednoczonych Ameryki, wybitnych specjalist�w w swoich dziedzinach. Wszystko to spowodowa�o, �e zar�wno kompletowanie hase� (a zdajemy sobie dobrze spraw�, i� pozosta�o wiele luk, kt�rych nie zdo�ali�my wype�ni�, bior�c tak�e pod uwag� ograniczon� obj�to�� publikacji), jak te� ostateczna ich redakcja zaj�y o wiele wi�cej czasu, ni� planowali�my. Wdzi�czni wi�c jeste�my Fundacji Wsp�pracy Polsko-Niemieckiej za wykazan� cierpliwo�� i zgod� na przed�u�enie pierwotnie ustalonych termin�w uko�czenia dzie�a. Uk�ad hase� jest alfabetyczny, niezale�nie od ich charakteru; mam nadziej�, �e u�atwi to odnalezienie poszukiwanego has�a. Ponadto zamieszczamy spis hase� problemowych, w kt�rych znajduj� si� zarysy wybranych dziedzin historii i kultury �yd�w polskich. Jerzy Tomoszewski Rabbi na warszawskiej ulicy, 1938 r. Bibliografie i czasopisma (najwa�niejsze tytu�y publikacji dotycz�cych dziej�w i kultury �yd�w w Polsce) Bibliografie Chatupczak H., Browarek T., Zieli�ska N., Mniejszo�ci narodowe w Polsce. Materiaty do bibliografii, Lublin 1998. Hundert G. D., Bacon G. C, The Jews in Poland and Russia. Bibliographical Essays, Blo-omington 1984. �Index of Articles on Jewish Studies" - RAMBI [bibliografia zawarto�ci czasopism wydawana jako rocznik przez Bibliotek� Narodow� w Jerozolimie]. Judaika wydane w Polsce. Druki zwarte i niesamoistne: materia�y do bibliografii 1991. Pod red. J. Ambrosewicz-Jacobs i K. Pilarczyka, Krak�w 1995. Lerski G. J-, Lerski H. T., Jewish-Polish Coexistence, 1772-1939. A Topical Bibliography. Foreword by L. Dobroszycki, New York 1986. Pilarczyk K., Przewodnik po bibliografiach polskich judaik�w, Krak�w 1992. Pilarczyk K. przy wsp�udziale M. Ruty, Judaika polskie z XIVI-XVIII wieku. Materia�y do bibliografii. Cz�� I. Druki w j�zykach nie-�ydowskich, Krak�w 1999. Wierzbieniec W., Judaika polskie z XIX wieku. Materia�y do bibliografii. Cz�� I. Druki w j�zykach nie-�ydowskich, Krak�w 1999. x Czasopisma �Almanach �ydowski" [rocznik, wydawany od 1983 r. pocz�tkowo pod tytu�em �Kalendarz �ydowski"]. �Kwartalnik Historii �yd�w" (dawniej �Biuletyn �ydowskiego Instytutu Historycznego") [kwartalnik, wychodzi od 1950 r., zawiera m.in. recenzje oraz informacje bibliograficzne]. �East European Jewish Affairs" [dawniej �Soviet Jewish Affairs", wychodzi od 1971 r. w Londynie, pocz�tkowo trzy razy rocznie, obecnie dwa razy rocznie]. �Gal-Ed on the History of the Jews in Poland" [rocznik w j�zykach hebrajskim i angielskim, wychodzi od 1973 r. w Tel Awiwie]. �Ma�om. Biuletyn Informacyjny" [wyd. Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycznego, ukazuje si� od 1996 r.]. �Midrasz" [miesi�cznik popularny, wychodzi w Warszawie od 1997 r.]. �Polin" [rocznik w j�zyku angielskim, wychodzi od 1986 r.]. �S�owo �ydowskie" [dwutygodnik w j�zykach polskim i jidysz, wychodzi od 1993 r.]. �Studia Judaica" [p�rocznik, wydaje w Krakowie od 1998 r. Polskie Towarzystwo Studi�w �ydowskich]. �Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi" [wydawnictwo Uniwersytetu Wroc�awskiego, ukazuje si� od 1974 r]. Lista autor�w hase� Wydawnictwa encyklopedyczne A. Cala, H. W�grzynek, G. Zalewska, Historia i kultura �yd�w polskich. Slownik, Warszawa 2000, WSiP. B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniej�cym mie�cie, Warszawa 2001, Wydawnictwo IFiS PAN. I. Gutman (ed.), Encyclopaedia ofthe Holocaust, 1.1-4, Jerusalem i in. 1990. A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend �ydowskich, z angielskiego prze�o�y�a O. Zien-kiewicz, Warszawa 1994, KiW. A.C. AG. A.M. A.P. A�. E.H. E.P-J. G.P. G.Z. H.W. J.D. J.R. J.�. M.F. M.T. N.A. O.G-M. R.L. R.P. R. �. S.G. S.N. Tom. T.W. W.Ch. W.W. Alina Ca�a August Grabski Anna Micha�owska Adam Penkalla Andrzej �bikowski El�bieta Hornowa Eugenia Prokop-Janiec Gertrud Pickhan Gabriela Zalewska Hanna W�grzynek Jan Doktor Jaros�aw Rokicki Jolanta �yndul Marian Fuks Magdalena Tarnowska Natalia Aleksiun Olga Goldberg-Mulkiewicz Ryszard ��w Roman Marcinkowski Renata Pi�tkowska Rafa� �ebrowski Stefan G�siorowski Shlomo Netzer Jerzy Tomaszewski Tadeusz Wolsza Urszula �ugowska Waldemar Chrostowski Wac�aw Wierzbieniec Artyku�y autorskie Agudas Isroel - antyjudaizm - antysemityzm - autonomia narodowo-kulturalna - chasydyzm - cmentarze - film fotografia - gmina wyznaniowa - historia - historiografia - j�zyk hebrajski - jidysz judaizm - kaba�a literatura jidysz - literatura rabiniczna malarstwo i rze�ba migracje �mord rytualny" - muzyka - prasa - rodzina - rolnictwo - socjalizm �ydowski - sport - sp�dzielczo�� - syjonizm - synagoga - sztuka kultowa - �wiatowe Kongresy Syjonistyczne - Talmud - teatr - Zag�ada �egota - �ydzi w gospodarce Polski przed rozbiorami - �ydzi w walce o niepodleg�o�� Polski - Jerzy Tomaszewski Grzegorz Ignatowski Andrzej �bikowski Jolanta �yndul Micha� Galas Jan Jagielski Natan Gross Jerzy Tomaszewski Andrzej �bikowski Jakub Goldberg, Jerzy Tomaszewski Rafa� �ebrowski Regina Gromacka Ewa Geller Stanis�aw Krajewski Jan Doktor Chone Shmeruk Regina Gromacka Jerzy Malinowski Piotr Wr�bel Hanna W�grzynek Marian Fuks Marian Fuks Konstanty Gebert Jerzy Tomaszewski Daniel Grinberg Jaros�aw Rokicki Micha� Grynberg Jerzy Tomaszewski Eleonora Bergman Magdalena Sieramska Jerzy Tomaszewski Jan Doktor Michael C. Steinlauf Israel Gutman Teresa Prekerowa Maurycy Horn Szymon Rudnicki A '�(� Aberdam Alfred (Lw�w 14 V 1894-Paiy� 3 XII 1963) - malarz, rze�biarz, cz�onek grupy Plastycy Nowocze�ni. Studiowa� w ASP w Monachium i Krakowie oraz u A. Archipenki w Berlinie. Od 1923 w Pary�u, gdzie regularnie wystawia�, bior�c te� udzia� w �yciu artystycznym w Polsce. Jego tw�rczo�� zwi�zana by�a z kr�giem Ecole de Paris; w malarstwie interesowa�a go przede wszystkim forma i kolor. Malowa� pejza�e, martwe natury, portrety i kompozycje figuralne, w kt�rych cz�sto pojawiaj� si� postacie mitologiczne i biblijne (Je�d�cy Apokalipsy, Mi�osierny Samarytanin, Trzy Gracje). R. R Abraham Hirszowicz (XVIII w.) - kupiec, nadworny faktor Stanis�awa Augusta Poniatow-skiego. Przedstawi� w 1791 podczas obrad Sejmu Czteroletniego projekt reformy ustawodawstwa wobec �yd�w w duchu ich asymilacji kulturowej, zdradzaj�cy wp�ywy francuskie. W siedmiu paragrafach postulowa� m.in.: r�wnouprawnienie �yd�w w rzemio�le, zach�canie ich do zawod�w rolniczych, m.in. przez nadania ziemi na Ukrainie, przekszta�cenie systemu kahalnego. A.�. Abraham Judaeus Bohemus (la�.: Abraham �yd czeski, 7-1533) - poborca podatk�w, bankier i faktor kr�lewski. By� bankierem W�adys�awa, kr�la Czech i W�gier oraz cesarza Maksymiliana. Przyby� do Polski z Czech pod koniec XV w. i szybko zyska� wysok� pozycj�. W 1512 Zygmunt I powierzy� mu jako pierwszemu pob�r podatk�w �yd. w Wielkopolsce i na Mazowszu, a w 1514 w ca�ej Koronie. Jego dzia�alno�� sta�a si� pierwszym etapem tworzenia centralnej reprezentacji �yd�w polskich. Stworzenie urz�du generalnego poborcy ce� wywo�a�o op�r najwi�kszych gmin. Zakazano mu mieszka� w �mie�cie �ydowskim" na podkrakowskim Kazimierzu i rzucono na niego kl�tw�. Kr�l wy��czy� go spod jurysdykcji rabin�w i kaha��w, a w 1518 da� mu przywilej zezwalaj�cy na swobodne osiedlenie w wybranym miejscu i prowadzenie niczym nie ograniczonej dzia�alno�ci handlowej. Odebra� mu natomiast funkcj� generalnego poborcy. Abraham osiad� we Lwowie, gdzie zaj�� si� handlem i kredytem. H.W. Achad Haam (pseud., Aszer Hirsz Ginzberg; Skwira pod Kijowem 18 VIII 1856-Tel Awiw 21 1927) - publicysta hebrajski, teoretyk syjonizmu. Otrzyma� wykszta�cenie religijne, w dziedzinie nauk �wieckich by� samoukiem. W 1884 osiedli� si� w Odessie, gdzie zwi�za� si� z ruchem Chibbat Cijon. W artykule Nie t�dy droga (1889), krytykuj�c program natychmiastowego osadnictwa �yd. w Palestynie proponowa�, aby ruch narodowy skupi� wysi�ki na budzeniu �wiadomo�ci narodowej. Za�o�one przez niego stowarzyszenie Bnej Mosze mia�o wciela� w �ycie ten program. 1896-1903 redagowa� miesi�cznik �Ha-Sziloach". Po wyst�pieniu Teodora Herzla krytykowa� syjonizm polityczny, przeciwstawiaj�c mu syjonizm duchowy. Uwa�a�, i� osadnictwo �yd. w Palestynie nie zlikwiduje diaspory. Dlatego pa�stwo �yd. powinno sta� si� centrum duchowym dla �yd�w ca�ego �wiata. W 1908 przeni�s� si� do Londynu i znacznie ograniczy� dzia�alno�� publicystyczn�. W 1922 osiedli� si� w Palestynie. Jego artyku�y wydano w 4-tomo-wym zbiorzeAlparaszat derachitn (1895-1913). J.Z. Adalberg Samuel (Warszawa 21 VI1868-10 XI1939) - przedstawiciel zasymilowanej inteligencji warszawskiej, studiowa� filozofi� i histori� w Berlinie i Pary�u; opracowa� monumen- Adler talne dzie�o Ksi�ga przys��w polskich (1889-1894), zawieraj�ce ponad 300 ty�. hase�. Pracowa� jako urz�dnik banku Hipolita Wawelberga oraz zarz�dca jego d�br. Sta� na czele powo�anej przez Wawelberga i Szymona Askenazego fundacji wspomagaj�cej ubogich uczni�w. Pracowa� r�wnie� w prywatnym biurze statystycznym za�o�onym przez Jana Blocha w celu badania rozwoju ekonomicznego Kr�lestwa Polskiego i warunk�w �ycia �yd�w w Polsce i Rosji (1881). W niepodleg�ej Polsce pe�ni� funkcj� dyrektora Departamentu do Spraw �ydowskich w Ministerstwie Wyzna� i O�wiecenia Publicznego. Pope�ni� samob�jstwo po zaj�ciu Warszawy przez Niemc�w. A.C. Adler Jankiel (Tuszyn pod �odzi� 26 VII 1895-Aldbourne k. Londynu 25 IV 1949) - malarz, grafik, ilustrator, krytyk artystyczny. Studiowa� w Polsce i Dusseldorfie. Mieszka� w Niemczech, Pary�u, 1935-1937 w Warszawie, po 1940 w Glasgow i Londynie. S�u�y� jako ochotnik w armii polskiej we Francji. Zwi�zany by� z awangard� polsk� (��d� - Jung Idysz), niemieck� (Das Junge Rheinland - Dusseldorf, Grup-pe Progressiver Kiinstlern - Kolonia). Wczesna tw�rczo�� A. zwi�zana jest z symbolizmem M. Chagalla oraz ekspresjonizmem niemieckim, malowa� najcz�ciej tematy czerpane z folkloru �yd. W p�niejszych latach uleg� fascynacji ku-bizmem i abstrakcj�, tworzy� kompozycje w zharmonizowanej, jednej gamie barwnej, budowane z p�askich form i plam obwiedzionych czarnym, grubym konturem (Czerwona martwa natura), podejmowa� tak�e tematy zwi�zane z martyrologi� (Zniszczenie, Treblinka). W Dusseldorfie w 1985 zorganizowano wystaw� tw�rczo�ci A., pokazan� p�niej w Tel Aviv Museum w Izraelu oraz w Muzeum Sztuki w �odzi. M.T. Agencja �ydowska (hebr. Ha-Sochnut ha-Jehudit le-Erec Israel) - pozarz�dowa instytucja z siedzib� w Jerozolimie, obecnie organ wykonawczy �wiatowej Organizacji Syjonistycznej. Na podstawie mandatu Ligi Narod�w z VII 1922 uznana za reprezentacj� �yd�w wobec w�adz mandatowych, rz�du Wielkiej Brytanii oraz Ligi Narod�w. Do 1929 w sk�ad A� wchodzili tylko przedstawiciele syjonist�w. W1923 SOS rozpocz�a starania o przyst�pienie przedstawicieli Doroczne zgromadzenie Agencji �ydowskiej w 1983 r. dzia�aczy niesyjonistycznych, co nast�pi�o w VIII 1929. Dzia�aniami Agencji kierowa�y: Rada, komitet administracyjny oraz egzekutywa, w kt�rych mia� by� zachowany parytet mi�dzy syjonistami i niesyjonistami. Na czele sta� przewodnicz�cy SOS. Reprezentacja A� w Polsce zosta�a powo�ana w VII 1929. Na jej czele sta�y Rada oraz Komitet Polski, z�o�ony po po�owie z przedstawicieli grup syjonistycznych i reprezentant�w innych �rodowisk. Stosunek do wsp�dzia�ania syjonist�w i niesyjonist�w w A� wywo�a� spory mi�dzy frakcjami Al ha-Miszmar i Et Liwnot Organizacji Syjonistycznej w Polsce. Reprezentacj� A� wobec w�adz polskich i Konsulatu Wielkiej Brytanii by�o Biuro Palesty�skie. Siedziba A� w Polsce mie�ci�a si� w Warszawie przy ul. Rymarskiej. W sk�ad prezydium wchodzili m.in. Heszel Farbstein, Icchak Grimbaum, Ozjasz Thon, A. Reiss i W. Wawel-berg. Agencja bra�a udzia� w organizowaniu protest�w przeciwko brytyjskiej polityce imigra-cyjnej w Palestynie. W czasie II wojny �wiatowej i bezpo�rednio po jej zako�czeniu podejmowa�a starania o zniesienie ogranicze� imigracji �yd. do Palestyny, bra�a udzia� w organizowaniu imigracji legalnej i nielegalnej. Po utworzeniu pa�stwa Izrael w V 1948 A� przekaza�a wiele swoich funkcji agendom rz�dowym. Zgodnie z decyzj� Og�lnej Rady Syjonistycznej z VIII 1948 mia�a nadal zajmowa� si� sprawami imigracji, zagospodarowaniem ziemi oraz zdobywaniem pomocy dla Izraela za granic�, co zosta�o zaakceptowane przez Kongres Syjonistyczny oraz Kneset (parlament). W 1954 na podstawie umowy mi�dzy A� a rz�dem Izraela SOS Agudas to�sama z A� zosta�a uznana za reprezentacj� �wiatowego �ydostwa. Na XXIII Kongresie Syjonistycznym w VII 1992 spory wywo�a� projekt pe�nego zjednoczenia struktur SOS i A�. Na posiedzeniu Rady Generalnej w VI 1995 na przewodnicz�cego obu struktur wybrano Abrahama Burga, zwolennika projektu zjednoczenia. NA Agnon Szmuel Josef (pierwotne nazwisko do 1924 Czaczkes Samuel Josef, Buczacz 17 VII 1888-Rehovot, Izrael 17 II 1970) - jeden z najwybitniejszych tw�rc�w wsp�czesnej literatury hebrajskiej, prozaik, pierwszy hebrajski laureat literackiej Nagrody Nobla (1966). 1954 i 1958 laureat pa�stwowej Nagrody Izraela. Odebra� staranne wykszta�cenie religijne. W domu rodzinnym oddzia�a�y na niego tradycje chasydzkie (ojciec by� zwolennikiem cadyka z Czortkowa, przysz�y pisarz r�wnie� zwi�zany by� z chasydami czortkowskimi), rabiniczne, literatura galicyjskich maskil�w oraz kultura europejska (zw�aszcza literatura niemiecka i skandynawska). Debiutowa� w 1903 w j�zykach hebrajskim i jidysz, po opuszczeniu Buczacza kontunuowa� wy��cznie tw�rczo�� hebrajsk�, a za jego najwybitniejszy utw�r w jidysz uznaje si� Tojtn-tanz (1911), nosz�cy �lady wp�yw�w neoromantyzmu. W1907 emigrowa� do Palestyny i znalaz� si� po�r�d pionier�w drugiej aliji. W okresie jaffskim i jerozolimskim (1907-1913) og�osi� m.in. opowiadanie Agunot (1908, po raz pierwszy u�y� pseudonimu Agnon) i powie�� We-haja he-akow le-miszor (1912). 1913-1924 wNiemczech, gdzie bra� udzia� w tamtejszym hebrajskim �yciu literackim i m.in. wsp�pracowa� z Martinem Buberem przy wy- daniu opowie�ci chasydzkich (w niemieckich przek�adach og�asza� tak�e swe utwory w wydawanym przez M. Bubera miesi�czniku �Der Jude"). Pog��bi� w�wczas r�wnie� sw� znajomo�� literatury europejskiej (g��wnie niemieckiej i francuskiej) oraz prowadzi� rozleg�e studia judaistyczne. Po powrocie do Jerozolimy w 1924 powsta�y m.in. powie�ci Hachnasat kala (1931, wersja rozszerzona 1937), Panim acherot (1933), Si-purpaszut (1935), Oreach nata lalun (1939), Te-mol szilszom (1945). Wa�ne miejsce w dorobku zajmuj� zbiory opowie�ci ludowych (Jamim No-raim, 1938, Sifrejhem szel cadikim, 1961), w tym zbi�r opowie�ci ludowych dotycz�cych Polski (Polin, 1925, rozszerzany do roku 1953). Tak�e w tw�rczo�ci oryginalnej czerpa� z tradycji ustnej, si�gaj�c po motywy z legend i kronik. A. debiutowa� opowiadaniami z �ycia tradycyjnego i pocz�tkowo uwa�any by� przede wszystkim za pisarza zainteresowanego problematyk� religijn�, si�gaj�cego po tematy z �ycia �yd�w ortodoksyjnych i wykorzystuj�cego dla cel�w literackich charakterystyczny dla pi�miennictwa religijnego j�zyk hebrajski ze �ladami wp�yw�w jidysz. Jednak�e ju� w 1. 30. jego proza wyr�nia�a si� nowoczesnym warsztatem artystycznym, dzi�ki m.in. stosowaniu monologu wewn�trznego i groteski. Tw�rczo�� A. odznacza si� r�norodno�ci� tematyczn�, a jego opowiadania, powie�ci i opowie�ci ludowe poruszaj� kluczowe spo�eczne, psychologiczne i filozoficzne problemy pokolenia pisarza, jak rozpad tradycyjnego stylu �ycia �ydowskiego, kryzys religii i zwi�zane z tym dylematy to�samo�ci. W j�zyku polskim ukaza� si� zbi�r opowiada� jidysz Agnona Od Buczacza do Jerozolimy (1995). E.P-J. Agudas Isroel (jid.; z hebr.Agudat Israel - Zwi�zek Izraela) - konserwatywna partia polityczna utworzona w 1912, deklaruj�ca ortodoksyjny judaizm oraz wierno�� zasadom halachy, traktowanej jako podstawa �ycia spo�eczno�ci �yd. Prehistoria Pocz�tk�w politycznego ruchu o charakterze konserwatywnym i ortodoksyjnym upatrywa� mo�na w polemikach ortodoksyjnych autor�w, a nast�pnie zdecydowanej ich opozycji wobec haskali na pocz�tku XIX w. Nurt ortodoksyjny (tak�e zwany charedi) odwo�ywa� si� wprawdzie do tradycji, lecz pod pewnymi wzgl�dami oznacza� odst�pstwo od niekt�rych zasad przez ni� u�wi�conych. Wbrew tradycji, nurt ortodoksyjny tam, gdzie nie zapewni� sobie kontroli nad instytucjami wsp�lnoty wyznawc�w judaizmu, d��y� do stworzenia w�asnych, odr�bnych form organizacyjnych. Ukszta�towa� szczeg�lnie rygorystyczny i uznawany przez jego zwolennik�w za powszechnie obowi�zuj�cy �yd�w standard przestrzegania drobiazgowych nakaz�w i zakaz�w religijnych, nieraz nawet w�tpliwych z punktu widzenia halachy. Odrzuca� wszelkie formy �wieckiej edukacji, uznaj�c jedynie Agudas studia talmudyczne. Przyjmowa� przy tym jako bezwzgl�dnie wi���cy wszystkich �yd�w kodeks post�powania Szulchan Aruch wraz z komentarzem Mosze Isserlesa, odrzucaj�c mo�liwo�� jakichkolwiek modyfikacji i dostosowania obyczaj�w do zmieniaj�cych si� wymaga� wsp�czesnego �wiata. Pocz�tkowo nurt ortodoksyjny r�ni� si� od chasydyzmu, w pewnym stopniu r�wnie� od jego przeciwnik�w, czyli mitnagdim, lecz z up�ywem lat, wraz z rozwojem ruchu na rzecz reformy judaizmu, a nast�pnie �wieckich ideologii �yd. (syjonizmu oraz socjalizmu) te trzy odwo�uj�ce si� do tradycji, cho� w r�nej mierze, nurty z��czy�y si� w jednym obozie politycznym. Pocz�tk�w formowania si� obozu ortodoksyjnego mo�na upatrywa� ju� w sporach rabin�w, kt�re rozgorza�y w 2. p�. XVIII w. wok� zagadnie� golenia brody oraz terminu poch�wku zmar�ych. W nast�pnych dziesi�cioleciach pojawia�y si� kolejne problemy, a w�r�d nich szczeg�lnie istotne by�o niech�tne stanowisko wielu rabin�w wobec o�wieceniowych reform (zw�aszcza dotycz�cych edukacji dzieci) narzucanych w monarchii habsburskiej, akceptowanych przez zwolennik�w ha-skali. Definitywne uformowanie si� obozu ortodoksyjnego nast�pi�o w pocz�tkach XIX w., w zwi�zku ze sporem wok� innowacji wprowadzonych w synagodze w Hamburgu: modlitw w j�zyku niemieckim, niekt�rych modyfikacjach ich tekstu oraz muzyki organowej. W rezultacie w Hamburgu powsta�y dwie odr�bne religijne wsp�lnoty �yd.; duchowym przyw�dc� ortodoks�w sta� si� rabin z Preszburga (dzi� stolica S�owacji, Bratys�awa) Mosze Ha-Sofer (1753-1839, zwany Chatam Sofer, od tytu�u swego dzie�a), kt�ry sformu�owa� zasad�, i� �wszelkie nowo�ci s� zakazane na podstawie autorytetu Tory". Po jego �mierci w �rodowisku ortodoksyjnym dosz�o do ukszta�towania si� radykalnego nurtu, dla kt�rego zwolennik�w pewne pogl�dy Chatama Sofera (np. zgoda na zast�pienie d�ugich cha�at�w kr�tszymi �akietami) by�y jeszcze nazbyt kompromisowe. W1865 w Michaloy-cach (dzi� S�owacja) konferencja rabin�w ortodoksyjnych uchwali�a zakaz wprowadzania jakichkolwiek modyfikacji do synagog; opowiedzia�a si� nawet przeciw poznawaniu j�zyka kraju, w kt�rym mieszkali �ydzi. Mniej radykalna by�a ortodoksja w Niemczech, gdzie wp�ywy jej ust�powa�y przed rozwojem ruchu na rzecz reformy judaizmu; utrzyma�a si� w pewnej mierze w Wielkopolsce i na po�udniu Niemiec, jednak za cen� pewnego kompromisu i zgody (w drugiej po�owie XIX w.) na ��czenie zasad Tory z kultur� �wieck�, integracj� z niemieckim otoczeniem oraz rezygnacj� z zewn�trznych oznak �ydostwa (str�j, zarost itp). Zachowano przy tym autorytet Szulchan Aruch i odrzucono reform� judaizmu, opr�cz kaza� w j�zyku niemieckim. Wybitnym przedstawicielem nurtu ortodoksyjnego w Niemczech sta� si� rabin Izrael Salanter (1810-1883), w Kr�lestwie Polskim nurt ten reprezentowa� cadyk z G�ry Kalwarii, rabin Icchak Meir Alter. Zwolennicy ortodoksji, jakkolwiek os�abieni, pozostali wp�ywowym nurtem w spo�eczno�ci �yd., wyst�powali w obronie religijnej tradycji tak, jak j� rozumieli, zwalczali zawzi�cie �yd�w wypowiadaj�cych odmienne pogl�dy, tworzyli odr�bne instytucje religijne, lecz dystansowali si� od �ycia politycznego uznaj�c, �e nale�y ograniczy� si� do tradycyjnych metod post�powania w stosunku do nie�ydowskiego otoczenia, ukszta�towanych w przesz�o�ci (sztadlanut). Zwolennik�w ortodoksji dzieli�y przy tym odmienne pogl�dy na wiele szczeg�owych kwestii. Wraz z rozwojem �yd. organizacji politycznych propaguj�cych koncepcje sprzeczne z ortodoksj�, pojawieniem si� �yd. prasy, nowoczesnych system�w o�wiatowych (w tym obowi�zku szkolnego na�o�onego przez pa�stwo) oraz wsp�czesnych ideologii, przed �rodowiskami ortodoksyjnymi stan�o pytanie, w jaki spos�b skutecznie zapobiec modernizacji spo�eczno�ci �yd. i porzuceniu tradycyjnego sposobu �ycia. Pojawi�y si� pr�by wykorzystania nowoczesnych metod dzia�ania dla obrony tradycji. Zwiastunem tego kierunku by� dwutygodnik �Der Israelit", wydawany we Lwowie w 1. 1868-1871 przez stowarzyszenie Szomer Isroel (hebr. Stra�nik Izraela). Pierwsz� pr�b� politycznego zorganizowania �rodowiska ortodoksyjnego sta�a si� utworzona w 1879 w Galicji partia Machzikej ha-Dat (hebr. Podpora Zakonu), kt�r� za�o�yli rabin Szymon Schreiber (Sofer; ojcem jego by� Chatam Sofer) z Krakowa oraz Be�zer Rebe, rabin Joszua Rokeach; pierwszy z nich zosta� wybrany w tym�e roku do parlamentu austriackiego, a w 1870 partia wprowadzi�a swych przedstawicieli r�wnie� do Sejmu Krajowego. Bezpo�rednim jej celem by�o zapobie�enie jakimkolwiek zmianom w �yd. spo�eczno�ci, a tak�e uniemo�liwienie utworzenia nowoczesnego seminarium rabinicznego. Partia przetrwa�a zaledwie par� lat, lecz my�l o po��czeniu si� konserwatywnych przeciwko syjoni- Agudw zmowi, socjalizmowi i niebezpiecze�stwu kultury laickiej nie zosta�a zarzucona. Pod t� sam� nazw� przez kr�tki czas istnia�a r�wnie� organizacja w Rosji i Kongres�wce (za�o�ona w 1890). Wkr�tce kolejne inicjatywy pojawi�y si� w Niemczech oraz w Rosji. Od 1905 wp�ywowa organizacja ortodoksyjna Freie Yereinigung fur die Interessen des Orthodoxen Judentums (niem. Wolne Stowarzyszenie dla Obrony Interes�w Ortodoksyjnego �ydostwa) we Frankfurcie nad Menem (kt�ra oderwa�a si� od tamtejszej �yd. gminy wyznaniowej) podj�a energiczne dzia�ania przeciw syjonizmowi oraz reformowanemu judaizmowi. Kilka lat p�niej zbli�yli si� do niej niemieccy dzia�acze Mizrachi. W Rosji ortodoksyjni rabini, w�r�d nich Chaim Ojzer Grodzie�ski z Wilna (1863-1940), utworzyli w 1.1907-1908 ortodoksyjn� organizacj� Kneset Isroel (hebr. Zgromadzenie Izraela), kt�r� przedstawiali jako kontynuacj� Machzikej ha-Dat; organizacja ta jednak nie zdo�a�a pokona� przeszk�d stawianych przez rosyjskie urz�dy. My�l o wsp�pracy ortodoksyjnych �rodowisk podejmowali tak�e rabini z innych kraj�w. Istotn� rol� w doprowadzeniu do porozumienia przedstawicieli r�nych nurt�w ortodoksji odegra� pochodz�cy z Bia�orusi znawca Talmudu, historyk, rabin Icchak Izaak Halewi (1847-1914), kt�ry u�atwi� zorganizowanie konferencji w Bad Homburg (1907) oraz we Frankfurcie nad Menem (1911). Podczas obrad ujawni�y si� liczne rozbie�no�ci mi�dzy zwolennikami ortodoksji z Zachodniej Europy (zw�aszcza z Niemiec) oraz z Europy Wschodniej. Ci pierwsi krytycznie oceniali ca�kowite odrzucanie wsp�czesnej cywilizacji przez rabin�w ze wschodu. Ci drudzy natomiast kwestionowali halachiczn� wiedz� niemieckich rabin�w i czuli si� przez nich zdominowani. Niemniej we Frankfurcie postanowiono zwo�a� nast�pnego roku w Katowicach za�o�ycielsk� konferencj� �wiatowej organizacji ortodoks�w. Uchwa�y jej umo�liwi�y utworzenie AI, jako politycznej reprezentacji �rodowisk ortodoksyjnych. Ideologia Podstawowym za�o�eniem nowej organizacji by�o przekonanie, �e wszystkie problemy wsp�czesnego �wiata mo�na i nale�y rozwi�zywa� zgodnie z Tor� oraz tradycj� �yd. AI nie sformu�owa�a programu, gdy� jej dzia�acze uwa�ali, i� nie jest to zwyk�a partia polityczna, lecz reprezentacja ca�ego ludu Izraela (hebr. klal Isroel), przyjmuj�ca ca�o�� judaizmu jako zasady programowe. Najwa�niejszym za� jej celem jest obrona Tory oraz �yd. tradycji przed zagro�eniami wynikaj�cymi z modernizmu. Zgodnie z tym, AI upatrywa�a zagro�enie dla ludu Izraela we wszystkich wsp�czesnych ruchach oraz ideologiach odst�puj�cych od tradycji, deklaruj�c zarazem lojalno�� wobec ka�dej w�adzy pa�stwa, na kt�rego terytorium zamieszkiwali �ydzi, pod warunkiem, �e w�adze umo�liwi� przestrzeganie zasad judaizmu i nie b�d� ingerowa� w wewn�trzne �ycie gmin wyznaniowych. Przes�ank� dla takiej postawy by�a talmudyczna sentencja: �Rzek� Szemuel: Prawo pa�stwa jest prawem". Partia nie �ywi�a ambicji wp�ywania na polityk� pa�stwow�, uznaj�c j� za domen� �rodowisk nie�ydowskich, ogranicza�a si� jedynie do obrony interes�w spo�eczno�ci �yd., przede wszystkim w sferze religijnej, lecz tak�e w innych kwestiach (zw�aszcza gospodarczych). Odwo�ywano si� przy tym do innej sentencji: �B�d�cie ostro�ni z w�adz�, bo nie zmierza ona do dobra cz�owieka, ale do w�asnej korzy�ci, udaje, �e kocha w czas pomy�lny, ale nie pomo�e w czas trudny". Akceptowano u�wi�cone tradycj� metody wp�ywania na polityk�w znajduj�cych si� u w�adzy (sztadlanut) za pomoc� przekonywania, kompromis�w nie dotykaj�cych zagadnie� religii, w tym tak�e wsp�pracy z rz�dem i wspierania go zw�aszcza tam, gdzie nie dotyczy�o to bezpo�rednio �yd. interes�w. Wed�ug AI, �lud Izraela" �y� na wygnaniu (jid. golus), kt�rego kres przyniesie nadej�cie Mesjasza. Odrodzenie Kr�lestwa Izraela mog�o nast�pi� jedynie jako dzie�o boskie, a nie ludzkie, tote� AI nie tylko odrzuca�a ideologi� syjonistyczn�, lecz widzia�a w niej blu�nierstwo, bunt przeciw Bogu i pewn� recept� na katastrof�. Wsp�czesna koncepcja narodu �yd. by�a obca dzia�aczom tej partii, cho� nie kolidowa�a z jej zasadami. By�oby jednak absurdalne (mo�e nawet �wi�tokradcze) - wed�ug nich -uwa�a� �yd�w za taki sam nar�d, jak np. Litwin�w, Polak�w lub Niemc�w. �ydzi bowiem byli ludem (narodem) wybranym przez Boga, a wi�c przede wszystkim wsp�lnot� wiary oraz obowi�zk�w wobec Pana; stosowano te� okre�lenie �lud wierny Torze" (Tojre trajefolk). Zagadnienie praw narodowych Agudas by�o wiec obce partii, podobnie jak kwestia narodowego j�zyka. W Polsce mow� ojczyst� (mame-toszn; dos�ownie �mowa matczyna") by� jidysz, hebrajski za� by� j�zykiem Prawa oraz Pisma, a wi�c j�zykiem �wi�tym, kt�rego nie wolno pospolitowa� w �yciu codziennym. Z powy�szych przes�anek wynika�o, �e najwy�szym autorytetem w AI byli uczeni w Pi�mie rabini, okre�lani jako �wielcy Tory" (gedolej Tora); opinie ich uznawano jako najwy�szy autorytet. Partia stworzy�a koncepcj� �stanowiska Tory" (daat Tora) w znaczeniu opartej na tradycji, rabinicznej interpretacji Pisma w sprawach zar�wno religijnych, jak doczesnych. W praktyce dzia�alno�ci AI w Polsce mi�dzywojennej niekwestionowanym autorytetem w partii sta� si� Gerer Rebe, Abraham Mordechaj Alter. AI odrzuca�a ze wzgl�d�w zasadniczych wszelki modernizm, w praktyce jednak pos�ugiwa�a si� wsp�czesnymi metodami dzia�alno�ci: udzia�em w wyborach samorz�dowych i parlamentarnych, uczestniczeniem w rozmaitych koalicjach (w tym tak�e z udzia�em ich przeciwnik�w ideowych), dzia�alno�ci� propagandow� (w tym wydawaniem prasy partyjnej oraz innych publikacji o politycznym charakterze, z regu�y w j�zyku jidysz), organizowaniem kobiet, m�odzie�y, robotnik�w, zreformowaniem religijnego systemu edukacyjnego. Przyj�cie wsp�czesnych metod dzia�alno�ci politycznej i wychowawczej mia�o s�u�y� obronie zasad judaizmu oraz tradycji, lecz wywo�ywa�o krytyk� wielu ortodoksyjnych rabin�w, a zw�aszcza cadyk�w, rywalizuj�cych z dynasti� z G�ry Kalwarii. Organizacja Uchwa�y konferencji w Katowicach (27-29 V 1912) stworzy�y podstawy organizacyjne dla �wiatowej organizacji AI. We Frankfurcie powsta� komitet tymczasowy. Zadaniem jego by�o inicjowanie zak�adania krajowych organizacji AI, kt�re otrzyma�y znaczn� autonomi� w rozstrzyganiu lokalnych problem�w politycznych (w tym tak�e dotycz�cych wewn�trznych zagadnie� gmin wyznaniowych) oraz edukacyjnych. Takie rozwi�zanie mia�o usun�� niebezpiecze�stwo konflikt�w powodowanych r�nicami pogl�d�w mi�dzy �rodowiskami ortodoksyjnymi poszczeg�lnych kraj�w. Ukszta�towa�y si� bowiem trzy najwa�niejsze nurty, r�ni�ce si� stosunkiem do wsp�czesnej cywilizacji �wieckiej, stosunkiem do �yd. gmin wyznaniowych i niekt�rymi innymi problemami: niemiecka neoortodoksja, ortodoksja w�gierska oraz �rodowiska ortodoksyjne ziem polskich i litewskich. Komitet tymczasowy mia� tak�e zorganizowa� w VIII 1914 obrady najwy�szego organu �wiatowego, Kenesija Gedola (hebr. Wielkie Zgromadzenie); wybuch wojny spowodowa�, �e zgromadzenie to odby�o si� w Wiedniu dopiero w 1923. Nast�pne sesje tego organu zwo�ano w 1929 (Wiede�), 1937 (Marianske �a�ni), 1954 (Jerozolima) i 1964 (Jerozolima). Istotny wp�yw na przygotowania do konferencji katowickiej oraz na jej przebieg wywar� Gerer Rebe, kt�ry wys�a� swych przedstawicieli oraz skierowa� do uczestnik�w osobiste pos�anie. Na razie jednak ortodoksyjne �rodowiska w Polsce zaj�y postaw� wyczekuj�c� (na terytorium nale��cym do Rosji sk�ania�y do tego r�wnie� warunki �ycia politycznego), natomiast krajowe organizacje AI powsta�y przede wszystkim w Niemczech oraz na W�grzech. Okupacja zaboru rosyjskiego przez Niemc�w podczas I wojny �wiatowej umo�liwi�a obj�cie ich wp�ywami dzia�aczy ortodoksyjnych z Niemiec. W II1916 przedstawiciele ich przybyli do Warszawy, inicjuj�c rozmowy i konferencje (dzia�ania te popar� Gerer Rebe) oraz nawi�zuj�c kontakt z w�adzami okupacyjnymi, w wyniku kt�rych w lecie 1916 polska organizacja AI uzyska�a zgod� w�adz na dzia�alno��. Nim to nast�pi�o, w wyniku wiosennych wybor�w do warszawskiej Rady Miejskiej weszli dwaj przedstawiciele powstaj�cej partii. Jej organizacyjna konferencja odby�a si� 14 XI 1916. Przyj�to w�wczas nazw� Agudas ha-Ortodoksim (hebr. Zwi�zek Ortodoks�w, ewentualnie Zwi�zek Prawowiernych), w 1918 zmieniono j� na Agudas Szlojmej Emunej Israel (hebr. Zwi�zek Prawdziwie Wiernych Izraela), od 1928 - Agudas Isroel w Polsce (lokalne organizacje partyjne nadal pos�ugiwa�y si� cz�sto poprzedni� nazw�). Polska organizacja AI ukszta�towa�a si� w XII 1918, w nast�pstwie konferencji w Warszawie (poprzedzi�o j� rozpocz�cie wydawania dziennika �Der Jid"). Wybrano w�wczas tymczasowy komitet z siedzib� w Warszawie. Sie� organizacyjna AI szybko wzrasta�a, a lokalne oddzia�y podejmowa�y liczne dzia�ania, przede wszystkim dotycz�ce sfery religijnej; m.in. przejmowa�y opiek� i finansowanie AgiuMI cheder�w, jesziw, mykw, a tak�e iniq'owa�y przedsi�wzi�cia w dziedzinie opieki spo�ecznej. Dzia�acze AI brali r�wnie� udzia� w organach samorz�dowych i uzyskiwali mandaty do parlamentu. Na czele partii sta� Komitet Centralny, kt�remu podlega� Komitet Wykonawczy (Centralne Biuro). Specyfik� AI by�o utworzenie -jako najwy�szego autorytetu - Moecet Gedolej ha-Tora (hebr. Rada M�drc�w Tory). Z�o�ona z rabin�w Rada po raz pierwszy zebra�a si� dopiero w I 1922, nast�pnie obradowa�a nieregularnie. Zadaniem jej by�a ocena dzia�alno�ci AI oraz rozstrzyganie w �wietle halachy nasuwaj�cych si� problem�w. W praktyce dzia�acze polityczni nie zawsze podporz�dkowywali si� jej opiniom. Rol� Rady os�abia�y spory dotycz�ce nie tylko odmiennego stosunku poszczeg�lnych rabin�w do bie��cych zagadnie�, lecz tak�e konflikty innego rodzaju. Tak np. sprawa wyboru rabina w Oszmianie spowodowa�a rozbicie mi�dzy rabinami �litewskimi" i �polskimi", istotne problemy wywo�a�a rywalizacja mi�dzy Gerer Rebe a jego bratem. W bie��cej dzia�alno�ci AI szczeg�lnym autorytetem cieszy� si� Gerer Rebe, kt�rego wielu zwolennik�w nale�a�o do kierownictwa partii. Istotne wp�ywy mia� tak�e wile�ski rabin Chaim Ojzer Grodzie�ski. Autorytetu ich nie uznawa� jednak Be�zer Rebe, kt�ry utworzy� odr�bn� organizacj� pod historyczn� nazw� Machzikej ha-Dat oraz Aleksander Rebe (Icchak Menachem Danziger z Aleksandrowa), kt�rego zwolennicy podczas wybor�w popierali syjonist�w lub lokalnych �bezpartyjnych" kandydat�w. Przeciwnikiem AI oraz chasyd�w z G�ry Kalwarii by� tak�e Lubawiczer Rebe (J�zef Icchak Sznejerson, 1880-1950). W tej sytuacji AI mia�a najwi�ksze wp�ywy w wojew�dztwach centralnych (cho� w regionie ��dzkim istotn� rol� odgrywali chasydzi cadyka z Aleksandrowa), znacznie skromniejsze natomiast na innych terenach. Bie��c� dzia�alno�ci� AI kierowali dzia�acze �wieccy, kt�rzy zasi�gali opinii rabin�w przed podj�ciem decyzji. W�r�d nich szczeg�lnie siln� pozycj� uzyskali: Elijahu Kirszbraun, Jakub Trocken-heim, Icchak Meir Lewin, Lejb Mincberg. Lokalne organizacje partyjne zachowywa�y jednak daleko id�c� swobod� dzia�ania, nie zawsze post�puj�c zgodnie z zaleceniami organ�w centralnych AI. Rywalizacja z innymi ugrupowaniami �yd. oraz ambicja, by AI reprezentowa�a ca�y lud Izraela, sk�oni�y dzia�aczy tej partii do podj�cia inicjatyw organizacyjnych w niekt�rych wyodr�bnionych �rodowiskach; r�wnie� i to oznacza�o odst�pstwo od tradycji i wywo�ywa�o krytyk� niekt�rych rabin�w ortodoksyjnych. Ju� w 1915 powsta�a w Warszawie grupa Ceirej Jehuda (hebr. M�odzi �ydzi), kt�ra chcia�a stworzy� religijn� alternatyw� dla �yd. robotnik�w i zapobiec przy��czeniu si� ich do og�lnorobotniczych zwi�zk�w. W 1922 powsta� komitet nowej organizacji - Poalej Emunej Isroel (hebr. Robotnicy Wierni Izraelowi). W ko�cu V 1922 jego dzia�acze zorganizowali konferencj�, kt�ra zainicjowa�a organizacj� Poalej Agudas Isroel (hebr. Robotniczy Zwi�zek Izraela). Od 1923 wydawa�a ona w�asny organ tygodniowy, �Der Jidyszer Arbeter" (p�niej �Der Jidyszer Arbeter Sztime"), ukazuj�cy si� do 1939 z siedzib� na przemian w �odzi lub w Warszawie. Jakkolwiek PAI wyros�a z inicjatywy dzia�aczy ortodoksyjnych i uznawa�a podobne autorytety jak AI, wkr�tce ujawni�y si� mi�dzy obu organizacjami rozbie�no�ci. Lokalne organizacje AI znajdowa�y si� na og� pod dominuj�cym wp�ywem �rodowisk zamo�nych (tzw. szajnejidn), PAI natomiast podj�a obron� interes�w robotniczych, niejednokrotnie wchodz�c na tym tle w konflikt z macierzyst� parti�. PAI domaga�a si� m.in., by ortodoksyjni przedsi�biorcy �yd. zatrudniali ortodoksyjnych robotnik�w, odnosi�a si� coraz bardziej krytycznie do kapitalistycznych stosunk�w spo�ecznych. Z kolei dzia�acze AI uwa�ali, i� w PAI zbyt ma�o jest g��boko religijnych dzia�aczy -znawc�w judaizmu i przestrzegali przed uleganiem wp�ywom socjalistycznym, zw�aszcza ideologii walki klas. Niekiedy dochodzi�o nawet do bezpo�rednich star� zwolennik�w obu organizacji. Pomimo to PAI pozosta�a cz�ci� sk�adow� ruchu agudowskiego. Pod wp�ywami AI znajdowa�a si� tak�e organizacja m�odzie�owa Ceirej Agudas Isroel (hebr. M�odzie� Zwi�zku Izraela), za�o�ona w 1919, wbrew obawom rabin�w, �e jest to krok ryzykowny i mo�e prowadzi� do odci�gni�cia m�odych ludzi od studiowania Tory i Talmudu. Nowa organizacja by�a podporz�dkowana AI. W 1921 Centralny Komitet AI powo�a� biuro spraw m�odzie�y (z udzia�em m.in rabin�w) i zacz�� wydawanie pisma �Diglejnu" (�Nasz Sztandar"). Organizacja m�odzie�owa by�a zale�na od AI w znacznie wi�kszym stopniu ni� PAI, lecz tak�e w jej szeregach narasta�o niezadowolenie z post�powania macierzystej partii. Uwa�ano zw�aszcza, �e Agudas 8 dzia�acze AI nie przywi�zuj� dostatecznej wagi do zagadnie� socjalnych m�odzie�y oraz edukacji. Cz�onkowie CAI akceptowali tak�e ch�tnie nowoczesne metody dzia�alno�ci, kt�re dla starszego pokolenia by�y nieraz kompromisem, przyjmowanym z konieczno�ci i niech�tnie. Wp�ywy jej obejmowa�y wojew�dztwa centralne, lecz w latach 30. zacz�y wzrasta� tak�e w Galicji oraz na kresach wschodnich. CAI zdoby�a wp�ywy w�r�d student�w szk� religijnych, a w o�rodkach przemys�owych (np. w �odzi) tak�e w�r�d robotnik�w, rywalizuj�c z PAL Trzecia organizacja zwi�zana z AI to Bnojs Agudas Isroel (hebr. Dziewcz�ta Zwi�zku Izraela), kt�ra powsta�a w 1925 na konferencji w �odzi. Podporz�dkowana by�a w pe�ni organizacji macierzystej i dzia�alno�� jej nadzorowa�y lokalne i krajowy komitety doradcze (z�o�one z m�czyzn). Organizacja nie mia�a znaczenia politycznego, koncentrowa�a si� na zagadnieniach kultury i o�wiaty, w pewnej mierze tak�e na zagadnieniach opieki spo�ecznej. Z punktu widzenia konserwatywnego pogl�du na rol� kobiety w spo�eczno�ci �yd. utworzenie BAI stanowi�o powa�ny kompromis ze wsp�czesnymi pr�dami ideowymi. Dzia�alno�� AI skupia�a si� na bie��cych problemach spo�eczno�ci �yd. w Polsce, przede wszystkim religijnych, lecz tak�e ekonomicznych i spo�ecznych. Od czasu odzyskania niepodleg�o�ci deklarowa�a lojalno�� wobec pa�stwa i zwalcza�a inne ugrupowania, zw�aszcza syjonist�w i socjalist�w. Nie przeszkadza�o to jej dzia�aczom zawiera� r�norodne techniczne sojusze podczas wybor�w, aby uzyska� wi�ksz� reprezentacj� w parlamencie lub w lokalnych cia�ach samorz�dowych. Podczas wybor�w 1919 wprowadzi�a do Sejmu (na podstawie odr�bnej listy) dw�ch pos��w, w 1922 bra�a udzia� w Bloku Mniejszo�ci Narodowych otrzymuj�c sze�� mandat�w do Sejmu i trzy do Senatu, w 1928 jej sojusz z Central� Zwi�zku Kupc�w oraz Jidysze Fo�kspartaj nie przyni�s� �adnego mandatu, lecz pose� AI wszed� do Sejmu z listy Bezpartyjnego Bloku Wsp�pracy z Rz�dem. W 1930 AI uzyska�a dwa miejsca w Sejmie (w tym jedno z listy BBWR) oraz jeden mandat do Senatu (z listy BBWR), a w 1935 jeden mandat do Sejmu (prezydent mianowa� zarazem senatora nale��cego do AI). Wybory 1938 da�y po jednym mandacie do Sejmu i Senatu. Na gruncie parlamentarnym przedstawiciele AI wyst�powali przede wszystkim w sprawach zwi�zanych z religi�. Usi�owali nie dopu�ci� do ustanowienia obowi�zkowego dnia wolnego od pracy w niedziel�, przeciwstawiali si� projektom zakazu lub ograniczenia szechity, postulowali r�wne prawa dla wyznawc�w judaizmu oraz autonomi� �yd. gmin wyznaniowych w sprawach religii i edukacji. Opr�cz tego wyst�powali w obronie interes�w ekonomicznych drobnego handlu i rzemios�a, m.in. krytycznie oceniaj�c polityk� podatkow�. Protestowali tak�e przeciw dyskryminacji lub prze�ladowaniom �yd�w. Deklarowali zarazem pe�n� lojalno�� wobec w�adz Rzeczypospolitej. Jedn� z konsekwencji takiego stanowiska by�a pomoc udzielana polskim oddzia�om wojskowym przez lokalne organizacje AI podczas wojny polsko-radzieckiej. Znacznie wa�niejsze i cz�stsze, cho� trudno uchwytne, by�y dzia�ania innego rodzaju. Pos�owie i senatorowie reprezentuj�cy AI podejmowali interwencje w licznych sprawach szczeg�owych, dotycz�cych bezpo�rednio �yd�w, na wszystkich szczeblach administracji pa�stwowej. By�o to zgodne z u�wi�conym tradycj� post�powaniem przedstawicieli spo�eczno�ci �yd. w minionych stuleciach. Istotne znaczenie mia� tak�e udzia� przedstawicieli AI w radach miejskich. Za szczeg�lnie wa�n� dziedzin� swej dzia�alno�ci uwa�a�a AI �yd. gminy wyznaniowe, do kt�rych usi�owa�a nie dopu�ci� zwolennik�w innych nurt�w politycznych, a zw�aszcza syjonist�w. Je�li na terenie parlamentu oraz w samorz�dzie dzia�acze AI bronili przede wszystkim interes�w �yd. przed nie�ydowskim otoczeniem, w gminach wyznaniowych mieli przeciw sobie �yd�w, wyznaj�cych odmienne zasady, kt�rzy spogl�dali cz�sto na konserwatywnych ortodoks�w z uczuciem �ywej niech�ci, pogard� i lito�ci�. Wraz z post�puj�cym procesem laicyzacji spo�eczno�ci �yd. w Polsce, dzia�acze AI czuli si� coraz bardziej osamotnieni w nieprzyjaznym otoczeniu; wyra�a�o to okre�lenie in golus baj jidn (na wygnaniu w�r�d swoich). AI widzia�a zw�aszcza zagro�enie w koncepcji syjonist�w (p�niej akceptowanej przez socjalist�w), by przekszta�ci� gminy wyznaniowe w organy narodowej autonomii �yd. G�oszono zasad�, Agudas �e -je�eli gminy maj� pozosta� autentycznie �yd. - ich dzia�alno�� i ca�e �ycie wsp�lnoty musz� by� regulowane przez SzulchanAruch. Postulat wy��cznie religijnego charakteru gmin wyznaniowych oznacza� w praktyce, �e maj� by� wy��czn� domen� �rodowisk ortodoksyjnych. Od pocz�tku istnienia niepodleg�ej Polski toczy�a si� wi�c w gminach walka o wp�ywy, przy czym dzia�aczom AI sprzyja�o prawne uregulowanie struktury i zada� gmin wyznaniowych, pochodz�ce jeszcze z okresu niemieckiej okupacji i modyfikowane stopniowo zgodnie z postulatami k� religijnych. Przeciwnicy AI domagali si� demokratyzacji ordynacji wyborczej do zarz�d�w gmin. Uzyskali wprawdzie w 1919 zniesienie systemu kurialnego i przyznanie praw wyborczych wszystkim m�czyznom, lecz ��dali przyznania praw kobietom i rozszerzenia kompetencji gmin. Zarzucali przy tym konserwatystom dominuj�cym w organach gminnych pos�ugiwanie si� tymi instytucjami dla w�asnych korzy�ci materialnych. AI mia�a przeciw sobie tak�e zwolennik�w reformowanego judaizmu (przewa�nie asymilator�w), co sta�o si� przyczyn� powa�nego konfliktu w warszawskiej gminie wyznaniowej, gdy jej zarz�d postanowi� wybra� rabina dr Samuela Abrahama Pozna�skiego na cz�onka rabinatu. Walka o wp�ywy we w�adzach gmin wyznaniowych wybuch�a szczeg�lnie ostro w 1924, gdy wyznaczono termin pierwszych