Żydzi w Polsce DZIEJE I KULTURA LEKSYKON REDAKCJA JERZY TOMASZEWSKI ANDRZEJ ŻBIKOWSKI WYDAWNICTWO CYKLADY WARSZAWA 2001 Copyright © by Fundacja „Żydzi polscy - Dzieje i Kultura" Wydanie pierwsze, Warszawa 2001 Książka powstała dzięki wsparciu finansowemu Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej Praca zbiorowa pod redakcją Jerzego Tomaszewskiego i Andrzeja Żbikowskiego Redaktor prowadzący Regina Gromacka Projekt okładki Michał Brzozowski Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki ISBN 83-86859-58-X Wydawnictwo Cyklady Adres do korespondendencji: 04-026 Warszawa 50, skr. poczt. 36 teL/faks (22) 810-71-87 e-mail: info@cyklady.com.pl www.cyklady.com.pl Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA. Łódź, ul. Żwirki 2 PRZEDMOWA Idea opracowania encyklopedycznego informatora o dziejach i kulturze Żydów w Polsce powstała w 1990 r. w Wydawnictwie Naukowym PWN; podjęte zostały nawet rozmowy z zainteresowanymi osobami, zwłaszcza z tymi, które wejść miały do planowanego Komitetu Redakcyjnego, lecz rozmaite przeszkody (niemałe znaczenie miało trudne zagadnienie zgromadzenia kompetentnego zespołu autorskiego) spowodowały, że Wydawnictwo zrezygnowało z projektu. Uczestnicy tych rozmów i zapoczątkowanych już prac wstępnych, którzy dostrzegali społeczną potrzebę takiej publikacji, zdecydowali się wówczas, mimo obaw przed rozmiarami przedsięwzięcia, kontynuować inicjatywę i utworzyli w tym celu w 1992 r. Fundację „Żydzi polscy - Dzieje i Kultura". Wśród założycieli Fundacji był także ambasador Izraela w Warszawie, b.p. Miron Gordon, którego zachowamy we wdzięcznej pamięci. W skład Zarządu Fundacji i zarazem Komitetu Redakcyjnego weszli Józef Gierowski (przewodniczący), Jerzy Tomaszewski (zastępca przewodniczącego), ks. Jerzy Chmiel, Daniel Grin-berg, Witold Małachowski, Szymon Rudnicki oraz Krystyna Zienkiewicz. W tych działaniach nieoceniona okazała się energia Krystyny Zienkiewicz, bez której zapewne nie zdołalibyśmy pokonać początkowych etapów uruchamiania projektu. Uzyskaliśmy wówczas pomoc finansową Fundacji Kultury Polskiej, bez czego nie udałoby się rozpocząć pracy. W następnych latach otrzymaliśmy również fundusze od Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej, które miały decydujące znaczenie dla sfinansowania rosnących szybko kosztów opracowania; gromadzenie materiałów do artykułu o teatrze wsparł także Smukler/Lasch Family Trust. Wszystkim ofiarodawcom jesteśmy niezmiernie wdzięczni, gdyż tylko dzięki nim stało się możliwe zamówienie i zgromadzenie artykułów i notatek zawartych w książce, którą - w imieniu Fundacji „Żydzi polscy - Dzieje i Kultura" - przedkładam Czytelnikom. Zamierzeniem naszym było zgromadzenie w jednym tomie podstawowych informacji o przeszłości i kulturze Żydów w Polsce, aby ułatwić rosnącemu szybko gronu zainteresowanych znalezienie odpowiedzi na rozmaite pytania, wyłaniające się przy lekturze dzieł literatury polskiej oraz przekładów, zwłaszcza z literatury żydowskiej, podczas dyskusji historycznych i politycznych, a także zaspokojenie ciekawości, czym była liczna i zróżnicowana społeczność Żydów polskich, jakie trwałe wartości wniosła do kultury polskiej i światowej, a także jak kształtowały się w ciągu stuleci stosunki polsko-żydowskie. W końcu XVIII w. w Polsce mieszkało zapewne około 80% ogólnej liczby wyznawców judaizmu na świecie. Zmiany granic państw europejskich, a zwłaszcza migracje spowodowały znaczne zmniejszenie tego udziału w Rzeczypospolitej Polskiej odrodzonej po 1918 r., lecz w dalszym ciągu obywatelami polskimi było w 1939 r. około 3,5 min Żydów. Polska skupiała VI wówczas nie tylko liczną społeczność żydowską, lecz była najważniejszym ośrodkiem żydowskiego życia intelektualnego, politycznego i religijnego. Stąd pochodziło wielu wybitnych twórców we wszystkich dziedzinach kultury, działaczy, którzy - wraz z setkami tysięcy olim - imigrantów do Palestyny - stworzyli Państwo Izrael, a także zyskali szacunek i uznanie w innych krajach, do których wygnały ich tragiczne dzieje środkowej Europy w XX w. Na szczególne podkreślenie zasługuje dorobek literacki twórców związanych pochodzeniem i wychowaniem z Polską, a tradycją z prastarą kulturą żydowską, piszących w trzech językach: powszechnie używanym ludowym języku jidysz, odradzającym się języku hebrajskim oraz języku polskim. Również wielu wybitnych twórców kultury polskiej i działaczy w rozmaitych sferach życia pochodzi z rodzin o tradycjach żydowskich; bez nich polska literatura, sztuka, nauka i oświata byłyby znacznie uboższe. Narody polski i żydowski są więc nierozłącznie związane przez tysiąc lat osiedlenia Żydów w Polsce, przez wspólną historię, w której - obok okresów pomyślności oraz sąsiedzkiego współżycia i współpracy - było także niemało dramatów i tragedii, za które zazwyczaj odpowiedzialność ponosi przede wszystkim społeczność większościowa. Polacy i Żydzi zostali złączeni także krwią, lecz nie tą - jak pisał znakomity polski poeta wywodzący się z żydowskiej rodziny - o której mówią rasiści, lecz przelewaną w bojach w obronie państwa, w walkach o odzyskanie niepodległości. Przede wszystkim zaś krwią, która płynęła podczas tragedii drugiej wojny światowej, gdy Żydzi schwytani przez okupanta ginęli razem z tymi, którzy udzielali im pomocy. Ci, zbyt mało - niestety - liczni, Sprawiedliwi wśród narodów świata, ratowali wówczas honor Polaków. Zdawaliśmy sobie sprawę, że brak jest publikacji encyklopedycznej, która odpowiadałaby potrzebom studentów podejmujących w swych pracach seminaryjnych i magisterskich problematykę żydowską oraz poszukujących wstępnych wiadomości, które nieraz wydają się znawcom oczywiste i nieskomplikowane, lecz przecież dla człowieka po raz pierwszy stykającego się z tradycją i kulturą żydowską są niejednokrotnie niezrozumiałe i egzotyczne. Pragnęliśmy zarazem zwrócić uwagę na istotny fakt, że społeczność żydowska - jakkolwiek zredukowana przez Zagładę, a następnie fale wymuszonej emigracji do skromnej liczebnie garstki - żyje nadal w Polsce, zaś przemiany polityczne zapoczątkowane w 1989 r. pozwoliły na zapoczątkowanie jej odrodzenia; mam głębokie przekonanie, że z wszelkimi szansami sukcesu. Informator zawiera dwa podstawowe rodzaje haseł: artykuły przedstawiające wybrane, naszym zdaniem najważniejsze dziedziny życia żydowskiego i zagadnienia, a także krótkie teksty informacyjne o osobach, pojęciach, miejscowościach i - niekiedy - wydarzeniach. Zaznaczyć jednak należy, iż granice między tymi dwiema grupami nie zawsze są wyraźne. Wprawdzie regułą było np., że poszczególnym miejscowościom poświęcaliśmy niewielkie, kilku- lub kilkunastowierszowe informacje, lecz znacznie szerzej potraktowaliśmy Warszawę, stolicę państwa, a zarazem najliczniejsze przed Zagładą skupisko Żydów w Europie. Opracowania zaliczone do pierwszej grupy mają także rozmaitą objętość, przy czym, ze zrozumiałych względów, najwięcej miejsca zajmuje hasło „Historia", zawierające zwięzły zarys dziejów Żydów na ziemiach państwa polskiego. W niektórych przypadkach, jak np. we wspomnianym zarysie dziejów żydowskich w Polsce, autorzy dysponowali bogatą literaturą przedmiotu, którą mogli wykorzystać oprócz własnych badań w tej dziedzinie. W innych przypadkach, jak np. w haśle „Sport", literatura jest skromna, toteż najważniejszą podstawą bywały własne poszukiwania źródeł przez autorów. Niektóre opracowania mają więc pod pewnymi względami charakter pionierski, nieraz (jak np. hasło „Film") stanowią pierwsze całościowe ujęcie tematu w języku polskim. Ze względu na sposób ujęcia noszą one charakter VII opracowań autorskich, do których redakcja wnosiła jedynie niewielkie modyfikacje, dyktowane albo względami stylistycznymi, albo też chęcią wprowadzenia dodatkowych wyjaśnień, istotnych dla Czytelnika. Natomiast unikaliśmy skrótów merytorycznych w przekonaniu, że nieuniknione są wprawdzie powtórzenia, lecz ułatwią one rozumienie przedstawianych problemów. Hasła zaliczone do tej grupy są podpisane imieniem i nazwiskiem autora. Hasła grupy drugiej są podpisane inicjałami. W miarę możliwości wskazana jest elementarna literatura przedmiotu dostępna w Polsce; przede wszystkim w języku polskim. Nie wymienialiśmy encyklopedii, słowników biograficznych i im podobnych wydawnictw. Najważniejsze takie wydawnictwa oraz czasopisma dotyczące specjalnie dziejów i kultury Żydów w Polsce wymieniamy na końcu tej przedmowy. Jednym z największych problemów, które należało rozwiązać, okazało się znalezienie autorów zarówno kompetentnych, jak też gotowych poświęcić swój czas na napisanie planowanych haseł. Ujęcie w formie zwięzłej, a zarazem zrozumiałej dla Czytelnika, który dopiero szuka informacji i nie jest zaznajomiony z tematyką obszernych i nieraz skomplikowanych zagadnień, jest zadaniem trudnym, wymagającym niejednokrotnie więcej wysiłku niż cała książka. Wiedzą o tym dobrze autorzy i wydawcy wszystkich encyklopedii. Napisanie kilku lub kilkunastu zdań niewielkiego hasła zdawać się może zadaniem łatwym, lecz jest tak jedynie wówczas, gdy dysponujemy już niezbędną literaturą. Nieraz jednak ustalenie konkretnej daty lub innego szczegółu wymaga długich poszukiwań, nie zawsze uwieńczonych powodzeniem. A wreszcie należy udzielić odpowiedzi na niełatwe pytanie, które informacje należy wybrać z bogatej rzeczywistości, jeśli jest miejsce zaledwie na kilka wierszy tekstu. Wśród autorów przeważają badacze z rozmaitych ośrodków naukowych w Polsce, oprócz nich pozyskaliśmy współpracę kilkorga historyków z Izraela, Niemiec i Stanów Zjednoczonych Ameryki, wybitnych specjalistów w swoich dziedzinach. Wszystko to spowodowało, że zarówno kompletowanie haseł (a zdajemy sobie dobrze sprawę, iż pozostało wiele luk, których nie zdołaliśmy wypełnić, biorąc także pod uwagę ograniczoną objętość publikacji), jak też ostateczna ich redakcja zajęły o wiele więcej czasu, niż planowaliśmy. Wdzięczni więc jesteśmy Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej za wykazaną cierpliwość i zgodę na przedłużenie pierwotnie ustalonych terminów ukończenia dzieła. Układ haseł jest alfabetyczny, niezależnie od ich charakteru; mam nadzieję, że ułatwi to odnalezienie poszukiwanego hasła. Ponadto zamieszczamy spis haseł problemowych, w których znajdują się zarysy wybranych dziedzin historii i kultury Żydów polskich. Jerzy Tomoszewski Rabbi na warszawskiej ulicy, 1938 r. Bibliografie i czasopisma (najważniejsze tytuły publikacji dotyczących dziejów i kultury Żydów w Polsce) Bibliografie Chatupczak H., Browarek T., Zielińska N., Mniejszości narodowe w Polsce. Materiaty do bibliografii, Lublin 1998. Hundert G. D., Bacon G. C, The Jews in Poland and Russia. Bibliographical Essays, Blo-omington 1984. „Index of Articles on Jewish Studies" - RAMBI [bibliografia zawartości czasopism wydawana jako rocznik przez Bibliotekę Narodową w Jerozolimie]. Judaika wydane w Polsce. Druki zwarte i niesamoistne: materiały do bibliografii 1991. Pod red. J. Ambrosewicz-Jacobs i K. Pilarczyka, Kraków 1995. Lerski G. J-, Lerski H. T., Jewish-Polish Coexistence, 1772-1939. A Topical Bibliography. Foreword by L. Dobroszycki, New York 1986. Pilarczyk K., Przewodnik po bibliografiach polskich judaików, Kraków 1992. Pilarczyk K. przy współudziale M. Ruty, Judaika polskie z XIVI-XVIII wieku. Materiały do bibliografii. Część I. Druki w językach nie-żydowskich, Kraków 1999. Wierzbieniec W., Judaika polskie z XIX wieku. Materiały do bibliografii. Część I. Druki w językach nie-żydowskich, Kraków 1999. x Czasopisma „Almanach Żydowski" [rocznik, wydawany od 1983 r. początkowo pod tytułem „Kalendarz Żydowski"]. „Kwartalnik Historii Żydów" (dawniej „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego") [kwartalnik, wychodzi od 1950 r., zawiera m.in. recenzje oraz informacje bibliograficzne]. „East European Jewish Affairs" [dawniej „Soviet Jewish Affairs", wychodzi od 1971 r. w Londynie, początkowo trzy razy rocznie, obecnie dwa razy rocznie]. „Gal-Ed on the History of the Jews in Poland" [rocznik w językach hebrajskim i angielskim, wychodzi od 1973 r. w Tel Awiwie]. „Maąom. Biuletyn Informacyjny" [wyd. Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycznego, ukazuje się od 1996 r.]. „Midrasz" [miesięcznik popularny, wychodzi w Warszawie od 1997 r.]. „Polin" [rocznik w języku angielskim, wychodzi od 1986 r.]. „Słowo Żydowskie" [dwutygodnik w językach polskim i jidysz, wychodzi od 1993 r.]. „Studia Judaica" [półrocznik, wydaje w Krakowie od 1998 r. Polskie Towarzystwo Studiów Żydowskich]. „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi" [wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, ukazuje się od 1974 r]. Lista autorów haseł Wydawnictwa encyklopedyczne A. Cala, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich. Slownik, Warszawa 2000, WSiP. B. Engelking, J. Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście, Warszawa 2001, Wydawnictwo IFiS PAN. I. Gutman (ed.), Encyclopaedia ofthe Holocaust, 1.1-4, Jerusalem i in. 1990. A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, z angielskiego przełożyła O. Zien-kiewicz, Warszawa 1994, KiW. A.C. AG. A.M. A.P. AŻ. E.H. E.P-J. G.P. G.Z. H.W. J.D. J.R. J.Ż. M.F. M.T. N.A. O.G-M. R.L. R.P. R. Ż. S.G. S.N. Tom. T.W. W.Ch. W.W. Alina Cała August Grabski Anna Michałowska Adam Penkalla Andrzej Żbikowski Elżbieta Hornowa Eugenia Prokop-Janiec Gertrud Pickhan Gabriela Zalewska Hanna Węgrzynek Jan Doktor Jarosław Rokicki Jolanta Żyndul Marian Fuks Magdalena Tarnowska Natalia Aleksiun Olga Goldberg-Mulkiewicz Ryszard Łów Roman Marcinkowski Renata Piątkowska Rafał Żebrowski Stefan Gąsiorowski Shlomo Netzer Jerzy Tomaszewski Tadeusz Wolsza Urszula Ługowska Waldemar Chrostowski Wacław Wierzbieniec Artykuły autorskie Agudas Isroel - antyjudaizm - antysemityzm - autonomia narodowo-kulturalna - chasydyzm - cmentarze - film fotografia - gmina wyznaniowa - historia - historiografia - język hebrajski - jidysz judaizm - kabała literatura jidysz - literatura rabiniczna malarstwo i rzeźba migracje „mord rytualny" - muzyka - prasa - rodzina - rolnictwo - socjalizm żydowski - sport - spółdzielczość - syjonizm - synagoga - sztuka kultowa - Światowe Kongresy Syjonistyczne - Talmud - teatr - Zagłada Żegota - Żydzi w gospodarce Polski przed rozbiorami - Żydzi w walce o niepodległość Polski - Jerzy Tomaszewski Grzegorz Ignatowski Andrzej Żbikowski Jolanta Żyndul Michał Galas Jan Jagielski Natan Gross Jerzy Tomaszewski Andrzej Żbikowski Jakub Goldberg, Jerzy Tomaszewski Rafał Żebrowski Regina Gromacka Ewa Geller Stanisław Krajewski Jan Doktor Chone Shmeruk Regina Gromacka Jerzy Malinowski Piotr Wróbel Hanna Węgrzynek Marian Fuks Marian Fuks Konstanty Gebert Jerzy Tomaszewski Daniel Grinberg Jarosław Rokicki Michał Grynberg Jerzy Tomaszewski Eleonora Bergman Magdalena Sieramska Jerzy Tomaszewski Jan Doktor Michael C. Steinlauf Israel Gutman Teresa Prekerowa Maurycy Horn Szymon Rudnicki A '•(ł Aberdam Alfred (Lwów 14 V 1894-Paiyż 3 XII 1963) - malarz, rzeźbiarz, członek grupy Plastycy Nowocześni. Studiował w ASP w Monachium i Krakowie oraz u A. Archipenki w Berlinie. Od 1923 w Paryżu, gdzie regularnie wystawiał, biorąc też udział w życiu artystycznym w Polsce. Jego twórczość związana była z kręgiem Ecole de Paris; w malarstwie interesowała go przede wszystkim forma i kolor. Malował pejzaże, martwe natury, portrety i kompozycje figuralne, w których często pojawiają się postacie mitologiczne i biblijne (Jeźdźcy Apokalipsy, Miłosierny Samarytanin, Trzy Gracje). R. R Abraham Hirszowicz (XVIII w.) - kupiec, nadworny faktor Stanisława Augusta Poniatow-skiego. Przedstawił w 1791 podczas obrad Sejmu Czteroletniego projekt reformy ustawodawstwa wobec Żydów w duchu ich asymilacji kulturowej, zdradzający wpływy francuskie. W siedmiu paragrafach postulował m.in.: równouprawnienie Żydów w rzemiośle, zachęcanie ich do zawodów rolniczych, m.in. przez nadania ziemi na Ukrainie, przekształcenie systemu kahalnego. A.Ż. Abraham Judaeus Bohemus (lać.: Abraham Żyd czeski, 7-1533) - poborca podatków, bankier i faktor królewski. Był bankierem Władysława, króla Czech i Węgier oraz cesarza Maksymiliana. Przybył do Polski z Czech pod koniec XV w. i szybko zyskał wysoką pozycję. W 1512 Zygmunt I powierzył mu jako pierwszemu pobór podatków żyd. w Wielkopolsce i na Mazowszu, a w 1514 w całej Koronie. Jego działalność stała się pierwszym etapem tworzenia centralnej reprezentacji Żydów polskich. Stworzenie urzędu generalnego poborcy ceł wywołało opór największych gmin. Zakazano mu mieszkać w „mieście żydowskim" na podkrakowskim Kazimierzu i rzucono na niego klątwę. Król wyłączył go spod jurysdykcji rabinów i kahałów, a w 1518 dał mu przywilej zezwalający na swobodne osiedlenie w wybranym miejscu i prowadzenie niczym nie ograniczonej działalności handlowej. Odebrał mu natomiast funkcję generalnego poborcy. Abraham osiadł we Lwowie, gdzie zajął się handlem i kredytem. H.W. Achad Haam (pseud., Aszer Hirsz Ginzberg; Skwira pod Kijowem 18 VIII 1856-Tel Awiw 21 1927) - publicysta hebrajski, teoretyk syjonizmu. Otrzymał wykształcenie religijne, w dziedzinie nauk świeckich był samoukiem. W 1884 osiedlił się w Odessie, gdzie związał się z ruchem Chibbat Cijon. W artykule Nie tędy droga (1889), krytykując program natychmiastowego osadnictwa żyd. w Palestynie proponował, aby ruch narodowy skupił wysiłki na budzeniu świadomości narodowej. Założone przez niego stowarzyszenie Bnej Mosze miało wcielać w życie ten program. 1896-1903 redagował miesięcznik „Ha-Sziloach". Po wystąpieniu Teodora Herzla krytykował syjonizm polityczny, przeciwstawiając mu syjonizm duchowy. Uważał, iż osadnictwo żyd. w Palestynie nie zlikwiduje diaspory. Dlatego państwo żyd. powinno stać się centrum duchowym dla Żydów całego świata. W 1908 przeniósł się do Londynu i znacznie ograniczył działalność publicystyczną. W 1922 osiedlił się w Palestynie. Jego artykuły wydano w 4-tomo-wym zbiorzeAlparaszat derachitn (1895-1913). J.Z. Adalberg Samuel (Warszawa 21 VI1868-10 XI1939) - przedstawiciel zasymilowanej inteligencji warszawskiej, studiował filozofię i historię w Berlinie i Paryżu; opracował monumen- Adler talne dzieło Księga przysłów polskich (1889-1894), zawierające ponad 300 tyś. haseł. Pracował jako urzędnik banku Hipolita Wawelberga oraz zarządca jego dóbr. Stał na czele powołanej przez Wawelberga i Szymona Askenazego fundacji wspomagającej ubogich uczniów. Pracował również w prywatnym biurze statystycznym założonym przez Jana Blocha w celu badania rozwoju ekonomicznego Królestwa Polskiego i warunków życia Żydów w Polsce i Rosji (1881). W niepodległej Polsce pełnił funkcję dyrektora Departamentu do Spraw Żydowskich w Ministerstwie Wyznań i Oświecenia Publicznego. Popełnił samobójstwo po zajęciu Warszawy przez Niemców. A.C. Adler Jankiel (Tuszyn pod Łodzią 26 VII 1895-Aldbourne k. Londynu 25 IV 1949) - malarz, grafik, ilustrator, krytyk artystyczny. Studiował w Polsce i Dusseldorfie. Mieszkał w Niemczech, Paryżu, 1935-1937 w Warszawie, po 1940 w Glasgow i Londynie. Służył jako ochotnik w armii polskiej we Francji. Związany był z awangardą polską (Łódź - Jung Idysz), niemiecką (Das Junge Rheinland - Dusseldorf, Grup-pe Progressiver Kiinstlern - Kolonia). Wczesna twórczość A. związana jest z symbolizmem M. Chagalla oraz ekspresjonizmem niemieckim, malował najczęściej tematy czerpane z folkloru żyd. W późniejszych latach uległ fascynacji ku-bizmem i abstrakcją, tworzył kompozycje w zharmonizowanej, jednej gamie barwnej, budowane z płaskich form i plam obwiedzionych czarnym, grubym konturem (Czerwona martwa natura), podejmował także tematy związane z martyrologią (Zniszczenie, Treblinka). W Dusseldorfie w 1985 zorganizowano wystawę twórczości A., pokazaną później w Tel Aviv Museum w Izraelu oraz w Muzeum Sztuki w Łodzi. M.T. Agencja Żydowska (hebr. Ha-Sochnut ha-Jehudit le-Erec Israel) - pozarządowa instytucja z siedzibą w Jerozolimie, obecnie organ wykonawczy Światowej Organizacji Syjonistycznej. Na podstawie mandatu Ligi Narodów z VII 1922 uznana za reprezentację Żydów wobec władz mandatowych, rządu Wielkiej Brytanii oraz Ligi Narodów. Do 1929 w skład AŻ wchodzili tylko przedstawiciele syjonistów. W1923 SOS rozpoczęła starania o przystąpienie przedstawicieli Doroczne zgromadzenie Agencji Żydowskiej w 1983 r. działaczy niesyjonistycznych, co nastąpiło w VIII 1929. Działaniami Agencji kierowały: Rada, komitet administracyjny oraz egzekutywa, w których miał być zachowany parytet między syjonistami i niesyjonistami. Na czele stał przewodniczący SOS. Reprezentacja AŻ w Polsce została powołana w VII 1929. Na jej czele stały Rada oraz Komitet Polski, złożony po połowie z przedstawicieli grup syjonistycznych i reprezentantów innych środowisk. Stosunek do współdziałania syjonistów i niesyjonistów w AŻ wywołał spory między frakcjami Al ha-Miszmar i Et Liwnot Organizacji Syjonistycznej w Polsce. Reprezentacją AŻ wobec władz polskich i Konsulatu Wielkiej Brytanii było Biuro Palestyńskie. Siedziba AŻ w Polsce mieściła się w Warszawie przy ul. Rymarskiej. W skład prezydium wchodzili m.in. Heszel Farbstein, Icchak Grimbaum, Ozjasz Thon, A. Reiss i W. Wawel-berg. Agencja brała udział w organizowaniu protestów przeciwko brytyjskiej polityce imigra-cyjnej w Palestynie. W czasie II wojny światowej i bezpośrednio po jej zakończeniu podejmowała starania o zniesienie ograniczeń imigracji żyd. do Palestyny, brała udział w organizowaniu imigracji legalnej i nielegalnej. Po utworzeniu państwa Izrael w V 1948 AŻ przekazała wiele swoich funkcji agendom rządowym. Zgodnie z decyzją Ogólnej Rady Syjonistycznej z VIII 1948 miała nadal zajmować się sprawami imigracji, zagospodarowaniem ziemi oraz zdobywaniem pomocy dla Izraela za granicą, co zostało zaakceptowane przez Kongres Syjonistyczny oraz Kneset (parlament). W 1954 na podstawie umowy między AŻ a rządem Izraela SOS Agudas tożsama z AŻ została uznana za reprezentację światowego żydostwa. Na XXIII Kongresie Syjonistycznym w VII 1992 spory wywołał projekt pełnego zjednoczenia struktur SOS i AŻ. Na posiedzeniu Rady Generalnej w VI 1995 na przewodniczącego obu struktur wybrano Abrahama Burga, zwolennika projektu zjednoczenia. NA Agnon Szmuel Josef (pierwotne nazwisko do 1924 Czaczkes Samuel Josef, Buczacz 17 VII 1888-Rehovot, Izrael 17 II 1970) - jeden z najwybitniejszych twórców współczesnej literatury hebrajskiej, prozaik, pierwszy hebrajski laureat literackiej Nagrody Nobla (1966). 1954 i 1958 laureat państwowej Nagrody Izraela. Odebrał staranne wykształcenie religijne. W domu rodzinnym oddziałały na niego tradycje chasydzkie (ojciec był zwolennikiem cadyka z Czortkowa, przyszły pisarz również związany był z chasydami czortkowskimi), rabiniczne, literatura galicyjskich maskilów oraz kultura europejska (zwłaszcza literatura niemiecka i skandynawska). Debiutował w 1903 w językach hebrajskim i jidysz, po opuszczeniu Buczacza kontunuował wyłącznie twórczość hebrajską, a za jego najwybitniejszy utwór w jidysz uznaje się Tojtn-tanz (1911), noszący ślady wpływów neoromantyzmu. W1907 emigrował do Palestyny i znalazł się pośród pionierów drugiej aliji. W okresie jaffskim i jerozolimskim (1907-1913) ogłosił m.in. opowiadanie Agunot (1908, po raz pierwszy użył pseudonimu Agnon) i powieść We-haja he-akow le-miszor (1912). 1913-1924 wNiemczech, gdzie brał udział w tamtejszym hebrajskim życiu literackim i m.in. współpracował z Martinem Buberem przy wy- daniu opowieści chasydzkich (w niemieckich przekładach ogłaszał także swe utwory w wydawanym przez M. Bubera miesięczniku „Der Jude"). Pogłębił wówczas również swą znajomość literatury europejskiej (głównie niemieckiej i francuskiej) oraz prowadził rozległe studia judaistyczne. Po powrocie do Jerozolimy w 1924 powstały m.in. powieści Hachnasat kala (1931, wersja rozszerzona 1937), Panim acherot (1933), Si-purpaszut (1935), Oreach nata lalun (1939), Te-mol szilszom (1945). Ważne miejsce w dorobku zajmują zbiory opowieści ludowych (Jamim No-raim, 1938, Sifrejhem szel cadikim, 1961), w tym zbiór opowieści ludowych dotyczących Polski (Polin, 1925, rozszerzany do roku 1953). Także w twórczości oryginalnej czerpał z tradycji ustnej, sięgając po motywy z legend i kronik. A. debiutował opowiadaniami z życia tradycyjnego i początkowo uważany był przede wszystkim za pisarza zainteresowanego problematyką religijną, sięgającego po tematy z życia Żydów ortodoksyjnych i wykorzystującego dla celów literackich charakterystyczny dla piśmiennictwa religijnego język hebrajski ze śladami wpływów jidysz. Jednakże już w 1. 30. jego proza wyróżniała się nowoczesnym warsztatem artystycznym, dzięki m.in. stosowaniu monologu wewnętrznego i groteski. Twórczość A. odznacza się różnorodnością tematyczną, a jego opowiadania, powieści i opowieści ludowe poruszają kluczowe społeczne, psychologiczne i filozoficzne problemy pokolenia pisarza, jak rozpad tradycyjnego stylu życia żydowskiego, kryzys religii i związane z tym dylematy tożsamości. W języku polskim ukazał się zbiór opowiadań jidysz Agnona Od Buczacza do Jerozolimy (1995). E.P-J. Agudas Isroel (jid.; z hebr.Agudat Israel - Związek Izraela) - konserwatywna partia polityczna utworzona w 1912, deklarująca ortodoksyjny judaizm oraz wierność zasadom halachy, traktowanej jako podstawa życia społeczności żyd. Prehistoria Początków politycznego ruchu o charakterze konserwatywnym i ortodoksyjnym upatrywać można w polemikach ortodoksyjnych autorów, a następnie zdecydowanej ich opozycji wobec haskali na początku XIX w. Nurt ortodoksyjny (także zwany charedi) odwoływał się wprawdzie do tradycji, lecz pod pewnymi względami oznaczał odstępstwo od niektórych zasad przez nią uświęconych. Wbrew tradycji, nurt ortodoksyjny tam, gdzie nie zapewnił sobie kontroli nad instytucjami wspólnoty wyznawców judaizmu, dążył do stworzenia własnych, odrębnych form organizacyjnych. Ukształtował szczególnie rygorystyczny i uznawany przez jego zwolenników za powszechnie obowiązujący Żydów standard przestrzegania drobiazgowych nakazów i zakazów religijnych, nieraz nawet wątpliwych z punktu widzenia halachy. Odrzucał wszelkie formy świeckiej edukacji, uznając jedynie Agudas studia talmudyczne. Przyjmował przy tym jako bezwzględnie wiążący wszystkich Żydów kodeks postępowania Szulchan Aruch wraz z komentarzem Mosze Isserlesa, odrzucając możliwość jakichkolwiek modyfikacji i dostosowania obyczajów do zmieniających się wymagań współczesnego świata. Początkowo nurt ortodoksyjny różnił się od chasydyzmu, w pewnym stopniu również od jego przeciwników, czyli mitnagdim, lecz z upływem lat, wraz z rozwojem ruchu na rzecz reformy judaizmu, a następnie świeckich ideologii żyd. (syjonizmu oraz socjalizmu) te trzy odwołujące się do tradycji, choć w różnej mierze, nurty złączyły się w jednym obozie politycznym. Początków formowania się obozu ortodoksyjnego można upatrywać już w sporach rabinów, które rozgorzały w 2. pół. XVIII w. wokół zagadnień golenia brody oraz terminu pochówku zmarłych. W następnych dziesięcioleciach pojawiały się kolejne problemy, a wśród nich szczególnie istotne było niechętne stanowisko wielu rabinów wobec oświeceniowych reform (zwłaszcza dotyczących edukacji dzieci) narzucanych w monarchii habsburskiej, akceptowanych przez zwolenników ha-skali. Definitywne uformowanie się obozu ortodoksyjnego nastąpiło w początkach XIX w., w związku ze sporem wokół innowacji wprowadzonych w synagodze w Hamburgu: modlitw w języku niemieckim, niektórych modyfikacjach ich tekstu oraz muzyki organowej. W rezultacie w Hamburgu powstały dwie odrębne religijne wspólnoty żyd.; duchowym przywódcą ortodoksów stał się rabin z Preszburga (dziś stolica Słowacji, Bratysława) Mosze Ha-Sofer (1753-1839, zwany Chatam Sofer, od tytułu swego dzieła), który sformułował zasadę, iż „wszelkie nowości są zakazane na podstawie autorytetu Tory". Po jego śmierci w środowisku ortodoksyjnym doszło do ukształtowania się radykalnego nurtu, dla którego zwolenników pewne poglądy Chatama Sofera (np. zgoda na zastąpienie długich chałatów krótszymi żakietami) były jeszcze nazbyt kompromisowe. W1865 w Michaloy-cach (dziś Słowacja) konferencja rabinów ortodoksyjnych uchwaliła zakaz wprowadzania jakichkolwiek modyfikacji do synagog; opowiedziała się nawet przeciw poznawaniu języka kraju, w którym mieszkali Żydzi. Mniej radykalna była ortodoksja w Niemczech, gdzie wpływy jej ustępowały przed rozwojem ruchu na rzecz reformy judaizmu; utrzymała się w pewnej mierze w Wielkopolsce i na południu Niemiec, jednak za cenę pewnego kompromisu i zgody (w drugiej połowie XIX w.) na łączenie zasad Tory z kulturą świecką, integrację z niemieckim otoczeniem oraz rezygnację z zewnętrznych oznak żydostwa (strój, zarost itp). Zachowano przy tym autorytet Szulchan Aruch i odrzucono reformę judaizmu, oprócz kazań w języku niemieckim. Wybitnym przedstawicielem nurtu ortodoksyjnego w Niemczech stał się rabin Izrael Salanter (1810-1883), w Królestwie Polskim nurt ten reprezentował cadyk z Góry Kalwarii, rabin Icchak Meir Alter. Zwolennicy ortodoksji, jakkolwiek osłabieni, pozostali wpływowym nurtem w społeczności żyd., występowali w obronie religijnej tradycji tak, jak ją rozumieli, zwalczali zawzięcie Żydów wypowiadających odmienne poglądy, tworzyli odrębne instytucje religijne, lecz dystansowali się od życia politycznego uznając, że należy ograniczyć się do tradycyjnych metod postępowania w stosunku do nieżydowskiego otoczenia, ukształtowanych w przeszłości (sztadlanut). Zwolenników ortodoksji dzieliły przy tym odmienne poglądy na wiele szczegółowych kwestii. Wraz z rozwojem żyd. organizacji politycznych propagujących koncepcje sprzeczne z ortodoksją, pojawieniem się żyd. prasy, nowoczesnych systemów oświatowych (w tym obowiązku szkolnego nałożonego przez państwo) oraz współczesnych ideologii, przed środowiskami ortodoksyjnymi stanęło pytanie, w jaki sposób skutecznie zapobiec modernizacji społeczności żyd. i porzuceniu tradycyjnego sposobu życia. Pojawiły się próby wykorzystania nowoczesnych metod działania dla obrony tradycji. Zwiastunem tego kierunku był dwutygodnik „Der Israelit", wydawany we Lwowie w 1. 1868-1871 przez stowarzyszenie Szomer Isroel (hebr. Strażnik Izraela). Pierwszą próbą politycznego zorganizowania środowiska ortodoksyjnego stała się utworzona w 1879 w Galicji partia Machzikej ha-Dat (hebr. Podpora Zakonu), którą założyli rabin Szymon Schreiber (Sofer; ojcem jego był Chatam Sofer) z Krakowa oraz Bełzer Rebe, rabin Joszua Rokeach; pierwszy z nich został wybrany w tymże roku do parlamentu austriackiego, a w 1870 partia wprowadziła swych przedstawicieli również do Sejmu Krajowego. Bezpośrednim jej celem było zapobieżenie jakimkolwiek zmianom w żyd. społeczności, a także uniemożliwienie utworzenia nowoczesnego seminarium rabinicznego. Partia przetrwała zaledwie parę lat, lecz myśl o połączeniu sił konserwatywnych przeciwko syjoni- Agudw zmowi, socjalizmowi i niebezpieczeństwu kultury laickiej nie została zarzucona. Pod tą samą nazwą przez krótki czas istniała również organizacja w Rosji i Kongresówce (założona w 1890). Wkrótce kolejne inicjatywy pojawiły się w Niemczech oraz w Rosji. Od 1905 wpływowa organizacja ortodoksyjna Freie Yereinigung fur die Interessen des Orthodoxen Judentums (niem. Wolne Stowarzyszenie dla Obrony Interesów Ortodoksyjnego Żydostwa) we Frankfurcie nad Menem (która oderwała się od tamtejszej żyd. gminy wyznaniowej) podjęła energiczne działania przeciw syjonizmowi oraz reformowanemu judaizmowi. Kilka lat później zbliżyli się do niej niemieccy działacze Mizrachi. W Rosji ortodoksyjni rabini, wśród nich Chaim Ojzer Grodzieński z Wilna (1863-1940), utworzyli w 1.1907-1908 ortodoksyjną organizację Kneset Isroel (hebr. Zgromadzenie Izraela), którą przedstawiali jako kontynuację Machzikej ha-Dat; organizacja ta jednak nie zdołała pokonać przeszkód stawianych przez rosyjskie urzędy. Myśl o współpracy ortodoksyjnych środowisk podejmowali także rabini z innych krajów. Istotną rolę w doprowadzeniu do porozumienia przedstawicieli różnych nurtów ortodoksji odegrał pochodzący z Białorusi znawca Talmudu, historyk, rabin Icchak Izaak Halewi (1847-1914), który ułatwił zorganizowanie konferencji w Bad Homburg (1907) oraz we Frankfurcie nad Menem (1911). Podczas obrad ujawniły się liczne rozbieżności między zwolennikami ortodoksji z Zachodniej Europy (zwłaszcza z Niemiec) oraz z Europy Wschodniej. Ci pierwsi krytycznie oceniali całkowite odrzucanie współczesnej cywilizacji przez rabinów ze wschodu. Ci drudzy natomiast kwestionowali halachiczną wiedzę niemieckich rabinów i czuli się przez nich zdominowani. Niemniej we Frankfurcie postanowiono zwołać następnego roku w Katowicach założycielską konferencję światowej organizacji ortodoksów. Uchwały jej umożliwiły utworzenie AI, jako politycznej reprezentacji środowisk ortodoksyjnych. Ideologia Podstawowym założeniem nowej organizacji było przekonanie, że wszystkie problemy współczesnego świata można i należy rozwiązywać zgodnie z Torą oraz tradycją żyd. AI nie sformułowała programu, gdyż jej działacze uważali, iż nie jest to zwykła partia polityczna, lecz reprezentacja całego ludu Izraela (hebr. klal Isroel), przyjmująca całość judaizmu jako zasady programowe. Najważniejszym zaś jej celem jest obrona Tory oraz żyd. tradycji przed zagrożeniami wynikającymi z modernizmu. Zgodnie z tym, AI upatrywała zagrożenie dla ludu Izraela we wszystkich współczesnych ruchach oraz ideologiach odstępujących od tradycji, deklarując zarazem lojalność wobec każdej władzy państwa, na którego terytorium zamieszkiwali Żydzi, pod warunkiem, że władze umożliwią przestrzeganie zasad judaizmu i nie będą ingerować w wewnętrzne życie gmin wyznaniowych. Przesłanką dla takiej postawy była talmudyczna sentencja: „Rzekł Szemuel: Prawo państwa jest prawem". Partia nie żywiła ambicji wpływania na politykę państwową, uznając ją za domenę środowisk nieżydowskich, ograniczała się jedynie do obrony interesów społeczności żyd., przede wszystkim w sferze religijnej, lecz także w innych kwestiach (zwłaszcza gospodarczych). Odwoływano się przy tym do innej sentencji: „Bądźcie ostrożni z władzą, bo nie zmierza ona do dobra człowieka, ale do własnej korzyści, udaje, że kocha w czas pomyślny, ale nie pomoże w czas trudny". Akceptowano uświęcone tradycją metody wpływania na polityków znajdujących się u władzy (sztadlanut) za pomocą przekonywania, kompromisów nie dotykających zagadnień religii, w tym także współpracy z rządem i wspierania go zwłaszcza tam, gdzie nie dotyczyło to bezpośrednio żyd. interesów. Według AI, „lud Izraela" żył na wygnaniu (jid. golus), którego kres przyniesie nadejście Mesjasza. Odrodzenie Królestwa Izraela mogło nastąpić jedynie jako dzieło boskie, a nie ludzkie, toteż AI nie tylko odrzucała ideologię syjonistyczną, lecz widziała w niej bluźnierstwo, bunt przeciw Bogu i pewną receptę na katastrofę. Współczesna koncepcja narodu żyd. była obca działaczom tej partii, choć nie kolidowała z jej zasadami. Byłoby jednak absurdalne (może nawet świętokradcze) - według nich -uważać Żydów za taki sam naród, jak np. Litwinów, Polaków lub Niemców. Żydzi bowiem byli ludem (narodem) wybranym przez Boga, a więc przede wszystkim wspólnotą wiary oraz obowiązków wobec Pana; stosowano też określenie „lud wierny Torze" (Tojre trajefolk). Zagadnienie praw narodowych Agudas było wiec obce partii, podobnie jak kwestia narodowego języka. W Polsce mową ojczystą (mame-toszn; dosłownie „mowa matczyna") był jidysz, hebrajski zaś był językiem Prawa oraz Pisma, a więc językiem świętym, którego nie wolno pospolitować w życiu codziennym. Z powyższych przesłanek wynikało, że najwyższym autorytetem w AI byli uczeni w Piśmie rabini, określani jako „wielcy Tory" (gedolej Tora); opinie ich uznawano jako najwyższy autorytet. Partia stworzyła koncepcję „stanowiska Tory" (daat Tora) w znaczeniu opartej na tradycji, rabinicznej interpretacji Pisma w sprawach zarówno religijnych, jak doczesnych. W praktyce działalności AI w Polsce międzywojennej niekwestionowanym autorytetem w partii stał się Gerer Rebe, Abraham Mordechaj Alter. AI odrzucała ze względów zasadniczych wszelki modernizm, w praktyce jednak posługiwała się współczesnymi metodami działalności: udziałem w wyborach samorządowych i parlamentarnych, uczestniczeniem w rozmaitych koalicjach (w tym także z udziałem ich przeciwników ideowych), działalnością propagandową (w tym wydawaniem prasy partyjnej oraz innych publikacji o politycznym charakterze, z reguły w języku jidysz), organizowaniem kobiet, młodzieży, robotników, zreformowaniem religijnego systemu edukacyjnego. Przyjęcie współczesnych metod działalności politycznej i wychowawczej miało służyć obronie zasad judaizmu oraz tradycji, lecz wywoływało krytykę wielu ortodoksyjnych rabinów, a zwłaszcza cadyków, rywalizujących z dynastią z Góry Kalwarii. Organizacja Uchwały konferencji w Katowicach (27-29 V 1912) stworzyły podstawy organizacyjne dla światowej organizacji AI. We Frankfurcie powstał komitet tymczasowy. Zadaniem jego było inicjowanie zakładania krajowych organizacji AI, które otrzymały znaczną autonomię w rozstrzyganiu lokalnych problemów politycznych (w tym także dotyczących wewnętrznych zagadnień gmin wyznaniowych) oraz edukacyjnych. Takie rozwiązanie miało usunąć niebezpieczeństwo konfliktów powodowanych różnicami poglądów między środowiskami ortodoksyjnymi poszczególnych krajów. Ukształtowały się bowiem trzy najważniejsze nurty, różniące się stosunkiem do współczesnej cywilizacji świeckiej, stosunkiem do żyd. gmin wyznaniowych i niektórymi innymi problemami: niemiecka neoortodoksja, ortodoksja węgierska oraz środowiska ortodoksyjne ziem polskich i litewskich. Komitet tymczasowy miał także zorganizować w VIII 1914 obrady najwyższego organu światowego, Kenesija Gedola (hebr. Wielkie Zgromadzenie); wybuch wojny spowodował, że zgromadzenie to odbyło się w Wiedniu dopiero w 1923. Następne sesje tego organu zwołano w 1929 (Wiedeń), 1937 (Marianske Łaźni), 1954 (Jerozolima) i 1964 (Jerozolima). Istotny wpływ na przygotowania do konferencji katowickiej oraz na jej przebieg wywarł Gerer Rebe, który wysłał swych przedstawicieli oraz skierował do uczestników osobiste posłanie. Na razie jednak ortodoksyjne środowiska w Polsce zajęły postawę wyczekującą (na terytorium należącym do Rosji skłaniały do tego również warunki życia politycznego), natomiast krajowe organizacje AI powstały przede wszystkim w Niemczech oraz na Węgrzech. Okupacja zaboru rosyjskiego przez Niemców podczas I wojny światowej umożliwiła objęcie ich wpływami działaczy ortodoksyjnych z Niemiec. W II1916 przedstawiciele ich przybyli do Warszawy, inicjując rozmowy i konferencje (działania te poparł Gerer Rebe) oraz nawiązując kontakt z władzami okupacyjnymi, w wyniku których w lecie 1916 polska organizacja AI uzyskała zgodę władz na działalność. Nim to nastąpiło, w wyniku wiosennych wyborów do warszawskiej Rady Miejskiej weszli dwaj przedstawiciele powstającej partii. Jej organizacyjna konferencja odbyła się 14 XI 1916. Przyjęto wówczas nazwę Agudas ha-Ortodoksim (hebr. Związek Ortodoksów, ewentualnie Związek Prawowiernych), w 1918 zmieniono ją na Agudas Szlojmej Emunej Israel (hebr. Związek Prawdziwie Wiernych Izraela), od 1928 - Agudas Isroel w Polsce (lokalne organizacje partyjne nadal posługiwały się często poprzednią nazwą). Polska organizacja AI ukształtowała się w XII 1918, w następstwie konferencji w Warszawie (poprzedziło ją rozpoczęcie wydawania dziennika „Der Jid"). Wybrano wówczas tymczasowy komitet z siedzibą w Warszawie. Sieć organizacyjna AI szybko wzrastała, a lokalne oddziały podejmowały liczne działania, przede wszystkim dotyczące sfery religijnej; m.in. przejmowały opiekę i finansowanie AgiuMI chederów, jesziw, mykw, a także iniq'owały przedsięwzięcia w dziedzinie opieki społecznej. Działacze AI brali również udział w organach samorządowych i uzyskiwali mandaty do parlamentu. Na czele partii stał Komitet Centralny, któremu podlegał Komitet Wykonawczy (Centralne Biuro). Specyfiką AI było utworzenie -jako najwyższego autorytetu - Moecet Gedolej ha-Tora (hebr. Rada Mędrców Tory). Złożona z rabinów Rada po raz pierwszy zebrała się dopiero w I 1922, następnie obradowała nieregularnie. Zadaniem jej była ocena działalności AI oraz rozstrzyganie w świetle halachy nasuwających się problemów. W praktyce działacze polityczni nie zawsze podporządkowywali się jej opiniom. Rolę Rady osłabiały spory dotyczące nie tylko odmiennego stosunku poszczególnych rabinów do bieżących zagadnień, lecz także konflikty innego rodzaju. Tak np. sprawa wyboru rabina w Oszmianie spowodowała rozbicie między rabinami „litewskimi" i „polskimi", istotne problemy wywołała rywalizacja między Gerer Rebe a jego bratem. W bieżącej działalności AI szczególnym autorytetem cieszył się Gerer Rebe, którego wielu zwolenników należało do kierownictwa partii. Istotne wpływy miał także wileński rabin Chaim Ojzer Grodzieński. Autorytetu ich nie uznawał jednak Bełzer Rebe, który utworzył odrębną organizację pod historyczną nazwą Machzikej ha-Dat oraz Aleksander Rebe (Icchak Menachem Danziger z Aleksandrowa), którego zwolennicy podczas wyborów popierali syjonistów lub lokalnych „bezpartyjnych" kandydatów. Przeciwnikiem AI oraz chasydów z Góry Kalwarii był także Lubawiczer Rebe (Józef Icchak Sznejerson, 1880-1950). W tej sytuacji AI miała największe wpływy w województwach centralnych (choć w regionie łódzkim istotną rolę odgrywali chasydzi cadyka z Aleksandrowa), znacznie skromniejsze natomiast na innych terenach. Bieżącą działalnością AI kierowali działacze świeccy, którzy zasięgali opinii rabinów przed podjęciem decyzji. Wśród nich szczególnie silną pozycję uzyskali: Elijahu Kirszbraun, Jakub Trocken-heim, Icchak Meir Lewin, Lejb Mincberg. Lokalne organizacje partyjne zachowywały jednak daleko idącą swobodę działania, nie zawsze postępując zgodnie z zaleceniami organów centralnych AI. Rywalizacja z innymi ugrupowaniami żyd. oraz ambicja, by AI reprezentowała cały lud Izraela, skłoniły działaczy tej partii do podjęcia inicjatyw organizacyjnych w niektórych wyodrębnionych środowiskach; również i to oznaczało odstępstwo od tradycji i wywoływało krytykę niektórych rabinów ortodoksyjnych. Już w 1915 powstała w Warszawie grupa Ceirej Jehuda (hebr. Młodzi Żydzi), która chciała stworzyć religijną alternatywę dla żyd. robotników i zapobiec przyłączeniu się ich do ogólnorobotniczych związków. W 1922 powstał komitet nowej organizacji - Poalej Emunej Isroel (hebr. Robotnicy Wierni Izraelowi). W końcu V 1922 jego działacze zorganizowali konferencję, która zainicjowała organizację Poalej Agudas Isroel (hebr. Robotniczy Związek Izraela). Od 1923 wydawała ona własny organ tygodniowy, „Der Jidyszer Arbeter" (później „Der Jidyszer Arbeter Sztime"), ukazujący się do 1939 z siedzibą na przemian w Łodzi lub w Warszawie. Jakkolwiek PAI wyrosła z inicjatywy działaczy ortodoksyjnych i uznawała podobne autorytety jak AI, wkrótce ujawniły się między obu organizacjami rozbieżności. Lokalne organizacje AI znajdowały się na ogół pod dominującym wpływem środowisk zamożnych (tzw. szajnejidn), PAI natomiast podjęła obronę interesów robotniczych, niejednokrotnie wchodząc na tym tle w konflikt z macierzystą partią. PAI domagała się m.in., by ortodoksyjni przedsiębiorcy żyd. zatrudniali ortodoksyjnych robotników, odnosiła się coraz bardziej krytycznie do kapitalistycznych stosunków społecznych. Z kolei działacze AI uważali, iż w PAI zbyt mało jest głęboko religijnych działaczy -znawców judaizmu i przestrzegali przed uleganiem wpływom socjalistycznym, zwłaszcza ideologii walki klas. Niekiedy dochodziło nawet do bezpośrednich starć zwolenników obu organizacji. Pomimo to PAI pozostała częścią składową ruchu agudowskiego. Pod wpływami AI znajdowała się także organizacja młodzieżowa Ceirej Agudas Isroel (hebr. Młodzież Związku Izraela), założona w 1919, wbrew obawom rabinów, że jest to krok ryzykowny i może prowadzić do odciągnięcia młodych ludzi od studiowania Tory i Talmudu. Nowa organizacja była podporządkowana AI. W 1921 Centralny Komitet AI powołał biuro spraw młodzieży (z udziałem m.in rabinów) i zaczął wydawanie pisma „Diglejnu" („Nasz Sztandar"). Organizacja młodzieżowa była zależna od AI w znacznie większym stopniu niż PAI, lecz także w jej szeregach narastało niezadowolenie z postępowania macierzystej partii. Uważano zwłaszcza, że Agudas 8 działacze AI nie przywiązują dostatecznej wagi do zagadnień socjalnych młodzieży oraz edukacji. Członkowie CAI akceptowali także chętnie nowoczesne metody działalności, które dla starszego pokolenia były nieraz kompromisem, przyjmowanym z konieczności i niechętnie. Wpływy jej obejmowały województwa centralne, lecz w latach 30. zaczęły wzrastać także w Galicji oraz na kresach wschodnich. CAI zdobyła wpływy wśród studentów szkół religijnych, a w ośrodkach przemysłowych (np. w Łodzi) także wśród robotników, rywalizując z PAL Trzecia organizacja związana z AI to Bnojs Agudas Isroel (hebr. Dziewczęta Związku Izraela), która powstała w 1925 na konferencji w Łodzi. Podporządkowana była w pełni organizacji macierzystej i działalność jej nadzorowały lokalne i krajowy komitety doradcze (złożone z mężczyzn). Organizacja nie miała znaczenia politycznego, koncentrowała się na zagadnieniach kultury i oświaty, w pewnej mierze także na zagadnieniach opieki społecznej. Z punktu widzenia konserwatywnego poglądu na rolę kobiety w społeczności żyd. utworzenie BAI stanowiło poważny kompromis ze współczesnymi prądami ideowymi. Działalność AI skupiała się na bieżących problemach społeczności żyd. w Polsce, przede wszystkim religijnych, lecz także ekonomicznych i społecznych. Od czasu odzyskania niepodległości deklarowała lojalność wobec państwa i zwalczała inne ugrupowania, zwłaszcza syjonistów i socjalistów. Nie przeszkadzało to jej działaczom zawierać różnorodne techniczne sojusze podczas wyborów, aby uzyskać większą reprezentację w parlamencie lub w lokalnych ciałach samorządowych. Podczas wyborów 1919 wprowadziła do Sejmu (na podstawie odrębnej listy) dwóch posłów, w 1922 brała udział w Bloku Mniejszości Narodowych otrzymując sześć mandatów do Sejmu i trzy do Senatu, w 1928 jej sojusz z Centralą Związku Kupców oraz Jidysze Fołkspartaj nie przyniósł żadnego mandatu, lecz poseł AI wszedł do Sejmu z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. W 1930 AI uzyskała dwa miejsca w Sejmie (w tym jedno z listy BBWR) oraz jeden mandat do Senatu (z listy BBWR), a w 1935 jeden mandat do Sejmu (prezydent mianował zarazem senatora należącego do AI). Wybory 1938 dały po jednym mandacie do Sejmu i Senatu. Na gruncie parlamentarnym przedstawiciele AI występowali przede wszystkim w sprawach związanych z religią. Usiłowali nie dopuścić do ustanowienia obowiązkowego dnia wolnego od pracy w niedzielę, przeciwstawiali się projektom zakazu lub ograniczenia szechity, postulowali równe prawa dla wyznawców judaizmu oraz autonomię żyd. gmin wyznaniowych w sprawach religii i edukacji. Oprócz tego występowali w obronie interesów ekonomicznych drobnego handlu i rzemiosła, m.in. krytycznie oceniając politykę podatkową. Protestowali także przeciw dyskryminacji lub prześladowaniom Żydów. Deklarowali zarazem pełną lojalność wobec władz Rzeczypospolitej. Jedną z konsekwencji takiego stanowiska była pomoc udzielana polskim oddziałom wojskowym przez lokalne organizacje AI podczas wojny polsko-radzieckiej. Znacznie ważniejsze i częstsze, choć trudno uchwytne, były działania innego rodzaju. Posłowie i senatorowie reprezentujący AI podejmowali interwencje w licznych sprawach szczegółowych, dotyczących bezpośrednio Żydów, na wszystkich szczeblach administracji państwowej. Było to zgodne z uświęconym tradycją postępowaniem przedstawicieli społeczności żyd. w minionych stuleciach. Istotne znaczenie miał także udział przedstawicieli AI w radach miejskich. Za szczególnie ważną dziedzinę swej działalności uważała AI żyd. gminy wyznaniowe, do których usiłowała nie dopuścić zwolenników innych nurtów politycznych, a zwłaszcza syjonistów. Jeśli na terenie parlamentu oraz w samorządzie działacze AI bronili przede wszystkim interesów żyd. przed nieżydowskim otoczeniem, w gminach wyznaniowych mieli przeciw sobie Żydów, wyznających odmienne zasady, którzy spoglądali często na konserwatywnych ortodoksów z uczuciem żywej niechęci, pogardą i litością. Wraz z postępującym procesem laicyzacji społeczności żyd. w Polsce, działacze AI czuli się coraz bardziej osamotnieni w nieprzyjaznym otoczeniu; wyrażało to określenie in golus baj jidn (na wygnaniu wśród swoich). AI widziała zwłaszcza zagrożenie w koncepcji syjonistów (później akceptowanej przez socjalistów), by przekształcić gminy wyznaniowe w organy narodowej autonomii żyd. Głoszono zasadę, Agudas że -jeżeli gminy mają pozostać autentycznie żyd. - ich działalność i całe życie wspólnoty muszą być regulowane przez SzulchanAruch. Postulat wyłącznie religijnego charakteru gmin wyznaniowych oznaczał w praktyce, że mają być wyłączną domeną środowisk ortodoksyjnych. Od początku istnienia niepodległej Polski toczyła się więc w gminach walka o wpływy, przy czym działaczom AI sprzyjało prawne uregulowanie struktury i zadań gmin wyznaniowych, pochodzące jeszcze z okresu niemieckiej okupacji i modyfikowane stopniowo zgodnie z postulatami kół religijnych. Przeciwnicy AI domagali się demokratyzacji ordynacji wyborczej do zarządów gmin. Uzyskali wprawdzie w 1919 zniesienie systemu kurialnego i przyznanie praw wyborczych wszystkim mężczyznom, lecz żądali przyznania praw kobietom i rozszerzenia kompetencji gmin. Zarzucali przy tym konserwatystom dominującym w organach gminnych posługiwanie się tymi instytucjami dla własnych korzyści materialnych. AI miała przeciw sobie także zwolenników reformowanego judaizmu (przeważnie asymilatorów), co stało się przyczyną poważnego konfliktu w warszawskiej gminie wyznaniowej, gdy jej zarząd postanowił wybrać rabina dr Samuela Abrahama Poznańskiego na członka rabinatu. Walka o wpływy we władzach gmin wyznaniowych wybuchła szczególnie ostro w 1924, gdy wyznaczono termin pierwszych po wojnie wyborów. Wprawdzie fragmentaryczne dane dowodzą, że AI zyskała największe poparcie, lecz w skali całego państwa nie zdobyła większości miejsc w radach gminnych (prawdopodobnie niemal 40%); w Warszawie i Łodzi AI miała mniejszość miejsc, choć była najsilniejszym ugrupowaniem. Taka sytuacja powodowała trudności podczas wyboru zarządów, a w wielu radach trwały nieustanne kłótnie między zwolennikami a przeciwnikami AI. Ich ostrość potęgował fakt, że rada gminy decydowała o wykorzystaniu funduszy, a więc m.in. o tym, czy przeznaczano je na wsparcie stowarzyszeń i szkół religijnych, czy też świeckich. W latach następnych ujawniła się tendencja do spadku wpływów AI w kolejnych wyborach (aczkolwiek w 1931 zdobyła większość w radach gmin Warszawy i Łodzi). W wielu gminach przeciwnicy oskarżali działaczy AI o nadużycia wyborcze. Przyznać należy, iż niejednokrotnie korzystali oni z możliwości zawartej w ordynacji wyborczej, która pozwalała pozbawić prawa wyborczego osoby występujące przeciw judaizmowi; interpretowano to nieraz rozszerzające. Ważną dziedziną działalności AI była organizacja edukacji religijnej. Podczas niemieckiej okupacji, dzięki pomocy przedstawicieli AI przybyłych z Niemiec, rabinom ortodoksyjnym udało się nie dopuścić do wprowadzenia obowiązkowej powszechnej oświaty świeckiej. Aby uchronić się przed tym niebezpieczeństwem, opracowano program chederów zreformowanych, w których podstawowym studiom religijnym towarzyszyło w ograniczonym wymiarze nauczanie przedmiotów świeckich. Pierwszy taki cheder, pod nazwą Jesodej ha-Tora (hebr. Podstawy Tory) powstał w Warszawie w 1916 jako szkoła należąca do gminy (było to nowością, jak również jego organizacja oraz higieniczne pomieszczenie, w którym się znajdował), zyskał akceptację władz i stał się wzorem dla systemu szkół AI. Szkoły te zyskały poparcie Gerer Rebe, lecz pod pewnymi warunkami (m.in. nauczanie odbywało się w jidysz, choć przewidziano także naukę polskiego). Po powstaniu państwa polskiego i wprowadzeniu powszechnego obowiązku szkolnego, AI zdołała uzyskać uznanie dla swych chederów, aczkolwiek za cenę dalszych zmian w programie i organizacji nauczania na korzyść przedmiotów świeckich. Kolejne modyfikacje nastąpiły po 1930. Szkoły te korzystały z subwencji gmin wyznaniowych, uzyskały także dotacje - choć skromne - z budżetu państwa lub samorządów. Pomocą służył także Keren ha-Tora (hebr. Fundusz Tory), utworzony na mocy decyzji światowej konferencji AI w 1923. Oprócz tego w wielu miejscowościach istniały chedery tradycyjne. Początkowo chedery podlegały odrębnemu wydziałowi edukacji Komitetu Centralnego AI, lecz w 1929 powstała organizacja oświatowa Chorew. Z jej inicjatywy powstało w Warszawie seminarium dla mełamedów (nauczycieli) oraz centralna biblioteka religijna. AI wspierała także średnie i wyższe szkoły religijne (jesziwy). Dzięki inicjatywie i energii działacza AI, rabina Meira Szapiry, w Lublinie w 1930 powstała Jesziwa Chachmej Lublin (Jesziwa Mędrców Lublina), w której nowoczesne metody edukacyjne miały umożliwić kształcenie ortodoksyjnych rabinów, umiejących działać we współczesnym świecie. Agudas 10 II Agudu Studenci Jesziwy Chachmej Lublin w dzień jej oficjalnego otwarcia 24.06.1930 r. Szczególne znaczenie w edukacyjnej działalności AI miał rozwój szkół dla dziewcząt, znanych jako Bejs Jaków (Dom Jakuba), zainicjowanych przez Sarę Szenirer w Krakowie w 1917. Oznaczało to poważny wyłom w tradycji żyd. oświaty religijnej, a także krok ku nowoczesności, aczkolwiek organizatorzy znajdowali na poparcie swej działalności argumenty w Torze. AI podjęła krakowską inicjatywę i przekształciła ją w system oświaty religijnej dla dziewcząt. W 1925 powstało w Krakowie także seminarium nauczycielskie kształcące nauczycielki dla szkół Bejs Jaków, a krótko przed wybuchem drugiej wojny światowej - szkoła zawodowa dla dziewcząt, nazwana Ohel Sara (Namiot Sary). Ze szkołami tymi współpracowała organizacja BAL W okresie Zagłady W pierwszych dniach wojny we IX 1939 środowiska ortodoksyjne, w tym AI, wzywały Żydów do udziału w obronie Polski. Symbolem takiej postawy był udział rabinów warszawskich w pracach nad budową umocnień wokół stolicy. Formalna działalność partii politycznych w warunkach okupacji była niemożliwa, a zwłaszcza AI - o słabo rozbudowanej sieci organizacyjnej, której lokalne organizacje ożywiały się dla potrzeb doraźnych kampanii (zwłaszcza przed wyborami) - znajdowała się w sytuacji nie sprzyjającej działalności konspiracyjnej. Dostrzec można natomiast kontynuację przedwojennej działalności partyjnej na terenie okupacji niemieckiej w postaci udziału działaczy AI w rozmaitych sferach życia publicznego, istotnych dla lokalnych społeczności żyd. Niektórzy z nich działali w Judenratach, jakkolwiek charakterystyczny ubiór oraz zarost wyróżniający zwolenników ortodoksji czynił ich szczególnie widocznym celem szykan poszczególnych Niemców. Uczestniczenie w instytucjach powołanych przez Niemców wywoływało jednak krytykę, zwłaszcza wśród członków PAI oraz CAI, a niejeden z działaczy AI dopuszczał co najwyżej współpracę z Judenratami poprzez uczestniczenie w instytucjach od nich niezależnych. Źródła zachowały jednak wiadomości o poszczególnych działaczach AI, którzy odegrali ważną pozytywną rolę w tych organach. Należał do nich Meszulam Kaminer (7-1941) w Warszawie. Działacze AI brali zwłaszcza udział w pomocy społecznej, ochronie zdrowia i organizowaniu nielegalnych szkół religijnych (wiadomo o ich istnieniu w Krakowie i Warszawie). Występowali także w obronie przestrzegania przepisów halachy. Tra- dycyjne stanowisko środowisk ortodoksyjnych wobec władzy państwowej sugerować mogło, że w warunkach okupacji podporządkują się bez oporu deportacjom. Fragmentaryczne dane pozwalają stwierdzić udział niektórych przedstawicieli ortodoksji w konspiracji oraz innych formach oporu. Rabin Szymon Huberband w Warszawie współpracował z grupą Oneg Szabat i pozostawił cenną dokumentację dotyczącą sytuacji kół ortodoksyjnych podczas okupacji. Wiadomo o przypadkach, gdy rabini w poszczególnych miejscowościach apelowali do swych zwolenników, by ukrywali się przed deportacją. Niektóre źródła świadczą o negatywnym stanowisku rabinów i działaczy AI wobec projektów oporu zbrojnego, lecz inni współpracowali w przygotowaniach do walki. Zagraniczne organizacje AI (przede wszystkim w USA) podejmowały starania na rzecz pomocy Żydom znajdującym się pod okupacją, przekazując - dokąd było to możliwe - wsparcie finansowe, a następnie usiłując znaleźć sposoby uratowania przynajmniej niektórych i wydostania ich spod władzy niemieckiej. Po 1944 nieliczni działacze AI, którzy przeżyli wojnę, podjęli starania na rzecz wznowienia działalności partii w Polsce. AI nie została zalegalizowana, gdyż jej przeciwnicy widzieli w niej partię reakcyjną i wrogą wszelkiemu postępowi, lecz w praktyce władze państwowe tolerowały jej nieoficjalną działalność. Była ona możliwa dzięki istnieniu żyd. kongregacji wyznaniowych, w których działacze AI odgrywali istotną rolę, choć mieli przeciw sobie zwolenników Mizrachi, popieranych przez administrację. AI nie należała do Centralnego Komitetu Żydów w Polsce ani też do Koordynacji Syjonistycznej, toteż nie mogła korzystać z ich pomocy w organizowaniu emigracji. Współpracowała natomiast z organizacją ortodoksyjnych rabinów z USA, dzięki której wyjechało z Polski do Palestyny wielu ortodoksyjnych Żydów, m.in. w 1946 słuchacze Jesziwa Necach Isroel. Wraz z emigracją oraz nasilającymi się ograniczeniami swobody życia politycznego w Polsce działalność AI dobiegła wkrótce końca. Agudas Isroel w państwie Izrael Jakkolwiek AI była ze względów zasadniczych przeciwna myśli o utworzeniu w Palestynie państwa żyd. siłami doczesnymi, stanowisko jej dotyczące osadnictwa w Erec Israel (Ziemi Izraela) ulegało stopniowej zmianie. Palestyńska organizacja AI powstała już w 1912, lecz praktycznie podjęła działalność od 1919, reprezentując środowiska ultraortodoksyjne i domagając się całkowitej separacji od wspólnot organizowanych przez - zaciekle zwalczanych - syjonistów. Stanowisko to uległo zmianie po 1935, wraz z kolejnymi falami imigracji zwolenników ortodoksji z Polski i Niemiec. Wówczas środowiska ultraortodoksyjne utworzyły własną reprezentację. Przybycie Gerer Rebe do Palestyny w 1940 pociągnęło za sobą dalsze zmiany. Po 1945, pod wpływem Zagłady, zagadnienie Erec Israel znalazło się w centrum programu, który miał „zjednoczyć cały lud Izraela pod rządami Tory we wszystkich aspektach życia politycznego, gospodarczego i duchowego Ludu Izraela w Kraju Izraela" (Izaak Breuer). W praktyce AI poparła wówczas postulat ruchu syjonistycznego, by utworzyć państwo żyd., otrzymawszy w 1947 zapewnienie, że zostanie w nim zachowane status quo w sprawach religijnych. Struktura organów partii ukształtowanej w państwie Izrael była wzorowana na istniejącej w Polsce przed 1939 z Radą Mędrców Tory jako najwyższym autorytetem. PAI zachowała natomiast niezależność od AI, w niektórych latach opowiadając się za całkowicie odmienną taktyką. Przedstawiciele AI oraz PAI wzięli udział w tymczasowych organach państwowych, następnie wchodzili do parlamentu (reprezentowało ich od trzech do sześciu posłów), a także zasiadali w niektórych gabinetach. Podstawowe cele działalności sprowadzały się do starań o konsekwentne przestrzeganie halachy w życiu publicznym oraz rozwoju szkół religijnych. W światowej Organizacji AI zdobyli dominację politycy izraelscy. Poza Izraelem AI działa obecnie (od 1939) w USA. G. C. Bacon, The Politics of Tradition. Agudat Yisrael In Poland, 1916-1939, Jerusalem 1996; E. Mendelsohn, On Modem Jewish Politics, New York-Oxford 1993; M. Samet, The Beginnings of Orthodony, „Modern Judaism" 1988 nr 3. Tom. Agudat 12 Agudat Achim (hebr. Przymierze Braci) - po-lonofilskie stowarzyszenie Żydów postępowych, działające we Lwowie 1880-1892; wydawało tygodnik „Ojczyzna". Do najbardziej czynnych działaczy należeli: B. Goldmann, W. Feldman, A. Nossig i N. Loewenstein. A.Ż. Akiwa (Agudat ha-Noarha-IwńAkiwa, Związek Młodzieży Hebrajskiej „Akiwa") - utworzona w 1934 syjonistyczna organizacja młodzieżowa o charakterze ogólnosyjonistycznym, bliska frakcji Et Liwnot. Największymi wpływami cieszyła się w Galicji, a szczególnie w Krakowie, ale posiadała ośrodki również na terenie byłego za-boru rosyjskiego. Wraz z Ha-Szomer ha-Cair, Gordonią i innymi mniejszymi grupami, wchodziła w skład grupy mniejszościowej w ramach He-Chaluc, sprzeciwiając się unifikacji syjonistycznych organizacji młodzieżowych. W pracy z młodzieżą odwoływała się do metody skautowej. Uczono zasad pierwszej pomocy, geografii Palestyny, hebrajskiego oraz historii i literatury żyd. Organizowano kursy rolnicze, które miały przygotować do pracy w Palestynie. W porównaniu z ogólnosyjonistyczną organizacją młodzieżową Ha-Noar ha-Cijoni w A. przywiązywano większą rolę do tradycji i przepisów religijnych. Pełne prawa członkowskie zyskiwano po ukończeniu 18 roku życia. A. wspierała akcje prowadzone przez fundusze syjonistyczne: Keren Kajemet le-Israel i Keren ha-Jesod. Po wybuchu II wojny światowej członkowie działali w podziemiu w gettach, m.in. wydawali gazety, uczestniczyli w tworzeniu ŻOB w getcie warszawskim. Po wojnie organizacja wznowiła działalność w Polsce jako Ha-Noar ha-Cijoni Akiwa, związana ściśle z Ichudem. NA Aleksandrów Kujawski (woj. kujawskopo-morskie) - miasto powstałe w 1818. Pierwsi żyd. mieszkańcy należeli do kahału w Lutomiersku. W 1826 namiestnik Królestwa Polskiego wydał Żydom w A. przywilej, pozwalający mieszkać w mieście i nabywać nieruchomości. W 1830 powstała niezależna gmina. W 1. 50-tych XIX w. mieszkało w A. około l tyś. Żydów, w 1879 -1673 (28% populacji), w 1921 - 2635 (32%), od drugiej połowy XIX w. słynął jako siedziba cadyków, którzy nie angażowali się w politykę. Założycielem dynastii był Szraga Fajwel Danzi- ger z Grójca (zm. 1849), którego syn Jechiel osiedlił się w Aleksandrowie. Cadyk Aschak Menachem (1880-1943) stworzył sieć jesziw aleksandrowskich, zginął w Treblince. Niemcy zajęli miasto 71X1939 r. Spalili główną synagogę i stos zwojów Tory. 27 XII wszyscy Żydzi z A. zostali wygnani do Główna. W Izraelu po wojnie pierwszym cadykiem aleksandrowskim był Juda Mozes Tiehberg, prowadzący jesziwę w Bene Brak. Aleksander, ed. N. Blumenthal, Tel Aviv 1968 (hebr., jid). AG. Al ha-Miszmar (hebr. Na straży) - frakcja w Organizacji Syjonistycznej w Polsce wyłoniona w 1923, chociaż zalążki rozłamu pojawiły się wcześniej. Przywódcą był I. Grunbaum, do grona jego najbliższych współpracowników należeli A. Hartglas, A. Podliszewski i I. Schiper. Stali na stanowisku, iż kolonizacja Palestyny powinna odbywać się siłami ideowych syjonistów na bazie funduszów narodowych. Stąd wynikał ich negatywny stosunek do poszerzenia Agencji Żydowskiej o niesyjonistycznych członków. Przywiązywali dużą wagę do spraw polskich, do walki o autonomię narodowo-kulturalną dla Żydów w Polsce. Frakcja, początkowo słaba, zaczęła zdobywać przewagę w OSwP na przełomie lat 20. i 30. J.Ż. alija (hebr. wznoszenie się) - podstawowe pojęcie, a zarazem ideał w pionierskiej ideologii syjonistycznej - imigracja Żydów do Izraela. Jednocześnie pojęcie używane w odniesieniu do kolejnych fal imigracji żyd. do Palestyny (Izraela). A. postrzegana była jako osobiste spełnienie najważniejszego elementu ideologii syjonistycznej, a także uczestniczenie w procesie narodowego odrodzenia. Pojęcie zaczerpnięto z tradycyjnego terminu alija le-Tora - wezwanie Żyda na bimę dla przeczytania fragmentu Tory (był to sposób publicznego uhonorowania wezwanej osoby). Wyróżnia się pięć dużych fal imigracyjnych, które uczestniczyły w budowaniu podstaw gospodarczych, kulturalnych i politycznych jiszuwu. Pierwsza a., obejmująca około 25 rys. młodych ludzi m.in. związanych z ruchem Bilu i Chibbat Cijon, przybyła do Palestyny w 1. 1882-1903, głównie z Europy Wschodniej. Druga a., z lat 1904-1914, również pochodziła przede wszystkim z Europy Wschodniej, 13 AH*r położyła podwaliny pod rozwój ruchu socjalistycznego i związkowego. W jej ramach przybyło około 40 tyś. ludzi; przerwał ją wybuch pierwszej wojny światowej. W ramach trzeciej a. (1919-1923) przybyło około 35 tyś. imigrantów, w tym wielu młodych ludzi związanych z syjonistycznymi organizacjami He-Chaluc i Ha-Szo-mer ha-Cair. W Palestynie pracowali przy budowie dróg, zakładali kibuce oraz pierwsze osady rolnicze - moszawy. W ramach czwartej a. (1924-1928), określanej także mianem a. Grab-skiego (od premiera ministra skarbu, twórcy reform skarbowych, którym przypisywano nieznośne dla żyd. warstw średnich ciężary fiskalne) przybyło do Palestyny około 67 tyś. imigrantów, w tym stosunkowo wielu przedstawicieli klasy średniej, z których większość osiedliła się w miastach. Ponad połowa imigrantów z tej fali przybyła z Polski. Piąta a. (1929-1939) objęła około 250 tyś. Żydów zmieniając charakter jiszuwu. Znaczny odsetek stanowili Żydzi niemieccy. A. nie ustała zupełnie w latach II wojny światowej ani po jej zakończeniu, w 1940-1948 przybyło około 100 tyś. imigrantów. W czasie trwania mandatu brytyjskiego (1918-1948) wielkość oficjalnej emigracji była regulowana przez rząd palestyński (certyfikat). W czasie kryzysów politycznych, szczególnie w okresie zamieszek arabskich, a. była w znacznym stopniu ograniczana lub zupełnie wstrzymywana. W1934-1948 około 115 tyś. Żydów przybyło nielegalnie, a ponad 50 tyś. zostało zatrzymanych i internowanych w obozie na Cyprze; odzyskali wolność dopiero po powstaniu państwa Izrael. Po ogłoszeniu deklaracji o powstaniu Izraela zniesiono wszystkie ograniczenia dotyczące imigracji, a uchwalone w 1950 prawo powrotu zagwarantowało każdemu Żydowi prawo do przybycia, osiedlenia się w Izraelu i otrzymania obywatelstwa. Nowi imigranci otrzymywali też pomoc państwa w pierwszym okresie po przybyciu. N.A. Ałter Icchak Meir Rotenberg (Góra Kalwaria 1789-Góra Kalwaria 1866) - przywódca chasydzki (chasydyzm), założyciel dynastii cadyków z Góry Kalwarii. Jego ojciec Izrael był uczniem Lewi Icchaka z Berdyczowa i rabinem Góry Kalwarii, ale nie miał charyzmatu cadyka. A. był uczniem Izraela Hofsteina z Kozienic. Po śmierci mistrza przez krótki czas przebywał na dworze jego najmłodszego syna i suk- cesora Mosze, po czym został uczniem Simchy Bunama z Przysuchy, a po jego śmierci - Me-nachema Mendla z Kocka. Bez zastrzeżeń poparł swego nauczyciela w konflikcie, który podzielił kockich chasydów i spowodował przejściową izolację Menachema Mendla. Po jego śmierci w 1859 został uznany za cadyka przez większość kockich chasydów. Podczas powstania listopadowego otwarcie sympatyzował z polskimi powstańcami. Wiele uwagi poświęcał codziennym sprawom swoich chasydów. Choć cadykiem był zaledwie 7 lat, istotnie wpłynął na dalszy rozwój ruchu chasydzkiego w Polsce, a założona przez niego dynastia cadyków zachowała czołową rolę aż do II wojny światowej. Następcą A. został Chanoch z Aleksandrowa, a po jego śmierci w 1870 za głowę wspólnoty chasydzkiej z Góry Kalwarii uznano wnuka A. Judę Arie Lejba (1847-1905). To jego wysiłkom trzeba przypisać zdystansowanie się polskiego cha-sydyzmu od ruchu syjonistycznego. Po wybuchu II wojny światowej jego syn i następca Abraham Mordechaj Alter wyjechał z Polski. 1940 osiadł w Jerozolimie, gdzie założył swój nowy dwór. J.D. Alter Leon (ps. Leon, Werner; Mława 20 X 1880-Warszawa 13 I 1963) - działacz socjalistyczny. Wychowany w rodzinie drobnomiesz-czańskiej, studiował w Paryżu (Szkoła Nauk Politycznych, 1905). Po powrocie do kraju w 1905 wstąpił do SDKPiL, podjął też pracę w polskim szkolnictwie (szkoła średnia prowadzona przez Zrzeszenie Nauczycieli oraz wykłady na Uniwersytecie dla Wszystkich), kilka tygodni był więziony na Pawiaku. Następnie pracował w Towarzystwie Szerzenia Wiedzy Handlowej i Przemysłowej oraz w Towarzystwie Wiedzy Robotniczej. Pod koniec I wojny światowej przez kilkanaście miesięcy internowany przez władze niemieckie. Po I zjeździe KPRP odsunął się od ruchu robotniczego, 1919-1923 pracował w Państwowym Urzędzie Emigracyjnym przy Min. Pracy i Opieki Społecznej (kierował wydziałem do spraw emigracji Żydów), a od 1924 kierował Towarzystwem Opieki nad Emigrantami Hias. Podczas II wojny światowej przebywał za granicą, po powrocie do kraju kierował ponownie Hiasem do jego rozwiązania w 1950. 1955, tuż przed emeryturą, wstąpił do PZPR. A.Ż. Alter 14 Alter Wiktor (ps. Lorman; Mława 7II1890-Kujbyszew 17 II 1943) - działacz Bundu. Jako uczeń zaangażował się w działalność Bundu i podczas strajku szkolnego w Warszawie został aresztowany i wydalony ze szkoły. Wyjechał do Belgii, gdzie w 1911 w Liege ukończył studia, uzyskując dyplom inżyniera. Po powrocie do Warszawy z powodu działalności politycznej został zesłany na Syberię. Po wybuchu I wojny światowej uciekł przez Belgię do Anglii, gdzie działał w londyńskiej grupie Bundu i Brytyjskiej Partii Socjalistycznej. Po rewolucji lutowej w 1917 wyjechał do Rosji i został członkiem KC Bundu, działał w Kijowie, Mińsku i Piotrogrodzie. Pod koniec 1918 wrócił do Polski, gdzie do 1939 stał obok H. Erlicha na czele Bundu. Przeciwnik przyłączenia się Bundu do Kominternu, został podczas III Konferencji Międzynarodówki Komunistycznej w Moskwie w 1921, podobnie jak wcześniej w 1918, na krótko aresztowany. Pod koniec lat 20. opowiedział się za przystąpieniem Bundu do Międzynarodówki Socjalistycznej; od 1930 był zastępcą H. Erlicha w jej komitecie wykonawczym. 1919-1939 był członkiem frakcji Bundu w Warszawskiej Radzie Miejskiej (ławnik 1927-1934) i przez jakiś czas reprezentował Bund w warszawskiej gminie wyznaniowej. Odegrał wybitną rolę jako publicysta i wydawca organu partyjnego „Myśl Socjalistyczna" (1935-1938), a także w żyd. związkach zawodowych. Jako przewodniczący Rady Krajowej reprezentował te związki w KCZZ. Po ucieczce z Warszawy (IX 1939) został aresztowany przez NKWD; w 1941 skazano go na śmierć, potem uwolniono, a następnie (XII 1941) ponownie aresztowano w Kujbysze-wie i rozstrzelano. Opublikował m.in.: Antysemityzm w świetle cyfr (Warszawa 1939), Człowiek w społeczeństwie (Warszawa 1938). Henryk Erlich and Victor Alter: Two Heroes and Mar-tyrs for Jewish Socialism, New York 1990. G.R Amida (hebr. stanie) - inna nazwa modlitwy Szmone esre (hebr. osiemnaście), która pierwotnie zawierała osiemnaście błogosławieństw; w II w. n.e. dodano dziewiętnaste. A., główna modlitwa codziennej liturgii, odmawiana jest w trakcie modlitwy porannej (szacharit), popołudniowej (mincha) i wieczornej (maariw). W szabat, święta i przy nowiu księżyca zastępuje się ją krótszą wersją zwaną musaf. A. odmawia się po cichu, na stojąco, ze złączonymi stopami i twarzą zwróconą w kierunku Jerozolimy. Nie wolno przerywać jej odmawiania. R.R amoraici (aram. amora - mówca, interpreta-tor) - nazwa uczonych, którzy komentowali tekst Miszny. Działali od III w. do ok. 500 n.e. Po ostatecznej redakcji Talmudu Jerozolimskiego i Talmudu Babilońskiego oraz Miszny komentarze a. uznano za miarodajne, ich dziełem jest Gemara. R.R Amsterdam Saul (pseud. Henrykowski, Nowy Sącz 17 III 1898-Moskwa 1937) - działacz komunistyczny. Wychowany w rodzinie kupca drzewnego; studiował prawo w Wiedniu (aresztowany za działalność socjalistyczną w wojsku) i na UJ. 1918-1920 działacz Poalej Syjon, po rozłamie w partii (1921) wstąpił do KPRP. Od 1923 działał w Biurze Żydowskim (następnie w Centralnym Biurze Żydowskim) KPRP, m.in. był głównym inicjatorem powstania Kombundu i jego wcielenia do KPRP. Uczestniczył w moskiewskich zjazdach władz partyjnych (wszedł do KC jako przedstawiciel „mniejszości") oraz posiedzeniach MK. Po 1927 w komunistycznym ruchu zawodowym na terenie Polski, Czech, Szwajcarii i Grecji. 1933-1935 pracował w BP KC KPP w Kopenhadze. Po usunięciu z BP wezwany do Moskwy w 1936, w roku następnym aresztowany i rozstrzelany. A.Ż. Anielewicz Mordechaj (Warszawa 1919/ 1920-Warszawa 8 V 1943) - działacz Ha-Szo-mer ha-Cair i Makabi, dowódca powstania w getcie warszawskim. Absolwent liceum hebrajskiego w Warszawie, po 17IX1939 usiłował zorganizować szlak uchodźstwa młodzieży żyd. przez Rumunię do Palestyny. Aresztowany przejściowo w strefie radzieckiej, powrócił przez Wilno do Warszawy, gdzie współorganizował w getcie ruch oporu. Wielokrotnie nielegalnie odwiedzał inne ośrodki żyd. w okupowanym kraju, inicjując ruch oporu. Mianowany (XI1942) dowódcą Żydowskiej Organizacji Bojowej, podczas deportacji 18 I 1943 zainicjował pierwszą próbę zbrojnego oporu, następnie kierował powstaniem przeciw Niemcom, którzy chcieli 19 IV przeprowadzić kolejną deportację mieszkańców żyd. dzielnicy. Zginął w bunkrze dowództwa ŻOB przy ul. Milej 18 (dziś znajduje się tam pamiątkowy głaz). Na jego pamiątkę otrzymał 15 antyjudaizm nazwę kibuc Jad Mordechaj w pln. części Strefy Gazy; znajduje się tam pomnik. Tom. An-ski S. (pseud., Salomon Zainwel Rapoport, Czasznik na Białorusi 1863-Warszawa 8 XI1920) - dramaturg, poeta, publicysta, tłumacz, folklorysta, działacz polityczny. Pisarz dwujęzyczny (tworzył w języku rosyjskim i jidysz). Odebrał tradycyjne wychowanie w chederze. W młodości zwolennik haskali, związał się z rosyjskimi na-rodnikami. Wędrując po Rosji imał się różnych zawodów, m.in. pracował jako nauczyciel. 1892-1905 przebywał w Niemczech, Szwajcarii i Francji. Już w Paryżu interesował się folklorem żyd., drukował w prasie jidysz (m.in. w wydawnictwach redagowanych przez I. L. Pereca), a jego utwór Di szwue stał się hymnem Bundu. Do Rosji wrócił w 1905. Poświęcił się badaniu żyd. folkloru i działał w żyd. towarzystwie etnograficznym w Petersburgu. 1911-1914 kierował ekspedycją etnograficzną na Wołyniu i Podolu, której plonem był obszerny zbiór legend, opowieści i pieśni ludowych, a także dokumentacja fotograficzna. W latach I wojny światowej należał do komitetu pomocy żyd. ofiarom wojny. 1917 został członkiem Wszechrosyjskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego z ramienia partii socjalno-rewolucyj-nej. 1918 znalazł się na krótko w Wilnie, skąd przeniósł się do Warszawy. Współorganizował żyd. towarzystwo etnograficzne w Warszawie. Jego spuścizna pisarska w jidysz obejmuje poezje, dramaty, artykuły publicystyczne, wspomnienia. Najgłośniejszy utwór, legenda dramatyczna Der dibuk (Cwiszn cwej weltri), powstał w 1919 i był grany przez Trupę Wileńską, a w prze- kładzie na hebr., autorstwa Ch. N. Bialika przez Habimę. Utwór tłumaczony był na liczne języki, w tym na polski (1922 i 1988, wyst. w Teatrze Starym w Krakowie w reż. A. Wajdy). Nie dokończony pozostał dramat Tog un nacht (opracowany i dokończony przez Altera Kacyzne). E.P-J. Anszej Chail - krakowskie stowarzyszenie charytatywno-samopomocowe, znane też pod nazwą Stowarzyszenie ku Wsparciu Byłych Wysłużonych Żołnierzy Wyznania Mojżeszowego w Krakowie. Powstało w 1875 i działało do wybuchu I wojny światowej; przeciętnie liczyło ok. 250 członków. A.Ż. Antokolski Marek (Wilno 21 X 1842-Paryż 9 VII 1902) - rzeźbiarz. Studiował w Petersburgu i Berlinie. Związany ze środowiskiem artystów i intelektualistów Petersburga i Moskwy, często odwiedzał Paryż, Berlin, Rzym, podróżował po Europie. Uznany za prekursora „nowej sztuki", występował przeciwko neoklasycznej rzeźbie rosyjskiej. Rzeźbił przede wszystkim monumentalne postacie związane z historią i kulturą Rosji (Iwan Groźny, Piotr I), portrety. Późniejsze dzieła przesycone są treściami filozoficznymi i intelektualnymi (Chrystus przed Pilotem, Spinoza, Mefistofeles). A. wykonywał liczne repliki swoich rzeźb. Zajmował się grafiką i rysunkiem, pisał też na temat sztuki. Pracował w marmurze, glinie, gipsie i brązie. Wystawiał w Rosji (najczęściej w Moskwie i Petersburgu) i innych miastach Europy. Jego prace są rozsiane po muzeach dawnego ZSRR, m.in. w Piotrogrodzie, Moskwie, Tbilisi, Odessie, wiele zaginęło. M.T. antyjudaizm Antyjudaizm opisywano zwykle w ramach prezentacji antysemityzmu. Obecnie podejmowane są próby oddzielnego traktowania tych zagadnień. Pojęciem a. określa się niechęć, dyskryminację, a nawet wrogość do Żydów z powodu ich religii, przy czym jednym z motywów takiej postawy byłyby racje teologiczne. Pomimo tego, że pewne przejawy a. pojawiały się w okresie przed Chrystusem, jego początki związane są zasadniczo z powstaniem chrześcijaństwa, a więc przypadają na pierwszy wiek ery chrześcijańskiej, kiedy pierwotny Kościół, podkreślając wypełnienie Boskich obietnic w osobie Jezusa z Nazaretu, stopniowo, lecz coraz wyraźniej zaczynał oddalać się od wiary Izraela, judaizmu. A. ukształtowany w swych głównych ideach w ciągu pierwszych pięciu wieków, później będzie jedynie powielany, czasami intensyfikowany, znajdując odzwierciedlenia w popularnym nauczaniu, prawodawstwie i liturgii Kościołów oraz we wzajemnych relacjach chrześcijan i Żydów. Zwykle wymienia się kilka przyczyn a., które wzajemnie się uzupełniają: 1. Wrogość judaizmu, głównie przywódców żydowskich wobec chrześcijaństwa - nowo powstającego ruchu wewnątrz tradycyjnej religii żydowskiej - i wyłączenie pierwszych wyznawców Jezusa ze wspólnoty wiernych. antyjudaizm 2. Postawa pierwotnego Kościoła, który stał przed koniecznością uzasadnienia swej prawomocności i odniósł się negatywnie do religii wyznawanej przez Żydów, od której chciał się odróżnić, a zarazem czerpał z niej słownictwo, idee, liturgię oraz doktrynę. 3. Ciągła atrakcyjność judaizmu, nie tylko dla tak zwanych judeochrześcijan, próbujących łączyć wymagania żydowskiego Prawa z nową religią, lecz także dla świata pogańskiego. Judaizm jeszcze w początkach V wieku, a więc wiele lat po edykcie Konstantyna (313), przyznającym chrześcijanom wolność wyznania, pozostawał dla tego świata religią misyjną o znacznych wpływach, a więc stanowił zagrożenie dla chrześcijaństwa. Momentem zwrotnym w stosunkach między judaizmem a chrześcijaństwem, niezależnie od wcześniejszych konfliktów, była klęska poniesiona przez Żydów w wojnie z rzymskim zaborcą (lata 67-70), w której nie wzięli udziału chrześcijanie. To prawda, że już w latach pięćdziesiątych na tzw. soborze jerozolimskim Kościół odstąpił od żydowskiego Prawa deklarując, że konwertyci z pogaństwa nie powinni mieć obowiązku jego przestrzegania, a później w Antiochii św. Paweł przekonał św. Piotra, że wiara w Jezusa Chrystusa jest wystarczająca dla zbawienia. Niemniej chrześcijaństwo mogło nadal istnieć w ramach ówczesnego judaizmu, jako jeszcze jedna nowo powstała sekta. Cesarz Tytus w 70 zdobył Jerozolimę, masakrując ludność żydowską i równając Świątynię z ziemią. Fakt, że chrześcijanie nie wzięli udziału w powstaniu, chociaż byli Żydami, zrozumiany został przez przywódców jako zdrada narodowych aspiracji. Chrześcijanie zaś dopatrzyli się w zniszczeniu Jerozolimy wypełnienia wcześniejszych obietnic Jezusa oraz potwierdzenia stanowiska, że to właśnie oni stanowią teraz lud Boży. Po stronie żyd. konsekwencją było włączenie do modlitwy osiemnastu błogosławieństw, odmawianej trzy razy dziennie, klątwy pod adresem chrześcijan: „niech minim [heretycy] przepadną natychmiast; niech będą wyrzuceni z Księgi Życia i nie zaliczeni do sprawiedliwych". Chrześcijanie rozeszli się ostatecznie z judaizmem dopiero po 130, gdy utracili nadzieję na konwersję Izraela, kiedy większość Żydów uznała oczekiwanego mesjasza w przywódcy kolejnego powstania - Bar Kochbie. Po dzień dzisiejszy otwarte pozostaje zagadnienie, w jakiej mierze pisma Nowego Testamentu wyrażają początki negatywnych stosunków chrześcijańsko-żyd., a więc także są świadectwem anty-judaizmu. Pogarszające się stosunki są widoczne w nowotestamentowej prezentacji faryzeuszy, a szczególnie w relacji zawartej w ewangelii św. Jana, która -jako jedyna - wspomina o ich udziale w pojmaniu Jezusa. Faryzeusze po 70 stanowili grupę, która najlepiej przetrwała katastrofę religijną i polityczną, decydując o późniejszym obliczu judaizmu. Łatwo zauważyć, że ewangelie tworzą z ogółu faryzeuszy - poza kilkoma wyjątkami - głównych oponentów Jezusa. W rzeczywistości ruch ten był wówczas zróżnicowany, a Jezus, chociaż prowadził z nimi gwałtowne spory, jednak utożsamiał się w znacznej mierze z wieloma ich poglądami. Negatywny obraz faryzeuszy, jaki odnajdujemy na kartach ewangelii, tłumaczy się złym stanem stosunków żyd.-chrześcijańskich, który wywarł wpływ na ostatnich redaktorów relacji św. Jana. Potwierdza to watykański dokument „Żydzi i judaizm w głoszeniu Słowa Bożego i katechezie Kościoła katolickiego" z 24 VI 1985, który powiada: „[...] niektóre wzmianki wrogie lub mało przychylne Żydom mają jako kontekst historyczny konflikt między rodzącym się Kościołem i wspólnotą żyd. Niektóre polemiki odzwierciedlają okoliczności stosunków między Żydami i chrześcijanami, które chronologicznie są o wiele późniejsze od Jezusa". Sprzeciw wobec judaizmu, a nawet walka z nim są natomiast widoczne od początku w pismach patrystycznych. Ta antyjudaistyczna literatura, zwykle zachowująca formę traktatu lub dialogu, koncentrowała swoją uwagę na mesjaństwie Jezusa, odwołaniu żyd. Prawa i powołaniu Kościoła. Można ją podsumować następująco: Kościół poprzedza „stary Izrael", odnajdując swoje źródła w obietnicy danej Abrahamowi i w jego wierze oraz w ofierze Melchizedeka; Kościół jest Kościołem pogan, a równocześnie „nowym ludem", „wiecznym Izraelem", którego korzenie sięgają początków samej ludzkości. Przepisy Prawa były jedynie jarzmem nałożonym na „stary Izrael" z powodu jego grzechów. Żydzi to naród apostatów, który odstąpił od wyznaczonej mu przez Boga roli ludu wybranego. Chrześcijańscy pisarze, korzystając z tekstów Starego Testamentu, pokazywali domniemaną przewrotność Żydów. Żyd to zatwardziały niedowiarek, skazany na to, aby doświadczać nie- 17 antyjudaizm szczęść, na zawsze żyć z dała od swojej ojczyzny, a przez to potwierdzać wyższość chrześcijaństwa nad judaizmem i Kościota nad Synagogą. W sytuacji diaspory i braku państwowości upatrywano nieuniknioną Boską karę. Izraelici są - według tego wykładu - ludem pogardzanym przez Boga. Judaizm od czasów Chrystusa nie jest już sobą - ulegl zepsuciu. Żydzi źle rozumieją Pismo Święte, a przede wszystkim niosą na sobie winę za śmierć Jezusa. Wiele pism patrystycznych naznaczonych jest duchem a. Dla przykładu wymieńmy jedynie najważniejsze: Justyna Męczennika (zm. ok. 167) Dialog z Żydem Tryfonem, z tego samego okresu nieznanych autorów List do Diogneta, List Barnaby, apokryficzne dzieło Ewangelia Piotra, Tertu-liana (zm. ok. 240) Przeciw Żydom, Cypriana (zm. 258) Trzy księgi świadectw przeciw Żydom do Kwiryniusza, Hipolita (zm. ok. 235) Przeciw Żydom, Orygenesa (zn. 254) Przeciw Celsusowi, z pierwszej połowy II w. nieznanych autorów Góra Synaj i Syjon, oraz Do Wigiliusza biskupa o niedowiarstwie Żydów, Jana Chryzostoma (zm. 407) Kazania przeciwko Żydom, Augustyna (zm. 430) Przeciwko Żydom oraz Kroniki Sulpicjusza Sewera (zm. 420). Na początku II w. pojawił się marcjonizm, głoszący istnienie dwóch Bogów: Boga Starego Testamentu - surowego, okrutnego i zazdrosnego, oraz dobrego Boga, jakiego przymioty odnajdujemy na kartach Nowego Testamentu, co w konsekwencji doprowadziło do odrzucenia Starego Testamentu. I chociaż nauczanie Marcjona zostało zdecydowanie odrzucone przez Kościół, to jednak pewne jego elementy pokutują do dzisiaj w myśleniu i przepowiadaniu chrześcijańskim. Negatywny obraz Żydów, przedstawiony w pismach Ojców Kościoła, znajdzie później odzwierciedlenie w prawodawstwie cywilnym (zwłaszcza po 380, gdy chrześcijaństwo uzyska status religii panującej) i kościelnym. Rozwój prawa cywilnego można dobrze prześledzić na podstawie Kodeksu Teodocjusza, zbioru praw obejmującego lata panowania Konstantyna do 428. Prawo kościelne można przedstawić choćby na podstawie niektórych orzeczeń: Synod w Elvirze (306) zakaże małżeństw chrześcijańsko-żyd., kontaktów seksualnych oraz wspólnego spożywania posiłków; III synod w Orleanii (538) zabroni Żydom zatrudniania chrześcijańskich niewolników oraz pokazywania się na ulicach w okresie Wielkiego Tygodnia (poprzedzającego święta Wielkanocy); XII synod w Toledo (681) nakaże spalenie Talmudu i innych ksiąg; synod w Genewie (1078) zobowiąże Żydów do płacenia podatków na utrzymanie kościołów w takim samym wymiarze jak chrześcijan; III sobór laterański (1179) nie pozwoli Żydom świadczyć w sądach przeciwko chrześcijanom i pozbawi ich prawa otrzymywania spadków po osobach, które przyjęły chrześcijaństwo; IV sobór laterański (1215) nakaże Żydom nosić oznaki wyróżniające ich spośród innych ludzi; synod w Orfordzie (1222) zakaże budowania nowych synagog; synod we Wrocławiu (1267) nakaże przymusowe osiedlanie w gettach; synod w Ofen (1279) zakaże chrześcijanom sprzedaży majątków Żydom. Jednym z najważniejszych zagadnień, które przez długie wieki miały decydować o stosunkach między judaizmem a chrześcijaństwem był problem odpowiedzialności za śmierć Jezusa. Przekonanie, że wszyscy Żydzi uczestniczyli w tej zbrodni, było kluczem, wedle którego tłumaczono wszystkie ich klęski, zburzenie Świątyni, utratę niezawisłości politycznej. Źródłem, do którego najchętniej się odwoływano już w pierwszej połowie III w., był okrzyk tłumu, zgromadzonego w czasie procesu Jezusa, odnotowany przez św. Mateusza w ewangelii: „Jego krew na nas i na dzieci nasze". Wnikliwa analiza dzieł Ojców Kościoła ukazuje powolny proces obarczania wszystkich Żydów odpowiedzialnością za śmierć Zbawiciela, chociaż samo określenie „naród bogobójców" zadomowiło się na dobre w języku chrześcijan dopiero w XI w. Pierwsza sugestia pochodzi ze wspomnianego Dialogu z Żydem Tryfonem, Justyna Męczennika: „To wszystko więc spotkało was słusznie i sprawiedliwie. Zamordowaliście bowiem Sprawiedliwego, a przed Nim proroków Jego". Bardziej wyraźne jest jednak świadectwo z tego samego okresu, pozostawione przez Melitona, biskupa Sardes, który w homilii O Męce Pańskiej pochodzącej z lat 160-170 powiada: „Bóg został zamordowany, Król Izraela został zabity rękami Izraelitów". Oczywiście, zniszczenie Świątyni oraz upadek powstania Bar Kochby komentuje biskup Sardes jako konsekwencję bogobójstwa. Temat ten podjęty zostanie w III w. przez Hipolita w Traktacie przeciw Żydom oraz przez Orygenesa w Przeciw Celsusowi. Dopiero jednak Jan Chryzo-stom uczyni go centralnym zagadnieniem w swej polemice przeciw judaizmowi, przy czym ogromne znaczenie ma dla niego fakt, że cesarzowi Julianowi Apostacie (panował 361-363) nie udało się od- antyjudaizm 18 19 antysemityzm budować Świątyni w Jerozolimie. Chryzostom zinterperetuje to jako interwencję samego Boga, który w ten sposób ukarat Izrael. Poglądy swoje przedstawił Chryzostom najdobitniej w 7 homiliach, które wygłosił w latach 386-7 w Antiochii, gdzie pełnił obowiązki kaznodziei do czasu wybrania go na biskupa Konstantynopola. Wobec skłonności chrześcijan do uczestnictwa w nabożeństwach synago-galnych oraz bratania się z Żydami, nazywa tych ostatnich „chciwcami, perfidnymi bandytami, uporczywymi mordercami, ludźmi we władaniu diabła", których „rozpusta i opilstwo podobne jest do manier świni i kozłów", a ich synagogi nie są jedynie „teatrami", lecz także „domami publicznymi, jaskiniami dla złodziei, legowiskiem diabłów i otchłanią zatracenia". Judaizm, wedle niego, jest zde-generowany. Wszystkie nieszczęścia i upokorzenia, jakie spadły na Żydów, są wynikiem skazania przez nich Chrystusa na śmierć. Więcej, to nie Rzymianie zburzyli Świątynię i miasta izraelskie, lecz Bóg, który nienawidzi Żydów i odbiera im wszystkie przywileje. Idea ludu żyd. jako winnego zbrodni bogobójstwa, ukształtowana w IV w., powoli przenikała do świadomości wierzących. Jacąues Maritain powiada, że koncepcja ludu, który został na zawsze napiętnowany jako lud bogobójców, przeniknęła począwszy od XI w. do najgłębszych pokładów chrześcijańskiego ducha tak, że serca chrześcijan zostały zatrute nienawiścią do Żydów. Twierdzenie o ich odrzuceniu przez Boga jako konsekwencji zabicia przez nich Chrystusa, Syna Bożego, chociaż nigdy nie miało oficjalnego potwierdzenia w nauczaniu Kościołów, było jednak szeroko propagowane przez wieki i uzyskało powszechną aprobatę wśród wierzących. Do połowy XX w. służyło, jako pseudote-ologiczny argument, dla poparcia wielu wystąpień antysemickich. W Polsce jeszcze w okresie międzywojennym, jak wykazuje analiza prasy katolickiej, odrzucenie Jezusa przez Żydów stanowiło klucz do wyjaśnienia ich sytuacji w ciągu wieków, zaś oskarżenie Żydów o zabójstwo Chrystusa bywa powtarzane nawet dziś (ks. M. Poradowski, Talmud czy Biblia? Warszawa 1993, s. 23). Oskarżenie całego ludu żyd. o zbrodnię bogobójstwa powracało podczas religijnych pogromów i masakr (np. w okresie wypraw krzyżowych), w oskarżeniach o profanację Hostii, zatruwanie studni i „mordy rytualne" chrześcijańskich dzieci. U podstaw tych zarzutów były rozpowszechnione pogłoski, że Żydzi nienawidzą chrześcijan, a ponieważ cierpią na różne dolegliwości, będące konsekwencją ukrzyżowania Chrystusa, lekarstwem służącym ich uzdrowieniu miała być ludzka krew, pita sama lub z paschalnym przaśnym chlebem (macą). Pierwsze znane z dokumentów oskarżenie o zabicie chłopca imieniem William pojawiło się w Anglii (1144). Wedle świadectwa Thomasa z Norwich (Życie i cuda św. Williama z Norwich) popełniona zbrodnia była odtworzeniem męki Jezusa: chłopca miano pochwycić po zakończeniu modlitw w synagodze, związać sznurem, na głowę włożyć koronę cierniową, następnie przywiązać do krzyża, przybijając jego lewą rękę i nogę gwoździami. Motyw tortur i zabijania chrześcijańskich dzieci dla naśladowania męki Jezusa był powtarzany następnie wielokrotnie, a rzekome ofiary tych morderstw otaczano religijnym kultem. Tak np. w 1476 doszło do tragicznych wydarzeń w Trydencie. Po oskarżeniu miejscowej wspólnoty żydowskiej o rytualne zabicie dziecka o imieniu Szymon, wymordowano wielu jej członków. Później chłopiec został beatyfikowany i ku jego czci zbudowano małą kapliczkę; kult Szymona został oficjalnie zniesiony dopiero w 1966. Od XVII w. tego typu oskarżenia pojawiały się w Europie Wschodniej. Pierwszy znany proces sądowy na ziemiach polskich odbył się w Lublinie w 1633. Jak silnie ta złowieszcza idea przeniknęła do świadomości wierzących, świadczy chociażby fakt, że powojenny pogrom, który nastąpił w Kielcach 4 VI1946 rozpoczął się od tego oskarżenia; konsekwencją była śmierć co najmniej 42 osób narodowości żydowskiej. Reorientacja stanowiska Kościołów chrześcijańskich wobec Żydów i judaizmu rozpoczęła się dopiero po drugiej wojnie światowej, w czasie której uległa zagładzie niemal cała europejska społeczność żyd. Chrześcijanie stanęli wówczas przed dramatycznym pytaniem o przyczyny tej tragedii, zapowiadanej od pokoleń przez chrześcijańskie przepowiednie, i czy właśnie owo przepowiadanie nie przyczyniło się do utrwalenia, a nawet do wzrostu antysemityzmu, którego punkt kulminacyjny nastąpił w wybuchu hitlerowskiej nienawiści. Przecież narodowo-socjalistyczna propaganda potrafiła odwoływać się nie tylko do starych przesądów, ale i do wcześniejszego kościelnego nauczania. Innymi słowy, pojawiło się pytanie, czy Zagłada, a także dawniejsze pogromy podczas wypraw krzyżowych, wypędzenia Żydów z Hiszpanii (1492), następnie z innych państw lub miast oraz pogromy XIX i XX w. były przede wszystkim wynikiem rasowego antysemityzmu, czy też miały również religijne korzenie. Spory na ten temat trwają do dzisiaj. Nie można jednak zaprzeczyć, że - chociaż antysemityzm jest z gruntu pogański, a zatem antychrześcijański - antyjudaistyczne elementy w nauczaniu i prawodawstwie Kościołów z pewnością nie służyły wrażliwości chrześcijan na cierpienia i zagładę narodu żydowskiego. W tej konfrontacji z tragiczną rzeczywistością należy dopatrywać się źródeł nowej postawy Kościołów, która przejawia się m.in. w licznych oświadczeniach dotyczących Żydów i judaizmu. Wszystkie one przypominają o pierwotnych korzeniach chrześcijaństwa, zdecydowanie potępiają antysemityzm, podkreślają żyd. pochodzenie Jezusa, apostołów, pierwszych członków Kościoła, wskazują pozytywne wartości i głębokie znaczenie, jakie ma dla chrześcijan judaizm. W każdym niemal dokumencie znajdujemy odrzucenie oskarżenia wszystkich Żydów oraz wszystkich ich pokoleń o zbiorową odpowiedzialność za śmierć Jezusa. Wśród najważniejszych dokumentów Kościoła katolickiego należy wymienić: Deklarację o stosunku Kościola do religii niechrześcijańskich Nostra aetate z 28 X 1965, Wskazówki i sugestie w sprawie wprowadzenia w życie deklaracji soborowej Nostra aetate nr 4 z l XII 1975, Żydzi i judaizm w gtoszeniu Slowa Bożego i katechezie Kościola katolickiego. Wskazówki do właściwego przedstawiania tych zagadnień z 24 VI1985 oraz najbardziej istotne oświadczenia Światowej Rady Kościołów: Deklaracje z trzeciego Zgromadzenia Ogólnego w New Delhi z 5 XII 1961, Rozważania ekumeniczne na temat dialogu żydowsko-chrześcijańskiego z 16 VII oraz dokument wydany w 1988 Kościoły a naród żydowski. M. Ch. Athans,Antisemitism? Or Anti-Judaism? [w:] Introduction to Jewish-Christian Relations, ed. M. Shermin, A. Zannoni, New York-Mahwah, N.J. 1991; W. Chrostowski, Odpowiedzialność za śmierć Jezusa Chrystusa, ,Ateneum Kapłańskie" 1990/2 s. 222-241; E. H. Rannery, TheAnguish oftheJews. Twenty-three Centuńes ofAntisemitism, New York-Mahwah N.J. 1985; J. Isaac, Genese de 1'antisemitisme, Paris 1956; P. Johnson, Historia Żydów, Kraków 1994; J. Maritain, Le mystere d'Israel et autres essais, Paris 1965; P. Mussner, Traktat o Żydach, Warszawa 1993; M. Simon, Yersus Israel. Etude sur les relations entre chretiens etjuifs dans 1'empire romain (135-425), Paris 1983. Grzegorz Ignatowski antysemityzm Określenie „antysemicki" pojawiło się dosyć niespodziewanie 2IX 1879 w „Allgemeine Zeitung des deutschen Judentums" w zapowiedzi nowego, właśnie „antysemickiego" tygodnika. Fakt ten zaskoczył zainteresowane środowiska, gdyż jego wydawca, znany publicysta Wilhelm Marr (którego praca Der Sieg des Judentums ueber Gemanentums osiągnęła między 1874 a 1897 aż 12 wydań), do tego czasu używał konsekwentnie przymiotnika „antyżydowski". Nowy termin nadzwyczaj spodobał się wrogo nastawionym do Żydów zwalczającym liberalizm kręgom berlińskiej inteligencji, tak iż jeszcze w tym samym miesiącu pojawiły się w tutejszej prasie inseraty o zakładaniu „ligi antysemickiej". W 1884 w Zurichu ukazała się pierwsza większa praca wykorzystująca ten termin - Die antisemitische Bewegung in Deutschland. We Francji w 1883 założono pisemko pod nazwą „L'an-tisemitiąue", a trzy lata później Eduard Drumont obwieścił swój zamiar powołania „Alliance an-tisemitiąue universelle". Przymiotnik „antysemicki" jest transformacją stworzonego w końcu XVIII w. przez J. G. Ein-chorna terminu „semicki, -ie"; określono nim plemiona semickie, które przechowały „język semic-ki". W pierwszej połowie następnego stulecia termin na tyle się rozpowszechnił, iż np. Ernest Renan określał tym mianem pewną grupę ludów o wspólnym typie kultury i charakterze wyrażającym się w podobnych uzdolnieniach i osiągnięciach. Artur Gobineau i Eugen Duehring z grupą językową powiązali koncepcję rasy - jednostki podziału już nie przeciwstawnych sobie języków, lecz ludów przekazujących przez pokolenia nabyte u zarania dziejów cechy fizyczne i psychiczne, talenty i uzdolnienia. Semitom mówiącym językami semickimi przeciwstawiono zamieszkujących głównie Europę Indoeuropejczyków, zwanych też Indogermanami bądź aryjczykami. Jako jedyna z wyróżnionych ras zostali oni pozytywnie ocenieni za uzdolnienia i wrodzoną moralność, wykorzystywane w służbie cywilizowania świata. Ich wielkim osiągnięciom mieli jednak ciągle zagrażać podobno amoralni materialiści - Semici, czyli przede wszystkim żyjący w diasporze Żydzi. Termin „semicki" wypierał starsze i powszechnie używane określenie „żydowski", gdyż nie kojarzył się z religią, lecz z nauką, przedkładał jedność psychofizyczną i kulturową, głębszą i niemożliwą do antysemityzm 20 21 antysemityzm przezwyciężenia, nad historyczną tradycję narodową i religijną. Odpowiadał też najnowszemu wyzwaniu nauki - darwinizmowi biologicznemu, skoncentrowanemu na selekcji gatunków i prawie doboru naturalnego. W praktyce wrodzy Żydom niektórzy Europejczycy pisząc o Semitach analizowali cechy pewnego ludu mieszkającego w rozproszeniu głównie w Europie, nie akceptowane i nie dające się, ich zdaniem, w żaden sposób usunąć, umożliwiające „pasożytowanie" na innych ludach i przez to utrudniające współżycie społeczne. Z przedrostkiem „anty" termin ten określał ludzi zdecydowanie wrogo nastawionych do Żydów, odkrywających żyd. „zagrożenie" dla świata i czynnie temu się przeciwstawiających. Jądro XIX-wiecznej ideologii antysemickiej stanowi negatywny stereotyp grupowy Żydów; ten zespół wierzeń i przekonań napędzał wszystkie ruchy antysemickie. Ów nowoczesny (ideologiczny) antysemityzm koncentrował się na ciągłym demaskowaniu domniemanych skrytych działań Żydów, usiłujących coraz silniej kontrolować i wykorzystywać materialnie społeczności, wśród których żyli. Łączyło się to ze swoistą modą (zwłaszcza charakterystyczną dla niektórych autorów popularnych powieści) na tropienie różnorodnych spisków (zarówno masońskich, jak jezuickich). Nie znaczy jednak, iż zanikła wrogość tradycyjnego typu, odzwierciedlająca niechęć chrześcijan do rywala religijnego; wręcz przeciwnie - deklarowana niższość moralna Żydów miała się najmocniej uwidoczniać w ich religijności. W ten sposób a. nawiązywał do antyjudaizmu i łączył się nierozerwalnie z chrześcijaństwem. Mimo iż ochraniani przez możnych, także biskupów i papieży z powodu talentów zawodowych, Żydzi byli obwiniani w przeszłości za wszelkie kataklizmy, tj. zarazy (np. czarna śmierć w 1348), nieurodzaje, czy nawet klęskę wypraw krzyżowych do Palestyny, a później zagrożenie tureckie. Przypisywano im mordercze skłonności jakoby związane z ich rytuałami (pierwsze oskarżenie o „mord rytualny" w 1144 w Anglii, z licznych oskarżeń o kradzież hostii najbardziej znane z 1453 związane jest z Janem Kapistranem, zatruwanie studni - Francja 1319), skodyfikowa-nymi jakoby w Talmudzie (po dyspucie spalono w 1242 w Paryżu wiele egzemplarzy). Z tych powodów zostali w ciągu XV i XVI stulecia wygnani z większości państw zachodnioeuropejskich. Odmiennie potoczyły się natomiast losy Żydów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Okresy tolerancji przeplatały się jednak z latami wzmożonej niechęci, wytaczano im procesy o tzw. bezczeszczenie hostii (np. Sochaczew 1556) i „mord rytualny" (np. Punia 1574), publikowano obraźli-we pamflety (m.in. Przesław Mojecki, Sebastian Miczyński), zawsze też jako pierwsi padali ofiarą wojen i tumultów (powstanie kozackie Chmielnickiego z 1648). Przeżyli jednak wszystkie te kataklizmy, ich liczba nawet wzrosła, a od XVII stulecia stanowili de facto odrębny, czwarty stan społeczny. Jako jedyna „klasa ruchoma" w statycznej drabinie hierarchii społecznej Żydzi koncentrowali na sobie uwagę, a często i gniew wszystkich niezadowolonych, opieka zaś możnych była bardzo kosztowna. Nie byli też szanowani zarówno z powodu odmienności religijnej, jak i ciągłego kontaktu z finansami i handlem, zawodami podejrzanymi dla tradycyjnej moralności rolników-chrześcijan, często utożsamianymi z lichwą i oszustwem. Mimo poważnej roli, jaką odgrywali w gospodarce Rzeczypospolitej szlacheckiej, Żydzi jako grupa społeczna nie budzili aż do epoki Oświecenia specjalnego zainteresowania środowisk opiniotwórczych. Żydów dostrzegli dopiero działacze polityczni zaangażowani w projektowanie reformy państwa w dobie Sejmu Czteroletniego. Ich ocena nie była pozytywna. Jak zanotował poseł piński Mateusz Butrymowicz w swojej broszurze wydanej w 1789 Sposób uformowania Żydów polskich w pożytecznych krajowi obywatelów „lud żyd. [..] oddzielnym w kraju czyni się narodem", pozostając „pod samowładnym kahałów swoich rządem" i „trzymając się [...] dawnych swoich co do ubioru i sposobu życia nałogów [...] pożytecznym krajowi być nie może, owszem nieznośnym dla niego staje się ciężarem". Przekonanie o całkowitej obcości Żydów prowadziło do pozornie logicznej konkluzji, iż należy wszelkimi możliwymi sposobami przymusić ich do asymilacji kulturowej, a następnie spolonizować, i dopiero tak odmienionych będzie można przyjąć do wspólnoty narodowej. Zakładano, że przyznanie praw politycznych polskim Żydom - proces ten zakończył się we wszystkich zaborach w 1. 60. XIX w. - przyspieszy ich asymilację. Jednak poddała się jej z ochotą jedynie część elit, większość Żydów oparła się przemianom, które godziły w tradycyjną strukturę społeczną; ponadto przynależność do gminy żyd. zapewniała w tych niepewnych czasach minimum bez- pieczeństwa socjalnego, a jej struktury strzegły religijnego tradycjonalizmu. Miało to szczególne znaczenie w gminach, w których przeważali chasydzi. Polski antysemityzm był ideologią części społeczeństwa nie nadążającego za tempem przemian modernizacyjnych; wyrażał jej lęki, niepokoje, a także niechęć do licznej, zróżnicowanej majątkowo i kulturowo, rozproszonej na sporym terytorium społeczności żyd.; oddawał totalne niezrozumienie owego bliskiego „innego". Powszechny w łagodnej formie codziennej ksenofobii, zazdrości o konkretne sukcesy, niekiedy przybierał patologiczne formy zawiści, nieakceptacji, zaniżonej oceny, odrzucenia i gwałtu. Antyjudaizm stał się w tych warunkach komponentem ideologii antysemickiej legitymując się najstarszą metryką. Utrwalała ją potoczna, powierzchowna obserwacja oraz stereotypowy wykład duchownych, wywodzący się ze średniowiecznej filozofii scholastycznej. Dla Polaków religia żyd. była równie mroczna i tajemnicza, jak tajemniczy byli jej najbardziej wyróżniający się wyznawcy - chasydzi. Praktykowane w tych środowiskach formy kultu wszyscy polscy publicyści —pozytywiści, konserwatyści czy antysemici, oceniali jako bardzo archaiczne. Niemniej, gdy dla pozytywistów był to jedynie balast opóźniający postępy przemian, dla konserwatywnych klerykałów żyd. przepisy religijne były istotą i źródłem nie dającej się przezwyciężyć odrębności; z nich miała czerpać swą siłę zarzucana Żydom „plemienna solidarność", ekskluzywizm, wrogość wobec całego nieżydowskiego świata, szczególnie chrześcijaństwa, dopuszczająca nawet najohydniejsze występki na tzw. tle rytualnym. W imaginacjach na ten temat celowali publicyści związani z warszawską „Rolą", obok J. Jeleńskiego, F. Lutrzykowski (ps. Bolesław Szczerbiec) i K. Kułakowski (ps. Zenon Kościesza) oraz niektórzy duchowni, m.in. krakowianie - kaznodzieja z parafii św. Anny M. Jeż (autor Tajemnic żydowskich, Kraków 1898) i jezuita filozof M. Morawski (twórca doktryny asemityzmu), warszawianin Ignacy Kłopotowski (redaktor pisma „Polak-Kato-lik"), a w niepodległej Polsce m.in. tacy księża jak J. Gnatowski (redaktor warszawskiego „Przeglądu Katolickiego" i „Wiary"), J. Kruszyński, Cz. Oraczewski (czynny w antysemickim stowarzyszeniu „Rozwój", pocz. 1. 20.), J. Władziński i S. Trzeciak (od 1928 rektor warszawskiego kościoła św. Jacka, znany z propagowania falsyfikatu, zwanego Protokoły Mędrców Syjonu). Żyd. tradycja religijna skodyfikowana w Talmudzie miała, zdaniem antysemitów, ukształtować także licznych w drugiej połowie XIX w. tzw. Żydów bezwyznaniowych. Ich świeckość i postępowość uznano jedynie za grę pozorów, maskę skrywającą całkowity brak moralności, dbanie jedynie o dobra materialne, oraz nadzieję, iż poprzez szerzenie zwątpienia w sens wiary łatwiej zdobędą upragnione panowanie nad światem. Kułakowski pisał o nich m.in. (Czem są Żydzi i dokąd zmierzają?, Warszawa 1909): „Bo ci Żydzi nigdy nie przyjmują polskich ideałów, ale przeciwnie narzucają im swoje żydowskie". W procesach industrializacyjnych drugiej połowy XIX w. żyd. przedsiębiorcy odegrali niewątpliwie dużą rolę. Niemniej sukcesy, zwłaszcza materialne, wzbudzały zazdrość, a nie podziw. Odmawiano im do nich prawa, a majątek uznawano za zdobyty bezprawnie, dzięki lichwie i kombinacjom, wydarty polskiej szlachcie i polskim chłopom. Konserwatysta K. Wzdulski pisał (Żydzi polscy w świetle prawdy, Warszawa 1887): „Pokazało się bowiem bardzo prędko, że Żydzi polscy w równouprawnieniu swoim z innymi Polakami dostrzegli jedną wyłącznie rzecz tylko, że w owej pamiętnej dla nich chwili otworzyło się przed nimi pole wyzysku, na które też rzucili się z całą siłą i na którym z największą energią pracować zaczęli. Tym polem była większa własność ziemska". Jan Jeleński dodawał (Żydzi na wsi, Warszawa 1880): „Żyd-szynkarz to najdzielniejszy środek demoralizacji włościanina, który nie jest w stanie ani pojąć, ani przeniknąć wszystkich sposobów i pułapek, jakie spekulant nań zastawia". Wielu Polaków, którym liberalizm i kapitalizm nie przyniósł poprawy bytu, zadawało sobie podobne pytania - dlaczego to oni się bogacą, a nie my, czy czasem nie dzieje się to naszym kosztem? Analizy pozytywistów, głównie Aleksandra Swiętochowskiego i Elizy Orzeszkowej, dowodzące, że działalność gospodarcza żyd. przedsiębiorców jest globalnie dla Polaków korzystna - nowe wzorce, nowe miejsca pracy, tańsze produkty - przekonały niewielu. Dla większości idealnym wzorcem pozostawał postfeudalny korporacjonizm, łudzący większym socjalnym bezpieczeństwem, związanym z niby powszechnym moralnym sposobem życia, wynikającym ze wspólnej wiary. antysemityzm 22 Niechętni Żydom obserwatorzy życia publicznego dostrzegali, że awansowi ekonomicznemu nie towarzyszy zmniejszanie się odrębności kulturowej większości społeczności żyd. Inny język, strój, obyczaj, osobna organizacja religijna i spoleczna, pozorna spójność i solidarność oraz cała gama specyficznych zachowań, często wynikających ze zbyt szybkiego wzbogacenia się, bulwersowały polską opinię publiczną. Sugestywnie opisywali to m.in. Bolesław Prus i Klemens Szaniawski. Formacja asymilatorska miała zbliżyć wszystkich Żydów do Polaków, tak się jednak nie stało. Pierwsze pokolenia tzw. cywilizowanych Żydów składały się głównie z przedstawicieli burżuazji i wolnych zawodów. Jedni i drudzy włączyli się aktywnie w polskie życie gospodarcze i społeczne. Ich potomkowie - lekarze, adwokaci i dziennikarze, wtopili się w polską społeczność, najczęściej zmieniając też wyznanie. Następne pokolenie (1. 80., wykształcone w polskich szkołach) nie miało już tak dużych możliwości awansu, albowiem ich dążenia kolidowały z podobnym nastawieniem polskiej młodzieży, głównie z rodzin szlacheckich, aspirującej do zawodów inteligenckich. Znaczna część Polaków niezmiernie szybko utożsamiła Żydów z liberalizmem (pewną rolę odegrały tu wzorce niemieckie i francuskie), niektórzy wręcz sam liberalizm uznali za ich wymysł, im jedynie służący. Wszyscy zawiedzeni, czy wręcz pokrzywdzeni w trakcie przemian, chętnie obarczali Żydów winą za swoje nieszczęścia. Jedyną szansę powrotu do dawnych dobrych czasów czy stworzenia nowego, korzystnego dla siebie ładu widzieli w odsunięciu ich na margines życia gospodarczego i społecznego. Sformułowaną przez pozytywistów warszawskich koncepcję pracy u podstaw nad przebudową polskiego społeczeństwa odnajdujemy w wynaturzonej prawicowo-radykalnej postaci w pracach środowiska skupionego wokół założonego w 1883 przez Jana Jeleńskiego warszawskiego tygodnika „Rola". Program społeczny tego ugrupowania nie był skomplikowany: społeczeństwo dzielić się miało na klasy pozytywne, do których zaliczono polskich chłopów, mieszczan, ziemian, oraz negatywne - kapitalistów i mieszczan pochodzenia niemieckiego i żyd. Taką stratyfikację miał potwierdzać podział religijny: klasy pozytywne były wyznania katolickiego. Ich grupowy interes, tj. unarodowienie (spolszczenie) przemysłu i handlu, zdaniem „rolarzy" był interesem kraju. W dalszej kolejności miała się spolszczyć „postępowa inteligencja", w której jak na razie zbyt wielu było obcych. Narastające poczucie wzajemnej obcości zaowocowało pod koniec XIX w. szeroką gamą postaw antysemickich, od asemityzmu ks. Mariana Morawskiego po publicystykę warszawskiej „Roli". W centrum mieściła się zarówno arystokratyczno-szlachecka niechęć do Żydów krakowskiego „Czasu", lwowskiej „Gazety Narodowej", warszawskiej „Niwy" i petersburskiego „Kraju", chłopska zazdrość zwolenników ks. Stojałowskiego i Związku Chłopskiego Potoczków, antyliberalne nastawienie warszawskiego „Głosu". Niekiedy także ton wypowiedzi lewicowców spod znaku PPS i PPSD na temat Żydów zbliżał się do opinii wypowiadanych przez przedstawicieli wyżej wymienionych środowisk. Oczywiście każda z grup nieco inaczej postrzegała „obcość" Żydów, wspólne było jednak to, iż zawsze pewne „cechy żyd." utrudniały wewnątrzpolskie porozumienie, wspólną pracę dla dobra nadrzędnego. Ideologizacja wrogiej czy choćby niechętnej postawy wobec Żydów, czy też arbitralne wyróżnienie wspólnych im cech, przebiegała równolegle do upolitycznienia polskiego życia społecznego. Środowiska opiniotwórcze przekształcające się w partie polityczne tworzyły własne wizerunki Żyda i posługiwały się nimi w grze politycznej. Układ sił na polskiej scenie politycznej miał zdecydować, czy przeważą negatywne oceny i pesymizm prawicy, czy optymistyczna neutralność lewicy. Na codziennym życiu ważyło natomiast, w jaki sposób do Żydów ustosunkują się zajmujący polityczne centrum ludowcy. W wyznawanym przez większość chłopów, podbudowanym religijnie antyjuda-izmie starego typu, Żyd był już „obcym", gdyż „innym", lecz jednocześnie „bliskim", gdyż nadal niezbędnym pośrednikiem w zacofanym gospodarczo i kulturowo środowisku. Upolitycznienie życia społecznego oraz ideologizacja postaw wobec grupy większościowej zachodziły także wśród Żydów. Wśród dosyć licznej grupy określającej się jako Żydzi polscy - pokolenie 1. 70. I 80. XIX w., wykształconej w polskich szkołach średnich i wyższych w Królestwie i Galicji, w znaczącej części złożonej z przedstawicieli wolnych zawodów, głównie jednak z przemysłowców, bankowców i handlowców - akulturacja nieco wyprzedzała polonizację, ta nosiła zresztą 23 antysemityzm więcej cech wyboru politycznego niż kulturalnego. Niemniej to właśnie życiowe doświadczenia członków tej grupy zadecydowały, że polonizatorski projekt rozwiązania kwestii żyd. poniósł klęskę, z ich grona wykluli się też obrońcy prawa Żydów do „bycia innym". Grupa ta starła się najsilniej z Ligą Polską, Narodową Demokracją, czyli z forpocztą polskiego ruchu narodowego, oraz z neokonserwatystami ze Stronnictwa Postępowego i z całą masą nie zorganizowanych ksenofobów, zarówno miłośników szlacheckiego obyczaju i starego folwarcznego porządku, jak i z zatroskanymi codzienną oszczędnością, gospodarującymi niespiesznie i przezornie, jakby wyłącznie z myślą o dzieciach, drobnomieszczanami. Polacy wyznania mojżeszowego pierwsi odczuli i przekazali innym Żydom, co o nich wszystkich myślą Polacy. W jakimś sensie przyjęli też do wiadomości, że najbardziej typową jest postawa antysemicka, pełna pogardy i właściwie odrzucająca zbliżenie, przewrotnie przekładająca na Żydów i ich nie dające się przezwyciężyć cechy, winę za porażkę asymilacji. Wzgardzeni i odrzuceni zamknęli się w świecie spraw żyd., skupili na reorganizacji własnej społeczności, a kontakty z Polakami ograniczyli do rutynowej wymiany dóbr i usług. Oddzielnym zagadnieniem jest kwestia ścisłej cezury rozgraniczającej dwie fazy stosunków pol-sko-żyd., pewnego zbliżenia i nadziei na symbiozę oraz wyraźnego antagonizmu. Analiza tekstów antysemickich dowodzi, iż w procesie tworzenia nowej definicji Żyda - głównego wroga Polski i Polaków, groźniejszego od zaborców - najważniejsze były 1.1905-1914, gdy to młodzi polscy narodowcy zaczęli tłumaczyć te podobno złe skłonności Żydów wspólną rasie semickiej niemoralnością i złą wolą. Roman Dmowski pisał w 1909 (Separatyzm Żydów i jego źródła, Warszawa 1909): „Przy istnieniu obozu żyd., przeciwstawiającemu się polskiemu, i wobec faktu, że ten obóz dąży do szybkiego ogarnięcia naszej masy żyd., coraz trudniejsze będzie istnienie typu pośredniego, w jednej osobie Żyda i Polaka [...] tyle się mówi dziś o asymilacji jako programie rozwiązania kwestii żyd., gdy nieubłagana konieczność rozwiązuje ją w kierunku przeciwnym". Andrzej Niemojewski dwa lata później konstatował (Skład i pochód armii piątego zaboru, Warszawa 1911), że Żydzi udając demokratów i liberałów tworzą w rzeczywistości w Polsce piąty zabór, który w niezbyt odległej przyszłości zawładnie całym krajem. Była to konkluzja zbieżna z tezami największego bestselleru antysemickiego, wydanego drukiem w 1902 falsyfikatu stworzonego na zamówienie carskiej Ochrany, Protokotów Mędrców Syjonu. W miarę rozpowszechniania się ideologicznego antysemityzmu nasilały się konflikty polityczne. W Galicji w 1907 wybrano do parlamentu trzech posłów syjonistycznych, którzy nie weszli do Koła Polskiego. W Warszawie w 1912 w wyborach do IV Dumy prawyborcy żyd., dominujący w kole elek-torskim, poparli socjalistę Eugeniusza Jagiełłę przeciw konserwatyście Janowi Kucharzewskiemu. Polacy w kolejnych wyborach galicyjskich (1911) wykorzystali przeciw syjonistom polską administrację, doszło m.in. do strzelania do Żydów w Chodorowie, a w Warszawie Narodowa Demokracja ogłosiła, dosyć skuteczny, bojkot sklepów żyd. Niemniej, co należy podkreślić, na terenach polskich nie doszło do powstania ściśle antysemickiej partii politycznej, na wzór niemiecki czy francuski. Stosunki żydowsko-polskie znacznie zaogniła pierwsza wojna światowa. Wiele kwestii pozostaje jednak niejasnych; niezbyt ostro odróżnia się obiektywne tło konfliktu - ogólne zubożenie, eksploatacja gospodarcza terytorium prowadzona przez zaborców, rujnacja Królestwa przez uciekających Rosjan, spustoszenie Galicji Wschodniej - od sfery życia politycznego, radykalizacji nastrojów, wzrostu lęku o byt codzienny, o przyszłość, euforii działaczy budujących zamki na lodzie na podstawie enigmatycznych enuncjacji przywódców państw uczestniczących w konflikcie. Entuzjastyczne opowiedzenie się znacznej części ludności żyd. po stronie państw centralnych, którego to entuzjazmu Polacy, szczególnie spod znaku Narodowej Demokracji, nie podzielali, zapowiadało dalsze konflikty. Z dzisiejszej perspektywy poparcie dla niemiecko-austriackiej koalicji wydaje się logiczne i uzasadnione. Rosja była ojczyzną pogromów, Niemcy i Austria legitymowały się haskalą, liberalizmem i wysoką kulturą duchową, do której ciążyło od dawna wielu Żydów środkowoeuropej skich. Działania lokalnych aktywistów syjonistycznych i ich przybyłych z Berlina sojuszników (Komitee fur Osten działający w Warszawie) Polacy uznali za zdradę; Żydzi - twierdzono - nadużyli swoich antysemityzm 14 wpływów, aby bez zgody Polaków wyodrębnić się jako prawnie uznana mniejszość narodowa. Gwarantem tych praw mieli być właśnie Niemcy. Dla polskiego obozu narodowego głos stosunkowo nielicznych, lecz aktywnych syjonistów stał się ostatecznym dowodem, że o porozumieniu nie może być mowy, wszak to jedynie gospodarze mogli gwarantować prawa mniejszościom. Żydzi znów zbyt późno spostrzegli, że dla Niemców - ich stosunek do kwestii żyd. bardzo się zmienił po zetknięciu się z tradycyjnymi Ostjuden (Żydami wschodnimi) - ważniejszym partnerem są Polacy. Hasło autonomii narodowej żyło już jednak własnym życiem. Z takim to obciążeniem Polacy i Żydzi wkroczyli w niepodległość. Jedni z drżeniem czytali komunikaty ze Wschodu, gdzie imperialna Rosja odradzała się w tyranii bolszewików, i z Zachodu, zastanawiając się, czy Niemcy są już wystarczająco słabi, a poznaniacy silni; drudzy wykorzystywali zachodnią opinię publiczną i wpływowe koła finansowe dla zapewnienia sobie praw mniejszości narodowej. Jedni i drudzy wyszli z tych zmagań zwycięsko - podpisano pokój ryski, parafowano traktat mniejszościowy, nie wybrano na prezydenta narodowca. Obie nacje stały już jednak nie obok siebie, lecz naprzeciw, odgrodzone murem „obcości". Co więcej, pierwsze miesiące niepodległości i kształtowania państwa polskiego przyniosły tragiczne wydarzenia pogromów we Lwowie (XI1918) i na Rzeszowszczyźnie (V 1919) oraz liczne inne przypadki napaści tłumu na Żydów, a także zdecydowanie wrogie postawy niektórych polskich formacji wojskowych (np. obcinanie bród Żydom, bicie); smutny rozgłos zyskali zwłaszcza żołnierze armii gen. Hallera. W II Rzeczypospolitej stworzone wcześniej dystanse społeczne między Polakami i Żydami zostały znacznie poszerzone. Polacy budowali państwo narodowe nie licząc się z dążeniami i interesami mniejszości, stanowiących aż trzecią część społeczeństwa. Dla ponadtrzymilionowej społeczności żyd., posiadającej silne ekonomicznie, zorganizowane politycznie elity, nie było bez znaczenia, jaką cenę będzie musiała za to zapłacić. Stosunek znacznej części społeczeństwa polskiego do Żydów cechowała przez całe dwudziestolecie międzywojenne głęboka nieufność co do ich lojalności wobec nowego państwa. Powszechne było przekonanie, iż Polacy muszą nadrobić na polu gospodarczym i, do pewnego stopnia, kulturalnym i społecznym, opóźnienie powstałe w czasach niewoli. Interesy mniejszości uważano za uprawnione jedynie w takim stopniu, w jakim nie kolidowały z polskim, pojmowanym bardzo egoistycznie, interesem narodowym. Większość Polaków przyjęła z aplauzem przyznanie ludności żydowskiej jedynie uprawnień kulturalnych i religijnych, jak ognia zaś obawiano się wszelkich samorządowych uprawnień politycznych. Polityka tego typu uderzała w tym samym stopniu we wszystkie mniejszości narodowe, mimo iż Żydzi w przeciwieństwie do Niemców czy Ukraińców nie zagrażali terytorialnej jednolitości Polski. W pierwszych latach powojennych, gdy trwała walka o granice państwa, Żydów podejrzewano o wszelkie możliwe sojusze z zewnętrznymi wrogami. Ogłoszona przez Żyd. Radę Narodową we Lwowie neutralność w wojnie polsko-ukraińskiej przyczyniła się do wspomnianego już pogromu, w którym zginęło ponad sto osób. Niewiele później w Pińsku za sojuszników armii bolszewickiej uznano miejscowych Żydów; kilkudziesięciu tamtejszych syjonistów aresztowano podczas zebrania, a następnie rozstrzelano. Mniej krwawe pogromy powtarzały się na całych Kresach. Mit odpowiedzialności Żydów za rewolucję rosyjską, propagowanie komunizmu w Polsce oraz inne spiski powodował niejednokrotnie tragiczne skutki. Żydów prześladowano, gdyż nie wierzono, że mogą lojalnie odnosić się do niepodległej Polski, a tym bardziej uczestniczyć w jej obronie. Obsesja przed zdradą doprowadziła do hańbiącego dla Polaków internowania w lecie 1920, w okresie przełomowych starć z armią sowiecką, 17 tyś. żyd. poborowych i nawet ochotników w obozie w podwarszawskiej Jabłonnie. Fakt ten zapowiadał, że w Polsce Żydzi nie pozbędą się piętna obcości. Syjoniści walczący konsekwentnie, acz bezskutecznie o uznanie Żydów za mniejszość narodową rozszerzali swe wpływy m.in. dzięki takiej sytuacji, a to pozwoliło im utworzyć stosunkowo liczną reprezentację parlamentarną. Liczyli, iż łatwiej w ten sposób wywalczą upragnione koncesje. Idea utworzenia Bloku Mniejszości Narodowych zawiodła jednak, wywołała natomiast tym większe ataki ze strony polskich ugrupowań prawicowych. Gdy w XII 1922, dzięki poparciu mniejszości, na prezydenta wybrano Gabriela Narutowicza, wielu Polaków uznało to za żyd. spisek przeciw istot- antysemitym Antysemickie portrety w Polsce, poprzedniczki nazistowskich kartek propagandowych - Gwalt°Wne ataki na elekta ^rzyly atmosferę, w której doszło do zabój-zac vdenta.; ŚWladczyt° t0' * P°lska P™ nie cofnie się przed niczym w walce o realizację własnej koncepcji państwowości polskiej Żydom pozostała jedynie autonomia religijna i kulturalna, którą mogli się cieszyć w gminach Praw mniejszości bronie mogh tylko żyd. parlamentarzyści, których liczba malała w kolejnych wy- antysemityzm 26 r 27 Apenszlak borach. Było zaś rzeczywiście czego bronić, gdyż zaległości legislacyjne odrabiano niezbyt pospiesznie. Dla Żydów, z wyjątkiem może skrajnej ortodoksji, wszelkie trudności w realizowaniu własnych potrzeb i aspiracji były dowodem państwowego i społecznego antysemityzmu. Pierwszą sporną płaszczyzną było wolne tempo likwidacji dyskryminacyjnych norm prawnych, dziedzictwa zaborów, ów proces został ostatecznie zakończony dopiero w 1931. Formalna równość wobec prawa, podstawa systemu obywatelskiego, w Polsce nigdy otwarcie nie zarzuconego, nie zawsze odpowiadała rzeczywistemu równouprawnieniu. W praktyce już zakaz pracy w niedzielę, uchwalony w 1918 pod wpływem postulatów ruchu robotniczego, poważnie ograniczał możliwości zarobkowe religijnych Żydów, świętujących szabat. Ich także dotykały uchwalone w 1936 przepisy ograniczające rytualny ubój bydła (szechitę) uznany za niehumanitarny, w rzeczywistości dyktowane chęcią eliminowania kupców i rzemieślników żydowskich z handlu i uboju bydła; kwestia ta powróciła pod obrady parlamentu i w 1939 zaawansowana była procedura zmierzająca do całkowitego zakazu szechity; zainteresowani tym byli także wyznawcy islamu. W ostatnich latach II Rzeczypospolitej podniosły się głosy postulujące znacznie poważniejsze ograniczenia w prawach obywatelskich ludności żyd. Na forum sejmowym dyskutowano m.in. na temat ograniczenia prawa Żydów do zmiany nazwisk (projekt posła S. Jóźwiaka, mający utrudnić nieakceptowaną przez antysemicką prawicę asymilację). Radykalni działacze nacjonalistyczni, inspirowani ustawodawstwem III Rzeszy, formułowali propozycje odebrania praw obywatelskich Żydom proponując rozwiązania, które nie miały formalnie cech rasizmu (potępianego przez Kościół katolicki), lecz w istocie do niego nawiązywały. Projekty takie nie weszły jednak pod obrady parlamentu. Natomiast uchwalono ustawę pozwalającą władzom administracyjnym odbierać polskie obywatelstwo osobom przebywającym nieprzerwanie za granicą przez pięć lat, zaś wewnętrzne instrukcje zalecały, by ofiarami tego padali przede wszystkim Żydzi podczas tzw. Polenaktion. Wszystkie te pomysły wynikały z rozpowszechnienia się w społeczeństwie kryteriów separacyjnych, jednoznacznie oddzielających większość obywateli, uważających się za naród gospodarzy, od wszystkich „obcych" pod względem wyznania (ugrupowania prawicowe lansowały zbitkę pojęciową „Po-lak-katolik") i świadomości narodowej. Wprawdzie politycy sprawujący władzę oficjalnie deklarowali równość wszystkich obywateli, lecz w 1939 powstały już w niektórych ministerstwach wykazy osób „pochodzenia niearyjskiego". Pochodzenie stawało się jednym z kryteriów, od którego zależały szansę korzystania z pełni praw obywatelskich. Glebą dla wzmagających się nastrojów ksenofobicznych, nacjonalistycznych i antysemickich była niezmiernie trudna sytuacja ekonomiczna, szczególnie w dobie wielkiego, ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego 1929-1935 oraz utrzymującej się po nim depresji. Ubodzy i w znacznej części niezaradni obywatele byli w dużym stopniu skazani na pomoc państwa, czy to organów centralnych, czy samorządowych, te zaś realizowały przede wszystkim interes większości. Żydzi odczuwali w praktyce, że wiele teoretycznie racjonalnych rozporządzeń, jak ustawa przemysłowa z 1934 (określająca wymagania, które powinien spełniać rzemieślnik korzystający z tytułu mistrza), przepisy określające wymagania higieniczne w sklepach i zakładach rzemieślniczych, standardy przeznaczonych na eksport produktów (zwłaszcza artykułów spożywczych) itp. Bojkot sklepów żydowskich, do którego wzywały organizacje antysemickie, ułatwić miało rygorystyczne stosowanie przepisów przewidujących konieczność ujawniania na szyldach nazwisk i pełnych imion właścicieli sklepów i warsztatów. W rywalizacji o wpływy wśród środowisk sprzyjających antysemityzmowi, zwłaszcza drobnomiesz-czaństwa, sukces mogła zapewnić jedynie radykalna frazeologia. Pod tym względem w lepszej sytuacji była opozycja narodowo-demokratyczna, zwłaszcza jej najbardziej radykalne nurty, niż rządząca po śmierci J. Piłsudskiego grupa jego politycznych spadkobierców. Radykalni nacjonaliści nie ograniczali się bowiem do projektów i demagogicznej propagandy, lecz już od 1930 stopniowo zaostrzali praktyczne metody działania. Hasła bojkotu uzupełniano pikietowaniem sklepów i warsztatów żydowskich, co z upływem czasu prowadziło do stosowania przemocy wobec klientów, a krótko przed 1939 notowano zamachy bombowe na te zakłady. Po 1935 w niektórych miasteczkach dochodziło do pogromów (choć ofiary śmiertelne bywały rzadkością), zazwyczaj inspirowanych przez radykalnych nacjonalistów. Rząd nie mógł tolerować czynów przestępczych, lecz zarazem nie decydował się na zdecydowane zwalczanie akcji antysemickiej. Niesławna wypowiedź premiera Feliksa Sławoja Składkowskiego w sejmie VI 1936: „walka ekonomiczna owszem, ale krzywdy żadnej" zawierała potępienie przemocy, lecz zarazem zapowiadała, iż państwo nie przeciwstawi się bojkotowi gospodarczemu i innym formom akcji antysemickiej nie naruszającym otwarcie prawa. Praktyka szła dalej, gdyż władze ustępowały w przypadkach, gdy nie potrafiły zdecydowanie zapobiec dyskryminacji, np. na uczelniach, wprowadzając w życie przepisy porządkowe, które w rzeczywistości oznaczały aprobatę antysemityzmu (getto ławkowe ustanowiono na Politechnice Lwowskiej już w 1935 ). Dotyczyło to także stosunków w organizacjach zawodowych, gdy niektóre z nich wprowadzały „paragraf aryjski" (statutowy zakaz przynależności osób uznanych za Żydów). Towarzyszyła temu propaganda środowisk katolickich piętnujących tzw. niższą żyd. moralność i żądających całkowitej separacji Żydów, oskarżanych o szerzenie pornografii, demoralizowanie chrześcijan, bolszewizm, oszustwa, walkę z chrześcijaństwem. To prawda, że prymas kardynał August Hlond w liście pasterskim (1936) potępiał przemoc fizyczną i stwierdzał, iż są także uczciwi, bogobojni Żydzi, lecz traktował ich jako wyjątek i znacznie więcej uwagi poświęcił piętnowaniu domniemanych żyd. występków, aprobował bojkot i postulował ścisłe oddzielenie społeczności chrześcijańskiej od żydowskiej we wszystkich sferach życia, by uniknąć demoralizujących jakoby wpływów żydowskich. W prymitywnej formie, dostosowanej do niewykształconych czytelników, argumentacje taką powtarzała prasa katolicka, w tym zwłaszcza wydawnictwa oo. franciszkanów z Niepokalanowa („Małego Dziennik", „Rycerz Niepokalanej" i in.), a nawet niektóre poważne czasopisma (np. wydawany przez oo. jezuitów „Przegląd Powszechny"). Wspomniany już ks. S. Trzeciak stał się nawet w tej dziedzinie autorytetem dla propagandzistów III Rzeszy. Nieufność, niechęć czy wręcz wrogość znacznej części społeczeństwa polskiego wobec Żydów, ich niska ocena i zarzuty, iż jest im obcy interes Polski, że ważne są tylko własne cele, przetrwały wybuch II wojny światowej. Atmosfera tworzona przez radykalne ugrupowania nacjonalistyczne oraz znaczną część prasy katolickiej, zwłaszcza po 1935, utrudniała ratowanie Żydów w czasach Zagłady, jakkolwiek trudno byłoby ocenić sprawiedliwie tego konsekwencje. Faktem jest, że nawet niektórzy działacze katoliccy, uważający za chrześcijański obowiązek ratowanie bliźniego w potrzebie i narażający swe życie w akcji pomocy Żydom, deklarowali, że czynią tak, choć Żydzi stanowią największe niebezpieczeństwo dla Polski. Popularna była także opinia, że przyczyną pogorszenia się stosunków polsko-żyd. było nieprzyjazne wobec Polaków zachowanie się Żydów pod okupacją sowiecką, obfitujące w przypadki zdrady i denuncjacji. Stereotyp „żydokomuny", obcości i szkodliwości Żydów przetrwał wyzwolenie i utrzymywał się w rządzonej przez komunistów Polsce. Ostatnimi akordami były: pogrom kielecki w 1946 oraz wydarzenia 1968, gdy jedna z frakcji PZPR szermując nacjonalistycznymi hasłami doprowadziła do wyjazdu z Polski znaczną część pozostałych jeszcze w kraju Żydów lub osoby uznane za Żydów w myśl rasistowskich kryteriów. H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, 1.1. Antysemityzm, Warszawa 1993; M. Brown (ed.), Approaches to Antisemi-tism. Context and Curriculum, New York-Jerusalem 1994; L. Poliakov, Histoire de 1'antisćmitisme, t. I, II. Paris 1981; F. Ryszka, A. Jasińska-Kania, Antysemityzm polski. Szkic do opisu i diagnozy, Warszawa 1993; A. Żbikow-ski, Dzieje Żydów w Polsce. Ideologa antysemicka 1848-1914. Wybór tekstów źródłowych, Warszawa 1994. Andrzej Żbikowski Apenszlak Jakub (pseud. Pierrot, Warszawa 21 VII 1894-Nowy Jork 29 III 1950) - dziennikarz. 1917 rozpoczął pracę w gazecie S. Woł-kowicza „Głos Żydowski". 1919-1920 współpracował z „Kurierem Nowym", następnie z „Naszym Kurierem". 1923 wraz z S. Wagmanem, N. Szwalbem i D. Rosencwajgiem założył sympatyzujący ze syjonizmem „Nasz Przegląd", który współredagował do 1939. Współpracował także z innymi pismami polskimi i polsko-żydow-skimi. Przetłumaczył Państwo żydowskie Herz-la (1917), opublikował syjonistyczną powieść Piętra (1933). Działał w Organizacji Syjonistycznej w Polsce, związany był z frakcją Et Liwnot. Wybuch II wojny światowej zastał go w Genewie, skąd wyjechał do Stanów Zjednoczonych, Askenazy 28 gdzie redagował pismo w języku polskim „Nasza Trybuna" (19.40-1950). J.Ż. Askenazy (Aszkenazy) Szymon (Szulim Zelman, Zawichost 28 XII 1865-Warszawa 22 VI 1935) - historyk i dyplomata, działacz asymilacji. Potomek rabina Cwi Hirsza ben Jako-ba A. (Chacham Cwi). 1902-1914 profesor UJK we Lwowie; podczas I wojny światowej - członek Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Królestwie Polskim, 1920-1923 - delegat Polski w Lidze Narodów, następnie do 1929 pracował w dyplomacji. Mimo zasług dla nauki Uniw. Warszawski odmówił jego zatrudnienia. Jako historyk był przedstawicielem tzw. szkoły konserwatywnej. Specjalizował się w politycznych dziejach Polski XVIII i XIX w. Był twórcą własnej szkoły analizy historycznej, kładącej nacisk na stosunki międzynarodowe. Ważniejsze prace: Książę Józef Poniatowskil 763-1813 (1905), Rus-sia-Poland 1815-1930 (1907, w The Cambridge Modem History), Łukasiński (t. I-II, 1908), Napoleon a Polska (t. MII, 1918-1919). A.C. Askenazy Cwi Hersz ben Jakob (zwany Chacham Cwi, 1660-1718) - talmudysta i rabin. Urodził się na Morawach, gdzie przebywała jego rodzina uciekając przed wojskami rosyjskimi w 1655. Dzieciństwo spędził w Budzie. Studiował w Salonikach, gdzie zetknął się z sabataizmem. 1686 przeniósł się do Sarajewa, gdzie otrzymał urząd rabina. Później osiedlił się w Altonie, a następnie w Amsterdamie; był uznany za jeden z najwyższych autorytetów w kwestiach religijnych. Zatargi z gminą sefardyjską w Amsterdamie zmusiły go do wyjazdu, wraz z rodziną przebywał w różnych miastach niemieckich i polskich, m.in. Opatowie. 1714 został rabinem we Lwowie i funkcję tę pełnił do końca życia. Zasłynął jako zagorzały przeciwnik sabbataizmu, który miał wielu zwolenników na Rusi, Podolu i Wołyniu. Przyczynił się do wydania klątwy na zwolenników tego ruchu jeszcze w trakcie pobytu w Amsterdamie, zaciekle zwalczał ich także we Lwowie. H.W. Asz Szalom (Kutno 111880-Londyn 10 VII 1957) - pisarz tworzący w jidysz; w utworach przedstawiał życie Żydów w przeszłości (m.in. fascynował się początkami chrześcijaństwa) i współczesności. Otrzymał tradycyjną edukację religijną, lecz wkrótce zyskał opinię heretyka i odszedł z domu. 1900 w Warszawie zadebiutował opowiadaniem Mojszete; wszedł do literackiego salonu Icchaka L. Pereca, gdzie zyskał uznanie. Od 1914 poza krajem, przeważnie w USA, od 1954 w Izraelu. Po 1918 jako przedstawiciel Jointu brał udział w akcji pomocy dla żyd. ofiar wojny i rewolucji. Zaprzyjaźniony z twórcami polskimi (m.in. ze S. Żeromskim i St. Witkiewiczem), z którymi spotykał się m.in. w Kazimierzu Dolnym („dla mnie Wisła szumi po żydowsku"), znajdował się pod wpływem I. L. Pereca. Utwory jego (powieści, opowiadania, sztuki teatralne) przełożono na wiele języków, w tym na polski, m.in.: Dos sztetl (Miasteczko 1905; wyd polskie 1911), trylogia Fam mabul (Przed potopem 1929-31, wyd. polskie 1930-31), Dermań firn Naceret (Mążz Nazaretu 1939, wyd. polskie 1990), Di kiszufmacheńn fun Kastilien (Czarodziejka z Kastylii 1926, wyd. polskie 1993). Tom. Aszer Anczel (Anszel, XVI w.) - rabin krakowski. Zapewne pełnił tę funkcję jako następca Jakuba Pollaka. Prawdopodobnie był dziadkiem wybitnego uczonego tej epoki Meira ben Gedalia z Lublina. Należał do najwcześniejszych znanych pisarzy hebrajskich działających na ziemiach polskich. Zasłynął jako autor konkordan-cji w językach hebrajskim i jidysz do Biblii (wydana w Krakowie w 1534 pod tytułem Mirkebet ha-Miszna, wznawiana w 1552 i 1584 pod tytułem Sefer szel Anszel). Jest to najstarsza znana książka wydana w jidysz. Przez niektórych badaczy A. był identyfikowany z Aszerem ben Josef Mordechaj z Poznania, wydawcą machzoru [modlitewnika] w języku jidysz. H.W. aszkenazyjczycy (hebr: aszkenazim) - termin oznaczający Żydów zamieszkujących Europę Środkową i Wschodnią, w odróżnieniu od sefardyjczyków, którzy osiedli na obszarze Półwyspu Iberyjskiego. Pochodzi od słowa „Asz-kenaz" - nazwy jednego z ludów wymienionych w Biblii, dotychczas nie zidentyfikowanego. W średniowieczu termin ten został przyjęty przez Żydów na określenie Niemiec, jak również zamieszkujących tam wyznawców judaizmu. Migracja na wschód i przeniesienie tam obyczajów, kultury i języka Żydów niemieckich spowodowała rozszerzanie nazwy na caią Europę 29 Auschwttz Środkową i Wschodnią. Aszkenazyjczycy stworzyli własną kulturę, do której włączyli liczne elementy kultury niemieckiej, a także polskiej, ukraińskiej oraz bialoruskiej. Posługiwali się różnymi dialektami języka jidysz, wytworzyli własną obyczajowość, folklor oraz sztukę często przejmując niektóre lokalne wzorce chrześcijańskie. Różnili się od sefardyjczyków niektórymi elementami liturgii (np. porządek modlitw) i odmienną wymową języka hebrajskiego. H. W. Auerbach Rachela (LanowcelS XII 1903, inna wersja 1899-Jerozolima 31 V 1976) - pisarka jidysz, tłumaczka, uprawiała również krytykę literacką. Ukończyła polskie gimnazjum, a następnie (1928) UJK we Lwowie. 1927-1931 redagowała pismo „Cusztajer" (współpracowała z nim m.in. Debora Vogel). Od 1933 mieszkała w Warszawie. W czasie okupacji w warszawskim getcie, skąd udało się jej przedostać na „stronę aryjską". 1950 osiadła w Izraelu. Powojenne prace Auerbach poświęcone są głównie problematyce Zagłady. Ogłosiła m.in. Ojfdi welderfun Treblinke (1947), Der jidiszer ojfsztand Warsze 1943 (1948). Pozostawiła prace wspomnieniowe Warszewer cawoes. Bagegeniszn, aktiwitetn, gojroles 1933-1943 (1974), Bajm lectn weg. In geto warsze un ojfderariszn zajt (1977). Z jidysz przełożyła na język polski m.in. Noce krymskie Z. Segałowicza (1936), Moje miasteczko M. Stawskiego (1932). E.P-J. Augustów (woj. podlaskie) - miasto królewskie założone w 1561. Obecność Żydów odnotowano w 1630, w. 1765 było ich 239. Wielu zajmowało się wyrębem lasów i transportem drewna do Gdańska. 1823-62 zakaz dalszego osiedlania się Żydów, co nie doprowadziło jednak do spadku ich liczby. 1860 było 3764 Żydów (45%), w 1897 - 3637 (28,5%). Na początku XX w. było 5 synagog. 1921 gmina liczyła 2261 członków (26,8% mieszkańców), głównie krawców. 1939 mieszkało w A. blisko 4 tyś. Żydów. 20 IX 1939 oddziały Armii Czerwonej weszły do A. Rozwiązano żyd. partie polityczne, kilku działaczy aresztowano, ale instytucje religijne i kulturalne funkcjonowały nadal. 22 VI 1941 miasto zajęli Niemcy. Wkrótce około l tyś. mężczyzn stracono w lesie koło Szczebra. X 1941 powstało getto. VI1942 wszystkich pozostałych Żydów (głównie kobiety i dzieci) deportowano do obozu w Boguszach pod Grajewem, gdzie przebywało łącznie 7 tyś. Żydów. W ciągu kilku tygodni z głodu i chorób zmarło 1700 osób. VIII 1942 Niemcy i granatowa policja zlikwidowali obóz; Żydów wysiano do Treblinki i Auschwitz. Sefer jizkor le-kehilat Augustów we-ha-sewiwa, ed. J. Alexandroni, Tel Aviv 1966 (hebr., jid). A.G. Auschwitz - największy hitlerowski obóz koncentracyjny, uruchomiony 14 VI 1940 (pierwszy transport 728 polskich więźniów) na terenach dawnych koszar w Oświęcimiu (niem. Auschwitz) włączonym do Rzeszy IX 1939. Wyzwolony przez armię radziecką w I 1945; w okresie największego rozwoju posiadał 40 pod-obozów. Obóz powstał, by pomieścić rosnącą liczbę więźniów polskich, dla których brakowało miejsc w więzieniach, rozwijał się początkowo dla zaspokojenia zapotrzebowania na niewolniczą siłę roboczą niemieckich przedsiębiorstw przemysłowych (osadzano w nim więźniów z różnych krajów, głównie z Polski) oraz pomieszczenia radzieckich jeńców wojennych; wieści o tragicznych warunkach panujących w obozie docierające do okupowanej Polski spowodowały, że wkrótce stał się symbolem okupacyjnego terroru. Szczególnie ponury rozgłos zyskał w związku z uruchomieniem w 1942 pod-obozu Birkenau, przeznaczonego do masowego mordowania Żydów, później też Romów; A. stał się w ten sposób obozem zagłady. W 1943 dalsza rozbudowa zwiększyła zwłaszcza strefy przeznaczone dla Żydów i Romów. Według współczesnych szacunków przez A. przeszło co najmniej 1,3 min więźniów, w tym 1,1 min Żydów (300 tyś. z Polski), niemal 150 tyś. Polaków, 23 tyś. Romów, co najmniej 15 tyś. jeńców radzieckich i 25 tyś. z innych krajów. W A. zamordowano co najmniej 1,1 min osób (być może 1,5 min), w tym l min (być może 1,35 min) Żydów. Część więźniów przenoszono do innych obozów, toteż liczba osób, które doczekały wyzwolenia, jest mniejsza, niż wynika z odejmowania tych liczb. Więźniowie zatrudnieni w przemyśle umierali przede wszystkim wskutek warunków panujących w obozie połączonych z ciężką pracą. Żydzi i Romowie w znacznej części nie byli nawet wciągani do rejestrów, lecz kierowano ich do komór gazowych. Obóz A. stał się dziś symbolem Zagłady, na jego terenie po- autonomia wstało Muzeum (publikujące prace dotyczące polityki ludobójstwa w III Rzeszy) i miejsce pamięci, odwiedzane zwłaszcza przez liczne wycieczki żydowskie i polskie. Od wielu lat tzw. rewizjoniści kwestionują istnienie komór gazo- wych i wiarygodność relacji przedstawiających system masowego mordowania ludzi w A. i innych obozach hitlerowskich. Y. Gutman, M. Berenbaum (ed.), Anatomy of the Auschwitz Death Camp, Washington 1994, A.Ż. autonomia narodowo-kułturalna - forma samorządu mniejszości narodowej w państwach wielonarodowościowych, umożliwiająca swobodny rozwój kultury narodowej. Koncepcja autonomii zakładała, iż państwo rezygnuje z części swoich uprawnień w zakresie szeroko pojętej kultury na rzecz instytucji mniejszości narodowej. Program narodził się w środowisku socjalistów austriackich u schyłku XIX w. Na zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Austrii w Brnie w 1899 przyjęto program budowy socjaldemokratycznego państwa narodowościowego w Austrii, który postulował utworzenie samorządnych, narodowych organizmów terytorialnych, umożliwiających swobodny byt i rozwój wszystkich narodów. Zamiast historycznych krajów miały powstać organizmy, które byłyby rządzone przez sejmy narodowe. Wewnątrz tych obszarów mniejszości narodowe byłyby publicznoprawnymi korporacjami, które troszczyłyby się o szkolnictwo oraz pomoc prawną dla swoich członków. Program ten został następnie przystosowany do potrzeb eksterytorialnej mniejszości żyd. przez Bund i syjonistów. Bund włączył do swego programu postulat autonomii narodowo-kulturalnej na VI Kongresie w X 1905. Autonomia narodowa, zgodnie z przyjętą przez Bund definicją narodu jako wspólnoty kulturowej, opierała się na prawie używania języka narodowego w kontaktach z urzędami państwowymi oraz prawie do nauczania w nim. Miały ją realizować organizacje mniejszości narodowych przez przejęcie zadań państwa w dziedzinie kultury: szkół, wyższych uczelni, seminariów nauczycielskich, muzeów, bibliotek itp. Program autonomii przyjął także Bund w Polsce. Postulat autonomii znalazł również zwolenników wśród syjonistów, zdających sobie sprawę, iż nie uda się szybko zrealizować ich programu i Żydzi przez jakiś czas pozostaną w diasporze. Na III Konferencji Organizacji Syjonistycznej Rosji w Helsinkach (XII 1906) przyjęto program „Gegen-wartsarbeit", który obok postulatów równouprawnienia narodu żydowskiego, zagwarantowania odpoczynku sobotniego, przewidywał walkę o gwarancje przedstawicielstwa mniejszości w demokratycznych wyborach, przyznanie praw samorządu w sprawach bytu narodowego oraz prawa do używania języka narodowego w szkołach, sądach i życiu publicznym. Postulaty te zostały później włączone do programu polskich syjonistów, wedle którego organizacja autonomii miała być oparta na instytucjach gminnych, które obok zadań tradycyjnie im przypisanych - wyznaniowych, charytatywnych i opieki społecznej, miały uzyskać prawo zarządzania systemem oświaty w języku narodowym oraz uprawnienia do politycznej reprezentacji społeczności żyd., a nawet w kwestiach związanych z emigracją Żydów do Palestyny. Zadania te miały być finansowane z budżetu państwa oraz ze składek członków. Struktura autonomii miała być wielostopniowa, od gmin przez wojewódzkie związki gmin aż do związku gmin całego państwa. Najwyższą reprezentacją Żydów miała być wybierana w demokratycznych wyborach Żydowska Rada Narodowa, która delegowałaby przedstawiciela do rządu centralnego. Bezowocną batalię o autonomię narodową stoczył w Sejmie Ustawodawczym Icchak Griinbaum. Niezależnie od syjonistycznej i bundowskiej koncepcji autonomii, wywodzących się z programu socjaldemokratów austriackich, wybitny historyk Szymon Dubnow stworzył podobną, opartą na analizie historii Żydów. W Listach o starym i nowym żydostwie, które zaczął publikować u schyłku XIX w., przedstawił propozycję oparcia egzystencji Żydów w diasporze na narodowych podstawach. Dowodził, iż do rewolucji francuskiej podstawą żyd. egzystencji była izolacja od większościowego otoczenia oraz wewnętrzny samorząd. Ten porządek, mimo takich wad jak wyobcowanie czy brak równouprawnienia, miał podstawową zaletę - stanowił pełny i logiczny sposób życia. Odrzucenie izolacji w XIX w. przyniosło Żydom prawa polityczne i obywatelskie, spowodowało jednak utratę spuścizny narodowej, w tym wewnętrznej autonomii. Dubnow widział możliwość zapoczątkowania ery, która łączyłaby równouprawnienie obywatelskie i polityczne z gminną i kul- 31 Axer turalną autonomią. Wewnętrzna autonomia, w jego koncepcji, miała trzy podstawowe elementy -gminę, język i szkołę. Ukoronowaniem systemu autonomicznego byłoby stworzenie żydowskiego związku światowego, do którego wchodziliby przedstawiciele instytucji autonomicznych poszczególnych krajów. Koncepcja Dubnowa stała się podstawą programu Żydowskiej Partii Ludowej (Jidysze Fołkspartaj, folkistów). Dla bundowców i folkistów, widzących przyszłość Żydów w Polsce, autonomia była celem ostatecznym, zaś dla syjonistów stanowiła tylko rozwiązanie pośrednie w drodze do własnego państwa. Programy te różniły się także sposobem podejścia do kwestii językowej i religijnej. Zarówno Bund, jak folkiści za język narodowy uważali jidysz. Syjoniści mieli natomiast duże trudności z określeniem swoich preferencji. W odróżnieniu od bundowców i folkistów uważali także, iż instytucje autonomii powinny mieć kompetencje w zakresie religii. Autonomia narodowo-kułturalna dla mniejszości żyd. istniała na początku lat 20. na Litwie oraz została proklamowana w 1918 w Ukraińskiej Republice Ludowej. Jolanta Żyndul Axer Erwin (ur. Wiedeń 1917) - reżyser teatralny, uczeń L. Schillera. Od 1946 dyrektor Teatru Kameralnego w Łodzi, od 1949 Teatru Współczesnego w Warszawie, 1955-1957 także Teatru Narodowego. Znany z wartościowych inscenizacji, m.in. Niemców L. Kruczkowskiego, Kordiana J. Słowackiego, Much J. P. Sartre'a, Kariery Artura Ui B. Brechta. Wykładał na warszawskiej PWST, ogłosił zbiór felietonów Listy ze sceny (1955). A.Ż. Axer Otto (Przemyśl 3 VIII 1906-Warszawa 1983) - scenograf, malarz. Czynny od 1932 w teatrach Lwowa, Łodzi i Warszawy (Teatr Polski). Znany ze scenografii do słynnych inscenizacji L. Schillera, E. Axera, Z. Hiibnera, J. Kreczmara oraz wielu przedstawień operowych. Mniej znane są jego obrazy sztalugowe oraz rysunki i grafika. A.Ż. 33 Baron B Baal Szem Tow (hebr. Mistrz Dobrego Imienia, znany jako Beszt), pierwotnie Izrael ben Eliezer (Okopy Świętej Trójcy 1700-Międzybóż 1760) - mistyk i cudotwórca. Uważał się za ca-dik ha-dor (hebr. sprawiedliwy pokolenia), który wystąpi jako mesjasz z chwilą, gdy świat będzie gotowy do zbawienia. Większość relacji o jego życiu ma charakter legendarny. Początkowo pracował jako pomocnik w chederze, później jako szkolnik w synagodze w Jazłowcu pod Buczaczem. Był samoukiem. Nie ulega wątpliwości, że początkowo należał do grona wyznawców Sabataja Cwi. Nauczał, że w Sabataju była „święta iskra", ale sprzeniewierzył się on swemu posłannictwu, przechodząc na islam. Beszt nigdy nie pełnił urzędu rabinackiego. W wieku dwudziestu kilku lat udał się w Karpaty, by przygotować się duchowo do swojego objawienia. Objawienie to, które trudno rozumieć inaczej jak ogłoszenie mesjańskiego posłannictwa, miało nastąpić po ukończeniu 36 lat, ale niewiele o nim wiemy. Zyskał rozgłos jako lekarz, cudotwórca i odczyniacz, który posiadał pełnomocnictwa od niebios do załatwiania ziemskich spraw. Nie pozostawił po sobie pism i sprzeciwiał się spisywaniu swoich ezoterycznych nauk. Jego uczeń Jakub Józef z Połonnego opublikował na początku lat 80. kilkaset modlitw i homilii. Na końcu jednej ze swoich książek Toldot Jaakow Josef (Korzec 1780) umieścił kilka fragmentów ezoterycznych nauk swego nauczyciela, tłumacząc, że bał się, z jednej strony, napisać wszystko, z drugiej zaś - zapomnieć. Inni uczniowie sporadycznie cytowali jego powiedzenia. Lukę w historycznej dokumentacji wypełniły szewachim, legendy opowiadane „ku chwale" B. i innych cadyków, a zwłaszcza najstarszy zbiór podań, Sziwchej ha-Beszt (hebr. Ku chwale Beszta). Najpełniejszą antologię jego nauk opublikował Szymon Menachem Mendel Wod- nik w SeferBaal Szem Tow (Łódź 1938). W języku polskim ukazał się zbiór Rabbiego Izraela ben Eliezera zwanego Baal szem Towem to jest Mistrzem Dobrego Imienia pouczenia o Bogu zestawione z okruchów przez Martina Bubera (Warszawa 1993). W doktrynie B. centralne miejsce zajmowała ekstatyczna modlitwa; modlący się wykonywali gwałtowne ruchy, co miało im pomóc wejść w trans zwany rozognieniem (hitlahawut). Dusza B. miała wówczas wstępować do nieba, by zdobyć boską wiedzę i móc interweniować w doraźnych sprawach. Drugim filarem jego nauki było praktykowanie mistycznego „przylgnięcia" do Boga dewekut, także podczas wykonywania czynności dnia codziennego, np. jedzenia. Trzecim filarem była wiara, że B. jest rzeczywistym pośrednikiem między niebem a ziemią, realizującym na ziemi wolę Boga i interweniującym w ludzkich sprawach w niebie. Tę mesjańską w istocie funkcję starali się przejąć później cadycy. Ważną jej konsekwencją było przekonanie, że B. może usprawiedliwić każdego, nawet grzesznika, i każdego pogrążyć, choćby tylko dlatego, że odrzuca jego posłannictwo. J.D. BaKoura, deklaracja - deklaracja rządu brytyjskiego, popierająca ideę utworzenia żyd. siedziby narodowej (ang. national home) w Palestynie, przekazana przez ministra spraw zagranicznych A. J. Balfoura lordowi Rotschildowi, przewodniczącemu Brytyjskiej Federacji Syjonistycznej, w liście z 2 XI 1917. Ze strony żyd. negocjacje prowadzili Chaim Weizmann oraz Nachum Sokołów. O poparciu przez rząd brytyjski idei syjonistycznej, obok wyrażanej od 1902 sympatii, zadecydowało przystąpienie Turcji do wojny po stronie państw centralnych oraz chęć zabezpieczenia od wschodu Kanału Su-eskiego przez objęcie protektoratem Palestyny. IX 1918 wojska brytyjskie zakończyły zajmowanie Palestyny. Na konferencji w San Remo 25 IV 1920 główne mocarstwa sprzymierzone zgodziły się przyznać Wielkiej Brytanii 25-letni mandat w Palestynie, potwierdzony przez Ligę Narodów 24 VII 1922. L. Stein, The Balfour Declaration, London 1961. J.Z. Bałaban Majer Samuel (Lwów 20 II1877-Warszawa przed 111943) - historyk. Pochodził z rodziny drukarzy żyd., czynnych w Żółkwi i we Lwowie. Ukończył prawo we Lwowie, pracował 7 lat jako nauczyciel w szkołach fundacji barona M. Hirscha. Powrócił na uniwersytet na studia historyczne, pracował w redakcji syjonistycznego tygodnika „Wschód". Po studiach został nauczycielem religii w szkołach średnich; 1914-1918 mianowany rabinem wojskowym w Lublinie; 1918-1920 dyrektor szkoły żyd. w Częstochowie; 1920-1930 dyrektor seminarium Tachkemoni w Warszawie. Od 1928 wykładał historię Żydów na UW i w Wolnej Wszechnicy Polskiej (1936 docent). Współzałożyciel (przez pewien czas rektor) Instytutu Nauk Judaistycznych. Podczas wojny kierował Wydziałem Archiwalnym Judenratu i kontynuował pracę naukową. Zmarł na atak serca w getcie; pochowany na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie. Napisał m.in.: Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868 (t. MI, Kraków 1931-1936, reprint Kraków 1991; Historia i Literatura żydowska ze szczególnem uwzględnieniem hi-storji Żydów w Polsce (t. MII; Lwów 1925, reprint Warszawa 1982). Tom. bar miewa (hebr. syn przykazania) - ceremonia obchodzona po ukończeniu przez chłopca trzynastu lat i jednego dnia życia. Odbywa się w synagodze, najczęściej w pierwszy szabat po urodzinach. Chłopiec wzywany jest do odczytania Tory i fragmentu z ksiąg prorockich, wygłasza też komentarz do odczytanych tekstów. Od tej chwili uważany jest za pełnoletniego według prawa religijnego, obowiązanego do przestrzegania przykazań; wlicza się go do minjanu, podczas modlitwy zakłada tefilin. Staje się odpowiedzialny za własne czyny, może posiadać własność; kiedyś wolno mu było także zawierać małżeństwo, obecnie nie jest to praktykowane. R. R barajta (aram. coś, co znajduje się na zewnątrz) - nazwa nauk, wyjaśnień i komentarzy tanaitów do Tory, które nie zostały włączone do Miszny. R. R Baranowicze (Białoruś, biał. Baranawiczy) -w 1897 było we wsi B. 24 Żydów. Rozwój B. nastąpił po przeprowadzeniu kolei; od 1903 liczba Żydów wzrosła, gdy otrzymali zezwolenie na osiedlanie się. 1921 było ich 6605 (57,5% ludności). Po 1918 rezydencja cadyków dynastii z Kojdanowa i Słonimia, siedziba dwóch jesziw. Między 1928 a 1939 wydawano 6 tygodników w jidysz. 1939 mieszkało 12 tyś. Żydów, po IX1939 przybyli uchodźcy z zachodu. Uchodźców w lecie 1940 deportowano w głąb ZSRR. Gdy Niemcy zajęli miasto 27 VI 1941, wywieźli 400 Żydów. Getto zamknięto 12 XII 1941. 4 III 1942 Niemcy zamordowali 3 tyś. osób uznanych za nieproduktywne. Podczas akcji 22 IX zabito 3 tyś. Żydów. 17 XII 1942 ponad 3 tyś. osób zabito koło miejscowości Grabówce; ogłoszono Ju-denrein (wolne od Żydów). 8 VII 1944 Armia Czerwona wyzwoliła miasto, z leśnych kryjówek wyszło około 150 Żydów. Po wojnie władze skonfiskowały dużą synagogę zostawiając małą. W1. 60. żyło w Baranowiczach około 3 tyś. Żydów. Ziomkostwa Żydów z Baranowicz powstały w Izraelu, USA, Argentynie, Chile, RPA. Baronowie; Sefer zikaron, Tel Aviv 1953 (hebr., jid.). A.G. Barciński Henryk (Barczyński, Łódź 16 XII 1896-? 1941) - malarz, grafik, członek grup: Jung Idysz, Dresdner Secession. Uczył się u H. Glicensteina w Warszawie i w ASP w Dreźnie. 1927-1934 mieszkał w Berlinie, od 1934 ponownie w Łodzi. Współpracował z artystami z kręgu pisma „Jung Idysz", gdzie zamieszczał swoje prace. Przez długie lata pozostawał pod wpływem ekspresjonizmu. W obrazach olejnych o tematyce zaczerpniętej z tradycji żyd. (Nosiwo-da, Motyw sukkotowy) widoczny jest wpływ M. Chagalla. W powstałych w 1. 30. pejzażach z Francji i Hiszpanii widoczny jest wpływ postimpresjonizmu. Większość prac artysty zaginęła w czasie wojny. R.R Baron Salo Wrttmayer (Tarnów 1895-1989) - historyk. Studiował w Wiedniu, uzyskując doktoraty z filozofii (1917), nauk politycznych Baruch (1922) i prawa (1923); ukończył też Żydowskie Seminarium Teologiczne (1920). Nauczyciel historii w Judisches Paedagogium w Wiedniu 1919-1926. Od 1927 w USA, gdzie m.in. pracował w Columbia University (1930-1963). Pionier studiów żyd. w USA, członek władz wielu instytucji i stowarzyszeń (m.in. prezes American Je-wish Historical Society 1953-1955). Ogłosił wiele artykułów i książek, m.in. A Social and Religious History ofthe Jews (18 tomów, 2 wyd. New York 1937-1983), gdzie wiele miejsca poświęcił dziejom Żydów w Polsce. Pozostawił dotąd nie publikowane wspomnienia. Tom. Baruch ben Dawid Jawan (XVIII w.) - bankier, faktor Augusta III. Studia talmudyczne pobierał u Jakuba Joszuy Falka. Jako sztadlan Sejmu Czterech Ziem zwalczał herezję sabataj-ską i frankistowską. Poparł m.in. J. Emdema oskarżającego J. Aibenschuetza o sabataizm oraz doprowadził (1757) do usunięcia z rabinatu lubelskiego Chaima ben Abrahama zwolennika Aibenschuetza dzięki zabiegom na dworze nuncjusza papieskiego oraz wpływom u ministra Briihla, zdołał ograniczyć skutki wyroku sądu duchownego, nakazującego spalenie ksiąg talmudycznych w Polsce. 1764 uniemożliwił J. Frankowi przejście na prawosławie. A.Ż. bat miewa (hebr. córka przykazania) - ceremonia obchodzona po ukończeniu przez dziewczynkę dwunastu lat i jednego dnia życia. W gminach konserwatywnych i reformowanych odbywa się w synagodze - dziewczynka odczytuje fragmenty Tory. Żydzi ortodoksyjni urządzają raczej uroczystość w domu, rzadziej w synagodze, ale nawet wtedy dziewczynki nie czytają Tory, lecz inne pisma. Od tej chwili dziewczynka osiąga religijną pełnoletność i zobowiązana jest do przestrzegania przykazań. R.R Begin Menachem (Brześć nad Bugiem 16 VIII 1913-Jerozolima 9 III 1992) - polityk izraelski. Ukończył studia prawnicze na Uniw. Warszawskim w 1935. Od 1923 działał w młodzieżowej organizacji Betar, związanej z Nową Organizacją Syjonistyczną, w 1939 stanął na jej czele. Po klęsce wrześniowej uciekł do Wilna, gdzie w 1940 został aresztowany przez NKWD i zesłany na Syberię. V 1942 wraz z armią gen. Andersa wyjechał do Palestyny. XII 1943 sta- 34 nął na czele podziemnej organizacji Ecel, walczącej przeciw władzom brytyjskim. W niepodległym Izraelu zorganizował ruch rewizjonistyczny w prawicową partię Cherut (hebr. Wolność); z jej ramienia zasiadł w Knesecie. 1967-1970 był ministrem bez teki w rządzie jedności narodowej, 1977-1983 premierem z ramienia prawicowej koalicji Likud. 1978 podpisał układ pokojowy z Egiptem w Camp David, za co wraz z A. Sadatem otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. F. Gervasi, The Life and Time ofMenachem Begin, New York 1979; E. Silver, Begin: A Biography, London 1984. J.Ż. Behrmann (Berman) Adolf (Abraham) (Ryga 1880/1876?-getto białostockie 1942) -malarz, członek łódzkiej grupy artystycznej Srebrny Wóz. Studiował w ASP w Monachium i Paryżu. Mieszkał w Łodzi. W czasie II wojny światowej kierował pracownią malarską Oskara Steffensa w Białymstoku. Malował pejzaże, widoki miast, sceny rodzajowe (Żyd nosiwoda na rynku w Kazimierzu Dolnym), szkice olejne z podróży na Wschód (Jeźdźcy arabscy). Wystawiał w Polsce, Maroku, Palestynie, Nowym Jorku. Jego prace znajdują się w Muzeum ŻIH. M.T. Belmont Leo (pseud.; Blumental Leopold, inne pseud.: Leon Bielski, Lew Górski, Acosta i in.; Warszawa 8/18 III 1865-Warszawa 1941) -poeta, tłumacz, krytyk literacki, felietonista, popularyzator jęz. esperanto, założyciel polskiego Towarzystwa Esperantystów. Ukończył prawo na Uniw. Warszawskim, z zawodu adwokat, przez pewien czas był obrońcą w sprawach politycznych. 1907-1913 wydawał czasopismo „Wolne Słowo". Autor powieści W wieku nerwowym (1890), Sprawa przy drzwiach zamkniętych (1910), Pani Dubarry (1928) i in. często nie najwyższego lotu. Tłumaczył z niemieckiego dzieła T. Manna, A. Zweiga, L. Feuchtwangera, E. Ludwiga oraz liczne utwory z jęz. rosyjskiego, m.in. A. Puszkina Eugeniusz Oniegin. Tłumaczył także na jęz. esperanto literaturę polską. Współpracował z wieloma czasopismami polskimi. Interesował się również judaistyką. Okoliczności i data śmierci w getcie nie są znane. M.F. Bełchatów (woj. łódzkie) - prawa miejskie uzyskał w 1737. 1764 mieszkało tu 7 Żydów. 35 Osadnictwo żyd. rozwinęło się po 1815. 1820 miasto zamieszkiwało około 200 Polaków i 160 Żydów, którzy posiadali bożnicę i cmentarz. 1860 na 1499 mieszkańców starozakonni liczyli 1139 osób. 1897 wśród 3859 mieszkańców było 2897 Żydów. Większość związana była pracą z przemysłem tekstylnym. 1921 Żydów było 3688 (59% ogółu ludności). 1939 6 tyś. Żydów stanowiło około 1/3 ludności miasta. Po 1939 nie było formalnego getta, choć część miasta uznano w III 1941 za żydowską. III 1942 przebywało tu 5460 Żydów. Zagłada społeczności żyd. nastąpiła w VIII 1942 - l tyś. „produktywnych" Żydów wysłano do getta łódzkiego, niemal 5 tyś. do obozu w Chełmie. Belchatow jisker-buch, Buenos Aires 1951 (jid.). A.G. Bełz (Ukraina) - istniał już w 1030. 1509 potwierdzono miastu prawo magdeburskie. Żyd. osadnictwo datuje się od pocz. XVI w. 1550 B. zamieszkiwało ok. 200 Żydów, zajmujących 32 domy. W czasie zniszczenia w 1655 duże straty poniosła także ludność żyd. Od XIX w. B stał się jednym z najbardziej znanych ośrodków chasydzkich w Galicji, siedzibą dynastii, którą założył cadyk S. Rokeach (1779-1855). Był uczniem I. Horowica z Lublina, który polecił go na rabina w B. Po jego śmierci w 1815 S. Rokeach został uznany za cadyka. Zbudował bet ha-midrasz, który stał się głównym miejscem kształcenia chasydów. Następcą został syn Jo-szua (1825-1894), po którym nastąpił Issachar Dov (1854-1927), stojący na czele organizacji Machzikej ha-Dat. Cadykiem był po nim jego syn Aron (1880-1957), który w 1944 wyjechał do Tel Awiwu. 1921 B. zamieszkiwało 2104 Żydów (50,7% ogółu mieszkańców). II-IX 1942 Żydów z B. deportowano do różnych obozów zagłady. Pappee F., Zabytki przeszlości miasta Betza, Lwów 1903; Rabinowicz M., Guide to Hasidism (1960). W.W. Bełżec - obóz zagłady położony w dystrykcie lubelskim na płd. od Zamościa. 1940 mieścił się tu obóz pracy przymusowej dla Żydów. Po l XI 1941 Niemcy zaczęli budować pod B. obóz masowej zagłady, zatrudniając w nim esesmanów (20-30 osób) biorących wcześniej udział w „programie eutanazji" oraz około 100 policjantów ukraińskich z obozu dla jeńców radzieckich w Bereksohn Trawnikach. Na czele obozu stanął SS-Haupt-sturmfuhrer Ch. Wirth, jego następcą (VIII 1942) został SS-Hauptsturmfuhrer G. Hering. Od II do IV 1942 w B. działały trzy komory z gazem z silnika spalinowego. Masowe zabójstwa rozpoczęły się 17 III 1942. Do obsługi obozu wykorzystywano także więźniów; ich liczba wahała się od 700 do tysiąca. Do pół. IV zamordowano tu ok. 80 tyś. Żydów, głównie z Lublina i Lwowa. Między IV a VI 1942 obóz przebudowano, zwiększając liczbę komór gazowych do sześciu, można było w nich jednorazowo pomieścić do 1200 osób. Łącznie w B. zamordowano prawie 600 tyś. Żydów polskich, niemieckich, austriackich i czechosłowackich. Wiosną 1943 ekshumowano ciała z masowych grobów i spalono na stosach; ostatnią grupę więźniów żyd. wysłano do obozu w Sobi-borze, a w B. powstała strzeżona przez policję ukraińską farma rolnicza. Z obozu uratował się tylko jeden więzień - R. Reder. A.Ż. Ben Jehuda Eliezer (pierwotnie Eliezer Ic-chak Perelman; 1858-1922) - językoznawca, publicysta. Pochodził z chasydzkiej rodziny, studiował w jesziwie w Połocku i w gimnazjum w Dyneburgu, potem medycynę w Paryżu, gdzie przygotowywał się do wyjazdu na stałe do Palestyny. Uzasadniał (artykuł w 1879) konieczność osadnictwa w Palestynie i stworzenia tam duchowego ośrodka Żydów, z hebrajskim jako językiem narodowym. Od 1881 w Palestynie, wprowadził w swej rodzinie rozmowy wyłącznie po hebrajsku; był nauczycielem (lekcje hebrajskie) w szkole w Jerozolimie. Propagował powszechne stosowanie tego języka i osiągnął w 1920 uznanie go za trzeci (obok angielskiego i arabskiego) oficjalny język w Palestynie pod mandatem brytyjskim. Podjął pracę nad stworzeniem słownika współczesnego jęz. hebrajskiego (I t. w 1910), kontynuowaną po jego śmierci (ostatni tom 1959). Tom. Bereksohn Berek (Bergsohn, Sonnenberg Ber, Warszawa 1764-1822) - kupiec. Syn Szmu-la Zbytkowera z pierwszego małżeństwa. W przeciwieństwie do pozostałych dzieci Zbytkowera nie porzucił żydostwa. Utrzymywał ścisłe kontakty z chasydami; jego dom, prowadzony z żoną Tamerl, stał się centrum warszawskiego chasydyzmu. W okresie okupacji pruskiej przyjął nazwisko Sonnenberg. Zajmował wybitną po- Baruch (1922) i prawa (1923); ukończył też Żydowskie Seminarium Teologiczne (1920). Nauczyciel historii w Judisches Paedagogium w Wiedniu 1919-1926. Od 1927 w USA, gdzie m.in. pracował w Columbia University (1930-1963). Pionier studiów żyd. w USA, członek władz wielu instytucji i stowarzyszeń (m.in. prezes American Je-wish Historical Society 1953-1955). Ogłosił wiele artykułów i książek, m.in.^4 Social andReligious History ofthe Jews (18 tomów, 2 wyd. New York 1937-1983), gdzie wiele miejsca poświęcił dziejom Żydów w Polsce. Pozostawił dotąd nie publikowane wspomnienia. Tom. Baruch ben Dawid Jawan (XVIII w.) - bankier, faktor Augusta III. Studia talmudyczne pobierał u Jakuba Joszuy Falka. Jako sztadlan Sejmu Czterech Ziem zwalczał herezję sabataj-ską i frankistowską. Poparł m.in. J. Emdema oskarżającego J. Aibenschuetza o sabataizm oraz doprowadził (1757) do usunięcia z rabinatu lubelskiego Chaima ben Abrahama zwolennika Aibenschuetza dzięki zabiegom na dworze nuncjusza papieskiego oraz wpływom u ministra Bruhla, zdołał ograniczyć skutki wyroku sądu duchownego, nakazującego spalenie ksiąg talmudycznych w Polsce. 1764 uniemożliwił J. Frankowi przejście na prawosławie. A.Ż. bat miewa (hebr. córka przykazania) - ceremonia obchodzona po ukończeniu przez dziewczynkę dwunastu lat i jednego dnia życia. W gminach konserwatywnych i reformowanych odbywa się w synagodze - dziewczynka odczytuje fragmenty Tory. Żydzi ortodoksyjni urządzają raczej uroczystość w domu, rzadziej w synagodze, ale nawet wtedy dziewczynki nie czytają Tory, lecz inne pisma. Od tej chwili dziewczynka osiąga religijną pełnoletność i zobowiązana jest do przestrzegania przykazań. R.R Begin Menachem (Brześć nad Bugiem 16 VIII 1913-Jerozolima 9 III 1992) - polityk izraelski. Ukończył studia prawnicze na Uniw. Warszawskim w 1935. Od 1923 działał w młodzieżowej organizacji Betar, związanej z Nową Organizacją Syjonistyczną, w 1939 stanął na jej czele. Po klęsce wrześniowej uciekł do Wilna, gdzie w 1940 został aresztowany przez NKWD i zesłany na Syberię. V 1942 wraz z armią gen. Andersa wyjechał do Palestyny. XII 1943 sta- 34 nął na czele podziemnej organizacji Ecel, walczącej przeciw władzom brytyjskim. W niepodległym Izraelu zorganizował ruch rewizjonistyczny w prawicową partie Cherut (hebr. Wolność); z j ej ramienia zasiadł w Knesecie. 1967-1970 był ministrem bez teki w rządzie jedności narodowej, 1977-1983 premierem z ramienia prawicowej koalicji Likud. 1978 podpisał układ pokojowy z Egiptem w Camp David, za co wraz z A. Sadatem otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. F. Gervasi, The Life and Time ofMenachem Begin, New York 1979; E. Si\ver,Begin:A Biography, London 1984. J.Ż. Behrmann (Berman) AdoH (Abraham) (Ryga 1880/1876?-getto białostockie 1942) -malarz, członek łódzkiej grupy artystycznej Srebrny Wóz. Studiował w ASP w Monachium i Paryżu. Mieszkał w Łodzi. W czasie II wojny światowej kierował pracownią malarską Oskara Steffensa w Białymstoku. Malował pejzaże, widoki miast, sceny rodzajowe (Żyd nosiwoda na rynku w Kazimierzu Dolnym), szkice olejne z podróży na Wschód (Jeźdźcy arabscy). Wystawiał w Polsce, Maroku, Palestynie, Nowym Jorku. Jego prace znajdują się w Muzeum ŻIH. M.T. Belmont Leo (pseud.; Blumental Leopold, inne pseud.: Leon Bielski, Lew Górski, Acosta i in.; Warszawa 8/18 III 1865-Warszawa 1941) -poeta, tłumacz, krytyk literacki, felietonista, popularyzator jęz. esperanto, założyciel polskiego Towarzystwa Esperantystów. Ukończył prawo na Uniw. Warszawskim, z zawodu adwokat, przez pewien czas był obrońcą w sprawach politycznych. 1907-1913 wydawał czasopismo „Wolne Słowo". Autor powieści W wieku nerwowym (1890), Sprawa przy drzwiach zamkniętych (1910), Pani Dubarry (1928) i in. często nie najwyższego lotu. Tłumaczył z niemieckiego dzieła T. Manna, A. Zweiga, L. Feuchtwangera, E. Ludwiga oraz liczne utwory z jęz. rosyjskiego, m.in. A. Puszkina Eugeniusz Oniegin. Tłumaczył także na jęz. esperanto literaturę polską. Współpracował z wieloma czasopismami polskimi. Interesował się również judaistyką. Okoliczności i data śmierci w getcie nie są znane. M.F Bełchatów (woj. łódzkie) - prawa miejskie uzyskał w 1737. 1764 mieszkało tu 7 Żydów. 35 Bereksohn Osadnictwo żyd. rozwinęło się po 1815. 1820 miasto zamieszkiwało około 200 Polaków i 160 Żydów, którzy posiadali bożnicę i cmentarz. 1860 na 1499 mieszkańców starozakonni liczyli 1139 osób. 1897 wśród 3859 mieszkańców było 2897 Żydów. Większość związana była pracą z przemysłem tekstylnym. 1921 Żydów było 3688 (59% ogółu ludności). 1939 6 tyś. Żydów stanowiło około 1/3 ludności miasta. Po 1939 nie było formalnego getta, choć część miasta uznano w III 1941 za żydowską. III 1942 przebywało tu 5460 Żydów. Zagłada społeczności żyd. nastąpiła w VIII 1942 - l tyś. „produktywnych" Żydów wysłano do getta łódzkiego, niemal 5 tyś. do obozu w Chełmie. Betchatow jisker-buch, Buenos Aires 1951 (jid.). AG. Bełz (Ukraina) - istniał już w 1030. 1509 potwierdzono miastu prawo magdeburskie. Żyd. osadnictwo datuje się od pocz. XVI w. 1550 B. zamieszkiwało ok. 200 Żydów, zajmujących 32 domy. W czasie zniszczenia w 1655 duże straty poniosła także ludność żyd. Od XIX w. B stał się jednym z najbardziej znanych ośrodków chasydzkich w Galicji, siedzibą dynastii, którą założył cadyk S. Rokeach (1779-1855). Był uczniem I. Horowica z Lublina, który polecił go na rabina w B. Po jego śmierci w 1815 S. Rokeach został uznany za cadyka. Zbudował bet ha-midrasz, który stał się głównym miejscem kształcenia chasydów. Następcą został syn Jo-szua (1825-1894), po którym nastąpił Issachar Dov (1854-1927), stojący na czele organizacji Machzikej ha-Dat. Cadykiem był po nim jego syn Aron (1880-1957), który w 1944 wyjechał do Tel Awiwu. 1921 B. zamieszkiwało 2104 Żydów (50,7% ogółu mieszkańców). II-IX 1942 Żydów z B. deportowano do różnych obozów zagłady. Pappee E, Zabytkiprzeszlości miasta Bełza, Lwów 1903; Rabinowicz M., Guide to Hasidism (1960). W.W. Bełżec - obóz zagłady położony w dystrykcie lubelskim na płd. od Zamościa. 1940 mieścił się tu obóz pracy przymusowej dla Żydów. Po l XI 1941 Niemcy zaczęli budować pod B. obóz masowej zagłady, zatrudniając w nim esesmanów (20-30 osób) biorących wcześniej udział w „programie eutanazji" oraz około 100 policjantów ukraińskich z obozu dla jeńców radzieckich w Trawnikach. Na czele obozu stanął SS-Haupt-sturmfuhrer Ch. Wirth, jego następcą (VIII 1942) został SS-Hauptsturmfuhrer G. Hering. Od II do IV 1942 w B. działały trzy komory z gazem z silnika spalinowego. Masowe zabójstwa rozpoczęły się 17 III 1942. Do obsługi obozu wykorzystywano także więźniów; ich liczba wahała się od 700 do tysiąca. Do pół. IV zamordowano tu ok. 80 rys. Żydów, głównie z Lublina i Lwowa. Między IV a VI 1942 obóz przebudowano, zwiększając liczbę komór gazowych do sześciu, można było w nich jednorazowo pomieścić do 1200 osób. Łącznie w B. zamordowano prawie 600 tyś. Żydów polskich, niemieckich, austriackich i czechosłowackich. Wiosną 1943 ekshumowano ciała z masowych grobów i spalono na stosach; ostatnią grupę więźniów żyd. wysłano do obozu w Sobi-borze, a w B. powstała strzeżona przez policję ukraińską farma rolnicza. Z obozu uratował się tylko jeden więzień - R. Reder. A.Ż. Ben Jehuda Eliezer (pierwotnie Eliezer Ic-chak Perelman; 1858-1922) - językoznawca, publicysta. Pochodził z chasydzkiej rodziny, studiował w jesziwie w Połocku i w gimnazjum w Dyneburgu, potem medycynę w Paryżu, gdzie przygotowywał się do wyjazdu na stałe do Palestyny. Uzasadniał (artykuł w 1879) konieczność osadnictwa w Palestynie i stworzenia tam duchowego ośrodka Żydów, z hebrajskim jako językiem narodowym. Od 1881 w Palestynie, wprowadził w swej rodzinie rozmowy wyłącznie po hebrajsku; był nauczycielem (lekcje hebrajskie) w szkole w Jerozolimie. Propagował powszechne stosowanie tego języka i osiągnął w 1920 uznanie go za trzeci (obok angielskiego i arabskiego) oficjalny język w Palestynie pod mandatem brytyjskim. Podjął pracę nad stworzeniem słownika współczesnego jęz. hebrajskiego (I t. w 1910), kontynuowaną po jego śmierci (ostatni tom 1959). Tom. Bereksohn Berek (Bergsohn, Sonnenberg Ber, Warszawa 1764-1822) - kupiec. Syn Szmu-la Zbytkowera z pierwszego małżeństwa. W przeciwieństwie do pozostałych dzieci Zbytkowera nie porzucił żydostwa. Utrzymywał ścisłe kontakty z chasydami; jego dom, prowadzony z żoną Tamerl, stał się centrum warszawskiego chasydyzmu. W okresie okupacji pruskiej przyjął nazwisko Sonnenberg. Zajmował wybitną po- Bereza zycję wśród kupców i przemysłowców warszawskich, prowadził rozliczne interesy (m.in. dostawy dla wojska, dzierżawa kopalni soli w Wieliczce). Był wśród nielicznych, którzy w okresie Księstwa Warszawskiego otrzymali od Fryderyka Augusta prawo zamieszkiwania na wszystkich ulicach Warszawy. 1807 ufundował bożnicę i modlitewnie chasydzką na Pradze. Wspierał działalność charytatywną; w testamencie zapisał praskiej gminie żyd. fundusz w wysokości 40 tyś. rubli, którego odsetki przeznaczył na pomoc dla ubogich. G.Z. Bereza Kartuska (Białoruś, biał. Biaroza Kartuzskaja) - pierwsza wzmianka z 1477. Pierwsza synagoga w B. została postawiona w 1629.1766 społeczność żyd, liczyła 242 osób, w 1847 - 515, w 1897 - 2623 (24, 55% ogółu populacji miasteczka). 1921 B. zamieszkiwało 2163 Żydów. B. zasłynęła z licznych rabinów, m.in. Izaaka Elchanana i Elijahu Klatkina. We IX 1939 pod administracją ZSRR życie żyd. zostało silnie ograniczone. Po wkroczeniu w 1941 Niemców, Żydów zmuszono do niewolniczej pracy. Getto powstało w VII 1942. Początkowo podzielono Żydów na dwie grupy - „produkcyjnych" i „nieprodukcyjnych". 15 VII 1942 „nieprodukcyjni" zostali zamordowani we wsi Bronnaja Hara (ogółem zginęło tam około 50 tyś. osób z okolicznych miast i wsi). X 1942 Niemcy przystąpili do likwidacji getta; niektórzy członkowie Judenratu popełnili zbiorowe samobójstwo. Niewielka liczba Żydów ocalała dzięki ucieczce do partyzantki. Po wojnie gminy żyd. nie restytuowano. A.G. Bergson Michał (1831-1919) - prezes warszawskiej Gminy Starozakonnych (1896-1918), działacz asymilacji i filantrop, m.in. członek Rady Opiekuńczej szkoły rolniczej dla żyd. młodzieży w Częstoniewie pod Grójcem. Potomek Szmula Zbytkowera. Od imienia jego syna Berka Sonnenberga pochodzi nazwisko rodowe tej zasłużonej rodziny. B. był wychowankiem Instytutu Marymonckiego, współwłaścicielem domu handlowego „S. i M. Bergson", radcą handlowym Banku Polskiego (1880), członkiem Komitetu Giełdowego (1891-1909). Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. Jego wuj imiennik (1818-1898), muzyk, był ojcem Henri Bergsona, filozofa. A.C. 36 Berek Joselewicz (17647-1809) - pułkownik wojsk polskich, uczestnik powstania kościuszkowskiego, legionów i kampanii napoleońskiej. Jako faktor biskupa wileńskiego Mas-salskiego kilkakrotnie odwiedzał Paryż w okresie poprzedzającym rewolucję. Pod jej wpływem stał się entuzjastą idei równości i braterstwa. Jako jedyny Żyd podpisał akces do powstania. XI1794 wraz z Józefem Aronowiczem wystąpił z projektem uformowania lekkokon-nego pułku żyd. Projekt uzyskał aprobatę T. Kościuszki. Pułk, liczący ok. 500 ochotników, uległ zagładzie w czasie szturmu rosyjskiego na Pragę (4 XI1794). Po upadku powstania B. J. osiadł w Galicji; w 1798, na wieść o utworzeniu legionów u boku Napoleona, udał się do Włoch, gdzie wziął udział w walkach na północy kraju. Po reorganizacji legionów (1800), został przerzucony nad Ren do legii gen. Knia-ziewicza. Brał udział w bitwie pod Hohenlin-den (3 XII 1800). Po pokoju w Luneville (1801) został przeniesiony wraz z pułkiem do Toskanii. 1802-1806 walczył jako najemnik w legionie hanowerskim (m.in. w bitwie pod Auster-litz). 1807 wrócił do Polski i wstąpił do formującego się wojska Księstwa Warszawskiego. Za zasługi wojenne odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari (8 III 1808). Zginął w walkach pod Kockiem. G.Z. Berkowicz Józef (warszawska Praga 1789-Liverpool 1846) - wojskowy, syn Berka Jose-lewicza. 1809 zaciągnął się do wojska Księstwa Warszawskiego (13 pułk huzarów), wziął udział w bitwie pod Kockiem (zginął wówczas jego ojciec), a następnie w wyprawie moskiewskiej Napoleona. Wielokrotnie ranny, dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i awansowany do stopnia porucznika. W następnych latach pracował jako leśniczy. W czasie powstania listopadowego próbował utworzyć oddział żyd.; na skutek oporu warszawskiego Dozoru Bożniczego planu nie udało się zrealizować. Wraz z synem Leonem wziął udział w wyprawie wojskowej na Litwę oraz w bitwie pod Iłżą. Po klęsce powstania emigrował do Francji, a następnie do Anglii. Tu napisał i przetłumaczył na angielski nowelę poświęconą pamięci ojca Stanislaus or the Po-lish Lancer in the Suitę of Napoleon, from the Island ofElbe. A.Ż. 37 iMt Berlewi Henryk (Warszawa 1894-Paryż VIII 1967) - malarz, grafik, scenograf, krytyk sztuki. Studiował w SSP w Warszawie, ASP w Antwerpii i Ecole des Beaux Arts w Paryżu. Członek grupy Blok. Od 1928 mieszkał w Paryżu. Wczesną twórczość B. cechuje silny wpływ ekspre-sjonizmu i M. Chagalla (Wesele żydowskie w Polsce, Chonon i Lea - plakat do Dybuka). Pod wpływem El Lissitzkiego zajmował się potem abstrakcją, opracował teorię mechanofaktury (Kompozycja). W późniejszych latach stał się jedną z czołowych postaci polskiego konstruk-tywizmu. 1928-1938 przebywał w Belgii, gdzie malował portrety i martwe natury. Brał udział w życiu artystycznym awangardy europejskiej, wystawiał m.in. w Paryżu, Berlinie, Zurychu, Londynie, Nowym Jorku, podczas pobytu w Polsce w 1966 - w Warszawie, Łodzi, Zielonej Górze. M.T. Berman Adolf (Abraham) (1906-1978) -działacz syjonistyczny związany z partią Poalej Syjon lewica, jeden z przywódców żydowskiego podziemia w czasie II wojny światowej. Ukończył UW, członek Poalej Syjon lewica, redaktor jej gazet wydawanych po polsku i w jidysz. Prócz pracy pedagogicznej w gimnazjach warszawskich, działał w Komitecie do Spraw Żyd. Rzemiosła oraz kierował referatem poradnictwa zawodowego przy organizacji opieki nad sierotami Centos. Podczas wojny był dyrektorem Cen-tosu, zakładał internaty i półinternaty dla dzieci w getcie warszawskim. Należał do założycieli i przywódców utworzonego w 1942 Bloku Antyfaszystowskiego oraz współredagował jego organ „Der Ruf". Po wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim ukrywał się po „stronie aryjskiej". Był członkiem prezydium Żyd. Komitetu Narodowego i jego reprezentantem wobec polskiego podziemia. Pełnił funkcję sekretarza w prezydium „Żegoty". Podczas powstania warszawskiego wchodził w skład Rady Politycznej Armii Ludowej na Żoliborzu. Po II wojnie światowej został członkiem Krajowej Rady Narodowej. II1945 wszedł w skład prezydium Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, zaś w II 1947 stanął na jego czele. Latem 1946 uczestniczył w rozmowach z MBP, MSZ i MON, które doprowadziły do czasowego otwarcia granic Polski dla masowej emigracji Żydów. Stał na czele Poalej Syjon lewica, opowiadając się za budową socjalistycznego państwa żyd. w Palestynie przy pomocy ZSRR. IV 1949 usunięty ze stanowiska przewodniczącego CKŻP. 1950 emigrował do Izraela, gdzie wstąpił do Izraelskiej Zjednoczonej Partii Socjalistycznej Ma-pam (hebr. Mifleget ha-Poalim ha-Meuchedet), od 1951 był posłem do Rnesetu. 1954 wstąpił do Komunistycznej Partii Izraela. Działał w Lidze Przyjaźni Polsko-Izraelskiej. N.A. Bersohn (Berson) Majer (1787-1873) - kupiec, obywatel ziemski i filantrop, opiekun Szkoły Rabinów i szpitala żyd. w Warszawie na Czy-stem, członek Rady Domu Schronienia Ubogich i Sierot Starozakonnych w Warszawie, twórca Fundacji im. Bersonów i Baumanów na rzecz szpitala dla dzieci żyd. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.C. Bersohn Mathias (Matias; Warszawa 1823-Warszawa 1908) - bankier i działacz asymilacji; archeolog, kolekcjoner dzieł sztuki oraz autor prac dotyczących kultury żyd. 1904 przekazał kolekcję judaików Gminie Żyd.; stały się one zaczątkiem Muzeum Starożytności Żyd. (zniszczonego w czasie okupacji); resztę swojej kolekcji zapisał Towarzystwu Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Był prezesem Zarządu Szpitala dla Dzieci Żyd. im. Bersonów i Baumanów, członkiem zarządu Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu oraz Komisji Archeologicznej i Sztuki AU w Krakowie. A.C. Berson Jan (1829-1913) - przemysłowiec, ziemianin i filantrop. Wychowanek Instytutu na Marymoncie, sędzia handlowy (1876), prezes Zarządu Towarzystwa Akcyjnego Cukrowni „Czersk" i „Michałów". Prezes Komitetu Budowy Wielkiej Synagogi w Warszawie (Tem-plum przy ul. Tłomackie, zniszczona przez hitlerowców), kurator szkoły rolniczej dla młodzieży żyd. w Częstoniewie pod Grójcem, fundator ochronek i kolonii dla dzieci bez różnicy wyznania. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.C. bet ha-midrasz (hebr. dom nauki) - powszechnie dostępne miejsce studiów Tory, dyskusji, spełniające zarówno funkcję synagogi, jak i szkoły, w której uczyć się mógł każdy bez wzglę- Bcreza 36 zycję wśród kupców i przemysłowców warszawskich, prowadził rozliczne interesy (m.in. dostawy dla wojska, dzierżawa kopalni soli w Wieliczce). Był wśród nielicznych, którzy w okresie Księstwa Warszawskiego otrzymali od Fryderyka Augusta prawo zamieszkiwania na wszystkich ulicach Warszawy. 1807 ufundował bożnice i modlitewnie chasydzką na Pradze. Wspierał działalność charytatywną; w testamencie zapisał praskiej gminie żyd. fundusz w wysokości 40 tyś. rubli, którego odsetki przeznaczył na pomoc dla ubogich. G.Z. Bereza Kartuska (Białoruś, biał. Biaroza Kartuzskaja) - pierwsza wzmianka z 1477. Pierwsza synagoga w B. została postawiona w 1629. 1766 społeczność żyd. liczyła 242 osób, w 1847 - 515, w 1897 - 2623 (24, 55% ogółu populacji miasteczka). 1921 B. zamieszkiwało 2163 Żydów. B. zasłynęła z licznych rabinów, m.in. Izaaka Elchanana i Elijahu Klatkina. We IX 1939 pod administracją ZSRR życie żyd. zostało silnie ograniczone. Po wkroczeniu w 1941 Niemców, Żydów zmuszono do niewolniczej pracy. Getto powstało w VII 1942. Początkowo podzielono Żydów na dwie grupy - „produkcyjnych" i „nieprodukcyjnych". 15 VII 1942 „nieprodukcyjni" zostali zamordowani we wsi Bronnaja Hara (ogółem zginęło tam około 50 tyś. osób z okolicznych miast i wsi). X 1942 Niemcy przystąpili do likwidacji getta; niektórzy członkowie Judenratu popełnili zbiorowe samobójstwo. Niewielka liczba Żydów ocalała dzięki ucieczce do partyzantki. Po wojnie gminy żyd. nie restytuowano. A.G. Bergson Michał (1831-1919) - prezes warszawskiej Gminy Starozakonnych (1896-1918), działacz asymilacji i filantrop, m.in. członek Rady Opiekuńczej szkoły rolniczej dla żyd. młodzieży w Częstoniewie pod Grójcem. Potomek Szmula Zbytkowera. Od imienia jego syna Berka Sonnenberga pochodzi nazwisko rodowe tej zasłużonej rodziny. B. był wychowankiem Instytutu Marymonckiego, współwłaścicielem domu handlowego „S. i M. Bergson", radcą handlowym Banku Polskiego (1880), członkiem Komitetu Giełdowego (1891-1909). Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. Jego wuj imiennik (1818-1898), muzyk, był ojcem Henri Bergsona, filozofa. A.C. Berek Joselewicz (17647-1809) - pułkownik wojsk polskich, uczestnik powstania kościuszkowskiego, legionów i kampanii napoleońskiej. Jako faktor biskupa wileńskiego Mas-salskiego kilkakrotnie odwiedzał Paryż w okresie poprzedzającym rewolucję. Pod jej wpływem stał się entuzjastą idei równości i braterstwa. Jako jedyny Żyd podpisał akces do powstania. XI1794 wraz z Józefem Aronowiczem wystąpił z projektem uformowania lekkokon-nego pułku żyd. Projekt uzyskał aprobatę T. Kościuszki. Pułk, liczący ok. 500 ochotników, uległ zagładzie w czasie szturmu rosyjskiego na Pragę (4 XI1794). Po upadku powstania B. J. osiadł w Galicji; w 1798, na wieść o utworzeniu legionów u boku Napoleona, udał się do Włoch, gdzie wziął udział w walkach na północy kraju. Po reorganizacji legionów (1800), został przerzucony nad Ren do legii gen. Knia-ziewicza. Brał udział w bitwie pod Hohenlin-den (3 XII 1800). Po pokoju w Luneville (1801) został przeniesiony wraz z pułkiem do Toskanii. 1802-1806 walczył jako najemnik w legionie hanowerskim (m.in. w bitwie pod Auster-litz). 1807 wrócił do Polski i wstąpił do formującego się wojska Księstwa Warszawskiego. Za zasługi wojenne odznaczony został Krzyżem Virtuti Militari (8 III 1808). Zginął w walkach pod Kockiem. G.Z. Berkowicz Józef (warszawska Praga 1789-Liverpool 1846) - wojskowy, syn Berka Jose-lewicza. 1809 zaciągnął się do wojska Księstwa Warszawskiego (13 pułk huzarów), wziął udział w bitwie pod Kockiem (zginął wówczas jego ojciec), a następnie w wyprawie moskiewskiej Napoleona. Wielokrotnie ranny, dwukrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych i awansowany do stopnia porucznika. W następnych latach pracował jako leśniczy. W czasie powstania listopadowego próbował utworzyć oddział żyd.; na skutek oporu warszawskiego Dozoru Bożniczego planu nie udało się zrealizować. Wraz z synem Leonem wziął udział w wyprawie wojskowej na Litwę oraz w bitwie pod Iłżą. Po klęsce powstania emigrował do Francji, a następnie do Anglii. Tu napisał i przetłumaczył na angielski nowelę poświęconą pamięci ojca Stanislaus or the Po-lish Lancer in the Suitę of Napoleon, from the Island ofElbe. A.Ż. 17 bet Berlewi Henryk (Warszawa 1894-Paryż VIII 1967) - malarz, grafik, scenograf, krytyk sztuki. Studiował w SSP w Warszawie, ASP w Antwerpii i Ecole des Beaux Arts w Paryżu. Członek grupy Blok. Od 1928 mieszkał w Paryżu. Wczesną twórczość B. cechuje silny wpływ ekspre-sjonizmu i M. Chagalla (Wesele żydowskie w Polsce, Chonon i Lea - plakat do Dybuka). Pod wpływem El Lissitzkiego zajmował się potem abstrakcją, opracował teorię mechanofaktury (Kompozycja). W późniejszych latach stał się jedną z czołowych postaci polskiego konstruk-tywizmu. 1928-1938 przebywał w Belgii, gdzie malował portrety i martwe natury. Brał udział w życiu artystycznym awangardy europejskiej, wystawiał m.in. w Paryżu, Berlinie, Zurychu, Londynie, Nowym Jorku, podczas pobytu w Polsce w 1966 - w Warszawie, Łodzi, Zielonej Górze. M.T. Berman Adolf (Abraham) (1906-1978) -działacz syjonistyczny związany z partią Poalej Syjon lewica, jeden z przywódców żydowskiego podziemia w czasie II wojny światowej. Ukończył UW, członek Poalej Syjon lewica, redaktor jej gazet wydawanych po polsku i w jidysz. Prócz pracy pedagogicznej w gimnazjach warszawskich, działał w Komitecie do Spraw Żyd. Rzemiosła oraz kierował referatem poradnictwa zawodowego przy organizacji opieki nad sierotami Centos. Podczas wojny był dyrektorem Cen-tosu, zakładał internaty i półinternaty dla dzieci w getcie warszawskim. Należał do założycieli i przywódców utworzonego w 1942 Bloku Antyfaszystowskiego oraz współredagował jego organ „Der Ruf". Po wielkiej akcji likwidacyjnej w getcie warszawskim ukrywał się po „stronie aryjskiej". Był członkiem prezydium Żyd. Komitetu Narodowego i jego reprezentantem wobec polskiego podziemia. Pełnił funkcję sekretarza w prezydium „Żegoty". Podczas powstania warszawskiego wchodził w skład Rady Politycznej Armii Ludowej na Żoliborzu. Po II wojnie światowej został członkiem Krajowej Rady Narodowej. II1945 wszedł w skład prezydium Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, zaś w II 1947 stanął na jego czele. Latem 1946 uczestniczył w rozmowach z MBP, MSZ i MON, które doprowadziły do czasowego otwarcia granic Polski dla masowej emigracji Żydów. Stał na czele Poalej Syjon lewica, opowiadając się za budową socjalistycznego państwa żyd. w Palestynie przy pomocy ZSRR. IV 1949 usunięty ze stanowiska przewodniczącego CKŻP. 1950 emigrował do Izraela, gdzie wstąpił do Izraelskiej Zjednoczonej Partii Socjalistycznej Ma-pam (hebr. Mifleget ha-Poalim ha-Meuchedet), od 1951 był posłem do Knesetu. 1954 wstąpił do Komunistycznej Partii Izraela. Działał w Lidze Przyjaźni Polsko-Izraelskiej. N.A. Bersohn (Berson) Majer (1787-1873)-kupiec, obywatel ziemski i filantrop, opiekun Szkoły Rabinów i szpitala żyd. w Warszawie na Czy-stem, członek Rady Domu Schronienia Ubogich i Sierot Starozakonnych w Warszawie, twórca Fundacji im. Bersonów i Baumanów na rzecz szpitala dla dzieci żyd. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.C. Bersohn Mathias (Matias; Warszawa 1823-Warszawa 1908) - bankier i działacz asymilacji; archeolog, kolekcjoner dzieł sztuki oraz autor prac dotyczących kultury żyd. 1904 przekazał kolekcję judaików Gminie Żyd.; stały się one zaczątkiem Muzeum Starożytności Żyd. (zniszczonego w czasie okupacji); resztę swojej kolekcji zapisał Towarzystwu Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Był prezesem Zarządu Szpitala dla Dzieci Żyd. im. Bersonów i Baumanów, członkiem zarządu Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu oraz Komisji Archeologicznej i Sztuki AU w Krakowie. A.C. Berson Jan (1829-1913)-przemysłowiec, ziemianin i filantrop. Wychowanek Instytutu na Marymoncie, sędzia handlowy (1876), prezes Zarządu Towarzystwa Akcyjnego Cukrowni „Czersk" i „Michałów". Prezes Komitetu Budowy Wielkiej Synagogi w Warszawie (Tem-plum przy ul. Tłomackie, zniszczona przez hitlerowców), kurator szkoły rolniczej dla młodzieży żyd. w Częstoniewie pod Grójcem, fundator ochronek i kolonii dla dzieci bez różnicy wyznania. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.C. bet ha-midrasz (hebr. dom nauki) - powszechnie dostępne miejsce studiów Tory, dyskusji, spełniające zarówno funkcję synagogi, jak i szkoły, w której uczyć się mógł każdy bez wzglę- Betteljuden 38 du na wiek i majątek. Nauczycielami byli miejscowi rabini oraz wędrowni magidzi (hebr. kaznodzieje) zapraszani przez gminy. B. miały wła-sną bibliotekę. W gminach aszkenazyjskich często nazywano je szuł (jid. szkoła). B. był także miejscem spotkań i życia towarzyskiego sztetł. KR Betteljuden (niem. żebrzący Żydzi) - termin rozpowszechniony w literaturze niemieckiej w XVII w., spowodowany masowym wówczas zjawiskiem wędrówki ubogich Żydów w poszukiwaniu środków utrzymania. Szacuje się, że ok. 20% populacji zajmowało się wtedy żebractwem. Łączyło się to zarówno ze znacznym przyrostem naturalnym, jak i niestabilnością sytuacji ekonomicznej w Europie, w wyniku wojen religijnych na zachodzie, buntów kozackich i wojen obronnych na terenach Rzeczypospolitej. Gminy żydowskie znacznie ograniczyły wówczas liczbę pozwoleń na stały pobyt na swoim terenie (chazaka). Zmianę przyniósł koniec XVIII w., zjawisko to zanikło jednak dopiero wraz z reformami emancypacyjnymi i likwidacją ograniczeń w osiedlaniu Żydów. A.Ż. Będzin (woj. śląskie) - lokacja w 1358. Stefan Batory 21IX 1583 polecił, aby nie przeszkadzano Żydom zabudowywać zakupionych placów oraz zdobywać środki utrzymania. 20 VIII 1644 Władysław IV potwierdził dotychczasowe przywileje, w tym prowadzenia handlu i propinacyj-ny. Zatwierdzili je Michał Korybut Wiśniowiecki (20 XI1669) i August III (30 VIII 1754). 1827 w mieście żyło 527 Żydów (24,4% mieszkańców), w 1921 - 17298 (62,1%), w 1931 - 21625 (45,4%). W okresie międzywojennym działały partie polityczne i organizacje społeczne, wydawano prasę żydowską. V i l VIII 1942 deportowano Żydów do Auschwitz. III 1943 utworzono getto w dzielnicy Kamionka, zlikwidowane l VIII 1943. 1946 mieszkało tu 150 Żydów. Po istniejącej w 1644 gminie wyznaniowej (wówczas Władysław IV potwierdził istnienie bożnicy i cmentarza) zachował się jeden z trzech cmentarzy z ok. 200 nagrobkami z II pół. XIX w. i I pół. XX w. AR Bialik Chaim Nachman (Rady na Wołyniu 9 11873-Wiedeń 4 VI1934) - poeta, prozaik, ese- ista i tłumacz. Z zawodu był nauczycielem hebrajskiego i w tym języku tworzył. Był zwolennikiem syjonizmu i ostatnie dziesięć lat życia spędził w Palestynie; zmarł w szpitalu wiedeńskim, pochowany w Tel Awiwie. Głównym tematem jego utworów było życie współczesnych mu małomiasteczkowych Żydów, ich rozterki duchowe i stosunek do mistycznej atmosfery talmudyzmu. Był również lirykiem. Uważany za odnowiciela poezji hebrajskiej, wywarł wpływ na rozwój współczesnego jęz. hebrajskiego. Oprócz poezji pisywał opowiadania, humoreski, eseje. Przetłumaczył na hebrajski m.in. Don Kichota Cervan-tesa i Wilhelma Telia F. Schillera. Napisał poemat Wmieście rzezi, poświęcony ofiarom pogromu w Kiszyniowie (1904). Wydał również wiele utworów w jidysz, m.in. Ostatnie stówo, Pieśni i poematy, opowiadania. M. F. Biała (woj. śląskie) - prawa miejskie od 1723 1765 Żydów wygnano, wkrótce jednak powrócili. Żydzi tutejsi podlegali do połowy XIX w. gminie w Oświęcimiu. Cmentarz powstał w 1849, a odrębna gmina w 1872.1880 żyło w Białej 754 Żydów (10,4% mieszkańców), w 1921 -1363 (17,6%), w 1939 około 5000. Instytucje dobroczynne i kulturalne (oprócz chewra kadi-sza) były wspólne z bielskimi. We IX1939 hitlerowcy spalili synagogę, zmuszając wiernych do palenia ksiąg religijnych. VI 1942 wszystkich Żydów wysłano do obozu Auschwitz. 1950 Biała połączyła się Bielskiem w jedno miasto; w 1995 do gminy wyznaniowej w Bielsku Białej należało 50 wiernych. Elijahu Miron, Bielitz-Biala, pirkei awar, Israel 1973 (hebr., niem.). A.G. Biała Cerkiew (Ukraina, ukr. Biła Cerkwa) - założona przez wielkiego księcia Litwy Olgier-daw 1331.1550 wzniesiono zamek i wały wokół miasta. 1702 w czasie najazdu Kozaków komendant B. poddał miasto; wszyscy miejscowi Żydzi zostali wymordowani. 1768 zarejestrowano w B. 223 osiadłych Żydów. W 1880 spośród 18697 mieszkańców ponad połowę stanowili Żydzi (9808). Posiadali wówczas 2 synagogi. Biblioteka Czartoiyskich w Krakowie, Dziat Rekop., sygn. 1676 IV s. 155. S.G. Biała Podlaska (woj. lubelskie) -jako miasto wzmiankowana w 1522; własność Radziwiłłów. 1621 osiedliło się 30 żyd. rodzin. 1841 na 3588 mieszkańców było 2200 Żydów, w 1897 na 13 090 - 6549 i w 1921 na 13 000 - 6874. W okresie II RP ukazywały się w BP cztery gazety w jidysz. 26 IX 1939 miasto zajęła przejściowo Armia Czerwona, ale wycofała się miesiąc później. Wraz z nią około 600 Żydów opuściło miasto. Pod koniec 1939 Niemcy osiedlili 3 tyś. Żydów z Suwałk i Serocka. 1940 i 1941 deportowano do BP kilkuset Żydów z Krakowa i Mławy. Przebywało tu również l tyś. żyd. jeńców wojennych (następnie skierowanych do obozu jenieckiego w Lublinie). III 1942 liczba Żydów wynosiła 8400. 6 VI1942 deportowano 3 tyś. osób do obozu w Sobiborze. 26 IX 1942 pozostałych skierowano do getta w Międzyrzecu, a stamtąd w XI1942 do Treblinki. Do V 1944 istniał w BP obóz pracy dla 300 Żydów, następnie wysłanych do Majdanka. Po wyzwoleniu istniała w BP kilkusetosobowa społeczność żydowska. Rozproszyła się po VI1946, gdy w BP zabito 2 młodych Żydów i zniszczono pomnik ofiar Zagłady. Stowarzyszenia Żydów z BP powstały w Izraelu, USA, Argentynie, Francji, Kanadzie i Australii. Sefer Biala Podlaska, ed. M. J. Fajgenbaum, Tel Aviv 1961 (hebr., jid.). A.G. Białobrzegi (woj. mazowieckie) - lokacja w 1540. Pomimo zakazu osadnictwa żydowskiego do 1862, w 1827 było 323 Żydów (41,4% mieszkańców), a w 1921 - 1418 (58,6%) We IX 1939 mieszkało 1814 Żydów, liczba ta wzrosła wskutek przesiedleń 5 VI 1942 około 4 tyś. wywieziono do Treblinki. V 1945 było 29 osób. Gmina wyznaniowa istniała od 1857. Zachował się teren cmentarza użytkowanego od 1861. A. R Biberstein Marek (?-Płaszów V1944) - działacz społeczny, przewodniczący Judenratu w Krakowie. Aresztowany w 1941 przez Niemców pod zarzutem złamania przepisów dewizowych, do lipca 1942 był przetrzymywany w więzieniu w Tarnowie. Po kilku tygodniach został wraz z rodziną osadzony w obozie w Płaszowie. AŻ. Biecz (woj. podkarpackie) - prawa miejskie otrzymał w 1305. Żydzi osiedlili się zapewne w XIV w. Mieszczanie z czasem zaczęli w nich dostrzegać konkurentów w handlu i rzemiośle. Zygmunt August nadał więc miastu w 1569 przywilej de non tolerandisJudaeis, zniesiony dopiero w 1867. Mimo przywileju w 1765 w B. mieszkało 31 Żydów, a po jego zniesieniu ich liczba zaczęła szybko wzrastać; w 1880 B. liczył 2450 mieszkańców, w tym 284 Żydów, co umożliwiło powstanie w II pół. XIX w. gminy wyznaniowej i wybudowanie synagogi. 1921 ludność żyd. liczyła 632 osoby (17,2% mieszkańców). W okresie okupacji Niemcy utworzyli getto (IWIII 1942). Zgromadzonych w nim ok. 1400 Żydów z B. i okolicznych miejscowości wywieziono do getta w Gorlicach, a potem do obozu w Bełżcu. Pozostałych rozstrzelano (masowe mogiły na miejscowym cmentarzu żydowskim) lub wywieziono do obozu w Płaszowie. W.W. Bielsk Podlaski (woj. podlaskie) - prawa miejskie od 1440. Obecność Żydów odnotowano w 1487. Gmina istniała na początku XVI w., synagogę wzniesiono w 1542. 1564 poborcę podatków oskarżono o „mord rytualny" i skazano na śmierć. 1816 mieszkało w mieście 94 Żydów, w 1847 - 298, w 1897 - 4079 (55% ogółu mieszkańców), w 1921 - 2392. Po IX 1939 pod administracją ZSRR; napływ uchodźców z zachodu zwiększył liczbę Żydów do 6000. W końcu 1941 Niemcy wystali 5 tyś. Żydów do Treblinki, 200 starych i chorych zabito na miejscowym żyd. cmentarzu. Bielsk Podlaski, sefer jizkor..., ed. H. Rabin, Tel Aviv 1975 (hebr., jid., ang.). A.G. Bielsko (woj. śląskie) - miasto lokowane na przełomie XII i XIV w., w 1950 połączone z Białą. Do połowy XVIII wzmianki informują o pojedynczych Żydach. Gmina wyodrębniła się z cieszyńskiej w 1865. Większość instytucji gminnych była wspólna dla Bielska i Białej. 1816 mieszkało tu 18 Żydów, w 1880 - 1660 (12,7% mieszkańców), w 1921 - 2737. Większość Żydów była niemieckojęzyczna. Z Bielska pochodził Herman Zwi Guttmann (1917-1977) budowniczy wielu synagog w Niemczech. 13 IX 1939 hitlerowcy spalili okazałą synagogę wzniesioną w 1881. Getto powstało w lecie 1941, w VI 1942 wszystkich Żydów wysłano do Auschwitz. 1995 do żyd. gminy wyznaniowej w Bielsku Białej należało 50 osób. Na cmentarzu (założonym w 1849) zachowało się 1200 nagrobków. Zostali tu pochowani m.in. Karl Korn, ar- Binenstock chitekt miejski i Michael Berkowitz, sekretarz Teodora Herzla. Elijahu Miron, Bielitz-Biala, pirkei awar, Israel 1973 (hebr., niem.). A.G. Binenstock Maks Jakub (Tarnów 24 III 1881-Lwów 20 III 1923) -literat, publicysta. Studiował prawo i filozofię na UJ. Do 1919 był dyrektorem szkoły średniej w Krakowie. Opublikował wiele rozpraw z dziedziny literatury, sztuki i pedagogiki w czasopismach żyd., polskich i niemieckich. Działacz społeczny, członek Organizacji Syjonistycznej w Małopolsce. 1922 został senatorem z listy Zjednoczenie Na-rodowo-Żydowskie Małopolski Wschodniej. Należał do Koła Żydowskiego z ramienia frakcji syjonistycznej partii pracy Hitachdut. S.N. Birnbaum (Birnboim) Joel Mosze (1789-Warszawa 1831) - agent policji carskiej w Warszawie. Ok. 1820 kierował liczącą ponad 20 osób agenturą, złożoną z osób należących do polskiej elity politycznej i gospodarczej. W ciągu kilku lat oddelegowany do śledzenia polskiej młodzieży studenckiej w Berlinie. Nie gardził szantażem, m.in. w żyd. środowiskach chasydzkich. Zdemaskowany, przyjął chrzest, co nie uchroniło go przed aresztowaniem i skazaniem na 10 lat więzienia. 1831 warszawscy Żydzi wyciągnęli go z więzienia i powiesili na latarni przy ul. Franciszkańskiej. A.Ż. „Biuletyn ZAT" (jid. Biuletinfun derJidiszer Telegrafen-Agentur) - biuletyn w jęz. polskim i jidysz, zawierający serwis agencyjny Żydowskiej Agencji Telegraficznej, przeznaczony dla pism oraz organizacji żyd. i nieżyd., wydawany w Warszawie 1920-1939, pod red. M. Mozesa, a następnie w Łodzi 1944-1950 pod red. M. Birn-brajera. „Biuletyn" otrzymywały pisma żyd. w języku polskim, m.in. „Nasz Przegląd", „Chwila", „Nowy Dziennik" oraz pisma polskie, a także Polska Agencja Telegraficzna - na zasadzie wymiany. Natomiast „Biuletyn" w jidysz był przeznaczony dla dzienników i czasopism w jęz. żyd w Warszawie, m.in. „Hajnt", „Der Moment", „Folkscajtung", w innych miastach Polski oraz w Kownie, Rydze, Bukareszcie, Budapeszcie, a także dla organizacji żyd. w Polsce. Wydawany dwa razy w ciągu dnia, z wyjątkiem sobót i świąt żyd., zawierał zwykle 3 do 5 stron; jeśli miały miejsce istotne wydarzenia - ponad 20 stron. „Biuletyn" dostarczał wiadomości o życiu Żydów w kraju i na świecie, których nie uwzględniały inne agencje. Prócz M. Mozesa, redaktorami „Biuletynu" byli Jakub Berman i Leon Mandelbrot. Tłumaczeniami zajmował się Salomon Aronson. Ostatni numer ukazał się 4 IX 1939; Mozes ewakuowany z Warszawy na zlecenie MSZ wznowił wydawanie „Biuletynu" w Wilnie 2 XI1939, aż do VII 1940. Zaczął wychodzić ponownie 13 XI 1944. Zawierał informacje na temat życia żyd. w Lublinie, informował o powstawaniu komitetów żyd. i położeniu ocalałych Żydów. Stopniowo zbudowano sieć korespondentów, szczególnie na Dolnym Śląsku. Był przesyłany do prasy oraz organizacji żyd. w Polsce i zagranicą, a także m.in. do Ogólnopolskiej Ligi do Walki z Rasizmem. Wychodził do 1950. NA. „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" - periodyk; dwa nie numerowane zeszyty ukazały się w 1950; w 1952 ukazywał się dwa razy w roku, od 1953 do dziś - jako kwartalnik. BŻIH poświęcony jest głównie publikacjom (przeważnie pracowników naukowych ŻIH) z historii Żydów w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem okupacji niemieckiej. Jego redaktorami naczelnymi byli Bernard Mark (do 1967), Artur Eisenbach (1967-1968), Szymon Datner (1969-1970), Marian Fuks (1972-1973), Maurycy Horn (1973-1990), Jerzy Tomaszewski (1991-1992), Szymon Rudnicki (1992), Daniel Grinberg (1993-1995), Alina Cała (1996-1998), Jan Doktor (od 1998). Zamieszcza streszczenia wjęz. angielskim, do 1989 także w jidysz. Bibliografia zawartości 1950-1970: BŻIH 1971 nr l (77). M.F Bloch Jan Gottlib (Radom 1836-Warszawa 1902), finansista, ekonomista. Pochodził z niezamożnej rodziny żyd., w młodym wieku przeszedł na wyznanie ewangelicko reformowane. Zrobił majątek przy budowie kolei warszawsko-petersburskiej i założył własny dom bankowy. Współpracował z Leopoldem Kronenbergiem, lecz później stał się jego rywalem w interesach kolejowych i innych. Utworzył biuro naukowe, w którym pod jego kierownictwem powstały dzieła o kolejnictwie i finansach rosyjskich. Roz- 41 głos międzynarodowy zyskał dziełem Przyszla wojna (1898, w jęz. roś., poi., franc. i niem.). Także autor 5 tomów Srawnienija matierialno-go i nrawstwiennogo sostojanija nasielenija w czertie osiedłosti jwrejew i wniejejo (Petersburg 1891), w którym m.in. dowodził zbędności strefy osiedlenia. Tom. Bloch Józef Samuel (Dukla 1850-Wiedeń 1923) - rabin, działacz społeczny, poseł do parlamentu wiedeńskiego. Urodzony w ubogiej rodzinie, odebrał tradycyjne wychowanie religijne. Pracę na stanowisku rabina gminnego rozpoczął na Morawach, od 1877 pełnił tę funkcję w podwiedeńskim Florisdorfie. Na tematy religijne publikował od 1872. Zasłynął ostrym wystąpieniem w 1882 przeciwko antysemickim enuncjacjom A. Róhlinga, wówczas profesora filozofii w Pradze, który zarzucał Żydom przestępstwa „mordu rytualnego". 1885 B. został wybrany na posła do wiedeńskiej Rady Państwa w galicyjskim okręgu Sniatyń-Kołomyja-Bu-czacz i pełnił tę funkcję do 1895. W wyborach pokonał popieranego przez ugrupowania polskie przewodniczącego lwowskiej organizacji Szomer Israel dr E. Blocha. W parlamencie należał do Koła Polskiego. 1884 założył w Wiedniu tygodnik „Ósterreichische Wochenschrift", wychodzący do 1921. Powołał do życia stowarzyszenie Ósterreichisch Israelitische Union, zasłużone w walce z antysemityzmem. Oprócz licznych artykułów opublikował pod koniec życia Israel und die Yólker nach judischer Lehre (Wien 1922) oraz Erinnerungen aus meinen Le-ben (Wien-Leipzig 1922). A.Ż. Blok Mniejszości Narodowych - porozumienie wyborcze kilku partii politycznych mniejszości narodowych podczas wyborów parlamentarnych w 1922 i 1928. Celem sojuszu było zdobycie jak największej liczby mandatów do izb ustawodawczych, aby utworzyć siłę zdolną walczyć o realizację narodowych postulatów. Współtwórcami BMN byli Niemiec E. Hassbach i Icchak Griinbaum. Idea BMN zaczęła krystalizować się w 1921 jako reakcja na bankructwo narodowościowej polityki rządu oraz rezultat spekulacji nad kształtem przyszłej ordynacji wyborczej, która w ostatecznej formie, uchwalonej przez Sejm w VIII 1922, dyskryminowała małe partie polityczne i rozproszoną ludność BMC mniejszości narodowych, w szczególności żyd. i niemieckiej. Pierwszy BMN powstał 17 VIII 1922 po długotrwałych i zawiłych pertraktacjach przedstawicieli ludności żyd., ukraińskiej, niemieckiej, białoruskiej i rosyjskiej, reprezentujących różnorakie poglądy polityczne, społeczne i religijne. Wyborcza odezwa Komitetu BMN deklarowała lojalność wobec państwa polskiego, wysuwając hasło obrony praw mniejszości narodowych. Rozbicie polityczne, spotęgowane m.in. regionalnymi różnicami w kulturze politycznej (np. między Ukraińcami wołyńskimi a galicyjskimi, syjonistami z Galicji a z b. zaboru rosyjskiego), było przeszkodą w pełnej konsolidacji sił politycznych oraz uformowaniu platformy wyborczej. Do BMN przystąpiły wszystkie ugrupowania niemieckie, ogólni syjoniści skupieni wokół Griinbauma, Mizrachi i Agudas Isroel, a spośród mniejszości słowiańskich Ukraińcy wołyńscy i stronnictwa białoruskie. Ukraińcy galicyjscy i Litwini zbojkotowali wybory. Syjoniści z Galicji oraz folkiści wystawili własne listy. Mimo przeszkód, Lista nr 16 BMN osiągnęła sukces w wyborach, zajmując drugie miejsce po Chrześcijańskim Związku Jedności Narodowej, zdobywając 55 mandatów sejmowych w okręgach i 11 z listy państwowej (15,90% głosów). W wyborach do Senatu BMN zdobył 19 mandatów w okręgach i 4 z listy państwowej (18,35% głosów). Olbrzymim sukcesem w wyborach do Senatu było zwycięstwo Listy nr 16 na Wołyniu, gdzie zdobyła wszystkie mandaty tego województwa. BMN i jego osiągnięcia wywołały ostrą kampanię polskich sił nacjonalistycznych przeciwko mniejszościom narodowym. Momentem kulminacyjnym było zabójstwo prezydenta G. Narutowicza. Próby ukształtowania parlamentarnej siły opartej na BMN zakończyły się fiaskiem na początku 1923. Zerwanie sojuszu mniejszości narodowych było wynikiem poparcia udzielonego przez słowiańskie mniejszości gabinetowi W. Sikorskiego, wbrew przedstawicielom żyd., uważającym skład rządu za antysemicki. BMN uformowany przed wyborami parlamentarnymi w 1928 powstał nieoficjalnie na początku 1927 i skupiał współzałożycieli miesięcznika „Natio". Głównymi organizatorami byli niemiecki senator Hassbach, poseł I. Grunbaum i D. Lewicki (D. Łewyćkyj) prezes UNDO. Pertraktacje skomplikował tym razem proces S. Blonder 42 Szwarcbarda, zabójcy S. Petlury. Antysemickie ataki prasy ukraińskiej wywołały opozycję wśród społeczeństwa ukraińskiego przeciw koncepcji bloku wyborczego z ugrupowaniami żyd. Akcja UNDO, wszczęta w celu stworzenia bloku stronnictw ukraińskich, zakończyła się zerwaniem pertraktacji i przystąpieniem UNDO do BMN. Problemy związane z konsolidacją stronnictw żyd., które przystąpiły do BMN, okazały się nie do przezwyciężenia. Syjoniści z Galicji odmówili poparcia, tak samo postąpiła Aguda i folki-ści (z wyjątkiem grupy z Wilna). Do BMN przystąpili syjoniści z województw centralnych i wschodnich i inne mniejsze ugrupowania. Poparły go wszystkie niemieckie ugrupowania narodowe oraz socjalistyczne z Poznania i Pomorza (socjaliści ze Śląska zawarli sojusz wyborczy z PPS). Stronnictwa białoruskie związane z grupą F. Jaremicza także przystąpiły do BMN. Formalnie ukonstytuował się on pod koniec XI 1927 r., wydając odezwę wyborczą podkreślającą, że ma czysto techniczny charakter. Lista 18 BMN zdobyła 45 mandatów w okręgach i 10 z listy państwowej do Sejmu (12,26% głosów). Do Senatu otrzymała 17 mandatów w okręgach i 4 z listy państwowej (16,34% głosów). E.H. Blonder Sasza (Szaja, od 1942 And r ć Blon-del; Czortków 27 V 1909-Paryż 22 VI 1949) -malarz. Studiował architekturę w Ecole Natio-nale Superieure des Beaux Artes w Paryżu, malarstwo w ASP w Krakowie. Współzałożyciel grupy Żywi, Grupy Krakowskiej, członek Arti-stes Meridionaux w Tuluzie. Od 1937 mieszkał w Paryżu, potem na południu Francji. Jego malarstwo związane jest z kręgiem Ecole de Paris. Inspirował go ekspresjonizm, twórczość M. Chagalla, A Modiglianiego. Malował kompozycje abstrakcyjne, martwe natury, pejzaże, kwiaty o kontrastowej kolorystyce. W Polsce jego prace znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie i Bibliotece Instytutu Sztuki PAN. M.T. błogosławieństwa - do najpowszechniejszych należą błogosławieństwa, które odmawia się przed i po jedzeniu (hebr. birkat ha-mazon); odmawiane przed dokonaniem micwy (dobrego uczynku), by podkreślić jej rytualny charakter, oraz wchodzące w skład liturgii synagogal-nej. Błogosławieństwo kapłańskie (hebr. birkat ha-kohanim) wygłasza się w synagodze codziennie, w każdy szabat lub święta, w zależności od przyjętego zwyczaju. Istnieją błogosławieństwa na prawie każdą okoliczność życia, np. birkat ha-gomel - błogosławieństwo dziękczynne za uratowanie od zagrożenia, tzn. wyzdrowienie, przejście przez pustynię, przepłynięcie morza, wyjście z wiezienia; kobiety odmawiają je po narodzinach dziecka. R.R B'nai B'rith (hebr. Bnej Brit - Synowie Przymierza) - sieć organizacji wzorujących się na lożach masońskich, zainicjowana powołaniem w 1844 w Nowym Jorku niewielkiego stowarzyszenia dobroczynnego. Rozwój datuje się od 1865, kiedy amerykańskie żyd. stowarzyszenia humanitarne zorganizowały wspólną akcję pomocy dla ofiar cholery w Palestynie. 1897 powstała organizacja kobieca, 1913 powołano Anti-Defamation League, od lat 20. zakładano także oddziały młodzieżowe i studenckie (Hil-lel Foundation). W Europie czynna od 1882 jako berlińska Loża Cesarstwa Niemieckiego. 1932 działały w Europie 103 loże, skupiające 13 tyś. członków. Wśród 19 dystryktów krajowych polski miał numer 13. Po II wojnie światowej organizacje europejską powołano na nowo w 1948 pod kierownictwem F. Leo Baecka, z siedzibą w Paryżu. 1970 w 12 krajach poza USA, gdzie organizacja jest bardziej popularna, działało 57 lóż. W Jerozolimie Z. Herzberg powołał lożę Jerusalem w 1888. Na terenach polskich B.B. rozpoczęła działalność w 1895. Z inicjatywy loży wiedeńskiej, w której działał dr L. Lustgarten, powołano lożę krakowską, pod oficjalną nazwą Żydowskie Stowarzyszenie Humanitarne „Solidarność". Miała status tolerowanej organizacji międzynarodowej i dysponowała zatwierdzonym przez krajowe władze statutem. Skupiła, tak jak w innych ośrodkach, wszystkie miejscowe osobistości żydowskie bez względu na ich poglądy polityczne. Loża krakowska wraz z powstałą kilka lat później lożą lwowską oraz lokalnymi filiami Alliance Israelite Universelle zasłużyły się szczególnie dzięki akcji pomocy dla żyd. uciekinierów z Rosji i Rumunii (od 1899); w 1918 powstał z jej inicjatywy Komitet Pomocy Żydów Polskich, który objął działalnością także Galicję Wsch. Komitet przekształcono następnie w Związek Towarzystw Opieki nad Sierotami 43 Borochow Wojennymi, ściśle współpracujący z warszawskim Centosem. Loża warszawska (Braterstwo) powstała bezpośrednio po I wojnie światowej. Polskie loże B.B. w 1924 utworzyły Wielką Lożę Polskiego (XIII) Dystryktu B.B., zlikwidowano je na mocy dekretu prezydenta RP z 22 XI1938. B. Czajecka, Archiwum Związku Żydowskich Stowarzyszeń Humanitarnych „B'nei B'rith" w Krakowie (1892-1938). Zarys dziejów związku, historia zespolu i inwentarz, Kraków 1994. A.Ż. Bnej Akiwa (hebr. Synowie Akiwy) - religijny syjonistyczny ruch młodzieżowy, stanowiący młodzieżową organizację będący częścią Mizra-chi, założony w Palestynie w 1922. Pierwotnie celem ruchu było uczenie młodych religijnych Żydów pracy na roli i rzemiosła oraz pomoc w zdobywaniu przez nich miejsc pracy, które pozwoliłyby im zdobyć środki do życia. Ideały organizacji miały być realizowane w religijnym ruchu kibucowym Ha-Kibuc ha-Dati. Pierwszy samodzielny kibuc powstał w Palestynie w 1946. W okresie międzywojennym ruch cieszył się dużymi wpływami w Europie Wschodniej. Brał udział w organizowaniu zbrojnego oporu żyd. w gettach. Po wojnie działacze uczestniczyli w organizowaniu Brichy. Weszli w skład Ichudu wraz z Ha-Noar ha-Cijoni. 1954 na konferencji założycielskiej, na której reprezentowani byli przedstawiciele 22 krajów, powstał ruch Światowego Bnej Akiwa. 1966 ruch działał w 23 krajach z 32 tysiącami członków, z czego 21 tysięcy przypadało na Izrael. NA Bolechower (Birkenthal) Dow Ber (1723- Bolechów 1805), kupiec, autor wspomnień. Wychowany w zamożnej tradycyjnej rodzinie. Przejął po ojcu intratny handel winem i zajął wpływową pozycję w rodzinnym mieście. W czasie debaty religijnej w 1759 we Lwowie z J. Frankiem był tłumaczem jego adwersarza, głównego rabina Lwowa Ch. Simchy Rapoporta. Wykorzystując te doświadczenia napisał dzieło Diwrej Bina, poświęcone fałszywym mesjaszom w historii Żydów, odnalezione dopiero w 1910; umieścił w nim sprawozdanie z debat z franki-stami. 1912 odnaleziono w Londynie jego wspomnienia, opublikowano je w Berlinie (1922). Pamiętniki Reba Dowa z Bolechowa (1723-1805), przekład... wstęp i przypisy R. Marcinkowski, Warszawa 1994. A.Ż. Bolechów (woj. podkarpackie) - prywatna lokacja miasta w 1612. Żydzi uczestniczyli w wyborze rady miejskiej i burmistrza. W XVIII w. Żydzi zajmowali się handlem węgierskim winami, bydłem, końmi, solą z pobliskich kopalń, później również handlem drewnem, młynar-stwem, garbarstwem, produkcją mebli, mydła i świec. Po 1918 doszedł przemysł naftowy oraz hotelarstwo (B. był znany jako letnisko). B. był kolebką haskali we wschodniej Galicji. Stąd pochodzili pisarze Dow Ber Birkenthal oraz Salomon Rubin (1823-1919). Żydzi stanowili większość mieszkańców do II wojny światowej. 1900 było ich 3323 (78% ogółu mieszkańców), w 1931 - 2986. Od IX 1939 B. pod administracją ZSRR, 2 VII 1941 miasto zajęli Niemcy. Jesienią 1941 powstało getto, w którym osadzono Żydów z okolic. Olbrzymia większość zginęła w masowych egzekucjach lub została wysłana do Bełżca. Sefer ha-zikaron le-kedoszej Bolechów, Israel 1957 (hebr., jid). A.G. Bomberg Daniel (7-1549/1553) - drukarz i tłumacz dzieł hebrajskich; chociaż był chrześcijaninem, został uznany za ojca drukarstwa hebrajskiego. Urodzony w Antwerpii w zamożnej rodzinie szlacheckiej. Otrzymał staranne wykształcenie, m.in. znał hebrajski. Jako dziecko przeniósł się z rodziną do Wenecji. Tam w 1516 otrzymał zezwolenie na druk książek hebrajskich. Założył drukarnię, która działała do 1549, opublikował w niej ok. 200 ksiąg hebrajskich, wśród nich kompletną edycję Talmudu Babilońskiego (1519/1522) i jerozolimskiego (1522/ 1523) wraz z komentarzami. Edycja ta, wraz ze sposobem umieszczania komentarzy i paginacją, stała się wzorem dla późniejszych wydań. Bomberg wydawał także dzieła współczesnych uczonych żyd., midrasze, modlitewniki i komentarze. Publikował również prace autorów chrześcijańskich, wśród nich dzieła profesorów UJ. H.W. Borochow Ber (Zołotonosza na Ukrainie 21 VI 1881-Kijów 17 XII 1917) - teoretyk i przywódca partii Poalej Syjon. Gimnazjum ukończył w Połtawie. Początkowo należał do Rosyjskiej Partii Socjaldemokratycznej. Lekceważenie przez marksizm kwestii narodowej spowodowało, iż B. w 1901 wystąpił z partii i założył syjo- Boruchowicz nistyczno-socjalistyczne kółko w Jekaterynosła-wiu. Uważał, iż proletariat żyd. w diasporze, czy to w krajach kapitalistycznych, czy - w przyszłości - socjalistycznych, nie ma szans narodowego rozwoju; możliwości takie daje tylko zbudowanie państwa żyd. w Palestynie. Jego aktywność publicystyczna i organizacyjna przyczyniła się do powstania partii Poalej Syjon jako frakcji Światowej Organizacji Syjonistycznej. Na I Konferencji Poalej Syjon w Połtawie w 1906 przedstawił rozwiniętą doktrynę, stanowiącą syntezę marksizmu i syjonizmu. 1907 opuścił Rosję i poświęcił się propagowaniu idei Poalej Syjon w Europie Centralnej i Zachodniej, a od 1914 w Stanach Zjednoczonych. Do Rosji wrócił po rewolucji lutowej 1917 i włączył się w działania na rzecz emigracji robotników do Palestyny oraz w walkę o narodowe prawa dla Żydów w Rosji i na Ukrainie. J.Ż. Boruchowicz Michał Maksymilian (pscud. Borwicz, Kraków 11X 1911-Nicea 31 VII 1987) - pisarz, krytyk i socjolog literatury, historyk Żydów polskich czasu Zagłady. Ukończył polonistykę na UJ (1936) i socjologię na Sorbonie (doktorat 1953). W czasie II wojny światowej był komendantem oddziału partyzanckiego WRN-AK. 1946 został dyrektorem Żydowskiej Komisji Historycznej w Krakowie. Następnie wyjechał do Paryża; pracownik naukowy CNRS. Opublikował m.in. Miłość i rasa (Kraków 1938), antologię Pieśń ujdzie cało (Warszawa 1947); w Paryżu Ecrits des condamnes a mort sous l'occu-pation allemande 1939-1945 (1953, 1974), L'Insurection dughettode Varsovie (1966,1974), Ludzie, książki, spory (1980), Spod szubienicy w teren (1980); w jidysz Arisze papim (Buenos Aires 1955). RL. Borysław (Ukraina) - na początku XIX w. osiedle. Szybki rozwój w II pół. XIX w. związany był z wydobyciem ropy naftowej, wosku ziemnego, a w okresie międzywojennym także gazu ziemnego. Żydzi (w 1860 ok. l tyś.) należeli do pionierów przemysłu wydobywczego. Na początku lat 80. w B. i okolicznych miejscowościach znalazło zatrudnienie ok. 3 tyś. robotników żyd. 1890 mieszkało tu 9047 Żydów. Pod koniec XIX w. część żyd. przedsiębiorców, nie mogąc sprostać konkurencji, zamykała zakłady, co spowodowało, że wielu Żydów wyemigrowa- ło. 1910 pozostało ich 5753 (45,1% ogółu mieszkańców), w 1921 - 7170 (44,5%). W okresie międzywojennym B. stanowił największy ośrodek górnictwa naftowego i wydobycia wosku ziemnego w Polsce. Do 1928 gmina żyd. uznawała zwierzchnictwo gminy w Drohobyczu. Przed wybuchem II wojny światowej w B. mieszkało ok.13 tyś. Żydów. Po wkroczeniu Niemców doszło do pogromu (VII 1941), w którym zginęło ponad 200 osób. Jesienią 1941 utworzono getto, do którego przesiedlono także Żydów z okolicznych miejscowości; od XI 1941 zaczęto ich rozstrzeliwać w okolicznych lasach. Akcje te nasiliły się w 1942, a ich kulminacją było deportowanie ok. 5 tyś. osób do obozu zagłady w Bełżcu. Dla Żydów zatrudnionych w przemyśle naftowym i zbrojeniowym pod koniec 1942 założono obóz pracy. VI 1943 część rozstrzelano, a pozostałych przewieziono do obozów w Auschwitz, Płaszowie oraz do obozu ja-nowskiego we Lwowie. Sefer zikaron le-Drohobiz, Borislaw, we-ha-sewiwa (1959); J. Chonigsman, 600 let i dwa goda (istorija Jew-rejew Drogobycza i Boristawa), Lwów 1997. W.W. Brauner Wincenty (Yincent, Icchak; Łódź 21 IX 1887-Auschwitz 1944) - malarz, grafik, metaloplastyk, scenograf, członek łódzkiej grupy Jung Idysz. Studiował w Hochschule fur die bildende Kiinste w Berlinie oraz w berlińskim Konserwatorium. Członek łódzkiej grupy Jung Idysz. Malował pod wpływem postimpresjonizmu (Portret J. Kacenelenbogena), M. Chagalla, Jankla Adlera (Modlitwa), tworzył ekspresjoni-styczne linoryty dla Jung Idysz, czerpał tematy z tradycji żyd. 1921 projektował scenografię do Dybuka wystawionego w Łodzi. Był jednym z założycieli teatru marionetek Chad Gadjon. Podczas wojny przebywał i tworzył w getcie łódzkim. W zbiorach ŻIH jest kilka jego prac. M.T. bricha (hebr. ucieczka) - masowa, nielegalna lub półlegalna emigracja Żydów z Europy Wschodniej po zakończeniu II wojny światowej. Także określenie organizacji pomagającej Żydom w emigracji i dotarciu do Palestyny. Nielegalna imigracja do Palestyny była kierowana przez Mosad le-Alija Bet, czyli instytucję do spraw nielegalnej imigracji, założoną w 1938 przez Hista-drut (związki zawodowe w Palestynie). Bricha 45 Brodersoft obejmowała Polskę, Czechosłowację, Rumunię, Austrię oraz strefy okupacyjne na terenie Niemiec. Nie wszyscy Żydzi dotarli do Palestyny, część zdecydowała się na pozostanie w Europie lub wyjazd do USA, Ameryki Południowej, Australii. Idea zorganizowania exodusu ocalałych Żydów i znalezienia dla nich drogi do Palestyny zrodziła się niezależnie od siebie w dwóch ośrodkach - w Równem wokół Eliezera Lidowskiego oraz w Wilnie wokół Aby Kownera. W Wilnie przedstawiciele organizacji Ha-Szomer ha-Cair, Ha-Noar ha-Cijoni oraz Betaru utworzyli tzw. Koordynację Syjonistyczną - komitet koordynacyjny, który przygotować miał emigrację. Groźba aresztowania działaczy sprawiła, że w końcu 1944 obie grupy przeniosły się do Lublina, gdzie na początku 1945 utworzono nową Koordynację. W skład komitetu, który decydował o kolejności i składzie poszczególnych grup Żydów przeprowadzanych przez granicę, weszli przedstawiciele różnych ugrupowań syjonistycznych. Działaniami B. kierowały dwa ciała, których funkcje częściowo pokrywały się - komitet polityczny, do którego wchodzili przedstawciele partii i organizacji syjonistycznych, oraz ścisłe centrum, przeniesione na początku 1945 z Lublina do Krakowa, a potem do Łodzi. Wraz z przyjazdem do Polski emisariuszy z Palestyny, od X 1945, luźny dotąd związek polskiej Brichy z Mosadem został wzmocniony. Od wiosny 1946 Brichą z Polski kierowali już emisariusze; ścisłe dowództwo liczyło 11 osób. Żydzi pragnący wyjechać wstępowali do jednej z organizacji syjonistycznych, które wpisywały ich na listę oczekujących lub też nawiązywali bezpośredni kontakt z ludźmi organizującymi przejście przez granicę. Wyjeżdżającym zakazywano zabierania ze sobą pieniędzy i dokumentów oraz porozumiewania się po polsku, rosyjsku lub w jidysz. Za najważniejszy cel uznano wywiezienie z Polski dzieci. Skala b. wzrosła wraz z rozpoczęciem repatriacji z ZSRR, zwłaszcza wiosną 1946, zaś po pogromie kieleckim - latem i jesienią 1946 - odbywała się na skalę masową. Granice Polski zostały wówczas otwarte dla emigrujących Żydów na podstawie porozumienia między Adolfem Bermanem i Icchakiem Cukier-manem a ministrem obrony M. Spychalskim. Partie syjonistyczne były odpowiedzialne za przygotowanie list emigrujących Żydów, które miały być sprawdzane na granicy. Pierwszy transport ruszył 30 VII 1946. Punkty, w których gromadzi- li się wychodźcy, mieściły się w Wałbrzychu i Kłodzku, skąd przewożono grupy do Kudowy i Mieroszowa, następnie pieszo przekraczali granicę czechosłowacką. Brytyjscy dyplomaci podejrzewali istnienie tej akcji (interweniowali w MSZ), lecz - jak się zdaje - nie zdobyli niewątpliwych dowodów. Brytyjskie władze mandatowe starały się nie dopuścić wychodźców do Palestyny, a schwytanych osadzały w obozach (m.in. na Cyprze). Nielegalna emigracja trwała w 1947 na mniejszą już skalę, a jej znaczenie malało na rzecz legalnych wyjazdów z Polski. Przyjmuje się, że od 1944 do 1948 z Europy Wschodniej wyemigrowało nielegalnie lub półlegalnie ok. 250 tyś. Żydów. 1945-1947 z Polski wyjechało nielegalnie lub półlegalnie ponad 150 tyś. Żydów. Y. Bauer, Flight and Rescue: Bńchah, New York 1970. N. A. brrt mila (hebr. przymierze obrzezania) - obrzezanie, zabieg polegający na usunięciu napletka noworodkowi płci męskiej lub dorosłemu prozelicie. Jest symbolem przymierza między Bogiem i Abrahamem; dokonuje się go ósmego dnia po narodzinach, nawet jeśli wypada on w szabat lub Jom Kipur. Choroba dziecka może opóźnić zabieg; wtedy nie obrzezane dziecko traktuje się jak obrzezane. W ceremonii uczestniczy sandak, który trzyma dziecko na kolanach, podczas gdy mohel dokonuje operacji. Zgodnie z tradycją w każdej ceremonii uczestniczy prorok Eliasz. Pod koniec dziecku zostaje nadane hebrajskie imię. R.R Broderson Mojżesz (Moskwa 23 X 1890-Warszawa 17 VIII 1956) - malarz, rysownik, poeta. Czołowa postać żyd. awangardy w Łodzi. Lata I wojny spędził w Moskwie, utrzymywał stałe kontakty z rosyjskimi artystami. Debiutował jako poeta w 1914 tomikiem poezji Szwarce fliterlech (Czarne świecidełka). Pisał w jidysz (tomik Szwarc-Szabes (Czarci sabat 1921). Wydawał w Polsce i ZSRR. Współzałożyciel grupy Jung Idysz, autor nazwy i twórca jej założeń ideowych, propagujących poszukiwanie narodowej sztuki żyd. Projektował okładki tomików poezji, ilustrował swoje utwory, zamieszczał też grafiki w almanachu „JI". Jego prace plastyczne i twórczość literacka należą do nurtu ekspresjonistyczno-fu-turystycznego, cechuje je dążenie do abstrakcji i geometryzacji form, nastroje pesymistyczne oraz Brody 46 motywy ikonograficzne czerpane ze świata fantazji i wielkiego miasta. M.T. Brody (Ukraina) - pierwsza wzmianka pochodzi z 1441. Miasto założył S. Żółkiewski w 1584; pierwszą informację o Żydach zanotowano w 1588. 1648 mieszkało w B. 400 rodzin żyd. Do 1664 były przykahałkiem Lwowa. J. Sobieski nadał Żydom przywilej w 1699. Od XVII w. miasto stało się ważnym ośrodkiem rzemiosła i handlu żydowskiego (m.in. jarmarki końskie). Ich znaczenie wzrosło po rozbiorach, gdy stały się granicznym centrum handlu idącego z zachodu do Turcji, korzystając (do!848) z przywilejów celnych. Mieściły się tu największe w Galicji handlowe firmy żydowskie. Po 1848 ulegały likwidacji, właściciele przenosili się do innych miast. 1742 w synagodze brodzkiej odbyła się dysputa religijna między miejscowymi Żydami a biskupem łuckim. 1756 rzucono tu klątwę na frankistów (Frank Jakub), a w 1772 na chasy-dów. 1832 J. Natanson ufundował szpital. 1756 było 7191 Żydów, w 1880 - 14718 (na 19977 mieszkańców, w 1921 - 7202 (na 10900 mieszkańców), a w 1939 10 tyś. (na 18 tyś. mieszkańców). 11942 Niemcy utworzyli getto, które zostało zlikwidowane l V 1943; Żydów wywieziono do obozów zagłady w Bełżcu i Majdanku. N. M. Gelber, Dzieje Żydów w Brodach (1584-1943), Jerozolima 1955 (hebr.); D. Wurm, Z dziejów Zydo-stwa Brodzkiego za czasów dawnej Rzeczpospolitej Polskiej (do 1772), Brody 1935. S.G. Bronsztejn Szyja (10IV1923 Kowel-2811995 Wrocław) - historyk, statystyk i nauczyciel akademicki, autor licznych publikacji dotyczących ludności żyd. w Polsce. 1941 pod okupacją radziecką ukończył szkołę średnią i został zmobilizowany do batalionu robotniczego. Studiował na wydziale ekonomicznym ewakuowanego do Sa-ratowa Uniw. Leningradzkiego. 1943 aresztowany i zesłany do obozu pracy. V 1948 wrócił do Polski. Kontynuował studia ekonomiczne na Wydziale Finansów Wyższej Szkoły Handlowej we Wrocławiu, a następnie w Katedrze Statystyki Uniw. Wrocławskiego. 1960 obronił rozprawę doktorską. 1969 przejął obowiązki kierownika Zakładu Statystyki i Badań Operacyjnych Instytutu Nauk Administracyjnych, którym kierował aż do emerytury. 1971 habilitował się na Wydziale Gospodarki Narodowej Wyższej Szkoły Ekono- micznej we Wrocławiu, na podstawie rozprawy habilitacyjnej „Zasiedlenie Dolnego Śląska w 1. 1945-1965 na tle gospodarki regionu". 1987 otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. Opublikował ponad 100 prac, w tym monografie, studia, podręczniki, skrypty, zbiory zadań, a także recenzje. Wiele prac dotyczyło procesów demograficznych na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej oraz zagadnień demograficznych ludności żyd. w Polsce (m.in. Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, Studium statystyczne, Wrocław 1963; Z dziejów ludności żydowskiej na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej, Wrocław 1993). Współpracował z Pracownią Dziejów Mniejszości Narodowych przy Instytucie Historii Uniwersytetu Wrocławskiego. Pod jego kierunkiem powstało ponad 700 prac dyplomowych, magisterskich i doktorskich. Należał do założycieli „Wrocławskiego Rocznika Ekonomicznego" oraz „Przeglądu Statystycznego Śląska Dolnego i Opolskiego". N.A Bross Jakub (Kraków 1883-Krzemieniec 1942) - prawnik, polityk socjaldemokratyczny, jeden z głównych działaczy Żydowskiej Partii Socjalno-Demokratycznej w Galicji, redaktor i wydawca organu partyjnego „Der Socjaldemo-krat". Po 1918 prowadził kancelarię adwokacką w Krakowie. Publikował eseje dotyczące żydowskiego ruchu robotniczego. Zamordowany przez Niemców w getcie. A.Ż. Brzeżany (Ukraina, ukr. Bereżany) - prawa miejskie otrzymały w 1530. Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1552. 1667 M. Sieniawski nadał przywileje dla ogółu mieszczan. Cmentarz żyd. istniał od powstania miasta, a synagogę wzniesiono w 1718. 1695 było w B. 339 rodzin chrześcijańskich i 75 żyd. (ponadto 4 chrześcijan i 42 Żydów). 1846 K. Iżykowski i Żyd E. Eisenberg założyli szpital dla 40 chorych. 1787 mieszkało w B. 2669 osób (w tym 35,2% Żydów), w 1880 - 9290 (4071), w 1921 Żydzi stanowili 12,1% ludności. Niemcy zajęli B. 7 VII 1941 i rozpoczęli masowe mordowanie Żydów. IX i XII 1942 większość wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Getto zlikwidowano ostatecznie 12 VI 1943. M. Maciszewski, Brzeżany w czasach Rzeczypospolitej Polskiej, Brody 1911; S. Wiszniewski, Brzeżany 1530-1930, Brzeżany 1930. S.G. 47 Bund Bruderlichkeit-Braterstwo - żydowskie robotnicze stowarzyszenie samopomocowe zorganizowane w 1893 w Krakowie przez S. Ru-binsteina, późniejszego działacza Poalej Syjon. Liczyło przeciętnie 150-220 członków, pozostawało w sferze wpływów Poalej Syjon, Żydowskiej Partii Socjaldemokratycznej i sekcji żyd. PPSD. A.Z. Buchbinder Szymon (Radzyń Podlaski 6 I 1853-Berlin 1908?) - malarz, brat malarza J. Buchbindera. Malował niewielkie obrazy rodzajowe, historyczno-rodzajowe i portrety, w których nawiązywał do tradycji malarstwa holenderskiego zarówno nastrojem, tematyką, jak i sposobem malowania (Mieszczka z XV wieku, Zygumnt IIpokazujący dworzanom swoje prace złotnicze). Twórczość B. mieści się w nurcie malarstwa akademickiego. R. R Buchner Abraham (Kraków 1789-1869) -wykładowca w Szkole Rabinów, autor podręczników do nauki języka hebrajskiego i religii mojżeszowej, zwolennik asymilacji. Od 1820 w Warszawie, gdzie rozpoczął pracę jako nauczyciel prywatny dzieci bankiera Józefa Janasza. Z jego rekomendacji oraz dzięki poparciu księdza Chiariniego został mianowany wykładowcą języka hebrajskiego i Biblii w Szkole Rabinów (1826). Przeciwnik chasydyzmu i ortodoksji, dążył do wprowadzenia świeckiego nauczania dzieci i młodzieży żyd. Był autorem książek Doresz Tow (1823), Jesodej ha-Dat (1836), Ha-More li-Cedaka (1836) - poświęconej Majmo-nidesowi, w których opowiadał się za tolerancją religijną i produktywizacją Żydów. 1830 opublikował OzerLaszon Iwrit, słownik niemiecko-hebrajski wraz z gramatyką, a w 1848 Kwiaty wschodnie, wybór legend i opowiadań talmu-dycznych dla dzieci i młodzieży. 1848 wywołał oburzenie, gdy ogłosił pamflet Der Talmud in Seiner Nichtigkeit i został zwolniony z pracy w Szkole Rabinów (1851). Pozbawiony możliwości pracy i prześladowany przez współwyznawców, przeniósł się z Warszawy na prowincję. G.Z. Buczacz (Ukraina) -w 1397 utworzono tu parafię. Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1572. W1699 łowczy koronny S. Potocki odnowił przywileje dla Żydów, posiadali wówczas murowaną synagogę i cmentarz za miastem. 1765 było w B. 1055 Żydów, w 1880 - 6281 (na 8967 mieszkańców), a w 1941-10 tyś. 1831 spaliła się synagoga. W B. urodził się w 1888 Szmuel Josef Agnon. W czasie II wojny światowej ok. 4 tyś. Żydów zginęło w obozie w Bełżcu, a kolejnych 5350 zostało zamordowanych przez Niemców na wzgórzu Fedora. S. Barącz Pamiątki buczackie, Lwów 1882; Sefer Buczacz, red. I. Kahn, Tel Awiw 1956. S.G. Budko Józef (Płońsk 27 VIII 1888-Jerozoli-ma 1940) - grafik, malarz, krytyk artystyczny. Studiował w Szkole Rysunkowej w Wilnie, ASP w Berlinie. Mieszkał w Berlinie, w 1933 wyjechał do Palestyny, od 1935 był dyrektorem Szkoły Rzemiosł Artystycznych Nowy Becalel w Jerozolimie. Zajmował się głównie grafiką (akwaforta, drzeworyt), tworzył cykle o tematyce religijnej - ilustracje do Hagady Pesacho-wej, Talmudu Babilońskiego, ekslibrisy, ilustrował książki Icchaka Lejba Pereca, Szaloma Asza, Szolema Alejchema. Wypracował indywidualny styl dekoracyjny z dużą ilością ornamentu, o precyzyjnym rysunku i płynnych liniach. M.T. Bund, Algemejner Jidyszer Arbeter Bund in Pojln (Powszechny Żydowski Związek Robotniczy w Polsce) - utworzony w 1897 w Wilnie, był pierwszą zorganizowaną siłą żyd. robotników w Cesarstwie Rosyjskim i od 1898 także częścią Rosyjskiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej. Na początku XX w. wykrystalizował się jego narodowy program; na podstawie koncepcji tzw. austromarksistów wysuwał żądanie narodowo-kulturowej autonomii dla ludności żyd. i uznania jidysz za język narodowy. B. był zdecydowanie antysyjonistyczny i liczył na współpracę z robotnikami innych narodowości. W okresie międzywojennym Polska była najważniejszym terenem działania B., który zdominował żyd. ruch związkowy. Miał reprezentantów w ponad 100 radach miejskich (jednakże nie w Sejmie ani Senacie) i w dużym stopniu przyczynił się do rozkwitu żyd. kultury narodowej i oświaty (współtworząc Centrale Jidysze Szul-Organizacje). Do partii należały również organizacje dziecięce, młodzieżowe, kobiece i sportowe (SKIF, Cukunft, JAF, Mor-gensztern). Wydawana przez B. „Fołkscajtung" Busko była jedną z najważniejszych gazet codziennych w jeż. jidysz w Polsce. 1930 B. przystąpił do Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej, co wzmocniło jego nie zawsze wolną od napięć współpracę z PPS. W II pół. lat 30. B. stał się, m.in. przez swoją straż partyjną, czołową siłą w odpieraniu napaści antysemickich i tym samym również najsilniejszą żyd. partią w Polsce. W gettach B. pracował w podziemiu i starał się o współpracę z polskim ruchem oporu. Bundow-cy przyłączyli się jesienią 1942 do Żydowskiej Organizacji Bojowej i walczyli w powstaniu w getcie warszawskim. Odrodzony po 1944, został w I 1950 w Polsce zlikwidowany; część członków wchłonęła PZPR. Di geszichte firn Bund, t. I-V, New York 1960-1981; Bernard K. Johnpoll, The Politics of Futility. The GeneralJewish Workers Bund of Poland, 1917-1943, Itha-ca, New York 1967; Henri Minczeles, Histoire generale du Bund - un mouvement revolutionaire juif, Paris 1995. G.R Busko Zdrój (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1287. Zakaz osadnictwa żyd. do 1862. 1885 liczyło 464 Żydów (24,7% mieszkańców); w 1921 - 1464 (37,1%); we IX 1939 ok. 1300; l X 1942 wskutek przesiedleń ok. 2 tyś. Wysiedlono ich wówczas do Jędrzejowa, a stamtąd deportowano do Treblinki. V 1945 mieszkali tu nie- 48 liczni Żydzi. Gmina wyznaniowa istniała w 1. 60. XIX w. 1888 zatwierdzono rabina. 1929 zbudowano istniejącą do dziś (wykorzystaną na inne cele) bożnicę. Zachowany cmentarz z pozostałościami nagrobków (kilka w całości) założono w 1. 80. XIX w. A. Penkalla, Synagoga i cmentarz żydowski w Busku-Zdroju, „Foiks-Sztyme", nr 40 z 5 X 1985 r., s. 10. A.R Bytom (woj. śląskie) - miasto książęce lokowane w 1253. Prawdopodobnie Żydzi mieszkali w Bytomiu już przed epidemią Czarnej Śmierci (1349) ale ich społeczność zanikła. 1655-59 osiedliła się grupa polskich Żydów. 1708 Żydzi bez prawa pobytu zostali usunięci, ci, którzy pozostali, byli głównie czynszownikami. Cmentarz żyd. powstał w 1732, synagogę wybudowano w 1810, następną w 1869; ludność żyd. wynosiła w 1770 140 osób, 255 osób w 1810, 2549 w 1900, 3500 w 1932 (3,77% mieszkańców) i 1362 w 1939. W 1942 1078 Żydów deportowano z Bytomia, głównie do Auschwitz. Po wojnie polscy Żydzi założyli spółdzielnię produkcyjną i szkołę. 1962 było ich 248. Obecnie jest tu filia gminy wyznaniowej z Katowic. Na cmentarzu zachowało się około 500 nagrobków, w tym rabina Maxa Kopfsteina, autora monografii gminy wydanej w 1891. A.G. C cadyk (hebr. cadik) - sprawiedliwy. Na podstawie powiedzenia z Księgi Przysłów: cadik je-sodolam (hebr. sprawiedliwy jest fundamentem świata) powstała legenda o 36 sprawiedliwych (cadykach), którzy swoimi cnotami podtrzymują istnienie świata. Kabała przekuła ten wątek w ideę mesjasza z pokolenia Józefa (Józef był uważany za uosobienie sprawiedliwości), który wciela się w każdym pokoleniu, przygotowując świat do ostatecznego wystąpienia mesjasza z domu Dawida. Według niektórych koncepcji, gdy świat będzie gotowy do zbawienia, nieznany sprawiedliwy ujawni się jako Syn Dawidowy. Do tych wyobrażeń nawiązywała funkcja c. w polskim chasydyzmie. Byli uważani za sprawiedliwych, którzy utrzymują świat i skupioną wokół siebie wspólnotę. Niektórzy, jak założyciel chasydyzmu Baal Szem Tow oraz jego wnuk Nachman z Bracławia, otwarcie wysuwali roszczenia mesjańskie. Prawdziwy c., ich zdaniem, jest tylko jeden w każdym pokoleniu i jest to po prostu mesjasz, który jednak wystąpi otwarcie w tej roli dopiero wówczas, gdy zakończy się proces duchowej naprawy świata. J.D. Calahora Aron (XVIII w.) - lekarz. Pochodził ze słynnej rodziny medyków, która przybyła w końcu XV w. do Polski. Był wnukiem Ma-tatiasa. Nie wiadomo, gdzie uczył się zawodu, niemniej otrzymał potwierdzenie swoich umiejętności od profesorów Akademii Krakowskiej. Prowadził praktykę wśród Żydów, a także mieszczan i szlachty, a nawet duchownych chrześcijańskich. Dzięki temu korzystał z poparcia rodów magnackich. Efektem tych związków był przywilej protekcyjny wydany przez Augusta III w 1750, zapewniający ochronę króla w konfliktach z władzami kahalnymi, których powodem był spór dotyczący wyboru rabina. Sam przez kilka lat pełnił funkcję seniora kahału kazimierskiego. Syn Mendel studiował medycynę we Frankfurcie n. Odrą. Należała do nich apteka usytuowana na Kazimierzu przy ul. Szerokiej. H.W. Calahora Matatias (7-1663) - lekarz i aptekarz działający na podkrakowskim Kazimierzu. Pochodził ze znanej rodziny medyków, był wnukiem Salomona, nadwornego lekarza królów polskich, i dziadkiem Arona. Prowadził aptekę na Kazimierzu. Na mocy układu zawartego w 1658 z gminną komisją dobroczynności opiekował się także szpitalem żydowskim, dostarczał lekarstwa biednym, za co otrzymywał wynagrodzenie od władz gminnych oraz został zwolniony z płacenia podatków. Leczył również chrześcijan, wśród nich dostojników i duchownych, m.in. dominikanów. Został oskarżony o obrazę Chrystusa i Matki Boskiej, aresztowany przez sąd grodzki, poddany torturom i skazany na spalenie. Na skutek starań rodziny i władz gminnych złożono apelację do trybunału koronnego, który jednakże podtrzymał wyrok sądu grodzkiego. W społeczności żyd. uznano go za męczennika, a jego cierpienia opisano w utworach literackich. Wydarzenia te nie zakończyły działalności rodziny Calahorów na Kazimierzu, po śmierci Matatiasa aptekę przejął jego syn Michał. H.W. Calahora Salomon (7-1592) - rabin, lekarz i kupiec. Pochodził z Hiszpanii (z miasta Cala-horra), skąd jego rodzina wyemigrowała najpierw do Holandii, a następnie do Polski. Ok. 1560 osiedlił się i rozpoczął praktykę lekarską w Krakowie. Zajmował się głównie chirurgią. Do jego pacjentów należało wielu przedstawicieli zamożnej szlachty, którym zawdzięczał poparcie na dworze królewskim. Został lekarzem Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, o Ceirej czym świadczą nadane mu przywileje i zwolnienia podatkowe. Leczył także członków gminy krakowskiej, był dostawcą leków dla szpitala żyd. na Kazimierzu. Zajmował się również handlem solą, dzierżawił żupy solne. Napisał kilka prac z dziedziny medycyny, m.in. traktat o febrze. Miał 5 synów. Jeden z nich, Mojżesz, został seniorem gminy na podkrakowskim Kazimierzu i prowadził tam aptekę. Drugi, Izrael Samuel, był rabinem w Łęczycy. H.W. Ceirej Cijon (hebr. Młodzi Syjonu) - organizacja powstała 1903-1904 na terenie Kongresówki i Galicji, 1920-1921 przekształciła się w samodzielną partię, Syjonistyczno-Socjalisty-czą Partię Robotniczą CC. Członkowie mieli realizować idee syjonistyczne i socjalistyczne poprzez aliję, pracę pionierską oraz odrodzenie jęz. hebrajskiego. Miała status autonomicznej frakcji w Światowej Organizacji Syjonistycznej, którą krytykowała za oparcie się na zabiegach dyplomatycznych w staraniach o stworzenie państwa żyd. w Palestynie. Program został sformułowany na konferencji w Kiszyniowie w 1906. 1910 odbyła się konferencja CC w Łodzi; większość delegatów aresztowano. Pierwsza Światowa Konferencja CC odbyła się w Wiedniu w 1913 podczas 11 Kongresu Syjonistycznego. CC odegrała dużą rolę w organizowaniu w Rosji He-Chalucu i grup żyd. samoobrony, miała wpływy w Polsce, na Litwie, Łotwie, w Rosji, Palestynie, Rumunii, a także w Niemczech, Wielkiej Brytanii, USA, Ameryce Południowej i RPA. Siedziba ruchu mieściła się w Warszawie. W Polsce najsilniejsza była na terenie byłego zaboru rosyjskiego. Duże ośrodki istniały w Będzinie, Częstochowie, Kielcach, Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim i Warszawie. V 1919 odbył się w Krakowie zjazd CC z byłej Galicji Zachodniej, zaś w VI 1919 w Warszawie obradowała II konferencja krajowa frakcji z byłego Królestwa Polskiego. Żądano samodzielności CC w sprawach politycznych w ramach Organizacji Syjonistycznej w Polsce, którą chciano przekształcić w federację. Językiem Żydów w Polsce miał być jidysz, a w Palestynie hebrajski. W czasie IV zjazdu Organizacji Syjonistycznej w Polsce pojawiły się dwie grupy -socjalistyczno-syjonistyczna „Ludowa", na której czele stai Izrael Meremiński oraz prawicowa „Ajges". Większość sympatyków CC zrze- szała grupa „Ludowa". 1919 CC przyjęła program socjalistyczny. Odłam prawicowy wraz z Ha-Poel ha-Cair na zjeździe w Pradze w 1920 utworzył Światową Syjonistyczną Partię Pracy Hitachdut. Na konferencji w Warszawie 11-12 III 1923 Komitet Centralny CC podjął decyzję o połączeniu z Poalej Syjon prawicą, a powstała w ten sposób organizacja przyjęła nazwę Zjednoczonej Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej Syjon. Pomimo formalnego połączenia delegaci CC występowali na zewnątrz pod swoją nazwą, np. na II światowym zjeździe CC w Gdańsku we IX 1924. Celem ruchu było uzyskanie prawnych gwarancji dla żyd. siedziby narodowej w Palestynie, a następnie stworzenie tam socjalistycznego państwa żyd., zaś w diasporze uzyskanie autonomii narodowej. Zakładano szkółki hebrajskie dla dzieci uboższych rzemieślników, organizowano lekcje języka hebrajskiego i wykłady z historii Żydów dla dorosłych. Organizacja brała udział w pracach Ligi na Rzecz Pracującej Palestyny, w zbiórce narzędzi rolniczych i rzemieślniczych na rzecz organizacji robotniczych w Palestynie. Zakładano własne spółdzielnie, głównie spożywcze. Współpracowano z innymi organizacjami syjonistycznymi na rzecz Tar-butu, Keren ha-Jesod, Keren Kajemet le-Isra-el, Makabi i He-Chalucu. Oficjalnym organem był wydawany w Warszawie tygodnik „Befra-jung" (jid). W wyborach do Sejmu w 1922 występowała w bloku wyborczym z Poalej Syjon. Miała delegatów w radach miejskich i gminach. Do najważniejszych działaczy w Polsce należeli: J. C. Kołtun, Małkin, N. Szwalbe, dr J. Wy-godzki, dr M. Bekier, J. Rapaport, L. Mundlak, D. Silberman, J. Szwegrow, A Stein, A. I. Pro-walski i R. Stern. N.A. Ceirej Mizrachi (hebr. Młodzież Mizrachi) -młodzieżowa organizacja syjonistyczna związana z syjonistyczną partią religijną Mizrachi. Utworzona w 1917, kiedy Mizrachi rozpoczęła tworzenie swych przybudówek. Z Polski idea stworzenia religijnej syjonistycznej organizacji młodzieżowej została przeniesiona do innych krajów. Celem było samokształcenie umysłowe w duchu religijnym, a zarazem krzewienie wśród członków nowoczesnej kultury. Młodzież miała podjąć pracę fizyczną i stać się produktywna. Pierwszy światowy zjazd przedstawicieli orga- 51 Centrala nizacji z różnych krajów odbył się w 1921 w Kar-lovych Yarach. Podjęto wówczas decyzję o utworzeniu centrali ruchu w Warszawie. NA Cejtlin Aron (Wilno 1889-USA1976) -poeta, dramaturg, dziennikarz. Syn Hilela, współpracownik licznych żyd. czasopism m.in. „Hajnt" (1908-1939) i „Der Moment" (1910-1939), współ-założyciel i redaktor pism „Der Grine Blat" i „Globus". Przełożył m.in. na j. hebr. Ballady A. Mickiewicza. Od 1939 mieszkał w Stanach Zjednoczonych. Był prezesem żydowskiego PEN-Clu-bu w Polsce. M.R Cejtlin Hilel (Karma w gub. mohylowskiej 1873-Warszawa 1942) - filozof, myśliciel religijny, eseista, krytyk literacki, dziennikarz. Początkowo o poglądach syjonistycznych, z czasem przyłączył się do folkistów. Reprezentował nurt konserwatywno-religijny. Pisał wjęz. hebrajskim i w jidysz, współpracował z licznymi czasopismami żyd., był współzałożycielem i jednym z redaktorów tygodnika „Jidiszes Wochenblat" (1905-1914) oraz „Der Moment" (1910-1939). Jest autorem monografii o Spinozie. W getcie warszawskim przełożył Psalmy na jidysz. Zginął w czasie deportacji Żydów do obozu zagłady w Treblince. Na Umschlagplatz udał się w tałesie. M.F. Celnikier Izaak (ur. Warszawa V1923) - malarz, grafik. Był wychowankiem Domu Dziecka dr. J. Korczaka w 1941-1943 przebywał w getcie białostockim, później był więźniem obozów koncentracyjnych w Stutthofie, Oświęcimiu, Sachsenhausen i Flossenburgu. Studiował w Wyższej Szkole Artystyczno-Przemysłowej w Pradze. 1952-1957 mieszkał w Warszawie, od 1958 - w Paryżu. Najważniejszym, stale obecnym w twórczości C. tematem jest martyrologia i Zagłada Żydów. Maluje także pejzaże, zwłaszcza widoki Jerozolimy, oraz studia portretowe. R. M Centnerszwer Gabriel (Warszawa 1841-1917) - księgarz i wydawca, uczestnik powstania styczniowego, działacz asymilacji. Ukończył Szkołę Rabinów. Wydał ponad 200 książek, w tym klasykę literatury polskiej, a także pierwszy w Polsce elementarz do nauki języka polskiego dla dzieci żyd. A.C. Centnerszwer Jakub (Warszawa 13 VII 1798-Warszawa 30 XI 1880) - matematyk, pedagog. Urodzony w rodzinie ortodoksyjnej, otrzymał tradycyjne wychowanie religijne; samouk, uzupełnił wykształcenie w Niemczech. Po powrocie został nauczycielem matematyki w Szkole Rabinów (do 1862), nauczał też w niedzielnej Szkole Handlowej warszawskiego Zgromadzenia Kupieckiego. Opublikował m.in. (Berlin 1825) tablice do obliczania kwadratów i pierwiastków. Tom. Centrala Związku Kupców w Polsce - największa organizacja kupiecka w Polsce w latach międzywojennych. Poprzednikiem jej był Związek Kupców m.st. Warszawy (1906-1918), utworzony dzięki liberalizacji rządów po rewolucji, skupiający wielkie i średnie kupiectwo żyd. i polskie, z przewagą pierwszego; po kilku latach ZK nabrał wyłącznie żyd. charakteru. Prezesami zarządu byli: B. Szczawiński (1906-1910). Heszel Farbstein (1910-1916), A. Tru-skier (1916-1918). 1916 ZK wprowadził w wyniku wyborów dwóch przedstawicieli do rady miejskiej. 1919 statut ustalił nową nazwę i zakres działania na terenie całego państwa. Do 1922 liczba oddziałów wzrosła do 169 (26 tyś. członków), w tym 28 dawniej istniejących lokalnych stowarzyszeń kupców żyd. (stowarzyszenia we Lwowie i Krakowie na prawach członków korespondentów). Liczba oddziałów wynosiła w 1929 i 1935 - 347 i 257, a członków korespondentów 182 i 158. Nastąpiła rozbudowa aparatu organizacyjnego Centrali i oddziałów, podjęto wydawanie czasopisma („Przegląd Handlowy"), organizowanie ogólnopolskich Zjazdów Kupiectwa Żydowskiego (pierwszy 21-22 X1919 w Warszawie) oraz zjazdów regionalnych, a także różnorodne działania na rzecz obrony interesów kupiectwa żydowskiego (m.in. przeciw antysemityzmowi), inicjowanie współpracy z innymi organizacjami oraz wspólnych przedsięwzięć (zwłaszcza dotyczących handlu zagranicznego), prace oświatowe i wydawnicze. CZK (i jej oddziały) delegowała przedstawicieli do instytucji i komisji gospodarczych oraz stowarzyszeń i komitetów, brała udział w wyborach samorządowych i parlamentarnych. 1919 samodzielne listy nie przyniosły mandatów, w 1922 udział w Bloku Mniejszości Narodowych dał mandat do Sej- dmtrale mu i 2 mandaty do Senatu, w 1928 mandat do Sejmu z listy BBWR. Prezesami zarządu byli: A. Truskier (1919-1930), Wacław Wiślicki (1930-1935), Abraham Gepner (1935-1939). Tom. Centrale Jidysze Szulorganizacje (jid. Centralna Żydowska Organizacja Szkolna, CISZO) - żyd. szkolny ruch świecki opowiadający się za językiem nauczania jidysz, powołany do życia (przy wydatnym udziale działaczy Bundu) na konferencji w Czerniowcach w 1908 jako przeciwwaga dla chederów i wychowania religijnego, otrzymał od 1920 w CISZO ramy organizacyjne. Dzięki nowoczesnym metodom pedagogicznym oraz uczestnictwu rodziców i dzieci w podejmowaniu decyzji, CISZO stworzyła w Polsce sieć żyd. szkół podstawowych, przedszkoli i gimnazjów. Według oficjalnych danych w 1927 uczęszczało do wszystkich 183 ośrodków CISZO około 22 tyś. dzieci. W1. 30. szkoły CISZO były mniej popularne z powodu represji spowodowanych lewicowym charakterem organizacji i trudności finansowych, a także konkurencji szkół Tarbut i polskich szkół państwowych. Przewodniczącymi CISZO byli wyłącznie bundyści (1921-1928 B. Michalewicz, 1928-1935 J. Chmurner, 1935-1939 Ch. Sz. Każdan; sekretarzem generalnym był od 1928 Sz. Mendelson). Dumą CISZO było sanatorium im. W. Mede-ma w Miedzeszynie, gdzie od 1926 przebywało po parę miesięcy do 200 dzieci o słabym zdrowiu pochodzących z rodzin robotniczych. VIII 1942 wszystkie dzieci z sanatorium wraz z wychowawcami, lekarzami i nauczycielami wywieziono do Treblinki. Chaim Szlomo Każdan, Di geszichte fiin jidyszen szul-wezen in umophengigen pojln, Mexico City 1947; Me-dem Sanatorie Buch, Tel Aviv 1974. G.R Centralny Komitet Żydów w Polsce - polityczna reprezentacja Żydów 1944-1950 wobec władz polskich i organizacji żyd. za granicą. Utworzony w Lublinie XI 1944 z inicjatywy władz polskich jako Tymczasowy Centralny Komitet Żydów Polskich, stanowić miał tymczasową reprezentację ludności żyd. Powołany 15 I 1945 przez PKWN na wniosek Referatu do Spraw Pomocy Ludności Żyd. komitet został rozszerzony na konferencji żyd. stronnictw i organizacji; w jego skład weszli przedstawiciele 52 większości żyd. partii politycznych oraz większych ośrodków (Białystok, Warszawa, Przemyśl, Rzeszów, Lublin). II 1945 CKŻP zreorganizowano, siedzibę przeniesiono do Warszawy, a w jego skład weszli przedstawiciele PPR, Bundu, Poalej Syjon prawicy, Poalej Syjon lewicy, Ichu-du, Żydowskiej Organizacji Bojowej, He-Cha-luc, Ha-Szomer ha-Cair i Związku Partyzantów Żydów. Stosunek liczbowy przedstawicieli poszczególnych partii w Prezydium CKŻP i komitetach w kraju był podobny, oparty na tzw. kluczu partyjnym. W Prezydium CKŻP podział ów przyznawał: PPR - 6 reprezentantów, Ichudo-wi - 4, Bundowi - 4, PS-P - 3, PS-L - 3, Ha-Szomer ha-Cair - 1. W Prezydium zasiadali także przedstawiciele ŻOB-u, He-Chalucu i Związku Uczestników Walki Zbrojnej z Faszyzmem (przedstawicielstwo mogło się pokrywać). Na pierwszego przewodniczącego CKŻP wybrano Emila Sommersteina (Ichud), a na wiceprzewodniczących Marka Bittera (PPR), Adolfa Bermana (Poalej Syjon lewica) oraz Szlomę Herszenhorna (Bund), sekretarzem generalnym został Paweł Zelicki (PPR). Kolejnymi przewodniczącymi byli A. Berman (oficjalnie od II1947) i Grzegorz Smolar (od IV 1949). CKŻP podlegały komitety wojewódzkie i okręgowe, tym zaś komitety powiatowe i lokalne. W końcu VI1946 działało 9 komitetów wojewódzkich (Białystok, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Przemyśl, Szczecin, Warszawa, Wrocław) oraz 7 okręgowych (Bydgoszcz, Częstochowa, Gdańsk, Olsztyn, Poznań, Tarnów, Włocławek). W pierwszym okresie CKŻP postawił sobie za cel niesienie ocalałym Żydom pomocy materialnej, aprowi-zacyjnej i mieszkaniowej, stworzenie ośrodków dla bezdomnych sierot żyd. Miał też pomóc Żydom w znalezieniu zatrudnienia w warsztatach, fabrykach, spółdzielniach oraz stworzyć sieć szkół zawodowych dla młodzieży, zorganizować opiekę lekarską oraz przygotować przybycie żyd. repatriantów z ZSRR. Ważnym celem CKŻP była rejestracja ocalałych oraz pomoc w znalezieniu kontaktu z rodzinami za granicą. Podjęto też prace mające na celu dokumentowanie Zagłady. CKŻP miał również informować międzynarodową opinię publiczną o sytuacji społeczności żyd. w Polsce. CKŻP sprawował opiekę nad organizacjami - TOZ-em, ORT-em, Towarzystwem Kultury i Sztuki, Centralną Żydowską Komisją Historyczną, klubami sportowymi, 53 Związkiem Spółdzielni „Solidarność", Bankiem dla Produktywizacji Żydów, żyd. związkami twórczymi. CKŻP podlegała sieć żyd. szkól podstawowych i średnich. Wydawano organ prasowy „Dos Naje Leben", zdominowany przez Frakcję PPR. Wydatki budżetu miały być pokrywane z dotacji państwa, samorządu, instytucji społecznych krajowych i zagranicznych oraz składek członkowskich. W praktyce największą rolę odgrywała pomoc Jointu. l VI1948 Żydowskie Kongregacje Wyznaniowe oraz CKŻP połączyły się. CKŻP stał się terenem walki politycznej; stopniowo był coraz bardziej kontrolowany przez PPR, szczególnie od połowy 1948. IV 1949 usunięto ze stanowiska przewodniczącego CKŻP A. Bermana. Od 1949 instytucje żydowskie podległe CKŻP zaczęto upaństwawiać, część zakładów zlikwidowano, część przeszła na budżet państwa. X 1950 CKŻP połączył się z Żydowskim Towarzystwem Kultury i Sztuki tworząc Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce. NA Centrum Badania i Nauczania Dziejów 1 Kultury Żydów w Polsce im. Morde-chaja Anielewicza -jesienią 1983 w Instytucie Historycznym UW uruchomiono seminarium poświęcone problemom historii Żydów w Polsce. 1990 dr h.c. UW J. Fliderbaum utworzył Jack Fliderbaum Foundation, dzięki której powstało Centrum, zatrudniające 3 osoby, kierowane przez J. Tomaszewskiego; w 1998 było 2 profesorów, asystentka, lektorki jęz. żyd. Centrum podjęło wykłady z dziejów Żydów dla studentów wyższych lat Wydziału Historycznego, otwarte dla studentów innych wydziałów. Do wykładów zapraszani są uczeni z innych ośrodków (m.in. ks. M. Czajkowski, I. Gutman, J. Goldberg, J. Malinowski, M. i K. Piechotkowie, A. Polonsky). Uruchomiono lektoraty jęz. hebrajskiego i jidysz, seminaria magisterskie i doktorskie. Obecnie prowadzone są też ćwiczenia i seminaria włączone w ogólny program Instytutu Historycznego, dotyczące historii Żydów w Polsce. Drugim zadaniem Centrum jest kształcenie pracowników naukowych, którzy będą mogli korzystać ze źródeł i literatury w jęz. żyd. Istotną pomocą są stypendia, zwłaszcza Min. Edukacji Narodowej, Uniwersytetu Hebrajskiego, Fundacji Fulbrighta, Fundacji Kościuszkowskiej oraz ośrodka studiów żyd. w Oxfordzie. certyfikat Trzecie zadanie polega na badaniach historii i kultury żyd., publikowaniu ich wyników oraz zaznajamianiu czytelników polskich z przeszłością Żydów, na podstawie prac badaczy polskich i zagranicznych. Pracownicy Centrum biorą udział w konferencjach naukowych, zespołach konsultacyjnych, redakcjach czasopism, przewodach doktorskich i habilitacyjnych, wykładają na innych uniwersytetach w Polsce i za granicą. Ważniejsze publikacje wydane z inicjatywy Centrum: J. Adelson, T. Prekerowa, J. Toma-szewski, P. Wróbel, Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1993; I. Gutman, Żydzi warszawscy 1939-1943. Getto -podziemie -walka, Warszawa 1993; A. Hartglas, Na pograniczu dwóch światów, wstęp i opracowanie J. Żyndul, Warszawa 1966; M. Marrus, Holocaust. Historiografia, Warszawa 1993; E. Mendelsohn, Żydzi Europy środkowo-wschodniej w okresie międzywojennym, Warszawa 1992; Żydzi w obronie Rzeczypospolitej. Materiały konferencji w Warszawie 17 i 18 października 1933 r., Warszawa 1996. Tom. certyfikat - pozwolenie na legalną emigrację do Palestyny wprowadzone przez brytyjskie władze mandatowe po raz pierwszy w 1920 jako część przepisów imigracyjnych (Immigration Ordinance). Certyfikaty wydawano w kategoriach: osoby niezależne finansowo, które mogły wykazać się posiadaniem sumy co najmniej l tyś. funtów palestyńskich, rzemieślnicy i przedstawiciele wolnych zawodów, studenci przybywający do Palestyny na studia i mogący wykazać się posiadaniem podstaw materialnych, robotnicy oraz krewni obywateli palestyńskich. 1921 znacznie ograniczono możliwości imigracji dla rzemieślników i przedstawicieli wolnych zawodów. 1922 ustalono, że liczba przybyszów będzie ustalana zależnie od sytuacji gospodarczej w Palestynie, co stanowiło pretekst do jej ograniczania. Od 1925 o imigracji nie decydowały już brytyjskie placówki dyplomatyczne, lecz Główny Oficer do spraw Imigracji w Jerozolimie. Natomiast Agencja Żydowska odpowiadała za podział certyfikatów między osoby z kategorii robotników. Podziału dokonywano za po-średnictem Biur Palestyńskich; wywoływał on często spory w środowisku żydowskim, szczególnie między różnymi odłamami ruchu syjoni- Chabad stycznego. 1929 i 1932 wprowadzono dalsze ograniczenia legalnej emigracji do Palestyny. Najostrzejsze ograniczenia ustanowiono w V 1939 na podstawie tzw. Białej Księgi MacDo-nalda.W ciągu 5 lat przewidziano wydanie 75 tyś. certyfikatów, tak by liczba Żydów w Palestynie nie przekroczyła 1/3 całości populacji. Po tym okresie dalsza imigracja została uzależniona od zgody przedstawicielstwa Arabów. Oprócz tego liczba certyfikatów miała być zmniejszona stosownie do przypuszczalnej skali emigracji nielegalnej. Mimo ograniczeń Białej Księgi w 1. 1945-1948 dotarło do Palestyny około 120 tyś. Żydów z Europy. System certyfikatów został zniesiony wraz z utworzeniem państwa Izrael. N.A Chabad - kierunek w chasydyzmie stworzony przez Szneura Zalmana z Lądów. Doktrynę opartą na systemie I. Lurii i Dow Bera z Międzyrzeca, wyłożył w systematyczny sposób w księdze Likkutej Amańm (Zbiór powiedzeń, Szkłów 1796). Nazwa ruchu, która składa się z pierwszych liter trzech sefir oznaczających różne rodzaje poznania i wiedzy: Chochma, Bina i Daat, podkreśla rolę intelektualnego poznania w zbliżaniu się do Boga. Do I wojny światowej działalność Ch. skupiała się na Białorusi, później powstały ośrodki w Palestynie, a przede wszystkim w USA, dokąd po wybuchu II wojny światowej przenieśli się też przywódcy ruchu z rodziny Szneersohnów. Zalman ujął doktrynę chasydzką w jednolity system. Przyznawał, że naukę chasydzką (hebr. chasidut) można zgłębiać na wiele sposobów, ale ostrzegał przed czyhającymi niebezpieczeństwami. Najpewniejszą drogą są systematyczne studia pod nadzorem cadyka. Cadyk jest osobą wyjątkową, wybraną przez Boga w chwili urodzenia i mającą z Nim bezpośredni kontakt. Jego głównym zadaniem jest uświęcanie grzechu, co jednak dokonuje się w sferze niedostępnej dla zwykłego człowieka. Cadyk nie może więc być wzorem do naśladowania dla chasydów, którzy potrzebują innego ideału, dostosowanego do ich możliwości. Taki ideał pobożności, dostępnej dla wszystkich, starali się też propagować w swoich pismach przywódcy Ch. Zwykły człowiek musi przebijać się do Boga, wytrwale studiując, medytując i spełniając dobre uczynki. W Ch. cadyk nie jest -jak w wielu innych szkołach chasydzkich - pośred- 54 nikiem w kontaktach wiernych z Bogiem, jego rola sprowadza się do duchowego kierowania wspólnotą. Jego spotkania z chasydami poświęcone są głównie studiowaniu Tory i omawianiu problemów wspólnoty. Przywódcy Ch. jako pierwsi w chasydyzmie zaczęli zakładać własne szkoły - chedery i jesziwy. Choć następcy Szneura wydali wiele pism, do dzisiaj za jedyny autorytatywny wykład doktryny uważa się księgę Likkutej Amańm. j. D. Chajes Wiktor (Wigdor; Lwów 28 IX 1875-Starobielsk 1941?) - bankier, działacz społeczny. Urodzony w rodzinie o chasydzkich tradycjach, uczył się w szkole religijnej oraz w polskim gimnazjum. Pod wpływem kultury polskiej podjął działalność konspiracyjną i z tego powodu nie dopuszczono go do matury. Ukończył Akademię Handlową w Berlinie, od 1895 pracował w domu bankowym; od 1895 współwłaściciel domu bankowego Schiitz i Chajes. Członek stowarzyszeń polskich i żyd., uczestniczył w ruchu asymilatorskim, m.in. należał do inicjatorów powstania Zjednoczenia Polaków Wyznania Mojżeszowego. 1913 wybrany do Rady Miejskiej. Po 1914 poparł Legiony i pracował w Naczelnym Komitecie Narodowym. Od 1929 przewodniczący gminy wyznaniowej, od 1930 wiceprezydent Lwowa, odegrał istotną rolę w życiu miasta. Aresztowany przez NKWD po wkroczeniu Armii Czerwonej, od wiosny 1940 w obozie w Starobielsku. Okoliczności śmierci nieznane. W. Chajes, Semper fidelis. Pamiętnik Polaka wyznania mojżeszowego z lat 1926-1939, Kraków 1997. Tom. Chanoch z Aleksandrowa (1798-Aleksan-drów 1870) - cadyk, uczeń Simchy Bunama z Przysuchy i Menachema Mendla z Kocka. Był rabinem w Aleksandrowie pod Łodzią, później w Nowym Dworze. Większość życia spędził w kręgu chasydów z Przysuchy, Kocka i Góry Kalwarii. 1866 po śmierci Icchaka Meira Altera został cadykiem i przywódcą jego chasydów. Osiadł w Aleksandrowie, który stał się na krótko duchowym centrum chasydów z Kocka i Góry Kalwarii. Podobnie jak jego nauczyciele, podkreślał konieczność studiowania Tory i szukania jej mistycznego sensu. Był zwolennikiem modlitwy wewnętrznej. Nauczał, że przykazania mają sens przede wszystkim duchowy, a nie 55 chasydyzm zewnętrzny, i dlatego trzeba je spełniać angażując całą istotę, gdyż tylko w taki sposób można wziąć udział w procesie duchowej naprawy świata. Jego wizja zadań cadyka była bardzo ograniczona. Uważał, że każdy sam podąża drogą chasydyzmu, a cadyk pełni jedynie rolę drogowskazu. J.D. Chanuka (hebr. poświęcenie) - święto obchodzone przez osiem dni, rozpoczynające się dwudziestego ósmego dnia miesiąca kislew (w połowie grudnia). Upamiętnia zwycięstwo Machabeuszy w 165 p.n.e. nad wojskami An-tiocha IV Epifanesa, który zabronił Żydom praktyk religijnych: obrzezania, liturgii świątynnej, obchodzenia szabatu i studiowania Tory. Grecko-syryjskie wojska Antiocha zbezcześciły Świątynię Jerozolimską. Wedle legendy talmu-dycznej Machabeusze oczyścili i ponownie wyświęcili ołtarz świątynny, a jeden pojemnik z rytualnie czystą oliwą i pieczęcią arcykapłana wystarczył do utrzymania światła w menorze świątynnej przez osiem dni. Na pamiątkę tego cudu przez osiem dni zapala się światła w specjalnej ośmioramiennej lampie lub świeczniku chanukowym. Ch. jest świętem radosnym, zabroniony jest post i wygłaszanie mów pogrzebowych; dzieciom ofiarowuje się drobne prezenty, pieniądze, by mogły grać o nie bączkiem (jid. drejdl); dozwolona jest gra w karty. R.R chazaka (hebr. prawo posiadania) - prawo do zamieszkania na terenie gminy, posiadania domu, prowadzenia działalności zarobkowej -handlu, rzemiosła, itp., udzielane przez władze gminy; terminem tym określano też opłatę wnoszoną za otrzymane prawa, a także różnego rodzaju inne świadczenia pobierane przez gminę. Ch. musiał zapłacić każdy nowy przybysz pragnący osiedlić się w mieście. Prawo ch. można było utracić na skutek uchylania się od płacenia wyznaczonych świadczeń lub za popełnienie szczególnie hańbiącego czynu, jak zbrodnia, grzech śmiertelny, bądź ostentacyjne łamanie rytuału religijnego. W drugiej pół. XVII w., w okresie trudności gospodarczych gmin, ch. zaczęto pobierać od ślubów, rozwodów i wyroków sądu ra-binackiego. Liczba opłat stale powiększała się, rosła również ich wysokość, co spowodowało niezadowolenie i oburzenie ludności. H.W. chasydyzm Określenie „chasyd" było używane w żyd. tradycji religijnej na długo przed powstaniem chasydyzmu polskiego w XVIII w. Hebrajskie chasid (1. mn. chasidim) znaczy „pobożny, wierny Bogu". W literaturze rabiniczej człowieka o doskonałej religijności określano właśnie terminem chasid i miał on znacznie większy autorytet religijny niż cadik - sprawiedliwy. Dopiero w chasydyzmie polskim pozycje chasyda i cadyka zostały odwrócone. Także wiele ruchów w historii judaizmu określano mianem chasidim. Najbardziej znane to: ruch chasydzki powstały na ziemi Izraela w II w. p.n.e. oraz chasydyzm aszkenazyjski, powstały w XII i XIII w. w Niemczech (stąd nazwa). Głównym przywódcą tego ruchu był R. Jehuda ben Samuel He-Chasyd z Regensburga, autor najbardziej znanego dzieła ruchu Sefer chasidim - Księgi pobożnych. W XIV i XV w. idee chasydyzmu aszkenazyjskiego dzięki emigrantom dotarły do Polski, a niektóre z nich zostały włączone do rozwijającej się w Polsce w następnych wiekach kabały. Również w Polsce przed pojawieniem się Baal Szem Towa istniały ruchy, których członkowie zwani byli chasydami. Najbardziej znany był ruch Jehudy Chasyda Ha-Lewiego (ok. 1660-1700), przywódcy grupy zwanej „białymi chasydami". I. Dzieje Najlepiej znanym ruchem religijnym w judaizmie noszącym miano chasydyzmu jest powstały w XVIII w. na Podolu i Wołyniu chasydyzm zwany polskim bądź wschodnioeuropejskim. Założycielem i pierwszym przywódcą tego ruchu o charakterze mistyczno-odrodzeniowym był Izrael ben Eliezer, Baal Szem Tow - Beszt (ok. 1700-1760). To charyzma Beszta nadała zasadniczy kształt chasydyzmowi polskiemu i dzięki niej właśnie ruch zyskał wielu zwolenników. Doktryna chasydyzmu nie była całkowicie nowym tworem. Opierała się na ideach kabały luriańskiej, Beszt nadał doktrynie antyascetyczny, panteistyczny, ale też i popularny charakter, co ułatwiało jej przyjęcie zarówno przez ludzi niewykształconych, jak i uczonych rabinów. Chasydyzm zyskał większą popu- ctusydyzrn 56 larność dopiero po śmierci Beszta, a to za sprawą dwóch jego uczniów: Dow Bera z Międzyrzeca (zm. 1772) i Jakuba Józefa ben Cwi Ha-Kohena z Połonnego (zm. 1782). Jakub Józef z Połonnego, powszechnie uznawany za twórcę doktryny chasydyzmu, jest autorem pierwszego chasydzkiego dzieta Toldot Jaakow Josef, które ukazało się drukiem w 1780. Dow Ber był wykształconym talmudystą i znanym kaznodzieją. Po śmierci Beszta został przywódcą ruchu i twórcą jego organizacji. Wysyłał swoich uczniów jako emisariuszy i swoich przedstawicieli do licznych już zwolenników chasydyzmu. W tym okresie chasydyzm dotarł do wielu regionów Polski, Litwy i Ukrainy. Po śmierci Dow Bera nie pojawił się już przywódca, który mógłby przewodzić całemu ruchowi. Uczniowie Dow Bera byli kolejną generacją i zapoczątkowali większość dynastii chasydzkich cadyków, a razem ze swoimi zwolennikami zdecydowanie dominowali wśród zwolenników chasydyzmu. Poszczególni cadycy kładli nacisk na odmienne aspekty doktryny w swoim nauczaniu, co prowadziło często do konfliktów i wojen między zwolennikami chasydyzmu, ale prawdopodobnie przyczyniło się także do żywotności ruchu. Najwybitniejszymi uczniami Dow Bera byli: Menachem Mendel z Witebska, Aron Wielki z Karlina, Szmelke z Nikolsburga, Meszulam Zusja z Annopola, Elimelech z Leżajska, Lewi Icchak z Berdyczowa, Izrael z Kozienic, Jakub Icchak z Lublina oraz Schneur Zalman z Lądów - twórca kierunku Chabad w chasydyzmie. Brak jednego uznawanego przez wszystkich mistrza spowodował rozluźnienie stosunków pomiędzy poszczególnymi cadykami i ich zwolennikami, chociaż dosyć długo niekwestionowanym przywódcą chasydyzmu w tym okresie był Elimelech z Leżajska. Był on twórcą doktryny stawiającej w centrum nauczania i wspólnoty chasydów cadyka, która wpłynęła na późniejszą ideologię i organizację kultu w chasydyzmie. Lata do ok. 1815 (kiedy zmarł ostatni uczeń Wielkiego Magida, czyli Dow Bera) zwane są okresem klasycznym w chasydyzmie, do tego bowiem czasu ukształtowały się podstawowe jego koncepcje religijne, później jedynie rozwijane przez cadyków. Okres ten charakteryzował się jednorodną strukturą ruchu, chociaż już wtedy pojawiły się pierwsze szkoły, m.in. stworzony przez Szneura Zalmana kierunek Chabad Mitnagdim - przeciwnicy W miarę rozprzestrzenienia się chasydyzmu na ziemiach polskich rabini i reprezentanci oficjalnych gmin żydowskich, zwani mitnagdim, wysuwali przeciw niemu liczne zarzuty. Z czasem chasydyzm zdobywał coraz liczniejsze rzesze zwolenników i konflikty między chasydami a rabinami i kanałami narastały, dochodziło nawet do rzucania klątw. Powodów konfliktu było wiele. Przeciwnicy chasydyzmu obawiali się, że oto pojawiła się nowa odmiana sabataizmu. Sabataizm i frankizm miały wielu zwolenników na Podolu i Wołyniu, czyli terenach, gdzie powstał chasydyzm. Prawdą jest, że wielu zwolenników chasydyzmu utrzymywało kontakty z sabatajczykami i wydaje się, iż oba te ugrupowania przez jakiś czas konkurowały w zabiegach o coraz to nowych zwolenników, co miało wpływ zarówno na dzieje, jak i na doktrynę chasydyzmu. Z biegiem czasu zarzuty o sprzyjanie sabataizmowi zeszły na dalszy plan, a zaczęto zarzucać chasydom zaniedbywanie studiów nad Torą, pogardzanie Talmudem, nieakceptowanie religijnych autorytetów (rabinów i władz kahałów). Zarzucano im także separowanie się we własnych społecznościach, palenie tytoniu oraz destabilizowanie gminy i rodzin z powodu długich i częstych podróży do cadyków. Mocnym zarzutem stawianym chasydom były także zmiany rytuału modlitw i liturgii. Chasydzi bowiem zaadaptowali dla swoich potrzeb niektóre modlitwy ł liturgię Żydów sefardyjskich, w miejsce obowiązującego na terenach Polski rytuału aszke-nazyjskiego. Poważną kwestią było także używanie przez chasydów szlifowanych noży rzeźnickich, odmiennych niż aprobowane przez rabinów zgodnie z tradycją, co spowodowało wysunięcie zarzutu o spożywanie niekoszernego mięsa. Kwestia ta miała także aspekt ekonomiczny. Jednym z najzacieklejszych wrogów chasydyzmu był Elijahu ben Solomon Zalman - Gaon Wileński (1720-1797). On to spowodował rzucenie klątwy na chasydów w Wilnie w 1772. Za jego przykładem poszli inni rabini i w tym samym roku rzucono cherem (ekskomunikę) także w Brodach. Po tej pierwszej fali prześladowań wielu chasydów musiało opuścić Litwę. Jedna z grup prześladowanych chasydów (ok. 300 osób), której przewodził Menachem Mendel z Witebska, udała się w 57 ehasydyn Uliczka w Tarnowie przed II wojną światową cłmsydyzm 58 1777 do Palestyny i zapoczątkowała osiedlanie się chasydów w Ziemi Izraela i tworzenie tam centrów chasydyzmu. Kolejny wzrost prześladowań nastąpił po ukazaniu się drukiem w 1780 pierwszego dzieła chasydzkiego Toldot Jaakow Josef Jakuba Józefa z Połonnego. Do tego czasu chasydzi propagowali swoją naukę poprzez ustne nauczanie i przekazy. Także tym razem z inicjatywą potępienia chasydów wystąpił gaon z Wilna. Cherem ogłoszono publicznie w 1781 w Zalewie. Za przykładem Żydów litewskich poszli inni: cherem ogłoszono w Krakowie w 1785, a w Brodach publicznie spalono dzieło Jakuba Józefa z Połonnego. Przyczyną ostatniej dużej fali prześladowań (w 1. 1786-1801), które i tym razem zapoczątkowane zostały na Litwie, było według mitnagdim, nieprzyzwoite zachowanie się chasydów oraz ich ostentacyjne okazywanie radości z powodu śmierci ga-ona wileńskiego. Konflikt spotęgował uwięzienie przez władze rosyjskie Szneura Zalmana. W innych rejonach Rzeczypospolitej chasydyzm rozwijał się z mniejszymi przeszkodami. Ostatecznie prześladowań zaniechano z powodu przyjścia nowego, wspólnego wroga, którym stała się tak dla mitnagdim, jak i chasydów, haskala. Od tego czasu chasydyzm mógł się rozwijać swobodnie na ziemiach polskich i z czasem to chasydzi zaczęli wyznaczać granice ortodoksji. Kolejna generacja chasydów żyła już w zupełnie innych warunkach. Brak zagrożenia ze strony współwyznawców oraz rozbiory Polski wpłynęły na rozprzestrzenienie się chasydyzmu na ziemiach polskich oraz w Słowacji, i na Ukrainie, Węgrzech i w Rumunii. Zmieniła się także sytuacja cadyków, którzy nie musieli już walczyć z rabinami o przywództwo w gminie. Postępowała jednak decentralizacja ruchu. Cadycy rozwijali wcześniejsze idee i doktryny, które z biegiem czasu zaczęły znacznie różnić się od nauk Beszta i jego wczesnych następców. Wpłynęło to na rozwój teologii i literatury chasydzkiej. Od tego czasu trudno już mówić o jednej doktrynie chasydyzmu, a trzeba na nią patrzeć przez pryzmat nauczania wybitnych cadyków. Ta sytuacja spowodowała również powstawanie konfliktów pomiędzy poszczególnymi cadykami i ich zwolennikami. Za najwybitniejszych przedstawicieli tego okresu należy uznać: Jakuba Icchaka i Simchę Buna-ma z Przysuchy nauczycieli Icchaka z Warki, Chanocha z Aleksandrowa, Icchaka Meira z Góry Kalwarii i Mordechaja Meira z Izbicy, a także: Naftalego z Ropczyc, Salomona z Bełżca, Cwi Hirscha z Żydaczowa, Dawida z Lelowa, Menachema Mendla z Rymanowa, Abrahama Jehoszuę Heszela z Opatowa, Nachmana z Bracławia i Izraela z Różyna. Ci właśnie cadycy i ich uczniowie byli założycielami dynastii, z których wiele przetrwało do dnia dzisiejszego. Z biegiem czasu rozwija się kult cadyków, a wraz z nim powstają dwory cadyków. Zmienia się także stosunek cadyków do tradycyjnej nauki. Już w pół. XIX w. cadyk często pełnił funkcje rabina w gminie. Zakładano także jesziwy, w których oprócz studiowania Talmudu rozwijało się nauczanie kabały. Oczywiście nie wszyscy wybitni cadycy byli założycielami dynastii; do takich postaci między innymi należeli: Jakub Józef z Połonnego, Nachman z Bracławia, Menachem Mendel z Witebska i Lewi Icchak z Berdyczowa. Wiele dynastii założonych w XIX w. zniknęło w następnych pokoleniach, a innym kres położyła Zagłada. Pod koniec XIX w. rozpoczęły się emigracje chasydów do USA i Palestyny, gdzie powstały nowe ośrodki chasydyzmu. W Polsce wzrosły wpływy chasydów w środowisku ortodoksyjnych Żydów, stanowili oni prawie 1/3 populacji Żydów, zaczęli włączać się do życia publicznego współtworząc partię polityczną Agudas Isroel, popierali także rozwój szkolnictwa żydowskiego. Chasydów różnił stosunek do syjonizmu. Niektórzy cadycy popierali syjonizm i ideę powstania państwa żyd. w Palestynie. Inni natomiast byli tym ideom przeciwni, uważając, że przeszkadzają one przyjściu Mesjasza; na przykład grupa Satmar założona przez Mosze Teitelbauma. W latach międzywojennych największe znaczenie zyskały w Polsce ośrodki chasydzkie skupione wokół cadyków w Górze Kalwarii, Aleksandrowie, Bobowej, Siedlcach, Nowym Sączu, Białej, Ożarowie i Radzyniu. Po II wojnie światowej chasydyzm rozwija się szczególnie w Izraelu i USA. Ważne ośrodki chasydyzmu znajdują się także w Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Belgii i Francji. II. Doktryna Chasydyzm jako nurt mistycyzmu żyd. jest kontynuatorem głównych jego idei. Kabała luriańska i sabataizm pozostają w ścisłym związku z powstaniem i rozprzestrzenieniem się chasydyzmu. Zda- 59 chasydyzm niem G. Scholema te trzy ruchy są kolejnymi etapami tego samego procesu. Chasydyzm powstał po pojawieniu się herezji sabataistycznej, a chasydzi zawsze uważali się za ortodoksyjnych wyznawców judaizmu, toteż oczywistym staje się, że jedną z centralnych idei nurtujących jego przywódców będzie mesjanizm. Tym bardziej że chasydyzm powstał na tych samych terenach Rzeczypospolitej, gdzie sabataizm miał najwięcej zwolenników. Chasydyzm a sabataizm W doktrynie chasydyzmu zawierają się główne idee kabały luriańskiej, które mogły wywołać żywy oddźwięk, z pominięciem jednak mesjanizmu, któremu kabała zawdzięczała największe wpływy. Zdaniem wielu badaczy nie jest przypadkiem, iż chasydyzm powstał na tych samych terenach (Podole, Wołyń), gdzie najgłębiej zakorzeniony był sabataizm. Beszt i pierwsi jego zwolennicy spotykali się więc na co dzień z radykalnym, nihilistycznym mesjanizmem. Chasydzi działali w środowisku Żydów, których próbowali także przyciągnąć do siebie sabataiści. Z całą pewnością następowała fluktuacja między zwolennikami jednego i drugiego ruchu. Przed pojawieniem się Beszta istniały w Polsce grupy nazywające siebie chasydami, które miały kryptosabataistyczny charakter. Kolejnym punktem stycznym sabataizmu i chasydyzmu jest kwestia przywódcy religijnego. W obu ruchach pojawia się bowiem nowy typ przywódcy; nie jest nim już dłużej znawca Tory, biegły w prawie rabin, lecz przebudzony, natchniony człowiek, którego serce zostało odmienione przez samego Pana. Chasydyzm także miał w swych szeregach uczonych, ale decydująca w tym ruchu była nie uczoność, lecz charyzma. Przywódca w chasydyzmie - cadyk, przedstawia nowy ideał religijny. Nie jest to typ uczonego w Piśmie, cadyk sam staje się Torą. „Już nie jego wiedza, lecz sam fakt jego istnienia jest wartością religijną. Cała jego osoba jest teraz żywą Torą". Cadycy mieli poczucie wyższości nad rabinami i rabiniczym judaizmem, co często prowadziło do konfliktów. W pismach chasydzkich można znaleźć aforyzmy przypominające sformułowania sabataistycz-ne. Także cadyk, aby pozbierać rozproszone boskie iskry, musi zejść na niższy poziom, wkroczyć w niebezpieczne rejony. Jak się wydaje, chasydyzm nie podążył drogą sabataizmu, ponieważ jego przywódcy byli tak silnie związani ze swymi wspólnotami, że nie próbowali zejść na drogę kacer-stwa. Z drugiej strony słabe zainteresowanie chasydów aspektem mesjańskim ułatwiało porozumienie i kompromis z rabinami. Chasydyzm a kabała luriańska Dzieła chasydów są przesiąknięte ideami metafizycznymi i moralnymi, wywodzącymi się z kabały luriańskiej. Niektórzy badacze, np. Martin Buber, zaprzeczają jakiejkolwiek oryginalności chasydyzmu w sferze imaginacji, w związku z tym poszukiwali jej w irracjonalnej sferze osobowości cadyków. G. Scholem uważa, iż jest to niezgodne z prawdą; w pewnych istotnych dla zrozumienia całokształtu myśli chasydzkiej dziedzinach istnieją poważne różnice pomiędzy kabałą luriańska a chasydyzmem. Jedną z takich najważniejszych innowacji chasydyzmu są poglądy dotyczące mesjanizmu. Dewekut Chasydzkie innowacje w sferze imaginacji są najlepiej widoczne w odniesieniu do idei dewekut -łączności ze Stwórcą. Chasydzi przeinterpretowali luriańska doktrynę „świętych iskier" w świetle idei dewekut, mistycznej łączności z Wiekuistym. W związku z tym idea tikkun, która zajmowała centralne miejsce w luriańskim schemacie, nie dotyczyła już świata jako całości, lecz tylko indywidualnej duszy. Beszt i jego uczniowie przesunęli nacisk z mesjańskich działań człowieka w procesie tikkun, na ściśle osobową reakcję człowieka z Panem. W tej koncepcji doświadczenie stanu dewekut w chasydyzmie niszczyło wygnanie (galut) od wewnątrz. Jest to więc doświadczenie wyraźnie indywidualne, a nie ogólnospołeczne. Mistyczne przeżycie dewekut nie potrzebowało wypełnienia mesjańskiego odkupienia, będącego społecznym aktem, spełnianym przez naród jako całość. „Czło- cłiMyctyzm 60 wiek, który znalazł Pana na drodze dewekut, wypracował sobie swoje zbawienie. Uprzedził on [narodowe] odkupienie na ściśle indywidualnym poziomie". W tym sensie dewekut należy do wieczności, a próba osiągnięcia go należy do teraźniejszości, podczas gdy mesjanizm jest sprawą czasu i przyszłości. Nowy wymiar idei dewekut w chasydyzmie nakłada na każdego człowieka szczególną odpowiedzialność w sferze życia codziennego. Najlepiej charakteryzuje to powiedzenie Hilela Zeitlina: „Każdy człowiek jest Odkupicielem świata, który jest jego własnym [światem]. Spostrzega tylko to, co on i tylko on powinien spostrzec, i czuje tylko to, do czego został wybrany, aby czuć". W chasydyzmie także mówi się o tikkun, ale jego znaczenie zostało ograniczone do ściśle osobistej sfery człowieka. Różnicę w pojmowaniu idei tikkun dobrze ilustruje nauczanie Jakuba Józefa z Połon-nego: „Każda osoba w Izraelu musi iść do takich miejsc, gdzie zawierają się iskry z korzenia jej własnej duszy, aby mogła je uwolnić". Takiego sformułowania nie znajdziemy w kabale luriańskiej, gdzie powrót z wygnania łączono z koniecznością odkupienia iskier Szechiny, a nie iskier poszczególnych dusz. W doktrynie chasydzkiej uważano, że każdy Żyd przestrzegając nakazów Tory podnosi iskry Szechiny w miejscu, w którym się akurat znajduje, także na wygnaniu. „Wielka kosmiczna wizja mesjańskiej misji Żyda w wypełnieniu zadania tikkun została wycofana na dalszy plan, a wizja o innym charakterze zajęła główne miejsce". Chasydzi byli ortodoksami w sferze wiary, toteż nie mogli zrezygnować z narodowego odkupienia na rzecz odkupienia indywidualnego. Stąd w chasydyzmie możemy wyróżnić obie postacie odkupienia, albowiem odkupienie indywidualne, duszy, bez odkupienia narodu z jego historycznego wygnania nigdy nie miało mesjańskiego znaczenia w judaizmie. Odkupienie w chasydyzmie jest sprawą prywatną, religijnym doświadczeniem jednostki i nigdzie nie jest określane jako czyn mesjański. Jakub Józef z Połonnego niestrudzenie eksponuje tezę, że nasze całe życie dotyczy tylko niemesjańskiego aspektu odkupienia, mesjański aspekt pozostaje całkowicie poza naszym zasięgiem. Nie można nic zrobić w tym kierunku, to w całości zależy od Pana. Także Baal Szem mówił: „[...] osiągnięcie dewekut jest osiągnięciem indywidualnego odkupienia, które odnosi się do własnej indywidualnej duszy". W ten sposób mistyczne i indywidualne odkupienie staje w opozycji do odkupienia mesjańskiego. Zgubiło ono konkretne i bezpośrednie znaczenie, jakie miało dla kabalistów z Safedu. W wypowiedzi Baal Szema: „[...] tylko kiedy każdy zdobędzie indywidualne odkupienie, nastąpi [odkupienie] uniwersalne i Mesjasz przybędzie", widać wielką różnicę w porównaniu z kabałą luriańską, której końcowe odkupienie było już blisko, proces tikkun był prawie ukończony. Twierdzenie Baal Szema zakłada natomiast ogromną zwłokę w rzeczywistym przybyciu mesjasza. Dow Ber z Międzyrzeca nauczał, że łatwiej jest służyć Panu na wygnaniu niż w Ziemi Izraela. Pojawiło się u niego także rozróżnienie na odkupienie duszy jednostkowej oraz na mesjańskie odkupienie obejmujące całą wspólnotę Izraela. Także Jakub Józef z Połonnego, pierwszy teolog chasydzki, nauczał, że „podniesienie iskier" może doprowadzić tylko do odkupienia indywidualnego. Mesjańskie odkupienie leży bowiem w mocy Stwórcy, nie zaś ludzkich uczynków. Problem emfazy, z jaką występowała idea mesjańska w chasydyzmie, budził zawsze wiele kontrowersji. Na przykład M. Buber i Szymon Dubnow minimalizowali rolę mesjanizmu w chasydyzmie, Benzion Dinur i I. Tishby widzieli w mesjanizmie chasydzkim zwiastuna syjonizmu, a G. Scholem mówił o neutralizacji mesjanizmu w chasydyzmie. Przykładem może być interpretacja listu Baal Szema z 1752, skierowanego do jego szwagra Gerszona z Kutów, w którym twórca chasy-dyzmu opisuje wizje, doświadczane przez siebie w 1746; list ten niektórzy badacze uznają za manifest chasydyzmu. W późniejszym okresie pojawiły się w chasydyzmie kierunki i cadycy, którzy otwarcie nauczali o bliskim nadejściu mesjasza i czasów mesjańskich. Takich przykładów w historii chasydyzmu mamy wiele, np. nauki Nachmana z Bracławia, ruch Tar lub Tarnik, którego zwolennicy oczekiwali przyjścia mesjasza w roku [5]600 (1840) - nurt ten wywarł pewien wpływ na polskich mesjanistów okresu romantyzmu, szczególnie na Andrzeja Towiańskiego - czy ostatnie mesjańskie proklamacje ruchu Chabad. Ale takich poglądów nie podzielała większość ugrupowań chasydzkich. 61 chasydyzm Do innych ważniejszych doktryn, które wpłynęły na rozwój i charakter ruchu - zaliczyć trzeba: hitlahawut, czyli entuzjazm; simcha, czyli radość, oraz hitazkut, czyli samoakceptacja, związana z pokonaniem grzesznych myśli i zaspokojeniem codziennych potrzeb. Optymizm i radość w chasydyzmie są stanami wywodzącymi się od Stwórcy. Kiedy człowiek cieszy się, że został wezwany do służby Panu, porusza boską radość w górze i błogosławieństwo spływa na całe stworzenie. Stany smutku stanowią barierę pomiędzy człowiekiem a Stwórcą. Cadycy nauczali, iż człowiek nie powinien się zbytnio smucić nawet z powodu swoich grzechów. Smutek jest przeszkodą w służbie Pańskiej. Człowiek, jeśli nawet popełnił grzech, nie powinien smucić się zbytnio, ponieważ to przeszkadza mu w oddawaniu czci Stwórcy. Dusza człowieka powinna płonąć z żarliwości do Pana, którego obecność jest wszędzie (hitlahawut). Myśli człowieka mogą przylgnąć do Stwórcy i ten stan łączności (dewekut), bycia zawsze z Wiekuistym jest prawdziwym celem życia duchowego chasydów. Główne idee chasydyzmu inspirowały także wielu współczesnych myślicieli żydowskich, z których na czoło wysuwają się Abraham Joszua Heschel i Martin Buber. III. Literatura Chasydyzm stworzył olbrzymią literaturę, która do dzisiaj nie doczekała się kompletnych badań. Powszechnie przyjmuje się, że literacką tradycję chasydyzmu można podzielić na dwie grupy: - literatura epiczna, opowieściowa, która jest lepiej znana ze względu na opracowania Martina Bubera. Pierwszym dziełem zaliczanym do tej grupy jest Sziwchej ha-Beszt (Pochwały Beszta, Ko-pust 1814), zbiór legend i opowiadań o założycielu chasydyzmu. W skład tej grupy wchodzą także opowiadania biograficzne i autobiograficzne. Często określa się ją mianem literatury ludowej; - do drugiej grupy zalicza się literaturę spekulatywną, teologiczną. Można ją podzielić na literaturę mistyczną (kabalistyczną), homiletyczną i halachiczną. Przykładem mogą być dzieła Szneu-ra Zalmana z Lądów Tanya (Sławuta 1796) oraz Szulchan Aruch (Kopust 1814), a także innych wybitnych cadyków. IV. Badania Badania nad chasydyzmem rozpoczęto już pod koniec XIX w. Pionierami w tym zakresie byli Samuel Abba Horodecki oraz Szymon Dubnow, a w Polsce Hilel Zeitlin, Ignacy Schiper i Raphael Mathler. Na współczesnych badaniach nad chasydyzmem zaważyły poglądy dwóch wspomnianych wyżej badaczy: G. Scholema i M. Bubera. Ich odmienne poglądy i podejście przejęli także inni badacze. M. Buber zajmował się zjawiskiem mistycyzmu w religiach i jego badania nad chasydyzmem były integralną częścią filozoficzno-empirycznej orientacji. Scholem natomiast chciał pokazać chasydyzm jako kontynuację wcześniejszych kierunków w mistyce żydowskiej. Podejście Bubera jest fenomenologiczne. Jego wywody koncentrują się na duchowym wymiarze chasydyzmu bez zwracania uwagi na historyczny kontekst. Natomiast podejście Scholema jest historyczne. Chasydyzm jest dla niego ostatnią fazą długiej żyd. tradycji mistycznej. Zajmował się on także głównymi aspektami teologii chasydzkiej. Buber raczej włącza idee chasydów do własnej filozofii dialogu. Podstawą analizy Scholema była chasydzka literatura spekulatywną, Buber natomiast bazował na doświadczeniach dnia codziennego chasydów i ich literaturze ludowej. Buber ostatecznie przyjął pogląd, że chasydyzm jest kwintesencją judaizmu. Inne formy żyd. duchowości nie były dla niego głównymi składnikami żyd. religii. W chasydyzmie poszukiwał tych elementów, które mogłyby wyrazić jego własną religijność. Historyczne i krytyczne rozważania Scholema doprowadziły go do teologicznego stanowiska, które definiuje większość ekspresji żyd. mistycyzmu jako autentyczny żyd. fenomen w zgodzie z jego pluralistyczną wizją judaizmu (M. Idei). Badania M. Bubera i G. Scholema kontynuuje obecnie liczne grono naukowców: Rivka Schatz-Ufenheimer, Rachel Elior, Moshe Idei, Mendel Piekarz, Louis Jocobs, Ada Rapoport-Albert, Moshe Halamish, Joseph Dań, Artur Green i inni. cfcwydyzm 62 Najwybitniejsi cadycy i ich uczniowie I. Pokolenie: Izrael Baal Szem Tow, 1698-1760 II. Pokolenie: Uczniowie Izraela Baal Szem Towa, 1698-1760 1. Jakub Józef z Połonnego, ok. 1710-1784 2. Jechiel Michał ze Zloczowa, 1721-1786 3. Dow Ber z Międzyrzeca, 1704-1772 4. Pinchas z Korca, 1728-1790 5. Nachum z Czarnobyla, 1730-1797 6. Leib ze Szpoły, 1725-1812 7. Abraham Gerszon z Kutów, ok. 1701-1761 III. Pokolenie: Uczniowie Dow Bera z Międzyrzeca, 1704-1772 1. Szmuel Szmelke z Nikolsburga, ok. 1726-1778 2. Pinchas Horowic, 1730-1805 3. Szneur Zalman z Lądów, 1745-1813 4. Jakub Icchak Horowic, 1745-1815 5. Nachum z Czarnobyla, 1739-1797 6. Menachem Mendel z Witebska, ok. 1730-1788 7. Elimelech z Leżajska, 1717-1786 8. Zusja z Annopola, 1718-1800 9. Lewi Icchak z Berdyczowa, 1740-1810 10. Chaim z Czerniowic, ok. 1760-1816 11. Aron z Karlina, 1736-1772 12. Izrael Hopstein z Kozienic, ok. 1740-1814 IV. Pokolenie: Uczniowie Elimelecha z Leżajska, 1718-1800 1. Jakub Icchak Horowic, 1745-1815 2. Izrael Hopstein z Kozienic, ok. 1740-1814 3. Menachem Mendel z Rymanowa, ok. 1755-1815 4. Abraham Jehoszua Heszel z Opatowa, 1755-1825 5. Kolonymos Kalman Epstein, zm. 1827 Uczniowie Jakuba Icchaka Horowica, Widzącego z Lublina, 1745-1815 1. Jakub Icchak z Przysuchy, 1766-1814 2. Simcha Bunam z Przysuchy, 1767-1827 3. Dawid z Lelowa, 1746-1814 4. Mosze Teitelbaum z Ujhel, 1759-1841 5. Cwi Elimelech z Dynowa, 1783-1841 6. Naftali z Ropczyc, 1760-1827 7. Kolonymos Kalman z Krakowa, zm. 1827 8. Szalom z Bełżca, 1779-1855 9. Icchak z Warki, 1779-1848 10. Menachem Mendel z Kocka, 1787-1859 V. Pokolenie: Uczniowie Menachema Mendla z Rymanowa, 1755-1815 1. Naftali z Ropczyc, 1760-1827 2. Cwi Elimelech z Dynowa, 1783-1841 Uczniowie Simchy Bunama z Przysuchy, 1765-1827 1. Menachem Mendel z Kocka, 1787-1859 2. Icchak z Warki, 1779-1848 3. Mordechaj Józef Leiner z Izbicy, 1801-1854 4. Icchak Meir z Góry Kalwarii, 1799-1866 Uczniowie Naftalego Cwi Horowica z Ropczyc, 1760-1827 1. Chaim Halberstam z Sącza, 1793-1876 2. Eliezer z Dzikowa, zm. 1880 VI. Pokolenie: Uczniowie Menachema Mendla z Kocka, 1787- 1859 1. Icchak Meir z góry Kalwarii, 1799-1866 2. Abraham Borenstein z Sochaczewa, 1839- 1910 Uczniowie Chaima Halberstama z Sącza, 1793- 1876 1. Cwi Hirsz z Leska, 1798-1874 2. Szlomo z Radomska, 1803-1866 3. Jekutiel Jehuda z Sighet, 1808-1883 4. Meir z Dzikowa, 1819-1877 Główne dynastie chasydzkie w Polsce Dynastia Baal Szem Towa 1. Pokolenie: Izrael Baal Szem Tow, 1698-1760 2. Pokolenie: Cwi Hirsz, zm. 1780 2. Pokolenie: Adela, córka Baal Szem Towa, zm. około 1790 3. Pokolenie: Mosze Chaim z Sudylkowa, syn Adeli 1748-1800 3. Pokolenie: Baruch z Międzyborza, syn Adeli 3. Pokolenie: Feigah córka Adeli, żona R. Na-chmana z Horodenki 4. Pokolenie: Nachman z Bracławia, 1772-1811 10. Pokolenie: Chanoch Henach, Maliner Reb-be z Chicago, 1886-1971 Dynastia R. Dow Bera Magida z Międzyrzeca 1. Pokolenie: Dow Ber z Międzyrzeca, ok. 1704- 1772 2. Pokolenie: Abraham Hamalach, 1740-1776 63 chasydyzm 3. Pokolenie 1766-1802 4. Pokolenie: 5. Pokolenie: 1883 5. Pokolenie: 1902) 6. Pokolenie: 6. Pokolenie: 7. Pokolenie: 1874-1946 7. Pokolenie: na, zm. 1942 7. Pokolenie: 1955 : Szalom Szachna z Pohrebyszcz, Izrael z Góżyna, 1797-1850 Abraham Jakub z Sadogóry, 1819- Dawid Mosze z Czortkowa, (1838- Izrael z Czortkowa, 1854-1934 Icchak z Bojan, 1849-1917 Nachum Mordechaj z Czortkowa, Nachum Szlomo Perlow ze Stoli-Baruch Jakub Halewi Szochet, ur. Dynastia R. Zusji z Annopola 1. Pokolenie: Meszulam Zusja z Annopola, 1718-1800 2. Pokolenie: Cwi Menachem z Annopola, zm. 1814 3. Pokolenie: Jechiel Michał, 1785-1856 4. Pokolenie: Meszulam Zusja, 1819-1882 5. Pokolenie: Mordechaj Dow z Hornisteipl, 1840-1903 6. Pokolenie: Benzion Jehuda Leib Twersky, 1867-1951 7. Pokolenie: Jakub Izrael Twersky z Milwau- kee, WI Dynastia z Lubawicz 1. Pokolenie: Szneur Zalman z Lądów, 1745- 1813 2. Pokolenie: Dow Ber z Lubawicz, 1774-1827 3. Pokolenie: Menachem Mendel z Lubawicz, 1789-1866 4. Pokolenie: Baruch Szalom z Lubawicz, 1804- 1869 4. Pokolenie: Szmuel z Lubawicz, 1834-1882 5. Pokolenie: Szalom Dow Ber z Lubawicz, 1860-1920 6. Pokolenie: Józef Icchak z Lubawicz, 1880- 1950 7. Pokolenie: Menachem Mendel Schneerson, 1902-1994 Dynastia z Opatowa 1. Pokolenie: Abraham Jehoszua Heszel z Opatowa, 1755-1825 2. Pokolenie: Icchak Meir, 1775-1855 3. Pokolenie: Meszulam Zusja, 1814-1866 4. Pokolenie: Abraham Jehoszua Heszel z Międzyborza, 1832-1887 5. Pokolenie: Icchak Meir, 1862-1935 6. Pokolenie: Abraham Jehoszua Heszel z Tarnopola, 1892-1943 6. Pokolenie: Abraham Joshua Heszel, 1888-1969 Dynastia Kosów-Wiśnicz 1. Pokolenie: Menachem Mendel Hager z Ko-sowa, 1768-1825 2. Pokolenie: Chaim z Kosowa, ok. 1795-1844 3. Pokolenie: Menachem Mendel Hager z Wi-śnicza, 1830-1884 4. Pokolenie: Baruch z Wiśnicza, 1845-1893 5. Pokolenie: Izrael z Wiśnicza, 1860-1936 6. Pokolenie: Alter Menachem Mendel, 1897-1943 6. Pokolenie: Chaim Meir z Wiśnicza, 1888-1972 7. Pokolenie: Mordechaj, ur. 1922. Dynastia z Ropczyc 1. Pokolenie: Naftali Cwi Horowic z Ropczyc, 1760-1827 2. Pokolenie: Eliezer z Dzikowa, zm. 1860 , 3. Pokolenie: Meir z Dzikowa, 1819-1877 ) 3. Pokolenie: Mosze z Rozwadowa, zm. 1894 4. Pokolenie: Icchak ze Szczucina, 1862-1940 5. Pokolenie: Jehuda, the Stutchiner Rebbe w Brooklynie, 1892-1981 5. Pokolenie: Icchak z Mielca, the Melitzer Rebbe, w Nowym Jorku 5. Pokolenie: Baruch Rubin z Dąbrowy, 1864-1936 6. Pokolenie: Jakub Izrael, 1885-1944 7. Pokolenie: Józef Meir, zm. 1945 [ 1. Pokolenie: Menachem, Mendel, ur. 1922 s 7. Pokolenie: Szalom Jechezkiel Szraga 8. Pokolenie: Issachar Ber Rubin , 8. Pokolenie: Naftali Cwi Horowic z Krakowa Dynastia z Bełżca 1. Pokolenie: Szalom Rokeach z Bełżca, 1779- 1855 2. Pokolenie: Jehoszua z Bełżca, 1825-1894 3. Pokolenie: Issachar Dow z Bełżca, 1854-1926 4. Pokolenie: Meszulam Zalman, 1870-1944 4. Pokolenie: Aron z Bełżca, 1880-1957 4. Pokolenie: Mordechaj z Biłgoraja, 1902- 1950 5. Pokolenie: Issachar Dow, ur. 1949 dMzan 64 Dynastia Sącz-Klausenburg 1. Pokolenie: Chaim Halberstam z Sącza, 1793- 1986 2. Pokolenie: Meir Nassan Halberstam 3. Pokolenie: Szlomo Halberstam z Bobowej, 1848-1906 4. Pokolenie: Benzion Halberstam z Bobowej, 1873-1941 5. Pokolenie: Szlomo Halberstam, ur. 1909 Dynastia z Ger (Góry Kalwarii) 1. Pokolenie: Icchak Meir Alter z Ger, 1799-1866 2. Pokolenie: Abraham Mordechaj 3. Pokolenie: Jehuda Lejb z Ger, 1847-1905 4. Pokolenie: Abraham Mordechaj z Ger, 1866- 1948 5. Pokolenie: Chanoch Gad Piltz, 1884-ok. 1940 5. Pokolenie: Izrael Alter, 1894-1977 6. Pokolenie: Simcha Bunam Alter, ur. 1896 M. Buber, Opowieści chasydów, ttum. P. Hertz, Poznań 1986; M. Buber, Opowieści rabina Nachmana, tłum. E. Zwolski, Paris 1983; Essential papers on Hasidism. Origins to Present, ed. by G. D. Hundert, New York-London, 1991; A. Y. Finkel, Contemporary Sages. The Great Chasidic Masters ofthe Twentieth Century, Northvale, NJ-London, 1994; J. Langer, 9 bram do tajemnic chasydów, tłum. A. Golewska, Kraków 1988; I. Schiper, Przyczynki do dziejów chasydyzmu w Polsce, Warszawa 1992; G. Scholem, Mistycyzm żyd. i jego gtówne kierunki, ttum. I. Kania, Warszawa, 1997. Michat Galas chazan (hebr. kantor) - dawniej urzędnik sy-nagogalny, kantor prowadzący modły, nazywany także szeliach cibbur - wysłannik publiczny, ponieważ w imieniu wiernych odmawia modlitwy, które wymagają minjanu. Ch. powinien być godnym reprezentantem społeczności i nawet jeśli straci głos, pozostaje na utrzymaniu gminy. Wraz z rozwojem muzyki liturgicznej coraz bardziej ceniono wokalne umiejętności kantorów, z których wielu zyskiwało sławę i uznanie. R. R cheder (hebr. pokój), elementarna szkoła religijna dla chłopców, prowadzona przez nauczyciela (mełameda) w jego mieszkaniu (nieraz w jedynej jego izbie) lub pomieszczeniu przy synagodze. Powinnością religijną ojca było nauczanie chłopców lub zapewnienie im nauczyciela. Dziewcząt to nie dotyczyło i dopiero na początku XX w. Sara Szenirer zainicjowała w Krakowie szkołę religijną dla dziewcząt. Zamożne rodziny zatrudniały nauczyciela, ubodzy posyłali synów do ch. Naukę rozpoczynano w wieku 3-5 lat od czytania (po hebrajsku) i pisania, przechodząc następnie do lektury wybranych tekstów z Tory. Warunki były zazwyczaj prymitywne, me-łamed nauczał metodami pamięciowymi, nierzadko stosując kary cielesne. Chłopcy spędzali w ch. większą część dnia. Po wprowadzeniu obowiązku szkolnego w Galicji nauczanie religii w ch. stało się niemożliwe, lecz wkrótce władze uznały naukę w tzw. ch. zreformowanym (gdzie wprowadzono, choć w ograniczonym zakresie, także przedmioty świeckie w języku w kraju uzna- nym) za wypełnienie tego obowiązku. Po 1918 władze polskie zachowały tę zasadę. Ch. te były utrzymywane z reguły przez stowarzyszenia Tal-mud Tora i podlegały nadzorowi władz oświatowych. Oprócz tego istniały jednak nielegalnie ch. tradycyjne. Po ukończeniu nauki w ch. (po bar micwie) część uczniów kontynuowała naukę religijną w jesziwie. R. R Chełm (woj. lubelskie) - założony w I pół. XIII w., od pół. XIV w. w granicach państwa polskiego. Miasto królewskie, prawo magdeburskie otrzymał w 1392. Przekazy źródłowe wskazują na stałe osadnictwo żyd. już w I pół. XV w. Zapewne w I pół. XVI w. wybudowano pierwszą synagogę, w XVI w. istniała jesziwa. Gmina otrzymała w 1566 przywilej od Zygmunta Augusta. Wzrastała liczba ludności żyd. z ok. 370 osób w 1550 do ok. 800 w 1629. Rozwój gminy zahamowało powstanie B. Chmielnickiego w 1648. Zamordowano wtedy ok. 400 Żydów, wśród których byli zapewne uciekinierzy z terenów objętych powstaniem. 1765 Ch. zamieszkiwało ok. 1500 Żydów; dominowali w handlu i rzemiośle. Pod koniec XVIII w. byli właścicielami 147 spośród 245 domów w mieście. Na pocz. XIX w. zaznaczyły się w Ch. wpływy chasydyzmu. Zmarły w 1812 cadyk Nata był założycielem lokalnej dynastii. Znaczny przyrost ludności żyd. nastąpił w II pół. XIX w.: z 2493 (68% ogółu mieszkańców) w 1857 do 7226 (56%) w 1897. Wielki kryzys gospodarczy lat 30. spowodował znaczne bezrobocie wśród miejscowych rzemieślników żyd. 1931 liczba ludności 65 Cnooorow żyd. Ch. wynosiła 13537 osób (46,5%). XII 1939 część Żydów Niemcy deportowali do sowieckiej strefy okupacyjnej. V 1941 przywieziono do Ch. ok. 2 tyś. Żydów ze Słowacji. W czasie pierwszej wielkiej deportacji (V1942) wywieziono ich do obozu zagłady w Sobiborze, a następnie (XI 1942) do obozu zagłady na Majdanku. Yisker-Bukh „ Chelm " (1954). W.W. Chęciny (woj. świętokrzyskie) -lokacja w 1354. 1564 są cztery domy żyd. gospodarzy z dwiema rodzinami żyd. komorników. Zakaz budowy bożnicy w 1565. 1573 Żydzi płacą 8 zł pogłów-nego. Przywilej Stefana Batorego z 1581 zezwala im posiadać dwa domy. Przywileje ekonomiczne z 1597 Zygmunta III i Władysława IV z 17 III 1638 (który zezwolił na wybudowanie, obok szpitala żyd., bożnicy; jej kubatura odpowiada istniejącej) stworzyły podstawy żyd. osadnictwa. Podczas „potopu" w 1655, zamordowano 150 rodzin żyd. 1662 157 Żydów płaciło pogłówne (23,9% płatników podatku). 1827 żyło tu 1740 (60,9% mieszkańców), w 1921 (?) 2825 (56,0%), a we IX 1939 ok. 3100 Żydów, l IX 1942 ok. 4 tyś. (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) deportowano do Treblinki. V 1945 pozostali nieliczni Żydzi. Gmina wyznaniowa istniała w I pół. XVII w. 1660 był rabin, kantor i szkolnik chederu. Poza bożnicą, z zachowanym częściowo wystrojem, pozostał dom rabina z XIX/XX w. i cmentarz z nagrobkami z XVII-XX w. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 29-32. A.R Chibbat Cijon (hebr. Miłość Syjonu) - przed-herzlowski ruch o charakterze syjonistycznym, zainicjowany przez rabina Hirsza Cwi Kaliszera. 1860 wespół z rabinem E. Gutmacherem zorganizował on w Toruniu zjazd rabinów i działaczy na rzecz wyjazdów do Palestyny, na którym przedstawił program osadnictwa żydowskiego. Rok później założył we Frankfurcie nad Menem pierwsze stowarzyszenie, a wkrótce powstały dalsze - głównie w Rosji i Rumunii. Po śmierci Kaliszera w 1874 na czele ruchu stanął rabin Sz. Mohilewer z Białegostoku. Rozwój ruchu przypada na lata 80., kiedy po pogromach w Rosji wzrosło zainteresowanie emigracją do Palestyny. Powstały pierwsze kolonie osadników żyd.: Riszon le-Cijon, Nes Cijona, Zichron Jaakow, Rosz Pina. Osiedla żydowskie w Palestynie od 1883 finansował baron E. Rot-schild. Kiedy na czele C.C. stanął L. Pinsker, religijne aspekty ruchu znacznie osłabły. 1884 na konferencji w Katowicach doszło do zjednoczenia poszczególnych stowarzyszeń i stworzenia władz centralnych organizacji, która początkowo na cześć M. Montefiore przyjęła nazwę Mazkeret Mosze. Do najwybitniejszych działaczy C.C. obok Pinskera i Mohilewera należeli M. L. Lilienbaum, I. Jasinowski, M. Uszyszkin. Działalność C.C. koncentrowała się na propagandzie propalestyńskiej (głównie w dzienniku „Ha-Melic") oraz na kolonizacji Palestyny. Osiągnięcia te były jednak skromne, w pół. 1. 90. w koloniach żyd. mieszkało 4 rys. osadników. W 1889 z ostrą krytyką działalności C.C. wystąpił Achad Haam, dostrzegając bezowocność jej wysiłków. Po wystąpieniu Herzla cho-wewej-syjoniści poparli jego idee i przystąpili do Światowej Organizacji Syjonistycznej. Negowanie przez Herzla potrzeby kolonizacji przed uzyskaniem międzynarodowych gwarancji dla żydowskiego państwa powodowało napięcia między b. chowewej-syjonistami z Rosji a syjonistami z zach. Europy aż do czasu powstania tzw. syjonizmu syntetycznego, który na równi stawiał oba te zadania. J.Ż. Chmielnik (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1551. Żydzi mieszkali tu w 1630. 1660 Krzysztof Gołuchowski nadał im przywileje gospodarcze, prawo posiadania domów, budowy bożnicy i chederu. 1674 płaciło pogłówne 65, a w 1765 na terenie przykahałku mieszkało 1467. 1827 miasto liczyło 2066 Żydów (66,7% mieszkańców), w 1921 5908 (76,8%), a w IX 1939 ok. 6 tyś. (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń). X 1942 ok. 8 tyś. deportowano do Treblinki, a 5 i 6 XI około 500 do Stopnicy. V1945 pozostali nieliczni Żydzi. Gmina wyznaniowa powstała w II pół. XVI w. Wówczas ukształtowała się dzielnica żyd. z istniejącą do dziś bożnicą, wybudowaną po 1660, przebudowaną w XVIII i XIX w. oraz dwoma cmentarzami. Najstarszy użytkowano w 1565. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 33-35. A.R Chodorów (Ukraina, ukr. Chodoriw, nad rzeką Ług) - pierwsza informacja pochodzi z 1394. W XV w. wybudowano tu zamek. 1736 Żydzi z Cłrarzów Ch. i okolicznych wsi Kniachynicze i Brozdo-wiec zapłacili 1500 zip pogłównego. 1743 istniała szkoła talmudyczna, a z 1787 pochodzi wzmianka o synagodze. 1880 cała parafia liczyła 3313 mieszkańców, w tym 941 Żydów. 30 VI1941 Ch. zajęli Niemcy. Wielu Żydów wywieziono do obozów pracy w Stryju i we Lwowie oraz do obozu śmierci w Bełżcu; ok. 300 rozstrzelano w pobliskim lesie. D. D. Nizovij, Chodoriw, (w:) Istorija mist i sil URSR, t. 3.- L'vivśka obiast', Kiiv 1968, s. 346-358. S.G. Chorzów (do 1934 Królewska Huta, woj. śląskie) - osiedle powstało obok zał. w 1802 huty żelazu. Prawa miejskie od 1868. Pierwsze wzmianki o Żydach pochodzą z 1829.1854 Żydzi z Ch. zostali przyłączeni do gminy bytomskiej (niem. Beuthen). 1865 powstała synagoga. Szkoła żyd. przeszła pod centralną administracje w 1873. Rabinat powołano w 1893. Do końca XIX wieku miejscowi Żydzi prowadzili kilka małych przedsiębiorstw przemysłowych. 1860 żyd. populacja w Królewskiej Hucie liczyła 640 osób, w 1880 - 1020, a w 1931 - 4000. 1921 miasto włączono do Polski. 1931 społeczność żyd. liczyła 2811 osób. Wojska niemieckie wkroczyły do miasta 5 IX 1939, po czym rozpoczął się terror. XII 1939 całą ludność żyd. zmuszono do opuszczenia miasta. Większa część udała się do Generalnej Guberni, niektórzy do Dąbrowy Górniczej. Chorzów był jednym z pierwszych miast w Polsce ogłoszo- 66 nym przez Niemców jako wolne od Żydów (niem. Judenrein). A.G. Chowewej Eree Israel (hebr. Miłośnicy Ziemi Izraela) - powstałe w 1893 w Krakowie stowarzyszenie syjonistyczne, popierające plany emigracyjno-kolonizatorskie w Palestynie dr. A. Salza z Tarnowa. Przewodzili mu chasydzki pisarz A. Marcus i dr J. Schoenetter, popierał tygodnik S. Fuksa „Ha-Magid". A.Ż. Ciechanów (woj. mazowieckie) - pierwsza wiadomość o mieście w XI w., osadnictwo żyd. od 1569. Niemal całą ludność żyd. (około 50 rodzin) wymordowały w 1656 podczas wojny polsko-szwedzkiej wojska Stefana Czarnieckiego. Spis ludności z 1765 informował, iż w C. żyło 1670 Żydów. 1856 w C. mieszkało 2226 Żydów, w 1897 - 4223, w 1925 ok. 5,5 tyś. Podczas wojny polsko-sowieckiej w 1920 wojska polskie urządziły w mieście pogrom. C. Był siedzibą cadyka Abrahama Rafaela Landau, zwanego także Ciecha-nowerem (1789-1875). Po wkroczeniu Niemców w 1939 rozpoczęły się represje; palono żyd. mienie, synagogi, ośrodki kultu. Judenrat utworzono na jesieni 1939, zaś getto w końcu 1940. Począwszy od XII 1941 zaczęły się wywózki Żydów do obozów. Wojnę i Zagładę przetrwało około 200 Żydów, z tego większość w ZSRR. Po wojnie nie podjęto prób reaktywowania gminy żyd. lizkor buch far der Ciechanower, Jidiszerkehile, Tel Aviv 1962. A.G. cmentarze Kirkut, kierkow, kierchol - to najpowszechniej używane przez Polaków określenie na cmentarz żyd. Pochodzi ono od niemieckiego słowa kirchhof - dziedziniec kościelny, miejsce na którym chowano zmarłych. Żydzi najczęściej nazywali cmentarz bejs ojlem, co jest żyd. zniekształconą formą hebr. bet olam - dom świata (wiecznego). Inne hebrajskie nazwy cmentarza to bet moed k-chol chaj, bet chajim - dom życia (wiecznego), bet kwarot - dom grobów. Jednym z najważniejszych zadań nowo powstającej gminy żyd. było uzyskanie miejsca na założenie cmentarza. Posiadanie cmentarza kończyło okres jej organizacji, dawało samodzielność i uniezależnienie od macierzystej gminy. Stara gmina, która za pochówki na swoim terenie pobierała opłaty, niechętnie godziła się na ich oderwanie. Stąd nowe gminy niekiedy przez wiele lat walczyły o autonomię. Wiele miast posiadało przywilej de non tolemndis Judaeis, jak na przykład Piotrków Trybunalski, Radom, Kielce, Bochnia, Krosno, Jasło, a także całe krainy - Pomorze, Mazowsze, Śląsk. Żydzi wypędzeni ze Śląska powrócili tam dopiero w wieku XVIII. Z Mazowsza zostali wygnani w 1527 i powrócili dopiero w 1768. Mimo zakazów Żydzi w tego typu miastach mieszkali nielegalnie, prowadzili handel, ale oficjalnie tworzyli gminy i zakładali cmentarze w pobliskich miasteczkach, np. Żydzi piotrkowscy w Rozprzy, radomscy w Przytyku, krośnieńscy w Rymanowie, częstochowscy w Janowie, bocheńscy w 67 cmentarz* Wiśniczu. Ich usytuowanie w mieście zależało nie tylko od żyd. nakazów religijnych, lecz także od warunków, na jakich zostali przyjęci do miast. Cmentarze mieściły się w murach miasta, nieraz przy synagogach, a z braku miejsca poza murami. Już w średniowieczu władze kościelne nakazywały, aby cmentarze w miastach były położone daleko od kościołów, żeby hałas żyd. pogrzebów nie przeszkadzał w nabożeństwach. Stąd przeważnie cmentarze żyd. były położone w przeciwnej stronie miasta niż kościół parafialny. Cmentarze znajdowały się pod ochroną władcy. W tzw. statucie kaliskim z 1264, w przywilejach dla Żydów wielkopolskich księcia Bolesława Pobożnego (w 1334 król Kazimierz Wielki rozszerzył je na Żydów całej Polski), w punkcie 13 głoszono: „...Jeżeli Żydzi ze swym zwyczajem kogoś ze swoich zmarłych przewiozą z miasta do miasta lub z prowincji do prowincji albo z jednego kraju do drugiego, postanowimy, aby nasi celnicy niczego od nich nie wymuszali...", a w punkcie 14 podano: „Jeśliby chrześcijanin w jakikolwiek sposób spustoszył lub najechał ich cmentarz, zarządzamy, aby surowo został ukarany według zwyczaju i praw naszej ziemi, a całe jego mienie, jakkolwiek nazywałoby się, przeszło do naszego skarbca". Wszystkie zakazy osiedlania się Żydów, a więc i zakładania cmentarzy zostały zniesione dopiero w XIX wieku; w zaborze rosyjskim w 1862. Cmentarz jest miejscem nienaruszalnym do dnia Sądu Ostatecznego, gdy wszyscy zmarli powstaną z grobów. Jednocześnie jest miejscem nieczystym. Jego teren więc winien być ogrodzony murem lub płotem, a gdy to niemożliwe, jego granice winny być zaznaczane rowem lub wałem ziemnym, stąd jedna z polskich nazw cmentarza żyd. - okopisko. Cmentarz, jak podaje Talmud, winien znajdować się co najmniej 50 łokci (ok. 25 m) od najbliższych domów. We wszystkich gminach żyd. działały Bractwa Pogrzebowe (aram. Chewra Kadisza, dosłownie Święte Bractwo). Przynależność do Bractwa była uważana za wielki zaszczyt i uznawana za spełnianie micwy (dobrego uczynku). Do obowiązków członka Bractwa należy przebywanie w domu umierającego, wspólne z nim odmawianie modlitw, a po jego śmierci zadbanie o właściwe zorganizowanie „tahary" (rytualnego oczyszczenia zwłok), wykonanie trumny, uszycie całunu, odprowadzenie do grobu i pogrzebanie. Bractwo oceniało pobożność zmarłego i decydowało o miejscu pochówku, co było powodem częstych konfliktów i pretensji. Ciało zmarłego winno być pochowane w ciągu 24 godzin od chwili śmierci. Okres ten może być przedłużony, jeżeli jest szabat lub oczekuje się przyjazdu syna zmarłego. Zwłoki zmarłego wynoszono z domu i po ułożeniu na marach lub w karawanie kondukt wyruszał na cmentarz. Po wejściu na cmentarz ciało zmarłego wnoszono do Domu Przedpogrzebowego, do izby, gdzie członkowie Bractwa dokonywali rytualnego obmywania zwłok, zawijali je w całun, umieszczali na marach i przenosili do grobu. Grób musiał być wykopany w dniu pogrzebu i nie mógł być obudowany, gdyż zgodnie ze słowami z Ks. Rdz 3,19 „wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty, bo prochem jesteś i w proch się obrócisz". Ciało zsuwano bezpośrednio do ziemi lub przenoszono do trumny i opuszczano do grobu. Po przykryciu wiekiem zasypywano ziemią, odmawiano Kadisz i po obmyciu rąk wracano do domu zmarłego, gdzie rodzina rozpoczynała żałobę. Groby na cmentarzach odwiedzane były w rocznicę śmierci zmarłego i w miesiącu elul poprzedzającym żyd. Nowy Rok (Rosz ha-Szana) oraz w święto Jom Kipur. Odmawiano modlitwy, zapalano świece zwane jorcajt i kładziono na grobie drobne kamyki nawiązując do starożytnej tradycji. Kwiaty pojawiły się dość późno i to głównie na grobach osób ze środowisk asymilowanych. Na cmentarzach żyd. w Polsce tradycyjnie tworzono oddzielne kwatery dla kobiet, mężczyzn i dzieci. W kwaterach kobiecych panny i mężatki były chowane oddzielnie. Pobożny nie powinien leżeć obok złoczyńcy. Samobójców chowano pod płotem, a odszczepieńców za płotem. W środowiskach tradycyjnych zwyczaj ten trwał aż do II wojny światowej. Gdy na cmentarzu brakowało miejsca, aby mogły odbywać się następne pochówki z nienaruszalnością poprzednich, nasypywano na stare kwatery dwumetrową warstwę ziemi i w niej składano zwłoki np. na cmentarzu warszawskim są kwatery, gdzie groby znajdują się w dwóch warstwach. Ustawianie nagrobków na grobie zmarłego sięga starożytności. Ks. Rdz 35,20 podaje: „A Jakub postawił na jej grobie pomnik. Pomnik ten jest na grobie Racheli po dziś dzień". Kamienie nagrobne nie tylko zabezpieczały zwłoki przed rozwłóczeniem przez zwierzęta, lecz także wskazywały cmentarze 68 teren nieczysty dla kohenów. Koheni (hebr. kapłani) potomkowie Aarona, arcykapłani w Świątyni Jerozolimskiej, jedyni mający prawo wstępu w Sądny Dzień do miejsca Świętego Świętych, w którym przechowywano Arkę Przymierza, podlegali nakazowi rytualnej czystości, co zapisano w Ks. Kpi. 21,1 „Niech się nikt z nich nie zanieczyści z powodu zmarłego z jego ludu". Na cmentarzach groby bliskich kohenów umieszczano w pierwszych rzędach, aby nie musieli wchodzić między inne groby. Już w czasach talmudycznych corocznie 15 dnia miesiąca adar pobielano groby wapnem. W epoce średniowiecza przeważyła opinia, że nagrobek jest oznaką szacunku dla zmarłego i uznano postawienie nagrobka w pierwszą rocznicę śmierci za powinność religijną. Kształt i forma nagrobka zmieniają się w zależności od czasu i miejsca. Wśród Żydów aszke-nazyjskich jest to przeważnie pionowa płyta, wykonana z kamienia, drewna, a w XIX w. też i z żeliwa, zakończona prostokątnym, trójkątnym lub półkolistym zwieńczeniem, zwana macewą. Epitafium w języku hebrajskim było umieszczone po stronie wschodniej. Zmarłego chowano twarzą w kierunku Jerozolimy stąd grób i pomnik jest ustawiony na linii wschód-zachód. Macewą jest często podparta z tyłu blokiem kamiennym o prostokątnym lub półkolistym przekroju, bardzo rzadko zdobionym. Do formy macewy nawiązują głazy narzutowe stawiane na grobach na cmentarzach pólnocno-wschodniej Polski. Od XVI w. w zwieńczeniu pojawiają się zazwyczaj płasko rzeźbione symboliczne przedstawienia imienia, zawodu, zasług zmarłego lub symbole śmierci, smutku, żałoby. Na XVIII-wiecznych pomnikach liczba symboli i ich wielkość stwarza niekiedy wrażenie, że nie ma już miejsca na epitafium i trudno jest określić, czy są to elementy dekoracyjne, czy symboliczne przedstawienia. Malowanie nagrobków (z reguły dziś nie zachowane) nadaje im dodatkowo niesamowity, wręcz nierealny nastrój. W Ks. Pwt. 5,8 jest powiedziane „Nie uczynisz sobie posągu ani żadnego obrazu tego, co jest na niebie wysoko albo na ziemi nisko, lub w wodzie poniżej ziemi", a więc nie wolno umieszczać postaci ludzkich. Twórcy nagrobków omijali ten zakaz poprzez rzeźbienie postaci z ptasią twarzą lub zakrywanie jej ręką czy kapeluszem. Często uciekano się do sytuacji pars pro toto - ręka trzyma dzban, pióro lub świecę. Dla podkreślenia żyd. pochodzenia zmarłego już od starożytności umieszczano na pomnikach takie symbole jak: m e n o r ę - siedmioramienny świecznik stojący niegdyś w Świątyni Jerozolimskiej, symbol judaizmu; winne grono- symbol ludu Izraela; l w a - znak pokolenia Judy, który stał się symbolem Izraela po zniknięciu 10 plemion północnych, a od XIX wieku wraz z rozwojem ruchu syjonistycznego umieszczano Gwiazdę Dawida jako symbol Ziemi Obiecanej. Najczęstszym symbolem nagrobków kobiecych są świecznik i, ponieważ kobieta strzeże ogniska domowego i zapala świece w czasie wieczerzy szabatowej. Tylko na nagrobkach zmarłych mężczyzn umieszcza się symbole, które mogą wskazywać na ich pochodzenie z pokolenia Lewiego: dłonie w geście błogosławieństwa wskazują, że zmarły był z pochodzenia kapłanem, czyli należał do rodu Aarona, którego potomkowie pełnili niegdyś funkcję kapłanów w Świątyni Jerozolimskiej. W diasporze nadal przestrzegali oni przepisów o rytualnej czystości i w niektóre święta błogosławili zgromadzonych w synagodze. Misa i dzban oznaczały potomków Lewiego, którzy pełniąc służbę w Świątyni między innym obmywali kohenom ręce przed błogosławieństwem. Niektóre imiona zmarłych przedstawiano poprzez umieszczenie zwierząt: l e w - Arie, Lejb, Juda; j e l e ń - Cwi, Hirsz, Naftali; niedźwiedź - Dow, Ber; w i l k - Wolf, Zeew, Beniamin; p t a k - Cipora, Fajga; g o ł ą b - Jona itd. Umieszczenie płaskorzeźb tych samych zwierząt mogło wiązać się z sentencją z Pirke Awot 5,23 „Bądź silny jak l a m p a r t, lekki jak orzeł, rączy jak j e l e ń, potężny jak l e w, aby wypełnić wolę Twego Ojca w niebie". Księgi to nie tylko symbol zawodu księgarza, ale także uczoności, spełniania religijnego nakazu studiowania Tory i Talmudu. K o r o n a to zwieńczenie Tory, a więc symbol pobożności i uczoności, to także podkreślenie, że zmarły swym życiem zasłużył na otrzymanie korony dobrego imienia (hebr. keter szem tow). Przekrzywiona korona podkreśla, że nieboszczyk był głową rodziny czy gminy i nawiązuje do słów w Ks. Lm 5,15 „Spadła korona z naszej głowy". Na dobroczynność zmarłej czy zmarłego wskazuje umieszczenie skarbonki, często z ręką wrzuca- 69 cmentan* jącą monetę. Zawód zmarłego symbolicznie pokazywały atrybuty, np. gęsie pióro- sofer przepisujący tekst Tory, l a n c e t - mohel wykonujący obrzezanie, moździerz- aptekarz, wąż Eskulapa- lekarz. Licznie pojawiające się formy roślinne -drzewa, bukiety kwiatów, winna latorośl- mogą być dekoracją, ale też symbolicznym przedstawieniem drzewa życia. Złamane drzewo, kwiaty, świece to symboliczne przedstawienia nagłej śmierci, nagłego przerwania życia. Na nagrobkach żyd. pojawiają się również symbole przejęte z innych kultur, np. urna, złamana kolumna, gasnąca żagiew, klepsydra, w której przesypują się ziarna życia. W początkach XIX wieku nakazano Żydom używać nazwisk, wówczas tradycjonaliści umieszczali je po zachodniej, nie wygładzonej stronie macewy. Na terenach związanych z kulturą niemiecką już w początkach XIX wieku na płytach nagrobnych umieszczano po stronie wschodniej epitafium w języku hebrajskim, po zachodniej w języku niemieckim. Drugim typem nagrobka są pseudosarkofagi pojawiające się na cmentarzach w Polsce w XVII wieku. Znane były z cmentarzy wielkich gmin. Ocalały jedynie na krakowskim cmentarzu Remu. Powstały w połowie XVIII wieku na Podolu chasydyzm znalazł szybko zwolenników w całej Ukrainie i na Białorusi. W końcu XVIII wieku dotarł do centralnej Polski. Stale wzrastała w nim rola cadyków, których wstawiennictwo u Boga trwało również po śmierci. Dlatego ich groby otaczano czcią i składano przy nich prośby i życzenia zapisywane na kartkach zwanych kwitlech. Nad grobami ustawiano drewniane lub ceglane budynki zwane ohelami (hebr. namiot). Do oheli przybywali pielgrzymi, a tradycja ta zachowała się do dziś. Celem pielgrzymek są przeważnie małe miasteczka, w których mieszkali cadycy. W obecnych granicach Polski znamy ohele w 35 miejscowościach: Aleksandrów Łódzki - Henoch (zm. 1870), Jechiel Danziger (zm. 1894) i jego potomkowie; Bobowa - Salomon Halberstam (zm. 1906); Bochnia - Aszer Meir Halberstam (zm. 1932); Brzesko - Arie Lejbusz (zm.1846) i jego potomkowie; Chrzanów - Salomon Buch-ner (zm. 1828), Dawid Halberstam (zm.1894) i jego potomkowie; Cieszanów - Symcha Issachar Halberstam (zm. 1914); Dąbrowa Tarnowska - Mordechaj Dawid (zm. 1843) i jego potomkowie; Dynów - Cwi Elimelech (zm. 1841) i jego potomkowie; Gorlice - Baruch Halberstam (zm. 1906); Góra Kalwaria - Icchak Meir Alter (zm. 1866) i jego wnuk Juda Arie Lejb (zm. 1905); Kock -Menachem Mendel Morgenstern (zm. 1859) i jego potomkowie; Kozienice - Izrael Hepstein zwany Magid (zm. 1814); Kraków - Samuel Teitelbaum (zm. 1888), Kalman Epstein (zm. 1823) i jego syn Aron (zm. 1881); Kromołów - Izrael Lejb; Lelów - Dawid Biderman (zm. 1814); Leżajsk - Elimelech (zm. 1787) i jego potomkowie; Lublin - Jakub Icchak zwany „Widzący" (zm. 1815), Juda Lejb Eiger (zm. 1888) i jego potomkowie; Łańcut - Naftali Horowic z Ropczyc (1827), Eleazer (zm. 1865); Mszczonów - Aron zięć Menachema Mendla z Warki (zm. 1873); Nowy Sącz - Chaim Halberstam (zm. 1876) i jego potomkowie; Pilica - Pinchas Eliasz Roten-berg (zm. 1903); Przysucha -Jakub Izaak zwany Świętym Żydem (zm. 1813) i jego potomkowie, Simcha Bunam (zm. 1827); Radomsko - Salomon Rabinowicz (zm.1866) i jego potomkowie; Rymanów - Menachem Mendel (zm. 1815), Cwi Hirsz (zm. 1846); Rzeszów - Cwi Elimelich z Błażowej (zm. 1924) i jego syn Jozue, Abraham Chaim z Połańca (zm. 1919); Sieniawa - Eze-chiel Szraga Halberstam (zm. 1898); Skierniewice - Symeon Kalisz (zm. 1925); Sochaczew -Abraham Bornstein (zm. 1910) i jego potomkowie; Tarnobrzeg (Dzików) - Eliezer Horowic (zm. 1860) i jego potomkowie; Tarnów - Arie Lejbusz Halberstam (zm. 1930), Naftali Horowic z Tarnowa (zm. 1931); Tomaszów Lub. - Józef Grin z Jarczowa (zm. 1839) i jego potomkowie; Trzebinia - Abraham z Trzebini; Warka - Izrael Izaak Kalisz (zm.1848); Warszawa - Jozue z Ostrowi (zm. 1873), Menachem Mendel z Warki (zm. 1868) i jego potomkowie, Emanuel Walt-fried z Przedborza (zm. 1865), Jakub Arie Guterman z Radzymina (zm. 1874) i jego potomkowie, Izrael Taub z Modrzyc (zm. 1920), Mordechaj Józef z Radzynia (zm. 1929), Menachem Mendel z Mszczonowa (zm. 1917) i jego potomkowie, Aron Cwi z Białej Rawskiej (zm. 1910), Samuel Weinberg ze Słonimia (zm. 1916), Alter Izrael Symeon z Mińska Maź. (zm. 1932), Józef Rabinowicz z Radomska (zm. 1921), Izaak Morgenstern z Sokołowa (zm. 1939), Elimelech Menachem Mendel ze Strykowa (zm. 1936); Żabno - Izrael Elimelech z Żabna (zm. 1867). rze 70 W wieku XIX w związku z prądami asymilacyjnymi na cmentarzach wielkich miast zaborów rosyjskiego i austriackiego, a w zaborze pruskim nawet w małych miasteczkach pojawiają się formy nagrobków stylowo zbliżone do pomników umieszczanych na cmentarzach katolickich i protestanckich, takie jak kolumny, obeliski, sarkofagi, monumentalne kaplice. Epitafia są pisane nie tylko po hebrajsku, lecz także w języku polskim, niemieckim, rosyjskim, rzadko w jidysz. Wiek XX dodał rzeźby, przy czym postacie ludzkie są sprowadzone do form kubistycznych (np. A. Ostrzegi). Jednak na większości cmentarzy nagrobki pozostały tradycyjne w formie i treści. Jaki jest obecny stan zachowania cmentarzy żyd.? Z terenów leżących będących obecnie w granicach Litwy, Białorusi i Ukrainy posiadamy tylko wyrywkowe dane. Do najciekawszych zachowanych cmentarzy na Ukrainie należą: Bolechów, Brody, Buczacz, Busk, Delatyń, Halicz, Jabłonów, Kosów, Kuty, Łysieć. Zachowały się tam wapienne i piaskowcowe nagrobki o przepięknej dekoracji i symbolice. Natomiast na Białorusi są nagrobki z polnych kamieni, a nawet z fragmentów kół młyńskich, z prymitywnym liternictwem, bez symboliki Najlepiej zachowane cmentarze to: Indura, Kamionka, Mir, Wołpa, Zdzięcioł. Lwów (ukr. Lviv). Pierwsze wzmianki o starym cmentarzu przy ul. Rapaporta pochodzą z 1414, choć wiadomo, że gmina żyd. istniała już w XIV wieku. Cmentarz dla celów grzebalnych został zamknięty w 1855. Powoli popadał w zapomnienie, choć kilkanaście grobów było często odwiedzanych, np. grób Róży Nachmanowicz zwanej Złotą Różą (zm. 1637), braci Reicesów, męczenników za wiarę spalonych we Lwowie 13 V 1728 r., rabinów Dawida Halewi (zm.1667), Jozue Falka (zm. 1614), Jakuba Ornsteina (zm. 1839), Abrahama Kohna (zm.1848). Niestety, pierwsze prace inwentaryzacyjne na tym cmentarzu przeprowadzono dopiero w 1914 pod kierunkiem Majera Bała-bana. Podniesiono i odczytano wówczas około 1400 pomników. Najstarszy odnaleziony pomnik pochodził z 1530. Cmentarz został zniszczony w czasie II wojny światowej. Fragmentami pomników wybrukowano liczne lwowskie podwórka; do dziś nie zostały one wydobyte. Wilno (lit. Vilnius). Według miejscowej tradycji cmentarz na Śnipiszkach naprzeciw Zamkowej Góry został założony w 1487, choć najstarszy nagrobek, jaki został opisany (rabina Chajesa), pochodził z 1636. Nagrobki na tym cmentarzu wyróżniały się ciekawą formą przypominającą małe domki. Stały się one wzorcem dla pomników nagrobnych na terenie Litwy i Białorusi. W ohelu w formie pieczary był pochowany Gaon z Wilna (zm. 1797). Według tradycji obok pod drzewem miał być pochowany Walenty Potocki zwany Ger Cedek, który w połowie XVIII w. przyjął judaizm i za to spłonął na stosie w 1749. Drzewo to marniało, gdy przychodziła bieda na Żydów, a w czasie II wojny światowej uschło. Sam cmentarz został zniszczony w latach 1949-1950. Na jego miejscu znajduje się Pałac Sportu. Prochy Gaona oraz Potockiego zostały przeniesione na cmentarz w Szaszki-nie. Tu przeniesiono też prochy rabina Grodzieńskiego i ofiar getta wileńskiego. W obecnych granicach Polski na dzień 31 grudnia 1997 posiadamy dane o 1056 istniejących cmentarzach żyd. Stan ich zachowania jest bardzo zróżnicowany. Jedynie na siedmiu cmentarzach odbywają się pochówki: w Bielsku, Katowicach, Krakowie, Legnicy, Łodzi, Warszawie, Wrocławiu. W Żarach, Szczecinie, Poznaniu na cmentarzach komunalnych zostały wydzielone kwatery żyd. Wiele cmentarzy zostało zniszczonych w czasie okupacji hitlerowskiej. Nagrobków używano, zwłaszcza w małych miasteczkach, do brukowania dróg i ulic. Do dziś nie zostały z nich wydobyte, np. w Baligrodzie, Kępnie, Pułtusku, Sobieniach. W wielu miastach odzyskane fragmenty powróciły na cmentarze jako pomniki-lapidaria np. w Makowie Maź., Kazimierzu, Opatowie, Przasnyszu, Hrubieszowie, Ostrołęce, Chorzelach, Łukowie, Sandomierzu. Po wojnie opuszczone cmentarze stały się źródłem kamienia budowlanego dla mieszkańców odbudowujących się miast. Władze nie przeszkadzały, a niektórymi zarządzeniami wręcz wspomagały takie działania. Dopiero znowelizowana 18 VII 1991 ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych zapewniła nienaruszalność cmentarzy wszystkich związków wyznaniowych. Około 260 cmentarzy zostało po wojnie bezpowrotnie zniszczonych. Umieszczono na nich budynki mieszkalne, urzędy (Kałuszyn, Mielec), dworce autobusowe (Przeworsk, Maków Maź., Międzyrzec Podlaski - stary cmentarz), baseny (Koło, Leszno), a w najlepszych przypadkach parki i ogródki zabaw. 71 cmentarze Około 400 cmentarzy to puste miejsca bez nagrobków zarośnięte najczęściej krzewami i drzewami. W wielu województwach - chełmskie, bialskopodlaskie, bydgoskie, leszczyńskie, toruńskie, konińskie - na żyd. cmentarzach prawie nie ma już nagrobków. Jedynie w woj. konińskim w miejscach, gdzie były cmentarze, ustawiono głazy narzutowe i tablice z brązu z informacją o ich dawnym przeznaczeniu. Na pozostałych 400 cmentarzach zachowały się jeszcze pomniki nagrobne, w bardzo różnej ilości. Tylko na około stu cmentarzach liczba ich przekracza sto sztuk. Około 180 cmentarzy jest obecnie wpisanych do rejestru zabytków, choć to nie znaczy, że są w należytym stanie zachowania. Z jednej strony wpisano niektóre cmentarze, gdzie nie ma nagrobków, a z drugiej - nie wpisano cmentarzy z pomnikami XVIII-wiecznymi jak Baligród, Lutowiska, Oleszyce, Przedbórz, Tomaszów Lub., Trzciel, Wielowieś. Nagrobki sprzed 1800 roku zachowały się na 60 cmentarzach. Najstarsze pochodzą ze Śląska (Wrocław, Świdnica) i odnalezione zostały przy pracach budowlanych w XIX i XX wieku. Wrocławskie nagrobki umieszczone przy murze XIX-wiecznego cmentarza przy ul. Ślężnej pochodzą z 1203, 1246, po 1240, 1343, 1345 wieku. Świdnickie - z 1362 i 1382 - umieszczono w miejscowym Muzeum Kupiectwa. Cmentarze, gdzie zachowały się pomniki począwszy od XVI wieku, znajdują się w miastach: Lublin (ul. Kalinowszczyzna, najstarszy z 1541), Szczebrzeszyn (najstarszy z 1545), Lesko (najstarszy z 1548), Kraków (Remu, ul. Szeroka, najstarszy z 1553). Pomniki XVII-wieczne zachowały się na cmentarzach w miastach: Leszno (z 1601, lapidarium przy muzeum w domu przedpogrzebowym), Olkusz (z 1609, w konserwacji), Biała Prudnicka (z 1622), Pińczów (z 1622, wmurowany w mur przy synagodze), Chęciny (z 1638), Wiśnicz (z 1667), Cieszyn (z 1686, stary cmentarz, ul. Haźlaska), Sieniawa (z 1686). Pomniki nagrobne z XVIII wieku istnieją na 38 cmentarzach w miastach: Opatów (1707, lapidarium), Międzyrzec Pódl. (1708, w murze nowego cmentarza), Tarnów (1708), Przedbórz (1708), Baligród (1716), Krotoszyn (1722, muzeum), Wielowieś (1722), Tomaszów Lub. (1724), Lubaczów 1726), Mikołów (1726), Kromołów (1730), Pełczyce (1736), Tykocin (1739), Nowy Żmigród (1742), Skwierzyna (1746), Krynki (1750), Bytom (1750, lapidarium na nowym cmentarzu), Mirosławiec (1752), Szczecinek (1756, muzeum), Debrzno (1758), Dobrodzień (1759), Józefów Biłgoraj (1762), Krzepice (1763), Oleszyce (1767), Miejsce (1768), Miłocice (1769), Przysucha (1771), Przytyk (1771), Biskupice (1772 ?), Mszczonów (1772), Głogów (1776, muzeum), Trzciel (1776), Człopa (1777), Cieszowa (1775), Poznań (1780, lapidarium na cmentarzu komunalnym), Gdańsk (1786), Trzemeszno Lub. (1786), Russocice (1789), Węgrów (1789, lapidarium), Janów koło Częstochowy (1791), Jeleniewo (1788), Biała Rawska (1791), Suraż (1792), Piotrków Tryb. (1794), Lutowiska (1796), Wola Michowa (1796), Choroszcz (1797), Rzeszów (lapidarium na nowym cmentarzu). Lublin. Cmentarz jest położony na wzgórzu zwanym „Grodzisko" przy ul. Siennej (obecnie wejście od ul. Kalinowszczyzna). W 1555 król Zygmunt August potwierdził jego przekazanie Żydom. Przetrwał mimo częstych dewastacji w kolejnych wojnach. Został zamknięty do celów grzebalnych w początkach XX wieku. Przy obecnym wejściu, na wzgórzu, znajduje się najstarszy zachowany nagrobek na grobie wybitnego talmudysty Jakowa Kopelmana (zm. 1541). Obok został pochowany kantor Abraham syn Uszaja (zm. w 1543). W niedalekiej odległości są nagrobki na grobach rektora lubelskiej jesziwy rabina Szaloma Szachny (zm. 1558). Są to wysokie wapienne płyty z hebrajskim epitafium, bez jakichkolwiek ornamentów czy symboli. Obok został pochowany najsłynniejszy cadyk z przełomu XVIII/XIX w. Jaków Icchak Hurwic zwany Widzącym (hebr. Choze) (zm. 1815). Grób jest często odwiedzany przez wiernych, którzy składają tu swe prośby i zapalają świece. W tyle znajdują się pomniki z początków XIX w. o ciekawej ornamentacji i symbolice. Na szczycie wzgórza wśród drzew znajduje się grób rabina Szlomy Lurii zwanego Maharszalem (zm. 1573), pierwszego rektora lubelskiej jesziwy. Fragmenty jego nagrobka zostały dopiero niedawno odnalezione. Ocalało też kilka XVII-wiecznych nagrobków stylistycznie podobnych do pomników na cmentarzu Remu w Krakowie, wykonanych prawdopodobnie w warsztatach w Pińczowie z tamtejszego kamienia. 72 Kraków. Cmentarz Remu na Kazimierzu powstał w 1551 przy synagodze, w której modlił się Mojżesz Isserles zwany Remu. Został zamknięty do celów grzebalnych w 1800. Opuszczony cmentarz pomału ulegal zapomnieniu. Dbano jedynie o kilkanaście grobów znakomitych rabinów, a przede wszystkim o grób Remu (zm. 1572), który do dziś jest miejscem pielgrzymek z całego świata. W 1959 w ramach prac konserwatorskich pod niewielką warstwą ziemi odkryto ponad 700 nagrobków, prawdopodobnie ukrytych jeszcze w XVII-XVIII w. Nagrobki w formie macew i pseudosarkofagów ustawiono w rzędach, a drobne fragmenty wmurowano w mur otaczający cmentarz. Obok grobu Remu zachowały się groby jego najbliższych: babki Gitli ( zm. 1552), ojca Izraela (zm. 1568), żony Goldy (zm. 1552 córki lubelskiego rabina Szaloma Szachny). W głębi cmentarza zachowały się nagrobki Cmentarz Remu w Krakowie Izaaka Jakubowicza, kupca i fundatora synagogi Ajzyka (zm. 1653), kabalisty rektora jesziwy, Nata-na Spiry (zm. 1633), oraz kabalisty Mordechaja Saby zwanego Singer (zm. 1576), lekarza i uczonego rabina w Kairze i Poznaniu Eliezera Aszkenazego (zm. 1585), rabina Krakowa Joela Sirkesa zwanego Bach (zm.1640), rabina w Wiedniu, Pradze i Krakowie Jomtow Lipmana Hellera (zm. 1654), lekarza Zygmunta Starego Samuela syna Meszulama (zm. 1552), męczennika za wiarę Michaela Calahorę (zm. 1663) spalonego na stosie za rzekome bluźnierstwa przeciw chrześcijaństwu. 73 cmentarze Warszawa. Cmentarz przy ul. Okopowej jest uważany za panteon Żydów polskich. Założony w 1806. Na powierzchni ok. 33 ha w 100 kwaterach spoczywa ponad 200 tyś. osób. Obok takich rabinów jak Szlomo Lipszyc (zm.1839), Ber Meisels (zm. 1870), Abraham Perlmutter (zm. 1930), są groby pisarzy żyd. Icchaka Lejba Pereca (zm. 1915), Szlomo An-skiego (zm. 1920), aktorów Rut Rachel Kamińskiej (zm. 1925), Abrahama Morewskiego (zm. 1964). Pochowany jest wydawca Samuel Orgelbrand ( zm.1868), finansista, założyciel szkoły technicznej Hipolit Wawel-berg (zm. 1901), matematyk i astronom Chaim Zelig Slonimski (zm.1904) dziad poety Antoniego Słonimskiego, księgarz Bernard Lessman (zm. 1878) dziad pisarzy i poetów Bolesława Le-śmiana i Jana Brzechwy, Ludwik Zamenhof (zm. 1917) twórca języka esperanto, historyk Szymon Askenazy (zm. 1935). Są groby skarbnika Rządu Narodowego podczas powstania styczniowego Henryka Wohla (zm. 1907), twórcy PPS Feliksa Perlą (zm. 1927), członka Organizacji Bojowej PPS Barucha Szulmana (zm. 1906), przywódców Bundu Josifa Michalewicza (zm. 1928), Bronisława Grossera (zm.1912), porucznika I Brygady Legionów Bronisława Mansperla (zm. 1915). Czas wojny to masowe, bezimienne groby mieszkańców getta, symboliczne grobów powstańców getta Abraszy Bluma (zm. 1943) i Michała Klepfisza (zm. 1943), a także indywidualne groby profesora Majera Ba-łabana (zm. 1942) i przewodniczącego Judenratu Adama Czernia-kowa (zm. 1942). Na współczesnych kwaterach spoczywają pisarze Julian Stryj-kowsM(zm.!996), Bogdan Wojdow-ski (zm. 1994), historycy Marian Małowist (zm. 1988), Chone Shmeruk (zm. 1997), aktor Michał Szweilich (zm. 1995). Pomniki nagrobne są wybitnymi dziełami takich rzeźbiarzy jak Abraham Ostrzega, Henryk Kuna, Mieczysław Lubelski, Natan Rapaport. Łódź. Miasto, które w ciągu pół stulecia stało się jednym z największych ośrodków przemysłu włókienniczego w Europie. Szybkie i wielkie kariery, także Żydów, uwidoczniły się nie tylko w fabrykanckich pałacach, ale i na cmentarnych pomnikach. Stary mały cmentarz przy ul. Wesołej, założony w 1811, szybko został wypełniony grobami i rozpoczęto poszukiwania nowego. Epidemia cholery w 1892 zmusiła władze rosyjskie do zezwolenia na jego otwarcie. Nowy cmentarz powstał na Batutach przy ul. Brackiej. Dziś jego obszar wynosi 40,5 ha i jest miejscem spoczynku około 180 tyś. Żydów. Blisko kwater zwanych cholerycznymi (około 700 mogił ze skromnymi nagrobkami) w 1896 wzniesiono wielki Dom Przedpogrzebowy projektu Adolfa Zeligsona, ufundowany przez rodzinę Konsztadtów. Po przekroczeniu imponującej bramy widoczne jest w głębi mauzoleum przemysłowca Izraela Poznańskiego; podobno jest to największy nagrobek żyd. na świecie. Wybudowany został w latach 1903-1905 według projektu Adolfa Zeligsona z szarego granitu, marmuru, żeliwa. Kopułę od wewnątrz pokrywa mozaika wykonana przez A. Salviatiego z Wenecji. Wewnątrz stoją sarkofagi z czerwonego marmuru Izraela Poznańskiego (zm. 1900) i jego żony Leonii z domu Hertz (zm. 1914). Niemniej wystawne są pomniki innych rodzin fabrykanckich: Prussaków, Bar- Nagrobek pisarza Juliana Strykowskiego na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie Oepteiów 74 r 75 Czerniaków cińskich, Jarocińskich, Silbersteinów. Pomniki nagrobne wykonane z najcenniejszych kamieni budowlanych z całej Europy, a w formach bliższe pomnikom nagrobnym Berlina i Wrocławia niż tradycyjnych nagrobków na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego i austriackiego. Na południe od głównej alei mieści się tak zwane Pole Gettowe. Tu w latach 1940-1944 pochowano około 43 tyś. osób. W czasie wojny groby oznaczano małymi słupkami. Blisko muru przy bramie wejściowej widoczne są puste doły - miejsce przygotowane dla ostatnich więźniów getta, którzy w liczbie 877 doczekali wyzwolenia. Wrocław (niem. Breslau). Związany z kulturą Żydów niemieckich jest cmentarz zachowany przy ul. Ślężnej. Po najstarszym cmentarzu żyd. położonym za Bramą Oławską zachował się nagrobek Dawida syna Szar Szaloma zmarłego w 1203 i kilka nagrobków z XIV w (obecnie wmurowane w mur cmentarza na Ślężnej). Wypędzeni w 1345, wrócili Żydzi do miasta dopiero w XVII w., a zezwolenie na założenie cmentarza otrzymali w 1760 (ul. Gwarna, przy dworcu kolejowym, zniszczony w latach 50. XX w.). Cmentarz przy ul. Ślężnej został założony w 1856, a jego obszar wynosi 4,6 ha. Gmina żyd. we Wrocławiu była jedną z największych w Niemczech. Udział Żydów wrocławskich w życiu politycznym, kulturalnym, społecznym XIX-wiecznych Niemiec był znaczny, o czym świadczą groby osób pochowanych na tym cmentarzu: Ferdinand Lassalle (zm. 1864) założyciel pierwszej partii robotniczej w Niemczech, historyk Heinrich Graetz (zm. 1891), prof. histologii Leopold Auerbach (zm.1897), prof. anatomii Gustaw Born (zm. 1900) ojciec fizyka laureata nagrody Nobla Maxa Borna, prof. okulistyki Herman Cohn (zm. 1906) ojciec pisarza Emila Ludwiga, kupiec Siegfried Haber (zm. 1920) ojciec chemika laureata nagrody Nobla Fritza Habera, pisarka Friederike Kempner (zm.1904), malarka Clara Sachs (zm.1921), rodzice Edyty Stein świętej kościoła katolickiego (zm. 1942 w Auschwitz), handlowiec Henryk Toeplitz z Warszawy (zm. 1891) mecenas Stanisława Moniuszki. Potężne przyścienne groby rodzinne wybudowano w modnych stylach neoromańskim, neogotyckim, neorenesansowym, neomauretańskim. Znajdujemy też liczne ciekawe przykłady sztuki secesyjnej. Do wzniesienia nagrobków używano nie tylko kamienia z Sudetów, ale również marmurów włoskich, granitów skandynawskiech, labradorytów wołyńskich. Także inne cmentarze, choć nie należą do najważniejszych gmin, warte są odwiedzenia, gdyż pozwalają poznać piękno żyd. sztuki nagrobnej w Polsce. Są to zwłaszcza cmentarze w Cieszynie, Krzepicach, Lesku, Łowiczu, Mszczonowie, Prztyku, Szczebrzeszynie, Szydłowcu, Tarnowie. Na wielu cmentarzach żyd., w lasach i w gettach odbywały się egzekucje Żydów. Po wojnie na ich mogiłach ocaleni z Zagłady Żydzi wystawili skromne pomniki pamięci. W latach 60. na terenach obozów zagłady władze państwowe wzniosły potężne pomniki, ale często pomijano informację, kto tam zginął, używając ogólnego sformułowania „ofiary hitleryzmu". Napisy zostały zmienione dopiero w końcu lat 80. Pomnik w Bełżcu to dzieło Stanisława Strzyżyńskiego i Jarosława Olejnickiego, w Birkenau dzieło Piętro Cascella, Jerzego Jarnuszkiewi-cza, Juliana Pałki i Giorgio Simonciniego, w Chełmnie nad Nerem dzieło Jerzego Stasińskiego i Jerzego Buszkiewicza, na Majdanku dzieło Wiktora Tołkina i Janusza Dembeka, w Sobiborze dzieło Mieczysława Weltera, w Treblince dzieło Franciszka Duszenki, Adama Haupta i Franciszka Stryn-kiewicza. W latach 90. w wielu miastach na cmentarzach, jak i miejscach gdzie stały synagogi, zostały wzniesione pomniki pamięci Żydów zamordowanych w czasie II wojny światowej z inicjatywy Żydów ocalonych z Holokaustu oraz ich potomków żyjących w Izraelu i Stanach Zjednoczonych. Cmentarze żydowskie, Wrocław 1995, Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce pod red. J. Worończaka, tom 2; L. Hońdo, Stary żydowski cmentarz w Krakowie. Historia cmentarza. Analiza hebrajskich inskrypcji, Kraków 1999; J. Jagielski, Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej49l51, zeszyt I, II, III, Warszawa 1995-1996. Jan Jagielski Ciepielów (woj. mazowieckie) - lokacja w 1548. 1576 mieszkali tu Żydzi płatnicy pogłów-nego. 1785 było ich 41 (8,9% mieszkańców), posiadali 15 domów (1787), a 81 mieszkało w oko- licy; w 1827 - 285 (33,1%), w 1921 - 339 (34,7%), a w IX 1939-ok. 450. 24 X 1942 ok. 600 Żydów (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) wysiedlono do Tarłowa, a stamtąd deportowano do Treblinki. Gmina wyznaniowa powstała prawdopodobnie w I pół. XVI w. Zachowała się bożnica wzniesiona w 1887 według projektu L. Mierzejewskiego. A. Penkalla, Zespól syngagalny w Ciepielowie (woj. radomskie), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego", 1-2 (1988) 115-124. AR Cukierman Icchak (pseud. Antek; Wilno 1915-kibuc Lohamei ha-getaot 1981) - współ-założyciel i jeden z przywódców Żydowskiej Organizacji Bojowej w getcie warszawskim. Ukończył szkołę Tarbutu w Wilnie, działacz He-Chaluc w Warszawie. Po l IX 1939 uszedł do Lwowa, gdzie organizował konspiracyjne grupy organizacji. IV 1940 powrócił do Warszawy i brał udział w konspiracji żyd. na terenie okupacji niemieckiej. Od początku 1942 uczestniczył w tworzeniu zbrojnej konspiracji w getcie warszawskim, próbował organizować dostarczanie broni, brał udział w Żydowskim Komitecie Narodowym. I 1943 brał udział w walce z Niemcami w getcie, następnie w przygotowaniach powstania; przed jego wybuchem wysłany po pomoc na „stronę aryjską", uczestniczył w wyprowadzaniu bojowników z getta pod koniec walk. Podczas powstania w Warszawie VIII 1944 dowodził grupą bojową ŻOB. Po wyzwoleniu brał udział w organizowaniu emigracji, na początku 1947 wyjechał do Palestyny i należał do założycieli kibucu oraz utworzonego w nim muzeum. Pozostawił wspomnienia; polskie wydanie: I. Cukierman „Antek", Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946, red. nauk. i przedmowa M. Turski, posłowie W. Bartoszewski, Warszawa 2000. Tom. Cygler (Ziegler) Samuel (Będzin 3 XI1898-Mauthausen 1945) - grafik, malarz, członek grupy Zwornik. Studiował w krakowskiej ASP i w Kunstgewerbeschule w Hamburgu. 1926, wraz z M. Appelbaumem i Ch. Hanftem wykonał polichromię Wielkiej Bożnicy w Będzinie. C. był przede wszystkim grafikiem. W swych pracach chętnie stosował ekspresyjną formę (cykl Dy-buk nawiązujący do dramatu Sz. An-skiego, Muzeum Narodowe w Warszawie), groteskę (Cykl dentystyczny, Muzeum Narodowe w Warszawie). Malował głównie małomiasteczkowe pejzaże z Kazimierza nad Wisłą, Będzina, wi- doki z południa Francji, Palestyny oraz studia portretowe i martwe natury. R. R Cytkow Izaak (Bieżuń 1841-Warszawa l XII 1908) - rabin postępowy, związany z ruchem asymilacji. Urodzony w rodzinie maskilów, studiował w Berlinie, a po powrocie został kaznodzieją w warszawskiej synagodze przy ul. Daniłowiczowskiej, gdzie od 1878 zaczął wygłaszać kazania w jęz. polskim. Działał na rzecz reformy liturgii judaizmu. Od 1873 pełnił funkcję kaznodziei Wielkiej Synagogi Templum przy ul. Tłomackie. Był tłumaczem Biblii hebrajskiej na język polski, przetłumaczył także machzor (modlitewnik). A.C. Czaki Franciszek (Efroim) (ps. Franciszek Młot; Sanok 1874-Wiedeń IX 1935) - dziennikarz, działacz społeczny i polityczny. Studiował prawo i medycynę na UJK we Lwowie. Od 1897 pisywał do radykalnej prasy warszawskiej i krakowskiej, głównie „Naprzodu". Działał w PPSD i PPS. Opublikował kilka broszur agitacyjnych popierających ruch socjalistyczny, m.in. Worek Judaszów (Kraków 1903). 1903 był jednym z założycieli młodopolskiego pisma satyrycznego „Liberum Veto". 1911-1912 pracował we Lwowie w „Wieczornej Gazecie", w latach następnych był wiedeńskim korespondentem tego pisma. Bezpośrednio przed I wojną podjął pracę w departamencie prasowym wiedeńskiego MSZ. Do polskiej służby państwowej przeszedł w 1919, pracował w delegaturach PAT w Wiedniu i Wilnie. A.Ż. Czerniaków Adam (Warszawa 30 XI1880-Warszawa 23 VII 1942) - inżynier, działacz żyd. związków rzemieślniczych, senator z ramienia BBWR (1931-1935), radny m.st. Warszawy, wiceprzewodniczący Żydowskiej Gminy Wyznaniowej (do wybuchu wojny). Mianowany 23 IX 1939 przez prezydenta Warszawy S. Starzyńskie-go prezesem Gminy (dotychczasowy prezes opuścił miasto), pozostał nim także po zajęciu miasta przez Niemców; 4 X polecono mu objąć stanowisko przewodniczącego Judenratu. Wobec okupantów reprezentował warszawską żydowską społeczność zamkniętą w getcie. Podczas masowych deportacji do obozu zagłady w Treblince odmówił podpisania obwieszczenia o przymusowym wysiedleniu i popełnił samobój- Częstochowa 76 stwo. Od początku wojny prowadził dziennik, ważne źródło do dziejów getta warszawskiego, przełożony na wiele języków (Adama Czernia-kowa dziennik getta warszawskiego 6 IX1939-23 VII 1942, oprać, i przypisy M. Fuks, Warszawa 1983). M.R Częstochowa (woj. śląskie) - od 1377 wzmiankowana jako miasto. Prawo magdeburskie uzyskała w 1502 roku. Pierwsze informacje o osadnikach żyd. pochodzą z 1785. 1808 powstała gmina, społeczność żyd. Cz. liczyła wówczas 495 osób. Choć w niektórych dzielnicach osadnictwo Żydów było zabronione, liczba ich stale rosła: 1141 w 1827 (18,5%), 2976 w 1859 (34,5%), 3360 w 1862 (37,3%), w 1939 - 25588 (21,8%). Odgrywali znaczną rolę w gospodarczym życiu miasta. 27 V 1919 zaburzenia antyżydowskie z udziałem hallerczy-ków (7 zabitych, 32 rannych). Podczas „krwawego poniedziałku" - rzezi ludności cywilnej na drugi dzień po przejęciu miasta (3IX1939), Niemcy zamordowali przeszło kilkuset Żydów. Począwszy od połowy 1940 rozpoczęły się deportacje. Likwidacja getta rozpoczęła się 23 IX 1942, większość Żydów z Cz. wywożono do Treblinki. Po likwidacji getta wielokrotnie tworzono obozy przejściowe dla Żydów zwożonych z całej Polski przed wysłaniem ich do miejsc masowej kaźni w Buchenwaldzie, Gross-Rosen i Ravensbruck. Żyd. ruch oporu w Cz. powstał w pierwszych miesiącach 1939. XII 1943 utworzono Żydowską Organizację Bojową. Po 1945 podjęto w Cz. próby odbudowania życia żydowskiego. VI 1946 w Cz. mieszkało 2167 Żydów; działały kibuce, żyd. szkoła (do III 1946), żyd. kongregacja wyznaniowa. Po kampanii antysemickiej 1968 większość Żydów wyjechała do Izraela, część do Stanów Zjednoczonych Ameryki, Kanady i Francji. Organizacje ziomkowskie Żydów częstochowskich działają w Izraelu, Argentynie, USA, Francji i Kanadzie. Obecnie istnieje w Cz. oddział Towarzystwa Społeczno-Kul-turalnego Żydów w Polsce. Czenstochower jiden, ed. R. Mahler, New York 1947. A.G. Czortków (Ukraina, ukr. Czortkiw) - prawa miejskie otrzymał w 1522. Żydzi osiedlili się w XVI w. 1648 było 50 rodzin żyd., wy- mordowanych przez powstańców Chmielnic-kiego. Do 1705 starszyzna ziemska zabraniała powtórnego osiedlania się Żydów. W przywileju z 1722 jest wzmianka o synagodze i cmentarzu żyd.; szkołę talmudyczną prowadził znany talmudysta Cwi Hirsz ha-Lewi Horowitz. 1765 było w Cz. 746 Żydów, w 1880 - 2089 (na 3009 mieszkańców), w 1921 - 3314 (na 5919). Cz. stał się centrum chasydów, kiedy w 1860 zamieszkał tu D. M. Friedmann, który założył nową dynastię. 1939 było w Cz. 8 tyś. Żydów. Niemcy wkroczyli 6 VII 1941 i rozpoczęli masowe mordowanie Żydów. 1942 wywieziono ich do obozów pracy, m.in. w Kamionce, i do obozu zagłady w Bełżcu; w VIII 1943 zlikwidowano getto. Seferjizkor le-hancachat kedoszej kehilat Czortkow,ed. J. Austri-Dunn, Tel Aviv 1967. S.G. cztery pytania (hebr. ma nisztana... - „czym się różni ta noc od innych nocy?") - pytania zadawane ojcu przez najmłodsze dziecko w czasie sederu, mające wyjaśnić, dlaczego różni się on od innych posiłków. Spożywa się wówczas symboliczne potrawy i odczytuje Hagadę opowiadającą o wyjściu Izraelitów z Egiptu. Jej częścią są cztery pytania, które dotyczą jedzenia macy i maroru (gorzkich ziół), zwyczaju maczania potraw i przechylania się w lewo. Pan domu odpowiada, recytując Hagadę Pesachową. Historia o wyjściu z Egiptu stała się podstawą zwyczajów składających się na święto Pesach. R. R Czyński Jan (Warszawa 2011801-Londyn 30 I 1867) - polityk i publicysta. Pochodził z rodziny o tradycji żyd., lecz był urodzony i wychowany w religii katolickiej. Ukończył w 1821 (?) prawo w Szkole Głównej i następnie pracował w Trybunale Cywilnym w Lublinie. Tu też działał na początku powstania listopadowego. Po przeniesieniu do Warszawy pracował w Ministerstwie Wojny i działał w Towarzystwie Demokratycznym. Na emigracji we Francji współpracował z J. Lelewelem. Atakował A. Mickiewicza, który odpowiedział wierszem Wpoi jest Żydem, wpoi Polakiem. W Question de juifs polonais envisagee comme ąuestion eu-ropeenne (1833) oskarżył władze powstańcze o zaniechanie „uobywatelnienia" polskich Żydów, co sprzyjałoby ich asymilacji. 1846-1863 77 Czytelnia współpracował T. „Archives Israelites". Korzystał w tym okresie z pomocy finansowej ze strony barona J. Rothshilda. 1863 redagował tygodnik „La Pologne" oraz kierował stowarzyszeniem „Alliance polonaise de toutes croyances religieuses", powołanym dla walki o prawa polityczne ludności żyd. Ostatnie lata spędził w Londynie, jako korespondent lwowskiej „Gazety Narodowej". A.Ż Czytelnia Starozakonnej Młodzieży Handlowej - stowarzyszenie samopomocowe działające w Krakowie od 1883. Czytelnia, od pewnego czasu zwana polską, miała charakter postępowy i polonizatorski. Do I wojny światowej liczyła przeciętnie 150-250 członków; organizowano w niej wykłady, odczyty, kursy językowe. W pewnych okresach przewodzili jej znani polonofile krakowscy, m.in. W. Feldman i T. Epstein. AŻ. D Dankowicz Szymon (Częstochowa 1840-Wie-deń 1910) - rabin. Absolwent warszawskiej Szkoły Głównej (Wydział Filozoficzny) Pracę magisterską O wpływie Awesty na kulturę ludów se-mickich, obronioną być może jako praca doktorska na UJ, ogłosił drukiem w Krakowie na początku lat 70. 1862 wydał w warszawskiej oficynie Orgelbranda podręcznik nauki religii mojżeszowej (w jęz. hebrajskim i polskim, II wyd. Kraków 1873). Na przełomie lat 50. i 60. działał w warszawskim kółku asymilatorskim H. Merz-bacha i Aleksandra Kraushara, 1861-1862 uczestniczył w manifestacjach patriotycznych, aresztowany i zesłany na wygnanie, po ucieczce wziął udział w powstaniu styczniowym. Od pół. lat 60. był kaznodzieją w krakowskiej Synagodze Postępowej, w 1868 oficjalnie mianowany przez prezydenta Krakowa Józefa Dietla jako kaznodzieja polski. Od 1870 kierował Szkołą Izraelicką na Kazimierzu i nauczał religii mojżeszowej w krakowskich gimnazjach. Udzielał się także w Oddziale Nauk Moralnych Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i Stowarzyszenia Przyjaciół Oświaty Ludowej. Opublikował kilka kazań (najbardziej znane to Kazanie na przeniesienie zwlok Kazimierza Wielkiego, Kraków 1869). 1875 objął posadę rabina krajowego w Sofii, następnie sprawował urząd rabinacki w Strakonicach na Morawach i w Świeciu na Pomorzu. AŻ. Datner Szymon (2 II 1902 Kraków-8 XII 1989 Warszawa) - historyk, pedagog, tłumacz i działacz żydowski. Odebrał tradycyjne wykształcenie w chederze, uczęszczał do szkoły hebrajskiej, a następnie wydziałowej. Jednocześnie pobierał prywatne lekcje hebrajskiego. Ukończył ostatnią klasę gimnazjum w filii Gimnazjum św. Jacka, gdzie w 1920 zdał maturę jako ekstern. Od 13 roku życia uczył się także gry na skrzypcach. 1923-1924 w Kielcach uzyskał w prywat- nej szkole muzycznej dyplom nauczyciela śpiewu. W Krakowie śpiewał w chórze żyd. „Szir". 1920 rozpoczął studia na UJ, najpierw na wydziale prawa i administracji, a następnie na wydziale filozoficznym, gdzie studiował przede wszystkim antropologię i prehistorię. 1927 uzyskał doktorat. 1921-1922 ukończył również roczny Wyższy Uniwersytecki Kurs Wychowania Fizycznego, który dawał uprawnienia nauczyciela wychowania fizycznego. 1922-1929 był nauczycielem w szkołach żyd. w Krakowie, Kielcach, Pińsku i Białymstoku. Pełnił funkcję członka zarządu białostockiego oddziału Związku Zawodowego Nauczycieli Żyd. Szkół Średnich i Powszechnych w Polsce. IX1939-YI1941 uczył geografii, śpiewu i wychowania fizycznego w Białymstoku w państwowej szkole dziesięciokla-sowej z jęz. wykładowym jidysz. 1941-1943 był z rodziną w getcie białostockim, gdzie brał udział w ruchu oporu, l VI 1943 przedarł się z getta do oddziału partyzanckiego „Forojs" (Naprzód). Wiosną i latem 1944 walczył w oddziale „26 let Oktiabra" (część Brygady Partyzanckiej im. K. Kalinowskiego). Wrócił do wyzwolonego Białegostoku i został współpracownikiem Biuletynu Radiowego, a następnie kierownikiem wydziału w dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku. 1944-1945 był członkiem Wojewódzkiej Rady Narodowej i przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Żyd. w Białymstoku. Wiele lat pracował naukowo w Żyd. Instytucie Historycznym w Warszawie, skąd odszedł w wyniku konfliktu na tle politycznym. 1954-1955, po odejściu z ŻIH-u, uczył na kursach dla analfabetów, od 1958 pracował w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich i redagował jej „Biuletyn". 1969 habilitował się w IH PAN. 1969-1970 był dyrektorem ŻIH i redaktorem naczelnym „Biuletynu ŻIH"; poświęcił się głównie badaniom zbrodni hitlerowskich w Polsce w 79 Dawidson latach okupacji, a szczególnie zbrodniom Wehr-machtu. Nakładem Centralnej Żyd. Komisji Historycznej w Łodzi opublikował w 1946 pracę Walka i zagląda bialostockiego getta. Wydał również m.in. Zbrodnie Wehrtnachtu na jeńcach wojennych armii regularnych w II wojnie światowej (Warszawa 1961), 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na polskiej ludności cywilnej w okresie od l września do 25 października 1939 (Warszawa 1967), Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce (Warszawa 1968). Szczególne zainteresowanie wzbudził cykl jego artykułów drukowanych w „Fołks-Sztyme" pod wspólnych tytułem „Megilat Polin", w których przedstawił udział Żydów w historii Polski. Pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Zarządu Żyd. Gmin Religijnych w Polsce, a następnie honorowego przewodniczącego Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. W 1. 1986-1988 przewodniczył Zarządowi Stowarzyszenia ŻIH. N.A. Dawid Feiwelowiez (Feitel, zwany też Dawid Filip, XVIII w.) - kupiec i reprezentant kupców kazimierskich w różnych miastach. W1. 60. mieszkał w Lipsku i utrzymywał gospodę dla Żydów z Polski. Uczestniczył w tamtejszych jarmarkach, 1761-1763 pełnił funkcję przedstawiciela kupców krakowskich, którzy opłacali jego pobyt w mieście. Od 1773 w Warszawie; był współzałożycielem osiedla żyd. w jurydyce Suł-kowskich - Nowa Jerozolima, dokąd przeniósł część Żydów z Pociejowa. Sam zamieszkał w Nowym Potoku za okopami wolskimi na terenie dóbr Potockich. Stał na czele organizacji reprezentujących Żydów z Nowej Jerozolimy i Nowego Potoku. Uczestniczył w protestach przeciw rozporządzeniom (I 1775) zmierzającym do wyrugowania ich z tych obszarów, za co został aresztowany. Pozostał związany z Kazimierzem. Interweniował (IX 1775) w Radzie Nieustającej w sprawie uchylenia zakazu prowadzenia handlu przez Żydów w Krakowie wydanego, gdy Kazimierz znalazł się pod okupacją austriacką. Interweniował także u Stanisława Augusta Poniatowskiego w sprawie Żyda sądzonego przez sąd krakowski z oskarżenia o profanację hostii. Pomimo obowiązujących ograniczeń nadal mieszkał w Warszawie i prowadził do lat 80-tych XVIII w. rozległą działalność handlową w Polsce i zagranicą. H.W. Dawidgródek (Białoruś, biał. Dawyd-Hara-dok) - miejscowość była od połowy XVI w. własnością Radziwiłłów. Żydzi po raz pierwszy wymienieni są w drugiej pół. XVI w. 1667 powstała gmina, powiązana z gminą w Pińsku. 1766 mieszkało 408 Żydów powyżej l roku życia, 1784 - 386. Głównymi zajęciami było karczmarstwo, handel alkoholem, drewnem, produktami leśnymi i hodowla bydła. Żydzi trudnili się eksploatacją lasów i transportem wodnym na terenie Ukrainy oraz ku Morzu Bałtyckiemu. 1847 mieszkało 1572 Żydów, w 1897 około 3100 (około 40% mieszkańców. 1898 w odpowiedzi na konkurencję kolei, grupa żyd. przewoźników kupiła parowiec. 1921 powstała żyd. firma przewozów samochodowych. 1921 Żydzi liczyli 2832 osób (28% ludności). 1928 wśród 24 członków rady miejskiej było 8 Żydów. Chasydzi stanowili mniejszość, choć rezydowała tu dynastia cadyków, której założycielem był na początku XIX w. Zew Wolf Ginsburg. Miasto zajęli Niemcy 5 VII 1941; wkrótce stracono większość mężczyzn. Getto stworzone dla kobiet i dzieci zlikwidowano latem 1942. Memorial book ofDavid-Horodok, Oak Park USA 1981 (ang.). A.G. Dawidsohn Józef Hersz (Warszawa 18 I 1881-Izrael 1947) - lekarz, działacz syjonistyczny. Studiował w Warszawie i Berlinie (doktorat 1903), uzyskał dyplom lekarza wojskowego w Petersburgu (1907). Pracował w żyd. szpitalu na Czystem (1907-1912). Współzałożyciel Tow. Przeciwgruźliczego „Brijus" oraz gazety „Przegląd Codzienny". Od IX 1919 lekarz w wojsku polskim (od 1921 w rezerwie jako inwalida), redaktor i wydawca gazet w jęz. polskim; kandydował kilkakrotnie bez powodzenia do Sejmu i Senatu, senator 1928-1930 (z listy Bloku Mniejszości Narodowych). Od 1932 w Palestynie, pracownik Agencji Żydowskiej. Tom. Dawidson Chaim (l760-1854)-naczelnyrabin Warszawy 1839-1854. Mimo że sam żył wedle tradycyjnych żyd. norm obyczajowych, cieszył się dużym autorytetem zarówno wśród ortodoksyjnych Żydów, jak i zwolenników asymilacji. Znany był z głębokiej wiedzy talmu-dycznej. Podczas powstania listopadowego był inicjatorem pomocy dla powstańców. Zwolennik nauki jęz. polskiego przez Żydów polskich, Dąbrowa 80 popart ideę tłumaczenia modlitewników hebrajskich. A.C. Dąbrowa Górnicza (woj. śląskie) - Żydzi osiedlili się w mieście w pot. XIX w. Zajmowali się drobnym handlem i rzemiosłem metalowym. Aż do 1910 należeli do gminy żyd. w Będzinie, zaś z synagogi i cmentarza będzińskiego korzystali do 1916. Pierwszym rabinem w Dąbrowie (od 1910) był Mojżesz Aaron Lewi. 1921 mieszkało w mieście 4304 Żydów (11% mieszkańców). Niemcy zajęli miasto 3 IX 1939. 1940 i 1941 kilkuset młodych Żydów wysłano do obozów pracy w Niemczech. Pod koniec 1941 powstało getto. 5 V 1942 w pierwszej akcji deportacyjnej wysłano 630 osób do Auschwitz. W czasie drugiej akcji 12 VIII wywieziono tam dalsze kilkaset osób. 26 VI 1943 getto zlikwidowano, mieszkańców skierowano do getta w Środuli (przedmieścia Sosnowca), następnie do Auschwitz. Sefer kehilat jehudej Dąbrowa Górnicza we-churbana, ed. N. Gelbart i in., Tel Aviv 1971 (hebr., jid.). A.G. Deutscher Isaac (Chrzanów 3 IV (?) 1907-Londyn 1967) - historyk, publicysta. Pochodził z rodziny ortodoksyjnej, w młodości był syjonistą; od 1927 w KPP, redaktor jej wydawnictw legalnych. 1932 usunięty za krytyczną ocenę stanowiska KPP wobec socjalistów, następnie zwolennik trockizmu, po 1934 w PPS. Od 1939 w Londynie, w 1940 ochotnik w armii polskiej, członek redakcji pism „The Economist" (od 1942) i „The Observer" (od 1944, pseud. Pere-grine); podjął studia historyczne, zwłaszcza dotyczące dziejów ruchu komunistycznego i ZSRR. Przeciwnik syjonizmu i krytyk polityki Państwa Izrael. Opublikował m.in.: Stalin. A Political Biography (1949) oraz trzytomową biografię Trackiego - The Prophet Armed. Trotsky 1879-1921 (1954); The Prophet Unarmed. Trotsky 1921-1929 (1959), The Prophet Outcast. Trotsky 1929-1940 (1963). Tom. Dickstein Samuel (Warszawa 12 V 1851-War-szawa 28 IX 1939) - matematyk, historyk nauki, pedagog, autor wielu prac naukowych; brat Szymona. Był działaczem ruchu asymilacji. Pełnił liczne honorowe funkcje, m.in. był kuratorem Muzeum Starożytności Żyd. im. M. Ber- sohna; 1884-1918 zasiadał w Zarządzie Gminy Żyd. Od 1891 - dyrektor gimnazjum matematycznego, zlikwidowanego przez carskie władze w 1901. 1906 został wybrany na prezesa Towarzystwa Rady Naukowej Politechniki Warszawskiej. Po wybuchu I wojny światowej wszedł w skład Centralnego Komitetu Obywatelskiego, a w 1917 - Tymczasowej Rady Stanu. 1915 uzyskał tytuł profesora na Uniw. Warszawskim. W okresie międzywojennym był członkiem towarzystw naukowych w kraju i zagranicą, a także prezesem małej partii asymilatorów. A. C. Dickstein Szymon (ps. Jan Młot, Warszawa 8 II 1858-Berno 6 VII 1884) - działacz socjalistyczny. Brat Samuela. Wychowany w rodzinie mieszczańskiej, ukończył studia przyrodnicze na Uniw. Warszawskim (1877). Na studiach związał się ze środowiskiem skupionym wokół L. Waryńskiego, zajmował się pracą popularyzatorską, m.in. spolszczył broszurę narodnicką Chitraja mechanika. Na emigracji od 1878, pracował m.in. w Genewie jako redaktor i zecer w pierwszym polskim piśmie socjalistycznym „Równość", następnie też w redakcjach „Przedświtu" i „Walki Klas". Współredagował pierwszy program polskich socjalistów zwany Programem brukselskim. 1881 wydał bardzo później popularną i wielokrotnie wznawianą broszurę z wykładem zasad teorii ekonomicznej K. Marksa Kto z czego żyje? przetłumaczoną na wiele języków. Tłumaczył też dzieła F. Engelsa i F. A. Langego oraz publikował w warszawskim „Przeglądzie Tygodniowym" artykuły o tematyce przyrodniczej. Z powodu trudnej sytuacji osobistej popełnił samobójstwo. A.Ż. Dinezon Jakub (koło Kowna 1856, inne wersje 1852, 1859-Warszawa 29 VIII 1919) - prozaik, publicysta, działacz oświatowy. Odebrał tradycyjne wychowanie religijne w chederze i jesziwie. Pod wpływem idei haskali początkowo pisał po hebrajsku (artykuły w „Ha-Melic", „Ha-Magid", „Ha-Szachar"). Po okresie działalności w Wilnie, w kręgu prozaika A. M. Dika, zamieszkał w Warszawie, gdzie należał do grona pisarzy skupionych wokół Icchaka Lejba Pereca. Autor sentymentalnych, cieszących się wielką poczytnością powieści. Ogłosił m.in. Ha-nehowim we-ha-neimim oder der szwarcer jun-germanczik (1877), Ewen negefoder a sztejn in 81 Drohobycz weg(l890),Herszele (1891),Josele (1899). Około 1910 zaprzestał pracy literackiej i poświęcił się działalności oświatowej jako reformator żyd. świeckich szkół elementarnych. E.P-j. „Dostrzegacz Nadwiślański" (jid. Der Be-obachter an der Weichsel) - tygodnik wydawany w Warszawie (1923-1924) fracta-pagina w jęz. jidysz i polskim. Było to pierwsze czasopismo żyd. w jęz. polskim. Założone i redagowane przez Antoniego Eisenbauma, osiągało nakład 150 egz. Ukazały się 44 numery. Działy: „Wiadomości krajowe" (przeważnie dekrety rządowe, zarządzenia oraz informacje oficjalne), „Wiadomości zagraniczne", „Wiadomości handlowe", „Rozmaitości", „Artykuły nadesłane", „Doniesienia" (ogłoszenia, „uwiadomienia" itp.) - są nader ważnym źródłem do poznania życia Żydów w pierwszych dekadach XIX w. M.F. Dow Ber z Międzyrzeca (?-Annopol 1772), zwany Wielkim Magidem -jeden z największych cadyków. Początkowo był kaznodzieją w Korcu i Równem, potem osiadł w Międzyrzecu. Pod koniec życia przeniósł swój dwór do Annopola. Szczególnie cenił system kabały luriańskiej, na którym oparł swoją teologię i wizję zbawienia. Reprezentował w chasydyzmie nurt ascetyczny. Samoumartwienie ściągnęło na niego ciężką chorobę. Wedle tradycji chasydzkiej miał go wyleczyć Baal Szem Tow, po którego śmierci został uznany przez większość chasydów za jego duchowego następcę. Był twórcą doktryny zaakceptowanej w ogólnych zarysach przez większość szkół chasydzkich oraz specyficznej struktury organizacyjnej ruchu, która oparła się na zdecentralizowanych wspólnotach wiernych skupionych wokół cadyków. Za jego życia cha-sydyzm rozszerzył się na Wielkie Księstwo Litewskie, centralną, a nawet zachodnią Polskę. Doktryna D.B. opiera się na panteistycznym obrazie świata. Całe stworzenie jest boską manifestacją, wszystko przenika boskie światło, toteż wszystko może stać się bramą do Boga. Otwiera ją kontemplacja i przez nią człowiek może wejść w bezpośredni kontakt z boskim źródłem stworzenia. Najlepszą metodą kontemplacji jest modlitwa połączona z odpowiednimi ruchami ciała, która ułatwia maksymalną koncentrację na medytacyjnej intencji. Łączyć z Bogiem można się jednak na wszystkie możliwe sposoby, wykonując najbardziej nawet banalne czynności, jeśli tylko wykonuje się je w skupieniu i z odpowiednią intencją. Koncepcje te opierały się na luriańskiej nauce o podnoszeniu świętych iskier do ich boskiego źródła. Zmierzała ona do uświęcenia wszystkich czynności przez dokonywanie ich ze zbawczą intencją. By zneutralizować jej antynomijne konsekwencje (uświęcenie grzechu), D.B. i jego następcy próbowali ją ograniczyć do sfery duchowej, do uświęcania grzesznych myśli; podkreślali też konieczność przestrzegania halachy. Według D.B. tylko cadycy mogą uświęcać grzech w świecie cielesnym i oni spełniają najtrudniejsze zadania w dziele duchowej naprawy świata. M. Buber, Opowieści chasydów, tłum. P. Hertz, Poznań 1986. J.D. Drobner Józef (Kraków 13 VI 1872-Kraków 18 VI 1922) - działacz socjalistyczny. W działalność socjalistyczną zaangażował się już w 1. 80., w okresie nauki w Gimnazjum im. Jana Sobieskiego. Pisywał wówczas do młodzieżowego pisma „Ognisko". Czynny w PPSD od 1897. W następnym roku otrzymał tytuł doktora prawa na UJ. Występował jako obrońca w procesach politycznych. 1903-1904 był prezesem krakowskiej Miejskiej Kasy Chorych, a od 1907 do 1909 przewodniczył działającemu na Kazimierzu Stowarzyszeniu Lokatorów. 1907 był tamże kontrkandydatem A. Grossa (partia Niezależnych Żydów) w wyborach do parlamentu wiedeńskiego. 1911 popadł w konflikt z PPSD, gdyż bez zgody władz partyjnych ubiegał się o mandat do Rady Miejskiej. 1911-1913 wszedł do władz Żydowskiej Partii Socjal-Demokratycz-nej, nie akceptując jednak jej zbliżenia do Bun-du powrócił do PPSD. W czasie wojny walczył w Legionach Polskich. 1919 został wybrany do Rady Miejskiej Krakowa, od 1920 był także przewodniczącym krakowskiego Patronatu nad Więźniami Politycznymi. A.Ż. Drohobycz (Ukraina) - pierwsze informacje o Żydach pochodzą z początku XV w.; otrzymali wówczas w dzierżawę kopalnię soli. 1540 istniała tu synagoga. D. uzyskał w 1578 przywilej de non tolerandis Judaeis, niemniej wielu Żydów osiedliło się w najbliższej okolicy i zajmowało się handlem i rzemiosłem w mieście. Druja 82 Zamieszkali ponownie pod koniec XVII w. W XIX kierowali przemysłem solnym. Żyd He-cker w 1810 przeprowadził pierwsze poszukiwania ropy naftowej, której przetwarzaniem zajmowali się później przede wszystkim Żydzi. 1860 gmina założyła szpital dla ubogich (18 łóżek). 1765 było w D. 1924 Żydów, w 1869 - 8055 (na 16 880 mieszkańców), w 1921 - 11 833 (44%), w 1939 - 17 tyś. IX 1939-VI 1941 pod władzą ZSRR, nastąpiła likwidacja żyd. organizacji. 3 VII 1941 wkroczyli Niemcy i przy pomocy Ukraińców rozpoczęli pogromy i masowe mordowanie Żydów; wielu z nich wysłano do obozu w Bełżcu. Wojnę przeżyło 400 Żydów. Seferzikaron le-Drohobicz, ed. N. M. Gelber, Tel Aviv 1959; J. Chonigsman, 600 let i dwa goda (istorija jew-rejew Drogobycza i Borislawa), Lwów 1997. S.G. Druja (Białoruś) - pierwsze wiadomości o Żydach pochodzą z XVI wieku. Większość trudniła się wytwarzaniem mydła. 1766 D. zamieszkiwało 1305 Żydów, w 1847 - 2366,1897 - 3006 (na 442 ogółu mieszkańców). Po zakończeniu I wojny światowej w D. mieszkało 1011 (41%) a w 1925 - 1800 Żydów. Z D. Pochodził Alter Druyanow (1870-1938) - działacz syjonistyczny. Między X 1939 a VI 1941 miasteczko pod administracją ZSRR. Po wkroczeniu wojsk niemieckich 6 VII 1941 roku zabito wielu Żydów. Na wiosnę 1942 roku powstało getto, likwidacja rozpoczęła się 17 VII 1942. Wojnę przeżyło około 50-60 osób; większość dzięki ucieczkom do partyzantów. A.G. Dubno (Ukraina) - Żydzi mieszkali tu już w 1532. Najstarsza inskrypcja z żyd. cmentarza pochodzi z 1587. Ludność żyd. została w większości wymordowana podczas powstania Chmielnickiego (1648-1649). Pod koniec XVII w. dzięki protekcji właściciela D. księcia Lu-bomirskiego na mocy specjalnego przywileju gmina została odbudowana. Lubomirski zezwolił Żydom na swobodne prowadzenie działalności gospodarczej i nabywanie nieruchomości. Przywilej ten był potwierdzany przez kolejnych właścicieli. 1780 żyło tu 2325 Żydów, w 1847 -6330, a w 1897 - 7108 (50% ogółu mieszkańców). W XVII w. zbudowano wielką synagogę, obok której zlokalizowano cmentarz, szkoły tal-mudyczne i łaźnię miejską. D. było znanym w Galicji ośrodkiem chasydyzmu. W XVIII w. mieszkał tu J. Kranz, znany jako Magid z D., słynący z kaznodziejstwa. Na pocz. XVIII w. gmina należała do największych w woj. łuckim. Pod koniec XVIII i na pocz. XIX w. D. stanowiło ważny żyd. ośrodek wydawniczy. WII pół. XIX w. żyd. rzemieślnicy produkowali znane w okolicy dywany, które wysyłano do Łucka. W tym okresie zakładano liczne żyd. banki i stowarzyszenia kredytowo-gospodarcze. Pod koniec XIX w. powstały organizacje syjonistyczne, rozwijające działalność także w okresie międzywojennym. Od IX 1939, w sowieckiej strefie okupacyjnej, działalność gminy została zawieszona. Po zajęciu D. przez Niemców 25 VI1941 znajdowało się tu 12 tyś. Żydów, w tym liczna grupa uchodźców z zachodniej Polski. Doszło wówczas do zajść antyżydowskich, połączonych z rabunkiem. Niemcy nałożyli na Żydów kontrybucję. 22 VII 1941 zamordowano na miejscowym cmentarzu żyd. 80 Żydów, a miesiąc później 900. IV 1942 powstało getto, którego ostateczna likwidacja nastąpiła w X 1942. Dubno memońal book (1966). WW. Dubno Salomon ben Joel (Dubno 1738-1813) - biblista i poeta hebrajski. Początkowo studiował we Lwowie, 1767-1772 w Amsterdamie, a potem w Berlinie, gdzie M. Mendelssohn zaangażował go jako nauczyciela swojego syna Josefa. Przygotował wstęp do niemieckiego tłumaczenia Biblii Mendelssohna (Alim li-Te-rufa, 1778), był autorem fragmentów towarzyszącego mu hebrajskiego komentarza. 1781 wyjechał do Wilna, w 1786 wrócił do Niemiec, a potem do Amsterdamu. Tu opublikował komentarz do masoreckiego tekstu Pięcioksięgu (Tik-kun Soferim, 1803). Pisał wiersze w jęz. hebrajskim (Juwalwe-Naaman, bd.;EwelJachid, 1776 -pochwała Jakuba Emdena; Koi Simchu, 1780), był także autorem pracy o geografii Palestyny (KunteresAharon,Eeńinbd.). A.M. Dukla (woj. podkarpackie) - początki osadnictwa Żydów nie są znane. W okresie przedrozbiorowym ich podstawowym zajęciem był handel winem z Węgier. 1795 spis ludności zarejestrował 574 Żydów, 1880 - 2553 (84,2% ogółu ludności). IX 1939 Niemcy wygnali część Żydów za San, do radzieckiej strefy okupacyjnej. Pozostali, dla których założono w 1941 getto, zostali rozstrzelani w VIII 1942 lub wywiezieni 83 Działoszyce do obozu w Bełżcu. W mieście znajduje się budynek murowanej synagogi zbudowanej w 1758. A.M. Duschak Mordechaj (Maurycy) (Triesch/ Tfeśt' na Morawach-Wiedeń 1890) - rabin i kaznodzieja postępowy. Studiował u Mosesa Sofera w Preszburgu (od 1918 Bratysława), od 1877 do 1890 pracował jako kaznodzieja postępowy w Krakowie. Publikował w jęz. niemieckim i hebrajskim na tematy związane z religią żydowską. AŻ. Działoszyce (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1409.111707 Jan Szczęsny Stradomski nadał Żydom przywileje gospodarcze, zezwolił wybudować bożnicę i cheder, założyć cmentarz, ale zabronił kupować domy i ziemię od katolików. 1787 żyło tu 274 Żydów (56,2% mieszkańców), a 300 mieszkało w okolicy; w 1897 -3526 (76,6%), w 1921 - 5618 (83,2% mieszkańców). 1941 przesiedlono tu ok. 5 tyś. Żydów. W IX i XI 1942 wywieziono ich do Treblinki. V 1945 pozostało 121 osób. Z istniejącej w I pół. XVIII w. gminy wyznaniowej zachowała się zrujnowana bożnica oraz budynek kahału, wzniesione w 1852, według projektu A. Fran-kowskiego. A. Penkallą Żydowskie ślady w województwie kielec-Idm i radomskim, Radom 1992, s. 38-40. AR E Eisenbach Artur (Nowy Sącz 7 IV 1906-Tel Awiw 30 X 1992) - historyk. Rozpoczęte 1931-1935 studia historyczne na UJ ukończył na Uniw. Warszawskim magisterium na seminarium prof. M. Handelsmana. Współpracował z Żyd. Instytutem Naukowym (JIWO) w Wilnie i jego warszawską komisją historyczną. Pracował w biurze statystycznym Towarzystwa Obrony Zdrowia. 1939-1946 przebywał w ZSRR. 1946 pracował w Centralnej Komisji Historycznej Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, a od 1947 w Żyd. Instytucie Historycznym (1966-1968 dyrektor). 1953 uzyskał doktorat, w 1955 habilitację. Od 1957 pracował w Instytucie Historii PAN, w 1966 profesor, członek Komitetu Nauk Historycznych PAN, od 1977 na emeryturze. 1991 wyjechał do Izraela. Współpracował z Uniwersytetem Hebrajskim w Jerozolimie i Yad Yashem. 1935-1991 wydał w różnych językach i krajach 162 prace (nie licząc recenzji) dotyczących historii społeczno-gospodarczej Żydów na ziemiach polskich w XVIII-XX w., stosunków polsko-żydowskich, oraz Zagłady, m.in. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w 1.1939-1945 jako jeden z przejawów imperializmu niemieckiego (1953), Pertraktacje anglo-amerykańskie z Niemcami a los ludności żydowskiej podczas drugiej wojny światowej (1955), Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim (1972), Wielka Emigracja wobec kwestii żydowskiej (1976), Emancypacja Żydów na ziemiach polskich (1987), także wstępy do Kroniki getta warszawskiego E. Ringelbluma (1983) oraz do tegoż Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej (1988). Nie zakończył pracy nad wydaniem dzieł wszystkich E. Ringelbluma. A. Polonsky, Artur Eisenbach a historia polsko-żydow-ska, „Biuletyn Żyd. Instytutu Historycznego" 4 (1992), s. 3-18. AR Eisenbaum Antoni (1791 Warszawa-1852) -działacz żydowskiego oświecenia i asymilator, redaktor pierwszego polsko-żydowskiego czasopisma „Dostrzegacz Nadwiślański" (Der Be-obachteran der Weichsel) w 1.1823-1824, dyrektor Szkoły Rabinów w Warszawie (1835). Pełnił również funkcję cenzora ksiąg hebrajskich. Działał na rzecz równouprawnienia Żydów: w 1823 przedłożył carowi Aleksandrowi I memorandum w sprawie położenia ludności żyd. i projekt reform. Pochowany na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie. A.C. Eliasz ben Józef (Lwów koniec XV w.-Lwów ?) - lekarz. Zajmował się naukami świeckimi, zwłaszcza medycyną, którą studiował zagranicą. 1514 przybył do Krakowa; zasłynął jako okulista (miał wyleczyć z katarakty B. Sapiehę). AM. Epstein Henryk (Chaim; Łódź 20 VI1892-Auschwitz 1944?) - malarz, ilustrator. Studiował w Monachium. Od 1912 mieszkał w Paryżu, należał do grupy artystów z „La Ruche". Wystawiał na Salonie Niezależnych, Salonie Jesiennym i Salonie Tuileryjskim. Malował pejzaże, martwe natury, akty, kompozycje figuralne i zwierzęta. Początkowo pozostawał pod wpływem P. Cezanne'a, później fowizmu i eks-presjonizmu Ecole de Paris. 1944 został wywieziony do obozu w Drancy, stamtąd prawdopodobnie do Auschwitz. W zbiorach ŻIH znajduje się kilka martwych natur E. M.T. Epstein Herman (1806-1867) - bankier i przemysłowiec; syn Jakuba. Kontynuując zawód ojca wykazywał wielkie zdolności administracyj-no-handlowe. Już w 1836 został administratorem ceł Królestwa Polskiego (do których dołączono później zarząd nad Loterią Klasową), a 85 Erb w 1841 radcą handlowym Rządowej Komisji Skarbu. W1.40. Zainteresował się przemysłem; m.in. założył jedną z największych i najnowocześniejszych cukrowni - „Hermanów" (1840). Największe zasługi położył dla rozwoju kolejnictwa. Od 1857 stał na czele syndykatu, któremu oddano w zarząd kolej warszawsko-wiedeń-ską oraz koncesję na budowę nowych linii - z Warszawy do Bydgoszczy i z Ząbkowic do Katowic. W celu finansowania obydwu przedsięwzięć założył Towarzystwo Akcyjne Kolei Żelaznej Warszawskiej i Tow. Akc. Kolei Warszaw-sko-Bydgoskiej, angażując kapitał rodzimy oraz zagraniczny (firma bankowa Rotschilda z Frankfurtu nad Menem). W uznaniu zasług odznaczony pośmiertnie orderem św. Włodzimierza, z którym wiązała się nobilitacja dla jego synów. Aktywny również w działalności filantropijnej. Od 1858 był członkiem Głównej Rady Opiekuńczej Zakładów Dobroczynnych w Królestwie Polskim. G.Z. Epstein Jakub (Pilica 1771-Warszawa 1843), działacz oświecenia, protoplasta rodu przedsiębiorców warszawskich, działaczy społecznych i asymilatorów; fortunę zrobił na dostawach wojskowych. Uczestnik insurekcji kościuszkowskiej (otrzymał stopień oficerski), współfundator Szpitala Starozakonnych w Warszawie (1800). Był członkiem lóż wolno-mularskich Rycerze Gwiazdy i Bracia Zjednoczeni. 1840 otrzymał przywilej poczesnego obywatelstwa Warszawy. Synowie - Adam (1799-1870), bankier i filantrop, współzałożyciel synagogi przy ul. Daniłowiczowskiej, którego dwaj synowie brali udział w powstaniu 1863; Herman (1806-1867), bankier i przemysłowiec, uczestniczył w rozbudowie kolei, administrator ceł. Jego najstarszy syn Mikołaj (1831-1902) brał udział w powstaniu 1863 i został zesłany na Syberię, przeszedł na katolicyzm; Jan (1805-1885) bankier, założyciel papierni w Soczewce, jedyny z braci zmienił wyznanie (na ewangelickie reformowane); Józef (1795-1876), bankier i filantrop. A.C. Epstein Jehuda (Epsztajn, Mohylew 1870-Jo-hannesburg 1946) - malarz. Studiował w Szkole Rysunkowej w Wilnie, w ASP w Wiedniu. Związany był z wiedeńskim środowiskiem artystycznym. Malował sceny historyczne i rodzajo- we o tematyce zaczerpniętej ze Starego Testamentu (Hiob, Machabeusze) i z codziennego życia Żydów (Polscy Żydzi grający w szachy) oraz portrety. Tworzył w duchu realistycznego akademizmu. Liczne podróżne do Włoch, Holandii, Francji i Hiszpanii przyniosły znakomite pejzaże, w których widoczne są wpływy impresjonizmu. R. R Epstein Mieczysław (1833-1914) - bankier, przemysłowiec. Syn Hermana, odebrał wszechstronne wykształcenie domowe, następnie praktykował w Brukseli w firmie S. Lambert (filii bankowej Rotschildów) oraz Berlinie i Paryżu. Po powrocie założył domy bankowo-przemysłowe w Warszawie i Wrocławiu, nastawione na zbyt artykułów rolnych do Niemiec. Związany z rolnictwem (właściciel dwu posiadłości ziemskich) specjalizował się w produkcji nasion i hodowli koni. Administrował także cukrowniami „Hermanów", „Łyszkowice" i „Konstancja". 1871 założył Bank Dyskontowy Warszawski i był prezesem rady, przewodniczącym zarządu i głównym akcjonariuszem. Po śmierci Leopolda Kronenberga został wybrany prezesem Komitetu Giełdowego w Warszawie (1876-1906). Brał również udział w życiu politycznym i społecznym. 1857 został konsulem generalnym belgijskim, a w 1875 również włoskim. Przez wiele lat był członkiem Towarzystwa Dobroczynności, członkiem honorowym Kasy im. Mianowskiego, jednym z założycieli Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych. G.Z. Epstein Tadeusz (Kraków 1870-Kraków 8 III 1939) - działacz gospodarczy i społeczny. Syn Juliusza, bankowca, właściciela walcowni oraz stalowni w Borku Fałęckim. Ukończył Akademię Handlową w Pradze. W 1. 90. był prezesem Kasy Chorych w Krakowie, od 1903 radnym miejskim. Od 1919 do śmierci był prezesem krakowskiej Izby Handlowo-Przemysło-wej. Położył duże zasługi przy budowie kolei Kraków-Miechów (kierunek warszawski) oraz zorganizowaniu giełdy pieniężnej i zbożowej w Krakowie. A.Ż. Erb Ernoe (Lwów ok. 1890-obóz janowski we Lwowie 1943) - malarz, samouk. Mieszkał we Lwowie i Truskawcu. Regularnie wy- 86 stawiał w TPSP we Lwowie, Krakowie, TZSP. Uprawia} malarstwo olejne, często rysował pastelami. Malował pejzaże, widoki miejskie, sceny rodzajowe z życia małych miasteczek, typy żydowskie, polskie, ukraińskie (Na targu, Zyd-handlarz, Pejzaż zimowy). Jego obrazy utrzymane są w jasnej tonacji, charakteryzuje je syntetyczne potraktowanie formy i urozmaicona gruba faktura z wyraźnym duktem pędzla. M.T. Erlich Henryk (Hersz Wolf; Lublin 25 VIII 1882-Kujbyszew 14 V 1942) - działacz Bundu. Po ukończeniu gimnazjum podjął studia prawnicze w Petersburgu, które ukończył w 1908. Po wstąpieniu do Bundu w 1904 był kilkakrotnie więziony i przez jakiś czas przebywał za granicą. Jako prawnik pracował od 1912 w Petersburgu; w 1913 został dokooptowany do KC Bundu na miejsce zmarłego Bronisława Grossera. Po rewolucji lutowej należał do Komitetu Wykonawczego Robotniczej Rady Delegatów w Piotrogrodzie, na której zlecenie odbył latem 1917 podróż na rozmowy pokojowe do Szwecji, Anglii, Francji i Włoch. Potępiając przejęcie władzy przez bolszewików, powrócił w 1918 do Polski, gdzie został członkiem KC Bundu i przewodniczył partii do 1939 razem z Wiktorem Alterem. Demokrata z przekonania, E. krytykował, m.in. jako redaktor naczelny organu partyjnego „Naje Folkscajtung", negatywne zmiany w Związku Radzieckim; znana jest również jego publicystyczna dyskusja z teściem S. Dub-nowem, który atakował Bund z powodu jego zdecydowanie antysyjonistycznej postawy. E. reprezentował Bund od 1930 w komitecie wykonawczym Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej i był w całym okresie międzywojennym członkiem Warszawskiej Rady Miejskiej, a także przez jakiś czas warszawskiej gminy wyznaniowej. Równocześnie jako prawnik występował w procesach politycznych i należał do Zrzeszenia Prawników Socjalistów. Po ucieczce z Warszawy (X 1939) został aresztowany w Brześciu przez NKWD i 2 VIII 1941 skazany na śmierć. Uwolniony, razem z W. Alterem zajął się organizacją antyfaszystowskiego komitetu żydowskiego. Po ponownym aresztowaniu pod koniec 1941, według dokumentów NKWD odebrał sobie życie w więzieniu w Kuj-byszewie. Henryk Erlich, Der ikerfun bundizm, Warszawa 1934; tenże, The Struggle for Revolutionary Socialism, New York 1939; Henryk Erlich and YictorAlter: Two Hero-es and Martyrs forJewish Socialism, New York 1990. G.R Et Liwnot (hebr. Czas budować) - frakcja w Organizacji Syjonistycznej w Polsce, wyłoniona w 1923 w wyniku sporów o kształt Agencji Żydowskiej. Grupa ogólnych syjonistów skupionych wokół L. Lewitę uważała, iż połowę składu AŻ powinni stanowić niesyjoniści, co umożliwiłoby uzyskanie poparcia amerykańskich finansistów żyd. na rzecz budowy państwa żyd. Dążyła do przeprowadzenia jak najszybszej kolonizacji Palestyny, także z pomocą kapitału prywatnego. Stąd wynikało jej poparcie dla emigracji warstw średnich. Frakcja uważała, iż działania syjonistów w Polsce powinny być podporządkowane sprawom palestyńskim. Do najwybitniejszych działaczy należeli J. Gottlieb, M. Braude, J. Rosenblatt i M. Hindes. Przewaga Et L. w OSwP zaczęła spadać pod koniec lat 20. XII 1934 jej sympatycy wystąpili z OSwP i utworzyli odrębną strukturę partyjną - Organizację Ogólnych Syjonistów w Polsce. Prezesem został Leon Lewitę. J.Ż. Ezofowicz Rabinkowicz Abraham Jan (?- Łomazy X 1519) - podskarbi ziemski litewski, syn J. Rabczyka (Rabeja), dzierżawcy ceł w województwie kijowskim. Przeniósł się na Litwę po zniszczeniu Kijowa przez Tatarów (1482). 1488 przeszedł na prawosławie. 1494 piastował urząd horodniczego w Kownie i dzierżawił cła. 1504 otrzymał od króla Aleksandra majątek Wajdu-ny i z tego tytułu został przyjęty do rodu i herbu Leliwa, co zostało potwierdzone trzy lata później nadaniem szlacheckim. Był nadwornym bankierem Zygmunta I i kredytował jego wydatki związane z wojnami z Moskwą, administrował też większością ceł litewskich. Za te zasługi został mianowany podskarbim ziemskim litewskim (1509) i na tym stanowisku usiłował uporządkować finanse Litwy. Znaczną część jego majątku pochłonęły wydatki wojenne; próba rozwikłania interesów finansowych ojca doprowadziła jego synów do ruiny. Zmarł podczas podróży do Korony. A.Ż. Ezofowicz Michel (7-1529) - brat Abrahama (z którym był w spółce), kupiec i dzier- 87 Ezofowicz żawca ceł na Litwie. Od 1508 zarządzał komorami celnymi w Brześciu, na Wołyniu i Podlasiu. 1514 mianowany starszym Żydów litewskich i w imieniu królewskim miał kontrolować sądownictwo i podatki żyd., na skutek oporu kahałów litewskich urzędu tego nie objął. Mimo iż nie porzucił religii mojżeszo- wej, został przyjęty do herbu i rodu Leliwa (1514) i uszlachcony. Na rycerza pasował go Zygmunt I na rynku krakowskim podczas hołdu pruskiego (10 IV 1525). Po śmierci brata przejął większość jego interesów finansowych, które na krótko przed śmiercią przekazał trzeciemu bratu - Ajzykowi. A.Ż. F Fajans Maksymilian (Sieradz 5 VI1827-Tar- gówek k. Warszawy 26 VII 1890) - litograf, pionier fotografii w Królestwie Polskim, przemysłowiec i działacz ruchu asymilacji. Absolwent warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, studiował także w Paryżu. Po powrocie do Polski, na początku lat 50. otworzył w Warszawie jeden z pierwszych zakładów litografii i dagerotypu, działający do końca XIX w. (firma „Leonard"). Nagradzany na wystawach w Warszawie (za album fotograficzny: Wizerunki polskie, 1861, i Album Napoleona Ordy, 1873-1883), St. Petersburgu, Londynie oraz na Wystawie Powszechnej w Paryżu w 1867. A.C. Falk Jozue (Falk Joszua ben Aleksander Ha-Kohen, zwany Sma; 1550-1614) - talmudysta i rabin, znawca prawa religijnego. Urodził się Lublinie. Tam studiował u Salomona Lurii, a w Krakowie u Mojżesza Isserlesa. Całe życie poświęcił nauczaniu. 1592-1614 pełnił funkcję rabina we Lwowie, założył tam jesziwę, którą prowadził dzięki pomocy finansowej teścia, seniora gminy lwowskiej Israela ben Josef Edelsa. Wykształcił wielu znanych rabinów. We Lwowie mieszkał do końca życia. Był autorem licznych dzieł, poświęconych przede wszystkim zagadnieniom rytualnym. Najważniejsze - Sefer Meirat Einajim (hebr.: Księga Pouczeń), od tytułu którego pochodzi przydomek autora Sma, stanowi komentarz do Szulchan Aruch Josefa Karo. Rozstrzygnięcia Falka weszły do tradycji rabinackiej i do dziś jego komentarze drukowane są razem z zasadniczym tekstem Szulchan Aruch. Dzieła Falka zawierają wiele informacji dotyczących życia ludności żyd. w Polsce na przełomie XVI i XVII w. Brał udział w zjazdach Sejmu Żydowskiego, niektórym nawet przewodniczył. H.W. Fallek Wilhelm (Wolf; Łódź 24 XII 1887-Bro-dy lato 1941) - historyk literatury, teatrolog, pedagog, dr prawa. 1918-1923 był redaktorem literackim i recenzentem teatralnym „Nowego Dziennika" w Krakowie, następnie w Łodzi polonistą w I Męskim Gimnazjum Żyd. Towarzystwa Szkół Średnich. W 1936 otrzymał Srebrny Wawrzyn PAL. Opublikował m.in. Szkice i studia o wpływie Biblii na literaturę polską (Warszawa 1931), rozprawy o Biblii w twórczości Kochanowskiego i Mickiewicza i udziale Żydów w polskiej literaturze. Współzałożyciel „Prac Polonistycznych", gdzie (1937-1939) zamieszczał pionierskie prace materiałowe o dziejach teatru w Łodzi. Współpracował z czasopismami łódzkimi i żyd. w jęz. polskim. Zamordowany przez Niemców. R. L. Farbstein Szyja Heszel (Warszawa 20 II 1870-Jerozolima 1948) -kupiec, przywódca Mi-zrachi w Polsce. Ukończył gimnazjum i szkołę handlową w Warszawie. We wczesnej młodości związany był z ruchem Chibbat Cijon, po wystąpieniu Teodora Herzla stał się jego zwolennikiem. W 1897 wziął udział w I Kongresie Syjonistycznym. 1902 przystąpił do nowo powstałej frakcji religijnych syjonistów Mizrachi. W okresie wyborów do IV Dumy w 1912 brał udział w negocjacjach, które doprowadziły w Warszawie do wyboru Konstantego Jagiełły. 1915-1918 stał na czele ruchu syjonistycznego w b. Królestwie Polskim. Był prezesem Mizrachi w Polsce (1918-1931), posłem na Sejm RP (1919-1930). Pełnił także funkcje prezesa Rady Seminarium Rabinackiego Tachkemoni w Warszawie oraz przewodniczącego Keren ha-Jesod w Polsce. 1931 wyjechał do Palestyny, gdzie został wybrany do Egzekutywy Światowej Organizacji Syjonistycznej. 1938-1945 był przewodniczącym Rady Miejskiej Jerozolimy. J.Ż 89 faryzeusze (hebr. peruszim - oddzieleni lub interpretatorzy) - grupa religijna w judaizmie, której początki sięgają Drugiej Świątyni. Najważniejsze dla nich było studiowanie i komentowanie Tory. Rygorystycznie przestrzegali Prawa, uważali jednak, że trzeba je każdorazowo dostosować do sytuacji człowieka, który wypełniając je, nie powinien doznać szkody. Równie ważna jak Prawo utrwalone na piśmie jest tradycja ustna, tzw. ustna Tora. Ustne nauczanie faryzeuszy ukształtowało judaizm rabiniczny. R. R Fefer Icyk (Szpoła na Podolu 23 IX 1900-12 VIII 1952) - poeta jidysz, publicysta, krytyk literacki, tłumacz. Wcześnie rozpoczął pracę zarobkową. Początkowo związany z Bundem, od 1919 członek partii komunistycznej, ochotniczo wstąpił do Armii Czerwonej. Debiutował w 1919 i szybko stał się jedną z centralnych postaci literatury jidysz w ZSR Należał do kijowskiej grupy pisarzy jidysz Widerwuks. W czasie wojny walczył na froncie w randze pułkownika. Był sekretarzem Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Aresztowany w 1948, stracony wraz z grupą wybitnych twórców kultury jidysz w ZSRR, pośmiertnie zrehabilitowany. Jego liryka w większości miała charakter agitacyjny i polityczny (pisał m.in. na temat autonomicznej żyd. republiki w Birobidżanie (Birobidżaner lider, 1939, był autorem poematu Stalin). Odrębny nurt stanowiła w niej twórczość dla dzieci (m.in. Fargrojs un klejn, 1930). Do najwybitniejszych osiągnięć Fefera należy tom, Szotns fun a warszewergeto (1945). E.P-J. Feldhorn Juliusz (Kraków 1901-Wieliczka ? 11 VIII 1943) - historyk literatury, poeta, nauczyciel. Pochodził z rodziny zasymilowanej, studiował polonistykę w Krakowie (doktorat 1927), od 1923 uczył polskiego w Hebrajskim Gimnazjum w Krakowie. Odrzucił propozycję katedry uniwersyteckiej, połączoną z warunkiem przejścia na katolicyzm. Brał udział w kampanii wrześniowej, uniknął niewoli i powrócił do Krakowa, następnie uszedł do Lwowa, gdzie z trudem uzyskał posadę nauczyciela w szkole zawodowej. Po VI 1941 wWiśniczu, potem w Krakowie przebywał po „stronie aryjskiej". Aresztowany przypadkowo z żoną 11 VIII 1943 podczas obławy, został wraz z nią i grupą innych osób rozstrzelany. Autor kilku zbiorów poetyckich i przekładów, powieści Cienie nad kotyską (pseud. Jan Las), artykułów hi-storyczno-literackich. Ukończony w 1939 rękopis popularnego zarysu historii sztuki ocalał, mógł ukazać się dopiero po 1956 (Dzielą i twórcy, Warszawa 1961). N. Gross, Juliusz Feldhorn 1901-1943, „Kontury" IX 1998. Tom. Feldman Józef (Przemyśl l VII 1899-Kraków 16 VI 1946) - historyk, syn Wilhelma Feldma-na. 1917-1922 odbył studia historyczne na UJ, zakończone doktoratem pod kierunkiem Wł. Konopczyńskiego. 1927 habilitował się z historii powszechnej nowożytnej. Od 1922 pracował na UJ, gdzie w 1937 objął katedrę historii nowożytnej, a 1939-1941 w Ossolineum lwowskim. Od 1941 do 1945 ukrywał się, biorąc udział w pracy naukowo-dydaktycznej tajnego UW. Uczestnik powstania warszawskiego. Od 1945 pracownik dydaktyczno-naukowy UJ. Autor prac z historii Polski i powszechnej XVIII-XX w., w tym stosunków polsko-niemieckich, m. in.: U podstaw stosunków polsko-angiekkich 1788-1863 (1933), Stanistaw Leszczyński (1934), Rewolucja francuska a Europa 1789-1895 (1936), Polska a Prusy (1924), Bismarck a Polska (1939, 1947) oraz Problem polsko-niemiecki w dziejach (1946). H. Wereszycki, Józef Feldman (w:) Niewygasta przeszłość, Kraków 1987. AR Feldman Wilhelm (Zbaraż 8IV 1868-Rabka 25 X 1919) - literat, historyk, historyk literatury, krytyk literacki, polityk. Urodził się w rodzinie chasydzkiej. 1888-1895 we Lwowie i Krakowie publikował i działał w różnych formach kształcenia, zajmując się sprawą żydowską; zwolennik bezwzględnej asymilacji, propagował socjalizm oraz interesował się współczesną literaturą. 1894-1895 wolny słuchacz uniwersytetów w Heidelbergu i Berlinie. 1896-1897 wydawał w Krakowie radykalno-postępowy „Dziennik Krakowski". Od 1897 mieszkał we Lwowie. 1901 w Krakowie redagował „Słowo Polskie". Inicjator i organizator Komisji Tymczasowych Skon-federowanych Stronnictw Narodowych, Skarbu Narodowego, Strzelca i Drużyn Strzeleckich, legionista, pracownik biura prasowego Departamentu Wojskowego. 1914-1918 w Berlinie kie- Feuering 90 rował Polskim Biurem Prasy. Po powrocie ponownie przebywał krótko w Berlinie jako charge d'affaires, potem pracował w MSZ. Nagła śmierć (przyjął chrzest „in articulo mortis") uniemożliwiła mu powrót do dziennikarstwa. Autor licznych publikacji, m.in.: Żargon żydowski (iS91),Asymilatorzy, sioniści i Polacy (1893, 1894), Nowele i obrazki (1889), Żydzi \vpowieściach Orzeszkowej (1896) Nowi ludzie (1894), Piśmiennictwo polskie ostatnich lat dwudziestu (1902), Wspólczesna krytyka literacka w Polsce (1905, 1906), Wspólczesna literatura w Polsce (1908-1930), Wypisy z literatury polskiej czasów najnowszych 1864-1906 (1908), Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846-1906 (9107), Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym (1914-1920) Pamięci Wilhelma Feldmana, Kraków 1922. A.R Feuering Maksymilian (Lwów 16 Xl 1896-Sydney 1985) - malarz, grafik, krytyk artystyczny. Studiował w Berlinie i w ASP w Rzymie. Współzałożyciel grupy Nowa Generacja. Wystawiał we Lwowie, Warszawie, Krakowie, Paryżu. Współpracował z krakowskimi pismami „Głos Plastyków" i „Tygodnik Artystów". Początkowo uprawiał malarstwo realistyczne, później pod wpływem sztuki francuskiej tworzył ekspresyjne kompozycje figuralne (Kuglarze, Marynarze film Pod pojęciem filmu żyd. rozumiemy filmy na tematy żyd., wyprodukowane przez producentów Żydów dla publiczności żyd. w języku jidysz. W rozwoju filmu żyd. w Polsce wyróżnić można następujące okresy - pierwszy (1911-1916) to początki filmu żyd. Powstały wówczas filmy oparte głównie na przedstawieniach teatru żyd. Abrahama Izaaka Kamińskiego (1867-1918) w Warszawie. Okres drugi (1924-1929), kiedy wyprodukowano trzy pełnometrażowe filmy fabularne, jeszcze bez ścieżki dźwiękowej. Okres trzeci (1936-1939) określany jako „złota era filmu żyd. w Polsce" obejmuje 9 filmów fabularnych i wiele filmów dokumentalnych. Okres czwarty (1946-1950) zamyka się dwoma filmami pełnometrażowymi i szeregiem filmów dokumentalnych, głównie o tematyce społecznej. Plon 40 lat filmu żyd. w Polsce jest niewielki; w bibliografii dołączonej do Historii filmu żyd. w Polsce (w języku hebrajskim) wymieniono 67 pozycji. Większość zaginęła i dowiadujemy się o nich z prasy, literatury, starych katalogów. Film żyd. nie zapisał się w historii kinematografii światowej wybitniejszymi osiągnięciami i dopiero po II wojnie światowej zwrócono uwagę na żyd. filmy przedwojenne. Stały się one niemal dokumentami historycznymi, ukazującymi folklor Żydów małomiasteczkowych (sztetł), ich byt i sposób życia. To spowodowało, że podjęto próby inwentaryzacji ogółu filmów żyd., przy czym filmy Żydów polskich wyodrębniono jako specyficzną grupę. Wówczas odkryto także inne walory tych filmów, reżyserowanych często przez wybitnych fachowców z udziałem świetnych aktorów. Doczekały się też wielu studiów, zwłaszcza w prasie fachowej. Okres pierwszy (1911-1916). Reżyserem większości filmów żyd. tego okresu byJ Abraham Izaak Kamiński, reżyser i aktor Teatru Żyd. w Warszawie (W. Wiszniewski przypisuje niektóre filmy - w knajpie). Powojenna twórczość należy do kręgu abstrakcji i nadrealizmu; sięgał często do symboliki biblijnej i martyrologicznej (Adonaj). M.T. Fiszel Mojżesz (1480-1542)- rabin, talmudy-sta, lekarz. Pochodził z bogatej rodziny kupieckiej, która przybyła do Krakowa z Norymberg! w pół. XV w. i zyskała znaczenie ze względu na usługi bankierskie oddawane królom Kazimierzowi Jagiellończykowi, Janowi Olbrachtowi i Aleksandrowi. Był wnukiem finansistów Mojżesza i synem Mojżesza Efraima zwanego Fronczkiem. Studiował medycynę w Padwie, a Talmud m.in. u swojego krewnego Jakuba Pollaka. Leczył wielu dygnitarzy świeckich i duchownych, m.in. arcybiskupa poznańskiego. Wraz z żoną Esterą pełnił usługi na rzecz dworu królewskiego, za co na mocy przywilejów z 1520,1523 i 1527 został zwolniony przez Zygmunta I Starego z obowiązku płacenia większości podatków. 1533 otrzymał funk-q'ę rabina krakowskiego. 1541 wraz z Szalomem Szachną został mianowany rabinem generalnym dla Małopolski, nominacja ta miała ważne znaczenie dla rozwoju autonomii żyd. w Polsce. Nominacja wywołała sprzeciw kahałów, które nie godziły się na ograniczenie ich kompetencji. Uwikłany w proces o charakterze religijnym zginął spalony na stosie w 1542. H.W. 91 film zapewne błędnie - Kazimierzowi Kamińskiemu). Pierwszym i głównym producentem był Mordechaj (Mordko) Towbin. Mało wiemy o jego osobowości i kwalifikacjach zawodowych; na tle jego działalności rysuje się postać obrotnego kupca i przedsiębiorcy, który swój kantor, utworzony dla dystrybucji filmów zagranicznych (francuskich i rosyjskich), zdołał przemienić w przedsiębiorstwo filmowe z własnym laboratorium i sprzętem firmowym. Towbin sprowadził z Rosji nieocenionego Stanisława Sebela, który najpierw pełnił rolę operatora kinowego w „Iluzjonie" przy ul. Marszałkowskiej, następnie stał się głównym fotografem filmującym Warszawę pod zaborem rosyjskim, a także laborantem i montażystą. W należącym do Towbi-na przedsiębiorstwie „Siła" w ciągu pierwszych dwóch lat działalności wyprodukowano 6 Plakat do filmu „Mateczka", reż. K. Tom i J. Green lub 7 filmów o trzech lub czterech aktach, przy ścisłej współpracy Warszawskiego Teatru Żyd., w którym w tym okresie rej wodziła rodzina Kamińskich. Filmy, oparte na wystawianych równocześnie sztukach teatralnych, kręcono w bardzo prymitywnych warunkach. Z braku dźwięku, pomagano sobie (jak to było wówczas powszechnie przyjęte) napisami w językach jidysz i polskim. Większość filmów miała tytuły zarówno żyd., jak polskie; tytuły polskie - być może - przyciągały polską publiczność. Na czoło reżyserów tego okresu wysunął się już od pierwszego filmu Der wilderfoter (Okrutny ojciec), którego scenariusz oparto na sztuce Salomona Libina (1872-1955) wybitny działacz na niwie kultury żyd., pisarz, teatrolog Marek Arnsztejn (znany jako Andrzej Marek). Arnsztejn, który zginął w getcie warszawskim, napisał scenariusz i wyreżyserował następujące filmy: Okrutny ojciec, Chasydka i odstępca (w filmografiach brak tytułu żyd.), Di sztifmuter (Macocha), Mirele Efros, Chasie dijesojme (Chasia sierotka). Trzy ostatnie filmy według sztuk Jakuba Gordina. Operatorem wszystkich filmów był S. Sebel, występowali aktorzy Teatru Żyd. A. L Kamińskiego; on sam występował z całą rodziną w teatrze i w fiknie. Tak więc w Mirele Efros, oprócz A. I. Kamińskiego, występują także jego żona Ester Rachel Kamińska, starsza córka Regina (często mylona z matką) i najmłodsza Idą Kamińska. Udział biorą także inni aktorzy żyd.: Juliusz Adler, Gerszon Weisman (maż Kamińskiej), Rudolf Zasławski, siostry Tania i Sonia Tajtelbaum, Jakub Libert i inni. Warto wymienić także Wierę Zasławską, Szmuela Landaua, Ajzyka Samberga, Icyka Arko, Helenę Go-tlib, Lee Kampaniejec, Mosze Fiszelowicza. Według informacji I. Kamińskiej (odnotowanej przez Erika A. Goldmana), A. I. Kamiński zwolnił z pracy w teatrze A. Marka i sam objął reżyserowanie. Było to po bankructwie M. Towbina. Pojawiła się wówczas nowa firma „Kosmofilm" pod energicznym kierownictwem Henryka Finkelste-ina, który posiadał dyplom uniwersytecki z Berlina i Wyższej Szkoły Technicznej w Monachium. Finkelstein zatrudnił operatora z „Siły" - S. Sebela oraz jako reżysera A. I. Kamińskiego. Reper- film 92 tuar filmów „Kosmofilmu" opierał się również na spektaklach Teatru Żyd.; do 1915 firma wyprodukowała około 10 filmów, m.in. Hercele mejuches (Fatalna klątwa) wg sztuki Mosze Richtera, Zajn wajbs mań (Bigamistka) wg. sztuki Nachmana Majzla, Sztrof (Kara Boża) wg. Z. Libina, Der chazans tochter (Córka kantora) wg S. Libina, Der unbekanter (Miłość i śmierć) wg J. Gordina, Di sztifmuter (Macocha) wg J. Gordina, Szechite (Ubój) wg J. Gordina. Filmografie odnotowują jeszcze 2 lub 3 filmy o nie zidentyfikowanych szczegółach; być może były to ponawiane wersje wcześniej wyprodukowanych filmów. Przedsiębiorczy H. Finkelstein nie zadowolił się ograniczonymi możliwościami ekranizowania żyd. sztuk teatralnych i podjął produkcję ambitnych filmów polskich, jak Halka wg opery Stanisława Moniuszki, Karpaccy górale wg Józefa Korzeniowskiego (1797-1863) oraz pierwsza polska komedia filmowa Tajemnica pokoju nr 100. Łącznie wyprodukował około 20 filmów. W 1916 „Ko-smofilm" zakończył działalność, przede wszystkim z powodu trudności z importem taśmy filmowej i materiałów laboratoryjnych. H. Finkelstein razem z Aleksandrem Hertzem (1879-1928), który zaczął swą karierę zawodową jako bankowiec na warszawskich Nalewkach, wznowił następnie działalność pod firmą „Sfinks", jedyną produkującą polskie filmy przed odzyskaniem niepodległości, czyli przed 1918. W tym pierwszym okresie filmu żyd., i to już na samym początku w 1911, należy także odnotować dwa filmy o tematyce żyd., niezupełnie odpowiadające kryteriom podanej na wstępie definicji. Pierwszy z nich to Meir Ezofowicz, wg powieści Elizy Orzeszkowej, wyprodukowany przez firmę „Sfinks". A. Hertz miał większe ambicje od M. Towbina i do reżyserii Meira Ezofowicza zaangażował polskiego reżysera Józefa Ostoję-Sulnickiego, operatorów Jana Skarbka-Malczewskiego i Czesława Jakubowicza. W zespole aktorskim figurują m.in. takie nazwiska, jak Władysław Grabski, Maria Dulęba (1881-1959), Mila i Stanisława Kamińskie. Drugim filmem (wyprodukowanym przez „Kooperatywę Artystyczną") był Sąd boży na podstawie sztuki Stanisława Wyspiańskiego (1869-1907) Sędziowie, którą wystawił w tym czasie warszawski teatr „Rozmaitości" w reżyserii Stanisława Knake-Zawadzkiego. On też przerobił sztukę na scenariusz filmowy i wyreżyserował film z obsadą teatru „Rozmaitości". Po żyd. filmach „Siły" i „Kosmofilmu" pozostał ślad tylko na piśmie, i to bardzo nikły: niedokładne informacje W. Wiszniewskiego (zob. literatura), ogłoszenia i sporadyczne notatki w prasie polskiej i jeszcze rzadsze - w żyd. Okres drugi (1924-1929). Żyd. film w Polsce pierwszego okresu wyrósł z żyd. teatru i trzymał się go do końca, nie próbując tworzyć samodzielnych scenariuszy. W efekcie zapewniło mu to, przynajmniej teoretycznie, wysoki poziom akcji fabularnej, wypróbowanej już wcześniej na publiczności teatralnej, i doświadczoną obsadę aktorów, którzy znali dobrze swe role. Oczywiście miało to także swoje złe strony, gdyż gra teatralna niekoniecznie odpowiadała wymaganiom kina, lecz publiczność, która dopiero co poczuła smak kina, przyjmowała bezkrytycznie ten typ filmu; tym bardziej że przynajmniej część widzów znała sztuki i aktorów ze sceny teatralnej. Po ośmiu latach przerwy film żyd. odrodził się w niepodległej Polsce na zupełnie innych zasadach. Ciekawe, że - podobnie jak w pierwszym okresie, gdy dwa polskie filmy wyprzedziły, jak gdyby zwiastowały obfitą produkcję filmów żyd. - tak i druga fala fabularnych filmów żyd. poprzedzona została dwoma filmami polskimi o tematyce żyd. (czy też żydowsko-polskiej). Pierwszy to Tajemnice Nalewek (1921) wg powieści Henryka Naglą w reżyserii Franciszka Zyndrama-Muchy (pierwszy film znanej firmy produkcyjnej „Falanga"), którego nicią przewodnią była walka z przesądami. Drugim był film Śmierć za życie (1924) firmy „Prometeusz" w reżyserii Jana Kucharskiego - o przyjaźni polskiego księcia i syna żyd. karczmarza; w bardzo dobrej obsadzie figurują takie nazwiska, jak Stefan Ja-racz (1883-1945) i Wanda Siemaszkowa (1867-1947), a przy kamerze znowu był S. Sebel. W 1923 wyprodukowano w Polsce zaledwie 4 filmy. Przestarzały sprzęt, brak fachowców, atelier filmowych, zaplecza finansowego były przyczyną tego zastoju. Jednak mimo spadku liczby kin sprowadzano filmy zagraniczne, w szczególności z Niemiec, dzieła mody ekspresjonistycznej pobudzające fantazje, którym uległ właściciel atelier fotograficznego Leon Forbert (1892-1938) wraz ze swym wspólnikiem Henrykiem Bojmem. Pierwszy, nie pozbawiony zdolności kupieckich, niewiele 93 miał wspólnego z tradycją żyd., drugi zaś, pochodzący z ortodoksyjnej rodziny żyd., marzył o produkcji żyd. filmów i pisał scenariusze, których nikt nie czytał. Obaj założyli agencję fotograficzną „Forbert-Bojm", obsługującą dzienniki warszawskie. Z czasem udało się Bojmowi zainteresować Forberta ideą filmu żyd., którą poparł też kuzyn Leona - Seweryn Steinwurzel (ur. 1898) - doskonały fotograf, absolwent Szkoły im. Wawelberga i Rotwanda. Stał się jednym z czołowych operatorów filmowych w Polsce, jego dorobek to 50 filmów (m.in. Legion ulicy, Dzieje grzechu, Barbara Radziwiłłówna, Dziewczęta zNowolipek). Tak wyrosła firma „Leo Film", należąca do czołówki w branży filmowej w następnych latach. Swój pomyślny rozwój zaczęła od filmów żyd., a pierwszym z nich był Tkijas Kaf (Ślubowanie), którego fabuła przypominała znaną sztukę Dybuk. Dwaj przyjaciele złożyli ślubowanie, że - jeśli jednemu z nich urodzi się syn, a drugiemu córka - to dzieci staną na ślubnym kobiercu, czyli pod chupą. Drogi przyjaciół rozeszły się, ale ślubowanie (tkijas kaf) obowiązuje. Młodzi - ofiary spisku rodziców - nie wiedzą o tej przysiędze ani nawet się nie znają, żyją z dala od siebie. W Dybuku ta sytuacja ma tragiczne rozwiązanie, tu - dzięki interwencji sił wyższych w postaci proroka Eliasza -wszystko kończy się szczęśliwie. Zarówno L. Forbert (ojciec znanych później operatorów filmowych, Adolfa i Władysława Forbertów), jak i S. Steinwurzel znali dobrze ograniczenia małego studia fotograficznego (w którym L. Forbert postawił własnoręcznie zbudowane dekoracje); potrafili odpowiednio manipulować plenerami Wilna i Nalewek, aby nadać zdjęciom jednolity charakter. Reżyserem mimo woli stał się główny aktor filmu Zygmunt Turków (1896-1970), który po nieudanych próbach sprowadzenia fachowców z Niemiec i USA objął kierownictwo zdjęć i wywiązał się z tego zadania bardzo dobrze. Z. Turków występuje w tym filmie w siedmiu wcieleniach proroka Eliasza, który doprowadza młodych na ślubny kobierzec. Na filmowym bezrybiu ówczesnej Polski Dybuk spotkał się z wyjątkowo przychylną oceną, co zachęciło producentów do nakręcenia następnego filmu, nie mniej mistycznego w założeniu, lecz z tendencją patriotyczną. Był to Łamedwawnik (Jeden z trzydziestu sześciu), do którego scenariusz napisał H. Bojm. Oparł się na żyd. legendzie ludowej o 36 utajonych sprawiedliwych (zwanych łamedwawnikami), dzięki którym istnieje świat. Akcja filmu toczy się w czasie powstania styczniowego 1863. Jedenastu żyd. zakładnikom, mieszkańcom małego miasteczka, grozi egzekucja. Kontrybucje, nałożoną przez rosyjskiego gubernatora, ukradł jego adiutant. Łamedwawnik poświęca swe życie, ratując niewinnych. Reżyserem filmu był 24 letni Henryk Szaro (Szapiro, 1900-1942), który przybył do Polski z teatrem „Sinjaja Ptica". Plenery kręcono w Kazimierzu i Sandomierzu. L. Forbert, który wyprodukował ten film w 1925 pod firmą „Ef-es" (Forbert-Steinwurzel), nie miał z niego wielkiej pociechy i deficyt musiał pokryć z dochodów, które przyniosły produkowane przez niego filmy polskie. Dopiero po trzech latach, w 1929, zamierzył się na wielki film epicki W lasach polskich, do którego scenariusz, jak zwykle, opracowali H. Bojm, niewątpliwie przy współudziale reżysera filmu Jonasza Turkowa (1898-1985), brata Zygmunta, aktora poprzednich filmów L. Forberta. Scenariusz oparto na dwóch powieściach znanego żyd. pisarza, Józefa Opatoszu. W fabułę wpakowano, co tylko było można z folkloru polskiego bądź żyd., z całą historią Polski od Wandy, co nie chciała Niemca, po Berka Joselewicza wraz z dworem cadyka w Kocku. Film ten nie zachował się; jeśli można wnosić z recenzji, jego głównym błędem był gąszcz asocjacji historycznych, w których plątaninie trudno było wyłowić wątek fabularny. Jest nim miłość młodego chłopca z ortodoksyjnej rodziny żyd. do siostry szpitalnej (akcja dzieje się podczas powstania styczniowego). Mordechaj, bohater filmu, pod wpływem swoich polskich towarzyszy z konspiracji zaczyna patrzeć na świat oczyma patrioty polskiego. Film zrobił klapę, a jego twórcy, w szczególności reżyser, usprawiedliwiali się cenzurą, która tak pokiereszowała film, że trudno było powiązać kadr z kadrem. Była to cenzura ortodoksyjnych kół żyd., która znalazła zrozumienie oficjalnej cenzury polskiej. Powycinano z filmu sceny i kadry, które ewentualnie mogłyby urazić religijne uczucia Żydów; chodziło przy tym o Żydów ortodoksyjnych, którzy i tak nie obejrzeliby filmu, który był dla nich sztuką zakazaną. Wśród doborowej obsady aktorów żyd., ze sprowadzonym z Ameryki głównym amantem Silvinem Richem, z Jerzym Leszczyńskim 1884-1959) w roli Berka Joselewicza, I. J. Grabowską w roli królewny Wandy, Tadeuszem Wesołowskim jako hrabią Komorow- film 94 skim, byli także aktorzy często spotykani w filmach wcześniejszych i późniejszych: Klara Segało-wicz, Diana Blumenfeld, Dawid Lederman, Mosze Lipman, Helena Gotlieb, Chaim Sendler. Z trzech filmów okresu drugiego zachował się tylko Tkijas kaf, który zdobył dużą popularność wśród publiczności żyd. i polskiej, a także wśród widzów w USA. Amerykańscy dystrybutorzy postanowili go udźwiękowić, przydając mu ramy jeszywy, w której opowiada się ta pełna cudów legenda wileńska. Rama ta, w której biorą udział znani żyd. aktorzy teatrów amerykańskich, rozbija film na mniejsze epizody przerywane dyskusją uczniów (jeszybotników). Tytuł zachowanej wersji brzmij wilna legend (Legenda wileńska). Okres trzeci (1936-1939), to doba filmu dźwiękowego, który nastąpił po ośmioletniej przerwie. W ciągu trzech lat, od 1936, kiedy w kwietniu odbyła się premiera filmu Al chet, aż do wybuchu wojny we wrześniu 1939 wyprodukowano w Polsce 9 filmów fabularnych, w tym 3 komedie. Głównymi wytwórniami tego okresu były „Kinor" i „Greenfil", których ambicje były bardziej komercyjne niż artystyczne. Firma „Kinor" wyłoniła się w 1936 z dużo wcześniej założonego laboratorium filmowego „Sektor", którego wspólnikami byli bracia Izaak i Saul Goskind, operator Adolf For-bert i dźwiękowiec Jerzy Rok. Duszą interesu był S. Goskind, mający pewne doświadczenie filmowe (dwa lata nauki w szkole filmowej Henryka Bigostła, krótkie przeszkolenie dźwiękowe w Berlinie), pełen fantazji, dobry organizator z żyłką handlową, później założyciel i współredaktor żyd. miesięcznika „Filmwelt". Firma „Sektor", nad którą objął pieczę od strony technicznej A. Forbert, zaczęła od wykonywania napisów polskich do f Omów zagranicznych, wkrótce wyspecjalizowała się w robieniu kopii filmów zagranicznych i wypożyczaniu sprzętu filmowego, następnie wzięła udział w produkcji filmów krótkometrażowych z awangardową grupą produkcyjną „Start": Aleksander Ford (1908-1980), S. Wohl, Eugeniusz Cękalski (1906-1952), Wanda Jakubowska (ur. 1907), Antoni Bohdziewicz (1906-1970), J. Zarzycki. Goskind udzielał kredytu i uczestniczył w produkcji filmów młodych reżyserów, a jego zyskiem były ulgi podatkowe. W połowie 1. 30. dojrzała myśl o potrzebie produkcji filmów żyd. Zjawisko o tyle ciekawe, że były to lata nasilającego się antysemityzmu, znacznych wpływów Niemiec na nastroje antyżydowskie oraz wzrastających tendencji syjonistycznych, nie idących w parze z językiem jidysz. Z drugiej strony były to lata pełnego rozkwitu kultury żyd. w Polsce, szczególnie teatru, literatury, malarstwa, muzyki (w tym liturgicznej) i film stanowił jak gdyby uzupełnienie, łączące te wszystkie dziedziny sztuki. Jednocześnie do Polski zaczęli napływać uciekinierzy z Niemiec, głównie ludzie sztuki, teatru, filmu, którzy szukali pracy. W takich warunkach narodziła się firma „Kinor", wyłoniona z laboratorium „Sektor". Kierownikiem produkcji został S. Goskind, jego zastępcą Wincenty Tenenbaum (Yinten), reżyserem - przybyły z Niemiec, acz pochodzący z Łodzi Aleksander Marten Marek Tenenbaum. Dekoracje projektował inny uciekinier z Niemiec, znakomity malarz Jankiel Adler. Pierwszy film tej wytwórni,vł/ chet (Za grzechy), był melodramatem. Scenariusz opracował dziennikarz żyd. M. N. Neuman (1893-1960), muzykę skomponował Henoch Koń (1890-1970). Akcja toczy się w czasie I wojny światowej. Tematem jest nieszczęśliwa miłość córki rabina, zakochanej w oficerze, który zginął na wojnie, pozostawiając jaw ciąży. Wyrodna córka Rachel okazuje się też wyrodną matką; porzuciła dziecko na ulicy pod opieką dwóch biedaków, którzy oddają dziewczynkę do sierocińca. Rachel robi karierę w USA, wraca jako wielka śpiewaczka i poszukuje córki. Film miał wielkie powodzenie i szedł w warszawskim kinie „Fama" około pół roku. W tym samym roku 1936 wyprodukowała komedię Jidl mitnfidl (Judei gra na skrzypcach) konkurencyjna firma „Greenfilm", należąca do polskiego Żyda Józefa Greena (Grinberga), mieszkającego w USA. J. Green, z pewnym stażem teatralnym i nie mniejszym od S. Goskinda zmysłem handlowym, znał dobrze amerykański rynek żyd. publiczności teatru i filmu, świat emigrantów żyd. z Europy Wschodniej, tęskniących do sztetł, tradycyjnego miasteczka o sielskim życiu. Zorientował się, że wyprodukowanie filmu w Polsce znacznie obniży koszty. Zaangażował do pracy nad scenariuszem klasycznego scenarzystę polskich fars filmowych, Konrada Toma (ur. 1887), a do głównej roli - popularną amerykańską aktorkę komediową Molly Picon (1905-1992). Sam objął reżyserię, a dla lepszego samopoczucia dokooptował polskiego reżysera Jana Nowinę-Przybylskiego. 95 Zdjęcia robił przybyły z Francji Jakub Joniłowicz 1908-1975). Rodzynkami w tym muzycznym filmie były piosenki wielkiego poety żyd. Icyka Mangera, muzykę skomponował Abe Elstein (1907-1963). Komedia z żyd. piosenkami, żyd. weselem, klezmerami i soczystym dialogiem osiągnęła wielką popularność i do dziś jest klasyczną pozycją na festiwalach filmów żyd. na całym świecie. Klezme-rów grali aktorzy teatru żyd. w Warszawie (WIKT): Maks Bożyk (1899-1970), Leon Liebgold, Sym-cha Fostel. Powodzenie tego filmu zdopingowało firmę „Kinor" do przerzucenia się z melodramatu na komedię; wykorzystano znakomitych aktorów WIKT, Szymona Dżigana i Izraela Szumachera, w filmie Frajłeche kapconlm (Weseli biedacy), wyprodukowanym w 1937. Scenariusz napisał Mosze Broder-son, aktor i dyrektor teatru satyrycznego „Ararat", także autor tekstów, operatorem był A. Forbert, późniejszy operator wielu filmów polskich. Reżyserował Leon Jeannot (Lejbełe Katz, ur. 1908) przy współpracy Z. Turkowa. Fabuła była prosta: dwóch biedaków natrafiło podczas spaceru na kałużę nafty, która wyciekła z bańki przygodnego wieśniaka. Rozeszła się wieść, że w miasteczku znaleziono ropę naftową, co sprawiło, że w okolicy zaczął rozwijać się przemysł naftowy, zaś młode dziewczęta -córki właścicieli akcji - stały się poszukiwanymi narzeczonymi. Bańka mydlana jednak pękła, a zbankrutowani biedacy zaczęli myśleć o nowym przedsięwzięciu. Komedia była krótka, toteż jej dystrybucja nastręczała trudności. Film, chociaż w zniszczonej kopii, zachował się do dziś W tym samym roku 1937 powstała inna komedia, zatytułowana Purymowy błazen, którą przygotował J. Green wraz z J. Nowiną-Przybylskim. W roli smutnego błazna typu chaplinowskiego wystąpił Z. Turków, teksty piosenek napisał I. Manger, kamerzystą był S. Steinwurzel. Akcja filmu oparta jest na klasycznym trójkącie miłosnym. Bohater o imieniu Gecel kocha się w córce szewca Esterze, granej przez amerykańską aktorkę Mniam Kressin, lecz ona ucieka z cyrkowcem. Kulminacyjnym punktem filmu jest karnawał purimowy, w czasie którego rozbawiony tłum pomaga kochankom w ucieczce, a osamotniony Gecel udaje się w drogę bez celu. Muzykę do filmu skomponował Nicolas Brodsky, którego J. Green sprowadził z Wiednia. Film nie osiągnął takiego powodzenia, jakJidt mitnfidł. Także następny film J. Greena Mamełe (Mateczka) z M. Picon, kręcony z myślą o powtórzeniu sukcesu Jidl mitn fidt, nie osiągnął takiej popularności. K. Tom zaadaptował sztukę Majera Schwartza, przeniósł akcję na przedmieście Łodzi i do Ciechocinka i wraz z J. Greenem (dla którego adaptacja miała charakter nostalgicznego wspomnienia dzieciństwa) wyreżyserował sentymentalną komedię. Chawcia, grana przez M. Picon, przyrzekła konającej matce, że zaopiekuje się czterema siostrami i niedołężnym ojcem, a jak sobie daje z tym radę, jest treścią komedii. Muzykę skomponował A. Elstein, operatorem był S. Steinwurzel. Równocześnie, w ciągu tych samych trzech miesięcy, J. Green produkuje film A briwełe der mamen (List do matki), którego tytuł jest wzięty z jednej z najpopularniejszych żyd. piosenek ludowych. Akcja filmu zaczyna się dwa lata przed wybuchem I wojny światowej, a jego tematem jest rozkład żyd. rodziny w małym miasteczku na Ukrainie. Główną, tragiczną postacią jest matka rodziny Dobrysia grana przez Lucy German, która dzielnie znosi wszystkie nieszczęścia rodziny, śmierć najstarszego syna, wyjazd do Ameryki beztroskiego męża (który zrobił tam wątpliwą karierę sprzedawcy krawatów) i najmłodszego syna itd. Film kończy się jednak happy endem. Muzykę skomponował A. Elstein, reżyserowali J. Green i Leon Trystan (Wagman). Występowali aktorzy żyd. teatrów Warszawy oraz dwoje aktorów amerykańskich - Lucy i Misha German. Po nakręceniu tych filmów J. Green powrócił do USA Następnym filmem omawianego okresu był Ona a hejm (Bezdomni), którego producentem był A. Marten z firmy „Alma". Scenariusz opracował Alter Kacyzne, na podstawie sztuki J. Gordina. Akcja toczy się w malowniczym Kazimierzu. Rybak Abraham Riwkin, którego gra A. Marten, nie mogąc przeżyć śmierci syna, który utonął w rzece, emigruje do Ameryki, pozostawiając żonę Bet-szewę (graną przez I. Kamińską) i drugiego syna. W nowym Jorku zmywa talerze, romansuje ze znaną śpiewaczką (Wiera Grań) i za jej pieniądze sprowadza do USA żonę, syna i starego ojca. Nikt jednak nie znajduje szczęścia w kraju tysiąca możliwości. Film nakręcony z myślą o widzach amerykańskich, nie został przyjęty przychylnie przez publiczność, która parę miesięcy po premierze i w związku z najazdem Hitlera na Polskę zaczęła myśleć, że Ameryka jest jednak domem i ucieczką dla prześladowanego narodu żyd. film 96 W złotej erze filmu żyd. w Polsce trzeba wymienić zwłaszcza dwa filmy wysokiej klasy, różniące się swą specyfiką od poprzednio omówionych. Są to Dybuk i nowa wersja dźwiękowa Ślubowania. Dybuk, tragedia Szlojme Zajnwela Rapaporta (An-skiego), stanowiącai po dzień dzisiejszy żelazny repertuar teatru żyd., został zekranizowany według scenariusza A. Kacyzne (właściciela praw autorskich) i M. Arnsteina, przy współudziale Anatola Sterna (ur. 1899). Reżyserował jeden z największych artystów przedwojennego filmu polskiego, Michał Waszyński (ur. 1904), operatorem był Albert Wywerka (ur. 1894), muzykę skomponował H. Koń, tańce - Judyt Berg. Splendoru filmowi dodały nazwiska sławnego kantora warszawskiej synagogi Gerszona Siroty oraz konsultanta historycznego - Majera Bałabana. Wśród aktorów rej wodzili: Abraham Morewski (Rebe z Miropola) i para nieszczęśliwych kochanków Liii (Lea) i Leon Liebgold, a wraz z nimi występowali wybitni aktorzy teatrów warszawskich: M. Bożyk, D. Halpern, Sz. Landau, Dawid Lederman, Mosze Lipman (ur. 1893), Izaak Samberg (1889-1943). Początek akcji przypomina film Ślubowanie. Dwaj przyjaciele składają przysięgę, że ich dzieci pobiorą się. W Ślubowaniu rozwiązanie jest szczęśliwe, w Dybuku dochodzi do tragedii. Duch zmarłego Channa opanowuje duszę oblubienicy w dniu ślubu: wchodzi w nią dybuk, którego w przeraźliwie dramatycznej ceremonii stara się wypędzić rebe z Mioropola; wypędza go razem z jej duszą... Film zdobył wielką popularność wśród publiczności, natomiast w prasie polskiej opinie wahały się od wielkich pochwał do wielkich drwin. Szczęśliwie kopia się zachowała i wszedł do klasyki filmu światowego jako reprezentacyjne dzieło folklorystyczne żyd. kinematografii; dziś jest nieodłączną częścią wszelkich żyd. festiwali filmowych. Nowa wersja Ślubowania, wielkiego sukcesu kina niemego, nie miała większego powodzenia mimo świetnej obsady aktorskiej (Z. Turków, D. Halpern, Kurt Katsch). Scenariusz napisał H. Bojm, reżyserował H. Szaro, zdjęcia - Stanisław Lipiński, muzyka - Iso Szajewicz. Była to ostatnia szansa firmy L. Forberta, który zmarł rok później (1938). Niektóre filmografie dołączają do 9 filmów żyd. „złotej ery" także żyd. wersję (zdubbingowaną w języku jidysz) polskiego filmu Piętro wyżej (Szchejnim) z Eugeniuszem Bodo (Eugeniusz Bohdan Junod, 1899-1941?) i Heleną Grossówną, w reżyserii Leona Trystana (1900-1941). Film dokumentalny Historii fabularnego filmu żyd. w Polsce towarzyszył rozwój filmu dokumentalnego. Wspierany finansowo przez partie, miał przede wszystkim charakter propagandowy, syjonistyczny albo bun-dowski, co nie zmniejsza jego wartości artystycznych, reportażowych oraz informacyjnych, nabierających z biegiem czasu wagi dokumentu historycznego. Już w 1914 H. Finkelstein wysyła z „Ko-smofilmu" operatora S. Sebela do Palestyny, celem sfilmowania materiału o Ziemi Obiecanej i Egipcie. Materiał ten zmontowano w Warszawie, gdzie odbyła się premiera. Film zatytułowano Ziemia Święta - Egipt - Palestyna. Zapoczątkował on serię około 10 filmów syjonistycznych, nakręconych już po I wojnie światowej. W. Jewsiewicki (ur. 1910) zebrał około 20 wycinków z gazet wczesnych lat powojennych, które świadczą o sporadycznym filmowaniu o charakterze dokumentalnym tematów żyd., jak konferencja syjonistyczna w Warszawie 1919, czy w tymże roku pogrzeb wybitnego pisarza żyd. Jakowa Dinesona (1856-1919). W 1922 wytwórnia „Argos", finansowana przez Żydów amerykańskich (prawdopodobnie American Jewish Joint Distribution Committee) realizuje film w 10 aktach Życie żydów w Warszawie; kamerzystą był A. Wywerka, a także Geslar Kryński i Antoni Wawrzyniak. W 1925 L. Forbert wysyła do Palestyny S. Steinwurzla celem nakręcenia materiału o otwarciu Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. S. Steinwurzel, który niedawno ukończył zdjęcia do filmu Łamedwawnik, powraca do Warszawy z reportażem Nowa Palestyna, który wzbudził wielkie zainteresowanie publiczności warszawskiej. W 1931 pojawił się Władysław Markiewicz, działacz klubu sportowego Maka-bi, który stał się producentem filmu Wycieczka do Ziemi Świętej; zdjęcia robił Leonard Zawisław-ski z firmy „Sfinks". Po wielkim sukcesie Legionu ulicy w reżyserii A. Forda, W. Markiewicz zdecydował się wysłać go do Palestyny, aby nakręcil film o Makabiadzie. A. Ford nakręcił duży materiał dokumentalny, 97 film a ponieważ została mu taśma filmowa, postanowił, w porozumieniu z producentami z Polski, nakręcić dodatkowo film reportażowo-fabularny z udziałem zespołu teatralnych aktorów palestyńskich. Tak powstał pierwszy dźwiękowy fabularny film produkcji polskiej. Centralnym motywem scenariusza stał się wiecznie aktualny problem wody w Palestynie, towarzyszył mu - nie mniej aktualny - problem konfliktu żydowsko-arabskiego. Jest też oczywiście wątek miłosny, żydowsko-arabski. Cenzura brytyjska nie wpuściła filmu na ekrany Jerozolimy i Tel-Awiwu. Został więc wykończony w Warszawie, łącznie z opracowaniem dźwiękowym. Większość tekstów mówionych przez Chanę Rowinę, Aharona Meskina, Rafaela Klaczkina i innych aktorów teatru Habima dubbingowali w języku hebrajskim ich zastępcy. A Fordowi zarzucano wpływy sowieckiego reżysera Julija Rajzmana (ur. 1903) i jego Ziemli, niewątpliwie z pewną dozą racji, ale takie też było jego nastawienie ideologiczne. Zabrał się do realizacji filmu bez określonego scenariusza, z zamiarem zrobienia dramatycznego filmu dokumentalnego. Film, zatytułowany Sabra, miał w Polsce duże powodzenie, lecz też spotkał się z ostrą krytyką, nie tylko artystyczną. Dla syjonistów stał się bodźcem do produkcji dalszych filmów, bardziej kontrolowanych ideowo. W 1934 powstały filmy Palestyna odrodzona (A. Biczyński) oraz Palestyna i Targi Lewantu. Obydwa odnotowano filmograficznie, lecz bardzo skąpo. Inny był los filmu dokumentalnego Świt, dzień i noc Palestyny, w reżyserii H. Bojma, ze zdjęciami W. Forberta i muzyką Władysława Szpilmana, według scenariusza Jakuba Apenszlaka, który ściągnął tłumy widzów. Ujawnił on ponownie nazwisko L. Forberta, tym razem pod firmą „Foto Forbert". Przedsiębiorca zmieniał nazwy swej firmy z każdym nowym filmem, gdyż nie chciał go obciążać długami pozostałymi z poprzedniej produkcji. Niestety, do 1995 nie znaleziono żadnej kopii tego filmu. Bund zamówił w 1936 u A. Forda reżyserowanie filmu o sanatorium im. W. Medema dla dzieci zagrożonych gruźlicą w Miedzeszynie. Był to fabularyzowany reportaż, według scenariusza Wandy Wasilewskiej. Troje dzieci żyd. z ubogich przedmieść Warszawy przebywa w sanatorium przez 3 miesiące, w dobrych warunkach, pod wzorową opieką lekarską itd. Następnie dzieci wracają do rynsztoku swojej ulicy. Poza przedstawieniem życia sanatoryjnego, film wychodzi poza problemy sanatorium, dzieci popierają m.in. strajk górników na Górnym Śląsku. Zdjęcia S. Lipińskiego i muzyka H. Kona znacznie podnosiły jego wartość artystyczną. Cenzura zażądała drastycznych cięć. Gdy realizatorzy nie chcieli się na nie zgodzić, w Polsce zakazano pokazu filmu, który zatytułowano Mirkumen on (Młodzi idą). Wysłany do Francji, wywołał szerokie echa na świecie. Film został ocenzurowany także w USA. Zachowały się jego kopie. Nie zachował się natomiast jednogodzinny film S. Goskinda o wizycie w Polsce Włodzimierza Żabotyńskiego, zatytułowany Zlot Brit he-Cha-jal; zdjęcia wykonał W. Forbert. Ojciec S. Goskinda zakopał ten dokument na podwórzu laboratorium „Sektor", kiedy uciekał w 1939 do Rosji; po powrocie już go nie odnalazł. Lepszy los spotkał 6 dziesięciominutowych filmów S. Goskinda o życiu Żydów w wielkich miastach Polski: Warszawie, Krakowie, Wilnie, Lwowie, Łodzi, Białymstoku. Miały one służyć jako rodzaj próbki, dla zachęty ziomkostw innych miast i miasteczek, by zamówiły podobne filmy. Kompozycja była standardowa. Pierwsza część opisywała polską historię miasta i jego zabytki, druga - żyd. instytuq'e, sklepy, sierocińce, bożnice, szpitale, słowem - życie Żydów w Polsce. Większość filmów nakręcił J. Kaźmierczak, tylko w fotografowaniu Warszawy uczestniczył A. Forbert. Dwa tygodnie przed wybuchem II wojny światowej S. Goskind wysłał filmy do Nowego Jorku, gdzie miał je wykupić jego agent. Przeleżały następnie - nie wykupione - na poczcie 2 lata, by powrócić do właścicieli dopiero wiele lat po wojnie; dziś odrestaurowane kopie znajdują się w dyspozycji amerykańskiego Żyd. Instytutu Filmowego (National Institute for Jewish Film) przy Uniwersytecie im. Brandeisa koło Bostonu. Okres czwarty (1946-1950). Druga wojna światowa przyniosła praktycznie kres żydostwa polskiego. Niedobitki z obozów koncentracyjnych oraz repatrianci z ZSRR pod egidą Centralnego Komitetu Żydów Polskich próbowali odrodzić życie kulturalne, nie czuli się jednak pewnie, toteż przeważały tendencje emigracyjne. W tych warunkach myśl o wznowieniu żyd. twórczości filmowej wydawać się mogła, oględnie mówiąc, nierealna, jednak fantasta S. Goskind przy współpracy A. Forda stworzył spółdzielnię dla produkcji filmów w języku jidysz pod starą firmą „Kinor", co miało znaczenie, jeśli nie dla rynku miejscowego, to na eksport. Zanim to nastąpiło, już na początku 1946 zaczął kręcić 98 różne wydarzenia z życia żyd. w Polsce Ludowej. Sfilmował wizytę naczelnego rabina Palestyny, Ic-chaka Herzoga, w ruinach getta warszawskiego, który odmawiał - wraz z kantorem Wielkiej Synagogi zburzonej przez Niemców, Mosze Kusewickim - modlitwę za umarłych. Sfilmował też wydobycie podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego (archiwum Ringelbluma) spod ruin. Na jesieni 1946 otrzymał pozwolenie na utworzenie „Kinoru" i rozpoczęcie produkcji filmów dokumentujących odradzające się życie Żydów w Polsce. Mir łebengeblibene (My ocaleni), oto pierwszy pełnometrażowy reportaż z życia Żydów w powojennej Polsce. Do udziału w realizacji tego filmu zaangażował S. Goskind młodego reżysera Nalana Grossa, zdjęcia wykonywali na przemian A. Forbert i Karol Cho-dura. Film był jakby sprawozdaniem z działalności Centralnego Komitetu Żydów Polskich. Obejmował w oddzielnych sekwencjach repatriację, opiekę nad dzieckiem, szkolnictwo, młodzież przygotowującą się do wyjazdu do Palestyny (alija), drobny przemysł, rzemiosło, osadnictwo, prace Komisji Historycznej, życie kulturalne, prasę, teatr, związek literacki i inne. Równocześnie „Kinor" wyprodukował kilka innych filmów dokumentalnych, m.in. 3 kroniki typu March of Time, z szerzej niż w normalnych kronikach filmowych opracowanymi niektórymi tematami, jak wizyta M. Picon w Polsce, rocznica powstania w getcie białostockim. Większych rozmiarów był średniometrażowy film Der jidysze jiszuw in niderszlezje (Żyd. osadnictwo na Dolnym Śląsku), który - prócz reportażu z życia Żydów w Wałbrzychu, Rybniku i Katowicach - miał wydźwięk polityczny: Ziemie Odzyskane integralną częścią Polski. Następny film to półgodzinny reportaż z piątej rocznicy powstania w getcie warszawskim. Sfilmowano odsłonięcie pomnika dłuta Nalana Rappaporta (ur. 1911), mowy delegatów z Palestyny Szlońskiego i Zerubawela oraz najważniejsze fragmenty uroczystości. Film został skonfiskowany przez cenzurę, lecz nie z powodu wysląpień gości palestyńskich, lecz dlatego, że uczestniczyli w nim polscy generałowie Marian Spychalski i Franciszek Jóźwiak, którzy wkrótce popadli w niełaskę. Firma „Kinor" nakręciła także filmy o działalności Jointu, o stowarzyszeniu ORT, a lakże o organizacji ochrony zdrowia (ZOZ). Wszystkie powstały jakby na marginesie filmu Mir łebngeblibe-ne. Z materiałów tych, wraz z odpowiednimi dokrętkami, powstał film Kadima Gordonia w języku hebrajskim, o chalucowej organizacji młodzieży Gordonia. Innym filmem, także w języku hebrajskim, był reportaż z pracy poselstwa Izraela w Polsce, kręcony od chwili przybycia zespołu tej pierwszej placówki dyplomatycznej nowo powstałego państwa w 1948 aż do końca 1949. Począlek pracy był legalny, naslępnie, gdy w połowie 1949 zakazano w Polsce działalności syjonistycznej, kręcono filmy konspiracyjnie. W grudniu 1949 film, zatytułowany Po dwóch tysiącach lat, opuścił Polskę w poczcie dyplomatycznej. Wiosną 1948 wrócili z więzień rosyjskich dwaj siali aktorzy przedwojennych filmów „Kinoru" - Sz. Dżigan oraz I. Szumacher. S. Goskind postanowił nakręcić z nimi film fabularny. Obaj aktorzy nie mieli zamiaru pozoslać w Polsce, więc trzeba było się śpieszyć. Z tragicznymi wspomnieniami wojny, na cmentarzu żydostwa polskiego trudno było myśleć o komedii, zaś nie mniej trudno było myśleć o obu aktorach w innej kategorii. Znalazła się jednak formuła, która w pewnym sensie mogła objąć le przeciwieństwa, w scenariuszu N. Grossa, Racheli Auerbach, Sz. Dżigana, I. Szumachera i S. Goskin-da. Sz. Dżigan i I. Szumacher grają siebie - żyd. aktorów powracających z ZSRR i uczących się od sierot żyd., czym była Szoa. Mają przy tym okazję, by przedstawić kilka swych popisowych występów z filmów przedwojennych, m.in. szolem-alejchemowski (Szolem Alejchem) skecz Pożar w Kasrylew-ce, który jesl punkiem wyjścia do przypomnienia wojennych doświadczeń dzieci z sierocińca. Film Unzere Mnder (Nasze dzieci) nie miał premiery w Polsce i z Irudem wydostał się poza jej granice. Słabo rozpowszechniany we Francji i w Izraelu, dopiero w ostalnich lalach pokazywany jesl na festiwalach filmów żyd. Reżyserem jesl N. Gross, zdjęcia Leonard Zajączkowski, muzyka Saul Berelow-ski. Poza głównymi bohaterami udział biorą: Niusia Gold, Hadassa Kestin, Luba Stolarska, Izrael Glanz oraz dzieci z domu dziecka w Helenówku pod Łodzią. Cechy charakterystyczne filmu żyd. w Polsce dają się sprowadzić do naslępujących podslawo-wych punktów: Czas akcji - w filmach przedwojennych zawsze przed I wojną światową lub podczas wojny, nigdy okres aktualny; brak udziału Polaków w akcji (z wyjątkiem filmów historycznych). 99 ^Fofkscajtung" Miejsce akcji - sztetł; niektóre filmy dzieją się na emigracji w Ameryce. Centralny temat - rodzina, rozkład życia rodzinnego na Ile dążeń młodej generacji do wyrwania się z konserwatywnego gella. Dążenie młodych, zwłaszcza dziewcząt do sztuki, muzyki, teatru, baletu: ucieczki z domu z aktorami, cyrkowcami itp. Oprawa folklorystyczna - częściowo jako więź rodzinna: rodzinne uroczystości, święla Purim, Pesach, Jom Kipur i inne. Elemenl muzyczny - w szczególności wokalny, pieśni liturgiczne i piosenki ludowe jako inle-gralne składniki włączone w treść filmu. Film po II wojnie światowej - nie ma już miasteczek, nie ma rodziny, ośrodkiem tematycznym jest sierociniec. Akcja rozgrywa się współcześnie, ale nadal w oderwaniu od społeczeństwa polskiego, z trochę na siłę odnotowaną rzeczywistością Polski Ludowej. B. Armatys, L. Armatys, W. Stradomski, Historia filmu polskiego, t. II, Warszawa 1988; W. Banaszkiewicz, W. Witczak, Historia filmu polskiego, t. I, Warszawa 1966; E. A. Goldman, Yisions, Images and Dreams. Yiddish Film Past and Present, 1983; N. Gross, Toldot ha-kolnoa ha-jehudi be-Polin 1901-1950 (Historia filmu żyd. w Polsce 1901-1950), Jeruszalaim 1990; J. Hoberman, Bridge and Life. Yiddish Film Between Two Wars, New York 1991; W. Jewsiewicki, Materiały do dziejów filmu w Polsce, Łódź 1952; W. Wiszniewskij, Chudożeswiennyje filmy dorewolucionnoj Rossii, Moskwa 1945. Natan Gross Fitelberg Grzegorz (Dyneburg 18 X 1879-Kalowice 10 VI 1953) - dyrygenl, kompozytor. Był uczniem S. Bacewicza (skrzypce) i Z. Noskowskiego (kompozycja). Początkowo grał jako skrzypek w orkiestrze Tealru Wielkiego w Warszawie, od 1901 lakże w Filharmonii Warszawskiej; od 1908 był dyrygentem Filharmonii. Dyrygował wieloma orkieslrami w kraju i za granicą. 1934 zorganizował w Warszawie Orkieslrę Symfoniczną Polskiego Radia. Zasłynął jako znakomity interprelalor muzyki XX w. i współczesnej muzyki polskiej. Był jednym z członków Młodej Polski w muzyce, do której należeli również M. Karłowicz, K. Szy-manowski, L. Różycki, A. Szeluto. Jest autorem m.in. poematów symfonicznych Pieśń o sokole, Wgłębi morza, dwóch symfonii, Irzech uwertur; zinstrumentował m.in. Epizod na maskaradzie M. Karłowicza i wiele utworów K. Szymanowskiego, J. Stefaniego, J. Elsnera, F. Chopina, S. Moniuszki. Po II wojnie światowej założył i był pierwszym dyrygentem Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach. Propagował polską muzykę, także podczas zagranicznych lournee. Wykładał w Konserwatorium Muzycznym w Warszawie (1927-1930) i w Katowicach (1950-1951). Okres wojny spędził za granicą. Miał liczne odznaczenia polskie i zagraniczne. M.F. Flatau Edward (Płock 27 XII 1868-Warsza-wa 7 VI 1932) - lekarz, współtwórca polskiej neurologii, autor pionierskich prac w tej dzie- dzinie. Z jego inicjatywy rozbudowano i unowocześniono żyd. szpilal w Warszawie na Czystem. W okresie międzywojennym członek wielu krajowych i zagranicznych inslylucji i towarzystw naukowych. Wykszlałcił wielu wybitnych pracowników naukowych. A.C. „Fotkscajtung" - centralny organ Ogólnego Żydowskiego Związku Robotników Bund, ukazywał się w Warszawie od 1921 najpierw jako tygodnik, od l IX 1922 do IX 1939 jako gazeta codzienna, z wyjątkiem 1924-1931 także w soboty (1923-1926 „Unzer E", od 1926 „Najer E"). Nakład wynosił w 1.30. ok. 18-20 rys. egzemplarzy. Sprawozdania obejmowały wiadomości z Polski i z całego świala, szczególną uwagę zwracano na położenie ludności żyd. i na ruch robotniczy. W artykułach wstępnych i komen-larzach dnia znajdowało odbicie stanowisko partii w kwestiach politycznych, społecznych i gospodarczych. Gazela miała poza rym różne rubryki, takie jak „Sporl i higiena" oraz „Teatr i kino", w każdy piątek ukazywał się dodatek „Klajne F." dla dzieci. Jako pismo opozycyjne F. często cierpiała z powodu represji państwowych (konfiskaty, zakaz druku, procesy przeciwko pracownikom). Trój osobowe kolegium redakcyjne było wybierane przez Komitet Centralny Bundu; prawie przez cały okres międzywojenny na jego czele stał H. Erlich. Marian Fuks, Prasa żydowska w Warszawie 1823-1939, Warszawa 1979, s. 210-215;D( Geszichtefim Bund, red. S. Dubnow-Erlich, I. Sz. Herts, Ch. Sz. Kazdan, E. Szerer, tom 4, New York 1971, s. 140-158. G.R Fołks-Sztyme 100 „Fołks-Sztyme" (Głos Ludu) - założony przez PPR w Łodzi 22 II 1946 jako wydawnictwo nieperiodyczne w jęz. jidysz. Od 19IV1946 - miesięcznik, następnie (IV1947) tygodnik, od 1949 jako „Tygodnik KC PZPR", następnie (1950) „Organ KC PZPR" - ukazujący się 4 razy w tygodniu. Od X1949 wydawany w Warszawie. 1956-1991 organ Towarzystwa Społeczno-Kul-turalnego Żydów w Polsce, tygodnik w jęz. jidysz i polskim. Od 1992 zastąpił go dwutygodnik „Słowo Żydowskie - Dos Jidisze Wort". Redaktorami „F-S" byli B. Mark, M. Mirski, S. Tenenblatt, A. Kwaterko. M.F. fotografia Dzieje fotografii datują się od wynalazku Da-guerra w 1839, a w 1847 powstało pierwsze studio dagerotypowe w Polsce. Najstarszym dage-rotypem, portretem polskiego Żyda zachowanym w Jidiszer Wissenszaftłecher Institut (JIWO, obecnie YIVO), jest wykonany w Wiedniu portret pisarza Izaaka Ertera (1791-1851) z Galicji. Wśród pionierów fotografii w Polsce należy wymienić przede wszystkim Maksymiliana Fajansa, który otworzył studio w Warszawie Typy żydowskie z Krakowa i okolic, fot. Ignacy Krieger, ok. 1870 r. na początku lat 50. XIX w. Fotografował pejzaże, wykonywał reprodukcje dzieł sztuki i dostarczał ilustracje do tygodnia „Kłosy". Początkowo dominowała fotografia portretowa w studiach, lecz już w 1. 60. wędrowni fotografowie wykonywali zdjęcia na prowincji. Do pionierskich prac należą fotografie Michała Greima (1828-1911), ukazujące m.in. postacie Żydów i sceny z życia lokalnych społeczności na Podolu i Wołyniu. W 2 pół. XIX w. zrodziły się inicjatywy zgromadzenia systematycznej dokumentacji fotograficznej zabytków kultury żyd. oraz folkloru. Fotografowanie drewnianych synagog podjął Ma-thias Berson (zbiory te uległy zniszczeniu podczas II wojny światowej wraz z muzeum jego imienia), a kontynuował jego prace Majer Ba-łaban, który fotografował także pejzaże oraz rozmaite obiekty sztuki i architekturę. W latach międzywojennych Bałaban opiekował się stowarzyszeniem studenckim, którego celem było utrwalenie pamiątek żydowskiej kultury w fotografiach. W 1912 Sz. An-ski zorganizował ekspedycję etnograficzną celem utrwalenia folkloru żyd. za pomocą nagrań, zapisów oraz fotografii. Prace te objęły Podole i Wołyń; ich owocem było przeszło 2 tyś. fotografii. Dokumentacja fotograficzna okazała się cenna także dla antropologów, którzy podejmowali badania nad społecznościami żyd. w Rosji oraz nad emigrantami do USA; fotografie ich zamieszczała żyd. prasa amerykańska. Pod koniec XIX w. fotografie zaczęły się pojawiać - początkowo sporadycznie - także w prasie żyd. na ziemiach polskich (m.in. zamieszczała je „Ha-Cefira") i w kalendarzach-almanachach, a po 1905 ukazały się pierwsze ilustrowane fotografiami czasopisma żyd. W 1910 w Warszawie powstała pierwsza agencja fotograficzna, założona przez Mariana Fuksa, który był także w 1912 autorem pierwszych kronik filmowych. Z jego inspiracji powstało Stowarzyszenie Fotografików Zawodowych Królestwa Polskiego; kiedy nie został do niego przyjęty - założył w 1914 Żyd. Stowarzyszenie Pracowników Fotografii, a po wojnie - Cech Fotografów Żyd. I wojna światowa przyniosła rozwój fotografii o charakterze reportażowym, często będącej dziełem amatorów; na tej podstawie powstawały później pocztówki, ilustracje prasowe, a nawet wydawano albumy. W Warszawie wzrosło zna- 101 Frank czenie agencji M. Fuksa, która w latach późniejszych zatrudniała do 200 reporterów i dostarczała fotografie do wielu dzienników i czasopism ilustrowanych w Polsce, dokumentując ważniejsze lub sensacyjne wydarzenia zwłaszcza z terenu Warszawy. Po 1918 rozwinęła się żyd. prasa ilustrowana (zwłaszcza tygodniki), niektóre gazety („Chwila", „Dziennik Warszawski", „Hajnt", „Der Moment", „Nasz Przegląd") publikowały co tydzień dodatki ilustrowane zawierające wyłącznie fotografie z krótkimi podpisami, a wraz z tym wzrosło zapotrzebowanie na fotografie prasowe o charakterze reportażowym. Wśród wybitnych fotografów wymienić należy Altera Kacyzne i Menachema Kipnisa. Rozwijała się również fotografia określana jako artystyczna, której ważnym ośrodkiem było Wilno, gdzie już przed 1914 twórczość Jana Bułhaka (1876-1950) stała się często naśladowanym wzorem. W tymże Wilnie zaczął fotografować w latach 20. malarz Mosze Worobiej-czyk, szukający odmiennych dróg sztuki fotograficznej. Zorganizowana w Zurychu w 1929 podczas Kongresu Syjonistycznego wystawa jego kompozycji ukazujących żyd. Wilno została utrwalona w niewielkim albumie. Bogata kolekcja jego fotografii, ukazujących życie żyd. w rozmaitych miejscowościach Polski, pozostaje w posiadaniu rodziny; niewielką tekę portretów opublikował autor w 1946 w Tel Awiwie. W latach 30. powstała kolekcja fotografii Żydów w Polsce i krajach sąsiednich, stworzona przez Romana Wiszniaka. Autor pokazał je na wystawie w YIVO w Nowym Jorku w 1944, gdzie później ukazał się drukiem album. Dla amatorskiego ruchu fotograficznego duże znaczenie miało powstanie w Warszawie w 1926 sekcji fotograficznej w Jidysze Gezelszaft far Landkentnisz (jid. Żydowskie Towarzystwo Krajoznawcze). Celem działalności Towarzystwa, które miało oddziały w wielu miejscowościach, było zwłaszcza poznanie historii i dorobku kulturalnego Żydów w Polsce, a w działalności sekcji uczestniczyli m.in. Rafał Mahler, Noah Pry-łucki, Icchak Schiper i Emanuel Ringelblum. Towarzystwo zgromadziło cenne zbiory fotograficzne. Bogate zbiory zebrał JIWO w Wilnie. Część z nich została uratowana i obecnie w Nowym Jorku znajduje się kolekcja około 10 tyś. fotografii z Polski. W Polsce zbiory fotograficz- ne dotyczące Żydów zgromadził Żyd. Instytut Historyczny, znajdują się także w posiadaniu Centralnego Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie i w niektórych innych instytucjach. Fotografie znajdujące się w posiadaniu prywatnym, amatorskie lub wykonywane przez fotografów zawodowych, przeważnie zostały zniszczone podczas II wojny światowej. Niektóre z ocalałych były przedstawiane na wystawach fotograficznych w ciągu ostatnich lat, przede wszystkim w Warszawie. Obrazy życia żyd. na ziemiach polskich utrwalali także fotografowie z nimi nie związani. Znana jest kolekcja fotografii (m.in. z Warszawy), które wykonał w 1905 Henry Hammond Daw-son Beaumont, sekretarz ambasady brytyjskiej w Petersburgu, załączona do raportu o sytuacji Żydów w Rosji. Współcześnie ujawniane są stopniowo kolekcje fotografii ukazujących życie w gettach podczas II wojny światowej, autorstwa niemieckich oficerów lub urzędników. L. Dobroszycki, B. Kirshenblatt-Gimblett, Image Be-fore My Eyes. A Photographic History ofjewish Life in Poland, 1864-1939, New York 1977; E. Feldman, The Russian Jews in 1905 Through the Eyes and Cma-era of a British Diplomat, Tel Aviv 1986; M. Fuks, Pionier polskiej fotografii prasowej, „Słowo Żydowskie" 1995, nr 4; R. Vishniac,^4 Yanished World, Lon-don 1983 (i inne wydania); M. Yorobeichic, Ein Ghet-to im Osten Wilna, Zurich 1931 (reprint Berlin 1984). Tom. Frank Jakub Lejbowicz (Korolówka 1726-Offenbach 10 XII 1791) - ostatni wielki przywódca ruchu mesjańskiego, zainaugurowanego przez Sabataja Cwi. Po raz pierwszy ujawnił ambicje mesjańskie w 1754, kiedy po „zesłaniu ducha świętego" otworzył w Salonikach własny bet ha-midrasz. Rok później przybył do Rzeczypospolitej. Przyłapany wraz ze stronnikami na orgiastycznych rytuałach, został obłożony klątwą. Sprawą zainteresował się biskup kamie-niecki M. Dembowski. Zachęcony rozmową z frankistami, którzy skarżyli się, że są prześladowani z powodu odrzucania Talmudu i swej wiary przypominającej nieco chrześcijańską, do czasu wyjaśnienia sprawy dał F. i jego stronnikom listy żelazne, co umożliwiło im przez jakiś czas otwartą działalność. Gdy wygasła ich ważność, F. został aresztowany i wydalony z Polski, co uniemożliwiło mu udział w dyspucie jego Frenkel stronników z rabinami w Kamieńcu Podolskim (1757). Po krótkim okresie otwartej agitacji w Salonikach przyjął razem z teściem i kilkoma bałkańskimi sabatajczykami islam. III 1758 ogłosił się uroczyście wcielonym bogiem i mesjańskim następcą Sabataja Cwi. W pół. 1758, po otrzymaniu od króla Augusta II listu żelaznego, wrócił ze stronnikami do Polski. Latem 1759 doszło do kolejnej dysputy publicznej z rabinami we Lwowie, po której ponad tysiąc sa-batajczyków przyjęło chrzest. Na skutek denuncjacji własnych stronników został 711760 aresztowany i skazany przez sąd konsystorski w Warszawie na bezterminową izolację w klasztorze na Jasnej Górze. Podczas 13-letniego pobytu w klasztorze wypracował ostatecznie swoją doktrynę. Celem jego mesjańskich wysiłków było „uwolnienie" Szechiny, uwięzionej w obrazie Matki Boskiej Częstochowskiej. Z aresztu częstochowskiego został uwolniony w 1773 przez wojska rosyjskie, pacyfikujące konfederację barską. Ponieważ jego uwolnienie miało nieformalny charakter i wyrok sądu konsystorskiego pozostawał w mocy, musiał opuścić Polskę i osiadł w morawskim Brnie. Jako skuteczny misjonarz Żydów cieszył się protekcją cesarzowej Marii Teresy. Po jej śmierci Józef II kazał F. spłacić długi i opuścić Austrię. III 1786 F. przeniósł się do Offenbachu nad Menem. Wynajął tam od księcia Wolfganga Ernsta II von Isenburg zamek, w którym założył ostatni dwór. Bywało, że na dworze przebywało ośmiuset frankistów, a liczba stałych rezydentów sięgała czterystu. Spędzali tam czas, podobnie jak w Brnie, na ćwiczeniach wojskowych i studiowaniu doktryny sabataistycznej. Po śmierci F. władzę w sekcie przejął triumwirat jego dzieci: Roch, Józef i Ewa. Fiasko mesjańskich zapowiedzi w 1800 przyniosło rodzeństwu ostateczną kompromitację. Dwór, który zaczął się pogrążać w długach, opuścili niemal wszyscy stronnicy. 1816 zmarła Ewa Frank, przy której wytrwało jedynie kilka najbliższych osób. J. Doktor (wyd.) Rozmaite adnotacje, przypadki, czynności i anegdoty Pańskie (kronika życia J. Franka), Warszawa 1996; J. Doktor (wyd.) Księga Stów Pańskich (ezoteryczne wykłady Jakuba Franka) - Warszawa 1997. J.D. Frenkel (Frankel), Giza (1895 Wieliczka -1984 Hajfa) - etnograf. Po studiach w Wiedniu 102 pracowała do wybuchu II wojny światowej w Instytucie Etnografii Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie. Po wojennej tułaczce i krótkim pobycie w Polsce wyjechała w 1950 r. do Izraela, gdzie pracowała w Muzeum Etnograficznym w Hajfie. Centralnym tematem badawczym dr Frenkel była tradycyjna wycinanka żydowska, której istnienie odkryła. Jej podstawowa praca na ten temat to Migzarot njar -Omanut jehudit amamit (Wycinanki w papierze - żydowska sztuka ludowa), Tel Awiw 1983, oraz szereg artykułów na tenże temat. Zajmowała się tradycyjnym strojem polskiej Żydówki oraz rzemiosłami artystycznymi uprawianymi przez żydowskich rzemieślników na terenie Polski do II wojny światowej. Pracując w Hajfie ożywiła tamtejszy ośrodek wycinankarski, organizując szereg konkursów tradycyjnej wycinanki oraz otaczając opieką poszczególnych artystów. O.G-M. Friedman Henryk (Kruzłowicka Huta 20 11906-Auschwitz 26 VI1942) - dziennikarz, szachista, działacz społeczny. Szkołę średnią i studia ukończył we Lwowie. Grą w szachy interesował się od dzieciństwa, od 1922 członek Lwowskiego Klubu Szachistów. Na arenie turniejowej debiutował w 1923. 1926-1933 był ośmiokrotnym mistrzem miasta i pięciokrotnym mistrzem LKSz. Uczestniczył w czterech mistrzostwach Polski, najlepszy rezultat uzyskał w 1935 - II-IV miejsce, brał udział w reprezentacji kraju na VI Olimpiadę Szachową w Warszawie, gdzie razem z drużyną zdobył brązowy medal. Rok później na olimpiadzie w Monachium został srebrnym medalistą. Redagował kąciki szachowe w lwowskiej prasie oraz od 1933 miesięcznik „Szachista". 1937 krótko wydawał „Przegląd Szachowy". 1934 założył we Lwowie Polski Związek Szachów Korespondencyjnych i był jego pierwszym prezesem. Po 1939 mieszkał we Lwowie. VI 1941 aresztowany przez Niemców i wywieziony do obozu zagłady. T.W. Frostig Mojżesz (Żółkiew 1885-San Remo 1928). Ukończył wydział prawny na uniwersytecie lwowskim. 1906-1908 stał na czele organizacji młodzieżowej Ceirej Cijon (Młodzież Syjonistyczna), organizując kursy historii Żydów i syjonizmu, języka hebrajskiego. 1907-1909 re- 103 FudM dagował pismo młodzieży syjonistycznej „Mo-riah", a 1909-1928 był głównym redaktorem „Lemberger Togblat" i „Der Morgen" (w jidysz). Publikował artykuły o tematyce politycznej i ekonomicznej w pismach krajowych i zagranicznych. Wybrany do Sejmu w 1922 z ramienia Zjedn. Naród. Żyd. Wschodniej Małopolski. Należał do Koła Żydowskiego, specjalizując się w sprawach ekonomicznych. Działał w Organizacji Kupców Żydowskich. S.N. Frydman Paulin (Warszawa 26 V 1905-Bu-enos Aires 3 II19820) - szachista, działacz społeczny. Po ukończeniu szkoły średniej poświecił się zawodowej grze w szachy. Od 1921 był członkiem Warszawskiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej. Debiutował w 1922 w turnieju klubowym. Pierwsze poważne sukcesy zaczął odnosić w 1926 (II miejsze w I Mistrzostwach Polski). Był czterokrotnym mistrzem stolicy (1930-1932,1936), reprezentował Polskę na ośmiu olimpiadach szachowych (1927-1939) zdobywając złoty, trzy srebrne i trzy brązowe medale. Wygrał m.in. turnieje międzynarodowe w Sopocie (1930) i w Helsinkach (1935). Z reprezentacją Warszawy dwukrotnie (1929 i 1934) zdobył tytuł drużynowego mistrza kraju. Od 1933 wszedł do zarządu Warszawskiego Klubu Szachistów. 1939 nie powrócił z Olimpiady Szachowej w Buenos Aires i pozostał w Argentynie. 1941 brał udział w kilku turniejach, m.in. w Buenos Aires, Mar del Pląta i Sao Pau-lo. 1942 porzucił grę w szachy i zajął się brydżem. 1955 Federation Internationale d'Echecs za wyniki z przeszłości nadała mu tytuł mistrza międzynarodowego. T.W. Fuchs (Fox) Jakub Samuel (Białystok 1868-Anglia 1938) - dziennikarz. Ukończył Seminarium Rabiniczne w Berlinie. 1891-1898 wydawał tygodnik w języku hebrajskim „Ha-Maggid he-Hodesz", a w 1898-1912 „Ha-Esz-kol". Do Anglii przeniósł się w 1902, założył tam wyższą szkołę żydowską i zainicjował powstanie oddziału religijnej partii syjonistycznej Mizrachi. A.Ż. G Gabowicz Józef Mojżesz (Kolno 14 VII 1862-Warszawa 13 III 1939) -rzeźbiarz. Studiował w Warszawskiej Klasie Rysunkowej i w ASP w Petersburgu, następnie w Paryżu u A. Rodi-na. Od 1901 mieszkał w Warszawie, pracował w zakładzie odlewniczym Braci Łopieńskich. 1910 odznaczony we Francji Legią Honorową za całokształt twórczości. Często odwiedzał Moskwę i Petersburg. Rzeźbił w stylu XIX-wiecz-nego realizmu, zajmując się tematyką rodzajową o zabarwieniu społecznym (Ostatnia kropla), symboliczną (Żywa struna); rzeźbił portrety i zajmował się medalierstwem (medale z popiersiami m.in. S. Moniuszki, J. Słowackiego). Wystawiał często w Paryżu na Salonach, w Londynie, Petersburgu, Kijowie, Warszawie. Większość jego dorobku przepadła w 1. II wojny światowej, w Muzeum ŻIH znajduje się niewielka kolekcja jego dzieł. M .T. gaon (hebr. znakomitość) - tytuł nadawany od VI do IX w. n.e. przewodniczącym akademii babilońskich działających w miastach Sura i Pumbedita. Mędrcy babilońscy, których autorytet uznawał cały świat żydowski, uważali się za strażników tradycji Talmudu Babilońskiego. Odpowiedzi na pytania dotyczące wykładni tekstów talmudycznych złożyły się na piśmiennictwo zwane responsami. W późniejszych czasach mianem tym obdarzano wybitnych i powszechnie szanowanych mędrców, np. Eliasza, Gaona z Wilna. Używano go także jako tytułu grzecznościowego w stosunku do rabinów. R. R Gąbin (woj. mazowieckie) - w 1564 z 352 domów, 7 należało do Żydów. Pierwsza drewniana synagoga została erygowana w 1710. Od XIX wieku następował rozrost demograficzny społeczności żyd.; w 1765 roku G. Zamieszkiwało 365 Żydów, w 1897 było ich 2539, a w 1921 - 2564 na 5777 ogółu mieszkańców. W Gąbinie urodził się Abraham Abele ben Chaim ha-Levi zwany także Gombinerem (1637-1683), autor traktatu religijnego MagenAwraham. 1911-1919 urzędował słynny rabin Jehuda Leib Awida zwany Złotnikiem. Po wejściu Niemców IX1939 Żydów skierowano do pracy przymusowej, nałożono też kontrybucję. X 1939 został utworzony Judenrat pod przewodnictwem Mosze Wanta. 1940 powstało getto dla 2100 Żydów, z czego około 250 pochodziło z okolicznych miejscowości. Od początku 1941 roku Niemcy zaczęli wysyłać transporty do obozów pracy, zwłaszcza do obozu w Koninie. 12 V 1942 roku wszyscy Żydzi znajdujący się w mieście zostali wysłani do Treblinki. Zagładę przeżyło 212 gąbińskich Żydów, z czego 180 w Związku Radzieckim, 32 po „stronie aryjskiej" i w obozach koncentracyjnych. Większość wkrótce opuściła Polskę. Gombin. Dos lebn un umkumfun ajidisz sztetl in Patyn, ed. Jack Zacklin, New York 1969. A.G. Gdańsk (woj. pomorskie) - uzyskał prawa miejskie około 1236. Od 1308 należał do Krzyżaków, którzy zakazali osiedlać się Żydom. Również po 1454, gdy Gdańsk zrzucił zwierzchnictwo Krzyżaków, Żydzi mogli mieszkać tylko na przedmieściach i w okolicznych osadach. 1620 uzyskali zezwolenie na działalność handlową w Długich Ogrodach, zaś w 1626 (po włączeniu ich do miasta) rozciągnięto je na cały Gdańsk. 1713 zezwolenie na stałe zamieszkanie w mieście udzielono 160 Żydom. 1724 w Starych Szkotach powstały bractwa Chewra Kadi-sza i Bikkur Cholim. 1765 na terenach poza jurysdykcją miasta żyło 1098 Żydów - 504 w Szkotach i Hoppenbruch, 230 we Wrzeszczu, 364 na Winnej Górze. 1813, gdy przedmieścia Wrzeszcz i Szkoty zostały zniszczone, mieszkający tam Żydzi w większości przenieśli się do miasta. 1819 l OS getto i 1821 doszło do antysemickich incydentów. 1888 wszystkie gminy połączyły się. 1816 mieszkało w Gdańsku 3798 Żydów, w 1880 - 2736 (2,4%), w 1910 - 2390 (1,4%), w 1924 - 4678. Niemal wszyscy byli związani z kulturą niemiecką. Gmina posiadała 4 synagogi. 1929-1938 ukazywał się „Judisches Wochenblatt". Dojście do władzy hitlerowców zapoczątkowało dyskryminację. Po pogromie 1937 połowa Żydów opuściła Gdańsk. Między 12 a 14 XI1938 dwie synagogi spalono, dwie zdemolowano, wiele żyd. domów i sklepów obrabowano. Przed IX 1939 większość Żydów emigrowała, pozostało XII 1939 tylko 1300 Żydów, głównie osoby starsze. II i III 1941 hitlerowcy deportowali 395 z nich do Warszawy. Do VII 1943 prawie wszystkich pozostałych wywieziono do obozów (przeważnie Terezin i Auschwitz). Przeżyły na miejscu tylko 22 osoby z małżeństw mieszanych. Po wojnie napłynęli do Gdańska polscy Żydzi. 11946 było ich 1286. Do żyd. gminy wyznaniowej w 1995 należało 130 osób. W Gdańsku Wrzeszczu zachował się budynek synagogi z 1927. Samuel Echt, Die Geschichte derJuden in Danzig, Leer 1972; Hanna Domańska, Kamienne drzewo płaczu, Gdańsk 1991; Grzegorz Berendt, Żydzi na terenie Wolnego miasta Gdańska w 1. 1920-1945, Gdańsk 1997. AG. Gebirtig Mordechaj (nazwisko rodowe Ber-tig; 1877-1942) - poeta i pieśniarz, z zawodu stolarz. Był ludowym twórcą, samoukiem, nie znał nut, jego melodie zapisywali znajomi muzycy krakowscy. Brał udział w ruchu socjalistycznym Galicji, w czasie I wojny światowej 5 lat służył w armii austriackiej. Wiersze publikował m.in. w czasopiśmie „Der Sozial-Demokrat". Niektóre pieśni G. stały się szlagierami, jak np. Huliet, huliet kinderlech (Bawcie się, bawcie, dzieci). Jednym z najważniejszych jego utworów jest pieśń napisana pod wpływem pogromu w Przytyku w 1933, S'brent, undzer sztetł brent (Gore, nasze miasteczko, gore), która stała się później nieoficjalnym hymnem walczących gett. Ukazało się kilka zbiorów pieśni G. m.in.: Fołksstimlech (Na ludową nutę, Kraków, 1910), Majne lider (Moje pieśni, Wilno 1936), S'bmnt Gore (Kraków, 1936), Wiersze wybrane (Buenos Aires, 1954) oraz zbiory wydane w Izraelu i Stanach Zjednoczonych. Liczne jego utwory do dziś znajdują się w repertuarze znanych artystów. M.F. Gelber Natan Michael (Lwów 1891-Jerozo-lima 1966) - historyk. Studiował w Berlinie i Wiedniu (doktorat 1914). Pracował w Warszawie, m.in. w redakcji „Nowego Słowa". Opublikował kilka większych studiów historycznych, m.in. Juden und der polnische Aufstand (Wiedeń 1923). Do Palestyny emigrował w 1933. Najważniejsze prace, głównie dwutomową Historię syjonizmu w Galicji oraz studia poświęcone Lwowowi i Brodom, opublikował w jęz. hebrajskim 1955-1958. AŻ. Gemara (hebr. gamar - kończyć) - zbiór komentarzy uzupełniających do Miszny; wraz z Miszną tworzy Talmud; jest dziełem amora-itów. R. R gematria - kojarzenie słów i zwrotów z innymi słowami lub zwrotami, których litery tworzą tę samą wartość liczbową. Jest to możliwe dzięki temu, że w jęz. hebrajskim każdej literze alfabetu odpowiada konkretna liczba. Dlatego w Biblii można szukać, przez odpowiedni dobór słów, ukrytych informacji. G. służyła do odkrywania m.in. tajemnych znaczeń tekstów; wielkie znaczenie miała dla mistyków. R. R Gepner Abraham (Warszawa 1872-Warsza-wa 1943) - kupiec, działacz gospodarczy, filantrop. Od dwunastego roku życia pracował zarobkowo, pobierając jednocześnie nauki w szkołach wieczorowych i we własnym zakresie. Awansował od chłopca na posyłki do głównego prokurenta firmy metalowej w Warszawie. Przez szereg lat pełnił funkcję prezesa Centrali Związku Kupców, wiceprezesa Izby Przemysłowo-Handlowej oraz radnego m.st. Warszawy. Wspomagał finansowo Dom Sierot w Warszawie, Dom Starców, Szpital Żydowski na Czystem, Kasy Pożyczkowe „Gemiłas Chesed". Otrzymywał kilkakrotnie odznaczenia państwowe (m.in. Złoty Krzyż Zasługi). Po 1939 zasłużył na uznanie jako kierownik Zakładu Zaopatrywania Dzielnicy Żydowskiej przy Judenracie w getcie warszawskim. Zginął podczas powstania w getcie. G.Z. getto ławkowe - wydzielenie ławek (krzeseł itp) w części audytorium, sali lekcyjnej itp. dla pewnej kategorii studentów i uczniów (naj- Ginczanka 106 częściej Żydów) dla odseparowania ich od reszty obecnych. Postulat g.ł., jedną z form izolowania społeczności żydowskiej propagowanego przez wpływowe środowiska katolickie oraz działaczy antysemickich, formułowały w Polsce radykalnie nacjonalistyczne organizacje studenckie, starając się narzucić ten podział przemocą i prowokując w związku z tym awantury na wyższych uczelniach. Akcja ta nasiliła się od X 1935, do czego zachętę stanowiły zarządzenia dwóch dziekanów Politechniki Lwowskiej, którzy wprowadzili rozdział miejsc na salach wykładowych (przeciw temu protestowało wielu profesorów). Władze państwowe i rektorskie nie zdołały (być może niekiedy nie chciały) zapobiec nasilaniu się awantur antysemickich (w 1937 dyskutowano nad tym w parlamencie), toteż we IX 1937 minister W. Świętosławski upoważnił rektorów do wydawania niezbędnych zarządzeń porządkowych, w tym rozdziału miejsc na salach wykładowych, a w X 1937 wyraził zgodę na wprowadzanie do statutów organizacji akademickich „paragrafu aryjskiego" (zakazu przynależności Żydów). 5 X 1937 rektor Uniw. Warszawskiego Antoniewicz wprowadził g.ł. na tej uczelni, co spotkało się z protestami znacznej części profesorów i rozmaitymi formami protestu ze strony studentów żydowskich i przeciwników nacjonalizmu. Podobne zarządzenia wydawali rektorzy innych uczelni, a szczególnie skandaliczny charakter miało wprowadzenie g.ł. w Szkole Inżynierskiej im. Wawelberga i Rotwanda, którą twórcy przekazali państwu polskiemu pod warunkiem, że nie będą w niej stosowane przepisy dyskryminujące mniejszości. Spadkobiercy fundatorów wystąpili w tej sprawie do sądu. Tom. Ginczanka Zuzanna (pscud.; Ginzburg Sara; Kijów 9 III 1917-Płaszów 1944) - poetka. Studiowała na Wydziale Humanistycznym Uniw. Warszawskiego. Należała do grupy literackiej Wołyń i do najmłodszych członków Skamandra. Jej utwory poetyckie, wiersze liryczne, satyry drukowane były w „Wiadomościach Literackich", „Sygnałach", „Szpilkach". Wydała tom wierszy O centaurach (1936). Niektóre utwory miały charakter polityczny, a w 1. 30. - antyfaszystowski. Jeden z jej ostatnich utworów Non omnis moriar (1942) jest tragiczną wizją jej losu w latach okupacji hilterowskiej. Ukrywała się po „stronie aryjskiej" w Małopolsce, zapewne wydana Niemcom, rozstrzelana krótko przed wyzwoleniem. Z. Ginczanka, Udźwignąć własne szczęście. Poezje, wstęp I. Kiec, Poznań 1991. M.F. Glicenstein Henryk (Henoch, Enrico; Turek 24 VI 1870-Nowy Jork 12 XII 1942) - rzeźbiarz, malarz, grafik, literat, krytyk artystyczny. Studiował w ASP w Monachium. 1895-1910 mieszkał w Rzymie, w 1910 objął na krótko katedrę rzeźby w SSP w Warszawie, lata I wojny światowej spędził w Warszawie, skąd wrócił do Rzymu i przyjął obywatelstwo włoskie. Od 1928 mieszkał w Nowym Jorku, nie utrzymując bliższych związków z Polską. Wystawiał w całej Europie, był wielokrotnie nagradzany. Rzeźbił w drewnie, marmurze, brązie, gipsie, stosował polichromię i inkrustację. Początkowo uprawiał rzeźbę realistyczną, w latach modernizmu dążył do ekspresji, stosując zróżnicowaną fakturę oraz często szokujące połączenie motywów ikonograficznych. Jego dojrzałą twórczość cechuje monumentalizm pełnych wewnętrznej ekspresji rzeźb o zwartych, architektonicznych formach. Sięgał często do tematów chrześcijańskich i żyd. (Ecce Homo, Mesjasz) i symbolicznych (Samotność). Rzeźbił portrety (Samuela Hirszenberga, Piusa IX). Większość dorobku G. znajduje się za granicą, m.in. w jego muzeum w Safed w Izraelu. M .T. Glikson Paweł (Warszawa 15 III 1921-Jero-zolima 511983) - bibliograf, socjolog demograf, publicysta, redaktor i tłumacz. Podczas II wojny światowej walczył w Brygadzie Strzelców Karpackich; ranny pod Monte Cassino. Studiował we Włoszech i londyńskiej School of Eco-nomics (dyplom 1951). Był sekretarzem Wydziału Kulturalnego World Jewish Congress w Londynie, od 1963 w Jerozolimie - pracownikiem naukowym Uniwersytetu Hebrajskiego. Publikacje o tematyce polsko-żydowskiej zamieszczał w polskich „Kontynentach", angielskich: „Jewish Cultural News" (gdzie był redaktorem), „Jewish Journal of Sociology", „Studies (-Pa-pers) in Jewish Demography"; hebrajskim „Ri-waon le-kalkala" i in. Preliminary Inventory of the Jewish Daily and Periodical Press Published in the Polish Langu-age 1823-1982, Jerozolima 1983, 1987; Studies 107 Glucksb«rg on Polish Jewry. Paul Glikson Memorial Volu-me, Jerozolima 1987. R. L. Gliniany (Ukraina) - pierwsze wzmianki o Żydach pochodzą z XII wieku. Gmina żyd. powstała w 1474. Wielokrotnie dochodziło do pogromów przez Tatarów bądź przez kozaków; najbardziej tragiczne w 1. 1624 i 1638, zwłaszcza podczas wojen 1648-1654. Drewnianą synagogę zbudowano w 1804. W drugiej pół. XVIII wieku siedziba ruchu sabataistów, a później frankistów. 1758 August II Mocny podarował G. jako rezydencję Jakubowi Frankowi. W XVIII G. stały się ośrodkiem chasydyzmu. Po pierwszym rozbiorze miasto przypadło Austrii. Pierwsza szkoła żydowsko-niemiecka powstała za rządów Józefa II i przetrwała do 1806. Ok. 1895 powstała szkoła fundacji Maurycego Hirscha. 1765 w G. Mieszkało 688 Żydów, w 1880 było ich 1708 na 3695 wszystkich mieszkańców. 1921 G. zamieszkiwało 1679 Żydów, w 1931 - 1906, a w 1939 - 2300. Po wkroczeniu Armii Czerwonej aresztowano większość przywódców politycznych i działaczy przemysłowych. 1941 miasteczko zajęli Niemcy; ludność żydowską obciążono kontrybucją. Wkrótce wielu Żydów wysłano do obozu pracy w Kurwicach, powstało getto. Likwidacja jego nastąpiła w lecie 1943 roku. Zagładę przeżyło około 20 Żydów, z których większość opuściła G. w 1946. Magiles Glinę, ed. H. Halpern, New York 1950. A.G. Gliwice (woj. śląskie) - miasto książęce lokowane w 1276. Wzmianki o ulicy żyd. pojawiły się już w średniowieczu. 1587 rada miejska sprzeciwiła się dalszemu osadnictwu Żydów, wkrótce wszystkich zmuszono do opuszczenia miasta. Od 1742 pod panowaniem pruskim. Liczba ludności żyd. wzrosła od 62 osób w 1795, do 178 w 1812 (6,9% całej populacji), 2009 w 1867 (16,5%), 1962 w 1905 (3,17%), by osiągnąć w 1921 liczbę 2200 (2%). Pierwszą synagogę wzniesiono w 1812, następną w 1861. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej G. pozostały w granicach Niemiec. 1932 gmina żyd. posiadała mykwę, bibliotekę, szkołę (około 100 uczniów), dom starców (od 1926). Po 1933 ludność żyd. G. poddana została represjom. W czasie pogromu „nocy kryształowej" 10 XI 1938 bojówki zburzyły największą synagogę, aresztu- jąc mężczyzn Żydów między 18 a 60 rokiem życia. Większość wysłano do obozu w Buchenwal-dzie. V 1942 587 Żydów deportowano do Au-schwitz, gdzie wszyscy zginęli. Z pozostałych kilkuset, których wyzwoliła Armia Czerwona w 11945 roku, większość opuściła G. Po wojnie osiedliła się pewna liczba Żydów przybyłych z Polski. 1950 mieszkało tu około 200 Żydów, istniała żyd. spółdzielnia produkcyjna. Większość Żydów opuściła Polskę po 1968. Dziś istnieje tu filia żyd. gminy wyznaniowej w Katowicach. Peter Maser Adelheid Weiser, Juden in Oberschlesien, Teil l, Berlin 1992. A.G. Gliicksberg August Emanuel (Warszawa 1804-Berlin 24 V 1881) - księgarz, drukarz, syn Nalana. 1830 przeszedł na wyznanie ewange-licko-reformowane, w tymże roku przejął założoną przez ojca odlewnię czcionek, a w 1833 otworzył dużą księgarnię przy ul. Miodowej w Warszawie. Był również wydawcą; jego nakładem ukazała się m.in. M. Balińskiego Historia Polski (1844) oraz dzieła Jędrzeja Śniadeckie-go (t. I-V, 1840-1841). Z bratem Krystianem Teofilem podjął wydrukowanie pierwszej polskiej Encyklopedii powszechnej', z powodu braku prenumeratorów ukazały się tylko cztery tomy (1836). M.F. Gliicksberg Jan (1784-Warszawa 23IV1859) - drukarz i wydawca, brat Nalana Majera. Wydawał polskie oraz hebrajskie książki, kalendarze i czasopisma, m.in. „Przewodnik po Warszawie" (1827), „Magazyn Powszechny" (1834-1841), „Magazyn dla dzieci", „Magazyn Mód" (od 1835), „Kosmodrama Europy" (od 1841), a także encyklopedię adaptowaną z edycji niemieckiej (1835-1838). Pełnił honorową funkcję członka Rady Opiekuńczej Szpitala Starozakon-nych w Warszawie, w czasie powstania listopadowego należał do Stołecznej Gwardii Narodowej. 1855 otrzymał poczesne obywatelstwo miasta Warszawy. Jego córka Ernestyna (1831-1877) poślubiła Samuela Lewenlala, który po śmierci G. przejął wydawnictwo. A.C. Gliicksberg Maksymilian (Warszawa 5 I 1840-Warszawa 27 II 1894) - księgarz. Syn Jana G., księgarza i wydawcy. Ukończył prawo w warszawskiej Szkole Głównej. Od 1866 prą- Glucksberg 108 cowal w redakcji „Kłosów" i „Tygodnika Romansów". Ogłosił w warszawskiej „Niwie" studium o Stanisławie Staszicu oraz bibliografie zawartości „Kłosów" 1865-1875, 1874-1880 był patronem w trybunałach Kalisza, następnie Piotrkowa. AŻ. Glucksberg Michał (Warszawa 15 IV 1838-Warszawa 13 XII 1907) - syn Jana, ostatni z rodu, który prowadził działalność księgarską. Wydawał pisma: „Kmiotek" (od 1860), „Bluszcz" (od 1865), książki z zakresu historii i literaturoznawstwa oraz albumy sztuki (Galerie Wloskie). Ożenił się z E. Orgelbrand, również pochodzącą z rodu warszawskich księgarzy i wydawców. A.C. Glucksberg Natan Majer (1780-Warszawa 3 III 1831) - księgarz, drukarz i wydawca, protoplasta rodu wydawców zasłużonych dla kultury polskiej. Syn imigranata z Niemiec, brat Jana. Brał udział w powstaniu listopadowym, był członkiem Rady Opiekuńczej Szpitala Staroza-konnych. Należał do loży masońskiej. 1815 założył księgarnię i dom wydawniczy w Warszawie. 1818 otrzymał tytuł Księgarza UW. Wydał ok. 200 książek polskich i hebrajskich, w tym pierwszą polską nowelę Jan z Tęczyna J. U. Niemcewicza, a także czasopisma: „Bronisława, czyli Pamiętnik Polek", „Pamiętnik Warszawski" i „Gazetę Literacką". Z upływem lat zmienił imię na Mikołaj, lecz nie porzucił judaizmu. Synowie Krystian Teofil (1796-1876), August Emanuel (1804-1881), Henryk Emanuel (1802-1870) i Gustaw Leon (po 1807-po 1863) przeszli na chrześcijaństwo, prowadzili księgarnie w Warszawie i Wilnie; wydali Encyklopedię powszechną, Dzielą K. Brodzińskiego, liczne powieści I. Kraszewskiego oraz pismo literackie „Ateneum". A.C. Głowaczów (woj. mazowieckie) - lokacja w 1445. Żydzi zapewne mieszkali tu w okresie przedrozbiorowym. 1827 były ich 388 (40,6% mieszkańców), w 1921 -1411 (62,1%), w IX 1939 - 500, w VIII 1941 wskutek przesiedleń ok. 1500, a w X 1941 ok. 600. VIII 1942 ok. 600 wysiedlono do Kozienic. Gmina wyznaniowa istniała w okresie przedrozbiorowym, zachował się teren cmentarza. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 117-118. AR gmina wyznaniowa (hebr. kehila, kehila kedosza - święta gmina, jid. kahał) - podstawowa organizacja żyd. samorządu religijnego; była od starożytności podstawową komórką społeczną, której Żydzi żyjący w diasporze zawdzięczali w dużym stopniu utrzymanie więzi religijnej, etnicznej i narodowej. Od epoki hellenistycznej kehila odpowiadała „miastu żyd.", gettu odizolowanemu od pogańskiego, a później chrześcijańskiego bądź muzułmańskiego otoczenia. Od samego początku pod tą samą nazwą rozumiano dwa zjawiska społeczne - lokalną społeczność żyd. oraz jej wewnętrzną organizację, ze specyficzną strukturą, niezbędną dla zachowania więzi między członkami wspólnoty oraz kontaktów z instytucjami politycznymi danego terytorium. Od antyku też gwarantem wewnętrznej autonomii gmin żyd. były przywileje władców. Tradycja prawna, z której korzystały najstarsze gminy żyd. została skodyfikowana w Talmudzie. Zgodnie z nią gmina nie może istnieć bez własnego sądu, synagogi, cmentarza, łaźni, szkoły, szpi-tala-przytułku i instytucji dobroczynnych. Według rabiego Akiby sądzić powinno „trzech synów synagogi", dobroczynnością miało się zajmować „kolegium pięciu", a sprawami świeckimi „przełożeni gminy w liczbie siedmiu". Urzędnicy powinni pochodzić z wyboru, lecz pełnić swoje funkcje dożywotnio. W średniowieczu europejskie gminy żyd. musiały dostosować ustrój wewnętrzny do systemu prawa feudalnego. Podstawę autonomii gmin żyd. stanowił przywilej immunitetowy wydawany przez najwyższego seniora domeny, w której mieszkali Żydzi. Władca - monarcha, książę, biskup - obdarzał swoich servi camerae (sług skarbu) wieloma uprawnieniami, wśród których do najważniejszych należało prawo utrzymywania własnych instytucji religijnych (synagoga, łaźnia, cmentarz, rzeźnia), swobodnego wyboru rabina i zarządu gminnego oraz do samodzielnego rozsądzania sporów cywilnych między współwyznawcami zgodnie z prawem talmudycznym; w sprawach cywilnych między Żydem a chrześcijaninem wyrokował (w wypadku, gdy pozwany był Żydem) mieszany sąd książęcy, w którym ławnikami byli delegaci gminy. Zarząd gminy (kahał) posiadał na mocy przywi- 109 leju obszerne uprawnienia fiskalne i porządkowe. W XI w. przywileje „urządzenia spraw wewnętrznych wedle prawa żyd. i przez własnych przełożonych" posiadały już gminy w Spirze i Wormacji. Z tych największych centrów cesarstwa czerpały wzorce mniejsze ośrodki miejskie, także położone poza jego granicami. W średniowiecznych gminach żyd. w Niemczech dosyć wcześnie doszło do upodobnienia norm prawa talmudycznego do lokalnych zwyczajów, proces ten uległ znacznemu przyspieszeniu w okresie kształtowania się samodzielnego prawa miejskiego. W XIV w. w Nadrenii i Frankonii odbywały się już regularnie synody rabinów gminnych oraz zjazdy przedstawicieli kahałów, obradujące nad sprawami dotyczącymi Żydów z całej prowincji. Przybywający licznie na ziemie polskie w XIV stuleciu osadnicy żyd. przynieśli ze sobą dobrze już ugruntowaną organizację gminną. Usankcjonowały ją kolejne przywileje władców, począwszy od przywileju Bolesława Pobożnego z 1264 dla Żydów kaliskich. Na dalsze terytoria polskie rozszerzył go Kazimierz Wielki (1334, 1364-1367), na Litwę zaś wielki książę Witold (1399). Oparta na obszernych przywilejach immunitetowych niezależność poszczególnych gmin żyd. była punktem wyjścia dla ukształtowanego w ciągu następnych dwóch stuleci systemu ogólnokrajowego samorządu żyd., odpowiedzialnego nie tylko za pobór podatków należnych państwu i monarsze, lecz i za większość wydarzeń w obrębie gmin. Owa autonomiczna piramida - gminy-kahały, ziemstwa, Sejm Czterech Ziem (Waad) - funkcjonowała sprawnie od 1580 do 1764. Podstawą samorządu żyd. była terytorialna organizacja kahalna. Każda gmina utrzymywała podstawowe instytucje religijne - synagogi, mykwę, cmentarz, rzeźnię koszerną - oraz kilku urzędników - rabina, ławników (dajanów iparnosim), gwarantowało to skuteczne funkcjonowanie usankcjonowanego prawnie systemu zależności, wiążących członków kahału z terytorialnymi władzami politycznymi oraz służących utrzymaniu wewnętrznej spójności grupy. Dla każdego wierzącego Żyda przynależność do kahału była oczywista i naturalna; nie był on jednak jego więźniem. Jeżeli wywiązywał się z obowiązków, które wynikały z tego faktu, czyli z zobowiązań na rzecz państwa i na rzecz współbraci, mógł swobodnie prowadzić działalność zawodową, choćby wiązała się ona z częstymi wyjazdami z regionu i kraju. Przynależność do kahału dawała, oprócz możliwości realizowania na miejscu potrzeb religijnych, poczucie pewnego minimum bezpieczeństwa - można było liczyć na innych, tak samo przypisanych do jakiegoś kahału i tak samo często przebywających poza nim. Oczywiście, można było zmienić kahał, lecz nie oznaczało to wyjścia poza system zależności. Kahał był instytucją doskonale dostosowaną do stanowego systemu feudalnego, separował Żydów od innych stanów i poddawał bezpośredniemu nadzorowi instancji politycznych. Kabały miały swoich przeciwników. W średniowieczu były nimi przede wszystkim magistraty miast królewskich, strzegące interesów ekonomicznych swoich chrześcijańskich mieszkańców. Między XV a XVIII stuleciem wiele miast uzyskało przywilej de non tokrandis Judaeis, w innych utworzono dla ludności żyd. getta oraz ograniczono jej swobody handlowe i rzemieślnicze. Nie udało się jednak Żydów wypędzić ze szlacheckich jurydyk i królewskich podgrodzi. Po wielkich kataklizmach wojennych pół. XVII w. coraz częściej głosy niechętne kabałom było słychać na sejmikach i sejmach. Sto lat później, w dobie sejmu czteroletniego o kahałach zaczęto już powszechnie mówić jak o „państwie w państwie", głównej przeszkodzie dla integracji ludności żyd. z resztą społeczeństwa. Stanisław Staszic w Przestrogach dla Polski apelował o zniesienie samorządu żyd., gdyż „wszelki duch wyłącznictwa jest najszkodliwszym i najuporczywszym przeciwnikiem postępu cywilizacji". Sejmująca szlachta nie zdobyła się jednak na korzystne dla Żydów rozwiązanie tego problemu. Złożone 29 V 1792 , lecz nie uchwalone, w sejmie Urządzenie ludu żyd. w całym narodzie polskim przewidywało, że warunkiem osiedlania się Żydów w miastach będą odpowiednie umowy z magistratami, wówczas będą oni podlegali jurysdykcji administracyjnej i sądowniczej miejskiej, utrzymane zaś miały zostać specjalne podatki oraz samorządowe instytucje żyd. o szerokich kompetencjach fiskalnych. Państwa zaborcze przejęły także kabały. Dla oświeconych i scentralizowanych monarchii Austrii i Prus autonomiczna organizacja żyd. (swoją drogą niezbyt już sprawna i straszliwie zadłużona) gmina 10 była mało dogodna. Żyd. podatników chciano poddać bezpośredniej, znacznie efektywniejszej presji finansowej. Niemniej jednak kahał przetrwał, choć znacznie ograniczono jego funkcje i zmieniono nazwę. Przetrwał, gdyż istotniejsze były jego funkcje wewnętrzne - wobec członków lokalnej wspólnoty, niż zewnętrzne - realizacja finansowych zobowiązań wobec państwa. Odebranie kahałowi uprawnień sądowniczych i finansowych zmieniło jednak wiele. Kahał stał się organizacją wewnątrz-żydowską; władzy nie był już potrzebny, a często wręcz przeszkadzał, dla Żydów był niezbędny, gdyż nadal „strukturalizował" poszczególne społeczności. Zachowanie ich tradycyjnej wewnętrznej struktury pomagało utrzymać wewnętrzny „porządek", opierający się na wierności tradycji religijnej, gwarantowanej przez autorytet rabina gminnego, i poczucie wspólnoty losu. Wiele spraw dotyczących zmiany położenia Żydów, o których dyskutowali wykształceni reformatorzy i brać szlachecka na Sejmie Czteroletnim, znalazło rozwiązanie w monarchii Habsburgów. Od pierwszego rozbioru w 1772 mieszkało tam około miliona Żydów, z czego Żydzi galicyjscy stanowili równo połowę. Tu właśnie Maria Teresa, a następnie Józef II konsekwentnie i bezwzględnie wprowadzali w życie założenia ideowe oświeconego absolutyzmu. Po pierwsze ludność żyd. poddano pełnej kontroli administracyjnej. Zamożniejsze grupy starano się zasymilować i zgermanizować, przy czym ideałem była szybka konwersja; neofitom przyznawano bezpłatnie obywatelstwo miejskie. Uderzono także w lokalny samorząd żyd. W 1776 powołano Dyrekcję Generalną (rabin krajowy i 12 starszych) podległą galicyjskiemu guberaium, kompetentną w sprawach podatkowych i sądowniczych. Przetrwała ona do 1785, kiedy to kabały podporządkowano starostom. W 1789 (Patent tolerancyjny Józefa II) jeszcze bardziej ograniczono uprawnienia władz kahalnych (a i liczbę kahałów zmniejszono do 141), właściwie mogły się zajmować jedynie sprawami religijnymi i szkolnymi. W wolnym mieście Krakowie senat wydał w 1816 Statut urządzający Starozakonnych, na mocy którego zlikwidowano kahał, a na jego miejsce powołano Komitet Starozakonnych z chrześcijańskim przewodniczącym, rabinem i dwoma członkami. Komitet uchwalał roczny budżet wydatków na cele religijne, który zatwierdzał senat, obsługę finansową prowadziła kasa miejska, a akta Komitetu sekretarz znający język polski. Wydatki na cele religijne opłacano z wpływów z podatku koszernego, a na utrzymanie szkoły kazimierskiej (od 1830) szły dochody z podatku szpilkowego. Bardzo szybko zmieniała się sytuacja prawna ludności żyd. w zaborze pruskim. Wydany w 1797 Statut Generalny dla prowincji południowych i nowo-wschodnich uznał Żydów za oddzielną korporację, usankcjonował podział na protegowanych i tolerowanych. Władzom gminnym odebrano kompetencje sądownicze, nadzór nad szkolnictwem i prawo obłożenia klątwą (cherem). Kabały nadal zbierały osobne podatki - koszerne, tolerancyjne, biletowe, nie było już jednak odpowiedzialności zbiorowej za niezapłacone przez członków podatki. Pod wpływem wydarzeń francuskich wydano ostatecznie w 1812 ważny akt emancypacyjny dla pruskich Żydów, zbliżając ich status prawny do położenia reszty mieszczan. Był to dobry prognostyk dla żyd. mieszkańców Księstwa Warszawskiego, którzy w 1815 dostali się pod władzę pruską. W nowo utworzonym Wielkim Księstwie Poznańskim około 60 tyś. Żydów musiało jednak czekać na realną poprawę warunków życia aż do 1833, kiedy to nowy Judenordnung (Porządek żyd.) przyznał im takie same prawa, jakimi cieszyli się pozostali żyd. mieszkańcy monarchii pruskiej. Lokalna gmina żyd. została uznana za korporację publicznoprawną, do której przynależność była przymusowa, jej władze miały prawo nakładać podatki na cele religijne. Od 1847 gminy żyd. musiały posiadać własne statuty, zatwierdzone przez władze polityczne. Znacznie gorzej wiodło się Żydom w monarchii rosyjskiej. Na ziemiach, które Rosjanie zajęli po pierwszym rozbiorze, mieszkało ich zaledwie 27 tyś., toteż władze zdecydowały się pozostawić dawną organizację kahalną. Reformy Katarzyny Wielkiej z 1775 umożliwiły górnej warstwie wejście do gildii kupieckiej, a pozostałych zaliczono do mieszczaństwa. Nie płacili też specjalnych podatków. Zmiany przyniosły kolejne rozbiory, kiedy to Rosji nagle przybyło ponad pół miliona Żydów - była to społeczność mocno zurbanizowana, odgrywająca ważną rolę w pośrednictwie handlowym, przez co konkurencyjna dla rosyjskiego i niemieckiego mieszczaństwa. Status prawny rosyjskich Żydów na długo unormował Statut o urządzeniu Żydów z 1804, zaliczający ich do czterech stanów miejskich, zgodnie z zawodem i posiadanym majątkiem. Ograni- III czono wówczas uprawnienia kanałów do spraw podatkowych i zlikwidowano sądownictwo rabi-nackie w sprawach świeckich, tak iż Żydzi mieli prawie te same prawa co ludność chrześcijańska danego stanu, nie pozwolono im jedynie kandydować do władz municypalnych Kijowa, Wilna, Grodna, w innych miastach nie mogli obsadzić więcej niż jednej trzeciej miejsc w Radzie oraz pełnić funkcji prezydenta miasta. Dalsze reformy statusu ludności żyd. planował przeprowadzić Aleksander I. Pomysły i plany ugrzęzły jednak w powołanym jeszcze w 1802 Komitecie Urządzenia Żydów, gdzie przez dziesięciolecia spierano się, w jaki sposób Żydów najpierw „ucywilizować", by móc potem zrównać ich w prawach z resztą mieszkańców. W powstałym w 1817 wydziale żyd. Ministerstwa Wyznań i Oświaty głos doradczy miał „delegat kahałów". W 1827 ukaz o „powinności wojskowej" obarczył obowiązkiem dostarczania rekrutów władze gminne, zdarzały się wypadki, że do wojsko brano karnie za stare długi kahalne. Od 1835 nowym obowiązkiem stało się ściąganie podatku koszernego (korobki). Szczątkowy samorząd żyd. został zlikwidowany w 1844, gminy żyd. straciły wówczas osobowość prawną, prowadzone zakłady wyznaniowe przeszły na własność stowarzyszeń (powstały zarządy gospodarcze synagog, cmentarzami opiekowało się bractwo chewra kadisza) bądź osób fizycznych. Gmina nadal solidarnie odpowiadała za specjalne podatki i rekruta, podatek koszerny i świeczkowy rozdzielali „przedstawiciele osiadłych i majętnych Żydów". Księgi ludności prowadził rabin rządowy. Władze Księstwa Warszawskiego nic nie zrobiły dla ludności żyd. Mimo szumnych obietnic zawartych w konstytucji pozbawiono ich w 1808 praw politycznych i obywatelskich, jako nie wpisanych do ksiąg miejskich. Od 1809 osobne akta stanu cywilnego, wymóg Kodeksu Napoleona, mieli prowadzić rabini gminni. W 1825 ten obowiązek przeszedł na burmistrzów, którzy mianowali odpowiednich urzędników. Rabin miał jednak nadal (oficjalnie od 1830) prowadzić własne księgi urodzin, zaślubin i zgonów i informować o wpisach urzędnika metrykalnego. Za dopełnienie tego obowiązku odpowiadał dozór. W Królestwie Polskim utrzymano ustrój stanowy, tak iż pełnia władzy pozostawała w ręku władcy i grona zamożniejszych posiadaczy ziemskich. Konstytucja stanowiła, iż prawa publiczne przysługują jedynie chrześcijanom, podobne zasady zawierały Statuty Organiczne z lat 1815 i 1832. Żydzi byli nadal jedynie stanem tolerowanym, trwali jakby w zawieszeniu poza ogólnokrajową strukturą społeczną. W 1821 na miejsce zlikwidowanych kahałów wprowadzono dozory bóżnicze, o kompetencjach ograniczonych wyłącznie do spraw religijnych, składały się one z rabina i trzech tzw. nadzorców parafii żyd. (w 1826 przyznano im przywilej „wpisania się do księgi honorowej"). Rok później rozwiązano też „święte bractwa", które zajmowały się opieką nad cmentarzami i działalnością dobroczynną. Od tego samego roku ludność żyd. mogła mieszkać wyłącznie w rewirach żyd., wychodząc poza te getta Żydzi musieli wnosić opłatę „biletową" (do 1851). W 1830 Rada Administracyjna Królestwa Kongresowego wydała ostateczne rozporządzenie o podziale kraju na okręgi bóżnicze, każdy musiał mieć swojego rabina okręgowego. Członków dozoru wybierali od tego roku „ojcowie familii" z czterech wyższych klas podatkowych. W Warszawie w 1871 czynne prawo wyborcze mieli członkowie gminy, którzy płacili co najmniej 15 rubli składki (podatku) gminnej. Po powołaniu w Królestwie dozorów bóżniczych na ziemiach polskich przestały istnieć autonomiczne organizacje kahalne, nowe gminy religijne pełniły jedynie bardzo ograniczone funkcje -zarządzały i opiekowały się instytucjami służącymi kultowi religijnemu, nadzorowały edukację religijną prowadzoną w szkołach publicznych i prywatnych oraz prowadziły działalność dobroczynną. Polityka finansowa prowadzona przez zarządy gminne była rygorystycznie kontrolowana przez władze polityczne, one też decydowały, z jakich źródeł będą te finanse pochodzić. Te same władze ustalały zasady wyboru zarówno rabinów, jak i świeckich reprezentantów społeczności żyd. W Galicji status żyd. gmin wyznaniowych (Kultusgenossenschafteri) nie zmienił się od wydania patentu józefińskiego prawie do końca XIX w. Zajmowały się one wyłącznie sprawami religijnymi i dobroczynnością. Ściśle kontrolowane przez władze polityczne korzystały z funduszy pochodzących z podatków żyd., a po ich likwidacji w okresie Wiosny Ludów z bezpośredniej składki człon- gmina 112 113 gmina ków gminy i optat koszernych. Z tych sum byli opłacani rabini i inni urzędnicy gminni, utrzymane instytucje religijne, szpitale i przytułki oraz szkoły gminne. Rabini galicyjscy do 1868 prowadzili także żyd. księgi metrykalne. Po wejściu w życie w monarchii w 1866 ustawy o gminach politycznych gminy żyd. zostały zobowiązane do uchwalenia własnych statutów, które następnie miało zatwierdzić lwowskie Namiestnictwo. Na ich podstawie wybierano następnie zarządy gminne. Jako pierwsza nowe władze wybrała w styczniu 1870 gmina krakowska. W 1890 władze austriackie wydały ustawę O zewnętrznych stosunkach gmin żyd. regulującą ostatecznie wewnętrzny ustrój gmin. Utrzymano w nim nadal kurialną ordynację wyborczą, a same prawa wyborcze uzależniono od płacenia podatku gminnego. Kompetencje zarządu (w większych gminach wybierano też Radę Wyznaniową) ograniczono do spraw czysto religijnych, dobroczynności i nadzoru nad nauką religii w szkołach powszechnych. Szkoły gminne przejęły galicyjskie instancje szkolne na początku lat 70, Ustawa nie przewidywała żadnego centralnego organu kierującego gminami wyznaniowymi. I wojna światowa zachwiała podstawami materialnymi szerokich warstw społeczności żyd. Z roku na rok coraz więcej osób musiało zdać się na pomoc zamożniejszych współwyznawców. Oczekiwano, że akcję pomocy materialnej poprowadzi gmina, mająca wszak pewne formalne uprawnienia. W Warszawie już w 1915 powstał z inicjatywy działaczy gminnych Żyd. Komitet Sanitarny, niezależny od polskiego Komitetu Obywatelskiego. Jego możliwości nie były jednak przesadne, poza tym działacze musieli się liczyć z wolą większości wyborców. Nowe nadzieje rozbudziło wkroczenie Niemców, którzy jak wskazywały oficjalne enuncjacje byli do ludności żyd. nastawieni pozytywnie. Nowy okupant nie chciał jednak zbyt daleko ingerować w stosunki polsko-żyd. Wydane l XI 1916 rozporządzenie o powołaniu Żyd. Towarzystwa Religijnego sankcjonowało wyłącznie wyznaniowy charakter gmin. Gminę tworzyły generalnie wszystkie osoby wyznania mojżeszowego zamieszkałe w danej gminie politycznej, choć władze mogły gminy wyznaniowe dzielić bądź łączyć. Gminą kierowała Rada Zarządzająca, a jej członkowie pochodzili bądź z wyboru (w gminach powyżej 5 tyś. osób co najmniej ośmiu, wybieranych w dwóch kuriach - inteligenckiej i powszechnej, głosowanie było tajne i bezpośrednie), bądź byli delegowani przez władze. Rabina wybierali wszyscy uprawnieni do głosowania Żydzi (minimum wieku 25 lat, dwa lata zamieszkania, opłacona składka), gmina mogła być podzielona na kilka okręgów rabinicznych. Wybory rabinów zatwierdzała Najwyższa Rada Żyd., złożona z 14 osób świeckich i 7 duchownych. Uprawnienia władz gminnych nie wykraczały poza ramy ustalone kiedyś dla dozorów. Na mocy dekretu przeprowadzono wybory władz w 218 gminach, jednak bez dwóch największych - warszawskiej i łódzkiej. Ustalony w 1916 stan prawny przetrwał do 7 II 1919, kiedy Naczelnik Państwa Józef Piłsudski rozszerzył dekret okupacyjnych władz niemieckich na całe terytorium byłego Królestwa Kongresowego nieco go modyfikując. Artykuł drugi nowego dekretu brzmiał: „Żydzi (...) tworzą towarzystwo religijne, publiczno-prawne. Towarzystwo Religijne składa się z gmin. Na jego czele stoi Rada Religijna Gmin Żyd. [...]". Cele działalności gmin ustalono w sposób następujący: miały one utrzymywać rabinat, synagogi, mykwy, cmentarze, czuwać nad wychowaniem religijnym młodzieży żyd., zapewnić wyznawcom mięso koszerne, zarządzać majątkiem gminnym i fundacjami ustanowionymi na ich rzecz, udzielać pomocy ubogim poprzez założone w tym celu instytucje. Wszyscy mężczyźni powyżej 25 roku życia wybierali na cztery lata w równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych wyborach zarząd gminny. Tak jak wcześniej, wyborcy musieli opłacać składkę gminną i wykazać się jednorocznym okresem zamieszkania, nie miały praw wyborczych osoby korzystające z zapomóg oraz ci, którym zarzucono publiczne występowanie przeciw religii mojżeszowej. Radę Religijną powoływał minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Miała się ona składać z jego delegatów oraz reprezentantów gmin. Rada nigdy jednak nie powstała. Dekret lutowy rozszerzono na dawny zabór rosyjski między 1925 a 1927, na austriacki w 1927, a na pruski rok później; na posiadającym dzielnicową autonomię Śląsku zachowano przepisy pruskie i austriackie. Ministerstwo W. i O.P. zakończyło proces legislacyjny wydając w latach 1927-1931 trzy ważne rozporządzenia wykonawcze. Wyznaczono wówczas nowe okręgi gmin wyznaniowych, wydano regulaminy wyborcze do rad wyznaniowych i zarządów oraz wyboru rabinów, także dotyczący egzami- nów z języka polskiego dla kandydatów na rabinów, a na koniec uregulowano zasady „gospodarki finansowej gmin wyznaniowych". Zgodnie z cytowanymi ustawami i rozporządzeniami zarówno gminy, jak i Związek Religijny były korporacjami publiczno-prawnymi. W obrębie gmin mogły działać „stowarzyszenia wyznaniowe" posiadające własne synagogi, które jednak nie miały osobowości prawnej. Podstawy finansowe dla gospodarki gminnej stanowiły zbierane przymusowo podatki wyznaniowe, ich wymiar ustalano wzorując się na przepisach o podatku dochodowym, oraz dodatkowe dochody uzyskiwane z gospodarki prowadzonej przez gminę (rzeź koszerna, opłaty cmentarne, itp.) i z darowizn. Budżety gminne małych gmin zatwierdzały władze polityczne pierwszej instancji, wielkich gmin -wojewoda. Rabinów zatwierdzało Ministerstwo W. i O.P. W latach 1924-1927 wybory odbyły się w 313 gminach, syjoniści uzyskali wówczas ponad 26% głosów, ugrupowania ortodoksyjne prawie 44%. W latach 30. przewaga ortodoksji nadal wzrastała, mimo iż do rywalizacji włączył się Bund. Osiągnął on spektakularne sukcesy w kilku większych gminach. Polskie ustawodawstwo odnośnie gmin wyznaniowych satysfakcjonowało wyłącznie środowiska ortodoksyjne. Zarówno syjoniści, jak i partie lewicowe liczyli, że gminy staną się podstawą pozate-rytorialnej autonomii narodowej bądź daleko idącej autonomii kulturalnej. Do takiego rozumowania zachęcał przymusowy charakter korporacji, wyjść z gminy można było zmieniając wyznanie bądź deklarując ateizm. Przymus wyznaniowy stał wprawdzie w sprzeczności z zapisami konstytucji marcowej z 1921. Mówiła ona jedynie o równych prawach „obywateli polskich, należących do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych lub językowych" do zakładania własnych instytucji dobroczynnych, religijnych i społecznych, urządzania nabożeństw, posiadania wspólnego majątku oraz „rządzenia się własnymi ustawami, których uznania państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień, sprzecznych z prawem" (art. 110, 113, 115). Przymus przynależności do gminy bardzo wzmacniał jej znaczenie. Funkcje dobroczynne i uprawnienia do kontrolowania szkolnictwa wydawało się, że będzie można rozbudować. Państwo było tym planom zdecydowanie nieprzychylne, a administracja hamowała jak tylko mogła autonomiczne inicjatywy, skreślając z preliminarzy Wielka Synagoga na ul. Tlomackie w Warszawie wybudowana w 1878 r., zburzona przez hitlerowców w 1943 r. (mina 114 budżetowych pozycje dotyczące oświaty bądź prac palestyńskich. Działacze Agudy i zwolennicy różnych rodów chasydzkich chętnie współpracowali z władzami, skreślając z powodów „religijnych" niewygodnych kandydatów. W odwecie postępowcy często udaremniali wybór ortodoksyjnego rabina gminnego. Czasami, jak w Warszawie, władze mianowały zarządy prowizoryczne, z którymi łatwiej mogły dojść do porozumienia. Niemniej niektóre ich działania bardzo zniechęcały do polityki państwowej nawet największych sympatyków. Całościowa ocena działalności gmin w okresie międzywojennym nie jest sprawą prostą, zbyt różniły się one między sobą. Gmina warszawska zatrudniała od 500 do 600 pracowników, a sam rabinat liczył 21 osób. Niewiele mniejszy był personel zatrudniany w Łodzi. W obu największych gminach żyd. decydujący głos mieli zwolennicy Agudy, w Łodzi w 1928 wybrano na przewodniczącego Jakuba Leiba Mincberga, w Warszawie w 1931 Eliasza Mazura, zainteresowanych jedynie sprawami religijnymi. W stolicy sytuacja się zmieniła w 1936, gdy wojewoda warszawski (jednocześnie Komisarz Rządu na m. Warszawę) powierzył przewodnictwo zarządowi komisarycznemu Maurycemu Meyzlowi. Założono wówczas szereg tanich kuchni dla ubogich i rozwinięto działalność Bezprocentowej Kasy Pożyczkowej. Ważną inicjatywą było wydawanie od 1937 własnego organu prasowego „Głosu gminy żyd.". Warszawska gmina była prawdziwym molochem - zarządzano kilkunastoma szkołami, czterema przedszkolami i trzema żłobkami, opiekowano się Muzeum Sztuki Żyd. im. Mathiasa Bersohna, patronowano też wielu instytucjom medycznym (jedna tylko Centrala Linasów miała tu 12 przychodni dla ubogich, w których zatrudniano ponad 400 lekarzy). Gmina łódzka w drugiej połowie lat 30. przeznaczała ponad 100 tyś. zł rocznie (około 8% budżetu) na pomoc dla kilkudziesięciu instytucji dobroczynnych oraz współfinansowała szpital Poznańskiego i sanatorium gruźlicze w Otwocku. Gminy mniejsze nie miały, oczywiście, takich osiągnięć, lecz były nie mniej ważne dla lokalnych społeczności. Istnieniu gmin żyd. na ziemiach polskich położył kres wybuch II wojny światowej. Organizowane przez okupanta niemieckiego od jesieni 1939 Judenraty w niczym nie przypominały przedwojennych zarządów gminnych. Generalny gubernator Hans Frank uważał, iż: „Rada Żyd. obowiązana jest do przyjmowania rozkazów władz niemieckich przez przewodniczącego lub jego zastępcę. Odpowiada ona za sumienne przeprowadzanie tychże w pełnym zakresie. Żydzi i Żydówki winni być posłuszni poleceniom wydanym przez nią celem wykonania niemieckich zarządzeń". Judenraty wypełniły część funkcji dawnych zarządów miejskich bądź zarządów powiatowych. Niemniej jednak do pewnego stopnia były to instytucje autonomiczne, choć w większych miastach ich działalność kontrolowały specjalne urzędy niemieckie. W praktyce w ich gestii znalazły się też obowiązki, które przed wojną wypełniały gminy wyznaniowe - organizacja życia religijnego, oświaty, kontrola organizacji charytatywnych. Był to jednak jedynie ułamek ich odpowiedzialności. Zresztą sam aparat urzędniczy podległy Judenratowi warszawskiemu czy też łódzkiemu liczył około 20 tyś. osób. Praca w Radzie Żyd. praktycznie nie chroniła przed represjami, nawet członkowie najbardziej uległego Judenratu łódzkiego podzielili los prawie wszystkich mieszkańców getta. Po wyzwoleniu władze Polski Ludowej nie zdecydowały się na odbudowę żyd. gmin wyznaniowych. Ocalałych było zbyt mało i zbyt byli rozproszeni, poza tym nie bardzo wiedziano, co zrobić z majątkiem gminnym. Większość przejęto na rzecz skarbu państwa jako tzw. mienie opuszczone. O konieczności zapewnienia warunków do swobodnych praktyk religijnych nie zapomniał już Komitet Żyd. działający w Lublinie w 1944; zwrócono się do władz polskich o mianowanie na stanowisko naczelnego rabina Safrina Feldszuha. WII1945 Ministerstwo Administracji Publicznej powołało Żyd. Zrzeszenia Religijne, w których przewagę zapewniono działaczom Mizrachi, ortodyk-syjnej Agudy nie zalegalizowano. W roku następnym przemianowano je na kongregacje. Powierzono im opiekę nad synagogami i cmentarzami (także ekshumacją zamordowanych Żydów). Zatrudnianych przez kongregacje rabinów zatwierdzało MAP. Kongregacje mogły też prowadzić działalność charytatywną i oświatową, powstały więc osobne religijne sierocińce i przytułki, kuchnie koszerne, Talmud Tory i jesziwy. W 80% finansował tę działalność Joint. Kongregacje podlegały Komitetowi Organizacyjnemu, który ze swojej strony zasięgał opinii u Naczelnej Rady Religijnej (złożona z trzech rabinów, do 1949 przewodniczył jej przedstawiciel Mizrachi i jednocześnie na- 115 czelny rabin Wojska Polskiego ppłk Dawid Kahane), ta zaś u dziewiecioosobowej Rady Rabinów. Ogólnej liczby kongregacji żyd. niestety nie znamy, musiało ich być jednak sporo, gdyż jeszcze w 1949 Komitet Organizacyjny oceniał, że w Polsce mieszka około 50 tyś. wierzących Żydów. Niezależnie działał rabinat wojskowy, zatrudniający trzy osoby. Zgodnie z okólnikiem MAP z lutego 1945 kongregacje miały prawo przejmować w użytkowanie wszelkie nieruchomości należące do przedwojennych gmin wyznaniowych i stowarzyszeń religijnych, administracja państwowa nie kwapiła się jednak z pomocą. Władze wywierały za to naciski, by Komitet Organizacyjny przystąpił do Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, co miało miejsce l VI1948. Rok później (zjazd 9-10 VIII 1949 ) doszło do zrzeszenia kongregacji żyd. w Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce, na czele z rabinem Szulimem Treistmanem. W latach 50. ZRWM coraz bardziej ograniczał swoją działalność, głównie z powodu zmniejszającej się liczby wiernych. W jego gestii pozostało zaledwie osiem synagog i jedna piekarnia mac. W następnych dekadach ten proces coraz bardziej się pogłębiał, przy czym poważny cios zadała fala antysemityzmu inspirowanego przez jedną z frakcji PZPR od 1967. W rezultacie emigracji liczba członków Związku spadła wówczas do ok. 2 tyś. osób, w 1994 do 1220. W 1986 działało 16 kongregacji, utrzymujących 23 domy modlitwy i zatrudniających 11 pracowników świeckich. Po 1989 wystąpiło jednak pewne ożywienie i proces odradzania się życia religijnego, widoczne wśród młodzeży. Wyrazem tego jest wznowienie (od 1985) obrzędów bar micwy i bat micwy, śluby religijne itp. W 1997 nowa ustawa ustanowiła ponownie gminy wyznaniowe żydowskie. Żydowskie gminy wyznaniowe, Wrocław 1995. Studia z dziejów l kultury Żydowskiej w Polsce, pod red. J. Woron-czaka t. I; Gminy Wyznaniowe Żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939). Zbiór studiów pod red. J. Szillinga, Toruń 1995; A. Grabski, Wspólczesne życie religijne Żydów w Polsce [w:] A. Grabski, M. Pisarski, A. Stankowski, Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, Warszawa 1997. Andrzej Żbikowski Gniewoszów (woj. mazowieckie) - w 1954 graniczące ze sobą miejscowości Gniewoszów (lokacja w 1693) i Granica (lokacja w 1735) połączono, zachowując nazwę Gniewoszów. Żydzi zamieszkali tu w okresie lokacji. 1787 było w Gniewoszowie 27 domów żyd. i 97 Żydów, a w Granicy 47 domów i 148 Żydów; w 1827 - 654 Żydów w Gniewoszowie (66,4% mieszkańców), a w Granicy 839 (81,5%); w 1921 - 585 (52,8%) w Gniewoszowie i 651 (63,2%) w Granicy. IX 1939 w obu miejscowościach było ok. 1580 Żydów, w VIII 1942 ich liczba wzrosła do ok. 6580. 19 i 20 VIII 1942 ok. 5 tyś. wysiedlono do Zwo-lenia, ok. 600 do Dęblina, a pozostałych (ok. l tyś.) 15 XI deportowano do Treblinki. V 1945 mieszkało tu 68 osób W obu miejscowościach gminy wyznaniowe istniały w 1. 80. XVIII w. Podstawą działalności gminy w Granicy był przywilej z 23 III 1745. W XIX w. obie gminy połączono. Zachował się teren cmentarzy. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 119-120. A.R Gniezno (woj. wielkopolskie) - wzmianki o obecności Żydów pochodzą z 1267. Przywile- je gwarantujące poszczególnym Żydom lub gminie prawo zamieszkiwania i prowadzenia działalności gospodarczej (1497, 1499, 1519, 1567, 1571,1637,1661) zostały zniszczone w pożarach nawiedzających periodycznie miasto. Kilkakrotnie zebrały się tu sejmiki Żydów wielkopolskich (1580, 1632, 1635, 1640, 1641). Podczas najazdu szwedzkiego (1655-1659) doszło do dużych zniszczeń i strat; w 1661 ponownie zorganizowano gminę, a w 1680 odbudowano synagogę. 1722 i 1738 przeciwko Żydom gnieźnieńskim wysunięto oskarżenia o „mord rytualny". 1744 w G. mieszkało 60 Żydów, w 1793 - 251, a w pół. XIX w. - 1783. Wielu Żydów wyemigrowało do Niemiec, a od II pół. XIX w. do Ameryki. 1931 pozostało ich 174. 1939 przed wkroczeniem Niemców, część z nich uciekła, pozostałych deportowano (XII 1939) do Piotrkowa Trybunalskiego. A. M. Gog i Magog - uosobienie sił wrogich Izraelowi, z którymi mesjasz będzie musiał stoczyć walkę przed założeniem swego królestwa. Określenia po raz pierwszy pojawiają się, choć w nieco innym sensie, w Ez 38-39. Mowa jest tam GoM 116 o wojnie mesjasza z „Gogiem, królem Magog". Tradycja dotycząca tych ostatnich przeciwników mesjasza jest, zwłaszcza w hagadzie, bardzo rozbudowana i często rozbieżna. Najczęściej przedstawia się wojny G. i M. jako „bóle porodowe mesjasza", z których narodzi się zbawienie. Zapowiedzi te sprawiały, że dziejowe katastrofy i wojny, np. pogromy powstania Chmielnickie-go czy wojny napoleońskie, budziły nadzieje mesjańskie. J. D. Gold Artur (1897-Treblinka 1942) - skrzypek, dyrygent, kompozytor, syn Michała, muzyka, b. pierwszego flecisty w Operze Warszawskiej (zmarł za pulpitem podczas przedstawienia opery Carmen w 1899). Był bratem Henryka. Tworzył wspólnie z J. Petersburskim zespoły muzyki tanecznej i rozrywkowej, które grywały na warszawskich dancingach i w teatrze Qui Pro Quo. Był autorem licznych przebojów, m.in. Oczy czarne, Jesienne róże. Podczas wojny znalazł się w getcie warszawskim, gdzie założył orkiestrę. M. F. Gold Henryk (1902-1988) - skrzypek, kompozytor, aranżer, brat Artura. Kierował własną orkiestrą muzyki tanecznej i rozrywkowej, z którą występował w najelegantszych lokalach Warszawy i przed mikrofonami Polskiego Radia oraz nagrywał płyty. Był autorem licznych walców, tang, fokstrotów oraz popularnych przebojów, m.in. Jaśminy, Tęsknota, Szkoda twoich leź, Nie odchodź ode mnie. Gdy wybuchła II wojna światowa, wyjechał do ZSRR, gdzie wspólnie z J. Petersburskim zorganizował wielką, teatralizowaną orkiestrę j azzowo-symfonicz-ną, która zdobyła ogromną popularność. Wyjechał z armią Andersa w 1942. Był w Iranie oraz w Palestynie i wreszcie osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie kontynuował działalność muzyczną. M. F. Goldfaden Abraham (Wołyń 1840-Nowy Jork 1908) - poeta, dramatopisarz, reżyser, nazywany „ojcem teatru żydowskiego". Początkowo pisywał wiersze i pieśni w jęz. hebrajskim i w jidysz, do których sam komponował muzykę. Popularność zyskał zbiór wierszy Dos jidele (Ży-dek, 1866). W lassach stworzył teatr, który wystawiał jego utwory. Występował z nim w Rumunii, Polsce i Rosji. 1903 wyjechał do USA i tam założył stały teatr w Nowym Jorku. Jest autorem ok. 60 dramatów, komedii, operetek, fars, wodewili, m.in. Sulamith (1880), Cwei Kunie Lemt (Dwaj Kunie Lemł, 1877), Bar Koch-ba (1882), Di bobe mit dem einikel (Babcia z wnukiem, 1890). Jego dramat Strzyga izraelski zespół przedstawił w 1950 na Festiwalu Teatru Narodów w Paryżu. Na scenach teatrów żyd. jest grywany montaż niektórych sztuk G. Sen o Goldfadenie. M. F. Goldflam Samuel (Warszawa 15II 1852-War-szawa 26 III 1932), lekarz neurolog, jeden z pionierów tej dziedziny w Polsce. Syn kupca, ukończył gimnazjum i Wydział Lekarski Uniwersytetu Warszawskiego, wiedzę uzupełniał pracując w Niemczech i Francji. Uruchomił bezpłatną klinikę, która służyła mu za pracownię naukową. Ogłosił szereg prac naukowych, był prezesem zarządu Towarzystwa Przyjaciół Dzieci, współtwórcą Towarzystwa Ochrony Zdrowia, założył sanatorium dla umysłowo chorych „Zo-fiówka" w Otwocku. A.C. Gordin Jaków (Mirhorod k. Połtawy l maja 1853-Nowy Jork 10 czerwca 1909) - dramaturg i publicysta jidysz, drugi obok A. Goldfadena twórca nowoczesnego teatru jidysz, tłumacz. Pochodził z rodziny o tradycjach chasydzkich, lecz odebrał również domowe wykształcenie świeckie. Rozpoczynał od twórczości w języku rosyjskim. W młodości imał się różnych zajęć i wędrował po Rosji (był m.in. aktorem w wędrownej trupie rosyjskiej, nauczycielem, ładowaczem w porcie). Związany początkowo z kręgami dążącymi do wyzwolenia Ukrainy, następnie pod wpływem idei Tołstoja, żyd. haskali i rosyjskich populistów, w 1880 założył sektę Gej-stik Biblisze Bruderszaft (Duchowe Bractwo Biblijne), odrzucającą judaizm pobiblijny i głoszącą kult pracy na roli. Bractwo rozwiązane zostało przez władze carskie w roku 1891, a Gordin wyemigrował do Ameryki. Tam dopiero rozpoczął twórczość w języku jidysz. Teatr uważał za instytucję wychowawczą, stąd jego utwory cechowały tendencyjność i moralizatorstwo. Dobra konstrukcja, potoczny język i dominacja akcji nad walorami widowiskowymi wyróżniały je na tle produkcji dramaturgicznej w jidysz zdominowanej ówcześnie przez operetki na tematy historyczne posługujące się zniem- 117 Gordonia czonym jidysz. Utwory Gordina w znacznej mierze stanowiły przeróbki i adaptacje znanych dzieł dramaturgii światowej, m.in. Szekspira, Hugo, Hauptmanna, Schillera, Gogola, Ibsena, Lessinga, Orzeszkowej. Do klasycznego repertuaru teatru jidysz należą jego dramaty: Derji-diszer Kenig Lir (1892), Mirek Efros (1898), Di szechite (1899), Got, mensz un tajwl (1900), Di szwue (1900), Kreutzer sonata (1902), Chasie di jesojme (1903), On a hejm (1907). E.P-J. Gordon Jehuda Lejb (pseud. Mewaker, Wilno 7 XII 1830-Petersburg 16 IX 1892) - hebrajski poeta, prozaik, publicysta, krytyk, bajkopisarz, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli haskali, twórca nowego stylu literatury hebrajskiej przed Mendele Mojcher Sforim. Pochodził z zamożnej rodziny ortodoksyjnej i odebrał wychowanie religijne wedle metody Gaona z Wilna. Od 17 roku życia studiował również kulturę europejską i języki (m.in. rosyjski i polski). Ukończył rządowe seminarium nauczycielskie w Wilnie i w 1.1853-1872 pracował jako nauczyciel rządowych szkół żyd. (Szawle, Tylża). Należał do grupy maskilów wileńskich (m.in. Michel Gordon, Abraham Dow Lebensohn, Micah Josef Lebensohn). Popularność i pozycję literacką przyniósł mu tom bajek Afez/e/ Jehuda (1860) opartych na motywach Ezopa, Fe-drusa, la Fontaine'a, Kryłowa, Hagady i midra-szy. 1872 osiadł w Petersburgu i został sekretarzem Chewra Meficej Haskala. 1879 został aresztowany i zesłany, oczyszczony z zarzutów w 1800 wrócił do Petersburga i rozpoczął współpracę z dziennikiem „Ha-Melic". 1881-1882 wydawał rosyjsko-żydowski miesięcznik „Wo-schod". Początkowo pod wpływem haskali Gordon uprawiał prozę na tematy biblijne (Aha-wat Dawid u-Michal, 1856), pisywał felietony satyryczne i utwory publicystyczne. Jak inni ma-skile wierzył, że przełamanie izolacji i adaptacja do otaczającego społeczeństwa zmienią radykalnie położenie Żydów i głosił hasło: „Bądź Żydem w domu, a człowiekiem na ulicy". Propagował formy religijne i obyczajowe, wzywał do porzucenia jidysz i przyjęcia języka rosyjskiego. Rozwój sytuacji w Rosji, szczególnie zaś pogromy w 1881, doprowadziły go do zmiany stanowiska: zachęty do odnowienia języka hebrajskiego zaczai łączyć z ideą narodowego odrodzenia. Jego twórczość hebrajska oddziałała na wybitnych twórców następnej generacji, m.in. Ch. N. Bialika i S. Czernichowskiego. Pisał również w języku jidysz, do którego oficjalnie odnosił się bez sympatii (tom wierszy Sichat chu-lin, 1886). E.P-J. Gordon Samuel Lejb (1865-1933) - pisarz hebrajski, tłumacz, biblista. Urodzony na Litwie, w 1898 osiadł w Palestynie, gdzie pracował jako nauczyciel. Od 1901 przebywał w Warszawie i uczył w szkolnictwie hebrajskim. Po powrocie do Palestyny w 1924 poświęcił się biblistyce. Jego twórczość hebrajska obejmuje wiersze, artykuły, przekłady, utwory dla dzieci, podręczniki (Ha-Laszon, 1910-1919). Był również wydawcą czasopisma pedagogicznego („Ha-Pedagog", 1903-1904) oraz periodyków przeznaczonych dla młodych czytelników („Olam Katan", 1901-1905). Ważne miejsce w dorobku G. zajmuje komentarz do Biblii (zwany Szalag) inspirowany niemiecką krytyką biblijną, a przeznaczony dla uczniów i nauczycieli, który używany jest do dziś w izraelskim szkolnictwie średnim. E.P-J. Gordonia - pionierska organizacja młodzieżowa związana z Hitachdut, założona w Galicji w końcu 1923. Stawiała sobie za cel wychowanie młodzieży żyd. na podstawie socjalistycznych idei A. D. Gordona. Szybko stała się ruchem o światowym zasięgu. Wpływ na ideologię ruchu wywarł Ha-Szomer ha-Cair, choć krytykowano jego indywidualistyczne podejście, podczas gdy Gordonia miała stać się ruchem młodzieżowym żyd. mas. 1924-1925 powstały pierwsze stałe grupy, a w 1925 zorganizowano pierwsze konferencje ruchu i wydano pierwsze publikacje. Oficjalna nazwa organizacji, przyjęta na zjeździe w Gdańsku w XI1928 brzmiała Histadrut ha-Noar ha-Amamit ha-Chalucit „Gordonia" (hebr. Ludowy Chalucowy Związek Młodzieży „Gordonia"). Na tym samym zjeździe sformułowano podstawowe cele ruchu, którymi były - budowa ojczyzny żyd., wychowanie członków w duchu wartości humanistycznych, stworzenie narodu pracującego, renesans kultury hebrajskiej oraz własna praca (hebr. awoda acmit). Ustalono wówczas także 13 zasad określających zachowanie członka ruchu, zarówno w życiu prywatnym, jak i społecznym oraz jego stosunek do takich pojęć jak: naród żydowski, Palestyna, praca i socjalizm. Dążono Gorlice do objęcia wpływami niższych warstw społeczeństwa żydowskiego. Podstawowym celem indywidualnym było osobiste spełnienie poprzez aliję i pracę w kolektywie. Gordonia należała do organizacji He-Chaluc (hebr. Pionier); prowadziła ośrodki szkoleniowe, przygotowujące do emigracji pionierskiej do Palestyny. W swojej pracy wychowawczej wykorzystywała metodę skautową. Na czele ruchu stał P. Lawon (Lu-bianiker). Przed wybuchem II wojny światowej ruch liczył na świecie blisko 40 tyś. członków. Pierwsze grupy zaczęły osiedlać się w Palestynie w 1929, zakładając ośrodek ruchu w Hul-dzie, a w 1937 Gordonia zaczęła działać jako ruch młodzieżowy w Palestynie. W czasie II wojny światowej członkowie Gordonii w Polsce brali udział w żyd. podziemiu politycznym i oporze zbrojnym. Starano się stworzyć silny ośrodek w Warszawie, który mógłby następnie kierować działalnością w innych miastach. Prowadzono kuchnie ludowe, organizowano nielegalne nauczanie. Próbowano utrzymywać kontakt m.in. z Częstochową, Opocznem, Będzinem, Sosnowcem i Opatowem. Po zakończeniu II wojny światowej Gordonia wznowiła legalną działalność w Polsce; należała do He-Chaluc, stanowiąc w niej najsilniejszą organizację młodzieżową. Prowadziła ośrodki produk-tywizacyjne i kibuce. 1947 Gordonia wraz z sekcją Nocham w 12 kibucach szkoliły 1023 osoby. 17 VII 1947 prawe skrzydło Poalej Syjon prawica połączyło się z Hitachdut, tworząc Żydowską Syjonistyczno-Socjalistyczną Partię Robotniczą Poalej Syjon Hitachdut w Polsce. Jednocześnie połączyły się organizacje młodzieżowe. Bardzo mała grupa z Droru przeszła jednak do Gordonii. Większa część połączyła się z organizacją młodzieżową Borochow Jugent tworząc Dror Borochow-Jugent. Gordonia oraz pozostałe syjon. organizacje młodzieżowe zostały rozwiązane decyzją MAP w 1949. Na początku lat 50. w Izraelu dążono do stworzenia jednolitego ruchu pionierskiego, czego wyrazem stało się powstanie Ichud ha-Bonim, w którego skład weszła Gordonia. N.A. Gorlice (woj. nowosądeckie) - powstały ok. 1355. Od XVI w. posiadało przywilej de non tolerandis Judaeis, który został zniesiony dopiero w 1. 60. Mimo zakazu osiedlania się w 1751 odnotowano na komorze celnej w Krakowie 118 sześciokrotny przejazd Żydów z G. Poza rzemiosłem trudnili się głównie handlem tytoniem i winem węgierskim. 1765 w G. mieszkało kilka rodzin żyd. WII pół. XIX w. nastąpił szybki wzrost liczby Żydów: z 2257 w 1880 do 3297 w 1900 (51,2% mieszkańców). Osiedlali się głównie wokół pl. Dworzysko, gdzie powstała dzielnica żyd. Zdominowali miejscowy handel i rzemiosło oraz zajmowali się rafinowaniem ropy naftowej. Aby ułatwić zbyt tego surowca, założono Kupieckie Towarzystwo Naftowe. W okresie I wojny światowej G. znalazły się na linii działań wojennych i Rosjanie w 1915 (IV) wysiedlili z miasta część Żydów. W konsekwencji w 1921 pozostało 2300 Żydów (41%); do wybuchu II wojny światowej ich liczba niemal się podwoiła. Miasto, w którym działały dwie zachowane do dziś synagogi, stanowiło silny ośrodek ruchu syjonistycznego. W okresie okupacji hitlerowskiej (X 1941) utworzono getto, które zlikwidowano w 1942 (IX): znaczną część Żydów wywieziono do obozu śmierci w Bełżcu, a pozostałych do obozu pracy w Płaszowie. W.W. Gorlice (woj. małopolskie) - początki miasta sięgają 1354, w 1417 otrzymało prawo magdeburskie i przywilej de non tolerandis Judaeis. Od 1732 Żydzi osiedlali się w sąsiedniej Bobowej, gdzie od właścicieli otrzymali przywileje handlowe. Od połowy XVIII w. Żydzi mieszkali na obrzeżach Gorlic, po rozbiorach także w mieście; mieli gminę wyznaniową, synagogę i nieruchomości. Wraz z początkami przemysłu naftowego miejscowi kupcy uruchamiali kopalnie, w których pracowało wielu żyd. robotników, a rozwój wydobycia sprzyjał wzrostowi liczby ludności w tym Żydów i rozwojowi handlu. Zapewne na tle konfliktów społecznych doszło w IX 1870 podczas Rosz ha-Szana do zaburzeń antyżydowskich. Miasto (w tym Żydzi) ucierpiało podczas pożaru w 1874 (spłonęła m.in. synagoga), walk w 1915 i okupacji rosyjskiej. 1921 miasto liczyło 5636 mieszkańców, w tym 2240 Żydów (39,7%), w 1939 - 8200 mieszkańców w tym 3960 Żydów (48,3%). Przedstawiciele Żydów wchodzili do władz miejskich (dominowali syjoniści). Większość sklepów należała do kupców żyd., mieli też istotny udział w rzemiośle. Po IX 1939 Żydów obowiązywał przymus pracy, w 11940 powstało getto, w którym osadzono także mieszkańców okolicznych miejsco- 119 Grajewo wości. Od wiosny 1942 rozpoczęły się deportacje i rozstrzeliwanie ofiar na miejscu; 17-19 VIII 1942 Niemcy zamordowali ok. 900 osób i wywieźli do obozu zagłady w Bełżcu ok. 2,5 tyś. osób, nieliczni ukryli się poza gettem. Wojnę przeżyło ok. 200 osób, większość w ZSRR, niektórzy w ukryciu; po wojnie powróciło kilkanaście osób. Zachowała się synagoga wykorzystywana jako skład, cmentarz (na którym powstał pomnik), upamiętniono też miejsca zbiorowych morderstw. W. Boczoń, Żydzi gorliccy, Gorlice 1998. Tom. Gottlieb Jehoszua (Pińsk 31 VIII 1882-Ka-zachstan 1940/1941) - dziennikarz, działacz syjonistyczny. 1911 ukończył prawo na uniwersytecie w Berlinie. Rozpoczął działalność dziennikarską, pisząc do pism „Hajnt" i „Ha-Cefira". 1912-1914 redagował „Lodzer Morgenblat", 1917-1919 - organ Organizacji Syjonistycznej w Polsce „Dos Jidysze Fołk". Po połączeniu tej gazety z „Hajntem" wszedł do odnowionej redakcji. Był członkiem CK OSwP, jednym z przywódców frakcji Et Liwnot. 1935-1939 związany był z redakcją „Momentu". Był posłem na Sejm RP (1936-1938), radnym i wiceprezesem Gminy Żydowskiej w Warszawie. Po wybuchu II wojny światowej uszedł do Pińska, gdzie został aresztowany przez władze radzieckie. M.T. Gottlieb Leopold (Drohobycz 3 VI 1879,' 1883 ?-Paryż 221 241 25 ? IV 1934) - malarz, grafik. Studiował w ASP w Krakowie i Monachium. Członek Grupy Pięciu, Stowarzyszenia Artystów Polskich „Rytm", wiedeńskiego Ha-genbundu. Od 1904 mieszkał w Paryżu. Podczas I wojny światowej służył jako rysownik frontowy w I Brygadzie Legionów Polskich. Z Grupą Pięciu wystawiał w Krakowie, Warszawie, Wiedniu, Berlinie, Lwowie, na Salonach paryskich. Malował ekspresyjne portrety (Portret rzeźbiarza Rembrandta Bugati), wielkie kompozycje figuralne o tematyce religijnej (Wskrzeszenie Łazarza), monumentalne przedstawienia pracy i codzienności, w których zaznacza się dążenie do idealizacji. Malował także pejzaże z południa Francji. W późniejszych latach tworzył rytmiczne kompozycje figuralne, utrzymane w silnie rozbielonych tonacjach barwnych. W późnym malarstwie G. dominuje temat kobiety. Jego dzieła znajdują się w muzeach polskich (Kra- ków, Warszawa), w Izraelu, USA, Wiedniu, Paryżu. M.T. Gottlieb Maurycy (Drohobycz 21 II 1856-Kraków 17 VII 1879) - malarz. Studiował w ASP w Wiedniu, Krakowie i w Monachium. Malował portrety, obrazy o tematyce rodzajowej, historycznej i religijnej. We wczesnych pracach odnajdujemy urzeczenie Polską -jej dziejami, kulturą (Autoportret w stroju szlacheckim), widoczny jest także wpływ twórczości i osobowości J. Matejki. W czasie pobytu w Monachium malował obrazy poświęcone światu żyd. diaspory, religii (Żydzi w synagodze w Dzień Pojednania, Muzeum Sztuki, Tel Awiw). Pod wpływem lektury Historii Żydów H. Graetza zainteresował się postacią Chrystusa-Żyda. W ostatnim, nie ukończonym płótnie Chrystus wyglaszający kazanie w Kafamaum (Muzeum Narodowe w Warszawie) Jezus jest symbolem wspólnoty, braterstwa żydów i chrześcijan. R. R Grade Chaim (Wilno 4 IV 1910-Nowy Jork 26 VI 1982) - poeta i prozaik jidysz. Wcześnie osierocony przez ojca, nauczyciela hebrajskiego, odebrał tradycyjne wykształcenie religijne, studiując w jesziwach w Wilnie, Białymstoku oraz głośnym musarystycznym ośrodku w Nowogródku. Wykształcenie świeckie zdobył głównie jako samouk. Był członkiem grupy Jung Wilne. Debiutował w 1932. Utwory ogłaszał m.in. w pismach „Jung Wilne", „Literarisze Ble-ter", „Cukunft", „In Zich". Wydał tomy poetyckie/o (1936) \Musernikes (1939), cenione jako synteza wątków tradycyjnych i tendencji nowoczesnych. Wojnę przeżył w ZSRR, w 1946 na krótko wrócił do Polski, skąd wyjechał do Paryża, a w 1948 zamieszkał w Nowym Jorku. Na powojenną twórczość pisarza wpływ wywarły doświadczenia Zagłady. Wydał m.in. tomy poetyckie Dojres (1945), Ojf di churwes (1947), Der mames cawoe (1949) i tomy prozy - wspomnienia Der Mames szabosim (1955), Der szulhojf (1958), Gemach Atlas (1967-1968). E.P-J. Grajewo (woj. podlaskie) - miasto prywatne założone w 1540. Żydzi osiedlali się od początku XVIII w. Wedle spisu ludności z 1765 roku w G. przebywało 413 Żydów powyżej 18 roku życia. Około 336 mieszkało w okolicznych wio- Grinberg skach. Żydzi zajmowali się głównie arendą karczm, handlem lub rzemiosłem (przede wszystkim krawcy i blacharze). Do 1862 w G. ze względu na bliskość granicy rosyjsko-pruskiej obowiązywał zakaz osadnictwa Żydów z innych miast. W XIX wieku spora część społeczności żyd. zajmowała się wywozem produktów rolnych do Prus Wschodnich. 1808 w G. mieszkało 197 Żydów (39%), w 1827 - 727 (57%), w 1857 -1457 (76%), a w 1921 - 2384 (39%). 1933 w G. zanotowano antysemickie incydenty. Hitlerowcy utworzyli getto w VIII 1941. XI 1943 większość Żydów wysłano do obozu w Treblince. W miasteczku zachował się budynek synagogi z 1888. A.G. Grinberg Uri Cwi (pseud. Tur Malka; Biały Kamień 10 11894-Tel Awiw/Jerozolima 8 maja 1981) - poeta hebrajski i jidysz, działacz polityczny. Laureat Nagrody Izraela w 1957. Wśród przodków Grinberga byli wybitni przywódcy chasydzcy (m.in. Meir z Przemyślan i Uri ze Strzelisk), sam poeta odebrał tradycyjne wychowanie chasydzkie. W czasie I wojny został powołany do armii austriackiej, z której zdezerterował. XI1918 był świadkiem pogromu we Lwowie. W1. 20. mieszkał w Warszawie, gdzie związał się z grupą ekspresjonistów Di Chaliastre i wydawał pismo „Albatros" (1922-1923). 1924 osiadł w Palestynie i pisał głównie po hebrajsku, współpracując m.in. z prasą codzienną („Da-war"). Był wówczas propagatorem idei ruchu pionierskiego, z czasem przeszedł na pozycje nacjonalistyczne, a po zamieszkach arabskich w roku 1929 przyłączył się do Nowej Organizacji Syjonistycznej. Z jej ramienia w 1.1931-1934 prowadził działalność partyjną w Polsce i wydawał tygodnik „Di Welt". 1936 wrócił do Palestyny, a w twórczości literackiej i publicystycznej krytykował przywódców syjonistycznych o umiarkowanych poglądach i ostrzegał przed niebezpieczeństwem grożącym żydostwu europejskiemu. W czasie walk przeciwko Brytyjczykom należał do Irgun Cwai Leumi. 1949-1951 był członkiem Knesetu (parlamentu) z ramienia partii Cherut. Debiutował w 1912. Należał do czołowych postaci awangardy literackiej jidysz w 1. 20., a jego najwybitniejszymi dziełami w tym języku były poematy In malchus fun celem (1922) i Mefisto (1921). Do klasyki literatury hebrajskiej należą zaś: Ha-gawrut ha-ola 120 (1926), Seferha-kitrugwe-ha-emuna (1937) oraz poświęcony Zagładzie utwór Rechowot ha-na-har (1951). Jego twórczość wyróżnia mistyczne pojmowanie wybrania Izraela, zakorzenienie w symbolice religijnej, tradycji biblijnej i kaba-listycznej oraz predylekcja do obrazów katastroficznych. E.P-j. Grodzisk Mazowiecki (woj. mazowieckie) - prawa miejskie uzyskał w 1522. 1765 mieszkało tam 157 Żydów, w 1856 - 790, w 1897 -2154, w 1921 - 2756 (na 11254 wszystkich mieszkańców). We IX 1939 było około 3600 Żydów. Siedziba dynastii chasydzkiej założonej przez Elimelecha z Grodziska (zm. 1892). Jego wnuk Izrael Szapiro, nauczyciel i autor pieśni religijnych, osiedlił się po 1918 w Warszawie, zginął w czasie Zagłady. Dynastia z Grodziska przetrwała w Izraelu. W getcie przebywało 6 tyś. osób, w tym również Żydzi z Brwinowa, Nadarzyna, Podkowy Leśnej, Milanówka. XI 1941 Niemcy wysiedlili ich do getta warszawskiego. Na miejscowym cmentarzu zachowało się około 70 nagrobków. A.G. Gross Adolf (Kraków 26 VII 1862-Kraków 27 XII 1936) - adwokat, polityk galicyjski, brat Daniela. W Krakowie ukończył gimnazjum i studia prawnicze. W czasie studiów działacz radykalnej Czytelni Akademickiej. Od 1890 prowadził własną kancelarię adwokacką, 1895-1896 finansował wydawany przez W. Feldmana „Dziennik Krakowski", od 1901 socjalistyczny „Naprzód". Od końca lat 90. należał do SD, a od 1901 przewodził jego autonomicznej sekcji żyd., tzw. partii Niezależni Żydzi. Od 1897 (wybory w V kurii powszechnej do wiedeńskiej Rady Państwa) popierał socjalistów i I. Daszyńskie-go, 1907 wybrany do parlamentu wiedeńskiego w wyborach kurialnych; w Radzie Państwa był posłem nie zrzeszonym. Ponownie wybrany w 1911, wszedł do Koła Polskiego. 1918 działał w Polskiej Komisji Likwidacyjnej, a następnie w ogólnopolskim Związku Polaków Wyznania Mojżeszowego. W krakowskiej Radzie Miejskiej od 1902; 1902-1903 oraz 1907-1909 działał także w gminie żyd. Wiele publikował na tematy społeczne w „Naprzodzie" oraz redagowanej przez W. Feldmana „Krytyce", między 1905 a 1914 redagował także organ partii „Tygodnik". Pod przywództwem G, Niezależni Ży- 121 Grójec dzi przez kilkanaście lat byli konkurencyjną siłą polityczną wobec kierujących gminą krakowską konserwatystów. A.Ż. Gross Daniel (Kraków 28 VIII 1866-Au-schwitz VI 1942) - adwokat, działacz PPSD, senator, brat Adolfa. Ukończył gimnazjum i Wydział Prawa na UJ, praktykę adwokacką podjął w Białej. Tam też od lat 90. działał w PPSD, propagując szkolnictwo zawodowe w jęz. polskim. Po 1918 pełnił w Białej funkcje prezesa Kasy Chorych oraz burmistrza. Inicjował ruch spółdzielczy na Podbeskidziu, od 1925 zasiadał w Radzie Nadzorczej Związku Spółdzielczego Spożywców Rzeczypospolitej Polskiej. 1929 został wybrany do Senatu RP. W czasie okupacji hitlerowskiej działał w konspiracji, aresztowany i stracony w obozie Auschwitz. A.Ż. Grossman Henryk (Kraków 1881-Lipsk 1950) - ekonomista, historyk, polityk. Ukończył studia prawnicze na UJ. Na początku 1905 opublikował w krakowskim lewicowym piśmie studenckim „Zjednoczenie" artykuł dowodzący konieczności opracowania odrębnego programu dla żyd. młodzieży socjalistycznej. Artykuł ten oraz broszura (Was Wirsollen?, Lwów 1905) zapoczątkowały secesję żyd. socjalistów galicyjskich. G. wszedł do władz powołanej na kongresie we Lwowie w 1906 Żydowskiej Partii So-cjalno-Demokratycznej. 1906-1908 był redaktorem odpowiedzialnym wydawanego w Krakowie pisma „Der Socjałdemokrat". 1908 przeniósł się do Wiednia, gdzie w 1914 opublikował Ósterre-ichs Handelspolitik mit Bezug aufGalizien in der Reformpeńode 1772-1790. Od 1919 pracował w Głównym Urzędzie Statystycznym, 1920-1924 współpracował z KPP, 1924 wyjechał do Niemiec, gdzie działał w ruchu komunistycznym. Po pobycie w USA 1933-1949, osiedlił się w NRD, gdzie wykładał ekonomię na uniwersytecie w Lipsku. A.Ż. Grosser Bronisław (ps. Selcer, Sławek; Miechów 10 XI 1883-Petersburg 19 XII 1912) - działacz Bundu. Wychowany w zasymilowanej rodzinie, dopiero w gimnazjum zdał sobie sprawę ze swojego pochodzenia. Po początkowo pełnej dystansu postawie wobec żydostwa, przystąpił w 1903 do Bundu. Podczas studiów prawniczych w Zurychu współpracował z W. Mede- mem i podzielał jego neutralną postawę w kwestii narodowej, wypowiadając się przeciw asymilacji i żydowskiemu nacjonalizmowi, za na-rodowo-kulturową autonomią. 1905 wrócił do Polski i objął przewodnictwo Bundu w Warszawie. 1906 w dyskusji z RSDPR opowiedział się przeciw powrotowi Bundu do rosyjskiej socjaldemokracji, a za ścisłą współpracą z polskimi socjalistami. Po ukończeniu studiów prawniczych w 1908 w Petersburgu rozpoczął pracę jako prawnik, lecz polityczna działalność narażała go na częste aresztowania. 1912 został członkiem KC Bundu i towarzyszył po sukcesie wyborczym K. Jagiełłę - wspólnemu kandydatowi PPS-Le-wicy i Bundu do Dumy - do Petersburga, gdzie zmarł. Jego imieniem nazwano liczne instytucje robotnicze, kulturalne i oświatowe. Lit. Ojtobiografia, „Rojter Pinkes" 1921, s. 80-91 (w polskim tłumaczeniu, w: „Walka" 1924, nr 5, s. 130-136, 1925, nr l, s. 18-22); Sofija Dubnov-Erlich, Bro-nislaw Groser, Dojres Bundistn, 1.1, New York 1956, s. 319-334. G.R Grossman Ludwik (pseud. Horejszo, 1835-1915) - kompozytor, pianista, pedagog, uczeń A. Freyera w Warszawie i C. Rungenhagena w Berlinie, autor licznych utworów symfonicznych, marszów, m.in. żałobnych na śmierć M. Calergis i H. Wieniawskiego. Pisał sporo muzyki okazjonalnej, m.in. kantatę Na otwarcie Ka-nału Sueskiego, liczne pieśni solowe i na chór (m.in. popularny marsz Raźno chlopcy). Jest autorem opery Rybak z Palermo oraz opery komicznej Duch wojewody. Należał do współzalo-życieli Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego. Od 1854 był nauczycielem muzyki w Instytucie Szlacheckim w Warszawie. Przez krótki okres zajmował stanowisko dyrektora Opery Warszawskiej. Od 1857 był współwłaścicielem składu fortepianów (z J. Hermanem), przy którym istniała sala koncertowa. Występowali w niej słynni artyści goszczący w Warszawie, m.in. A. Rubinstein, P. Sarasate, P. Czajkowski, S. Bernhardt i inni. Gościli oni również w słynnym w Warszawie Salonie Grossmanów. M.R Grójec (woj. mazowieckie) - lokacja w 1419. Żydzi mieszkali tu w 1. 90. XVIII w. 1827 było ich 856 (50,2% mieszkańców), w 1921 - 4922 (58,8%), a w IX 1939 ok. 5 tyś. We IX 1942 ok. 3 tyś. wywieziono do Treblinki, pozostałych za- Grunbaum mordowano w 1943. Gmina wyznaniowa istniała w końcu XVIII w. Zachował się murowany dom modlitwy z okresu międzywojennego oraz cmentarz ze śladami nagrobków i pomnikiem upamiętniającym Żydów zamordowanych w VII 1943 w Chinowie, a tu pochowanych po wojnie. Megilat Grice, ed. L. B. Alterman, Tel-Aviv 1955. A.R Grunbaum Icchak (Izaak) (Warszawa 19 XII 1879-Gan Szmuel 7 XII 1970) - działacz syjonistyczny, poseł na Sejm RP (1919-1933). Ukończył prawo na UW w 1904. Był jednym z twórców programu „Gegenwartsarbeit", łączącego program palestyński z walką o prawa narodowe Żydów w diasporze, przyjętego w 1906 na III Ogólnorosyjskiej Konferencji Syjonistycznej w Helsinkach. 1915-1918 mieszkał w Petersburgu. Po wybuchu rewolucji lutowej działał na rzecz autonomii narodowej dla Żydów w Rosji. Po powrocie do Polski podjął próby konsolidacji środowisk żyd. w Tymczasowej Żydowskiej Radzie Narodowej. Jako poseł Sejmu Ustawodawczego działał na rzecz przyznania Żydom autonomii narodowej oraz zwalczania antysemityzmu. Był aktywnym członkiem Komisji Konstytucyjnej. Od 1920 był redaktorem politycznym dziennika „Hajnt". Przed wyborami w 1922 doprowadził do utworzenia Bloku Mniejszości Narodowych. Ostro zwalczał ugodę z 4 VII 1925. Był przywódcą frakcji Al ha-Miszmar. Podczas wyborów w 1928 ponownie kandydował z listy BM; w Sejmie był prezesem Koła Żydowskiego. 1930-1932 pełnił funkcję prezesa CK Organizacji Syjonistycznej w Polsce. 1932 wyjechał do Paryża, a rok później, po wyborze do Egzekutywy Światowej Organizacji Syjonistycznej, osiedlił się w Palestynie. Objął Departament Imigracyjny Agencji Żydowskiej, w 1935-1948 kierował Departamentem Pracy. W okresie II wojny światowej działał na rzecz ratowania Żydów w Europie, najpierw jako przewodniczący Komitetu Czterech, a w 1943-1944 jako przewodniczący Komisji Ocalenia. 26 VI 1946 został aresztowany przez brytyjskie władze mandatowe i wraz z innymi członkami AŻ osadzony na pół roku w obozie koncentracyjnym w Latrun. Jako minister spraw wewnętrznych w rządzie tymczasowym (1948/1949) przeprowadził pierwsze wybory do Knesetu (parlamentu). Sam manda- 122 tu nie uzyskał i odszedł z życia politycznego. Pozostał jednak niekwestionowanym przywódcą żydostwa polskiego. W1. 50. osiadł w kibucu Gan Szmuel. Wydał wspomnienia Pnej ha-dor (Jerozolima 1958). J.Ż. Grynszpan Herschel (Hanower 28 III 1921-11945?) - syn obywateli polskich Sendla i Ryf-ki, wygnanych (z córką i synem) z Niemiec 29 X 1938 podczas tzw. Polenaktion. W odwet za cierpienia rodziców zranił śmiertelnie 7 XI1938 w Paryżu niemieckiego dyplomatę Ernsta von Ratha. Zamach stał się pretekstem do masowego pogromu Żydów, znanego jako „noc kryształowa". Aresztowany przez policję francuską, po klęsce Francji przebywał w więzieniach niemieckich, lecz - mimo przygotowań - nie doszło do procesu. Podobno został zabity wraz z innymi więźniami, lecz krążyły pogłoski, że przeżył i zmienił nazwisko. Tom. Gumplowicz Ludwik (Kraków 8 III 1838-Graz 28 XI 1909) - socjolog, historyk prawa. Wychowany w zasymilowanej rodzinie krakowskiej; ojciec Abraham (1803-1876) był współza-łożycielem synagogi reformowanej. Studiował prawo na UJ, doktorat obronił w 1862, praca habilitacyjna Prawodawstwo polskie względem Żydów (1867) została odrzucona z przyczyn politycznych. Na początku lat 70. redagował dziennik „Kraj" oraz był członkiem Rady Miejskiej. W 1875 habilitował się na uniwersytecie w Grazu i podjął pracę jako docent (wówczas też przeszedł na wyznanie ewangelickie), od 1882 jako prof. nadzwyczajny, a od 1893 prof. zwyczajny. W Grazu powstały najważniejsze prace G. z socjologii (System socjologii, 1887) oraz nauki o państwie, głównie teorii podboju jako niezbędnym impulsie państwotwórczym. Podsumował swoje badania w pracy Geschichte der Staats-theońen (1905). A.Ż. Gumplowicz Maksymilian Ernest (Kraków 21 XII 1864-Graz 28 XI1897) - historyk średniowiecza, syn Ludwika. Studiował prawo w Grazu i historię we Lwowie. W 1895 podjął pracę na uniwersytecie wileńskim. Opublikował m.in. kroniki Galia Anonima (Bischof Balduin Gallus von Kruszwica, Po-lens erster lateinischer Chronist, 1895). Nieco wcześniej opublikował wysoko ocenione stu- l 123 dium Magiaryzacja Slowian (1889). Nieszczęśliwy związek z Marią Konopnicką popchnął go do samobójstwa. A.Ż. Gwiazda-Sztern - Robotnicze Stowarzyszenie Wychowania Fizycznego Gwiazda-Sztern. Związane ideowo z Poalej Syjon lewicą. Sekcja G. powstała w 1921 w Warszawie przy Związku Zawodowym Pracowników Handlowych w Warszawie, klub RSWF G-Sz. założono w 1923, w 1929 powstała centrala ogólnopolska i nastąpił znaczny wzrost liczby oddziałów (około 100 Gwiazda w 1938). Najbardziej popularnym sportem w RSWF G-Sz była piłka nożna (21 klubów w 1934 należało do Polskiego Związku Piłki Nożnej). W klubie warszawskim w 1938 istniały też sekcje: boksu, lekkiej atletyki, gier sportowych, narciarska, hokeja, kolarska i tenisa stołowego, a także koło dramatyczne i orkiestra. Centrala RSWF G-Sz organizowała turnusy sportowo-rekreacyjne i kolonijne. Działacze: Oppenheim, Krasucka, Oldman, Abramowicz i inni. Najbardziej znanym sportowcem RSWF G-Sz był bokser Szapsa Rotholc. J.R. 125 halach* „Ha-Cefira" (Jutrzenka, Świt; 1862-1931) -tygodnik, od 1886 dziennik wjęz. hebrajskim. Czasopismo założone w Warszawie przez Cha-ima Z. Stonimskiego, pod jego redakcją, było poświecone popularyzacji wiedzy przyrodniczej, geografii, matematyki, astronomii i historii. W sprawach religijnych reprezentowało nurt umiarkowanie postępowy. W 1862 ukazało się tylko 25 numerów z powodu przeniesienia Sło-nimskiego do Żytomierza. Wznowione w 1874 w Berlinie, od 9IX1875 było wydawane w Warszawie. Po przejęciu redakcji przez Nachuma Sokołowa (ok. 1886) z czasem stało się pismem syjonistycznym, ze szkodą dla popularyzacji wiedzy. W 1824 we Lwowie ukazał się jednorazowo rocznik religijno-literacki o tej samej nazwie. M.R Haecker Emil (pierwotnie Samuel Haker, Tarnów 1875-Kraków 1934) - dziennikarz, działacz polityczny, historyk. Gimnazjum ukończył w Tarnowie, gdzie należał do organizacji Orzeł Biały, kierowanej przez Ligę Narodową, następnie zbliżył się do socjalistów. 1892 podjął studia w Krakowie, lecz w tym samym roku został relegowany z UJ za działalność socjalistyczną. Od tego roku w PPSD, oddelegowany do pracy agitacyjnej w Nowym Sączu i Tarnowie. 1895-1904 redagował „Zjednoczenie", organ studentów socjalistów, a 1897-1898 pełnił także funkcję sekretarza Komitetu Wykonawczego PPSD. W redakcji „Naprzodu", organu partii pracował od 1894. 1896 polemizował z R. Luksemburg w niemieckim „Die Neue Zeit" na temat stosunku socjalistów do kwestii narodowej. 1908 artykułami w „Naprzodzie" zdemaskował agentkę carskiej Ochrany, studentkę medycyny J. Borowską, rok później wypowiedział się także w sprawie S. Brzozowskiego. Pisywał pod pseudonimem Jowialski satyry w krakowskim piśmie „Hrabia Wojtek", nieco później (1919) współpracował z lwowskim „Szczutkiem". Pod pseudonimem Tomasz Pokrzywa pisał w wydawanych przez Frakcję Rewolucyjną PPS „Jedności Robotniczej" i „Przedświcie". 1914 pełnił służbę na stanowisku zastępcy dowódcy batalionu w Legionach, ranny w bitwie pod Kirlibabą. 1920 został ponownie redaktorem naczelnym „Naprzodu" oraz działał we władzach naczelnych zjednoczonego PPS i w zarządzie TUR. 1921-1930 zasiadał także w Radzie Miejskiej Krakowa. Wydał kilka prac historycznych, m.in. pierwszy tom Historii socjalizmu w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim (1846-1882) (Kraków 1933), Stanisław Wyspiański (Kraków 1927), Lutnia robotnicza (zbiór pieśni rewolucyjnych, Kraków 1908) i in. A.Ż. haftara (hebr. zakończenie) - fragment z Ksiąg Proroków czytany w synagodze w szabat, święta i dni postu po odczytaniu Tory. Zwykle nawiązuje do czytanych fragmentów Tory lub przypadających na dany dzień wydarzeń historycznych. Przypuszczalnie h. wprowadzono w czasach prześladowań za Antiocha IV Epifa-nesa, gdy czytanie Tory było zakazane. Zwyczaj ten utrzymano po uchyleniu zakazu. R.P. Nagada (hebr. higgid - oznajmić) - opowieść odczytywana w czasie sederu, opowiadająca i wyjaśniająca historię wyjścia Żydów z Egiptu. W H. znajdują się zarówno cytaty biblijne dotyczące Exodusu, psalmy pochwalne, kazania, hymny, jak i piosenki śpiewane pod koniec sederu oraz zalecenia dotyczące rytualnego spożywania macy i maroru, picia czterech pucharów wina. Zawiera także cztery pytania zadawane ojcu przez najmłodsze dziecko. Napisane potocznym językiem Hagady są często bogato iluminowane. Współczesne wydania są często dwujęzyczne (hebrajski oraz inny język). R.R Nagana (hebr. obrona) - nielegalna organizacja wojskowa stworzona przez osadników żyd. w Palestynie jako organizacja mająca na celu obronę osiedli żyd. przed atakami arabskimi, działająca w 1.1920-1948. Idea zorganizowania samoobrony zrodziła się jeszcze przed początkiem mandatu brytyjskiego, gdy Palestyna stanowiła część imperium otomańskiego. Początek mandatu wskazywał, że taka organizacja nie będzie już potrzebna, funkcje bronienia porządku publicznego i zapewnienia bezpieczeństwa ludności wzięły na siebie władze mandatowe i ich instytucje. Jednak ataki arabskie na osiedla żydowskie w Górnej Galilei, zagrożenie osiedli na terenie Dolnej Galilei wiosną i latem 1920 oraz zakończona niepowodzeniem próba jawnego zorganizowania przez W. Żabotyńskiego żyd. samoobrony w Jerozolimie wiosną 1920, rozwiały złudzenia. Żołnierze byłego Legionu Żydowskiego i członkowie organizacji paramilitarnej Ha-Szomer doszli do wniosku, że konieczne jest stworzenie organizacji samoobrony. Decyzję powzięto w VI1920 na konferencji Achdut ha-Awoda w Kineret. We IX 1920 została utworzona organizacja Gdud ha-Awoda (Legion Pracy i Obrony im. Józefa Trumpeldo-ra) przy udziale byłych członków Ha-Szomer. Jego członkowie mieli pracować i walczyć jako rezerwa powstającej jednocześnie H. Zdominował ją nurt socjalistyczny, podlegała Histadru-towi (związkom zawodowym). Organizowano kursy wojskowe dla oficerów oraz szukano dróg zakupu i przemytu z Europy broni. Po zamieszkach arabskich w 1929 H. dążyła do przygotowania wojskowego wszystkich Żydów zdolnych do noszenia broni. Od 1936 zaczęła też otrzymywać większe wsparcie materialne i organizacyjne ze strony Agencji Żydowskiej. W Polsce w pod koniec 1. 30. doszło do kontaktów przedstawicieli żyd. organizacji wojskowych z Palestyny z władzami polskimi, w wyniku czego w polskich jednostkach wojskowych w Andrychowie i Rembertowie zorganizowano kursy dla Irgun Cwai Leumi (utworzonego przez Nową Organizację Syjonistyczną) oraz H. Z Polski wysyłano też do Palestyny transporty z bronią i amunicją, a największy z nich (5 rys. karabinów) miał zostać odprawiony tuż przed wybuchem II wojny światowej. Większą część tego transportu Żydzi przekazali w pół. IX 1939 Dowództwu Obrony Warszawy. W dowództwie H. reprezen- towani byli przedstawiciele różnych syjonistycznych ugrupowań politycznych. W wyniku ich porozumienia, w VI 1941 dowódcą H. został Mojżesz Kleinbaum (Sneh). l X 1945 H. rozpoczęła walkę zbrojną przeciwko władzy mandatowej. H., Ecel i Lechi (Lochamej Cherut Israel - Bojownicy o Wolność Izraela, nielegalna prawicowa organizacja wojskowa), stworzyły organizację oporu Ha-Meri ha-Iwri (Ruch Oporu Żydowskiego), na której czele stał tzw. Komitet X, w którym Haganę reprezentował M. Kleinbaum. Dużą rolę w powstawaniu armii izraelskiej odegrali żydowscy żołnierze i podoficerowie, którzy wyszli z Rosji z Armią gen. Andersa i zdezerterowali w Palestynie. Po wojnie również szkolono w Polsce żyd. bojowców. Szkolenia odbywały się w obozie w Bolkowie na Dolnym Śląsku, utworzonym w 1947. Obóz zorganizowano m.in. przy pomocy Jointu. Wiadomo, że w X 1948 szkoliło się w nim ponad 2500 Żydów, a wielu wyjechało do Izraela wcześniej. W sumie kursy w Bolkowie ukończyło kilka tyś. bojowników. Organizacje syjonistyczne zbierały pieniądze i werbowały ochotników do H. Obóz istniał do końca 1948. NA „Hajnt" - dziennik w jęz. jidysz, wychodzący w Warszawie od 22 11908, założony i redagowany przez 12 lat przez Sz. J. Jackana. Ukazywał się także pod nazwą „Der Tog", „Najes fun Hajnt" oraz „Najer Hajnt" (X 1920-XII1925). Wydawany przez braci Finkelsztajn, od 1932 przez spółdzielnię „Alt-Naj". Nakład przed I wojną światową sięgał ok. 100 tyś., w okresie międzywojennym ok. 50 tyś. Tendencje syjonistyczne, początkowo mało eksponowane, uwidoczniły się w 1920, kiedy po połączeniu z „Dos Jidysze Folk" stał się organem Organizacji Syjonistycznej w Polsce. Redakcję polityczną objął wówczas L Griinbaum, a redaktorem naczelnym został A. Goldberg. Do najwybitniejszych publicystów należeli M. Justman, A. O. Thon, J. Gottlieb. Ostatni numer ukazał się 23IX1939. Chaim Finkelsztajn, Hajnt. A Cajtung baj Jidn (jid.), TelAvivl978. J.Ż. halacha (hebr. droga) - religijne przepisy prawne regulujące zasady postępowania. W prawie rabinicznym - obowiązująca wykładania dla tzw. prawa ustnego, czyli interpretacji Tory zawartej w Misznie, Talmudzie czy w najważniej- Halban 126 szym kodeksie h. - Szulchan Aruch, opracowanym przez Josefa ben Efraima Karo. R. R Halban Henryk (pierwotnie Blumenstock, Kraków 25 IV 1845-Bad Gastein 13 VIII 1902) - dziennikarz, publicysta, polityk, brat Leona. W Krakowie ukończył Gimnazjum św. Anny i Wydział Prawa UJ (1869). Bezpośrednio po studiach przeniósł się do Wiednia, gdzie najpierw pracował jako korespondent krakowskiego „Czasu", a następnie w redakcji „Tagblattu". Zasłynął z ostrych publikacji w sprawie B. Ubryk, chorej psychicznie zakonnicy więzionej w jednym z klasztorów krakowskich. 1870 debiutował w polityce jako sekretarz w Prezydium Rady Ministrów u A. Potockiego. Mianowany w 1885 radcą dworu, rok później został dyrektorem kancelarii wiedeńskiego parlamentu. 1892 wraz z bratem został uhonorowany tytułem szlacheckim. W roku następnym przyjął chrzest. Szczyt jego kariery przypada na okres rządów premiera K. Badeniego, w którego gabinecie był szefem sekcji. Z polityki wycofał się w 1898. Publikował m.in. w czasopiśmie „Dio-skuren", głównie na temat polskiej poezji romantycznej, wiele też tłumaczył na niemiecki. Pozostawił ważne wspomnienia dotyczące rządów Badeniego w Austrii. A.Ż. Halban Leon (pierwotnie Blumenstock, Kraków 11 III 1838-Kraków l III 1897) - profesor medycyny na UJ. Doktorat uzyskał na UJ w 1862, potem pracował jako asystent okulista. Od 1865 sprawował funkcję lekarza sądowego, a następnie eksperta medycyny sądowej. Brał udział w powstaniu styczniowym i był więziony przez władze austriackie. 1869 został mianowany docentem prywatnym w dziedzinie medycyny sądowej na Wydziale Prawa UJ, w 1871 profesorem nadzwyczajnym, a w 1881 zwyczajnym. W tym czasie przyjął chrzest. W 1891 zmienił nazwisko na Halban, w roku następnym otrzymał wraz z bratem Henrykiem tytuł szlachecki. 1873 został przyjęty w poczet członków nadzwyczajnych AU; w tym samym czasie pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. 1877-1892 był redaktorem naczelnym „Przeglądu Lekarskiego". Opublikował ponad 100 prac z dziedziny medycyny sądowej i historii medycyny. W1. 70. działał we władzach krakowskiej gminy żyd. w sekcji szkolnej. A.Ż. Halberstam Chaim ben Arie Lej busz (Tarnogród 1793-Nowy Sącz 1876) - założyciel dynastii cadyków; jego potomkowie osiedli w Bobowej. Był uczniem Jaakowa Icchaka Ho-rowica z Lublina. Założył własną jesziwę. W tradycje ezoteryczne, kabalistyczne i chasydzkie wtajemniczał uczniów dopiero na końcowym etapie studiów, co sprawiło, że studiowali u niego nie tylko chasydzi, ale nawet misnagdzi. Swój dwór prowadził skromnie, unikając zbytku i ekstrawagancji. Najbardziej brzemiennym wydarzeniem w jego życiu był spór z Izraelem z Róży-na, rezydującym w Sadogórze, który poruszył całą Galicję. Izrael krytykował zalecane przez H. łączenie tradycyjnej uczoności z ekstatyczną modlitwą, H. zaś oceniał negatywnie przepych, jakim Izrael otaczał się na dworze w Sadogórze. Po wielu miesiącach konflikt wygasi, ale H. nie zmienił poglądów. Miał ośmiu synów, z których najwybitniejszym był Jecheskiel Szraga z Sieniawy, wydawca wielu pism kabalistycz-nych. Bardzo wpływowi byli także inni synowie: Baruch z Gorlic; Aaron - cadyk Nowego Sącza; Salomon ben Meier Natan z Bobowej (1847-1906), wnuk H. i założyciel wielkiej jesziwy, bardzo popularnej wśród młodych chasydów. Jego syn Ben Cijon (1873-1941) zasłynął jako chasydzki muzyk i kompozytor. Z kolei jego syn Salomon wyjechał do USA, gdzie założył ośrodek chasydów z Bobowej na Brooklynie. W 1959 podobny ośrodek powstał z jego inicjatywy niedaleko Bat Jam w Izraelu. J.D. Halel (hebr. pochwała, dziękczynienie) - Psalmy od 113 do 118, chwalące Boga, przypominające wyjście z Egiptu i wyrażające wiarę w boskie zbawienie, śpiewane w czasie świąt Pesach, Szawuot, Sukot i Chanuka oraz w czasie nowiu księżyca (Rosz Chodesz). W czasie Rosz Cho-desz oraz w ostatnich sześciu dniach Pesach odmawia się tzw. pół H. bez Psalmu 115.11 i Psalmu 116.11. R.P. Handelsman Marceli (Warszawa 8 VII 1882-obóz Dora-Nordhausen 20 III 1945) - historyk. Wychowany w zasymilowanej rodzinie; studia historyczne na UW, w Berlinie, Paryżu i Zuri-chu (doktorat 1908). W Warszawie od 1912, pracownik UW od 1915 (prof. zwycz. w 1919). 1920 na froncie jako ochotnik. Kierował m.in. Archiwum Akt Dawnych, Instytutem Badań 127 haskata Narodowościowych (wiceprezes) oraz powołanym z jego inicjatywy Instytutem Historycznym UW (1930/1931). Do 1939 współredagował „Przegląd Historyczny", w 1933 był głównym organizatorem Międzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych w Warszawie. Był celem napaści, także fizycznych, członków polskich organizacji nacjonalistycznych. W czasie okupacji ukrywał się, biorąc udział w tajnym nauczaniu i współpracując z Biurem Informacyjno-Prasowym AK. Został wydany w ręce gestapo w VII 1944 prawdopodobnie przez NSZ. Opublikował m.in. Historia polskiego prawa karnego (1908-1909), Napoleon et la Pologne (1909), Francja - Polska 1795-1845 (1925), Pomiędzy Prusami a Rosją (1922), trzytomową biografię Adam Czartoryski (wyd. pośmiertne, 1948-1950). AŻ. Hanower, Natan ben Mojżesz (7-1683) -rabin, kabalista i kronikarz. Urodził się zapewne w Ostrogu na Wołyniu. Naukę pobierał u rabinów litewskich. Opuścił Polskę w 1648 w trakcie powstania Chmielnickiego, udał się do Pragi, a następnie do Włoch, gdzie pełnił funkcję rabina w kilku miastach. Napisał kilka traktatów kabalistycznych, z których większość zaginęła. Zmarł prawdopodobnie na Morawach (lub we Włoszech). Największą sławę przyniosło mu dzieło Jewen Mecula (hebr.: Głębokie bagno), wydane w Wenecji w 1653, w którym opisał prześladowania Żydów na Ukrainie w okresie powstania Chmielnickiego. Kronika opiera się głównie na relacjach świadków oraz na przekazach drukowanych, tylko w nielicznych fragmentach na przeżyciach autora. Zawiera informacje na temat obyczajów i organizacji wewnętrznej gmin żyd. Hanower potępiał Chmielnickiego i Rusinów, idealizował postawy szlachty i wychwalał księcia Jeremiego Wi-śniowieckiego, przedstawiając go jako wybawiciela ukraińskich Żydów. Jewen Mecula została przetłumaczona na kilka języków, najbardziej kompletną polską wersję przygotował Majer Bałaban (1912). H.W. Ha-Poel (hebr. Robotnik), Żyd. Robotniczy Klub Sportowy Ha-Poel - organizacja robotnicza o zasięgu światowym, w Polsce związana z Poalej Syjon Prawicą. Pierwszy klub powstał w Hajfie w 1924. W Polsce pierwszymi byiy klu- by w Lublinie (1929) i Łucku (1931). W 1932 powstała organizacja ogólnopolska. W 1935 ZŻRKS H. liczył ponad 120 klubów w Polsce i zrzeszał około 6 tyś. członków. W 1937 do Związku Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych należało 16 klubów H. Rozwój nastąpił w 1. 1932-1935. Wybitni działacze: A Białopolski, Peker, S. M. Berman, Katz, Back. J.R. Hartglas Maksymilian Apolinary (Biała Podlaska 7 IV 1883-Jerozolima III 1953) - adwokat, działacz syjonistyczny. 1904 ukończył prawo na UW. 1906-1907 współredagował tygodnik syjonistyczny „Głos Żydowski" oraz „Życie Żydowskie". 1906 wziął udział w przełomowej dla ruchu syjonistycznego konferencji w Helsinkach. Praktykował jako adwokat w Siedlcach (1907-1919), potem w Warszawie. Pierwszy rok I wojny światowej spędził w Niemczech internowany jako obywatel rosyjski. 1917-1919 był wiceprzewodniczącym Rady Miejskiej w Siedlcach, 1919-1930 zasiadał w Sejmie RP, był prezesem Koła Żydowskiego (1926-1927). Blisko współpracował z I. Grunbaumem w walce o równouprawnienie i prawa narodowe dla Żydów. Jako adwokat prowadził sprawę o rehabilitację rabina Ch. Szapiry - rozstrzelanego w Płocku 1920 pod zarzutem dawania sygnałów Armii Czerwonej, uczestniczył w procesie przy-tyckim. 1935-1937 był członkiem Rady Adwokackiej w Warszawie, prezesem CK Organizacji Syjonistycznej w 1937-1939. X 1939 wszedł w skład Judenratu w Warszawie. Z Polski wyjechał 20 XII 1939 i przez Triest dotarł do Palestyny. Z ramienia Agencji Żydowskiej zajmował się zbieraniem zeznań uchodźców żyd. z Polski na temat prześladowań hitlerowskich i sowieckich. 1943 został sekretarzem Komisji Ocalenia, zajmującej się ratowaniem Żydów w Europie. Od 1945 pracował jako urzędnik w AŻ. Po powstaniu państwa Izrael był wysokim urzędnikiem w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Napisał m.in. wspomnienia Na pograniczu dwóch światów (Warszawa 1996). J.Ż. haskala - ruch oświeceniowy zapoczątkowany w Niemczech w końcu XVIII w. pod wpływem Oświecenia francuskiego, propagujący odrodzenie społeczności żydowskiej przez rozwój oświaty i nauki świeckiej oraz dostosowanie jej obyczajów i kultury do nieżydowskiego otoczę- Ha-Szachar 128 nią. Pionierem h. byt filozof z Dessau Mojżesz Mendelssohn (1829-1886), który przełoży} Torę na język niemiecki (potępiał jidysz jako „żargon") i był autorem innych publikacji. Zwolennicy h. (maskile), wśród których było wielu urodzonych w Polsce, znaleźli się wkrótce w ostrym konflikcie z ortodoksami, a w miarę przenikania ideologii oświeceniowej do Galicji i innych ziem polskich - także z chasydami. H. znalazła sprzyjający grunt wśród tych Żydów polskich, którzy już wcześniej zgłębiali nauki świeckie; niektórzy (jak Salomon Majmon, ur. k. Nieświeża 1754-1800) udawali się do Niemiec, część z nich wracała do rodzinnych stron. W Galicji pierwszym ośrodkiem h. stały się Brody, centrum handlu międzynarodowego. Stąd pochodził wybotny maskil Nachman Krochmal, tu przebywali przez czas pewien Jehuda Ben Zeew, Dow Ber Ginzberg oraz Mendel Lewin z Sata-nowa, który później powrócił na rodzinne Podole. Działacze h. pisali także w jidysz, by przy pomocy języka ludu docierać do żydowskiej społeczności. Istotną rolę odegrał pisarz Józef Perl, który w rodzinnym Tarnopolu założył szkołę, w której nauczano - obok języka niemieckiego -także jidysz i polskiego. Galicyjscy maskile wydali walkę chasydyzmowi, traktowanemu jako wyraz obskurantyzmu. Idee h. z Brodów i Tarnopola przenikały na Ukrainę, Białoruś, Litwę i do Królestwa Polskiego, gdzie silne było także oddziaływanie maskilów berlińskich. Pod ich wpływem Jakub Tugendhold założył w 1819 pierwsze świeckie szkoły żydowskie; w 1826 powstała w Warszawie nowoczesna Szkoła Rabinów. Wśród maskilów warszawskich byli także uczeni Abraham Sztern i jego zięć Chaim Zelig Słonimski, który od 1861 wydawał pismo popularnonaukowe w jęz. hebrajskim „Ha-Cefira" (debiutował w nim Nachum Sokołów, później wybitny działacz syjonistyczny). Idee h. popularywało także pismo „Do-strzegacz Nadwiślański" (zał. 1823). H. w Polsce wywarła stosunkowo ograniczony wpływ na społeczność żydowską, zwłaszcza na środowiska ludowe, w których zwyciężył cha-sydyzm. Wśród części maskilów stopniowo przeważały tendencje asymilacyjne (w Galicji początkowo niemieckie, w drugiej połowie XIX w. polskie) i w ślad za tym następowało nieraz przechodzenie na chrześcijaństwo, lecz z drugiej strony piśmiennictwo w językach żydowskich sprzyjało zachowaniu tradycyjnej kultury, a w rezultacie część młodzieży ukształtowanej w duchu h. znalazła się w drugiej połowie XIX w. we współczesnych narodowych ruchach żyd. Tom. Ha-Szachar (hebr. Przedświt) - założony w 1898 w Krakowie pierwszy galicyjski syjonistyczny związek studentów żyd. Pierwszym prezesem był H. Goldwasser. Związek działał dzięki poparciu Fundacji barona M. Hirscha i austriackiej filii Alliance Israelite Universelle. AŻ. Ha-Szomer ha-Cair (hebr. Młody Strażnik) - radykalny pionierski ruch młodzieży syjonistycznej o charakterze awangardowym zapoczątkowany w Galicji po 1914. Organizacja powstała w 1915 w Wiedniu, gdzie jej inicjatorzy znaleźli się na uchodźstwie i zapoznali m.in. z koncepcjami Martina Bubera, niemieckimi ruchami młodzieżowymi oraz ruchem skautow-skim. Działacze stawiali sobie i innym członkom wysokie wymagania ideowe i moralne, nakładając na syjonizm misję połączenia ideałów judaizmu i humanizmu, a w konsekwencji odrodzenia całej ludzkości poprzez kształtowanie nowego człowieka. Wprawdzie organizacja dystansowała się od bieżących sporów politycznych, lecz egalitarne ideały zbliżały ją do socjalizmu. Po 1917 Szomer zyskał zwolenników w Galicji i dawnym zaborze rosyjskim, lecz pozostał niezbyt liczny. Postulował dopuszczenie do aliji tylko pionierów przygotowanych do pełnienia służby narodowej oraz do ciężkiej pracy (stąd krytyczne stanowisko do czwartej aliji, gdy do Palestyny wyjeżdżało wielu zubożałych drobnych przedsiębiorców). Szomer pozostawał bardzo zróżnicowany ideowo, lecz stopniowo podlegał wpływom marksizmu, w perspektywie, po stworzeniu społeczności ludzi pracy w Palestynie, przewidując dokonanie - wespół z rewolucyjnymi siłami arabskimi - rewolucji społecznej (przyczyniło się to do dalszego różnicowania organizacyjnego ruchu pionierskiego w Polsce i powstania w 1932 Ha-Noar ha-Cijoni). Koncepcje te zwyciężyły zwłaszcza wśród działaczy szomrowych w Palestynie. W 1925 Szomer przystąpił do He-Cha-luc, zachowując jednak autonomię, m.in. 129 Hertz w kwestiach ideologii i organizowania kibuców (kolektywnych form przygotowania do pracy w Palestynie). W odróżnieniu od He-Chaluc zachował też awangardowy charakter. Umożliwiło to szomrom odegranie istotnej roli w życiu społeczności żydowskiej w Polsce po 1939, gdy znaczna część przywódców syjonistycznych zdecydowała się na uchodźstwo. Działacze szomrowi, wraz z przywódcami innych ruchów pionierskich, Bundu i komunistami, kształtowali konspirację polityczną i wojskową w gettach. Wśród organizatorów powstania 1943 w getcie warszawskim kierowniczą pozycję zyskał działacz szomrowy Mordechaj Anielewicz. Po 1944 uczestniczyli w organizowaniu nielegalnej i legalnej aliji. Tom. He-Chaluc (hebr. Pionier) - syjonistyczny ruch, którego celem była praktyczna realizacja osadnictwa w Erec Israel (Ziemi Izraela). Pierwsze grupy pionierskie powstawały przed 1914 w Rosji, m.in. jako wyraz protestu przeciw sloganom organizacji syjonistycznych, które nic lub niewiele czyniły dla realizacji programu. H-Ch koncentrował się na przygotowaniu zawodowym (hachszara) do pracy w Palestynie, a bezpośrednim celem była alija. Grupy H-Ch powstawały spontanicznie, bez centralnego kierownictwa; wybuch I wojny światowej spowodował ich rozpad. W 1916 pod okupacją niemiecką grupy zaczęły się odradzać, a w 1917 podjął działania tymczasowy komitet, który położył podstawy organizacyjne ruchu w Polsce. W XI1918 ruch liczył ok. 4 tys.uczestników. Początkowo stanowił część składową Organizacji Syjonistycznej, lecz stopniowo się usamodzielniał. Po 1923 formowały się zasady ideowe, a ruch ulegał zróżnicowaniu, jakkolwiek wspólny był cel: przygotowanie do pracy pionierskiej, przede wszystkim w rolnictwie (marzenie o odrodzeniu narodu żydowskiego przez pracę fizyczną); prowadziło to organizację dystansującą się początkowo od zagadnienia ustroju przyszłego państwa żydowskiego ku pewnemu zbliżeniu z socjalizmem, m.in. przypisywano kibucom (wspólnotom pracy i życia) zasadniczą rolę w hachsza-rze. Wyodrębnił się młodzieżowy He-Chaluc ha-Cair (hebr. Młody Pionier), następnie powstały ortodoksyjny He-Chaluc ha-Mizrachi oraz He-Chaluc ha-Merkazi (hebr. Centralny Pionier) później zwany He-Chaluc ha-Klal-Cijoni (hebr. Pionier Ogólnego Syjonizmu), akceptujący zasady demokratycznego socjalizmu. Na prawach autonomii do H-Ch wszedł Ha-Szomer ha-Cair (hebr. Młody Strażnik), utrzymały się zarazem różnice między ruchem w dawnych zaborach rosyjskim i austriackim. Po 1929 ruch pionierski szybko się rozwijał (wpływał na to m.in kryzys gospodarczy i rosnące szybko bezrobocie w Polsce), obejmując w 1935 niemal 60 tyś. osób, w tym 20 tyś. uczestniczących w różnych formach hachszary (ok. 60% H-Ch ha-Klali). Powstał także, niezbyt liczny, H-Ch ha-Medinati, związany z Nową Organizacją Syjonistyczną. Brytyjskie ograniczenia imigracji do Palestyny powodowały jednak, że wielu chaluców nie zdołało wyjechać z Polski przed 1939. Ruch pionierski w Polsce odrodził się na krótko po 1944. I. Oppenheim, The Struggle ofjewish Youth for Pro-ductivization. The Zionist Youth Movement in Poland, Boulder 1989. Tom. Heller Hersz Luzer (Cwi; Stryj 12 VIII 1889-Tel Awiw VI1977). Od młodych lat należał do organizacji syjonistycznych. Działalność spo-łeczno-polityczną rozpoczął podczas wyborów do parlamentu wiedeńskiego w!907. Publikował artykuły w żyd. pismach krajowych i zagranicznych. 1922 i 1928 był posłem na Sejm z listy Zjednoczonego Stronnictwa Żydowskiego w Małopolsce. Należał do Koła Żydowskiego z ramienia syjonistycznej partii pracy Hitachdut. 1935 emigrował do Palestyny. Był członkiem żyd. stowarzyszeń oświatowych, humanitarnych i ekonomicznych związanych z Histadrut Ha-Owdim. S. N. Hertz Józef (Warszawa 1841-Warszawa 22 III 1890) - kupiec, uczestnik powstania styczniowego. Urodzony w spolonizowanej rodzinie urzędniczej. Po śmierci ojca przygotowywał się do zawodu kupieckiego. 1861 brał udział w manifestacjach patriotycznych. Aresztowany za śpiewanie pieśni patriotycznych w kościele, lecz na polecenie namiestnika zwolniony wraz z innymi aresztowanymi. Powtórnie aresztowany w nocy 15/16 X 1861 w kościele Bernardynów. Wraz z ośmioma innymi manifestantami w I 1862 został zesłany na Sybir. Była to pierwsza z grup zesłań- Herzl 130 ców, jej droga przez tereny polskie zamieniła się w demonstracyjny pochód. Zarówno Żydzi, jak i chrześcijanie zaopatrywali skazańców w żywność i pieniądze. Stali się symbolem jedności narodowej Polaków i Żydów. Dotarł do Omska, tu został zwolniony i powrócił do Warszawy (31 XII 1862). W dalszych działaniach powstańczych nie brał udziału, w 1864 został jednak znów aresztowany i zesłany do gubernii tomskiej. Do kraju wrócił w 1867 i podjął prace w handlu. Wraz z żoną Dorotą i dziećmi przeszedł na katolicyzm (1888). Jego wspomnienia Z notatek zeslańca 1862 roku zostały opublikowane przez córkę J. Górską („Świat", dodatek literacki 1916, nr 4-10). Syn Hertza, Benedykt, był poetą, publicystą i bajkopisarzem. G.Z. Heni Teodor (Budapeszt 2 V 1860-Edlach w Austrii 3 VII 1904) - ideolog syjonistyczny, założyciel Światowej Organizacji Syjonistycznej. Po ukończeniu prawa na uniwersytecie w Wiedniu w 1884 zajął się twórczością publicystyczną i literacką. 1891-1895 był paryskim korespondentem liberalnego dziennika „Neue Freie Presse". Relacjonował m.in. proces, a następnie publiczną degradację A. Dreyfusa -francuskiego oficera pochodzenia żydowskiego, oskarżonego o zdradę. Obserwując narastanie antysemityzmu we Francji, gdzie społeczność żydowska, podobnie jak on sam, była zasymilowana, doszedł do wniosku, iż asymilacja nie rozwiązała problemu, nie ustrzegła Żydów przed antysemityzmem. Według niego jedynym rozwiązaniem było osadnictwo żydowskie na własnym terytorium. W Judenstaat, wydanym w II 1896, nie precyzował jeszcze, gdzie państwo żydowskie ma powstać. Pod wpływem kontaktów z działaczami Chibbat Cijon przekonał się, iż tylko idea palestyńska ma wystarczającą moc, aby porwać za sobą masy. Propagowaniu tej idei wśród Żydów miały służyć: założone przez niego czasopismo „Die Welt" oraz SOS utworzona na I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei (VIII 1897), na której czele stał do śmierci. Za najważniejsze zadanie uznawał zdobycie politycznego poparcia mocarstw europejskich dla idei syjonistycznej. Usiłował uzyskać zgodę sułtana tureckiego Adbula Hamida II na osadnictwo żydowskie w Palestynie. Kiedy w II 1902 sułtan za- proponował jedynie rozproszone osadnictwo na innych terenach Imperium Ottomańskiego, przede wszystkim w Mezopotamii, H. zintensyfikował działania zmierzające do uzyskania poparcia Wielkiej Brytanii. W X 1902 rozmawiał z ministrem do spraw kolonii N. Cham-berlainem w sprawie osadnictwa żydowskiego na Półwyspie Synajskim. Egipski sprzeciw spowodował, iż w IV 1903 Chamberlain zaproponował rozważenie możliwości osadnictwa żydowskiego w Ugandzie. Projekt ten H. przedstawił na VI Kongresie Syjonistycznym (VIII 1903). Przyjęcie przez większość uczestników brytyjskiej propozycji spowodowało głęboki kryzys w ruchu syjonistycznym i groziło rozłamem w SOS. Jednocześnie H. nie zaprzestawał działań mających na celu uzyskanie zgody Turcji. W VIII 1903 był w Rosji, gdzie spotkał się z ministrem spraw wewnętrznych von Pleh-we, który obiecał poprzeć ideę palestyńską. W11904 spotkał się z papieżem oraz włoskim królem Wiktorem Emanuelem III. Na krótko przed śmiercią wycofał swoje poparcie dla propozycji ugandyjskiej. Dziś spoczywa w centralnym miejscu cmentarza na wzgórzu Herzla (Har Herzl) w Jerozolimie. J.Ż. Heschel, Abraham Joshua (Warszawa 11 11907-Nowy Jork 23 XII 1972) - filozof, poeta, działacz społeczny; wśród przodków miał wybitnych cadyków (m.in. Dow Bera z Międzyrzeca, Lewiego Icchaka z Berdyczowa, Abrahama Jehoszuę Heszla z Opatowa) rodzice pochodzili z Międzyboża. Uczył się w jesziwie, której zwierzchnikiem był cadyk Icchak Meir Alter, następnie ukończył gimnazjum CISZO w Wilnie (przejściowo związał się ze środowiskiem Jung Idysz), studiował w Berlinie w Hochschule fiir die Wissenschaft der Juden-tums i na uniwersytecie, gdzie uzyskał w 1936 doktorat z filozofii (rozprawę Die Profetie, wyd. PAU). Po studiach pracował we Frankfurcie n.M. we Freies Jiidisches Lehrhaus (dyr. Martin Buber), 28 X 1938 padł ofiarą „Polenak-tion". Po krótkim pobycie w Zbąszyniu był docentem w Instytucie Nauk Judaistycznych w Warszawie; zaproszony na wykłady przez Hebrew Union College w Cincinnati opuścił Polskę w VII 1939 (cała rodzina zginęła w Zagładzie), od 1945 profesor Jewish Theological Seminary w Nowym Jorku, wykładał też go- 131 HirszfeM ścinnie w innych uczelniach (m.in. protestanckim Union Theological Seminary). Brał udział w wielu akcjach społecznych (m.in. o prawa Murzynów w USA, przeciw wojnie w Wietnamie, o prawa Żydów w ZSRR), podjął dialog z chrześcijaństwem. Publikował po hebrajsku, jidysz (także poezje), angielsku i niemiecku. Po polsku: Szabat i jego znaczenie dla współczesnego człowieka (Gdańsk 1994), Pańska jest ziemia. Wewnętrzny świat Żyda w Europie wschodniej (Warszawa 1996, przekład i posłowie H. Halkowski). E. K. Kapłan, Abraham Joshua Heschel in Poland [w:] „Polin" 2000 t. XIII. Tom. HIAS (Hebrew Sheltering and Immi-grant Aid Society - ang., Hebrajskie Stowarzyszenie Pomocy Imigrantom) - międzynarodowa organizacja stawiająca sobie za cel roztaczanie opieki i udzielanie pomocy imigrantom. Utworzona w Nowym Jorku w 1909 w wyniku zjednoczenia Hebrew Sheltering House Association i Hebrew Immigrant Aid Society. Udzielała wszechstronnej pomocy materialnej i prawnej żyd. imigrantom z Europy Wschodniej, a w 1.1917-1926 doprowadziła do otwarcia swoich biur w Europie Wsch. i na Dalekim Wschodzie. 1927 HIAS przystąpił do Żydowskiego Towarzystwa Kolonizacyjnego i utworzył swój europejski odpowiednik - HI-CEM (skrót od nazw 3 tworzących je organizacji: HIAS, ICA i Emig-Direkt). 1945 H. rozwiązał współpracę z HICEM i zaczai bliżej współpracować z Jointem. Po zakończeniu II wojny światowej HIAS wznowił działalność w Polsce 4 III 1946. Miał sprawować opiekę nad legalnymi żyd. emigrantami. Podkreślano, że HIAS nie prowadzi akcji propagandowej i nie zachęca do emigracji. Zezwolono mu na prowadzenie działalności informacyjnej oraz pośredniczenie w staraniach biurokratycznych związanych z emigracją. HIAS pośredniczył także w staraniach Żydów polskich, którzy wyemigrowali nielegalnie, a następnie zwracali się do polskich placówek dyplomatycznych z prośbą o wydanie im paszportu. Warunkiem było przedstawienie wizy wjazdowej do kraju przeznaczenia. Uregulowane sprawy przekazywano do Wydziału Emigracyjnego CKŻP i tylko w wypadkach szczególnie naglących zwracano się bezpośrednio do MSZ. Pomoc materialna dla niezamożnych emigrantów obejmowała przede wszystkim zakup biletu, dokonywany przez oddział HIAS w kraju docelowym. Udzielano drobnych zasiłków i doraźnej pomocy na pokrycie kosztów dojazdów przy załatwianiu formalności emigracyjnych. Pośredniczono też w poszukiwaniach krewnych za granicą. Centrala mieściła się w Warszawie, zaś oddziały w Białymstoku, Katowicach, Krakowie i Lublinie, a najważniejszy z nich w Łodzi. Polskim oddziałem HIAS kierował Leon Alter. Stowarzyszenie zaprzestało działalności w Polsce w 1950. W 1954 HIAS połączył się z United Service for New Americans i Departamentem Migracyjnym Jointu tworząc United HIAS Service - międzynarodową agencję organizującą pomoc dla imigrantów z Europy Wschodniej i Afryki Północnej. Biura organizacji mieszczą się w Genewie, Nowym Jorku i Rio de Janeiro. NA Hirszenberg (Hirschenberg) Samuel (Łódź 22II 1865-Jerozolima 15 IX 1908) - malarz. Studiował w SSP w Krakowie, ASP w Monachium, Akademii Colarossiego w Paryżu. Związany ze środowiskiem artystycznym Łodzi i Krakowa. Od 1907 uczył malarstwa w Szkole Rzemiosł Artystycznych Becalel w Jerozolimie. Wystawiał w TZSP, TPSP, w Monachium, Berlinie, Paryżu. Twórczość H. jest bardzo różnorodna, malował monumentalne kompozycje oparte na wątkach literackich i symbolicznych (Spinoza, Muza, Urania), rodzajowe, o tematyce czerpanej z tradycji żyd., wykazujące niekiedy wpływ ekspres]onizmu (Pod ścianą placzu). Osobną grupę stanowią pejzaże, portrety, dekoracyjne panneaux malowane pod wpływem postimpresjonizmu. Prace H. znajdują się m.in. w muzeach w Krakowie, Warszawie (w zbiorach Muzeum ŻIH). M.T. Hirszfeld Ludwik (Warszawa 5 VIII 1884-Wrocław 7 III 1954) - lekarz mikrobiolog, immunolog i serolog, twórca teorii grup krwi i autor stosowanych do dziś ich oznaczeń. Odkrywca zarazków duru rzekomego. Studiował w He-ilderbergu (1907-1911) i dokonał tam pierwszych odkryć dotyczących grup krwi. 1911-1915 pracował w Akademii Medycznej w Zurychu. Od 1920 zamieszkał w Warszawie. Był współorganizatorom Zakładu Higieny. Podczas oku- Hirszfeld 132 pacji przebywał w getcie warszawskim, gdzie organizował tajne studia medyczne, następnie od 1943 ukrywał się po „stronie aryjskiej". Przejmującym dokumentem tych przeżyć jest pisany na bieżąco dziennik Historia jednego życia, wydany w 1957. Po wojnie współorganizował Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, od 1945 był profesorem mikrobiologii na Uniwersytecie Wrocławskim. Założył Ośrodek Badań Patologii Ciąży, gdzie prowadził badania nad konfliktem grup krwi, zagrażającym życiu płodu (konflikt serologiczny). Był autorem 394 prac naukowych z zakresu medycyny, odegrał wybitną rolę w organizacji nauki i nauczania medycyny. A.C. Hirszfeld Ludwik Maurycy (Nadarzyn 3 IV 1816-Warszawa 10 V 1876) - lekarz anatom, pionier badań nad układem nerwowym. Był przykładem maskila i samouka. 1833 pieszo udał się do Paryża, by podjąć studia, gdyż w carskim imperium nie dopuszczano Żydów na wyższe uczelnie. Po drodze zarabiał grą na skrzypcach. W Paryżu trafił do zakładu anatomii prof. J. Bourgery, gdzie podjął pracę laboranta. Dzięki niemu w 1848 ukończył studia medyczne. 1853 wydał podręcznik anatomii układu nerwowego. 1859 wrócił do Warszawy i objął katedrę anatomii w Akademii Medyko-Chirurgicznej, później w Szkole Głównej, a po jej zamknięciu na UW. A.C. Hirszhorn Samuel (Słonim 1876-Warszawa 28 V 1942) - publicysta, satyryk, tłumacz, historyk, działacz polityczny, poseł na sejm. Autor dwujęzyczny tworzący po polsku i w jidysz, tłumacz z jidysz, hebrajskiego i francuskiego. Ukończył szkołę handlową w Warszawie. Początkowo asymilator, następnie członek partii folkistów, jej przedstawiciel w radzie Warszawy i poseł na sejm. Współpracownik pism polskich, polsko-żydowskich („Głos Żydowski", „Moria", „Opinia Żydowska"), jidysz („Warszewer Tageblat", „Moment", „Unzer Ekspres" oraz folkistowskich „Das folk", „Oj-fboj"). Wieloletni redaktor warszawskiego „Naszego Przeglądu" (1923-1939). Ogłosił m.in. Antologię poezji żydowskiej (1921), Dzieje Żydów w Polsce od Sejmu Czteroletniego do wojny światowej (1788-1914) (192?). Popełnił samobójstwo. E.P-J. Hirszowicz Łukasz (Grodno 1920-Londyn 1993) - historyk, znawca Bliskiego Wschodu oraz problemów żyd. Europy Środkowej. Z domu wyniósł znajomość jidysz, hebrajskiego i polskiego, opanował później także inne języki, w tym arabski. 1939-1947 studiował historię i fizykę na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, gdzie należał do Komunistycznej Partii Palestyny. Wyjechał w 1948 do Pragi (pracował w Muzeum Żydowskim), następnie do Warszawy, gdzie pracował w Polskim Instytucie Spraw Międzynarodowych. 1950-1954 wykładał w Szkole Głównej Służby Zagranicznej. Od 1954 pracownik Instytutu Historii PAN (doktorat 1955, habilitacja 1962), wykładał (1964-1968) na UW. 1969 zmuszony do opuszczenia Polski, był w St. Antony's College (Oxford), a następnie (1971-1973) w London School of Economics. Od 1972 w Institute of Jewish Affairs, m.in. redagował „Soviet Jewish Affairs". Ch. Abramsky, Łukasz Hirszowicz 1920-1993, „East European Jewish Affairs" 1993, nr 2, s. 5-7. Tom. Histadrut - organizacja robotnicza, założona w 1920 w Palestynie w celu ochrony interesów robotników oraz jako instrument rozwoju nowoczesnego społeczeństwa żyd. w Palestynie. Działająca także w niepodległym Izraelu, organizacja jest nie tylko federacją związków zawodowych, ale prowadzi również rozległą działalność edukacyjną, gospodarczą oraz samopomocową. Zbudowała sieć podstawowych, średnich i zawodowych szkół, obejmującą 45% dzieci i młodzieży, która w 1953 została przejęta przez państwo. Działalność oświatowo-kulturalną uzupełniają takie przedsięwzięcia jak teatr, orkiestry, kluby sportowe, wydawnictwo „Am Owed" oraz dziennik „Dawar". Zorganizowała rozbudowany system ubezpieczeń społecznych, gwarantujących świadczenia medyczne (Kupat Cholim), emerytalne i dla bezrobotnych. Sekcja gospodarcza H. Chewrat Owdim jest największym podmiotem gospodarczym w Izraelu: posiada przedsiębiorstwo transportowe Eged, sieć spółdzielni rolniczych zarządzanych przez Tnuwa, sieć spółdzielni produkcyjnych zrzeszonych w Maszbir oraz drugi co do wielkości bank w Izraelu Bank ha-Poalim. Chewrat Owdim jest udziałowcem linii lotniczych El Al oraz wielu innych izraelskich przedsiębiorstw. J.Ż. 133 historia historia Średniowiecze W X w. kupcy żyd. z zachodniej Europy docierali do Polski, a około 965 przekazali w Pradze hiszpańskiemu Żydowi Ibrahimowi ibn Jakubowi pierwszą relację o państwie Mieszka I, którą arabski geograf Ibn Bakri utrwalił później na piśmie. W ten sposób za sprawą Żydów powstała wczesna i oparta na autopsji informacja o kraju, w którym po upływie kilku stuleci ukształtowało się centralne i najliczniejsze skupienie ich własnego narodu, przez co historia Żydów jest mocno spleciona z historią Polski. Żyd. imigranci na przełomie XI-XII w zaczęli napływać do wstępującej na arenę międzynarodową oraz wchodzącej w krąg kultury łacińsko-chrześcijańskiej Polski. Na ziemiach polskich znaleźli schronienie przed mającymi miejsce w środkowej i zachodniej Europie prześladowaniami i pogromami oraz dogodne warunki dla stworzenia sobie materialnej egzystencji. Spotykali się tutaj z tolerancją ze strony władców oraz uzyskali możliwość swobodnego uprawiania kultu religijnego. Wbrew dawniejszym twierdzeniom jedynie niewielka część osiedlających się wówczas w Polsce Żydów pochodziła z państwa Chazarów. Wprawdzie niektórzy badacze twierdzili, że wskutek rzekomo licznego napływu wywodzących się z tego państwa Żydów wiele polskich miejscowości otrzymało nazwy zaczerpnięte z języka chazarskiego, lecz wyniki badań toponomastyczych obaliły tę tezę. W dobie wypraw krzyżowych przybywały do Polski liczniejsze grupy uchodźców żyd. z zachodniej Europy i Pragi, które osiedlały się w położonych w Wielkopolsce i na Śląsku miastach, wsiach i podgrodziach. Spotykamy ich w 1150 w samym Wrocławiu i w jego okolicach; w połowie XII w. istniała już w tym mieście zorganizowana gmina izraelska; do dziś zachował się tam jeden z najstarszych nagrobków żyd. w Polsce. W Wielkopolsce skupiali się na początku w Kaliszu i prawdopodobnie w Gnieźnie, natomiast rzadziej osiedlali się wówczas w Małopolsce. W XI w. być może pojawili się w Przemyślu, w drugiej połowie XII w. w Krakowie, a w jednym responsie rabinackim powstałym w tym okresie wymieniony jest nawet Żyd, który urodził się w tym mieście około 1175. Znajdowali się również na Mazowszu, a w dokumencie z 1237 potwierdzającym lokację nowego miasta w Płocku, wspomniany jest cmentarz oraz studnia żyd., w pobliżu której niewątpliwie mieszkali Żydzi. Gminy żyd. w Polsce, podobnie jak w Czechach i na Węgrzech, były wówczas niewielkie, więc z trudem utrzymywały rabinów i kantorów, nie miały również możliwości, by łożyć na rozwój studiów nad Talmudem i Torą. Wprawdzie rabin Eliezer Czech z Pragi w listach do rabina Jehudy Chasyda z Ratyzbony podawał przyczyny takiego stanu rzeczy, lecz nie spotkało się to ze zrozumieniem ze strony elity ustabilizowanych już gmin żyd. w zachodniej Europie. W następstwie zniszczeń powstałych podczas najazdu Tatarów z 1241 oraz jeszcze większych spustoszeń, jakie pozostawili po najeździe z lat 1259/60, przerwana została ciągłość osadnictwa żyd. na ziemiach polskich. W ośrodkach które przetrwały ten trudny okres istniały być może instytucje kahalne, ale mogły odrodzić się dopiero po napływie nowych fal uchodźców żyd. z miast zachodniej Europy. Wraz z nimi szukali tutaj azylu Żydzi wygnani z ościennych Czech, którzy ściągali do Krakowa. Uchodźcy ci przywozili ze sobą kapitały oraz zaszczepiali tutaj swoje zwyczaje i tą dro- Najstarszy żydowski nagrobek (macewa) w Polsce pochodzi z 1203 r. (cmentarz we Wrolawiu) historia 134 gą społeczeństwo żyd. w Polsce od początku swojego istnienia przejmowało kulturę aszkenazyj-skich Żydów. Żydzi osiedlający się w średniowiecznej Polsce zajmowali się głównie handlem, a część z nich utrzymywała się z lichwy; odegrali istotną rolę w rozwoju gospodarki towarowej. Zgodnie z przyjętą wówczas praktyką pobierali nieraz odsetki sięgające 100% w skali rocznej, jednak nie natrafiali na konkurencję, gdyż średniowieczne prawodawstwa zabraniały chrześcijanom czerpać zyski z udzielania kredytu. Żydzi żyjący z uprawiania tych procederów osiadali najczęściej w większych i najstarszych miastach z rozwiniętym handlem lub górnictwem oraz w głównych grodach książęcych. W XIV w. istniały gminy żyd. zarówno na Śląsku, stanowiącym najludniejszą dzielnicę kraju -który wkrótce odpadł od Polski - jak i w Krakowie, Lwowie, Kaliszu, Poznaniu, Płocku i Sandomierzu. Do XIII w. nie wprowadzano w Polsce żadnych ograniczeń prawnych dla Żydów, a pierwszy taki zakaz wydał w 1262 Bolesław Wstydliwy, który nie zezwolił im osiedlać się w zniszczonych podczas najazdów tatarskich dobrach klasztorów cystersów w Pokrzywnicy i Jaśle. Niewątpliwie kierował się własnym interesem, gdyż wspomniane dobra klasztorne uzyskały immunitet, który odbierał księciu prawo do sprawowania pełnej władzy nad zamierzającą osiedlić siię tam ludnością żydowską oraz egzekwowania od niej świadczeń na rzecz skarbu książęcego. Za panowania Mieszka III powstały przesłanki do nadania Żydom statusu sług skarbu książęcego (servi camerae). Status servi camerae był dogodny dla Żydów, ponieważ przewidywał, że za wyrządzenie im krzywdy grozić będzie podobna kara, jak za wykroczenia popełnione wobec skarbu książęcego. Z tej racji gminy żyd. uiszczały nawet specjalną opłatę księciu, więc kiedy w siedemdziesiątych 1. XII w. doszło do bójki między żakami krakowskimi a Żydami, to nałożono na tych pierwszych dotkliwą karę w wysokości 70 grzywien. Nie był to bynajmniej jedyny wypadek wymierzenia kary za szkody wyrządzone Żydom - sługom skarbu książęcego, bo również pewien mieszczanin krakowski, którego około 1367 posądzono o zranienie Żyda, został wtrącony do więzienia grodzkiego. Gali Anonim zaznacza, że Żydzi przejeżdżający przez ziemie polskie handlowali również niewolnikami słowiańskimi, których wykupywała od nich 1080-1086 Judyta, żona Władysława Hermana. Również w żywocie św. Wojciecha zaznaczono, że czynił on to samo, co zostało też uwidocznione na płaskorzeźbie w drzwiach katedry gnieźnieńskiej. Wprawdzie drogi, którymi wędrowali Żydzi handlujący niewolnikami słowiańskimi, wiodły przez Polskę, lecz nic nie wskazuje, że żyli stale w tym kraju. Z najstarszej taryfy celnej z 1226 dowiadujemy się, że Żydzi m.in. prowadzili hurtowy i detaliczny handel takimi artykułami, jak śledzie, sól i ołów. Przejeżdżali przez Kujawy, Olesno i Siewierz, przewozili swoje towary na Morawy oraz uiszczali takie same opłaty celne, jak kupcy chrześcijańscy. W tym okresie kilku Żydów posiadało na Śląsku ziemię na prawie rycerskim: około 1153 należała do nich wieś Tyniec, a około 1203 wieś Sokolniki, w ich rękach pozostawała też majętność w dobrach klasztoru w Henrykowie. Posiadłości ziemskie dostawały się w ich ręce w zamian za niespłacone przez dłużników zaległości, lecz nie powodowało to zwolnienia z odziedziczonego po poprzednich właścicielach obowiązku świadczenia kościołowi dziesięciny snopowej. Żydzi byli ludźmi wolnymi i podobnie jak szlachta znajdowali się w lepszej sytuacji społecznej i prawnej niż chłopi. Fragment drzwi katedry gnieźnieńskiej (św. Wojciech przyprowadza Żydów z niewolnikami do Bolesława II) 135 historia W 1. 1138-1206, czyli za panowania Mieszka Starego, Bolesława Wysokiego i Władysława La-skonogiego, działali w Polsce żyd. mincerze i rytownicy monet, a niektórzy z nich zarządzali mennicami książęcymi w Kaliszu, Wrocławiu i być może w Krakowie. Denary, tzw. brakteaty, przez nich wykonane miały najlepszą wówczas w Polsce próbę srebra i należały do najlepiej i najładniej wykonanych w tym okresie monet polskich. Poza symbolami chrześcijańskimi zamieszczano na nich pisane alfabetem hebrajskim imiona książąt polskich oraz mincerzy żyd. i postaci biblijnych. Akt nadania w Kaliszu 16 VIII 1264 przez Bolesława Pobożnego przywileju grupie imigrantów żyd. z Czech stanowił punkt zwrotny w historii Żydów na ziemiach polskich. Był to najważniejszy dokument wydany w dawnej Polsce dla Żydów, a otrzymali go z rąk jednego z wybitniejszych piastowskich książąt dzielnicowych. Przywilej ten wraz z wprowadzonymi później uzupełnieniami normował do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej stan publiczno-prawny społeczeństwa żyd. Powoływano się nań jeszcze w dobie konstytucyjnej w Królestwie Polskim (1815-1831) oraz przy ustanowieniu statusu dla Żydów w zaborze pruskim. Nieprzyjazne wobec Żydów środowiska podejmowały przez stulecia próby anulowania przyznanych im we wspomnianym przywileju uprawnień, Żydzi zaś zabiegali, aby przywilej ten zatwierdzali kolejni monarchowie polscy. W końcu XIII w. na Śląsku, należącym jeszcze do Polski, nadano Żydom co najmniej cztery wzorowane na tym dokumencie przywileje. Natomiast nie można ustalić, czy w średniowieczu posiadał moc prawną w centralnej i północnej Polsce. Nie ulega wątpliwości, że imigranci z Czech znali wydany przez Ottokara II przywilej dla Żydów na Morawach, więc zwrócili się do Bolesława Pobożnego z prośbą o nadanie im analogicznych uprawnień oraz najprawdopodobniej sami przygotowali odpowiednią wersję wspomnianego dokumentu. Przybysze ci tworzyli zorganizowaną grupę i dzięki dobrej woli księcia wynegocjowali dla siebie dogodne warunki, z jakich korzystały również kolejne grupy osiedlających się w Polsce imigrantów żyd. Analogicznie postępowano też wobec kolonistów niemieckich, jak i przybywających od XVI w. na ziemie polskich tzw. osadników olęderskich. Pierwowzorem przywileju Bolesława Pobożnego były analogiczne dokumenty wydane dla Żydów winnych krajach: mianowicie Fryderyka Barbarossy w 1157 dla Żydów niemieckich, stanowiący podstawę dla przywileju cesarza Fryderyka II z 1238 dla Żydów w Wiedniu, który następnie potwierdził i poszerzył w 1244 austriacki książę Fryderyk Bitny; na tym dokumencie oparty był z kolei wspomniany już przywilej Ottokara II z 1254. W przywileju Bolesława Pobożnego znajdujemy też artykuły zaczerpnięte ze stosowanego już wobec Żydów zwyczajowego prawa polskiego oraz dekretów papieskich i prawodawstwa żyd. Dokument zawiera 38 artykułów dotyczących czterech dziedzin życia: 1. sprawowanie władzy sądowniczej nad Żydami; 2. kredytowa działalność Żydów; 3. gospodarcza działalność Żydów; 4. stosunki między Żydami a ludnością chrześcijańską. W pierwszej, drugiej i czwartej kategorii zamieszczono przepisy, których nie było we wcześniejszych przywilejach cudzoziemskich dla Żydów. Jeden z nich dotyczy sposobu rozpatrywania przestępstw związanych z biciem monet i dostosowany był do szczególnej roli, jaką mincerze żyd. pełnili w Polsce Piastowskiej. Przepis ten przyznawał mennicy książęcej bardziej ograniczone niż w innych państwach prawo do ingerowania w sprawy Żydów podejrzanych o wykroczenia w dziedzinie monetarnej. Inna oryginalna klauzula zezwalała żyd. lichwiarzom brać konie w zastaw jedynie w ciągu dnia, aby nie posądzano ich, że przyjmują kradzione konie pod osłoną nocy. Trzeci również niespotykany we wcześniejszych przywilejach przepis nakazywał chrześcijanom, aby pod groźbą kary spieszyli na ratunek napadniętemu w nocy i wołającemu o pomoc Żydowi. Dwa pierwsze przepisy zostały później zarzucone, a trzeci wielokrotnie pojawiał się w XVI-XVIII wieku w przywilejach nadanych gminom żyd. w Rzeczypospolitej. Inne artykuły przewidywały karę za znieważenie cmentarza żyd. i synagogi oraz zabraniały uprowadzać dzieci żyd. i zmuszać je do przyjęcia religii chrześcijańskiej. Dokument ten zezwalał Żydom na prowadzenie handlu na równi z chrześcijanami i przyznawał im w tej dziedzinie szersze uprawnienia niż przywilej Fryderyka II z 1238, który zabronił im prowadzić handel niektórymi towarami. W zakresie działalności kredytowej przywilej kaliski wprowadzał nieznany w Czechach zakaz brania przez Żydów ziemi pod zastaw pożyczek. Nie zamieszczono w nim istniejącego w wielu krajach zakazu dotykania przez Żydów żywności przeznaczonej dla chrześcijan, natomiast zawiera historia 136 ważny i oparty na bulli Innocentego IV z 1253 przepis, że dla wytoczenia sprawy o popełnienie mordu rytualnego należy przedstawić zeznania sześciu świadków, w tym trzech chrześcijan i trzech Żydów, którzy byli obecni przy popełnianiu przestępstwa. Gdyby kierowano się tym przepisem w praktyce, to nie mogłoby dojść w ogóle do procesów o rzekome popełnianie mordów rytualnych. Zwraca też uwagę sposób recepcji artykułów z przywileju Ottokara II, których nie przepisywano dosłownie, lecz starano się dostosować do istniejących wówczas w Polsce warunków. Tak więc w jednym z artykułów jest mowa o prawie wojewodów do sądzenia spraw spornych między Żydami a chrześcijanami, w Czechach zaś analogiczne kompetencje sądownicze przyznano innym urzędnikom. W praktyce wojewodowie wyręczali się podwojewodzimi, lub innymi osobami mianowanymi w tym celu, rekrutującymi się spośród szlachty, tzw. sędziami żyd. Osobny przepis zezwalał, aby w sprawach dotyczących Żydów stosowano kary przewidziane przez prawo polskie, które było łagodniejsze od systemu prawa austriackiego, jakiemu podlegała ludność żyd. w Czechach i na Węgrzech. Przywilej kaliski wydany został w okresie, kiedy Kościół nie uzyskał jeszcze znacznego wpływu na społeczeństwo polskie i władzę państwową, a synody prowincjonalne w Polsce z lat 1233, 1248 i 1262 nie zajmowały się w ogóle kwestią współżycia chrześcijan i Żydów. Przejawy nienawiści i agresji wobec tych ostatnich należały do rzadkości, a nieliczna jeszcze ludność żyd. zżyta była ze społecznością chrześcijańską. Zmiany w tej dziedzinie zaczęły następować dopiero wskutek uchwalenia statutu z artykułami o charakterze antyżyd., jaki legat papieski Gwidon narzucił synodowi prowincjonalnemu we Wrocławiu w 1267. Nawiązywał on do uchwał soboru laterańskiego z 1215, które oskarżały Żydów, że uznają chrześcijan za swoich wrogów i pragną wyrządzać im krzywdy. Na tej podstawie synody we Wrocławiu w 1267 i w Łęczycy w 1285 oraz statuty biskupa Mikołaja Trąby z 1420 zabraniały chrześcijanom utrzymywać stosunki towarzyskie z Żydami oraz uczęszczać do tych samych karczem, używać wspólnie kąpieli w łaźniach, podejmować u nich pracę w charakterze służby domowej, nocować i przebywać przez dłuższy czas w domach żyd. Pozwalały jedynie utrzymywać kontakty o charakterze gospodarczym. Polecały też, aby wydzielono osobne dzielnice dla Żydów oraz wznowiono przepis nakazujący im nosić rogate kapelusze. Postanowiono też, aby w każdym zamieszkanym przez nich mieście była tylko jedna synagoga. Zagrożono rzuceniem klątwy na książąt dzielnicowych i biskupów, którzy nie będą dbali o wcielenie tych uchwał w życie. Nakazano, aby każdego roku zatwierdzano te postanowienia na synodach diecezjalnych oraz nałożono na proboszczów obowiązek wpajania wiernym ich zasad. Z kolei uchwały synodu prowincjonalnego w Łęczycy z 1285 ingerowały w sprawy dotyczące zastawów za pożyczki udzielane przez Żydów. Jednak Żydzi potrafili omijać te zakazy i ograniczenia i nie dopuszczali do utraty podstaw dla swojej materialnej egzystencji. Na pogorszenie sytuacji Żydów wpłynęli też koloniści niemieccy, którzy najczęściej wykazywali negatywny stosunek do ludności żyd. A najsilniej dało się to we znaki na Śląsku, gdzie magistraty za wzorem miast niemieckich dążyły do wprowadzenia restrykcji ograniczających aktywność gospodarczą Żydów. Nie zważając na przyznane Żydom w przywilejach książęcych uprawnienia, zabraniano im prowadzić na Śląsku detaliczny handel suknem oraz sprzedawać mięso chrześcijanom. Wprawdzie miasta śląskie odpadły od Polski w połowie XIV w., ale analogiczne tendencje w dalszym ciągu przenikały na inne ziemie polskie. Ze skargi mieszczan krakowskich w 1369 wynika, że zarzewiem konfliktów mieszczańsko-żyd. w tym największym wówczas skupisku Żydów były przyznane im uprawnienia o charakterze gospodarczym oraz konkurencja handlowa. W szeregu miast polskich zabroniono Żydom dzierżawić cła oraz sprawować urzędy miejskie. Uzasadniano to argumentem, że nie mogą pełnić władzy nad chrześcijanami, jak nakazywało stosowane w miastach polskich prawo magdeburskie. Kazimierz Wielki po raz pierwszy zatwierdził w 1334 przywilej swojego dziada Bolesława Pobożnego dla Żydów, lecz sam niekiedy ulegał antyżyd. tendencjom. W wydanym z jego inicjatywy w 1347 statucie małopolskim zaznaczono, że „przewrotni Żydzi pragną chrześcijan nie tak z wiary 137 ich, jak z bogactw i mienia wyzuć". Nakazano więc Żydom, aby przy zawieraniu transakcji kredytowych z chrześcijanami nie przyjmowali od nich tytułem gwarancji tzw. „listów zastawnych". Jednak Kazimierz Wielki przywrócił w następnej konfirmacji przywileju kaliskiego przyznane im dawniej uprawnienia w tym zakresie oraz wprowadził normy prawne dostosowane do zmienionych tymczasem warunków i potrzeb życiowych społeczności żyd. Zgodnie z kontynuowaną od czasu rozbicia dzielnicowego praktyką, odrębnie zatwierdził przywilej dla Małopolski i dla Wielkopolski. Niektórzy badacze przypisują jednak wydanie tego dokumentu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Jan Długosz twierdzi, że Kazimierz Wielki zatwierdził przywileje dla Żydów wskutek nalegań swojej kochanki Żydówki Estety, która bezdzietnemu królowi urodziła córkę i dwóch synów. Wiadomość ta została utrwalona w tradycji, a w XIX i XX w. wielokrotnie podejmowano ten temat w historiografii i literaturze. Pomijając interpretację Długosza trzeba zaznaczyć, że rzeczywiście mógł mieć miejsce romans króla z piękną Żydówką. Kazimierz Wielki zamieszany był w kilka skandali miłosnych, a jedną z jego partnerek mogła być przecież słynna Esterka. Długosz pisał o tym po upływie siedmiu lub ośmiu dziesięcioleci, kiedy sprawy te były jeszcze żywe, co pozwala sądzić, że świadectwo jego jest prawdziwe. Opisujący dzieje panowania tego króla kronikarz Janko z Czarnkowa, nie wspomina o romansie z Esterka, co mogło wynikać z chęci zatuszowania tego faktu. Zatwierdzenie przywileju Bolesława Pobożnego sprzyjało przyjęciu kolejnej fali uchodźców żyd., którzy zbiegali przed pogromami i masowymi morderstwami Żydów w 1. 1348-1350 w zachodniej Europie, na Śląsku i w Czechach, gdzie oskarżano ich o zatruwanie studzien i wywołanie grasującej wówczas „czarnej śmierci". Uchodźcy stanowili element przydatny dla gospodarki krajowej i wraz z kolonistami niemieckimi zaludniali liczne osiedla, jakie powstały w ramach wielkiej akcji osadniczej zainicjowanej przez Kazimierza Wielkiego. Napływ imigrantów dał początek intensywnemu wzrostowi potencjału demograficznego kraju, jaki trwał nieprzerwanie do 1. 70. XVI stulecia. Proces ten był zasilany też przez kolejne grupy uchodźców żyd. z krajów, gdzie nie zaznali wielu lat spokoju po klęskach, które spadły na nich podczas grasowania „czarnej śmierci". W Polsce zetknęli się ze społecznością żyd., której znaczna część co najmniej od kilku pokoleń była już zadomowiona. W XIV-XV w. Żydzi polscy poszerzali zasięg swego handlu krajowego i międzynarodowego, który obejmował sąsiadujące z Polską kraje wraz z Turcją i wybrzeżem Morza Czarnego. Miały też miejsce wypadki indywidualnych karier Żydów, którzy pozbawieni dostępu do urzędów państwowych i miejskich, rozpoczynali działalność w sferze finansowej, a po umocnieniu swojej pozycji mogli próbować szczęścia w innych dziedzinach. Szczyt takiej kariery osiągnął Lewko, którego ojciec zgromadził dużą fortunę oraz skupił sporo nieruchomości w Krakowie, dzięki czemu mógł torować drogę swojemu synowi. Lewko stał się potentatem finansowym, współdzier-żawcą żup królewskich i mennicy krakowskiej oraz pożyczał znaczne sumy Kazimierzowi Wielkiemu, Ludwikowi Węgierskiemu, Jadwidze i Władysławowi Jagiełłę. Był nie tylko bankierem, ale i doradcą Kazimierza Wielkiego, cieszył się też estymą, a jednocześnie budził zazdrość i musiał przeciwstawiać się atakom ze strony mieszczan krakowskich oraz niektórych możnowładców, próbujących pozyskać dla walki z nim samego papieża. Lewko uzyskał analogiczną pozycję jak sławny współczesny mu bogacz, mieszczanin krakowski Wierzynek. Nieco inna była kariera Żyda Wołczki z Drohobycza, który jak Lewko nie zadowolił się stanowiskiem dzierżawcy ceł i bankiera królewskiego, a dzięki poparciu Władysława Jagiełły zdołał obejść ograniczenia dla Żydów oraz podejmować działalność osadniczą, zakładając kilka wsi na Rusi Czerwonej. Jednostki które zrobiły tak znaczne kariery, mogły skuteczniej niż reszta społeczności żyd. bronić się przed skutkami antyżyd. tendencji, jakie przybierały na sile w XV w. Do prześladowań i ustanowienia restrykcji dla Żydów przyczyniły się uchwalone na synodzie kaliskim z 1420 oraz na powszechnym soborze w Bazylei w 1434 nakazy. Jednym z pierwszych i dotkliwych objawów prześladowań Żydów w Polsce w tym stuleciu, był pogrom w Krakowie w 1407. Wywołany został w atmosferze sporu między królem a magistratem o kompetencje w zakresie ściągania podatków od zamieszkałych w tym mieście Żydów oraz sprawowania nad nimi jurysdykcji. Bezpośrednią zaś przyczyną pogromu, który zebrał pokaźne żniwo śmierci oraz - jak zwykle w takich okolicznościach - doprowadził do grabieży, było kazanie obwiniające Żydów o zamordowanie dziecka chrze- 138 ścijańskiego dla celów rytualnych. Starania przedstawicieli władzy państwowej, w tym wielkorządcy krakowskiego, nie doprowadziły do powstrzymania wzburzonego tłumu. W 1463 tłum ochotników do udziału w ogłoszonej przez papieża krucjacie rozpętał znów pogromy Żydów. Krzyżowcy obiegli Lwów i zażądali ich wydania, czego mieszczanie nie uczynili. W Krakowie wpuszczono jednak krzyżowców do miasta, gdzie rabowali dobytek oraz zamordowali około 30 Żydów. Gmina żyd. pozwała wtedy radę miejską Krakowa przed sąd, a król Kazimierz Jagiellończyk nałożył na nią wysoką karę pieniężną. Antyżyd. tendencje sprzyjały również uszczuplaniu praw nadanych Żydom. W uchwalonym w 1423 statucie warckim wznowiono zakaz przyjmowania przez Żydów „listów zastawnych" na należące do chrześcijan nieruchomości. Za panowania Kazimierza Jagiellończyka restrykcje przeciwko Żydom były inspirowane przede wszystkim przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego, który zaprosił do Polski włoskiego franciszkanina Jana Kapistrano, znanego prześladowcę Żydów w Europie. Mnich ten przewodniczył rozprawie sądowej we Wrocławiu w 1453, w której posądzono Żydów o rzekome zbezczeszczenie hostii i 41 z nich skazano na spalenie na stosie. Oleśnicki wysłał wówczas do Wrocławia Jana Długosza z misją sprowadzenia mnicha do Krakowa, a następnie wraz z tymże zakonnikiem bezskutecznie naciskał na Kazimierza Jagiellończyka, aby wycofał wydaną przez siebie konfirmację przywilejów żyd. Kapistrano i Oleśnicki twierdzili, że zatwierdzenie uprawnień stanowiło przyczyną wszystkich ówczesnych nieszczęść i niepowodzeń kraju. Również Długosz sądził, że klęska polskiego oręża w bitwie z Krzyżakami pod Chojnicami (1454) oraz mający miejsce w tym samym roku ogromny pożar w Krakowie, były karą boską za zatwierdzenie przywilejów żyd. przez Kazimierza Jagiellończyka. Król narażony był też na presję ze strony szlachty i w wydanych w tym roku tzw. statutach nieszawskich zamieścił klauzulę unieważniającą przywileje. Uległa również zaostrzeniu sytuacja Żydów w stołecznym Krakowie, gdzie kahał został zmuszony w 1469 do sprzedania kapitule krakowskiej swoich nieruchomości na terenie dawnej dzielnicy żyd., łącznie z cmentarzem, szpitalem i dwiema sąsiadującymi z Akademią Krakowską synagogami. Jan Długosz zawarł tę transakcję w imieniu kapituły, która następnie przekazała teren Akademii Krakowskiej. Odtąd budynki Akademii nie były już przedzielone domami Żydów, a mieszczące się tam instytucje kahalne zostały przeniesione do budynków w innych ulicach, gdzie wcześniej osiadła wyparta z tej części miasta ludność żyd. Nie ustawała jednak presja umacniającego swoją pozycję mieszczaństwa krakowskiego, co spowodowało, że rada miejska zawarła w 1485 układ z gminą żydowską, która zrzekła się przyznanego Żydom prawa do prowadzenia handlu na terenie miasta. Odtąd wolno było Żydom sprzedawać w Krakowie tylko zastawione u nich i nie wykupione przez dłużników przedmioty oraz inne drobne artykuły i to jedynie w wyznaczone dni tygodnia. Antagonizmy na tle gospodarczym między Żydami a mieszczanami krakowskimi w dalszym ciągu przybierały na sile, więc rada miejska wykorzystała pożar w 1494, aby - jak to zwykle bywało -w analogicznych wypadkach, posądzić ludność żydowską o jego spowodowanie. Przedstawiciele mieszczan zwrócili się wówczas do króla Jana Olbrachta, aby zabronił Żydom mieszkać w stołecznym Krakowie. Wprawdzie król nie sprzyjał Żydom, był przecież wychowankiem Długosza, jednak wstawił się za nimi znany humanista Kallimach, wskutek tego król odmówił wprowadzenia restrykcji. Wówczas mieszczanie zaapelowali do brata królewskiego kardynała Ferdynanda i wskutek jego interwencji Jan Olbracht wyraził zgodę na ekspulsję Żydów z Krakowa. Przenieśli się więc do przyległego Kazimierza, gdzie już w poprzednim stuleciu zamieszkali ich współwyznawcy i nawet stała tam synagoga, a na obszarze Krakowa pozostali jedynie nieliczni Żydzi. Represje wobec Żydów miały też miejsce na odzyskanym w XV w. Pomorzu, gdzie obowiązywał wprowadzony za rządów krzyżackich zakaz zamieszkiwania Żydów. Na inkorporowanym w 1527 do Rzeczypospolitej Mazowszu obowiązywał analogiczny zakaz, ale nie był tam konsekwentnie przestrzegany. Natomiast na Litwie w 1495, za rządów wielkiego księcia Aleksandra, doszło do przejściowego usunięcia Żydów, którzy odmówili przyjęcia chrześcijaństwa i pozostali przy wierze swoich ojców. Zwraca uwagę zbieżność w czasie ekspulsji z Litwy z wypędzeniem Żydów z Półwyspu Iberyjskiego, chociaż brakuje bezpośrednich przekazów o związkach przyczynowych między tymi wydarzeniami, tak boleśnie odczuwanymi przez społeczeństwo żyd. Wygnanie z Litwy, po- 139 historia dobnie jak to miało miejsce w Krakowie, doszło do skutku w wyniku poparcia udzielonego przez angażującego się w te sprawy brata królewskiego kardynała Fedynanda. Był to zresztą jedyny wypadek totalnego usunięcia Żydów z części terytorium Rzeczypospolitej. Wprawdzie po objęciu tronu polskiego przez Aleksandra sugerowano mu, aby wygnał Żydów ze swojego państwa, lecz król zdecydowanie odrzucił żądanie. Natomiast w 1503, m.in. z powodu potrzeb natury gospodarczej, pozwolił im wrócić na Litwę, gdzie zaczęli wykupywać zagarnięte przez mieszczan pochodzenia niemieckiego i szwedzkiego domostwa żyd. oraz rekonstruowali podstawy swojej materialnej egzystencji. Czasy nowożytne W XVI-XVII w. w dalszym ciągu napływali do Polski Żydzi z innych krajów, a ostatnią liczniejszą grupę imigrantów żyd. szukających schronienia w Rzeczypospolitej stanowili Żydzi wygnani z Wiednia w 1670. Od tego czasu wzrost liczby ludności żyd. spowodowany był głównie ich intensywną rozrodczością. Sprzyjające warunki ku temu stwarzały rozpowszechnione w tradycyjnym społeczeństwie Żydów polskich normy i zwyczaje, jak zawieranie małżeństw we wczesnym wieku, troska o dzieci oraz dbałość o zgodne pożycie rodzinne. Toteż szereg osób duchownych i świeckich spośród chrześcijan zaznaczało, że cechy te powinny służyć za wzór polskiemu społeczeństwu. W początkach XVII w. czynił to nawet wrogi im uczony krakowski Sebastian Petrycy z Pilzna, a w końcu XVIII w. ks. Jan Bohomolec, eksjezuita i pleban na Pradze, pouczał swoich parafian, że Żydzi „wstępują [...] w stan małżeński jedynie dla pomnożenia narodu swego, który mają za sam tylko wyznający prawego Boga i mogący dać go poznać innym narodom". Zaś Dawid Friedlander jeden z głównych przedstawicieli haskali w Niemczech twierdził, że „znana jest świętość [...] małżeństw" Żydów polskich. Również Stanisław Staszic, który niejednokrotnie skrajnie negatywnie wyrażał się o Żydach, podkreślał, że Żydzi „przewyższają nas w ustanowieniach władzy ojców, mężów i urządzeniach małżeństw". Toteż pomijając kontrowersje w kwestii liczby ludności żyd. w Rzeczypospolitej, a biorąc pod uwagę duży przyrost naturalny oraz oparte na szacunkach obliczenia, możemy stwierdzić, że w końcu XV w. było w Polsce około 20-30 tyś. Żydów. Przed powstaniem kozackim 1648 liczba ta wzrosła do około 400 tyś.; w 1576 stanowili 0,6%, a w 1648 - 4,5 lub 5% mieszkańców Rzeczypospolitej. W połowie XVII w. ponieśli znaczne straty w dobie powstania pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, jak i w okresie Potopu, kiedy pogromy urządzały też oddziały hetmana Stefana Czarnieckiego. Padali także ofiarami grasujących w czasie tych wojen epidemii. Liczba ludności żyd. spadła wówczas do 300-350 tyś., lecz w następnych dziesięcioleciach straty te zostały powetowane i od połowy XVII do końca XVIII liczba Żydów w Polsce zwiększyła się o 2/3. Według danych z pierwszego spisu ludności żyd., który sporządzony został w 1764 dla potrzeb wymiaru podatku pogłównego, żyło wówczas w Rzeczypospolitej około 700 tyś., a w końcu tego stulecia prawie milion Żydów. Stanowiło to w przybliżeniu około 10% ogółu ludności, czyli Żydów było mniej więcej tyle ile szlachty. W końcu XVIII w. stanowili 40-50% ludności miast i miasteczek oraz stworzyli nawet w swoim języku odbiegające od polskich nazwy zamieszkanych przez nich ośrodków miejskich. Wytworzyła się też kolosalna rozpiętość między liczbą Żydów w Rzeczypospolitej a wielkością skupisk żyd. w innych krajach Europy: w XVIII w. istniejące w krajach niemieckich drugie pod względem wielkości skupienie Żydów w Europie obejmowało około 170 tyś. osób., co stanowiło około 1% ogółu zaludnienia. Kolejne miejsce zajmowały Węgry ze 100 tyś. Żydów (część z nich stanowili imigranci z Galicji) - około 1,4% zaludnienia. W Holandii było wówczas 50 tyś. (2,5%), we Francji 40 tyś., w Anglii zaś 25 tyś. Żydów. Zaznaczały się znaczne różnice między liczbą Żydów a wielkością innych grup etnicznych, mianowicie w drugiej połowie XVIII w. ludność ruska i litewska stanowiła około 25%, natomiast niemiecka, ormiańska i tatarska wraz z pozostałymi grupami narodowościowymi nie przekraczała 5%. Żydzi stanowili najliczniejszą z przybyłych z zewnątrz do Polski grup narodowych i wyznaniowych. W społeczeństwie żyd. w coraz większym stopniu zdawano sobie sprawę, jak szczególne znaczenie posiada istnienie tak licznego zgrupowania Żydów w Rzeczypospolitej. W związku z tym Herszel Józefowicz, rabin miasta Chełma, który zaangażowany był w toczącej się w drugiej połowie XVIII w. polemice na temat społecznej 140 i kulturalnej reformy Żydów polskich, pisał w 1789, że „Bóg stwarzając świat i inne rzeczy [...] musiał [...] najłaskawszą przejrzyć dla nas Najjaśniejszą Rzeczypospolitą Polską, gdy jej państwa i granice rozszerzył, a nas w nich więcej nad inne kraje umieścił". W połowie XVI w. powstała wśród Żydów polskich tendencja do przenoszenia się z dużych ośrodków miejskich do mniejszych oraz z miast królewskich do szlacheckich, gdzie w mniejszym stopniu narażeni byli na ataki ze strony mieszczaństwa. Jednocześnie w społeczeństwie żyd. w Polsce istniała dążność do przechodzenia z regionów rozwiniętych pod względem ekonomicznym na tereny rzadziej zaludnione i słabiej zagospodarowane. W związku z tym w XVI-XVII w. liczne grupy Żydów znęcone zaznaczającą się na wschodzie Rzeczypospolitej koniunkturą gospodarczą i przez prowadzących tam intensywną akcję osadniczą magnatów, jak i wskutek zmniejszających się dla nich możliwości zarobkowania w większych i średnich miastach królewskich, przemieszczały się na włączone do Korony obszary Ukrainy oraz pozostałej przy Wielkim Księstwie Litewskim Białorusi. Do Polski przybyła jedynie znikoma liczba wygnanych z Półwyspu Iberyjskiego Żydów sefardyjskich, dla których bliższe były ze względu na podobieństwo językowe i kulturalne oraz klimat śródziemnomorski kraje południowej Europy oraz basenu Morza Śródziemnego. Jan Zamoyski podczas pobytu we Włoszech zetknął się ze środowiskami Żydów sefardyjskich, do których przenikała kultura wieku Odrodzenia i ściągnął żyjącą w Italii i Turcji grupę wygnańców z Hiszpanii i Portugalii do zbudowanego przez siebie według założeń renesansowej urbanistyki i architektury Zamościa. Również we Lwowie osiedliło się na przełomie XVI-XVII w. niewielkie grono Żydów sefardyjskich. Istotną rolę spełniali pojedynczy Żydzi sefardyjscy, którzy pełnili funkcje nadwornych lekarzy królewskich. Różnice kulturowe oraz nieporozumienia na podłożu gospodarczym doprowadziły do konfliktów między obiema grupami, więc część sefardyjczyków opuściła Polskę, a reszta rozpłynęła się w miejscowych środowiskach Żydów aszkenazyjskich. Żydzi sefardyjscy nie pozostawili w Polsce śladów swojej kultury, a ich niemal jedynym reliktem były zachowane do XX w. nazwiska nielicznych rodzin, które nie opuściły w poprzednich stuleciach Rzeczypospolitej. Wzrost liczby Żydów oraz przenikanie ich do wielu gałęzi gospodarki pociągało za sobą konieczność uregulowania spraw, których nie uwzględniały jeszcze nadane im do końca XV w. przywileje generalne. Dotyczyło to sądów rozpatrujących sprawy między Żydami i król Zygmunt Stary wydał 1504-1538 szereg rozporządzeń, które ograniczały kompetencje tegoż sądownictwa. Wydał też w 1531 przywilej zapewniający im ochronę przed oskarżeniami o dzieciobójstwo i świętokradztwo. W 1539-1541 w ślad za podejrzeniami o nawracanie przez Żydów chrześcijan na judaizm, a przede wszystkim w związku ze skazaniem na śmierć mieszczki krakowskiej Weiglowej oskarżonej o przyjęcie wyznania mojżeszowego, ponownie wydał sprzeczne z interesami i zwyczajami społeczeństwa żyd. rozporządzenia w zakresie sądownictwa. Lecz w późniejszych latach swego panowania był bardziej tolerancyjny wobec Żydów. Bona też nie sprzyjała antyżyd. tendencjom, zwłaszcza, że jej ojciec książę Mediolanu przyjmował sefardyjskich Żydów wygnanych z innych państw włoskich oraz z Półwyspu Iberyjskiego. Zygmunt Stary starał się też uporządkować sprawy fiskalne Żydów, zwłaszcza że urzędnicy skarbowi nie byli w stanie egzekwować podatku pogłównego żyd. Próbował przezwyciężyć te trudności przez mianowanie specjalnych centralnych poborców - zwanych egzaktorami - oraz regionalnych rabinów. Podobnie postępował sprzyjający Żydom Zygmunt August, który w 1551 wydał przywilej nadający prawo obierania starszego ziemstwa wielkopolskiego. Większe gminy broniły się przed zależnością od desygnowanych przez władzę królewską zwierzchników i dzięki ich staraniom urzędy te zanikły. Podskarbiowie uznali, że sami Żydzi lepiej będą egzekwowali podatek pogłównego żyd. niż państwowy aparat skarbowy. Wiedzieli bowiem, że rabini mogą obłożyć klątwą osoby zalegające z podatkami lub odmówić im spełnienia podstawowych posług religijnych, jak obrzezanie synów i wymagany przez religię mojżeszową natychmiastowy pochówek zmarłych. Wprowadzono zatem ryczałtowy wymiar i pobór pogłównego, jednak nie było instytucji żyd., która mogłaby podołać temu zadaniu. Wprawdzie na zjazdach jarmarcznych działały sądy rabinackie, które rozpatrywały sprawy sporne między Żydami w skali krajowej, ale nie były w stanie uporać się z zadaniem repartycji i poboru tegoż podatku. Powierzono więc to zadanie żyd. dzierżawcom dochodów skarbowych, 141 historia a później funkcję tę przejęły samorzutnie powstałe w tym celu około 1580 sejmy i sejmiki żyd. Sejm Czterech Ziem zbierał się 1623-1764 około 107 razy w następujących miastach i miasteczkach: Brody, Jarosław, Jeziorany, Kontantynów, Kraśnik, Lublin, Lwów, Laszczów, Łęczna, Pilica, Pińczów, Ryczywół, Szczebrzeszyn i Tyszowce. W Rzeczypospolitej ukształtowała się trójstopniowa autonomia żyd.: na szczeblu lokalnym gminy czyli kahały (hebr. kehila, l.mn. kehilot), sejmiki zwane też ziemstwami (hebr. waadot galilijoi) na szczeblu regionalnym oraz Sejm Czterech Ziem (hebr. Waad arba aracot) i Sejm Głównych Gmin na Litwie (hebr. Waad ha-kehilot ha-raszijot bi-medinat Lita) na szczeblu centralnym. Prawdopodobnie najpierw powstał sejm litewski, lecz niedostatecznie zachowana dokumentacja nie zezwala na definitywne ustalenie tego faktu; pierwsza znana wzmianka o tym sejmie pochodzi z 1623. Na Sejm Czterech Ziem wysyłały przedstawicieli gminy i ziemstwa z obszaru Korony, czyli z Wielkopolski, Małopolski, Mazowsza i Wołynia, a na Sejm Wielkiego Księstwa Litewskiego z Litwy i Białorusi. Współcześni w języku polskim nazywali je sejmami i sejmikami żyd., lub „zjazdami żyd.", „kongresami żyd.", czy też „generalną synagogą". Sejmy żyd. oraz - odpowiadające polskim sejmikom szlacheckim - ziemstwa, czy sejmiki żyd., doskonale mieściły się w państwowym ustroju Polski, którego istotną częścią były wieloosobowe zgromadzenia na najrozmaitszych szczeblach i o różnych kompetencjach. Czerpały one zresztą wzory z urządzeń walnego sejmu Rzeczypospolitej, a deputowani poszczególnych ziemstw zajmowali miejsca w takim samym porządku, jak posłowie z ziem, powiatów i województw w polskim sejmie. Na zjazdy Sejmu Czterech Ziem w pierwszych dziesięcioleciach jego istnienia przybywali głównie deputaci wybierani przez żyd. ziemstwa (zjazdy regionalne), lecz z biegiem czasu z poszczególnych ziemstw wyodrębniały się mniejsze jednostki, a gminy z Ciechanowca, Krakowa, Lublina, Międzyrzeca Podlaskiego, Poznania, Rzeszowa, Tyko-cina i Węgrowa uzyskiwały identyczne z ziemstwami uprawnienia i wysyłały na zjazdy swoich przedstawicieli. Natomiast w żyd. Sejmie Wielkiego Księstwa Litewskiego zasiadali wyłącznie przedstawiciele większych gmin litewskich i białoruskich, czyli Brześcia n/Bugiem, Grodna i Pińska, od 1631 Wilna, a w XVIII w. dołączyli do nich również delegaci gminy w Słucku. W XVIII stuleciu sejmy żyd. - podobnie jak i inne zjazdy parlamentarne w Rzeczypospolitej - zwoływano na mocy uniwersałów wydawanych przez podskarbich. Skład liczebny Sejmu Czterech Ziem daje się ustalić jedynie dla połowy XVIII w., kiedy zasiadało w nim 57 deputowanych oraz 11 sekretarzy zwanych wiernikami, którzy zajmowali się przede wszystkim sprawami finansowymi i podatkowymi. Oficjalnie sejmy żyd. zwoływane były dla dokonania rozdziału obciążeń podatkowych, jednak w praktyce zdołały objąć działalnością różne dziedziny życia gospodarczego, kulturalnego i religijnego Żydów, a w niektórych wypadkach ważyły nawet w polityce. Działalność tych instytucji nie uszła też uwadze przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych i w 1750 posłowie francuski i pruski, aby doprowadzić do zerwania sejmu, starali się pozyskać dla tej sprawy przedstawicieli Sejmu Czterech Ziem. W tym celu oznajmili im, ze ponoć sejm ma uchwalić konstytucję o podwyższeniu pogłównego żyd., a zerwanie obrad uniemożliwi realizację tego projektu. Jednak nie wiadomo, jaki obrót przybrały wówczas te sprawy. Sejmy żyd. wspierały ubogich i instytucje charytatywne, przekazywały pieniądze dla biednych Żydów w Ziemi Świętej, popierały wydawanie Biblii, Talmudu i pism uczonych rabinów oraz cenzurowały ukazujące się i przywożone do Polski księgi hebrajskie. Ingerowały w wewnętrzne sprawy poszczególnych gmin, udzielały też gwarancji kabałom zawierającym umowy z magistratami w sprawach handlowych, podatkowych. Sejm Czterech Ziem cieszył się autorytetem w gminach żyd. w innych krajach Europy, które w różnych sprawach zwracały się do tej instytucji oraz powierzały jej funkcje mediatora w sprawach spornych. Do sejmów żyd. w Rzeczypospolitej zwracali się przede wszystkim Żydzi niemieccy, wśród których czynnych było wielu wywodzących się z Polski rabinów i mełamedów. Byli oni głównymi szerzycielami wiedzy biblijnej i talmudycznej oraz przekazywali powstałe w środowiskach polskich Żydów innowacje nie naruszające tradycyjnych przepisów Talmudu. W ten sposób przygotowali grunt, na którym powstała tam haskala. A Szymon Starowolski opisując w pierwszej połowie XVII w. Brześć n/Bugiem zaznaczał, że „również Żydzi prowadzą tutaj swoją szkołę, w całej Europie sławną, do której zjeżdżają z Italii, Nie- historia 142 mieć, Moraw, Śląska, nie tylko dla nauk, lecz i dla promocji, jako że rabinami potem zostają i do swoich wróciwszy, kierują synagogami". Ze strony żydowskiej współczesny mu kronikarz hebrajski Natan Hanower podkreślał, że „Polska stała się filarem Tory..., bo Torę nauczano tam na większą skalę niż we wszystkich innych krajach diaspory". W dużej mierze przyczynili się do tego uczeni rabini, jak działający w XVI w. w Krakowie Mojżesz Isserles i Jakub Polak, czy też Szalom Szachna w Lublinie. Delegowani przez żyd. sejmy syndycy zwani sztadlanami zjawiali się wszędzie, gdzie należało interweniować w sprawach społeczeństwa żyd.: na sejmikach szlacheckich i w kuluarach sejmowych, w sądach trybunalskich, asesorskich, wojewodzińskich lub grodzkich. Bronili prawa Żydów do zamieszkania w miastach, które z przyczyn natury gospodarczej mieszczanie starali się często podważać. Podobnie syndycy interweniowali w wypadkach, kiedy posądzano Żydów o profanację hostii lub popełnienie mordu rytualnego. Sejm Czterech Ziem natrafiał na różne przeszkody, bo szereg sejmików szlacheckich kwestionował wysokość kwot pogłównego, jakie sejmy żyd. rozdzielały między ludność żydowską. Było to w wielu wypadkach inspirowane przez gminy i ziemstwa żyd., które zamierzały doprowadzić do zmniejszenia nałożonych przez taksatorów sum podatkowych i przerzucania ich na ludność żydowską w innych regionach. Również właściciele dóbr ziemskich zainteresowani byli w zwolnieniu swoich arendarzy z podatków i z tej racji krępowali działalność Sejmu Czterech Ziem oraz utrudniali realizację podejmowanych na tym forum uchwał. Przede wszystkim starali się zapobiec przeciążeniu swych arendarzy podatkami, gdyż obawiali się, że utrudni to uiszczanie przez nich w terminie czynszów za dzierżawę, co doprowadzi do pomniejszenia intraty. Zdarzało się nawet, że dziedzice miast szlacheckich zwracali się do marszałka Sejmu Czterech Ziem, aby zwolniono ze świadczeń podatkowych arendarzy z należących do nich wsi i miasteczek i przerzucono je na wskazanych imiennie arendarzy żyd. z majętności innych posesjonatów. Organy terytorialnej autonomii żyd. w Koronie dzieliły się na cztery ziemstwa i jedenaście podległych im okręgów, w których działały sejmiki. Podziały te ulegały zmianom, które obecnie trudno ustalić. Na zjazdach sejmikowych zajmowano się bieżącymi sprawami osiadłych na podległym im terenie Żydów, które starano się rozwiązać we własnym zakresie, lub przekazywano je do rozpatrzenia sejmom żyd. Sejmiki żyd. zajmowały się sprawami podatkowymi, charytatywnymi oraz obroną praw Żydów do zamieszkania w poszczególnych miastach, zajmowania się handlem i rzemiosłem oraz starały się zapobiec posądzeniom o rzekome dokonanie mordów rytualnych i nie dopuścić do innych wobec nich insynuacji. Istnienie sejmów i sejmików żyd. związane było z systemem ryczałtowego poboru pogłównego, przeciwko czemu coraz częściej występowano na sejmach Rzeczypospolitej. Kiedy wskutek wprowadzonej na sejmie konwokacyjnym w 1764 reformy skarbowości uległ zmianie dotychczasowy sposób wymiaru i poboru pogłównego od Żydów, to jednocześnie uchwalono konstytucję likwidującą żyd. sejmy i sejmiki. W świadomości społeczeństwa żyd. sejmy i sejmiki - zgodnie z tradycyjnym dążeniem Żydów do posiadania własnych organizacji samorządowych - były jednak nie tylko organem służącym do rozdziału i poboru podatku pogłównego, lecz również krajowym przedstawicielstwem żydowskim. Chociaż instytucje te oficjalnie zostały zniesione, lecz pozostało, choć pozbawione posiadanych uprzednio kompetencji, ich kierownictwo. Gremium to zorganizowało po 1765 kilka zjazdów przedstawicieli gmin z obszaru Korony, na których próbowano kontynuować działalność Sejmu Czterech Ziem. Idea zjazdów reprezentantów społeczeństwa żyd. nie wygasła do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej i również czynniki państwowe próbowały reaktywować te instytucje. Do idei tej nawiązał również w 1773 Adam Poniński jako podskarbi wielki koronny i na marszałka nowego Sejmu Czterech Ziem desygnował bogacza Szmula Zbytkowera z warszawskiej Pragi; rozwój wypadków politycznych uniemożliwił jednak restytucję tej instytucji. Dopiero w drugiej połowie XVII w. zaczęto odnosić się do sejmów żyd. jak do faktu dokonanego, co m.in. znalazło wyraz w ogłoszonym 27 III 1694 przez Jana III uniwersale. Chociaż sejmy nie miały żadnego legalizującego ich działalność aktu prawnego, to jednak zniesione zostały na mocy wspomnianej konstytucji sejmowej Wskutek likwidacji sejmów i ziemstw żyd. działalność samorzą- 143 historia dowa Żydów została przesunięta ze szczebla centralnego i regionalnego na lokalny, czyli przeszła w ręce starszyzny kahalnej. Działacze gminni nie posiadali jednak kultury politycznej i doświadczenia, jakie zdołali posiąść działający na szczeblu centralnym członkowie zlikwidowanej general-ności sejmów żyd., którzy poznawali arkana polskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz pozostawali w kontaktach z czołowymi osobistościami kraju. Kabały, w przeciwieństwie do wspomnianych sejmów i sejmików, uzyskały podstawy prawne dla swojej działalności w postaci wydawanych przez królów oraz panów miast szlacheckich przywilejów gminnych. Wszyscy Żydzi zewidencjonowani byli w ogólnopolskiej sieci kahałów, stanowiących podstawową jednostkę autonomii żyd. Poza Żydami osiedlonymi w miastach będących siedzibami gmin, należały do nich również osoby tej narodowości z okolicznych wsi i miasteczek. Miasteczka te tworzyły tzw. przykahałki, w których znajdowała się synagoga i szkoła żyd. W XVII-XVIII w. kierowano się zasadą, że wszyscy Żydzi mieszkający w kluczu dóbr ziemskich powinni należeć do gminy działającej w położonym w obrębie tej majętności mieście. Również Żydzi wiejscy najczęściej zjeżdżali na święta Nowego Roku, na Dzień Pojednania oraz na Pesach i Sukot do miast, które były siedzibami kahałów, aby uczestniczyć w obrzędach religijnych. W końcu XV w. kanały istniały w 54 skupiskach żyd. na terenie Korony i w czterech na Litwie. Natomiast w 1. 60. XVI w. w samej Wielkopolsce i na Mazowszu były 52, w Małopolsce 41 kahałów, a na Rusi Czerwonej, Wołyniu i Podolu znajdowało się 80 takich instytucji; w sumie było ich 173 na terenie Korony, a 20 w Wielkim Księstwie Litewskim. Natomiast według spisu ludności żyd. z lat 1764/5 istniały wówczas w Rzeczypospolitej 823 kabały. Spełniały one dwojaką rolę: jedna polegała na wykonywaniu zleconych im bądź przez administrację dziedzica miasta, bądź przez władze państwowe czynności natury administracyjnej, jak pobór pogłównego; druga zaś na rozmaitych usługach religijnych, społecznych i administracyjnych dla lokalnych społeczności żyd. i pilnowaniu ich interesów. Kabały w razie potrzeby stawały w obronie lokalnych społeczności oraz żyjących w okolicy rodzin żyd. Pełniły one wobec Żydów analogiczne funkcje, jak magistraty wobec mieszczan oraz parafie w stosunku do lokalnych społeczności katolickich. W większych gminach wydzielano sprawy, których nie rozpatrywano na plenarnych posiedzeniach, lecz w powołanych w tym celu komisjach. W miastach, w których istniały kahały, z reguły znajdowały się szkoły, cmentarze, łaźnie rytualne (mykwy) i synagogi. Wszystkie te niezbędne dla życia społecznego i obyczajów Żydów oraz obrzędów judaizmu obiekty zakładano, poszerzano i remontowano po otrzymaniu od biskupów danych diecezji zezwoleń, co najczęściej było poprzedzane interwencjami innych duchownych oraz królów lub dziedziców miast. Zanik uprawiania przez Żydów polskich lichwy w XVII-XVIII w., a także zaciąganie przez nich znacznych długów w klasztorach i innych instytucjach duchownych oraz u szlachty, rzutował na działalność kahałów, które stały się jakby bankami dysponującymi otrzymanymi z tych źródeł sumami. Złożyły się na to dwie przyczyny, z których pierwszą stanowił regres gospodarczy oraz olbrzymie wydatki, jakie pociągały za sobą starania o otrzymanie lub zatwierdzenie przywileju, zażegnanie jakiejś represji, czy niedopuszczenie do wszczęcia procesu przeciwko osobom posądzonym o rzekome popełnienie mordu rytualnego, co doprowadzało kahały na skraj ruiny finansowej. Drugą przyczyną było dostrzeżone przez Żydów zjawisko, że spadek wartości pieniądza czynił opłacalnym zaciąganie pożyczek oraz zaniżał wartość pobieranych od tych sum odsetek. Gminy nie były jednak w stanie zwrócić zaciągniętych w tych okolicznościach długów, co doprowadziło do zaognienia stosunków między starszyzną kahalną a jej wierzycielami. W drugiej połowie XVIII w. sprawa długów gmin żyd. należała do najbardziej zawiłych problemów ekonomiki krajowej i aż do III rozbioru Rzeczypospolitej nie doczekała się rozwiązania. W XVI-XVIII w. pewnym zmianom uległo stanowisko rabina w gminie, które w średniowieczu, a niekiedy jeszcze w XVI i w pierwszej połowie XVII w. niemal z reguły zajmowali rektorzy miejscowych jesziw. Później coraz częściej zasiadały na stolcach rabinackich osoby niekompetentne, opłacające się w miastach szlacheckich dziedzicom, a w miastach królewskich starostom oraz wnoszące z tego tytułu niemałe sumy do kas kahalnych. W tych warunkach mnożyły się konflikty między rabinami a starszyzną kahalną oraz grupami wewnątrz lokalnych społeczności żyd., co pogar- historia 144 szato atmosferę i w poszczególnych gminach stwarzało podziały na zwalczające się obozy. Osobami wmieszanymi we wszystkie lokalne sprawy byli funkcjonariusze zwani szkolnikami (szames lub szamasz), którzy wykonywali różne funkcje w synagogach, w sądach oraz podczas obrzędów religijnych, a poszczególne osoby zlecały im swoje sprawy do załatwienia w gminach oraz w innych instytucjach. Gremia starszyzny kahalnej były zróżnicowane w zależności od wielkości skupiska żyd. oraz lokalnych zwyczajów i liczyły od 8 do 43 osób. Składały się z 5-8 starszych, tzw. parnasów, oraz zasiadających w gremiach sędziowskich ławników (boni viri). Spośród jednych i drugich rekrutowali się w tzw. parnasi miesięczni lub kwartalni, którzy na przemian stali na czele gminy. System ten został przejęty z opartego na prawie magdeburskim ustroju samorządowego miast polskich, gdzie miała miejsce z analogiczną częstotliwością rotacja burmistrzów. Pozostałą część władz kahalnych stanowili członkowie poszczególnych komisji, sędziowie oraz tzw. gabbaim, którzy sprawowali pieczę nad synagogami, bractwami pogrzebowymi i dobroczynnymi. Zarówno dziedzice miast szlacheckich, jak starostowie w miastach królewskich byli zainteresowani w sprawowaniu nadzoru nad społecznościami żyd. W tym celu nakazywali mianowanym przez siebie rabinom nakładać klątwę (hebr. cherem) na przeciwstawiające się im osoby oraz instytucje żyd. Popierali natomiast tradycyjne prawo kahału do przyznawania obywatelstwa w gminie (hebr. chazaka, lub chezkat ha-jiszuw), jakie zezwalało posiadającym je osobom na zamieszkanie i prowadzenie na miejscu działalności zarobkowej. Zastrzegali jednak, aby nadanie obywatelstwa było akceptowane przez nich samych lub działających z ich ramienia administratorów. Wybory do rady gminy odbywały się zwykle w okresie święta Pesach i były dwustopniowe: najpierw wyłaniano elektorów, którzy z kolei wysuwali kandydatów. Dość często dziedzice lub pełnomocnicy starostów mianowali członków rady lub zobowiązywali przedstawicieli lokalnych społeczności żyd. do przedstawiania im list kandydatów do aprobowania, lub sami ich desygnowali. W innych gminach dziedzice postanawiali zatwierdzać skład wybranych rad gminnych. Dziedzice miast i starostowie z inicjatywy określonych grup w społeczeństwie żyd. lub też z własnej inicjatywy zabraniali wybierać na członków rady gminy osoby, które pełniły te funkcje w poprzednich kadencjach, lub ich krewnych. Nie zapobiegało to jednak powstawaniu oligarchii w gminach. Dziedzice miast szlacheckich uznawali też za stosowne określać kryteria doboru przeznaczonych na te funkcje kandydatów i często powtarzali, że powinni oni rekrutować się spośród osób „starszych, zasłużonych synagodze [czyli gminie], pospólstwu wiernych, pokój kochających". Wzrastająca w ten sposób w drugiej połowie XVII i w XVIII w. tendencja do ograniczania samodzielności gmin żyd. występowała przede wszystkim w miastach szlacheckich. Pod kontrolą kahałów działały bractwa religijne, pogrzebowe i charytatywne, które - zgodnie z nakazami religijnymi i przyjętymi obyczajami - zajmowały się popieraniem szkolnictwa, pomocą dla biednych, sierocińcami, szpitalami (stanowiły one także przytułki dla chronicznie chorych, starców i sierot) oraz zbieraniem pieniędzy na posagi dla ubogich panien. Znaczenie tych instytucji wzrosło w drugiej połowie XVII w., kiedy wojny i załamanie gospodarki dotknęły Żydów na równi z całą ludnością, a powstanie kozackie z 1648 i jego następstwa oraz gospodarcze i społeczne skutki Potopu dały im się silniej we znaki niż innym mieszkańcom kraju. Powiększał się wówczas obszar biedy w społeczeństwie żyd., co przede wszystkim spowodowały cztery czynniki: 1) skierowane przeciwko nim restrykcje i represje; 2) sposób rozkładu podatków oraz nakładanie różnorakich i na ogół wyższych niż na mieszczan i inne warstwy ludności czynszów; 3) obciążanie powinnościami na rzecz różnych instytucji żyd., z których często nie mogli się wywiązać; 4) większa niż u pozostałej ludności zależność od wahań koniunktury gospodarczej kraju, która wynikała z charakteru najbardziej powszechnych wśród nich zajęć zarobkowych. Rozprzestrzenienie się biedy zaważyło nie tylko na losach dotkniętych przez nią rodzin, ale na sytuacji i mentalności całego społeczeństwa żyd. w Polsce. Szczególne miejsce w działalności charytatywnej zajmowało gromadzenie środków na wyposażenie biednych panien, aby umożliwić zawieranie małżeństw dziewczętom przed przekroczeniem 16, a młodzieńcom przed ukończeniem 18 roku życia. Szło o to, aby po uzyskaniu dojrzałości płciowej utrzymywali stosunki seksualne wyłącznie w ramach stadła małżeńskiego oraz 145 historia mogli zawierać związki matrymonialne za życia rodziców w warunkach przeciętnie stosunkowo krótkiego trwania życia ludzkiego. W końcu XVIII w. wskutek dającej się we znaki biedy spadła jednak znacznie liczba małżeństw zawieranych we wczesnym wieku i olbrzymia większość kobiet wychodziła za mąż dopiero po dojściu do 20-24 lat, a mężczyzn w wieku 25-29 lat. Bieda stanowiła też podatny grunt dla wzrostu przestępczości wśród Żydów, na co narzekali rabini w responsach oraz to samo stwierdzano w protokółach kahalnych (pinkasy). Jeszcze w XVI-XVII w. kradzieże i morderstwa nie przekraczały 2% globalnej liczby dokonywanych przez Żydów w Rzeczypospolitej przestępstw, a resztę stanowiły naruszenia prawa dokonane przez handlujących zrabowanymi przedmiotami paserów. W końcu XVII i w XVIII w. wachlarz popełnianych przez Żydów przestępstw kryminalnych był znacznie szerszy i pojawiły się nawet bandy rozbójnicze złożone z samych Żydów, a także bandy polsko-żyd. lub żyd.-cygańskie. Skutkiem zwiększania się biedy u Żydów był też znaczny wzrost liczby zepchniętych na margines społeczny wagabundów, tzw. ludzi luźnych. Warunki, w jakich żyli, uniemożliwiały im odprawianie codziennych modłów oraz utrudniały przestrzeganie zakazu spożywania nierytualnych (trefnych) potraw. Oderwani od swoich kahałów, rodzin i środowisk stanowili element skłonny do przyjmowania religii katolickiej, toteż spośród ludzi luźnych rekrutowała się znaczna część konwertytów żyd. Mnożyła się liczba żebraków żyd. i wskutek tego wprowadzono zwyczaj, że gminy tolerowały przez tydzień obecność „obcych" żebraków żyd. na swoim terenie, a potem przewoziły ich do następnej gminy. Na pomoc dla biednych przeznaczano część sum uzyskanych ze sprzedaży miejsc w synagogach. Fundowano też stypendia dla ubogich młodzieńców, aby mogli poświęcić się studiowaniu Biblii i Talmudu. Najważniejsza rola przypadła bractwom pogrzebowym (hebr. chewra kadisza), które prowadziły również działalność charytatywną, ale były najbardziej doskwierającymi Żydom instytucjami, bo pobierały wysokie sumy za pochówek. W XVI-XVII w. Żydzi czynni byli we wszystkich gałęziach gospodarki Rzeczypospolitej, spełniali funkcje komplementarne w ekonomice krajowej i odgrywali dominującą rolę w szeregu branż handlowych. Dotyczyło to tak detalicznego, jak i hurtowego oraz krajowego i międzynarodowego handlu. Terminy targów i jarmarków przekładano z sobót na inne dni tygodnia, gdyż bez udziału Żydów byłyby skazane na niepowodzenie. Kupcy żyd. zdołali całkowicie opanować niektóre branże handlowe, w tym również handel wełną. Współdziałali w tej dziedzinie z zakonami, zwłaszcza z jezuitami oraz świeckim duchowieństwem, szlachtą i magnatami oraz pod ich firmą przewozili swoje towary, co zwalniało ich od opłat celnych. W ten sposób spławiali towary Sanem i Wisłą do Gdańska lub transportowali je do Królewca. W drugiej połowie XVII i w XVIII w. w małych rolniczych miastach najczęściej stanowili jedyny element trudniący się wyłącznie zawodami miejskimi. Dynamiczny wzrost liczby ludności żyd. i zwiększająca się presja mieszczaństwa powodowały jednak, że coraz ciaśniej stawało się w opanowanych przez nich dziedzinach handlu. Dzięki swoim koneksjom z kupcami żyd. z innych krajów i opanowaniu znacznej części handlu hurtowego, zdołali jednak utrzymać dominują pozycję w dziedzinie importu. Jednocześnie skurczyła się chłonność lokalnych rynków i zmniejszyła grupa zamożnych Żydów uprawiających handel na wielką skalę. Większość przestawiała się z obsługi międzynarodowego i ogólnokrajowego handlu na obsługę lokalnych i regionalnych rynków. Całe grupy kupców żyd. ulegały degradacji i zaczęli wśród nich przeważać drobni kramarze oraz wędrowni handlarze i przekupnie (torbiarze), którzy utrzymywali się z obnośnego handlu drobnymi przedmiotami. Podupadli kupcy, pozbawieni możliwości uprawiania handlu na własną rękę, stawali się pośrednikami. Prowizja otrzymana od sprzedawców, u których nastręczeni klienci nabywali towary, stanowiła podstawowy i niewielki zarobek tych rekrutujących się spośród spauperyzowanych kupców i innych warstw ubogiej ludności żyd. pośredników. Ich poczynania doprowadzały do zaostrzenia konkurencji, a przez to do obniżenia zysków sporej części Żydów parających się handlem. Kilka większych gmin usiłowało temu zapobiec; przy poparciu dziedziców wydały specjalne ordynacje, które miały ograniczyć aktywność tej grupy. Zdobyły się jednak tylko na narzucenie kramarzom i innym drobnym handlarzom systemu reglamentacji cechowej, co miało ograniczyć konkurencję, ale był to już anachronizm, który nie przyniósł pożądanych skutków. Mstoria 146 Nie uległa natomiast zasadniczym zmianom struktura rzemiosła żyd. Najliczniej reprezentowana była branża odzieżowa, z wyraźną przewagą krawców i kuśnierzy. Łączyło się to z koniecznością przestrzegania przepisów religijnych, które zabraniają Żydom noszenia odzieży z sukna szytej lnianymi nićmi. Nie wszystkie rodzaje rzemiosł były wówczas reprezentowane wśród Żydów polskich, przede wszystkim zwraca uwagę brak garncarzy oraz tak licznych w XIX-XX w. szewców żyd. O zróżnicowaniu poziomu umiejętności zawodowych krawców żyd. można sądzić według składu społecznego ich klienteli. Z jednej strony znajdujemy mnóstwo krawców żyd., którzy wędrując od wsi do wsi sprzedawali tam wykonaną przez siebie tandetną konfekcję lub szyli i naprawiali na miejscu odzież chłopską. Z drugiej strony natrafiamy na krawców, którzy całymi tygodniami przebywali na dworach zamożnej szlachty i magnatów, gdzie szyli garderobę odpowiednią dla luksusowego trybu życia właścicieli, a także odzież dla ich domowników i służby. Wysokimi kwalifikacjami zawodowymi mogli wykazać się żyd. jubilerzy i złotnicy, u których także księża zamawiali złote ozdoby dla ołtarzy kościelnych. Rzemieślnicy żyd. nie byli członkami cechów chrześcijańskich, które niemal wszędzie ich zwalczały, ale bardzo często musieli wnosić do tych cechów opłaty, bo w przeciwnym razie nie zezwalano im w ogóle na uprawianie zawodu. W większych miastach królewskich rzemieślnicy żyd., w pierwszym rzędzie krawcy, a także rzeźnicy sprzedający m.in. nie spożywane przez Żydów rodzaje mięsa, narażeni byli na ciągłe ataki ze strony chrześcijańskich cechów. Cechy dążyły do wyeliminowania trudnych do zwalczenia konkurentów żyd. oraz usiłowały doprowadzić do zacieśnienia klienteli rzemieślników - Żydów do środowisk żyd., co oczywiście było całkiem nierealne. Wyjątkowa sytuacja istniała w Lublinie, gdzie w wyniku kilkakrotnych rozłamów w cechu krawieckim działał przez pewien czas wspólny cech polskich i żyd. rzemieślników tej branży. W XVII-XVIII w. powstało w Rzeczypospolitej około 107 żyd. cechów rzemieślniczych, lecz związki te w przeciwieństwie do kahałów nie wywodziły się z ich własnej tradycji. Toteż cechy żyd. zapożyczały zasady organizacyjne i formy swojej działalności od polskich cechów oraz dostosowywały je do zawodowych, socjalnych i religijnych potrzeb zrzeszonych w nich Żydów rzemieślników. Broniły ich praw, wspomagały rodziny zmarłych członków, dbały o kształcenie zawodowe czeladników oraz starały się posiadać własne bóżnice, a w nich rodały Tory. Tam, gdzie żyd. cechy były nieliczne i nie posiadały własnych domów modlitwy, strzegły, aby nie pomijano rzemieślników przy przywoływaniu do wypowiadania błogosławieństwa przed odczytaniem wersetów Tory, szczególnie tych, do których zwykło się przywoływać osoby cieszące się poważaniem w gminie. Krąg zawodowej inteligencji żyd. tworzyli lekarze, którzy byli licznie reprezentowani w społeczeństwie żyd. w Rzeczypospolitej, zwłaszcza że osoby uprawiające zawód Hipokratesa rekrutowały się wówczas wyłącznie spośród Żydów i mieszczan. Stanowili oni silnie zróżnicowany element i odgrywali istotną rolę w życiu gmin żyd. w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim. Wśród przybyłych do Polski u schyłku XV oraz w XVI i w początkach XVII w. lekarzy sefardyjskich, znajdowało się kilka wybitnych jednostek. Jedną z nich był Izaak Hiszpan lekarz króla Aleksandra, który w 1504 wysłał go w misji dyplomatycznej do chana tatarskiego. Uznał bowiem, że w trakcie zabiegów terapeutycznych Izaak nawiąże bliski kontakt ze swoim pacjentem i tą drogą będzie mógł wiele wskórać. W przybyłym w 1518 orszaku królowej Bony znajdowało się również grono żyd. lekarzy; był wśród nich Salomon ben Meszulam, który zasłynął dzięki swoim umiejętnościom w tym zawodzie. Na przełomie XVI-XVII w. zawitał do Nieświeża pochodzący z Krety Żyd sefardyjski Mojżesz Delmedigo, który został nadwornym lekarzem Radziwiłłów i wykazywał charakterystyczną dla uczonych doby Renesansu wszechstronność, bo zajmował się jednocześnie medycyną, kabałą i astronomią. Był on pierwszym Żydem, który przekroczył progi Akademii Krakowskiej, oglądał obserwatorium astronomiczne i rozprawiał z uczonymi polskimi o zainteresowaniach Majmoni-desa w tej dyscyplinie. Dzieliły go od polskich Żydów odmienne poglądy na różne kwestie kabały i Talmudu, więc po jakimś czasie opuścił Polskę i udał się do Pragi, gdzie też został pochowany na tamtejszym słynnym cmentarzu żyd. Natomiast Żydzi, którzy byli nadwornymi lekarzami Jana Kazimierza i Stanisława Augusta, byli polskimi Żydami aszkenazyjskimi. Podobnie jak inni żyd. lekarze z Polski kształcili się za granicą, bo w Akademii Krakowskiej nie przyjmowano Żydów na stu- 147 historta dia, więc w XVI-XVII w. grono młodzieńców żyd. z Rzeczypospolitej pobierało nauki w uniwersytecie padewskim. Natomiast w XVIII w. w większości kierowano się do bliżej położonych uniwersytetów niemieckich, mianowicie do Frankfurtu n/Odrą, Halle, Getyngi i do Królewca. W polskim społeczeństwie żyd. lekarze stanowili jedyny element posiadający wyższe wykształcenie świeckie. Nie przypadkiem więc w drugiej połowie XVIII w. pierwsi zwolennicy haskali w Polsce oraz żyd. autorzy projektów społecznej i kulturalnej reformy wspólnoty Żydów polskich, rekrutowali się w większości spośród lekarzy. W XVIII w. niemal w każdej gminie praktykował jeden lub dwóch lekarzy żyd., którzy mimo ostrych sprzeciwów parających się medycyną mieszczan leczyli chorych ze wszystkich stanów polskiego społeczeństwa. Liczba lekarzy żyd. z dyplomami uniwersyteckimi była jednak nieduża, a niedobór wypełniali Żydzi trudniący się leczeniem jak balwierze i fryzjerzy oraz różnego rodzaju domorośli medycy. Takimi byli też pierwsi orędownicy chasydyzmu, którzy swoimi praktykami leczniczymi zdobywali sobie zwolenników wśród ludu żyd. Domorośli lekarze, pozbawieni uniwersyteckiego wykształcenia, albo byli zwykłymi szarlatanami, albo dzięki bogatemu doświadczeniu i uzdolnieniom posiadali umiejętności medyczne. Trzy przyczyny spowodowały, że wyrób i wyszynk piwa i gorzałki stanowiły jedną z najważniejszych gałęzi gospodarki Rzeczypospolitej: po pierwsze, szybszy wzrost cen piwa i gorzałki niż cen zboża; po drugie, możliwość łatwiejszego i szybszego zbytu na rynku wewnętrznym tych trunków aniżeli innych wytwarzanych w ramach gospodarstwa miejskiego artykułów; po trzecie, wprowadzony w dobrach ziemskich monopol dziedziców na wyrób i sprzedaż gorzałki i piwa oraz zakaz zabraniający chłopom picia w obcych karczmach i sprowadzania z zewnątrz wszelkich napojów alkoholowych. Podejmowane przez dziedziców próby obsadzenia karczem przez pozbawionych elementarnych nawyków i umiejętności komercyjnych chłopów, którzy w ramach swoich pańszczyźnianych powinności szynkowali dostarczane im piwo i gorzałkę, zakończyły się niepowodzeniem. W końcu XVIII w. tłumaczono lapidarnie, że nie należy „poddanych brać na szynk, raz że są niezdolni, potym że dawany trunek przepijać będzie". W innym przekazie dodawano, że „wysławiają [...] panowie obrót Żydów, trzeźwość, dopilnowanie się, katolicy zaś przy propinacjach w nałóg pijaństwa wpadają". W krajach diaspory Żydzi mieli utrudniony dostęp do niektórych dziedzin życia gospodarczego i często skazani byli na zajmowanie się niepopularnymi zajęciami, a takim procederem była też arenda karczem i browarów. Toteż olbrzymia liczba trudniących się tym procederem Żydów stanowiła charakterystyczny rys struktury zawodowej społeczeństwa żyd. w Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII i w XVIII w. W drugiej połowie XVIII stulecia około 35% w skali krajowej, a na Podolu, Mazowszu i Podlasiu około 55% ojców rodzin żyd. uprawiało ten proceder. Wyjątek stanowiła Wielkopolska, gdzie gałąź ta była słabiej rozwinięta, a Żydzi tworzyli tam poniżej 1% ogólnej liczby karczmarzy. W majętnościach magnackich przeważali tzw. generalni arendarze, którzy dzierżawili wszystkie karczmy i browary w zespole takich dóbr i na poszczególnych wsiach umieszczali swoich subarendarzy. Natomiast w pozostałych dobrach szlacheckich Żydzi arendowali po jednej lub po dwie karczmy i browary. Niekiedy ze względu na potrzebę mielenia słodów piwnych, dzierżawili oprócz karczem i browarów młyny; istniała też grupa Żydów arendująca wyłącznie te obiekty. Arendarze żyd. zobowiązywali się, że w wypadku zwłoki w uiszczaniu czynszów za dzierżawę karczmy i browaru, przekażą właścicielom dóbr swoje dzieci i żony jako zakładników, co zdarzało się też w praktyce. Nieszczęśników tych próbowano zmuszać do przyjęcia chrztu i spożycia niery-tualnych potraw, a finały tego bywały nieraz tragiczne. Arendarze znajdowali się między młotem a kowadłem, bo jeśli chłop pił mało w dzierżawionej przez Żyda karczmie, to ten ostatni nie mógł wywiązać się ze swoich obowiązków płatniczych wobec dziedzica lub administracji starościńskiej. Aby unikać takich sytuacji, starali się o zwiększenie obrotów w karczmach i dawali chłopom trunki na kredyt. Powstałe zadłużenia egzekwowali przy pomocy ludzi dziedzica i w ten sposób chłop tracił często ostatnią krowę lub wołu, a winą za to obarczał Żyda. Pozostające w rękach Żydów karczmy stanowiły centrum życia społecznego wsi, więc karczmarz stykał się co dzień z chłopem. Stanowiły one integralną część dóbr ziemskich i wiązały arendarzy żyd. z przyjętymi wówczas metodami gospodarowania i postępowania wobec chłopów. Powstałe w tym splocie antagonizmy historia 148 chłopsko-żyd. rzadko stawały się jednak powodem zabójstwa karczmarza lub członków jego rodziny czy najścia chłopów na karczmę. Arenda karczem i browarów obejmowała najczęściej pomocnicze gospodarstwo rolne wraz z robocizną pańszczyźnianych chłopów, co jeszcze bardziej komplikowało stosunki między nimi a Żydami - arendarzami. Praktyki te spotkały się z negatywną opinią żyjącego na przełomie XVI-XVII w. Meszulama Fajbysia, najpierw rabina w Brześciu n/Bugiem a następnie w Krakowie, który zwracał uwagę na małą wydajność pracy pańszczyźnianej oraz brak bodźców dla chłopów do jej wykonywania i tym samym należał do niewielu w tym okresie krytyków podstaw systemu folwarczno-pańsz-czyźnianego. Tym bardziej, że skłaniał do tego upadek gospodarczy znacznej części miast polskich, w których coraz trudniej było utrzymać się z handlu i rzemiosła. W analogicznej sytuacji byli też mieszczanie z małych miast, którzy znajdowali jednak paliatywne rozwiązanie, mianowicie łączyli uprawianie handlu czy rzemiosła z uzupełniającym ich potrzeby rolnictwem, albo też wyłącznie zajmowali się uprawą roli. Rozwiązanie takie było dla Żydów nierealne z braku dostatecznego areału gruntów uprawnych w miastach. Nierealne były też czynione w drugiej połowie XVIII w. próby oddania im pod uprawę nieużytków, karczowisk leśnych i terenów bagnistych. Oderwani przez stulecia od rolnictwa Żydzi nie byli bowiem przygotowani i zaprawieni do zagospodarowania przydzielanych im tego rodzaju gruntów. Natomiast propinacja stanowiła namiastkę handlu i umożliwiała im rozwijanie aktywności komercyjnej, do czego byli przygotowani. Zaangażowanie Żydów w propinacji miejskiej w takiej samej mierze zaważyło na stosunkach między ludnością żydowską a mieszczanami, jak obsadzanie przez Żydów arend propinacji wiejskich. Jednak inna była pozycja żyd. arendarza wobec mieszczanina aniżeli wobec chłopa. Tragizm sytuacji polegał na tym, że żyd. karczmarz na wsi stanowił ogniwo umożliwiające wyzysk chłopa przez szlachtę. W miastach zaś Żydzi trudniący się wyrobem, jak i wyszynkiem piwa i gorzałki, byli poczytywani za intruzów, którzy odbierają mieszczanom znaczną część dochodów z tego źródła. Stwarzało to bardzo trudną sytuację dla zarobkujących w tej dziedzinie Żydów, zwłaszcza jeśli zważymy, że w XVII-XVIII w. propinacja była jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki małych i średnich miast polskich. Zaangażowanie Żydów w osadnictwie, gospodarce i arendzie propinacji na Ukrainie skierowało ku nim nienawiść buntujących się przeciwko polskiej szlachcie i magnatom oraz stawających w obronie kościoła prawosławnego kozaków. Ci ostatni upatrywali w Żydach współwinnych ograniczania liczby służących w wojsku koronnym tzw. rejestrowych kozaków oraz przekształcenia ich w poddanych chłopów, a arendarzy żyd. uważali za realizujących politykę wyzysku społecznego ludu ukraińskiego. Tryb życia kozaków wykształcił bezwzględny stosunek do wszystkich, których uznawali za swoich wrogów, a mianowicie Żydów, szlachty i duchowieństwa katolickiego. Pierwszym sygnałem o grożącej Żydom zagładzie był mający miejsce w 1639 bunt kozaków pod wodzą Pawluka; wymordowano wówczas kilkuset Żydów oraz spalono synagogi w miastach, do których kozacy dotarli. Tragedia ta została zwielokrotniona podczas powstania pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, kiedy zbiegli z wsi i miasteczek Żydzi szukali schronienia w obwarowanych miastach. Kozacy po zdobyciu tych miejscowości łatwo mogli wymordować skoncentrowaną w ten sposób znaczną liczbę Żydów. Opisujący te wydarzenia kronikarz żyd. Natan Hanower podaje niewątpliwie przesadzone liczby wymordowanych sięgające około 150 tysięcy. Biorąc pod uwagę liczbę ludności żyd. na ziemiach ukrainnych i szybkie opuszczanie przez nich zagrożonych obszarów, możemy przypuszczać, że liczba ofiar nie przekraczała 20 tyś. Najwięcej zginęło ich w Narolu i Niemirowie oraz w Barze, Konstantynowie, Ostrogu, Połonnym, Tulczynie, Zasławiu i Żółkwi. Kozacy wymordowali ich też w położonym na Białorusi Słucku. Do Pińska mieszczanie sami wpuścili kozaków, co przesądziło o losie znajdujących się tam Żydów. W wielu miastach Żydzi bronili się wraz z oddziałami wojska polskiego, ale miały też miejsce wypadki, że szlachta wydawała Żydów, aby ubłagać kozaków, którzy wnet po tym rzucali się na wspomnianą szlachtę i mordowali ją. W Lublinie i Zamościu Żydzi uratowali się dzięki temu, że Jan Kazimierz zwrócił się po swojej elekcji do Chmielnickiego, aby odstąpił od oblężenia i dał się nakłonić do wszczęcia pertraktacji. We Lwowie magistrat nie spełnił żądań kozaków i nie przekazał 149 w ich ręce Żydów, ostatecznie zaspokoili się oni z trudem zebranym w tych warunkach okupem. Nadzieje wśród Żydów wzbudzała wówczas bezwzględna walka, jaką prowadziło z kozakami wojsko Jeremiego Wiśniowieckiego. Natan Hanower utrwalił więc w tradycji żyd. pamięć o nim, jako o bohaterze ratującym naród żyd. od zagłady. Rzeź dokonana na Żydach na Ukrainie stanowiła totalną klęskę dla Żydów polskich. W ślad za prześladowaniami część Żydów emigrowała do krajów zachodniej Europy. Opuszczali również Polskę w latach Potopu, a grupa Żydów w ślad za dworem Jana Kazimierza udała się na Śląsk, skąd później powróciła. Również inni Żydzi mimo grożących niebezpieczeństw wracali do miejsc swojego zamieszkania. Wymierzone przeciw Żydom działania kozaków nie zakończyły się w 1648 i trwały także w następnych latach. Propaganda antyżyd. znalazła również wyraz w hasłach, jakie pojawiły się w 1651 podczas powstań chłopskich na Podhalu i w Wielkopolsce, ale nie były one inicjowane przez polską ludność wiejską, lecz wynikały z powiązań tych ruchów z działalnością kozaków i były przez nich inspirowane. Analogiczna sytuacja powtórzyła się w czasie szeregu powstań hajdamackich na Ukrainie w XVIII w., gdy znów mordowano Żydów podczas powstania Paleja i Samusia na początku XVIII w. oraz w połowie tego stulecia. Do największej rzezi doszło w Humaniu w 1768; dokonali jej hajdamacy pod wodzą Żelezniaka, któremu udało się przeciągnąć na swoją stronę pozostającego na służbie u Potockich atamana Iwana Gontę. Wymordowano wówczas wszystkich znajdujących się tam Żydów oraz szlachtę. W ślad za tym dokonano w Kod-niach masowej egzekucji na winnych tej zbrodni hajdamakach. W XVI-XVIII w. normy prawne zamieszczone w przywileju z 1264 były uzupełniane uchwalanymi na sejmach ustawami i nowymi, wydanymi przez królów przywilejami generalnymi oraz zatwierdzanymi prawie przez wszystkich monarchów polskich analogicznymi dokumentami. Zarówno królowie, jak i dziedzice miast szlacheckich ustanawiali też prawa dla Żydów w przywilejach dla poszczególnych gmin i osób. Z ważniejszych przywilejów generalnych dla Żydów w Koronie wymienić należy przywilej Zygmunta Starego z 1527, który nakładał na kupców żyd. takie same opłaty rogatkowego (pobierane przy przekraczaniu granic miasta) i mostowego, jak na mieszczan. Przywilej wydany przez tego władcę w 1532 zezwalał Żydom na uprawianie handlu na terenie całej Rzeczypospolitej. Stefan Batory wydał trzy przywileje; dwa z nich dotyczą kwestii sądowniczych, trzeci zaś określał formułę składanej przez Żydów przysięgi. Przywilej Zygmunta III z 1592 obejmuje dwie często powtarzane w prawodawstwie dla polskich Żydów klauzule, a mianowicie, że prawo sądzenia Żydów przysługuje wyłącznie królom i wojewodom oraz że żyd. wdowa jest uprawniona do dziedziczenia majątku po zmarłym mężu bez względu na roszczenia wierzycieli. Ostatnia klauzula opierała się na tradycyjnym prawie żyd., które w tej kwestii było zgodne z obowiązującym w Rzeczypospolitej prawem rodzinnym. W 1638 Władysław IV wydał przywilej w sprawie budowania synagog, do którego nawiązywano w wielu nadanych później przywilejach gminnych, które dotyczyły budowy i lokalizacji tych świątyń. Przywilej Michała Korybuta z 1669 można nazwać kodyfikacją praw nadanych Żydom, chociaż nie obejmuje wszystkich wcześniejszych aktów prawnych dotyczących Żydów. Został on poszerzony i potwierdzony przez Jana III w 1676 i następnie aprobowany przez Stanisława Augusta w 1765. Indywidualne przywileje i statut tzw. serwitoriatu, a nieraz nawet tytuł sekretarza królewskiego, otrzymywali Żydzi zasłużeni dla dworu królewskiego lub poszczególnych magnatów, a najczęściej byli nimi znaczniejsi kupcy żyd. oraz faktorzy króla i lekarze, którzy podlegali wyłącznie sądownictwu króla. Osobliwością był nadany żyd. księgarzom w 1566 przywilej zezwalający na druk i sprzedaż książek hebrajskich. Wzrost znaczenia przywilejów gminnych i ich priorytetowa rola były skutkiem i odbiciem rosnącej potęgi i niezależności politycznej magnaterii. Proces ten nie pozostawał bez wpływu na przemiany w społecznej sytuacji Żydów, bo wskutek zachodzących przemian ludność żyd. z miast królewskich w coraz większym stopniu podlegała władzy starostów, zaś w miastach szlacheckich rosło uzależnienie jej od władzy dziedzica. Podporządkowanie ludności żyd. właścicielom miast szlacheckich znalazło wyraz w ustawie sejmu z 1539 nadającej im wyłączne prawo nakładania ciężarów na Żydów zamieszkujących ich posiadłości, ustawa ta przenosiła też na panów miast pewne historia ISO kompetencje sądowe wobec tej ludności. Na podstawie tej konstytucji panowie miast mogli ingerować w wewnętrzne sprawy społeczności żyd. Istniał pewien dualizm w poczynaniach zamożnej szlachty i magnatów, którzy byli zainteresowani w dostosowaniu statusu osiadłych w ich włościach Żydów do zmieniających się układów gospodarczych i społecznych. Z jednej strony poszerzali przysługujące Żydom uprawnienia ekonomiczne i warunki dla uprawiania przez nich kultu religijnego, a z drugiej strony wprowadzali ograniczenia i zakazy, które wprawdzie nie godziły w podstawy ich materialnego bytu ani nie podważały tolerancji religijnej, ale uszczuplały zakres ich wolności osobistej. Zakazy te miały przyczynić się do wzrostu potencjału demograficznego dóbr szlacheckich i magnackich, zwłaszcza że według szerzonych w Polsce w XVI i XVII w. założeń merkantylizmu oraz dominującego tam w drugiej połowie XVIII w. fizjokratyzmu, zwiększający się stan zaludnienia stanowić miał zasadniczą siłę napędową rozwoju gospodarczego. Z tej przyczyny Żydom osiadłym w szlacheckich i magnackich wsiach i miastach zabraniano przenosić się z jednych dóbr do drugich, należących do innych właścicieli. Dziedzice oraz działający z ich ramienia administratorzy starali się nie dopuścić, aby dzieci podległych im Żydów, podobnie jak gdzieniegdzie dzieci mieszczan i chłopów, zawierały małżeństwa z partnerami i partnerkami z miast i wsi innych właścicieli i tam się przenosili. Nie wszystkie tego rodzaju zakazy były jednakowo rygorystyczne, bo w niektórych miastach dziedzice zezwalali młodożeńcom wyprowadzać się do innych dóbr i miejscowości, ale zabraniali im wywozić otrzymane w posagu pieniądze i dobytek, ewentualnie za pozwolenie zabrania posagu żądano oddania części jego wartości; w praktykach tych partycypowały też kabały. Świadczy to o tym, że zależność feudalna Żydów w miastach szlacheckich i magnackich nie miała analogicznego charakteru, jak poddaństwo chłopów. Mieszczanie mieli więcej cech zbieżnych z Żydami niż pozostałe warstwy ludności, lecz obie grupy wskutek antagonizmów o charakterze gospodarczym stanowiły najbardziej wrogo nastawioną wobec Żydów część polskiego społeczeństwa. Dzięki staraniom mieszczaństwa królowie nadawali miastom w XVI-XVII w., a rzadko w XVIII w. prawa do nietolerowania i wyganiania z tych ośrodków Żydów (de non tolerandis Judaeis). Lecz nawet ludność miejscowości, w których obowiązywały te zakazy, zainteresowana była w utrzymaniu kontaktów o charakterze gospodarczym z Żydami. Toteż wolno im było przybywać na odbywające się tam targi i jarmarki i pozostawać na miejscu przez trzy dni po ich zakończeniu. Nieznana jest liczba miast, w których wprowadzono takie zakazy, ale nie przekraczała ona setki, a po kilkudziesięciu latach zwykle przestawano ich przestrzegać. Toteż w drugiej połowie XVII i w XVIII w. ludność żyd. ponownie zamieszkiwała w przeważającej części miast, w których obowiązywały takie przepisy. W Jarosławiu, gdzie w XVI w. wprowadzono to prawo, zbierał się później Sejm Czterech Ziem. Były jednak miasta, w których jeszcze w drugiej połowie XIX w. na podstawie analogicznych praw zabraniano mieszkać Żydom. Żydzi w miastach królewskich byli ludźmi wolnymi, mogli więc przenosić się swobodnie z miasta do miasta oraz posiadali pełne prawo własności do położonych na obszarach miejskich nieruchomości. W wielu średnich i większych miastach królewskich właściciele należących do szlachty i instytucji kościelnych jurydyk starali się ściągać ludność żydowską. Jurydyki były też miejscem azylu dla Żydów w miastach obdarzonych przywilejem de non tolerandis Judaeis. Przywilej taki posiadała też Warszawa, a mimo to w drugiej połowie XVIII w. była najliczniejszym skupieniem ludności żyd. w Rzeczypospolitej, bo w warszawskich jurydykach mieszkało wówczas około 5 tyś. Żydów. Dłużej utrzymywały się wydane dzięki staraniom mieszczan zakazy zamieszkiwania przez Żydów w rynku i w centralnych ulicach niektórych miast. Mieszczanie usiłowali ograniczyć aktywność gospodarczą Żydów przez narzucenie im obowiązku zawierania z władzami miejskimi w odstępach dziesięcioletnich umów zwanych paktami. Obowiązek ten wprowadzały ustawy sejmowe z lat 1562,1565,1567 i 1569 oraz dekrety sądowe wydane w sporach handlowych między poszczególnymi miastami a Żydami. Przedstawiciele Żydów starali się nie dopuszczać do wznawiania paktów i do potwierdzenia zawartych w nich restrykcji. Po raz ostatni obowiązek ten wprowadziła ustawa z 1768, ale też nie była ona przestrzegana w praktyce. Było to po części skutkiem interwencji posłów miejskich na sejmy. Wprawdzie nie występowali oni w roli oratorów sejmowych, lecz dla zwalczania Żydów usiłowali pozyskać wśród posłów szlacheckich sprzymierzeńców do walki z Ży- 151 historia darni. Poczynaniom tym przeciwdziałali wysyłani przez sejmy żyd. syndycy. Skrajnym przejawem powstałych konfliktów między mieszczanami a Żydami były wybuchające w miastach pogromy. Krwawe wydarzenia miały miejsce we Lwowie w 1664, gdzie zginęło wówczas trzydzieści kilka osób i m.in. śladem tych tragicznych wydarzeń jest ułożona ku czci poległych modlitwa (hebr. slichoi). W XVIII w. wybuchły pogromy w Warszawie w 1789. i w Łęczycy w 1791, gdzie spowodowane to zostało sporami o propinację miejską. W tym ostatnim wypadku za Żydami wstawił się Hugo Koł-łątaj. Listy pasterskie biskupów polskich oraz postanowienia synodów kościelnych w takim samym stopniu, jak uchwały sejmów żyd., miały na celu odseparowanie Żydów od chrześcijan. Uchwały Sejmu Czterech Ziem z 1590 i 1606 oraz żyd. sejmu Wielkiego Księstwa Litewskiego z lat 1639, 1752 i 1761 zabraniały Żydówkom przebywać w domach chrześcijan i udawać się bez asysty własnych mężów lub innych Żydów do dzielnic chrześcijańskich w miastach oraz do pozbawionych ludności żyd. miejscowości. Analogiczne postanowienia podejmowały niektóre kabały, a uchwały Sejmu Czterech Ziem z 1607 i sejmu litewskiego z lat 1628, 1632,1639 i 1761 zakazywały Żydówkom pozostawać w karczmach wraz chrześcijanami. Zbieżne niemal zakazy ogłaszało duchowieństwo katolickie z ambon kościelnych; odseparowania Żydów od chrześcijan domagano się na następujących synodach prowincjonalnych: warszawskim w 1561, piotrkowskim w 1589, piotrkowskim w 1642; w jeszcze ostrzejszej formie znalazło to wyraz w postanowieniach synodów archidiecezji gnieźnieńskiej w 1.1643 i 1720, diecezji chełmskiej w 1. 1604,1624,1628,1644 i 1717, diecezji płockiej z lat 1643 i 1733 oraz diecezji łuckiej w 1621, 1684 i 1726. Natomiast na synodzie chełmskim zabroniono kaznodziejom wzywać wiernych do pogromów i do napadania na Żydów. Z inicjatywy duchowieństwa został też uchwalony na sejmie w 1565 zakaz podejmowania służby u Żydów, który następnie zatwierdzono na sejmach z lat 1616 i 1676. Potrzeba ustawicznego przypominania o ustanowionych w tych dziedzinach zakazach wskazuje, że nie były one należycie przestrzegane. Istniały jeszcze inne czynniki, które wytwarzały w Rzeczypospolitej izolację Żydów od chrześcijan. Jednym była nieproporcjonalnie większa niż w innych krajach liczba ludności żyd., drugim zaś ich rozbudowana na wszystkich szczeblach autonomia. Sprzyjało to zamykaniu się Żydów we własnych środowiskach i nie stwarzało bodźców do przełamywania zarówno własnych oporów, jak i stawianych im na zewnątrz utrudnień w nawiązywaniu bliższych kontaktów ze środowiskami chrześcijańskimi, tym bardziej, że gros bieżących spraw mogli załatwiać w istniejących w samym społeczeństwie żyd. instytucjach. Izolację tę pogłębiały rozwijające się wśród Żydów w Polsce prądy mistyczne, najpierw sabataizm a następnie chasydyzm. Powstały niemal jednocześnie z chasydy-zmem frankizm w niczym nie przyczynił się do przerwania tej izolacji. Najbardziej charakterystyczną cechą wymiaru sprawiedliwości dla Żydów oraz wyrazem poszanowania dla zwyczajów i tradycji żyd. było wyjęcie ich spod jurysdykcji sądów miejskich oraz nadanie sądom żyd. prawa do rozpatrywania spraw cywilnych dotyczących ludności żyd. Kompetencji tych nie ograniczono aż do końca istnienia dawnej Rzeczypospolitej, zresztą pozostawało to w zgodzie z systemem dawnego sądownictwa polskiego, w którym każda wyodrębniona prawnie grupa społeczna winna podlegać osobnemu sądowi. O wyborze sądu decydowało to, czy Żyd występował w charakterze pozwanego, czy pozywającego, czy też szło o spór między dwiema stronami żyd. Niektóre przywileje gminne i instrukcje dla miast w dobrach magnackich nakazywały, aby sądom żyd. podlegały wszelkie sprawy, niezależnie od tego, czy Żyd był powodem, czy też pozwanym. Jednak w praktyce to niemal się nie zdarzało i Żydzi pozywani przez mieszczan stawali przed sądami miejskimi. Przedstawiciele Żydów czynili starania, aby zredukować do minimum liczbę takich wypadków, bo wskutek trwających ciągle antagonizmów żydowsko-mieszczańskich, obawiali się stronniczości tego sądu, co twierdzili też dziedzice miast, którzy powoływali do życia sądy żyd. w swoich miastach. W sprawach kryminalnych Żydzi sądzeni byli zwykle przez sądy grodzkie, a rzadziej przez sądy miejskie. W miastach królewskich Żydzi posiadali prawo do wnoszenia apelacji do sądów wojewodzińskich lub starościńskich i asesorskich. Natomiast w miastach szlacheckich taką instytucją był sąd dziedzica lub jego pełnomocnika i najczęściej zasiadał w nim też jeden lub kilku delegowanych przez kahał asesorów. historia 152 Żydów nazywano niekiedy obywatelami miast, ale w praktyce przyznawano im jedynie prawo do zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej w miastach. Tylko w niewielu miastach kilku przedstawicieli kahału mogło uczestniczyć w elekcjach miejskich, podczas gdy mieszczanie mający status obywateli miasta posiadali prawo do biernego i czynnego udziału w wyborach władz lokalnych. Żydzi uiszczali wyższe czynsze i dawali większe daniny panom miast i starostom niż mieszczanie i chłopi. Obciążano ich tymi powinnościami z racji posiadania na własność placów, działek budowlanych, budynków i ogrodów, a znacznie rzadziej za posiadane grunta orne. Z tego samego tytułu byli zobowiązani dawać swoim panom w charakterze daniny takie przyprawy, jak pieprz, goździki i szafran. Wielkość obciążeń była też zależna od rozmiarów nieruchomości i położenia ich w obrębie miasta. Żydzi musieli też uiszczać osobne czynsze za prawo do zamieszkania w mieście, za udzielaną im protekcję, uprawianie kultu religijnego, zajmowanie się handlem, rzemiosłem i innymi pokrewnymi zawodami. Poza tym płacili dziedzicom i starostom za mianowanie rabinów, za każdorazową elekcję starszyzny gminnej, za pochówek, za zezwolenie na utrzymanie rytualnej łaźni oraz za każde inne przyznane im uprawnienie. W wielu miasteczkach królewskich i szlacheckich świadczyli również daninę łoju, a od rzeźników żądano kilkakrotnie większej ilości tego artykułu niż od innych zamieszkałych w tej samej miejscowości Żydów. Jedynie rabinów, kantorów i szkolników zwalniano z danin i czynszów oraz nie pobierano opłat za synagogi i cmentarze. Żydzi musieli też wynagradzać oficjalistów dziedziców i starostów oraz plebanów (m.in. tzw. kozubalec, czyli koszyk) oraz świecki personel kościelny, dostarczali też łój do lamp kościelnych i proch potrzebny do tradycyjnych strzałów na Wielkanoc. W niektórych miastach ponosili też koszt utrzymania kantora kościelnego. W wielu miastach Żydzi na równi z mieszczanami musieli też odrabiać kilka lub kilkanaście dni pańszczyzny rocznie na folwarkach dziedziców czy też starostów oraz posyłać na ich żądanie podwody i gońców z listami. Ponadto często obarczano ich tzw. „narzutami dworskimi", czyli obowiązkiem przyjmowania do sprzedaży towarów, jak np. sól i śledzie, za które musieli płacić sumy wyznaczone przez dziedziców i starostów lub upełnomocnionych przez nich administratorów. Przedstawiciele Żydów czynili starania do zamiany i tej powinności na czynsz, za który miano opłacać najemnych pracowników wykonujących te roboty. Lecz nie wszędzie były one wieńczone powodzeniem, bądź ze względu na występującą wśród Żydów biedę, bądź też na brak najemnej siły roboczej. Było to niemal zbieżne z procesem oczynszowania chłopów. Żydzi czuli się poniżani zmuszaniem ich do odrabiania pańszczyzn i zmianom tym sprzyjała tendencja dziedziców do dostosowania powinności poszczególnych grup ludności miejskiej do ich możliwości i umiejętności. A bardziej opłacało się otrzymać czynsz od oderwanych przez stulecia od rolnictwa Żydów, aniżeli zmuszać ich do wykonywanych z mizernym skutkiem robót polnych. W 1704 Żydzi oświadczyli Stanisławowi Szczuce podkanclerzemu litewskiemu i dziedzicowi Radzynia, że „[...] my Żydzi w żydostwie naszym nie przywykli pańszczyzny odbywać". Lecz poza tym byli też obciążani obowiązkiem odrabiania szarwarków, jakie polegały na pracach przy reperacji grobel, budowie i naprawie dróg, fortyfikacji i mostów w samych miastach i ich najbliższej okolicy. Do wykonywania tych robót nie powoływano ich w soboty i w święta żyd. Wszystkie te obciążenia były kilkakrotnie wyższe niż nałożony na Żydów podatek pogłównego żyd. Pod tym względem sytuacja Żydów w Rzeczypospolitej była inna niż w państwach o ustroju absolutystycznym, gdzie obciążenia natury fiskalnej przewyższały inne, nakładane na nich świadczenia. Przedstawiciele wczesnego Oświecenia w Polsce, Stanisław Leszczyński, Stefan Garczyński czy Stanisław Konarski, nie przedstawili programu w kwestii uregulowania sytuacji ludności żyd. Ten ostatni poza epitetami zadowolił się uwagą o potrzebie ograniczenia aktywności kupców żyd. Również sejmy w pierwszych latach panowania Stanisława Augusta wprowadzały nowe restrykcje dla Żydów: ustawy wydane w 1764 znosiły sejmy i sejmiki żyd., jak i zakazywały stosowania w Koronie przejętego z III statutu litewskiego przepisu o możliwości przyjmowania neofitów do stanu szlacheckiego. Inne wspomniane już i sprzeczne z interesami społeczeństwa żyd. uchwały zapadły na sejmie z 1768. Również ułożony przez Andrzeja Zamoyskiego, a odrzucony przez sejm z 1778 projekt reformy prawa sądowego zmierzał do ograniczenia prawa Żydów do zawierania małżeństw 153 historia i zlikwidowania instytucji kahalnych. Dopiero w 1. 80. XVIII w. wraz ze wzrostem wpływów ideologii wieku Oświecenia oraz popularności haseł nakazujących przeprowadzenie reformy ustroju państwowego i społecznego Rzeczypospolitej, zaczęła torować sobie drogę myśl o potrzebie przeprowadzenia reformy w społeczeństwie żydowskim. Wypowiadano ją nie tylko w elaboratach poświęconych kwestii żyd., ale i w szeregu innych współczesnych pismach traktujących o potrzebie wprowadzenia zmian ustrojowych w państwie. Dał temu wyraz Hugo Kołłątaj, który w swoim dziele Prawo polityczne narodu polskiego pisał, że Żydzi „do niczego zaś gwałtem od nikogo przymuszani być nie powinni, [...] gdy nadto w Żydzie, jak i we wszystkich ludziach praw człowieka przestrzegać należy". Asumpt do zajęcia się sprawami Żydów dało wydane w 1781 w Berlinie dzieło C.W. Dohma poświęcone kwestii reformowania Żydów, które spotkało się z oddźwiękiem w Europie, a zwłaszcza w krajach niemieckich i we Francji. W Polsce warunki i atmosfera dla tych poczynań powstały dopiero w dobie Sejmu Czteroletniego i rozgłos temu nadał opublikowany w 1789 projekt Sposobu uformowania Żydów polskich w pożytecznych i krajom obywatelów, którego autorem mienił się poseł piński Mateusz Butrymowicz. Dla opracowania projektu reformy Żydów i jego realizacji sejm wyłonił w VI 1790 Deputację pod przewodnictwem kanclerza koronnego biskupa Macieja Garnysza. Do pierwszej grupy zaliczamy dwa projekty ułożone przez tę Deputację i nazwane projektami Butrymowicza. Druga grupa wywodzi się od powstałego pod patronatem Stanisława Augusta i opracowanego przez jego sekretarza Scipiona Piattolego w 1791 projektu pt. Memoirepour serńr deprojet a 1'etablissement des Juifs. Do tej grupy należą też dwa inne projekty pt. Urządzenie ludu żyd. w całym narodzie polskim, jakie powstały w kręgu poszerzonej w 1792 Deputacji, na której czele stanął Hugo Kołłątaj, który 29 V 1792 przedłożył jeden z projektów sejmowi do rozpatrzenia. Lecz był to już ostatni dzień obrad Sejmu Czteroletniego i sprawa reformy Żydów, jak i zmiany w sytuacji mieszczan i chłopów, nie znalazła rozwiązania. Przeniknięte ideologią oświeceniową tendencje do reformy społeczeństwa żydowskiego zmierzały do usunięcia różnic, jakie dzieliły ich od innych grup ludności, i w związku z tym nie tolerowały odrębności Żydów, jakie wynikały z ich tradycji, kultury i religii. We wszystkich ówczesnych projektach pojawia się też postulat usunięcia Żydów z arend propinacyjnych, bo uznano, że uprawianie tego procederu wzbudza konflikty społeczne oraz jest sprzeczne z ideą zmierzającą do zmiany struktury zawodowej społeczności żyd. Zgodnie z tym wszystkie powstałe w dobie Sejmu Czteroletnie projekty dotyczące statusu i położenia Żydów wiązały wszelkie zmiany w tej dziedzinie z asymilacją, rezygnacją z noszenia własnego stroju, po części także używania odrębnego języka i pielęgnowania tradycyjnych obyczajów. Odbiegał nieco od tego projekt Piatollego, na który pewien wpływ wywarli przedstawiciele Żydów, którzy obiecywali pokryć długi królewskie. Przeciwko projektom asymilacyjnym wystąpił jedynie Józef Pawlikowski, autor wydanego anonimowo dzielą Myśli polityczne dla Polski, który przestrzegał Polaków, aby nie byli „[...] względem nich dawnemi Hiszpanami [...] owszem tak z niemi czyńmy, aby sobie nie mieli za krzywdę ale za szczęście być Polakami". Projekty reformy układali również pierwsi wśród polskich Żydów zwolennicy haskali. Jednym z nich był Mendel Lefin z Satanowa, autor Essai d'un plan de reformę ayantpour objet d'eclairer la nation Juive en Pologne et la rederesser par ses moeurs. W piśmie tym zwalczał chasydyzm oraz wysuwał na plan pierwszy reformę systemu oświaty, co jako zwolennik idei wieku Oświecenia uważał za podstawę do wprowadzenia zmian we wszystkich innych dziedzinach. Daleko idące zmiany postulował także faktor królewski Abraham Hirszowicz oraz lekarz imieniem Szymon - wyrazem prezentowanych przez niego dążeń było przybranie nazwiska Polonus Również lekarz Mojżesz Markuze w wydanym w języku żyd. poradniku lekarskim Sefer refuot (Księga leków) krytykował stosunki w społeczeństwie żyd. i postulował ich modernizację. Analogiczne cechy posiadały też powstałe w czasie Sejmu Czteroletniego projekty społecznej i kulturalnej reformy Żydów polskich. Daleko idącym projektom tych autorów przeciwstawiał się wspomniany już rabin Herszel Józefo-wicz, który z jednej strony obawiał się wprowadzenia innowacji w dziedzinie życia religijnego, ale z drugiej strony wskazywał na ścisłe związki łączące Żydów polskich z Polską. 154 Sytuaq'a, jaka powstała w dobie Sejmu Czteroletniego, umożliwiła Żydom powołanie do życia własnej reprezentacji w postaci plenipotentów kahalnych. Kilku autorów projektów reform było zaangażowanych w tę działalność. Była ona skierowana przeciwko wysuwanym przez przedstawicieli mieszczan postulatom, które miały antyżyd. charakter. Plenipotenci żyd. z doby Sejmu Czteroletniego różnili się w znacznym stopniu od syndyków, zwanych sztadlanami, wysyłanych przez sejmy żyd. i kahały, których działalność ograniczała się do doraźnych akcji i interwencji w sprawach całego społeczeństwa żyd. oraz poszczególnych gmin i jednostek. Natomiast wspomniani plenipotenci stanowili aktywny zespół składający się z około 120 osób, które otrzymały zatwierdzone na zebraniach gminnych wytyczne. Wskazywali na powiązania losów Żydów polskich z politycznymi i społecznymi reformami w Rzeczypospolitej oraz na możliwość polepszenia w związku z nimi sytuacji społeczeństwa żyd. Plenipotenci czynili starania, aby przy wszelkich planowanych wówczas zmianach uszanowano tradycję i obyczaje żyd., oraz zmierzali do zapewnienia Żydom trwałej egzystencji w Rzeczypospolitej. Z tej racji musieli wnikać w ogólne, jak i lokalne sprawy społeczności żyd. Okoliczności towarzyszące wyborom plenipotentów żyd. oraz postulaty i hasła zawarte w udzielanych im pełnomocnictwach, jak i zakres działalności i sposób obrony interesów mocodawców, nadawały inicjowanym i prowadzonym przez nich akcjom charakter polityczny. Tak jak uformował się wówczas ruch polityczny polskiego mieszczaństwa, tak wraz z nim narodził się pierwszy ruch polityczny w środowisku Żydów polskich, którego działalność nie była kontynuowana po zamknięciu obrad Sejmu Czteroletniego. Ostatnim akordem dziejów Żydów w dawnej Rzeczypospolitej był udział Żydów w zorganizowanym w 1794, czyli już po II rozbiorze Polski powstaniu pod wodzą Tadeusza Kościuszki. Wprawdzie w tym okresie miały miejsce w Austrii i we Francji wypadki zaciągania się Żydów do wojska, lecz jedynie w Rzeczypospolitej zaistniały warunki umożliwiające powstanie pierwszego konnego pułku żyd., nie tylko wskutek liczebności Żydów, ale także dzięki istniejącej wśród należących do niego żołnierzy motywacji. Berek Joselewicz był dowódcą tego pułku, który niemal w całości poległ 4 XI 1794 podczas szturmu Rosjan na Pragę. Jakub Goldberg Czasy rozbiorów Kres Rzeczypospolitej Obojga Narodów spowodował istotne zmiany w sytuacji Żydów, zarówno pod względem prawnym, jak też ekonomicznym i politycznym. Na poszczególnych terytoriach podzielonej Rzeczypospolitej wprowadzano odmienne ustawodawstwo, stosowano inne - jakkolwiek zbliżone w ogólnych zarysach - metody postępowania władz z miejscową ludnością, inaczej kształtowało się położenie gospodarcze. Co więcej, do 1815 parokrotnie zmieniły się granice i przynależność państwowa znacznej części tych ziem, zwłaszcza w wyniku wojen napoleońskich i uchwał Kongresu Wiedeńskiego. Do czasu rozbiorów Polski w trzech sąsiednich mocarstwach mieszkało stosunkowo niewielu Żydów. W Rosji praktycznie ich nie było, w Austrii obowiązywały w poprzednich dziesięcioleciach rozmaite restrykcje, włącznie z powtarzającymi się zakazami pobytu lub znacznymi ograniczeniami liczby Żydów w niektórych miastach (zwłaszcza w Wiedniu i Pradze), ewentualnie restrykcjami dotyczącymi prawa zamieszkiwania we wsiach. W połowie XVIII w. na ziemiach czeskich mieszkało około 40 tyś. Żydów, nieliczni tylko we właściwej Austrii, stosunkowo więcej na ziemiach Korony św. Stefana. Także na ziemiach Prus (pod koniec XVIII w. w Brandenburgii mieszkało 7,6 tyś. Żydów) obowiązywały rozmaite ograniczenia dotyczące pobytu Żydów. Monarchowie skłonni byli tolerować finansistów i kupców żyd. prowadzących interesy na szeroką skalę i wyróżniających się bogactwem, którzy przynosili korzyści gospodarcze państwu i mogli służyć władcom pożyczkami, natomiast starali się pozbyć ludzi mniej zamożnych, a zwłaszcza ubogich. Zagarnięcie ziem polskich spowodowało, że trzy mocarstwa stanęły wobec problemów dotąd nieznanych, gdyż pod ich władzą znalazły się najliczniejsze w świecie społeczności żyd. Byli to przeważnie ludzie ubodzy, których - po rozbiorach Polski - nie było dokąd wydalić. Według urzędowych danych w 1773 w zaborze austriackim mieszkało 225 tyś. Żydów, w 1807 w zaborze pruskim około 170 tyś., a pod panowaniem rosyjskim było zapewne blisko pół miliona. 155 historia Władze wszystkich trzech państw zmierzały do zintegrowania Żydów z innymi mieszkańcami, w związku z czym dokonywały daleko idących zmian w ich sytuacji prawnej. Przede wszystkim oznaczało to znaczne ograniczenie lub likwidację samorządu gmin żyd., wprowadzano restrykcje dotyczące prawa osiedlania się Żydów (zwłaszcza na wsi) i wykonywania niektórych zawodów, a wreszcie usiłowano wpłynąć na obyczaje życia codziennego oraz doprowadzić do asymilacji językowej (narzucanie języków niemieckiego i rosyjskiego, ewentualnie polskiego) i kulturalnej, w pewnej mierze także religijnej (zwłaszcza w Rosji propagowano prawosławie). Generalną zasadą było uzależnianie praw od asymilacji oraz zamożności. Projekty reform oraz przepisy prawa powstawały pod wpływem idei absolutyzmu oświeconego, przemian dokonujących się we Francji po rewolucji, kontynuowanych w pewnym stopniu także w następnych dziesięcioleciach oraz haskali, która „pod względem idei politycznych oraz światopoglądu łączyła się z panującym absolutyzmem, nawet jeśli był to absolutyzm reakcyjny, który zajął miejsce absolutyzmu oświeconego. Jednak ta charakterystyka haskali nie umniejsza jej idei odnowy, programu odrodzenia ludu przez zreformowanie jego podstaw gospodarczych, bliższe związanie z kulturą europejską i podniesienie poziomu wykształcenia" (Mahler). Rozbicie ziem Rzeczypospolitej między trzy mocarstwa wywołało bezpośrednio załamanie gospodarcze, które odbiło się także na sytuacji Żydów. Przerwane zostały lub utrudnione tradycyjne powiązania handlowe, a upadłość warszawskich domów bankowych wpłynęła na sytuację niektórych przedsiębiorców żyd. Z drugiej strony wojny, zwłaszcza w czasach napoleońskich, sprzyjały wzrostowi fortun innych kupców i finansistów. Indywidualnym karierom finansowym sprzyjała polityka zmieniaj ących się władz, dla których zamożni przedsiębiorcy byli pożądanymi płatnikami podatków, a także mogli dostarczać - w razie potrzeby (zwłaszcza dla finansowania wojen) - kredytu. W Prusach król Fryderyk II uważał, że „wszystkie religie są równorzędne i dobre, gdy tylko ludzie, którzy je wyznają, są ludźmi rzetelnymi", lecz żywił niechęć i nieufność wobec Żydów. Dekret o urządzeniu Żydów na zabranych ziemiach polskich, a więc w prowincjach Prus południowych i wschodnich (1797), zniósł istotne uprawnienia gmin i rabinów (m.in. sądownictwo, nadzór nad szkołami) i podporządkował Żydów ogólnym przepisom, zarazem ograniczył dostępne im zajęcia i dozwolił na pozostanie w kraju tylko dotychczasowym stałym mieszkańcom. Osoby dysponujące znacznymi kapitałami oraz akceptujące niemiecki język i obyczaje znalazły się w sytuacji uprzywilejowanej. Systematyzował to podział na dwie kategorie: Żydów naturalizowanych oraz tolerowanych (1833, zniesiony 1848). W Austrii monarcha od 1776 podjął reformowanie praw dotyczących Żydów na ziemiach polskich, ograniczając listę zawodów im dozwolonych oraz zakres kompetencji samorządu. Ordynacja urządzająca gminy żyd. (1789, obowiązywała ze zmianami do 1890) stwierdzała, że gminy wyznaniowe „tylko jako towarzystwa uważane być mają [...] każdy żyd. mieszkaniec przeto, jako poddany, należy do tej gminy [administracyjnej] do której inni miejscowi mieszkańcy [...] należą". Gminy wyznaniowe podlegały ścisłemu nadzorowi władz, które zmierzały do wprowadzenia języka niemieckiego do powszechnego użytku. Restrykcje dotyczyły przede wszystkim warstw uboższych, podczas gdy zamożni przedsiębiorcy przyjmujący obyczaje otoczenia korzystać mogli z większego zakresu uprawnień. Władze austriackie pragnęły ograniczyć udział Żydów zwłaszcza w pośrednictwie handlowym, natomiast sprzyjały podejmowaniu przez nich zajęć produkcyjnych (1789, dopuszczenie do rzemiosła na równych prawach z chrześcijanami), w tym uprawy roli. Zamiary te jednak okazały się nierealne, gdyż eliminowanie Żydów z handlu odbijało się ujemnie na gospodarce, natomiast restrykcyjne przedsięwzięcia władz przyczyniały się do utrwalenia ubóstwa większości Żydów galicyjskich. Na ziemiach przyłączonych do Rosji rozbiory początkowo niewiele zmieniły w życiu żyd. „Egzystencja żyd. nie była ani spokojna, ani idylliczna, lecz przynajmniej ustabilizowana. Nawet wysiedlenia ze wsi nakazywane co pewien czas przez władze mogły być interpretowane jak najświeższe przejawy ciężaru życia na wygnaniu. [...] Jednakże, choć Żydzi nie mogli sobie zdawać z tego sprawy, przejście pod administrację rosyjską podcięło same podstawy ich społeczności. Cesarstwo Rosyjskie, w odróżnieniu od Rzeczypospolitej, nie było państwem stanowym [...] które przyznawało historia 156 samorząd każdej części społeczeństwa. W Rosji nie istniały autentycznie zorganizowane stany aż do końca XVIII w., gdy jedynie szlachta otrzymała znikome uprawnienia, bardzo skromne w porównaniu z zasadami zachodnimi lub polskimi" (Stanislawski). Regułą była dyskryminacja poddanych, i w tym znaczeniu społeczność żyd. uległa integracji ze wszystkimi mieszkańcami państwa, jednakże reformom stosunków prawnych i społecznych towarzyszyło upośledzenie. Żydów zaliczono (1804) - podobnie jak innych poddanych - do 4 stanów: kupców, rzemieślników, rolników, mieszczan, lecz nie mieli pełnych praw udziału w organach miejskich, możliwości (poza wyjątkami) zakupu dóbr ziemskich, dotyczyły ich także inne ograniczenia. Od 1791 obowiązywała strefa osiedlenia (jej obszar ulegał później modyfikacjom), czyli zakaz zamieszkiwania poza wyznaczonymi guberniami (przede wszystkim zachodnimi), gdzie mieli jednak swobodę zmiany miejsca pobytu (nie korzystała z tego prawa do 1861 większość poddanych rosyjskich). Władze dążyły do skupienia Żydów w miastach, choć w niektórych latach popierały ich rolne osadnictwo na gruntach państwowych (m.in. kolonizację guberni wschodnich, rzadko zaludnionych). Od początku XIX w. powstawały projekty reform; powstrzymały je wojny napoleońskie. Usiłowano wprowadzać do szkół dla młodzieży żyd. język rosyjski, nieraz także polski. Krótkotrwały epizod Księstwa Warszawskiego - mimo formalnie obowiązującej konstytucji -nie poprawił położenia prawnego Żydów, gdyż dekret (1808) monarchy postanawiał: „Mieszkańców w Księstwie Naszym Warszawskim osiadłych, wyznawających religię Mojżesza, zawieszamy w używaniu praw politycznych na przyszłość im służyć mających, do lat dziesięciu w nadziei, iż przez ten czas zniszczą w sobie odróżniające ich tak bardzo od innych mieszkańców znamiona". Żydzi podlegali ograniczeniom posiadania dóbr ziemskich, restrykcjom dotyczącym miejsca zamieszkania i innym. Decyzje Kongresu Wiedeńskiego spowodowały, że sytuacja Żydów kształtowała się pod wielu względami odmiennie na obszarze czterech części dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów: w zaborach austriackim i pruskim oraz pod panowaniem cesarza Rosji, w Królestwie Polskim i na tzw. ziemiach zabranych. Na ziemiach włączonych do Austrii, Prus i Rosji wprowadzano stopniowo analogiczne przepisy, jak w pozostałych prowincjach tych państw. Oznaczało to wprawdzie tendencję do likwidowania odrębności prawnej Żydów, ujednolicania w skali całego państwa dotyczących ich ograniczeń oraz narzucania języka państwowego, lecz z drugiej strony reformy prowadziły do przyznania tych samych praw, jakie miała ludność chrześcijańska, i do formalnej emancypacji. Nastąpiło to w zasadzie w Austrii w latach 1848-1849 (niektóre ograniczenia następnie przywrócono i obowiązywały do 1867; później jedynie nie dopuszczono do posługiwania się językami żyd. w życiu publicznym), w Prusach w 1848 (choć z ograniczeniami, zniesionymi w państwach Niemiec północnych w 1869, a we wszystkich krajach niemieckich w 1871), w Rosji w 1862. W tym ostatnim państwie zachowano jednak strefę osiedlenia (aczkolwiek z wyjątkami dotyczącymi niektórych kategorii osób) oraz niektóre inne normy dyskryminujące osoby wyznające judaizm (zaznaczyć należy, iż przepisy ograniczały także prawa chrześcijan wyznań innych niż prawosławne). Po 1881 dotknęły Żydów nowe restrykcje. Przepisy te pozostały w mocy do końca istnienia monarchii. W Królestwie Polskim, po długich debatach toczących się w kraju i na emigracji po 1832, cząstkowych reformach i zmiennych projektach, na początku lat sześćdziesiątych „toczyła się rywalizacja między polskim ruchem narodowym a władzami rosyjskimi o pozyskanie ludności chłopskiej i żyd." (Eisenbach). W narastającej atmosferze rewolucyjnej władze rosyjskie w 1862 zrealizowały zasadę równouprawnienia Żydów (wbrew opozycji niektórych środowisk konserwatywnych), choć z ograniczeniami, podobnie jak w Rosji. M.in. wyznawcom judaizmu groziły wyższe kary za niektóre przestępstwa, nie mogli nabywać niektórych gruntów rolnych i obejmować pewnych urzędów, chrześcijanin przechodzący na judaizm podlegał osadzeniu w klasztorze. Relikty tych przepisów mocarstw zaborczych uległy w Polsce likwidacji dopiero w 1931. Proces emancypacji przebiegał równolegle z głębokimi przeobrażeniami położenia i roli gospodarczej Żydów. Ograniczeni przepisami do niektórych zawodów, w ciągu pierwszej połowy XIX w. utrzymali, ewentualnie nawet zwiększyli swój udział w handlu, finansach i produkcji przemysłowej. Zwłaszcza w Warszawie, najpierw pod panowaniem pruskim, następnie w Księstwie Warszaw- 157 historia skim i w Królestwie Polskim ze środowiska przedsiębiorców żyd. wyszli wybitni przedstawiciele świata rodzącego się kapitału, którzy współtworzyli burżuazję polską. Niektórzy przenieśli później swe interesy do Petersburga, większość pozostała w Królestwie, gdzie odegrali istotną rolę w rozwoju gospodarczym oraz w kształtowaniu się nowoczesnych instytucji gospodarczych i zawodowych. Wielu brało udział w polskich ruchach wyzwoleńczych, nieraz ulegali asymilacji, a nawet -jak najwybitniejszy polski finansista Leopold Kronenberg - przyjmowali chrzest, a rodziny ich wchodziły w koligacje z arystokracją, jeszcze inni - jak znany mecenas sztuki Matias Berson - pozostali przy judaizmie. Z rodzin żyd. przedsiębiorców Królestwa Polskiego wyszło również wielu wybitnych pisarzy, artystów, uczonych i polityków, zasłużonych nie tylko dla kultury polskiej i żyd. Procesy asymilacyjne obejmowały jedynie część elit żyd. Większość wyznawców judaizmu, zwłaszcza środowiska niezamożne oraz średniozamożne, pozostała poza ich oddziaływaniem. Stopniowo wzrastały wśród nich wpływy chasydyzmu, najsłabsze na ziemiach litewskich. Głęboki konflikt między chasydami a ich przeciwnikami (hebr. mitnagdim), charakterystyczny dla pierwszej połowy XIX w. schodził jednak na plan dalszy, w miarę tego jak wśród Żydów wzrastały wpływy nurtów świeckich, ewentualnie judaizmu reformowanego, traktowanych przez tradycyjne środowiska jako największe zagrożenie dla wiary i moralności. Odmienne warunki polityczne i sytuacja prawna w poszczególnych częściach ziem polskich nakładały się na różnice regionalne, istniejące już za czasów niepodległej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W rezultacie, zanim powstało niepodległe państwo polskie w 1918, ukształtowały się odmienne cechy regionalne, widoczne zarówno w ubiorze tradycjonalistów, jak też w dialektach języka jidysz (za najbardziej czysty wariant zwykło się uważać wymowę Żydów wileńskich) i niektórych zwyczajach. Formalne równouprawnienie, pomimo pewnych ograniczeń, otworzyło dla Żydów możliwość udziału w życiu publicznym, przede wszystkim w organach lokalnego samorządu, stopniowo także w rozmaitych stowarzyszeniach, rezygnujących z ograniczeń przy przyjmowaniu członków. Istotne znaczenie miał rozwój prasy żyd. oraz polskiej, na której łamach zabierali głos zwolennicy rozmaitych poglądów. Emancypacja sprzyjała zaostrzeniu się rywalizacji w środowisku mieszczańskim, gdyż z jednej strony umożliwiała Żydom przekroczenie dawnych ograniczeń dotyczących wykonywania niektórych zawodów oraz wyboru miejsca zamieszkania, a tym samym tradycyjnych barier stanowych, z drugiej strony ułatwiała przedsiębiorcom nieżyd. wkraczanie do dziedzin tradycyjnie zastrzeżonych dla Żydów. Niepokój wywoływała także asymilacja i przechodzenie na chrześcijaństwo, gdyż zacierały się ostatnie granice między różniącymi się dotąd środowiskami. Na tym tle w drugiej połowie XIX w. ponownie narastały konflikty polsko-żyd., które dotyczyły nie tylko rywalizacji gospodarczej, lecz również życia politycznego, społecznego i kulturalnego. Łączyły się z procesami kształtowania świadomości narodowej, która w drugiej połowie XIX w., dzięki działalności przedstawicieli elit intelektualnych i politycznych, obejmowała warstwy plebejskie, poprzednio pozostające przeważnie poza oddziaływaniem ideologii narodowej. Dotyczyło to również wyznawców judaizmu. Zjawiskiem, które wywołało nowe konflikty oraz dyskusje (ich echa przetrwały do dziś) była imigracja tzw. litwaków do Królestwa Polskiego. Narastający w Rosji antysemityzm podzielany przez administrację państwową, silny wśród oficerów i duchowieństwa prawosławnego, pogromy oraz nowe restrykcje spowodowały pod koniec XIX w. migrację Żydów na zachód państwa. Zapewne zachętą był także pomyślny rozwój gospodarczy Kraju Nadwiślańskiego (jak oficjalnie zwano Królestwo). Przezwisko swe przybysze zawdzięczali temu, że pochodzili przeważnie z ziem daw: nego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Różnili się znacznie od miejscowych Żydów wymową jidysz, obyczajami, niechęcią do chasydyzmu oraz wpływem kultury (m.in. języka) rosyjskiej, zwłaszcza jej demokratycznych nurtów. Przynosili też ze sobą idee syjonizmu i socjalizmu. Znajomość języka rosyjskiego oraz rodzinne i handlowe kontakty z Rosją powodowały, że stanowili niebezpieczną konkurencję. Wywoływali zdecydowaną niechęć Żydów od dawna osiadłych w Królestwie. Widziano w nich „obcych", zagrażających religii, tradycji oraz ustabilizowanemu życiu miejscowych kupców. Niektórzy polscy publicyści oraz działacze narodowej demokracji widzieli w nich historia 158 groźbę rusyfikacji Królestwa Polskiego, a nawet uważali, że napływ litwaków spowodowała celowa akcja rządu rosyjskiego. Pojawił się więc nowy - pozornie patriotyczny - motyw propagandy anty-żyd., która nabierała cech współczesnego antysemityzmu. Wokół imigracji litwaków rozwinęły się polemiki, które zrodziły przecenianie jej rozmiarów i skutków. Przybysze kierowali się zwłaszcza do wielkich miast (jak Warszawa i Łódź) i w nich stali się najbardziej widoczni, a to skłaniało do przesadnych opinii. W rzeczywistości w ciągu stosunkowo krótkiego czasu zdołali się zintegrować z miejscową społecznością żyd., często ulegali polonizacji, choć przetrwała pamięć o pochodzeniu wielu rodzin. Dyskusje wokół przeszłości Polski, jej przyszłości oraz zagadnień narodowych, które toczyły się we wszystkich zaborach publicznie i jawnie oraz - szczególnie pod panowaniem rosyjskim - konspiracyjnie, prywatnie lub pod przebraniem rozważań dotyczących spraw odległych w czasie i przestrzeni, oddziaływały na krystalizowanie się poglądów, zwłaszcza wśród warstw wykształconych. Spory między kontynuatorami tradycji powstańczych, później także zwolennikami rewolucji socjalnej, a reprezentantami nurtów konserwatywnych i umiarkowanych, którzy przyszłość Polski dostrzegali w pracy organicznej, oddziaływały także na intelektualistów i młodzież żyd. Pojawiało się pytanie, czy asymilacja oraz akceptacja kultury polskiej jest rzeczywiście jedyną drogą obywatelskiej emancypacji Żydów. Postęp oświaty (najsłabszy pod panowaniem rosyjskim) i docieranie jej na wieś oraz do małych miasteczek (dla społeczności żyd. istotne znaczenie miało powstawanie szkół świeckich) umożliwiał rozwój czytelnictwa prasy i literatury, wpływał na formowanie się świadomości młodzieży. Rozwijające się od początku XIX w. zainteresowania środowisk intelektualnych kulturą warstw plebejskich (tak charakterystyczne dla literatury romantycznej, które wyrażały się m.in. w gromadzeniu pieśni oraz legend ludowych) sprzyjały nawiązywaniu do tradycji, a w następstwie umożliwiły awans mowy ludu do roli języka twórczości artystycznej i naukowej. Druga połowa XIX w. przyniosła więc szybkie dojrzewanie piśmiennictwa żyd., zwłaszcza literatury pięknej oraz rozwój teatru w języku jidysz, który wprawdzie nadal traktowany był przez zwolenników hebrajskiego oraz przez nieżyd. otoczenie jako „żargon" godny pogardy i odrzucenia, lecz dla plebejskich warstw pozostawał „mamełoszn" - mową rodzinną, w której od dzieciństwa wyrażano marzenia, radości, smutki i dramaty, całe życie duchowe. Wartości tej mowy macierzystej doceniało wielu wybitnych twórców, a dla działaczy politycznych stała się najbardziej skutecznym narzędziem propagowania poglądów w szerokich warstwach społeczeństwa żydowskiego, nieraz władających tylko językami żydowskimi. W drugiej połowie XIX w. w społecznościach żyd. wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej dokonywały się głębokie przemiany ideowe, analogiczne do tych, które następowały w nieżyd. otoczeniu. Zróżnicowanie poglądów oraz stosunku do aktualnych zagadnień okazało się jednak o wiele większe. Najbardziej generalną płaszczyzną różnic, prowadzących nieraz do ostrych konfliktów, stał się stosunek do emigracji do Palestyny. Pod wpływem konfliktów z otoczeniem pojawił się syjonizm, którego zwolennicy uznawali Palestynę (Erec Israel, czyli Ziemię Izraela) za właściwą ojczyznę Żydów, a hebrajski za język ojczysty. Przełomowym momentem w rozwoju tego ruchu w Rosji oraz na ziemiach białoruskich, litewskich i ukraińskich okazała się fala pogromów po zamachu na cesarza Aleksandra w 1881; w Królestwie Polskim oraz Galicji rozwój nastąpił później. Pogromy wywołały wzrost liczby emigrantów do Palestyny (tzw. pierwsza alija). Pod wpływem pogromów oraz pojawienia się nowoczesnego antysemityzmu (zwłaszcza w Austrii, Niemczech i we Francji) wielu dotychczasowych zwolenników asymilacji uznało, że jest ona pozbawiona przyszłości, toteż stali się gorącymi propagatorami nowej ideologii. Organizację ruchu syjonistycznego w skali międzynarodowej zapoczątkował Kongres w Bazylei w 1897. Wewnątrz tego ruchu ukształtowały się od początku podziały na rozmaite nurty, od odrzucających wszelką religię zwolenników socjalizmu marksowskiego na lewicy do obrońców religijnej tradycji ortodoksyjnej. Program masowej emigracji do Palestyny potępiali zarówno chasydzi i zwolennicy tradycyjnego rabinicznego judaizmu (dla których ruch ten stanowił wręcz bluźnierstwo), jak też zwolennicy socjalizmu (włącznie z radykalnym skrzydłem, które ukształtowało się później jako ruch komunistyczny; w syjonizmie widzieli ideologię drobnomieszczaństwa i burżuazji) oraz 159 historia reprezentanci ugrupowań umiarkowanych. Asymilatorzy, rzecz jasna, uważali syjonizm za zaprzeczenie wszystkich ich koncepcji i pragnień, widząc w nim zdradę interesów ludu żyd. Mieli jednak niewielki tylko wpływ na społeczeństwo. Asymilatorzy oraz religijni tradycjonaliści odrzucali samo pojęcie narodu żyd., podobnie zresztą jak komuniści, podczas gdy socjaliści nie lekceważyli odrębności tradycji żyd. i występowali w obronie kultury, aczkolwiek odrzucając jej religijne aspekty. Zróżnicowania te występowały stosunkowo w małym stopniu w zaborze pruskim, gdyż przeważająca część tamtejszej społeczności żyd. uważała się za Niemców wyznania mojżeszowego. Polemiki dotyczące stosunku do asymilacji, zagadnień socjalnych oraz syjonizmu wpływały, niezależnie od intencji publicystów i działaczy, na rozpowszechnianie narodowej świadomości żyd. we wszystkich warstwach społeczeństwa. Analogiczne skutki powodowały dyskusje i spory podczas kampanii wyborczych do parlamentu i organów samorządowych. W Królestwie Polskim i w Rosji dodatkowym czynnikiem stały się wydarzenia rewolucyjne lat 1905-1906, a szczególnie ostry zatarg wybuchł w Warszawie w związku z wyborami do Dumy w 1912, gdy - dzięki poparciu elektorów żyd. -zwyciężył kandydat socjalistyczny, a przepadł narodowy demokrata. Narodowi demokraci wezwali wówczas do bojkotu firm żyd.; rozwijała się propaganda, która widziała w ideologiach lewicowych inspirację żydowską, a nawet spisek, zagrażający podstawom bytu chrześcijańskiej Europy. W Rosji powstały z inicjatywy policji politycznej Protokóły mędrców Syjonu, mniemany dokument, który miał dowodzić istnienia żyd. spisku celem zdobycia panowania nad światem. Do dziś bywa wznawiany i traktowany poważnie przez ludzi zaślepionych antysemityzmem. Niechęć niektórych, zwłaszcza mieszczańskich środowisk polskich wywoływało korzystanie przez Żydów z przyznanych im praw, a zwłaszcza coraz bardziej widoczna ich obecność na ulicach i w miejscach, gdzie przed niewielu laty nie śmieli przychodzić, jak np. na Plantach krakowskich. W Warszawie natomiast policja nie wpuszczała do Ogrodu Saskiego starozakonnych ubranych w tradycyjne stroje. Rozwój życia żyd. łączył się z powstawaniem rozmaitych stowarzyszeń, organizacji i instytucji, służących potrzebom całej społeczności, lub niektórych jej środowisk, zakładanych zwłaszcza przez działaczy związanych ze współczesnymi prądami ideowymi. Istotne znaczenie miało zwłaszcza tworzenie instytucji ofiarujących pomoc lekarską, stowarzyszeń oświatowych i kulturalnych (w tym szczególnie bibliotek), a wreszcie stowarzyszeń samopomocowych, które zapoczątkowały ruch związków zawodowych. Pierwsza wojna światowa Lata pierwszej wojny światowej przyniosły dalsze przeobrażenia społeczności żyd., przede wszystkim na ziemiach pod panowaniem rosyjskim, które w ciągu pierwszego roku wojny znalazły się pod okupacją niemiecką ewentualnie austriacką. Najbardziej dotkliwe okazały się gospodarcze skutki walk, gdyż większa część obszarów zamieszkanych przez Żydów w zaborach rosyjskim i austriackim stała się terenem działań wojennych. Z Galicji, której część wschodnią oraz centralną w 1914 zajęła przejściowo armia rosyjska (poprzedzały ją wieści o okrucieństwach wobec Żydów), uszły na zachód i południe (zwłaszcza do Austrii i Czech) rzesze mieszkańców miasteczek. Ci, którzy powracali po odparciu nieprzyjaciela, zastawali z reguły zniszczone i spalone domy oraz złupione sklepy i warsztaty. Wielu pozostało na uchodźstwie, nie mając do czego wracać. Armia rosyjska, wycofująca się z Królestwa Polskiego przed ofensywą wojsk państw centralnych, ewakuowała wiele miejscowości i zakładów przemysłowych, często pod przymusem. Ludność uchodziła także przed niebezpieczeństwem znalezienia się w strefie działań bojowych; nastąpiło to zwłaszcza w wielu okolicach ziem białoruskich i litewskich, gdzie linia frontu ustabilizowała się na kilka lat. Tysiące żyd. uchodźców wyjechały w głąb Rosji, gdzie dawniej nie wolno im było przebywać. Rzesze mężczyzn w wieku poborowym znalazły się w szeregach armii trzech mocarstw. Wojenne losy rzuciły ich w rozmaite, nieraz odległe zakątki Europy. Na całym obszarze objętym działaniami wojennymi szczególnie ucierpiały miasteczka i wsie, w których przeważały drewniane budynki, płonące w następstwie walk, czy też podpalane przy okazji rabunków. Odbudowa zniszczeń w zaborze austriackim rozpoczęła się jeszcze przed końcem wojny, wspomagana przez państwowe instytucje kredytowe. We wschodnich regionach przy- Mstoria 160 szłej niepodległej Rzeczypospolitej, gdzie walki trwały do 1917, a następnie rozgorzała rewolucja i wojna polsko-radziecka, zakończona dopiero na jesieni 1920, zniszczenia były nie tylko znacznie większe, lecz także odbudowa rozpoczęła się kilka lat później. Skutki działań wojennych, a następnie reglamentacyjnych zarządzeń władz rosyjskich, niemieckich i austriackich ciężko dotknęły mieszkańców ziem polskich, w tym Żydów. Unieruchomienie wielu fabryk, zwłaszcza włókienniczych, spowodowało masowe bezrobocie. Odbiło się to m.in. na zmniejszeniu dochodów drobnego handlu i rzemiosła. Niedostatek produktów codziennej potrzeby oraz reglamentacja ich sprzedaży spowodowały nędzę tysięcy rodzin utrzymujących się z handlu detalicznego i innych form pośrednictwa. Nastąpiła masowa migracja zubożałych rodzin żyd. do wielkich miast (w tym do Warszawy) w przekonaniu, że łatwiej tam zdobyć środki utrzymania. Wielu pozbawionych pracy i zarobków Żydów wyjechało - dobrowolnie lub przymusowo - do pracy w Niemczech, w przemyśle i w górnictwie. Część z nich pozostała po wojnie w nowych miejscach zamieszkania. Jeśli jednak w sferze ekonomicznej i społecznej wielka wojna spowodowała dotkliwe ujemne konsekwencje dla społeczności żyd., to - przynajmniej na ziemiach poprzednio podporządkowanych Rosji - wywołała korzystne zmiany w atmosferze życia politycznego oraz kulturalnego. Okupacje niemiecka i austriacka przyniosły bowiem o wiele większe swobody, niż było to możliwe poprzednio, za „normalnych" czasów rosyjskich. Mocarstwa centralne sądziły, że uda im się pozyskać dla siebie społeczności uciskane i dyskryminowane przez Rosję i wykorzystać je dla zwycięskiego zakończenia wojny, a następnie dla utrwalenia swej dominacji nad Europą Środkową. Niektórzy politycy niemieccy żywili te nadzieje zwłaszcza wobec Żydów i liczyli, że będą swego rodzaju oparciem dla władz okupacyjnych i ewentualną przeciwwagą społeczności polskiej. Oczekiwaniom tym sprzyjało przekonanie, że jidysz jest jedynie rodzajem „zepsutej" mowy niemieckiej, dzięki czemu władze niemieckie znajdą dosłownie wspólny język z miejscowymi Żydami, wyzwolonymi spod rosyjskiego ucisku i zagrożonymi przez polski antysemityzm. Prawdopodobnie było to jedną z przyczyn, dla których gubernator niemiecki Hans von Beseler wydał rozporządzenie regulujące położenie prawne żyd. gmin wyznaniowych; z wieloma modyfikacjami (ograniczającymi pozareligijne kompetencje organów gminnych) postanowienia te obowiązywały przez cały okres międzywojenny i zostały rozszerzone na cały obszar państwa. W rezultacie okupacja umożliwiła rozwój instytucji oświatowych, kulturalnych i społecznych, a także życia politycznego. Nadzieje polityków niemieckich co do znaczenia, jakie polscy Żydzi mogą mieć dla osiągnięcia ich celów, wprawdzie zawiodły (prawdopodobnie pewną rolę odegrała także pogarda i niechęć dla tzw. Ostjuden (Żydów wschodnich), żywe wśród Niemców, lecz okupacja sprzyjała rozszerzeniu wpływów świadomości narodowej oraz stworzeniu podstaw niezależnego życia żyd., które rozwinąć się miało po 1918. Wydarzenia lat 1917 i 1918 - deklaracja Balfou-ra, oświadczenia przedstawicieli mocarstw Ententy o celach wojny oraz rewolucja w Rosji - wywołały entuzjazm, oczekiwanie wspaniałej przyszłości i rychłego rozwiązania problemów narodowych oraz społecznych. Wzrastały zwłaszcza wpływy syjonistów oraz socjalistów, gdyż stosunkowo powszechne były złudzenia, że cele ich zostaną niebawem osiągnięte. Asymilatorzy również tworzyli własne stowarzyszenia, potępiając syjonistów i deklarując współdziałanie na rzecz niepodległości Polski. Do Legionów stworzonych przez Józefa Piłsudskiego wstępowali zwolennicy rozmaitych żyd. nurtów politycznych. Stosunki polsko-żyd. uległy jednak komplikacjom. Wspomniane poprzednio zamiary polityków niemieckich dotyczące roli Żydów w okupowanej Polsce miały zapewne niewielkie znaczenie, choć wywołały niepokój w niektórych środowiskach polskich. Ważniejsze były problemy, które napotykali działacze żyd. w Radzie Głównej Opiekuńczej. Społeczność żyd. reprezentowali w niej asymi-latorzy i okazało się, że zdołali oni współpracować jedynie z działaczami ortodoksyjnymi. Także w Tymczasowej Radzie Stanu powołanej jako zalążek przyszłych organów Królestwa Polskiego znaleźli się jedynie działacze ortodoksyjnej i antysyjonistycznej Agudas Isroel. Co gorsza, w niektórych lokalnych oddziałach RGO dochodziło do dyskryminacji Żydów, jakkolwiek Rada dysponowała także środkami przekazywanymi przez charytatywne żyd. organizacje z USA (przede wszyst- 161 historte kim przez American Jewish Joint Distribution Committee, w skrócie Joint). W rezultacie rozbudowywały się odrębne żyd. organizacje pomocy społecznej. Druga Rzeczpospolita Wydarzenia jesieni 1918, w tym kształtowanie się niepodległej Polski, zastały społeczeństwo żyd. podzielone na zacięcie zwalczające się nurty i ugrupowania, a w rezultacie postawy rozmaitych środowisk okazały się bardzo zróżnicowane. Większość mieszkańców małych miasteczek pragnęła zapewne spokojnego współżycia z otoczeniem, odnosiła się lojalnie do zmieniających się władz państwowych (zwłaszcza wówczas, gdy nie ingerowały w życie religijne i sprawy wewnętrzne gmin żyd.) i dystansowała od konfliktów politycznych. Dotyczyło to szczególnie środowisk ortodoksyjnych, w tym Agudas Isroel. Asymilatorzy, a także część socjalistów i syjonistów, uczestniczyli w działaniach na rzecz budowy demokratycznej Rzeczypospolitej Polskiej. Działo się tak przede wszystkim w Królestwie Polskim i w Galicji zachodniej. W Galicji wschodniej działacze syjonistyczni ogłosili neutralność w wojnie polsko-ukraińskiej, pragnąc uniknąć konfliktów z sąsiadami i współobywatelami, niezależnie od wyniku walk. Wywołało to zarzuty obu stron walczących, które oskarżały Żydów, że biorą udział w wojnie po stronie przeciwnika. W pewnym sensie było to zgodne z rzeczywistością, gdyż - choć większość lokalnych społeczności żyd. starała się unikać zaangażowania w konflikcie - to niektórzy Żydzi opowiadali się po stronie polskiej, a inni po stronie ukraińskiej. Na rzecz orientacji ukraińskiej przemawiał fakt, że rząd ukraiński w Kijowie deklarował nie tylko równouprawnienie, lecz także autonomię narodowo-kulturalną dla mniejszości narodowych i weszli do niego przedstawiciele żyd. ugrupowań. Jednakże w wielu miejscowościach Ukrainy wybuchały pogromy, tragiczne w skutkach. Prześladowania Żydów, aczkolwiek na mniejszą skalę, nastąpiły również ze strony polskiej; najbardziej tragiczny pogrom wybuchł we Lwowie, po wyparciu z miasta formacji ukraińskich. Socjaliści opowiadali się za obaleniem systemu kapitalistycznego i budową nowego społeczeństwa, bez wyzysku i dyskryminacji. Radykalne ich skrzydło sympatyzowało z rewolucją bolszewicką, toteż część członków, a nawet niektórzy działacze Bundu wzięli udział w tworzeniu lokalnych organów władzy radzieckiej na terenach zajmowanych przez Armię Czerwoną w 1920, podobnie jak część członków Poalej Syjon. Dla niektórych polityków polskich stało się to koronnym argumentem dla oskarżania wszystkich Żydów o zdradę Rzeczypospolitej, komunizm i popieranie władzy radzieckiej. Opinie takie były szczególnie częste wśród oficerów, którzy karierę rozpoczynali w armii rosyjskiej, przenikniętej duchem nienawiści do Żydów. Obwiniano ich o spowodowanie rewolucji i upadek monarchii rosyjskiej. Złą sławę zyskały także oddziały armii gen. Józefa Halle-ra, przybyłe z Francji, gdzie również w znacznej części korpusu oficerskiego występował antysemityzm. Nagminne były napaści na tradycyjnie ubranych starozakonnych, obcinanie im bród, znęcanie się, a nawet rabunki i zabójstwa. Emigranci żyd., którzy w tym czasie opuszczali Polskę i udawali się do Ameryki, wywozili jak najgorsze wspomnienia, a ich potomkowie przechowali pamięć o społeczeństwie i kraju przesiąkniętym antysemityzmem. Opinie te powtarzała prasa wielu państw, podając sensacyjne wieści, często wprawdzie przesadzone w szczegółach, lecz prawdziwe co do istoty rzeczy, o pogromach i ekscesach żołnierskich w powstającej Rzeczypospolitej Polskiej. Zaciążyło to fatalnie na międzynarodowej opinii o społeczeństwie polskim i przyczyniło się do utrwalenia nieprzyjaznych Polsce stereotypów, utrzymujących się do dziś. Większość społeczności żyd. obawiała się jednak rewolucji, zwłaszcza, że zrewolucjonizowane i niezdyscyplinowane oddziały Armii Czerwonej zachowywały się często w stosunku do małomiasteczkowych Żydów jeszcze bardziej brutalnie niż armia carska. Ludzie religijni lękali się na dodatek ateizmu głoszonego przez bolszewików i prześladowań z tym związanych. Organizacja Syjonistyczna w Polsce, reprezentowana przez działaczy kilku central ukształtowanych w Warszawie, Wilnie (te dwa ośrodki wkrótce się połączyły), Krakowie i Lwowie, podjęła inicjatywę zwołania ogólnopolskiej konferencji żyd. z zamiarem wyłonienia Rady Żyd., która -w myśl projektów - miała stać się organem autonomii narodowo-kulturalnej. Okazało się jednak, że konferencja zdołała zgromadzić jedynie syjonistów i niektóre niewielkie ugrupowania skłonne historia 162 do współpracy z nimi, toteż uchwaliła postulaty zgodne z programem umiarkowanego nurtu ruchu syjonistycznego i wybrała Tymczasową Żyd. Rade Narodową, której powierzono zadanie zwołania kolejnej konferencji ogólnożyd. Nie doszło wprawdzie do tego, lecz Rada odegrała wkrótce rolę komitetu wyborczego do sejmu (powstał wówczas Blok Mniejszości Narodowych, lecz przystąpiły do niego tylko niektóre ośrodki syjonistyczne oraz Agudas Isroel) i stała się platformą współdziałania partii syjonistycznych z bliskimi im organizacjami. Rada podjęła także współpracę z niektórymi organizacjami żyd. w innych krajach. Wiosną 1919 wysłała delegację na kongres pokojowy w Paryżu, która weszła w skład wspólnego Komitetu Delegacji Żyd. Komitet uczestniczył m.in. w dyskusjach związanych z przygotowywaniem traktatu mniejszościowego z Polską. W niepodległej Polsce Żydzi stanowili około 10% mieszkańców. Nieznaczna ich liczba zamieszkiwała województwa zachodnie (dawny zabór pruski). Duża część Niemców wyznania mojżeszowego emigrowała w latach 1919-23, natomiast Żydzi z innych regionów państwa osiedlali się tam stopniowo, zapewne przede wszystkim po 1930. W dalszym ciągu charakterystycznym zjawiskiem była koncentracja Żydów w zawodach pozarolniczych, zwłaszcza w handlu, a także w niektórych gałęziach drobnej produkcji. Znaczna ich część utrzymywała się z pracy w niewielkich zakładach wytwórczych lub handlowych, przede wszystkim jako właściciele (przeważnie bez pracowników najemnych) oraz robotnicy. Jedynie nieznaczny odsetek robotników żyd. pracował w wielkim przemyśle. To charakterystyczne „getto pracy" było powoli przezwyciężane w pierwszej dekadzie niepodległości, lecz wielki kryzys gospodarczy (od 1929) zahamował tę tendencję, a być może nawet ją odwrócił. Lewicowe związki zawodowe usiłowały przezwyciężyć ten stan rzeczy. Większość społeczności żyd. w Polsce międzywojennej żyła w trudnych warunkach materialnych, a nawet w nędzy. Nieliczna była grupa wielkich przedsiębiorców i finansistów, a jedynie kilku z nich miało istotny wpływ na życie gospodarcze kraju. Natomiast stosunkowo liczniejsza była warstwa średnio zamożnych przedsiębiorców, zwłaszcza w kilku wielkich miastach - ośrodkach handlu i finansów. W małych miasteczkach, zwłaszcza na wschodzie i południu kraju, owi przedsiębiorcy stanowili lokalne elity gospodarcze. Największymi skupiskami żyd. były Warszawa, Łódź, Lwów i Wilno. Żydzi w wielu miasteczkach w województwach wschodnich stanowili początkowo większość mieszkańców, lecz udział ten stopniowo malał. Konstytucja Drugiej Rzeczypospolitej ustanowiła wprawdzie pełną równość obywateli niezależnie od narodowości, wyznania i języka (w 1923 rząd zdominowany przez narodowych demokratów usiłował jednak ustanowić numerus clausus w szkołach wyższych), lecz wprowadzenie w życie tej normy wymagało ustaw szczegółowych, anulujących konkretne przepisy zaborców; ostatnie relikty dyskryminacji prawnej Żydów usunęła dopiero ustawa z marca 1931. W drugiej połowie lat trzydziestych działacze radykalnej prawicy przedstawiali projekty (wzorowane na ustawodawstwie III Rzeszy) ograniczenia praw Żydów, lecz nie zdołali nawet wprowadzić swych propozycji pod obrady sejmu. Natomiast parlament uchwalił niektóre prawa formalnie dotyczące wszystkich obywateli, choć w praktyce dotykające przede wszystkim wyznawców judaizmu: ograniczenie uboju rytualnego (szechity; w 1939 sejm uchwalił całkowity zakaz, lecz wybuch wojny uniemożliwił podjęcie debaty w senacie), zakaz produkcji i handlu dewocjonaliami osobom innej religii. Na początku 1939 w Ministerstwie Spraw Zagranicznych rodziły się projekty dalej idących przepisów, lecz nie wyszły one poza wstępne rozważania. Polska pozostała więc jednym z nielicznych państw Europy Środkowej w których nie uchwalono ustaw jawnie dyskryminujących Żydów. Natomiast istniały pewne przepisy obowiązujące powszechnie, które wpływały ujemnie na położenie niektórych środowisk żyd. Najwięcej protestów wywoływały normy dotyczące czasu pracy, które wprowadziły (choć z pewnymi wyjątkami) obowiązkowy odpoczynek niedzielny, a więc religijni Żydzi musieli wstrzymywać się od pracy podczas szabatu, w niedziele oraz w świąteczne dni judaizmu i katolicyzmu. Interesów społeczności żyd. broniły partie polityczne, których reprezentanci zasiadali w parlamencie oraz w wybieralnych organach samorządu terytorialnego i zawodowego, a także gminy wyznaniowe. Demokratyczna Rzeczpospolita stworzyła sprzyjające warunki dla rozkwitu żyd. życia politycznego, posłowie żyd. brali udział w pracach parlamentu, działacze lokalni uczestniczyli 163 historia w organach samorządowych. Położenie gospodarcze społeczności żyd. bezpośrednio po wojnie było katastrofalne. Wprawdzie inflacja i niedostatek wielu produktów codziennej potrzeby pozwalały jednostkom na osiąganie spekulacyjnych zysków i łatwe bogacenie się, lecz większość drobnych kupców i rzemieślników cierpiała niedostatek, z trudnością zdobywając środki do życia. Na terenach objętych walkami z Armią Czerwoną lub rozruchami chłopskimi (zwłaszcza na Rzeszowsz-czyźnie) mieszkańcy miasteczek żyli pod grozą utraty mienia, a nawet życia. Wprawdzie po 1920 władze państwowe stopniowo opanowywały sytuację, lecz drobni i więksi przedsiębiorcy na ziemiach znajdujących się poprzednio pod panowaniem rosyjskim odczuwali dotkliwie zerwanie przedwojennych kontaktów handlowych. Z trudem przebiegała odbudowa przemysłu, wielu przedsiębiorców utraciło bezpowrotnie kapitały ulokowane w rosyjskich papierach wartościowych oraz rosyjskie wierzytelności. Sądzić wprawdzie można, iż gospodarcze życie kraju zostało w zasadzie odbudowane do 1924, a drobni przedsiębiorcy skorzystali dzięki wywołanemu wojną wzmożonemu popytowi na wiele produktów, lecz nie dotyczyło to województw wschodnich, najbardziej zniszczonych, odciętych od tradycyjnych rynków na Wschodzie, a odległych od rynków zachodnich. Co więcej, gospodarka polska odczuwała dotkliwy niedostatek kapitałów, a finanse państwowe z trudem tylko zostały uporządkowane w wyniku reform przeprowadzonych w 1924 przez gabinet Władysława Grabskiego. Odbudowę drobnych i średnich firm żyd. ułatwiała pomoc zagraniczna, udzielana zwłaszcza przez Joint. Reformy Grabskiego stworzyły wprawdzie przesłanki dla poprawy położenia kraju, lecz bezpośrednim ich skutkiem był wzrost obciążenia podatkowego wszystkich dziedzin gospodarki, zapewne w największym stopniu rolnictwa, lecz także drobnych i średnich przedsiębiorstw w pozostałych działach. Wielki przemysł oraz instytucje finansowe zdołały przezwyciężyć trudności dzięki wydatnej pomocy państwa, natomiast mniejsze przedsiębiorstwa, warsztaty rzemieślnicze i sklepy, czyli dziedziny ważne dla większości Żydów w Polsce, musiały w pełni ponieść ciężary reform. Wywołało to kolejną falę wychodźstwa do Palestyny (tzw. alija Grabskiego), którą dodatkowo podsycały wieści o jej rozwoju. Wkrótce jednak sytuacja uległa odwróceniu. Od początku 1926 koniunktura gospodarcza w Polsce (także pod wpływem zmian w sytuacji gospodarczej świata) zaczęła się poprawiać, natomiast w Palestynie uległa przejściowemu załamaniu i część niedawnych emigrantów wracała rozczarowana do rodzinnych stron. Lata 1926-1928 okazały się najbardziej pomyślne gospodarczo w okresie międzywojennym, a to wpłynęło dodatnio także na położenie większości Żydów. Początek 1929 przyniósł pierwsze objawy pogorszenia, co przypisywano wówczas szczególnie ciężkiej zimie, która odbiła się ujemnie na interesach. Lato zdawało się wróżyć powrót pomyślności gospodarczej, lecz na jesieni rozpoczął się wyjątkowo głęboki kryzys, który ogarnął cały świat. Drastyczny spadek dochodów ludności wiejskiej (ceny otrzymywane przez rolników za ich wyroby spadły niemal trzykrotnie), bezrobocie i spadek płac, a wreszcie niemal całkowite wstrzymanie emigracji zarobkowej oznaczały katastrofę także dla handlu i rzemiosła. Wprawdzie liczba małych sklepów, straganów i warsztatów wzrastała, lecz wynikało to z braku innych możliwości zarobkowania i dochody ich gwałtownie spadły. Wielu rzemieślników znalazło się bez pracy, gdyż brakowało klientów dysponujących pieniędzmi. I znów z pomocą, jakkolwiek malejącą, przychodził Joint, wspierający zwłaszcza kasy bezprocentowe zrzeszone w Centrali Kas Bezprocentowych. Udzielały one niewielkich pożyczek właścicielom sklepów i warsztatów, które dla wielu z nich okazały się jedynym ratunkiem przed upadłością, gdyż umożliwiały wykupienie na początku roku świadectw przemysłowych, najprostszej formy opodatkowania małych zakładów. Kasy pozwoliły w ten sposób przetrwać kryzys dziesiątkom tysięcy sklepów i warsztatów żyd. w Polsce i zapewniły utrzymanie, choć najczęściej w nędznych warunkach, właścicielom i ich rodzinom. Doświadczenia ich okazały się tak dobre, że zaczęły powstawać analogiczne instytucje przy wielu parafiach katolickich. Była jednak również druga strona medalu. Pożyczki o charakterze charytatywnym przyczyniły się do utrwalenia anachronicznej struktury handlu i rzemiosła w Polsce, gdyż umożliwiły zachowanie przy życiu prymitywnych warsztatów i sklepów, skazanych bez tej pomocy na upadek. Tym samym społeczne i ekonomiczne problemy trapiące społeczność żyd. pozostały nie rozwiązane, a jedynie odłożone na przyszłość. 164 Od 1935 rozpoczęła się stopniowa poprawa koniunktury, m.in. dzięki polityce gospodarczej państwa, które podejmowało własne inwestycje (zwłaszcza o znaczeniu wojskowym), wspierało inwestycje prywatne oraz modernizację istniejących dawniej zakładów przemysłowych i handlu. Nie rozwiązywało to jednak palących problemów społecznych, gdyż przyrost liczby miejsc pracy w wielkim przemyśle okazał się niedostateczny, by wchłonąć olbrzymie bezrobocie, któremu towarzyszył nadmiar ludności w rolnictwie. Co więcej, postęp gospodarczy przynosił bezpośrednio ujemne skutki dla drobnej gospodarki, która stanowiła podstawę utrzymania dla większej części ludności żyd. Modernizacja, wymuszana m.in. rozporządzeniami nakazującymi instalowanie urządzeń zapewniających higienę produkcji i sprzedaży artykułów spożywczych i stosowną przebudowę pomieszczeń, a także przestrzeganie jakościowych standardów, zwłaszcza produktów przeznaczonych na eksport, wymagała inwestycji. Wprawdzie były one przeważnie skromne, lecz właściciele zakładów - nawet w stosunkowo zamożnej Wielkopolsce - nie mieli na to środków. Tysiące małych sklepów i warsztatów, zwłaszcza żyd. (fragmentaryczne badania dowodzą, że udział Żydów wśród najuboższych kupców i rzemieślników był wyższy od przeciętnego) stanęło przed perspektywą likwidacji. Poważnym zagrożeniem dla wielu żyd. rzemieślników było zmodernizowane prawo przemysłowe, które wprawdzie uznawało prawa nabyte na podstawie dawniejszych przepisów przez właścicieli samodzielnych warsztatów, lecz stwarzało istotne przeszkody dla uzyskania dyplomu mistrzowskiego przez czeladników. Należał do nich obowiązek dobrego opanowania języka polskiego. Wybuch drugiej wojny światowej przerwał normalną ewolucję gospodarki, toteż brak jest podstaw dla oceny, w jakim kierunku następowałyby zmiany, gdyby państwo polskie rozwijało się nadal w warunkach pokojowych. Zbyt wiele czynników politycznych i ekonomicznych o charakterze międzynarodowym oddziaływało na koniunkturę w kraju. Dane, którymi dysponujemy, pozwalają jedynie na stwierdzenie, że w skali całego okresu międzywojennego, pomimo dość krótkiego ożywienia koniunktury w 1. 1926-1928, społeczność żyd. ulegała procesowi pauperyzacji. Jakkolwiek istniała nieliczna stosunkowo grupa ludzi zamożnych, a nawet były jednostki zaliczane do elity świata kapitału, to przecież zdecydowana większość Żydów znajdowała się w trudnych warunkach materialnych, wielu cierpiało nędzę, a ich położenie się pogarszało. Proces ten wynikał przede wszystkim z tendencji rozwojowych całej polskiej gospodarki i szansę zmian na lepsze zależały od sytuacji całego kraju. Problemy żyd. nie mogły być rozwiązane w izolacji od problemów trapiących resztę mieszkańców Polski. Pomimo tych tendencji w życiu ekonomicznym lata międzywojenne przyniosły rozkwit życia politycznego i kulturalnego społeczności żyd. w Polsce. System prawny ustanowiony przez konstytucję 1921 umożliwił swobodny rozwój partii politycznych (zakaz dotknął w XII 1918 jedynie partię komunistyczną, w latach późniejszych sądy rozwiązywały niektóre partie lub stowarzyszenia po uznaniu, że propagowały komunizm), a zmiany następujące po zamachu majowym 1926, jak również na podstawie konstytucji z 1935 nie przeobraziły zasadniczo tego stanu rzeczy. Wprawdzie główne elementy zróżnicowania politycznego społeczności żyd. kształtowały się już od końca XIX w., lecz dopiero w latach między wojnami nastąpiło definitywne uformowanie się partii politycznych, wyrażających złożoność postaw Żydów wobec aktualnych problemów oraz dzielące ich rozbieżności światopoglądowe. Najważniejsze linie podziałów przebiegały, jak dawniej, według odmiennego stosunku do Palestyny, do judaizmu oraz do programu socjalistycznej przebudowy społeczeństwa. Największe wpływy u progu niepodległości Polski prawdopodobnie zachowywały tradycyjne środowiska religijne, uważające wprawdzie Erec Israel za swą ojczyznę duchową, gdzie po przyjściu Mesjasza odrodzi się Królestwo Izraela, lecz doczesną ojczyzną była dla nich Polska, w której od wielu stuleci mieszkali ich przodkowie. Stanowisko takie reprezentowała przede wszystkim partia Agudas Isroel, której duchowym przewodnikiem był cadyk z Góry Kalwarii (jid. Gerer rebe) Meir Alter. Przedstawiciele jej zasiadali w sejmie i senacie, przeważali w organach wielu (może nawet większości) gmin wyznaniowych. Agudas Isroel należała do międzynarodowej organizacji pod tą nazwą, w której odgrywała największą rolę. 165 historte Socjalistyczny Bund odrzucał wprawdzie wszelką religię i propagował światopogląd marksistowski (potępiając zarazem metody działania komunistów i krytycznie oceniając politykę ZSRR), lecz przyszłość Żydów również widział w Polsce, postulując budowę systemu socjalistycznego. Łączyło to Bund z Polską Partią Socjalistyczną (do której także należeli niektórzy Żydzi), lecz bundowcy krytykowali PPS za „oportunizm" w działalności politycznej. Radykalna grupa członków Bundu oderwała się od tej partii, a następnie zjednoczyła z Komunistyczną Partią Polski. Wpływy Agudas Isroel stopniowo malały, początkowo przede wszystkim na korzyść syjonistów, w latach trzydziestych na rzecz Bundu. Mimo to Bund nie zdołał wprowadzić swych przedstawicieli do sejmu, natomiast zyskał silne pozycje w organach samorządowych niektórych miast, zwłaszcza w Łodzi. Początkowo partia bojkotowała wybory do gmin wyznaniowych, w latach trzydziestych zmieniła taktykę i w niektórych gminach zdobywała wpływy pomimo zaciętego przeciwdziałania ortodoksów. Gdy wybory do organów gminnych przynosiły zwycięstwo socjalistów lub syjonistów (zwłaszcza lewicowych), wówczas nadzorcze władze państwowe mianowały często komisarzy, którzy administrowali gminami. Znacznie mniejsze wpływy niż Agudas Isroel oraz Bund (niemal wyłącznie na ziemiach poprzednio pod panowaniem rosyjskim) miała Jidysze Fołkspartaj, postulująca pełne równouprawnienie Żydów oraz ich autonomię kulturalną. Wpływy tej partii stopniowo malały. Zróżnicowany był także ruch syjonistyczny. Największe znaczenie miała początkowo Organizacja Syjonistyczna w Polsce, którą osłabiały wewnętrzne podziały, zarówno na regionalne centrale o znacznej samodzielności, jak też na zwalczające się frakcje o odmiennej taktyce. Na lewicy znajdowała się Poalej Syjon, która rozpadła się na odrębne partie - lewicę (bardziej wpływową) i prawicę. Radykalne nieliczne skrzydło partii połączyło się z partią komunistyczną. Prawicę syjonistów reprezentowała początkowo tylko religijna partia Mizrachi, rywalizująca skutecznie o wpływy z Agudas Isroel. W latach dwudziestych powstał nowy nurt prawicowy o charakterze świeckim (tzw. rewizjoniści), który następnie oddzielił się jako Nowa Organizacja Syjonistyczna. Spory wewnętrzne w Organizacji Syjonistycznej spowodowały spadek jej wpływów w latach trzydziestych na korzyść rewizjonistów, Poalej Syjon lewicy oraz Bundu. Partie syjonistyczne działające w Polsce należały do Światowej Organizacji Syjonistycznej i wysyłały delegatów na kongresy międzynarodowe. Współdziałały również z analogicznymi partiami działającymi w Palestynie. Niektórzy działacze emigrowali z Polski, a następnie zajmowali ważne stanowiska w międzynarodowych i palestyńskich instytucjach syjonistycznych. Wśród nich byli Nachum Sokołów oraz Icchak Grunbaum. Z partiami politycznymi związane były organizacje młodzieżowe. Niektóre z nich działały jednak samodzielnie i zyskały istotne znaczenie jako awangarda głównych nurtów politycznych. Wśród ugrupowań syjonistycznych ważną rolę odegrał Ha-Szomer ha-Cair. Także najważniejsze stowarzyszenia sportowe były powiązane z partiami politycznymi. Najbardziej rozbudowane stowarzyszenie Makabi miało charakter syjonistyczny. Szczególnie rozwinęło się życie kulturalne oraz oświata. Wprawdzie rząd polski zobowiązany był - na mocy traktatu mniejszościowego - do zakładania dla mniejszości narodowych publicznych szkół z ich językami ojczystymi jako wykładowymi, lecz społeczność żyd. szkół takich nie uzyskała. Argumentem, który miał usprawiedliwiać ów stan rzeczy był podział samych zainteresowanych na zwolenników jidysz oraz hebrajskiego. W latach dwudziestych istniały odrębne szkoły publiczne dla uczniów żyd., w których nie było zajęć podczas szabatu (odbywały się w niedzielę) oraz świąt żyd. Pod koniec pierwszej dekady niepodległości były one jednak likwidowane; uczniowie żyd. mogli - na żądanie rodziców - powstrzymywać się od pisania i rysowania w owe dni. Natomiast organizacje żyd. rozbudowały system szkół prywatnych. Nauczanie w niektórych było na wysokim poziomie, toteż uzyskały te sama prawa wydawania świadectw dojrzałości co szkoły państwowe. Dwa najbardziej rozwinięte systemy oświatowe - Tarbut i Centrale Jidysze Szul-Orga-nizacje (CISZO) były pod wpływami partyjnymi. Pierwsza z nich miała charakter syjonistyczny (z językiem nauczania hebrajskim), druga - socjalistyczny (z językiem nauczania jidysz). Oprócz szkół świeckich działały tradycyjne szkoły religijne (chedery oraz jesziwy). Cześć utrzymywana była przez 166 gminy wyznaniowe, inne - o bardziej nowoczesnym charakterze - przez ogólnopolskie stowarzyszenia, związane z partiami religijnymi. Oprócz jesziw istniały utrzymywane przez państwo seminaria rabiniczne, a w Warszawie powstał Instytut Nauk Judaistycznych, uczelnia współpracująca z Uniwersytetem Warszawskim. W Wilnie działał Jidyszer Wissenszaftlecher Institut (JIWO), placówka o charakterze naukowym, która w latach trzydziestych rozwinęła studia doktorskie. Wybuch wojny przeszkodził w uruchomieniu planowanych studiów magisterskich. Rozwijały się zwłaszcza badania filologiczne (pionierski charakter miały studia nad językiem jidysz, podjęte w JIWO) oraz socjologiczne i ekonomiczne. Grono młodych uczonych, często nauczycieli gimnazjów żyd., kontynuowało w Warszawie studia nad przeszłością Żydów polskich. Wyniki badań publikowano w czasopismach żyd. i polskich oraz książkach. Swoistym fenomenem był rozwój literatury w trzech językach: jidysz, hebrajskim i polskim. Rozwijał się teatr i powstał żyd. film. W trzech językach ukazywały się również tygodniki i miesięczniki, a dzienniki w jidysz i po polsku. Powstały stowarzyszenia dziennikarzy i pisarzy żyd.; żyd. PEN Club był jedyną tego rodzaju instytucją w świecie. Podstawą rozwoju literatury i prasy była rzesza czytelników, którzy mieli dostęp do słowa żyd. dzięki księgarniom, a zwłaszcza licznym czytelniom i bibliotekom, zakładanym przez partie oraz stowarzyszenia celem szerzenia oświaty i propagowania własnych poglądów, a także osoby prywatne, jako przedsiębiorstwa dochodowe. Własne biblioteki miały synagogi; największa z nich, o wielkiej wartości naukowej, powstała jeszcze w XIX w. przy Wielkiej Synagodze w Warszawie. Zapoczątkowana jeszcze przed wojną światową twórczość malarska i rzeźbiarska oraz fotografia artystyczna rozwinęły się na dużą skalę dopiero w latach międzywojennych. Artyści, przeważnie wychowankowie polskich uczelni artystycznych oraz uczniowie wybitnych polskich twórców, należeli do stowarzyszeń żyd. oraz polskich, wystawiali na wystawach wspólnych, organizowano także odrębne wystawy artystów żyd. W niektórych miastach powstawały muzea. W Warszawie cenne zbiory zgromadziło Muzeum im. Bersonów, we Lwowie sławna była, zachowana do dziś, kolekcja Maksymiliana Goldsteina. Druga wojna światowa Wybuch drugiej wojny światowej przerwał świetny rozwój żyd. życia intelektualnego oraz politycznego. Wprawdzie w warunkach okupacji, nawet w gettach i obozach wielu uczonych i artystów - w najcięższych warunkach - kontynuowało swą twórczość, jednak niewiele dzieł przetrwało czasy wojny, niewielu intelektualistów przeżyło czas Zagłady. Zniszczeniu uległy także liczne zbiory biblioteczne, archiwalne i muzealne. Inni uczeni i artyści znajdowali się poza Polską (m.in. w Palestynie i w Ameryce), dzięki czemu przeżyli i po wojnie nawiązali do tradycji okresu międzywojennego, współtworząc nowe ośrodki żyd. życia w Palestynie i w USA. Na ziemiach wschodnich, gdzie wkroczyła armia radziecka, wielu Żydów witało ją uroczyście. Trudno mieć wątpliwości, że wyrażało to szczere przekonania komunistów (tych jednak było niewielu) oraz ich sympatyków. Brak źródeł, by wyjaśnić, w jakiej mierze entuzjazm powitań był uprzednio reżyserowany. Część witających czyniła to z obawy przed władzami radzieckimi, inni jednak widzieli w armii radzieckiej ratunek przed hitleryzmem. Wyrażał to komentarz pewnego Żyda: „otrzymaliśmy wyrok śmierci, który teraz zamieniono na dożywotnie więzienie" (Pinchuk). Niektórzy Żydzi, w tym także działacze i intelektualiści z zachodnich i centralnych regionów Polski wykorzystali w ciągu pierwszych paru miesięcy po klęsce wrześniowej szansę przedostania się na teren okupowany przez armię radziecką. Uchodzili zwłaszcza komuniści, lecz także wiele osób dalekich od komunizmu kierowało się na wschód w przekonaniu, że uchronią się w ten sposób przed najgorszymi prześladowaniami. Władze radzieckie przystąpiły niezwłocznie do organizowania uzależnionego od siebie życia żyd., stwarzając warunki uprzywilejowane dla mniejszości narodowych. Mieszkańców zajętych terenów zmuszano do przyjęcia paszportów radzieckich, uznając ich za obywateli ZSRR. Zamiast likwidowanych instytucji polskich powstawały białoruskie, ukraińskie i żyd., z reguły kierowane przez przybyszów ze Związku Radzieckiego. Powstawały także szkoły z językiem nauczania jidysz; 167 po kilku miesiącach wprowadzano często język rosyjski. Przyjeżdżały teatry żyd. z repertuarem dostosowanym do ideologicznych potrzeb władz. Lęk przed represjami spowodował, że w krótkim czasie nastąpiła faktyczna samolikwidacja wszystkich dotychczas istniejących organizacji żyd., włącznie z gminami wyznaniowymi. Wiadomo jednak, że podejmowały działalność młodzieżowe grupy konspiracyjne. Początkowo aresztowania objęły stosunkowo niewiele osób, przede wszystkim przedstawicieli społeczeństwa polskiego, którzy zajmowali stanowiska we władzach ewentualnie należeli do zie-miaństwa. Wśród zatrzymanych z tego powodu znaleźli się również niezbyt liczni Żydzi, wchodzący w skład centralnych i wojewódzkich organów państwowych lub samorządowych. Do obozów skierowano żołnierzy, a zwłaszcza oficerów wojska polskiego. Wśród kilkunastu tysięcy zamordowanych następnie oficerów znajdowało się także wielu Żydów. W miarę upływu czasu aresztowania i deportacje w głąb ZSRR obejmowały coraz liczniejsze środowiska bez względu na narodowość, przy czym ofiarami padali przede wszystkim ludzie czynni w życiu publicznym oraz ich rodziny. Wśród nich znaleźli się wybitni żyd. działacze społeczni i polityczni (m.in. Mojżesz Schorr, Henryk Erlich, Wiktor Alter, Emil Sommerstein); niektórzy zmarli w obozach, inni zginęli w więzieniach, jeszcze inni zdołali przeżyć i po wojnie wracali do Polski. Deportowano także działaczy Komunistycznej Partii Polski. Okazać się miało, że deportowani Żydzi, dla których represje radzieckie były dramatycznym przeżyciem, otrzymali o wiele większe szansę ocalenia życia niż ci, którzy zdołali uniknąć deportacji. Ratowanie Żydów nie było jednak zamierzeniem radzieckich organów bezpieczeństwa. Atak III Rzeszy na ZSRR w lecie 1941 i błyskawiczny pochód armii niemieckich na wschód spowodował zaskoczenie większości Żydów, którzy w ciągu krótkiego czasu znaleźli się pod władzą niemiecką. Niewielu tylko udało się umknąć wraz z wycofującymi się w popłochu instytucjami radzieckimi. Większość padła ofiarami Zagłady. Losy Żydów polskich, którzy pozostali na wolności na terytorium ZSRR, były rozmaite, częstokroć zależne od przypadku. Większość kierowano do pracy w rolnictwie, przemyśle lub w kopalniach. Część młodych mężczyzn wcielono do armii radzieckiej. Sytuacja zdawała się zmieniać, gdy w lecie 1941 doszło do porozumienia między polskim rządem na uchodźstwie a rządem ZSRR. Do Związku Radzieckiego przybyli przedstawiciele Polski i rozpoczęło się tworzenie armii polskiej, nad którą dowództwo objął gen. Władysław Anders. Zgodnie z porozumieniem, do odradzającego się wojska polskiego mieli wstępować obywatele polscy przebywający w ZSRR; część z nich zwalniano z więzień i obozów. Okazało się jednak, że radzieckie organa wojskowe interpretowały porozumienie selektywnie i nie uznawały za obywateli RP Żydów poprzednio zamieszkałych na terenach wcielonych po 17 IX 1939 do ZSRR. Traktowano ich jako swoistych zakładników w sporze o przyszłą granicę polsko-radziecką i na ogół nie zezwalano na wcielenie ich do wojska polskiego. Zarazem radzieccy oficerowie stwarzali wobec zainteresowanych pozory, że decyzje podejmują polskie komisje, a więc przyczyną odrzucenia kandydatów jest antysemityzm polski. Interpretacja taka była tym bardziej przekonująca, że ci Żydzi, którzy zdołali pokonać przeszkody i zostali przyjęci do polskiej armii, spotykali się z szykanami ze strony niektórych oficerów i żołnierzy. Utworzona w ZSRR armia polska została później skierowana na Bliski Wschód, gdzie pewna liczba (być może około 2,5 tyś.) żołnierzy i oficerów żyd. porzuciła szeregi, wstępując do formacji żyd. przygotowujących się do walki o niepodległe państwo żydowskie. Inni przeszli szlak bojowy w formacjach polskich i wielu padło na frontach walki przeciw armiom państw osi. Wkrótce po ewakuacji armii gen. Andersa z ZSRR powstał w tym państwie Związek Patriotów Polskich (we władzach brał udział także zwolniony z więzienia były poseł na sejm i działacz syjonistyczny Emil Sommerstein) z istotnym udziałem komunistów, który wystąpił z inicjatywą stworzenia nowej formacji u boku armii radzieckiej. W tym przypadku władze radzieckie nie stawiały przeszkód Żydom, gdy zgłaszali się do wojska polskiego. Żołnierze i oficerowie żyd. przeszli z tą armią szlak bojowy aż do Niemiec i w ten sposób zyskali możliwość powrotu do kraju. Żydzi polscy znaleźli się na emigracji także w innych krajach europejskich, a niektórym udało się dotrzeć do Palestyny jeszcze w pierwszych miesiącach wojny. Do powołanej we Francji (następ- historia 168 nie przeniesionej do Anglii) Rady Narodowej, doradczego organu rządu na uchodźstwie, wszedł działacz syjonistyczny Ignacy Schwartzbart, zarazem członek Rady Żydów Polskich w Wielkiej Brytanii. Do drugiej Rady (powołanej na początku 1942) wszedł oprócz niego także działacz Bun-du Szmul Zygielbojm. Po jego samobójstwie w maju 1943 miejsce to zajął Emanuel Scherer. Politycy żyd. brali czynny udział w życiu politycznym emigracji, utrzymywali kontakt z żyd. konspiracją w kraju i starali się zapewnić dla niej pomoc, usiłowali także alarmować opinię świata tragedią Żydów pod okupacją i uzyskać dla nich ratunek. W oddziałach polskich tworzonych we Francji, a następnie ewakuowanych do Wielkiej Brytanii również służyli Żydzi. Część z nich uszła z kraju we wrześniu 1939 po klęsce, inni - spośród dawnej emigracji - zgłaszali się ochotniczo już podczas wojny. Okazało się jednak, że ochotników żyd. przyjmowano niezbyt chętnie, a żołnierze spotykali się ze strony niektórych oficerów z szykanami. Ukazywało się także polskie pismo emigracyjne propagujące program antysemicki. Wywołało to skandal polityczny, interpelacje w Izbie Gmin, a w 11944 kilkudziesięciu żołnierzy żyd. z polskich jednostek odmówiło powrotu do nich, żądając przeniesienia do formacji brytyjskich. Wydarzenie to przypieczętowało rozejście się dróg działaczy żyd. oraz rządu na uchodźstwie, który nie potrafił rozwiązać problemów powodowanych antysemityzmem niektórych polityków i oficerów. Polska Ludowa Proces wyzwalania ziem polskich spod okupacji niemieckiej umożliwił wyjście z ukrycia tych ludzi, szczątków narodu żyd. ocalałych w czasach Zagłady, którzy zdołali przeżyć dzięki pomocy „aryjskich" rodzin, posługując się fałszywymi dokumentami, w rozmaitych kryjówkach w miastach, wsiach i lasach, w oddziałach partyzanckich. Brak możliwości ustalenia ich liczby; szacunki (dotyczące całego terytorium państwa) wynoszą od 20 do 75 tyś. osób. Wraz z armią polską utworzoną w ZSRR przybywali żołnierze i oficerowie. Wkrótce rozpoczęły się powroty ze Wschodu, na wolność wychodzili ostatni, nieliczni więźniowie (zapewne około 10 tyś. osób), powracali ci, którzy zdołali przeżyć na terenie Niemiec. Według rozmaitych szacunków wojnę przeżyło nie więcej niż 350 do 500 tyś. Żydów polskich (10 do 14% stanu z 1939), przy czym nieznana liczba pozostała poza Polską: w Palestynie (gdzie uczestniczyli wkrótce w budowie niepodległego Izraela, na emigracji w Europie Zachodniej i USA, a także w Związku Radzieckim, niekiedy z przyczyn rodzinnych, nieraz pozbawieni szans repatriacji. Okazało się wkrótce, że niebezpieczeństwa grożące w Polsce nie minęły. Organy władzy tworzone przez Krajową Radę Narodową, powstałą z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej (założonej przez komunistów w latach okupacji) oraz jej sojuszników, wspierane przez ZSRR, napotkały opór ze strony niektórych polskich organizacji konspiracyjnych. Reagowały one na terror organów bezpieczeństwa i aresztowania przeciwników nowej władzy napadami na lokalne urzędy, posterunki itp., a także zabójstwami działaczy politycznych, zwłaszcza członków PPR. Ofiarami morderstw padali nieraz Żydzi, których nacjonalistyczny stereotyp czynił odpowiedzialnymi za komunizm. Zaznaczyć należy, iż na Białostocczyźnie polscy partyzanci zabijali również Białorusinów, a w po-łudniowo-wschodniej części państwa toczyła się wojna między partyzantką ukraińską a wojskiem polskim. Ujawnienie się Żyda i powrót do rodzinnej miejscowości także bywały niebezpieczne. Ludzie, którzy przejęli mienie pozostawione przez rodziny żyd., obawiali się, że powracający zażądają zwrotu swojej własności, a zwłaszcza mieszkania lub domu. Na tym tle zdarzały się morderstwa. Niektórzy historycy oceniają, że bezpośrednio po wojnie w rozmaitych okolicznościach zamordowano w Polsce około 1300 Żydów. Nic dziwnego, że wkrótce ludzie, którzy przeżyli wojnę i okupację, często porzucali rodzinne wsie i miasteczka, osiedlając się w dużych miastach. I to jednak nie dawało pełnej gwarancji bezpieczeństwa, gdyż tam również zdarzały się ekscesy, które w kilku przypadkach przekształciły się w pogromy. Najbardziej tragiczny nastąpił 4 VII 1946 w Kielcach, gdzie śmierć z rąk tłumu poniosły 42 osoby, a wiele zostało rannych. Na wyzwolonych terenach już w lecie 1944 powstawały komitety żyd., otaczając opieką ludzi jej potrzebujących. We wrześniu utworzono Centralny Komitet Żydów w Polsce, złożony z przedsta- 169 wicieli różnych nurtów politycznych, który, poza organizowaniem pomocy, podjął inicjatywę odrodzenia żyd. życia w kraju. WII 1945 zaczęły powstawać kongregacje religijne (zamiast dawniej istniejących gmin wyznaniowych), lecz należała do nich mniejszość społeczności żyd. Odradzały się partie polityczne nawiązujące do tradycji okresu międzywojennego (nie zalegalizowano jednak Agudas Isroel oraz Nowej Organizacji Syjonistycznej i zwolennicy ich działali półlegalnie) oraz inne organizacje, stowarzyszenia i spółdzielnie. Ważną instytucją była Centralna Żyd. Komisja Historyczna, która podjęła gromadzenie dokumentów i relacji dotyczących Zagłady i wydawanie ich drukiem; wyrósł z niej później Żyd. Instytut Historyczny. Działało kilka teatrów, ukazywała się zróżnicowana ideowo prasa w językach jidysz, hebrajskim i polskim. Repatrianci, przesiedleńcy z ZSRR oraz powracający z obozów otrzymywali pomoc, a jednym pierwszych zadań było dostarczenie im mieszkań. Od drugiej połowy 1945 kierowano ich przede wszystkim na ziemie zachodnie uzyskane w następstwie uchwał konferencji w Poczdamie, zwłaszcza do Szczecina (wiosną 1947 mieszkało tam około 7,5 tyś. Żydów) oraz na stosunkowo mało zniszczony Dolny Śląsk, w rejon Wrocławia (45 tyś.) i Wałbrzycha. Zwarte w miarę możliwości osadnictwo żyd. miało ułatwić odrodzenie żyd. życia społecznego i kulturalnego, a także przyspieszyć zagospodarowanie tych terenów. Innymi znacznymi skupiskami Żydów były Łódź (16 tyś.), Katowice (8 tyś.), Kraków (7,5 tyś.) i Warszawa (5 tyś.). W największych ośrodkach powstawały szkoły żyd. zakładane pod auspicjami głównych nurtów politycznych, w tym z językami nauczania jidysz lub hebrajskim. Pomocy finansowej i w innych formach dla odbudowy życia żyd. udzielał Joint, którego przedstawicielstwo powstało w Polsce. Wśród Żydów rywalizowały ze sobą dwa główne poglądy na przyszłość. Pierwszy z nich, reprezentowany przez syjonistów, przewidywał emigrację do Palestyny, gdzie miało powstać nowe państwo. Wobec ograniczeń stawianych przez Wielką Brytanię, syjoniści tworzyli w okresie przejściowym kibuce, rozmaite formy kształcenia zawodowego itp., przygotowując swych zwolenników do osadnictwa w Erec Israel. Drugi program, popierany przez komunistów należących do PPR oraz Bund, zmierzał do odrodzenia osiedla żyd. w Polsce. Zapewne większość ocalałych Żydów, którzy najczęściej utracili całe rodziny, pragnęła spokojnego życia po katastrofie wojennej. Wielu nie widziało jednak możliwości odrodzenia osiedla żyd. „na cmentarzu całego narodu", jakim stała się Polska. Inni obawiali się ustanowienia w Polsce systemu wzorowanego na radzieckim i pragnęli wyjechać, choć niekoniecznie do Palestyny. Jeszcze przed końcem wojny działacze syjonistyczni stworzyli na terenie ZSRR nielegalną organizację (Bricha), która kierowała emigrantów przez Rumunię ku Palestynie. W 1945 komórki jej zaczęły działać na terenie Polski, początkowo potajemnie (m.in. kierując uchodźców przez Szczecin do okupowanych Niemiec), od 1946 za cichą zgodą i z pomocą władz polskich oraz czechosłowackich, wbrew stanowisku komunistów żyd., lecz zgodnie z ówczesnymi intencjami ZSRR. W Moskwie zapewne łudzono się nadzieją, że niepodległe państwo żyd., utworzone wbrew Wielkiej Brytanii, będzie oparciem dla polityki radzieckiej w ważnym strategicznie regionie. W Polsce Pomnik getta warszawskiego, fragment 170 r 171 historia powstały obozy szkolące przyszłych bojowników żyd., Czechosłowacja dostarczała potajemnie uzbrojenia. Tendencje emigracyjne wzmogły się z obawy o bezpieczeństwo własne i rodzin, a silnym bodźcem stał się zwłaszcza pogrom kielecki. Prawdopodobnie dzięki działalności Brichy opuściło Polskę do końca 1947 ponad 140 tyś. osób, a innymi drogami wyjechało co najmniej dalszych 30 tyś. W połowie 1948 w Polsce mieszkało ponad 100 tyś. Żydów. Zmiany polityczne w Polsce widoczne w 1948, zwłaszcza ograniczanie prywatnej przedsiębiorczości, likwidowanie szkół i innych instytucji oraz niezależnych organizacji żyd. (m.in. sądy skazały na więzienie kilku działaczy Nowej Organizacji Syjonistycznej), a także zwrot polityki ZSRR od wspierania Izraela ku poparciu państw arabskich i zwalczaniu nader rozciągłe rozumianego syjonizmu, spowodowały drugą falę emigracji. We IX 1949 komunikat prasowy poinformował o możliwości optowania na rzecz Izraela; zamierzeniem władz było pozbycie się z Polski zwolenników syjonizmu oraz przedstawicieli warstw nieproletariackich. Do końca 1950 wyjechało z kraju około 30 tyś. osób, a w połowie 1951 społeczność żyd. liczyła 60 do 80 tyś. osób. Wydalono z kraju, pod zarzutem szpiegostwa, przedstawicieli Jointu. Po likwidacji wszystkich niezależnych partii oraz instytucji życie społeczności żyd. zostało scentralizowane i zdominowane przez komunistów, działających od XII 1948 w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Centralne miejsce zajmowało Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (powstało w 1950 zamiast CKŻP i niektórych innych żyd. organizacji), wydające nieliczne już i zuniformizowane pisma w językach polskim oraz jidysz, zaś książki (w jidysz) publikowało wydawnictwo Jidysz Buch. Szkoły zostały upaństwowione, ich programy w dużym stopniu ujednolicono i w 1961 pozostało tylko 9 szkół z polskim językiem nauczania oraz z lekcjami jidysz i historii Żydów. Zachowano Żyd. Instytut Historyczny oraz jeden Państwowy Teatr Żyd. im. E. Kamiń-skiej. Kongregacje religijne przekształcono w Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego, podporządkowany CKŻP. Zaznaczyć należy, iż sytuacja społeczności żyd. była i tak lepsza od położenia innych mniejszości narodowych, które nie uzyskały nawet tak skromnych możliwości rozwoju własnej kultury, nie miały stowarzyszeń ani szkół. Zmiany sytuacji Żydów w Polsce następowały w ślad za represjami wobec żyd. intelektualistów w ZSRR, gdzie w latach 1948-1952 wielu wybitnych twórców zamordowano, uwięziono lub osadzono w obozach pracy. Analogiczne zjawiska wystąpiły w innych państwach obozu radzieckiego. Szczególnie duże znaczenie miał proces „syjonistyczno-imperialistycznych spiskowców" z Rudolfem Slanskym jako głównym oskarżonym w Pradze (1952), a następnie (11953) oskarżenie grupy lekarzy kremlowskich o spisek celem zamordowania polityków radzieckich. W Polsce nie doszło do takich represji, lecz pod hasłem „unarodowienia kadr" usuwano Żydów z odpowiedzialnych stanowisk. Śmierć Józefa Stalina przeszkodziła dalej idącym represjom, o których krążyły pogłoski. W rezultacie tej polityki w ciągu niedługiego czasu żyd. życie kulturalne ograniczyło się do skromnej sfery dozwolonej przez władze albo do kręgu życia rodzinnego, lecz i tutaj postępowała asymilacja. Znaczna część społeczności żyd. stroniła od oficjalnych organizacji, a nawet stopniowo traciła związek z tradycjami narodowymi. Teatr żyd. cieszył się uznaniem, lecz władze państwowe posługiwały się nim jako rodzajem wizytówki wobec świata. Wprawdzie kontynuowano badania w ŻIH, lecz ograniczone przede wszystkim do dziejów Zagłady (wyniki służyć mogły do propagandy przeciw Republice Federalnej Niemiec), ewentualnie „wkładu Żydów do walki wyzwoleńczej narodu polskiego". Zmiany polityczne w ZSRR zapoczątkowane wiosną 1956 oraz skutki przemian w Polsce, których symbolem były zmiany personalne w PZPR, wpłynęły pozytywnie na życie mniejszości narodowych, w tym także Żydów. Wzrosła liczba członków TSKŻ oraz ożywiła się działalność jego oddziałów, odrodził amatorski ruch kulturalny, lecz istotne zmiany w Towarzystwie następowały przede wszystkim w następstwie nacisku z zewnątrz, nieraz ze strony władz państwowych lub PZPR, a nie z inicjatywy zarządu. Nawiązano ponownie współpracę z Jointem, którego biuro powstało w 1958, a także z niektórymi innymi zagranicznymi organizacjami żyd. Zarazem w społeczeństwie polskim ujawniły się ponownie nastroje antysemickie, a w VI 1956 w Poznaniu krążyła nawet pogłoska o „mordzie rytualnym". Większe praktyczne znaczenie miały zapewne skutki wewnętrz- nych rozgrywek wśród działaczy PZPR. Niektórzy z nich zaczęli posługiwać się hasłami antyinteli-genckimi i antysemickimi, uznając Żydów za winnych protestów robotniczych. Inni zaś usiłowali obciążyć Żydów odpowiedzialnością za stalinizm i związane z nim represje oraz zbrodnie. Zdarzały się szykany wobec Żydów, za które ponosili odpowiedzialność lokalni urzędnicy oraz działacze PZPR. Wznowiono przejściowo repatriację z ZSRR, skąd przyjechało około 3,5 tyś. Żydów oraz emigrację do Izraela. Wyjechało wówczas około 27 tyś. osób. Wprawdzie w następstwie zmian dokonanych w 1956 Żydzi uzyskali nieco większe szansę rozwoju życia kulturalnego, lecz nie wpłynęło to na dalej idące usamodzielnienie się ich organizacji i w dalszym ciągu dominowali w TSKŻ starzy działacze, przeważnie ukształtowani w ruchu komunistycznym. Atmosfera sprzyjająca mniejszościom narodowym trwała niezbyt długo i w latach sześćdziesiątych ponownie wzmagały się w PZPR tendencje nacjonalistyczne. W latach 1962-63 doszło do „czystki rasowej" w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, następnie grupa działaczy zmierzających do zdobycia władzy podjęła akcję antysemicką w innych dziedzinach, by w 1967 zainicjować ją w wojsku, a kilka miesięcy później na skalę całego kraju. W wyniku rozpętanej wówczas nagonki w prasie oraz w PZPR, wykorzystującej wojnę Izraela przeciw państwom arabskim (Polska, wzorem ZSRR, zerwała wówczas stosunki dyplomatyczne z Izraelem), rozpoczęła się presja na Żydów i ludzi pochodzących z rodzin żyd. (nieraz o tym nie wiedzieli), by wyjechali z Polski. W rezultacie wiatach 1968-1971 emigrowało 15 do 30 tyś. osób, przeważnie do Europy Zachodniej. W Polsce pozostało, według rozmaitych szacunków, 5 do 10 tyś. Żydów. „Rok 1968 był dla mniejszości żyd. tak wielkim ciosem, że wydawało się, iż jest to już ostateczny schyłek jej prawie tysiącletniej historii na ziemiach polskich" (Cała). Większość instytucji żyd. uległa likwidacji, ponownie usunięto przedstawicielstwo Jointu z Polski. Pozostały TSKŻ i Związek Religijny, lecz nie miały już większego znaczenia, a uczestniczyli w nich przeważnie ludzie w podeszłym wieku. Udało się natomiast ocalić ŻIH (choć przeżywał kryzys) i Państwowy Teatr Żyd., pomimo emigracji wybitnych artystów i uczonych. W połowie lat osiemdziesiątych rodziło się jednakże w niektórych środowiskach młodzieży zainteresowanie żyd. tradycją i kulturą. Antysemityzm inspirowany przez PZPR powodował, że zainteresowania takie zyskały walor postawy opozycyjnej wobec władzy i komunizmu. Grupa młodzieży pochodzenia żyd., dystansująca się od TSKŻ, zaczęła stopniowo poznawać dzieje narodu. Zapoczątkowało to proces odradzania się społeczności żyd. w Polsce, która pozostała wprawdzie nieliczna (5 do 10 rys. osób), lecz po przeobrażeniach politycznych w 1989, wbrew ponownie objawiającym się wybrykom antysemickim, zaczęła odtwarzać niezależne instytucje narodowe. Sprzyjały temu nawiązane ponownie stosunki z Izraelem oraz (od 1981) powrót Jointu do Polski, który udzielił w tej dziedzinie pomocy finansowej. M. Balaban, Historja i literatura żydowska ze szczególnem uwzględnieniem historji Żydów w Polsce, t. MII, Lwów 1925 [reprint: Warszawa 1982]; A. Cala, Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864-1897). Postawy, konflikty, stereotypy, Warszawa 1989; A. Cata, Mniejszość żyd. [w:] Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo polskie a mniejszości narodowe w okresach przełomów politycznych (1944-1989), pod redakcją P. Madajczyka, Warszawa 1998; J. Doktor, Śladami mesjasza-apostaty. Żydowskie ruchy mesjańskie w XVII i XVIII wieku a problem konwersji, Warszawa 1998; S. M. Dubnow, History of the Jews in Russia and Poland, vol MII, Philadelphia 1916-1920; A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785-1870 na tle międzynarodowym, Warszawa 1988; J. Goldberg (ed.), Jewish Prmleges in the Polish Commonwealth. Charters ofRights Granted to the Jewish Communities in Poland-Lithu-ania in the Sbaeenih to Eighteens Centuries, Jerusalem 1985; H. Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, przef. C. Jenne, Warszawa 2000; R. Mabler, Hasidism and the Jewish Enlightement. Their Confrontation in Galicia and Poland in the First Halfofthe Nineteenth Century, Philadelphia- New York -Jerusalem 1985; Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), pod red. J. Tomaszewskiego, Warszawa 1993; B.-C. Pinchuk, Shtetl Jews under Soviet Kule. Eastem Poland on the Eve ofthe Holocaust, Oxford 1990; I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937 [reprint: Warszawa 1991]; I. Schiper, Przyczynki do dziejów chasydyzmu w Polsce, Warszawa 1992; M. Stanislawski, Tsar Nicholas land the Jews. The Transformation of Jewish Society in Russia 1825-1855, Philadelphia 1983; Żydzi w Polsce Odrodzonej. Dzialalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, wyd. I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, t. I-II, Warszawa 1936. Jerzy Tomaszewski 172 historiografia Między kulturą żyd. i judaizmem z jednej strony a historią i jej świadomością w społeczeństwie z drugiej zachodzi relacja szczególna. Tym bardziej zastanawia, że po powstaniu ksiąg biblijnych, których część ma charakter historiograficzny, Żydzi przez wiele stuleci nie pomnożyli w istotnej mierze swego dorobku w tej dziedzinie twórczości, zwłaszcza jeśli pominąć dzieła powstające na obrzeżach kultury żyd., jak np. utwory Józefa Flawiusza. Główny nurt wysiłku intelektualnego, stanowiącego o zachowaniu tożsamości, był skupiony na interpretowaniu i rozwijaniu Prawa. Historia - przede wszystkim starożytna i okresu powstawania Talmudu - mogła być jedynie nauką pomocniczą. Jednak także w tym sensie w całej pełni zaczęto ją rozwijać dopiero w czasach nowożytnych. Dzieje ludu w diasporze były - zdaniem mężów uczonych w Prawie - etapem w realizacji boskiego planu, przejawiającego się w historii świata oraz posłannictwie narodu wybranego. Z perspektywy religijnej nie była to część najważniejsza, aczkolwiek w tym miejscu należy poczynić istotne zastrzeżenia. Pinkasy gmin, synagog, stowarzyszeń religijnych i religijno-zawodowych (np. cechów rzemieślniczych), a w Rzeczypospolitej Obojga Narodów także centralnych organów samorządu żyd., dość nieprecyzyjnie zwane „kronikami", przyjmowały w zasadzie postać, która nie pozwala dopatrywać się w nich historiograficznych pierwocin, choć są istotnym źródłem dla dzisiejszego historyka. Były bowiem bardziej podobne do ksiąg protokołów, do których wpisywano ważniejsze dokumenty, wzbogacane niekiedy zapiskami o ważniejszych wydarzeniach dotyczących danej społeczności. Życie w diasporze obfitowało jednak w dramatyczne wydarzenia, zwłaszcza w prześladowania i męczeństwo wyznawców judaizmu, będące m.in. efektem fałszywych oskarżeń, które mieściły się w ważnej dla świadomości Żydów koncepcji kidusz ha-Szem (hebr. uświęcenie [Bożego] Imienia). Początkowo była ona głównie synonimem męczeństwa; później także wiązała się z nakazem zaświadczania własną osobą wysokich standardów moralnych judaizmu przed otoczeniem innej wiary, stanowiąc przeciwieństwo chilul ha-Szem (hebr. poniżenie [Bożego] Imienia). W tym kontekście zapis wydarzeń zyskiwał szczególne znaczenie, co przede wszystkim znalazło wyraz w tzw. pieśniach historycznych (jid. historisze lider). Zachowało się ok. 50 takich tekstów (głównie drukowanych), choć prawdopodobnie powstało ich znacznie więcej; 20% dotyczy wydarzeń związanych z dziejami społeczności żydowskiej w Rzeczypospolitej w 1.1648-1768. Są to utwory specyficzne, określone nie jako „pieśni", lecz jako kinot (hebr. elegie, lamentacje), bichlech (jid. broszury, książeczki) bądź beszrajbungen (jid. opisy), większość (w przeciwieństwie do ich zachodnioeuropejskich odpowiedników) napisano prozą rymowaną; często niedoskonała jest także ich struktura zwrotkowa. Szok wywołany najstraszniejszymi po czasy Holokaustu prześladowaniami Żydów na ziemiach polskich w czasie powstania Chmielnickiego oraz innych wojen XVII-XVIII w. znalazł ujście w zapisach kronikarskich, sporządzanych m.in. przez polskich rabinów. Najbardziej znany wśród nich jest Natan Hanower (Hanowerski). Tego znakomitego kabalistę rozsławiła przede wszystkim kronika prześladowań Żydów na Ukrainie, zwłaszcza w 1.1648,1649 i 1652, Jewen Mecula (hebr. Głębokie bagno). Ukazała się drukiem po raz pierwszy w Wenecji w 1653, dokąd zawiodły autora wygnańcze szlaki. Liczne edycje tego dzieła - Frankfurt 1678; Amsterdam 1686 (tłum. na jid. Mojżesza ben Abrahama); Amsterdam 1725 (tłum. Jakuba ben Chaima); Dyhernfurth 1727 (wyd. Jakuba Naftalowicza, pochodzącego z Gniezna); Warszawa 1823 (częściowy przekład Abrahama Sterna w „Pamiętniku Warszawskim"); Wandsbeck 1838; Żółkiew i Lwów 1851; Warszawa 1872; Lwów 1877; Kraków 1896; oraz przekłady na języki francuski, niemiecki, rosyjski, polski (Kraków 1914, wyd. Majera Bałabana) oraz szereg translacji na język jidysz - dowodzą niebywałego zainteresowania tym przekazem. Kronika była zresztą później rozwijana i uzupełniana, np. w edycji z!872 rabina Jekutiela Szapiro, obejmującej późniejsze wydarzenia po rok 1768. Znamienne, że kolejną publikację tej kroniki podjęto w języku oryginału w czasie, gdy dope miało się przeznaczenie skupiska żydowskiego w Polsce, a uważane za najlepsze hebrajskie wydanie krytyczne, przygotowane przez Israela Halperina, ukazało się 1944-1945 w Palestynie. Motywy sporządzania oraz formy tego typu relacji były różnorodne. Szczególny związek z mistyką męczeństwa miał przekaz poety religijnego Meira ben Samuela ze Szczebrzeszyna. Jego rymo- 173 historiografia wana hebrajska kronika z okresu powstania Chmielnickiego Cok ha-itim (Ciężkie czasy), napisana w 1650 (przeznaczona do odczytywania w rocznicę tragedii od 17 dnia miesiąca tammuz do 9 aw i 20 siwan), została wydana w 1650 w Krakowie. Opowiadała o nieszczęściach spadających na Żydów od czasów pierwszej wyprawy krzyżowej (1096) po powstanie kozackie. Relację oparto na doniesieniach uciekinierów z okolic Zamościa wiosną 1649 i częściowo na własnych przeżyciach autora. W 1656 w Wenecji ukazał się jej plagiat sygnowany imieniem Joszuy ben Dawida ze Lwowa. W podobnym tonie była utrzymana kronika Caar bat-rabim (Męka wielu, Wenecja b.d.w.) Abrahama ben Samuela Aszkenazi. Inną interpretację odnajdujemy u Gabriela ben Jehoszua Szus-berga, autora kroniki Petach tszuwa (Droga do skruchy, Amsterdam 1651). Uważał on, że na współczesnych mu Żydów spadły prześladowania, gdyż byli grzesznikami. Dzieło było w istocie żarliwym wezwaniem do skruchy. Całkiem odmienny charakter ma zapis uciekiniera z miejsca okrutnego pogromu - Tit ha-jawen (Bagno, Amsterdam, 1650) Samuela Feiwela ben Nalana z Wiednia -podający nazwy miejscowości, w których doszło do pogromów, oraz liczbę ofiar. Natomiast rabin Sabataj ben Meir ha-Kohen, znany głównie z komentarzy do Szulchan Aruch, w kronice Megilla ajfa (Zwój mroku, 1651) szczegółowo zrelacjonował wojny kozackie (1648-9), których był świadkiem, i przedstawił ich tragiczne skutki dla społeczności żydowskiej. Została wydana wraz elegiami nawiązującymi do tych wydarzeń. Z kolei Henocha (Chanocha) ben Abrahama, rabina z Gniezna, a później Poznania, prześladowania w czasie „potopu" szwedzkiego (1655) zmusiły do opuszczenia kraju i osiedlenia się w Niemczech (koło Oettingen). Informacje o dziejach Żydów w Polsce, a zwłaszcza o ich prześladowaniach podczas powstania Chmielnickiego i wojen szwedzkich - często cytowane przez późniejszą historiografię żydowską w języku hebrajskim - zamieścił w dodatku do zbioru hymnów i elegii poświęconych męczennikom z 1648, autorstwa Jakuba ben Naftalego z Gniezna Nachalat Jaakow (Spuścizna Jakuba, Amsterdam 1652) oraz w przedmowie do własnego dzieła homiletycznego Reszit bikurim (Początek pierwocin, Amsterdam 1780). Znacznie mniej powstało zapisów historycznych dotyczących wydarzeń mniej dramatycznych. Należy do nich dzieło rabina Joszuy Falka (Walka) ben Aleksander ha-Kohen, zw. Sma. Dla Żydów polskich był on jednym z wybitnych autorytetów, udzielał się m.in. w Sejmie (Waad) Czterech Ziem. Jego komentarze religijne i dzieła homiletyczne zawierają wiele cennych szczegółów historycznych, zwłaszcza dotyczących posiedzeń Waadu. Właśnie na jego użytek sporządził kodeks potępiający pobieranie wysokich procentów od pożyczek - Kuntres al-dine ribbit (Komentarz o prawie pożyczkowym, 1692), w broszurze szczegółowo opisał przebieg synodu lubelskiego w 1607. Waad w swoich decyzjach poszedł za wskazówkami Falka. Kronikarskie zapisy dotyczące przeszłości polskich Żydów, pochodzące z okresu staropolskiego, były stosunkowo liczne. Najbardziej bodaj znany spośród ich autorów jest Ber z Bolechowa (Ber Birkenthal), pisarz i kronikarz hebrajski. Uczestniczył on w dyspucie z frankistami w katedrze lwowskiej, jako doradca i tłumacz rabina lwowskiego Chaima ben Simcha ha-Kohen Rapo-porta. Jego spuściznę stanowią: Diwrej bina - studium o fałszywych mesjaszach w dziejach Żydów i wspomnianej dyspucie (praca została odkryta w 1912 i opublikowana przez A. J. Brawera w 1917 i 1921) oraz Pamiętniki (odkryte w Jews' College w Londynie, opublikowane przez Marka Wisch-nitzera w 1922, także w tłum. na jid. i ang.). Drugie z wymienionych dzieł zawiera informacje dotyczące dziejów Żydów galicyjskich w XVIII w. (m.in. o frankizmie, rozwiązaniu Waadu i historii gospodarczej). Pisma Bera z Bolechowa przynoszą już z sobą powiewy haskali (oświecenia), pod wpływem której rozwinęła się nowożytna historiografia żydowska. Przełom związany z tym nurtem kulturowym, choć zrazu dotyczył tylko elit społeczności żydowskiej, był bardzo głęboki. Doprowadził do przewartościowania wielu postaw, m.in. stosunku do nauk świeckich oraz wzrostu zainteresowań przeszłością, co miało znaczenie dla oczyszczenia wiary ojców z późniejszych naleciałości, a także dla poczucia własnej godności. W istocie badanie i opisywanie dziejów Izraela tak w starożytności, jak i w diasporze, czy kraju osiedlenia stanowiło część wielkiego nurtu przemian, prowadzących w XIX i XX w. do powstania nowoczesnych kultur żydowskich (również w ich świeckim wydaniu) oraz zapoczątkowało proces odrodzenia narodowego wśród Żydów. Zjawiska składające się na ten nurt często następowały na ziemiach polskich z opóź- historiografia 174 nieniem w stosunku do społeczeństw zachodnioeuropejskich, a czasem nawet u słowiańskich sąsiadów. Tak było też w przypadku historiografii żydowskiej w Polsce, której bujny rozkwit nastąpił dopiero w okresie międzywojennym. Natomiast wszystkie elementy tego nurtu swą genezą sięgają okresu haskali. Jej przedstawiciele w kilku ośrodkach, a zwłaszcza w Wilnie, żywo interesowali się przeszłością. Najczęściej nie były to próby, którym można by nadać rangę profesjonalnej historiografii, lecz stanowiły zaczyn prowadzący do wzrostu zainteresowań i potrzeb czytelniczych związanych z dziejopisarstwem. Szczególna rola przypadła pisarzom, którzy podjęli studia nad przeszłością pod wpływem idei haskali. Z czasem w tym kręgu mieli pojawić się pisarze łączący twórczość literacką z upowszechnianiem wiedzy historycznej. W środowisku wileńskich maskilów ten rodzaj postawy odnajdujemy u pisarza hebrajskiego Kalmana Szulmana, absolwenta wołożyńskiej jesziwy, przez pewien czas wykładowcy w Szkole Rabinów w Wilnie, który znaczną część swej działalności literackiej poświęcił geografii Palestyny i historii. Publikował głównie tłumaczenia i kompilacje, m.in. Toldot chachmej Israel (Dzieje mędrców Izraela, t. MV, 1872-1878) - historia literatury żydowskiej w okresie rabinicznym oraz Diwrej jemej olam (Dzieje świata, t. I-IX, 1867-84) - wykład historii powszechnej. Prace Szulmana odegrały sporą rolę w tworzeniu świeckiej kultury, docierając nawet do studentów jesziw litewskich. Fundamenty gmachu nowoczesnej historiografii żydowskiej położyli przedstawiciele ruchu Wis-senschaft des Judentums, wyrosłego na Zachodzie (zwłaszcza w Niemczech) i będącego pokłosiem haskali. Reprezentanci Żydów polskich - zwłaszcza galicyjskich - odegrali ważną rolę już u jego początków, często w literaturze światowej zupełnie niedocenianą. Miano protagonisty Wis-senschaft zyskał Nachman Krochmal (znany też pod abrewiacją Ranak), bardziej filozof niż historyk. Życie spędził na prowincji (choć należy docenić znaczenie takiego ośrodka jak Brody dla rozwoju haskali w Galicji i poza jej granicami), co było typowe dla spokojnego, cierpliwego badacza z kręgów ortodoksyjnych. Obraz ten zakłóca tylko nagonka, z jaką się spotkał ze względu na swe kontakty z chachamem karaickim w Kukizowie. Choć niczego - poza kilku drobnymi tekstami - za życia nie opublikował i nie prowadził szerszej korespondencji, stał się jednak głośnym i uznanym, także poza granicami kraju, uczonym, który wywarł duży wpływ na przedstawicieli pierwszego pokolenia haskali w Galicji, na czele z Rapaportem i Chajesem. Pod koniec życia przystąpił do spisywania swego dzieła, którego jednak nie ukończył, zlecając wydanie wybitnemu przedstawicielowi niemieckiego Wissenschaft des Judentums Leopoldowi Zunzowi. Praca ukazała się pod tytułem Morę newuchej ha-zman (Przewodnik dla błądzących doby współczesnej, 1851 i szereg in.wyd.). Podjął w niej próbę pogodzenia judaizmu z filozofią Hegla, przedstawiając wizję historiozoficzną dziejów Żydów, ułożoną w 3 triady - wzrostu, rozkwitu i upadku (trzeciej - od upadku powstania Bar Kochby po XVIII w. - nie zdążył już rozwinąć w opisie szczegółowym). W swych rozważaniach Krochmal traktował Biblię i Talmud jako źródła historyczne, podnosząc równocześnie wagę badania wzajemnych relacji Żydów i otaczających ich ludów. Poglądy Krochmalą wywarły znaczny wpływ na późniejszą archeologię i egzegezę biblijną. Mimo że jego widzenie dziejów obarczone było filozoficznymi uwarunkowaniami, nawiązywali do niego twórcy nowożytnej historiografii żydowskiej na Zachodzie, m.in. Zunz, Bacher, Graetz. Jego syn Abraham Krochmal, częściowo pod wpływem ojca, był zwolennikiem Kanta i Spinozy, któremu poświęcił osobne studium Ewen ha-Rosza (1871). Był też współzałożycielem i współpracownikiem czasopisma „He-Chaluc", pozostając pod wpływem Jehoszuy Herszela Schorra. Snuł filozoficzne rozważania nad istotą judaizmu, jego rozwój postrzegał jako historyczno-kulturowy proces, prowadzący do coraz wyższych szczebli wspólnego poznania Boga i etycznego doskonalenia się. W jednym ze swych najbardziej znanych dzieł Daat elochim ba-Arec (Mądrość [Poznanie] bogów w Izraelu, 1863) porównał ewolucję idei Boga u Żydów i Greków, akcentując niezmienność podstaw judaizmu w toku procesu historycznego. Jego rozważania wywarły duży wpływ na haskaliczną literaturę, a zwłaszcza na Jehudę Lejba Gordona i Mosze Lejba Lilienbluma. Rabin Salomon Juda Rapaport (zw. też Szir) był pionierem haskali w Galicji. Pod wpływem N. Krochmalą zainteresował się haskalą i naukami świeckimi. Po młodzieńczych próbach pisarskich 17$ historiografia (poezja i dramat), zwrócił się całkowicie ku naukom judaistycznym. Podobnie jak N. Krochmal traktował Talmud jako ważne źródło do historii Żydów w okresie od 200 p.n.e. do 1000 n.e. Rapaport położył podwaliny pod całą nowożytną historiografię żydowską. Publikował artykuły w „Biku-rej ha-Itim", „Kerem Chemed", oraz niemieckich periodykach „Wissenschaftliche Zeitschrift", „Orient" i „Zeitschrift fur die religiósen Interessen des Judentums". Pozycję w świecie nauki zapewniły mu serie studiów bibliograficznych dotyczące czołowych postaci życia intelektualnego Żydów w epoce gaonów (wydane pośmiertnie, Jeń'ot Szlomo, Karty [Stronice] Salomona, 1904; repr. 1913, 1960). Prześledził w nich drogi rozwoju nauki rabinicznej i tradycji oraz ich migracji z Palestyny i Babilonii do Europy. W swoich pracach wytyczył drogę dalszych badań, wprowadził też nowe standardy do metodologii badań dziejów myśli rabinicznej. Wielką rolę odegrała także jego praca Erech Milin (Porządek haseł, 1.1 - 1852; pozostałe 1914) - encyklopedia talmudyczna, związana głównie z historycznymi i archeologicznymi aspektami Talmudu. Ostatni z trójcy protagonistów ruchu Wissenschaft, rabin Cwi Hirsz Chajes, pochodził także z Brodów. Jako jedyny z tzw. starych rabinów galicyjskich poddał się egzaminowi w uniwersytecie lwowskim, uzyskując doktorat z filozofii (po 1848). Także jego jako historyka ukształtowała przyjaźń z N. Krochmalem. Publikował m.in. na łamach czasopism „Literaturblatt des Orients" i „Zioń". Równocześnie był zdecydowanym obrońcą ortodoksji. Toteż ustępował śmiałością krytyki Rapa-portowi, natomiast posiadał szerszą wiedzę ogólną. Wiele wysiłków poświęcił wprowadzeniu nowoczesnych metod do nauki talmudycznej. Jego wprowadzenie do Talmudu pozostało na długo jedynym przewodnikiem dla ortodoksyjnych historyków, zajmujących się charakterem i autorytetem ustnej tradycji. Wskazał też nowe kierunki badań, zwłaszcza targumów, halachy i hagady, choć wiele jego tez później się zdezaktualizowało. Do ważniejszych prac Chajesa należą: Torat Newiim (Prawa Proroków; także pod tytułem Elle ha-Micwot, Owe przykazania, 1836) - 13 traktatów o autorytecie ustnej tradycji i strukturze oraz metodologii Talmudu; Igeret bikoret (Noty krytyczne, 1840; 1853) - poświęcona badaniu targumów i midraszy; Ateret Cwi (Obfitość Cwiego, 1841) składająca się z kilku części: m.in. Miszpat ha-Tora (Prawo Tory) - o utworzeniu i autorytecie wielkiego sanhedrynu, oraz Tiferet le-Mosze (Chwała Mojżesza) i Darchej Mosze (Droga Mojżesza) - obrona dogmatyki Majmonidesa; Darchej ha-horaa (Droga nauczania, 1840) - badania normatywnych zasad talmudycznych nauczycieli Prawa przy rozwiązywaniu problemów religijnych; Mewo ha-Tal-mud (Wstęp do Talmudu, 1845) - wprowadzenie do Tahnudu; Imre Bina (Chwała mądrości, 1849) - zbiór krytycznych prac na temat hagady, Talmudu Jerozolimskiego, targumów, komentarzy Ra-sziego itp. Osobny nurt w historiografii żydowskiej w Polsce tworzyła grupa historyków z tzw. szkoły asymi-latorów. Ich dokonania, inicjujące profesjonalną historiografię, nie reprezentowały wszakże w pełni żydowskiej filozofii dziejów. Pojawili się ok. połowy XIX w. wraz ze wzrostem wpływów politycz-no-kulturalnych samych asymilatorów. Wkrótce okazało się wszakże, że z powodu nowych zjawisk w kulturze mniejszości żydowskiej i jej odrodzenia narodowego propozycje tej szkoły stały się -przynajmniej dla Żydów - anachroniczne, a niektórzy jej przedstawiciele znaleźli poczesne miejsce czy to w nauce polskiej, czy nawet światowej. W Królestwie Polskim czołową rolę odgrywali reprezentanci środowiska warszawskiego. Wśród nich wymienić trzeba przede wszystkim Mathia-sa Bersohna, historyka sztuki i kultury, członka Komisji Historii Sztuki AU i Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Poznaniu, m.in. autora pionierskiej pracy Kilka slów o dawnych bóżnicach drewnianych w Polsce (1900); Słownika biograficznego uczonych Żydów polskich w XVI, XVII i XVIII w. (1905) i wydanego pośmiertnie Dylomatariusza dotyczącego Żydów w dawnej Polsce (1910), a zarazem kolekcjonera, z którego zbiorów judaików powstało w 1905 Muzeum Starożytności Żydowskich przy Gminie Żydowskiej w Warszawie. Wybitnym historykiem był także zięć Bersohna Aleksander Kraushar (ps. Alkar), historyk, poeta, prawnik, jeden z najpłodniejszych dziejopisów polskich, autor m.in. asymilatorskiej (poddanej druzgocącej krytyce przez Sergieja Berszadskiego) Historii Żydów w Polsce (t. I: Okres Piastowski, 1865; t. II: Okres Jagielloński, 1866) oraz zachowującej do dziś wagę monografii Frank ifrankiści polscy (t. I-II, 1895). Kraushar wkrótce przestał zajmować się dziejami Żydów; stopień jego asymilacji Jakub Szacki określił jako „totalny". Krau- historiografia 176 shar był również współzałożycielem i prezesem Towarzystwa Miłośników Historii oraz współorganizatorem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i członkiem Komisji Historycznej PAU. Ze szkołą asymilatorów w Warszawie związanych było też kilku przedstawicieli inteligencji żydowskiej, zajmujących się historią półprofesjonanie. Należy wspomnieć o ojcu Janusza Korczaka -Józefie Goldszmicie, prawniku i pisarzu, który opublikował m.in. Wykladprawa rozwodowego po-dlug ustaw Mojżeszowo-talmudycznych... (1871) oraz Wizerunki wstawionych Żydów XIX wieku (1867); Hilarym Nussbaumie (Hilelu; 1820-1895), historyku, pisarzu, pedagogu i działaczu gminnym, zwolenniku umiarkowanej asymilacji, autorze Szkiców historycznych z życia Żydów w Warszawie od pierwszych śladów pobytu ich wtem mieście do chwili obecnej (1881) i Historii Żydów od Mojżesza do epoki obecnej (t. I-V, 1888-90; t. V pt. Żydzi w Polsce). Natomiast znaczną do dziś wartość zachowała praca prawnika Jakuba Kirszrota, absolwenta Szkoły Głównej i członka Zarządu Gminy w Warszawie Prawa Żydów w Królestwie Polskiem. Zarys historyczny (1917), obejmująca okres od Konstytucji 3 maja po I wojnę światową. W Galicji na polu historii działali reprezentanci rodu Gumplowiczów. Ludwik, który później miał zyskać międzynarodowy prestiż jako współtwórca socjologii, doktoryzował się w Uniwersytecie Jagiellońskim (1862), jednak ze względu na postawę antyklerykalną nie uzyskał tu habilitacji. Dopatrywano się jej przejawów w pracy Prawodawstwo polskie względem Żydów (1867). Historii poświęcił się całkowicie jego syn Maksymilian Ernest, zajmujący się głównie dziejami Polski w wiekach średnich. Dziejom Żydów poświęcił rozprawę Początki religii żydowskiej w Polsce (wyd. 1903). Większość jego prac pośmiertnie wydał ojciec. Drugi z synów Ludwika Gumplowicza - Władysław był już osobą całkowicie zasymilowaną, działaczem PPS, geografem i historykiem, który już po tematykę żydowską nie sięgał. Do asymilatorów związanych z kulturą polską należy zaliczyć grupę historyków żydowskich pochodzących z zaboru pruskiego. Podobnie jak znaczna część wyższych warstw społeczności żydowskiej w tej części kraju ulegli oni w mniejszym lub większym stopniu akulturacji i germanizacji. Choć i w tym przypadku nie brakowało paradoksów, czego przykładem jest ród wywodzący się od rabina Józefa Chaima Caro. Początkowo związany z orientacją proniemiecką, w 1. 60. zmienił ją na propol-ską, wziął m.in. udział w przygotowaniach do powstania styczniowego. Jego starszy syn Jakub Caro został ostatecznie historykiem niemieckim, uchodzącym za najlepszego w tym kraju specjalistę dziejów Polski (m.in. Geschichte Polens, t. I-IV, 1863-1888). Jako pierwszy Żyd uzyskał stanowisko profesora w uniwersytecie wrocławskim (1868). Zabiegał też bezskutecznie o katedrę we Lwowie. Bywał też niesłusznie pomawiany o niechęć do Polski i Polaków. Jego młodszy brat Jecheskiel (Ezechiel) Caro doktorat uzyskał w Heidelbergu. W 1891 został rabinem i kaznodzieją we Lwowie. Położył duże zasługi dla rozwoju nauczania religii mojżeszowej w szkołach galicyjskich, a do dziejów historiografii żydowskiej w Polsce wszedł pracą Geschichte der Juden in Lemberg... (1894), w której wykorzystał drukowane kroniki, materiały Salomona Bubera oraz archiwalia z Biblioteki Gminy Lwowskiej, nie pracował jednak w innych archiwach, co obniżyło poziom pracy. Zasadniczo większość historyków żydowskich wywodzących się z zaboru pruskiego należy wiązać z historiografią żydowską w Niemczech oraz historiografią niemiecką. Najwybitniejszy wśród nich był pochodzący z Książa Heinrich Graetz, absolwent uniwersytetu wrocławskiego (doktorat uzyskał w Jenie). Dopiero w 1853 został wykładowcą historii Żydów i Biblii w nowo otwartym Seminarium Rabinackim we Wrocławiu, zaś w 1869 honorowym profesorem na uniwersytecie wrocławskim. Współpracował (od 1852), a później wydawał (1869-1888) „Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des Judentums". Wśród licznych jego prac szczególne miejsce zajmuje Geschichte der Juden von Aeltesten Zeiten bis żur Gegenwart (t. I-XI, 1853-1875). Było to najpoczyt-niejsze dzieło historiografii żydowskiej XIX i pierwszych dziesięcioleci XX w. Odegrało ważną rolę edukacyjną, m.in. w procesie budzenia świadomości narodowej; także wśród Żydów polskich. Mimo ogromu wiedzy faktograficznej i doskonałej narracji posiada wiele słabości, wynikających przede wszystkim z niedoceniania czynników społeczno-ekonomicznych oraz marginalizowania znaczenia wielkich skupisk żydowskich. Dzieło Graetza miało wiele przekładów i kilka wersji skróconych, wśród nich kilka przygotowali Żydzi pochodzący z Polski, m.in. dwie w języku jidysz opra- 177 historiografia cowali pisarze Jakub Dinesohn i Izaak Joel Linecki, a dwie w języku hebrajskim opracowali orien-talista Abraham Szalom Kamieniecki (t. I-VI, 1929-30) i historyk, pisarz i działacz Chowewej Ci-jon Saul Pinchas Rabinowicz (t. I-YIII, 1890-9). Ostatni z nich dokonał za zgodą autora licznych zmian i uzupełnień, dotyczących głównie dziejów Żydów w Polsce oraz usunął elementy mogące razić ortodoksów i cenzurę carską, a także wprowadził wyniki własnych badań. Przekładu na język polski dokonał St. Szenhak (t. I-IX, 1929; repr. 1990). Uczniem Graetza był pochodzący z Rawicza Markus Brann (Mordechaj), który po swym mistrzu przejął katedrę we wrocławskim Seminarium Rabinackim. Zajmował się początkowo dziejami Żydów w starożytności, a następnie - w Niemczech i na Śląsku, publikując Geschichte der Juden in Schlesien (t. I-VI, 1896-1917). Pupularniejszy charakter miały jego syntezy: Geschichte der Juden und ihrer Literatur (t. I-II, 1893-1894; 1910-13) oraz Lehrbuch derjudischen Geschichte (t. I-IV, 1900-3). Wydał także rozszerzoną czwartą edycję Geschichte der Juden Graetza (1890-1909). W dziełach popularnych poszedł w ślady swego mistrza, zaś w naukowych stosował znacznie głębszą analizę źródeł. Wznowił również edycję „Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des Judentums" (od 1893). Dorobek historiografii żydowskiej w zaborze pruskim bywał negatywnie oceniany, zwłaszcza przez historyków zasymilowanych, w tym przez klasyka historiografii polskiej Szymona Askenazego, jako reprezentujący poglądy nieprzychylne kulturze polskiej. Historycy niemiecko-żydowscy wypowiadali się z rezerwą o opracowaniach dziejów gmin wielkopolskich, pisanych przez tamtejszych rabinów. Było wśród nich wielu dobrze przygotowanych historyków fachowców, jak np. Aron Freimann -absolwent uniwersytetu berlińskiego, bibliotekarz z Frankfurtu nad Menem (od 1897), wydawca „Zeit-schrift fur hebraische Bibliographie" i słownika geograficznego Germania Judaica oraz m.in. Geschichte der israelitischen Gemeide Ostrawo (1896, jego ojciec piastował tam godność rabina. Dobre kontakty ze środowiskiem polskich historyków miał pochodzący z Kępna Adolf War-schauer, dyrektor pruskich archiwów w Poznaniu (od 1884) i Gdańsku (od 1912). Był on cenionym badaczem dziejów Wielkopolski i wydawcą źródeł; m.in. redagował „Zeitschrift der Historischen Geselschaft fur die Provinz Posen". Wydał także Stadtbuch von Posen (1893), Die Staedtischen Archive in der Provinz Posen (1902). Po I wojnie światowej osiadł w Berlinie, gdzie wykładał w żydowskich uczelniach i pracował w zarządzie żydowskiego archiwum. Przed powstaniem nowoczesnej historiografii hebrajska literatura historyczna ewoluowała pod wpływem rosnącego zainteresowania badaniami naukowymi w Niemczech i Włoszech, a także entuzjastycznego przyjęcia prac Heinricha Graetza. Taka atmosfera sprzyjała podjęciu prac nad dziejami własnych gmin przez tzw. monografistów hebrajskich. Była to grupa historyków żydowskich, tworzących w drugiej pół. XIX w., poza nurtem nowoczesnej nauki. Prace ich przyjmowały najczęściej formę kronik, omawiających sylwetki wybitnych członków danej gminy (rabinów, uczonych itp.), były pisane na podstawie materiałów z kahalnych archiwów, inskrypcji nagrobnych itp. Prace te były pozbawione krytycznego aparatu i bardziej przypominały Żywoty cezarów niż dzieła nowożytnej historiografii. Ich autorzy nie wdawali się też w rekonstrukcje kulturalnych, społecznych i ekonomicznych czynników kształtujących opisywaną rzeczywistość. Jedną z pierwszych tego typu monografii była historia Żydów wileńskich Kirja neemana (Miasto wierne) pióra Samuela J. Fuen-na, wydana w 1860. Liczniejsze, podobne do niej publikacje zaczęły się ukazywać w latach 80. XIX w. Dotyczyły Grodna, Brześcia Litewskiego, Warszawy, a także miast galicyjskich ze Lwowem i Krakowem na czele. Z bardziej znanych należy wymienić prace Salomona Bubera Anszej Szem (Sławni mężowie, 1895 - 564 szkice biograficzne rabinów lwowskich z okresu 1550-1890) i dotyczącą gminy w Żółkwi pracę Kirja nisgawa (Miasto wzniosłe, 1903), a także rozprawy bezpośredniego jego poprzednika Chaima Natana Dembitzera Klilat jofi (Doskonałość piękna - t. I, 1888; t. II, 1898). Niektórzy ze wspominanych pisarzy w części twórczości przełamywali już stare schematy. Buber przygotował przeszło 20 nowoczesnych wydań midraszy, zaopatrzonych w komentarze i wstępy, zachowujące do dziś wartość naukową. Fuenn był autorem zarówno wielotomowej historii Żydów, w której usiłował pogodzić tradycyjne poglądy z osiągnięciami współczesnej nauki, jak i ciekawego leksykonu. Dembitzer na łamach „Ocar ha-Sifrut" prowadził korespondencję z Graetzem 178 w sprawie Waadu Czterech Ziem (tamże szkic na w/w temat - Michtewe bikoret, Pisma krytyczne, wyd. osobno w 1892). Ariel Lejb Feinstein w swojej historii Brześcia pt. Ir tehila (Miasto sławy, 1886), podał w pierwszej części daty dotyczące dziejów miasta, pochodzące ze źródeł zarówno żydowskich, jak i innych; w drugiej zaś zawarł szczegółowy opis współczesnych mu wydarzeń, zasady funkcjonowania instytucji gminnych oraz przedstawił dzieje 49 rabinów. Wokół opublikowanych już prac rozwijała się dyskusja, i tak np. Mathias (Matitjahu) Straszun (1817-1885) wniósł wiele cennych przyczynków i uzupełnień do Kaja neemana Fuenna; rabin Josef ben Abraham Le-winstein w artykułach publikowanych w prasie hebrajskiej podał wiele przyczynków i uzupełnień do prac monogafistów hebrajskich (w tym S. Bubera i A. L. Feinsteina); Hillel Noach Maggid-Steinschneider (1829-1903) służył pomocą S. J. Fuennowi, potem sam opublikował książkę Ir Wilna (Miasto Wilno, 1900), zawierającą kilkaset biogramów wileńskich rabinów, kaznodziejów i działaczy gminnych, a w rękopisie pozostawił dwa dalsze tomy tego dzieła, w których zamierzał zamieścić biogramy tamtejszych pisarzy oraz uczonych, a także materiały dotyczące instytucji religijnych. Można wiec sądzić, że zjawisko to było związane z bujnym życiem intelektualnym, które dopiero czeka na zbadanie i systematyczny opis. Powstanie profesjonalnego żydowskiego środowiska historycznego w Polsce przed odzyskaniem niepodległości było niemożliwe ze względu na ograniczenia prawne, zwłaszcza w dostępie do studiów uniwersyteckich, przede wszystkim w zaborze rosyjskim. W Warszawie na przełomie 1879-1880 powstała Biblioteka Judaistyczna. Założyli ją maskile. Wkrótce utworzono przy niej Komisję Historyczną, która m.in. prowadziła akcję zbierania pinkasów gmin prowincjonalnych i innych rękopisów archiwalnych. Kierował nią Samuel Abraham Poznański, który studiował w Hochschule fur die Wissenschaft des Judentums i na uniwersytecie berlińskim, a następnie w Heidelbergu (doktorat 1895). Interesował się głównie okresem gaonów (VII-XI w.). Wydał m.in. Studien zurgaoni-schen Epoche (1909); Babylonische Gaonim im nachgaonischen Zeitalter (1909). Był także uznanym znawcą dziejów Karaimów i ich literatury. Jednak, by wykształcić pierwszego profesjonalnego historyka z Warszawy, zajmującego się dziejami polskich Żydów - Jakuba Szackiego, dzięki pośrednictwu Poznańskiego oraz Askenazego i Samuela Adalberga, musiano go wysłać jako stypendystę do cieszącej się autonomią kulturalną i polityczną Galicji. To właśnie tam na przełomie wieków pojawiła się pierwsza generacja historyków żydowskich z prawdziwego zdarzenia, absolwentów UJK we Lwowie. Jego Wydział Filozoficzny przyznawał nagrodę im. H. Wawelberga za prace o tematyce żydowskiej. Gdy w 1903 rabin Synagogi Postępowej we Lwowie dr Samuel Wolf Gutt-man i nauczyciel religii w szkołach gminnych dr Zygmunt Taubes-Sens podjęli się utworzenia Żydowskiego Koła Naukowego, wśród młodych pracowników naukowych z nim związanych pojawiła się trójka galicyjskich pionierów historiografii żydowskiej w Polsce. Pierwszeństwo wśród nich przypisywane jest Mojżeszowi Schorrowi, który uzyskał doktorat w Uniwersytecie Lwowskim za pracę Organizacja Żydów w Polsce od czasów najdawniejszych do 1772 (druk. 1899), pierwszą nowoczesną rekonstrukcję procesu dziejowego, opartą na erudycyjnym wykorzystaniu materiałów. Schorr napisał jeszcze historię Żydów przemyskich, a później poświęcił się asyriologii. Schorr także, po raz pierwszy na forum polskiej nauki, sformułował postulaty żydowskiej historiografii w referacie Historia Żydów w Polsce wygłoszonym podczas III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie w 1900. Jednakże tym, który położył prawdziwe podwaliny pod historiografię żydowską w Polsce, był Ma-jer Bałaban. Bibliografia jego prac obejmuje przeszło 300 pozycji, w tym 60 większych i dotyczy bardzo rozległej problematyki (główny wysiłek skupił na okresie XVII-XIX w.; m.in. Żydzi lwowscy na przelomie XVI i XVII w. (1906); Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu (t. I-II, 1931); popularna Historia i literatura żydowska (t. I-III, 1920-25) oraz nie ukończona Bibliografia historii Żydów w Polsce i krajach ościennych za lata 1900-1930, cz. l (1939; repr. 1978)). Jego twórczość, oparta na imponującej bazie źródłowej, jest poświęcona opisowi trendów kulturowych i ruchów religijnych, lecz bez głębszego wnikania w przemiany społeczne, nie mówiąc już o gospodarczych. Na tej właśnie problematyce skupił się w dużym stopniu Ignacy Schiper, skłaniający się ku mate-rialistycznemu ujęciu procesu dziejowego. Niemniej jednak obok fundamentalnych prac dotyczących życia ekonomicznego (m.in. Studia nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas 179 historiografia średniowiecza, 1911; Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, 1937), niemało uwagi poświęcił sprawom kultury (m.in. Kulturgeszichte firn Jidn in Pojln bajsn mitelalter (1926); Geszichte funjidiszer teater-kunst un drama (t. 1-3, 1923-28)). Przed wybuchem I wojny światowej potrzeba szerszych studiów nad dziejami Żydów w Polsce była już tak silna, że w 1912 w Warszawie zaczęto wydawać specjalistyczne czasopismo - wkrótce upadło - „Kwartalnik Poświęcony Badaniu Przeszłości Żydów w Polsce" (1912-13; ukazały się tylko trzy zeszyty). Równocześnie jednak powstawały instytucje i podejmowano różnorodne iniq'atywy, związane z nurtem odrodzenia narodowego. Szczególne znaczenie miały przedsięwzięcia edytorskie, zwłaszcza w Warszawie, która pod koniec XIX w. została największym na świecie ośrodkiem produkcji książki żydowskiej. Tu też w 1. 1892-1893 z inicjatywy grupy członków Bnej Mosze, pod kierunkiem Achad Haama (do 1896), doszło do powstania niekomercyjnego wydawnictwa Achi'asef (hebr. Towarzystwo). W 1896 - nadal pod duchowym przewodnictwem Achad Haama - zostało ono przekształcone w dużą spółkę akcyjną. Podjęto wydawanie serii: Ocar Israel (hebr. Skarbiec Izraela), zawierającej dzieła żydowskich klasyków od okresu arabsko-hiszpańskiego oraz Israel ba-amim (hebr. Izrael pośród narodów), dotyczącej historii Żydów w diasporze. Achi'asef odegrał ważną rolę w procesie kształtowania się nowoczesnej kultury żydowskiej. Na jej rzecz działali także miłośnicy muzy Klio. Pojawiły się ambitniejsze inicjatywy stworzenia całościowych kompendiów wiedzy judaistycznej. W 1894 Achad Haam poddał pomysł wydania żydowskiej encyklopedii w języku hebrajskim, prezentującej w syntetycznym zarysie judaizm oraz żydowską historię i literaturę. Apel ten zyskał odzew właśnie w Warszawie, choć pojawiły się także opinie, że takiemu przedsięwzięciu nie podoła młoda nauka żydowska i literatura hebrajska. Tu też ostatecznie ukazał się Ocar ha-jahadut (hebr. Skarbiec żydostwa, 1906), zbiór czterech artykułów młodych uczonych, którzy mieli w przyszłości zająć wysoką pozycję w światowej nauce żydowskiej. Byli to: pochodzący z Galicji Dawid Neumark, który po rabinicznej i akademickiej karierze w europejskich kręgach związanych z ruchem Wissenschaft, od 1907 był profesorem filozofii w Hebrew Union College; Hirsz Perec Chajes rodem z Brodów, który obok pracy naukowej nad biblijną egzegezą, archeologią, Talmu-dem i średniowieczną poezją hebrajską, piastował stanowisko rabina Triestu, a potem naczelnego rabina Wiednia; Ismar Elbogen wywodzący się z poznańskiego, wykładający we Włoszech, Niemczech (Lehranstalt fur die Wissenschaft des Judentums, Berlin 1902-38) i USA, autor m. in.A Cen-twy ofJewish Life - suplementu do Historii Żydów Graetza; Józef Klausner, pochodzący z okolic Wilna historyk i łiteraturoznawca, który położył także wielkie zasługi dla nauki w Palestynie i Izraelu, od 1950 główny wydawca Encyclopaedia Hebraica. Pierwsza pełna encyklopedia poświęcona sprawom żydowskim ukazała się w latach 1901-06 w USA. Druga zaś powstała staraniem petersburskiego Towarzystwa Historyczno-Etnograficznego, mającego także swą filię w Wilnie. Współpracowali z nim uczeni żydowscy z Polski (Mark Wischnitzer - jako członek redakcji; z ośrodka lwowskiego - Schorr, Bałaban, Schiper; z Warszawy - Poznański i in.). W tym też kręgu przygotowano do druku 16-tomową Jewrejską Enciklopiediję, przy współpracy zwłaszcza Bałabana i Wisch-nitzera. Odzyskanie przez Polskę niepodległości i związana z nią większa dostępność dla Żydów studiów uniwersyteckich, a następnie powstanie i rozwój żydowskich autonomicznych instytucji kulturalnych i naukowych umożliwiły także powstanie żydowskiego środowiska historycznego. Ocenia się je na ok. 200 osób, tj. prawie 10% wszystkich działających w Polsce historyków, w poprzednim pokoleniu badania w tej dziedzinie prowadziły pojedynczy badacze. W1. 1918-39 kultura żydowska w Polsce przeżywała okres dynamicznego rozwoju, a jej świecka gałąź - bujnej młodości. Niemniej jednak w porównaniu z polskimi publikacjami, nie mówiąc już o zachodnioeuropejskich, problematyka historyczna (w tym biografistyka i beletrystyka) zajmowała w niej znacznie ważniejsze miejsce. Średnie pokolenie historyków żydowskich, rozwijające działalność naukową w okresie międzywojennym, kształtowało się w świeckiej i narodowej kulturze żydowskiej. Konsekwentnym zwolennikiem marksizmu był w tym gronie Rafał Mahler, podkreślający za Schiperem znaczenie czynników ekonomicznych, zajmujący się także strukturami zawodowo-społecznymi i demografią hi- historiografia 180 storyczną. W tej dziedzinie historiografia żydowska, podobnie jak polska, była opóźniona w stosunku do Zachodu. W Berlinie od 1902 działało Yerein fur Jiidische Statistik, w Polsce żydowską statystyką zajęto się w miesięczniku „Jidisze Ekonomik", wychodzącym w okresie międzywojennym pod red. Jakuba Leszczyńskiego (środowisko JIWO). Wybijającą się postacią tego pokolenia był Emanuel Ringelblum, zajmujący się głównie problematyką ekonomiczną, społeczną i kulturalną schyłku XVIII w. Pochodzący ze Lwowa Filip Friedman początkowo zajmował się dziejami Żydów w Galicji, następnie żydowską Łodzią, w której osiadł w latach międzywojennych. Uczeń Szymona Askenazego i Marcelego Handelsmana, były legionista, Jakub Szacki, z początku zajmował się tematyką XIX-wieczną, pojmowaną bardzo szeroko i obejmującą dzieje kultury, teatru, literatury, prasy, filozofii, folkloru i in. Od 1922 przebywał w USA, do 1939 opublikował 580 prac różnej wartości, w większości związanych z Polską. Już po wojnie ogłosił monumentalną, 3-tomo-wą monografię dziejów Żydów warszawskich. Marek Wischnitzer, mieszkający od 1907 w Petersburgu, pisał m.in. o frankistach i dziejach gospodarczych Żydów w Polsce w XVII-XVIII w. Bernard D. Weinryb kierował biblioteką Seminarium Rabinackiego we Wrocławiu, w 1. 1936-38 był profesorem nauk ekonomicznych w Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Opracował dzieje kilku gmin polskich oraz pracował nad dziejami gospodarczymi Żydów w Polsce i Rosji w XIX w. Natan M. Gelber obok aktywnej działalności na rzecz ruchu syjonistycznego opublikował szereg prac dotyczących dziejów politycznych XVIII i XIX w. W okresie międzywojennym pojawiło się trzecie pokolenie historyków żydowskich, którzy kończyli studia już w Polsce Odrodzonej. Wraz ze starszymi kolegami stworzyli dynamiczne, choć nie w pełni ukształtowane środowisko. Do tej grupy młodych należeli m.in.: Lipman Comber, Artur Eisen-bach, Saul Feldman, Rafał Gerber, Aron Sawicki, Izajasz Trunk, Ester Tenenbaum, Mosze Kremer, Bela Mandelsberg, Józef Kermisz, Szymon Szymkiewicz, Dawid Wurm, Jehuda Warszawski, Szymon Zajczyk, Izrael Oestersetzer, Pinchas Koń. Powstały wówczas silne ośrodki warszawski i wileński oraz wykształciły dwa nurty ideowe. Zaczynem pierwszego było Seminarium Historii Żydów, zorganizowane w 1923 przy Żydowskim Domu Akademickim przez Ringelbluma, pod patronatem Bałabana i Schipera. Środowisko to wydawało czasopismo „Junger Historiker" (jid. Młody Historyk), przemianowane później na „Bleter far Geszichte" (jid. Karty Historii), ukazujące się w latach 1926-1938. Pismo redagowali m.in. Mahler i Ringelblum. W latach 1928-199 działało w stolicy także Koło Historyków przy Towarzystwie Przyjaciół JIWO. Powstanie tej ostatniej instytucji miało decydujące znaczenie dla rozwoju żydowskiej historiografii i promowania nowoczesnych metod badawczych. Jidiszer Wisenszaftlecher Institut (jid. Żydowski Instytut Naukowy, JIWO, ang. YIVO - Insti-tute for Jewish Research) z siedzibą w Wilnie został powołany do życia w 1925. Rozwijał on nowe rozumienie żydowskiej historii i kultury, pozostając w opozycji do poglądów wypracowanych przez środowisko Wissenschaft des Judentums. Instytut stał się wkrótce najważniejszą świecką naukową instytucją jidyszystyczną. JIWO - powiązane z kręgami socjalistycznymi i fołkistycznymi - stawiało sobie za cel rejestrację wszelkich przejawów życia żydowskiego, badanie najnowocześniejszymi metodami jego przeszłości i teraźniejszości, szkolenie badaczy we wszystkich dziedzinach. Planowano także przekształcenie Instytutu w żydowską uczelnię wyższą, czego nie udało się zrealizować, niemniej jego pracownicy przyczynili się do rozwoju żydowskiego środowiska naukowego. W JIWO jedną z najważniejszych była Sekcja Historyczna, której patronował znakomity, choć działający poza Polską, historyk Szymon Dubnow. W1.1929-1939 sekcja wydała trzy tomy „Historisze Szriftn" oraz szereg prac i materiałów w „JIWO-Bleter". Rozległa aktywność edytorska JIWO skupiała się na publikacji rozpraw monograficznych (seria Bibliotek fun JIWO) i źródeł oraz czasopism naukowych („Szriftn fun JIWO" - dla wydawania większych rozpraw, „JIWO-Bleter" od 1931 oraz w języku angielskim „YIVO Annual of Social Science" od 1946); ogółem w 1. 1925-36 ogłoszono ok. 6 tyś. tytułów. JIWO miało także oddziały w Berlinie, Warszawie i Nowym Jorku. W 1940 centralę JIWO przeniesiono do Nowego Jorku, gdzie początkowo Instytut rozwijał się jako oddział amerykański zw. Amoptel (Amerikanisze Optejlung); tu także dużą rolę odgrywali historycy pochodzący z Polski (m.in. Szacki). Swój organ „Lodzer Wisnszaftleche Szriftn" - redagowany przez Friedmana - wydawało także Towarzystwo Przyjaciół JIWO w Łodzi (t. I, 1938). 181 historiografia Nurt bardziej tradycyjnej historiografii reprezentował Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie (INJ), związany z duchem Wissenschaft des Judentums. W 1925 powołano Towarzystwo Krzewienia Nauk Judaistycznych, głównie dzięki zabiegom Markusa Braudego, Ozj asza Thona ł Mojżesza Schorra. Jego celem było powołanie Instytutu, posiadającego fakultety nauk rabinicznych i nauk historyczno-społecznych, kształcących nauczycieli i przyszłych nauczycieli. Jego słuchacze studiowali równocześnie na wydziale nauk humanistycznych UW. Instytut otwarto w 1928. W 1936 przeniósł się do gmachu Biblioteki Judaistycznej. Posiadał katedry: Biblii i gramatyki hebrajskiej (pod kierunkiem Schorra), Talmudu i kodeksów talmudycznych (Abraham Weiss), historii Żydów w Polsce (Bałaban), okresu hellenistycznego i midraszów (Edmund Stein), homiletyki (Braude). Wykładali w nim m.in.: literaturę - poeci Jakub Kahan, Matitjahu Szoham i Jeremiasz Fraenkel, metodykę nauk judaistycznych -Majer Tauber. W gronie pedagogów Instytutu nie zabrakło też zwolenników nowoczesnych metod badawczych, m.in. wykładającego historię gospodarczą - Schipera oraz nauki społeczne - Arie Tar-takowera. Prace naukowe opublikowano w 10 tomach „Pism INJ". INJ był powszechnie uznawany za instytucję związaną z kierunkiem syjonistycznym. Duże znaczenie miały także seminaria historii Żydów w polskich instytucjach naukowych, a mianowicie w: Wolnej Wszechnicy Polskiej (zakład Bałabana, od 1927 r.) i na Uniwersytecie Warszawskim (seminarium magisterskie i doktoranckie Bałabana, od 1933 r.). W środowisku warszawskim - głównie zbliżonym do INJ - podjęto opracowanie syntezy całości dziejów Żydów w Polsce, dzieło zbiorowe Żydzi w Polsce Odrodzonej wyszło drukiem pod redakcją Schipera, Tartakowera i związanego z Instytutem Spraw Narodowościowych Aleksandra Hafftki, radcy w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1927-1937). Wielu znanych historyków żydowskich pracowało w szkolnictwie. Niektórzy z nich pozostawali poza wpływem wymienionych instytucji, np. z Warszawy Chaim Izaak Bunin, badacz chasydzkiego ruchu Chabad, autor nie ukończonego dzieła Misznej Chabad (Nauczanie Chabadu, t. I-X, 1932-1936), ze Lwowa Jakub Schall, autor podręczników dla szkół średnich Dzieje Żydów na ziemiach polskich (1926) i Historia Żydów w Polsce, na Litwie i Rusi (1934) i kilku prac poświęconych lokalnej historii, zwłaszcza Dawna Żółkiew i jej Żydzi (1939); był także redaktorem zbiorowego wydawnictwa Żydzi bojownicy o niepodległość Polski (1939). Wśród ruchów politycznych szczególnie wielu historiografów miał syjonizm. Byli wśród nich wybitni działacze, jak związany początkowo z Komisją Historyczną Biblioteki Judaistycznej Na-chum Sokołów, O. Thon, N. Gelber, ale i spory zastęp mniej znanych postaci, m.in. Alter Druja-now i Abraham Insler. Przykładem bardzo płodnego historiografa, choć o zacięciu bardziej publicystycznym niż naukowym, był Mateusz Mieses, m.in. autor kontrowersyjnej pracy Polacy chrześcijanie pochodzenia żydowskiego (1938, t. I-II). Żydzi polscy byli też filarami dwóch ważnych encyklopedycznych przedsięwzięć niemieckich tj. Judisches Lexikon (Berlin, t. I-V, 1927-30) iEncyclopaedia Judaica (1928-34, wydano tylko 10 Ł). Publikacją drugiej z wymienionych kierował także pochodzący z Polski Jacob Klackin (Klatzkin), znany wydawca i filozof, m.in. autor słownika hebrajskich terminów filozoficznych. W komitecie redakcyjnym około połowy składu stanowiły osoby pochodzące z Polski (Klackin, Elbogen, Frei-mann, Schiper, Sołowiejczyk, Wischnitzer, Bornstein, Wischnitzer-Bernstein oraz Arno Nadel, malarz, pisarz i kompozytor). Postulaty środowiska żydowskich historyków sformułował ponownie, jak w 1900, Schorr w wykładzie inauguracyjnym w INJ pt. Stan i potrzeby wiedzy żydowskiej w dobie dzisiejszej (wygłoszonym w 1927 i opublikowanym w 1929). Wkrótce potem także Bałaban na forum V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich (1930) ogłosił referat pt. Zadania ipotrzeby historiografii żydowskiej w Polsce. Wyrazem emancypacji żydowskiego środowiska historycznego był udział jego przedstawicieli w Międzynarodowym Kongresie Nauk Historycznych w Warszawie w 1933. Formalne uznanie tej reprezentacji było niemożliwe ze względów statutowych. Zresztą projekt zorganizowania odrębnej sekcji historii Żydów przy Międzynarodowym Komitecie Nauk Historycznych nie zyskał akceptacji także samych badaczy żydowskich, z powodu dominującej opinii, że jest ona integralną częścią dziejów poszczególnych krajów. Projekt Friedmana dotyczący zwołania światowego zjazdu historyków żydowskich także nie doczekał się realizacji. Po Kongresie żywe dyskusje wywołał nato- 182 miast projekt utworzenia stowarzyszenia jednoczącego badaczy zajmujących się judaistyką. Rin-gelblum przekonywał, że należy z niej wykluczyć osoby poświęcające się zagadnieniom religijnym. Jednak przeważył glos Schorra, który opowiadał się za włączeniem do niej wszystkich sił naukowych. Choć ostatecznie stowarzyszenie to nie podjęło działalności, jednak sama próba jego utworzenia była ważkim signum temporis. Wybuch II wojny światowej, a potem okupacja niemiecka i sowiecka, zniszczyły podstawy rozwoju historiografii żydowskiej w Polsce. Zginęło wielu wybitnych badaczy, Mojżesz Schorr w łagrze w Uzbekistanie, Majer Bałaban w getcie warszawskim, Ignacy Schiper w obozie na Majdanku. Wywieziono zbiory warszawskiej Biblioteki Judaistycznej (przełom 1939/40), a następnie - mimo prób ratowania - także większość zasobów wileńskiego JIWO. Te ostatnie w znacznej części zostały odnalezione po wojnie na terenie Niemiec. Weszły do zasobów Instytutu w Nowym Jorku, kierowanego przez Maxa Weinreicha. Hitlerowcy nie interesowali się zbytnio życiem wewnętrznym gett, których mieszkańcy i tak byli skazani na zagładę. Niektóre z nich - zwłaszcza warszawskie - dysponowały znacznym potencjałem intelektualnym. Dzięki temu mogło powstać jedyne w swym rodzaju żydowskie konspiracyjne życie naukowe. Jego najważniejszym przejawem była organizacja i działalność podziemnego Archiwum Getta w Warszawie (ARG - skrót oficjalnie używany w kontaktach z Polskim Państwem Podziemnym), zwanego Archiwum Ringelbluma. Był to w istocie instytut naukowy i zarazem ośrodek badania opinii publicznej, prowadzący studia i gromadzący na dużą skalę materiały. Opiekę nad nim sprawowała Żydowska Samopomoc Społeczna (ŻSS), a od XI 1942 - Żydowski Komitet Narodowy (ŻKN). Działalność Archiwum zainicjował Emanuel Ringelblum, prowadząc od IX 1939 własne zapiski kronikarskie, wydane w Polsce przez Żydowski Instytut Historyczny we fragmentach w języku jidysz na łamach „Bleter far Geszichte" wl. 1948-1963 oraz w dwóch edycjach książkowych z 1952 i 1961-1963; w języku polskim we fragmentach na łamach „Biuletynu Żydowskiego Instytutu Historycznego" w 1.1951-1958, a jako książka w 1988 (pod redakcją A. Eisenbacha, współwydawcy wszystkich poprzednich edycji). Jesienią 1940 Ringelblum zorganizował konspiracyjną działalność Oneg Szabat, polegającą przede wszystkim na działalności dokumentacyjno-archiwal-nej. Stale współpracowali z nim: ekonomista Hersz Wasser, pedagog i literat Eliasz Gutkowski, skarbnikiem był kupiec Menachem Cohn, zaś do najaktywniejszych współpracowników należeli: rabin Szymon Huberband, były pracownik JIWO Menachem Linder, nauczyciel i literat Izrael Lichten-sztajn, publicysta Szmuel Brasław i wielu in. Ludzie związani z ARG stanowili kwiat elity intelektualnej getta warszawskiego, m.in. Janusz Korczak oraz spora grupa pisarzy: Rachela Auerbach, Perec Opoczyński, Jehuda Feld, Lejb Goldin, Lejb Pluskałowski (pseud. Załman Skatów), Jehoszua Perle, poeci: Kalman Lis, Icchak Kacenelson, Jechiel Lerer, krytyk literacki i tłumaczka Dubnowa na język polski Cecylia (Luba) Słapakowa i in. Wspierali ARG liczni działacze społeczni i kulturalni, m.in. Eliezer-Lipa Bloch, Izaak Giterman, Samuel Winter, Lejb Landau, Jehoszua Rabinowicz. Zespół Archiwum starał się w miarę możliwości zbierać materiały z całego kraju, co poniekąd ułatwiał fakt, że w Warszawie w ŻSS zrzeszonych było ok. 60 Ziomkostw Przesiedleńców. Badania dotyczyły całości życia Żydów pod okupacją hitlerowską, przy czym przedmiot, jak i metodologia, zarysowane zostały nowocześnie i interdyscyplinarnie, nawiązując do wzorów wypracowanych przez przedwojenne JIWO. Oprócz zbierania relacji, prowadzono badania ankietowe; interesowano się postawami ludzkimi i sferą gospodarczą; gromadzono materiał dokumentacyjny, od prasy podziemnej, poprzez różnego rodzaju rękopisy - także literackie, materiały folklorystyczne, aż po prace dzieci. Podsumowaniem tej działalności były opracowania o charakterze monograficznym. Materiały zgromadzone w ARG ukryto, a po wojnie dwie ich partie odnaleziono pod gruzami (IX 1946 i XII 1950). Powstawały też rozprawy historyczne, m. in. Huberbanda o źródłach do historii Żydów w krajach słowiańskich; Wilczyńskiego o służbie wojskowej Żydów; Ringelbluma druga część monografii o dziejach Żydów w Warszawie. Ostatni z wymienionych, uwolniony z obozu w Trawnikach w 1943 (dzięki pomocy oficera AK), w ukryciu po tzw. stronie aryjskiej napisał monografię wspomnianego obozu oraz swoją ostatnią pracę pt. Stosunki polsko-żydowskie w latach II wojny światowej (w Polsce wydane w języku polskim w „Biuletynie ŻIH" w 1. 1958-1959 i w formie książkowej w 1988, w opracowaniu A. Eisenbacha oraz w języku jidysz w 1963). Także Schiper kontynuował pracę naukową w getcie. 183 Historiografia Niekompletny rękopis jego dzieła Przyczynki do dziejów chasydyzmu w Polsce w niejasnych okolicznościach pojawił się na rynku antykwarycznym w Warszawie w 1. 80. (wyd. w 1992). Fragmenty spuścizny ARG były po wojnie publikowane, przede wszystkim przez Rutę Sakowską, która jest także autorką pierwszego tomu, zainicjowanego w latach 90. przez Żydowski Instytut Historyczny, pełnego wydania źródłowego jego zasobów. Dla ocalałych z Holokaustu Żydów Polskich wraz z ustaniem działań wojennych podstawową sprawą była dokumentacja czasu Zagłady. Zadaniu temu miała służyć instytucja naukowo-dokumentacyjna pn. Żydowska Komisja Historyczna z siedzibą w Lublinie, powołana przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich w VIII 1944. Od XII 1944 nosiła ona nazwę Centralna Żydowska Komisja Historyczna (CŻKH), w III 1945 przeniesiono ją do Łodzi. Jej pierwszym dyrektorem był Filip Friedman (do VII 1946), a następnie Nachman Blumental. Komisja miała dokumentować zbrodnie hitlerowskie na Żydach, zbierać i przygotowywać do druku relacje. W1. 1945-46 powstała sieć komisji wojewódzkich i kół lokalnych (w 1945 utworzono ich 25), a w mniejszych ośrodkach - korespondentów. Przy CŻKH powstały archiwum, biblioteka, zbiór fotograficzny, muzeum. Przejęła ona też odnalezioną część ARG. CŻKH i jej oddziały (głównie krakowski, katowicki i białostocki) do 1947 opublikowały 35 książek. Jej przedstawiciele brali udział w procesach zbrodniarzy hitlerowskich. W V 1947 CŻKH została przekształcona w Żydowski Instytut Historyczny w Polsce (ŻIH) z siedzibą w gmachu przedwojennej Biblioteki Judaistycznej w Warszawie, tutaj przeniesiono zbiory z agend terenowych. Po likwidacji CŻKP działał on jako stowarzyszenie (statut zatwierdzony przez władze w 1951), kierowany przez dyrekcję ŻIH oraz zarząd Stowarzyszenia. W 1947 zaczęto wydawać czasopismo w języku jidisz - „Bleter far Geszichte"; a w 1.1949-1950 - „Biuletyn Informacyjny ŻIH", przekształcony następnie w „Biuletyn ŻIH" (od 1950 półrocznik, a od 1953 kwartalnik). W ramach procesu likwidacji autonomicznych instytucji żydowskich w Polsce w 1949 włączono do ŻIH zbiory Centralnej Biblioteki Żydowskiej; a w 1950 - kolekcje Żydowskiego Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych i terenowych Komisji Historycznych. Odtąd w skład ŻIH wchodziły: dział naukowy; Biblioteka (ok. 50 tyś. woluminów, bogaty zbiór czasopism, ok. 1,5 tyś. rękopisów, ok. tyś. starodruków); Archiwum (kilkanaście tyś. jednostek); Muzeum (przeszło 11 tyś. jednostek). Rozwój ŻIH natrafiał na trudności, w latach 50. i 60. nie obroniono tu żadnego doktoratu, choć zakres zainteresowań badawczych został znacznie rozwinięty, poza początkowo dominującą problematykę okupacyjną (np. studia mediewistyczne Janiny Morgenstern i dotyczące historii sztuki Józefa Sandla). Pracownicy naukowi, w większości posiadający tytuł magistra, stanowili od 50 do 30% ogółu zatrudnionych. Atmosfera okresu stalinowskiego odcisnęła silne piętno na działaniu i publikacjach ŻIH (zwłaszcza w 1. 50.; np. prace Bernarda Marka o powstaniu w getcie warszawskim). Mimo to powstało tu wiele ważnych rozpraw, studiów i wydawnictw źródłowych - przede wszystkim dotyczących Zagłady Żydów Polskich, będących częścią dorobku Artura Eisenbacha, Tatiany Berenstein, Adama Rutkowskiego, Bernarda Marka i Szymona Datnera. W 1968 emigracja większości pracowników naukowych ŻIH zaważyła na efektywności działań na długie lata. Instytut był utrzymywany z kasy państwowej, lecz o poważniejszym rozwoju trudno było myśleć. Mimo to po szoku marcowym zaczęły powstawać wartościowe prace, m.in. badacza okresu staropolskiego Maurycego Horna, jego ucznia Anatola Leszczyńskiego, Mariana Fuksa oraz kontynuujących badania nad Holokastem Ruty Sakowskiej i Michała Grynberga. Poza Instytutem nadal tworzył Artur Eisenbach, który opublikował kilka fundamentalnych i erudycyjnych syntez dotyczących emancypacji Żydów w Polsce. Dopiero w na przełomie 1. 70. i 80. wśród pracowników ŻIH zaczęli pojawiać się reprezentanci młodego pokolenia historyków. W 1982 powstał Dział Odznaczeń Yad Vashem; a w 1991 Zakład Dokumentacji Kultury Materialnej Żydów w Polsce. W 1992 zainicjowano działalność edukacyjną (kursy dla nauczycieli) oraz wydawniczą (praktycznie od 1993), w ramach której podjęto publikację Serii Edukacyjnej ŻIH (kilka tomów wydawnictw źródłowych przeznaczonych dla uczniów szkół średnich) oraz Prac Naukowych ŻIH. Dyrektorami ŻIH byli m.in.: prof. B. Mark (1949-1966); doc. A. Eisenbach (1966-1968); doc. Sz. Datner (1969-1970); dr M. Fuks (1971-1973); prof. M. Horn (1973-1990); prof. Daniel Grinberg (1990-1996); prof. Feliks Tych (od 1996). Przemiany w Polsce po Hitachdut 184 1989 i wynikające z nich trudności w finansowaniu placówki wymusiły zmianę jej formuły prawnej. W 1994 nastąpił rozdział ŻIH na Stowarzyszenie pod nazwą Żydowski Instytut Historyczny i Żydowski Instytut Historyczny - Instytut Naukowo-Badawczy (ŻIH - IN-B) pod auspicjami Ministerstwa Kultury i Sztuki. Drugi z wymienionych generalnie kontynuuje działalność ŻIH. Wydaje: czasopisma „Bleter far Geszichte" i „Biuletyn ŻIH"; książki dotyczące dziejów Żydów w Polsce; katalogi archiwalne; katalogi wystaw muzealnych oraz wspomnianą już edycje materiałów ARG. L. 80. przyniosły niebywały w przeszłości wzrost zainteresowania dziejami Żydów w Polsce, owocujący podjęciem badań nad nimi we wszystkich niemal ośrodkach naukowych. Równocześnie zaczęły powstawać polskie placówki zajmujące się dziejami skupiska żydowskiego w Polsce. Pierwszy powstał w 1986 Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce Uniwersytetu Jagiellońskiego (przy poparciu Project Judaica Foundation (Waszyngton) z funduszów Kongresu USA za pośrednictwem Wspólnej Polsko-Amerykańskiej Komisji Pomocy Humanitarnej). MZHiKŻwP przystąpił do wydawania serii Studia Polono-Judaica: 1. bibliografii judaików polskich - Series Bibliographica - 1.11992; 2. inwentarzy archiwalnych - Series Fontium - 1.11994; dokumentacji konferencji naukowych - Series Librorum Congressus -1.11993. Zakładem kieruje prof. Józef A. Gierowski. Drugą tego typu placówką było Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza, działające w ramach Instytutu Historycznego UW; powstało w 1990 i jest kierowane przez prof. Jerzego Tomaszewskiego. W związku z rozwojem środowiska badaczy dziejów Żydów zaczęto myśleć o jego zintegrowaniu. Wysiłek organizacyjny wzięło na siebie środowisko krakowskie, związane z Uniwersytetem Jagiellońskim i Polską Akademią Umiejętności, w efekcie powstało Polskie Towarzystwo Studiów Żydowskich, założone w Krakowie w 1996. Dwa lata później zaczęło ono wydawać swe czasopismo - „Studia Judaica". I. M. Biderman, Mayer Balaban: historian ofPolish Jewry: his influence onyoungergeneration ofjewish Historians, New York 1976; A. Eisenbach, Historiografia żydowska w Polsce w okresie międzywojennym, w: Środowiska historyczne II Rzeczypospolitej, cz. 2, Warszawa 1987; tenże, Jewish historiografy in Interwar Poland, w: The Jews of Poland between Two World Wars, ed. by Y. Gutman et al., Hanover; London 1989, s. 453-493; F. Friedman, Pokłosie historiografii żydowskiej lat ostatnich w Polsce, „Miesięcznik Żydowski" 1935, nr. 3-4, s. 182-194; tenże, Polish-Jewish Historiogra-phy between the Two Wars (1918-1939), Jewish Social Studies" 1949, s. 373-408; D. Grinberg, Fenomen historiografii żydowskiej w II Rzeczypospolitej, „Studia Judaica" 1998, nr. l, s. 18-32; G. Hundert, G. Bacon Gershon, The Jews in Poland and Russia: bibliographical essays, Bloomington 1984; Instytut Nauk Judaistycznych w Warszawie, M. Baiaban et al., Warszawa 1927; I. Trunk, Le-toldot ha-historiografia ha-polanit ba-szanim ha-achronim, „Gal-Ed" 1976, s. 245-268; 35 lat działalności Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce Ludowej, Maurycy Horn et al., Warszawa 1980; B. Weinryb, The Hebrew chronicles on Bohdan Khmd'nyts'kyi and the cossack-polish war, Harvard Ukrainian Studies" 1977, nr. 2, s. 153-177; tenże, Rabinie literaturę as sourcefor history: a corpus ofhistońcal and sodo-economical materials in responsa literaturę, „Year Book of the American Philosophical Society" 1962, s. 642-6 and repr.; tenże, Responsa as sourcefor history [w:] Essays presented to the Chief Rabbi Israel Brodie on the occasion ofhis 70* birthday, London 1967,399-417; Zarys działalności Centralnego Komitetu Żydów w Polsce za okres od l stycznia do 30 czerwca 1946 r., Warszawa 1947; R. Żebrowski, Z. Borzymińska, Po-lin. Kultura Żydów polskich w XX wieku. (Zarys), Warszawa 1993; Żydowski Instytut Naukowy, wyd. 3, Wilno 1938. Rafat Żebrowski Hitachdut (hebr. Mifleget ha-Awoda ha-Cijo-nit „Hitachdut"; Syjonistyczna Partia Pracy „Związek") - powstała w Pradze w 1920 w wyniku zjednoczenia części Ha-Poel ha-Cair i Ce-irej Cijon. Podstawą programu było założenie, że narodowe i społeczne wyzwolenie Żydów nastąpi drogą ewolucji, a nie rewolucji. W państwie żyd. (które należało zbudować na podstawie kultury hebrajskiej) postulowała ustrój socjalistyczny, w diasporze chciała osiągnąć odrodzenie życia narodowego dzięki autonomii narodowo-kul- turalnej, koncentrując się na pracach palestyńskich. W Polsce działała początkowo jako część Organizacji Syjonistycznej, tworząc od 1922 własne struktury z ośrodkami we Lwowie, Warszawie i Krakowie; wpływy zyskała zwłaszcza w Galicji wschodniej; jej przedstawiciele zasiadali w parlamencie i w samorządach. Działaczami byli m.in. Hersz Luzer Heller, Abraham Silber-schein, Kopel Schwartz (Galicja wsch.), Arje Tar-takower (Warszawa). Gdy w Palestynie w 1930 powstała partia Mapai (Mifleget Poalej Erec I8S Israel - Zjednoczeni Robotnicy Ziemi Izraela), w Galicji wschodniej H. połączyła się z Poalej Syjon prawicą i powstała partia Ichud (Zjednoczenie), lecz nie uznała tego większość działaczy z innych regionów. Związana była z nią organizacja młodzieżowa Gordonia. Po 1944 H. wznowiła działalność w Polsce, lecz nie miała większych wpływów; w XII 1949 rozwiązana przez władze państwowe. N.A./I.Ż. Hochman Henryk (Heschel; Lublin 1881-Baczków pod Bochnią VI 1943) - rzeźbiarz. Uczył się w pracowni P. Rozena w Warszawie, studiował w krakowskiej ASP i u A. Rodina w Paryżu. Mieszkał w Krakowie i Tarnowie. Członek TĄP Sztuka i Stowarzyszenia Rzeźba. Wystawiał w Polsce i za granicą. Tworzył portrety, pracował w gipsie, marmurze, brązie, terakocie (Portret O. Boznańskiej), robił głowy i popiersia na zamówienia, sięgał także do tematów symbolicznych (Żyd wieczny tutacz, Marzenie). Podczas okupacji przebywał w getcie w Bochni. Większość prac H. została zniszczona w czasie wojny. M.T Hof juden (niem. Żydzi dworscy) - określenie stosowane od XVI w. w stosunku do żyd. finansistów i kupców działających na dworach niemieckich władców feudalnych. Otoczeni opieką, nie podlegali zwykle jurysdykcji państwowej oraz, w razie istnienia w danej miejscowości gminy żyd., sądownictwu rabinackiemu. Do najwybitniejszych dynastii H. należy zaliczyć potomków S. Oppenheimera i S. Wertheimera oraz rodziny Eskelesów, Arnsteinów i Pereirów z Wiednia, a także ród Gomperzów służący Hohenzollernom. A.Ż. Horowitz Izajasz (zwany Szluh lub Szelah, Kraków 1565-Tyberiada 1630) - rabin i kabali-sta. Pochodził z wpływowej rodziny kazimier-skiej, która wywodziła się z czeskiego miasta Horoyice. Ojciec Izajasza Abraham, syn seniora kahału praskiego, przybył do Krakowa, aby studiować u Mojżesza Isserlesa, po czym objął funkcję rabina we Lwowie. Izajasz naukę pobierał w Lublinie u Meira ben Gedalia i Jozu-ego Falka. Już jako młodzieniec zdobył sławę uczonego. 1559 zaproponowano mu objęcie rabinatu krakowskiego, jednakże zrezygnował z tej funkcji. Dużą część życia spędził na Wo- łyniu, m.in. w Dubnie. W1. 1606-1614 był rabinem we Frankfurcie nad Menem. Po wygnaniu z miasta tamtejszej gminy udał się do Pragi. Śmierć żony skłoniła go do wyjazdu do Palestyny, gdzie zmarł w Tyberiadzie. Był uznawany w Polsce za jednego z wybitniejszych ka-balistów i twórców kabały praktycznej. Swoje rozważania zawarł w pracy Sznej Luchot ha-Brit (Dwie tablice praw). Znalazły się tam wskazania na temat etycznego życia, wprowadził wiele nowych zaleceń dotyczących respektowania prawa religijnego. Starał się łączyć elementy halachy i kabały. H.W. Horowitz Leon (Tarnów 16 V 1844-Kraków 20II1905) - prawnik, działacz polityczny. Ukończył studia na UJ, prowadził własną kancelarię adwokacką oraz działał jako licencjonowany adwokat przy Wyższym Sądzie Krajowym w Krakowie. Od 1878 nieprzerwanie zasiadał w Radzie Miejskiej, był też członkiem Wydziału Krakowskiej Kasy Oszczędnościowej oraz prezesem Stowarzyszenia Izraelitów Postępowych. Od 1893 do śmierci był prezesem Gminy Wyznaniowej w Krakowie. 1901 ubiegał się bezskutecznie o mandat do Sejmu Krajowego. A.Ż. Horowitz Leopold (Rozgony k. Koszyc 11 11838-Wiedeń 16 XI1917) - artysta malarz, pochodził z rodziny rabinackiej. Po ukończeniu gimnazjum studiował (od 1853) malarstwo w Wiedniu, następnie wyjechał do Warszawy i poślubił siostrzenicę Aleksandra Lessera. Przebywał tu 15 lat i uległ wpływom kultury polskiej, zyskał uznanie jako portrecista oraz malarz obrazów historycznych. Od 1889 dyrektor Akademii Sztuki w Budapeszcie, od 1893 w Wiedniu, zachował związki z Polską (m.in. przesyłał obrazy na wystawy w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych. Tom. Horowitz Samuel (1836-Lwów ? 1925) - finansista i polityk galicyjski, zwolennik asymilacji, współtwórca lwowskiego ruchu Szomer Israel. Od 1875 kierował jednym z największych banków lwowskich, działał w tamtejszej Izbie Han-dlowo-Przemysłowej (od 1906 był jej prezesem) i zarządzie filii Fundacji barona M. Hirscha. Od 1883 zasiadał w Radzie Miejskiej, 1888-1903 kierował GminąWyznaniową we Lwowie. 1896 otrzymał austriacki tytuł szlachecki. A.Ż. łtorwttz 186 r Horwitz Maksymilian Henryk (ps. H. Wałecki oraz inne; Warszawa 6 IX 1877-ZSRR 1937) - działacz robotniczy. Pochodził z zamożnej, zasymilowanej warszawskiej rodziny. 1893 ukończył Gimnazjum im. W. Górskiego, następnie studiował na kierunku matematyczno-fizycz-nym w Gandawie. Doktorat uzyskał w 1898. Od 1895 działał w belgijskim ruchu robotniczym; w tym samym czasie zaczął współpracować ze Związkiem Zagranicznym Socjalistów Polskich i PPS (zaborów pruskiego i rosyjskiego). Pisywał do pism socjalistycznych. Do Warszawy powrócił w 1898 i działał w PPS. Wieziony 1899-1901 w X pawilonie Cytadeli warszawskiej, zesłany na Syberię, uciekł w 1902 i przedostał się do Szwajcarii. Podczas nielegalnego pobytu w Warszawie w 1905 wszedł w skład Centralnego Komitetu Robotniczego PPS; ponownie aresztowany i osadzony w X pawilonie, ponownie zbiegł z zesłania. W czasie pobytu w Cytadeli napisał ważką pracę W kwestii żydowskiej (Kraków 1907). Na IX Zjeździe (rozłamowym) PPS w 1907 w Wiedniu wszedł do władz PPS-Lewicy, później redagował organ prasowy partii „Myśl Socjalistyczna". Z ramienia partii uczestniczył we wszystkich kongresach II Międzynarodówki. Od 1914 współpracował także z SDKPiL, po zjednoczeniu tejże z PPS-Lewi-cą w 1918 wszedł do władz KPRP. Aresztowany w 1920, ponownie uciekł z więzienia i emigrował. Od 1921 działał w Międzynarodówce Komunistycznej, 1925-1937 pracował w aparacie tej organizacji, sporo pisywał, głównie na tematy bałkańskie. Aresztowany w ZSRR w VI1937, padł ofiarą czystki partyjnej. A.Ż. Hotel Polski - pod koniec VI 1943 w Warszawie pojawiła się pogłoska, że Żydzi ukrywający się w mieście mają możliwość -jeśli dysponują odpowiednimi paszportami zagranicznymi - legalnego wyjazdu do Ameryki Południowej. Zainteresowani zgłaszali się do H.P. przy ul. Długiej. 13 VII policja niemiecka aresztowała znajdujące się tam 424 osoby, które następnie wywieziono do obozów hitlerowskich. Tom. Huberband Szymon (Chęciny 19 IV 1909-Treblinka 18 VIII 1942) - rabin, historyk. Matka była córką cadyka i rabina; otrzymał edukację religijną na dworze swego dziadka. Działalność rozpoczął w Otwocku, gdzie był założycielem i przewodniczącym Ceirej Emunej Isroel (hebr. Młodzież Wierna Izraelowi, organizacja związana z Agudas Isroel), około 1929 został rabinem w Piotrkowie. Od młodości podjął samodzielne studia historyczne; z inicjatywy M. Bałabana oraz I. Schipera pracował nad rękopisami hebrajskimi z X-XIII w., pracę tę zakończył podczas okupacji. Publikował prace historyczne i literackie w czasopismach żyd. Stracił rodzinę w IX 1939 podczas ucieczki z Piotrkowa w wyniku nalotu niemieckiego i na początku 1940 przeniósł się do Warszawy Współpracował z konspiracyjnym Archiwum Getta Warszawskiego, założonym przez E. Ringelbluma. Podczas akcji w VIII 1943 był deportowany do obozu w Treblince, gdzie został zamordowany. Rękopisy jego prac znajdują się w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, część została opublikowana (m.in. Sz. Huberband, Kiddush Hashem: Jewish Religious and Cultural Life in Poland During the Holocaust, New York and Hoboken 1987; tamże biografia, niektóre dane odmienne od zawartych w Polskim Słowniku Biograficznym). Tom. Hubertnan Bronisław (Częstochowa 19 XII 1882-Corsier sur Verey 15 VI1947) - skrzypek wirtuoz. W wieku 7 lat zasłynął jako „cudowne dziecko", wykonując z towarzyszeniem orkiestry Koncert skrzypcowy P. Rode'a. Dwa lata później, po świetnie zagranym II Koncercie skrzypcowym L. Spohra w Salach Redutowych w Warszawie, zachwycony jego grą hr. Zamoyski, który go wspierał, podarował mu cenne skrzypce Stradi-variusa z 1773. 1895 trzynastoletni H. w Wiedniu wykonał w obecności kompozytora Koncert skrzypcowy J. Brahmsa, zyskując wielkie uznanie i rozgłos. Przez pewien czas mieszkał w Berlinie, który opuścił na skutek antysemickiej nagonki i w 1936 zamieszkał w Szwajcarii. W tym też roku utworzył w Tel Awiwie Israel Philhar-monic Orchestra, złożoną przeważnie z muzyków uchodźców z Niemiec i innych krajów Europy. Obecnie filharmonia ta nosi jego imię. H. w swoim ogromnym repertuarze miał liczne utwory polskie, m.in. dzieła H. Wieniawskiego, K. Lipińskiego, K. Szymanowskiego, którego I Koncert Skrzypcowy, z orkiestrą pod dyrekcją G. Fitelberga, wykonał w 1944 w Nowym Jorku. Jego płyty nagrywały największe firmy fonograficzne. Jest uważany za najwybitniejszego skrzypka czasów, w których żył. M.F l Ibranim ibn Jakub (ok. 913-?) - podróżnik żyd. zTortosy (Hiszpania). Wl. 965-956 odbył podróż do Niemiec i Czech, prawdopodobnie jako lekarz i tłumacz towarzyszący poselstwu kalifa do cesarza Ottona I. Jego relacja zachowała się w dziele arabskiego geografa z XI w. Al-Bakriego, zawiera wiele informacji o państwach słowiańskich, m.in. o państwie Polan, o którym słyszał od kupców żyd. spotkanych w Pradze. Pisał o księciu Mieszku, którego ukazał jako najpotężniejszego władcę północy posiadającego drużynę liczącą rzekomo 3 tyś. zbrojnych. Wśród ośrodków handlowych odwiedzanych przez kupców żyd. wymienił Kraków. Relacja Ibrahima jest najstarszym przekazem kronikarskim dotyczącym ziem polskich. Jest również cenna ze względu na opisy życia codziennego i obyczajów Słowian. Badania archeologiczne potwierdziły przekazane przez niego informacje, np. na temat konstrukcji domów Słowian oraz ich codziennych zajęć. H.W. Ichud (hebr. Zjednoczenie) - partia ogólnosy-jonistyczna, działająca w Polsce legalnie 1945-1949. Jej powstanie wiązało się ze sformułowaną po zakończeniu II wojny światowej inicjatywą wspólnego działania syjonistów wszystkich kierunków. Idea ta została zrealizowana tylko częściowo. Początki działalności w 1944 w Lublinie, a budowę partii zakończył I Zjazd Krajowy Ichudu we Wrocławiu (XI 1946), w którym wzięło udział ponad 300 delegatów z całej Polski. Program partii bliski był przedwojennej frakcji Et Liwnot. Podkreślano, że I. jest nie tyle partią polityczną, co szerokim ruchem ogólno-syjonistycznym. Wedle statutu był „duchowym spadkobiercą Organizacji Syjonistycznej w Polsce, który kontynuje wieloletnie wysiłki narodu żydowskiego". Za cel podstawowy uważano utworzenie państwa żyd., odkładając spory pro- gramowe na okres po jego zbudowaniu i umocnieniu. Członkami partii byli zwolennicy budowy państwa żydowskiego przy pomocy USA, Wielkiej Brytanii lub ZSRR (najmniej liczni). Postulowano porozumienie z Arabami, przyszłe państwo miało być neutralne. W Polsce I. opowiadał się za powołaniem Federacji Syjonistycznej. Najważniejszym organem był Zjazd Krajowy, który powoływał Komitet Centralny, Radę Naczelną i prezesa partii. Przewodniczącym KC był Herman Parnas. Rada Naczelna nadawała kierunek polityczny partii i reprezentowała ją na zewnątrz, KC kierował bieżącą działalnością partii. W komitetach wojewódzkich I. działały resorty: organizacyjny, kultury i oświaty, komitetów żyd., Keren Kajemet le-Israel i aliji. Organizacja dzieliła się na galile (szczególnie aktywne były: Dolnośląski, Śląsko-Dąbrowski, Łódzki i Warszawski), składające się ze snifów. Galilami kierowały zarządy okręgowe. I. był najliczniejszą po II wojnie światowej partią żyd. w Polsce - w 1947 miał ponad 7 tyś. członków. Do I. należała też część rewizjonistów, a do końca 1946 także sympatycy Mizrachi. Zakładał kibuce, świetlice, kluby towarzyskie, biblioteki, prowadził domy dziecka. Stworzono własne wydawnictwo i prasę partyjną (m.in. w jęz. polskim „Opinię). Z I. związane były: młodzieżowa organizacja Ha-Noar ha-Cijoni „Akiwa", kobieca organizacja WIZO, Akademicki Związek Syjonistów Demokratów oraz Maawak -sekcja żołnierzy. Na podstawie decyzji Min. Administracji Publicznej zlikwidowany do 111950. NA Igel Salomon (Zalman; Lwów 6 X 1813-Lwów 1870) - antykwariusz, wydawca, syn antykwa-riusza Dawida. Terminował w antykwariacie ojca. Po usamodzielnieniu rozwinął działalność na Wołyniu, Ukrainie i Podolu, zaopatrywał Igel 188 m.in. biblioteki K. Świdzińskiego, Sanguszki, K. Mniszka, J. I. Kraszewskiego, kolportował też tajne pisma. Do Lwowa wrócił w 1855, a w 1863 założył własny antykwariat historyczny, później także księgarnię i wydawnictwo. Współpracował z Zakładem Narodowym im. Ossolińskich, dostarczając liczne książki, a swą działalnością objął wszystkie zabory. Ważną inicjatywą wydawniczą było rozpoczęcie edycji „Biblioteki teatralnej lwowskiej" (m.in. prace M. Bałuckie-go i A. Fredry), jego prace kontynuowali synowie Hersz i Lejb. A.Ż. Igel Salomon (Złoczów 1889-Lwów 1942) -pedagog i filozof. Ukończył studia na UJK pod kierunkiem K. Twardowskiego. Kierował we Lwowie Żydowskim Towarzystwem Szkoły Ludowej i Średniej. Wiele publikował, m.in. O przedmiocie psychologii (Lwów 1927). Popełnił samobójstwo, by uniknąć aresztowania przez gestapo. A.Ż. Iłża (woj. mazowieckie)-prawa miejskie w 1239. Mimo zakazu osadnictwa żydowskiego do 1862, dzięki założonej w 1823 manufakturze fajansu Lewina Seliga Sunderlanda (1771-1869), w 1827 było tu 376 Żydów (22,0% mieszkańców); w 1921 -1545 (33,9,%), a w IX1939 ok. 1925.22 X1942 ok. 2 tyś. Żydów wywieziono do Treblinki. W1. 20. XIX w. w budynku manufaktury istniał dom modlitwy. 1837 założono cmentarz, a od 1850 działała gmina wyznaniowa. Zachował się teren cmentarza i fragment bożnicy wzniesionej w okresie międzywojennym. A. Penkalla, Powstanie gminy żydowskiej w Ilży, „Folks Sztyme", nr 21 z 30 V 1987, s. 11. A.R Imber Samuel (pseud. Jan Niemiara, Sz. Ja-kobi; Jezierna/Sasów koło Złoczowa 24 II 1898-Złoczów? 1942) - poeta i publicysta jidysz tworzący również w języku polskim, tłumacz. Pochodził z rodziny o tradycjach literackich (był bratankiem Naftalego Herca Imbera, autora Ha-Tikwa, hymnu państwa Izrael). Otrzymał wychowanie tradycyjne, uczęszczał do gimnazjum w Złoczowie i Tarnopolu, odbył studia w zakresie anglistyki i literatury porównawczej na UJK we Lwowie, doktoryzował się na UJ (1935). Debiutował w roku 1905. W czasie I wojny światowej służył w armii austriackiej, następnie w Wiedniu wydawał miesięcznik „Najland" (1918-1919) reprezentujący orientację neoromantyczną i impresjonistyczną. 1923-1928 w Ameryce, gdzie założył pismo polityczno-literackie „Di Gegenwart". Od roku 1928 mieszkał w Krakowie. Współpracował z prasą jidysz („Hajnt"), żydowską w jęz. polskim („Nowy Dziennik", „Chwila") i wydawał pismo w języku polskim „Oko w Oko" (1936-1937). Zamordowany przez nacjonalistów ukraińskich. Poezja Imbera szeroko korzystała z doświadczeń literatury europejskiej, szczególnie zaś modernistycznej liryki polskiej i niemieckiej, a także Heinego, którego utwory przekładał na jidysz. Wybitnymi osiągnięciami Imbera były poemat Esterke (1911) i tom liryków In jidiszn land (1912). W języku polskim, oprócz młodzieńczych wierszy, ogłosił tom prozy polemicznej skierowanej przeciwko nacjonalizmowi i antysemityzmowi w kulturze Asy czystej rasy (1934) oraz rozprawę Pieśń i dusza Oskara Wilde'a (1934). E.P-J. Instytut Dialogu Katolicko-Judaistycz-nego - placówka powołana l X 1994 przy Wydziale Teologicznym Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, pod patronatem ówczesnej Komisji Episkopatu Polski do Dialogu z Judaizmem. Celem IDKJ jest pogłębianie i ubogacanie teologicznego dialogu chrześcijańsko-żyd., szanujące tożsamość każdej religii i ich duchowe dziedzictwo, propagujące i popularyzujące wzajemne poznawanie się przez studia, kontakty oraz przezwyciężanie uprzedzeń i stereotypów. W ramach IDKJ istnieje Pracownia Dokumentacji Bibliograficznej Dialogu, której celem jest sporządzanie bibliografii i rejestrowanie zagadnień, podejmowanych przez instytucje naukowe, towarzystwa i fundacje oraz gromadzenie materiałów do Słownika Bibliograficznego Dialogu Chrześcijańsko-Żydowskiego i Leksykonu tegoż dialogu. Działalność edukacyjna i dokumentacyjna IDKJ polega na systematycznych wykładach w ATK poświęconych dziejom i naturze religii Izraela oraz zasadniczym aspektom stosunków chrześcijańsko-żyd., a także wykładach publicznych w siedzibie IDKJ i w całym kraju. IDKJ zatrudnia na stałe 3 osoby oraz zaprasza wykładowców z kraju i z zagranicy (m.in. rabini: B. L. Sherwin, M. Singer, J. Harlow, A. J. Rudin). Pracownicy IDKJ biorą udział w krajowych i zagranicznych konferencjach nauko- 189 Izaak wych, współorganizują ważne spotkania (np. w 1996 II Colloąuium Charitativum w Toruniu oraz konferencja „Kto jest twoim bliźnim po Holokauście" w Sztokholmie), konsultują i redagują publikacje poświęcone dialogowi, wykładają w Polsce i za granicą. Od V 1996 IDKJ wydaje półrocznik „Maąom". Dyrektorem IDKJ jest ks. dr hab. Waldemar Chrostowski. M. Mikolajczyk, Bibliografia dialogu chrześcijańsko-żydowskiego w Polsce za lata 1945-1995, red. nauk. ks. W. Chrostowski, Warszawa 1996 (Kościół a Żydzi i Judaizm, 6); ks. W. Chrostowski, Dialog w cieniu Au-schwitz, Warszawa 1999. W.Ch. „Israelit, Der" - wychodzący we Lwowie (1869-1904), tygodnik w języku niemieckim, organ stowarzyszenia postępowego Szomer Israel, redagowany przez C. Grossa, J. Kleina i F. Manscha. Przez cztery pierwsze lata pismo drukowano alfabetem hebrajskim. A.Ż. Isserles Mojżesz (zwany Remu lub Rema, hebr. skrót, Rabi Mosze, 1525-1572) - najwybitniejszy uczony talmudysta działający w Polsce w XVI w. Urodził się w Krakowie. Studiował w Lublinie u Szlomy Szachny. 1542 został rabinem krakowskim, a 10 lat później rektorem jesziwy, w której studiowali uczniowie m.in. z Niemiec i Czech. Zajmował się również naukami świeckimi - astronomią, geometrią, historią i filozofią. Brał udział w życiu gminnym, był seniorem na podkrakowskim Kazimierzu, uczestniczył w zjazdach sejmu żydowskiego. Najsłynniejszym dziełem Isserlesa był komentarz do kodeksu SzulchanAruch (hebr. Stół Nakryty) zatytułowany Ha-Mapa (hebr. Obrus), wydany w Krakowie w 1.1571-78, do dzisiaj drukowany wraz z zasadniczym tekstem Szulchan Aruch. Zawarte w nim interpretacje prawa religijnego (halachy) wpłynęły na obyczajowość Żydów aszkenazyjskich. Isserles reprezentował racjonalistyczny nurt judaizmu. Wprawdzie sam studiował kabałę i jego rozważania przesiąknięte są mistycyzmem, jednakże przeciwstawiał się jej praktykowaniu przez osoby nieprzygotowane i niedouczone. Był człowiekiem pogranicza dwóch epok - średniowiecza i renesansu, łączył tradycyjne doktryny z nowatorstwem interpretacji. Dzięki wsparciu ojca wybudowano dla mego na krakowskim Kazimierzu synagogę, nazwaną jego imieniem (istniejącą do dziś), w której nauczał. Jego grób na znajdującym się obok cmentarzu do dzisiaj jest miejscem pielgrzymek. H.W. Iwaniska (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1403.1578 -17 Żydów płaciło pogłówne w wysokości 11 zł. W rejestrach pogłównego generalnego odnotowano ich w 1662 - 29,1647 - 43, 1676 - 32.1765 w miejscowym przykahałku żyło 398, w 1790 - 218, w 1827 - 294 (27,21% mieszkańców), w 1921 - 1518 (54,2%), a w IX 1939 -1663 Żydów. 15 X 1942 ok. 1600 deportowano do Treblinki. Obiekty gminy wyznaniowej, istniejącej w 1629, nie zachowały się. A.R Izaaczko (lub Issaczko, właściwie Izaak ben Abraham, bądź Izaak Hispanus, 7-1510) - lekarz. Do Polski przybył z Hiszpanii. Najpierw zamieszkał we Lwowie, a później, już jako znany medyk, w Krakowie. Pełnił funkcję lekarza na dworach królów Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta I Starego. Za zasługi został zwolniony od płacenia podatków, otrzymał indywidualny przywilej, na mocy którego podlegał jedynie jurysdykcji króla, a także stałe uposażenie, które stanowiła część opłat wnoszonych do skarbu przez Żydów krakowskich. Wiadomo, że leczył także wysokich dostojników świeckich i duchownych, m.in. arcybiskupa. Jego wysoka pozycja, a także różnice obyczajowości i stylu życia, jaki reprezentował jako Żyd sefardyjski, uwikłały go w spory z gminą kazimierską, która usiłowała go zmusić do opuszczenia Kazimierza. H.W. Izaak ben Aron z Prościejowa (Prostijov, 7-1613) - drukarz krakowski. Pochodził z Włoch, gdzie zapewne nauczył się sztuki drukarskiej. W1. 60-tych zamieszkał na podkrakowskim Kazimierzu. 1568 otrzymał od Zygmunta Augusta przywilej, który dał mu wyłączność na drukowanie ksiąg hebrajskich, w tym Talmudu. Miało to obowiązywać przez 50 lat. W ciągu kilku miesięcy opublikował komentarze do Pięcioksięgu, a także dzieła Mojżesza Isserlesa. Działalność ta została wkrótce przerwana. Na skutek interwencji duchowieństwa, które sprzeciwiało się drukowaniu Talmudu, rzekomo zawierającego kalumnie skierowane przeciw chrześcijaństwu, przywilej królewski został cofnięty, drukarnię zamknięto, a nie ukończone księgi skonfiskowano. Po licz- Izaakowicz 190 nych interwencjach, gdy dowiedziono, że Izaak nie zamierzał publikować Talmudu, drukarnię otworzono. Od 1571 zaczął ponownie wydawać książki hebrajskie, a także w jidysz - głównie tłumaczenia ksiąg biblijnych. W pracy pomagali synowie - Aron, Mojżesz, Isachar oraz Symcha, w 1600 przejęli drukarnię, gdy Izaak przeniósł się do Prościejowa. Ich największym sukcesem była publikacja 12-tomowego Talmudu babilońskiego. W ich oficynie ukazała się m.in. praca Rebeki z Tykocina. Drukarnia jednak popadała w kłopoty finansowe, czego efektem było pogorszenie się jakości edycji. 1626 na skutek zadłużenia zaprzestała działalności. H.W, Izaakowicz Mendel (XVI w.) - finansista i konstruktor mostów. Pochodził z Brześcia Litewskiego. W1. 60-tych XVI w. był dzierżawcą podatków książęcych, a także dochodów należących do najzamożniejszych bojarów na Litwie i Żmudzi. Współpracował z innymi Żydami brzeskimi, m.in. ze znanym finansistą Izaakiem Brodawką. Po śmierci Zygmunta Augusta przeniósł się do Krakowa, pełnił funkcję seniora gminy kazimierskiej. Wziął udział w wyprawie Stefana Batorego przeciwko Moskwie i zasłużył się jako budowniczy mostów zarówno na niewielkich strumieniach, jak i na dużych rzekach (Dźwina), co umożliwiało przemarsz i zaopatrzenie wojska. Po śmierci Stefana Batorego, podczas elekcji popierał kandydaturę na tron polski cesarza Maksymiliana. Po klęsce pod Byczyną i uwięzieniu Maksymiliana uciekł do Pragi, skąd przeniósł się do Wiednia. Zaproponował cesarzowi Rudolfowi II wzniesienie solidnego mostu na Dunaju (1589), koszty budowy którego zamierzał pokryć z własnych funduszy w zamian za przywilej na pobór myta. Plany te nie powiodły się, niemniej nadal utrzymał silną pozycję na dworze cesarskim. H.W. Izrael ben Josef (7-1568) - kupiec kazimier-ski, ojciec Mojżesza Isserlesa. Jego rodzina przybyła do Polski z Ratyzbony, po wygnaniu Żydów w 1519. Osiedlili się na podkrakowskim Kazimierzu i wkrótce zdobyli silną pozycję i wpływy. Izrael poprzez małżeństwo z córką zamożnego kupca zyskał koneksje na dworze królewskim. Większość interesów handlowych, tak jak teść, prowadził na Litwie, m.in. w Wilnie, na co uzyskał specjalny przywilej. Nadal mieszkał na Kazimie- rzu, gdzie posiadał kilka nieruchomości. Ufundował tam synagogę, wzniesioną w 1557 przy ul. Szerokiej i nazwaną Remu od przydomka jednego z synów - Mojżesza Isserlesa. Sławę zyskał także kolejny z synów - Izrael zwany Bogatym, który przez wiele lat pełnił funkcję seniora gminnego, a poślubił córkę słynnego uczonego Salomona Lurii. Również pozostałe dzieci i wnuki zostały skoligacone z najbardziej znanymi i wpływowymi rodzinami. H. W. „Izraelita" (1866-1912) - tygodnik wydawany wjęz. polskim (podtytuły: „Pismo tygodniowe", „Pismo tygodniowe poświęcone interesom judaizmu", „Organ poświęcony sprawom religii i oświaty"). Założycielem i pierwszym redaktorem I. był S. Cwi (Henryk) Peltyn. Pismo reprezentowało nurt postępowy wśród Żydów, zamieszczało publicystykę polityczno-społeczną, kulturalną i oświatową, miało dział informujący o życiu Żydów w Polsce i na świecie. 1896 redaktorem został działacz syjonistyczny Nachum Sokołów, co wpłynęło na polityczne zabarwienie pisma. Od 1902 kolejnymi redaktorami I. byli I. L. Grosglik, A. J. Cohn, H. Lichtenbaum, Józef Wassercug (zmienił później nazwisko na Wasow-ski). Nakład pisma sięgał 500 egz. „I." jest ważnym źródłem do dziejów Żydów polskich II pół. XIX i początków XX w. M. F. „Izraelita" - tygodnik żyd. wychodzący we Lwowie w języku polskim (1884-1886), organ stowarzyszenia Szomer Israel (obok niemieckojęzycznego „Der Israelit"), redagowany przez E. Frankla, drukowany przez Ch. Rohatyna. AŻ. „Izraelita" - pierwszy w Galicji tygodnik żyd. w języku polskim, wydawanyw Krakowie (II-IV 1870), redagowany przez A. Silbersteina. Pismo miało charakter postępowy i polonizatorski. A.Ż. „Izraelita Polski" (1830-1831)-czasopismo wydawane przez grupę zasymilowanych Żydów, uczestników powstania listopadowego. 16 numerów o nieznanym nakładzie wydrukowano w Drukarni Państwowej w Warszawie. Jedyny znany egzemplarz był przed 1939 w zbiorach Biblioteki Ordynacji Przeździeckich, lecz nie zachował się. M.R J Jaakow Icchak Horowic z Lublina (1745-Lublin 1815) - jeden z najwybitniejszych cadyków. Jeszcze za życia swego nauczyciela Elime-lecha z Leżajska założył własną grupę, co było dotąd uznawane w chasydyzmie za niedopuszczalne. Początkowo działał w Łańcucie i Roz-wadowie, w 1. 90. przeniósł się do Czechowa (przedmieścia Lublina), a później Lublina. Cieszył się ogromną sławą jako cadyk i cudotwórca. Nie założył dynastii, ale większość znanych cadyków Królestwa Kongresowego i Galicji I pół. XIX w. była jego uczniami. Nazywano go Jasnowidzem (Widzącym, hebr. Ha-Choze) głównie dlatego, że odsłaniał genealogię duszy, tzn. jej poprzednie wcielenia. Podkreślał praktyczne zadania cadyka, który powinien skupiać się na rozwiązywaniu, często magicznymi środkami, konkretnych problemów swoich „dzieci", czyli chasydów. Dążenie do duchowej doskonałości i mistyczna kontemplacja zeszły na drugi plan. Na tym tle doszło do ostrych konfliktów wśród jego uczniów. Wielu było niezadowolonych z panującej na dworze atmosfery „praktycznego cadykizmu". Na czele buntu stanął najwybitniejszy uczeń Jaakow Icchak z Przysu-chy, który sprzeciwiał się stosowaniu magicznych środków dla poprawy materialnych warunków życia. Takie stanowisko reprezentowała później założona przez niego szkoła z Przysu-chy i Kocka. Wedle tradycji Jasnowidz z Lublina uważał kampanię napoleońską za początek eschatologicznych wojen Goga i Magoga i chciał wspólnie z innymi cadykami przyspieszyć przyjście mesjasza drogą mistycznych działań. M. Buber, Gog iMagog. Kronika chasydzka, przel. i wstępem opatrzył J. Carewicz, Warszawa 1999. J.D. Jaakow Icchak ben Aszer (Przedbórz 1766-Przysucha 1814) - cadyk, założyciel szkoły cha- sydzkiej z Przysuchy. Dla ruchu chasydzkiego pozyskał go Mosze Lejb z Sasowa. Przełomową chwilą jego życia było spotkanie z Jaakowem Ic-chakiem Horowicem, Jasnowidzem z Lublina, który uważał go za najlepszego ucznia i uczynił nawet opiekunem duchowym młodych adeptów. Chasydzi nazywali go po prostu Żydem (Ha-Je-hudi) lub Świętym Żydem (Ha-Jehudi ha-Ka-dosz). Popularny stał się jego podział cadyków na trzy kategorie. Najniżej są ci, którzy wiedzą, że są cadykami. Wyżej od nich stoją ci, którzy wiedzą, że nie są cadykami wyższego stopnia. Prawdziwym zaś cadykiem jest ten, który wstąpił na wyższy stopień i bliski jest doskonałości. W nauczaniu podkreślał konieczność samodoskonalenia. Jego przydomek Szibolet Zahaw (Złoty Kłos) miał oznaczać, że jest doskonały we wszystkim, co robi, i każde ziarno w jego kłosie jest złote. Powiadano o nim, że przetarł „nową ścieżkę chasydyzmu", którą było studiowanie Tory połączone z modlitwą. Niektórzy uważają, że w ten sposób stworzył nową wersję chasydyzmu - Cha-bad. Walczył z przesadną afirmacją prostoty i ignorancją niektórych szkół chasydzkich. Krytykował cadyków-cudotwórców. Twierdził, że cuda może czynić każdy, kto osiągnął odpowiedni poziom duchowy, lecz dużo trudniej spełniać wolę bożą. Zasłynął z tego, że odkładał modlitwy poza czas przepisany w SzulchanAmch, czekając na właściwy nastrój. Zwyczaj ten budził zastrzeżenia innych uczniów Jasnowidza z Lublina. Zmuszony do opuszczenia Lublina, założył własny dwór w niedalekiej Przysusze. Ostatnie lata jego życia przypadają na wojny napoleońskie, w których wielu cadyków widziało końcowe wojny Goga i Magoga. Według legendy chasydzkiej w Pesach 1814 grupa cadyków próbowała mistyczno-magicznymi zabiegami sprowadzić mesjasza, lecz Jaakow Icchak odmówił w tym udziału. Jego następcą był syn Jerahmiel, ale Jakubowicz 192 większość chasydów z Przysuchy uznała autorytet ucznia Simchy Bunama. M. Buber, Opowieści chasydów, tłum. Paweł Hertz, Poznań 1986; M. Buber, Gog iMagog. Kronika chasydzka, przeł. i wstępem opatrzył J. Carewicz, Warszawa 1999. J. D. Jakubowicz Izaak (zwany Jekeles lub Izaak Bogaty, 7-1653) - kupiec i bankier krakowski. Pochodził z zamożnej i wpływowej rodziny ka-zimierskiej. Jego ojciec nazywany Jakubkiem Bogatym był seniorem gminnym, uczestniczył w przygotowaniu krakowskiego statutu kahal-nego z 1595; ponadto pełnił funkcję bankiera królewskiego i udzielał pożyczek na potrzeby dworu, a Sebastian Miczyński ocenił jego majątek na 50-80 tyś. złotych. Pozycja i wpływy Iza-aka były jeszcze rozleglejsze niż jego ojca. Od 1608 do 1647 pełnił funkcję seniora gminnego, sygnował m.in. układ z 1609 regulujący stosunki pomiędzy Żydami i chrześcijanami dotyczący rzemiosła i handlu. Zajmował się kredytem, udzielał pożyczek mieszczanom i szlachcie głównie na weksle. Niekiedy były to sumy sięgające kilkudziesięciu tysięcy złotych. Działalność kredytową prowadził wspólnie z najstarszym synem Mojżeszem. Zajmował się także handlem, m.in. luksusowymi towarami. Utrzymywał sklep przy rynku w Krakowie. Na Kazimierzu posiadał kilka domów. Tam ufundował synagogę (szóstą na Kazimierzu) wzniesioną w 1644, która od jego imienia została synagogą Izaaka. Jego działalność kontynuowali synowie. Mojżesz przejął funkcję seniora gminnego, zajmował się handlem i kredytem. Nachman pełnił służbę na dworze królewskim. H.W. Janowski obóz - we Lwowie przy ulicy Ja-nowskiej usytuowano w X 1941 obóz pracy dla lwowskich Żydów (zwany o. j.), zatrudnianych przez firmę pod zarządem SS. Od początku 1942 przywożono więźniów z innych miast, od jesieni z innych krajów, przejściowo nie tylko Żydów (zwłaszcza Polaków i Ukraińców, uczestników konspiracji). Od III 1942 był to również obóz przejściowy, skąd wysyłano Żydów do obozu zagłady w Bełżcu, innych zabijano na miejscu w „dolinie śmierci". Od końca 1942 powstawały grupy konspiracyjne (Ha-Szo-mer ha-Cair, socjaliści), kontaktujące się z polskim podzieniem (m.in. z Żegotą); 25 V i 20 XI 1943 grupy więźniów podniosły bunt, nieliczni zdołali uciec, kilku uciekło podczas bombardowania 20-21IV 1944. VII 1944 obóz zlikwidowano; według szacunków zamordowano w nim ponad 200 tyś. osób. J. Chonigsman, Janowskij lagier (Janower Zwangsar-beitslager fur Juden in Lemberg), Lwów 1996. A.Ż./Tom. Janów Lubelski (woj. lubelskie) - założony w 1640 na gruntach wsi Biała. Pierwsze informacje o Żydach pochodzą z XVI w. Mieszkał tu Jakub ben Icchak Askenazy, autor Cena u-Reena. Rozwój osadnictwa żydowskiego nastąpił w II pół. XVII oraz na pocz. XVIII w. 1765 mieszkało tu 390 rodzin żyd. Żydzi trudnili się handlem, głównie płótnem i zbożem, a także rybami. 1770 zabroniono piekarzom i rzeźni-kom żyd. sprzedawania towarów mieszczanom. 1860 J.L. zamieszkiwało 1520 Żydów (45,3% ludności). Opanowali miejscowy handel i rzemiosło, głównie krawiectwo i szewstwo. Działali także w branży metalowej; posiadali sześć stowarzyszeń kredytowych. Na pocz. XIX w. dotarły do J.L. wpływy chasydyzmu, a pod koniec XIX w. zaczął się szybko rozwijać ruch syjonistyczny. 1921 J.L. zamieszkiwało 2881 Żydów. III 1941 Niemcy przywieźli kilkuset Żydów z Wiednia. W VIII 1942 przesiedlono ich do pobliskiego Zaklikowa, a stąd do obozu zagłady w Bełżcu. W.W. Jarosław (woj. podkarpackie) - prawo magdeburskie otrzymał w 1375. 1387-1846 miasto prywatne. Pierwsza wiadomość o Żydach pochodzi z 1461. 1571 J. otrzymał od właścicielki miasta Z. Tarnowskiej przywilej de non toleran-dis Judaeis, w którym pozwalała Żydom na posiadanie tylko dwóch domów. Przywilej powtórzono w 1630, 1676 i 1704, dlatego Żydzi osiedlali się na przedmieściach (zwłaszcza na Przedmieściu Ruskim); należeli do gminy w Przemyślu, co formalnie zostało potwierdzone w 1638. Mimo przywileju na przełomie XVII i XVIII w. istniała już ulica żydowska. J., leżący przy drodze handlowej bałtycko-czarnomorskiej, stanowił ważne centrum handlowe. Było to jedną z przyczyn jego wyboru na miejsce obrad Sejmu Czterech Ziem (po raz pierwszy w 1608). J. na przemian z Lublinem stanowił miejsce obrad Sejmu do jego rozwiązania w 1764. 1738 193 mieszkało tu przeszło sto rodzin żyd., a ok. 1785 J. wraz z przedmieściami liczył 1722 Żydów (26,4% ogółu ludności). 1744 przestał być przy-kahałkiem przemyskim. Pierwszym rabinem gminy, do której w 1785 przyłączono okoliczne miejscowości, został J. Horowitz. 1811 wybudowano w śródmieściu okazałą murowaną synagogę. Od pocz. XIX w. silny wpływ na społeczność żydowską wywierał chasydyzm. Od II pół. XIX w. Żydzi brali udział w samorządzie miejskim. Po wyborze w 1889 na prezesa gminy H. Strisowera powstały nowe obiekty użyteczności publicznej - szkoła im. barona M. Hirscha, dom starców, łaźnia rytualna oraz (na miejscu starego) nowy bet ha-midrasz. 1880 mieszkało w J. 4474 Żydów (36%), a po zakończeniu I wojny światowej w 1921 już 6577 (32,9%). W okresie międzywojennym największą aktywność wykazywały organizacje syjonistyczne, duże wpływy miała także Agudas Isroel. Na pocz. II wojny światowej Niemcy deportowali większość Żydów do sowieckiej strefy okupacyjnej. Pozostałych kierowano do obozów pracy lub wprost do obozów zagłady, głównie do Bełżca. Steinberg M., Gmina żydowska w Jarosławiu do jej powstania aż po dzień dzisiejszy Szkic historyczny, Jarosław 1937; Steinberg M., Żydzi w Jaroslawiu od czasów najdawniejszych do polowy XIX wieku, Jarosław 1933. W.W. Jastrow Markus Mordechaj (Rogoźno 5 VI 1929-Filadelfia 1903) - rabin, zwolennik asymilacji. Studiował filozofię w Berlinie, gdzie też otrzymał dyplom rabina. Do Warszawy przybył w VIII 1858, od 1859 wygłaszał kazania w jęz. polskim w synagodze przy ul. Dani-łowiczowskiej. Brał udział w demonstracjach patriotycznych w 1861, został aresztowany, następnie (II 1862) deportowany do Prus, jako pruski poddany. Wkrótce otrzymał jednak zgodę na powrót. Opuścił Warszawę po upadku powstania styczniowego; przejściowo przebywał w Niemczech, a następnie udał się do USA. W Filadelfii 1866-1892 był kaznodzieją synagogi postępowej. Dwaj synowie Moris (1861-1921) i Joseph (1863-1944) zostali profesorami uniwersytetów w USA. A.C. Jaworów (Ukraina, ukr. Jaworiw) - najstarsza wzmianka pochodzi z 1408. 1627 było w J. 23 Żydów gospodarzy. 1630 zawarli umowę z mieszczanami, w której zobowiązali się płacić magistratowi znaczne sumy na obronę miasta. 1648 J. zniszczyli Kozacy Chmielnickiego. Drewnianą synagogę ufundował Jan Sobieski w 1658.1736 Żydzi zapłacili 1970 złp. pogłów-nego. 1765 było w mieście 639 Żydów, w 1857 - 1873 (na 8585 mieszkańców). 1905 na miejscu drewnianej bożnicy wybudowano murowaną. W czasie II wojny światowej Niemcy zamordowali w J. 2 tyś. Żydów. E. Webersfeld, Jaworów. Monografia historyczna, etnograficzna i statystyczna, Lwów 1909. S.G. .Jedność" - tygodnik o orientacji asymilator-skiej wychodzący we Lwowie 1905-1914. Pismo wydawali i redagowali T. Aschkenaze, B. Mer-win, F. Jurowicz, A. Gottlieb. A.Ż. Jedwabne - miasteczko w pobliżu Łomży; prawa miejskie od 1736, miejscowi Żydzi początkowo należeli do gminy w Tykocinie. Synagoga powstała w 1770 (na ok. 450 mieszkańców niemal 390 to Żydzi). W 1931 mieszkało 2167 osób (ponad 60% Żydów, przeważnie rzemieślników). We IX 1939 włączone do ZSRR, od 23 VI1941 pod okupacją niemiecką. W następnych dniach rozpoczęło się rabowanie i mordowanie Żydów, a kulminacyjnym momentem było zamordowanie 10 VII niemal wszystkich Żydów, przy czym kilkaset osób (wymieniane jest od 200 do 1600) spalono żywcem w stodole. Relacje i dokumenty świadczą o udziale w zbrodni znacznej liczby mieszkańców miasta (w tym burmistrza), przy nie wyjaśnionej roli Niemców. Nielicznych (zwłaszcza dzieci) uratowało parę miejscowych rodzin. Procesy grupy osób oskarżonych o udział w 1949 i 1953 nie wyjaśniły wszystkich okoliczności. Ogłoszona w 2000 książka Jana Tomasza Grossa otworzyła burzliwą dyskusję i spowodowała wszczęcie śledztwa przez Instytut Pamięci Narodowej. J. T. Gross, Sąsiedzi. Historia zagtady żydowskiego miasteczka, Sejny 2000. Tom. „Jerusalem" - miesięcznik literacki w języku niemieckim wychodzący w Krakowie w 1899, wydawany i redagowany przez J. Kreppela. AŻ. Jehuda Łów ben Becalel (Maharal mi-Prag; Poznań, wg niektórych autorów Wormacja, ok. 1525 lub 1512-Praga 22 VIII lub 17 IX 1609) - ł««zlwa rabin, talmudysta, matematyk, pedagog. Kształcił się w Polsce oraz w Pradze. 1553-1573 był krajowym rabinem Moraw w Mikułowie, później zamieszkał w Pradze, gdzie założył bet-ha-midrasz i kierował nim. 1584-1588 był głównym rabinem w Poznaniu (wg innego źródła - rabinem Moraw), następnie do 1592 nauczał w Pradze i ponownie został rabinem w Poznaniu (wg innego źródła - w Krakowie). Od 1597 do śmierci był głównym rabinem w Pradze. Przyjaźnił się z astronomem Tychonem de Brahe, podobno przyjął go na audiencji cesarz Rudolf II (16 II 1592). Jego rozprawy dotyczyły wielu dziedzin, m.in. filozofii, etyki, matematyki. Krytyczny wobec pilpulu (tradycyjnej metody analizy talmu-dycznej), był zwolennikiem nauk przyrodniczych. Spornym zagadnieniem jest, czy zajmował się kabalistyką. Według legendy w 1580 stworzył Golema. Brat jego, rabin Chaim ben Becalel (ok. 1530-1588) był uczniem sławnego talmudysty Szaloma Lurii (1510-1573) i przyjaźnił się z M. Isserlesem. Przez pewien czas kierował jesziwą w Lublinie, później był rabinem w Poznaniu. Tom. jesziwą - uczelnia religijna; pierwowzorem była j. w Jerozolimie, w czasach drugiej Świątyni miejsce studiów Prawa i rozstrzygania praktycznych problemów jego stosowania. Po zburzeniu Świątyni działały j. w Palestynie i Babilonie, a rezultatem ich prac był Talmud. Od VIII w. powstawały j. w diasporze, od XI w. w Niemczech, od XIII w. w Pradze, w XV w. w Poznaniu. Następne stulecie przyniosło rozwój j. w Polsce, m.in. w Lublinie (Solomon Luna) i Krakowie (Mosze Isserles) oraz na ziemiach kresowych. Wojny XVII-XVIII w. spowodowały upadek wielu z nich. J. tworzył wybitny uczony zwany rosz jesziwą (hebr. głowa j.), studentami byli chłopcy od 13 lat (po bar micwie), a nawet znacznie starsi mężczyźni. Zamożni płacili za studia i utrzymanie, ubodzy korzystali ze wsparcia gminy i rozmaitych zarobków. Powstawały też j. gminne. Przedmiotem studiów było Prawo (Tora i Talmud), metodą -pilpul (z hebr.pilpel - pieprz), pokrewny scholastycznej analizie, wymagający dyskusji, argumentów, rozpatrywania rozmaitych interpretacji trudnych tekstów, toteż studiowano parami, by uczniowie mogli dyskutować między sobą. Sława j. zależała od autorytetu rosz jesziwą. W XIX w. rozgłos międzynarodowy zyska- 194 ła j. w małym miasteczku Mir, którą założył reb Samuel Tykociński (1817); także w XX w. przybywali do niej absolwenci znanych uniwersytetów. W 1930 w Lublinie została otwarta nowoczesna Jesziwą Chachmej Lublin, założona przez rabina Meira Szapirę, działacza Agudas Isroel. W ciągu XIX w. zaczęto odzróżniać małe j. (/. ktana) o charakterze szkoły średniej przygotowującej do studiów w wielkich j. (j. gdola). Po 1918 liczne małe j. podporządkowały się organizacji Chorew (stworzonej przez Agudas Isroel), otrzymując pomoc finansową; w 1937 należało do Chorew 1208 j. Podczas okupacji hitlerowskiej j. zostały zakazane, lecz działały niewielkie grupy młodzieży studiującej nadal Prawo. S. Huberband, Kiddush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland duńng the Holocaust, New York 1987; H. M. Rabinowicz, The Legacy of Polish Jewry. A History of Polish Jews in the Inter-War Years 1918-1939, New York-London 1965. Tom. Jesziwą Chachmej Lublin (Jesziwą Mędrców Lublina) - ortodoksyjna uczelnia rabinacka założona w 1930 z inicjatywy rabina M. Szapiry, nawiązująca do tradycji sławnej jesziwy lubelskiej, istniejącej w XVI-XVII w. Projekt utworzenia uczelni powstał w 1923, a 22 V 1924 wmurowano kamień węgielny. W następnych latach zbierano fundusze i budowano gmach. JChL otworzono 24 VI 1930. Rektorem został M. Szapira, po jego śmierci, od 1934 - Sz. Ajger. Nowoczesny budynek z internatem (200 uczniów) oraz biblioteka (12tys.tomóww 1930, przeszło 22 tyś. książek i 10 tyś. czasopism w 1939) stworzyły warunki nieznane w tradycyjnych jesziwach. Program studiów tal-mudycznych nawiązywał do tradycji, lecz unowocześniono niektóre metody nauczania i rozszerzono zakres nauki, dostosowując studia do problemów współczesnego świata. Pierwsi absolwenci uzyskali dyplomy w II1934. Po 1933 w JChL toczyły się ostre spory o kierownictwo, w których wzięli udział studenci; doszło do incydentów oraz (dwukrotnie) interwencji policji, co wpłynęło ujemnie na studia. IX1939 budynek zajęty został na szpital wojskowy, wyposażenie zdewastowano, losy księgozbioru są nieznane. Obecnie w gmachu mieści się Akademia Medyczna. Uczelnia Mędrców Lublina, Lublin 1994. Tom. Jewsekcja (1918-1930) - sekcje żydowskie w organizacjach rosyjskiej partii komunistycz- f 195 nej. 11918 przy WKP(b) utworzono Komisję Żydowską kierowaną przez S. Dimansteina, której zadaniem było tworzenie sekcji żyd. przy lokalnych organizacjach partyjnych. XI 1918 obradował pierwszy zjazd sekcji żyd., na którym powołano Centralne Biuro z Dimansteinem na czele. Jego zadaniem była koordynacja kampanii przeciw syjonizmowi, religii i kulturze hebrajskiej w skupiskach żyd.; zdecydowano, iż językiem agitacji wśród robotników będzie jidysz. Na trzeciej konferencji sekcji w 1920 byli obecni delegaci z Ukrainy i Białorusi. Przyspieszonej asymilacji miały służyć pisma w jęz. jidysz: „Der Emes" (Moskwa), „Der Sztern" (Charków), „Oktiabr" (Kijów) oraz propagandowe wydawnictwa książkowe. 1924 podjęto akcję na rzecz osiedlenia Żydów na roli; wsparcia udzielił Joint. Po 1928 J. przyjęła narzucony jej pro- język hebrajski ('iwrit) język hebrajski gram osadnictwa w Birobidżanie, na Dalekim Wschodzie. Mimo zawieszenia działalności większość działaczy sekcji dotknęły po 1934 represje stalinowskie. A.Ż. Jędrzejów (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1271. Mimo zakazu osadnictwa żyd. do 1862, w 1. 50. XIX w. mieszkali tu Żydzi. 1897 było ich 2043 (44,5% mieszkańców), w 1921 - 4585 (39,1%), a w IX 1939 ok. 4 tyś. 16IX1942 ok. 6 tyś. Żydów (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) wywieziono do Treblinki, a w II 1943 ok. 200 do obozu pracy w Skarżysku-Kamiennej. W V 1945 pozostało 48 osób. Gmina wyznaniowa powstała w 1880. Zachował się dom modlitwy oraz cmentarz z fragmentami nagrobków. Sefer ha-zikaron le-Jehudej Jędrzejów, ed. Jerushalami Sh. D., Tel-Aviv 1956. A.P. Miejsce języka hebrajskiego w rodzinie chamito-semickiej Terminu „języki chamito-semickie", do których należy hebrajski, używa się na określenie dużej rodziny języków Azji i Afryki. Nazwę zaczerpnięto z X rozdziału Księgi Rodzaju, gdzie wymienione jest potomstwo synów Noego. Odpowiadająca tej klasyfikacji rzeczywistość odbiega jednak w znacznym stopniu od tradycji biblijnej. Termin „chamito-semickie" sugerowałby, że chodzi o dwie grupy języków; w istocie ta ogromna rodzina składa się z pięciu podrodzin: semickiej, berbero-libijskiej, egipskiej, kuszyckiej i czadyjskiej, przy czym powiązań między nimi nie udało się ściśle ustalić. Do podrodziny semickiej należą języki najstarszych znanych cywilizacji w historii ludzkości. Jej geograficzny zasięg przedstawia się imponująco, gdyż na przestrzeni dziejów rozciągała się na Bliski i Środkowy Wschód oraz całą Afrykę północną. Oto najważniejsze języki należące do tej grupy wraz z najstarszymi datami ich poświadczenia: - wschodniosemickie: akadyjski, obejmujący dwa dialekty - asyryjski i babiloński (język imperium mezopotamskiego; dokumenty zapisane pismem klinowym od III tyś. p.n.e. do początków ery chrześcijańskiej). - północno-zachodniosemickie: ugarycki (północne wybrzeże Syrii; dokumenty pochodzą z ok. XIV w. p.n.e.); grupa kananejska, do której należą: fenicki (Syria i Palestyna; od IX w. p.n.e. do III w. n.e.) wraz z odmianą punicką (Kartagina; od IV w. p.n.e. do III w. n.e.); moabicki (inskrypcja z IX w. p.n.e. z południowo-wschodniego wybrzeża Morza Martwego); hebrajski (starożytny używany w Palestynie; dokumenty i literatura od XII w. p.n.e. do pierwszych wieków n.e.; oraz współczesny hebrajski - oficjalny języka państwa Izrael); aramejski (w rozmaitych dialektach i odmianach rozpowszechniony na całym Bliskim Wschodzie od IX w. p.n.e.; w czasach obecnych zachowało się kilka lokalnych dialektów); syryjski - odmiana aramejskiego, początkowo język mówiony Edessy, obecnie język liturgii chrześcijan wschodnich). - południowo-zachodniosemickie: klasyczny arabski (najstarsze inskrypcje z Arabii północnej -kilka pochodzi z II w. p.n.e.); od VII w. n.e. poświadczony przez obfitą literaturę (język Koranu) -rozprzestrzenił się wraz z ekspansją islamu na cały Bliski Wschód, potem Afrykę północną, Maltę, Hiszpanię i Sycylię; południowoarabski (poświadczony w licznych inskrypcjach z zachodnich i południowych wybrzeży Półwyspu Arabskiego od IV w. p.n.e.; obecnie używany jedynie w kilku punktach swej dawnej domeny); języki etiopskie (ge'ez, czyli etiopski klasyczny, poświadczony od IV w. n.e., oraz amharski, oficjalny język imperium etiopskiego, i inne). język hebrajski 196 Tło historyczne języka hebrajskiego W 2 pół. II tyś. p.n.e. plemiona Izraelitów rozpoczęły podbój Palestyny i stopniowo osiedlały się wśród ludów zamieszkujących region Bliskiego Wschodu. Dominującym ludem w podbitym kraju byli Kananejczycy, mówiący językiem północnosemickim. Zarówno z inskrypcji kananejskich, jak i glos z Tel Amarna wiadomo, że był to język bardzo zbliżony do hebrajskiego. Jedna z hipotez zakłada, że hebrajski powstał właśnie w wyniku zespolenia języka Kananejczy-ków z językiem używanym przez Izraelitów, którzy wtargnęli do Kanaanu. Inna bardziej rozpowszechniona wersja głosi, że hebrajski uformował się znacznie wcześniej, bo już w epoce patriarchów, i w formie zwanej hebrajskim przedbiblijnym był językiem mówionym w Palestynie, o czym świadczyć mają dokumenty egipskie i akadyjskie (datowane od pół. XX w. do XIII w. p.n.e.). Podczas osiedlania się w Palestynie i przez wiele kolejnych stuleci Izraelici stykali się z ogromną liczbą ludów. Jednym z najstarszych byli Hetyci (do których należały być może podgrupy biblijnych Jebusytów i Hiwwitów); była to ludność niesemicka, mówiąca językiem indoeuropejskim. Blisko spokrewnieni sąsiedzi Izraelitów, Ammonici, Moabici i Edomici, prawdopodobnie używali języków zbliżonych do hebrajskiego, jednakże prawie nic o nich nie wiadomo - z wyjątkiem moabickiego, poświadczonego na steli wzniesionej przez króla o imieniu Mesza' (ok. IX w. p.n.e.). Nic też nie wiemy o języku Filistynów, niesemickiego ludu zajmującego głównie południową część nadmorskiej równiny, od którego nazwy w II w. n.e. Rzymianie nazwali cały kraj Palestyną. Kolejnym ludem niesemic-kim, wspomnianym w Biblii pośród innych mieszkańców Kanaanu, byli Huryci, których język, niewiadomego pochodzenia, jest badany i poznawany dopiero od kilkudziesięciu lat. Wszystkie języki i dialekty używane przez te ludy mogły wywierać wpływ na ówczesną postać języka hebrajskiego. Mieszkający na wschód od Palestyny Asyryjczycy i Babilończycy posługiwali się z kolei językiem semickim, akadyjskim, który również odcisnął piętno na hebrajskim. Ich język stanowił bowiem lingua franca na Bliskim Wschodzie w epoce Tel Amarna (XV-XIV w. p.n.e.). Palestyną przed podbojem Izraelitów rządził Egipt, jeszcze później, w okresie pierwszej Świątyni, armia egipska kilkakrotnie wkraczała na te tereny. Z tego powodu, a także dzięki szczególnym kolejom losu patriarchów, które łączyły się z Egiptem, wzajemne wpływy egipskiego i hebrajskiego były rzeczą nieuniknioną. Tuż przed 1100 r. p.n.e. na scenie bliskowschodniej pojawił się inny semicki lud - Aramejczycy. Przez kilka wieków aramejski dominował w całym regionie jako język dyplomacji i handlu. Pod jego wpływem w ciągu następnego stulecia hebrajski uległ głębokim przeobrażeniom. W dalszym ciągu dla rozwoju języka hebrajskiego istotne okazały się dwa fakty - w 539 r. p.n.e. król perski Cyrus podbił Babilonie i przez dwa stulecia Bliski Wschód pozostawał pod dominacją Persów. Z tego okresu pozostały ślady w postaci perskich zapożyczeń językowych. Następnie Aleksander Macedoński ruszył z wielką wyprawą z Grecji do Indii. Ten fakt otworzył w regionie bliskowschodnim nowy rozdział - epokę dominacji kultury greckiej. Bardzo liczne greckie zapożyczenia zarówno w hebrajskim, jak i w innych językach regionu, świadczą o głębokim wpływie, jaki Grecy wywarli na ludy, z którymi zetknęli się na Bliskim Wschodzie. Zarys historii rozwoju języka hebrajskiego Początki języka hebrajskiego w dalszym ciągu pozostają niejasne. Z okresu od XX w. do XIII w. p.n.e. nie zachowały się żadne teksty pisane w hebrajskim przedbiblijnym. Za świadectwa służą więc jedynie toponimy i pojedyncze wyrazy transkrybowane na akadyjski lub egipski w tzw. sylaba-riuszach. Te skąpe dane wskazywałyby jednak, że hebrajski był językiem mówionym w Palestynie przed podbojem izraelskim. Znacznie więcej wiadomo natomiast o dalszych etapach rozwoju języka hebrajskiego - głównie dzięki ogromnej literaturze biblijnej, a także kilku inskrypcjom oraz transkrypcjom akadyjskim, greckim i łacińskim. Począwszy od XII w. p.n.e. aż do końca ery starożytnej mówimy o starożytnym języku hebrajskim lub hebrajskim biblijnym (w samej Biblii żadne z tych określeń nie występuje -jest mowa o „języku Kanaanu" lub „judejskim"). 197 język hebrajski Wiadomo z całą pewnością, że w okresie przed niewolą babilońską (tj. do 586 r. p.n.e.) hebrajski biblijny był standardowym językiem literackim, który rozwinął odrębne formy dla prozy i poezji. Ogólnie rzecz biorąc, był to język archaiczny, stosunkowo prosty, skrótowy, dość ubogi, jeśli chodzi o zasób słownictwa i figury retoryczne. Wiele wyrazów zapożyczał z języków sąsiednich. Biblia zawiera wzmianki o istnieniu odrębnych dialektów mówionych, niewiele jednak o nich wiemy. W okresie po niewoli babilońskiej hebrajski biblijny używany był jeszcze przez ponad 500 lat, ale stopniowo zaczynał wykazywać oznaki upadku i niepewności użycia, by tuż przed naszą erą całkowicie zaniknąć jako język mówiony. Przyczynił się do tego z jednej strony wpływ języka aramejskie-go, od 539 do 331 r. p.n.e. będącego językiem oficjalnym i mówionym przez wielu Żydów, z drugiej zaś kształtowanie się innej formy języka - hebrajskiego misznaickiego, nowej odmiany języka mówionego (od co najmniej 200 r. p.n.e., a być może jeszcze wcześniej). Hebrajski misznaicki, zwany też rabinicznym, nie wywodzi się bezpośrednio z hebrajskiego biblijnego, lecz raczej z jakiegoś wcześniejszego dialektu mówionego. Dzięki tannaitom stał się w I w. n.e. językiem literackim, jednakże wkrótce, bo już po wojnach w 1. 66-70 i 132-5 n.e., zaczął powoli wychodzić z użycia jako język mówiony. Hebrajski misznaicki przedstawiał znacznie zewoluowaną formę języka, lepiej dostosowaną do precyzyjnego wyrażania się, z uproszczoną gramatyką i znacznie bardziej rozbudowaną składnią. Teksty modlitw ułożone w okresie tannaitów charakteryzuje jeszcze słownictwo hebrajskiego biblijnego, ale gramatyka typowa dla hebrajskiego misznaickiego. Po 200 r. n.e. nawet Żydzi w Palestynie przestali posługiwać się na co dzień hebrajskim, przechodząc na aramejski lub grecki. Hebrajskiego używano odtąd wyłącznie jako języka pisanego. W okresie średniowiecza rozwinęła się kolejna odmiana hebrajskiego, zwana neohebrajską lub średniowieczną. Pierwsze utwory powstały w Palestynie - były to tzw. pijjutim, czyli poematy religijne używane jako modlitwy w publicznych nabożeństwach. Ich autorzy w znacznym stopniu wzbogacili język hebrajski, wynajdując nowe słownictwo i wprowadzając śmiałe innowacje gramatyczne. Wkrótce w języku hebrajskim zaczęto pisać midrasze, listy, poezję świecką, dzieła naukowe i filozoficzne (zarówno oryginalne, jak i przekłady z języków obcych). Taka wszechstronność użycia sprzyjała oczywiście rozwojowi języka, należało bowiem wymyślać lub zapożyczać nowe terminy i pojęcia, które nie istniały ani w hebrajskim biblijnym, ani w misznaickim, oraz wprowadzać figury retoryczne i stylistyczne ozdobniki. Dzięki poezji religijnej i midraszom użycie hebrajskiego rozprzestrzeniło się szybko w całej diasporze. Od 900 do 1400 Żydzi w północno-zachodniej Europie pisali niemal wyłącznie po hebrajsku. W krajach muzułmańskich (także w Hiszpanii) biblijnym hebrajskim posługiwano się głównie do celów artystycznych (powstała bardzo bogata poezja hiszpańska), w innych wypadkach używano arabskiego. Ogromna liczba przekładów z arabskiego (1100-1400) zaowocowała powstaniem mocno zarabizowanego stylu naukowego. Zarówno ten, jak i poetycki styl hebrajskiego biblijnego przetrwały we Włoszech po 1500, jeszcze dłużej w Holandii. W Niemczech Żydzi pisali wyłącznie po hebrajsku, niemieckim posługiwali się tylko w mowie, dlatego wpływ niemieckiego był bardzo ograniczony (zapożyczone słownictwo wiązało się z życiem codziennym). Z chwilą gdy nowym ośrodkiem żydostwa stała się wschodnia Europa, przeniesiony tam dialekt niemiecki (jidysz) wszedł w użycie jako język pisany obok hebrajskiego, przy czym kobiety oraz ludzie niewykształceni czytali i pisali wyłącznie w jidysz. Okres haskali (1750-1880) przyniósł odrodzenie hebrajskiego biblijnego (pisarze tych czasów zdecydowanie odwracali się od hebrajskiego misznaickiego, reprezentującego judaizm talmudycz-ny). Nie zdołali co prawda zaadaptować tego języka do nowoczesnej myśli i życia, ale stworzyli bogatą, nowoczesną literaturę świecką w języku hebrajskim. Ich działalność była bez wątpienia wstępem do prawdziwego odrodzenia, w wyniku którego rozwinął się współczesny język hebrajski. Wraz z narodzinami żyd. ruchu narodowego około 1880 rozpoczęła się epoka współczesnego języka hebrajskiego. Ten etap rozwoju można podzielić na trzy fazy: 1) 1881-1918 - faza zainicjowana przez Eliezera Ben Jehudę, który po przybyciu do Palestyny wraz ze swoimi zwolennikami propagował język hebrajski w codziennym życiu. (W tym czasie hebrajski był już używany w Palestynie jako lingua franca wśród Żydów, którzy nie mieli innego wspólnego języka); język hebrajski 198 Eliezer Perelmann, czyli Ben Jehuda, leksykograf, który wskrzesił język hebrajski 2) 1918-1948 - pod panowaniem brytyjskim hebrajski po raz pierwszy został uznany za język Palestyny, a w 1922 za jeden z trzech języków oficjalnych. W tym czasie gwałtownie wzrosła liczba hebraj-skojęzycznej ludności, powstało wiele instytucji kulturalnych, ukształtował się system oświaty do poziomu uniwersyteckiego włącznie, w którym z kilkoma wyjątkami, obowiązywał język hebrajski; 3) 1948 - powstało niepodległe państwo Izrael i hebrajski stał się dominującym i oficjalnym językiem, używanym powszechnie i na co dzień (także przez obywateli nieżydowskich). W okresie powrotu hebrajskiego do życia w roli języka mówionego najbardziej rozpowszechnionymi językami w starym jiszuwie (ludności żyd. osiadłej w Palestynie) były: jidysz, ladino, arabski oraz francuski i niemiecki, które otwierały drogę do kultury europejskiej. Imigranci okresu pionierskiego, głównie ze wschodniej Europy, używali na ogół jidysz oraz polskiego, rosyjskiego, czasem niemieckiego. Wszystkie te języki wywarły wpływ na rozwój hebrajskiego, z biegiem czasu wszakże ich oddziaływanie zmalało na korzyść angielskiego. Od końcal wojny światowej angielski wywierał znaczny wpływ na hebrajski ze względu na obecność Brytyjczyków i ich kontakty z jiszuwem. Jego oddziaływanie na hebrajski po proklamowaniu niepodległości Izraela nie zmalało, co wynika z dość powszechnej znajomości języka angielskiego wśród ludności izraelskiej, a także jej obeznania z kulturą anglo-amerykańską, czemu sprzyja z kolei imigracja z krajów anglojęzycznych i ścisłe związki kulturowe między tymi krajami. Współczesny język hebrajski jest amalgamatem cech wszystkich wcześniejszych etapów rozwoju, przy czym z każdego wcześniejszego okresu zaczerpnął jedynie pewne odpowiadające mu elementy. Wyrażenia pochodzące z rozmaitych epok często służą za synonimy czy stylistyczne warianty (podobnie jak germańskie i romańskie słowa w języku angielskim). Na składnię hebrajską silny wpływ wywarły języki europejskie. Oprócz przeciętnego, standardowego stylu pisanego i odmiany potocznej istnieją style literackie skłaniające się ku językowi biblijnemu i midraszowo-talmudycznemu. Wyrazy oznaczające nowoczesne pojęcia stworzone zostały bądź przez nadanie starym słowom nowych znaczeń, bądź przez tworzenie nowych wyrazów na podstawie semickiego źródłosłowu. Wiele wyrazów europejskich zostało zapożyczonych i zhebraizowanych (np. telefon - „telefon", telefonii - „telefonicznie", le-talfen - „telefonować"). Ogromny wkład pracy w kształtowanie nowoczesnego języka wniosła Hebrajska Akademia Językowa (do 1953 Wa'ad ha-Laszon, czyli Komisja Językowa), instytucja normatywna, czuwająca nad czystością i poprawnością językową, która m.in. opracowuje listy wyrazów dla dziedzin technicznych i naukowych. 199 język hebrajski Alfabet hebrajski Pierwotny alfabet semicki, tzw. paleohebrajski lub fenicko-hebrajski, którym posługiwali się dawni Izraelici, został zapożyczony od Fenicjan. W czasach Talmudu rabini nazywali go ketaw iwri - pismem hebrajskim. Jest ono poświadczone w kilku inskrypcjach: w tzw. kalendarzu z Gezer pochodzącym z ok. 950 r. p.n.e., na steli króla Mesza' z 850 r. p.n.e. (napisanej po moabicku, ale pismem hebrajskim), i wreszcie w inskrypcji z Sziloach (Siloe) z ok. 700 r. p.n.e. Ten najdawniejszy alfabet pozostał w użyciu aż do pół. I w. p.n.e., kiedy to ostatecznie wyparło go nowe pismo, reprezentujące w gruncie rzeczy inną gałąź rozwoju tego samego pierwotnego alfabetu fenickiego. Współczesny język hebrajski posługuje się pismem kwadratowym (ketaw meruba), zwanym przez rabinów epoki Talmudu pismem asyryjskim. W istocie jest to alfabet wywodzący się z kursywy ara-mejskiej. Asyryjczycy przejęli to pismo w VIII-VII w. p.n.e., porzucając własny system klinowy. Tą samą drogą podążyli następnie Babilończycy i Persowie, z którymi Żydzi stykali się podczas niewoli babilońskiej i po powrocie z wygnania, gdy na terenie Palestyny Cyrus ustanowił coś w rodzaju protektoratu. W tym okresie zaczęła się w Judei powolna, stopniowa infiltracja alfabetu aramejskiego. Gdy nastał okres dominacji greckiej, pismo aramejskie, odcięte od swych korzeni, zaczęło ewoluować w nieco inny sposób w każdym regionie. W Judei podczas ostatnich dwóch stuleci p.n.e. przyjęło mniej więcej taką formę, jaka obecnie obowiązuje w języku hebrajskim. Współczesny alfabet hebrajski, podobnie jak w epoce biblijnej, składa się z dwudziestu dwóch liter, oznaczających spółgłoski, których kolejność w czasach starożytnych nie była ściśle ustalona. Z upływem wieków kształty liter ulegały drobnym zmianom. Wszystkie teksty w dalszym ciągu pisane są od strony prawej do lewej. Każdej literze alfabetu przypisana była od najdawniejszych czasów wartość liczbowa. Obecnie ten sposób oznaczania liczb w dużym stopniu wyszedł z użycia i na co dzień obowiązuje europejski system liczbowy (cyfry zwane arabskimi). (Współczesna postać alfabetu hebrajskiego - zob. ilustracja, ostatnia kolumna). W epoce przed niewolą babilońską w piśmie uwzględniano wyłącznie spółgłoski. Później samogłoski „i", rzadziej „e", zaczęto odnotowywać za pomocą litery jod, a samogłoski „u" oraz „o" - za pomocą litery waw. W masorec-kim tekście Biblii metodę tę stosowano jedynie w odniesieniu do samogłosek długich, ale zdarzało się, że na użytek prywatny i samogłoski krótkie zapisywano w ten sam sposób (np. w zwojach znad Morza Martwego). Nazwa Wartość liczbowa Wymowa Starożytny Forma Forma hebrajski końcowa podstawowa Alei 1 Y|^ 1^ Bet 2 b.w J *• Gimel 3 » \ 3 Dalet 4 4 "1 Hę 5 h -g^ n Waw 6 % ^ Zajin r &. ? Chet 8 <* t^ł ^ Tet 9 t & LJ Jod 10 i ^ 1 Kaf 20 w. -y ^2 Lamed 30 J 9 Mem 40 > DS Nuri 50 - > r 3 Samech 60 ^ D Ajin 70 ^ J? Pe 80 '•' 7 ^1 L Cadi Kof 90 100 ^r |^2J k ^ P Resz 200 1 1 Szin/Sin 300 są *^ jy Taw 400 v n Alfat hebrajski składa się z 22 liter (oznaczających spółgłoski), którym przypisano też wartości liczbowe fezyk hebrajski 200 Bardziej precyzyjne oznaczanie samogłosek pojawiło się ok. 800 r. n.e. - wypracowano wówczas system znaków diakrytycznych umieszczanych nad lub pod spółgłoskami. Znanych jest kilka takich systemów: babiloński, palestyński, samarytański i tyberiadzki. Ten ostatni - jedyny, jaki do tej pory pozostał w użyciu - odzwierciedla wymowę palestyńską z IX w. n.e. Zapis spółgłoskowy niewiele się zmienił od czasów sprzed niewoli babilońskiej, wobec czego ewolucja wymowy hebrajskiego jest trudna do prześledzenia. Jednakże do pewnego stopnia można ją obserwować dzięki transliteracjom poszczególnych wyrazów na język asyryjski (IX-VI w. p.n.e.), grecki (IV w. p.n.e.-IV n.e.) itd. Obecnie obowiązujący system zapisywania samogłosek (kwadrat oznacza dowolną spółgłoskę): a D, D, D -: - T e Q, D, Q, **[], D ; v: i 'n, n o D,n,1n, 'D T: T u ID, n •«. brak samogłoski p W starożytnym języku hebrajskim istniały głębokie dźwięki „gardłowe", zapisywane literami alef, hę, ajin, chet, oraz emfatyczne - tet, qof, sade, a także długie i krótkie samogłoski. W Europie oraz w tradycyjnej wymowie Samarytan większość dźwięków gardłowych zanikła. Ponadto głoski „sz" i „s" była mieszane ze sobą aż do 1100 r. n.e. W tym to mniej więcej czasie w północno-za-chodniej Europie i w Jemenie upowszechniła się zreformowana wymowa, oparta na tyberiadzkim systemie oznaczania samogłosek, co zaowocowało, jak się wydaje, powstaniem obecnej wymowy aszkenazyjskiej i jemeńskiej, podczas gdy wymowa sefardyjska i orientalna odzwierciedla wcześniejszy etap rozwoju języka. W czasach obecnych dwie odmiany hebrajskiego, sefardyjska i je-meńska, utrzymały rozmaite warianty wymowy dźwięków gardłowych i emfatycznych. Natomiast odmiana aszkenazyjska utraciła wszystkie głoski emfatyczne i niemal wszystkie gardłowe. We współczesnej wymowie izraelskiej obowiązują samogłoski odmiany sefardyjskiej, spółgłoski zaś - z wyjątkiem taw - są aszkenazyjskie. We współczesnej pisowni (wszelkie teksty oficjalne, publikacje, pismo odręczne itd.) nadal uwzględnia się wyłącznie spółgłoski, system samogłoskowy wykorzystywany jest w tekstach do nauki języka hebrajskiego oraz w poezji. Struktura języka hebrajskiego i charakterystyka poszczególnych etapów jego rozwoju Język hebrajski charakteryzuje kilka bardzo typowych dla rodziny semickiej cech, odróżniających ją zasadniczo od np. rodziny indoeuropejskiej. Podobnie jak w pokrewnych językach, gramatyką hebrajską rządzi zasada, że spółgłoski (tzw. rdzeń wyrazu) są nośnikiem znaczenia, samogłoski natomiast (wraz z pewnymi przedrostkami i przyrostkami) nadają słowu formę. Na przykład: trzy spółgłoski B-R-Ch(K) oznaczają ideę „błogosławienia", a utworzone na ich bazie formy odpowiednio: baruch - „błogosławiony", berech - „błogosławił", beracha(h) - „błogosławieństwo" itd. Rdzenie, będące nośnikami znaczenia, są przeważnie trójspółgłoskowe (o wiele rzadziej dwu-, cztero- lub pięciospółgłoskowe). Rzeczownik i przymiotnik znają tylko dwa rodzaje gramatyczne. Rzeczownik może występować w liczbie pojedynczej, podwójnej lub mnogiej (liczba podwójna przetrwała w formie szczątkowej po czasy współczesne). Zależność wyrazów (w językach fleksyjnych wskazywana przez przypadki gramatyczne) wyrażana jest za pomocą specjalnych form rzeczownikowych (tzw. status constructus). Czasownik znał pierwotnie jedynie dwa czasy gramatyczne, a właściwie aspekty wyrażające czynność dokonaną lub niedokonaną. Dopiero w późniejszej fazie, począwszy od czasów Miszny, stopniowo wykształciły się zupełnie nowe formy, będące odpowiednikami indoeuropejskich czasów gramatycznych. 201 Przypadki zależne zaimka osobowego, zaimki dzierżawcze oraz dopełnienie zaimkowe wyrażane są poprzez formy bezpośrednio dołączane (sufigowane) do rzeczownika lub czasownika. Oto pobieżna charakterystyka poszczególnych faz rozwoju hebrajskiego: 1) Hebrajski biblijny, czyli starożytny język hebrajski W tym języku została zredagowana - z wyjątkiem kilku fragmentów aramejskich - cała literatura wchodząca w skład hebrajskiej Biblii, czyli Starego Testamentu. Nie ulega wątpliwości, że również część zachowanych do dziś w przekładach na inne języki apokryfów i pseudoepigrafów pierwotnie została zredagowana w oryginalnym języku Biblii. Świadczą o tym m.in. hebrajskie fragmenty Księgi Syracha odkryte w 1956 w Oumran i w 1964 w Masadzie. Domena hebrajskiego biblijnego znacznie się poszerzyła dzięki odkryciu (pierwsze znaleziska z 1947) w grotach w pobliżu Oumran nad Morzem Martwym ogromnego zbioru tekstów przedchrześcijańskich, dziedzictwa żyd. sekty, którą wielu uczonych identyfikuje z esseńczykami. Oprócz utworów literackich dysponujemy także rozmaitymi dokumentami epigraficznymi, do których należą: kalendarz z Gezer, inskrypcja z Sziloach (Siloe), listy z Lakisz, pieczęcie, inskrypcje na dzbanach, monety i inskrypcje nagrobne. Wszystkie wymienione dokumenty pochodzą z okresu od X w. p.n.e. do początku ery chrześcijańskiej. System fonetyczny hebrajskiego biblijnego to w gruncie rzeczy uproszczony pierwotny system se-micki. Hebrajskie głoski, którym odpowiadają łacińskie b, g, d, k, p, t, mają - w zależności od tego, czy noszą znak diakrytyczny, czy nie - wymowę wybuchową bądź szczelinową. Spółgłoski laryngalne i faryngalne, które praktycznie rzecz biorąc zanikają we współczesnej fazie rozwoju języka, charakteryzuje wyraźna, „gardłowa" artykulacja. W hebrajskim biblijnym istnieją też spółgłoski emfatyczne, bardzo typowe dla języków semickich. Trzy podstawowe w języku protosemickim samogłoski (a, i, u - z wariantami długimi i krótkimi) rozwinęły się na gruncie hebrajskim w dość skomplikowany system pięciu samogłosek (a, i, e, u, o - z wariantami długimi, średnimi i krótkimi). Ponadto w hebrajskim biblijnym znacznie mocniej akcentowany jest koniec zdania, co powoduje wydłużenie samogłoski w sylabie, po której następuje mocny znak przestankowy - jest to tzw. forma pauzalna. Jeśli chodzi o zasób słownictwa, biblijny hebrajski można uznać za język dość ubogi (w Starym Testamencie doliczono się ogółem około 8000 wyrazów), przy tym jest to słownictwo archaiczne, zwięzłe i dziś już nie zawsze zrozumiałe. Autorzy biblijni, mając do dyspozycji ograniczony materiał leksykologiczny, posługiwali się nim jednak bardzo sprawnie i swobodnie. Jak wszystkie języki świata, hebrajski biblijny musiał mieć odmiany dialektowe, o czym świadczą niezbicie pewne wzmianki w Biblii. Język pisany rozwinął dwie odrębne formy dla prozy i poezji, przy czym ta druga jest zdecydowanie bardziej archaiczna. Wersyfikacja opiera się na paralelizmach wewnątrz wersetu, które wyrażają tę samą myśl, formułując ją w sposób analogiczny lub antytetyczny. Styl prorocki charakteryzuje pewna swoboda w traktowaniu paralelizmów. Do 586 r. p.n.e. hebrajski wchłaniał niewiele zapożyczeń z obcych języków. Po niewoli babilońskiej stał się bardziej podatny na wpływy aramejskiego, który dominował w Galilei już po upadku Samarii (721 r. p.n.e.) i wciąż rozprzestrzeniał się na sąsiednie tereny. Ponadto hebrajski chętnie przyjmował zapożyczenia z perskiego, a także zwroty typowe dla języka mówionego. Powyższe cechy można zauważyć w tych pismach, które starają się świadomie imitować język oraz gatunki literackie z okresu przed niewolą - zapowiadają one fazę hebrajskiego misznaickiego. W dziedzinie morfologii hebrajski biblijny wykazuje typowe dla języków semickich cechy (zob. początek niniejszego rozdziału). Z deklinacji protosemickiej pozostały tylko drobne ślady. To, co potocznie nazywa się fleksją rzeczownika, jest w istocie zespołem modyfikacji wokalicznych w obrębie spółgłoskowego tematu, w zależności od tego, czy rzeczownik występuje w status absolutus w liczbie pojedynczej lub mnogiej (tj. jeśli nie łączy się z przydawką dopełniaczową), czy w status constructus (tj. gdy następuje po nim przydawką dopełniaczowa), czy też dołączony jest do niego zaimek dzierżawczy. Czasownik może występować w siedmiu formach (klasach), jakie przybiera rdzeń spółgłoskowy w zależności od tego, czy ma wyrażać ideę podstawową (tzw. forma „lekka" lub prosta), czy też język hebrajski 202 pewne niuanse semantyczne (formy „ciężkie" lub rozbudowane). Każda z tych klas zawiera wskaźniki jednego z dwóch czasów (aspektów). Ponadto w pięciu klasach mogą występować formy mo-dalne: imperativus, cohortativus i iussivus. W formie podstawowej występują cztery formacje od-czasownikowe: infinitivus absolutus, infinitivus constructus, imiesłów czynny i bierny. Wszystkie pozostaje klasy tworzą tylko jeden rodzaj imiesłowu - bierny lub czynny, w zależności od znaczenia danej klasy. Podstawową kategorią gramatyczną czasownika jest nie czas, lecz aspekt czynności, a zatem jej dokonaność (perfectum) i niedokonaność (imperfectum). Spółgłoska waw (tzw. waw konwersyw-ne), dodana przed formą perfectum lub imperfectum, nadaje każdej z nich wartość odwrotną. Na osoby czasownika wskazują w perfectum przyrostki, a w imperfectum przedrostki, będące z pochodzenia zaimkami osobowymi lub wskazującymi. Rodzaj spółgłosek tworzących rdzeń decyduje o podziale czasowników na mocne (zdrowe) lub rozmaite odmiany słabych. Wszystkie formy czasownikowe mogą przyjmować sufigowane żarniki osobowe dopełnieniowe. Budowa hebrajskiego zdania oparta jest na związkach parataktycznych. Krótkie współrzędne zdania składowe zespala spójnik we (poi. „i"), który w zależności od kontekstów może mieć różne wartości. Mimo prostoty tego systemu starożytny hebrajski potrafił wyrażać niemal wszystkie niuanse podrzędności. Niemniej jednak już w czasach biblijnych zaczęto odczuwać potrzebę wypracowania dodatkowych spójników. 2) Hebrajski misznaicki Hebrajski misznaicki to przede wszystkim mówiony język hebrajski, którym Żydzi w Palestynie posługiwali się na co dzień prawdopodobnie od IV w. p.n.e. i który zapewne przetrwał - konkurując w tej roli z aramejskim - aż do ostatecznego zniszczenia państwa w 135 r. n.e. Wówczas to hebrajski staje się wyłącznie językiem religii i nauki, ustępując miejsca jako język mówiony aramej-skiemu, a nawet greckiemu. W ostatniej fazie istnienia żywego hebrajskiego, codzienna mowa zyskuje status języka literackiego. Najważniejsze dzieło, które zrobiło z niego użytek - i od którego pochodzi jego nazwa - to Miszna, skompilowana w II w. n.e. Hebrajski misznaicki różni się od biblijnego wieloma istotnymi cechami. Słownictwo otworzyło się na wpływy zewnętrzne - wiele wyrazów zapożyczono z aramejskiego, perskiego, greckiego i łacińskiego. Wprowadzono liczne innowacje, nie tylko przez nadanie pewnym wyrazom nowych wartości semantycznych, lecz także przez wprowadzenie zupełnie nowych form. W kategorii czasowników niektóre formy klasyczne poszły w zapomnienie, a ich miejsce zajęły nowe, często czte-rospółgłoskowe. Dwa aspekty czasownikowe otrzymują wartość czasową sensu stricto - z formy perfectum powstaje czas przeszły, z imperfectum - czas przyszły, a z imiesłowu rodzi się czas teraźniejszy. Coraz częściej pojawiają się konstrukcje peryfrastyczne. Klasyczny status constructus zaczynają zastępować wyrażenia z partykułą względną sze z sufigowaną do niej prepozycją te. Mnożą się nowe przyimki i spójniki. Radykalnym zmianom ulega budowa zdania. Hebrajskiego misznaic-kiego żadną miarą nie można uznać za zdegenerowaną odmianę biblijnego. Jest to język precyzyjny, malowniczy i bardzo często elegancki. 3) Średniowieczny hebrajski (zwany też neohebrajskim) Tę nazwę zarezerwowano dla hebrajskiego, którym uczeni żydowscy posługiwali się od początku III w. n.e. do drugiej połowy XIX w. n.e. Neohebrajski, czy też średniowieczny hebrajski, to głównie język pisany, starający się imitować literackie modele z przeszłości, czyli język Biblii i Miszny. Obejmuje dość zróżnicowane warianty w zależności od tego, czy używany jest w prozie czy w poezji, w zależności od epoki i gatunku. Na przykład w prozie język midraszów i Kodeksu Majmoni-desa stanowi kontynuację hebrajskiego misznaickiego. W komentarzach do Talmudu z kolei hebrajski misznaicki obciąża się elementami aramejskimi zapożyczonymi z wielkiej kompilacji babilońskiej. W „jeżyku filozofów" zredagowane są przekłady arabskich dzieł filozoficznych lub naukowych. Potrzeba oddania po hebrajsku abstrakcyjnych idei zmusza tłumaczy do wprowadzania 203 język hebrajski innowacji w zakresie semantyki, słowotwórstwa i składni, przy czym bardzo często są to po prostu zwykłe kalki z arabskiego. Średniowieczny hebrajski chętnie posługuje się kursywą wywodzącą się z pisma kwadratowego, zwaną pismem rabiniczym bądź pismem Raszi. Począwszy od końca XVIII w., w związku z oświeceniowym ruchem haskali, który w Niemczech usiłuje wyrwać Żydów ze średniowiecza i zaadaptować ich do współczesnego świata, rozwija się bardzo specyficzny styl retoryki (melica), którego zwolennicy usiłują - mało skutecznie - powrócić do czystości języka biblijnego, zrywając całkowicie z językiem misznaickim i średniowiecznym. Jednakże zakusy, by współczesne idee wyrażać za pomocą archaicznej mowy biblijnej, zaowocowały powstaniem języka patetycznego i niezręcznego, posługującego się urywaną składnią i przeładowanego peryfrazami mającymi oddać, częstokroć mało czytelnie, nowoczesne pojęcia i rzeczy. Będąc narzędziem ruchu emancypacyjnego, hebrajski melica, z powodu swej natury, pozostał związany raczej z przeszłością niż przyszłością języka hebrajskiego. Średniowieczna poezja liturgiczna często obejmuje rym, ale nie metrum. Naśladuje język Biblii. Jednakże, o ile w początkach swego rozwoju chętnie ucieka się do innowacji w zakresie morfologii, w końcu większość z nich odrzuca, wchłaniając dla odmiany coraz więcej wyrażeń talmu-dycznych. Poezja metryczna, wprowadzona w X w., obejmuje dwie odmiany. W stylu hiszpańskim dominuje język Biblii, choć łatwo w nim wykryć wpływ filozoficznej prozy oraz języka arabskiego. Niemiecki styl melica, zrodzony pod koniec fazy neohebrajskiej, charakteryzuje się głównie - jak już wspomniano - dążeniem do czystości językowej i brakiem większego polotu. 4) Hebrajski współczesny Początki współczesnego języka hebrajskiego sięgają pół. XIX w. Rozbudzenie żyd. świadomości narodowej, a potem polityczne spełnienie programu narodowego, przekształca język ukuty przez wielkich żyd. pisarzy z Europy Wschodniej w język mówiony - obecny, żywy hebrajski, zwany hebrajskim współczesnym lub izraelskim ('iwrit isre'elii). Potrzeba wyrażania złożonej rzeczywistości nowoczesnego życia zmusiła pisarzy rosyjskich i polskich do przeszukiwania wszelkich zasobów hebrajskiego słownictwa, a nie ograniczania się tylko do języka Biblii. Przedłużeniem i uporządkowaniem tych prób renowacji językowej była działalność Eliezera Ben Jehudy, który w drugim dziesięcioleciu XX w. opublikował swój Thesaurus to-tius hebraitatis - wielki słownik historyczny języka hebrajskiego, dzieło odgrywające zasadniczą rolę w kształtowaniu żywego, współczesnego języka. Ben Jehuda głosił m.in. potrzebę zapożyczeń z niektórych języków żywych, w tym z arabskiego. Wszedłszy do codziennego użytku, hebrajski, podobnie jak wszystkie języki żywe, nieustannie wzbogaca swoje zasoby słownikowe w zależności od potrzeb historycznych. I chociaż Thesaurus Ben Jehudy pozostaje do dziś dziełem podstawowym, język współczesny dawno już go prześcignął. Jeśli idzie o gramatykę, widoczne są dwie przeciwstawne tendencje. Z jednej strony pewne zjawiska stanowią kontynuację tej samej ewolucji, w wyniku której język biblijny został wyparty przez misznaicki. A zatem w dziedzinie fonetyki obserwuje się zanik wymowy szczelinowej - obecnie jedynie trzy spółgłoski z sześciu (b, k, p) realizowane są dwojako; ponadto - z wyjątkiem mowy orientalnej, podlegającej wpływom arabskiego - zanik dźwięków laryngalnych i faryngalnych. W dziedzinie składni współczesny hebrajski jeszcze bardziej niż misznaicki rozbudował zdania wielokrotnie złożone. Z drugiej jednak strony tendencja przeciwna powoduje, że w dziedzinie morfologii w wielu punktach współczesny język zrywa z misznaickim i powraca do biblijnego. Wreszcie należy podkreślić, że pod pewnymi względami, dzięki własnemu, oryginalnemu rozwojowi (np. zanik tzw. form pauzalnych, wprowadzenie mowy zależnej) współczesny hebrajski różni się zarówno od biblijnego, jak i misznaickiego. Jak już wspomniano, normy wymowy współczesnego hebrajskiego zgodne są z wymową sefar-dyjską, przy czym wymowa aszkenazyjska zachowana bywa czasem w poezji. W druku używa się tzw. pisma kwadratowego, zaś do użytku codziennego - kursywy, która rozwinęła się z kwadratowego pisma drukowanego. Jidysz 204 Współczesny hebrajski, jak każdy język żywy, jest wciąż pod pewnymi względami w trakcie intensywnego rozwoju. Istnieje w wielu odmianach - literackiej, urzędowej, potocznej, a nawet rozmaitych rodzajach żargonów. W każdej z nich widoczne są wpływy zarówno pokrewnych języków semickich (zapożyczenia z aramejskiego, arabskiego), jak i języków indoeuropejskich (głównie angielskiego, jidysz, języków słowiańskich - w tym polskiego); te ostatnie zwłaszcza odcisnęły wyraźne piętno na składni, które niewiele ma już wspólnego z typową składnią semicką. Jest to język nowoczesny, w pełni przystosowany do wyrażania rzeczywistości współczesnego świata i wszelkich niuansów myślowych. C. Brockelmann, Grundriss der vergleichenden Grammatik der semitischen sprachen, Holdesheim 1961; S. Mo-scati, Ań Introduction tothe Comparative Grammar ofthe Semitic Languages, Wiesbaden 1964; E. Y. Kutscher, A History ofthe Hebrew Language, Leiden 1982; M. Hadas-Lebel, Histoire de la langue hebmiąue des origines d l'epoque de la Mishna, Paris 1986; M. Lambert, Traite de grammaire hebmiąue, Hildesheim 1972; J. Blau, A Grammar ofBiblical Hebrew, Wiesbaden 1976; A. Sperbei,AHistorical Grammar ofBiblical Hebrew, Leiden 1966; J. P. Lettinga, Grammaire de l'hebreu bibliąue, Leiden 1980; J. Fellman, The Revival ofa Classical Tongue. Eliezer Ben Yehuda and Modem Hebrew Language, The Hague 1973; H. B. Rosen, Contemporary Hebrew, The Hague-Paris 1977; D. Cohen, H. Zafrani, Grammaire de l'hćbreu vivant, Paris 1968. Regina Gromacka język jidysz - kulturalny język Żydów aszkenazyjskich, powstały w późnym średniowieczu jako język mieszany na pograniczu germańsko-słowiańskim z silnie zaznaczonym wpływem leksykalnym i alfabetem hebrajskim. Nazwa;7dysz to współczesna nazwa języka Żydów Europy Środkowej i Wschodniej znanego w polskojęzycznych publikacjach przedwojennych i nazywanego przez samych jego użytkowników językiem żydowskim. Termin język żydowski, choć niemal do dziś lepiej znany w Polsce, został obecnie wyparty przez jego obce tłumaczenie//rf_y.sz (tj. niem. Jiddisch, ang. Yiddish), które weszło do języka polskiego z opracowań naukowych. Nazwa ta, choć obco brzmiąca, o tyleż jest trafniejsza, że od razu w miarę ściśle określa, o który z wielu języków, jakie tworzył i jakimi posługiwał się naród żyd. w okresie swej historii, chodzi. Przejmowanie bowiem języka kraju zamieszkiwania, było zasadą, która towarzyszyła Żydom, począwszy od niewoli babilońskiej (np.: język (judeo)-aramejski), aż po czasy współczesne (np.: Ymglish - żyd. wersja języka angielskiego, używana w niektórych środowiskach nowojorskich). W myśl tej zasady Żydzi tworzyli opierając się na językach miejscowych własne gwary, które w mniejszym lub większym stopniu odbiegały od języka autochtonów, a czasami, jak jidysz czy ladino (język Żydów sefardyjskich), ewoluowały jako samodzielne języki kulturalne. Spotykane nieraz w opracowaniach polskojęzycznych pisownie: „idysz" lub „jidisz" należy odrzucić: pierwszą ze względu na formę niezgodną z etymologią, drugą zaś ze względu na fonotak-tykę języka polskiego. Obszar Chcąc rzetelnie opisać obszar rozpowszechnienia oraz liczbę użytkowników jidysz, musimy odwołać się do okresu międzywojennego, kiedy jidysz wykrystalizował się jako nowoczesny język kulturalny i pretendował do roli języka narodowego Żydów wschodnioeuropejskich. Obszar ten został całkowicie zmieniony po wydarzeniach II wojny światowej. Zarówno dane dotyczące liczby użytkowników, jak ich rozmieszczenia terytorialnego, dawniej, jak i obecnie, mogą mieć jedynie charakter szacunkowy. Nie prowadzono bowiem i nie prowadzi się odpowiednich statystyk obejmujących większe obszary, a podawane tu i ówdzie liczby są próbą nadmiernych uogólnień wyników spisów sporządzonych na niewielkich terenach i w różnych okresach. Obszar zamieszkiwany przez użytkowników jidysz w omawianym okresie daje się podzielić na terytorium rdzenne w Europie Środkowowschodniej i rozsiane po świecie kolonie językowe. Terytorium rdzenne to termin umowny, Żydzi bowiem jako społeczność uchodźcza nie mogli stanowić ludności rdzennej poza Palestyną. W wypadku jidysz jest on jednak uzasadniony, ponieważ obejmuje faktyczny obszar powstania, wykrystalizowania się i używania żywego języka jidysz, bez względu na „imigracyjny" status jego nosicieli. Obejmował on w miarę zamknięty obszar Europy Środkowowschodniej od Estonii poprzez zachodnią granicę Litwy, Polski, Słowacji, Transylwanię z połu- 105 język Jłdyu dniową granicą Węgier i Rumunii nad Dunajem, aż po wybrzeże Morza Czarnego i Azowskiego do Rostowa, dalej przez Charków, Smoleńsk i Witebsk aż po Psków. Największe skupiska ludności posługującej się jidysz znajdowały się na terenie południowo-wschodniej i centralnej Polski, Litwy i Białorusi, zachodniej Ukrainy w tym przede wszystkim na Podolu, w zachodniej Rosji oraz w Rumunii, Mołdawii i Besarabii. Poza tym istniały większe i mniejsze skupiska o charakterze kolonii językowych w Europie Zachodniej, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Argentynie, Brazylii, Afryce Południowej i Palestynie. W Europie Środkowej i Zachodniej posługujący się jidysz zamieszkiwali dzielnice żyd. wielkich metropolii. Na pierwszym miejscu należy wymienić tu Warszawę jako największe europejskie skupisko Żydów, gdzie według oficjalnych statystyk polskich z 1931 blisko co trzeci mieszkaniec miasta posługiwał się jidysz. Z Warszawą mógł w okresie międzywojennym konkurować, w liczbach bezwzględnych, jedynie Nowy Jork, na który według szacunków przypadał milion użytkowników jidysz, co znaczyło, że znał go co piąty mieszkaniec tej metropolii. Znacznie mniejsze skupiska mieściły się w żyd. dzielnicach Londynu, Paryża, Amsterdamu, Berlina i Wiednia oraz innych większych miast zachodnioeuropejskich. W Polsce, w zachodnich regionach Białorusi, Litwy i Ukrainy w wielu małych miastach (sztetł) ludność posługująca się językiem jidysz stanowiła znaczną część, nieraz większość mieszkańców. Dane statystyczne Szacuje się, że na ok. 15 min Żydów mieszkających na świecie przed II wojną światową, ok. 11 min (wg Encyclopedia Judaica, inne źródła podają np. tylko 8 min) posługiwało się jidysz, z czego blisko 3/4 mieszkało na terenach rdzennych tworząc tzw. „jidyszland". Zagłada (Holokaust) z jednej strony oraz dobrowolne (np. w obu Amerykach) lub wymuszone (np. w ZSRR) zarzucenie jidysz na korzyść języków krajowych doprowadziły do drastycznego zmniejszenia się liczby jego użytkowników w latach powojennych. Tendencja ta trwa do dziś. Choć tu i ówdzie można zaobserwować próby odrodzenia lub raczej „renatywizacji" jidysz wśród młodszego pokolenia Żydów, np. amerykańskich, nie wydaje się, aby mogły one zostać uwieńczone sukcesem. Stan dwu(wielo)ję-zyczności nie jest, z punktu widzenia psycholingwistyki, stanem równowagi większych społeczności, a jego utrzymanie w krajach wielojęzykowych (np. w Szwajcarii) wymaga dużych starań i nakładów ze strony państwa. Regułą staje się zatem, że z czasem język o większej przydatności życiowej, prestiżu kulturalnym czy politycznym przeważa (np. język angielski w Irlandii), doprowadzając do stopniowego wymarcia języka utrzymywanego ze względów np. emocjonalnych. Ponieważ -poza nielicznymi kręgami ultraortodoksyjnych Żydów - praktycznie nie istnieją środowiska, w których jidysz byłby wyłącznym środkiem codziennej komunikacji językowej, jego los jako języka żywego wydaje się, poza tymi środowiskami, przesądzony. Niemałą rolę w procesie zaniku jidysz odegrało powstanie państwa Izrael z prymatem języka 'iwrit (nowohebrajskiego). Przez długie lata język imigrantów z Europy Wschodniej, którzy stanowili w nim większość, postrzegany był jako zagrożenie dla odrodzonego języka nowohebrajskiego, który miał jednoczyć Żydów przybywających z różnych zakątków świata do Izraela. Był więc jidysz z powodów ówczesnej polityki integracyjnej państwa nie dopuszczany do życia publicznego, szkół i instytucji kulturalnych, a także napiętnowany, czasem wręcz rugowany z życia prywatnego. Tak rygorystyczna - choć pod wieloma względami zrozumiała - polityka państwa wobec jidysz, zamknęła mu jedyną realną i naturalną drogę do współegzystencji i rozwoju w młodym państwie żyd., którego zdecydowaną większość stanowili ludzie, jeśli nie biegle władający, to przynajmniej wyrośli w jego kręgu. Naturalnym procesom psycho- i socjolingwistycznym, sterowanym świadomie przez politykę językową, oparły się jedynie środowiska ultraortodoksyjne Żydów izraelskich i ich skupiska w obu Amerykach i Europie Zachodniej. Dziś są to jedyne środowiska, w których dzieci nadal rodzą się i wzrastają w kręgu jidysz. Wśród Żydów ultraortodoksyjnych, zwanych też potocznie chasydami, jest on niewątpliwie żywym językiem, choć traktowanym wyłącznie jako środek komunikacji dnia codziennego w rodzinie, dla prowadzenia interesów i początkowego szkolnictwa. Funkcje wyższe język jidysz 206 tych społeczności - w dziedzinie literatury, epistolografii, filozofii, szkolnictwa średniego i wyższego oraz przede wszystkim w religii - wypełniał i nadal wypełnia język hebrajski. Naturalny rozwój żywego języka jidysz dokonuje się tu zatem bardzo jednostronnie, tylko w ściśle określonych dziedzinach, związanych z potrzebami dnia codziennego. Jest więc to jidysz różny od literackiego języka noblisty Izaaka Bashevisa Singera czy opracowań naukowych w dziedzinie językoznawstwa, historii, biologii i innych powstających od początku XX w. Ponadto z powodu wielkiej hermetyczności tych środowisk ich język pozostaje niemal niedostępny dla szczegółowych badań naukowych, trudno więc ocenić zachodzące w nim zmiany. Sytuacja jidysz dziś Chcąc podać przybliżoną liczbę użytkowników języka jidysz współcześnie, tak jak robi się to dla innych żywych języków, należałoby za podstawę przyjąć liczbę istniejących w świecie Żydów ortodoksyjnych i dodać do niej przedstawicieli starszego pokolenia Żydów urodzonych w Europie Wschodniej i Rosji przed 1939, dla których był to język macierzysty. Optymistycznie w latach 70. XX w. szacowano liczbę użytkowników na ok. 7 min z wyraźną tendencją spadkową. Krajobraz żyd. w Europie Środkowowschodniej został unicestwiony przez hitleryzm, stalinizm, a w końcu przez wymuszoną lub dobrowolną emigrację. Liczbę osób posługujących się jidysz w Polsce w 50 lat po zakończeniu II wojny światowej oszacować można na kilkaset, a zmniejsza się ona w naturalny sposób co rok. Nieco lepiej przedstawia się sytuacja na Ukrainie i w innych krajach byłego Związku Radzieckiego, gdzie do niedawna szacowano ponad milion użytkowników jidysz. Wraz z silną falą emigracyjną tej ludności punkt ciężkości przenosi się obecnie do Izraela, gdzie jednak jidysz zwykle ustępuje miejsca hebrajskiemu lub wręcz rosyjskiemu. Nadal istnieją znaczne skupiska żyd. posługujące się jidysz w obu Amerykach - USA, Kanadzie, Argentynie, Brazylii, Meksyku - wśród których największym światowym centrum nadal pozostaje Nowy Jork. Tracą natomiast na znaczeniu przede wszystkim ortodoksyjne środowiska jidysz w wielkich metropoliach Europy Zachodniej, wśród których na uwagę zasługują głównie Amsterdam, Antwerpia, Londyn i Paryż oraz w niewielkim stopniu Wiedeń. Z drugiej zaś strony trudno nie wspomnieć o wzrastającym od wielu lat zainteresowaniu naukowym i folklorystycznym językiem i kulturą jidysz na całym świecie. Na wielu renomowanych uniwersytetach w USA, Europie, Izraelu, nawet w Japonii, a w ostatnich latach również w Polsce język i kultura jidysz stały się przedmiotem nauczania i badań naukowych, także poza środowiskiem żyd., poza które przed II wojną światową nie wychodziły badania nad językiem jidysz. Obecnie co roku publikuje się kilkadziesiąt pozycji z dziedziny szeroko rozumianej jidyszystyki, rzucających nowe światło na wiele problemów dotyczących genezy, mechanizmów powstania i struktury języka oraz folkloru, literatury i prasy jidysz, których badaniem zajmuje się ta nowa dziedzina filologiczna. Wielu młodych ludzi rozpoczyna naukę języka, aby dotrzeć do cennych, a nadal nie rozpoznanych źródeł do wiedzy o języku, kulturze i historii Żydów aszkenazyjskich. Historia Jeszcze do niedawna w jidyszystyce światowej panowała umiarkowana zgodność co do genezy powstania i kolejnych etapów rozwoju jidysz. Jednak w miarę rozwoju badań, zarysowują się dwa kierunki, które można by określić jako tradycyjny, o założeniach „germanocentrycznych", i nowszy, o założeniach „slawocentrycznych". Różnica między nimi polega w skrócie na tym, że pierwsze z nich traktuje mieszany język jidysz jako w mniejszym lub większym stopniu zeslawizowany język germański, powstały na bazie średniowiecznych dialektów (wysoko)niemieckich, drugi zaś uznaje go za mocno zgermanizowany język zachodniosłowiański, który zachowując swój podstawowy słowiański zrąb strukturalno-semantyczny, zaadaptował słownictwo i w dużej mierze fleksję średniowiecznej niemczyzny. W obecnym stanie badań, gdy niemal całkowicie brakuje dokumentów pisanych dla jidysz z terenów słowiańszczyzny prawie do początku XIX w. przy jednoczesnym - wprawdzie znacznym, ale dość skonwencjonalizowanym i podległym wzorcom literackiej niemczyzny - materiale drukowa- 207 język jidys* nym dla języka Żydów niemieckich, obie na pierwszy rzut oka kontrowersyjne hipotezy mają swe uzasadnienie. Poniżej przedstawione zostaną pokrótce oba stanowiska, które do pewnego stopnia wzajemnie się uzupełniają. Tradycyjnie przyjmuje się podział historii języka jidysz na cztery okresy. Okres prajidysz do r. 1250 Żydzi zamieszkiwali rzymskie prowincje germańskie od początku naszej ery. Przybywali do Germanii wraz z legionami rzymskimi, głównie jako kupcy i rzemieślnicy. Nie ci jednak najwcześniejsi mieszkańcy Germanii są protoplastami późniejszych aszkenazyjczyków. Dopiero od ok. IX w. do państwa Karolingów, przybywają z północy Francji i częściowo z Włoch grupy Żydów. Zasiedlają tereny nad Mozelą i Renem zwane przez nich Loter, co odpowiada historycznie Lotaryngii. Posługują się początkowo narzeczami judeo-romańskimi, zarzucając je rychło na rzecz miejscowych dialektów niemieckich, tworząc tym samym zaczyn języka jidysz. W ciągu następnych trzech stuleci przedstawiciele tej społeczności rozprzestrzeniają się na obszar całych środkowych i południowych Niemiec. O tym, że przodkowie Żydów aszkenazyjskich posługiwali się początkowo narzeczami romańskimi, świadczy m.in. wczesna obecność zapożyczeń romańskich takich jak np.: benćn, 'błogosławić', om 'modlić się', prajen, 'prosić', ćulnt 'nazwa potrawy szabasowej'. Już w okresie przedsłowiańskim jidysz staje się socjolektem konfesjonalnym powstałym na podłożu średniowiecznych dialektów niemieckich. Stanowi o tym przede wszystkim obecny we wszystkich językach żyd. element słownictwa hebrajsko-aramejskiego, dotyczący zwłaszcza specyficznych dla Żydów sfer życia religijnego, obrzędowego i społecznego. W zasadzie nie ma dokumentów pisanych dla jidysz z tego okresu. Zachowały się jedynie pojedyncze glosy w hebrajskich responsach rabinicznych. Są to słowa niemieckie, notowane alfabetem i według zasad pisowni hebrajskiej. Okres starojidysz 1250-1500 Najstarszym zabytkiem języka jidysz jest zdanie datowane na rok 1272/73. Jest to rymowane błogosławieństwo w świątecznym modlitewniku (machzorze) z Wormacji, które brzmi: gut tag im betage, / se ver dis machzor in bes-ha-kneses trage ('błogosławiony niech będzie, kto ten modlitewnik do bóżnicy nosi'). Z 1382 r. pochodzi tzw. Codex z Cambridge odnaleziony w końcu XIX w. w genizie (schowku na stare księgi i dokumenty zapisane świętym pismem hebrajskim) synagogi w Kairze. Rękopis ten, obecnie mieszczący się w bibliotece w Cambridge, czemu zawdzięcza swą nazwę, zawiera hagiograficzne, pisane wierszem historie postaci biblijnych jak Abraham, Józef i Mojżesz oraz wzorowany na średniowiecznym niemieckim eposie rycerskim poemat Ducus Ho-rant. Język tych utworów niemal nie różni się od średniowiecznej niemczyzny, jest jednak zapisany alfabetem hebrajskim, a opisywane zdarzenia wskazują na żyd. charakter opowieści. Okres starojidysz jest najważniejszy dla dalszego rozwoju języka, albowiem następuje w nim stopniowe zerwanie więzi terytorialnej z językiem macierzystym. Żyd. interdialektalny socjolekt średniowiecznej niemczyzny przeniesiony jako język dnia codziennego przez liczną, jak na owe czasy, społeczność Żydów aszkenazyjskich do Czech, Polski i dalej na Wschód, zaczyna rozwijać się w otoczeniu języków słowiańskich i pod ich wpływem. Od tego momentu rozpoczyna się podział na dwa podstawowe odłamy: jidysz wschodni i zachodni. Pewne regionalne tendencje językowe, wyniesione jako dziedzictwo dialektów średnio-wysoko-niemieckich, obierają odrębny kierunek rozwoju w otoczeniu języków i dialektów słowiańskich po oderwaniu się od pnia germańskiego. Okres średniojidysz 1500-1700 Należy przyjąć, że zarysowujący się rozłam na dialekt zachodni i wschodni, zapoczątkowany masową emigracją Żydów aszkenazyjskich do Europy Wschodniej, staje się w tym okresie faktem. Niestety niemal całkowity brak dokumentów pisanych z tego i późniejszych okresów dla dialektu wschodniego uniemożliwia prześledzenie i ustalenie zakresu zachodzących zmian językowych w obu wariantach terytorialnych. Nawet bowiem drukowane od XVI w. w Krakowie, Lublinie i Lwowie ważne dzieła literatury jidysz lub pieśni historyczne opisujące wydarzenia z terenów Polski czy Itzyk jidysz 208 Rosji, podobnie jak publikaq'e ukazujące się na terenie obowiązywania zachodniego jidysz, charakteryzuje mocno skonwenq'onalizowany język pisany pozostający pod dużym wpływem niemczyzny, który odpowiadać miał przede wszystkim przyzwyczajeniom i gustom czytelniczym Żydów z Europy Zachodniej. Choć więc centrum życia ekonomicznego i kulturalnego Żydów aszkenazyjskich przeniosło się w tym okresie stopniowo do wielu miast Polski i Litwy, został utrzymany język starego kraju zamieszkiwania, absorbując zastaną w Polsce, liczebnie mniejszą, społeczność żydowską. Jidysz został z jednej strony łącznikiem (np. handlowym lub rodzinnym) ze współwyznawcami pozostałymi w krajach niemieckich, z drugiej zaś wzmacniał się dzięki kontaktom z niemczyzną napływowego mieszczaństwa zamieszkującego polskie miasta. W miarę upływu czasu powyższe względy przestały odgrywać istotną rolę, jidysz zaś, siłą rzeczy, zaczynał podlegać wpływowi otaczających języków słowiańskich. Coraz bardziej oddalał się od procesów językowych zachodzących w języku macierzystym, tj. niemczyźnie, w wyniku czego ewoluował w kierunku samodzielnego języka narodowego. Interpretacja faktów językowych i socjolingwistycznych z okresu zetknięcia się Żydów niemieckojęzycznych z żywiołem słowiańskim jest punktem wyjścia dla wymienionych wyżej kierunków badawczych jidyszystyki. Podejście slawocentryczne, biorąc pod uwagę wysoki stopień slawizacji struktury współczesnego jidysz, wychodzi z założenia, że przybyli wówczas do Polski i na tereny położone dalej na Wschód Żydzi aszkenazyjscy, posługujący się socjolektem średniowiecznej niemczyzny, zwanym przez nich samych niemal do końca XVIII w. jidiś-tajć lub po prostu tajć (tzn. żydowsko-niemiecki lub niemiecki), próbowali przeszczepić na grunt polski swój język wraz z zachodnią wyższą cywilizacją i prestiżem. Napotkało to jednak naturalny opór zeslawizowanych współwyznawców, posługujących się własnym narzeczem judeo-słowiańskim. W końcu obie grupy zintegrowały się, tworząc rodzaj kompromisu językowego, jakim stał się już nie tzw. jidysz wschodni, lecz jidysz właściwy, podczas gdy język Żydów niemieckich (jidysz zachodni) tak naprawdę nigdy nie wyszedł poza funkcje socjolektu języka niemieckiego. Podczas gdy jidysz zachodni w końcu XVIII w. całkowicie stracił na znaczeniu, powstały na językowym pograniczu germańsko-słowiań-skim jidysz wschodni dał podwalmy nowemu językowi narodowemu Żydów aszkenazyjskich. Kompromis językowy, jaki dokonał się po przeniesieniu jidysz zachodniego na teren słowiańszczyzny, obrazowo mówiąc, polegać miałby na stopniowym przetłumaczeniu języka miejscowego, tj. żyd. socjolektu konfesjonalnego powstałego na podłożu języków zachodniosłowiańskich, na leksemy i fleksję języka Żydów aszkenazyjskich, którzy przewyższali swych „słowiańskich" współwyznawców liczebnie i cywilizacyjnie. Takie zjawisko nazwać by można releksykalizacją języka. Jest ono porównywalne z interferencją językową towarzyszącą każdemu początkowemu przyswajaniu obcego języka przez jednostkę. W wypadku jidysz dotyczyłoby to całej społeczności językowej, przyswojenie zaś języka swych „kulturalnych" współwyznawców z Zachodu ograniczyłoby się do formalnego przejęcia słownictwa i fleksji przy zachowaniu swoistych dla słowiańszczyzny reguł ich łączenia w jednostki wyższe takie, jak wyrażenia, zdania i tekst. Zachowana przy tym w znacznym stopniu substratowa - utrwalona następnie w okresie długowiekowego kontaktu - struktura składniowa, semantyczna, słowotwórcza, fonotaktyczna i konceptualna tak powstałego języka żyd., stawia jidysz, zdaniem niektórych językoznawców, w rzędzie języków zachodniosłowiańskich. Na ogół badacze nie kwestionują istnienia wcześniejszego narzecza żyd. opierającego się na językach zachodniosłowiańskich, zwanego językiem kanaanejskim, które pojawiło się w wyniku przedaszkenazyjskiej imigracji Żydów do krajów słowiańskich ze Wschodu i z Południa. Język ka-naanejski jest zaświadczony jedynie pośrednio i w formie glos. Spór dotyczy przede wszystkim konkretnego podłoża językowego, a więc czy powstał on na bazie języka staroczeskiego, polskiego czy wręcz łużyckiego, zakresu terytorialnego, liczebności jego użytkowników oraz roli, jaką mógł odegrać w usamodzielnieniu jidysz. Nadal brak potwierdzających tę hipotezę danych historycznych, bez których ustalone przez lingwistykę porównawczą strukturalne podobieństwo jidysz do języków grupy zachodniosłowiańskiej nie rozstrzyga, czy jest to podobieństwo odziedziczone (sub-stratatowe) czy nabyte (adstratowe). 209 język jidy» Hipoteza o słowiańskim pochodzeniu jidysz została wyraźnie sformułowana dopiero na początku lat 90. XX w. przez lingwistę izraelskiego Paula Wexlera, choć pojawiała się u wcześniejszych badaczy jidysz. Niewątpliwie muszą ją poprzeć szczegółowe badania historyczne i lingwistyczne, zwłaszcza z zakresu slawistyki, która jak dotąd, niestety, nie wykazuje zainteresowania powstałym na jej obszarze badawczym językiem żyd. Germanistyka natomiast, zwłaszcza niemiecka, po okresie napiętnowania jidysz za jego żargonowy charakter, włączyła go po II wojnie światowej do swych badań, obok takich dyscyplin, jak np. niderlandystyka. Jidyszystyka germanistyczna stosuje przy tym wypracowane w końcu XIX w. tradycyjne podejście naukowe, którego sztywne ramy porównawcze, opierające się na języku średniowysokoniemieckim, stają się niewystarczające, aby zanalizować i opisać język mieszany z pogranicza germańsko-slowiańsko-hebrajskiego, jakim jest jidysz. Okres nowojidysz 1700-1925 Jidysz zachodni przeżywał w tym okresie poważny regres, aż z końcem XVIII w. zszedł ze sceny jako język literacki, a z czasem i jako język codzienny Żydów niemieckich, nie wytrzymując konkurencji z ponadregionalną niemczyzną powstałą w wyniku działania prądów asymilator-skich oraz obowiązkowej oświaty szkolnej. Tymczasem okres ten dla języka Żydów wschodnioeuropejskich stał się czasem całkowitej emancypacji, uwolnienia się od dotychczasowej skostniałej i zgermanizowanej formy języka pisanego, nieprzystającej do języka mas używających go w życiu codziennym. Od pół. XIX w. jidysz wschodnioeuropejski kształtował nową formę języka pisanego gwałtownie rozwijającej się literatury, prasy, szkolnictwa świeckiego i innych form działalności społecznej, spełniając tym samym funkcje narodowego języka kulturalnego Żydów polskich i rosyjskich. Jednocześnie musiał jidysz zwalczać ataki zwolenników asymilacji kulturalnej oraz purystów językowych zarówno w kręgach własnych, jak i obcych, odmawiających mu statusu języka i propagujących zarzucenie „żargonu" żyd. na rzecz języków miejscowych. Na przełomie XIX i XX w., pod wpływem rozwijającej się ideologii syjonistycznej, rozpoczyna się wśród Żydów europejskich walka o język narodowy. Walka ta toczy się m.in. między tzw. hebraistami, propagatorami języka hebrajskiego nie tylko jako języka nowej ojczyzny Palestyny, lecz również jako języka nauczania oraz języka autonomicznej kultury żyd. w krajach diaspory, a jidyszysta-mi, którzy w roli narodowego języka mas żyd. w Europie Środkowej i Wschodniej widzieli jidysz. W 1908 zwołano w Czerniowcach konferencję jidyszystów, na której postulowano, aby jidysz na równi z hebrajskim uznać za narodowy język Żydów. Co zagorzalsi zwolennicy jidysz chcieli w nim widzieć jedyny narodowy język Żydów, a więc także język przyszłego państwa żyd. Postulaty te, choć uzasadnione ekspansją jidysz i liczebnością jego użytkowników, były w ówczesnej sytuacji politycznej Europy nie do zrealizowania, nie uzyskały wówczas także wystarczającego poparcia inteligencji żyd. Okres standaryzacji języka od 1925 Przeszło dwadzieścia lat po fiasku konferenq'i jidyszystów, tzn. w 1930 została proklamowana przez ówczesną władzę radziecką w Birobidżanie we wschodniej Syberii Żyd. Autonomiczna Republika Radziecka, w której jidysz, po raz pierwszy i zapewne ostatni w swej historii, stać się miał oficjalnym językiem krajowym. Z wielu powodów politycznych, ekonomicznych i społecznych, a także w wyniku II wojny światowej eksperyment ten się nie powiódł i cały plan ostatecznie upadł. Mimo to oficjalnie uznano jidysz za narodowy język Żydów radzieckich, czego skutkiem było wypracowanie ujednoliconej normy, przede wszystkim ortograficznej. Zadaniem wprowadzonej w ZSRR reformy ortograficznej jidysz było m.in. ujednolicenie tradycyjnej (bezsamogłoskowej) pisowni wyrazów pochodzących ze świętego dla Żydów języka hebrajskiego, a tym samym zlaicy-zowanie i zrównanie go z innymi elementami jidysz, do których stosowano pisownię fonetyczną. Dzięki wprowadzeniu reformy przez instytucje państwowe, w tym przede wszystkim przez prasę, publikacje książkowe i szkolnictwo, utrwaliła się ona w słowie drukowanym. Nowy standard radziecki został zdecydowanie odrzucony przez pozostałe środowiska jidysz w Europie i w USA, co doprowadziło do trwającego do dziś rozłamu między jidysz „europejskim" a „radzieckim". Jfiyk Jidysz 210 W 1925 powołano do życia Żyd. Instytut Naukowy (JIWO - Jidiszer Wisnszaftlecher Institut) z siedzibą w Wilnie, który stał się centrum zakrojonych na szeroką skalę badań nad językiem jidysz, zwłaszcza w dziedzinie dialektologii, ale również etymologii i innych szczegółowych zagadnień językoznawczych. Wydawał on własny periodyk „Fiłołogisze Błeter" i popierał młodych naukowców. Powstała pierwsza wyspecjalizowana instytucja, zajmująca się opisem naukowym oraz tworzeniem norm poprawności językowej. Proces ten, jak i wielostronny rozwój języka jidysz, został brutalnie przerwany przez Zagładę. Rozpoczęte przed II wojną światową badania kilku wybitnych jidyszystów, jak A. Landau, B. Borochow, N. Pryłucki, S. Birnbaum, kontynuowano po wojnie w Nowym Jorku, dokąd przeniesiono Żyd. Instytut Naukowy z Wilna (zamerykanizowana nazwa YIVO). Dopiero tu, przede wszystkim dzięki wysiłkom Maxa i Uriela Weinreichów, rozpoczęto systematyczną standaryzację w postaci standardowych podręczników, słowników i gramatyk. Działania normatywne, w pierwszych dekadach powojennych bardzo intensywne, w ostatnich dziesięcioleciach osłabły, ustępując miejsca pracom o charakterze deskryptywnym i historycznym, których celem jest utrwalenie zanikającego języka. Język mieszany Trudności z jednoczesnym zaklasyfikowaniem jidysz do grupy języków germańskich lub słowiańskich wynikają z jego mieszanego charakteru. Z uwagi na wielość języków źródłowych, które pozostawiły wyraźny ślad zarówno w słownictwie, jak i w regułach jego łączenia tworzących w całości strukturę języka, określenie język mieszany jest uzasadnione. Pozostawanie języków w łączności terytorialnej (np. niemiecki i polski), kulturalnej (np. łacina i polski w średniowieczu, rosyjski i francuski w XIX w.) lub politycznej (anglosaski i normański w XII/XIII w.) prowadzi do ich bardziej lub mniej rozległego i trwałego przenikania, przy jednoczesnym utrzymaniu dominacji języka genetycznego dla danej społeczności językowej. Dla określenia powstających wówczas, nieraz silnych, wpływów innego języka używa się terminów - germanizacja, latynizacja czy romanizacja jakiegoś języka. Wykrystalizowany w XIX w. jidysz powstał zaś w wyniku fuzji elementów leksykalnych i gramatycznych zaczerpniętych z trzech głównych źródeł: hebrajskiego, germańskiego i słowiańskiego; m.in. na skutek działania wewnętrznych procesów lingwistycznych stopiły się one w samoistny system języka jidysz. Nieuzasadnione zatem, a czasem wręcz niemożliwe, jest podawanie - jak czyni to nadal wielu badaczy - procentowego udziału poszczególnych języków źródłowych, pierwotnie bowiem heterogeniczne elementy wchłaniane przez jidysz stawały się w miarę jego rozwoju integralną częścią autonomicznego systemu języka. Ograniczyć się można jedynie do bardzo ogólnych stwierdzeń, że element hebrajski manifestuje się przede wszystkim w grafii jidysz, w mniejszym stopniu w jego słownictwie i gramatyce, element germański zdominował przede wszystkim słownictwo i paradygmaty jego odmiany, element słowiański zaś odegrał decydującą rolę w gramatycznych regułach kategorialnych i słowotwórczych, w składni i fonotaktyce. Pismo i pisownia Jidysz od początku swego istnienia był zapisywany znakami alfabetu języka hebrajskiego, od strony prawej do lewej, stosowano jednak odmienne, oparte na wymowie, reguły ortograficzne. W starszym jidysz samogłoski notowane są sporadycznie i według niekonsekwentnej grafii, gdzie jeden znak może reprezentować kilka samogłosek. Jidysz współczesny zaadaptował niektóre znaki alfabetu hebrajskiego jako znaki samogłoskowe i od tej pory charakteryzuje go wysoki stopień odpowiedniości między literą a głoską. Pisownia fonetyczna nie dotyczy jednak słownictwa pochodzenia hebrajskiego i aramejskiego, do którego stosuje się tradycyjną spółgłoskową pisownię języków alternujących, a więc nie uwzględniającą znaków samogłoskowych. Jidysz standardowy posiada 25 grafemów podstawowych, które po dodaniu znaków diakrytycznych mogą powiększać swą liczbę o dodatkowe piętnaście znaków. Oto znaki podstawowe alfabetu jidysz (w nawiasach podano odpowiednią wartość znaku alfabetu polskiego): N (a), S (o), 3 (b), a (g), i (d), n (h), i (u), n (w), T (z), n (ch), u (t),' a j), D/I (ch), •? o, i), o/o (m), u/| (n), 211 język jidyn D (s), y (e), B (p), 5/1 (f), Y/T (c), j? (k), 1 (r), W (sz), D (s). Pięć znaków posiada alografy pozycyjne, które występują zawsze na końcu wyrazu. Fonetyka i prozodia Standardowy język jidysz ma stosunkowo prosty pięcioelementowy system samogłoskowy oparty na dwóch rodzajach opozycji: 1. pod względem miejsca artykulacji wyróżnia się samogłoski -przednie: (i), (e); środkowe: (a); tylne: (u), (o); 2. pod względem pionowej pozycji języka (otwartości), wyróżnia się trzy szeregi samogłosek - wysokie: (i), (u); średnie: (e), (o); niskie (a). Jidysz posiada ponadto trzy dyftongi wznoszące (pod względem kierunku artykulacji): (ei), (ai), (oj). System spółgłoskowy tworzy w miarę symetryczny układ: m n b d g p t k v z ż r f s s x h l Symetryczność charakteryzuje także dwie pary głosek zwarto-szczelinowych: (dz) # (ts) i (dź) # (t|), opartych na opozycjach dźwięczności i miejsca artykulacji głoski szczelinowej. Niektórzy autorzy wśród fonemów języka standardowego uwzględniają także szereg spółgłosek palatalnych (n1, d', t', z', s' ,1'). Dialekty jidysz są pod względem liczebności zarówno fonemów samogłoskowych, jak i spółgłoskowych znacznie bardziej zróżnicowane niż język standardowy. Akcent wyrazowy w jidysz jest dynamiczny, padający zwykle na sylabę rdzeniową. Część słownictwa pochodzenia hebrajskiego i słowiańskiego kieruje się jednak odrębnymi zasadami akcentowania wyrazowego. Silny akcent dynamiczny prowadzi w języku mówionym do licznych form kli-tycznych i kontrakcyjnych, z których tylko mała część została uwzględniona w języku standardowym: np. ix vel > ix'l 'będę'. Ważną cechą intonacji zdaniowej jest jej funkcja dystynktywna, pozwala ona, przy tym samym szyku wyrazowym, tworzyć w jidysz zdania pytające, twierdzące i rozkazujące. Gramatyka Jidysz jest językiem fleksyjnym, a paradygmaty odmiany wyrazowej odnoszą się do następujących części mowy: czasownik, rzeczownik, rodzajnik, przymiotnik, (częściowo) przysłówek i zaimek. Nominalne części mowy charakteryzowane są przez kategorie przypadku (nominativus, po-ssesivus, dativus, accusativus), rodzaju (maskulinum, femininum, neutrum) i liczby (singularis, plu-mlis). Formy osobowe czasownika wyrażają kategorie osoby, liczby, czasu, trybu, strony. Systemowy charakter zdaje się też mieć podział czasowników na pary aspektowe i aspektoidalne typu: srajbn # onsrajbn 'pisać # napisać', ran # a nr ton 'ruszać # poruszyć', oraz związane z rodzajem czynności np. ixfleg im zen# ix ze Im 'widuję go # widzę go'. Koniugacja czasownika poza trybem oznajmującym w czasie teraźniejszym jest analityczna, tj. tworzona za pomocą słów posiłkowych. Wśród postaci czasownika szczególną grupę tworzą tzw. czasowniki peryfrastyczne, charakteryzujące się także w czasie teraźniejszym fleksją analityczną, np.: lib hobn: ix hob lib, du host lib, mir hobn lib # 'lubieć, lubię, lubisz, lubimy #', nalem vem: ix ver nalem, du verst nalem, mir vem nalem # 'znikać: znikam, znikasz, znikamy#', złx mejasev zajn: ix bin zix mejaśev, du bist zix mejasev, mir zenen zix mejaśev, #zastanawiać się: zastanawiam się, zastanawiasz się, zastanawiamy się#'. Formy te zwykle tworzone są od rdzenia leksemu pochodzenia hebrajskiego. Germański podział na czasowniki słabe/regularne i mocne/nieregularne manifestuje się jedynie w postaci imiesłowu czasu przeszłego, odpowiednio: zogn - gezogt 'mówić - powiedział', kumen - gekumen 'iść - przyszedł'. Składnię języka jidysz charakteryzuje m.in.: 1. duża swoboda w szyku zdaniowym np. Jemterzbi ojsnyejnik a gantse meśexte!" (I. L. Perec) 'Uczy się na pamięć całego ustępu Talmudu!', 2. imiesłowowe równoważniki zdań, np. „un arajnlejgndik dos holts in ojvn, hot der rebe, krextsndik, gezogt fun slixes dem erstn pismen" (I. L. Perec) 'I wkładając drewno do pieca, rebe wzdychając, 212 odmówił pierwszą część modlitwy pokutnej'; 3. wielokrotna negacja „gegaiwet bajm rebn hot men niśt, ober kejn lebedik baśefenis iż in stub nist geven" (J. L. Perec) 'nie kradziono u rebego, ale w domu nie było żadnego żywego stworzenia'. Zdania główne i podrzędne nie różnią się szykiem wyrazowym. Dialekty Podział jidysz na dwie gałęzie zachodnią i wschodnią nastąpił w wyniku masowej emigracji Żydów niemieckich do Europy Wschodniej w okresie starojidysz. Na przełomie XV i XVI w. podział ten stał się równocześnie istotną granicą kulturową dzielącą w ostateczności żydostwo na zachodnioeuropejskie - o odrębnym obrządku synagogalnym, ale też o tendencjach asymilatorskich i kosmopolitycznych, oraz żydostwo wschodnoeuropejskie - wiernie strzegące swych odrębnych tradycji, języka i obrządku. Do obszaru rozpowszechnienia jidysz zachodniego historycznie należały całe Niemcy, Akacja, Lotaryngia, Austria (poza Galicją), Czechy i Morawy, Węgry oraz częściowo Siedmiogród i Słowacja. Najważniejszą cechą fonetyczną różniącą obszar jidysz zachodniego od wschodniego jest realizacja dyftongów: wsch. jid. /Isojfn flejsl 'kupić mięso' jest realizowany w jid. zach. jako /ka:fn flaśl. Nie jest to jednak obszar jednolity i rozpada się na dalsze specyficzne dialekty, przede wszystkim dialekt alzacki, sudecki i węgierski. Jidysz wschodni odegrał decydującą rolę w rozwoju języka i współczesnej literatury jidysz. Używany współcześnie termin jidysz odnosi się więc przede wszystkim do wschodniej gałęzi języka Żydów aszkenazyjskich. Była to gałąź silnie rozczłonkowana i rozpadała się na trzy większe grupy dialektyczne: jidysz centralny, zwany też polskim, jidysz poludniowo-wschodni, zwany ukraińskim oraz jidysz pólnocno-wschodni, zwany litwackim. Pierwsze dwie grupy, jidysz centralny i południo-wo-wschodni, charakteryzuje zespół wspólnych cech fonetycznych, przede wszystkim wymowa pro-togłoski /a:/ np. w wyrazach zogn, jor, tog 'mówić, rok, dzień' jako /zugn, jur, tugl - dlatego zwane są one dialektami-u, podczas gdy dialekt północno-wschodni określany jest według tego samego kryterium jako dialekt-o. Granica między dialektem-o i dialektami-u, która historycznie odpowiadała mniej więcej granicy między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim, stała się z końcem XVIII w. również granicą światopoglądową Żydów wschodnioeuropejskich. Dzieliła umow- 213 Dosjidyn* nie obszar dialektu wschodniego na teren oddziaływania chasydyzmu i obszar antagonistycznego ruchu reprezentowanego przez misnagdów. W Polsce porozbiorowej stała się granicą wyróżniającą dwie społeczności żyd., tzw. „litwaków" i „polaków", między którymi także na punkcie różnic dialektycznych dochodziło do antagonizmów. Za podstawę normy ortofonicznej języka standardowego przyjęto dialekt północny, zaś w zakresie gramatyki i składni posłużyły za wzorce dialekty centralny i południowy. M. Weinreich, History ofthe Yiddish Language (tłum. z jid.), Chicago/London 1980; The Language and Culture Atlas ofAskhenazic Jewry, (LCAAJ), tom I, 1992 Tubingen, tom II, 1995 Tiibingen, tom III, 2000 Tiibingen (następne tomy w opracowaniu); S. Birnbaum, Yiddish - A Survey and a Grammar. Toronto 1979; E. Geller, Jidysz - język Żydów polskich, Warszawa 1994; P. Wexler: Yiddish the 15th Slavic Language. A study ofpartial language shift from Judeo-Sorbian to German [w:] „International Journal of the Sociology of Language", 91. Berlin 1991, str. 9-150. Ewa Geller Jidisze Demokratisze Fofkspartaj (jid. Żydowska Demokratyczna Partia Ludowa, popularnie folkiści) - powstała w Wilnie w 1906 na podstawie koncepcji wybitnego historyka Szymona Dubnowa, który widział w Żydach odrębny naród z językiem narodowym jidysz i odrzucał ideę utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie. JDF przewidywała rozwiązanie problemów żydowskich w demokratycznym systemie politycznym i autonomii narodowo-kul-turalnej w państwach, gdzie zamieszkują od dawna (są więc autochtonami) i z którymi łączą ich tradycje. Odrzucała także koncepcje socjalistów, opowiadając się za liberalizmem. W Warszawie JDF powstała w 1916, przed wyborami do władz miejskich i wkrótce zyskała tu istotne wpływy (m.in. należało do niej wielu wybitnych intelektualistów; przewodniczący Noah Pryłucki redagował dziennik „Der Moment", którego był właścicielem). Drugim ośrodkiem stała się Łódź. Po 1918 Sz. Dubnow mieszkał w Berlinie, następnie w Rydze (tu został zamordowany podczas okupacji niemieckiej) i przewodniczył międzynarodowej organizacji folkistów, partia miała jednak realne znaczenie tylko w Polsce. Początkowo najważniejszą rolę odgrywała w Łodzi, Warszawie i Wilnie, lecz dość szybko malały jej wpływy, zwłaszcza w Łodzi. W 1926 oddział wileński (przewodniczył lekarz Gemach Szabad) dokonał secesji (powstała Jidisze Demokratisz-Fołkistisze Par-taj in Pojln), która w wyborach 1928 współpracowała z syjonistami (C. Szabad wszedł wówczas do senatu). Znacznie osłabiona organizacja warszawska w wyborach 1928 współpracowała z Agudas Isroel; ożywiła działalność dopiero po 1935, lecz nie odzyskała dawnego znaczenia. Obciążony długami dziennik „Der Mo- ment" przeszedł w ręce Nowej Organizacji Syjonistycznej. Tom. Jidysze Socjaldemokratisze Arbeter Partaj Farajnigte (jid. Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Zjednoczeni) -krótko istniejąca partia, powstała w 1917 w wyniku zjednoczenia Syjonistyczno-Socjalistycznej Partii Robotniczej i Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. Na Ukrainie Zjednoczeni zyskali na znaczeniu dzięki udziałowi w Radzie Centralnej w 1917-1918. W Polsce dawni syjo-niści-socjaliści działali jako Zjednoczeni dopiero od 1918. W przeciwieństwie do innych syjonistycznych odłamów żądali „personalno-narodo-wej autonomii" dla mniejszości żyd. na miejscu, a nie państwa w Palestynie, i opowiedzieli się za uznaniem jidysz za żyd. jęz. narodowy. Jako przeciwnicy ustroju kapitalistycznego, po zwycięstwie socjalizmu spodziewali się narodowego i społecznego wyzwolenia ludności żyd. Gdy liczni członkowie wstąpili do innych partii, Zjednoczeni jako sekcja autonomiczna przystąpili w 1922 do Partii Niezależnych Socjalistów, od 1924 do Niezależnej Socjalistycznej Partii Pracy. Najważniejszym przedstawicielem Zjednoczonych w Polsce był J. Kruk. G.R „Dos Jidysze Wart" (Słowo Żydowskie) -dwutygodnik społeczno-kulturalny, ukazujący się w Warszawie od 11992. Redakcją od początku kieruje A. Rok. Czasopismo adresowane jest zarówno do środowisk żyd., jak i Polaków interesujących się problemami polskich Żydów. Powstało z inicjatywy dziennikarzy związanych z redakcją zamkniętego w XII 1991 „Fołks Szty-me". Zmieniono profil czasopisma oraz objętość stron w jęz. polskim. Obecnie 60% objęto- JMyner ści zajmują teksty pisane po polsku, resztę -w jidysz. Redakcja ograniczyła problematykę polityczną na rzecz publikacji materiałów dotyczących historii, kultury oraz stosunków polsko-żydowskich. W części polskojęzycznej stale drukują historycy J. Tomaszewski i M. Fuks, tłumacz M. Friedman, pedagog A. Lewin, publicyści B. Lewicki, R. Wasita i T. Żółciński. W części żyd. zamieszczają korespondencje Ch. Ber-man, J. Burg, A. Lizen, Sz. Bat oraz A. Fiszbin, którzy informują społeczność żydowską w Polsce o problemach środowisk żyd. w innych krajach. Wydawcą czasopisma jest Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, środki finansowe pochodzą z budżetu Ministerstwa Kultury. 1917-1919 ukazywał się w Warszawie ortodoksyjny dziennik, związany z Agudas Isro-el, o tym samym tytule. J.Ż. Jidyszer Komunistiszer Arbeter Bund (Kombund) in Pojln (jid. Żydowski Komunistyczny Związek Robotniczy w Polsce) - powstał jako odłam Ogólnego Żydowskiego Związku Robotników (Bund) w Polsce, gdy większość delegatów na drugim zjeździe partii w 1921 opowiedziała się przeciwko wstąpieniu do Międzynarodówki Komunistycznej. Kom-bundyści dążyli od początku do przyłączenia do KPRP, nie mogli jednakże przeforsować swego żądania, by utworzyć autonomiczną organizację żyd. w partii komunistycznej. Przyjęty do Międzynarodówki Komunistycznej w VI 1922, K. rozpłynął się już pod koniec 1922 w KPRP, w której na polecenie Moskwy utworzono Biuro Sekcji Żydowskich bezpośrednio podległe kierownictwu partii. Czołowymi kombundysta-mi byli m.in. J. Majski i P. Mińsk. Gereon Iwański, Żydowski Komunistyczny Związek Robotniczy Kombund w Polsce 1921-1923, „Z pola walki" 1974, nr 4 (68), s. 42-76; Pinkus Mińsk, Di ge-szichte fun a falsze iluzje, Buenos Aires 1954. G. R jiszuw - (z hebr. le-jaszew - osiedlić się, osiąść) słowo używane najczęściej na określenie żyd. społeczności w Palestynie przed powstaniem państwa Izrael, szczególnie w kontekście jej organów samorządowych oraz projektów zagospodarowania Palestyny. W odniesieniu do społeczności żyd. w Palestynie przed 1882 (początek pierwszej aliji), jej położenia gospodarczego oraz prawnego używa się określenia „stary ji- 214 szuw". Charakteryzował go głęboki podział między społecznością aszkenazyjską i sefardyjską oraz duża zależność od pomocy materialnej zbieranej wśród Żydów poza Palestyną. Sposób życia społeczności podyktowany był przez tradycje religijne. Ocenia się, że w pół. XIX w. mieszkało w Palestynie około 12 tyś. Żydów, zaś do 1882 liczba ta wzrosła do około 24 tyś. Na określenie społeczności żyd. w Palestynie w 1. 1882-1918 używa się określenia „nowy jiszuw". Ta społeczność w znacznie większym stopniu budowała swoją tożsamość wokół pojęcia narodu, a nie wyłącznie pojęć tradycyjnych. Podjęto próby organizowania instytucji samorządowych na szczeblu lokalnym. Dopiero po 1918 -w okresie mandatu brytyjskiego - powiodło się zorganizowanie ogólnokrajowych żyd. instytucji samorządowych, a także przyjęcie imigrantów żyd. (olim), przede wszystkim z Europy Wschodniej i z Niemiec. 1939 jiszuw liczył około 450 tyś. osób. N.A. „JIWO Bleter" - czasopismo naukowe w jęz. jidysz, wydawane wl. 1931-1939 w Wilnie, od 1940 w Nowym Jorku, przez Żyd. Instytut Naukowy (Jidiszer Wissenszaftlecherlnstitui). Pismo publikuje artykuły o tematyce historycznej, spo-łeczno-kulturalnej, z dziedziny etnografii, statystyki itp. Jako dodatek wydawano „Jedyjes fun JIWO" (Wiadomości JIWO), obecnie samodzielny biuletyn w jęz. jidysz i angielskim. M.F. Joint (pełna nazwa: Ameńcan Jewish Joint Distribution Committee, obecnie: American Joint Distńbution Committee) - organizacja charytatywna założona w USA 27 XI 1914 pod wpływem wiadomości o tragicznej sytuacji Żydów w ogarniętej wojną Europie. Pierwszym przewodniczącym został jeden z inicjatorów powołania tej organizacji Felix M. Warburg. Miała rozprowadzać środki zebrane przez organizacje charytatywne: American Jewish Relief Committee, ortodoksyjny Central Relief Committee i robotniczy People's Relief Committee (stąd określenie „joint" - łączny). W następnych latach Joint współpracował z United Palestine Appeal (w ramach United Jewish Ap-peal) oraz ICA (Jewish Colonization Associa-tion). W okresie międzywojennym zajmował neutralne stanowisko wobec ruchu syjonistycz- 215 józefińskte nego. W 1. 1922-1938 rozwijano program pomocy w Rosji, który obejmował: kursy zawodowe, opiekę medyczną, kooperatywy kredytowe i żydowskie osadnictwo rolne na Ukrainie i na Krymie (Agro-Joint). W Polsce J. prowadził początkowo akcję pomocy ofiarom wojny, a od IV1920 przystąpił do akcji rekonstrukcyjnej. W Warszawie otwarto biuro J. na Polskę. 1921 J. przeprowadził ankietę na temat struktury zawodowej ludności żyd. w Polsce, która objęła przedsiębiorstwa przemysłowe. Wspierano kasy udzielające pożyczek bezprocentowych, pomagano powstającym spółdzielniom kredytowym. Kredytów udzielano także żyd. spółdzielniom wytwórczym, ogrodniczym i rolniczym oraz żyd. koloniom rolniczym na kresach, tworzonym przez ORT. J. utworzył Komitet do Spraw Żyd. Rzemiosła. Wspierał finansowo działalność TOZ-u i Centosu, a także wielu innych instytucji żyd. Istotne znaczenie miała pomoc J. dla Żydów obywateli polskich wygnanych w końcu X 1938 z Niemiec. Podczas okupacji przedstawiciele J. w Polsce - Icchak Giterman, Dawid Guzik i Lejb Neu-stad - zorganizowali pomoc w gettach i obozach pracy. W getcie warszawskim utworzono sieć kuchni ludowych, internaty dla sierot, udzielano pomocy inteligencji, zbierano odzież dla ubogich, przesiedleńców i uciekinierów z małych miasteczek. Działacze J. w getcie warszawskim brali udział w podziemnym ruchu oporu. 18 VII 1945 J. wznowił legalną działalność na terenie Polski, do czego przyczyniły się starania Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, który motywował je dramatyczną sytuacją materialną osób ocalałych. J. pomagał zakładać pierwsze szpitale, punkty sanitarne, domy noclegowe i warsztaty pracy. W znacznym stopniu pokrywał też budżet komitetów żyd. J. wspierał spółdzielnie żyd. i ich centralę „Solidarność", która dzięki tej pomocy zaopatrywać mogła spółdzielnie w surowce. Pokrywał w znacznej części budżety partii syjonistycznych, organizacji młodzieżowych i He-Chalucu, pomógł odbudować gmach dawnej Biblioteki Judaistycznej. Pierwszym powojennym przedstawicielem J. w Polsce był D. Guzik, a po jego tragicznej śmierci w III 1946 Józef Gi-tler-Bar-ski - sekretarz generalny oraz William Bein -przedstawiciel J. na Polskę. J. zmuszony został do zaprzestania tej działalności od l I 1950; podobnie stało się w Czechosłowacji, Bułgarii, Rumunii i na Węgrzech. Wznowił działalność w Polsce w 1957, by przerwać ją znowu w 1967; ponownie podjął ją w 1982 i kontynuuje nadal. Różnymi formami pomocy zostało objętych ok. 5 tyś. Żydów, głównie ludzi starszych i chorych. J. udzielał zapomóg, przydzielał leki, aparaty słuchowe, okulary i protezy. Joint wspierał również działalność TSKZ oraz Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. X 1992 z inicjatywy Jointu i Agencji Żydowskiej powstało w Warszawie Centrum Edukacyjno-Informacyjne Kultury Żydowskiej dla zorganizowania bazy źródłowej o tematyce żyd. N.A. Jom Kipur (hebr. Dzień Pojednania, w Polsce nazywany też Sądnym Dniem) - dzień pokuty i postu obchodzony dziesiątego dnia miesiąca tiszri. Jest to najważniejszy dzień żydowskiego roku, kończący Dziesięć Dni Pokuty. W ten jedyny dzień arcykapłan wchodził do miejsca Święte Świętych w Świątyni jerozolimskiej. J.K. poprzedza ceremonia kapami, rytualne oczyszczenie w mykwie oraz rzadsze obecnie symboliczne biczowanie. Obowiązuje ścisły post, zakaz mycia się, noszenia skórzanego obuwia i podejmowania współżycia płciowego. Wieczorną liturgię J.K. rozpoczyna pieśń Koi nidre - unieważnienie ślubowań religijnych. Prawie cały dzień trwają modły w synagodze, odmawia się modlitwy za zmarłych, wyznaje grzechy, błaga o Boże przebaczenie, odczytuje Torę, Księgę Jonasza. Dzień zamyka nabożeństwo Neila (hebr. zamknięcie) i dęcie w szofar. R. R józefińskie reformy - akty prawne, znane pod niemiecką nazwą Toleranzpatent, dotyczące ludności żyd. wydane przez cesarza Austrii Józefa II (1741-1790, panował 1765-1790). Pierwszy edykt tolerancyjny cesarz wydał 2 11782 dla Żydów z Wiednia i Dolnej Austrii, w następnych latach ukazały się edykty dla innych części monarchii (dla Galicji 1785 i 1789). Zgodnie z duchem oświeconego absolutyzmu, reformy miały zmniejszyć izolację ludności żyd., odsunąć od zajęć uważanych za nieproduktywne i szkodliwe, ułatwić jej dostęp do wykształcenia świeckiego i uczynić bardziej użyteczną dla państwa. W tym celu 1784-1785 zakazano jej dzierżawy gruntów, karczem, browarów oraz propinacji, a ułatwiono zakładanie gospodarstw rolnych. Serię aktów prawnych dotyczących poszczególnych sfer życia podsumował patent z 17 V1789, zw.DiejosephinischeJudenordnung. Na jego mocy zlikwidowano dotychczasowe formy samorządu żydowskiego (na miejsce kahałów powołano gminy wyznaniowe; 141 w Galicji i 2 na Bukowinie, oddzielne sądownictwo, wprowadzono natomiast ułatwienia dotyczące uprawiania handlu, rzemiosła, przemysłu, nabywania nieruchomości, studiów uniwersyteckich. 1787 nakazano Żydom przyjąć niemieckie nazwiska rodowe oraz wprowadzono przymus szkolny dla młodzieży. Rok później wprowadzono obowiązek służby wojskowej. A.Ż. 216 „Jud, der" (jid. Żyd) - 1) czasopismo syjonistyczne wjęz. jidysz, dwutygodnik, od nr 21 -tygodnik, wydawany w Krakowie i w Warszawie w 1. 1899-1903. Redaktorami byli J. Ch. Raw-nicki, J. Lurie. 1901-1902 wydawano przy nim miesięcznik „Di Jidisze Familie", poświęcony sprawom rodzinnym i publicystyce literacko-kulturalnej; 2) wydawany w jęz. jidysz dziennik (1921-1929, 1919-1920 tygodnik) sfer ortodoksyjnych, skupionych wokół cadyka z Góry Kalwarii, centralny organ partii Agudas Isroel. Redaktorem był Sz. M. Kaminer. 1929, po reorganizacji wydawnictwa, gazetę zastąpił dziennik „Dos Judisze Togbłat". Czołowym publicystą obu pism był dr H. Zajdman. M.F. judaizm Judaizm (wyznanie mojżeszowe, mozaizm) jest religią Żydów. Liczba wyznawców judaizmu może być określona tylko przez analizę żyd. postaw religijnych. Przez wieki wyznawanie judaizmu wyznaczało, kto jest Żydem; odejście od judaizmu powodowało w praktyce utratę tożsamości żyd. W ciągu ostatnich dwu stuleci coraz więcej Żydów zaczęło określać siebie jako Żydów w sensie narodowym lub kulturalnym, ale nie religijnym; wielu innych nie przestrzega wszystkich rygorów wymaganych w tradycyjnym judaizmie, lecz praktykuje jedną z jego zreformowanych wersji. Wśród żyjących obecnie kilkunastu milionów Żydów (gł. w USA, Izraelu, Francji, Wielkiej Brytanii, Argentynie, Rosji, na Ukrainie) tylko kilkanaście procent zachowuje tradycyjny judaizm albo w wersji ultraortodoksyjnej (np. chasydzi), albo nowocześnie ortodoksyjnej. Spośród pozostałych niewielu uczęszcza regularnie do synagogi. Większość przyznaje się jednak do zasadniczych kategorii żyd. wizji świata, wyrażonych w tradycji judaizmu. Ponadto większość Żydów, a w Izraelu prawie wszyscy, obchodzi święta żyd. oraz nadaje wyznaczoną przez judaizm formę ślubom, pogrzebom i innym ważnym momentom życia. Termin „judaizm" jest pochodzenia greckiego i nie ma bezpośredniego odpowiednika w Biblii i dawnej literaturze hebr. Tora jest tradycyjnym terminem stosowanym do określenia całości dziedzictwa religijnego, zarówno literatury jak i rytuałów, obowiązków, zwyczajów i związanych z nimi wartości. Termin ten ma jednak zarazem węższe znaczenia, oznacza w szczególności pierwsze pięć ksiąg biblijnych. Krótkie określenie istoty judaizmu nie jest możliwe, choć już w Talmudzie są próby streszczania przykazań, np. przez stwierdzenie proroka Habakuka, że „sprawiedliwy z wiary żyć będzie", albo poprzez odpowiedź Rabbiego Hillela poganinowi, który chciał się dowiedzieć, co to jest Tora, „stojąc na jednej nodze", i usłyszał: „Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe". Żadna taka definicja nigdy nie została uznana za wiążącą, Żydzi zgadzają się jednak co do tego, że judaizm zawiera wizję relacji między Bogiem, człowiekiem a światem i wyraża szczególne więzi pomiędzy Bogiem, Torą i Izraelem, przy czym Izrael oznacza tu po pierwsze lud Izraela, czyli wszystkich Żydów, po drugie ziemię Izraela, a po trzecie - acz nie dla wszystkich Żydów religijnych - odrodzone niedawno państwo Izraela. Filary zawartego w judaizmie obrazu świata to monoteizm etyczny i przymierze Boga z Żydami, czyli wiara w jedynego prawdziwego Boga, stwórcę i pana świata, który oczekuje od ludzi moralnego zachowania, a od Żydów, których wybrał na swoich świadków, takiego sposobu życia, który utrzymuje pamięć objawień Boga i czyni z Żydów „królestwo kapłańskie". Związek Żydów z Bogiem ma znaczenie dla całej ludzkości, a gdy nadejdzie Mesjasz i zapanuje powszechny pokój, stanie się to dla wszystkich oczywiste - w tym wyraża się uniwersalny aspekt judaizmu; również w tym, iż możliwe jest nawrócenie na judaizm; w tym wreszcie, choć jest to aspekt zewnętrzny, że judaizm jest korzeniem chrześcijaństwa, a także islamu. 217 Judaizm biblijny Według Biblii źródła judaizmu sięgają patriarchy Abrahama, który w początkach II tyś. p.n.e. przywędrował z Mezopotamii do Kanaanu. Jego potomkowie (Hebrajczycy, Izraelici) przebywali w Egipcie, gdzie po pewnym czasie stali się niewolnikami. Wyjście z „niewoli egipskiej" pod wodzą Mojżesza, ok. XIII w. p.n.e., było skutkiem bezpośredniej interwencji Boga. Ten moment oraz czterdziestoletnia wędrówka po pustyni z powrotem do Kanaanu, obiecanej „ziemi Izraela", a nade wszystko otrzymane wtedy objawienie na górze Synaj, stanowią początek tożsamości i historii judaizmu oraz główny punkt odniesienia całej późniejszej liturgii. Formy kultu rozwinęły się z wierzeń i praktyk koczowniczych plemion semickich, do których należeli wcześniej Hebrajczycy, pod wpływem religii Mezopotamii, Kanaanu, Egiptu. Cechą wyróżniającą było zerwanie z powszechnym wtedy kultem wielu bóstw i ich przedstawień na rzecz wiary w Jedynego, niewidzialnego Boga, władcę świata, króla Izraela, „Boga Abrahama, Izaaka, Jakuba". Jego imię, zapisywane za pomocą spółgłosek JHWH, jest wg judaizmu niewymawialne (po polsku oddawane jako „Jahwe" lub „Jehowa", albo też zgodnie ze zwyczajem judaizmu - jako „Pan"), określane nieraz greckim terminem „tetragrammaton". Zostało ono objawione Mojżeszowi jako „jestem, który jestem". Judaizm biblijny rozwinął się, gdy ok. 1000 p.n.e. zostało utworzone królestwo Dawida. Jego syn Salomon panował nad wszystkimi ziemiami, na których osiedliło się dwanaście plemion, potomków synów patriarchy Jakuba. Po jego śmierci królestwo północne oddzieliło się od Judei, pozostającej w orbicie wpływów Jerozolimy, a w VIII w. zniszczone przez Asyrię znikło z historii judaizmu. Król Salomon zbudował Świątynię w świętym mieście Jerozolimie. Wokół Świątyni skupiała się liczna warstwa kapłańska, która sprawowała kult ofiarniczy. Zgodnie z powszechną wówczas praktyką częścią procesu pokuty za grzechy było składanie ofiar ze zwierząt. Ponadto ofiary z płodów rolnych i ze zwierząt hodowlanych były wyrazem przekonania, że źródłem życia jest Bóg. W Świątyni nie było jednak - w przeciwieństwie do świątyń wszystkich innych religii - żadnej podobizny Boga. Przez wiele pokoleń trwał konflikt judaizmu z ciągle odradzającymi się praktykami pogańskimi i czczenia lokalnych bóstw, np. kanaanejskiego Baala. Reformy Jozjasza (622 p.n.e.) przyniosły centralizację kultu w Jerozolimie. W nawoływaniu ludu Izraela i jego władców do dochowania wierności Przymierzu zawartemu z Bogiem pod Synajem oraz do kierowania się w życiu społecznym zasadami sprawiedliwości szczególną rolę odgrywali prorocy. Dzięki prorokom i przechowującym tradycję kapłanom zniszczenie Świątyni przez Babilończyków i „niewola babilońska" (587-538 p.n.e.) nie doprowadziły do upadku judaizmu, ale do rozwinięcia w religię, która może funkcjonować gdziekolwiek. Praktykowanie obowiązków religijnych, np. obrzezania nowo narodzonych chłopców, odpoczynku w dzień siódmy - szabat, przepisów dietetycznych i czystości rytualnej, szło w parze ze wzmocnieniem mesjańskich nadziei na odrodzenie Królestwa Izraela. Po powrocie z niewoli została zbudowana druga Świątynia, a judaizm jako religia Prawa stał się niekwestionowaną podstawą życia kraju. Władcy Persji, panujący wtedy na Bliskim Wschodzie, uznali Torę za podstawę lokalnego prawa. Według historyków w V w. p.n.e. dokonała się ostateczna kodyfikacja pierwszej części Biblii hebrajskiej, czyli właśnie Tory w sensie wąskim, tzn. Pięcio-księgu Mojżesza. Obok Tory spisanej przekazywane są zarazem jej interpretacje i rozwinięcia zwane Torą ustną. Wg tradycyjnego poglądu judaizmu jedna i druga Tora stanowią jedność wywodzącą się od Mojżesza. Ostateczne ustalenie tekstu Pięcioksięgu, a wkrótce również drugiej (z trzech) części Biblii znanej jako „Prorocy", czyli pism historycznych i prorockich (Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i in.), spowodowało wielki rozwój tradycji nauczania i ustnej interpretacji przykazań. Kodyfikacja tradycji ustnej nastąpiła znacznie później poprzez spisanie Miszny (Rabbi Jehuda ha-Nassi, ok. 200 n.e.). Judaizm, tak jak poprzednio, rozwijał się na styku różnych cywilizacji. Do wpływów perskich, które zapewne były ważne w kształtowaniu się koncepcji dotyczących życia po śmierci, aniołów oraz szatana, dołączyły wkrótce wpływy greckie. Judaizm okresu hellenistycznego (IV w. p.n.e.-II w. n.e.) cechowało współistnienie odłamów różniących się stosunkiem do kultury greckiej, a po- judaizm 218 tem do dominacji Rzymu, a także do obowiązywania praw i przekonań przekazywanych w ramach tradycji ustnej. Kapłani z rodu Machabeuszy w II w. p.n.e. przewodzili zwycięskiemu powstaniu przeciw syryjskim Grekom, które przyniosło na kilka pokoleń niezależność państwową. Od tego czasu pojęcie męczeństwa za wiarę zajmuje w judaizmie ważne miejsce. Wpływy hellenistyczne wciąż jednak rosły, m.in. wśród arystokracji i w stronnictwie saduceuszy, które dominowało wśród kapłanów świątynnych. Faryzeusze byli nauczycielami, przechowywali i rozwijali Torę ustną, której nie akceptowali saduceusze. Esseńczycy tworzyli odizolowane zgromadzenia hołdujące ascezie, a niektórzy nawet zachowywali celibat. Ich bezkompromisowa religijność była przepojona oczekiwaniem na czasy ostateczne, triumf dobra i zakończenie żyd. zależności od Rzymu. Wojowniczy zeloci chcieli natomiast siłą zrzucić rzymskie jarzmo. Judaizm rabiniczny Zburzenie Świątyni w 70 n.e. spowodowało konieczność dostosowania judaizmu do nowej sytuacji. Stłumienie przez Rzym późniejszych powstań żyd. doprowadziło do rozproszenia Żydów, najpierw poprzez zakaz mieszkania w Jerozolimie, a potem stopniową eliminację Żydów z ziemi Izraela. Jednak aż do IV w. działali tam najpierw nauczyciele tannaici (np. Hillel Starszy, Rabi Akiwa) tworzący korpus praw zawarty ostatecznie w Misznie, a następnie ich interpretatorzy (amoraici, np. Rabbi Jochanan) współtworzący treść Talmudu. W późnej starożytności i wczesnym średniowieczu główne ośrodki judaizmu istniały jednak w Babilonii, gdzie tamtejsi amoraici (np. Raw Samuel) utworzyli szkoły działające przez wiele pokoleń (najważniejsze ośrodki to Nehardea, Sura, Pumpedyta). W średniowieczu najważniejsze centra judaizmu powstały w świecie muzułmańskim, najpierw na terenach Babilonii, gdzie ówcześni żyd. przywódcy religijni nosili tytuł gaona (najsłynniejszym jest Saadia, X w.). Tam od pnia judaizmu oddzieliła się religia karaicka, odrzucająca nawarstwioną przez wieki tradycję ustną, postulująca dosłowną interpretację Tory. Przez kilka wieków karaityzm utrzymywał się jako wpływowa religia, pozostając w konflikcie teologicznym z głównym (tzw. raba-nickim) nurtem judaizmu, co nie oznaczało zaniechania kontaktów; w Egipcie zdarzały się np. małżeństwa mieszane. W czasach nowożytnych karaityzm stracił wpływy i ma teraz tylko garstkę wyznawców, a poczucie łączności z judaizmem i Żydami zanikło po obu stronach. Szczególnie żywotnym ośrodkiem średniowiecznego judaizmu stała się najpierw muzułmańska, a potem chrześcijańska Hiszpania, gdzie rabini byli ważnymi i uznanymi uczestnikami życia intelektualnego i naukowego (np. Jehuda Halevi, Majmonides). Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii w XV w. ich potomkowie, zwani Żydami sefardyjskimi, osiedlili się w krajach basenu Morza Śródziemnego, gdzie utworzyli nowe ośrodki judaizmu. Ustanowiono je również w ziemi Izraela, np. w Sa-fedzie (Cfat) w XVI w. (m.in. Józef Karo, Icchak Luria). Szczególnym ośrodkiem Żydów sefardyj-skich był Amsterdam, gdyż dużą rolę odgrywali w nim przybyli z Półwyspu Iberyjskiego tzw. marani, zmuszeni uprzednio do przyjęcia chrześcijaństwa. Tradycje rozpoczęte w średniowieczu w północnej Francji i w Niemczech (w XI w. Rabbenu Gershom i Raszi, a potem jego następcy, tzw. tosafiści) kontynuowali Żydzi aszkenazyjscy, którzy po wygnaniu z Europy Zachodniej przenieśli się do Europy Wschodniej, a szczególnie na ziemie polskie, gdzie stworzyli dominujące w epoce nowożytnej centra judaizmu (np. Mojżesz Isserles w XVI w. w Krakowie, Gaon Wileński w XVII w.). Judaizm rabiniczny dotrwał aż do czasów współczesnych w postaci zapoczątkowanej po upadku Świątyni, kiedy rabini, znawcy i nauczyciele Tory, zebrani w Jawne (Jamnii), ustalili kanon Biblii i sposób funkcjonowania judaizmu bez Świątyni i bez władzy politycznej. Kontynuowali oni głównie tradycję faryzeuszy. Przetrwała tylko ich wersja judaizmu (nie licząc chrześcijaństwa, które będąc początkowo sektą żyd., poszło własną drogą), zanikły natomiast i nie weszły w skład późniejszego judaizmu pozostałe stronnictwa, jak również potężny liczebnie i intelektualnie judaizm hellenistyczny z centrum w Aleksandrii, który posługiwał się greckim tłumaczeniem Biblii (Septu-aginta z III w. p.n.e.). Judaizm rabiniczny zwany jest też talmudycznym, gdyż nauczanie rabinów, zarówno rozbudowa prawa religijnego ujęta jako komentarz do Miszny, jak i liczne komentarze biblijne (midrasze), 219 judaizm Skryba pracujący nad pergaminowym zwojem Tory zawarto w Talmudzie (ok. 500 n.e.), który został zredagowany w dwóch wersjach: wcześniejszej jerozolimskiej (zwanej też palestyńską) i późniejszej, obszerniejszej i bardziej autorytatywnej -babilońskiej. Talmud, kodeksy prawa religijnego, w szczególności Szulchan Amch z XVI w., i inne podstawowe pisma religijne były wspólne dla wszystkich Żydów i dlatego rozproszenie i olbrzymie zróżnicowanie kultowe nigdy nie zniweczyły zasadniczej jedności judaizmu. Judaizm rabiniczny panował niepodzielnie do XVIII w. i jest podstawą wszystkich współczesnych kierunków judaizmu. Jego istota to modlitwy zamiast ofiar świątynnych, dyscyplina i rytuał w życiu codziennym, kluczowa rola rodziny i rytuałów domowych dla kontynuowania misji judaizmu, synagoga dla odprawiania modlitw zbiorowych, powszechny (w odniesieniu do mężczyzn) obowiązek studiowania literatury religijnej. Talmudyczne 613 przykazań (248 nakazów i 365 zakazów), adaptowane do zmieniających się warunków, są podstawą dyscypliny życia codziennego wyznawców ortodoksyjnego judaizmu. Oprócz zasad sprawiedliwości i miłości bliźniego obejmują one obowiązki rytualne, np. odmawianie błogosławieństw przed i po jedzeniu oraz przy okazji wielu czynności, modlitwy trzy razy dziennie (indywidualne, a jeśli się da - grupowe w synagodze albo gdziekolwiek), posty, odpoczynek sobotni (bez pracy, podróży), przepisy pokarmowe (koszerność), np. wystrzeganie się wszelkiej krwi oraz mięsa zwierząt innych niż parzystokopytne przeżuwacze lub drób domowy, zakaz łączenia potraw mięsnych i mlecznych. Ważne od czasów starożytnych były też zasady skromności oraz surowa etyka seksualna. Rabin nie jest kapłanem, lecz zatrudnionym przez lokalną społeczność żyd. znawcą tych przepisów, ich interpretatorem oraz nauczycielem literatury religijnej. Każda gmina jest samodzielna, sama stoi wobec tradycji, odwołując się ewentualnie do uznanych autorytetów rabinicznych. Po- judaizm 220 tomkowie świątynnych kapłanów (wywodzący się w linii męskiej od brata Mojżesza, arcykapłana Aarona) zachowują poczucie dziedzictwa, ale nie mają przywilejów ani prawie żadnych specjalnych funkcji liturgicznych, natomiast ciążą na nich niektóre powinności. Szabat ustanawia stały cykl świąteczny, który wyznacza rytm praktykowania judaizmu. Wedle popularnego powiedzenia nie tylko Żydzi zachowywali szabat, ale i szabat zachował Żydów, tzn. odrębność żyd. Oprócz szabatu najważniejszymi świętami są Jom Kipur (Dzień Pojednania, Sądny dzień), Rosz ha-Szana -jesienny początek roku, liczonego według kalendarza słoneczno-księżyco-wego, oraz święta o charakterze rolniczym, a zarazem historycznym, podczas których oczekiwana była pielgrzymka do Świątyni w Jerozolimie; są to: Pesach (Wielkanoc) na wspomnienie wyjścia z Egiptu, Szawuot (Święto Tygodni) upamiętniające otrzymanie Tory (Pisma św.), Sukot (Święto Szałasów) na pamiątkę wędrówki Izraelitów przez pustynię. Starożytny mistyczny nurt judaizmu rozwinął się w średniowieczu w filozofię kabalistyczną. Najważniejsze jej źródło pisane, księga Zohar (Blask) wydana przez Mojżesza da Leon w Hiszpanii w XIII w., jest przypisywana znanemu z Talmudu mistykowi, Szymonowi bar Jochajowi. Wiedza i praktyki mistyczne, np. kontemplacja imion Boga, były zasadniczo przeznaczone dla praktykujących Żydów dobrze obznajomionych z tradycją judaizmu, ale w renesansowych Włoszech udzielono tej wiedzy uczonym chrześcijańskim, co dało początek kabale chrześcijańskiej. Kabała przybrała popularne formy w XVIII w. w powstałym w Polsce chasydyzmie, ruchu odrodzenia religijnego. Wzmocniło to praktyki magiczne, które w dominującej tradycji judaizmu były ograniczane lub całkowicie odrzucane. Dla przykładu astrologia była od starożytności widziana jako wyraz bałwochwalstwa i braku wiary. Ogólniej mówiąc, judaizm zawsze podkreślał, że każdy człowiek ma wolną wolę i może wybierać pomiędzy uleganiem skłonnościom ku złemu a oczekiwanym przez Boga postępowaniem, zgodnym ze skłonnością ku dobremu. Chasydyzm stawiał na przeżycie zjednoczenia z Bogiem, możliwe nawet dla niewykształconych Żydów. Stworzony na Podolu przez charyzmatycznego Izraela Baal Szem Towa, w ciągu kilkudziesięciu lat opanował większość mas żyd. na terenach, które wchodziły w skład I Rzeczypospolitej. Ruch stracił później swe buntownicze ostrze i podzielił się na szereg grup, wykształcając instytucję dziedzicznego przywództwa - dwór cadyka (rebego), wokół którego koncentrowała się aktywność wyznawców. Cadyk stał się w pewnym sensie pośrednikiem między Bogiem a wyznawcami, co jest sprzeczne z całą pozostałą tradycją judaizmu, nie uznającą pośrednictwa pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Konflikt chasydyzmu z tradycyjnym talmudyzmem nie wynikał jednak nigdy z przekroczenia przez chasydów zasadniczych ram ortodoksji. Zresztą zszedł on wkrótce na drugi plan wobec wspólnego zagrożenia ze strony oświecenia żyd., łączącego praktykę judaizmu z nowoczesnym racjonalizmem i przystosowaniem do społeczeństwa otwartego. Judaizm współczesny Różnice pomiędzy współczesnymi odłamami judaizmu nie polegają przede wszystkim na różnicach dogmatycznych, lecz na różnym stopniu akceptacji przykazań rytualnych i ich nienaruszalności. Zresztą dogmaty nie są sformułowane w sposób wiążący nawet w judaizmie rabinicznym. Jego zasadą jest bowiem, że ustala się przepisy prawne, obowiązujące sposoby postępowania (halacha), natomiast kwestie teologiczne i metafizyczne pozostają dość płynne, podlegają różnym interpretacjom i mogą ewoluować. Na przykład większość żyd. autorów średniowiecznych uznawała, iż świat został stworzony z niczego, inni jednak negowali to, odwołując się do odmiennych gramatycznych interpretacji wersetów biblijnych. Nic więc dziwnego, że nawet najsłynniejsze sformułowanie podstawowych zasad poczynione przez Majmonidesa (XII w.) nie uzyskało pozycji niepodważalnego wykazu dogmatów. Te 13 artykułów wiary Majmonidesa wygląda najkrócej następująco: Bóg jest stwórcą, jest jeden, bezcielesny, wieczny, jako jedyny może być obiektem kultu, mówił przez proroków, Mojżesz był największym z nich, on otrzymał Torę, która jest niezmienna, Bóg jest wszechwiedzący, odpłaca człowiekowi za jego czyny, nadejdzie Mesjasz, nastąpi zmartwychwstanie. Powyższe zasady są na różne sposoby zawarte w modlitewnikach żyd., ale podczas gdy jedni Żydzi rozumieją je - jak niegdyś - dosłownie, to inni dokonują reinterpretacji. Dla wszystkich 221 judaimi odłamów judaizmu wspólna jest absolutna jedność i jedyność Boga, wyrażona w wersecie uważanym za wyznanie wiary: „Słuchaj Izraelu, PAN, Bóg nasz, PAN jeden". Judaizm ortodoksyjny jest w zasadzie bezpośrednią kontynuacją judaizmu rabinicznego. W wersji ultraortodoksyjnej odrzuca wiele aspektów nowoczesnej cywilizacji, choć przyjmuje wszystkie wynalazki techniczne. Wychodzi z założenia, że w dziedzinie religii, a także stosunków międzyreligij-nych, nic się zasadniczo nie zmieniło od wieków. Jednostka ma się dostosować całkowicie do zwyczajów panujących w grupie i decyzji rabinów, którzy jej przewodzą. Szczególnie odległe od nowoczesnych zwyczajów są surowe zasady dotyczące stosunków między płciami: chasydzi nie tylko nie mogą uścisnąć dłoni obcej kobiety, bo oznaczałoby to kontakt fizyczny, ale nie powinni nawet spoglądać na nią. Całkowity tradycjonalizm panuje też w niektórych mniej ważnych dziedzinach: np. chasydzi utrzymują ściśle taki sam strój jak przed 200 laty. Chasydzi największego odłamu Chabad praktykują aktywne nawracanie na swoją drogę innych Żydów. Oczywiście zgodnie z tradycją judaizmu nie próbuje się nawracania nie-Żydów. Judaizm ortodoksyjny w wersji nowoczesnej łączy rygoryzm rytualny codziennego życia (np. tylko koszerne jedzenie, niezapalanie świateł w szabat) z pełnym uczestnictwem w nowoczesnym życiu, kulturze i nauce. Jest to podejście często spotykane w Izraelu, a także w USA i Europie. Podstawy tego podejścia, zwanego też neoortodoksją, ustalił Samson Rafael Hirsch w XIX w. we Frankfurcie. Ważnym współczesnym autorytetem był osiadły po wojnie w USA Józef B. Soloveitchik, który kontynuował racjonalistyczną tradycję jesziw litewskich. Pierwszym żyd. myślicielem, który w imię judaizmu mierzył się z wyzwaniem nowoczesności, był berliński filozof Mojżesz Mendelssohn w XVIII w. Wszyscy późniejsi reformatorzy, a także neoor-todoksi, są jego spadkobiercami, nawet jeżeli nie uznają prymatu rozumu i in. idei Oświecenia. Dla Mendelssohna judaizm jest depozytariuszem objawionych praw obowiązujących Żydów, natomiast wszystkie prawdy o świecie, również prawdy religijne, są dostępne rozumowo. Konsekwencją Oświecenia było też pojawienie się - najpierw w porewolucyjnej Francji, a następnie w innych krajach zachodnich, a później częściowo także wschodniej Europy - idei, że judaizm jest sprawą wyłącznie prywatną, że Żydom należy się wszystko jako jednostkom, a nic jako zorganizowanej zbiorowości, że zatem Żydem jest się w domu, a wszędzie indziej obywatelem. Emancypacja Żydów przyniosła zarówno laicyzację i powstanie świeckiej kultury żyd. oraz nowoczesnych ideologii, np. syjonizmu, jak i rozwój reformy judaizmu. Główne cechy reformy to uznanie ewolucji judaizmu, odrzucenie co najmniej części talmudycznego prawa religijnego i uznanie prawa jednostki do decydowania, co przyjmie, a co odrzuci z tradycyjnych form i przykazań rytualnych. Podstawy różnych odłamów judaizmu zreformowanego, znanego też jako liberalny lub postępowy, tworzone były w Niemczech w XIX w. (np. Abraham Geiger, Samuel Holdheim), a później w USA. Judaizm reformowany odrzuca znaczną większość przykazań rytualnych (np. przepisy żywieniowe). Jest skłonny widzieć siebie jako wyznanie pośród innych wyznań. Początkowo był niechętny syjonizmowi, ale po powstaniu państwa Izrael uległo to zmianie, choć pewne napięcie istnieje z powodu nieuznawania w Izraelu judaizmu reformowanego jako pełnoprawnego kierunku, w którym Żydzi mogliby zawierać śluby itp. W USA, gdzie jest on bardzo rozpowszechniony, ma często postać zaangażowania raczej społecznego niż religijnego. Ważną jego cechą jest używanie w liturgii głównie zrozumiałego dla zgromadzonych w synagodze (zwanej nieraz świątynią) języka lokalnego (w praktyce przede wszystkim angielskiego), choć ostatnio widoczny jest częściowy powrót do hebrajskiego. Z kolei judaizm konserwatywny, który wyłonił się w wyniku odrzucenia zbyt radykalnej reformy i jest również bardzo silny w USA, uznaje ewolucję judaizmu, ale nie porzuca prawa religijnego (halacha), modyfikuje tylko niektóre z przykazań rytualnych (np. dopuszcza możliwość dojazdu samochodem w szabat do synagogi, jeżeli nie da się dojść do niej pieszo). Zawsze też podtrzymywał ważność języka hebrajskiego w liturgii i centralną rolę Ziemi Obiecanej. Wśród jego twórców byli przedstawiciele niemieckiej szkoły historycznej Wissenschaft des Judentums Zachariasz Fran-kel i Solomon Schechter. W nowojorskim seminarium tego odłamu judaizmu nauczał też wpływowy myśliciel i działacz społeczny Abraham Joszua Heschel (Polska, Niemcy, USA), a na jego roz- JlMfeenhass 222 woj mają wpływ tacy nowocześni filozofowie żyd. jak Franz Rosenzweig, który w języku współczesnej filozofii wyrażał tradycyjną wizję misji Izraela, i Martin Buber, który interpretował wątki tradycji chasydzkiej w duchu filozofii egzystencjalnej. Niektórzy religijnie nieobojętni Żydzi przyznają się do odłamu judaizmu konserwatywnego, zwanego rekonstrukcjonizmem. Stworzył go Mordechaj Kapłan, który dowodził, że należy zachowywać tradycję praktyk religijnych, ale nauka współczesna każe widzieć Boga jak nieosobową siłę, a wybraństwo Izraela nie jest kategorią, którą należy utrzymywać. Poglądy te nie są jednak obecnie dominujące nawet wśród członków kongregacji rekonstrukcjonistycznych. Wszystkie nieortodoksyjne formy judaizmu, nawet te, które okazują głęboki szacunek dla tradycji, uznają zmianę pozycji kobiet we współczesnym świecie i z reguły tworzą egalitarne formy liturgii, bez tradycyjnego rozdzielenia kobiet i mężczyzn, a niektóre od niedawna umożliwiają kobietom pełnienie wszelkich funkcji religijnych, w tym funkcji rabina. Oczekiwanie na Mesjasza, który wyzwoli Izrael i przyniesie światu pokój, w średniowieczu prowadziło do pojawienia się ruchów mesjańskich, które zawsze kończyły się klęską; najbardziej znanym fałszywym Mesjaszem był Sabataj Cwi, który w XVII w. pozyskał wielu wyznawców, a potem przeszedł na islam. Napięcie mesjańskie nigdy nie zanika w historii judaizmu, choć czasem przybiera niereligijne formy, np. w syjonizmie. Judaizm reformowany zwykle odchodzi od oczekiwania na osobowego Mesjasza, na rzecz wiary w nadejście epoki mesjańskiej. Powstanie państwa Izrael jest przez jednych uważane za nieistotne z punktu widzenia tęsknot mesjańskich, a nawet - dla grup skrajnych - za sprzeczne z wolą Boga, a przez innych, którzy zapewne wyrażają odczucia większości Żydów - za ważne wydarzenie w dziejach zbawienia. Polska odegrała istotną rolę w dziejach judaizmu. I Rzeczpospolita w XVI w. stała się jednym z najważniejszych terenów żyd. życia religijnego, z uznawanymi wszędzie ośrodkami najpierw w Krakowie i Lublinie, a potem też Wilnie, Brześciu i Warszawie. Uczelnie talmudyczne kwitły aż do 1939. Tu też rozwinął się chasydyzm i ruch jego oponentów (misnagdzi, z hebr. mitnagdim). W Polsce neoortodoksja powtarzała raczej wzorce zach., a gminy reformowane się nie rozwinęły. Wrocław był jednym z najważniejszych centrów judaizmu reformowanego. A. Cohen, Talmud. Syntetyczny wyklad na temat Talmudu i nauk rabinów dotyczących religii, etyki i prawodawstwa, przel. R. Gromacka, Warszawa 1995; A. J. Heschel, Szabat i jego znaczenie dla wspólczesnego czlowieka, Gdańsk 1994; S. Krajewski, Żydzi judaizm Polska, Warszawa 1997; G. Scholem, Kabata i jej symbolika, przeł. R. Wojnakowski, Warszawa 1996; B. L. Sherwin, Duchowe dziedzictwo Żydów polskich, Warszawa 1995; N. Solo-mon, Judaizm, Warszawa 1997; W. Tyloch, Judaizm, Warszawa 1987. Stanisław Krajewski Judenhass (niem. nienawiść do Żydów) - sformułowanie używane od II pół. XIX w. przez przeciwników antysemityzmu, jako dosadne określenie tego zjawiska. A.Ż. Judenraty - rady żydowskie stojące na czele gmin, tworzone na okupowanych polskich terytoriach zgodnie z dyrektywą R. Heydricha z 21 IX 1939 oraz z zarządzeniem generał-gu-bernatora H. Franka z 18 XI 1939. Nie miały jednolitej struktury, niektóre obejmowały poszczególne społeczności żydowskie, inne ich całe regionalne grupy. Podczas okupacji były podstawowym ogniwem wykonawczym poleceń władz niemieckich, do pewnego stopnia kontrolowały też życie społeczne ludności żyd., zwłaszcza po utworzeniu gett. Ich członkowie, a szczególnie przewodniczący (starsi, Ju- dendlteste), byli powoływani przez władze niemieckie (Kreis lub Stadthauptmanna) i przed nimi odpowiedzialni. Do najważniejszych zadań należała realizacja przymusu pracy dla Żydów, aprowizacja, pomoc społeczna dla grup przesiedleńców i biedoty, ściąganie kontrybucji nałożonych przez władze niemieckie, organizacja przesiedleń do gett i zapewnienie w nich porządku. W 1942 doszło do tego najtrudniejsze zadanie: dostarczanie kontyngentów do deportacji do obozów zagłady. Wykonywać je miała formalnie podległa J. policja żyd. Rola J. podczas okupacji do dziś budzi wiele kontrowersji; przeważa opinia, że większość ich członków odegrała negatywną rolę wysługując się okupantowi, szczególnie w ostatnim okresie istnienia gett. Część J., zwłaszcza w początkowym okresie istnienia 223 JUB8 gett, starała się reprezentować interesy społeczności żyd. wobec władz okupacyjnych, co wielu ich członków przypłaciło życiem. Jednoznaczna ocena wszystkich J. i dla całego czasu ich istnienia wydaje się jednak niemożliwa. I. Trunk, Judenrat. The Jewish Councils in Eastem Europę Under Nazi Occwpation, New York 1972. A.Ż. „Judisze Togblat, Dos" (jid. Dziennik Żydowski, 1929-1939) - organ partii Agudas Isro-el, wydawany w jidysz w Warszawie pod redakcją H. Zajdmana i Sz. Totsztajna. Dziennik był lojalny w stosunku do państwa i rządu. Nawoływał Żydów do patriotyzmu i obrony państwa wobec zbliżającej się agresji niemieckiej. Początkowy nakład 15 tyś., później osiągnął 30 tyś. egzemplarzy. M. R Judisch-Theologisches Seminar in Bre-slau (Frankelscher Stiftung) - wyższa szkoła rabinacka oraz seminarium kształcące nauczycieli religii mojżeszowej we Wrocławiu, działające w 1854-1938. Założone dzięki funduszom pochodzącym z legatu radcy handlowego i prezesa tamtejszej gminy żyd. J. Frankla. Organizację i kierowanie placówką powierzono J. Franklowi. W momencie otwarcia w seminarium prowadzono trzy oddziały: siedmioklasowy rabiniczny (mający uprawnienia studiów uniwersyteckich), przygotowawczy, do którego przyjmowano uczniów kwalifikujących się do wyższych klas gimnazjum pruskiego, oraz studium nauczycielskie. Oddział drugi i trzeci były trzyletnie. Seminarium nauczycielskie zamknięto z powodu braku kandydatów już w 1867, oddział przygotowawczy w 1887. JTS. miało charakter ortodoksyjny, niemniej wykładowcy wprowadzali stopniowo niektóre metody nauczania ukształtowane w środowiskach postępowych. Uczono głównie literatury tal-mudycznej i homiletyki; po Franklu przedmioty te wykładał L. Lazarus (1875-1879), a następnie (do 1882) D. Jael, oraz historii, którą do 1891 wykładał sławny historyk H. Graetz, a po nim M. Braun. Wśród słuchaczy byli także przybysze z ziem polskich. Pierwsza promocja rabinów odbyła się w 1862. 1851-1938. JTS wydawało „Monatsschrift fur Geschichte und Wissenschaft des Judentums", poświęcony badaniom religioznawczym i historycznym. Pod koniec XIX w. uczelnia znacznie straciła na renomie. A.Ż. „Judiszer Arbeter, Der" (jid. Żydowski Robotnik) - wychodzący w 1. 1904-1914 w Krakowie (w jidysz) tygodnik, organ Poalej Syjon. Pismo redagował m.in. J. Margulies. A.Ż. Jugnt-Bund Cukunft (Młodzieżowy Związek Przyszłość) - do 1922 Socjal-demokratisze Jugnt-Organizacje Cukunft; podlegał podczas I wojny światowej Ogólnemu Żydowskiemu Związkowi Robotników (Bund). Na pierwszym krajowym kongresie w Polsce w 1919 liczył ponad 7 tyś. członków w wieku 14-25 lat; od 1938 liczba członków powiększyła się do ok. 15 tyś. C., jako organizacja młodzieżowa Bundu, działał według ustalonych przez partię podstawowych wytycznych, jedynie w kwestiach czysto młodzieżowych był samodzielny. W organizacjach kulturalnych, na zawodowych kursach dokształcających, na szkoleniach ideologicznych i podczas letnich obozów powstała specyficzna tożsamość grupowa, która ściśle łączyła cukun-ftystów z Bundem. Najważniejszym ich organem prasowym był „Jugnt Weker". C. współpracował z młodzieżową organizacją PPS OM TUR, a od 1936 należał do Młodzieżowej Międzynarodówki Socjalistycznej. W gettach okupowanej Polski cukunftyści brali udział w pracach podziemia i w ruchu oporu. Do czołowych przedstawicieli należeli J. Lifszyc i L. Blit. I. Sz. Herts, Di geszichte fun ajugnt. Der klajner Bund - Jugnt-Bund Cukunft in Pojln, New York 1946. G.R Jung Idysz (1919-ok. 1920) - łódzka grupa awangardowych artystów, literatów, muzyków żyd., utworzona z zamiarem poszukiwania narodowego stylu żyd. Przywódcą ideologicznym J.I. był poeta M. Broderson. Członkami grupy byli m.in.: I. Brauner, M. Szwarc, H. Barciński, J. Adler, I. Kacenelson, P. Lindenfeldówna, D. Matusówna, A. Neuman; współpracowali z nią m.in.: I. Sztern, M. Rawicz. Grupa wydawała pismo o tej samej nazwie, które drukowało utwory I. Kacenelsona, Ch. L. Żytnickiego, manifesty, teksty o sztuce, w języku jidysz, ilustrowane pracami m.in.: J. Adlera, I. Braunera, M. Szwar-ca, H. Barcińskiego. Sztuka J.I., związana z tzw. ekspresjonizmem żydowskim, nawiązywała do twórczości M. Chagalla, tematykę i ikonografię Justman 224 czerpano z hagady, kabały, sztuki ludowej, pojawiały się motywy chrześcijańskie, niekiedy wątki społeczne (Bezdomni M. Szwarca). W twórczości członków grupy widoczne są wpływy lewicujących ugrupowań niemieckich, zwłaszcza u J. Adlera, H. Barcińskiego. Członkowie J.I. zajmowali się też teatrem, scenografią, muzyką (H. Kohn), organizowali wieczory poezji w Łodzi i Warszawie, wydawali tomiki własnej poezji. J.I. współpracowała z kijowską Ligą dla Kultury Żydowskiej, warszawskim Pikadorem, poznańskim Buntem. Do 1923 członkowie uczestniczyli w wystawach organizowanych m.in. przez żydowskie środowisko warszawskie, w Niemczech i w Białymstoku. M.T. Justman Mosze (pseud. B. Juszson; Warszawa 15 VI 1889-Palestyna III 1942) - dziennikarz. Karierę zaczął w 1907 w „Jidyszes Wo-chenblat" S. Jackana w Warszawie. Następnie krótko współpracował z „Hajntem". 1910 rozpoczęła się jego wieloletnia współpraca z „Momentem", gdzie drukował „Listy polityczne" -słynne piątkowe felietony dotyczące sceny politycznej w Polsce, przysparzając gazecie wielu czytelników. Poróżniony z redaktorem naczelnym C. Pryłuckim, przeniósł w 1925 swoją rubrykę do konkurencyjnego „Hajntu". Opublikował powieść Im rabins hojf oraz kilkutomo-wą antologię literatury talmudycznej Fun unzer altn oce. W 1939 uciekł do Wilna, a następnie przedostał się do Palestyny, gdzie zmarł. J.Ż. „Jutrzenka. Tygodnik dla Izraelitów Polskich" - wydawany 5 VII 1861-23 X1863 w Warszawie w jęz. polskim pod redakcją D. Neufelda. Inspiratorami pisma byli wychowankowie warszawskiej Szkoły Rabinów, rzecznicy asymilacji. J. poświęcona była publicystyce religijnej, społecznej i historycznej. Publikowano także informacje urzędowe (m.in. zarządzenia), rozprawy naukowe, teologiczne, z dziedziny prawa, życiorysy sławnych Żydów, utwory literackie. J. jest bogatym źródłem wiedzy o dziejach Żydów polskich z okresu przed wybuchem powstania styczniowego. Pismo zostało zlikwidowane przez cenzurę po aresztowaniu i zesłaniu Neufelda. Ukazało się ogółem 121 numerów. M. F Jutrznia-Morgnsztern - Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego Jutrznia-Morgensztern, związane ideowo z Bundem. Powstało w Warszawie w 1922, silny klub istniał od 1925 w Łodzi, organizacja ogólnopolska od XII 1925. Działały sekcje: gimnastyczna gier sportowych, tenisa stołowego, szachowa, pływacka, łyżwiarska, turystyki kolarskiej. Gimnastycy SRWF J-M. z Łodzi reprezentowali polskich sportowców robotniczych na II Igrzyskach Robotniczych w Wiedniu w 1931. Największy rozwój J-M nastąpił w 1. 1929-1931. R. Gechtman, Sodalist Mass Politics through Sport: The Bund's Morgnshtem in Poland, 1926-1939, 'Journal of Sport History" 1999 nr 2. J. R. K kabała Termin ten (hebr. kabbala - tradycja) jest używany w trzech znaczeniach. W pierwszym oznacza ogół tradycji ezoterycznych judaizmu, w drugim - mistykę żyd., w trzecim zaś tylko jej nowożytną postać (dopiero w XII w. mistycy żyd. zaczęli się nazywać ba'alej kabbala albo mekubbalim - kaba-listami. Przedtem nazywali siebie znawcami łaski (hebr.jod'ej chen), rozumnymi (hebr. maskilim) lub mędrcami serca (hebr. chachmej ha-lew). Niemal od samego początku mistycy uważali swoje tradycje, przekazywane wyłącznie w wąskim kręgu wtajemniczonych, za Torę ustną, tzn. objawienie, które Mojżesz miał otrzymać na Synaju obok Pięcioksięgu i które przekazał tylko wybranym (Pirke Awot). Niekiedy źródło ezoterycznej tradycji sytuuje się nawet wcześniej, w objawieniu, jakiego dostąpił Abraham (Sefer Jecira) albo wręcz Adam (Sefer Raziel). Byli wszakże mistycy, którzy otwarcie przyznawali, że ich wiedza pochodzi z objawienia, którego sami dostąpili (Akiwa ben Josef, Elisza ben Awuja, Abraham Abula-fia czy Sabataj Cwi). Dzięki swemu ezoterycznemu charakterowi kabała mogła przez wiele wieków bezkonfliktowo współistnieć z tradycją prawną (halacha), która także przedstawiała się jako Tora ustna i która określiła historyczną postać judaizmu rabinicznego. Wedle apokryficznej Księgi Ez-drasza (ok. 100 n.e.) anioł podyktował skrybom Ezdrasza 94 księgi, z czego 24 miały być czytane ludowi w synagogach, 70 zaś było tajemnymi, tzn. przeznaczonymi tylko dla wtajemniczonych. Okoliczności załamywania się barier ezoterycznych i wyjścia kabały na scenę publiczną, zarówno w czasach antyku, jak i w erze nowożytnej są nadal przedmiotem dyskusji. W literaturze talmudycznej spotykamy wiele ostrzeżeń przed rozpowszechnianiem nauk ezoterycznych, a nawet przed samodzielnym ich zgłębianiem: „Nie wykłada się Ma'ase Bereszit (hebr. Dzieła Początku) przed więcej jak dwiema osobami, a Ma'ase Merkawa (hebr. Dzieła Rydwanu) przed więcej jak jedną osobą, a nawet ta jedna osoba powinna być dość mądra i przygotowana do samodzielnego rozumienia tych problemów" (Chagiga 11,1). Winnym miejscu ten sam traktat powiada: „Dla kogoś, kto rozważa cztery problemy: co jest nad, co jest pod, co było przedtem i co będzie potem, lepiej byłoby, gdyby w ogóle się nie narodził". Podobne ostrzeżenia spotykamy także w późniejszej literaturze mistycznej, która już przez sam fakt spisania ezoterycznych tradycji zakazy te przynajmniej częściowo łamała. Zakazy te i ostrzeżenia tłumaczył fakt, że kabała zajmuje się treścią doświadczenia, które nie daje się zamknąć w jednoznacznej formule językowej. Wychodzi ona od doświadczenia mistycznego i chce prowadzić od doświadczenia tego do bezpośredniego spotkania z Bogiem. Już samo określenie mistyki żyd.: kabała - tradycja, wskazuje, że celem mistyka jest zdobycie tego samego doświadczenia, które leży u początku duchowych dziejów judaizmu, objawionej prawdy przekazanej z głębi dziejów. Zakłada więc ona zbieżność objawienia, jakiego doświadczyli Abraham i Mojżesz, z iluminacją, jaka może stać się udziałem mistyka. O Akiwie ben Josefie powiadano otwarcie, że dostąpił poznania, dzięki któremu „badał korony liter, odsłaniał prawdziwe oblicze Tory, jaką dano Mojżeszowi na Synaju" (Awoda Zara 8b). Wiedza ta często prowadziła do zakwestionowania oficjalnej, przeznaczonej do publicznego przekazu tradycji, a więc do herezji. Niebezpieczeństwa, jakie tkwią w doświadczeniu mistycznym, ilustruje popularna legenda talmu-dyczna o czterech mędrcach, którym udało się wejść za życia do raju. Byli to Ben Azzaj, Ben Zoma, Elisza ben Awuja zwany Acherem (hebr. Odmieniec) i Akiwa ben Josef. Pierwszy ujrzawszy raj kabała 226 umart, drugi oszalał, trzeci popadł w herezję i tylko ostatni, rabbi Akiwa „powrócił w pokoju" (70-sefta Chagiga 11,3). Opowieść ta daje do zrozumienia, że doświadczenie mistyczne, zakosztowanie zbawienia, dane jest tylko nielicznym. Skłoniło to nawet badacza mistyki żyd. Gershoma Scholema do kontrowersyjnego stwierdzenia, że mistyka żyd. w odróżnieniu od chrześcijańskiej nie dąży do zjednoczenia z Bogiem, a jedynie do jego oglądu i „przylgnięcia" (hebr. dewekuf). Rzeczywiście, większość ka-balistów zadowalała się poznaniem Boga oraz przekazem i interpretacją doświadczenia, którego sami doświadczyli. Dyskutowano też kwestię, czy można wtajemniczać w ezoteryczne nauki tych, którzy sami nie dostąpili iluminacji. „Rabbi Jehuda naucza: Ten, kto nigdy nie widział światła, nie recytuje Szema. Oni zaoponowali: Wielu komentuje Merkawę, a przecież nigdy w życiu jej nie widzieli" (Tosefta Megilla III, 17). Warto przyjrzeć się postaciom dwóch mędrców, którzy według tradycji zakosztowali raju i swoje doświadczenie przekazali uczniom: Akiwie ben Josefowi i Eliszy ben Awuja. Pierwszy z powodzeniem łączył mistykę z halachą. Z jednej strony, nazywa się go „ojcem Miszny", z drugiej uznaje za założyciela mistyki liter oraz prądu mistyki zwanego chadreMerkawa, bazującego na mistycznej egzegezie Pieśni nad pieśniami. W jego ujęciu mistyka bezkolizyjnie współistniała z tradycją prawną. Zupełnie inny, antynomijny nurt mistyki żyd. reprezentuje Elisza. Redaktorzy Talmudu mają wy- Poziomy wyboru ludzkiego losu raźną ambiwalencję do tej postaci, co dobrze wyraża przydomek Odmieniec. W opowieściach o nim szacunek miesza się ze zgorszeniem. Kwestionował on dosłowne, a więc prawne, rozumienie Tory, ostentacyjnie łamał Prawo, w tym przepisy dotyczące szabatu, odrzucał fundamentalną w rabinicznym judaizmie naukę o nagrodzie i karze, a także wiarę w Sąd Ostateczny i zmartwychwstanie. Mimo to nie został jednoznacznie potępiony, a jego nauczycielski autorytet akceptowało wielu uczonych okresu talmudycz-nego. Niektórzy, jak Meir Tannaita, byli zarazem uczniami jego i Akiwy. Początki Nie wiemy, kiedy powstała żyd. ezoteryka. Jej pierwsze świadectwa pochodzą z okresu po powrocie z wygnania babilońskiego (po 538 p.n.e.). W powstającej wówczas literaturze pojawiają się zupełnie nowe wątki i tematy: spekulacje na temat boskiego rydwanu, istot duchowych po- >W UWMWNKWANIA LOSU fLOS MM KUTE* J WŁAf MYCH CIYN6W UWA LOSU NI4 227 kabała średniczących między Bogiem i człowiekiem, motyw siedmiu planet, przy pomocy których działa Opatrzność itp. Po powstaniu Machabeuszy pojawia się nowy gatunek literacki, zwany apokalipsą, który wątki te uczynił centralnym punktem refleksji. Tematem literatury apokaliptycznej jest koniec tego świata i przełom do nowego. Autorzy pism apokaliptycznych przedstawiają je jako ustną Torę, objawioną Mojżeszowi na Synaju albo nawet wcześniejszym wybrańcom Bożym: Eliaszowi, Henochowi czy Adamowi. Tam, gdzie bezpośrednio odwołują się do Pięcioksięgu, traktują jego tekst jako niepełny bądź źle dotąd rozumiany. Inaczej mówiąc, dzieła te miały przedstawiać ukryty sens Pisma, który został objawiony boskim wybrańcom, a ci przekazali wybranemu uczniowi bądź uczniom. Przedstawiają one nową wizję dziejów, prawa rządzące światem, opisują niebiosa i tron boski. Po zburzeniu Świątyni głównymi ośrodkami ezoteryki żyd. w Palestynie stały się Dom Nauki w Jawne, kierowany przez Jochanana ben Zakkaja, oraz szkoła w Bne Berak kierowana przez rabbiego Akiwę ben Josefa. Coraz większą rolę odgrywały też akademie babilońskie w Surze i Pum-bedicie. Od III do VI w. n.e. powstał zbiór tekstów dotyczących stworzenia świata i boskiego rydwanu. Zbiór ten dowodzi istnienia silnego prądu mistycznego, który dzielił się na wiele szkół. Najważniejsze teksty to Hechalot Zutrati (hebr. Małe pałace), w którym głównym bohaterem jest Akiwa ben Josef, Hechalot Rabbati (hebr. Wielkie pałace), w którym nauczycielami są Nechunia ben ha-Kana i Iszmael, oraz SzfurKoma - traktat rozważający rozmiary objawionego Boga. Mistycy tego prądu nazywali siebie jordej Merkawa (hebr. zstępujący do rydwanu). Poszczególne szkoły przeprowadzały bardzo staranną selekcję kandydatów do wtajemniczenia w ezoteryczne tradycje, kierując się rozległością wiedzy, moralnymi zaletami, ale też cechami fizjonomii i chiromancją. Mistyczną wspinaczkę (a właściwie zstępowanie) ku Bogu poprzedzało długie ascetyczne przygotowanie. Mistyk musiał przejść przez siedem niebiańskich pałaców, obronić się przed wieloma niebezpieczeństwami, zanim dostał się przed oblicze Boga, którego wizję opisuje SzfurKoma. Trzeba jednak podkreślić, że zachowane pisma z nurtu hechalot i merkawy, a także późniejsze opisy wędrówek niebiańskich mistyków, należały do ortodoksyjnego, pogodzonego z prawem nurtu mistyki. Nie różniły się one zasadniczo od pism zaliczonych do kanonu Biblii (np. Księgi Ezechiela) i stąd mimo mistycznego charakteru były swobodnie rozpowszechniane. Prawdopodobnie dlatego tak wiele z nich się zachowało. Zupełnie odmienny charakter ma powstały w tym samym okresie traktat SeferJecira (hebr. Księga stworzenia), który wywarł ogromny wpływ na rozwój mistyki żyd. Jego najstarsza znana wersja nosiła tytuł Sefer Otijot le-Awraham Awinu (hebr. Księga liter naszego ojca Abrahama). Przypisywana samemu Abrahamowi księga ta w ogóle nie porusza kwestii późniejszego Mojżeszowego prawa i opisuje stworzenie świata za pośrednictwem hebrajskiego alfabetu. Powstała ona wyraźnie w innym środowisku niż mistyka merkawy. Podobieństwa wielu motywów do dzieł Filona i Timajo-sa Platona sugerują, że mogła to być Aleksandria, będąca na początku naszej ery jednym z największych i najbardziej twórczych ośrodków żyd. W SeferJecira po raz pierwszy pojawiają się podstawowe kategorie późniejszej kabały, jak dziesięć sefir, za pomocą których (oraz 22 liter alfabetu) Bóg powołuje świat do istnienia. Po inwazji islamu akademie w Palestynie i Babilonii nie przerwały swej działalności, ale też nie powstały w nich żadne nowe traktaty mistyczne. Sytuacja zmieniła się dopiero na początku IX w., wraz z tzw. renesansem islamu, któremu towarzyszy odrodzenie żyd. życia duchowego i piśmiennictwa. W tym okresie rektorzy akademii w Surze i Pumbedicie, które zdobyły prymat nad palestyńskimi, tzw. gaoni (hebr. geonim) odsunęli od wpływów egzylarchę (przywódcę żyd. diaspory -hebr. rosz galut) i stali się niekwestionowanymi przywódcami duchowymi całego żydostwa. Ich autorytet opierał się na tym, że byli depozytariuszami ustnych tradycji judaizmu. Gaoni odpowiadali na liczne zapytania, zwłaszcza w kwestiach prawnych, nadsyłane z całego świata żyd., a z czasem zaczęli osadzać we wszystkich większych miastach na terenach podbitych przez muzułmanów swoich przedstawicieli, którymi byli uczniowie akademii bądź ich synowie. Z reguły byli uznawani za duchowych przywódców gmin. Wraz z nimi zaczyna krążyć Talmud Babiloński oraz wiele przecho- kabata 228 wywanych w akademiach pism. Jeden z tych przedstawicieli, Aaron ben Samuel z Bagdadu, zaniósł w pół. IX w. tradycje mistyczne do Europy. Osiedlił się on w południowych Włoszech i otrzymał przydomek „ojca tajemnic". W pół. XII w., niemal równocześnie, dochodzi do prawdziwej erupcji piśmiennictwa mistycznego w Nadrenii, Prowansji, Langwedocji i Katalonii. Niektórzy uważają, że ta nagła ekspansja kabały była reakcją na coraz bardziej popularną filozofie. Sugerują to m.in. częste ataki na chasydów Aszkenazu i kabalistów hiszpańskich, na filozofię i czysty inte-lektualizm. Rozwój szkoły nadreńskiej, której członkowie nazywali siebie pobożnymi Aszkenazu (chasidej Aszkenaz), zawdzięczamy znanej rodzinie Kalonimydów, która mieszkała w Lukce w północnych Włoszech, a w epoce Karolingów przeniosła się do Moguncji, zanosząc tam tradycje ezoteryczne. Najbardziej znanymi mistykami tej rodziny są Jehuda he-Chasid (1146-1217) i jego uczeń Eleazar ben Jehuda ben Kalonimos z Wormacji (zm. 1230). Głównym elementem ezoterycznej teologii chasydów Aszkenazu jest doktryna Chwały (hebr. kawod). Podobnie jak w X w. Saadija Gaon, rozróżniali oni między Bogiem ukrytym a Bogiem, który się objawia. Ukrytego Boga nazywali Stwórcą (hebr. Bore), a jego pierwszą emanację, która objawia się prorokom - Chwałą. Niektórzy mistycy utożsamiali ją z Szechiną, inni uważali, że Kawod w procesie emanacji dzieli się na Szechinę i „specjalnego cherubina", który zasiada na tronie Chwały i którego często utożsamiano ze Świętym Błogosławionym. Według większości mistyków tej szkoły, ludzie powinni się modlić do Chwały, a nie Pierwszej Przyczyny i Chwała jest też tym Bogiem (a raczej tą manifestacją Boga), która objawia się człowiekowi. Kabała na południu Francji Mniej więcej równocześnie z powstaniem najważniejszych pism chasydów Aszkenazu pojawił się w Prowansji, w środowisku, o którym praktycznie nic nie wiemy, jeden z najważniejszych traktatów kabalistycznych Sefer ha-Bahir (hebr. Księga jasności). Dzieło stanowi zbiór ezoterycznych zapisków, często niekompletnych i pochodzących z bardzo różnych, dawnych tradycji mistycznych. Kwestie tam przedstawione przypisuje się różnym mędrcom okresu talmudycznego, najczęściej jednak Nechunii ben ha-Kana. Pierwszym znanym nam z nazwiska kabalistą z południa Francji jest Abraham ben Izaak (zm. 1180) zwany He-Parusz (asceta), albo He-Chasid (pobożny). Jego wnuk, Izaak Ślepiec, poświadczył, że zarówno dziadek, jak i ojciec dostąpili iluminacji, nazywanej gilluj Elijahu (objawieniem proroka Eliasza), w której odsłonięte im nie znane dotąd tajemnice niebios. Nie pozostawili po sobie żadnych pism. Dopiero Izaak Ślepiec, który przyznaje, że dla jego przodków niepodobieństwem było czynienie jakichkolwiek zapisków, napisał krótki komentarz do Sefer Jecira. Oprócz tego zachowało się około 70 luźnych zapisków jego autorstwa. Na ich podstawie można stwierdzić, że tradycja ezoteryczna, z której wyłonił się Sefer ha-Bahir, przybrała u niego kształt spójnej doktryny teozoficznej, która posłuży za podstawę dla późniejszej ewolucji kabały. Na pocz. XIII w. centrum kabały przenosi się do Geronny w Katalonii, gdzie działa chawura kadisza (święte bractwo), skupiająca w przeważającej mierze uczniów Izaaka Ślepca. Na jej czele stał Mojżesz ben Nachman (Nachmanides), największy autorytet religijny ówczesnego żydostwa, a należeli do niej tak znakomici kabaliści, jak Ezra ben Salomon, Azriel z Gerony i Jakub Szeszet. Chawura kadisza jest pierwszą szkołą nowożytnej kabały, której publicznie zarzucono (Meir ben Szymon z Narbonny) wprowadzanie do judaizmu wywrotowych doktryn. Zarzut ten nie dotyczy, oczywiście, ezoterycznej doktryny, która nie ulega większym zmianom od czasów talmudycznych, lecz literackiej działalności grupy, która wprowadziła ezoteryczne tradycje do publicznej dyskusji. To właśnie coraz powszechniejsze zrywanie z ograniczeniami ezoterycznymi stało się przedmiotem krytyki osób, które widziały w tym zagrożenie dla dominującej całkowicie w życiu publicznym tradycji halachicznej. Inną wpływową grupą mistyków hiszpańskich była chawura anonimowych mistyków w Toledo, działająca w 1. 1230-1260, nazywana od tytułu swego sztandarowego pisma Sefer 'Ijjun (hebr. Księga jedności) „kręgiem 'Ijjun". W kręgu tym przeredagowano stare teksty merkawy, między innymi 229 kabata Szi'ur Koma. Nie można więc wykluczyć, że Sefer 'Ijjun, a także inne pisma kursujące, kopiowane bądź redagowane w tym kręgu: Ma'ajan ha-Chochma (hebr. Źródło mądrości) przypisywane samemu Mojżeszowi oraz Midrasz Szymona Sprawiedliwego, opierają się na autentycznych tradycjach z okresu talmudycznego. Ten krąg mistyków koncentrował się nie tyle na spekulacji teozoficznej, ile na mistycznej drodze do Boga, do której chciały prowadzić czytelnika ich pisma. Były one uważnie studiowane przez mistyków następnych generacji. Najwybitniejszym mistykiem XIII w. był bez wątpienia Abraham Abulafia (1240-1292). Na jego światopogląd i twórczość istotny wpływ wywarły ezoteryczne doktryny islamskich sufich oraz mistyka liter. Podczas kontemplacji Sefer Jecira doznał w 1271 iluminacji. Twierdził, że każdy mistyk, który obdarzony zostaje łaską takiego przeżycia, jest w istocie namaszczony przez Boga (hebr. masziach) i staje się mesjaszem (jest to pogląd w dziejach judaizmu nienowy; podobne ujęcie można znaleźć nawet w Dziejach Apostolskich 10,38: „Znacie sprawę Jezusa z Nazaretu, którego Bóg namaścił Duchem Świętym"). Abulafia należał do tych mistyków żyd., którzy uznawali posłannictwo mesjańskie Jezusa jako wstępnego mesjasza z domu Józefa (Efraima). Jego pretensje mesjańskie ściągnęły na niego krytykę nie tylko ortodoksów, ale także wielu kabalistów. Z mandatu mesjańskiego nie zrezygnował jednak nigdy. Zdawał się wierzyć, że propagowanie skutecznych metod medytacji nie jest najlepszym sposobem przyspieszenia mesjańskiego przełomu, którego początek zapowiadał na 1290 rok. W tym celu napisał wiele traktatów o medytacji. Jego uczniem był Josef Gikatilia (1248-1325), autor traktatu Ginnat Egoz (hebr. Sad orzechowy). Pod sam koniec XIII w. powstało dzieło, które stanowi kamień milowy rozwoju kabały - Sefer ha-Zohar (hebr. Księga blasku), którego autorem (a przynajmniej kompilatorem i redaktorem) był Mojżesz ben Szem Tow z Leonu (1240-1305). Dzieło zyskało ogromny rozgłos, a jego autorytet zaczęto stawiać na równi z Biblią i Talmudem. Jego najstarsza część zatytułowana Midrasz ha-Ne'elam (Midrasz ukryty), która zawiera egzegezę Księgi Rodzaju, przypisywana była głównie Elie-zerowi ben Hyrkanosowi i zaczęła krążyć już w 1. 80. Na przełomie XII i XIII w. weszły do obiegu zasadnicze części Zoharu, spisane po aramejsku, w którym głównym nauczycielem jest tannaita Szymon bar Jochaj. Kilkadziesiąt lat później powstały dwa suplementy: pierwszy zatytułowany Tik-kune Zohar (hebr. Uzupełnienia Zoharu), zawiera 70 egzegez pierwszego słowa Biblii: Bereszit (na początku). Drugi, zatytułowany Zohar Chadasz (hebr. Nowy Zohar), jest kompilacją różnych mistycznych egzegez. Około 1300 zostało zredagowane inne ważne dzieło kabalistyczne Sefer Temuna (Księga obrazu), które obejmuje bardzo stare tradycje ezoteryczne. Przedstawia ono teorię siedmiu cykli kosmicznych zwanych szemitami i trwających po 7 tyś. lat. W każdej z szemit Tora, która sama w sobie jest niezmienna, objawia się w innej właściwości. W obecnej epoce właściwością tą jest surowość i dlatego przejawia się ona głównie pod postacią nakazów i zakazów. Następna szemita będzie stać pod znakiem łaski i poprzedzać zbawienie. Taka relatywizacja halachy niosła w sobie zarodki antynomizmu, który z czasem coraz mocniej manifestował się w kabale. Na pocz. XV w. zostały zredagowane dwa mistyczne traktaty już o wyraźnie antynomijnym charakterze. Pierwszy to Sefer ha-Peli'a, rozważający początek Księgi Rodzaju, drugi to Sefer ha-Kana traktujący o przykazaniach. Przedstawione w nich nauki są przypisywane tannaicie Nechunii ben ha-Kana, który miał nad prawną wykładnię Tory (peszat) przedkładać wykładnię mistyczną. Nic więc dziwnego, że dzieła te, obok Zoharu, były główną lekturą wielkiego mistyka ze Smyrny, Sabataja Cwi (1626-1676), który w 1648 po iluminacji założył wielki ruch mesjański o nastawieniu antynomijno-syn-kretycznym. Zmuszony przez sułtana do przejścia na islam, zinterpretował swoją konwersję w duchu mesjańskim i wezwał stronników do pójścia swoim śladem. Centralnym punktem swego ezoterycznego nauczania uczynił konieczność zrzucenia jarzma Mojżeszowego prawa (opartego na dosłownej interpretacji Tory) oraz poszukiwanie cząstek boskiego objawienia, rozproszonego także w islamie i chrześcijaństwie. Hiszpański etap rozwoju kabały często nazywa się klasycznym. Podstawowymi wątkami klasycznej kabały jest koncepcja transcendentnego Boga ('En Sof), zwanego też korzeniem wszystkich korzeni, oraz jego emanacji, które pośredniczą między Bogiem a światem materialnym. Najeżę- kabała 230 ściej świat emanacji jest przedstawiany pod postacią mistycznego Drzewa Życia, składającego się z 10 sefir, z których każda przedstawia inny atrybut manifestującego się Boga. Są to: Keter (korona), Chochma (mądrość), Bina (inteligencja), Gedula (wielkość) zwana też Chesed (łaską), Gewu-ra (surowość), Tiferet (piękno), Hod (majestat), Necach (wieczność), Jesod (podstawa) i Mal-chut (królestwo). Aby opisać związki miedzy poszczególnymi sefirami, kabaliści często odwoływali się do symboliki erotycznej, wyrażającej związek atrybutów męskich i żeńskich. Mówiono o związku Ojca z Matką, jak nazywano sefiry Chochma i Bina, a także związku Syna (Tiferet) z Córką (Malchut), nazywaną też Szechiną. Grzech pierwszego człowieka, który w świecie materialnym oznaczał wygnanie z raju, w świecie emanacji spowodował zburzenie sefirotycznego porządku, a przede wszystkim zerwał więzi między Boską obecnością na ziemi (Malchut) a resztą Drzewa Życia. Celem dziejów miało być ponowne zjednoczenie sefirotycznego drzewa. Uznawano, że każdy grzech powiększa istniejące zaburzenie, natomiast spełnianie woli Boga manifestującej się w Torze przybliża zbawienie. Jedną z przesłanek klasycznej kabały było przyjęcie symetryczności świata emanacji i materialnego oraz procesów w nich zachodzących. Dzięki symetryczności człowiek mógł oddziaływać na boski świat emanacji i proces zbawienia. Jak pisał Zohar: „Przebudzenie na dole spowoduje przebudzenie na górze". Ta zasada odpowiedniości odnosiła się też do Tory, której przepisy są ściśle powiązane z elementami duchowego świata. Spełniając je z odpowiednią mistyczną intencją (hebr. kawwana) człowiek wpływa na przebieg boskich misteriów. Takie pojęcie Tory zakładało przekroczenie jej dosłownego znaczenia. Kabaliści przejęli od chrześcijaństwa rozróżnienie czterech typów albo warstw rozumienia Pisma: znaczenie dosłowne (peszai), alegoryczne (remez), homiletyczne (derasz) i mistyczne (sod). To ostatnie zdecydowanie przewyższało wszystkie inne, co uzasadniało wywyższenie ezoterycznej tradycji kabały nad tradycję halachiczną, bazującą na pierwszych sposobach egzegezy. Kabała w Safedzie Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii duchową stolicą judaizmu stał się Safed w Palestynie. Osiedlili się tam wielcy kabaliści jak Salomon ben Mojżesz Alkabec, autor słynnego mistycznego hymnu szabatowego Lecha dodi. Jego uczniem był Mojżesz Kordowero (1522-1570), jeden z najwybitniejszych kabalistów tej epoki. Jego najważniejsze dzieła to Pardes Rimmonim (Ogród granatów), komentarz do Zoharu pt. 'OrJakar (Światło drogie) oraz 'Elima Rabbati (Wielkie ukrycie). Przez ostatnie dwa lata życia razem z Kordowero studiował Luria Icchak Aszkenazi (1534-1672), jeden z największych mistyków w dziejach judaizmu. Luria spędził w Safedzie tylko ostatnie cztery lata życia. Zgromadził wokół siebie około 30 uczniów, wśród nich wiele późniejszych znakomitości, jak Chajim Witał czy Josef ibn Tabul. Uważał siebie za mesjasza z domu Józefa, który wciela się w każdym pokoleniu (cadik ha-dor), a w każdym sposobnym momencie wystąpi jako ostateczny zbawiciel. Ściśle przestrzegał reguł ezoterycznych. Z wyjątkiem napisanego jeszcze w młodości komentarza do Zoharu nie pozostawił żadnych pism i nie zezwalał uczniom na spisywanie swoich nauk. Uczniowie zaczęli rekonstruować je z pamięci dopiero po jego śmierci, a zapiski udostępniali tylko wybranym kabalistom. Ich wersje nauk Lurii dość znacznie różniły się między sobą. Pod koniec XVI w. elementy doktryny luriańskiej zaczęły przedostawać się do szerszego obiegu. Niezwykle skomplikowana kosmogonia i teozofia luriańska opierała się na trzech filarach: cim-cum (hebr. ściągnięcie, skurczenie), szewirat ha-kelim (rozbicie naczyń) i tikkun (naprawa). Według Lurii, proces stwarzania świata rozpoczął się od wstępnego samoograniczenia się Boga (cimcum), który w ten sposób stworzył w sobie przestrzeń do emanacji zwaną tehiru. Innym rezultatem cimcum jest ujawnienie się właściwości boskiej surowości, która dotąd zatopiona była we wszechogarniającym boskim miłosierdziu. W następnym etapie stwarzania powstały naczynia (kelim), mające przejąć i uporządkować światło emanacji. Pierwszą formą, która powstała w wyniku emanacji, był Adam Kadmon, duchowy praczłowiek, wypełniający całą przestrzeń światów. Jest on pośrednikiem między transcendentnym Bogiem, którego światło go przenika, a następującą po nim hierarchią światów. W tym sensie można uznać Adama Kadmona za Drugą Przyczynę i właściwego Stwórcę. Do zapla- 231 kabała „Dlugie oblicze", fragment schematu ilustrującego zasady kabały luriańskiej, Polska, XIX w. kabata 232 nowanego stworzenia jednak nie doszło. Tylko naczynia odpowiadające trzem górnym sefirom zdo-łały pomieścić światło emanacji. Inne naczynia, przeznaczone dla siedmiu dolnych sefir, pękły. W rezultacie część światła wróciła do swego źródła, ale część iskier (hebr. nicucot) przemieszanych i związanych ze szczątkami naczyń spadła w otchłań tehiru. Iskry upadłe do otchłani stały się pożywką dla rezydujących tam sił zła zwanych kelipot (hebr. skorupy), które są zaczątkiem materii. Rozbicie naczyń oznacza z jednej strony katastrofę kosmiczną, której wynikiem jest przemieszanie ducha i materii lub, inaczej mówiąc, wcielenie cząstek boskiego świata, z drugiej strony jest warunkiem powstania duchowo-cielesnego świata. W każdym razie natychmiast po rozbiciu następuje proces tikkun, który można ująć albo jako naprawę powstałego zaburzenia, albo jako proces samodoskonalenia się stworzenia, głównie za sprawą człowieka. Ma on dokończyć zaplanowane przez Boga stworzenie przez uwolnienie rozproszonych i więzionych przez siły zła iskier boskiego światła, ponowną separację świata duchowego i materialnego oraz przecieranie kanałów, przez które boskie światło spływałoby na całe stworzenie. Taki jest prawdziwy sens wygnania pierwszego człowieka z raju, a także późniejszego wygnania Izraela z Ziemi Obiecanej oraz wędrówki dusz. Głównym narzędziem naprawy świata, jakie dane jest człowiekowi, jest kawwana, zbawcza intencja. Spełniając przepisy prawa, modląc się, umartwiając i medytując z należytą intencją człowiek bierze aktywny udział w duchowej naprawie świata i dziele zbawienia. Jego widzialnym zwieńczeniem będzie wystąpienie mesjasza, który podniesie ostatnie, najgłębiej upadłe iskry. Kabała sabataistyczna Do szkoły luriańskiej należał wybitny kabalista Natan Aszkenazi z Gazy (1644-1680), którego syn Chaim Witał zapoznał się z rękopisami ojca. W 1665 przyłączył się do mesjańskiego ruchu Sabataja Cwi i został uznany za pierwszego od czasów biblijnych proroka. Napisał wiele pism, w których próbował przedstawić misję Sabataja, a także jego nieoczekiwaną konwersję na islam, za pomocą modeli kabały luriańskiej. Najważniejsze z nich to Sefer ha-Beria (hebr. Księga stworzenia). Twierdził on, że proces duchowej naprawy świata został już zakończony i nie trzeba dokonywać już zalecanych przez Lurię tikkunim, a nawet, jak dopowiadali niektórzy, spełniać Mojżeszowego prawa. Jego antynomizm nie posunął się do pochwały apostazji. Konwersję Sabataja Cwi na islam opisywał jako zstąpienie mesjasza do otchłani sił zła, aby podstępem uwolnić uwięzione tam iskry świętości i dopełnić w ten sposób dzieła zbawienia. Zadaniem tym obarczał jednak samego mesjasza i odwodził wiernych od jego naśladowania. Koncepcje Nalana stały w sprzeczności z synkretystyczną doktryną Sabataja, który nie cenił kabały luriańskiej. Sabataj - mistyk samouk -uważał nawet, że Luria (a także Majmonides) winien jest grzechu idolatrii, gdyż za Boga Izraela uważał Pierwszą Przyczynę i do niej kazał kierować modły. Dla Sabataja zaś prawdziwym Stwórcą i Bogiem Izraela była dopiero pierwsza emanacja, zwana Drugą Przyczyną. W wyniku kosmicznej katastrofy rozpadła się ona na część męską, przebywającą w duchowym świecie i manifestującą się w sefirze Tiferet, oraz część żeńską, Szechinę, która przebywa wraz z ludźmi w materialnym świecie i manifestuje się w sefirze Malchut. Razem składają się one na Boga Izraela. Z powodu idolatrii Bóg porzucił lud Izraela i przyjął za nowy lud wybrany muzułmanów, którzy zachowali wiarę w osobowego Boga-Stwórcę. Do islamu przeniosła się też Szechina, przebywająca uprzednio w świątyni, a później w Torze. Za nią podążył mesjasz, którego posłannictwo polega na zjednoczeniu obu elementów bóstwa. Oznaczać to będzie połączenie świata duchowego z materialnym i zbawianie, mesjasz zaś stanie się wcieleniem zjednoczonego Boga. W 1671 Sabataj Cwi publicznie skarcił Natana i zmusił go do porzucenia luriańskich nauk i przyjęcia jego własnej doktryny. Interwencja ta nie była jednak w stanie powstrzymać ekspansji puszczonych już w obieg pism i idei Natana. Wiodły one dalej samodzielne życie i miały znaczny wpływ na niektóre szkoły sabataistyczne, a także na powstały w połowie XVIII w. w południowo-wschodniej Polsce chasydyzm. Teolodzy chasydy-zmu znacznie uprościli skomplikowany system Lurii, zachowując z niego tylko najważniejsze elementy: wiarę w zbawcze znaczenie wygnania, wędrówkę dusz, naukę o duchowej naprawie świata przez podnoszenie świętych iskier oraz centralną rolę modlitewnej intencji (kawwana), która nawet codzienną krzątaninę może przekształcić w zbawcze działanie. 233 KacypM Kampania przeciwko herezji sabataistycznej obróciła się przeciwko kabale jako rozsadnikowi herezji. W 1756 obradujący w Konstantynowie Sejm Czterech Ziem, odnawiając klątwę na wyznawców Sabataja Cwi, zakazał czytania Zoharu osobom, które nie ukończyły 30 roku życia, a dzieł Witała - nawet czterdziestego roku życia. Wraz z emancypacją i postępującą asymilacją Żydzi europejscy coraz bardziej odchodzili od kabały. Do bardziej krytycznego spojrzenia na kabałę skłaniała walka oświeconych Żydów, tzw. maskilów z chasydyzmem. Zwolennicy żyd. oświecenia (hebr. haskala), którzy starali się w rozumny sposób zdefiniować i zreformować judaizm, programowo odrzucali mistycyzm skupiając swoje zainteresowanie na wątkach racjonalnych, głównie filozofii i tradycji halachicznej. Szkoła Wissenschaft des Judentums z Heinrichem Graetzem na czele nie kryła pogardy dla kabały i uważała ją za ciemny irracjonalizm, z którego judaizm musi się oczyścić. Pogardliwemu nastawieniu do kabały położył kres dopiero Gershom Scholem (1897-1982), który widział w niej autentyczny przejaw żyd. ducha, równoważący racjonalizm rabinicznego judaizmu. W latach 20. zapoczątkował on historyczno-krytyczne badania nad kabałą, które przywróciły należne jej miejsce w dziejach duchowych Żydów. Sefer Jecira, czyli Księga stworzenia, tłum. W. Brojer, J. Doktor i B. Kos, Warszawa 1995; G. Scholem, Glówne prądy mistyki żydowskiej, tłum. J. Kania, Warszawa 1996; R. Goetschel, Kabata, tłum. R. Gromacka, Warszawa 1994. Jan Doktor Kacenelson Icchak (Karelie k. Nowogródka l VII 1886/1885-Auschwitz 3 V 1944) - poeta i dramaturg tworzący w obu językach żyd., pedagog, tłumacz. Pochodził z rodziny o tradycjach literackich (ojciec był również pisarzem dwujęzycznym) i odebrał tradycyjne wychowanie religijne, wykształcenie świeckie zaś zdobył jako autodydakta. Debiutował w 1904, a pierwsze utwory ogłaszał w pismach redagowanych przez I. L. Pereca, M. Spektora i D. Friszmana („Jidisze bibliotek", „Ha-Dor"). Mieszkał w Łodzi, gdzie założył prywatną szkołę hebrajską, którą prowadził do wybuchu II wojny światowej. W działalności pedagogicznej skupiał się na problemach szkolnictwa hebrajskiego (w tym zwłaszcza podręczników), sam pisał również po hebrajsku cieszące się popularnością pieśni, utwory sceniczne i baśnie dla dzieci i młodzieży. Jego utwory zebrane ukazały się w trzech tomach w 1938. W czasie okupacji znalazł się w getcie warszawskim. Po wywiezieniu żony i dwóch synów do Treblinki ukrywał się z trzecim synem po „stronie aryjskiej", lecz zaufał tzw. akcji Hotel Polski, został uwięziony i deportowany do obozu w Vittel, później zaś do Au-schwitz. Twórczość dla dzieci zdobyła K. sławę piewcy radości życia, jego poezję, noszącą ślady wpływów Heinego, cechuje jednak również ton smutku i ironii. Do najwybitniejszych utworów pisarza należą poświęcony problematyce egzystencjalnej hebrajski poemat dramatyczny Ha-Nawi (1922) i powstałe w czasie okupacji poematy jidysz: Dos lid wegn Radziner i Dos lidfun ojsgehargetn jidiszn folk - świadectwo Zagłady spisane przez jej świadka i ofiarę, przełożone na język polski przez J. Ficowskiego (Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie, 1986). E.P-J. Kacyzne Arter (Wilno 31 V 1885-Tarnopol 7 VII 1941) - dramaturg, poeta, prozaik, publicysta, tłumacz, samouk. Z zawodu fotografik. Debiutował prozą w języku rosyjskim, w jidysz zaczął tworzyć z inspiracji I. L. Pereca. Od 1910 w Warszawie, gdzie miał studio portretowe, należał do kręgu pisarzy skupionych wokół Pereca, później zaś związany był blisko z Sz. An-skim. Współpracownik pism „Literarisze Ble-ter", „Bicher-wełt", „Ringen", redaktor pisma „Majn redendiker film" (1937-1939). Jako fotografik dokumentował życie żydowskie w Polsce (m.in. w 1921 na zlecenie HIAS, następnie jako korespondent „Jewish Daily Forward"), Palestynie, Afryce Północnej. Wydał m.in. Der gajst der Melech. Dramatiszepoeme (1919), Du-kus. Drame (1926), Churwes Tragedie (1926), Baladn ungroteskn (1936). Zrekonstruował dramat Tog un nacht Sz. An-skiego. Współpracował z filmem (m.in. scenariusz Dybuka An-skiego). IX 1939 uszedł do Lwowa, gdzie pracował w teatrze. Po wkroczeniu Niemców schronił się w Tarnopolu, gdzie został zamordowany podczas pogromu, żona zginęła w obozie zagłady w Bełżcu, córka przeżyła po „stronie aryjskiej". Wojnę przetrwały fotografie przesyłane do USA; opublikowane przez JIWO (A. Kacyzne, Pojln. Jewish Life in the Old Country, ed. M. Webb. New York, 1999). E.P-J. Kaczergiński Szmariahu (pseud. Szmerke; Wilno X 1908-Argentyna 23 IV 1954) - poeta, prozaik, dramaturg, publicysta, autor popularnych pieśni jidysz. Odebrał wychowanie religijne. Z zawodu litograf. Członek grupy Jung Wilne. W czasie wojny w getcie wileńskim, gdzie uczestniczył m.in. w akcji ratowania rękopisów i starodruków ze zbiorów JIWO, następnie w oddziałach partyzanckich. 1946 w Polsce (członek Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej, współpracownik „Unzer Wort"), potem we Francji, a od 1950w Argentynie (sekretarz Kongresu Kultury Żydowskiej, organizator wydawnictwa Kium). Zginął w katastrofie lotniczej. Twórczość K. tworzy literacką kronikę wileńskiego getta. Opublikował m.in. Dos gezang fun Wilner geto (1947), Churbn Wilne (1947), Ich bin gewen apartizan (1952), Cwiszn falndike went (1955). E.P-J. Kadima (hebr. Naprzód) - żyd. organizacja studencka orientacji narodowej, założona w Wiedniu w 1882, działająca także na uniwersytetach niemieckich i szwajcarskich, pozostająca pod wpływem idei P. Smolenskina, który odrzucał asymilację i głosił konieczność odrodzenia narodowego Żydów przez odnowienie języka i kultury hebrajskiej, oraz N. Birnbauma. Nurt narodowy pojawił się wśród studentów Żydów na uniwersytetach Wiednia, Berlina oraz Szwajcarii na początku lat 80. pod wpływem studentów z Rosji. Także początki antysemityzmu w krajach Europy Zach. sprzyjały konsolidacji studentów żyd. Po wystąpieniu Herzla K. przyjęła ideologię syjonistyczną. Na początku wieku działała także na Uniw. Warszawskim; należeli m.in. I. Griinbaum, A. Hartglas, M. Koer-ner, N. Nir-Rafalkes. J.Ż. Kadisz (aram. święty) - aramejska modlitwa odmawiana przez chazana podczas codziennych modlitw, w której zawarta jest afirmacja Boga i poddanie się przez człowieka jego wyrokom. K. żałobny odmawiany jest po śmierci krewnego lub w rocznicę jego zgonu. Odmówienie go wymaga minjanu, czyli obecności dziesięciu dorosłych mężczyzn. Specjalny k. zwany de-rabba-nan, odmawia się na koniec studiowania Tal-mudu. R.R 234 Kaganowski Efroim (Warszawa 1893-Paryż 17 X 1958) - prozaik jidysz. Pochodził z rodziny rzemieślniczej. Obdarzony talentem plastycznym, przez pewien czas uczył się rysunku. W czasie I wojny przebywał w Rosji, skąd powrócił w 1921. II wojnę światową spędził w ZSRR, wrócił w 1946; od 1949 w Paryżu. Debiutował w 1909 pod patronatem I. L. Pereca. Uprawiał przede wszystkim krótkie formy pro-zatorskie - nowelę i opowiadanie, w których krytyka odnajdywała wpływy Czechowa i Mau-passanta, a głównym tematem było życie Żydów warszawskich. Współpracował z codzienną prasą, na której łamach ogłaszał także szkice, felietony i eseje (m.in. „Moment", „Hajnt", „Un-dzer ekspres") Wydał m.in. Mejdlech (1914), Tiren unfenster (1921), Łajb un lebn (1928), Fi-gum (1937), Pojliszejom (1956). E.P-j. Kahane Dawid (Grzywno 1903-Tel Awiw 1998) - rabin, działacz syjonistyczny. Urodzony w rodzinie rabinackiej, uczył się u rabina Icchaka Wei-denfelda, studia kontynuował w Niemczech i w Austrii, ukończył w Berlinie i Wrocławiu, stopień doktora uzyskał na Uniwersytecie w Wiedniu. Uczył religii i przedmiotów judaistycznych w państwowych szkołach średnich, był rabinem we Lwowie (ceniony jako kaznodzieja), gdzie z ramienia gminy żyd. prowadził instytut nauki Tanachu. Podczas okupacji hitlerowskiej był członkiem rabinatu we Lwowie, X 1941-Y 1943 przebywał w getcie, a następnie ukrywał się po „stronie aryjskiej" u biskupa Andrzeja Szeptyckiego oraz w klasztorach. Tłumaczył wówczas na ukraiński Torę i psalmy oraz spisał pamiętnik dotyczący jego przeżyć w getcie (wyd. przez Yad Yashem, ang. przekład Lvov Ghetto Diary, Amherst 1990). Po wyzwoleniu mianowany kierownikiem biblioteki żyd. Wstąpił do wojska polskiego i został mianowany naczelnym rabinem. Podjął starania zmierzające do odbudowy kongregacji. Był przewodniczącym rady kongregacji oraz członkiem rady rabinackiej. Reprezentował Polskę na II Sesji Światowego Kongresu Żydowskiego. Po wyjeździe do Izraela został członkiem urzędu rabinatu wojskowego, a następnie pełnił funkcję naczelnego rabina wojsk lotniczych. Po odejściu z wojska był naczelnym rabinem Argentyny, do Izraela wrócił w 1975. Doświadczenia z Polski w pierwszych latach po wojnie opisał w książce Acharej ha-mabul (Po potopie). NA 235 Kamientor Kahane Maurycy (Ratzersdorf 1836-Tarno-pol 1895) - urzędnik w Sanoku, oficer powstania styczniowego. W szeregi powstańcze wstąpił wraz z braćmi Filipem (1838-ok. 1907) i Leonem (zmarł z ran w 1864). W oddziale A. Ku-rowskiego wziął udział w wyprawie miechowskiej, następnie służył pod rozkazami M. Lan-giewicza i gen. A. Jeziorańskiego. Ranny w bitwie pod Skalą w III 1863; po klęsce powstania emigrował do Rumunii, gdzie spędził 7 lat. Po powrocie pracował w Banku Hipotecznym w Tarnopolu, działał w Sokole oraz Towarzystwie Uczestników Powstania 1863. Autor sztuki teatralnej Szpieg. AŻ. Kalisz (woj. wielkopolskie) - zapewne najstarsza gmina żyd. w Polsce. Żydzi osiedlili się w II pół. XII w., byli mincerzami na usługach Mieszka III Starego i jego potomków. W pół. XIII w. do K. przybyło wielu Żydów z Niemiec. Należeli do inicjatorów wydania statutu kaliskiego (1264). 1287 założono cmentarz, a w pół. XIV w. istniała ulica żyd. i synagoga. W XV i XVI w. Żydzi kaliscy zajmowali się operacjami finansowymi, handlem (m.in. z Krakowem, Lublinem i Wrocławiem) oraz rzemiosłem. 1557 oskarżono ich o profanację hostii. Po kataklizmach z połowy XVII w. (wielu Żydów zabiły oddziały Czarnieckiego) gminę odbudowano z pomocą Żydów z Poznania, Leszna i Krotoszyna. 1670 K. stał się azylem dla Żydów z Wiednia. WII pół. XVII w. założono jesziwę i miasto stało się ważnym centrum duchowym. W tym okresie gmina kaliska przewodziła sejmikowi wielkopolskiemu i przechowywała jego skarb do czasu przeniesienia go do Leszna w 1714. W końcu XVII i na początku XVIII w. przedstawiciele K. często byli parnasami Sejmu Czterech Ziem. 1763 w wyniku oskarżenia o „mord rytualny" 4 Żydów kaliskich skazano na śmierć. Cenzus 1765 zarejestrował 809 Żydów; w 1857 było ich 4352 (36% ogółu ludności). Od 1. 40. XIX w., a zwłaszcza po otwarciu w 1871 linii kolejowej, nastąpiła intensyfikacja ekonomicznej działalności Żydów. 1836 powstał żyd. szpital, w 1875 - szkoła z wykładowym jęz. rosyjskim, a w 1916 - szkoła średnia. 1908 w K. mieszkało 14318 Żydów (36%), na 67 fabryk w mieście 32 należały do nich (zwłaszcza wyrób koronek), znaczna też była liczba robotników żyd. (ok. 3000). Po zajęciu miasta w 1914 żołnierze niemieccy podpalili ok. 150 domów żyd.; zginęło wówczas 33 Żydów. 1921 w mieście było 15566 Żydów (35%), a w 1939 - ponad 20 tyś. (prawie 50%). Po wkroczeniu Niemców część Żydów kaliskich deportowano w końcu 1939 na Lubelszczyznę i do obozu pracy w Koźminku. Wielu uciekło do innych miast, w tym ok. 7 tyś. do getta w Warszawie. W11940 pozostało tylko 612 Żydów. W końcu 1941200 wywieziono do obozu w Bełżcu, a pozostałych do getta w Łodzi. A. Pakentreger, Żydzi w Kaliszu wiatach 1918-1939. Problemy polityczne i społeczne, Warszawa 1988. A.M. Kaluszyn (woj. mazowieckie) - prawa miejskie przed 1662. Żydzi zamieszkiwali niemal od założenia miasta i stanowili większość ludności. W XVII w. istniała gmina wyznaniowa. Najbardziej znanym rabinem był Meir Szalom Rabi-nowicz (1896-1902). Liczba Żydów wynosiła 1455 (80% mieszkańców) w 1827, 6419 (76%) w 1897,5033 (82%) w 1921 i 7256 (82%) w 1931. Wśród ich zajęć należy wymienić wyrób garnków, młynarstwo, wyrób tałesów, kuśnierstwo, krawiectwo, stolarstwo. W radzie gminy żyd. wybranej w 1924 zasiadało 6 członków Agudas Isroel, 5 członków Mizrachi i jeden syjonista ogólny. Na początku okupacji niemieckiej kilkuset Żydów uciekło na tereny zajęte przez ZSRR. W III 1941 prawie 100 Żydów wyjechało do Warszawy. Na początku 1942 pozostawało w mieście około 4 tyś. Żydów. 25 IX 1942 Niemcy założyli w Kałuszynie getto - obóz pracy dla kilkuset Żydów z miasta i okolicy, którzy uciekli lub ukryli się w czasie deportacji. XII 1942 getto zlikwidowano, a jego mieszkańców wymordowano. Sefer Kaluszyn, gehejlikt der chorew geworener kehile, Tel Aviv 1961 (jid.). A.G. Kamieniec Podolski (Ukraina, ukr. Kamia-neć Podilśkyj) - pierwsze wiadomości pochodzą z 1062; informacje o Żydach - z I pół. XV w. 1447 zabroniono im przebywania tu dłużej niż 3 dni. 1598 Zygmunt III ponownie zabronił Żydom osiedlania się w K.P. Podczas powstania Chmielnickiego w mieście, atakowanym przez wojska kozackie w 1648 i 1652, schroniło się wiele rodzin żyd. Po powstaniu Jan Kazimierz pozwolił Żydom mieszkać w mieście; osiedlali się tu, mimo ponownych zakazów z 1654, Konińska 236 1665 i 1670. 1750 August III wydalił Żydów z K.P. Osiedlili się na przedmieściach i we wsiach wokół miasta. 1757 odbyła się zorganizowana przez biskupa M. Dembowskiego dysputa między Żydami z Podola a zwolennikami J. Franka. Po rozbiorach car Paweł I w 1797 pozwolił Żydom mieszkać w K.P., jednak podlegali ograniczeniom; 1833-1859 nie mogli zakładać nowych sklepów i budować domów. 1897 mieszkało w K.P. 16211 Żydów (40% ogółu ludności), a w przeddzień I wojny światowej 23430 (47%). Ludność żyd. poniosła duże straty w okresie wojny domowej (1918-1920); podczas pogromu w VII 1919 zginęły 52 osoby. Warunki życia Żydów radykalnie pogorszyły się w okresie władzy sowieckiej. Ich liczba zmalała; w 1929 mieszkało w K.P. 12774 Żydów (29,9%). Na pocz. wojny sowiecko-niemieckiej (VII 1941) pozostało ok. 10 tyś. Żydów, którzy nie zdołali ewakuować się na wschód. Następnie Niemcy deportowali do miasta ok. 6 tyś. Żydów z Węgier, Czechosłowacji, Belgii i Holandii; wszyscy zostali zamordowani (VIII 1941). Kaminits-Podolsk u-sewiwatah (1965). W.W. Kamińska Ester Rachel (Porozowa k. Woł-kowyska 10 III 1868-Warszawa 25 XII 1925) -aktorka. Urodzona w rodzinie kantora, przeniosła się do Warszawy w 1. 80. Od 1889 występowała wspólnie z mężem A. I. Kamińskim. 1893 założyli Teatr Niemiecki Opery, Dramatów i Komedii, oficjalnie uznany za teatr żyd. w 1905. Sukces przyniosło jej tournee artystyczne w Petersburgu w 1. 1908-1909 oraz występy w 1.1910-1913 w USA, Anglii i Francji. Szczególne sukcesy odnosiła w repertuarze poważnym, zwłaszcza w sztukach J. Gordina, z rolą matki w Mire-le Efros. W czasie I wojny światowej występowała w Odessie, Warszawie i na Ukrainie, do Warszawy wróciła z córką Idą w 1921. Występowała tu do śmierci w „Teatrze Kamińskiego". A.Ż. Kamińska Idą, (4 IX 1899-Nowy Jork 21 V 1980) - córka Abrahama Izaaka i Ester Rachel, aktorka teatralna i filmowa, dyrektorka teatru. Debiutowała w teatrze w 1904, kierowała WIKT razem z Zygmuntem Turkowem 1921-1926, od 1933 kierowała własnym zespołem. Po 1939 kierowała Teatrem Żydowskim we Lwowie, następnie stworzyła w Kirgizji teatr objazdowy. Wró- ciła do Polski w 1947, kierowała teatrami żyd. w Łodzi (1949-1953), we Wrocławiu (1953-1955) i w Warszawie (1955-1968). Występowała w wielu głównych rolach, zyskała zwłaszcza sławę dzięki kreacjom w utworach klasyków dramaturgii jęz. jidysz w Polsce i zagranicą, w filmie (m.in. Sklep na glównej ulicy 1965). Pod wpływem kampanii antysemickiej w VIII 1968 wyjechała do USA. Autorka wspomnień: Moje życie, mój teatr, przeł. J. Krakowska-Narozniak, przedni. J. Kott, Warszawa 1995. Tom. Kamiński Abraham Izaak (Warszawa 1865-Łomża 1918) - aktor, dyrektor teatru żydowskiego w Warszawie. Ze sceną teatralną związał się w 1887 po zakończeniu służby wojskowej. Własnym teatrem kierował od 1893, reżyserował i partnerował żonie E. Kamińskiej. 1913 wybudował dla teatru budynek przy ul. Oboź-nej 1/3, do 1936 mieścił się tu „Teatr Kamińskiego". Pisywał sztuki teatralne, operetki i komedie muzyczne, m.in. Polski Żyd i Peregrynacje żydowskich aktorów, tłumaczył i adaptował rosyjskie i francuskie utwory teatralne. A.Ż. Kamiński Józef (1903-1972) - skrzypek, kompozytor, syn Abrahama Izaaka i Ester Rachel. Był założycielem Warszawskiego Kwartetu Smyczkowego (1928), w którego skład wchodzili: Z. Lederman, J. Hornowski i M. Neuteich. Odnosił sukcesy i w 1934 otrzymał I nagrodę im. marszałka J. Piłsudskiego na konkursie polskich kwartetów. 1937 przyjechał do Palestyny i objął stanowisko koncertmistrza Filharmonii w Tel Awiwie. Skomponował niewiele utworów, m.in. Uwerturę symfoniczną, Uwerturę komiczną, muzykę do dramatu I. L. Pereca W nocy na starym rynku. M.F Kamionka Strumilowa (Ukraina, ukr. Ka-mianka-Buźka) - prawa miejskie otrzymała pod koniec XV w. Pierwsza informacja o Żydach pochodzi z 1456. 1589 Zygmunt III zatwierdził ugodę między mieszczanami a Żydami, dotyczącą ich osiedlania się w mieście. 1627 arcybiskup lwowski J. Próchnicki zezwolił na budowę drewnianej synagogi. 1662 było tu 16 domów żyd. i 4 rzeźników, na 90 domów chrześcijańskich. 1755 49 domów należało do Żydów, a komorników żyd. było 32. 1765 mieszkało w K. 522 Żydów, w 1889 - 2820 (na 6107 mieszkańców), w 1921 237 Kazimier* - 2685 (41%), w 1939 - 4 rys. 2 VII 1941 podczas pogromu Niemcy i Ukraińcy zamordowali kilkuset Żydów; wielu wywieziono do obozu w Bełżcu. W XI1941 utworzono obóz pracy, zlikwidowany 10 VII 1943; zamordowano wówczas ponad 5 tyś. Żydów. S.G, Kanarek Eliasz (Warszawa 1902-USA 1972) - malarz, grafik, członek Bractwa św. Łukasza. Studiował w SSP w Warszawie. Od 1939 mieszkał w USA. Malował obrazy religijne (Święty Franciszek z Asyżu), portrety, pejzaże, kompozycje figuralne. Jego malarstwo charakteryzuje się lekkością, jasną, pastelową tonacją, specyficzną deformacją (Idylla, ŻIH). Ocalało niewiele przedwojennych prac artysty. Współpracował z pismami satyrycznymi „Szpilki" i „Cyrulik Warszawski". R. R Karo Josef ben Efraim (około 1488-1575) -talmudysta, kabalista. Urodzony zapewne w Toledo, zmuszony z rodziną do emigracji z Hiszpanii, następnie z Portugalii, wyjechał do Turcji; od 1536 osiedlił siew Safed (Cfat), gdzie jest jego grób. Stał na czele jesziwy, napisał setki responsów. Głównym dziełem K. jest Bet Josef (pierwszy tom wydano w 1555); zawiera analizę norm halachy i ich rozwoju z punktu widzenia współczesnych potrzeb, poczynając od ich źródła w Talmudzie. Dzieło odegrało wielką rolę w rozwoju halachy i do dziś ma znaczenie dla rabinów i historyków. Największą popularność zyskał jego podręczny kodeks Prawa, oparty głównie na tradycji sefardyjskiej, Szulchan Aruch (wydany 1564-1565), wielokrotnie wznawiany i komentowany, m.in. przez Mosze ben Israela Isserlesa. Po śmierci K. wydano także jego responsa (1598) i inne prace, w tym diariusz z objawieniami tajników kabały (Lublin 1646, pełne wydanie Amsterdam 1708). J. Z. Werblowsky, Joseph Karo. Lawyer and Mystic, 1962. Tom. Katowice (woj. śląskie) - prawa miejskie od 1865; informacje na temat Żydów sięgają 1733. 1840 było 12 Żydów, w 1867 - 624, w 1899 -2216, w 1910 - 2979 i około 9 tyś. w 1932. Ludność nieżydowska Katowic wzrastała znacznie szybciej: od 14 tyś. w 1888 do 130 645 osób w 1930. Gmina wyznaniowa powstała w 1866. Synagogę zbudowano w 1862, cmentarz otwar- to w 1868, pierwszy rabin gminy został mianowany w 1872. 1884 odbyła się tu konferencja Chowewej Cijon, w 1912 założycielski kongres Agudas Isroel. Życie gminy rozwinęło się po I wojnie światowej, gdy na jej czele stanął Bru-no Altman. 1937 otwarto nowy budynek gminy. Gmina utrzymywała szkołę im. Berka Josele-wicza, w 1935 otwarto szkołę hebrajską. W1.30-tych narastał w Katowicach bojkot ekonomiczny Żydów organizowany przez polskich rzemieślników i sklepikarzy. 1937 doszło do rozruchów antysemickich. Z tego względu wielu Żydów opuściło miasto. 1939 było ich 8587 (6,3% mieszkańców). IX-XI1939 Niemcy zmusili całą żydowską ludność do opuszczenia miasta. Większość przeniosła się do Sosnowca i później dzieliła los jego mieszkańców. Po wojnie osiedliło się w Katowicach 1500 Żydów. Dziś jest tam oddział TSKŻ i gmina wyznaniowa. Na miejscowym cmentarzu zachowało się 1417 nagrobków. A. G. Kazimierz - dzielnica Krakowa, dawniej samodzielne miasto posiadające przywilej lokacyjny z 1335. Żydzi osiedlili się w płn.-wsch. części miasta w czasach Kazimierza Wielkiego (w 1369 w dokumentach wspomniany niejaki Szmul). Najpóźniej w 1407 mieli już własną bożnicę (dzisiejsza Synagoga Stara). Rozkwit kazi-mierskiego „miasta żydowskiego" przypada na przełom XV i XVI w., kiedy osiedliła się tu większość wygnanych z Krakowa przez króla Jana Olbrachta Żydów. Sytuację prawną gminy unormowały przywileje monarsze z 1509 i 1519, wielokrotnie później potwierdzane, oraz umowy z kazimierską Radą, m.in. z 1564 (wydzielenie „miasta żydowskiego") i 1583. Sytuację wewnętrzną ostatecznie ustabilizował statut gminny z 1595, legalizując samorząd żydowski. W XVI-XVII w. w mieście mieszkało na ponad 200 parcelach budowlanych ok. 2 tyś. Żydów; liczba ta podwoiła się dopiero w końcu XVIII w. Sto lat później na K. mieszkało ok. 20 tyś. Żydów (ponad 70% całej populacji żyd. Krakowa). Gmina kazimierską od połowy XVII w. utrzymywała 7 synagog, 2 cmentarze i okazałą mykwę. Chasydzi zaczęli się osiedlać w mieście pod koniec XVIII w., czemu nie przeszkodziły klątwy miejscowych rabinów z 1785 i 1797. Po załamaniu gospodarczym w ostatnich latach Rzeczypospolitej i w czasie pierwszej okupacji Kazimierz 238 austriackiej okres Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815-1846) przyniósł stopniową poprawę sytuacji ekonomicznej ludności. Rosły zastępy inteligencji, asymilacji sprzyjała założona w 1830 szkoła żyd. (w 1837 uczyło się w niej 146 chłopców i 239 dziewcząt). 1844 powstała pierwsza synagoga reformowana, jej gmach przy ul. Pod-brzezie otwarto w 1865. Gmina posiadała wówczas własny murowany szpital i opiekowała się kilkoma stowarzyszeniami charytatywnymi. Kolejnym przełomem był 1870, kiedy na mocy decyzji lwowskiego Namiestnictwa ukonstytuował się, po wyborach kurialnych, pierwszy niezależny zarząd Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie. Na prezesa zarządu wybrano adwokata, posła na Sejm Galicyjski, Sz. Samel-sona. W okresie autonomicznym, a także w latach II Rzeczypospolitej na K. mieszkało nadal około 70% żyd. mieszkańców Krakowa. Tutaj mieściły się najważniejsze instytucje religijne i gminne (dom gminny przy ul. Skawińskiej oddano do użytku w 1911), siedziby żyd. partii politycznych i instytucji społecznych. Sytuację zmieniła radykalnie okupacja hitlerowska. WIV 1940 i II1941 z Krakowa wygnano ponad 35 tyś. Żydów. Pozostałych przesiedlono przymusowo do getta ulokowanego po drugiej stronie Wisły (dzielnica Podgórze, do 1918 istniała tu osobna gmina żydowska). Istniało ono do III 1943, kiedy pozostałych przy życiu ok. 6 tyś. Żydów przesiedlono do położonego niedaleko obozu w Pła-szowie. M. Bataban, Historja Żydów w Krakowie i na Kazimie-r2u!304-1868, tom I, II, Kraków 1931-1936 [reprint: Kraków 1991]; Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom IV, Miasto Kraków, część VI, Kazimierz i Stradom Ju-daica: Bóżnice, budowle publiczne i cmentarze, pod red. I. Rejduch-Samkowej i J. Samka, Warszawa 1995. A.Ż. Kazimierz Dolny (woj. lubelskie) - miejscowe legendy wiążą powstanie miasta z osobą Es-terki, kochanki Kazimierza Wielkiego, dla której król miał zbudować zamek w pobliskiej Bo-chotnicy. Pierwsza wzmianka o Żydach w K., mieście królewskim, pochodzi z początku XV w., niewykluczone jednak, że pierwsi osadnicy żydowscy przybyli już na początku XIII w. 1531 w K. było 50 Żydów. 1677, po zniszczeniach z połowy XVII w., Jan III Sobieski zezwolił Żydom kazimierskim na budowanie domów w ca- łym mieście. 1782 mieszkało tu 1246 Żydów (58,6% ogółu ludności). W XIX w. K. stał się ważnym ośrodkiem chasydzkim, siedzibą dynastii znanej z wkładu w rozwój muzyki chasydzkiej. Jej założycielem był Ezechiel ben Cwi Hirsz Taub, który osiadł w mieście ok. 1816.1881 w K. mieszkało 1784 Żydów (54,1%). 1940-1942 istniał tu karny obóz dla Polaków i Żydów. Od IV 1942 do III 1943 trwała deportacja ludności żyd. do obozu w Bełżcu. Budynek synagogi pochodzi z II pół. XVIII w. S. L. Shneiderman, The River Remembers, New York 1953; Ch. Shmeruk, The Esterke Story in Yiddish and Polish Literaturę. A Case Study in the Mutual Relations ofTwo Cultural Traditions, Jerusalem 1985. A.M. Keren Erec Israel ha-Dati - fundusz utworzony w 1929 przez Światową Organizację Mi-zrachi, przeznaczony na finansowanie religijnego osadnictwa w Palestynie. J.Ż. Keren ha-Jesod (hebr. Fundusz Podwalin) -instytucja finansowa założona podczas Konferencji Syjonistycznej w Londynie w VII 1920, działająca w krajach, gdzie znajdowały się skupiska żydowskie. Fundusze przez nią zbierane były przeznaczane na zakładanie nowych osiedli żyd., wspieranie imigrantów, budowę infrastruktury, finansowanie przedsięwzięć gospodarczych, organizację systemu szkolnictwa i opieki zdrowotnej w Palestynie. W Polsce przewodniczącym Keren ha-Jesod był m.in. S. H. Farbstein. J.Ż Keren Kajemet le-lsrael (hebr. Żydowski Fundusz Narodowy) - fundusz pochodzący ze składek Żydów na całym świecie, utworzony w 1907 przez Światową Organizację Syjonistyczną z przeznaczeniem na nabywanie ziemi pod rolnicze osadnictwo żydowskie w Palestynie. Program nabrał rozmachu dopiero po objęciu mandatu nad Palestyną przez Wielką Brytanię. Do sukcesów K.K. przyczynił się także M. Uszyszkin, który stał na jego czele w 1. 1923-1941. W okresie międzywojennym oddziałem K.K. w Polsce kierował m.in. E. Lipa Bloch. Po 1948 fundusz finansował budowę dróg, zalesianie oraz meliorację nie zagospodarowanych ziem w Izraelu. Sh. Shra, One day and 90 Years. The Story ofthe Jewish National Fund, Jerusalem 1991. J.Z. 239 Kisling Kidusz (hebr. uświęcenie) - modlitwa składająca się z dwóch błogosławieństw: jednego dla wina, drugiego dla święta, odmawiana przed posiłkiem nad kielichem wina, w domu i synagodze, z okazji rozpoczęcia szabatu lub święta. K. przypomina o nastaniu czasu sakralnego, który trzeba oddzielić od czasu świeckiego. R. R Kielce (woj. świętokrzyskie) - w 1186 wymieniane jako miasto. Zakaz osadnictwa żydowskiego istniał do 1862. 1897 mieszkało tu 6137 (30,2% mieszkańców), a w 1921 - 15530 Żydów (37,6%), w 1939-18083 (31%). 11XI1918 ekscesy antyżydowskie przybrały charakter pogromu. Przed 1918, a zwłaszcza w okresie międzywojennym działały żydowskie partie polityczne, organizacje społeczne, związki zawodowe, klub sportowy, męskie gimnazjum, biblioteka, wydawano prasę żydowską. WIX 1939 miasto liczyło 18 rys. Żydów. Ich liczba wzrosła do 27 tyś. w 1941. Wówczas zgrupowano ich w dwóch gettach utworzonych 31 III 1941. 20-24 VIII 1942 ok. 2100 Żydów deportowano do Treblinki. W I, IV i V1943 ok. 820 wywieziono do obozów pracy w Bliżynie, Pionkach, Skarżysku i Starachowicach. Pozostałych umieszczono w obozach pracy w miejscowych zakładach przemysłowych. 23 V1943 zamordowano 45 dzieci. W VIII 1944 ok. 500 osób wywieziono do Buchenwaldu, Oświęcimia i Trzebini. W V 1945 mieszkało tu ok. 250 Żydów. W wyniku pogromu 4 VII 1946 zginęły 42 osoby: kobiety, mężczyźni i dzieci, a 40 zraniono. 6 VIII - 60 ocalałych i 28 rannych odjechało do Łodzi. Z powstałej w 1868 gminy wyznaniowej zachował się budynek bożnicy, wzniesiony w 1902-1903, przebudowany w 1951-1955. Ponadto uporządkowany w 1986 cmentarz z nagrobkami z XIX-XX w. ustawionymi w lapidarium oraz pomnikami na grobach dzieci zamordowanych 23 V 1943 i ofiar pogromu z 1946. Jest też prywatny dom modlitwy z 1922. K. Urbański, Kieleccy Żydzi, Kielce 1993; B. Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach 4 lipca 1946, wstęp K. Ker-sten, Warszawa 1992. A. R Kipnis Menachem (Wolin 1878-Warszawa 1942) - śpiewak, zbieracz żydowskiego folkloru, popularyzator muzyki, pisarz, humorysta. Był samoukiem, początkowo śpiewał w chórach synagogalnych, a po przybyciu do Warszawy w chórze Opery Warszawskiej (1902-1918). Zbierał na terenie całego kraju ludowe pieśni żydowskie, które opracowywał i wykonywał na koncertach, często wraz z żoną, śpiewaczką Z. Zeligfeld. Wydał dwa zbiory żyd. pieśni ludowych, kilka książek (w jidysz) o muzykach żyd. (klezmerach) oraz zbiór humoresek. Pisywał do prasy żyd. (przeważnie do dziennika „Hajnt") felietony i wspomnienia. M.R Kirszrot-Prawnicki Józef (Warszawa l XII 1842-Otwock l VIII 1906) - ekonomista, adwokat. Studiował prawo w Warszawie, Lipsku i Wrocławiu. 1866 po ukończeniu Szkoły Głównej rozpoczął karierę prawniczą. Od 1873 był adwokatem w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie. Zwolennik asymilacji, angażował się jednak w życie społeczności żyd. jako wieloletni członek Zarządu Gminy Żyd. w Warszawie. Publikował prace z zakresu spółdzielczości kredytowej i ekonomii politycznej, był współwydawcą „Ekonomisty" (1882-1883). 1870 uczestniczył w pracach organizacyjnych Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Warszawskich. Zainicjował także tworzenie towarzystw pożyczkowo-oszczędnościowych na prowincji. 1901 zorganizował Towarzystwo Oszczędno-ściowo-Pożyczkowe dla Ubogiej Ludności Żyd. J.Z. Kisling Mojżesz (Kraków 2111891-Sanary-sur-Mer pod Lyonem 29IV1953) - malarz. Studiował w Krakowie i Paryżu. Od 1911 mieszkał w Paryżu na Montparnasse, związany z Ecole de Paris i środowiskiem polskiej inteligencji przebywającej we Francji. Lata II wojny światowej spędził w Nowym Jorku, w 1946 wrócił do Francji. Początkowo pod wpływem P. Cezanne'a i ku-bizmu, po 1916 - A. Modiglianiego i niemieckiej „nowej rzeczowości" wypracował własny styl. Malował melancholijne portrety (Portret chlopca w berecie), akty i martwe natury (Martwa natura z owocami). Obrazy K. cechuje dążenie do uproszczenia form, duże plamy barwne określone konturem oraz chłodna, nasycona kolorystyka oparta niekiedy na kontrastach lub niemal monochromatyczna. Wystawiał regularnie w paryskich salonach, w Niemczech, Warszawie i Krakowie. 1996 Muzeum Narodowe w Warszawie zorganizowało wystawę K. Nie- Ktackin 240 liczne prace artysty znajdują się w Muzeum ŻIH i Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. M.T. Klackin Jakub (Bereza Kartuska 1882-1948) - publicysta, wydawca, filozof, syjonista. Otrzymał tradycyjne wykształcenie religijne. W 1900 wyjechał na studia do Niemiec. Doktorat uzyskał w 1912 na Uniwersytecie w Bernie. 1909-1911 redagował organ Światowej Organizacji Syjonistycznej „Die Welt". Był dyrektorem Ke-ren Kajemet le-Israel w Kolonii (1912-1915). Razem z N. Goldmannem zainicjował w Berlinie wydawanie Encyclopedia Judaica. Do 1934 wydano 10 tomów oraz 2 tomy po hebrajsku. Wzrastający antysemityzm w Niemczech spowodował, że wyjechał do Szwajcarii, a następnie do Stanów Zjednoczonych, gdzie wykładał w chicagowskim College of Jewish Studies. 1947 wrócił do Szwajcarii. Publikował prace histo-ryczno-filozoficzne, m.in. o Baruchu Spinozie. W Probleme des modernen Judentums (1918, II wyd. Krisis und Entscheidung im Judentums, 1921) wyłożył teorię narodową, która negowała znaczenie religii i kultury, podnosiła natomiast wartość terytorium i języka jako warunku istnienia narodu. J.Ż. Kleck (Białoruś) - obecność Żydów jest potwierdzona w 1529. W tym czasie Izaak Józefo-wicz z Brześcia posiadał tu liczne dzierżawy. W pół. XVI w. gminę żydowską uważano za jedną z najważniejszych na Litwie. 1623 gmina w Klecku podlegała gminie w Pińsku. 1775 było w mieście 29 żyd. płatników podatku pogłówne-go. W sąsiedztwie miasta mieszkał przez kilka lat Salomon Majmon (ok. 1753-1800). 1811 w Klecku i okolicach było 662 mężczyzn Żydów. 1847 gmina żyd. liczyła 2138 osób, w 1897 - 3415 (73% ludności). 1885 dużą część miasta zniszczył pożar. W wyborach do rady miejskiej w 1918 na 24 radnych wybrano 17 Żydów. 1921 w Klecku mieszkało 4190 Żydów (74% ludności). Istniała tu m.in. jesziwa. Większość stanowili rzemieślnicy i kupcy. Najbogatsi zajmowali się handlem końmi i bydłem lub dzierżawili sady. Niemcy zajęli miasto VI1941 i 26 X1941 zamordowali około 4000 Żydów. 21 VII 1942 Niemcy zlikwidowali getto. Zginęło ponad l tyś. osób, nielicznym udało się uciec do partyzantki. Pinkas Kleck, ed. E. S. Stein, Tel Aviv 1959 (hebr., jid.). A.G. Kleckin Borys (Horodyszcze k. Nowogródka 5 V 1875-Wilno 18IX1937) - wydawca, działacz socjalistyczny. Pochodził z zamożnej rodziny; brał udział w propagowaniu i rzopowszech-nianiu literatury w j ęz. jidysz, czemu też poświęcił cały majątek. Ok. 1910 założył w Wilnie wydawnictwo Wilner Farlag fun B. A. Kleckin, publikujące także literaturę białoruską. Podczas I wojny światowej przebywał w Rosji, rozwijał wydawanie książek dziecięcych i podręczników. Należał do Bundu. 1919 wznowił w Wilnie swe wydawnictwo, w 1925 jego centralę przeniósł do Warszawy. Publikował dzieła literatury jidysz i przekłady autorów z innych języków, książki naukowe, czasopisma („Literarisze Bleter" 1924-1939), finansował dziennik „Der Frajnd" 1934-1935. M.F/Tom. Kleinbaum Mojżesz (w Izraelu Mosze Sneh; Radzyń 6 11909-1972) - lekarz, działacz syjonistyczny. W 1933 ukończył studia na UW. 1933-1935 był redaktorem „Opinii", od 1937 redaktorem naczelnym tygodnika „Ster". Od 1935 członek prezydium CK Organizacji Syjonistycznej w Polsce, jako bliski współpracownik I. Griinbauma faktycznie kierował partią. Odbył kampanię wrześniową jako lekarz wojskowy (w randze kapitana), został internowany przez władze sowieckie. Uciekł do Wilna, a następnie w 1940 przedostał się do Palestyny. Tam został dokooptowany do kierownictwa Hagany, a w 1941 został jej dowódcą. 1945 wszedł do Egzekutywy Agencji Żydowskiej. Uniknął aresztowania członków AŻ 29 VI 1946 uciekając do Francji, gdzie współpracował przy nielegalnej aliji i dostawach broni. W końcu 1947 wystąpił z Egzekutywy AŻ oraz Organizacji Ogólnych Syjonistów. Na krótko wstąpił do Mapam, następnie do Komunistycznej Partii Izraela, której wkrótce został przewodniczącym. J.Ż. Klimontów (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1604. Wówczas zamieszkali tu Żydzi. 1633 było ich 129 (19,5% mieszkańców). Zostali w 1656 wymordowani przez wojska polskie. 1787 było ich 544, w 1827 660 (56,8% mieszkańców), w 1921 - 2652 (71,0%), a w IX 1939 - ok. 3100. 30 X 1942 ok. 4 tyś. Żydów (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) deportowano do Treblin-ki, a 15 XI ok. 300 do getta w Sandomierzu. W okresie międzywojennym dominowały ugru- 241 Kock powania ortodoksyjno-religijne. Z obiektów gminy wyznaniowej, istniejącej od pocz. XVII w., zachował się budynek bożnicy wzniesionej w 1851. Urodził się tu 21 VII 1901 Bruno Ja-sieński (Wiktor Zysman), lewicowy poeta, prozaik i dramatopisarz, jeden z głównych inicjatorów polskiego futuryzmu (zmarł 16 XII 1939 w obozie pod Władywostokiem). A. Penkalla, Synagoga w Klimontowie (woj. tarnobrzeskie), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, 1980, nr 4, s. 45-55. A.R Kobryń (Białoruś, biał. Kobryn) - najstarsza wiadomość o Żydach pochodzi z 1514, gdy Zygmunt Stary potwierdził przywileje z 1503, nadane gminom żyd. na Litwie przez Aleksandra Jagiellończyka. 1563 Żydzi byli właścicielami 25 domów, ok. 20 sadów i ogrodów oraz synagogi. 1589 uzyskali takie same prawa w dziedzinie handlu jak mieszczanie. W okresie powstania Chmielnickiego (1648-1649) K. był miejscem schronienia dla Żydów z terenów objętych walkami. Ludność żyd. poniosła duże straty w okresie wojny polsko-szwedzkiej (1655). 1705 Żydzi płacili 300 zł pogłównego. 1766 w K. i okolicy zamieszkiwało 924 Żydów płatników pogłównego. Wśród duchowych przywódców gminy w XVII i na pocz. XVIII w. wyróżnili się Beca-lel ben Salomon z K. (zm. 1678) i rabin Jakub ben Dawid Szapiro (zm. 1718), założyciel jeszi-wy. W XIX w. nastąpił znaczny przyrost ludności żyd. 1897 liczyła 6738 osób (64,8% ogółu mieszkańców). Rabinem gminy w 1. 1892-1897 był słynny uczony Chaim Berlin. Silne wpływy w XIX i XX w. zyskał chasydyzm. Powstała dynastia kobryńskich cadyków: Mosze (zm. 1858), Noach Naftali (zm. 1889), Dawid Szlomo (zm. 1918), Mosze Acharon (zamordowany 1942), Baruch Józef Żak (zm. 1949). Od końca XIX w. rozwijały się organizacje syjonistyczne. Po rewolucji 1905 w K. podjął działalność Bund, a następnie Poalej Syjon. 1921 społeczność żyd. liczyła 5431 osób (66%). W okresie międzywojennym nastąpił rozwój szkolnictwa żydowskiego; poza szkołami pozostającymi pod wpływem Tarbutu i CISzO, działały chedery, w tym kilka reformowanych, Talmud-Tora, jesziwa. Od IX 1939 do VI1941 K. znajdował się w radzieckiej strefie okupacyjnej. Po zajęciu miasta Niemcy jesienią 1941 stworzyli getto. Znaleźli się w nim także uciekinierzy z Polski oraz Żydzi z okolicz- nych miejscowości (ok. 8 tyś.). VI i X 1942 jego mieszkańców wymordowano. Pozostawiono tylko grupę rzemieślników, których zgładzono latem 1943. Schwarz B., Biletzky I. H., Sefer Kobńn. Megilat cha-jim we-churban (1951). W.W. Kochański Eli (Odessa 1885-1942) - wiolonczelista, kameralista, pedagog, brat Pawła, syn kantora i nauczyciela muzyki J. Kahana. 1912-1926 był koncertmistrzem Filharmonii Warszawskiej. Na skutek schorzenia ręki ograniczył działalność koncertową i poświęcił się pracy pedagogicznej, m.in. w klasie wiolonczeli Konserwatorium Warszawskiego. Jest autorem satyrycznych rysunków na temat warszawskiego środowiska muzycznego. Podczas okupacji przebywał w Warszawie po „stronie aryjskiej", zmarł na serce po deportacji żony. Pochowany na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie. M.R Kochański Paweł (Odessa 14IX 1887-Nowy Jork 12 11934) - skrzypek, pedagog, kompozytor, brat Eliego. 1901-1903 był koncertmistrzem Filharmonii Warszawskiej. Od 1907 zajął się również nauczaniem, jako profesor klasy skrzypiec w konserwatoriach Warszawy i Petersburga. Po I wojnie światowej osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie obok koncertów prowadził klasę mistrzowską w Juilliard School of Musie. Występował na wielu estradach świata, kilkakrotnie również w Polsce. Łączyła go przyjaźń z K. Szymanowskim; zainspirował powstawanie niektórych jego dzieł, w szczególności / Koncertu skrzypcowego i Mitów. Dokonał również transkrypcji skrzypcowych Pieśni kurpiowskiej, Tańca z Hamasiów, Pieśni Roksany z opery Król Roge Był pierwszym wykonawcą obu koncertów K. Szymanowskiego. Napisał niewiele utworów, m.in. jeden poświęcony Ch. Lindberghowi, który pierwszy przeleciał bez lądowania Atlantyk. M.F Kock (woj. lubelskie) - prawa miejskie uzyskał w 1417. Do 1512 był własnością biskupów płockich, następnie królewską, a od 1520 stał się miastem prywatnym. Żydzi osiedlili się na pocz. XVII w; w pół. tego stulecia posiadali tu swoją gminę. Znaczny wzrost liczby ludności żyd. nastąpił w XVIII w., gdy miasto należało do A. Jabłonowskiej. Sprzyjała ona działalności go- Koerner 242 spodarczej Żydów, którzy mogli się osiedlać na terenie całego miasta. 1809 zginął pod K. w walce z Austriakami pułkownik wojsk Księstwa Warszawskiego Berek Joselewicz. K., który w 1827 zamieszkiwało 645 Żydów (36% ogółu mieszkańców), od 1829, gdy osiedlił się tu cadyk Menachem M. Morgenstern (zm. 1859), stał się silnym ośrodkiem chasydyzmu. Założona przez cadyka dynastia istniała do 1939; jej ostatnim przedstawicielem był J. Morgenstern. Od 1913 działała jesziwa. 1921 K. liczył 2092 Żydów (54%), a w przededniu II wojny światowej ok. 2500. VIII 1941 Niemcy wysiedlili ich do Parczewa, a następnie do obozu zagłady w Tre-blince. Sefer Kock (1961). W.W. Koerner Mojżesz (Warszawa 28 X 1877-1966) - inżynier, działacz syjonistyczny i samorządowy. Studia politechniczne rozpoczął w Charlottenburgu, ukończył w 1902 na Politechnice Warszawskiej. W tym czasie związał się z ruchem syjonistycznym. Był członkiem redakcji „Głosu Żydowskiego", pierwszej syjonistycznej gazety w Warszawie, założonej w 1906.1 wojnę światową spędził w Rosji, gdzie działał w Towarzystwie Żydów Polskich. Po powrocie do Warszawy zaangażował się w działalność samorządową. Był członkiem Rady Miejskiej Warszawy oraz Zarządu Związku Miast Polskich (1919-1934), przewodniczącym Zarządu Dyrekcji Wodociągów i Kanalizacji w Warszawie (1927-1934). Jako członek Towarzystwa Niesienia Pomocy Studentom Żydom Auxilium Academicum Judaicum był jednym z współtwórców Żydowskiego Domu Akademickiego w Warszawie. Kandydując z listy Bloku Mniejszości Narodowych, zasiadał w Senacie RP (1922-1930). Był jednym z czołowych działaczy Organizacji Syjonistycznej w Polsce, członkiem jej KC. Początkowo związany z frakcją Et Liwnot, od 1929 ze Zjednoczeniem Niezależnych Syjonistów. W XII 1939 wyjechał do Palestyny. J.Ż. Koffler Józef (Stryj 28 XI1896-1944) - kompozytor, dyrygent, muzykolog, pisarz muzyczny. Studiował w Wiedniu, gdzie słuchał wykładów A. Schoenberga, którego wpływom ulegał. Był pierwszym w Polsce dodekafonistą i reprezentantem tzw. szkoły wiedeńskiej. Jest auto- rem muzyki symfonicznej, m.in. trzech symfonii, Suity polskiej, Radosnej uwertury, baletu Al-les durch MÓW na zespół choreograficzny, głosy solowe, chór i orkiestrę, kantaty Milość i cyklu 40 polskich pieśni ludowych. 1928-1941 prowadził klasę kompozycji i teorii w lwowskim konserwatorium. Zajmował się również krytyką i publicystyką muzyczną. Redagował (1930-1937) czasopismo „Orkiestra" w Przemyślu i „Echo" we Lwowie. W 1934 był członkiem międzynarodowego jury Towarzystwa Muzyki Współczesnej. Podczas okupacji był w Wieliczce, po likwidacji getta prawdopodobnie ukrywał się u przyjaciół i u organisty wiejskiego w okolicach Sanoka. Został wraz z rodziną rozstrzelany przez Niemców, bliższe okoliczności nieznane. M. Gołąb, Józef Koffler, Kraków 1995 M.F. kohen (hebr. kapłan) - męski potomek Aaro-na, pierwszego arcykapłana. K. pełnili głównie funkcje religijne i przewodzili ceremoniom w Świątyni Jerozolimskiej. Wraz ze zburzeniem Świątyni ich rola została ograniczona; obecnie mężczyźni należący do rodu kapłanów mają prawo odmawiania błogosławieństwa birkat ha-kohanim, w pierwszej kolejności wzywani są do czytania Tory w synagodze, celebrują uroczystość pidjon ha-ben (wykupu pierworodnego) oraz odmawiają dziękczynienie po posiłku. Nie mogą poślubić konwertytki ani rozwódki, nie wolno im znaleźć się w obecności zwłok, z wyjątkiem bliskich krewnych. Na cmentarzach wydzielony jest dla nich osobny kwartał. R. R Kolo (woj. wielkopolskie) - Żydzi osiedlili się tu w XV w., a w 1564 otrzymali prawo pobytu od króla Zygmunta Augusta. 1611 - 24 domy w mieście należały do Żydów. W XIX w. odgrywali ważną rolę w życiu gospodarczym miasta -byli właścicielami farbiarni, cegielni, wytwórni porcelany, maszyn rolniczych, oleju oraz różnych warsztatów. 1827 w mieście mieszkało 1184 Żydów (37,2% ogółu ludności), w 1897 - 4013 (42,8%), w 1921 - 5154 (45%), a w 1939 - 5000 (41,6%). Po zajęciu miasta przez Niemców dokonano egzekucji inteligencji żyd., a w końcu 1940 utworzono getto. W VI 1941 wszystkich mężczyzn wywieziono do obozu pracy pod Poznaniem. Pozostałych 2300 Żydów deportowano do obozu w Chełmnie (XII 1941). A.M. 243 KomanMk Koło Żydowskie w Sejmie i Senacie RP - parlamentarna reprezentacja żyd. w Polsce międzywojennej; w Sejmie Ustawodawczym (1919-1922) działała pod nazwą Wolne Zjednoczenie Posłów Narodowości Żyd. W skład KŻ wchodzili członkowie żyd. klubów poselskich, posłowie i senatorowie wybrani z list kandydatów żyd. partii politycznych (1922-1930 także Bloku Mniejszości Narodowych) oraz żyd. organizacji profesjonalnych; niektórzy posłowie i senatorowie żyd. pozostali jednak poza KŻ. Liczba członków KŻ w kolejnych kadencjach parlamentu wynosiła: Sejm Ustawodawczy (1919-1922) - 11 posłów Sejm Ordynaryjny i I Senat (1922-1927) - 34 posłów i 11 senatorów III Sejm i II Senat (1928-1930) - 13 posłów i 6 senatorów IV Sejm i III Senat (1930-1935) - 6 posłów Sejm i Senat I kadencji (1935-1938) - 4 posłów i 2 senatorów (z nominacji) Sejm i Senat II kadencji (1938-1939) - 3 posłów i I senator W 1. 20. członkowie KŻ intensywnie zajmowali się problemami dotyczącymi bezpośrednio ludności żyd., jak również wszelkimi zagadnieniami życia państwowego. Polityka KZ w parlamencie w dużej mierze zależała od stosunku kolejnych gabinetów do tzw. kwestii żyd. Należy jednak zaznaczyć, iż w KŻ istniały znaczne rozbieżności dotyczące taktyki. Syjoniści z dawnego zaboru rosyjskiego w większości opowiadali się za realizacją interesów żyd. w ramach interesów ogółu mniejszości narodowych (uczestnicząc w Bloku Mniejszości Narodowych), inni (zwłaszcza syjoniści z dawnego zaboru austriackiego) za taktyką przekonywania i pertraktacji z politykami polskimi (wyrazem tego była ugodaw 1925 r.). Zmiany w układzie stosunków politycznych po przewrocie majowym 1926, zaostrzający się konflikt między rządem a parlamentem w początkach 1. 30. i nowa konstytucja z 1935 wprowadzająca prymat władzy wykonawczej oraz zmieniona ordynacja wyborcza ograniczyły rolę ciał ustawodawczych i wpłynęły na zmniejszenie liczebności żyd. reprezentacji oraz na jej działalność. Wielki kryzys gospodarczy, pauperyzacja ludności żyd., narastający antysemityzm i rozmaite formy dyskryminacji ograniczały rolę KZ. Los ludności żyd. zależał w coraz większej mierze od władz wykonawczych, które nie zdołały znaleźć konstruktywnych rozwiązań problemów żyd. w Polsce. I. Szwarcbart, Cwiszen bajdę wett-milchomes [Między dwiema wojnami światowymi], Buenos Aires 1958; L. Halpern, Polityka żydowska w Sejmie i Senacie RP, „Sprawy Narodowościowe" 1933 nr 1. Shlomo Netzer Kołomyja (Ukraina) - pierwsze wiadomości o obecności Żydów pochodzą z pocz. XVI w. W 1569 gmina (ok. 120 osób) otrzymała prawa regulujące jej status. 1616 Żydzi uzyskali teren na synagogę i cmentarz. Duże straty (ok. 3 tyś. osób zabito) ponieśli w okresie powstania kozackiego (1648-1649). Później nastąpiło odrodzenie gminy. 1765 mieszkało w K. 1072 Żydów. W XIX w. ich liczba stale wzrastała, do 1656 w 1900 (ok. 50% ludności), K. była wtedy ważnym ośrodkiem handlu, słynęła m.in. z produkcji tałesów. 1788-1809 działała niemiecka szkoła elementarna dla dzieci żyd., stworzona w ramach reformy szkolnictwa, przeprowadzonej przez H. Homberga. Pod koniec XIX i na pocz. XX w. dużą popularnością cieszyła się szkoła Fundacji barona Hirscha, do której w 1908 uczęszczało 273 uczniów. Mimo rozwoju szkolnictwa świeckiego silne były wpływy chasydyzmu. 1878 Żydzi uzyskali w wyborach do rady miejskiej większość mandatów; burmistrzem został dr M. Trachtenberg. W okresie międzywojennym straciła swe dotychczasowe znaczenie gospodarcze. Nasiliła się walka ekonomiczna między Żydami a pozostałą ludnością, wzrastał antysemityzm. Silne wpływy zyskał syjonizm, w szczególności organizacje młodzieżowe. Od IX 1939 do VI1941 K. pozostawała pod okupacją sowiecką. W VII 1941 miasto zajęły wojska węgierskie (węgierski komendant wstrzymał egzekucję ok. 2 tyś. Żydów, rozpoczętą w pobliskim lesie przez miejscowych Ukraińców). Po wkroczeniu Niemców (IX 1941) rozpoczęło się masowe mordowanie Żydów. III 1942 utworzono trzy getta; większość Żydów w kilku akcjach deportacyjnych przewieziono do obozu zagłady w Bełżcu. Pozostałych umieszczono w jednym getcie, a następnie (II1943) zgładzono w lesie. Pinkas Kolomei (1957). W.W. Komarno (Ukraina) - założone przez wojewodę ruskiego Stanisława z Chodźca w 1471. Komitet 244 Prawa miejskie otrzymało w 1473. 1629 miało 173 domy chrześcijańskie i 14 żyd. oraz 4 komorników Żydów. W czasie powstania Chmiel-nickiego Żydzi wspólnie z mieszczanami bronili skutecznie miasta przed Kozakami. 1736 zapłacili 1313 złp., a w 1756 - 2 tyś. złp. po-głównego. 1765 w parafii było 1530 Żydów, natomiast w 1880 w samym K. żyło ich 2 tyś. (na 5079 mieszkańców). W XIX w. stały tu dwie synagogi. S.G. Komitet Organizacyjny Żydów Polskich w ZSRR - organizacja powołana do życia w lipcu 1944, jako przybudówka Związku Patriotów Polskich. Na jego czele stał E. Sommerstein, jego zastępcami byli L. Finkielsztejn i B. Mark, zaś sekretarzem D. Sfard. Członkami komitetu byli także m.in. I. Kamińska, Sz. Zachariasz i M. Melman. W skład komitetu weszli nie tylko dawni żydowscy działacze polityczni, ale także ludzie kultury. Komitet udzielał pomocy Żydom zarejestrowanym w ZPP, pomagał w poszukiwaniu krewnych i przekazywaniu pomocy od rodzin z zagranicy. Komitet odegrał dużą rolę w organizowaniu repatriacji Żydów obywateli polskich z ZSRR, szczególnie prowadził akcje propagandową na ten temat i rejestrację potencjalnych repatriantów. Opowiadał się za osiedleniem Żydów powracających do Polski na terenie Dolnego Śląska. Był także jednym z inicjatorów powołania CKŻP. Większość jego aktywnych członków wróciła do Polski w 1946, a obie instytucje zaczęły ze sobą raczej konkurować. Komitet zakończył działalność w drugiej pół. 1946. NA Koniar Maurycy (Coniar, poprzednio także Koń Moryc, Kohn Mojżesz; ok. 1790-Drezno 19 II1848) - finansista, kupiec, przemysłowiec, dzierżawca monopoli państwowych (m.in. tytoniowego), dostawca dla wojsk rosyjskich, posiadacz dóbr ziemskich, popularny wśród pluto-kracji warszawskiej. Przeszedł na prawosławie i nakłaniał do tego również swoich pracowników Żydów. Od 1816 w Warszawie, w 1839 był nobilitowany. Miał szerokie zainteresowania kulturalne, dużą bibliotekę i wspierał artystów, m.in. rosyjskiego kompozytora M. Glinkę, który gościł u niego w Warszawie. Odegrał znaczną rolę w rozwoju gospodarczym ziem polskich w pierwszej pół. XIX w. M.R Konie Henryk (Warszawa 15 11860-Warsza-wa 10 V 1934) - adwokat, działacz polityczny i społeczny. Studia prawnicze na Uniw. Warszawskim (1887-81); od wpisania w 1886 na listę adwokacką aż do śmierci prowadził w Warszawie ogromną kancelarię adwokacką o charakterze cywilistycznym. Zwolennik niepodległości Polski, w działaniach doraźnych opowiadał się za autonomią dla Żydów. Aktywny podczas rewolucji 1905; w 1907 z ramienia założonej przez siebie Polskiej Partii Postępowej wybrany do III Dumy. W trakcie I wojny światowej brał udział w pracach Centralnego Komitetu Obywatelskiego. XI 1915 aresztowany przez Niemców i internowany. Po wojnie kontynuował praktykę adwokacką, działał w samorządzie adwokackim: w Naczelnej Radzie Adwokackiej (wiceprezes), Związku Adwokatów Polskich, Stałej Delegacji Zrzeszeń Instytucji Prawniczych RP i in. Od 1921 wykładał prawo cywilne na UW. Publikował m.in. na łamach „Gazety Sądowej Warszawskiej", której był wieloletnim redaktorem, „Przeglądu Tygodniowego", „Niwy", „Przeglądu Prawa i Administracji". Autor kilkudziesięciu monografii i podręczników - Samorząd gminy w Królestwie Polskim (1886), Stanowisko prawne Kościoła Katolickiego w Królestwie Polskim (1893), Prawo malżeń-skie (1924), Prawo osobowe (1924), Prawo rzeczowe (1927), oraz redaktor działu prawnego Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej. Przez wiele lat uczestniczył w pracach instytucji społecznych i samopomocowych (Kasie im. Mianow-skiego, Fundacji im. S. Popowskiego, Lidze Obrony Praw Człowieka Towarzystwie Polsko-Francuskim, Polskim Towarzystwie Turystycznym i in. Odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. G.Z. Konin (woj. wielkopolskie) - najwcześniejsza informacja o Żydach pochodzi z 1397. W XV w. mieszkało tu ok. 150 Żydów, zajmujących się pożyczaniem pieniędzy, handlem i rzemiosłem. 1580-1764 byli zależni od gminy w Kaliszu. 1765 wmieście mieszkało 133 Żydów. Po przejściu pod panowanie rosyjskie (1815) K. stał się ważnym centrum handlu z Niemcami, a liczba ludności żyd. wzrosła w 1827 do 872 (24% ogółu ludności), w 1857 - 2006 (39%), a w 1921 - 2902 (29%). 1920-1929 działała żyd. szkoła średnia, do której uczęszczało 200 uczniów. 1939 w K. 245 Kow*l mieszkało ok. 3 tyś. Żydów. Po zajęciu miasta przez Niemców część z nich stracono, a część wywieziono do Ostrowca Świętokrzyskiego. VII 1940 pozostałych Żydów deportowano do gett w centralnej Polsce. Mały żyd. obóz pracy (ok. l tyś. osób) istniał w pobliżu K. do VIII 1943. Th. Richmond, Konin. A Quest, New York 1995. A.M. Końskie (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1748. Żydzi mieszkali tu już w okresie założenia miasta. 1790 było ich 146 (10,1% mieszkańców), w 1827 -1703 (50,6%), w 1921 - 5037 (60,8%), w IX 1939 ok. 6500, a w X 1942 ok. 9 tyś. 3 i 7 XI1942 ok. 9 tyś. wywieziono do Tre-blinki, a 611943 ok. 300 do getta w Szydłowcu. Gmina wyznaniowa istniała w II pół. XVIII w. Zachował się teren cmentarza. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 47-48. A.R Korczak Janusz (pscud.; Henryk Goldszmit; Warszawa 22 VII 1878/1879-Treblinka 1942) -lekarz, pedagog, teoretyk wychowania, pisarz, działacz społeczny. Praktykę lekarską odbywał w klinikach Berlina, Paryża., Londynu, następnie pracował w Warszawie w Szpitalu im. Ber-sonów i Baumanów. Był pionierem obrony praw dziecka, które traktował jako pełnowartościowego człowieka, a także twórcą antyautorytar-nego systemu wychowania. System ten realizował m.in. w kierowanym przez siebie Domu Sierot dla dzieci żyd. w Warszawie przy ul. Krochmalnej (1911) i sierocińcu „Nasz Dom" dla dzieci polskich, który prowadził wspólnie z M. Fal-ską (od 1919), których był współzałożycielem. Wykładał w Instytucie Pedagogiki Specjalnej i w Wolnej Wszechnicy Polskiej, był kuratorem sądu dla nieletnich. Współpracował z licznymi czasopismami, m.in. „W słońcu", „Szkoła specjalna"; założył i redagował tygodnik „Mały Przegląd", pisany i współredagowany przez dzieci. 1935-1936 wygłaszał pogadanki radiowe dla dzieci i dorosłych „Gadaninki starego Doktora". Jest autorem licznych prac pedagogicznych i książek dla dzieci, m.in. Dzieci ulicy (1901), Król Maciuś Pierwszy (1923), Bankructwo ma-tegoDżeka (1924), Kiedy znów będę maty (1925), oraz groteskowo metaforycznej sztuki Senat szaleńców (wyst. 1931). W getcie warszawskim napisał Pamiętnik (wyd. w Wybór pism, t. IV, 1958). W 1942 dobrowolnie towarzyszył swoim podopiecznym do obozu zagłady w Treblince. Dzieła jego przekładane są na wiele języków, w Polsce od 1992 wydawane są Dzielą. M. Falkowska, Kalendarz życia, działalności i twórczości Janusza Korczaka, Warszawa 1989. M.R Kosów (Ukraina) - był prężnym ośrodkiem chasydów. W XVIII w. działali tu m.in. Na-chman z Kosowa, uczeń Baal Szem Towa, i Ba-ruch ben Abraham z Kosowa. 1734 Żydzi z K. zapłacili tylko 100 złp. pogłównego. W ostatniej dekadzie XVIII w. rodzina Hager założyła w K. dynastię chasydzką. Potomkowie chasyda J. Koppela (zm. 1787) przez 150 lat sprawowali urząd rabina w K. 1764 było tutaj 343 rodzin żyd., w 1880 - 2179 Żydów (78% ogółu mieszkańców), 1890 - 2563 (82%), 1941 - 4 tyś. 16-17 X 1941 Niemcy zamordowali w K. 2200 Żydów. Do 4 XI 1942 deportowano pozostałych do Bełżca, obozu janowskiego we Lwowie i Kołomyi. SeferKosoved, ed. G. Kressel, L. Olitsky, Tel Aviv 1964; B. Wasiutyński, Ludność żydowska w Polsce w wiekach XIX iXX, Warszawa 1930. S.G. koszerność (hebr. kaszer - odpowiedni, zdatny) - termin używany na określenie pokarmów, które wolno spożywać religijnemu Żydowi. Pojęcie to obejmuje także technologię przygotowywania pokarmów. Koszerna jest wszelka żywność, która nie została uznana za trefną (hebr. trefa - niezdatna do spożycia). Dotyczy to gatunków zwierząt i ptaków, które podaje Biblia, o ile nie mają wad dyskwalifikujących je z punktu widzenia przepisów religijnych i zostały zgodnie z nimi przygotowane (m.in. dotyczy to zasad postępowaniu przy uboju zwierząt, tzw. sze-chity). Zatwierdzenie artykułu żywnościowego przez rabinów nazywane jest hechszer (uznany za koszerne). Określenie to odnosi się także do zachowań, rytualnych i ludzkich - koszerny człowiek ściśle przestrzega reguł odżywiania oraz nakazów halachy. R. R Kowel (Ukraina) - prawa miejskie nadał Zygmunt I Stary w 1518, pozwalając osiedlać się Żydom. 1536 królowa Bona, zostawszy właścicielką K., potwierdziła prawa Żydów i zobowiązała ich do partycypowania w remoncie wałów obronnych i mostów; w 1547 zrównała Żydów Kowner w prawach i obowiązkach z chrześcijanami, jednak Żydzi mogli osiedlać się tylko w wyznaczonej dzielnicy. Dopiero w 1614 uzyskali prawo osiedlania się i posiadania domów w całym mieście. W czasie powstania Chmielnickiego (1648-1649) Kozacy przy pomocy mieszczan prawosławnych dokonali masakry Żydów. Wielu utopiono w rzece wraz z katolikami. 1650 gminę odbudowano, korzystając z protekcji Jana Kazimierza; w następnym roku Żydzi posiadali 20 domów. Spośród rabinów tego okresu najbardziej znany był Jehuda Loew ben Becalel. 1765 w K. mieszkało 827 Żydów. Chasydyzm umocnił się wraz z przybyciem cadyka rabina Mor-dechaja (1752-1800). Po 1795 K. znalazł się na terenie zaboru rosyjskiego. W XIX w. stanowił centrum handlu na Wołyniu. Ludność żyd. w 1897 liczyła 8521 osób (48% ogółu mieszkańców), a w 1921 - 12758 (61,2%). Pod koniec XIX w. zaczęły powstawać organizacje syjonistyczne, najbardziej aktywne po 1919. Od 1904 działał Bund. Znaczne wpływy w okresie międzywojennym miała Agudas Isroel. Istniały żydowskie organizacje gospodarcze, oświatowe i kulturalne, m.in. wydawano tygodniki „Di Kowler Sztyme" (1927-1939), „Unzer Lebn" (1936-1939). Ostatnim rabinem był N. Twerski, który stracił życie w czasach Holokaustu. Od IX 1939 do VI 1941 K. znajdował się pod władzą radziecką. Po wkroczeniu do miasta Niemcy rozpoczęli mordowanie Żydów w pobliskim lesie Czerewacha. W V 1942 utworzono getto, złożone z dwóch części (w mieście dla pracujących i na przedmieściu Piaski dla niepracujących). W obu przebywało ok. 24 tyś. osób; poza mieszkańcami K. były to osoby z zachodnich części Polski i okolicznych miejscowości. W VII 1942 zlikwidowano getto w mieście, a Żydów z przedmieścia Piaski rozstrzelano. Mahler, Dzieje Żydów w Kowlu, w: Landkentenisz -Krajoznawstwo (jid), t. l, 1933, s. 26-46. W.W. Kowner Abe (pseud. Uri; Sewastopol 1918-Izrael 1988) - pisarz, dowódca partyzancki, polityk izraelski. Ukończył gimnazjum hebrajskie w Wilnie, tu też związał się z Ha-Szomer ha-Cair. Jesienią 1941 współorganizował żyd. ruch oporu w getcie wileńskim, wszedł (po 21 11942) do Farajnigte Partizaner Organizacje (jid. Zjednoczona Organizacja Partyzancka). Po śmierci komendanta Icchaka Wittenberga 246 (VII 1943) stanął na jej czele. Podczas deportacji Żydów wileńskich (IX 1943) kierował ucieczką bojowców do lasów rudnickich, gdzie następnie dowodził oddziałem partyzanckim. Po wyzwoleniu współtworzył Brichę, organizację zajmującą się nielegalną emigracją Żydów z Polski. 1945 wyjechał do Palestyny, gdzie został aresztowany przez angielskie władze mandatowe i kilka miesięcy spędził w więzieniu; wziął udział w wojnie o niepodległość jako oficer wychowawczy w brygadzie Givati. W następnych latach poświęcił się pisarstwu. 1970 został uhonorowany izraelską Nagrodą Państwową w dziedzinie literatury. Współorganizował m.in. Moreshet (Instytut Badań nad Zagładą w Giwat Hawiwa), Bet ha-Tefutsot na Uniwersytecie w Tel Awiwie, Nahum Gold-mann Museum of Jewish Diaspora. A.Ż. Kowner Abraham Uri (Wilno 1842-Łomża 1909) - pisarz hebrajski, pionier hebrajskiej krytyki literackiej. Zanim poświęcił się studiom świeckim, uczył się w różnych jesziwach litewskich. Od 1862 publikował po hebrajsku („Ha-Melic"), następnie zaś po rosyjsku („Den"). Wpływ na jego poglądy wywarli radykalni pisarze rosyjscy. Najwybitniejszym dziełem K. był tom prozy krytycznej pt. Cheker dawar (1865). K. krytykował współczesnych sobie pisarzy hebrajskich za preferowanie tematyki czerpanej z historii starożytnej i brak zainteresowania dla życia współczesnego, nawoływał do uprawiania powieści i zajęcia się problemami nauki i historii. Uważał literaturę hebrajską i jidysz za przejściowe formy twórczości żyd. i sądził, że pisarze żydowscy zaczną tworzyć w językach europejskich. Stanowisko to spotkało się z krytyką środowisk pisarskich, a wśród oponentów był m.in. Mendele Mojcher Sforim. E.P-J. Kozienice (woj. mazowieckie) - lokacja w 1550. 1607 mieszkało tu 5 rodzin żyd. Zygmunt III 13 VI1616 zezwolił im posiadać domy, handlować, zajmować się rzemiosłem i propinacją. 1662 mieszkało ich 78, a w 1790 - 2107. Było to najliczniejsze skupisko Żydów w miastach woj. sandomierskiego: w 1827 było ich 1185 (59,0% mieszkańców), w 1921 - 3811 (55,4%), a w IX 1939 ok. 4780. Liczba ta w IX 1942 wzrosła do ok. 13 tyś. 27IX 1942 deportowano ich do Treblinki. W V 1945 pozostało 106 247 Krasnystaw osób. Gmina żyd. powstała w okresie osiedlenia się Żydów. 1627 mieszkał mełamed. Władysław IV potwierdzając 9 III 1633 przywilej Zygmunta III, zezwolił im posiadać bożnicę, cmentarz oraz korzystać z takich przywilejów jak Żydzi zwoleńscy. Z obiektów gminnych zachował się cmentarz z fragmentami 102 nagrobków. 1984 został ogrodzony, a w miejscu zniszczonego wybudowano ohel na grobie cadyka Izraela z Kozienic (1733-1814, właściwe nazwisko Izrael ben Szabataj Hofstein), zwanego Magidem Kozienickim, którego obecność i działalność zapoczątkowała tutejszy ośrodek chasydzki. Był uczniem Samuela Szmelke Horowica, rabina w pobliskim Ryczywole 1754-1766, oraz Dow Bera z Międzyrzeca, autorem dzieł Awodat Isra-el (1842) komentarza do Tory oraz Bet Israel (1864) - opowiadań ilustrujących Talmud. Jego uczniami byli syn Mosze z Kozienic, wnukowie Eleazar z Kozienic i Chaim Meir Jechiel z Mo-gielnicy oraz Isachar Dow Ber z Wolborza. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 131-132. A.R Kórnik (woj. wielkopolskie) - źródła wzmiankują o obecności Żydów od 1618. 1687 i 1713 obradował tu sejmik Żydów wielkopolskich. 1765 w K. było 367 Żydów, a w 1840 - 1170 (43% ogółu ludności). Potem liczba ta stale zmniejszała się, w wyniku migracji do wielkich miast. 1921 pozostało 57 Żydów (2,6%). Wydaje się, że wkrótce potem gmina zanikła. A.M. Kraft (jid. Siła), Żyd. Robotniczy Klub Sportowy Kraft - organizacja sportu robotniczego o zasięgu ogólnopolskim, związana z Poalej Syjon prawicą. ŻRKS K. powstał w pierwszej połowie 1. 20. XX w. 13 klubów należących do ŻRKS K. wchodziło w skład Związku Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych. W 1931 organizacja zrzeszała 45 klubów z około 2 tyś. członków. J.R. „Krakauer Judische Zeitung" - tygodnik wjęz. niemieckim wychodzący 1898-1900 na podkrakowskim Podgórzu. Jego wydawca i redaktor, chasydzki pisarz A. Markus, współpracował z T. Herzlem. A.Ż. Kramsztyk Izydor (Izaak; Warszawa 1814/ 1816-Warszawa 23 IX1889) - absolwent Szkoły Rabinów; prawnik, asymilator. Kaznodzieja oraz inicjator budowy pierwszej reformowanej synagogi w Warszawie (1852), gdzie wygłaszał kazania po polsku; uczestnik patriotycznych manifestacji poprzedzających powstanie styczniowe. Za swoją działalność aresztowany i zesłany. Po powrocie ze zsyłki - współpracownik pisma „Izraelita". Przetłumaczył na polski część Talmudu (1871), a także wydał polski katechizm religii mojżeszowej Prawda wieczna czyli zasady religii mojżeszowej (1872). Pochowany na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie. Synowie: Feliks (1853-1918) adwokat, autor rozpraw prawniczych; Julian (1851-1926) lekarz pediatra, społecznik; Marceli (1848-1906) prawnik; Stanisław (1841-1906) fizyk, pedagog; Zygmunt (1849-1920) lekarz okulista, autor rozpraw naukowych, publicysta. A.C Kramsztyk Roman (Warszawa 18 VIII 1885-Warszawa 6 VIII 1942) - malarz, grafik, rysownik, współzałożyciel Stowarzyszenia Artystów Polskich „Rytm". Studiował w ASP w Krakowie i Monachium. Malował portrety, kompozycje figuralne, martwe natury, pejzaże i akty. W jego twórczości widoczne są wpływy P. Cezanne'a, zwłaszcza w pejzażach z płd. Francji i martwych naturach, oraz renesansowego malarstwa włoskiego (Figobranie, Muzeum Sztuki w Łodzi). K. był ceniony przede wszystkim jako znakomity portrecista (Portret Jana Lechonia). Zachowały się jego rysunki z warszawskiego getta, wstrząsający dokument czasów Zagłady. R.R Krasnystaw (woj. lubelskie) - założony w 1394. Pierwsze wzmianki o Żydach pochodzą z 1548. Miasto było własnością królewską; w 1554 otrzymało przywilej de non tolerandis Judaeis, który obowiązywał aż do 1833, Żydzi nabywający w zrujnowanym przez pożar mieście nieruchomości przyczynili się do jego szybkiej odbudowy. Niewielka liczba Żydów (w 1827 -11 osób) zamieszkiwała też przedmieścia. Znaczny napływ nastąpił w II pół. XIX w., ich liczba zwiększyła się ze 151 osób w 1857 (4% ogółu) do 1176 (25%) w 1897. Głównym źródłem utrzymania było rzemiosło i drobny handel. Niektórzy dzierżawili młyn oraz zajmowali się produkcją i dystrybucją napojów alkoholowych. W 1890 założono cmentarz. Z końca XIX lub pocz. XX w. pochodzi także zachowana murowana synagoga. 1921 K. zamieszkiwało Kraśnik 1754 Żydów (20%). X 1942 Niemcy dokonali zagłady ludności żyd. większość wywieziono do obozu w Bełżcu. A. Strunzeiger, Jisker isum ondenkfun di kdojszi Krasnystaw (1948). W.W. Kraśnik (woj. lubelskie) - prawa miejskie uzyskał przed 1377. Pierwsze wzmianki o Żydach, którzy prowadzili handel z Lublinem i Gdańskiem, pochodzą z 1531. Zapewne już w I pół. XVI w. Żydom na mocy przywileju de non tole-randis Judaeis, który obowiązywał do 1584, zakazano osiedlania się w K. Z 1593 pochodzi wzmianka o synagodze, obok której powstała ulica żydowska. 1631 własnością Żydów było 30 domów w obrębie murów miejskich. W mieście i na przedmieściach mieszkało wtedy ok. 300 Żydów. Źródła odnotowują na pocz. XVII w. kilku rzemieślników żyd., głównie krawców i kuśnierzy. Poza rzemiosłem, głównym źródłem utrzymania Żydów w XVII w. był handel. Kupcy handlowali m.in. zbożem spławianym do Gdańska, a także jedwabiem i woskiem w Lublinie, gdzie ich obecność zanotowały tamtejsze komory celne. Innymi źródłem utrzymania była dzierżawa młynów, słodowni, ceł drogowych, a na przełomie XVII i XVIII w. także dostawy dla wojska. Miejscowa gmina w 1765 liczyła 1353 osoby, w XVIII w. utrzymywała stale trzech „starszych" w lubelskiej prowincji Sejmu Czterech Ziem. Dalszy wzrost liczby Żydów nastąpił w XIX i XX w. 1897 miasto zamieszkiwało 3261 Żydów (49% ogółu ludności), a w 1921 - 4200 (51%). Przed wybuchem II wojny światowej społeczność żyd. liczyła ponad 5000 osób. W wyniku kolejnych deportacji (IV, X i XI 1942) przewieziono je do obozu zagłady w Bełżcu. W.W. Kraushar Aleksander (pseud. Alkar; Warszawa 17 11842-Warszawa 11 XII 1931) - historyk, warsawianista, poeta, tłumacz, z zawodu adwokat. Pochodził ze średniozamożnej rodziny, w 1867 ukończył studia prawnicze w Szkole Głównej. 1863-1864 współpracownik powstańczych czasopism „Prawda" i „Niepodległość". Ogłosił wiele prac na temat dziejów Polski i Warszawy, m.in. Historia Żydów w Polsce (t. I-II, 1865-1866), Towarzystwo Królewskie Przyjaciól Nauk 1800-1832 (t. I-YIII, 1900-1906), wydawał źródła historyczne, jest autorem wspomnień (Kartki z pamiętnika Alkara, t. I-II, 248 1910). Początkowo miał liczną klientelę kancelarii adwokackiej, lecz po małżeństwie z córką Mathiasa Bersona zyskał niezależność finansową i poświęcił się przede wszystkim studiom (ogłosił liczne prace na temat historii Warszawy) oraz twórczości literackiej, publikował własne poezje i przekłady. 1903 przeszedł na katolicyzm i zbliżył się do narodowej demokracji. Odegrał istotną rolę w kształtowaniu organizacyjnych form życia naukowego, był członkiem zwyczajnym i honorowym wielu stowarzyszeń. M.F/Tom. Kreppel Jonas (Drohobycz 1874-? po 1927) - dziennikarz i wydawca. Debiutował w 1895 jako wydawca tygodnika „Drohobyczer Zei-tung". 1899 przeniósł się do Krakowa, gdzie podjął pracę u teścia, znanego drukarza książek hebrajskich J. Fischera. Wydawał tu w jęz. niemieckim „Jiidische Volksstimme" z hebrajskim dodatkiem „Jerusalem" (1900-1901) oraz w 1901 hebrajskie pismo „Jeruszalajim", przeznaczone dla odbiorców w Królestwie. 1904 przeniósł się do Lwowa, gdzie wydawał kolejno „Ha-Jom" (1904), „Jidsze Illustrirte Cajtung" (jidysz, 1909-19120), 1909-1914 ponownie w Krakowie „Der Tog" (jidysz), a w 1910 „Bet Israel". Na początku wojny przeniósł się do Wiednia, gdzie pracował w Wydziale Prasowym MSZ, po wojnie był korespondentem kilku żyd. pism amerykańskich. Opublikował Cu geszich-te jidiszeprese in Galicje (jidysz) oraz wiele prac w jęz. niemieckim na aktualne tematy polityczne, m.in. DerFriede im Osten (Wien 1918). AŻ. Krestin Lasar (Kowno 1868-Wiedeń 1939) -malarz. Studiował w Szkole Rysunkowej w Wilnie, ASP w Wiedniu i w Monachium. Debiutował w 1894 w Krakowie. Po ukończeniu studiów przebywał w Odessie i Palestynie; po 1901 mieszkał w Wiedniu. Malował głównie realistyczne sceny rodzajowe i religijne z życia Żydów (Nad Talmudem, Modlitwa poranna, Grajek). Tworzył także pejzaże, m.in. z okolic Krakowa, oraz portrety. Dla wiedeńskiej Gminy Żydowskiej namalował galerię wizerunków zasłużonych radnych. R. R Krochmal Abraham (Brody 1823-Frankfurt nad Menem 1895) - filozof, syn Nachmana. Mło- 249 Krosno dość spędził w Galicji, studiował pod kierunkiem ojca i H. Chajesa z Żółkwi nauki judaistyczne, uczył się języków europejskich i interesował naukami ścisłymi. Pod wpływem B. Spinozy i E. Kanta napisał w 1871 pracę Ewen ha-rosza, w której analizował wartości etyczno-kulturalne judaizmu. Powstałą rok później rozprawę Die Theologie derZukunft poświęcił procesowi uprawomocniania się żyd. świadomości religijnej. W artykułach publikowanych w czasopiśmie „He-Chaluc" próbował godzić tradycję religijną z racjonalizmem. Krytycznie odniósł się do Tal-mudu i tradycyjnych interpretacji biblijnych w pracy Ha-Ketaw we-ha-michtaw. Starał się wydać drukiem rozprawę ojca Morę newuche ha-zman', dokonał tego L. Zunz w 1851. A.Ż. Krochmal Nachman (Brody 1785-Tarnopol lato 1840) - filozof, nauczyciel, działacz haska-li; otrzymał religijną edukację, samouk (czytał w wielu językach), uczony o rozległych zainteresowaniach, wychowawca wielu maskilów. Autor dzieła Morę newuche ha-zman (hebr. Przewodnik dla błądzących doby współczesnej). Nie dokończony rękopis zredagował Leopold Zunz (1794-1886), wyd. 1851. Tytuł nawiązywał do dzieła Mojżesza Majmonidesa (1135-1204). Autor - wykorzystując dorobek myśli żyd. oraz myślicieli nieżydowskich - zawarł w nim krytyczną analizę ewolucji judaizmu w przeszłości oraz współczesnej sytuacji społeczeństwa żydowskiego, postulując odrzucenie błędnych koncepcji oraz modernizację. J. M. Harris, Nachman Krochmal Guiding the Perple-xed ofthe Modern Agę, New York and London 1991. Tom. Kronenberg Leopold (Warszawa 24 III 1812-Nicea 5 IV 1878) - finansista, przemysłowiec, działacz polityczny; syn Samuela Eleazara. Studiował w Warszawie, Hamburgu i Berlinie, od 1832 kierował rodzinnym domem bankowym. W 1845 zmienił wyznanie na ewangelicko-refor-mowane. Majątek zrobił na dzierżawie monopolu tabacznego, zaangażował się w finansowanie rolnictwa, inwestycje w cukrownictwie i górnictwie (także w Rosji), budowę kolei; 1870 utworzył Bank Handlowy w Warszawie S.A., współpracując z grupą ziemian i przedsiębiorców krajowych oraz z kapitałem francuskim. Inspirował program reform społecznych (m.in. działał na rzecz równouprawnienia Żydów) i współpracował z Andrzejem Zamoyskim; poglądy swe po-pularywował m.in. za pośrednictwem „Gazety Codziennej" (od 1861 zmiana tytułu na „Gazeta Polska"). W 1861 członek Delegacji Miejskiej w Warszawie, następnie w tajnej Dyrekcji obozu Białych podczas powstania styczniowego, odegrał istotną rolę m.in. w jego finansowaniu. W 1863 wyjechał do Francji, po powrocie zrezygnował z działalności politycznej. Brał udział w wielu stowarzyszeniach i przedsięwzięciach społecznych (m.in założył w 1875 Szkołę Handlową, z której wyrosła dzisiejsza Szkoła Główna Handlowa) oraz w działalności charytatywnej, także na rzecz społeczności żydowskiej. R. Koiodziejczyk, Portret warszawskiego'milionera, Warszawa 1968; Leopold Kronenberg 1812-1878. Monografia zbiorowa, Warszawa 1922. Tom. Kronenberg Samuel Eleazar (pierwotnie Lejzor Hirszowicz; Wyszogród 1773-Warszawa 23 VIII 1826) - bankier, działacz społeczny. Pochodził z rodziny religijnej, był znawcą Tal-mudu; po 1808 porzucił tradycyjny strój żyd. i sympatyzował z haskalą. W Warszawie zamieszkał po 1795 i był właścicielem domu bankowego. Po 1807 należał do wolnomularstwa narodowego, dzieci wychowywał w kulturze polskiej, nie porzucając judaizmu. Po jego śmierci domem bankowym kierowała wdowa Tekla, a następnie syn Leopold. Tom. Krosno (woj. podkarpackie) - lokację na prawie magdeburskim otrzymało ok. 1348. Było miastem królewskim. Pierwsza wzmianka o osadnictwie Żydów pochodzi sprzed 1434 i dotyczy braci Nachema i Lazara z Ransburga; zapewne był to wyjątek, skoro w nadanym miastu w 1569 przywileju de non tolerandis Judaeis stwierdzono, że Żydzi nigdy nie byli jego mieszkańcami. Początkowo zakazu nie przestrzegano zbyt surowo. W1. 80. XVI w. jeden z młynów miejskich dzierżawił krośnieński Żyd Leon, a na przedmieściu mieszkał Józef, Żyd z Rymanowa. Transakcje handlowe prowadzili kupcy żydowscy m.in. z Dukli i Rymanowa. Konkurencja nasiliła się w II pół. XVII w., gdy zmniejszył się popyt na towary rzemieślnicze. Kulminacją konfliktów była uchwała rady miejskiej z 1700 zezwalająca na ograbienie lub zabicie Żyda z Rymanowa. Dopiero spis posiadaczy domów i gruntów or- Kracptee 250 nych z 1851 wymienia trzech Żydów właścicieli nieruchomości. Rozwój osadnictwa nastąpił w II pół. XIX w. wraz z rozwojem przemysłu, głównie naftowego, i zbudowaniem w 1884 linii kolejowej. Żydzi przybywali z Dukli, Korczyna, Sanoka. 1870 mieszkało w K. 26 Żydów, w 1880 -327, a w 1921 -1725 (25% ogółu ludności). W powiecie krośnieńskim w II pół. XIX w. istniały duże izraelickie gminy w Dukli i Korczynie, do których należeli Żydzi mieszkający w K. Samodzielną gminę utworzono l 11900, powierzając w 1904 funkcję rabina S. Fuhrerowi, który pełnił ją do wybuchu II wojny światowej. VII 1942 Niemcy przesiedlili część Żydów do Brzozowa, Dukli, Jasienicy, Korczyna i Rymanowa, skąd wywieźli ich do obozu w Bełżcu. Kilkudziesięciu Żydów zatrudniono w krośnieńskich fabrykach oraz rafinerii w Jedliczu. Na założonym w II pół. XIX w. cmentarzu żyd. dokonywano masowych rozstrzeliwań Żydów i osób innych narodowości. Ok. 800 Żydów, którym udało się początkowo uniknąć wywiezienia, zamknięto w getcie. Po jego likwidacji (2 XII 1942) przebywające w nim osoby przewieziono do Rzeszowa. Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, pod red. J. Garbacika, t. I-II, Kraków 1972-1973; E. Rączy, Ludność żydowska w Krośnie do 1919 roku, w: Biblioteka Krośnieńska. Seria: Historia, t. 9, Krosno 1995; E. Rączy, Ludność żydowska w Krośnie 1919-1939, Krosno 1997. W.W. Krzepice (woj. śląskie) - prawa miejskie uzyskało przed 1357. Pierwsze informacje o Żydach pochodzą z 1633. 1730 wybudowano synagogę. Oddzielną dzielnicę żydowską Nowokrzepice utworzono w 1795; powstała wtedy nowa synagoga. Liczba ludności żyd. znacznie wzrosła w XIX w. z 322 osób w 1808 (21% ogółu) do 1395 (43%) w 1897. 1921 K. zamieszkiwało 1772 Żydów (43%). 1875 K. utraciły prawa miejskie, które odzyskały dopiero w 1919. Żydzi trudnili się m.in. krawiectwem, czapnictwem, wyrobem dywanów. Zarówno rzemiosło, jak i handel, w których dominowali, nastawione były głównie na potrzeby rynku lokalnego. Podczas okupacji Niemcy w 1940 i 1941 wywozili młodych Żydów do obozów pracy. VI1942 większość Żydów deportowano do obozu zagłady wAuschwitz, pozostawiając tylko kilka rodzin rzemieślniczych, wywiezionych następnie do getta w Sosnowcu. K. S. Muznerowski, Krzepice wprzeszlości (1914). W.W. Krzepicki Maurycy (Krzepice 1812 ?-Kra-ków 2 VI 1883) - prawnik, działacz społeczny i polityk. Studia prawnicze na UJ ukończył w 1835, stopień doktora uzyskał jednak dopiero 20 lat później. 1846, będąc sekretarzem Komitetu Starozakonnych (Komitet zastąpił zniesiony w 1816 kahał), opowiedział się po stronie rewolucji krakowskiej i wygłosił płomienną mowę agitacyjną w krakowskiej Starej Bożnicy. 1848 działał w krakowskim Komitecie Narodowym, a następnie został radcą magistratu krakowskiego. Przetłumaczył zjęz. niemieckiego Początki nauki religii mojżeszowej (Kraków 1874); drugie wydanie z 1876 zaleciła do użytku szkolnego galicyjska Rada Szkolna Krajowa. AŻ. Kusewicki Mosze (1889-Nowy Jork 1965) -kantor. Od 1925 do wybuchu II wojny światowej piastował funkcję nadkantora Wielkiej Synagogi na Tłomackiem w Warszawie. Był świetnym tenorem spinto i dawał koncerty zarówno żyd. muzyki religijnej, jak i świeckiej oraz operowej. Nagrywano z nim płyty w Polsce i w Ameryce. Po wybuchu wojny uszedł do ZSRR, gdzie śpiewał m.in. w Operze Gruzińskiej w Tbilisi. Po wojnie osiadł w Stanach Zjednoczonych, gdzie śpiewał w synagogach i na koncertach. M.H Kutno (woj. łódzkie) - Żydzi mieszkali w mieście od jego początków w XV w. i są wzmiankowani w oficjalnym dokumencie z 1513. Po pożarze w 1753 szybko odbudowali swoje instytucje. Świadectwem aktywności handlowej Żydów mogą być nazwiska Kutnis lub Kutnes, występujące w XVII i XVIII w. wśród Żydów w zachodnich Niemczech i w Amsterdamie. 1793 Żydzi z K. odwiedzali jarmarki w Lipsku i Frankfurcie nad Odrą. 1765 w mieście mieszkało 928 Żydów. W XIX w. K. było centrum studiów nad Torą i haskali; najbardziej znanym rabinem był Israel Joszua Trunk (1820-1893). 1921 w K. było 6782 Żydów (42,4% ogółu ludności), a w 1939 - 6700 (24,8%). Po zajęciu miasta przez Niemców splądrowano i przejęto większość mienia żydowskiego, a w VI 1940 utworzono getto. Część jego ludności zmarła w wyniku epidemii, głównie tyfusu, pozostałych deportowano (III 1942) do obozu w Chełmie. Ą.M. L Landau Izaak ben Cwi Hirsz (XVIII) - rabin i talmudysta. Pochodził ze znanej i wpływowej rodziny kazimierskiej, która utrzymywała już od początku XVI w. kontakty w wielu miastach małopolskich. Jego pozycję umocniło małżeństwo z córką lekarza Jana III Sobieskie-go Emanuela de Jona. W młodym wieku otrzymał funkcję rabina, początkowo w Tarłowie, a od 1719 do 1724 w Opatowie. Ta ostatnia nominacja doprowadziła do ostrego konfliktu rodzinnego i ostatecznie został zmuszony do ustąpienia. Dzięki poparciu rodziny żony powierzono mu rabinat w Żółkwi, gdzie przebywał 1729-1738. Od 1735 pełnił funkcję rabina ziemstwa ruskiego. Po wielu staraniach w 1754 został rabinem krakowskim. Uznawany był za jednego z najbardziej wszechstronnych talmudystów swojej epoki. Jego synowie byli rabinami w Gródku, Tarłowie i Opatowie. H.W. Landau Maksymilian (Maks Norbert; Tyśmic-nica 28IX 1870-Wiedeń 24 VII 1927) - adwokat, działacz socjalistyczny, pułkownik Wojska Polskiego. Studiował w Wiedniu i Zurychu, prowadził kancelarię adwokacką w Wiedniu (1905-1911) i Lwowie (1911-1914). Członek PPS, utrzymywał bliskie stosunki z J. Piłsudskim, od VIII 1914 w Legionach (I Brygada), po kryzysie przysięgowym w 1917 wcielony do armii austriackiej. Od V1918 we Lwowie w POW (brał udział w walkach o Lwów), następnie w WP, współtworzył sądownictwo wojskowe. Od 24 X1925 w stanie spoczynku, brał udział w przygotowaniach do zamachu majowego. Żonaty (1895) z Heleną z Gumplowiczów (po rozwodzie wyszła w 1914 za maż za O. Bau-era); syn Władysław Henryk (1901-1933) był ekonomistą, działaczem OMTUR. Tom. Landau Ignacy (?-Kraków 1934) - adwokat, polityk galicyjski. 1908-1913 posłował na Sejm Krajowy we Lwowie z ramienia krakowskiej partii Niezależnych Żydów. W okresie międzywojennym był członkiem Rady Miejskiej Krakowa i przez kilka lat wiceprezydentem miasta. AŻ. Landau Rafał (7-ZSRR po 1941) - adwokat, działacz społeczny w Krakowie. Syn Hirscha, długoletniego wiceprzewodniczącego gminy żyd. w Krakowie, niedługo po jego śmierci w 1904 wybrany do władz gminnych. Od 1918 do 1939 sprawował urząd przewodniczącego gminy żyd. w Krakowie, najpierw z mandatu wyborców, a następnie jako przewodniczący komisaryczny (był jednocześnie przewodniczącym gminy żyd. na Podgórzu, jeszcze formalnie nie połączonej z krakowską). Przed wybuchem I wojny światowej wsławił się skutecznie przeprowadzonymi procesami sądowymi przeciw ss. Felicjankom na Smoleńsku, które skłaniały nieletnie dziewczęta żyd. do przyjęcia chrztu. Opiekował się troskliwie przytułkiem dla sierot żyd., utrzymywanym wspólnie przez gminę i kobiece stowarzyszenie Megadle Jetomim; do wybuchu wojny był przewodniczącym zarządu. A.Ż. Landau Saul Raphael (Kraków 1870-Stany Zjednoczone 1943) - dziennikarz, polityk syjonistyczny. Wychowany w Krakowie w rodzinie ortodoksyjnej, 1889 przeniósł się do Wiednia po pierwszym roku prawa na UJ. Tu 1893-1895 uczył jęz. polskiego w Israelitisch-Theologischen Lehranstalt, a następnie po dokończeniu studiów prawniczych prowadził kancelarię adwokacką. Współpracował w tym czasie z pismami berlińskimi i lwowską „Przyszłością". Po opublikowaniu przez T. Herzla Der Judenstaat włączył się w prace organizacyjne przed I Kongresem Bazylejskim. Do X 1897 współredagował „Die Welt". Skłócony z Herzlem, głosił idee sy- Landy 252 jonistyczne w środowiskach robotniczych, głównie galicyjskich. Opublikował m.in. poświecony im reportaż Unter judischen Proletańen Wien 1898). 1898-1899 redagował w Wiedniu tygodnik „Der judischer Arbeiter", a 1906-1917 „Neue Nationalzeitung". 1907 zaangażował się w kampanię wyborczą po stronie środowisk narodowo żyd.; opublikował wówczas ważną pracę Der Polenklub und seine Hausjuden (Wien 1907). 1937 wydał drukiem pracę podsumowującą początki ruchu syjonistycznego Sturm und Drang im Zionismus. W roku następnym emigrował do USA. A.Ż. Landy Michał (Warszawa 25 I 1844-Warsza-wa 8/9 IV 1861) - uczeń gimnazjum, jedna z ofiar demonstracji 8IV 1861 na pl. Zamkowym w Warszawie. Stał się postacią symbolizującą polsko-żyd. zbratanie, gdyż zginął, gdy podnosił krzyż upuszczony przez rannego księdza. Jego śmierć stała się tematem kilku utworów literackich, na jej symboliczną wymowę powoływali się działacze i zwolennicy asymilacji. Bracia Aleksander i Szoel brali udział w ruchu niepodległościowym. A.C. Lejtes Józef (Warszawa 1901-1983) - reżyser filmowy. Pierwszym filmem Huragan odniósł duży sukces. Następnie nakręcił kilka ważnych dla polskiej kinematografii dzieł m.in. Dzikie pola (1933), Miody las (1934), Dziewczęta z No-wolipek (1936), Róża (1936), Granica (1938), Sygnafy (1939). Po II wojnie światowej wyjechał do Izraela, gdzie również realizował filmy. W 1. pięćdziesiątych przeniósł się do Hollywood, gdzie współpracował z telewizją amerykańską. M.R Lesko (woj. podkarpackie) - prawa miejskie uzyskało między 1456 a 1472. Za czasów austriackich zmieniono nazwę na Lisko i dopiero w 1931 przywrócono nazwę pierwotną. Żydzi pojawili się w 1.40. XVI w. Spis mieszczan z 1542 wymienia jednego Żyda. Większy ich napływ nastąpił w 1. 60. i 70. XVI w. W tym czasie, a także w XVII w., L. oraz Rymanów stanowiły największe skupiska ludności żyd. w ziemi sa-nockiej. W przeciwieństwie do innych miast, Żydzi przyjmowali prawo miejskie na równi z innymi mieszkańcami. 1640 i 1655 Żydzi lescy płacili podatek od 38 domów; posiadali także synagogę (pierwsza wzmianka pochodzi z 1608). W II pół. XVII w. nastąpił dalszy napływ Żydów. Potwierdzają to wiadomości o śmierci 303 Żydów podczas zarazy w 1705. Na pocz. II pół. XVIII w. w L. mieszkało 1682 Żydów (ok. 70% mieszkańców). Tworzyli wtedy najliczniejszą gminę w ziemi sanockiej. Podlegały jej do pół. XVIII w. gmina w Sanoku, a do pół. XIX w. gmina w Baligrodzie. W XVIII w. L. stanowiło ośrodek chasydyzmu (rabin S. Szmelke). Warunki gospodarcze nie sprzyjały dalszemu wzrostowi liczby ludności żyd. Mimo to w 1880 mieszkało tu 1976 Żydów, a w 1921 - 2338 (61,4%). Do VI 1941 L. pozostawało pod okupacją radziecką. Po zajęciu miasta Niemcy utworzyli wiosną 1942 getto, które zlikwidowano 14 VIII, wywożąc mieszkańców do obozu w Zasławiu. Część Żydów rozstrzelano na cmentarzu żyd., założonym w XVII w. A. Fastnacht, Dzieje Leska do 1772 roku, Rzeszów 1988. WW. Lesser Aleksander (Warszawa 13 V 1814-Kraków 7 III 1884) - malarz, rysownik, ilustrator, krytyk sztuki. Studiował na Oddziale Sztuk Pięknych UW, ASP w Dreźnie i Monachium. Był przede wszystkim malarzem historycznym, malował także obrazy religijne i portrety. Jego twórczość ukształtowała się pod wpływem niemieckiego akademizmu. Znamy trzy obrazy L. o tematyce zaczerpniętej z dziejów Żydów w Polsce: Kazimierz Wielki nadający przywileje Żydom w Polsce, Kazimierz Wielki i Esterka oraz Pogrzeb pięciu polegfych w Warszawie, 2 marca 1861 na Cmentarzu Powązkowskim (Muzeum Narodowe w Warszawie). L. pozostał przy wyznaniu mojżeszowym, znajdując się w kręgu kultury polskiej. R. R Leszno (woj. wielkopolskie) - prywatne miasto rodu Leszczyńskich, prawa miejskie od 1547. Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1534. Od I pół. XVII w. było wielkim ośrodkiem su-kiennictwa, młynarstwa i handlu, który przyciągał wielu Żydów. W 1656 mieszkało w mieście ok. 400 rodzin żyd., a w 1667 założono cmentarz. 1767 pożar zniszczył całą dzielnicę żydowską i spowodował śmierć 20 Żydów; poważne straty przyniósł też kolejny pożar w 1790. W II pół. XVIII w. L. stało się centralnym ośrodkiem żyd. Wielkopolski, a tutejsza gmina podporząd- IfS Lewinsen kowala sobie wiele okolicznych. Jesziwa przyciągała wielu studentów z innych terenów Rzeczypospolitej i z Niemiec. 1765 w mieście mieszkało 4989 Żydów, a tutejsza gmina stanowiła trzecią co do wielkości gminę Korony (po Brodach i Lwowie). W okresie porozbiorowym gmina zaczęła podupadać. 1858 mieszkało tu 2578 Żydów, a w 1921 - 322. Po zajęciu L. przez Niemców 300 Żydów deportowano do Grodziska Mazowieckiego (XII 1940). Zostali oni następnie przeniesieni razem z tamtejszymi Żydami do getta w Warszawie (II 1941). Zachowana synagoga została zbudowana w 1626. A.M. Lewartowski Aron Josel (pseud. Finkel-sztein; Bielsk Podlaski 10 V 1895-Warszawa 25 VIII 1942) - działacz robotniczy. Po dwóch latach gimnazjum podjął w 1911 pracę w kantorze wymiany pieniędzy. Od 1918 był związany ze skrajnie lewicowym odłamem Poalej Syjon. 1920 działał w Tymczasowym Komitecie Rewolucyjnym, zorganizowanym przez władze sowieckie na Podlasiu. Po powrocie do Warszawy z grupą secesjonistów wszedł do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Był m.in. sekretarzem Centralnego Biura Żyd., współorganizował spółdzielnię wydawniczą „Życie", wydającą m.in. czasopisma w języku żyd. - „Dos Le-ben", „Di Cajt", „Di Woch". Dwukrotnie aresztowany i skazany na więzienie, IX 1939 pracował jako dyrektor fabryki w Białymstoku. Wrócił do Warszawy w XII 1941. Skierowany przez PPR do pracy w getcie, m.in. redagował pisma konspiracyjne. Uczestniczył w Bloku Antyfaszystowskim. Zamordowany przez gestapo. A.Ż. Lewental Salomon Franciszek Salezy (Włocławek 22 VII 1839/1841-Wiesbaden 24 IX 1902) - wydawca i księgarz. Syn nauczyciela literatury żyd. i jęz. hebrajskiego, tłumacza m.in. Bajek I. Krasickiego. Ukończył w 1856 warszawską Szkołę Rabinów, po czym związał się z wydawnictwem J. Gluecksberga. Przejął je jako zięć Gluecksberga w 1859, a trzy lata później zmienił nazwę na „Księgarnia Naukowa S. Lewentala". Wydawał (1862-1866) „Kalendarz Ludowy", tygodnik ilustrowany „Kłosy" (1865-1890), „Tygodnik Romansów i Powieści" (1871-1900), pismo kobiece „Świt" (1881-1882). Od 1872 uruchomił wydawnictwo książek polskich i obcych. Opiekował się warszawską Ochronką dla Dzieci, działał w zarządzie tutejszej Gminy Starozakonnych (1870-1886) i komisji budowy synagogi na Tłomac-kiem, był w 1. 1877-1900 kuratorem szpitala żyd. 1902 w Rzymie przyjął wraz z drugą żoną chrzest. A.Ż. Lewin Mendel Menachem (Satanower; Sa-tanów 1749-Tarnopol 1826 ) - działacz haska-li, pisarz. Otrzymał tradycyjne wykształcenie judaistyczne. Z ideami haskali zetknął się w Berlinie w 1780. Pod wpływem M. Mendel-sohna publikował w j ęz. hebraj skim w miesięczniku „Ha-Measef", artykuły weszły do książki Modę la-bina (Przyjaciel rozumu, 1789). Od 1783 mieszkał w Brodach oraz w Mikołajewie, gdzie zaopiekował się nim A. K. Czartoryski. Za jego namową opublikował Essai d'un plan de reformę ayantpour objet d'eclairer la nation juive en Pologne et de redresser par la ses moeurs (1791), postulując produktywizację i modernizację ludności żyd., osadnictwo rolnicze, szkoły z polskim językiem nauczania, ograniczenie wpływów chasydyzmu i reformę kaha-łów. Opublikował też prace popularyzujących idee haskali, m.in. Cheszbon nefesz (Porachunki duszy, 1808), Igrot ha-chochma (Listy o wiedzy, 1809) oraz hebrajskie tłumaczenie podręcznika medycyny S. A. Tissota. Od 1788 tłumaczył na jidysz księgi biblijne, drukiem ukazała się jedynie Księga Przystaw (1814). W1829 wyszła jego edycja - unowocześniona językowo - Morę newuchim (Przewodnik dla zbłąkanych) Majmonidesa. Większość rękopisów, także opowiadania, przechowywana w bibliotece Szkoły im. J. Perlą w Tarnopolu, zaginęła w czasie II wojny światowej. A.Ż. Lewinson Ludwik (Płock 22 III 1845-Kra-ków 6 XII 1907) - adwokat, działacz socjalistyczny i publicysta. Wychowany w zamożnej rodzinie kupieckiej, ukończył w 1867 warszawską Szkołę Główną. W Płocku prowadził kancelarię adwokacką, zamkniętą w 1887 przez władze. W następnych latach związał się z PPS; wiele publikował, m.in. w „Gazecie Sądowej Warszawskiej", „Ekonomiście", „Ogniwie", na temat ustawodawstwa dotyczącego kwestii robotniczej i stosunków ekonomicznych. Działał w Towarzystwie Prawniczym. A.Ż. l*winson 254 Lewinson Paweł (pseud. Łapiński; 3 V Płock 1879-Moskwa 10IX 1937) - syn Ludwika, dzia-tacz robotniczy, dyplomata i ekonomista. W 1. 1896-1901 studiował prawo na UW. W PPS od 1904, pracował kolejno w OKR PPS w Łodzi oraz CKR PPS w Warszawie, redagował legalny organ partii „Kurier Codzienny". 1906 aresztowany, po ucieczce wyjechał do USA, tam działał w ruchu polonijnym. Po powrocie współtworzył PPS Lewicę i redagował program partii. Po 1912 współpracował w Petersburgu z socjalistycznym posłem z Warszawy do IV Dumy E. Jagiełłą. Lata I wojny światowej spędził na zesłaniu w okolicach Archangielska oraz w Paryżu i Szwajcarii. Współpracował z L. Martowem, reprezentował PPS Lewicę w Międzynarodówce Socjalistycznej oraz działał w ruchu antywojennym (konferencja zimmerwaldzka). W Rosji ponownie od maja 1917. Uczestniczył w zjazdach delegatów robotniczych; 1918 jako członek partii bolszewickiej w Komisariacie Ludowym Spraw Zagranicznych. Kierował w 1.1920-1927 w Berlinie Oddziałem Informacji Dyplomatycznej. Odwołany do Rosji, zajmował mniej eksponowane stanowiska. Po aresztowaniu popełnił samobójstwo w więzieniu na Butyrkach. AŻ. Lewi Icchak ben Meir i Berdyczowa (Hoszaków 1740-Berdyczów 1810) - rabin i cadyk. Pochodził z szanowanej rodziny rabinac-kiej. Z nauką Baal Szem Towa zapoznał go Samuel Szmelke Horowic, który w tym czasie był rabinem w Ryczywole nad Wisłą. W 1766 udał się na dwór Dow Bera z Międzyrzeca i został przyjęty do grona jego najbliższych uczniów. Gdy Horowic opuścił Ryczywół, na krótko zastąpił go w funkcji rabina. Potem przeniósł się do Żelechowa, gdzie już występował jako cadyk. Uważany jest za założyciela chasydyzmu w Polsce centralnej. 1781 odbył na Pradze publiczną debatę na temat nauki chasydzkiej z zagorzałym misnagdem A. Katzenellenbogenem, rabinem z Brześcia Litewskiego, po której obaj uczestnicy ogłosili się zwycięzcami. Ataki mis-nagdów zmusiły go jednak do opuszczenia tego miasta, a później także Pińska. 1785 osiadł w Berdyczowie, gdzie łączył funkcje cadyka i rabina. Był jednym z najbardziej kochanych cadyków. Nauczał, że dobro, tkwi w człowieku, a modlitwa powinna być radosnym uniesieniem najbardziej przybliżającym do Boga. Nie założył dynastii cadyków, ale miał wielu uczniów, przez których wywarł znaczny wpływ na rozwój ruchu chasydzkiego. Jest bohaterem licznych wierszy i powieści. J. D. lewici - potomkowie pokolenia Lewiego, syna Jakuba, którzy pełnili służbę w Świątyni Jerozolimskiej, m.in. byli śpiewakami, muzykami. Na Synaju została im powierzona służba świątynna, dlatego nie otrzymali ziemi jak inne plemiona izraelskie - ich dziedzictwem był Bóg. Zostali wybrani ze względu na wierność Bogu i wierze. Żyli w miastach lewickich i utrzymywali się z dziesięcin. W synagodze lewici są wywoływani do czytania Tory zaraz po kohenach, którym obmywają ręce przed błogosławieństwem kapłańskim (birkat ha-kahanim). R.P. Lewicki Adolf (Poznań ?-Kraków 1860) - nauczyciel, założyciel i pierwszy dyrektor szkoły żyd. na podkrakowskim Kazimierzu. Szkołę ludową, ulokowaną w ratuszu kazimierskim, otwarto w 1830, szkołę wydziałową w 1835. Dwa lata później połączono je w szkołę przemysło-wo-handlową, odrębnie dla chłopców i dziewcząt. Od 1867 jęz. wykładowym był polski. Do 1871 szkoła była finansowana przez gminę żydowską. A.Ż. Lewitę Leon (Warszawa 1878-Tel Awiw 1944) - kupiec, działacz syjonistyczny. Ukończył prawo na UW. Brał udział w konferencji w Helsinkach w 1906. I wojnę światową spędził w Moskwie. Po wybuchu rewolucji lutowej zaangażował się w kampanię na rzecz autonomii narodowej dla Żydów w Rosji. Po powrocie do Polski został delegowany do Paryża i wszedł w skład Komitetu Delegacji Żyd., który przedstawiał postulaty uczestnikom konferencji wersalskiej. W Organizacji Syjonistycznej reprezentował jej prawe skrzydło, był przywódcą frakcji Et Li-wnot. 1924-1929 był prezesem CK Organizacji Syjonistycznej w Polsce, a po rozłamie w 1934 prezesem Organizacji Ogólnych Syjonistów w Polsce. Jego działania koncentrowały się wokół kwestii związanych z emigracją Żydów do Palestyny. 1925 założył Polsko-Palestyńską Izbę Handlową, której prezesem był do 1939. Na początku II wojny światowej przedostał się do Palestyny. J.Ż. 255 Lieberman Lewko, syn Jordana (zm. 1395) - kupiec i bankier królów Polski. Syn bogatego kupca, od ok. 1324 mieszkał w Krakowie, na początku 1. 60. XIV w. wzmiankowany w źródłach jako właściciel domów i gruntów w mieście. Cieszył się zaufaniem Kazimierza Wielkiego, który powierzył mu administrację królewskich kopalni soli w Bochni i Wieliczce oraz mennicy krakowskiej (1368). Później był bankierem Ludwika Andegaweńskiego, Władysława Jagiełły i Jadwigi. Pożyczał także pieniądze mieszczanom i szlachcie (m.in. książętom mazowieckim), był też poborcą podatkowym arcybiskupa Bodzanty. Stał się najbogatszym Żydem krakowskim. Współpracował z bankierami i kupcami krakowskimi, a w początku 1. 80. XIV w. nawiązał współpracę z żyd. bankierem wrocławskim Dawidem Fal-kenem i jego synem Israelem. A.M. Lewy Lesser (Levy, Lewi; ok. 1816-17IV1889 Warszawa) - bankier, radca handlowy, filantrop. Dorobił się na handlu zbożowo-kolonialnym i sukienniczym. 1838 założył dom bankowy w Warszawie, zajmujący się udzielaniem pożyczek oraz sprzedażą zboża i drewna z Królestwa do Gdańska. Później rozszerzył działalność na import towarów kolonialnych. Firma L., jedna z większych w kraju, uległa likwidacji po jego śmierci. L. zajmował wybitne stanowisko wśród finansjery warszawskiej. Przez wiele lat był radcą handlowym i starszym Giełdy Kupieckiej (1864-1873). Od 1876 działał w Komitecie giełdowym, utworzonym przez L. Kronenberga (przez kilkanaście lat na stanowisku wiceprezesa). Brał udział w pracach komisji zajmujących się reorganizacją prawa kupieckiego oraz Banku Polskiego. Prowadził także działalność społeczną. W 1. 40. był m.in. członkiem prezydium Domu Przytułku Sierot i Ubogich Staro-zakonnych, z ramienia gminy opiekował się szkołami religijnymi Talmud-Tora. Wchodził w skład komitetu synagogalnego synagogi na Tło-mackim. 1859-1861 był członkiem zarządu Dozoru Bożniczego. Wspierał finansowo zakłady opieki społecznej i zdrowotnej. G.Z. Lewy Marceli Anastazy (pseud. Ela; Piotrków Trybunalski 10 VI 1877-Opacz 1011945) -adwokat, działacz socjalistyczny. Ukończył prawo na UW, od 1905 prowadził kancelarię adwokacką. Związany z PPS Lewicą, polemizował w kwestiach ekonomicznych z R. Luksemburg (Wzajemny stosunek przemyslu Królestwa Polskiego i Cesarstwa Rosyjskiego przed wojną wszechświatową, 1921). W dwudziestoleciu międzywojennym pracował jako docent prawa cywilnego na Wolnej Wszechnicy Polskiej, był też członkiem Instytutu Gospodarstwa Społecznego. Z tajnym Instytutem współpracował także podczas okupacji, prowadząc badania nad prawem i gospodarką; mieszkał w Warszawie na „aryjskich papierach". A.Ż. Lieberman Herman (Drohobycz 3 I 1870-Londyn 21 X 1941) - adwokat, polityk, działacz socjalistyczny. Pochodził ze zasymilowanej rodziny żyd. Z niepodległościowym ruchem socjalistycznym związał się w gimnazjach w Bo-rysławiu i Stryju. Studiował prawo w Paryżu i na UJ; doktorat w 1894. 1895 redagował w Rzeszowie czasopismo „Postęp" dla czytelników żyd. Od 1899 praktykował jako adwokat w Przemyślu, często występując w procesach politycznych. Działał w lokalnej organizacji PPSD oraz we władzach krajowych partii (przeciwstawiał się wyodrębnieniu Żyd. Partii Socjalno-Demokratycznej), był też członkiem Rady Miejskiej Przemyśla, a w 1907 i 1911 posłem do Rady Państwa. Od 1914 porucznik w Legionach Polskich; za udział w bitwie pod Kostiuchnówką odznaczony Krzyżem Walecznych. Bronił w kilku procesach (najsłynniejszy w Marmarosz-Sziget) legionistów z I i II brygady, internowanych po kryzysie przysięgowym. Od 1919 do 1933 był posłem na sejm RP z ramienia PPSD, a później PPS. Od tegoż 1919 we władzach krajowych PPS. Po 1926 w opozycji, występował przeciw rządowi w sejmie oraz w prasie. 1929 wystąpił jako oskarżyciel sejmowy przeciw ministrowi skarbu G. Czechowiczowi z zarzutem marnotrawstwa funduszy państwowych. 1930 został aresztowany, dotkliwie pobity, i osadzony w twierdzy brzeskiej. Skazany w procesie Centrolewu opuścił kraj w 1933 i osiadł w Paryżu, gdzie pracował w Międzynarodowym Biurze Pracy oraz działał w Lidze Obrony Praw Człowieka i Obywatela. VI 1940 wyjechał do Londynu, gdzie został wiceprezesem Rady Narodowej RP, a we IX 1941, na miesiąc przed śmiercią, ministrem sprawiedliwości w rządzie W. Sikorskiego. AŻ. Ubkind 256 257 literatura jidysz Libkind Jan (pseud. W. Kielecki; Warszawa 29 IX 1885-Krasnouralsk 3 IV 1942) - działacz socjalistyczny. Studiował chemię we Lwowie i w Szwajcarii (doktorat w Genewie 1912) Związał się z PPS Frakcją Rewolucyjną. Od 1909 publikował w „Przedświcie", później pod wpływem F. Perlą w „Placówce". Od 1912 czynny w PPS-Opozycji. Po aresztowaniu w 1914 w Warszawie wywieziony w głąb Rosji. Po wybuchu rewolucji lutowej w Piotrogrodzie redagował „Glos Robotniczy Żołnierski", organ CKW PPS w Rosji. Po powrocie do Warszawy pracował w Wydziale Prasowym CKR PPS oraz w redakcji „Jedności Robotniczej". 1920 jako ochotnik w Wojsku Polskim. W następnych latach pracował w Funduszu Bezrobocia, Funduszu Pracy oraz działał w Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu. Współtwórca (z A. Próchnikiem i B. Drobnerem) programu lewicy PPS. Po wybuchu II wojny, we Lwowie, deportowany na wschód. A.Ż. Lida (Białoruś) - w 1623 gmina żyd. w L. była podporządkowana kahałowi w Grodnie. 1766 było w mieście i okolicy 1167 żyd. płatników pogłównego. 1817 mieszkało 567 Żydów (73% ogółu ludności miasta); w 1847 - 1980, w 1897 - 5166 (68%), w 1921 - 5419 (40,4%). 1921 istniały 302 warsztaty i sklepy żyd. Po 1920 CISZO otworzyła szkołę powszechną i dom dziecka, powstała też szkoła Tarbutu. Rabinami byli m.in.: Dawid ben Arje Lejb (ok. 1650-1696, przez pewien czas w Amsterdamie) I. J. Rei-nes (działacz Mizrachi), który założył nowoczesną jesziwę. Od IX 1939 pod administracją ZSRR. 1940 liczba Żydów wzrosła do 15 tyś. (m.in. byli uchodźcy z zachodu). Niemcy po zajęciu miasta zebrali 5 VII 1941 rabinów, szo-chetów i żyd. inteligencję (około 200 osób), których stracili w pobliskich Stoniewiczach. Jesienią 1941 wydzielono żyd. część miasta, do której przesiedlono też Żydów z sąsiednich miejscowości. 8 V 1942 w wyniku akcji w getcie zostało 1250 osób, pozostałych zamordowano pod Stoniewiczami. Grupa zbiegów walczyła w oddziałach partyzanckich Tuwii Bielskiego i „Iskra". Getto zlikwidowano między 17 i 19IX 1943 W1. 70-tych mieszkało tu tylko kilka żyd. rodzin. Sefer Lida, ed. A. Manor i in., Tel Aviv 1970 (hebr., jid., ang.). A.G. Lilien Efraim Mosze (Drohobycz 23 V 1874-Brunszwik 17 VII 1925) - rysownik, grafik, ilustrator. Studiował w SSP w Krakowie i Monachium. 1899-1920 mieszkał wBerlinie. Kilkakrotnie odwiedził Palestynę. 1906 uczył rysunków w Szkole Rzemiosł Artystycznych Becalel w Jerozolimie. Współpracował z wieloma czasopismami, m.in.: „Die Jugend", „Berliner Tagblatt", „Ost und West", krakowskim „Życiem" i „Tygodnikiem Ilustrowanym". Zajmował się głównie ilustratorstwem, wykonał m.in. ilustracje do Biblii. Stworzył także serię grafik o tematyce polskiej (Góral z Zakopanego). Styl L. cechuje secesyjna dekoracyjność, pojawiają się w nim motywy żyd. Nieliczne prace artysty znajdują się w zbiorach Biblioteki Narodowej. M.T Lilientalowa, Regina (Zawichost 1877-War-szawa 1924) - badacz tradycyjnej kultury polskich Żydów. Pod wpływem wykładów Ludwika Krzywickiego na tzw. Latającym Uniwersytecie zainteresowała się etnografią. Prace jej oparte są na materiałach zebranych w terenie, zawierają olbrzymi materiał porównawczy zaczerpnięty z Biblii, Talmudu, literatury rabinicz-nej, oraz na pracach naukowych z zakresu nauk humanistycznych. Do najważniejszych należy cykl Święta żydowskie w przeszłości i teraźniejszości. Rozprawy Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie, t. XLV, LII, LVIII, oraz Dziecko żydowskie. Prace Komisji Etnograficznej Akademii Umiejętności w Krakowie, Nr 3. Szereg jej prac publikowanych przede wszystkim w „Wiśle" i „Ludziach" dotyczy wierzeń, zwyczajów rodzinnych oraz folkloru słownego. Pozostawiła nie opublikowaną Historię Żydów w Polsce. O.G.-M. Lilie Ludwik (Podwołczyska 23 X 1897-Paryż 23 IV 1957) - malarz, grafik, scenograf, kolekcjoner. Samouk, krótko studiował w Bauhau-sie. Mieszkał we Lwowie, od 1937 w Paryżu. 1939 wstąpił do polskiej armii, działał w ruchu oporu. Członek grup artystycznych: Zdrój, Bunt, Formiści, Artes. We Lwowie był prezesem tamtejszego ZZAP, od 1934 kustoszem Muzeum Żyd. Gminy Wyznaniowej. Prezes Związku Artystów Polskich we Francji. Malował pejzaże miejskie, martwe ptaki, martwe natury z czaszką, kwiaty, nastrojowe przedstawienia obrzędów (Kobiety lamentujące). Eksperymentował także z wieloma technikami graficznymi, rzeźbił. Początkowo, pod wpływem ekspresjonizmu, w późniejszych dziełach główną rolę odgrywał kolor. Prace L. są w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie i Warszawie. M.T. Lipschitz (Lipszyc) Chaim (Jacques/Jakub; Druskienki 22 VIII 1891-Capri 1973) - rzeźbiarz, rysownik, malarz. Studiował w Paryżu. 1908-1940 mieszkał w Paryżu. 1941 osiedlił się w Nowym Jorku, gdzie był jedną z czołowych postaci środowiska artystycznego. Uprawiał głównie rzeźbę w brązie, robił także rysunki, studia olejne i akwarele. Początkowo, pod wpływem P. Picassa, przenosił ideę kubizmu do rzeźby, tworzył abstrakcyjne, zgeometryzowane kompozycje (Człowiek z gitarą), w późniejszych latach stosował syntetyczne, organiczne pełno-plastyczne formy. Najczęściej sięgał do tematyki biblijnej, mitologicznej, symbolicznej (Cud). M.T. Lipszyc Salomon Zalman (znany też jako Salomon Zalman Posner oraz Chemdat Szlo-mo; Poznań 1765-Warszawa 1839) - rabin, pierwszy nadrabin Warszawy. Studiował w Poznaniu, 1804, po stracie majątku, przeniósł się do Nasielska. 1803 odrzucił propozycję powrotu do Poznania na urząd rabina, pragnąc uchronić dzieci przed wpływami haskali. 1819 został rabinem na Pradze w Warszawie. Jako główny rabin w Warszawie (1821-1839) starał się prowadzić politykę równowagi między chasydami a misnagdami. Przeciwstawiał się rosnącym wpływom haskali oraz ruchowi asymilacyjne-mu reprezentowanego przez Szkołę Rabinów. Podczas powstania listopadowego przeciwnik wstępowania Żydów do Gwardii Miejskiej z powodu obowiązkowego golenia bród. Utrzymywał kontakty z wieloma współczesnymi mu myślicielami i twórcami. Autor trzech prac pod wspólnym tytułem Chemdat Szlomo (1836). G.Z. literatura jidysz Jidysz jest jednym z wielu języków, które Żydzi podczas długiego wygnania przyswoili sobie z obcego otoczenia i włączyli do własnej kultury. Języki te ulegały „judaizacji" i służyły głównie jako narzędzia codziennego komunikowania się. W przeciwieństwie do hebrajskiego, starożytnego i świętego języka, który zawsze zachowywał swe prerogatywy w różnorodnych i najbardziej doniosłych dziedzinach żyd. kultury takich jak rytuał religijny, życie publiczne społeczności, studia religijne, prywatna korespondencja i twórczość literacka, uważane były one za czasowe środki porozumienia. Jidysz, rozwijający się i rozkwitający obok hebrajsko-aramejskiego, który pozostawał nadal środkiem komunikacji jednoczącym Żydów ze wszystkich krajów rozproszenia, jest wyjątkowy w porównaniu z innymi żyd. językami ze względu na to, że rozwinął odrębną lingwistyczną tożsamość, bogaty folklor i zróżnicowaną literaturę. Najpóźniej w drugiej połowie XIX w. środkami wyrazu stały się w tym języku wszystkie gatunki literackie istniejące w nowoczesnej literaturze europejskiej. Można przeprowadzić paralelę pomiędzy związkiem twórczości łacińskiej i języków potocznych średniowiecznego chrześcijaństwa w literaturze europejskiej oraz stosunkiem języka hebrajskiego do jidysz w kulturze żyd. W przypadku jidysz przejście od roli środka komunikacji codziennej i języka literatury popularnej do roli wszechstronnego, wysoce literacko i intelektualnie rozwiniętego narzędzia twórczości było bardziej złożone i długotrwałe, niż to miało miejsce w analogicznym procesie zachodzącym na gruncie europejskich języków narodowych. Dokonało się ono wraz z sekularyzacją społeczności żyd., w ostatnich mówiących jidysz pokoleniach. Do tego czasu jedynym środkiem studiów religijnych, czytania i pisania wykształconych warstw żydostwa pozostawał hebrajski. Rola jidysz w naturalny sposób ograniczała się do zaspokajania potrzeb szerokich rzesz społeczeństwa; był on odpowiedni głównie dla zaspokajania duchowych potrzeb warstw mniej wykształconych, w szczególności kobiet. Ich znajomość hebrajskiego była niewystarczająca; dlatego też potrzebowały literatury właściwej dla ich poziomu intelektualnego i w nastroju stosownego do ich gustów. Zauważalna jest różnica funkcji pomiędzy współczesnymi sobie literaturami hebrajską i jidysz, którą z grubsza można by ująć następująco: pierwsza wyrażała najwyższe estetyczne, intelektualne, społeczne i religijne ideały społeczeństwa, druga zaś zaspokajała potrzeby sfer niewykształconych i kobiet. Do końca XVIII w. ów charakter literatury jidysz wiąże się z roztrząsanymi przez nią tematami i problemami, jakimi się zajmowała: składały się na nią bowiem budujące dzie- Hteratura jidysz 258 ła tworzone przez ludzi wykształconych i utwory popularne autorstwa pisarzy należących do tej samej warstwy społecznej co ich czytelnicy. Obecne w niej były przy tym tematy i formy literackie, których brak w ówczesnej literaturze hebrajskiej. Ten funkcjonalny podział naruszony został wraz z narodzinami haskali, dlatego też koniec XVIII w. stanowi wyraźną linię demarkacyjną pomiędzy starą literaturą jidysz a literaturą nową, która stopniowo rozwinęła pełną intelektualną i artystyczną niezależność. Cezura, o której mowa, zaznacza się nie tylko w zmianie treści i form piśmiennictwa jidysz, ale jest także widoczna w rozwoju samego języka. W końcu XVIII w. konwencjonalny, standardowy jidysz literacki, który swą dojrzałą postać osiągnął w XVI lub najpóźniej na początku XVII w., stał się stereotypowy. Zarówno język mówiony, jak i jego literacka, pisana postać odznaczały się szerokim zróżnicowaniem, język literacki jednak pozostawał wyłącznym niemal jednolitym narzędziem komunikacji zrozumiałym dla mówiących jidysz zarówno w Europie Zachodniej, jak i Europie Wschodniej. Tak więc literacki język jidysz oddzielił się od tego środowiska, z którego czerpał soki żywotne. Na koniec wieku XVIII i początek wieku XIX przypadły narodziny nowego języka literackiego, opartego na różnorodnych wschodnioeuropejskich dialektach jidysz. Jednocześnie w Europie Zachodniej jidysz niemal przestał być narzędziem twórczości: haskala i emancypacja doprowadziły do asymilacji językowej i zachodnioeuropejscy pisarze żyd. przyjęli języki europejskie. Ten sam zasadniczo proces oddziałał znacznie później na żydostwo wschodnioeuropejskie. Bez wątpienia zachowany do dziś materiał pochodzący z okresu do końca XVIII w. - dostępny czy to w formie rękopisów, czy to książek drukowanych, głównie niewielkich broszur -jest poważnie niekompletny w wielu dziedzinach. Jest to zrozumiały rezultat prześladowań, wygnań i wędrówek, do których zmuszani byli europejscy Żydzi, jak również dziedziczonego po poprzednich pokoleniach stosunku do jidysz samych Żydów, w myśl którego tylko hebrajski był językiem świętym i wartościowym. Na podstawie niedawnych odkryć można prawomocnie założyć, że prawdopodobnie istnieje znacznie więcej rękopisów, których odnalezienie przyczyni się w przyszłości w niemałym stopniu do zrozumienia charakteru literatury jidysz w okresie, o którym mowa. Nowoczesne badania nad dawną literaturą jidysz rozpoczęły się na krótko przed pierwszą wojną światową. Jednakże ich wyniki - ogłaszane w 1. 20. i 30. - powinny być radykalnie zrewidowane zarówno ze względu na właściwe im ideologiczne zabarwienie i panującą ówcześnie metodologię, jak też ze względu na późniejsze odkrycie wielu ważnych tekstów oraz fakt, że począwszy od początku 1. 50. wzrasta ilość szczegółowych prac historycznoliterackich. Podobnie przedstawia się stan rzeczy, jeśli idzie o nową literaturę jidysz, nad którą niemal nie prowadzono badań naukowych. Dlatego też przegląd niniejszy, przedstawiany z pełną świadomością jego ograniczeń, zamierzony jest jako próba syntezy w dziedzinie wymagającej wielu dalszych prac. Możliwe więc, że postęp badań nad literaturą jidysz spowoduje konieczność zmian niniejszych ustaleń. Literatura jidysz do końca wieku XVIII Biblia w literaturze jidysz Od początku literatura jidysz opierała się głównie na Biblii i jej interpretacjach, legendach talmudycznych i midraszach. Kolejne pokolenia nie ustawały w wysiłkach o należyte tłumaczenie Biblii na jidysz oraz jej szeroką znajomość. O pierwszych staraniach tego rodzaju świadczą takie podstawowe formy literackiej twórczości jak glosy, które znajdujemy na marginesach hebrajskich rękopisów co najmniej od wieku XII, rękopiśmienne glosariusze do poszczególnych ksiąg Biblii, odrębne dzieła takie jak Mirkewet ha-Miszna - Sefer Rabi Anszel (Kraków 1534) -słownik i konkordancja dla całej Biblii i pierwsza znana nam drukowana książka w jidysz. Prace te położyły fundament dla działalności o znacznie szerszym zasięgu: przekładów częściowych (w niektórych rękopisach odnaleziono ślady tłumaczeń interlinearnych, zachowujących w znacznym stopniu syntaktyczną i gramatyczną strukturę, a także semantykę hebrajskiego oryginału), pełnych przekładów Pięcioksięgu (Konstancja 1544, Augsburg 1544, Cremona 1560), przekładów poszczególnych ksiąg Biblii, np. Psalmów (Wenecja 1545) oraz przekładów całej Biblii (Am- 259 literatura jidysz sterdam 1676-1679, 1679). Ta literacka twórczość w jidysz wyrastała bez wątpienia z wcześniejszych ustnych prób przekładów Biblii, podejmowanych przez Żydów osiadłych w południowych Niemczech, którzy przyswoili sobie język miejscowy. Tradycja ustnego studiowania Pisma, utrzymująca się wśród potomków niemieckich Żydów mieszkających dziś w Izraelu i Stanach Zjednoczonych, jest żywym potwierdzeniem tamtego wcześniejszego procesu. W nowej literaturze jidysz te wątki tradycji literackiej kontynuowali Mendele Mojcher Sforim, I. L. Perec i inni autorzy, przekładający pojedyncze księgi, a także Jehojosz - tłumacz całości Pisma. Dzieło Jehojosza jest wzorcowe w języku jidysz w tym względzie (ostatnie poprawione wydanie pochodzi z 1.1926-1936). Wraz z poetyckim przekładem Icchaka Kacenelsona (powstałym na początku 1. 40-tych w getcie warszawskim) przyczyniło się do ponownego wyniesienia Biblii jako źródła inspiracji dla literatury jidysz. Przekłady Pisma na jidysz dokładnie odpowiadają tekstowi oryginału, oddając go zazwyczaj dosłownie. Dzięki oparciu się na tradycyjnych hebrajskich komentarzach, zyskiwały sobie tłumaczenia na jidysz autorytet dzieł miarodajnych. Metoda tłumaczenia zaś polegała na tym, że każde słowo hebrajskiego oryginału oddawano w nich za pomocą właściwego wyrażenia niemieckiego pomimo tego, że wiele hebrajskich słów z pewnością zrozumiałych było dla wszystkich Żydów, a ponadto używano je w jidysz. Przez długi czas tłumacze Biblii naśladowali tradycyjną strukturę i wzory językowe, wskutek czego zwroty idiomatyczne, stylistyczne i gramatyczne formy, które przestały być używane w języku mówionym, zachowały się w ustnym i pisemnym studiowaniu Biblii. Najważniejszym czynnikiem, dzięki któremu zachowały się archaizmy, było przypisywanie wczesnym tłumaczeniom jidysz świętości równej hebrajskiemu oryginałowi Pisma. W nowej literaturze jidysz te właśnie językowe i stylistyczne elementy są głównym źródłem stylizacji archaizującej. Epika Na wiek XIV przypadł początek adaptowania wierszem opowieści biblijnych. W Kodeksie z Cambridge pochodzącym z genizy kairskiej odnajdujemy wierszowane historie Abrahama, Józefa i Mojżesza (ok. 1382). Przez stulecia wydaje się cieszyć popularnością epicki poemat o ofiarowaniu Izaaka (Akeda), który zachował się w wielu rękopisach oraz drukach wydawanych aż do wieku XVIII. Począwszy od XV wieku znane są również bardzo poczytne poetyckie przekłady Księgi Estery i związanych z nią midraszy. Działalność literacka tego rodzaju osiąga punkt szczytowy w epice biblijnej: ShmuelBukh (Augsburg 1544) i Melokhim Bukh (Augsburg 1543, datowana przez niektórych badaczy na wiek XV). Powstałe później utwory naśladują swą strukturą wymienione wyżej dzieła starsze (np. Jozue, Mantua 1562-64, Sędziowie, Mantua 1564, Izajasz, Kraków 1586 i Daniel, Bazylea 1557). Dzieła te przyswajają poezji jidysz metrykę stosowaną powszechnie w epickiej poezji niemieckiej (czterowiersz sześcioakcentowy z cezurą w każdym wersie i schematem rymowym a a b b), stosowana bywa też w nich niekiedy strofa właściwa hebrajskiej poezjipijut (np. schemat rymowy a a a a w poemacie o ofiarowaniu Izaaka) oraz akrostych. Niemieckie konwencje poetyckie charakteryzują również styl i strukturę tych poematów. W poetyckich adaptacjach, o których mowa (w większości anonimowych), oryginalna historia biblijna była upiększana elementami czerpanymi z legend talmudycznych i midraszy: rozwijano i podkreślano w ten sposób pierwiastek narracyjny opowieści. Poeci wierni byli w tłumaczeniach treści i duchowi owych upiększeń, co wskazuje, że piśmiennictwo tego rodzaju zrodziło się w kręgach uczonych i było tworzone przez ludzi posiadających rozległą znajomość źródeł hebrajskich. Można więc przypuścić, że adaptacje zrodziły się ze świadomej potrzeby - a także z zamiarem stworzenia odpowiedniej kompensaty i możliwego substytutu dla obcych fikcjonalnych opowieści przygodowych, które trafiały do szerokich rzesz żyd. czytelników. Z wyjątkiem kilku pojedynczych dzieł i poetyckich adaptacji nie mających wartości literackiej a napisanych dopiero w XVII w. (np. Kehilla Ya'akov, Fuerth 1692), omawiany tu typ działalności literackiej nie miał późniejszych kontynuacji. Utorował natomiast drogę prozie homiletycznej (powstającej od końca XVI w.), czerpiącej motywy z tych samych źródeł. literatura jidysz 260 Proza homiletyczna Bardzo popularnym dziełem należącym do tego gatunku było Cenę wenę Jakuba ben Izaaka Aszkenazy z Janowa. Stanowiąc mieszaninę opowieści, homilii, midraszy i komentarzy egzegetycz-nych, związanych z tłumaczeniem na jidysz i parafrazowaniem Pięcioksięgu, oraz haftarot i megil-lot, dzieło napisane jest żywym, prostym i potoczystym stylem. Pochodzące z różnych źródeł komentarze i midrasze, które uzupełniały i rozwijały wybrane ustępy biblijne, były dobrze znane i popularne. Przypuszcza się, że po raz pierwszy ukazało się ono w 1. 90-tych XVI w. (pierwszy zachowany unikatowy egzemplarz był wydany w Hannau w 1622 r., ale wydanie to poprzedziły co najmniej trzy edycje, które zaginęły). Cenę urene miało ponad 210 wydań i drukowane jest do dziś (od końca XVIII w. w wersji zmienionej). Inne dzieło przypisane Rabbi Jakubowi ben Izaakowi Aszkenazy to Sefer ha-Magid, popularne przez wiele pokoleń, zawiera tłumaczenie ksiąg prorockich i hagiographa (drukowane równolegle z hebrajskim tekstem) oraz parafrazę komentarza Rasziego. Opublikowane na początku XVIII w. pod tytułem Magiszej Mincha wraz z utrzymaną w tym samym stylu edycją Pięcioksiegu, cieszyło się rosnącą popularnością. Chociaż badania nad literackim stylem jidysz w XVI i XVII w. nie są jeszcze dostatecznie rozległe, by móc określić wpływy i tendencje językowe, to jednak można przypuszczać, że popularne dzieła Rabiego Jakuba ben Izaaka Aszkenazy w poważnym stopniu oddziałały na archaiczny styl dominujący w literaturze jidysz do końca XVIII w., który pomijał zmiany rozwojowe języka mówionego, zwłaszcza zaś te, które występowały w jidysz wschodnioeuropejskim. Na ile pozwala dziś ustalenie i zbadanie źródeł prozy homiletycznej, dziełom tego rodzaju zdaje się brakować oryginalności egzegetycznej i homiletycznej, lecz pozostają wierne źródłom hebraj-sko-aramejskim, powszechnie i dobrze znanym ówcześnie szerokiemu ogółowi Żydów. Oryginalność i nowość utworów polega głównie na stosowaniu w nich potocznego stylu i nowych form literackich, w które ujmuje się skarby tradycji starożytnej kultury Żydów. Dramat Według znanych dziś źródeł, biblijny dramat jidysz, adaptujący historie czerpane z Pisma znacznie swobodniej niż inne gatunki literackie, pojawił się nie wcześniej jak w końcu XVII w. To opóźnienie w stosunku do dramatu europejskiego adaptującego tematy biblijne przypisywać można zakazom rabinicznym związanym z teatrem. Były one szczególnie liczne w średniowiecznej Europie, kiedy to Kościół katolicki wywierał duży wpływ na teatr. Zakładanie w Niemczech w XVII w. zawodowych teatralnych kompanii i trup aktorskich prowadziło do sekularyzacji teatru i złagodzenia zakazów, torując w ten sposób drogę do dramatu jidysz. Dramat ten ograniczał się jednakże do dziedziny tematów biblijnych:Akhashverosh Shpil (najstarszy rękopis 1697, drukowany tekst Frankfurt nad Menem 1708), Mekhiras Yosef (Frankfurt nad Menem, przed 1711), Dovid un Golias (Hannau 1717), Mosze Rabeniu Beszrejbung (około połowy XVIII w.). Biblijny dramat jidysz nosi wyraźne ślady wpływu ówczesnego teatru nieżydowskiego, głównie jeśli idzie o inscenizację i wprowadzenie postaci komicznych. Aczkolwiek jako wzory i źródła mogły służyć nieżydowskie utwory na te same tematy, wszystkie elementy i motywy sprzeczne z żyd. światopoglądem zastępowane były przez materiał czerpany z midraszy, które dodawały do oryginalnej historii biblijnej bogaty dialog. W ten sposób istotnym źródłem literackim był midrasz, a jego bogactwo motywów, tematów, języka nadawało rozwinięciu tematów biblijnych w dramacie znamię oryginalności. Sztuki, o których mowa, wystawiane były zasadniczo podczas święta Purim lub też w okresie bliskim temu świętu, kiedy zgodnie z powszechnym radosnym nastrojem łagodzone były ograniczenia i zakazy. Ustna tradycja Purim szpiln (sztuk purymowych), jak również sztuk o innych tematach biblijnych, zachowała wyraźne ślady wczesnych XVII i XVIII-wiecznych dramatów jidysz. We wschodniej i środkowej Europie była ona jeszcze żywa do czasu II wojny światowej. Liturgia Kanon liturgii żyd. ustalił się, zanim rozwinęła się literatura jidysz i to wydaje się powodem, dla którego tak mało było oryginalnych modlitw i religijnej liryki w tym języku. Najstarszy wiersz w 261 literatura jidytB jidysz (zachowany w machzorze w Wormacji) to błogosławieństwo dla osoby, która nosiła do synagogi świąteczny modlitewnik: „Niech będzie błogosławiony ten, który będzie nosił ten modlitewnik do synagogi". Błogosławieństwo, znane tylko z tego źródła, było zaledwie upiększeniem iluminowanego rękopisu i nie stanowiło elementu standardowej liturgii. Najznaczniejszą część działalności literackiej w jidysz w dziedzinie liturgii stanowiły przekłady. Począwszy od XV w. popularne były wśród Żydów i powszechnie przez nich używane przekłady na jidysz pojedynczych modlitw i całych modlitewników. Pierwszy drukowany modlitewnik w jidysz (Ichenhausen 1544) zawiera modlitwy na cały rok. Zazwyczaj jednak funkcją przekładów modlitw na jidysz było ułatwienie rozumienia hebrajsko-aramejskich tekstów, wedle tradycji jedynych, jakie mogły być przyjęte w religijnych nabożeństwach. Istniały wszakże inne sfery, w których można było zanosić modły i wyrażać religijne uczucia w tym języku. Jako przykład przywołać można techi-nes, indywidualne, prywatne modlitwy-prośby. Nie były one skonwencjonalizowane jeśli idzie o treść, ponieważ adaptowano je dla różnych celów, w zależności od rozmaitych potrzeb. Techines nie należały do korpusu tekstów kanonu liturgicznego, a uważano je za modlitwy głównie dla kobiet. Charakteryzowały się prostotą, szczerością i sentymentalizmem i autorstwo ich przypisywano często kobietom. Techines, pisane przeważnie prozą, odnajdujemy już w XVI-wiecznych drukach jidysz, niekiedy także w modlitewnikach hebrajskich zawierających tłumaczenie jidysz. Istniały też techines drukowane w formie broszur oraz w specjalnych zbiorach, ukazujących się jeszcze do dziś. Religijna poezja jidysz znajdowała dla siebie miejsce w tych obrzędach, które nie miały jeszcze kompletu stałych reguł oraz w obyczajach związanych z takimi obrzędami odprawianymi głównie w domach (wieczerze szabatowe i świąteczne, seder pesachowy oraz inne uroczystości np. wesele i obrzezanie). W wieku XV tłumaczono na jidysz nie tylko hebrajskie pijutim i hymny, ale na takie uroczystości i święta pisano także specjalnie wiersze w jidysz. Poezja, o której mowa, była dwujęzyczna: niektóre utwory pisane były zarówno po hebrajsku, jak i w jidysz, tak że wszyscy zgromadzeni na uroczystości mogli teksty w pełni zrozumieć. W przeciwieństwie do wierszy hebrajskich, które zgodnie z tradycją pijut inkrustowano uczonymi cytatami, wiersze jidysz odznaczały się poetycką prostotą i barwnymi opisami odzwierciedlającymi bezpośrednio obyczaje i ducha czasów, w jakich powstały. Pod względem formalnym poezję tę wyróżnia symbioza dwu form stroficznych przyjętych z dwu odrębnych źródeł literackich: odnajdujemy w niej mianowicie strofę hebrajską pijut dostosowaną do specyficznych właściwości lingwistycznych języka jidysz i wzory strofiki niemieckiej, szczególnie zaś strofiki pieśni ludowych. Wiersze jidysz pisane i adaptowane były przy tym często do niemieckich melodii ludowych popularnych wśród Żydów (np. pieśń w językach hebrajskim i jidysz na cześć szabatu śpiewana już w połowie XV w. na niemiecką melodię Herzog Ernst). Poezja tego rodzaju była również wykorzystywana dla celów parodystycznych, służąc przede wszystkim jako środek w parodiach związanych ze świętem Purim. Literatura moralizatorska Bogata działalność literacka w jidysz rozwinęła się w sposób naturalny pośród osiadłej społeczności żyd., na której sposób życia wpływała w niemałym stopniu literatura dydaktyczna reprezentowana przez dzieła o zwyczajach (minhag) i moralnym postępowaniu (musar). Poświęcona postępowaniu zgodnemu z tradycją literatura naucza głównie o zasadach zachowania podczas nabożeństw w synagodze oraz podczas świąt i religijnych obrzędów odprawianych w domach. Dotyczące obyczajów dzieła jidysz zachowały się we wczesnych rękopisach, które po rozprzestrzenieniu się sztuki druku miały do końca wieku XVII liczne wydania, przedrukowywane z niewielkimi zmianami. (Pierwszy obszerny przewodnik dotyczący żyd. obyczajów ukazał się w Mantui w 1590). Literatura moralizatorska - pisana prostym i jasnym stylem, łatwo zrozumiałym dla przeciętnego czytelnika - nauczała również o ideałach religijnego i społecznego zachowania poszczególnych jednostek i całej wspólnoty. Potępiała ona (często przesadnie) wszelkie zachowanie odbiegające od standardów moralnych uznawanych przez autorów. Także ten dział piśmiennictwa jidysz opierał się na akcentowanych powszechnie źródłach hebrajskich i składał w znacznej mierze z przekładów moralistycznej literatury hebrajskiej (np. Sejfer Midos, Isny 1542) - pierwszy obszerny utwór dydaktyczny drukowany w jidysz to literatura jidysz 262 tłumaczenie poprzedzające hebrajski tekst Orchot Cadikim (1581?)). Dwoma oryginalnymi utworami moralizatorskimi w jidysz, popularnymi i często przedrukowywanymi, były: Lew Tow (Praga 1620) oraz Simchas ha-Nejfesz (część pierwsza wydana we Frankfurcie w 1707, druga zaś - zawierająca również zbiór wierszy i hymnów (z dołączeniem nut) - w Fiirth w 1727). Istniał ścisły związek pomiędzy literaturą, o której mowa, a takimi gatunkami jak exemplum czy piśmiennictwo hagiograficzne, ustanawiany przez liczne przypowieści i exempla włączane do tekstów dydaktycznych. Źródłem pierwszych pisanych w jidysz exemplów i utworów hagiograficznych były bez wątpienia homilie i ustna tradycja literacka, np. folklor. Ślady tej tradycji odnajdujemy w licznych opowieściach, jakie zawierają rozproszone rękopisy oraz niewielkie książeczki, ukazujące się w Wenecji w połowie XVI w., z których większość nie zachowała się do dziś. Tytuły opowieści wskazują na fakt, iż decydujący wpływ wywarły na tę literaturę legendy hebrajskie. Majse buch, dzieło ogłoszone po raz pierwszy w Bazylei w 1602, jest obszerną kompilacją składającą się z 257 opowieści. Większość z nich oparta została na opowieściach z Talmudu i midraszów, aczkolwiek część wywodziła się z rozmaitych innych źródeł. W wielu utworach można dostrzec bezpośrednie wpływy noweli i opowieści ludowych - gatunków popularnych w ówczesnej nieżyd. literaturze europejskiej. Inne znów są hagiograficznymi relacjami o Chasidej Aszkenaz, przeciwstawiającymi życie współczesne - historycznym i legendarnym wspomnieniom. Hagiograficzne opowieści zawiera również zbiór Ma'aseh Nissim (Amsterdam 1696), odnajdujemy je i w szeregu pomniejszych dzieł wykorzystujących legendy lokalne, których bohaterami są ważne postaci historyczne. Exem-pla i dzieła hagiograficzne odznaczały się intencjami dydaktycznymi. Właśnie utwory dydaktyczne tworzą główny nurt narracyjnej prozy jidysz do końca XVIII w. Majse buch zawiera również bajki w jidysz, jednak pierwsze obszerniejsze dzieło tego gatunku odnajdujemy w powstałym znacznie wcześniej Kodeksie z Cambridge (1382). Bajki są wolnymi przekładami utworów znanych wówczas w oryginale hebrajskim, przy czym w tłumaczeniu modyfikacjom ulegały niekiedy morały utworów. Pierwszym zbiorem bajek w jidysz jest Ku buch (pierwsze wydanie ukazało się najpewniej w Weronie w 1599, drugie we Frankfurcie w 1687). Tłumaczenie na jidysz hebrajskiego dzieła Miszlej Szu'alim (Opowieści lisa) ukazało się we Freiburgu w 1585 (?). Pieśni i piśmiennictwo historyczne Do końca XVIII w. aktualne wydarzenia historyczne i współczesne życie żyd. znajdowały wyraz głównie w długich opowieściach wierszem nazywanych lid, do których dołączano muzykę. Utwory te przypominają popularne niemieckie historische Lieder (długie opowieści wierszem o aktualnych wydarzeniach). Megiles Winc (utwór mający dwie wersje językowe - hebrajską i jidysz) autorstwa Elha-nana Helna jest pierwszym większym utworem tego typu. Opisuje on nędzę i cierpienia Żydów z Frankfurtu nad Menem w czasie zamieszek Fettmilcha (1612-1616) - jak Fettmilch i jego hałastra zmusili ich do opuszczenia miasta i jak ostatecznie wygnańcy do miasta powrócili. Mniej więcej 40 obszernych „historycznych" pieśni - od pochodzących z początku XVII w. po powstałe w końcu w. XVIII - przy tym niektóre mające dwie wersje językowe, z drukowanym równolegle tekstem hebrajskim, to bez wątpienia jedynie pozostałość niezwykle niegdyś popularnej poezji. Różnorodność tematyczna i publikowanie w formie niewielkich i tanich broszur niedługo po wydarzeniach, które opisywała, wskazują na jej ważną funkcję zarówno jako popularnego komentarza do wydarzeń, jak i narzędzie rozpowszechniania informacji o nich. Utwory te przynoszą relacje o doświadczeniach prywatnych i wydarzeniach publicznych w życiu Żydów aszkenazyjskich zamieszkujących od Wilna na północy po Ofen na południu, od Ukrainy na wschodzie po Holandię na zachodzie. Opisując wygnania, oskarżenia o mord rytualny, masakrę ludności żyd., klęski żywiołowe, autorzy okazują często głębokie rozumienie mechanizmów historii. Będąc środkiem przekazywania wiadomości o aktualnych wydarzeniach, pieśni „historyczne" były zarazem zapisem emocjonalnych reakcji na nie, niektóre zaś stanowiły żywą, bezpośrednią reakcję na ówczesną literaturę nieżydowską wysuwającą zarzuty przeciwko Żydom przy opisie tych samych zdarzeń. Można rozpoznać w pieśniach elementy starożytnego kina i hebrajskiego pijut, jak również stylistyczne i strukturalne formy przyswojone z niemieckiej poezji tego gatunku. Zawierają też pierwiastki balladowe i - wplecione z rzadka - dygre- 263 literatura jidysz sje o charakterze lirycznym. O ile można stwierdzić na podstawie zachowanych tekstów, ich autorzy wydają się należeć do niższych warstw żyd. kleru - stąd wydarzenia widziane i przedstawiane są w świetle norm właściwych popularnej literaturze moralizatorskiej. Większość utworów, o których mowa, ma niewielką wartość literacką, lecz na tle XVII i XVIII-wiecznego piśmiennictwa jidysz wyróżniały je oryginalność i barwny opis historycznej teraźniejszości, której obraz w niewielkim stopniu dany był w innych gatunkach literackich. We wschodniej i środkowej Europie pieśni „historyczne" były żywe jako forma literacka (w kształcie nieznacznie zmodyfikowanym) aż do II wojny światowej. Ostatnimi, którzy przekazywali ustną tradycję lid, byli ocaleni z hitlerowskich obozów i gett; od nich też zbierano pozostałości pieśni. Na cieszące się wielką popularnością piśmiennictwo historyczne w jidysz składały się niemal całkowicie przekłady z hebrajskiego. Sze'eris Jisroel (Amsterdam 1743), oryginalne dzieło autorstwa Menahema Mana Amelandera stanowiło jeden z nielicznych wyjątków. Powstało jako dalszy ciąg tłumaczenia na jidysz utworu pt. Jossipon (w jidysz ogłoszone po raz pierwszy w Zurichu w 1546, mające późniejsze liczne edycje). Do piśmiennictwa historycznego mogą być zaliczone -interesujące zarówno ze względów literackich, jak i historycznych - wspomnienia Gliickel von Hameln (1645-1719), dające barwny opis życia autorki i żyd. społeczności jej epoki. Transkrypcje dzieł niemieckich W poetyckich adaptacjach opowieści biblijnych oraz innych gatunkach poezji jidysz odnajdujemy językowe i stylistyczne konwencje, wzory strukturalne i formy artystyczne zapożyczone z literatury niemieckiej. Dowodzi to słuszności przypuszczenia, że żyd. autorzy i czytelnicy obeznani byli z pewnymi obszarami piśmiennictwa niemieckiego. (Problem ten wciąż wymaga gruntownego i wszechstronnego zbadania). I tak popularne utwory niemieckie były znane i rozumiane przez Żydów zamieszkałych w krajach niemieckojęzycznych, pomimo tego że ich język nie był ściśle identyczny z językiem otoczenia. Do początków haskali (połowa XVIII w.) literatura niemiecka przekazywana była w środowiskach żyd. głównie ustnie lub w formie transkrypcji utworów niemieckich na alfabet hebrajski. Działo się tak ze względu na fakt, że większość Żydów należących do kręgów, które pociągała niemiecka kultura świecka, nie znała alfabetu łacińskiego, natomiast potrafili oni czytać i pisać po hebrajsku. W ten sposób istotna stała się w literaturze jidysz sztuka transkrypcji na alfabet hebrajski. Ślady transkrypcji wielu dzieł niemieckich można odnaleźć począwszy od XIV w. w rękopisach jidysz (Ducus Horant w Kodeksie z Cambridge, 1382), później zaś do XVIII w. w drukach. Docierające w ten sposób do żyd. czytelnika utwory niemieckie należały zasadniczo do literatury popularnej pośród niemieckich klas niższych. Była to popularna literatura ludowa, szczególnie ludowe pieśni, które w zmodyfikowanej formie zachowały się nawet w zbiorach folkloru wschodnioeuropejskiego żydostwa, jakie do końca XIX w. spisywano na podstawie przekazów ustnych. Wczesne transkrypcje literackie obejmują opowieści o fantastycznych przygodach (gatunek ten w wielu przypadkach może być zaliczony do literatury ludowej), a do końca XVI w. także typ ludowej opowieści określanej w literaturze niemieckiej jako Volkbucher. Niektóre transkrypcje mają za podstawę teksty pisane, podczas gdy inne - tradycję ustną. Z większości tego rodzaju dzieł usuwane były oszczerstwa przeciwko Żydom, a żyd. kopista starał się wykreślać wszystko, co mogłoby zranić uczucia czytelników jidysz. Niekiedy pozostawały jednak w transkrybowanych tekstach oskarżenia przeciwko Żydom i inne poniżające ich uwagi. Transkrypcji na alfabet hebrajski dokonywano według określonych reguł. Dzisiejszy stan badań, zależny od dostępnych nam źródeł, pozwala ustalić następujący zespół zasad: 1. Usuwanie odniesień do religii chrześcijańskiej; 2. Używanie popularnych wśród Żydów obraźliwych wyrażeń na określenie terminów i przedmiotów związanych z chrześcijaństwem (takich jak tifle zamiast kirche w utworze Ducus Horant); 3. Używanie wyrażeń neutralnych zamiast terminów nacechowanych religijnie (np. „gleich bei den Thor" zamiast „in die Kirchen" w utworze pt. Szejne Magdom, Furth 1714), 4. Judaizacja terminów chrześcijańskich (shul zamiast kirche w utworze Zibn wajzn majnster bichl, Bazylea 1602). Nie było przy tym ani konieczności konsekwentnego stosowania jednej meto- r Uttratura jidysz 264 dy w danej transkrypcji, ani też żadna z metod nie była powszechnie przyjęta w danym okresie. W większości dzieł dokonujący transkrypcji kopista stosował wszystkie wspomniane tu możliwości, a niekiedy nie usuwał nawet terminów chrześcijańskich. Wiele dzieł stanowiących transkrypcje z piśmiennictwa niemieckiego nastręczało inne jeszcze literackie problemy, niż samo transkrybowanie i zmiany dotyczące odniesień do chrześcijaństwa. Takim utworem jidysz jestArtus Hof, którego źródła niemieckie nie są znane, a którego późniejsza XVII-wieczna przeróbka oktawą naśladuje poetyckie adaptacje z włoskiego autorstwa Elii Lewity. Świecka literatura jidysz we Włoszech Możliwe, że rozwój oryginalnej świeckiej literatury jidysz opóźniany był przez wielką swobodę dostępu Żydów do literatury niemieckiej i jej gruntowną znajomość. Wśród Żydów północnych Włoch, którzy byli aszkenazyjskimi imigrantami odciętymi od środowiska niemieckiego, lecz przez ponad wiek zachowali jidysz, koniec wieku XV i wiek XVI był bowiem okresem rozkwitu literatury jidysz. Znakomitym dokonaniem artystycznym zrodzonym tam wówczas jest oryginalna świecka literatura jidysz. Powstawały w tym okresie liczne utwory, które pozostały w rękopisach, a w takich miastach jak Wenecja, Cremona, Mantua, Werona drukowano książki jidysz. Aczkolwiek twórczość ta czerpała ze źródeł nieżyd., nie miała bynajmniej charakteru transkrypcji; były to dzieła oryginalne, żywe artystycznie po dziś dzień. Jednym z wybitnych żyd. pisarzy we Włoszech był Elia Lewita o przydomku Bocher - centralna postać literatury jidysz do końca XVIII w., uczony-erudyta w dziedzinie języka i gramatyki hebrajskiej, jak również Biblii, przyjaciel i nauczyciel humanistów - chrześcijan, był człowiekiem o rozległej i głębokiej wiedzy na polu nauki i kultury. Odznaczał się wszechstronnymi uzdolnieniami poetyckimi i wrażliwością na formę artystyczną, co umożliwiało mu eksperymenty literackie i przyczyniło się do wybitnych twórczych osiągnięć. Z pewnością nie zachowały się wszystkie jego prace napisane w jidysz. W obszernym dorobku Lewity jest tłumaczenie Księgi Psalmów, interesujący utwór ogłoszony w 1545 w Wenecji, dwie satyry i romans Bova d'Antona (napisany w 1507, drukowany po raz pierwszy w Isny w 1541, znany z późniejszych wydań jako Bowe buch. Romans ten, adaptacja popularnej opowieści włoskiej, dowodzi zupełnej swobody autora w traktowaniu materiału literackiego, możliwej dzięki temu, że odtwarzany był w języku bardzo odległym od języka oryginału, a także ze względu na adaptację treści dla czytelnika żyd. Dla kopisty dokonującego transkrypcji utworów niemieckich i tłumacza sakralnych lub uświęconych tradycją źródeł hebrajskich (Lewita sam był również tłumaczem) swoboda literacka była wszakże ograniczona. Elia Bocher Lewita w znacznym stopniu zredukował opowiadanie Bova d'Antona (liczące w oryginale włoskim 1400 strof, u niego zaś 650), eliminując niektóre wątki miłosne i włączając do utworu własne oryginalne fragmenty, utrzymane często w nastroju lirycznym, kiedy indziej znów -subtelnie komiczne. Podobnie jak czynili to niekiedy przed nim kopiści transkrybujący utwory niemieckie, także Lewita judaizował bohaterów. Kiedy jednak w ich utworach judaizowane elementy - czy to sytuacja, czy to postać - pojawiały się sporadycznie, były przypadkowe i wyrwane z kontekstu, Lewita wykorzystywał tę technikę do budowania efektów komicznych. Elementy judaizowane stanowiły w jego utworach integralny i naturalny składnik; czytelnik nie uważał za dziwne tego, że średniowieczni książęta i królowie przestrzegali dobrodusznie obyczajów i zwyczajów żyd. Imitując styl i formę źródeł, posługując się oktawą, autor odczuwał jednak, że metryka włoska nie daje się łatwo przyswoić językowi jidysz. Adaptując romans o Bowie, stworzył oryginalną strofę o schemacie rymowym oktawy, w której następowały po sobie rymy męskie i żeńskie (a b a b a b c c). W strofie, łączącej zręcznie zasady akcentowania właściwe jidysz i zasady sylabiczne właściwe językowi włoskiemu, użył jambu, wyprzedzając w ten sposób wprowadzenie metrum w literaturze europejskiej. Język poetycki Lewity jest barwny, żywy, bogaty, a rymy nadzwyczaj zróżnicowane, po części z tego względu, że autor stosował schematy rymowe właściwe językom niemieckiemu, hebrajskiemu i włoskiemu. W ten sposób zrywał z konwencjami rymu jidysz, który zwykle opierał się na jednym komponencie lingwistycznym. Pomimo popularności Bowe buch (zniekształcone wersje tekstu znane były w Europie Wschodniej i Środkowej do wieku XIX), dzieła autorstwa Elii Boche- 265 literatura Jidysz ra Lewity nie wpłynęły istotnie na rozwój literatury jidysz. Fakt ten przypisywać można zmierzchowi języka jidysz we Włoszech na początku XVII w. oraz sytuacji kulturalnej w innych zbiorowo-ściach Żydów aszkenazyjskich, które do początku XIX w. nie były skłonne przyjąć poety o dorobku takiej rangi artystycznej i takiej kompetencji. Wybitnym osiągnięciem artystycznym świeckiej literatury jidysz we Włoszech jest również adaptacja powieści dworskiej pt. Paris e Yienna, dokonana przez anonimowego autora, deklarującego się jako uczeń Lewity. Nowa literatura jidysz Okres do I wojny światowej Napisane w 1. 90-tych XVIII w. dwie komedie haskaliczne autorstwa Izaaka Euchla i Aarona Wolfsohna mogą być uważane za zamknięcie literatury jidysz w Zachodniej Europie. Chociaż bowiem w XIX w., a nawet jeszcze w XX, napisano w jidysz zachodnim kilka parodii literatury niemieckiej i kilka komedii, utworów najczęściej transkrybowanych na alfabet łaciński, zjawisko to miało charakter marginalny dla Żydów, którzy i jako czytelnicy, i jako pisarze chętnie i świadomie włączali się do literatury i kultury niemieckiej. Działające po pierwszej wojnie światowej w Berlinie i w Wiedniu grupy pisarzy jidysz uważane być muszą za odgałęzienia literatury jidysz, która powstała i rozwinęła się w Europie Wschodniej. Jedną z przyczyn, które skłoniły autorów do stworzenia wspomnianych wyżej komedii, było pragnienie, by wyeliminować w ten sposób popularny Puńm szpil, wywodzące się z otwartej pogardy na „zepsutego" języka, za jaki uważano jidysz. W obu sztukach mówią jidysz wyłącznie bohaterowie negatywni, natomiast postaci pozytywne mówią, lub przynajmniej starają się mówić, językiem „prawidłowym", tj. „czystym" niemieckim. Jest wątpliwe, czy wychowawcze starania Euchla lub Wolfsohna odniosły jakikolwiek skutek odnośnie kwestii języka. Komedie te były w rzeczywistości dowodem tendencji asymilacyjnych, które krystalizowały się wówczas bez względu na pragnienia autorów i doprowadziły w końcu do wygaśnięcia literatury jidysz w Europie Zachodniej. Społeczeństwo odmówiło językowi samego już prawa istnienia i używało go tylko w żartach. A i nawet wtedy stosowało go tylko tak długo, jak długo żyli Żydzi, mogący zrozumieć kalambury jidysz, bliscy jeszcze środowisku społecznemu, do którego stopniowo się zniechęcali. W zasadzie istniała wiele znacząca, symboliczna różnica pomiędzy komediami pisanymi w Niemczech i pisanymi w jidysz komediami haskalicznymi ze wschodniej Europy, nawet jeśli te ostatnie powstały pod wpływem pierwszych i miały podobne cele. W nowej literaturze jidysz w XIX w. komedie tego rodzaju stały się jednym z ogólnie przyjętych gatunków literackich. Począwszy od anonimowej komedii Di genarte welt (1816?), komedii S. Ettin-gera i I. Axenfelda, po sztuki Mendele Mojcher Sforim i A. Goldfadena ten typ dramatu nie tylko realizował dążenia autorów do szerzenia idei haskali i modernizowania żyd. społeczności w Europie Wschodniej, ale również ułatwiał (nie zawsze w sposób celowy i świadomy) przejście literatury jidysz od etapu twórczości ludowej do etapu literatury nowoczesnej. Haskala Aczkolwiek maskilowie w Europie Wschodniej potępiali zasadniczo jidysz i używali go jedynie jako środka szerzenia swych idei wśród szerokich rzesz Żydów nie znających żadnego innego języka, samo użycie przez nich tego języka jako narzędzia posłużyło za grunt dla rozwoju nowoczesnej literatury, niezależnie od motywów i nadziei żywionych przez pionierów haskali. Ważnym, może nawet rozstrzygającym, czynnikiem było zrozumienie, że charakter i siła ekspresji języka odpowiadają środowisku społecznemu, które go używało. Był on przy tym skutecznym narzędziem w ręku pisarzy haskali, którzy nie potrafili wypowiadać się z taką samą łatwością i sprawnością w hebrajskim, aczkolwiek ten właśnie język pozostawał dla nich ideałem. Taka, po części nieświadoma, reakcja na możliwości jidysz zaobserwować daje się na początku XIX w. w twórczości Mendla Lewina (Lefina) i Josefa Perlą, a później aż do początku XX wieku u autorytetów piszących po hebrajsku i w jidysz. Należy zaznaczyć przy tym, że co najmniej do II Mtwatum Jidysz 266 połowy XIX w. żaden pisarz żyd. nie tworzył w Europie wschodniej i środkowej w jakimkolwiek lokalnym języku nieżydowskim, a do I wojny światowej dobrze władała tymi jeżykami jedynie dość wąska warstwa żyd. inteligencji. Począwszy od okresu komedii haskalicznych, a skończywszy na epoce dzisiejszej szerokiej ekspansji geograficznej, zarówno w krajach, gdzie się uformowała, jak i tam, gdzie zawędrowała wraz z imigrantami, pisana w jidysz wschodnioeuropejskim literatura była areną napięć i przemian. Jej natura ujawnia się w szeregu zjawisk, w świadomości społecznych i narodowych celów piśmiennictwa opisującego fundamentalne zmiany, jakie zachodziły w społeczności żyd. od początku XIX w., w oporze wobec prześladowań, katastrof, nacisków, z jakimi naród i jego pisarze spotykali się ze strony wrogich sił zewnętrznych, w stosunku do samego języka jidysz i do żyd. kultury jako całości, a w szczególności do języka hebrajskiego i hebrajskiej literatury, a także związku literatury jidysz z nowoczesnymi kierunkami w literaturze Zachodu. Wszystkie te czynniki, ich wzajemne oddziaływanie historyczne, ich konteksty wewnętrzne tworzą tło, silę motywującą i źródło inspiracji dla burzliwego rozwoju literatury jidysz w ciągu ostatnich 150 lat. Zależnie od okoliczności, czynniki te były zarazem korzystne i szkodliwe dla literatury jidysz. Od momentu swego powstania, literatura jidysz spełniała w Europie wschodniej i środkowej rolę areny konfliktu pomiędzy chasydyzmem a haskalą. Przybierał on różne - zmieniające się w czasie - formy, lecz nawet dziś zasadnicze problemy związane z tym konfliktem nadal zajmują tę literaturę. Najogólniej ujmując, chasydyzm reprezentuje mistyczne, romantyczne podejście do życia, haskalą natomiast - we wszystkich swych odmianach i przekształceniach - wymaga zasadniczo poglądów racjonalistycznych, które w swych prostszych formach często prowadzą do realistycznych tendencji w literaturze. Chasydyzm Chasydyzm, który od XVIII w. starał się odnowić żyd. życie religijne i społeczne, odwołując się do mistyki i uczuciowości, stworzył własną literaturę w jidysz. W porównaniu z chasydzką literaturą w języku hebrajskim, chasydzka literatura jidysz ma węższy zakres i ograniczone formy wyrazu. Mimo to jest ona niezwykle doniosła jako bezpośrednie źródło wszystkich gatunków nowej literatury jidysz, rozległe i długotrwale oddziałujące. Literatura późniejsza czerpała z jej ducha i światopoglądu, sięgała po jej charakterystyczne tematy także i wtedy, gdy były one krytykowane w utworach autorów haskali. Chasydyzm stworzył dwa typy opowiadania: 1. Opowieści hagiograficzne gloryfikujące założycieli i przywódców chasydyzmu poprzez opis ich cudownych czynów. Pierwszy ważny zbiór utworów tego typu Sziwchej ha-Beszt (Chwała Baal Szem Towa, 1815) czerpie z ustnej tradycji jidysz, którą zebrano i po raz pierwszy spisano po he-brajsku. Dzieło to, bezzwłocznie przełożone na jidysz w trzech niezależnych od siebie wersjach, było pierwszym ogniwem - ustnej i pisanej - literatury hagiograficznej, która oddziaływała na prozę i poezję jidysz do czasów Zagłady. (Napisany na przełomie 1. 1942/43 w getcie warszawskim utwór Icchaka Kacenelsona o rabim z Radzynia wykorzystuje autentyczne opowieści tego rodzaju, krążące wówczas w gettach). 2. Mistyczne opowiadania religijne, wśród nich arcydzieło literatury jidysz - opowieści rabiego Nachmana z Bracławia. Napisane pomiędzy rokiem 1806 a 1809, opowiadania te ukazały się w 1815 w dwu wersjach językowych (tekst jidysz z przekładem na hebrajski). Są oryginalnym przejawem religijnego mistycyzmu, znajdującego literacki wyraz w postaci symbolicznych opowieści i stanowią w literaturze jidysz zjawisko wyjątkowe. Pewne ich tematy zaczerpnięte zostały z literatury ludowej i zapowiadają kluczowe motywy literatury modernistycznej, które pojawią się później w literaturze jidysz, takie jak choćby rozdarcie w duszy współczesnego człowieka pragnącego, z jednej strony, prostej i niezachwianej wiary, z drugiej zaś skłonnego do racjonalizmu i racjonalizacji życia. Gatunek opowiadania stworzony przez szkołę rabiego Nachmana z Bracławia nie miał kontynuatorów w obrębie samego ruchu chasydzkiego. Wraz z pojawieniem się w ostatniej dekadzie XIX w. w literaturze jidysz nowoczesnych tendencji symbolistycznych, opowieści rabiego Nachmana z Bracławia stały się jednak źródłem dla dzieł I. L. Pereca, D. Ignatoffa, Der Nistera i innych. 267 literatura jidysz Walka między haskalą a chasydyzmem Jednym z głównych celów haskalicznej literatury w Europie Wschodniej była walka z chasydyzmem i jego literaturą oraz, w znacznym stopniu, z literaturą jidysz w ogóle. Motywy antychasydz-kie należą do najbardziej charakterystycznych rysów satyrycznego piśmiennictwa haskali (I. Axen-feld, I. J. Linecki i inni), które obejmuje zarówno parodie, jak i rozmyślne bałamutne interpretacje literatury chasydzkiej. Agresywna niechęć i jawny dydaktyzm głównego nurtu tworzonej w jidysz literatury haskali w nieunikniony sposób na długo ograniczały jej możliwości do satyry z jednej strony, z drugiej zaś - do sztucznego patosu. Do nurtu, o którym mowa, należały poetyckie i dramaturgiczne prace S. Ettingera, w których oświeceniowa tendencyjność nie była szczególnie ostra, jak również liczne opowieści I. M. Dika, będące ogniwem łączącym tradycyjną literaturę dydaktyczną i moralizatorską z nurtem literatury haskalicznej. Prawdziwy zwrot w stronniczym stanowisku haskali zarysował się jednakże dopiero w dziełach Mendele Mojcher Sforim. Mendele Mojcher Sforim Wielki talent i siła artyzmu umożliwiły Mendele wzniesienie się ponad cele, które deklarował pierwotnie jako zwolennik haskali. Pomimo ostrych satyrycznych elementów, widocznych zwłaszcza we wczesnych utworach, stworzył złożony i bezstronny obraz życia Żydów i sportreto-wał galerię postaci - niezależnie od potępień, jakich im początkowo nie szczędził. Był, być może, pierwszym pisarzem haskali, który zaprzestał ataków na chasydów i opisywał ich ruch oraz jego problemy w swej twórczości. W swych początkach, a także późniejszych uproszczonych formach, haskalą koncentrowała się na walce wewnątrz społeczności żyd. Miało to źródło w naiwnych nadziejach, że w zamian za gotowość do zarzucenia właściwej Żydom odrębności, władze poszczególnych krajów wspierać będą dążenie do zniesienia barier pomiędzy nimi a społeczeństwami, wśród których żyją. Twórczość Mendele uwidocznia zmianę tego nastawienia. Punktem zwrotnym jest w niej alegoryczny utwór Di klajcze - Susati (1870). Pisarz rozczarował się w swych nadziejach na zewnętrzne wsparcie, miał też głęboką świadomość wyjątkowości Żydów, która, wierzył, powinna zostać zachowana. Poglądy Mendele znalazły wyraz w aktywnej i wszechstronnej krytyce wad społeczności żyd., które w tym stanie rzeczy uważał już za rezultat warunków narzuconych Żydom ze względu na ich status we wrogiej im społeczności chrześcijańskiej. Stanowisko takie jest jednym z najbardziej charakterystycznych elementów późniejszych utworów pisarza. Jest ono również powodem, dla którego po 1870 przerabiał swoje wcześniejsze opowieści. Wprowadzając patos i emocjonalizm, chciał Mendele dać przeciwwagę dla groteski, wywodzącej się z wcześniejszych satyrycznych tematów. Bez względu na pierwiastki satyryczne i groteskowe, jego dzieło jest niezrównanym realistycznym odzwierciedleniem tradycyjnego żyd. stylu życia, który właśnie ulegał rozpadowi z oszałamiającą prędkością, tak że samo już jego istnienie stawało się dla następców Mendele problematyczne. Język i styl pisarza były stopem wielu różnych tradycji literackich, a oparte zostały na połączeniu dwu podstawowych dialektów języka mówionego: Mendele Mojcher Sforim literatura Jłdysz 268 dialektu północnego i dialektu południowego. W ten sposób tworzyły one jednolity język literacki, co było istotnym punktem zwrotnym w dziejach literatury jidysz i w końcu doprowadziło do jej modernizacji i integracji z powszechnymi nowoczesnymi tendencjami literackimi. Zmiana, o której mowa, dała się zaobserwować, gdy Mendele był już stary i on sam ani w niej nie uczestniczył, ani do niej nie zachęcał. Te same czynniki, które doprowadziły do zmiany poglądów i sposobu pisania Mendele, wysunęły również na pierwszy plan nowe tendencje w myśli Żydów wschodnioeuropejskich, a jednocześnie też nowe pierwiastki i kierunki w ich literaturze. Zjawisko to zaobserwować można w poezji S. Fruga, który porzucił język rosyjski dla jidysz. Frug wprowadził do poezji jidysz zarówno odznaczającą się nowoczesnym liryzmem poezję natury, jak i znamię indywidualizmu, pomimo tego, że był poetą wyrażającym silne uczucia narodowe. Właśnie w poezji Fruga doszły do głosu nowoczesne dążności narodowe: syjonizm i narodziny ruchu robotniczego, które u schyłku XIX w. ogniskowały aktywność żyd. inteligencji i odzwierciedliły się w nowoczesnej literaturze hebrajskiej i jidysz. Ruch robotniczy Podczas gdy nowoczesna literatura hebrajska rozwinęła się wraz z narodzinami syjonizmu, który był jej zasadniczą ideową ostoją, ideologiczne powinowactwa literatury jidysz były bardziej złożone. Wywodzący się głównie ze środowisk inteligenckich założyciele i przywódcy ruchu robotniczego przyswajali sobie języki krajów zamieszkania i w nich najpierw usiłowali przemawiać do żyd. robotników. Szybko zrozumieli, że aby szerzyć swe poglądy bardziej skutecznie, propagandę potrzeba prowadzić w jidysz. Wkrótce jednak jidysz stał się dla ruchu robotniczego, szczególnie o orientacji niesyjonistycznej, nie tylko narzędziem, ale wartością kulturalną, zarówno dla narodu, jak i dla jednostek. W ten sposób język i literatura jidysz uzyskały ze strony ruchu robotniczego zaplecze ideologiczne, zapewniające szerokie i dynamiczne poparcie publiczne. Właśnie takiego poparcia brakowało im poprzednio pomimo rozwoju literatury w epoce Mendele i sporadycznych deklaracji na jej rzecz od początku XIX w. (I. S. Bik i J. M. Lifszic), mających ograniczoną wartość praktyczną. Ówczesne poparcie szerokich rzesz żyd. dla ruchu robotniczego i metod jego agitacji przyczyniło się do powstania nowego kierunku w literaturze jidysz, wiążącego z sobą ściśle wychowanie i rewolucyjną propagandę. Pisarze tego nurtu wyrażali i podkreślali cierpienia żyd. robotnika i jako robotnika, i jako Żyda, wzywali do walki przeciwko wewnętrznym i zewnętrznym ciemię-życielom i do poświęcenia się dla społecznego, politycznego i narodowego wyzwolenia. Do dawnej poezji jidysz, której rzadko udawało się wznieść ponad poziom popularnych wierszy rozrywkowych (np. Benjamin (Wolf) Ehrenkranz, M. Gordon, E. Zunser i do pewnego stopnia Abraham Goldfa-den i J. L. Gordon) dołączyła się teraz poezja nowego typu. I chociaż wciąż jeszcze była ona prymitywna w środkach wyrazu oraz ograniczona w symbolice i obrazowaniu - zapożyczonych i dostosowanych do frazeologii ruchu robotniczego - to inspirowała ją silna wiara i wewnętrzny żar. Najczystsze i najbardziej udane utwory tego rodzaju były osiągnięciem autorów amerykańskich i pochodzą już z 1. 90. XIX w., uczyniły one popularnymi takich autorów jak M. Winczewski, M. Ro-zenfeld, D. Edelsztat i J. Bowszower, których twórczość docierała również do ruchu robotniczego w Europie Wschodniej i dobrze mu służyła. Podczas gdy amerykańska poezja jidysz zdominowana była w wielkiej mierze przez motywy społeczne i pozostałości popularnej poezji rozrywkowej, głównym rysem powstającej tam prozy jidysz było wprowadzenie opisu życia imigrantów, połączonego z sentymentalną tęsknotą za „starym domem" - krajami pochodzenia autorów (np. Z. Libin). W teatrze trwała walka pomiędzy musicalem a rodzącym się dramatem artystycznym (np. J. Gordin i L. Kobrin). Natomiast w 1. 90. XIX w. sytuacja literatury jidysz w Europie Wschodniej była już bardziej złożona: dekada ta, jak również cały okres do wybuchu I wojny światowej, zdominowane były przez rozległy i wywierający duży wpływ na literaturę dorobek Szolem Alejchema i I. L. Pereca, którzy wraz z Mendele słusznie uważam są za klasyków literatury jidysz. Zarówno Szolem Alejchem, jak i Perec mieli za sobą doświadczenia haskali, lecz dla obu ha-skaliczne rozterki były fazą przejściową, przypadającą na początek kariery literackiej. Obaj - 269 literatura jidysz szczególnie zaś Perec - żywili sympatie dla rodzącego się ruchu robotniczego, rozumiejąc też problemy podnoszone przez inne żyd. ruchy narodowe. Charakterystyczną cechą obu pisarzy był wszakże ich sukces w oporze wobec ograniczeń ideologicznych, które mogłyby krepować ich wolność artystyczną. Aczkolwiek obaj uwikłani byli w problemy i doświadczali cierpień właściwych swemu pokoleniu, to jednak każdy z nich na swój sposób odmawiał poddania się konwencjom lub żądaniom i naganom polityków bądź krytyków literackich, którzy chcieli ograniczyć funkcję literatury jidysz do instrumentu wychowania i realizacji celów społecznych i politycznych. Szolem Alejchem Aczkolwiek Szolem Alejchem odniósł artystyczny sukces zarówno w powieści, jak i dramacie, jego wielki i wyjątkowy talent ujawnił się głównie w opowiadaniach, w których dopuszczał do głosu swych licznych bohaterów: monologach Tewji Mleczarza, listach Menachema-Mendla, prowadzonych w pierwszej osobie opowieściach Motła syna kantora Pesi oraz w krótkich opowiadaniach, w których znika sam narrator, a strumień mowy bohaterów płynie bez żadnych ograniczeń. Jego postawa wobec barwnej galerii bohaterów, jaką stworzył, postaci to wzniosłych, to nieuczciwych, to komicznych, które wydają się być przeniesione wprost z życia, jest tolerancyjna, pozbawiona jawnego tonu kaznodziejskiego potępienia. Nawet w sytuacjach tragicznych, w jakich często umieszcza swoich bohaterów, pisarz nie tracił zdolności do śmiechu i zabawy, aczkolwiek mógł to czynić z bólem i smutkiem. Sugestywność opisywanych sytuacji i humor opowieści często przesłaniają bardziej złożone pierwiastki utworów Szolem Alejchema i to one są w wielkiej mierze źródłem wysuwanych pod jego adresem oskarżeń o nonszalancję i płytkość. Dezaktualizowała się natomiast w tych utworach dziennikarska aktualność tematów, której niekiedy ulegał ze względu na współpracę z prasą. Rozumiał to sam pisarz, poprawiając i skracając pod koniec życia dzieła ogłaszane w ciągu kilku dekad. Dzięki temu udało mu się uczynić swych bohaterów postaciami uniwersalnymi, niezależnymi od okoliczności - czy to miejsca, czy to czasu - w jakich zostały stworzone. Poprawiony w 1910 Menachem-Mendel jest skondensowanym skrótem związanych z tym bohaterem tekstów - o wymowie głównie aktualnej - pisanych od 1892. Książka ta prezentuje znakomicie zdolność pisarza do zdystansowania się od własnego dzieła i ukazuje go jako wielkiego artystę o wysoce rozwiniętym zmyśle trzeźwego krytycyzmu. Od początku swej literackiej kariery Szolem Alejchem czynił wiele dla przekształcenia literackiego smaku czytelników jidysz, walcząc przeciwko szeroko rozpowszechnionym, cieszącym się ówcześnie popularnością książkom trywialnym (Szojmers miszpet, 1888) oraz redagując i wydając pierwsze zbiory literackie w jidysz (Dijidi-szefolksbibliotek, 1888/1889). Najdonioślejszym wkładem literackim Szolem Alejchema jest wszakże jego twórczość oryginalna. Przyciągała ona do literatury jidysz i wychowywała czytelników ze wszystkich kręgów społeczności żyd. Pisarz jest wciąż jeszcze najpopularniejszym żyd. autorem, czytanym zarówno w oryginale, jak i w przekładach, aczkolwiek w żadnym innym języku nie można oddać jego bogatego, barwnego, idiomatycznego stylu jidysz. Szolem Alejchem literatura jidysz 270 I. L. Perec Twórczość współczesnego Szolem Alejchemowi I. L. Pereca ma zupełnie inny charakter i znaczenie. Spuścizna literacka Pereca obejmuje poezje, dramat, opowiadania i eseje pisane zarówno po hebrajsku, jak i w jidysz. Prawdopodobnie największe zasługi położył Perec jako autor krótkich opowiadań pisanych w obu językach oraz poetyckich dramatów w jidysz. Czerpiąc z ludowych opowiadań i chasydzkich opowieści, pisarz stworzył dla siebie i wielu swych następców nowe wzory noweli jidysz. W nowoczesnym kształcie artystycznym przedstawiał bogactwo powieści, które w surowych jeszcze formach rozpowszechnione były w tradycji ustnej i pisanej - i czynił to bez uszczerbku dla ich ducha i charakteru. Swymi opowieściami chasydzkimi zainaugurował Perec neochasydzki kierunek w literaturze hebrajskiej i jidysz, który po wielu przekształceniach nie wygasł do dziś. Żaden z następców pisarza nie dorównał jednakże zdolnościom Pereca jeśli idzie o wierne oddawanie elementów fabularnych opowieści i ujmowanie ich w formie adekwatnej dla źródeł. Perec wyrażał w opowieściach także własne idee, a w jego utworach nawarstwiają się dwuznaczność, ambiwalencja i paradoks. Głównym obszarem twórczości literackiej pisarza w ostatniej dekadzie życia był dramat, a do najważniejszych dzieł należą sztuki Di goldene kejt (1911-19112) i Baj nacht afn altn markt (1914-1915). Ostateczne wersje obu utworów ujawniają głęboki lęk, rozpacz i rozczarowanie rozwiązaniami proponowanymi współczesnym Żydom przez ideologie jego epoki. W tej - na ogół biorąc pesymistycznej - wizji życia jedyna iskra nadziei tli się dla Pereca w powrocie do tradycyjnych wartości judaizmu. Nawet jednak ta możliwość przedstawiana jest z jasnym, przenikliwym widzeniem niszczycielskich sił w nią wymierzonych. Przed pierwszą wojną światową Perec był jedynym autorem, który ośmielił się przedstawić tak bezlitosną i ostrą analizę. Sztuki Pereca, zwłaszcza zaś Baj nacht afn altn markt, aczkolwiek związane ze stylem neoromantycznym i symbolizmem, zbliżają się do ekspre-sjonizmu, który pojawił się w poezji jidysz już po śmierci pisarza. Inaczej niż Mendele i Szolem Alejchema, Pereca pociągały nowoczesne kierunki w literaturze światowej, szczególnie zaś polski neoromantyzm. Zawsze jednak udawało mu się zachować żyd. charakter utworów, dla których tematy czerpał z żyd. kultury i źródeł tradycyjnych. Jako artysta podziwiany był przez wielu współczesnych mu literatów, którzy wkraczali na drogę literacką z jego inspiracji i pod jego opieką. Zmagając się z rozwiązywaniem problemów własnej społeczności, rozwijali oni i rozszerzali -każdy we właściwy sobie sposób - obecność w literaturze jidysz pierwiastków nowoczesnych (np. D. Piaski, S. Asz, I. M. Wajsenberg, A. Rajzen, H. D. Nomberg, Menachem Borejsza, I. J. Trunk i wielu innych). Pomimo różnic w ocenach Pereca jako pisarza i nauczyciela, wciąż jest on punktem odniesienia i wzorem dla pisarzy jidysz różnych orientacji. Tacy zaś autorzy jak Ch. N. Bialik, Jacob Steinberg i S. J. Agnon, piszący głównie po hebrajsku, ale tworzący również w jidysz, stanowią paralelę dla Mendele i Pereca i kontynuują ich tradycję. W 1908 osiągnęło punkt kulminacyjny kilka procesów, mających wielkie znaczenie dla przyszłego rozwoju literatury jidysz, w Wilnie ukazało się literackie pismo „Literarisze monatszriftn", w Nowym Jorku zaś - pierwsze pismo grupy Di Junge (Młodzi) pt. „Di jugend". Celem obu wydawnictw było odnowienie literatury jidysz w duchu bliskim europejskiemu symbolizmowi. Konferencja w Czerniowcach miała ważne konsekwencje dla autorów i czytelników jidysz. Należały do nich: wzrost pewności siebie, poczucia własnej godności oraz świadomość statusu literatury jidysz jako literatury nowoczesnej. Jednocześnie - w następstwie prób czynionych przez kilku ekstremistów, pragnących proklamować jidysz jedynym narodowym językiem Żydów, przeciwstawianym hebrajskiemu - konferencja zwiększyła podział pomiędzy dwiema literaturami jednego narodu, dotąd równolegle uprawianymi przez większość żyd. pisarzy. Poza tym, w pewnych sytuacjach -wśród autorów jidysz będących zwolennikami niesyjonistycznych orientacji w ruchu robotniczym, a także wśród pisarzy w Związku Sowieckim po rewolucji - owe ekstremistyczne poglądy prowadziły do umyślnego i szkodliwego wyrzeczenia się podstawowych źródeł żydostwa, następnie zaś do niemądrej, uproszczonej oceny tradycyjnego kulturalnego dziedzictwa. Wciąż zauważalne są ślady tej językowej walki, jakkolwiek jej ekstremizm osłabiony został po II wojnie światowej. 271 literatura jidysz Wokół dwu wspomnianych wyżej pism skupiło się wielu młodych autorów, deklarujących zerwanie z akceptowaną powszechnie misją literatury jidysz, polegającą na podnoszeniu poziomu kulturalnego rzesz czytelników i udostępniania lub dostarczania im materiału do lektury i rozrywki. Pod wpływem współczesnych kierunków w literaturze światowej, a także w związku z rozczarowaniem społecznym i narodowymi ideologiami, pisarze ci żądali uznania praw literatury jidysz jako niezależnej dziedziny artystycznej. Kilku młodszych pisarzy amerykańskich - niedawnych imigrantów z Europy Wschodniej - domagało się również zintegrowania się literatury jidysz i jej autorów z ich „nowym domem", mając na uwadze także to, co dla prozy i poezji oznaczało zaadoptowanie się do nowego pejzażu i szybszego rytmu życia. Indywidualizm, estetyzm, pesymizm, erotyzm, rozwój nowych form poetyckich i nowej wrażliwości wyróżniały twórczość młodych autorów związanych z tymi pismami. Wyróżniały również twórczość szerokich rzesz pisarzy, którzy znaleźli się pod wpływem owych pism, nie przyłączając się faktycznie do grup, które wydawały. Orientacja, o której mowa, do końca I wojny światowej wydała wielu poetów w różnych krajach. Odnowili oni żyd. poezję, wprowadzając nowe obrazowanie, nowe treści, rozszerzając skalę tematów i pisząc lirykę dorównującą poziomowi innych współczesnych literatur. D. Ejnhorn, L. Najdus, S. J. Imber, Mani Łejb, I. J. Schwartz, M. L. Halpern, H. Lejwik, D. Hofsztejn, Z. Landoy, R. Ayzland należeli w morzu nowoczesnej poezji jidysz, dojrzewającej dopiero po pierwszej wojnie światowej, do tych nielicznych autorów, którzy wypracowali sobie własny styl poetycki. W tym samym czasie istotne przemiany zachodziły w prozie jidysz. W procesie jej modernizacji miały udział: impresjonistyczny styl D. Bergelsona i L. Shapiro, symbolistyczne, sięgające do tradycji prozy jidysz opowieści Der Nistera i D. Ignatoffa, witalizm utworów J. Opatoszu, nowa sceneria amerykańska w opowiadaniach I. Raboya. Do nowych zjawisk tego okresu należały również sztuki Szaloma Asza i Pereca Hirszbejna, które stworzyły podwaliny artystycznego repertuaru teatru jidysz. Oddając sprawiedliwość większości autorów rozpoczynających twórczość pod patronatem symbolizmu i świadomie opozycyjnie nastawionych względem idei podporządkowania literatury społecznym ideologiom, trzeba zaznaczyć, że zazwyczaj nie pozostawali oni wierni literackim doktrynom, które przyjęli. Z czasem odnajdywali drogę do samych siebie i własnego społeczeństwa. Rozwinęli też szczególny typ nowoczesnej literatury jidysz, która - wyjąwszy kilka nieznaczących epizodów - odzwierciedlała problemy pokolenia zmagającego się z ciężarem wewnętrznych konfliktów, jakie dotykały Żydów i ludzi nowoczesnych. W swym pierwszym dziele w jidysz (Manisz, 1888), Perec wyraził wątpliwość co do tego, czy język jidysz zdolny jest wypowiedzieć to, co wzniosłe, subtelne, abstrakcyjne, duchowe, czy też musi się ograniczyć do opisu żyd. stylu życia, używając nazw konkretnych i wykorzystując idiomatyczną dosadność mowy potocznej. Obawy takie zniknę-ły całkowicie wśród pisarzy jidysz w czasie I wojny światowej: ich miejsce zajęło zaufanie do jego wartości i możliwości wyrazu w każdej dziedzinie artystycznej i literackiej ekspresji. Okres po I wojnie światowej W historii nowoczesnej literatury jidysz półwiecze po I wojnie światowej było okresem niezwykle dramatycznym, pełnym powikłań i zmian. Historyczne - i fatalne - kamienie milowe stanowiły w annałach literatury jidysz: I wojna światowa, rewolucje i pogromy w Rosji, migracje i zmiany ustrojów, II wojna światowa i nade wszystko Zagłada, która przywiodła żydostwo wschodniej i środkowej Europy - niemal jedyne środowisko, z którego mogli rekrutować się pisarze jidysz - na krawędź unicestwienia. Wprawdzie wszystkie wydarzenia, o których mowa, były tłem dla procesów i zmian rozwojowych literatury jidysz, jednak i ona sama była środkiem, który je bezpośrednio wyrażał. Stała terytorialna ekspansja tej literatury i wzrost znaczenia jej ośrodków zamorskich rozszerzyły jej horyzonty. Jednocześnie jednak, zwłaszcza po Zagładzie, fakt ten był źródłem napięć, jakie u autorów emigrantów wzbudzały, z jednej strony, przywiązanie do zniszczonych krajów, z których pochodzili, z drugiej zaś, pragnienie, by zintegrować się z „nowym domem" i wychować tu nowe pokolenie autorów jidysz. Przed I wojną światową literatura żyd. była z gruntu dwujęzyczna: wielu autorów pisało jednocześnie w jidysz i po hebrajsku i wielu czytelników rozumiało literatura jidysz 271 jednocześnie oba języki. Po śmierci Pereca (1915), Szolem Alejchema (1916) i Mendele Mojcher Sforim (1917) ta ścisła więź została zerwana. Nie pojawili się też pisarze o dużym wpływie i prestiżu, zdolni powetować straty, jakie literatura jidysz poniosła wraz ze śmiercią trzech klasyków. Pomimo wielkich napięć historycznych, ciągłego i drastycznego spadku czytelników, we wszystkich ośrodkach literatury jidysz rosły w ciągu tego okresu szeregi autorów oraz wzrastała liczba powstających dzieł. Pojawiały się doniosłe osiągnięcia artystyczne, sondowano nowe otchłanie, zdobywano nowe literackie terytoria. Aczkolwiek te nowe zjawiska nie mogą być jeszcze należycie ocenione, da się szkicowo przedstawić niektóre wyrazistsze procesy zachodzące w piśmiennictwie jidysz tego okresu. Można też dziś opisać zmiany w układzie sił pomiędzy głównymi dziedzinami piśmiennictwa, określające ówczesną sytuację literacką. Poezja Podczas gdy przed I wojną światową dominowała w literaturze jidysz proza, w okresie powojennym mieliśmy do czynienia z wzrostem ilościowego i jakościowego znaczenia poezji. Jednym z dowodów tego procesu było pojawienie się wówczas w trzech głównych ośrodkach literatury jidysz - Związku Sowieckim, Polsce i Stanach Zjednoczonych - poezji ekspresjonistycznej czy ekspresjonizującej. Pomimo wszelkich różnic w artystycznych temperamentach poszczególnych pisarzy czy bezpośrednich odniesień do czasu i miejsca jej powstawania, poezja tworzyła odrębne aterytorialne zjawisko, miała wspólne językowe medium i wspólne zaplecze kulturowe. Poetom, których utwory pojawiały się w takich wydawnictwach jak „Ejgns" (1918,1920) w Kijowie, „Sztrom" (1922-1924) w Moskwie, „Jung-Idysz" (1919) w Łodzi, „Chaliastre" w Warszawie (1922) i Paryżu (1924), „Albatros" w Warszawie (1922) i Berlinie (1923), „In Zich" (1920-1939) w Nowym Jorku oraz podobnych pismach ukazujących się gdzie indziej, wspólne było pragnienie znalezienia nowych form poetyckiego wyrazu, przekazujących nowe doświadczenia. Związane z tą artystyczną orientacją młode pokolenie poetów było świadkiem zniszczeń I wojny światowej i rewolucji oraz pogromów w Europie Wschodniej. Stanęło też wobec nieuchronności procesu urbanizacji. Wszystko to podkopało ich zasadnicze postawy i religijne przekonania, a stabilny styl życia, który już poprzednio zaczai się kruszyć, teraz wydawał się leżeć w gruzach. Zrodzone z tych okoliczności silne przeświadczenie, że wszystkie te traumatyczne przeżycia nie mogą być właściwie poetycko wyrażone za pomocą dawnych środków, było impulsem do powstania nowej poezji. Jej wolne rymy łamały konwencje ścisłych form metrycznych, ona sama zaś rzucała wyzwanie konwencjom społecznym, żyd. tradycji, całej ludzkości, kroczącej drogą ku zniszczeniu i katastrofie. Zarazem poezja ta była pełna sprzeczności. Rozpacz i gniew, przekleństwa i złorzeczenia, niewiara, celowa niezrozumiałość, erotyzm graniczący z pornografią i ekshibicjonizm, część dla życia i wszechmocnej techniki - cechy wyróżniające dzieła wszystkich poetów - stanowiły tylko jedno jej oblicze. Jego odwrotnością były: liryczna wrażliwość, gotowość do przyjęcia zmian, a nawet tęsknota za nimi, nostalgia wobec staroświeckiego stylu życia. Wszystkie te pierwiastki składały się na niezmiernie skomplikowany wyraz lęku przed samotnością, odczuwanego przez ludzi pozbawionych poczucia bezpieczeństwa i zakorzenienia, żyjących w miażdżących ich osobowość, uciążliwych, przytłaczających dużych miastach. Od bliskich jej utworów nieżydow-skich, poezję tę odróżnia skupienie uwagi na specyficznie żyd. aspektach wszelkich burzliwych zmian charakterystycznych dla tej epoki, bogactwo obrazów i skojarzeń czerpanych z zasobów żyd. tradycji - najwyraźniej zmierzchającej, oraz zainteresowanie dla rozszerzenia językowych i artystycznych możliwości wyrazu. Jedną z najbardziej charakterystycznych formuł tej poezji, jej licznych sprzeczności i wewnętrznych konfliktów, stanowi dzieło Pereca Markisza. W tym samym okresie pisał on Wolin (1939) -idylliczny poemat przepełniony nostalgią za religią, w której się urodził i Żydami, Di kupę (1921) -poemat gniewu, bezbożności i niewiary, stworzony na wieść o pogromach na Ukrainie, oraz poezję urbanistyczną, odznaczającą się natłokiem nowych śmiałych obrazów i nowym poetyckim rytmem - warszawski zbiór Radio (1922) i wiersze paryskie (1922-23). Napisał również wówczas cykle sonetów Fun der hejm (1922-1924) i Zkejnes (1926) - dzieła powściągliwe, ujawniające wielkie uzdol- 273 literatura JMyn nienia epickie i zręczność w posługiwaniu się tradycyjną metryką, do której ów reprezentant żyd. ekspresjonizmu miał szczególne zamiłowanie. Do przedstawicieli orientacji poetyckiej, o której mowa, należeli poeci introspektywiści, którzy założyli grupę In Zich: A. Glanc Łejeles, J. Glatsztejn i N. B. Minkoff w Nowym Jorku oraz ekspresjoniści: U. C. Grinberg, M. Rawicz, M. Broderson i Mosze Kulbak w Polsce, L. Kwitko, D. Hofsz-tejn, A. Kusznirow, E. Fininberg w Związku Radzieckim. Przyłączyła się do nich cała rzesza poetów, którzy całkowicie lub częściowo identyfikowali się z nowymi kierunkami poetyckimi. Aczkolwiek impet poezji ekspresjonistycznej wygasał w 1. 20-tych i z czasem straciła ona na radykalizmie, to zostawiła bardzo wyraźne ślady w całej liryce jidysz. Związek Radziecki Pragnienie, aby znaleźć rozwiązanie dla sytuacji Żydów, pragnienie identyfikacji i przynależności wiodły wielu poetów tego pokolenia do wiary, że rewolucja sowiecka może rozwiązać zarówno społeczne, jak i narodowe problemy ludzkości. Większość żyd. pisarzy w Związku Radzieckim - także ci, którzy opuścili kraj po rewolucji i wrócili kilka lat później - wielu w Polsce, Rumunii, Stanach Zjednoczonych i innych ośrodkach literatury żyd. wiązało wielkie nadzieje z władzą sowiecką. Wierzyli oni w trwały rozwój świeckiej kultury jidysz, która - dzięki rządowym i publicznym funduszom udzielanym w 1. 20. - przybrała w ZSRR formę sieci szkół z jidysz jako językiem wykładowym, szerokiej działalności wydawniczej, pracy instytutów badawczych i teatrów. Jednakże już w 1. 30. - wraz z ograniczeniem i schyłkiem działalności kulturalnej, która, jak wierzono, służyć miała jako trwała podstawa literatury jidysz - nadzieje te zawiodły. Co gorsza, literatura jidysz i inne literatury narodowe stanęły w obliczu uporczywych ideologicznych nacisków, wywieranych przez partię komunistyczną, która pragnęła przekształcić literaturę w narzędzie propagandy i żądała lojalności w stosunku do zmieniającej się ustawicznie linii politycznej, w tym - wobec kursu walki z „wypaczeniami", do których zaliczano głównie „odchylenie nacjonalistyczne" czy „szowinistyczne". Piśmiennictwo i instytucje kultury jidysz były również zubożone ze względu na przymusowe odcięcie od języka i literatury hebrajskiej, a nawet od współczesnej literatury i kultury jidysz w innych krajach, o ile ich treści nie były całkowicie zgodne z linią polityczną sowieckiego reżimu. Ideologiczne naciski i wtrącenie pisarzy do więzień nie tylko ograniczały możliwości literatury jidysz w Związku Radzieckim, ale w praktyce przekreślały niektóre jej wielkie zdobycze, nad które przedkładano programową, deklaratywną, jednoznaczną, płytką poezję i prozę posłuszną regułom realizmu socjalistycznego. Ciosem były także aresztowania i stracenie wielu najwybitniejszych pisarzy, żyjących i tworzących w większości regionów, w których powstała i rozwinęła się nowoczesna literatura jidysz. Wśród tych, którzy zginęli lub zmuszeni zostali do milczenia już w 1. 30. byli: wierny rewolucji liryk Izi Charik i utalentowany poeta Mosze Kulbak, wyróżniający się nie tylko zróżnicowaną twórczością poetycką, ale także modernistyczną prozą i dramaturgią datującą się na okres jego działalności w Polsce (do 1928). W ZSRR ukończył i ogłosił Kulbak powieść Zelmenja-mer (t. 11931, t. II1935) -jedno z najważniejszych powstałych tam dzieł literatury jidysz, przy tym jedyne, które zawierało aktualne satyryczne i groteskowe pierwiastki. Po krótkiej przerwie w końcu 1. 30. i względnej wolności słowa panującej podczas II wojny światowej, kiedy pozwolono autorom jidysz wyrażać uczucia związane z katastrofą, która przyniosła zagładę milionom ich braci, resztki twórczości kulturalnej i jidysz zostały zniszczone w ZSRR w końcu 1948 r. Większość żyd. autorów uwięziono i oskarżono o antyradziecką, nacjonalistyczną, żyd. działalność. 12 VIII 1952 r. straceni zostali najwybitniejsi pisarze jidysz. Wśród ofiar był Perec Markisz, którego obszerna spuścizna literacka zawiera, obok utworów dających wyraz silnym uczuciom społecznym i narodowym, także szczere i subtelne wiersze liryczne. Przed aresztowaniem zdołał Markisz stworzyć Milchome (1948), książkę poetycką o szerokim epickim wymiarze, utwór będący opłakiwaniem ofiar Zagłady. Zamordowani zostali Dawid Hofsztejn, jeden z najwybitniejszych liryków jidysz, oraz Lejb Kwitko, poeta, który na największą oryginalność zdobył się w 1. 20., później zaś wyróżnił się jako autor wierszy dla dzieci. Zginął Icyk Fefer, jeden z czołowych repre- literatura jidysz 274 zentantów zorientowanej ideologicznie poezji jidysz. Zginął Dawid Bergelson, dawny impresjonista, utalentowany powieściopisarz i autor opowiadań. Zginął Der Nister (Pinhes Kohanowicz), wyróżniający się przed 1929 oryginalnymi symbolistycznymi opowiadaniami. Po poszukiwaniach nowych dróg, które odpowiadałyby wymaganiom krytyki sowieckiej, rozpoczął Der Nister pisanie powieści Di miszpoche Maszber. Zdołał opublikować dwa tomy obszernej ąuasi-realistycznej opowieści epickiej, w której zgłębiał procesy i przeobrażenia będące przyczyną rozpadu żyd. społeczności w Europie Wschodniej - od końca XIX w. Jedną z ofiar ostatnich czystek był liryk i utalentowany dramaturg Szmuel Hałkin, który wyszedł z więzienia ciężko chory i zmarł kilka lat po uwolnieniu. Polska Za centrum literatury jidysz w tym okresie uważana musi być Polska wraz z Rumunią na południu i Litwą na północy jako obszarami peryferyjnymi. Zadecydował o tym autonomiczny i bujny rozwój tworzonej tu literatury oraz fakt, że po I wojnie światowej obszar ten stanowił główne potencjalne źródło dla powstawania ośrodków literatury jidysz za oceanem. Najbardziej charakterystyczną cechą literackiego ośrodka w Polsce był rozwój literatury jidysz w naturalnym i ścisłym związku z jej macierzystym środowiskiem - żyd. społecznością, która miała tu swą długą historię i tradycję i w znacznej mierze zachowywała wciąż swój żyd. charakter. Nawet w tych kręgach społeczności żyd. w Polsce, które opuściły religijne dziedzictwo przodków, podejmowano szczere strania o to, by znaleźć sposoby dla zapewnienia trwania żydowskości w jej nowych kształtach. Dla znacznej części społeczeństwa i pisarzy jednym z dowodów przywiązania do tradycji, przybierającej w tej epoce nową postać, było samo istnienie nowoczesnej literatury jidysz. Poza tym istniał wciąż w Polsce bogaty i żywy folklor. Czytana była nadal religijna i świecka literatura popularna wśród poprzednich pokoleń i powstawały nowe dzieła o tym charakterze. W panującej tu atmosferze kontynuacji tradycji cennym nabytkiem społecznym stawała się nowa literatura jidysz, którą uważano za godną podziwu i wartą tego, by uczynić ją tematem ożywionych dyskusji. Pomimo naturalnego antagonizmu pomiędzy ojcami i synami, ojców i dzieci w Polsce wciąż jednoczyły lektura i podziw dla literatury jidysz, aczkolwiek ich poglądy i gusty były różne, a niekiedy nawet przeciwstawne. W ciągu krótkiego okresu, który poprzedzał zagładę dynamicznej żyd. społeczności w Polsce, tworzoną tu literaturę charakteryzowała niezmierna różnorodność przejawów, ideologicznych i politycznych orientacji, kierunków literackich, twórczych temperamentów i artystycznych form. Kontynuowali twórczość powieściopisarze i noweliści, którzy rozpoczęli działalność przed I wojną światową: H. D. Nonberg, S. Segałowicz, I. J. Trunk, M. Wajsenberg i inni. Dołączyli do nich autorzy młodszego pokolenia: M. Bursztyn, Y. Grin, S. Horontchik, E. Kaganowski, I. J. Singer i jego brat I. Bashevis-Singer, A. Kacyzne, L. Olicki, J. Perle, I. Rabon, O. Warszawski, M. Altman w Rumunii, Y. Kapłan na Litwie i inii. W ich prozie dominowały tendencje realistyczne, nie stroniła jednak i do ujęć naturalistycznych. Charakterystyczne były też jej wysiłki, by zajmować się różnorodnymi przejawami współczesności oraz życia poprzednich pokoleń, a niemal wyłączny temat stanowiły cierpienia i próby, na jakie wystawiani byli Żydzi. Młodzi poeci pochodzili z różnych stron Polski. Byli w tej grupie: Z. Bagisz, I. Emiot (Goldwas-ser), B. Heler, M. Knaphajs, L. Kenigsberg, J. Kirman, K. Lis, Kadie Mołodowska, L. Morgenthay, B. L. i M. Olicki, J. Rubinsztajn, S. Shaievitz, Ch. Siemiatycki, M. Szulsztajn, I. Sztern, Miriam Ulinower, S. Zaromb, A. Cejtlin i inni. Odrębny ton poetycki charakteryzował liryków z Galicji, Rumunii i Besarabii: I. Aszenderfa, L. Bartisha, N. Bonzę, Adę Cohen, M. Gebirtiga, J. Gropera, B. Horowitza, Rajzlę Żychlińską, M. Characa, J. J. Lernera, Deborę Yogel, H. Gottleiba, H. Ra-chel Korn, M. Saktsiera, J Szudricha, J. Sternberga, M. Szymla, B. Sznapera, a także z Litwy, oraz N. Diamansteina z Łotwy. Do utworzonej w 1. 30. grupy Jung Wilne należeli: H. Glik, Ch. Grade, S. Kaczergiński, A. Sutzkewer, E. Wogler, L. Wolf i inni. Dzieła poetów, o których mowa, reprezentowały szerokie spektrum: od prostych, wesołych wierszy po poezję intelektualną, wieloznaczną, posługującą się ostrym obrazem i indywidualną symboliką, ujawniającą sprawność autorów w zakresie kompozycji i ich upodobanie do innowacji językowych. 275 literatura Jłdyw Trudno dać dziś ogólną ocenę tej wezbranej fali twórczości i osiągnięć jej poszczególnych orientacji. Dzieje się tak ze względu na fakt, że wielu pisarzy padło ofiarą Zagłady w młodym wieku, zanim udało im się opublikować najlepsze utwory i zebrać w formie książek prace rozproszone na łamach prasy. Inni znów zginęli, nim zdołały się rozwinąć w pełni ich talenty. Niemniej wspomnieć trzeba o kilku cechach charakterystycznych, które mogą być uznane za specyficzne dla międzywojennej literatury jidysz w Polsce oraz w krajach z nią sąsiadujących, a także o nowych orientacjach, jakie zarysowały się tu w związku z dominującą tendencją ciągłości kulturalnej. Icyk Manger, jeden z najwybitniejszych współczesnych liryków jidysz, który przybył do Polski z Rumunii, właśnie w Polsce napisał swe główne dzieła: Medresz Icyk i Chumesz-lider (1935) oraz Megile-lider (1936), stanowiąc kontynuację poetyckich adaptacji Pisma. Główną nowością utworów Mangera jest przeniesienie bohaterów biblijnych oraz ich działań na grunt stosunków społecznych charakterystycznych dla żydostwa wschodnioeuropejskiego, jego mentalności, milieu oraz języka nasyconego często regionalną idiomatyką. Medresz Mangera, pisany prostym, bliskim pieśni ludowej metrum, jest pełnym humoru dziełem bogatej i oryginalnej wyobraźni. Autor zadziwia pomysłowością w posługiwaniu się formami poetyckimi i zachwyca pełnym wdzięku i melancholii liryzmem. Miriam Ulinower z kolei zwracała się w swych wierszach współczesnych do tradycji techines i dziedzictwa poezji religijnej (Majn bubes ojcer, Warszawa 1922 i pieśni z książki Szabes, z których część ukazała się przed śmiercią poetki zamordowanej w getcie łódzkim). Działający w Rumunii E. Steinberg uprawiał bajkę - tradycyjny gatunek literatury jidysz -w którym osiągnął wysoki stopień wirtuozerii, odwołując się przy tym do realiów środowiska żyd. i jego tradycji. Walczący przeciwko ekspresjonistom, aczkolwiek również reprezentujący podobne tendencje, A. Cejtlin odnalazł źródło inspiracji dla swej poetyckiej i dramaturgicznej twórczości w żyd. mistycyzmie. Z kolei poezja związanego z ekspresjonistami I. Szterna przepojona jest panteistyczną wrażliwością i tęsknotą za pełnią religijnej wiary, ugruntowanymi na przywiązaniu do nauk Rabiego Nachmana z Bracławia. Świat studentów jesziwy i obraz tradycyjnych studiów żyd. charakterystycznych dla misnagdów, które dotąd tylko marginalnie interesowały literaturę jidysz, wprowadził w tomie Musemikes (1939) Chaim Grade. W powieści Der Sotnfun Goraj (1932) I. Bashevis-Singer twórczo posłużył się stylizacją na popularną opowieść. Cejtlin, Manger i Sutzkever wypróbowali również swych sił w stylizowanych adaptacjach języka i form poezji starej, sprzed XVIII w. Co prawda owo pogrążenie się w literacką przeszłość i świadomy powrót do starszej tradycji mogą być faktycznie uważane za nowy kierunek w międzywojennej literaturze jidysz w Polsce i ośrodkach z nią związanych, jednak tendencja ta nie urzeczywistniła się w pełni przed Holokaustem, który przyniósł zagładę środowiskom, gdzie powstały dzieła, w których tak silnie się zaznaczyła. Obszerną dziedzinę stanowi literatura jidysz, która powstała podczas II wojny światowej w gettach, gdzie uwięziono wielu pisarzy tego pokolenia. Dochowała się tylko niewielka część utworów napisanych przez zamordowanych przez Niemców twórców - uratowana z wielkim poświęceniem, nieomal cudem. Są wśród nich fragmenty prozy J. Perle (getto warszawskie), utwory S. Szaiewicza (getto łódzkie), kilka wierszy M. Gebirtiga (getto w Krakowie), Hershele Danilewicza (getto warszawskie) i H. Glika (getto w Wilnie). Autentycznym świadectwem z doliny śmierci nie podlegającym literackiemu wartościowaniu są wiersze, poematy, dramaty biblijne i dziennik Icchaka Kacenelsona, który - sam na krawędzi śmierci - kontynuował tradycję twórczości dwujęzycznej, hebrajskiej i jidysz, zarówno w getcie w Warszawie, jak i w obozie w Yittel. Literatura getta znalazła najbardziej wstrząsającą formułę w wielkim trenie Kacenelsona Das lidfun ojsgehargetnjidisznfolk (Pieśń o zamordowanym narodzie żyd.), ukończonym w obozie koncentracyjnym na początku 1944 z budzącą grozę pełną świadomością zagłady polskiego żydostwa. Utwory z okresu getta i 1. po wyzwoleniu, również pogrążonych w cieniu Zagłady, kilku pisarzy ocalonych - świadków zgładzenia narodu takich jak A. Sutzkewer, R. Briks, J. Szpigel - symbolizują ciągłość i trwanie literatury jidysz na przekór zniszczeniu jej najbardziej żywotnego centrum: polskiego żydostwa. literatura jidysz 276 Stany Zjednoczone Najważniejszym ośrodkiem literatury jidysz poza Europą Wschodnią byty w okresie między wojnami Stany Zjednoczone, zwłaszcza zaś Nowy Jork, gdzie skupili się tamtejsi najwybitniejsi pisarze jidysz. Tradycje literatury jidysz z 1. 90-tych XIX w. reprezentowali starsi dramaturdzy i powieścio-pisarze tacy jak: D. Piński, O. Dymov i A. Rajzen - poeta i nowelista. Tworzyli nadal członkowie grupy Di Junge, którzy po I wojnie światowej w większości zarzucili przywiązanie do symbolizmu. Od wielu 1. utrzymywali kontakty założyciele grupy In Zich i ich koledzy. W 1929 została utworzona organizacja Proletpen, która na krótki czas zjednoczyła autorów obozu komunistycznego. Od czasu do czasu powstawały inne, krótkotrwałe, ugrupowania pisarzy, których łączyły podobne poglądy literackie, społeczne lub polityczne, lecz nie byli oni w stanie utrzymać własnych pism. Wszystkie te zewnętrzne przejawy bujnego życia literackiego w jidysz miały jednak znaczenie drugorzędne w porównaniu z osiągnięciami twórczymi pisarzy. Głęboko liryczne, przepełnione tęsknotą za zbawieniem fantastyczne dramaty poetyckie H. Lejwika, nowatorska, oparta na wyobraźni poezja M. L. Halperna, A. Glanc Łejelesa i J. Glatsztejna - należały do najwybitniejszych dokonań. Wartościowa była poezja Menachema Borejszy, odznaczająca się szerokim zakrojem epickim i głęboką anlizą problemów jednostki i narodu. Epicka i idylliczna poezja Y. Y. Schwartza z kolei wprowadzała identyfikację z amerykańskim pejzażem. Wymienić należy również takich poetów jak: E. Auerbach, B. Alkvit, B. J. Bialostotzky, A. Berger, A, M. Dillon, Zilla Drapkin, R. Eisland, L. Feinberg, AL Guria (G. Grafstein), H. Gold, E. Greenberg, Y. Heshels, M. Jaffe, A. Katz, Y. Kissin, Brakha Kopsteyn, Hassia Kuperman, Z. Landau, B. Lapin, R. Ludwig, A Lutzky, A. Lesin, Mani Łejb, Anna Margolin, L. Miller, N. B. Minkoff, Mosze Nadir, A. Nossenson, G. Preil, H. Rosenblatt, J. Rolnick, S. Schwartz, I. J. Segal, Esther Shumytcher, A. Stolzenberg, Fradel Stock, A. B. Tabachnik, A. Tversky, I. Teller, M. Z. Tkatch, Reyze Yoprinsky, Z. Wiener, B. Weinstein, Y. A. Weissman, Jehojosz, Nahum Yuc. Większość utworów autorstwa pisarzy, o których mowa, wyróżniało wyraziste znamię indywidualności, które sprawia, że amerykańska poezja jidysz, zwłaszcza jej dzieła najwybitniejsze, wyrasta ponad ograniczenia epoki czy jakichkolwiek literackich i ideologicznych szkół, z którymi identyfikowali się kiedykolwiek sami autorzy. To samo powiedzieć można o amerykańskiej prozie jidysz. Najwybitniejsze osiągnięcia stanowiły na tym polu historyczne powieści i opowiadania J. Opatoszu, zróżnicowane tematycznie powieści Sz. Asza, ujawniające opisowe talenty autorów dzieła Z. Shneura i I. J. Singera, stylizowana proza L. Shapiro, utwory D. Ignatoffa, M. D. Appelbauma, F. Bimko, B. Glazmana, B. Demblina, N. Brusilowa i S. Millera, opowiadania J. Rosenfelda i twórczość J. Glatsztejna. Wszyscy oni wnieśli istotny wkład do literatury jidysz dzięki stworzeniu indywidualnych stylów i rozwiązań artystycznych. Podczas gdy w innych ośrodkach literatura jidysz znajdowała się pod wpływem literatury europejskiej, zwłaszcza zaś nowoczesnej literatury w krajach słowiańskich, w Stanach Zjednoczonych dołączały się wpływy anglosaskie. Charakterystycznymi cechami powstającej tam wówczas literatury jidysz było wprowadzenie krajobrazu Ameryki i pejzażu wielkiego miasta jako przestrzeni intensywnych doświadczeń poetyckich, w prozie zaś - tematu amerykanizacji imigrantów, przy czym i w poezji, i w prozie ważną rolę odgrywał literacki obraz Nowego Jorku. Nie ulega wątpliwości, że dokonania amerykańskiej literatury jidysz muszą być jeszcze wszechstronnie zbadane i ocenione. Wydaje się wszakże, że oddziałały na tę literaturę równocześnie tradycje środowiska żyd. we Wschodniej i Środkowej Europie, jego problemy i zrodzone tam literackie kierunki. Stwierdzenie to odnosi się również do innych ośrodków literackich powstających w skupiskach imigracyjnych, zasilanych przez kolejne fale wychodźstwa pisarzy i czytelników. Przybyłym z Europy pisarzom, którzy zakładali nowe ośrodki i zapewniali trwanie literatury jidysz w rozproszeniu, nie dana była jednak (wyjąwszy nieliczne odosobnione i mało znaczące wyjątki) satysfakcja wychowania nowego pokolenia autorów i czytelników jidysz, rekrutującego się spośród urodzonych tu dzieci imigrantów. Ze względu na brak nowych, miejscowych pokoleń pisarzy i czytelników w Stanach Zjednoczonych i innych krajach Ameryk, w ośrodkach tych literatura jidysz jest zależna od krajów pochodzenia twórców i odbiorców jako efekt ruchów imigracyjnych. Działo się tak niezależnie od żywionych przez te środowiska żarliwych pragnień, by zadomowić się w nowych skupi- 277 literatura jidywc skach żyd., jak również bez względu na wybitne literackie osiągnięcia, które dowodzą częściowej realizacji tego celu. Podobnie rzecz się miała z głównymi źródłami inspiracji i wpływów, tematami i problemami, które interesowały pisarzy i znalazły wyraz w ich utworach. Problem, o którym mowa, stał się bardziej widoczny od czasu II wojny światowej i zagłady Żydów wschodnio- i środkowoeuropejskich. Pisarze jidysz odczuwają silniejszą więź ze zgładzoną społecznością, w której się urodzili. Więź ta wyraża się w głębokiej uczuciowej potrzebie, by w pełni zrozumieć znaczenie wszystkiego tego, co dotyczyło żydostwa Europy Wschodniej i Środkowej, i w chęci wzniesienia pomnika dla uczczenia pomięci pomordowanych, a także bezpośredniego, ostrego zrelacjonowania zdarzeń. Tym tłumaczyć można ponowny wzrost popularności prozy: falę książek poświęconych pamięci przeszłości oraz powieści i opowiadań nasyconych jawnie autobiograficznymi elementami. Niezależnie od wszelkich różnic stylu i sprawności narracyjnej, w rozmaitych typach literatury wspomnieniowej istnieje wyraźna tendencja do zasadniczej prostoty. Literatura ta celowo nie kusi się o nowatorstwo i niespodzianki artystycznej formy - choćby w konstrukcji narracji (np. opowiadanie prowadzone jest z punktu widzenia „ja" bliskiego autorowi lub z punktu widzenia anonimowego narratora, którego tożsamość jest wyraźna i łatwa do rozpoznania). Analogiczna do tej tendencji w prozie jest podobna - w pewnym sensie - tendencja w poezji, polegająca na rezygnacji z wszelkich eksperymentów czy innowacji i powrocie do tradycyjnych form metrycznych, pogłębieniu i pełnym wykorzystaniu zasobów językowych i stylistycznych, czerpaniu z tradycyjnego, na ogół, obrazowania, rozwijanego od początku tego wieku przez modernistyczną poezję jidysz. Ostatnie już i najważniejsze osiągnięcia literackiego ośrodka w Polsce stanowią utwory pisarzy, którzy dotarli do Stanów Zjednoczonych niedługo przed wojną, w czasie jej trwania lub po jej zakończeniu, a będących zwolennikami, kierunków, o których mowa. Wymienić należy tu autobiograficzną, podejmującą również temat Zagłady, prozę I. J. Trunka, Pojln (7 t., 1944-1957), nostalgiczne, przepełnione czcią przedstawienie życia ostatnich pokoleń Żydów polskich, a także stylizowane przeróbki literatury ludowej jego pióra. Z kolei proza i epicka poezja Ch. Grade uwiecznia pamięć rodzinnego miast autora, Wilna, jego różnorodnych środowisk, ich wewnętrznych konfliktów, duchowej wielkości i materialnego upadku, co oddane zostaje w żywych, plastycznych obrazach przez wrażliwego poetę i spostrzegawczego narratora. Powieści i opowiadania I. Beshevisa-Singera objawiają nowe żydostwo polskie, zbiorowość, w której zwarły się ze sobą namiętności i przesądy, wewnętrzne światło i mesjanistyczne tęsknoty. Singer - nad wyraz uzdolniony prozaik obdarzony bujną wyobraźnią, posługujący się bogatym, zakorzenionym w tradycji stylem, wykorzystuje wszystkie złożone i niespodziewane efekty, jakie połączenie pierwiastków, o których mowa, daje mu do dyspozycji. Ośrodki literatury jidysz wyrastały we wszystkich krajach, do których emigrowali Żydzi z Europy Wschodniej i Środkowej. Były wśród nich ośrodki przejściowe już w momencie powstania, zanikające po kilku latach, takie jak Berlin i Wiedeń w 1. 20. lub Niemcy, Austria i Włochy po II wojnie światowej. Były i ośrodki trwałe, istniejące co dziś w Europie Zachodniej (szczególnie w Paryżu i Londynie), w Kanadzie, w Ameryce Łacińskiej (zwłaszcza w Argentynie), Południowej Afryce i Australii. Przedstawione powyżej problemy literatury jidysz bardziej może nawet wyraźnie niż do literatury tworzonej w Stanach Zjednoczonych odnoszą się do twórczości jidysz w innych krajach emigracji Żydów. Zwłaszcza po II wojnie światowej osiągnięcia literackie powstałych tam ośrodków są w znacznej mierze dziełem autorów - uciekinierów z Europy Środkowej i Wschodniej. Erec Israel Innym trudnościom musiała stawić czoła literatura jidysz powstająca w Izraelu. Rozwijała się tu, pomimo iż dla Żydów osiedlających się na nowo w Erec Israel hebrajski był od początku jedynym powszechnie przyjętym językiem. Istnieją ślady piśmiennictwa jidysz wśród społeczności aszkena-zyjskiej w Erec pochodzące z wieku XVI - listy zachowane w genizie kairskiej. Z wieków XVII i XVIII z kolei pochodzą wyjątkowe dzieła w jidysz: opisy Erec Israel (Gelilot Erec Jismel, 1635, Jedej Mosze, 1769). Na początku XX w. nawiązywali do tej tradycji Sz. Asz i Jehojosz. W czasach literatura jidysz 278 nowożytnych pierwszą oznaką powstania przeznaczonego dla mieszkających tu Żydów piśmiennictwa jidysz byto natomiast pismo „Di Róże" (1877). Zarówno to, jak i inne pisma, a także publikowane w Erec Israel przed I wojną nieliczne książki i broszury o różnorodnych ideologicznych sympatiach i orientacjach, nie układają się w kolejne ogniwa wspólnego łańcucha. Dopiero po i wojnie światowej pojawiła się w Erec Israel grupa pisarzy, którzy pozostali wierni jidysz. Byli oni najczęściej zwolennikami ruchu robotniczego i próbowali - wbrew mocnej niechęci do jidysz właściwej większości nowej społeczności żyd. - utrzymać odrębny ruch literacki jidysz, publikując szereg pism literackich i drukując książki miejscowych autorów. Działalność ta miała marginalne wszakże znaczenie w porównaniu z aktywnością głównych ośrodków literatury jidysz w Europie Wschodniej i Stanach Zjednoczonych, a jej zakres i dokonania były ograniczone. Zmiana roli tego nowego ośrodka i jego znaczenia stanie się widoczna po ostatniej wojnie i powstaniu państwa Izrael, wraz ze stałym rozwojem tu literatury jidysz. Wraz z falą uciekinierów z Europy Wschodniej i Środkowej dotarła do Erec Israel nie tylko spora rzesza czytelników, ale także duża grupa autorów, zdecydowanych tworzyć tu dalej w jidysz. Zagłada żydostwa wschodnio- i środkowoeuropejskiego przytłumiła w Izraelu sprzeciw wobec jidysz; wzrosło nawet zainteresowanie literaturą w tym języku. Utwory w nim ogłosiło znów wielu pisarzy hebrajskich (np. Y. D. Berkovitz, U. C. Grinberg, J. Fichman). W1. 60. Izrael przodował w wydawaniu książek jidysz, a od 1949 r. ukazywał się tu nieprzerwanie najważniejszy kwartalnik literacki „Di goldene kejt". Z natury rzeczy, literatura jidysz w Izraelu powinna być znacznie mocniej przywiązana do niedawnej przeszłości w Europie Wschodniej i Środkowej niż współczesna literatura hebrajska. Ta ostatnia bowiem wydała kilku urodzonych i wychowanych tu pokoleń pisarzy, którzy utracili kontakt ze środowiskiem i tradycjami swych przodków. Zarazem jednak literatura jidysz w Izraelu rozwinęła nowe i bezpośrednie - a przy tym oparte na dawnych tradycjach żyd. kultury - więzi z nową ojczyzną. Pejzaż Erec Israel i odbudowa kraju były już centralnymi motywami w twórczości J. Papiernikowa - najstarszego z grona poetów jidysz w Izraelu, tworzącego tu począwszy od 1. 20. Z kolei praca chaluców i życie w kibucu znalazły oryginalny wyraz w utworach A. Shamri i A. Lev. Inny charakter przybrało przywiązanie do Erec w utworach przedstawicieli tego pokolenia, które doświadczyło Zagłady, np. w poezji A. Sutzkewera, gdzie Erec zdaje się urzeczywistniać zmartwychwstanie narodu. Nastroje takie znamienne są nie tylko dla literatury jidysz powstającej w Izraelu, lecz pojawiają się również jako temat w dziełach pisarzy odwiedzających kraj, a tworzących poza nim. Od 1. 40. w miastach i kibucach Izraela mieszkały różne grupy autorów jidysz - młodszych stosunkowo niż pisarze z innych ośrodków literackich. Byli wśród nich: Rywka Basman, Y. Birstein, H. Binyamin, S. Berlinsky, Z. Eisman, M. Gorin, Y. Hofer, B. Heler, M. Jungman, L. Olicki, Rekida Potash, Rachel Fishman, A. M. Fuchs, Rachel Ka-Zetnik (Dinur), Y. Kapłan, S. Karpino-vitz, Malasha Mali, W. Mann, J. Mastbaum, L. Rechman, Hadasa Rubin, A. Ribes, Y. Stel, S. Shenhud, A. A. Spiegelblatt, S. Yarzager. W 1971 dołączyli do nich poeci przybyli z ZSRR - R. Bomwoł, Y. Kerler i Z. Telesin. Wnioski Przez ponad dekadę po aresztowaniach i straceniu najwybitniejszych pisarzy jidysz nie zostało ogłoszone w Związku Radzieckim żadne oryginalne dzieło w tym języku. Jednakże pomiędzy 1959 a 1970 pojawiło się tam kilkanaście książek, a w 1961 ukazywało się w Moskwie pismo „Sowietisz Hejmland". Aczkolwiek za wcześnie byłoby wyrokować o wartości ogłaszanych w ZSRR utworów, to jednak, mimo oczywistych talentów niektórych współpracowników pisma, nie wydaje się, by był w tym gronie bodaj jeden pisarz dorównujący rangą mistrzom i kolegom zamordowanym w ostatnich latach władzy Stalina. Placówkę literatury jidysz w Polsce utrzymywała od czasów Zagłady mała grupa pisarzy, ogłaszających nieliczne książki. Jednakże i tu, ze względu na szczupłość społeczności żyd., literatura jidysz była nie mającą zakorzenienia społecznego pozostałością z epoki sprzed Zagłady. Co więcej, praktycznie biorąc została ona całkowicie zniszczona przez falę antyse- 279 literatura rabiniczna mityzmu, inspirowanego po wojnie sześciodniowej przez władze. W drugiej połowie 1. 60. grupy autorów masowo opuszczały Polskę i Rumunię. Była to kontynuacja powojennego strumienia emigracji, który wzmacniał ośrodki literatury jidysz za oceanem i miał poważne znaczenie dla ostatnich pokoleń jej twórców i czytelników. Zagłada i likwidacja kultury jidysz w Związku Radzieckim w końcu 1948 r. (kolejny krok w kierunku izolowania się tego kraju czyniony od 1. 20.) zniszczyły społeczność żyd. w Europie Wschodniej i Środkowej i odcięły dostęp do skarbów jej kultury, z których czerpały dotychczas obficie nowe literackie ośrodki. Podczas gdy na początku XIX w. centrum literatury jidysz przeniosło się z Zachodu na Wschód Europy, dziś literatura ta rozwija się głównie w Stanach Zjednoczonych i Izraelu. Chone Shmeruk Z angielskiego przełożyła Eugenia Prokop-Janiec literatura rabiniczna Większość utworów określanych ogólnym mianem literatury rabiniczej powstała w ciągu I tysiąclecia naszej ery. Ramy chronologiczne wyznaczają w przybliżeniu: rok 70 n.e. (zburzenie Jerozolimy i świątyni przez Tytusa) i rok 1040 (upadek akademii babilońskich). Rok 70 n.e. stanowił punkt zwrotny w historii Żydów, gdyż skończył się „okres świątyni", a zaczęła epoka zdominowana działalnością ruchu rabiniczego, bez centralnego sanktuarium. W tym okresie wprowadzono tytuł „rabbi" (należy go odróżniać od określenia „rabbi" w znaczeniu „mój mistrz, mój pan"). Tradycyjna opowieść o ucieczce Jochanana ben Zakkaja z Jerozolimy i założeniu ośrodka studiów w Jabne (Jamnia) stała się „dokumentem" poświadczającym założenie judaizmu rabiniczego. Źródła dotyczące epoki rabiniczej są jednostronne, a wyłaniający się z nich obraz pozostaje w dużej mierze nie zweryfikowany. Nieżydowskie dokumenty poświadczają jedynie główne zarysy historii żyd. Co się tyczy wewnętrznej ewolucji judaizmu rabiniczego, badacze mają do dyspozycji pisma literackie tylko jednej grupy działającej w obrębie tej religii. Przedstawiony przez nią obraz częściowo potwierdzają odkrycia archeologiczne w Izraelu, teksty Ojców Kościoła i skąpe pisma nieżydowskie. Materiał badawczy stanowią więc głównie osobiste świadectwa rabinów, ponieważ żadne inne ugrupowanie judaizmu z owej epoki nie przekazało dokumentów pisanych. Z zachowanych źródeł wynika jednoznacznie, że rabini pełnili istotną rolę w życiu społeczności żyd., stając się stopniowo przywódczą klasą judaizmu, a ich literatura zyskiwała z upływem czasu wartość niemal kanoniczną. Periodyzacja literatury rabiniczej wiąże się ściśle z poglądami i interesami grup czy pokoleń rabinów, dla których najważniejszą sprawą był stosunek do Tory i tradycji, co znajduje jasne odzwierciedlenie w podziale: - Od czasów Hillela i Szammaja na początku naszej ery do Rabbiego (Jehudy ha-Nasiego) i jego synów (tj. do III w. n.e.) działało kolejno pięć pokoleń tannaitów (nazwa pochodzi od aramejskie-go tanna, równorzędnego z hebrajskim szana - „powtarzać, nauczać, uczyć się"), mistrzów, których autorytet był powszechnie uznany, a nauki zapamiętywane i przekazywane uczniom. - Około 500 roku n.e. zaczyna się epoka amoraitów (od amar - „mówić, komentować"), tj. komentatorów doktryn tannaitów. W Palestynie i Babilonii działało siedem pokoleń amoraitów. - Po nich nastąpili saworaici (od sawar - „mieć opinię, uważać"), działający w VI i VII w. n.e., ich zasługą jest ukończenie Talmudu Babilońskiego. - W kolejnym okresie działali gaonowie (od gaon, 1. mn. geonim - „uczeń, doskonały" - tytuł noszony przez przewodniczących akademii babilońskich) aż do XI wieku. Powyższy podział jest bardzo dawny-już Gemara i midrasze odróżniały tannaitów od mędrców, którzy nauczali w późniejszych okresach. Uważano, że w ścisłym znaczeniu wyraz „tannaici" oznacza jedynie mistrzów okresu misznaickiego, natomiast „amoraici" - okresu talmudycznego. Pozostałe terminy pochodzą z epoki gaonów. Pisma rabinicze są w dużej mierze efektem prób zaadaptowania Tory, określającej zasady życia, do zmieniających się warunków istnienia. Aktualizacja tekstu świętego dokonuje się w tzw. „Torze ustnej", której ewolucja zależy od egzegezy biblijnej - czy to przez bezpośrednią dedukcję nowych literatura rabiniczna 280 koncepcji i ograniczeń na podstawie tekstu Tory, czy też przez późniejsze potwierdzenie tradycyjnych danych za pomocą odnośnika do tekstu Pisma. Rabinicze podejście do Tory, na pozór arbitralne, warunkują w dużej mierze określone reguły (middot), które tradycja pogrupowała w ciągu stuleci na trzy kategorie: siedem reguł Hillela, trzynaście reguł Iszmaela i trzydzieści dwie reguły rabbiego Eliezera ben Jose ha-Galili. Zastosowanie reguł hermeneutyki odróżnia teksty halachiczne (hebr. halacha - „reguła, sposób postępowania") od haggadycznych (hebr. (h)aggada - „opowieść, legenda"). Ogólnie rzecz biorąc halacha została ustalona przed odnośnikiem do Pisma, który posłużył jej za uzasadnienie. Dlatego egzegeza halachiczna jest ściślej związana z tradycją niż egzegeza haggadyczna. Ponadto halachę należało adaptować do zmiennej rzeczywistości, zachowując wciąż jak najbardziej jednolity kształt. Haggada natomiast nie miała wywierać bezpośredniego wpływu na bieżące życie, i dlatego nie było potrzeby jej ciągłego dostosowywania, nawet jeśli pewne polemiczne nakazy czy zakazy wymagały czasem modyfikacji. Z tego względu haggada była na ogół stabilniejsza od halachy, mimo że ta ostatnia podlegała bardziej rygorystycznym normom. Jak już wspomniano, u podłoża judaizmu rabiniczego leży idea Tory ustnej (Tora sze-be-al-pe), wedle której objawienie Stwórcy na górze Synaj obejmowało nie tylko Torę pisaną (Tora sze-bi-chtaw), zawartą w tekście Biblii, lecz także równie ważny zbiór tradycji, bez których tekst święty nie nadawałby się do użytku i nie mógłby nawet stanowić wzorca zasad życia codziennego z inspiracji Wszechmocnego. Nie ulega wątpliwości, że takie tradycje ustne istniały już w epoce biblijnej i tworzono je nieprzerwanie przez następne stulecia. Pojęcie Tory ustnej obejmuje głównie pisma rabinicze. Polemika rabinów sprzeciwiających się spisaniu Tory ustnej sięga III w. Nie ma jednak przekonujących dowodów na to, że teksty, które obecnie znamy, rzeczywiście stanowiły tradycję przekazywaną ustnie. Historia literatury rabiniczej nastręcza wiele problemów. Nie wiadomo dokładnie, jak datować jej poszczególne części, dlatego ustalenie czasu ich powstania pozostaje najczęściej hipotetyczne; w zasadzie podaje się jedynie ostateczną redakcję danego utworu, przy czym jego części składowe mogą być znacznie starsze. Na ogół wymienia się ostatniego redaktora tekstu. I tak Rabbi (Jehuda ha-Nasi) uważany jest za redaktora Miszny, R. Chijja - Tosefty, Jochanan - Talmudu Jerozolimskiego, a Raw Aszi i Rabina - Talmudu Babilońskiego. Tym sposobem wprowadza się autora, lecz jest to pojęcie, które - z kilkoma wyjątkami - nie dotyczy tekstów rabiniczych, gdyż znały one głównie kompilatorów. Problematyczne są także tytuły dzieł rabiniczych, które zmieniały się od epoki gaonicznej do czasów średniowiecza. Dlatego często trudno jest zidentyfikować je w cytatach, a w datacji pomagają na ogół imiona rabinów. Jeśli chodzi o charakter literacki, to teksty rabinicze są naturalnie zbiorem tradycji, lecz głównie „literaturą cytatów". Kompilatorzy przykładali dużą wagę do przytaczania imion autorów poszczególnych nauk czy stwierdzeń. Trudność badawczą stanowi wszakże fakt, że daną wypowiedź przypisywano czasem kilku osobom, a ponadto bywało, że kilku rabinów nosiło jednakowe imiona. Utwory zaliczane do literatury rabiniczej zostały spisane w kilku odmianach języka hebrajskiego i aramejskiego. Obok hebrajskiego misznaickiego pojawiła się odmiana amoraicka i gaonicka tego języka (mocno naznaczone wpływem aramejskiego). Znaczna część tekstów powstała w języku aramejskim - często używanym w tekstach tannaitów i dominującym w literaturze amoraitów. Geograficznie zróżnicowane dialekty aramejskiego obejmowały dialekt galilejski oraz babiloński (należący do wschodniej odmiany języka aramejskiego, obejmującej także języki mandejski i sy-riacki). W epoce rabiniczej zarówno w języku hebrajskim, jak aramejskim widoczny jest napływ zapożyczeń greckich i łacińskich. Przegląd utworów rabiniczych 1. Miszna Założycielem szkoły tannaitów, rabinów działających aż do czasu zakończenia kodyfikacji prawa w Misznie, był pochodzący z Babilonii rabbi Hillel, który nauczał w Judei, gdzie przez ok. 40 lat 281 literatura rabl rumn m-nna nruna enno Karta tytułowa współczesnego wydania Miszny (traktat Zeraim) I*SUMHIGMI3I 282 uważano go za jednego z największych przywódców społeczności. Reprezentował typowo faryzej-ski punkt widzenia: uważał, że wolność interpretacji dopuszczana przez prawo ustne to narzędzie, dzięki któremu Torę można zaadaptować do zmiennych warunków życia. Tora miała być praktycznym i zawsze aktualnym przewodnikiem życia, musiała więc pozostać otwarta na nowe interpretacje, odpowiadające wymogom poszczególnych epok. Współczesny Hillelowi rabbi Szammaj także utworzył własną szkołę i przez pierwszych siedemdziesiąt lat I w. n.e. myśl obowiązująca w kołach faryzejskich opierała się głównie na naukach tych dwóch mistrzów oraz ich uczniów. Ogólnie rzecz biorąc, zwolennicy Hillela interpretowali prawo dosyć swobodnie, podczas gdy wychowankowie Szammaja zajmowali stanowisko bardziej rygorystyczne. Talmud odnotowuje ponad trzysta zasadniczych kwestii, w których różniły się obydwie szkoły. W końcu przewagę zyskały nauki Hillela. Hillel badał reguły egzegezy przekazane przez wcześniejsze pokolenia i zalecał uczniom jedynie te, które uważał za logiczne i aktualne. Zaakceptował siedem takich zasad (middot), które zyskały powszechną aprobatę (w późniejszym okresie dodano do nich kilka dodatkowych). Hillel musiał poza tym uporządkować ogromne ilości przekazanych przez tradycję materiałów pod kątem ich praktycznej użyteczności w nauczaniu. Dokonana przez niego systematyzacja przetrwała w tradycji ustnej i można ją uznać za pierwszą wersję Miszny. Wybitnym autorytetem był także Jochanan ben Zakkaj, najmłodszy uczeń Hillela, działający w czasach zburzenia Świątyni przez Tytusa. Według tradycji, usiłował zapobiec unicestwieniu społeczności żyd. i uzyskał od Wespazjana zgodę na założenie szkoły w miejscowości Jabne, która po zakończeniu wojny stała się głównym ośrodkiem żyd. myśli. Po utracie Świątyni w Jerozolimie przeniósł się tam także Sanhedryn. Jochanan był głównym przeciwnikiem saducejskiego sposobu podejścia do Tory. Dla saduceuszy judaizm stanowił system niezmienny, ezoteryczny, raz na zawsze ustalony przez pisemny kodeks Pięcioksięgu, a ponadto nieodłącznie związany z rytuałem świątynnym. W rezultacie, gdy sanktuarium przestało istnieć, saduceusze zniknęli wkrótce po nim. Zyskała natomiast potwierdzenie faryzejska teoria Tory ustnej, gdyż dzięki niej przetrwała narodowa religia, którą adaptowano do nowych warunków. Na początku II w. n.e. ważną rolę odegrały dwie postaci: Iszmael ben Elisza, założyciel nowej szkoły, specjalizujący się w studiach nad prawem żyd. Zwiększył liczbę siedmiu reguł Hillela do trzynastu, które powszechnie uznano za obowiązujące zasady interpretacji. Jego największym osiągnięciem była próba zestawienia ogromnego zbioru decyzji prawnych z tekstami biblijnymi, na których zostały oparte. Elisza napisał komentarz do praw zawartych w czterech ostatnich księgach Pięcioksięgu, z którego zachowała się jedynie część dotycząca Księgi Wyjścia, zaczynająca się od XII rozdziału, zresztą w późnej wersji redakcyjnej. Jest to traktat znany pod nazwą Mechilta (dosł. „miara"). Jego prace nad trzema ostatnimi księgami Pięcioksięgu stanowiły podstawę analogicznych komentarzy, które później zostały włączone do Miszny: Sifra (dosł. „księga"), komentarz do Księgi Kapłańskiej, wydany przez Chijję ben Abba, działającego w pierwszej połowie III wieku, oraz Sifre („księgi") do Księgi Liczb i Powtórzonego Prawa, który tworzy jedną całość, choć początkowo był niewątpliwie zredagowany w dwóch oddzielnych częściach. Komentarz do Księgi Liczb pochodzi prawdopodobnie z tego samego okresu co Sifra; zaś do Księgi Powtórzonego Prawa jest nieco późniejszy. Na obydwa dzieła wywarł wpływ inny znamienity doktor, Akiba (Akiwa) ben Josef, który zginął śmiercią męczennika, zamordowany przez Rzymian w 132 r. Rozwinął on w całej pełni naukę midraszu. Uważał, że w Piśmie nie ma ani jednej litery, która nie miałaby ściśle określonego znaczenia, i dowodził tego mistrzowsko w swych interpretacjach. Dzięki jego metodzie egzegezy wszystkie tradycyjne praktyki zostały bezpośrednio powiązane z kodeksem pisanym, w taki czy inny sposób odnajdując w Piśmie autorytatywne uzasadnienie. Akiba był egzegetą i nauczycielem, który dokonał wielkiego dzieła systematyzacji materiałów, zestawił i porównał niezliczoną ilość ustaleń prawnych gromadzonych aż do jego czasów i ułożył je w uporządkowaną całość. Tym sposobem opracował plan Miszny, który zrealizowano sto lat po 283 literatura rabinłeota nim. Uczniowie Akiby w następnych pokoleniach wywierali dominujący wpływ na studia nad Torą. Najważniejszym z nich był rabbi Meir, odpowiedzialny za wstępne, pierwotne opracowanie Miszny, które Jehuda ha-Nasi przyjął za podstawę swojej kodyfikacji. Jehuda urodził się w 135, był synem słynnego doktora Szymona ben Gamaliela II. Otrzymał liberalne wykształcenie, znał język grecki i przyjaźnił się z osobistościami należącymi do rzymskiej arystokracji. Erudycja w połączeniu z wysoką pozycją społeczną zapewniała mu ogromny autorytet wśród Żydów w Palestynie. Przez ponad pięćdziesiąt lat, aż do śmierci w roku 219 lub 220, pełnił funkcję nasiego (księcia, patriarchy), co oznacza, że był oficjalnie uznanym przywódcą społeczności żyd.). Dziełem jego życia było skompilowanie praw żyd. w zbiorze zatytułowanym Miszna. Nazwa ta pochodzi od rdzenia szana (powtarzać) i oznacza nauki przekazywane ustnie, wpajane przez powtarzanie. Rzeczownik miszna stanowi przeciwieństwo pojęcia mikra, określającego „tekst (Pisma) do czytania", odnosi się zatem do kodyfikacji Tory ustnej w odróżnieniu od Tory pisanej, tj. Pięcioksięgu. Jehudzie udało się ustanowić kodeks, który zaaprobowały wszystkie szkoły w Palestynie i Babilonii, a tym samym wyrugować inne zbiory praw zebrane przez różnych rabinów na użytek poszczególnych akademii. Stworzył jednolity podręcznik prawa - podstawę późniejszych studiów i dyskusji. Językiem Miszny jest charakterystyczny dla tamtej epoki wariant hebrajskiego (tzw. hebrajski misznaicki), który cechuje m.in. uproszczenie reguł gramatycznych oraz liczne zapożyczenia z ara-mejskiego, greki i łaciny. Nie ma pewności, czy Jehuda spisał swoją Misznę, czy też po jego śmierci przekazywano ją przez jakiś czas ustnie. Przeważa pogląd, że oryginalny kodeks zredagowany został w formie pisemnej. Reasumując, można powiedzieć, że Jehuda ha-Nasi redagował swoją Misznę na podstawie wstępnego opracowania rabbiego Meira, który z kolei polegał na swoim mistrzu rabbim Akibie, przy czym ten ostatni też nie był pierwszym redaktorem Miszny, lecz inspirował się jakimś tekstem (proto-Miszną), sięgającym korzeniami czasów biblijnych. Niewątpliwie ostateczny tekst Miszny skrystalizował się wokół rabbiego Jehudy, a jej kanonizacja nastąpiła w połowie III w. n.e. Miszna dzieli się na sześć części zwanych sedarim lub arachim (porządków). Stąd tradycyjnie nazywana bywa Szas - skrótem od szisza sedarim (sześć porządków). Każda część obejmuje od 7 do 12 traktatów, czyli masechtot (wariantywne formy 1. mn. to masechot/masechiot, od hebr. masechet, „tkanina", aram. masechta), których w sumie jest sześćdziesiąt trzy. Traktat z kolei składa się z rozdziałów (perek, Inm.perakim), podzielonych na paragrafy (halachot lub misznajot). Liczba wszystkich rozdziałów wynosi pięćset dwadzieścia lub pięćset dwadzieścia cztery, jeśli wliczyć rozdział 6. traktatu Pirke Awot, będącego późniejszym dopiskiem. Przy cytowaniu Miszny podaje się tytuł traktatu, numer rozdziału i paragrafu (np.: Berachot 3, 2). Oto układ i treść traktatów Miszny (w nawiasach podano liczbę rozdziałów; litery P i B oznaczają odpowiednio, że do danego traktatu istnieje Gemara [uzupełnienie, komentarz] w Talmudzie Palestyńskim [Jerozolimskim] lub w Talmudzie Babilońskim): Seder (traktat) I; Zeraim (nasiona) 1. Berachot - „błogosławieństwa" (9 P B; obejmuje przepisy dotyczące liturgii). 2. Pea - „skraj" (B P; zagadnienia prawne dotyczące „skraju pól" - Kpł 19, 9). 3. Demaj - „wątpliwe" (7 P; o zbożu i innych produktach, nabytych od osoby podejrzanej o niezapłacenie dziesięciny kapłanom). 3. Kilajim - „dwojakość" (9 P; o mieszaniu nasion, łączeniu zwierząt itd. zabronionym w Kpł. 19, 19). 4. Szewiit - „siódmy" (10 P; prawo dotyczące roku szabatowego - Wj 23,11; Kpł 25, 2 i nast.; Pwt 15, l i nast.). 5. Terumot - „dary, ofiary" (11 P; prawa dotyczące świadczeń na rzecz lewitów i kapłanów - Lb 18, 8 i nast.). literatura raMntazna 284 6. Maaserot - „dziesięciny" (5 P; prawo składania dziesięciny należnej lewitom - Lb 18,21 i nast.). 7. Maaser szeni - „druga dziesięcina" (5 P; rozporządzenia oparte na fragmencie Pwt 14, 22 i nast. 8. Challa - „ciasto" (4 P; o części ciasta należnej kapłanom według Lb 15, 21). 9. Orla - „napletek" (3 P; zarządzenia dotyczące owoców w ciągu czterech pierwszych lat od chwili zasadzenia drzewa - Kpł 19, 23 i nast.). 10. Bikkurim - „pierwociny" (3 P; o pierwocinach składanych w Świątyni - Powt 26, l i nast.). Seder II; Moed (święto) 1. Szabbat - „szabat" (24 P B; o pracach zakazanych podczas szabatu). 2. Eruwin - „mieszania" (10 P B; zagadnienia praktyczne wynikające z prawa szabatowego: o granicach, których nie wolno przekraczać w dzień szabatu, i o tym, jak można je rozszerzyć). 3. Pesachim - „Pascha" (10 P B; o obchodzeniu święta Paschy). 4. Szekalim - „sykle" (10 P B; o rocznym podatku składanym na rzecz Świątyni - WJ 30,12 i nast.). 5. Joma - „dzień" (8 P B; rytuał Dnia Pojednania - Kpł 16). 6. Sukka - „szałas" (5 P B; obchodzenie Święta Szałasów - Kpł 23, 34 i nast.). 7. Beca - „jajko"; lub Jom tow - „święto" (5 P B; o pracach dozwolonych i zakazanych podczas dni świątecznych). 8. Rosz ha-Szana - „Nowy Rok" (4 P B; obchodzenie święta rozpoczynającego nowy rok). 9. Taanit - „post" (4 P B; oficjalne posty). 10. Megilla - „zwój" (4 PB; o publicznym czytaniu Księgi Estery podczas święta Purim - Est 9, 28). 11. Moed katan - „małe święto" (3 P B; okres między świętem Paschy a Świętem Szałasów. 12. Chagiga - „uroczystość świąteczna" (3 P B; ofiary składane podczas trzech dorocznych pielgrzymek - Pwt 16,16 i nast.). Seder III; Naszim (kobiety) 1. Jewamot - „bratowa" (16 P B; prawo dotyczące poślubienia bezdzietnej szwagierki - Pwt 25,5 i nast.; stopień pokrewieństwa wykluczający małżeństwo - Kpł 18). 2. Ketuwot - „kontrakty małżeńskie" (13 P B; o posągu i o kontrakcie ślubnym). 3. Nedarim - „ślubowania" (11 P B; o składaniu ślubów i o zwolnieniu z przysiąg, zwłaszcza w przypadku kobiet - Lb 30, 3 i nast.). 4. Nazir - „nazirejczyk (poświęcający się Bogu)" (9 P B; o ślubach nazireatu - Lb 6). 5. Sota - „kobieta podejrzana o cudzołóstwo" (9 P B; o kobiecie podejrzanej o niewierność - Lb 5,1 2 i nast.). 6. Gittin - „rozwody" (9 P B; o warunkach rozwiązania małżeństwa - Pwt 24, l i nast.). 7. Kidduszin - „zaślubiny" (4 P B; o zawieraniu małżeństwa). Seder IV; Nezikin (szkody) 1. Bawa kamma - „pierwsza brama" (10 P B; o szkodach materialnych i krzywdach wyrządzonych ludziom). 2. Bawa meci'a - „środkowa brama" (10 P B; o ruchomościach, dzierżawie, sprzedaży, wynajmie). 3. Bawa batra - „ostatnia brama" (10 P B; o nieruchomościach i prawie spadkowym). 4. Sanhedrin - „Sanhedryn" (11 P B; o sądach, ich funkcjonowaniu i o wymierzaniu kary śmier-ci). 5. Makkot - „uderzenia, ciosy" (3 P B; o karach za krzywoprzysięstwo; o miastach ucieczki - Lb 35, 10 i nast.; o przestępstwach karanych chłostą). 6. Szewout - „przysięgi" (B P B; o przysięgach osobistych i przysięgach składanych w sądzie). 7. Edujot - „świadectwa, zeznania" (8; zbiór świadectw rabinów na temat decyzji wydanych przez dawniejszych mistrzów). 8. Awoda zara - bałwochwalstwo" (5 P B; o pogańskich kultach i rytuałach). 285 literatura rabintazm 9. Pirke Awot - „rozdziały Ojców" (5; traktat moralny obejmujący ulubione sentencje tanaitów. Istnieje też dodatek zatytułowany „Rozdział rabbiego Meira o nabyciu Tory"). 10. Horajot - „pouczenia, rozstrzygnięcia" (3 P B; o grzechach popełnionych nieumyślnie, wskutek błędnego pouczenia uzyskanego od religijnego autorytetu). Seder V; Kodaszim (świętości) 1. Zewachim - „ofiary ze zwierząt" (14 B; o obrządku ofiarniczym w Świątyni). 2. Menachot - „ofiary z pokarmów" (13 B; o ofiarach z pokarmów i płynów - Kpł. 2). 3. Chullin - „rzeczy powszednie" (12 B; o zabijaniu zwierząt oraz o przepisach określających rytualną przydatność pokarmów). 4. Bechorot - „pierworodne" (9 B; o pierworodnych synach oraz pierworodnych zwierzętach -Wj 13,12 i nast.; Lb 18,15 i nast.). 5. Arachin - „wartości, ceny" (9 B; o równowartości opłat wnoszonych za osoby oraz przedmioty poświęcone Świątyni - Kpł 27). 6. Temura - „zamiana" (7 B; o możliwościach zamiany zwierząt przeznaczonych na ofiarę - Kpł 27,10 i 33). 7. Keritot - „wycięcia" (6 B; o grzechach zasługujących na tzw. „karę wytępienia" - zob. Wj 12, 15). 8. Meila - „sprzeniewierzenie" (6 B; o bezczeszczeniu przedmiotów stanowiących mienie Świątyni). 9. Tamid - „zawsze" (7 B; opis codziennego rytuału odprawianego w Świątyni). 10. Middot - „miary" (5; o wymiarach i wyposażeniu Świątyni). 11. Kinnim - „gniazda" (3; o ofiarach z ptaków - Kpł l, 14; 5, 7; 12, 8). Seder VI; Tohorot (rzeczy czyste) 1. Kelim - „naczynia" (30; o rytualnie nieczystych naczyniach i sprzętach - Kpł 11, 33 i nast.). 2. Ohalot - „namioty" (18; o nieczystości spowodowanej kontaktem z ciałem zmarłego - Lb 19, 14 i nast.). 3. Negaim - „plagi" (14; o prawach dotyczących trądu - Kpł 13 i nast.). 4. Para - „krowa" (12; rozporządzenia dotyczące czerwonej jałówki - Lb 19). 5. Tohorot - „rzeczy czyste" (10; eufemizm na określenie nieczystości trwających aż do zachodu słońca - Kpł 11, 24 i nast.). 6. Mikwaot - „kąpiele" (10; o konieczności korzystania z basenów do rytualnego oczyszczenia -Kpł 15,11 i nast.). 7. Nidda - „nieczystość z powodu miesiączki" (10 P B; o przepisach podanych w Kpł 12; 15,19 i nast.). 8. Machszirin - „przygotowania" (6; o płynach powodujących nieczystość - Kpł 11, 34 i 37 oraz nast.). 9. Zawim - „cierpiące na upławy" (5; o nieczystości spowodowanej wszelkiego rodzaju upławami - Kpł 15, 2 i nast.). 10. Tewul jom - „zanurzenie za dnia" (4; o osobach, które odprawiły rytualną kąpiel, lecz pozostają nieczyste do zachodu słońca). 11. Jadaim - „ręce" (4; o nieczystości rąk i ich oczyszczeniu). 12. Ukcin - „szypułki" (3; o szypułkach i łupinach owoców powodujących nieczystość). Najstarsze znane manuskrypty Miszny to kilka fragmentów znalezionych w kairskiej genizie -najwcześniejsze pochodzą z VII lub VIII wieku n.e. i są zwokalizowane. Inne to: manuskrypt z Parmy - poi. XII w., z Cambridge - koniec XIII w., z Paryża - koniec XIII w. Pierwsze wydanie drukiem pochodzi z 1485 r. (zachowało się z niego kilka stron), drugie, wzorcowe - z 1492 r. z Neapolu. Miszna stanowiła przedmiot wielu średniowiecznych komentarzy, doczekała się także licznych przekładów. Jej egzegezę podjęto już w Tosefcie oraz w obydwu Talmudach. Meratura rabiniczna 286 Znanych jest także kilkanaście traktatów pozakanonicznych („mniejszych"), powstałych później niż Miszna, które dzielą się na dwie kategorie: 1) Siedem niezależnych utworów: Awot de-Rabbi Natan (41 rozdz.) - rozszerzenie Pirke Awot. Soferim - „pisarze" (21) - reguły obowiązujące przy przepisywaniu zwojów Tory do użytku synagogalnego oraz inne zagadnienia liturgiczne. Ewel Rabbati - „wielka żałoba", częściej zwany eufemistycznie Semachot - „radości" (14) - przepisy dotyczące obrzędów pogrzebowych oraz żałoby. Kalia - „narzeczona" - krótki, obejmujący jeden rozdział, traktat o czystości. Derech Erec Rabba - „wielki traktat o postępowaniu" (11) - o zakazanych małżeństwach i o postępowaniu moralnym. Derech Erec Żuta - „mały traktat o zachowaniu" (10) - zbiór zasad dobrego postępowania. Perek Szalom - „rozdział o pokoju". 2) Siedem zbiorów halachot, z których większość występuje również w innych utworach literatury rabiniczej: Gerim - „nawróceni" (4) - o zasadach przechodzenia na judaizm. Kutim - „Samarytanie" (2) - o praktykach Samarytan w powiązaniu z prawem żyd. Awadim - „niewolnicy" (3) - o niewolnikach hebrajskich. Sefer Tora - „zwój Tory". Mezuza - „znak umieszczany na framudze drzwi" (Pwt 6, 9). TefiOin - „filakterie". Cicit - „frędzle" (Lb 15, 38). 2. Tosefta Tosefta (od aram. tosefta lub tosifta, l.mn. tosafata; hebr. tosefet, l.mn. tosafot - „dodatek, uzupełnienie") oznacza dodatkową doktrynę halachiczną, uzupełniającą Misznę (uważaną za halachę oficjalną). W węższym znaczeniu może to być dzieło zawierające tego rodzaju uzupełnienia i dodatki doktrynalne. Dzieło halachiczne, systematycznie ułożony zbiór praw, zwany Tosefta, które dotrwało do naszych czasów, ma taką samą strukturę jak Miszna, dzieli się na sześć porządków, obejmuje również te same traktaty, których nazwy i kolejność różnią się nieco w stosunku do samej Miszny. Kilka traktatów Miszny nie ma odpowiedników w Tosefcie. Ta ostatnia zawiera jednak sporo dodatkowych materiałów nie włączonych do Miszny i jest czterokrotnie obszerniejsza. Tosefta została spisana w języku hebrajskim misznaickim, wzbogaconym - podobnie jak język Miszny - licznymi zapożyczeniami z greki i łaciny. Występują w niej te same autorytety rabinicze, chociaż ich rozmieszczenie w tekście jest inne. Styl Tosefty jest bardziej rozwlekły niż tekstów Jehudy ha-Nasiego, wywody są często wspierane cytatami dowodowymi, podczas gdy w Misznie są one regularnie pomijane. Do tej pory nie zdołano dokładnie ustalić związku owego „dodatku" z oficjalnym kodeksem ani precyzyjnie określić jego autorstwa. Panuje przekonanie, że twórcami zasadniczej części Tosefty byli dwaj rabini z II wieku: Chijja bar Abba i Hoszaja Rabba, natomiast w swej obecnej formie dzieło zostało prawdopodobnie zredagowane dopiero w V wieku (autorytatywnym wydaniem Tosefty jest edycja M. S. Zuckermandela z 1881 r.). Zazwyczaj uważa się, że Tosefta powstała dla uzupełnienia Miszny i zrodziła się po niej. W stosunku do tekstu Miszny Tosefta wykazuje tylko nieznaczne rozbieżności; podaje imiona autorów anonimowych stwierdzeń zawartych w Misznie; obejmuje komentarze do tekstów nie cytowanych w Misznie; oferuje więcej materiału; czasem jest sprzeczna z Miszna w kwestii halachy lub imion autorytetów. Styl Tosefty nie jest tak dopracowany ani wyrównany jak w Misznie, co nasuwa przypuszczenie, że nie była przeznaczona do uczenia się na pamięć ani do przekazywania drogą ustną. Najprawdopodobniej redaktor Tosefty chciał zebrać materiały tannaitów nie włączone do Miszny, bez względu na to, czy przeczą one, uzupełniają, wyjaśniają, czy też po prostu stanowią 287 literatura rabiniczna warianty jej tekstu. Tym sposobem powstało niezależne dzieło, choć w zamierzeniu miało ono być jedynie uzupełnieniem Miszny. Również związki Tosefty z Talmudem nie są jasne: co prawda w jednym miejscu Talmud cytuje Toseftę, ale nie wyjaśnia, czy chodzi o właściwe dzieło, czy jakiś inny zbiór o tej samej nazwie. Wiele barajtot z Talmudu niemal dosłownie zgadza się z Tosefta; inne zbiegają się z treścią, ale noszą odmienne tytuły; w Talmudzie amoraici często dyskutują o problemach, których rozwiązanie powinni byli znaleźć w Tosefcie, co wskazywałoby, że w ogóle jej nie znali. Jedyny integralny rękopis Tosefty to manuskrypt z Wiednia z początku XIV w. Najstarszy jest rękopis z Erfurtu z XII w., obejmujący tylko cztery pierwsze porządki. W wileńskim wydaniu Talmudu Babilońskiego (1860-1873) Tosefta podawana jest na końcu każdego traktatu. 3. Gemara - Talmud Gemara i Talmud to w zasadzie terminy równoznaczne. Gemara (w aramejskim babilońskim gemar znaczy zarówno „kończyć", jak „uczyć się") oznacza naukę tradycji lub nawet tradycyjne nauczanie - w odróżnieniu od sewam, logicznej dedukcji nowych reguł. Nauczanie Tory ustnej uważano za „ukoronowanie" Tory pisanej lub jej ukończenie. W terminologii gaonów oznaczało to „uzupełnienie" Miszny o nauki amoraitów. Ze względu na cenzurę określenie Gemara zajęło miejsce Talmudu w wydaniach drukiem (od wyd. z Bazylei 1578-1581), gdzie bezpośrednio za tekstem Miszny występuje tytuł Gemara nadany interpretacjom i komentarzom amoraitów, odtąd stając się ich zwykłym określeniem. Nazwa Talmud wywodzi się z hebrajskiego lamad - „uczyć się" lub limmed - „nauczać" i oznacza studiowanie (czynność teoretyczną w odróżnieniu od ma'ase - działania, wypełniania przykazań); ale także nauczanie, doktrynę, zwłaszcza biblijną, a w rezultacie dowód, który powinna ona dostarczyć. Termin Talmud może też oznaczać całość tradycyjnej doktryny, zwłaszcza to, do czego doszli amoraici interpretując Misznę. W istocie pod pojęciem Talmudu kryją się dwa różne dzieła: Talmud Jerozolimski i Babiloński. Talmud Jerozolimski (lub Palestyński), początkowo zwany w kraju, gdzie powstał, po prostu Talmudem, w tekstach rabiniczych występuje pod rozmaitymi nazwami: Talmud Erec Israel (z kraju Izraela), Gemara de-Erec Israel, Talmud de-ma'araba (z zachodu) lub Gemara de-bene ma'araba (synów zachodu). Jest to dzieło ułożone przez amoraitów z Erec Israel (Palestyny), będące komentarzem do Miszny w bardzo szerokim znaczeniu, gdyż nie trzyma się ściśle interpretowanego tekstu, a ponadto zawiera sporo materiału, którego związek z Miszna jest niejasny. Nie tylko rozwija halachę zawartą w Misznie, lecz uzupełniają za pomocą materiału haggadycznego i egzegez biblijnych, dzięki czemu jest ważny dla historii Erec Israel i rozwoju liturgii żyd. Talmud Jerozolimski nawiązuje do układu Miszny i cytowany jest zgodnie z porządkiem traktatów, ze wskazaniem folio i kolumny (od a do d). W Talmudzie Jerozolimskim brakuje wielu traktatów Miszny (w istocie zawiera on tylko cztery pierwsze sedańm), przy innych z kolei nie ma Gemary. Z 63 rozdziałów Gemara Talmudu Jerozolimskiego obejmuje jedynie 39. Nie wiadomo, czy do pozostałych traktatów Gemara nigdy nie istniała, czy też zaginęła z upływem czasu. Najprawdopodobniej Talmud Jerozolimski powstał w Tyberiadzie. W zasadzie nie został zredagowany, traktowano go raczej jako zbiór tradycji. Dla amoraitów układających Gemarę źródłem były takie materiały jak Miszna, midrasze halachiczne i tradycje babilońskie (mistrzowie palestyńscy utrzymywali liczne kontakty z akademiami babilońskimi) i barajtot (l.mn. od aram. barajta, właśc. matnita barajta - dosł. „nauka zewnętrzna"). Termin barajtot oznacza wszystkie nauki i wszelkie orzeczenia, które nie weszły w skład Miszny. Zostały one zredagowane w późnej formie języka hebrajskiego misznaickiego i pochodziły (także te, które zamieszczono w Talmudzie Babilońskim) od tannaitów lub z ich akademii. Wiele z nich to teksty anonimowe, a w pewnych miejscach przedstawione są jako wypowiedzi amoraitów. Badania nad redakcją tego Talmudu wskazują na istnienie trzech faz jego powstawania: najpierw stanowił komentarz do Miszny w obrębie akademii, następnie różni mistrzowie zebrali i wykorzystali notatki, które układali w formie traktatów nawiązujących strukturą do Miszny, a wresz- literatura rabiniczna 288 cię dokonano selekcji materiałów, połączono wszystkie zbiory i opracowano. Podczas przekazywania tekstu z pokolenia na pokolenie Talmud Jerozolimski ucierpiał najbardziej ze wszystkich dzieł rabiniczych i w obecnej formie wykazuje liczne defekty i braki. Z biegiem czasu został zdominowany przez Talmud Babiloński, który wyparł go i zastąpił nawet w Erec Israel. Jedynym kompletnym rękopisem Talmudu Jerozolimskiego jest ukończony w 1289 r. manuskrypt z Lejdy. Pierwsze wydanie drukiem to edycja Daniela Bomberga z Wenecji z 1523 r. (na podstawie manuskryptu z Lejdy). Inne wydania ukazały się w Krakowie w 1609 r. z krótkim komentarzem; w Krotoszynie w 1866; w Żytomierzu (w 5 tomach z komentarzem) w 1860-1867; w Wilnie (w 7 tomach z komentarzem) w 1922 r. Talmud Babiloński nazywany był przez gaonów Talmud dilan, czyli naszym Talmudem. Określenie Talmud de-Babel oznacza nie tyle sam Talmud, co całą tradycyjną doktrynę znaną w Babilonii w epoce amoraitów. Istnieje też termin Talmud Bawli, wprowadzony po to, by odróżniać Talmud Babiloński od Jerozolimskiego, jednakże na ogół sam wyraz Talmud (lub Gemara) oznacza dla Żydów właśnie Talmud Babiloński, uważany za ważniejszy od swego palestyńskiego odpowiednika. Talmud Babiloński to obszerny komentarz do Miszny opracowany w akademiach babilońskich. Obejmuje Gemarę tylko do 37 traktatów Miszny (spośród 63). Nie ulega wątpliwości, że i pozostałe traktaty stanowiły przedmiot badań i objaśnień w Babilonii, nie wiadomo więc, dlaczego pozostały bez Gemary. Talmud Babiloński to wyjątkowo obszerne dzieło w obecnych wydaniach drukiem obejmuje (licząc traktaty Miszny pozbawione Gemary, traktaty „pozakanoniczne", a także „małe" traktaty) 2 900 stron in folio. Częściowo wynika to z krasomówczego stylu, długiej drogi rozwoju, lecz głównie stąd, że obejmuje materiał nie mający nic wspólnego z komentarzem do Miszny (podobnie jak Talmud Jerozolimski, który ma jednak niemal ośmiokrotnie mniejszą Gemarę). Wchłonął także wiele długich midraszów, które w Palestynie stanowiły odrębny gatunek literacki, a zatem haggada zajmuje w nim o wiele więcej miejsca niż w Talmudzie Jerozolimskim. Talmud Babiloński wykazuje pewne cechy encyklopedii - w tym sensie, że ujęto w nim wszystko, czego nauczano w akademiach rabiniczych i co wydawało się warte zachowania: liczne legendy, anegdoty o rabbich, reminiscencje historyczne, wiedzę medyczną, biologiczną, matematyczną, astronomiczną, astrologiczną itd. Nie jest jednak systematyczną księgą, lecz raczej narodową biblioteką judaizmu babilońskiego ułożoną zgodnie ze strukturą Miszny. Według tradycji żyd. redaktorem Talmudu był rabbi Aszi. Obecnie przeważa pogląd, że rzeczywiście opracowywał on dwukrotnie całe dzieło, które zostało zamknięte i spisane kilkadziesiąt lat później, tj. około 500 r. n.e. Zostało ono przy tym zredagowane w sposób bardzo niejednolity, występują w nim liczne sprzeczności i redundancje, rozbieżności leksykalne i stylistyczne, co stanowczo wyklucza możliwość, że był opracowywany przez jedną osobę w jednym miejscu. Materiał źródłowy dla Talmudu Babilońskiego stanowiła Miszna (w wydaniach drukiem podaje się zawsze kompletny tekst Miszny), barajtot, liczne midrasze (zarówno przypisywane tannaitom, jak i powstałe w epoce amoraitów), a także materiały pochodzące z Erec Israel. Ewolucja tego dzieła była niezwykle długa, każdy mistrz epoki amoraitów uczył „swojego" Talmudu bądź globalnie, bądź też skupiając się na wybranych traktatach czy tematach - wskazują na to wyraźne ślady paralelnych wersji Gemary. Działający od około 500 do 600 r. n.e. saworaici po zamknięciu Talmudu wygładzili jego wersję końcową. Dodali glosy, podali referencje biblijne i wskazali simanim (znaki mnemotechniczne). Zdarzało się, że jeszcze później dorzucano dodatkowe wyjaśnienia, tak że w zasadzie datę zamknięcia tekstu należałoby przesunąć na VII w. W ostatecznej formie zatem Talmud zaczął się rozpowszechniać w VIII wieku, w epoce największego rozkwitu akademii babilońskich, za czasów Abbasydów, którzy po dojściu do władzy uczynili z Bagdadu stolicę. Okoliczności historyczne umieściły judaizm babiloński w głównym ośrodku politycznym, do którego prowadziły łatwe szlaki komunikacyjne. Wkrótce duchowe oddziaływanie judaizmu rabiniczego stało się jeszcze większe - solidnie osiadły w Babilonii, zaczął rozciągać swój wpływ poza miejscowe akademie rabinicze, a następnie na cały lud Izraela żyjący w diasporze. Trzeba jednak wspomnieć, że równocześnie Talmud spotykał się z ostrą krytyką karaitów odrzu- 289 literatura rabiniczm cających autorytet Tory ustnej, a zatem tradycję rabiniczą. Ich ataki wywołały odpowiedź ze strony rabinów i zainicjowały wzmożone badania nad Torą wśród uczonych zwanych masoretami. Wraz z upadkiem akademii jerozolimskiej tradycja babilońska przyjęła się w Erec Israel, potem w północnej Afryce i Hiszpanii. Stopniowo Talmud Babiloński stał się Talmudem par excellance i stanowi autorytatywne źródło halachy dominujące - jeśli nie wyłączne - w domach nauki po dziś dzień. Po ostatecznym zredagowaniu Talmudu zaczęły powstawać liczne dalsze komentarze, responsa, objaśnienia gaonów (cytowane przez autorów średniowiecznych), z których większość niestety się nie zachowała. Układano też kompendia halachiczne i zbiory responsów. Największym takim dziełem jest komentarz Rasziego (zmarł w 1105 r.), ułożony do niemal całego tekstu Talmudu (figuruje we wszystkich edycjach). Pierwsza wzmianka o manuskrypcie integralnym Talmudu Babilońskiego pochodzi z X w. Jedyny kompletny tekst to manuskrypt z Monachium z 1343 r., inne niekompletne to: rękopis z Leningradu datowany na 1112 r., z Oxfordu z 1123 r., z Florencji-ukończony w 1177 r., z Hamburga z 1184 r. itd. Pierwsze traktaty ukazały się drukiem już w 1480 r. Pierwsze integralne wersje wydrukował Daniel Bomberg z Wenecji - pierwszą w latach 1520-1523, drugą w 1531 r. Jego edycja raz na zawsze ustaliła wygląd zewnętrzny drukowanych wydań Talmudu, obejmujących komentarz Rasziego oraz Tosafot. Kolejne wydania Talmudu Babilońskiego: Wenecja 1546-1551; Bazylea 1578-1580 (tekst skrócony przez cenzurę); Kraków 1602-1605 (tekst oparty na wydaniu z Bazylei, uzupełniony o fragmenty wykreślone przez cenzurę); Amsterdam (na podstawie tekstu z Lublina z 1617-1639); Frankfurt n. Menem 1720-1722 (wydawanie zaczęło się w Amsterdamie w 1714-1717 i służyło za podstawę wszystkich następnych wydań). Najobszerniejszy zbiór komentarzy znajduje się w edycji Romma z Wilna (1880-1886). Adolf Messer, Żydzi nad książkami (1928, olej) 290 W czasach współczesnych Institute for the Complete Israeli Talmud podjął w 1972 r. edycję na podstawie wydania wileńskiego, z aparatem krytycznym opartym na tekstach genizy, manuskryptach i cytatach średniowiecznych. A. Steinsalz zapoczątkował edycję z tekstem wokalizowanym, komentarzem Rasziego, komentarzem hebrajskiego wydawcy i fragmentami aramejskimi przełożonymi na język hebrajski. 4. Midrasze Słowo „midrasz" (od hebr. darasz „prosić" lub „szukać") już w Biblii ma konotacje teologiczne, tj. odnosi się do Wszechmocnego lub Tory; występuje też w znaczeniu „księga, dzieło" lub w sensie utworu egzegetycznego. W rękopisach z Qumran czasownik oznacza często „analizować, interpretować". W terminologii rabiniczej wyraz midrasz występuje w sensie bardziej precyzyjnym - „egze-geza, interpretacja" i odnosi się do egezgezy biblijnej. Ponadto midrasz oznacza rezultat egzegezy, a zatem utwory, pisma dotyczące interpretacji Biblii. Podstawą midraszów są teksty kanoniczne (lub mające autorytet religijny), a zatem jest to typ literatury ustnej lub pisemnej bezpośrednio związanej z konkretnym tekstem, uważanym przez autora za autorytatywne i objawione słowo Pańskie, przy czym ów tekst jest w midraszu zacytowany lub też autor czyni do niego wyraźną aluzję. W midraszach rabiniczych pojawiają się często referencje biblijne wskazujące na teksty dowodowe, ich interpretacja oraz zastosowane reguły her-meneutyczne. Podawane są także imiona rabinów będących autorami lub przedstawicielami danej tradycji. Co do metod egzegezy biblijnej, w midraszu także widoczny jest podział na halachę i haggadę. Egzegeza halachiczna nie tylko dostarcza brakujące w Biblii szczegóły, które mają istotne znaczenie dla jakiegoś nakazu, lecz także stara się usunąć pozorne sprzeczności, pogodzić tekst biblijny z istniejącą praktyką i znaleźć dla przyjętych reguł biblijne uzasadnienie. Egzegeza haggadyczna jest bardziej swobodnym sposobem interpretacji, pozostaje wszakże wierna tradycji, a jednocześnie otwarta na wpływy zewnętrzne. Haggada to twórcza opowieść, uzupełniająca historię biblijną, do której dodaje rozmaite szczegóły, identyfikuje pewne osoby, opisuje w sposób anachroniczny życie postaci biblijnych, przypisuje im znajomość całej Biblii oraz przyszłości, stara się też usuwać sprzeczności i poprzez analogię łączy elementy poszczególnych opowieści. Filologiczne prace rabinów nie poprzestają na objaśnianiu powtórzeń w Piśmie czy zwrotów niepotrzebnych dla zrozumienia danego fragmentu. Usprawiedliwiają również nieobecność detali, których należałoby się spodziewać, zwracają uwagę na niuanse stylistyczne w opowieściach, wskazują na paralelne fragmenty oraz na różne możliwości odczytywania nie zwokalizowanego terminu, opierając się na założeniu o polisemii Biblii. Badacze Tory, studiując sens danego wersetu i starając się wydobyć wszystkie ukryte w nim znaczenia, używali czterech metod egzegezy (inicjały ich nazw tworzą wyrazpardes, czyli „ogród, raj"): peszat (prosty) - interpretacja dosłowna; remez (aluzja) -wyjaśnienie alegoryczne; derasz (wykład) - komentarz homiletyczny; sod (tajemnica) - nauczanie ezoteryczne. Dzięki nim zgromadzili ogromne zasoby idei i pomysłów, które weszły w skład literatury haggadycznej. Zachowane do dziś midrasze rabinicze dzielą się następująco: 1. Midrasze halachiczne i haggadyczne (rozróżnienie to jest dość płynne, gdyż halachiczne często obejmują także materiał haggadyczny i na odwrót). 2. Midrasze egzegetyczne i homiletyczne - tj. midrasze egzegetyczne i interpretacyjne (również w tym wypadku rozróżnienie nie jest rygorystyczne). Pierwsze analizują tekst biblijny werset po wersecie, słowo po słowie; drugie dostarczają jedynie paru budujących komentarzy na temat głównego aspektu jakiegoś ustępu z Pięcioksięgu czy Proroków odczytywanego w synagodze. W obrębie midraszów widoczna jest mieszanina rozmaitych gatunków literackich; podobnie jak inne utwory rabiniczne, pełne są cytatów i mają charakter kompilacyjny. Niemal wszystkie midrasze powstały w Erec Israel, z wyjątkiem kilku późniejszych zbiorów. Z niewiadomych powodów w Babilonii gatunek ten się nie rozwinął - nawet midrasze włączone do Talmudu Babilońskiego są zazwyczaj obcego pochodzenia. 291 literatura rabiniczra Oto przegląd najważniejszych utworów wraz z przybliżoną datą ich powstania. Należy pamiętać, że większość z nich miała wcześniejsze wersje, istniała w niepełnych zbiorach, obejmowała materiały pochodzące z różnych okresów, trudno więc ustalić datację - również okres zredagowania danego utworu jest tylko przybliżony, gdyż poszczególne części mogły być redagowane znacznie wcześniej. 1. Midrasze halachiczne zajmują się egzegezą biblijnych Ksiąg Wyjścia i Powtórzonego Prawa. Jak wskazuje ich nazwa, mają charakter dzieł prawniczych i starają się wykazać, że halacha ma swoje źródło w Piśmie. Spisane zostały w formie komentarzy ciągłych; zawierają dużo materiału haggadycznego. Zwane są także midraszami tanaitycznymi zarówno z powodu języka (są napisane w hebrajskim misznaickim), jak i ze względu na cytowane autorytety (tannaitów lub pierwszego pokolenia amoraitów). Bez wątpienia ich ostateczna redakcja przypada na czasy amoraitów, tj. okres po zredagowaniu Miszny. Do najważniejszych utworów tego typu należą: Mechilta (od aram. „reguła, norma") de-Rabbi Iszmael - komentarz do Ks. Wyjścia, zredagowany ok. III w. n.e. Mechilta de-Rabbi Simeon ben Jochaj - midrasz do Ks. Wyjścia, z początku V w. n.e. Sifra - midrasz do Ks. Kapłańskiej, z końca III w. n.e. Sifre - midrasz do Ks. Liczb, z końca III w. n.e. 2. Midrasze egzegetyczne: Bereszit Rabba - midrasz egzegetyczny do Ks. Rodzaju. Obejmuje proste objaśnienia słów lub wyrażeń oraz interpretacje lub przekazy haggadyczne przeplatane sentencjami i przypowieściami; zredagowany prawdopodobnie w V w. n.e. Echa Rabbati - midrasz do Lamentacji, zawiera szczegółową egzegeze każdego wersetu, zwykłe objaśnienia słów oraz opowieści i przypowieści; powstał na początku V w. n.e. 3. Midrasze homiletyczne: Wajjikra Rabba (do Ks. Kapłańskiej) - obejmuje 37 homilii dotyczących Ks. Kapłańskiej; zredagowany między 400-500 r. n.e. Pesikta (pod aram. „paragraf, akapit") de-Raw Kahana - midrasz homiletyczny przeznaczony do odczytywania w dni świąteczne i niektóre szabaty; pochodzi z III w. n.e.(?) Pesikta Rabbati - zbiór kazań na święta i niektóre szabaty; skompilowany i zredagowany prawdopodobnie między VI-VII w. n.e. Tanchuma Jelamedenu - midrasz homiletyczny do całego Pięcioksięgu, znany w kilku kompilacjach. Zredagowany został ok. VIII w., lecz zawiera znacznie starszy materiał. Dewarim Rabba (do Ks. Powtórzonego Prawa) - między 450-800 r. n.e.; Szemot Rabba (do Ks. Wyjścia); Ba-midbar Rabba (do Ks. Liczb) oraz inne, pomniejsze midrasze. 4. Midrasze do pięciu Megillot obejmują pięć utworów zwanych Rabba (tj. wielkimi): 1) Echa Rabba (zob. wyżej); 2) Midrasz Szir ha-Szirim Rabbati - dzieło egzegetyczne, zawierające komentarze alegoryczne do Pieśni nad pieśniami, powstało ok. VI w.; 3) Rut Rabba (do Ks. Rut), obejmuje egzegezy i haggady, pochodzi z ok. 500 r.; 4) Kohelet Rabba z VIII w.; 5) Ester Rabba z XI w.; oraz inne, pomniejsze midrasze do Megillot. 5. Inne midrasze egzegetyczne wg kolejności ksiąg biblijnych: Midrasz do Ks. Jonasza, do Psalmów, Miszle (do Ks. Przysłów) i do Hioba. 6. Dzieła haggadyczne: a) dzieła o zasięgu ogólnym: Megillat Taanit, Seder Olam Rabba, Seder Olam Zutta, Pirke de-Rabbi Eliezer, Josippon, Sefer ha-Jaszar (zwany Toldot Adam). b) o mniejszym zasięgu: Midrasz wa-Jisa'u, Diwre ha-Jamim szel Mosze, Midrasz Petirat Aharon, Midrasz Petirat Mosze, Księga Danity Eldada ben Mahli, Sefer Zorobabel, Megillat Antiochos, Midrasz Elle Ezkera. 7. Midrasze etyczne: Derech Erec Rabba i Derech Erec Zutta, Tanna de-be-Elijahu, Midrasz Ma'ase Tora, Alfabet Ben Siry, Midrasz Temura, Midrasz chaserot wijterot. 8. Pisma ezoteryczne: Sefer Jecira (Księga Tworzenia) w języku okultystycznym opowiada o narodzinach i tworzeniu wszechświata, datowana na epokę gaonów (III-IV w.), zredagowana dużo Uterarisze 292 później - na początku epoki muzułmańskiej; Midrasz Tadsze; Midrasz Konen; Wielkie i małe Hechalot; Alfabet (Otijot) de-Rabbi Akiba; Sefer Raziel i Sefer ha-Razim. 9. Zbiory i komentarze zwane midraszami: 1) Jalkut Szinfoni - thesaurus midraszowy do całej hebrajskiej Biblii, złożony z ponad 50 dzieł, z których wiele zaginęło. Jego autorem był Szim'on ha-Darszan z Frankfurtu nad Menem. Powstał w XI lub XIII w. 2) Jalkut ha-Machiri zbiór pochodzący z płd. Francji z XIII lub XIV w. Obejmuje pisma prorockie i trzy duże teksty hagiograficzne. 3) Jalkut Reubeni - komentarz do Tory; zawiera głównie zbiór egzegez kabalistycznych do Pię-cioksięgu. 4) Midrasz ha-Gadol - największy zbiór midraszów do Pięcioksięgu, za jego autora uważa się obecnie Dawida ben Abrahama z Adenu, erudytę z XIII w. 5) Bereszit Rabbati - autorem był Mosze ha-Darszan z Narbony; na początku XI w. napisał komentarze biblijne i skompilował midrasze o niepewnym pochodzeniu. 6) Lekach Tow; autorem był Tobia ben Eliezer; dzieło powstało w XI-XII w.; dotyczy Pięcioksięgu - po części jest to komentarz, a po części haggada pochodząca z o wiele starszych pism. 7) Sechel Tow - antologia midraszów do Pięcioksięgu, autor Menachem ben Salomon napisał je w 1139 r., prawdopodobnie we Włoszech. 8) Midrasz Szemuel - kompilacja rozproszonych egzegez do Ks. Samuela, powstała po XI w. 9) Bereszti Zutta - komentarz do Ks. Rodzaju autorstwa Samuela ben R. Nissim Masnuta z Alep-po z XIII w.; dzieło będące kompilacją znanej literatury rabiniczej. 10) Pitron Tora - zbiór egzegez i kazań do Ks. Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa; powstało w Babilonii prawdopodobnie w IX w. Wszystkie wyżej wymienione utwory odzwierciedlają świat myśli i idei, w którym żyli Żydzi podczas długiej twórczej epoki, zwanej rabiniczną, i stanowią bazę judaizmu, takiego, jaki przetrwał po czasy współczesne. H. L. Strack, G. Stemberger, Einleitung in Talmud und Midrasch, Miinchen 1982; E. E. Urbach, The Sages, theirs Concepts and Beliefs, Jerusalem 1975; L. Ginzberg, The Legends ofthe Jews, New York 1909-1938; D. Malki, Le Talmud et ses maitres, Paris 1983; M. Balaban, Historja i literatura żyd. ze szczególnem uwzględnieniem historji Żydów w Polsce, Lwów 1925; Sz. Datner, A. Kamieńska, Z mądrości Talmudu, Warszawa 1988; W. Tyloch, Opowieści mędrców Talmudu, Gdynia 1993; R. Graves, Mity hebrajskie, Warszawa 1993; A. Cohen, Talmud, Warszawa 1995. Regina Gromacka „Literarisze Bleter" (Stronice Literackie) - ilustrowany tygodnik „poświęcony literaturze, teatrowi i sztuce", wydawany w Warszawie w jidysz przez B. Kleckina pod redakcją N. Majzla i Z. Bergnera. Z pismem współpracowali m.in. A. Kacyzne, J. Opatoszu, D. Piński, N. Pryłuc-ki, H. Cejtlin, M. Rawicz. 1924-1939 ukazały się 782 numery, w średnim nakładzie 5 tyś. Na łamach L.B. opublikowano setki nowel, wierszy, liczne powieści, eseje, biografie, recenzje, noty, nekrologi itp. Dorobek L.B. omówiono z okazji wydania 750 numeru (w nr 39-40 z 21 X 1938). M.R Loewenherz Henryk (Lwów 7 III 1871-Bu-dapeszt 9 VII 1936) - działacz polityczny. Pochodził z zamożnej rodziny bankierskiej. Studiował prawo we Lwowie (relegowany) Szwaj- carii i w Wiedniu (doktorat). W Szwajcarii został członkiem Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich, a następnie galicyjskiej PPSD. 1905 otworzył kancelarię adwokacką we Lwowie, w czasie wojny wspierał środowiska legionowe. Po 1918 z ramienia MSZ brał udział w konferencji pokojowej w Paryżu. 1922 zerwał z PPS z powodu niezgody na stanowisko partii wobec wschodnich granic i stosunku do mniejszości narodowych. Po przewrocie majowym w 1926 pracował w komisji ekspertów zajmującej się tymi zagadnieniami. 1928 został posłem z ramienia BBWR, dwa lata później senatorem. Współorganizował Instytut Badań Spraw Międzynarodowych (od 1928 wiceprezes). Brał udział w pracach nad konstytucją kwietniową. Mimo iż nie zmienił wyznania, rodzina wyprawiła mu pogrzeb chrześcijański. A.Ż. 293 Loewenstein Leon Władysław (Warszawa 3 VII 1836-Tóscheldorf 23 IX 1900) - przemysłowiec, filantrop, syn zamożnego kupca, bratanek L. Kronenberga. Studiował w Instytucie Leśnym na Marymoncie, następnie administrator majątku stryja, od 1857 zarządzał jego przedsiębiorstwami tabacznymi (przeszedł na wyznanie ewange-licko-reformowane). Od 1868 wszedł do spółki Lilpop, Rau i Ska (odtąd Lilpop, Rau, Loewenstein) i przyczynił się do jej świetnego rozwoju, wchodził też do władz innych przedsiębiorstw. W 1881 otrzymał tytuł barona od w. ks. Sachsen-Koburg-Gotha z nazwiskiem de Lenval. Po 1881 wycofał swe kapitały z Królestwa, mieszkał przeważnie we Francji i Belgii, a znaczne sumy przeznaczał na instytuq'e opieki nad dziećmi (m.in. w 1898 Instytut Leczenia Dzieci w Warszawie). Zmarł w swych dobrach w Austrii. Tom. Lubartów (woj. lubelskie) - założony w 1543 przez P. Firleja, od którego herbu Lewart otrzymało nazwę Lewartów (do pół. XVIII w.). Dzięki ogłoszeniu przez Firlejów wolności dla innowierców miasto stało się w XVI w. ośrodkiem reformacji. Pierwsze wzmianki o Żydach pochodzą z 1567. Zapewne już przed 1592 istniała gmina wyznaniowa, której prawa wielokrotnie potwierdzali właściciele miasta. Wykazujący dużą aktywność gospodarczą Żydzi, którzy osiedlili się w płd.-zach. części miasta (m.in. przy ul. Lubelskiej), w 1600 zamieszkiwali także wszystkie domy w rynku. 1717 ludność żyd. płaciła 1500 zł po-głównego a w 1736 - 2400 zł. Znaczny przyrost ludności żyd. zaznaczył się w XIX w. 1897 mieszkało tu 2623 Żydów (53% ogółu ludności), a w 1921 - 3269 (54%). Po deportowaniu do L. w V 1942 ok. l tyś. Żydów ze Słowacji, w X 1942 ludność żydowską skierowano do obozów zagłady w Bełżcu i Sobiborze, niszcząc obiekty gminy. Khurbn Lubartów: A macewe... (1947). W,W. Lublin (woj. lubelskie) - prawa miejskie otrzymał w 1317 jako miasto królewskie. Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1316. Gmina istniała prawdopodobnie już ok. pół. XIV w. Miała cmentarz, na którym do dziś zachował się nagrobek uczonego talmudysty J. Kopelmana (zm. w 1541), należący do najstarszych nagrobków żyd. w Polsce. 1336 Kazimierz Wielki pozwolił Żydom osiedlać się na terenie graniczącym z miastem, określanym później jako Piaski Żydowskie, a sam L. posiadał przywilej de non tolerandis Judaeis. Żydom pozwolono też zbudować oddzielne miasto na Podzamczu, poza murami miejskimi. Uzyskali liczne przywileje królewskie, m.in. (w 1567) na wybudowanie murowanej synagogi. W XVI i XVII w. kanał lubelski był jedną z trzech, obok Krakowa i Lwowa, największych, sławnych z nauki i kultury gmin w Koronie. W pół. XV w. mieszkało tu ok. 350 rodzin żyd. Na pocz. XVII w. liczba Żydów wynosiła ok. 2 tyś. W 1518 działała, słynna w całej Europie, jesziwa, której twórcą był rabin S. Szachna (zm. 1558); pierwszym przełożonym, mianowanym przez króla rektorem, został Salomon Luria zwany Maharszal (zm. 1573). Uczniem jesziwy był m.in. M. Isserles. Ok. 1547 założono jedną z pierwszych na ziemiach polskich drukarnię hebrajską. 1568 Żydzi prawdopodobnie uzyskali dla swego miasta przywilej de non tolerandis Christianis. 1581-1764 L. był obok Jarosławia miejscem obrad Sejmu Czterech Ziem (WaadArbaAracoi). Po powstaniu Chmiel-nickiego i najazdach wojsk kozacko-moskiew-skich (1648-1654) Żydzi osiedlali się na Starym Mieście, skąd kilkakrotnie byli usuwani. Dopiero uzyskanie w 1862 równych praw umożliwiło im osiedlanie się na terenie całego miasta. Ludność żyd. w XIX w. charakteryzował duży przyrost naturalny. 1857 w mieście mieszkało 8747 Żydów (56% ogółu ludności), a w 1897 ich liczba wzrosła do 23586 (50,9%). Pod koniec XVIII i w XIX w. L. był ośrodkiem chasydyzmu. Działał tu J. I. Hurwic (zm. 1815), uznawany za ojca chasydyzmu w Królestwie Polskim. W drugiej pół. XIX w. nastąpił rozwój gospodarczy miasta, które stało się ważnym ośrodkiem przemysłu. Powstawały organizacje reprezentujące różne nurty polityczne, rozwijał się ruch syjonistyczny. 1897 utworzono pierwszą szkołę hebrajską. Działał Bund, który podczas rewolucji 1905 organizował demonstracje. 1921 społeczność żyd. liczyła 37337 osób (34,7%). Działały liczne organizacje polityczne, od Bundu do Agudas Isroel. Największą aktywność przejawiali syjoniści. Istniały liczne szkoły żyd., biblioteki, towarzystwa społeczne i kulturalne, kluby sportowe. Wydawano prasę żyd., m.in. tygodnik „Lubliner Sztyme" (1922-1939). 1930 otwarto wybudowaną ze składek, działającą do 1939 wyższą uczelnię talmudyczną - Jesziwę Mędrców Lublina. Inicjatorem i pierwszym rektorem był rabin M. Szapiro. Na pocz. 1941 liczba Żydów wynosiła ok. 45 tyś. osób, w tym ok. 6300 uchodźców z innych miejscowości. Przed utworzeniem getta w III 1941 przesiedlono do okolicznych miejscowości ok. 10 tyś. Żydów. Masową zagładę rozpoczęli hitlerowcy w III 1942; ok. 30 tyś. osób deportowano do obozu w Betżcu, ok. 4 tyś. przesiedlono do Majdana Tatarskiego, a następnie zgładzono. Likwidacja getta nastąpiła 9 XI 1942. Pozostało kilkuset Żydów w warsztatach produkcyjnych, których zgładzono później m.in. w obozie na Majdanku. W L. znajdował się ośrodek koordynujący Zagładę Żydów z Generalnego Gubernatorstwa tzw. Akcją Reinhard kierował Odilo Globocnik. Bałaban M., Die Judenstadt von Lublin, Berlin 1919; Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów spoleczności żydowskiej Lublina, pod red. T. Radzika, t. I Lublin 1995, t. II Lublin 1998. W.W. Lubliner Ludwik Ozjasz (Warszawa 14 VIII 1809-Bruksela 25 II 1868) - polityk i publicysta. Pochodził z zamożnej ortodoksyjnej rodziny; maturę zdał jednak w wojewódzkiej szkole pijarów. Wziął udział w powstaniu listopadowym; relegowany z UJ wyjechał za granicę. Osiedlił się w Belgii. Współpracował z J. Lelewelem, działał w stowarzyszeniach emigracyjnych. Publikował o niepodległości Polski i kwestii żyd., m.in. Les Juifs en Pologne (1839), w 1856 prowadził w prasie belgijskiej kampanię przeciw antysemickiej nagonce dziennikarzy warszawskich („wojna żydowska"), bronił też J. Lelewela przed pomówieniami J. Czyńskiego o antysemityzm. Od 1860 pracował w Alliance Israelite Universelle, dwa lata później zaś założył Alliance Polonaise de toutes les croyances religieuses. 1863 w Komisji Długu Narodowego jako poborca podatku narodowego. A.Ż. Luksemburg Rozalia (Róża; Zamość 15 III 1870-Berlin 1511919) - działaczka socjalistyczna. Wychowana w zasymilowanej rodzinie kupca drewna osiedlonego od 1873 w Warszawie. 1888 podjęła współpracę z II Proletariatem, w 1889 zagrożona aresztowaniem wyjechała do Szwajcarii. Tytuł doktora nauk ekonomiczno-prawnych uzyskała w 1897 na podstawie pracy Die industrielle Entwicklung Polens (Leipzig 1898). Uczestniczyła w ruchu socjaldemokratycznym w zaborze pruskim oraz w Królestwie Polskim, była m.in. współzałożycielką Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i redaktorką or- 294 ganu prasowego „Sprawa Robotnicza". W polemikach prasowych i wystąpieniach na Międzynarodowych Kongresach Socjalistycznych (Zurych 1893, Londyn 1896) polemizowała ze stanowiskiem PPS w kwestii niepodległości Polski. Jej poglądy krytykował W. Lenin. Po studiach osiedliła się w Niemczech i związała z SPD (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec), z czasem obejmując przywództwo jej lewego skrzydła. Do 1905 współpracowała z SDKPiL, m.in. autorka programu partyjnego zatytułowanego Czego chcemy?. Lata I wojny światowej spędziła głównie w więzieniu. 1918 współorganizowała Komunistyczną Partię Niemiec (KPD), układała jej program. Po nieudanej rewolcie robotniczej w Berlinie aresztowana i zamordowana. A.Ż. Luria Icchak Aszkenazi (1534-1572) -jeden z największych mistyków w dziejach judaizmu, inicjator nowego nurtu kabały, zwanej luriańską. Studiował najpierw w Jerozolimie pod kierunkiem polskiego kabalisty Kalonymusa, później w Egipcie pod kierunkiem Dawida bez Zimra. Znaczną cześć życia spędził samotnie na wyspie na Nilu, będącej własnością jego teścia, a ostatnie cztery lata - w Safedzie. Początkowo studiował tam razem z wybitnym kabalistą M. Kordo-wero; po jego śmierci założył własny bet ha-mi-drasz liczący ok. 30 uczniów, ale tylko nielicznych z nich zaznajomił ze swoją ezoteryczną doktryną, którą miał mu objawić prorok Eliasz. Uważał się za mesjasza z domu Józefa, który wciela się w każdym pokoleniu i w sposobnym momencie wystąpi jako ostateczny zbawiciel. Ściśle przestrzegał reguł ezoterycznych. Zachowało się tylko jedno jego doktrynalne pismo, komentarz do Zoharu, napisany w młodości i znacznie odbiegający od późniejszego nauczania, oraz zbiór hymnów i ćwiczeń medytacyjnych (tikkunim). Za życia nie zezwalał uczniom na spisywanie swoich nauk. Zakaz ten zaczęli łamać niemal natychmiast po jego śmierci, chcieli bowiem uchronić nauki mistrza przed zapomnieniem i błędną in-terpretaq'ą. Zapiski udostępniali tylko nielicznym kabalistom, nie zezwalając na robienie odpisów. Dopiero w ostatnich latach XVI w. elementy doktryny luriańskiej zaczęły przedostawać się do szerszego obiegu. W efekcie powstało wiele jej wersji, niekiedy znacznie różniących się między sobą. Do naszych czasów zachowały się cztery: 1. Wersja Mosze Jona przedstawiona w dziele 295 Lwów Kanefe Jona. 2. Wersja Josefa ibn Tabula, wyłożona w dziele Derusz Chefci Bah. 3. Wersja Chama Witała, wyłożona najlepiej w dziele «Ec Cha-jim. 4. Wersja Israela Saruga przedstawiona głównie w dziele Limmude 'Acilut. Sarug nie był uczniem L. i swoją wiedzę oparł na wypożyczonych (wedle niektórych podań - wyłudzonych podstępem) rękopisach. Niemniej jego pisma zaczęły krążyć najwcześniej i jego neoplatońska wykładnia kształtowała początkowo obraz kabały luriańskiej. Dopiero wiele dziesięcioleci później obraz ten zaczęły korygować wchodzące do publicznego obiegu pisma innych uczniów, przede wszystkim Witała, które zostały uznane za najbardziej miarodajne. G. Scholem, Glówne prądy mistyki żydowskiej, tłum. J. Kania, Warszawa 1997. j.D. Luria Salomon ben Jechiel, Maharszal (Brześć Litewski 1510-Lublin 1573) - rabin; pochodził ze znanej rodziny rabinackiej. 1550 objął po teściu jesziwę w Ostrogu, którą rozwinął. Przejściowo był naczelnym rabinem Wołynia, w 1555 przeniósł się do Lublina, gdzie objął rektorat jesziwy. Z powodu sporu z Izraelem, synem rabina Salomona Szachny, wybudował osobną synagogę, zdolną pomieścić 3 tyś. osób, zwaną później od jego imienia Maharszal-szul. Krytycznie odnosił się do tradycyjnych talmu-dystów, szczególnie J. Karo. Poświęcił życie poprawnej edycji Talmudu. Autor ważnych dzieł religijnych: Jam szelSzlomo (Morze Salomona), Chochmat Szlomo (Mądrość Salomona) oraz kilku poematów religijnych (pijutim). A.Ż. Lwów (Ukraina, ukr. Lwiw) - od XIII w. ważny ośrodek gospodarczy i polityczny. Prawo magdeburskie uzyskał w 1356. Pierwsi Żydzi osiedlili się zapewne w pół. XIII w. Po przyłączeniu L. do Polski w 1349 przez Kazimierza Wielkiego Żydzi uzyskali takie same prawa jak w innych miastach państwa. Od II pół. XIV w. do ostatniego dziesięciolecia XVIII w. istniały dwie gminy. Liczniejsza, założona w 1352 poza murami miejskimi na Krakowskim Przedmieściu, druga, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1387, wokół ul. Żydowskiej. W 1550 L. zamieszkiwało 352 Żydów, do których należało 29 domów, a 559 Żydów z przedmieścia posiadało 52 domy. Gminy miały oddzielne synagogi i inne budynki publiczne. Wspólnie użytkowano cmentarz, o któ- rym wzmianki pochodzą z I pół. XIV w.; grzebano na nim także karaimów. Prawa Żydów regulowały przywileje królewskie. 1493 Jan Olbracht ograniczył prawa handlu Żydów. Kolejni władcy poszerzali lub ograniczali prawa dotyczące handlu i rzemiosła, biorąc często pod uwagę nieprzychylne Żydom stanowisko mieszczan. Na pocz. XVII w. żyd. rzemieślnicy stworzyli własne cechy. 1603-1609 trwał konflikt między Żydami a jezuitami, którzy rościli sobie prawo do terenu, na którym w 1582 wybudowano synagogę (zw. Synagogą Złotej Róży). Przedstawiciele gmin odgrywali wybitną rolę w Sejmie Czterech Ziem. Żydzi ucierpieli w okresie powstania Chmielnic-kiego (1648-1649) oraz wojen w II pół. XVII i na pocz. XVIII w. Dochodziło do pogromów; w 1664 na Krakowskim Przedmieściu śmierć poniosło ponad 100 Żydów. Mieszczanie domagali się ograniczeń dla Żydów, występowali przeciwko osiedlaniu się ich poza dzielnicą żydowską. Wielokrotnie (1656, 1709, 1710) ponawiano zakazy posiadania lub dzierżawienia nieruchomości poza terenem dla nich wyznaczonym, lecz Żydom udawało się omijać te zakazy. 1738 mieli 71 sklepów poza dzielnicami żyd. 1765 L. wraz z przedmieściami zamieszkiwało 6142 Żydów. W XVIII w. dochodziło do konfliktów religijnych (oskarżenia o „mord rytualny", nakłanianie do zmiany wyznania itp.), a także wewnątrz społeczności żyd. W1722 rabin lwowski Jakub Jozue wyklął zwolenników Sabataja Cwi. 32 lata później rozpoczął się konflikt ze zwolennikami J. Franka, który w końcu 1755 przyjechał do L. Został jednak zmuszony do opuszczenia miasta, a na zwolenników nałożono klątwę. 1759 odbyła się dysputa frankistów z ich przeciwnikami, po której Frank, jego żona, dzieci i zwolennicy przyjęli chrzest (do 11760 ponad 500 osób). Po połączeniu obu gmin w 1789 L. zamieszkiwało w 1800 -18302 Żydów. Ich liczba znacznie wzrastała, osiągając w 1910 - 57 tyś. (28% ogółu mieszkańców). Od końca XVIII w. zaczai do L. przenikać cha-sydyzm, który był jednak słabszy niż w pobliskich miasteczkach. Pierwszy chasydzki dom modlitwy (sztibl) powstał na pocz. 1. 30., a w 1838 było ich siedem. Na pocz. XIX w. L. stał się jednym z głównych ośrodków haskali na terenie Galicji, w dużym stopniu dzięki niemiecko-żyd. szkołom elementarnym - ok. 1788 było ich siedem - i seminarium nauczycielskiemu. Twórcą szkół (zamkniętych pod naciskiem ortodoksów w 1806) Lwów był H. Homberg. Do głównych przedstawicieli haskali w I poi. XIX w. należeli Rapaport, J. Er-ter, A. M. M. Mor, J. Blumenfeld. Maskilów w 1816 objęto klątwą, nie przeszkodziło to jednak w pozyskiwaniu nowych zwolenników, którzy na pocz. 1.40. XIX w. przy poparciu władz austriackich przejęli kierownictwo gminy. 1844 otwarto synagogę reformowaną - Tempel, której kaznodzieją został A. Kohn, wyznaczony w 1846 na rabina okręgu lwowskiego. Zginął w 1848, otruty z inspiracji miejscowych ortodoksów. Po jego śmierci kaznodziejami lwowskich maskilów, którzy tworzyli osobną wspólnotę religijną w ramach gminy, byli S. A. Schwabacher, Y. B. Lewinste-in, E. Caro. Istotny wpływ na życie religijne w XIX w. wywierali rabini J. S. Natanson, I. A. Et-tinger, I. Schmelkes. Ludność żyd. brała udział w wydarzeniach Wiosny Ludów, tworząc w 1848 oddział Gwardii Narodowej. W II pół. XIX w. część Żydów - szczególnie inteligencja - ulegała asymilacji: początkowo germanizacji, a następnie polonizacji. 1868 założono stowarzyszenie Schomer Israel, propagujące asymilację w duchu niemieckim, które wydawało czasopismo „Der Israelit". 1882 powstało stowarzyszenie Agudat Achim, reprezentujące prapolski kierunek asymilacji. Jego organem był tygodnik „Ojczyzna". W tym samym roku odbył się pierwszy tzw. wieczorek syjonistyczny. Pod koniec XIX i na pocz. XX w. wpływy zwolenników asymilacji słabły na korzyść syjonizmu. Do pierwszych organizacji syjonistycznych należały stowarzyszenia Mikra Kodesz (zał. 1883) i Syjon (zał. 1887). Syjoniści wydawali czasopisma „Przyszłość", „Wschód", „Ha-Karmel", „Der Weker", „Togbłat". W 1898 powstały w Galicji trzy dystrykty Światowej Organizacji Syjonistycznej - lwowski, krakowski, stanisławowski. Zaznaczyły się też wpływy socjalistów (działał tu H. Diamand). 1904 w ramach PPSD powstał komitet żyd., a w 1906 podczas kongresu lwowskiego powołano Żyd. Partię Socjaldemokratyczną. W L. koncentrowało się życie kulturalne i intelektualne Żydów galicyjskich. 1889 Ber Gimpel założył tu pierwszy stały teatr żyd. Działały liczne szkoły, biblioteki i wydawnictwa; aktywne były organizacje niepodległościowe młodych asymilatorów: Zjednoczenie -skupiające młodzież akademicką, i Związek Kół Młodzieży Polskiej Szkół Średnich im. B. Jose-lewicza. I wojna światowa wywarła niekorzystny wpływ na położenie ludności żyd. (migracje, gra- 296 bieżę mienia). W okresie wojny polsko-ukraiń-skiej o Galicję Wschodnią 22 XI1918 doszło do pogromu (ponad 150 zabitych, ponad 7 tyś. rodzin poszkodowanych). 1921 L. zamieszkiwało 76854 Żydów (35% ogółu ludności); tutejsza gmina była trzecią co do wielkości w Polsce. Kierował nią blok asymilatorów i ortodoksów, syjoniści byli w opozycji. Mimo trudności ekonomicznych, szczególnie podczas kryzysu początku 1.30. i antysemityzmu rozwijała się oświata i kultura, działały średnie szkoły żyd. Wydawano czasopisma, m.in. „Chwilę", wokół której powstało środowisko pisarzy polsko-żyd., „Lemberger Togbłat", integrujący młodych poetów żyd. Otwarto Żydowskie Muzeum Sztuki. Do VI1941 L. znajdował się pod okupacją sowiecką. Do miasta przybyły tysiące Żydów z terenów zajętych przez Niemców. Ok. 10 tyś. Żydów deportowano na wschód. Jednocześnie zezwolono na niektóre formy działalności kulturalnej w jęz. jidysz: utworzenie teatru, nadawanie audycji radiowej, wydawanie czasopisma. Po wkroczeniu Niemców L. zamieszkiwało ok. 160 rys. Żydów, w tym 40 tyś. uciekinierów z Polski i Czechosłowacji, których poddano różnym formom represji. Rozpoczęto je od zgładzenia kilkuset osób spośród inteligencji żyd. (VII 1941). Pod koniec tego miesiąca w ramach tzw. akcji Petlura śmierć poniosło ponad 2 tyś. Żydów. W morderstwach niejednokrotnie wykorzystywano tych Ukraińców, którzy opowiedzieli się po stronie hitlerowców. Od XI1941 ludność żydowską skoncentrowano w dzielnicy, w której następnie utworzono getto. Na pocz. 1942 przy ul. Janowskiej powstał obóz, głównie dla Żydów z Małopolski. Od III 1942 (wywieziono wówczas do obozu zagłady w Bełżcu ok. 15 tyś. osób) Niemcy rozpoczęli masowe deportacje Żydów. Po zgładzeniu w VIII 1942 ok. 50 tyś. osób, dla pozostałych utworzono wtórne getto, z którego kierowano Żydów głównie do obozu w Bełżcu. Podczas likwidacji getta (VI 1943) Niemcy napotkali zbrojny opór. Ok. 7 tyś. osób, które zdołały się uratować, skierowano do obozu przy ul. Janowskiej, zlikwidowanego w XI1943. M. Bałaban, Żydzi lwowscy na przelomie XVI i XVII w., Lwów 1906; Ja. Chonigsman, Katastrofa Iwowsko-go jewrejstwa, Lwów 1993; E. Jones, Żydzi Lwowa w okresie okupacji 1939-1945, Łódź 1999; Metamed, Lviv Jewish Community in Interwar Period (1918-1939). Ettmic and PoliticalAspects, Lviv 1996. W.W. Ł Łańcut (woj. podkarpackie) - założony między 1349 a 1369 w dobrach wojewody sandomierskiego Ottona z Pilczy. Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1554.1566 w Ł. mieszkało 5 rodzin żyd. (ok. 30 osób). W końcu XVI w. Ł. otrzymał przywilej de non tolerandis Ju-daeis. 1624 mieszkało ok. 18 rodzin żyd. (ok. 96 osób), do których, mimo zakazu, należały 4 domy. Żydzi nie mogli trudnić się handlem i rzemiosłem. W I pół. XVII w. istniała gmina żydowska, posiadała drewnianą synagogę i cmentarz. 1722 zezwolono Żydom osiedlać się, uzyskali zgodę na budowanie domów i handel, z wyjątkiem branż rzemieślniczych: rymarstwa, kuśnierstwa, szewstwa, garbarstwa i kowalstwa. Na miejscu drewnianej synagogi, która spłonęła w II pół. XVIII w., wybudowano nową murowaną w stylu barokowym (obecnie muzeum). 1765 mieszkało w Ł. 829 Żydów. Po I rozbiorze Polski, gdy Ł. znalazł się pod panowaniem Austrii, 1788-1792 działała w mieście Judische Normalschule, założona przez N. Homburga. Wpływy chasydyzmu zaznaczyły się od pocz. XIX w. (N. Horowitz - zm. 1831). Od 1870 działali asymilatorzy, natomiast pierwsza organizacja syjonistyczna Chibbat Cijon powstała na pocz. 1. 90. XIX w. 1870 w Ł. żyło 1113 Żydów (41,4% mieszkańców), w 1880 -1587 (45,6%) w 1900 - 1940 (35%), w 1921 -1925 (42,6%). Największą aktywność wykazywały organizacje syjonistyczne, głównie Tarbut i Iwrija. Założono także pozostającą pod wpływami Agudas Isroel szkołę dla dziewcząt Bet Jaków. W pierwszych dniach wojny Niemcy podpalili synagogę, a 22 IX 1939 ogłoszono zarządzenie o wydaleniu Żydów z miasta. Mieli się przenieść na tereny zajęte przez ZSRR. Część przesiedlonych tam pozostała, inni wrócili. Pod koniec 1940 było w Ł. ok. 1300 Żydów. 15 11942 powstało getto. Większość jego mieszkańców wywieziono do obozu Pełkiniach (VIII 1942), a pozostałych ok. 50 Żydów - do getta w Sieniawie (IX 1942), gdzie zostali rozstrzelani na cmentarzu (V 1943). Lanzut. Chajjeha we-churbanah... (1963); Łańcut. Studia i szkice z dziejów miasta, pod red. W. Bonusiaka, Rzeszów 1997. W.W Łomża (woj. podlaskie) - od 1556 przywilej de non tolerandis Judaeis. Żydzi powrócili dopiero po Kongresie Wiedeńskim. 1826 było ich 737, w 1852 - 2574, w 1897 - 9244 (54,5% ludności), w 1931 - 8912 (56,7%). Żydzi dominowali w życiu gospodarczym, m.in. w handlu hurtowym zbożem i drewnem. 1919 i 1926 w wyborach zdobyli połowę miejsc w radzie miejskiej. 1921 było w mieście 498 sklepów i warsztatów żyd., w tym 295 z pracownikami najemnymi. 1916 założono w Łomży żydowską szkołę średnią o polskim języku nauczania. Wielka jesziwa założona w 1883 r., w 1926 została przeniesiona do Petach Tikwa w Palestynie. Ukazywały się m.in. gazety „Łomżer Lebn", „Łom-żer Sztyme", „Łomżer Weker". Ostatnimi rabinami byli Aaron Bakst i Mozes Szackes. Kryzys gospodarczy i bojkot spowodowały odpływ Żydów z miasta. 1939 było w mieście 11 tyś. Żydów. IX 1939 miasto zajęła armia radziecka. 24 VI 1941 wkroczyli Niemcy. Getto powstało 12 VIII 1941. W czasie akcji z 17 IX 1941 zabito 3 tyś. osób. 2 XI 1942 zaczęły się deportacje do obozu w Zambrowie. Między 14 i 1811943 więźniowie z obozu zambrowskiego zostali deportowani do Auschwitz. Miejscem straceń tysięcy łomżyńskich Żydów były też lasy pod Giełczynem koło Łomży. Ziomkostwa łomżyńskich Żydów powstały po wojnie w Izraelu, Francji, Australii i USA. Łomże; ir ojflcum un untergang, ed. H. Sabatka, New York 1957 (jid.). AG. Łosice 298 Łosice (woj. mazowieckie) - prawa miejskie uzyskały w 1505, Żydzi osiedlili się prawdopodobnie w końcu XVII w. na początku XVIII w. mieszczanie skarżyli się królowi na konkurencję żyd. rzemieślników. 1765 było w Ł. i okolicy 389 żyd. płatników pogtównego. 1827 mieszkało w mieście 654 Żydów (42% ludności). Dalszy wzrost ich liczby łączył się z targami końskimi. 1897 było w Ł. 2396 Żydów (71%), w 1921 -2708 (70%), w 1939 około 2900. Getto utworzono w XI1941, osadzono w nim również Żydów z Sarnak oraz grupy z Kalisza, Ciechocinka, Łodzi i Poznania, ogółem około 5500 osób. 22 VIII 1942 Żydzi z Łosic zostali deportowani do Treblinki. Loszic, lezejcher an umgebrachte kehile, ed. M. Sze-ner, Tel Aviv 1963 (hebr., jid.). A.G. Łowicz (woj. łódzkie) - prawa miejskie uzyskał przed 1298. Własność arcybiskupów gnieźnieńskich. Żydzi zaczęli osiedlać się na początku XVI w. 1516 arcybiskup Jan Łaski usunął ich z miasta. Do 1797 obecność Żydów była dozwolona tylko w czasie targów. Regionalny synod w Łowiczu w 1556 postanowił ukarać czterech Żydów z Sochaczewa oskarżonych o profanację hostii. 1808 żyło w Łowiczu 60 Żydów (2,5% ludności miasta). 1829 wybudowano drewnianą synagogę, w 1.30-tych otwarto cmentarz. 1897 ukończono budowę dużej synagogi. 1828-62 Żydzi mogli mieszkać tylko w wyznaczonej części miasta. 1857 było w Łowiczu 1161 Żydów (21%), w 1897 - 3552 (35%). W XIX w. duże wpływy zyskał chasydyzm. Na początku XX w. zdobył wpływy Bund oraz syjoniści. 1917 do rady miasta wybrano 6 Żydów (połowa rady). 1921 mieszkało w Łowiczu 4517 Żydów (30%). 1933 doszło w mieście do antysemickich rozruchów. 1935-39 ukazywał się tygodnik „Mazow-szer Wochenblat". Po wkroczeniu Niemców we IX 1939 rozpoczęły się prześladowania. 11 XI 1939 spłonęła duża synagoga. V 1940 Niemcy zorganizowali getto. VIII 1940 było w nim 8200 osób, w tym również Żydzi z Aleksandrowa, Zgierza, Strykowa, Łodzi, Konstantynowa. Wykorzystywano ich zwłaszcza do robót melioracyjnych. Getto zlikwidowano w III 1941, mieszkańców wysłano do warszawskiego getta, pozostała tylko grupa rzemieślników. 17 VI1941 szef dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer wydał rozporządzenie zakazujące Żydom przebywa- nia w powiecie łowickim, a pozostałych w Ł. deportowano do getta w Warszawie. Łowicz; irbe-Mazowia u-sewiwa. Sefer zikaron, ed. G. Szaiak [Tel Awiw] 1966 (hebr., jid., ang.); Paweł Fijal-kowski, Dzieje Żydów w Łowiczu do 1861 roku, „BZIH" 1992 nr 1; Jakub Krzysztof Petelewicz, Dzieje ludności żydowskiej w Łowiczu 1939-1945, „Teka Historyka" 1988 zeszyt 11,12. A.G. Łódź (woj. łódzkie) - isniejąca od XIV w. osada miała charakter rolniczy; obecność nielicznych Żydów stwierdzono w 1718. Rozwój miasta datuje się od rozbiorów; w 1808 wśród 434 mieszkańców było 58 Żydów (13,4%), w 1820 liczba ich wzrosła do 259 (33,8%). Od 1827 ustanowiono dla nich rewir, poza którym - oprócz nielicznych wyj ątków - nie mogli mieszkać. Zniesienie ograniczeń w 1862 i szybki rozwój przemysłu włókienniczego spowodowały przyrost liczby mieszkańców do 59,4 tyś. w 1880 i 500,5 tyś. w 1914 (w tym Żydów 23,4% i 32,5%; ok. 20% stanowili Niemcy). Ł. stała się drugim po Warszawie ośrodkiem żyd. na ziemiach polskich, wpływającym na gospodarkę całego regionu; w wielu mniejszych miastach żyd. warsztaty odzieżowe pracowały dla firm łódzkich. Najszybciej wzrastał udział osób utrzymujących się z przemysłu i rzemiosła (40,1% ogółu Żydów zawodowo czynnych w 1897), malał nieco (choć rósł w liczbach absolutnych) w handlu i finansach (30,4%). Żydzi dominowali w zawodach handlowych i drobnym transporcie, stanowili blisko czwartą część rzemieślników (przeważali w branżach odzieżowych). Większość ludności żydowskiej składała się z robotników, chałupników, niezamożnych rzemieślników i handlarzy. Niewielka grupa należała do elity świata kapitału (m.in. rodziny Poznańskich, Eitingonów i Ko-nów), natomiast żyd. przedsiębiorcy przeważali w środowisku drobnego kapitału i mieli duży udział w kapitale średnim. Proletariat skupiał się w dzielnicy Bałuty, ludzie zamożni stopniowo przenosili się do centrum. Gmina żyd. powstała ok. 1807, w 1809 zbudowano bóżnicę, w 1811 cmentarz, od 1813 urzędował rabin. Cztery nowe synagogi powstały pod koniec XIX w., istniały liczne domy modlitwy, założono także nowy cmentarz, który przetrwał do dziś. Rozwijało się także życie kulturalne, przy czym pod koniec XIX w. powstało silne środowisko artystyczne (m.in. M. Trębacz, L. Pilichowski). 299 Łuck Wojna 1914-1918 i rewolucja znacznie osłabiły przemysł Ł., a zatem żyd. społeczność miasta. Po 1918 niektóre firmy upadły (m.in. fortuna Poznańskich), panowało bezrobocie, środowiska proletariackie znalazły się w nędzy. Kolejny cios przyniósł kryzys 1929-1935. W tych warunkach wzrastały wpływy syjonistów, a zwłaszcza lewicy; w XII 1938 (wybory do Rady Miejskiej) na listy Bundu i Poalej Syjon padło padło 57% głosów oddanych na listy żyd., syjoniści otrzymali 22%. Wbrew temu Ł. stała się jednym z najważniejszych ośrodków kultury i sztuki żyd. w Polsce. Powstała grupa Jung Idysz (m.in. J. Adler, W. Brauner, M. Broderson), tworzyli inni artyści, ukazywały się gazety i książki. W 1931 wśród 604,6 tyś. mieszkańców było 59% Polaków, 32% Żydów i 9% Niemców. Prześladowania (także wysiedlenia do Generalnej Guberni) Żydów rozpoczęły się niezwłocznie po wkroczeniu Niemców we IX1939. Getto powstało II1940 (od VIII 1941 kierowano do niego także Żydów z innych miast włączonych do Rzeszy, z Niemiec, Austrii, Luksemburga oraz Protektoratu Czech i Moraw; Ro-mów umieszczano w odrębnym obozie), zostało szczelnie izolowane od dzielnic „aryjskich" (m.in wprowadzono pieniądze gettowe), a kontakty mogły odbywać się tylko za pośrednictwem organów okupanta. Utworzono samorząd, podporządkowany bezwzględnie administracji niemieckiej, na którego czele stanął Ch. M. Rum-kowski, wykonujący wszystkie polecenia. Dysponował wobec mieszkańców pełnią władzy, zorganizował administrację (także policję), szkoły, aprowizację (zaopatrzenie było głodowe), opiekę społeczną. Niemcy traktowali getto jako zasób siły roboczej wykorzystywanej w miejscowych zakładach dla potrzeb III Rzeszy, toteż zaopatrzenie mieszkańców zależało od ich wysiłku produkcyjnego. Od I 1942 rozpoczęły się deportacje osób nieproduktywnych, początkowo do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem, następnie także do innych (m.in. do Auschwitz) oraz do obozów pracy. VIII 1944 odjechał transport z Rumkowskim; w getcie pozostało 600 Żydów do prac porządkowych oraz kilkuset, którzy zdołali się ukryć. 19 11945 Ł. została wyzwolona, w getcie przeżyło 877 Żydów, większość spoza Ł. Po 1945 Ł. stała się jednym z ważnych ośrodków życia żyd., siedzibą organizacji i wydaw- nictw, teatru, kongregacji wyznaniowej, szkół (m.in. krótki czas działała Wyższa Szkoła Rabi-niczna ze 100 studentami); l I 1946 mieszkało tu ok. 30 tyś. Żydów, wiosną 1947 ok. 15 tyś., kolejne fale emigracji zmniejszyły znacznie tę liczbę; w 1995 łódzka gmina wyznaniowa liczyła niecałe 150 wiernych. W. Puś, S. Liszewski (ied.), Dzieje Żydów w Łodzi 1820-1944, Łódź 1991; W. Puś, Żydzi w Łodzi podczas zaborów 1793-1914, Łódź 1998; I. (H.) Rubin, Żydzi w Łodzi pod niemiecką okupacją 1939-1945, Londyn 1988; P. Samuś (red.), Polacy - Żydzi - Niemcy w Łodzi w XIX-XX w. Sąsiedzi dalecy i bliscy, Łódź 1997; J. To-maszewski, Jews in Łódź in 1931 According to Stati-stics „Polin" 19911. 6, s. 173-200. Tom. Łuck (Ukraina, ukr. Łuck) - ślady osadnictwa Żydów sięgają X w.; w XIV w. osiedlili się karaimi. Pierwszy przywilej gmina otrzymała od kniazia Witolda w 1388. W okresie wygnania Żydów z Litwy (1495-1503) gmina przestała istnieć. Prawa Żydów w Ł. gwarantował przywilej, nadany przez Zygmunta I Starego w 1507. Zygmunt August, obawiając się, że Żydzi z powodu trudności opuszczą Ł., w 1556 nadał im takie same prawa jak mieszczanom chrześcijanom. Niejednokrotnie między Żydami a mieszczanami dochodziło do konfliktów na tle wysokości płaconych podatków. 1569 za niewywią-zanie się z powinności zamknięto synagogę i uwięziono starszyznę żydowską. W przywileju z 1580 Stefan Batory potwierdził prawa Żydów do zamieszkiwania w Ł. i zrównał ich z mieszczanami w płaceniu podatków na rzecz miasta. Zygmunt III Waza w 1600 zezwolił Żydom na samorząd w ich dzielnicy. Umożliwiło to m.in. wybudowanie w 1626 synagogi. Rozwój gminy zahamowało powstanie Chmielnickiego (1648-1649). Zginęli liczni Żydzi i karaimi. Po powstaniu gmina szybko podniosła się z upadku; jej przedstawiciele brali udział w Sejmie Czterech Ziem. Do najbardziej znanych rabinów w XVII i XVIII w. należeli: Mosze ben Jehuda ha-Ko-hen, Jakub Schor, Joel ben Izaak Halpern. Położenie Żydów pogorszyło się w II pół. XVIII w. 1764 oskarżono ich o „mord rytualny" (zmarł na torturach rabin Jehuda Zeew ben Towij), a w 1768 stali się ofiarami hajdamackich pogromów. 1765 w Ł. żyło 1012 Żydów, a społeczność karaimska liczyła 104 osoby. W okresie rozbiorów liczba ludności żyd. znacznie wzro- 300 sta po 1804, gdy ustalono dla nich strefę osiedlenia w Rosji. 1847 mieszkało w mieście 5010 Żydów (60% ogółu ludności), a w 1897 - 9468 (60%). Podczas I wojny światowej i po jej zakończeniu (1918-1920) ludność żyd. poniosła duże straty. Aby zapobiec pogromom, zorganizowano żydowską samoobronę. 1921 miasto zamieszkiwało 14 800 Żydów (70%), istniała też niewielka i uboga gmina karaimska. W okresie międzywojennym nastąpił wzrost liczby ludności żyd. oraz rozwój życia politycznego, oświaty i kultury. Wydawano m.in. tygodnik „Wołynier Prese" (1928-1938). Przed wybuchem II wojny światowej, gdy ludność żyd. miasta wzrosła do 19 tyś. osób (46%), działało ok. 50 synagog i domów modlitwy. Do VI1941 Ł. znajdował się w sowieckiej strefie okupacyjnej. Po wkroczeniu Niemcy zamordowali ok. 5 tyś. Żydów (VI-VII1941). Utworzono getto (XII 1941), do którego przesiedlano także Żydów z innych miejscowości. 19-23 VIII 1942 Niemcy zamordowali w pobliżu miasta (Wzgórze Polanka) ok. 17 tyś. osób. Pod koniec 1942 zgładzono pozostałych (ok. 500), zatrudnionych w warsztatach rzemieślniczych. Sefer Lutsk (1961). W.W. Łuków (woj. lubelskie) - miasto królewskie lokowane w 1403. Żydzi mieszkali w 1533, osiedlili się także karaimi. W XVII w. rabinami byli Joel Sirkes i Abraham Lissa. Podczas powstania Chmielnickiego gmina poniosła wielkie straty ludzkie i materialne, spłonęła również nowa synagoga. 1659 Żydzi z Ł. uzyskali przywilej królewski potwierdzający ich dawne prawa. W XVIII w. wzrastała liczba Żydów. 1765 było 543 Żydów (137 rodzin), w 1827 - 2114 (około 68% mieszkańców) i w 1897 - 4799 (około 55%). W XIX w. istniały duże grupy chasydów cadyków z Kocka, Aleksandrowa, Radzynia i Góry Kalwarii. 1906-1920 mieszkał tu cadyk Herszełe Morgensztern, prawnuk Menachema Mendla z Kocka. 1921 było 6145 Żydów .(49% ludności) i 348 żyd. warsztatów i sklepów. Spośród 24 radnych 10 było Żydami (w tym 5 z Bundu). 1939 mieszkało w Ł. około 6 tyś. Żydów. V1942 przesiedlono tu ponad 2000 Żydów ze Słowacji. X 1942 Żydzi ci wraz z 2 tyś. miejscowych zostali wysłani do Treblinki. Na początku XII 1942 ustanowiono zamknięte getto dla pozostałych Żydów. 2 V 1943 getto zlikwidowano. Sefer Łuków, gehejlikt der chorew geworener kehile, ed. B. Heller, Tel Aviv 1968 (hebr., jid.). A.G. M maca - chleb niezakwaszony; płaskie pieczywo wypiekane z ciasta powstałego przez zmieszanie mąki z wodą bez żadnych innych dodatków. Przeznaczone jest na święto Pesach, kiedy ma stanowić pamiątkę wyjścia Żydów z Egiptu. Maca jest wypiekana z mąki przygotowanej według ustalonych reguł, specjalnie dla tego celu. Wypiek podlega także ścisłym przepisom, aby uniknąć przypadkowego zakwaszenia mąki i ciasta. Od XIII w. datuje się przesąd chrześcijański, jakoby dla wypieku macy potrzebna była domieszka krwi chrześcijańskiej; zdarza się twierdzenie takie spotkać także współcześnie, w literaturze antysemickiej. R.R Machzikej ha-Dat - polityczna organizacja galicyjskiej ortodoksji żyd., powołana 13 III 1879 przez krakowskiego rabina Sz. Schreibe-ra i cadyka bełzkiego J. Rokeacha. Głównym jej celem była mobilizacja ludności żyd. przeciw działaniom asymilatorskiego ugrupowania lwowskiego Szomer Israel. Pierwszym etapem było poparcie dla kandydatury Schreibera w wyborach do wiedeńskiej Rady Państwa w 1879. Schreiber został wybrany we wschodnio-galicyjskim okręgu Śniatyń - Kołomyja - Bu-czacz, w parlamencie wszedł do Koła Polskiego. Kolejnym etapem była próba wymuszenia na władzach centralnych i krajowych wprowadzenia wzorcowego statutu gminnego, który przyznawałby rabinom dominującą pozycję. Projekt statutu ogłoszono w 1882 na ogólno-austriackim zjeździe rabinów obradującym we Lwowie. Głęboki kryzys w działalności ugrupowania wywołała nagła śmierć Schreibera w 1883. Niewielkie sukcesy przyniosły próby odnowienia działalności podejmowane w 1908 i 1931. Partia wydawała własny organ prasowy w jęz. hebrajskim „Koi Machzikej ha-Dat". A.Ż. machzor (hebr. cykl roczny) - modlitewnik zawierający zbiór modlitw przewidzianych na święta. W poszczególnych krajach ich zawartość może się różnić, przede wszystkim hymnami religijnymi odzwierciedlającymi miejscową kulturę Żydów. M. był często ilustrowany, współcześnie istnieją także wydania dwujęzyczne. R.R macówka (od hebr. maca) - prowadzona przez władze wszystkich większych gmin żyd. akcja sprzedaży mąki służącej do wypieku mac na święta Pesach. Gmina, wcześniej kahał, kontrolowała proces mielenia mąki na macę, ustalała stałą jej cenę, a następnie kontrolowała sprzedaż. Przeprowadzenie akcji macówkowej powierzano prywatnemu przedsiębiorcy, którego poczynania kontrolował miejscowy rabin. Mąka pej-saczna (z atestem rabina) była droższa niż zwykła. Zgodnie z kontraktem część zysku z jej sprzedaży należała się gminie i z tych funduszy żywiono w okresie Pesach miejscowych ubogich i samotnych (np. żołnierzy i aresztantów). A.Ż. Mahler Rafał (Rafael; Nowy Sącz 1899-Tel Awiw 1977) - historyk. Uczył się w jesziwie i gimnazjum w rodzinnym mieście, studiował historię w Wiedniu (doktorat w 1922). Nauczyciel żyd. szkól średnich w Polsce, brał udział w założonym przez E. Ringelbluma w Warszawie seminarium historii Żydów i redagował jego publikacje. 1937-1950 w Nowym Jorku, gdzie pracował jako nauczyciel oraz w oddziale Żyd. Instytutu Naukowego (JIWO). Następnie w Izraelu, wykładał historię gospodarczą w Tel Awiwie w Szkole Prawa i Ekonomii, od 1961 profesor dziejów Żydów wsch. Europy na Uniwersytecie w Tel Awiwie. W Polsce należał do Poalej Syjon lewicy, w Izraelu do Mapam. Interesował się zwłaszcza gospodarczymi i społecz- Majdanek 302 r 303 malarstwo i rzeźba nymi aspektami przeszłości, publikował książki i artykuły w jidysz, angielskim i hebrajskim, m.in. Jidn in amolikn Pojln in lichtfun cifem, Warszawa 1958;AHistory of Modern Jewry 1780-1815, London 1971. Tom. Majdanek - obóz koncentracyjny Waffen-SS na przedmieściach Lublina. Do 1943 nosił oficjalnie nazwę Obozu dla jeńców wojennych Waffen-SS, przetrzymywano tam jednak więźniów różnych kategorii. Podzielony był na pięć sekcji, w tym jedną dla kobiet i jedną dla zakładników, posiadał siedem komór gazowych, dwie szubienice oraz krematorium. W obozie przebywało (X 1941-YII 1944) około 500 tyś. więźniów z 28 państw, należących do 54 narodowości; prawie 360 tyś. zmarło bądź zostało zgładzonych. Spośród co najmniej 80 tyś. Żydów, którzy w różnym czasie znaleźli się w obozie, większość zginęła w komorach gazowych. A.Ż. Majmon Salomon ben Jehoszua (Sucho-wyborz pod Nieświeżem, Białoruś 1753-Zebrzy-dów na Śląsku 1800) - filozof. Otrzymał tradycyjne wychowanie religijne m.in. w jesziwie w Mirze. 1778 opuścił Litwę i osiadł w Berlinie. Tutaj związał się ze środowiskiem M. Mendel-sohna i pod jego wpływem poświęcił się filozofii. Komentował m.in. Metafizykę Ch. Wolfa, traktaty Majmonidesa, filozofię transcendentalną E. Kanta. Najważniejsze prace to: Kritische Untersuchungen ueber den menschlichen Geist (Lipsk 1797), Yersuch ueber die Transzendental-philosophie (Berlin 1790), zadedykowane Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, Philo-sop, Białoruśhisches Woerterbuch oder Beleuch-tung der wichtigen Gegenstaende der Philosophie (Berlin 1791) oraz Chibat ha-More (Berlin 1791, komentarz do Majmonidesa). 1872 ukazały się w Berlinie jego Lebensgeschichte, w 1913 wydano je po polsku w tłumaczeniu L. Belmonta. A.Ż. Makabi - żyd. organizacja sportowa o charakterze syjonistycznym nawiązująca do tradycji Judy Machabeusza (hebr. Jehuda Makabi), przywódcy powstania przeciw greckiej dynastii Seleu-cydów panującej w II w. p.n.e. w Palestynie. Syjonistyczne kluby sportowe powstawały od końca XIX w., a początek światowego ruchu M. da- tuje się na 1903. Na ziemiach polskich pierwsze kluby powstały na początku XX w. W Bielsku podjęto w 1925 próbę stworzenia organizacji krajowej, konkurencyjna inicjatywa powstała w 1928 w Krakowie. Dopiero w 1930 doszło do I Zjazdu Wszechświatowego Związku M. Oddział Polska. Siedzibę przeniesiono do Warszawy. W 1930 M. zrzeszała w Polsce około 30 tyś. członków w około 150 klubach, 1937 około 150 tyś. członków w około 200 klubach. M. organizowała mistrzostwa w poszczególnych dyscyplinach sportu, obozy i kursy instruktorskie, turystykę, reprezentowała żyd. sport na zewnątrz. Sportowcy brali udział w 2 letnich (1932,1935) i 2 zimowych (1933,1936) Makabiadach (Igrzyska Sportowe Wszechświatowej Organizacji M.). Kluby M. uczestniczyły w rozgrywkach sportowych w Polsce, zawodnicy uzyskiwali tytuły mistrzowskie, a wielu z nich reprezentowało Polskę podczas zawodów międzynarodowych, także na olimpiadach. Czołowi zawodnicy: M. Freiwald, H. Gottlieb, Metzendorf, F. Turecka, G. Berliner, H. Berson, T. Schonman, B. Hornstein, S. Lewin, O. Abel, K. Czysz, J. Liebfeld, T. Majorczyk, Z. Still, E. Orzechowski, E. Wittman, I. i G. Szrajbmanowie. A. Erlich. M. Enker, E. Gutek-Schiff. S. Finkelstein, H. Miickenbrun, E. Schónfeld, G. Dawidowicz. Sportowcy z M. brali udział w ruchu oporu po 1939 (członkiem M. był Mordechaj Anielewicz). W 1990 klub M. powstał w Warszawie. J.R. Maków Mazowiecki (woj. mazowieckie) -miasto królewskie, lokowane w 1424. Gmina żyd. istniała w II pół. XVI w. W końcu XVII w. mieszkaniec Makowa Nachman ben Natan został oskarżony o „mord rytualny" i stracony. August III potwierdził prawa makowieckich Żydów. 1765 kahałowi w Makowie podlegało 1258 płatników pogłównego, w tym w mieście żyło ich 431, reszta zaś w okolicy. 1808 było tu 2007 (72%) Żydów, w 1827 - 4090 (90%), w 1897 - 4480 (62%), w 1921 - 3369 (90%). W końcu XIX w. Natan Chilinowicz założył jeszi-wę działającą do 1939. Getto utworzono we IX 1941 r., uwięzionych zostało w nim około 5 tyś. Żydów. Między 14 i 18 XI 1942 nastąpiła akcja deportacyjna do Treblinki, która objęła ponad 500 osób. Pozostałe ponad 4 tyś. Żydów deportowano do Treblinki między 8 i 12 XII 1942. Zachował się budynek bet ha-midrasz wzniesiony w 1857. A.G. malarstwo i rzeźba W nowoczesnej sztuce środkowo-wschodniej Europy twórczość artystyczna środowisk żyd. w Polsce stanowi ważne, lecz wciąż niezbyt zbadane zagadnienie. Od około 1860 do II wojny światowej działało w Polsce ponad 600 żyd. malarzy, rzeźbiarzy i grafików. Decydujące znaczenie jako centra sztuki miały miasta: Warszawa, Lwów, Kraków, Łódź, a także Wilno; specyficzna polityczna sytuacja tego miasta przed 1914 stawiała go na polsko-rosyjskim pograniczu kulturowym. Duże skupiska artystów żyd. z Polski istniały w Paryżu i Berlinie, mniejsze w Wiedniu, Monachium, Londynie i Nowym Jorku. Od 1905 artyści żydowscy z Polski działali w Palestynie, tworząc w Jerozolimie pierwszą żydowską Szkołę Sztuki i Rzemiosła „Becalel". Żydowscy twórcy studiowali zazwyczaj w szkołach artystycznych w Krakowie, Warszawie i Wilnie. Uczestniczyli żywo w polskim życiu artystycznym, oprócz kilku malarzy i rzeźbiarzy pochodzących z Wilna i jego okolic, jak Marek Antokolski, Jacąues Lipchitz czy Lasar Segall, bądź z Wielkopolski, jak Leser Ury czy Jakob Steinhardt). Byli członkami niemal wszystkich polskich grup artystycznych. Reprezentowali Polskę na międzynarodowych wystawach, brali udział w oficjalnych polskich wystawach zagranicą. Stąd ich twórczość omawiana jest w opracowaniach poświęconych sztuce polskiej. W nowoczesnej sztuce żyd. w Polsce można wydzielić dwa okresy - pierwszy poprzedzał stworzenie żyd. instytucji życia artystycznego, drugi - to czas działalności tych instytucji. Cezura przypada na 1911; w Warszawie zorganizowano wówczas pierwszą wystawę sztuki żydowskiej, zaś we Lwowie założono Koło Miłośników Sztuki Żydowskiej. Prekursorem nowej żyd. sztuki w Polsce był Aleksander Lesser (1814-1884), znany warszawski malarz historyczny, związany z kręgiem postępowej synagogi na ul. Daniłowiczowskiej i salonem Henryka Toeplitza, autor pierwszych przedstawień o tematyce z historii Żydów Polskich (Kazimierz Wielki nadający prawa Żydom, ok. 1860) i obrazu Pogrzeb pięciu ofiar (manifestacji antyrosyjskiej w 1861) - alegorycznego przedstawienia solidarności społeczeństw polskiego i żydowskiego. Z tym samym kręgiem w Warszawie związani byli litograf Maksymilian Fajans (1827-1890), rytownik Henryk Redlich (1838-1884) oraz od 1861 Leopold Horowitz (1839-1917), pochodzący ze Słowacji akademicki malarz, autor portretów (Portret Leopolda Kronenberga, 1879) i kompozycji Żydowski bakalarz (1869) i Tisza be-aw (1870), pierwszych wystawionych w Polsce (w Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie) obrazów o tematyce żydowskiej, wykonanych przez artystę żydowskiego. Za twórców artystycznej tradycji Żydów polskich zostali uznani rzeźbiarz Marek Antokolski (1843-1902) z Wilna, działający w Petersburgu i Paryżu, oraz malarz Maurycy Gottlieb (1856-1879) z Drohobycza, uczeń Jana Matejki, działający w Monachium, Wiedniu i Krakowie. W ich twórczości ukształtowały się podstawowe dla sztuki żyd. motywy ikonograficzne i symbolika. Obejmowała ona sceny z życia religijnego i rodzinnego Żydów, typy charakterystyczne i widoki getta (Żyd-krawiec, relief z 1864; Najście inkwizycji na Żydów podczas tajnego świętowania Paschy [w Hiszpanii], relief z 1868-9 - Antokolskiego; Ślub żydowski, Pisarz Tory z 1877, Żydówka ze Wschodu, 1878 - Gottlieba), sceny i postaci z historii oraz literatury Rosji i Polski (Iwan Groźny, 1871 - Antokolskiego; Czaty, Jankiel i Zosia do utworów Adama Mickiewicza - Gottlieba), sceny ze Starego Testamentu (Mojżesz przed faraonem, rysunek, Sulamit - Gottlieba), sceny z Nowego Testamentu (Glowa św. Jana Chrzciciela, 1877 - Antokolskiego; Taniec Salome, 1879 -Gottlieba), a zwłaszcza z życia i męczeństwa Chrystusa. Postać Chrystusa Żyda symbolizowała w ich twórczości idee żyd. odrodzenia narodowego, wyrażała idee jedności judeo-chrześcijańskie-go świata, protest przeciw prześladowaniu Żydów (Ecce Homo, 1874 - Antokolskiego; Chrystus w świątyni, 1878, Chrystus przed sądem, 1878-9 - Gottlieba). Chrystus, Uriel Acosta (z dramatu Karla Gutzkowa) i Spinoza, ginący za prawdę w walce z ciemnotą i nietolerancją, stali się odbiciem światopoglądu obu artystów, rozdartych między tradycją własnego narodu a akceptacją nowego nieżyd. świata (Uriel Acosta i Judyta van Straaten, 1877 - Gottlieba, Spinoza 1881 -Antokolskiego). Wybitna akademicka twórczość Antokolskiego oddziała na większość żyd. rzeź- malarstwo i rzeźba 304 biarzy końca XIX w., którzy kształcili się w jego paryskiej pracowni. Podobnie malarstwo Gottli-ba, w którym pojawiły się zapowiedzi symbolizmu, wywarło decydujący wpływ na sztukę następnej generacji. Od 1. 80. XIX w. zaczęły się tworzyć żydowskie środowiska artystyczne w Królestwie Polskim - w Warszawie i Łodzi, w zachodnich guberniach Cesarstwa - w Wilnie i Mińsku oraz w Galicji - we Lwowie i Krakowie. Młodzi artyści uczyli się w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie u Matejki, Klasie Rysunkowej w Warszawie u Wojciecha Gersona oraz w Szkole Rysunkowej w Wilnie u Iwana Trutniewa. Studia kontynuowali w ASP w Monachium, Wiedniu, Petersburgu i w Paryżu. Najstarsze z nich było środowisko warszawskie, gdzie wkrótce po śmierci Gottlieba odbyła się pierwsza wystawa monograficzna jego twórczości w Salonie Józefa Ungra (1879-1880), zaś wystawienie w 1880 obrazów o tematyce żyd. przez Stanisława Heymana (1843-1915), ucznia Horowi-tza, Józefa Buchbindera (1853-1908?) i Edmunda Perlego (1862-1935) zapowiadało odrębny nurt malarstwa żyd. w Polsce. Maurycy Trębacz (1861-1941), Leopold Pilichowski (1869-1933) i Jakub Weinles (1870-1938), tworzący w Warszawie i Łodzi, zapoczątkowali w Polsce silny nurt, który można określić mianem malarstwa „tradycji żydowskiej". Pod względem formy malarstwo to sięgało genezą do akademizmu i realizmu typu „szkoły monachijskiej"; pojawiły się w nim jednak wpływy impresjonizmu i secesji. Dzieła tych malarzy, pozbawione światopoglądowych dylematów Gottlieba, niekiedy sentymentalne w ujęciu, łatwo docierały do przeciętnego żyd. odbiorcy, który znajdował w nich odbicie własnego świata. Ich obrazy oddawały nastrój żyd. domu i bożnicy (Wche-derze, około 1902 - Trębacza; Sukkot, 1894-5, Jom Kipur - Pilichowskiego; W synagodze, Sądny Dzień, około 1900 - Weinlesa). Malowali żyd. robotników i bezdomną biedotę, przedstawienia pogromów (Pięta, nawiązująca do ikonografii chrześcijańskiej - Pilichowskiego). W ich twórczości pojawiał się symboliczny motyw drogi, po której wiecznie wędrują zmęczeni życiem członkowie żyd. narodu (Tulacze, Na dworcu kolejowym, Gdzie jest spokój - Pilichowskiego, Z minionych dni, Emigranci, Los żydowski - Weinlesa). Pilichowski jako pierwszy interesował się problemem żyd. sztuki narodowej. Podobny typ malarstwa uprawiali młodsi o generację malarze - realiści Maurycy Minkowski (1881-1930) i Stanisław Bender (1882-po 1921). Minkowski, uznający dydaktyczny charakter sztuki, był autorem idealizowanych, utrzymanych w elegijnym tonie obrazów pogromowych (cykl Ofiary pogromu, 1906); w jego malarstwie często pojawiał się motyw drogi i tułactwa (Emigranci, Pożegnanie). Malował sceny z życia religijnego i rodzinnego Żydów (Wbożnicy, Kadisz). Bender około 1920 stworzył ekspresyjne Ocalenie Tory. W zachodnich guberniach Cesarstwa działali malarze: Jehuda Pan (1854-1937), twórca prywatnej Szkoły Rysunku i Malarstwa w Witebsku (1887), nauczyciel Marca Chagalla, autor realistycznych scen z życia Żydów i studiów portretowych (List z Ameryki, Rozwód, Zegarmistrz, czytający warszawski dziennik „Hajnt") i postimpresjonistycznych pejzaży; Jakub Kriiger (1869-1940), uczeń m.in. Horowitza, założyciel prywatnej Szkoły Rysunkowej w Mińsku (1906), portrecista, autor scen żyd. (Pisarz Tory, Żydowski sąd duchowny) i obrazu Pogrom (1905), zniszczonego przez policję podczas rewizji w pracowni; Leon Alperowicz (1874-1913) tworzący w Mińsku realistyczne, lecz o wpływach impresjonizmu portrety, pejzaże i sceny rodzajowe (Wieczór rodzinny, Krawcowa). Pochodzący z Mińska malarz Jakub Katzenbogen (1866-1913), założył (w 1896) znaną prywatną Szkołę Rysunku i Malarstwa w Łodzi. Mordechaj Cwi Mane (1859-1887), malarz i poeta hebrajski z Wilna, publikował w warszawskiej „Ha-Cefira" pierwsze artykuły na temat sztuki; Mojżesz Maj-mon (1860-1923), żyjący w Petersburgu, wystawiał w Warszawie w 1893 roku, nawiązujący do dzieła Antokolskiego, akademicki obraz Inkwizycja hiszpańska. Lazar Krestin (1868-1939) i Jehuda Epstein (1870-1945) po nauce w Wilnie oraz w ASP w Wiedniu osiedli w tym mieście i malowali obrazy z życia polskich Żydów (Nad Talmudem - Krestina; Na grobach, Grający w szachy polscy Żydzi - Epsteina). Epstein tworzył obrazy ze Starego Testamentu, wyróżniające się śmiałymi ujęciami perspektywy i oryginalnymi efektami kompozycyjnymi (Ma-chabeusze, Hiob, około 1900). 305 malarstwo i rzeźba Bardziej interesujący niż krąg „wileńsko-miński" działający w warunkach ostrej cenzury i polityki rusyfikacyjnej o tendencjach antysemickich, wydaje się krąg „krakowsko-lwowski" artystów, związanych studiami z SSP w Krakowie, zaś ideologicznie z organizacjami i czasopismami syjonistycznymi we Lwowie. W Krakowie za czasów Matejki studiowało wielu żyd. malarzy i rzeźbiarzy, w tym Samuel Hirszenberg, Efraim Mojżesz Lilien, Wilhelm Wachtel i Artur Markowicz. W ich twórczości tendencje akademickie zanikały na rzecz impresjonizmu, postimpresjonizmu, symbolizmu i secesji. Samuel Hirszenberg (1865-1908) z Łodzi obok salonowych scen z życia mieszczaństwa, realistycznych przedstawień z życia łódzkich robotników (Wfarbiami, Wieści z Argentyny - reakcja żyd. rodziny na list od emigrantów, po 1890), postimpresjonistycznych pejzaży i kompozycji dekoracyjnych malował obrazy symboliczne o tematyce żydowskiej, dzięki którym stał się kontynuatorem Maurycego Gottlieba. Żydowscy „sceptycy" Chrystus, Uriel Acosta i Spinoza stali się dla niego synonimem nowych sił narodu (Uńel Acosta i Spinoza, Miody Spinoza, Glo-wa Chrystusa). W obrazach Żyd-Wieczny Tulacz, Golus, Czarny sztandar, łączonych często w ideowy ciąg, Hirszenberg problem bezdomności i martyrologii narodu przemieniał na poszukiwanie definicji „żydowskości", którą dostrzegał w trwaniu przy tradycji religijnej. Narodowa „idea wewnętrzna" wiodła artystę do próby tworzenia stylu narodowego, który dzięki nowemu typowi ekspresji i odejściu od europejsko rozumianej „helleńskości" wyrażałby ideę przyszłej ojczyzny. Artur Markowicz (1872-1934) z Krakowa, autor impresjonistyczno-symbolistycznych scen obrzędowych, obyczajowych, widoków getta i portretów jego mieszkańców, ujmował tradycję - dawne formy egzystencji w getcie i psychikę („duszę") jego mieszkańca, dla którego religia staje się źródłem pocieszenia, pozwalając oderwać się od stanu smutku i beznadziejności (Sądny dzień, Adoracja Tory, Kadisz). Malował około 1906 przedstawienia pogromowe i Ecce Homo. We Lwowie w połowie XIX wieku kształtowało się postępowe środowisko (skupione wokół Tem-plum, otwartego w 1848 roku), które po upadku powstania styczniowego 1863 wchłonęło tradycje warszawskiego kręgu synagogi na ul. Daniłowiczowskiej i salonu Henryka Toeplitza. Z założoną w 1868 organizacją Szomer Israel związany był już Maurycy Gottlieb. W 1. 80. powstał we Lwowie krąg młodych syjonistów, którego jednym z twórców był literat i rzeźbiarz Alfred Nossig. W 1887 powstało towarzystwo Syjon, w 1892 opublikowano Program mlodzieży żydowskiej, wysuwający ideę niezależnej polityki narodowej, w 1897 założono w Palestynie pierwszą galicyjską kolonię, której kierownikiem został znany później łódzki krytyk i literat Zygmunt Bromberg-Bytkowski. Młodzi działacze i krytycy, wśród których znaleźli się Oskar Aleksandrowicz, Ruben Brainin, Martin Bu-ber, S. B. Buchstab, Eleazar Byk, Cecylia Kuhmerkerówna, Zygfryd Naumberg i Ariech Wein-stock, wydawali po polsku pisma „Moriah", „Jedność", „Wschód" i „Rocznik Żydowski". W tym właśnie kręgu kształtowali się ideowo Efraim Mojżesz Lilien i Wilhelm Wachtel. Wspomniane pisma publikowały artykuły o sztuce żyd. i fotografie dzieł Leopolda Pilichowskiego, Jakuba Weinlesa, Samuela Hirszenberga, Leopolda Gottlieba, Jerzego Merkla, rzeźbiarzy Borysa Schatza i Henryka Hochmana. Efraim Mojżesz Lilien (1874-1925) z Drohobycza, tworzący w Berlinie, stał się w początkach XX wieku najbardziej znanym żyd. rysownikiem i ilustratorem. W ilustracjach do wydawanych po polsku i niemiecku książek i czasopism przeciwstawiając się malarzom „żyd. tradycji", stworzył pierwszy graficzny „nowożydowski" styl, w którym motywy zdobnicze, znane z tradycyjnych wyrobów złotnictwa (np. z warsztatu Barucha Dornhelma we Lwowie), dekoracji synagog, manuskryptów i grobów łączył ze starohebrajską lub współczesną, polityczną tematyką. Operował płaską formą o silnie podkreślonym konturze, kontrastując płaszczyzny czerni i bieli, stylizował pod wpływem secesji i japońskiej grafiki postaci ludzi, pejzaż czy architekturę. Do ilustracji politycznej (np. Ofiarom Kiszyniewa, 1903) czy propagandowej syjonistycznej (Z getta do Syjonu, 1901) wprowadził żydowskie motywy symboliczne jak Gwiazdę Dawida, me-norę (symbol prawdy, wolności, piękna), Torę, czy socjalistyczne jak motyw wschodzącego słońca (symbol wyzwolenia). malarstwo i rzeźba 306 Wilhelm Wachtel (1875-1942), malarz i ilustrator, także odcinał się od malarzy „żyd. tradycji". Związany z syjonizmem, kształtował wizualne formy propagandy tej ideologii. Tworzeniu narodowej symboliki towarzyszyła ideologia „czynu", aktywna obrona interesów narodu, zwłaszcza wobec pogromów w Cesarstwie Rosyjskim (Kiszyniew, 1903), później na Ukrainie (Chrystus w dzielnicy pogromowej, 1920 - z postacią Chrystusa bliską rzeźbie Anto-kolskiego). Podejmował także motywy biblijne (Judea, 1900; Salomon). Ilustrował wspomniane lwowskie czasopisma. Dużą role w żyd. środowisku artystycznym odgrywała nieliczna grupa rzeźbiarzy. Twórczość Józefa Gabowicza (1862-1939) z Warszawy, Eliasza Giinzbur-ga (1859-1939) z Grodna, ucznia Antokolskiego, Leopolda Bernsteina-Zinajewa (1868-1944) i Abrahama Eisenberga (1879-1956) z Wilna, Nachuma Aronsona (1872-1943) z Wi- tembszczyzny, uczniów szkół artystycznych Warszawy i Wilna, ASP w Petersburgu i paryskiej pracowni Rodina, początkowo akademicka, zmieniała się pod wpływem sztuki francuskiej, ewoluując w kierunku symbolizmu i secesji. Obok portretów (Zamenhoffa - Gabowicza, Antokolskiego -Giinzburga; Tołstoja - Bernsteina-Zinajewa i Aronsona) wykonywali kompozycje symboliczne (Walka o chleb, Wyzwolenie - Gabowicza; Pragnienie, Sen - Aronsona), biblijne (Ezra - Bernsteina-Zinajewa; Jeremiasz na gruzach świątyni - Giinzburga), mitologiczne (Salome - Aronsona), o tematyce społecznej (Wieści zza morza - Gabowicza). Na tym tle odrębne miejsce zajmuje twórczość Eisenberga - autora wielofiguralnych, realistycznych, lecz nieco groteskowo ujętych kompozycji rodzajowych z życia prowincjonalnych Żydów (Muzykanci, Pogrzeb w mafym miasteczku, O zmroku), a także kompozycji UńelAcosta (1907) i Wygnańcy (1916). Najwybitniejszym rzeźbiarzem przełomu wieków okazał się Henryk Glicenstein (1870-1942), wykształcony w Monachium, zamieszkały w Rzymie, Warszawie i Nowym Jorku. Rzeźbił portrety (S. Hirszenberga, d'Annunzia), sceny o tematyce rodzajowej i społecznej (Staruszka, Grabarz), mitologiczne, kompozycje symboliczne o tematyce żyd. i chrześcijańskiej. Najważniejszymi z nich są przedstawienia Śpiący Mesjasz (1906), symbolizujący naród żydowski, oczekujący na wyzwolenie oraz BarKochba (1906), walczący przeciw wrogom; wykonywał przedstawienia Chrystusa (Ecce Homo, Zmartwychwstanie, Madonnę, świętych o rysach semickich). Początkowo zwolennik akademizmu, zmienił swój warsztat pod wpływem impresjonizmu i symbolizmu Rodina, twórczości Bourdelle'a oraz rzeźby prymitywnej (Pionierka, 1938). Około 1930 wykonywał ekspresyjne, groteskowe rysunki piórkiem o tematyce chasydzkiej. Zbliżonym w typie twórczości do Glicensteina był Henryk Hochman (1879-1943), związany z Wilhelm Wachtel, Portret chłopca (pastel) 307 malarstwo i rzeźba Krakowem, twórca portretów (literata Grzegorza Glassa), kompozycji symbolicznych i mitologicznych oraz przedstawień o tematyce żyd. (Przyjęcie Żydów do Polski, Szma Israel). Dwaj następni rzeźbiarze byli wybitnymi działaczami syjonistycznymi. Alfred Nossig (1864-1943), polityk i literat (m.in. twórca dramatu Król Syjonu, poświęconego Bar Kochbie z 1885) jako rzeźbiarz był samoukiem. Stworzył przedstawienia historycznych i legendarnych postaci żydowskich, które miały złożyć się na narodowy Panteon - Król Salomon, Juda Machabeusz, Żyd-Wieczny Tutacz, ujęty w chwili, gdy dochodzi na szczyt góry Karmel i dostrzega kraj przodków (1899). Borys Schatz (1867-1929) uczył się w Wilnie i Warszawie, gdzie debiutował; był współpracownikiem Antokolskiego w Paryżu. Pragnął odrodzić żydowską sztukę dekoracyjną poprzez wykorzystanie tradycyjnych form i ornamentów rzemiosła i iluminatorstwa, dostosowanych do panującego wówczas w Europie stylu secesji. Jego rzeźby, a zwłaszcza płaskorzeźby (uznane przez artystów żyd. w Polsce za tradycyjną formę narodowej sztuki), ukazywały sceny biblijne, symboliczne (Tęsknota za ojczyzną, Modlitwa pośmiertna za Teodora Herzla) i portrety (Antokolskiego, Antoniego Rubinsteina). Kongresy Syjonistyczne w Bazylei organizowane od 1897 roku, oddziałały na tematykę twórczości artystów z Polski. Jednym z pierwszych dzieł powstałych pod ich wpływem był tryptyk Trębacza Izrael (Przeszlość - Jeremiasz opłakujący zniszczenie Jerozolimy, Teraźniejszość - Pokuta, Przyszlość - Sen) z 1902 roku; trzecia scena z wizją anioła z palmą (symbolem pokoju) miała symbolizować powrót do Ziemi Obiecanej. W obrazie Pilichowskiego wokół Drzewa Wolności, posadzonego pod Jerozolimą skupiła się grupa Żydów powracających z diaspory. Także wspomniane dzieła Liliena, Nossiga czy Glicensteina powstały w związku z ideologią Kongresów (Śpiącego Mesjasza Glicenstein na kongresie w 1905 ofiarował „narodowi żydowskiemu"). Na pierwszej wystawie sztuki żyd. podczas kongresu w 1901 wystawiono m.in. dzieła Antokolskiego, Liliena, Nossiga i Lessera Ury'ego. W referacie na kongresie Buber twierdził, że dopiero „odrodzenie narodowe" i ideologia syjonistyczna mogą przyczynić się do stworzenia niezależnej sztuki żydowskiej, której celem będzie „estetyczne wychowanie narodu". Rok później w Berlinie, który w początku XX wieku (w związku z represjami wobec Żydów w Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim) stał się głównym żyd. centrum artystycznym, założono Stowarzyszenie dla Wydawnictw Żydowskich (jego członkami zostali m.in. Buber, Lilien i Nossig). 1906 Nossig i Pili-chowski zorganizowali w Berlinie wystawę artystów żyd. z udziałem ponad 50 twórców z różnych stron Europy; największą liczebnie grupę stanowili artyści pochodzący z Polski. Odtąd sztuka żydowska pojawiła się jako odrębny problem życia artystycznego. Kongres w 1905 zatwierdził także postulat założenia Szkoły Sztuk i Rzemiosł „Becalel" w Jerozolimie; w następnym roku twórca szkoły Schatz w towarzystwie Liliena wyjechał do Palestyny. Wśród profesorów uczelni znaleźli się S. Hirszenberg i L. Gottlieb. Wielu artystów z Polski odwiedzało Jerozolimę i szkołę. Wkrótce w malarstwie i grafice Żydów polskich ukształtował się odrębny nurt twórczości - widoki i sceny rodzajowe z Palestyny; były to m.in. grafika Liliena, obrazy S. Hirszenberga, Wachtla, Markowicza, Adolfa Behrmana (1880-1942) i Maxa Hanemana (1882-1940/4) z Łodzi czy Ben-ciona Cukiermana (Zukermana) z Wilna. Od końca XIX wieku poszukiwano w twórczości współczesnych artystów żydowskich, podobnie jak w tradycyjnym rzemiośle i sztuce ludowej, cech, które mogłyby być określone jako narodowe. Zajmowali się tym m.in. Pilichowski, Minkowski, Lilien. Buber tych cech doszukiwał się w obrazach pochodzącego z Wielkopolski, zamieszkałego w Berlinie malarza Lessera Ury (1861-1931). Jego twórczość wykazuje analogie z twórczością S. Hirszenberga (m.in. obraz Jerozolima z 1895 roku, symbolicznie przedstawiający stan narodu w diasorze); malował monumentalne kompozycje z postaciami z Biblii, ujmując ich jako bohaterów - dumnych buntowników o silnej woli (Jeremiasz, Modlitwa mtodego Dawida, Mojżesz rozpościera ciemności nad Egiptem). Impresjonistyczne pejzaże o intensywnych, ujmowanych w ostrym świetle barwach, ujawniające - według Bubera - „orientalne wpływy" w widzeniu świata, zapowiadały ekspresjonizm. malarstwo i rzeźba 308 Pod wpływem Bubera znajdował się Jakob Steinherdt (1887-1968), pochodzący z Żerkowa w Wielkopolsce ekspresjonistyczny malarz i grafik, zamieszkały w Berlinie, członek grupy Die Pathe-tiker (założonej wspólnie z Ludwigiem Meidnerem w 1912). Tworzył apokaliptyczne wizje zagłady (Potopu, Sądu Ostatecznego, Plag), sennych widziadeł, pogromów, przedstawienia proroków, sceny z życia religijnego i rodzinnego Żydów w Żerkowie i w Wilnie (z 1917), typy żebraków, pełne nastroju grozy i niesamowitości, ukazywały zdeformowane, ekstatyczne postaci, wirujące domy, pejzaż, wnętrza, oświetlone migotliwym światłem świec, lamp i księżyca. Ilustrował utwory żyd. pisarzy (Pereca). Był profesorem i dyrektorem „Becalelu" (1948-1957). W Berlinie działali także impresjonistyczny grafik Adolf Edward Herstein (1869-1932) z Warszawy oraz dwaj ekspresjoniści Józef (Josef) Budko (1888-1940) z Mazowsza i Issai Kulwiański (Kulyianski; 1892-1970) z Litwy, którzy uczyli się w Szkole Rysunkowej w Wilnie, później w uczelniach berlińskich. Budko i Kulwiński tworzyli małomiasteczkowe, nastrojowe sceny żydowskie i portrety (W małym miasteczku w Polsce - Budki, Moi rodzice - Kulwiańskiego). Budko uprawiał grafikę (cykl Z Plońska, 1913), ilustrował (podobnie jak Steinhardt) Hagadę. W Dreźnie z kręgiem ekspresjonistycznej grupy Dresdner Sezession związany był inny uczeń szkoły wileńskiej i akademii berlińskiej i drezdeńskiej Lasar Segall (1891-1957). Jego prace m.in. o tematyce żyd. (w związku z pobytem w rodzinnym Wilnie w 1917) wyrażać miały „wewnętrzną prawdę" i niedolę człowieka (Kadisz, Wieczni tutacze). Postacie zbudowane są z ostrych, zgeome-tryzowanych form; dominującym elementem stały się zwrócone w stronę widza głowy o magicznym spojrzeniu, które uznano za wpływ mistyki żydowskiej. 1924 przeniósł się do Sao Paulo, gdzie stał się współtwórcą nowego malarstwa brazylijskiego. W Monachium działał Stanisław Stiickgold (1868-1933) z Warszawy, autor prymitywizujących, ekspresyjnych portretów (Portret poetki Else Lasker-Schiiler, 1916), wizerunków proroków i dekoracyjnych martwych natur. Jedyny pochodzący z Polski uczestnik ruchu dadaistycznego Marceli Słodki (1892-1943), autor plakatu do pierwszego wieczoru „Cabaret Yoltaire" w Zurychu w 1916 roku, wykonywał ekspre-sjonistyczne grafiki (W kabarecie, 1916); później w Paryżu jego twórczość malarska zbliżyła się do Ecole de Paris. Na początku XX wieku w Krakowie doszło do rozłamu w środowisku artystów żydowskich powiązanych z ASP. Z jednej strony stanęła grupa uznająca prymat narodowej ideologii i tradycji, w tym S. Hirszenberg, Wachtel i Markowicz. Z drugiej - zwolennicy „malarstwa czystego", oderwanego od polityczno-narodowych idei, m.in. Abrahama Neuman, Jakub Glasner czy Leon Rosen-blum. Znany krytyk Mieczysław Sterłing pisał w „Izraelicie" w 1911 roku: „Budzący się nacjonalizm żyd. stworzył sobie «sztuczne» nowe upragnienie - tęsknotę sztuki żydowskiej. (...) Tej nauki Neuman nie usłuchał - nie widział on, na kształt szkoły Becalelu, jedynych motywów wzruszenia w symbolicznym trójkącie i literach hebrajskich. Spojrzał w naturę". Przeprowadzona (po śmierci Matejki) przez Juliana Fałata w 1895 reforma uczelni spowodowała, że w twórczości młodego pokolenia artystów tematyka narodowa zeszła na drugi plan na rzecz pejzażu. Nowy zespół profesorów, w tym zwłaszcza Jan Stanisławski, Leon Wyczółkowski, Jacek Malczewski, Józef Pankie-wicz, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer i Wojciech Weiss, stworzył możliwość bezpośredniego kontaktu z nowymi tendencjami sztuki europejskiej. W uczelni studiowało wielu artystów żydowskich, w tym wspomniani już uczniowie Stanisławskiego - Abrahama Neuman (1873-Kraków 1942), Jakub Glasner (1879-1942) oraz Leon Rosenblum (1883-1942/3), autorzy postimpresjonistycznych pejzaży z okolic Krakowa i z Tatr. Przedstawiciele następnej generacji, studiujący w pracowni Pankiewicza, którzy przejęli od swego profesora „lekcję" Cezanne'a, wyjadą do Paryża, gdzie staną się współtwórcami Ecole de Paris. Ich poprzednikami okazali się, działający w Paryżu na przełomie XIX i XX wieku: Leopold Loevy (1857-1910) ilustrator i portrecista z Warszawy, Leon Hirszenberg (1870-1915), brat Samuela, Leon Kaufman (ps. Kamir, 1972-1933) z Warszawy oraz Ludwik Cylkow (1877-po 1934) także z Warszawy - autorzy nastrojowych pejzaży i symbolistycznych kompozycji portretowych (Zamyślenie - L. Hirszenberga, Nocny ptak - Kaufmana). 309 malarstwo i rzeźba W polskiej kolonii artystycznej w Paryżu, obejmującej w 1913 r. 300 malarzy i rzeźbiarzy, artyści żyd. pochodzenia mieli wybitną pozycję. Współtworzyli organizacje (Koło Polskie Literacko-Arty-styczne, Towarzystwo Polskie Artystyczno-Literackie, Towarzystwo Artystów Polskich, od 1927 Związek Polskich Artystów Plastyków), uczestniczyli w organizacji wystaw i reprezentowali Polskę na paryskich salonach i międzynarodowych wystawach. Zachowywali zazwyczaj ścisłe kontakty z Polską, wysyłając dzieła na polskie i żydowskie wystawy, byli członkami najważniejszych krajowych grup artystycznych. Z kolei większość artystów działających w Polsce odbywała dodatkowe studia, bądź okresowo pracowała w Paryżu. Stąd nie można oddzielać środowisk „krajowych" od paryskiej kolonii, a także artystów żydowsko-polskich od polskich. Duże znaczenie miała działalność kilku krytyków artystycznych, którzy artykuły i recenzje z wystaw zamieszczali w paryskiej i polskiej prasie - Mieczysława Goldberga (Goldberga), Adolfa Baslera, Jana Topassa, Waldemara George'a (Waldemara Jerzego Jarocińskiego), Chila Aronsona (Franciszka Biedarta) i Hersza Fenstera. Marszandem wielu artystów żyd. - obok Modiglianiego - między innymi Haydena, Kislinga i Soutina, był Polak Leopold Zborowski. W Paryżu działały galerie prowadzone przez Jadwigę Zakową (wdowę po artyście) i Stanisława Śliwińskiego, w których wystawiali artyści z Polski. W sztuce paryskiej kolonii wyróżnić można trzy formacje: pierwsza, najstarsza z nich, obejmuje postimpresjonistów i zwolenników neoklasycyzmu, druga - kubistów i przedstawicieli awangardy, trzecia - ekspresjonistów Ecole de Paris. Do pierwszej formacji zaliczyć można kilku wybitnych artystów: Melę Muter, Leopolda Gottlie-ba, Eugeniusza Żaka, Jerzego Merkla, Adolfa Milicha, Romana Kramsztyka, Szymona Mondza-ina i Mojżesza Kislinga. Malowali oni południowe pejzaże, ekspresyjne portrety, akty i kompozycje figuralne, czasem idylliczne z parą kochanków w antycznej stylizacji, czasem o charakterze symbolicznym o tematyce chrześcijańskiej lub przedstawienia rybaków, cyrkowców, żebraków i ludzi marginesu, wreszcie chorych i upośledzonych. Na przykładzie ich twórczości śledzić można kształtowanie się Ecole de Paris. Mela Muter (Melania z Klingslandów Mutermilchowa; 1876-1967) po przyjeździe do Paryża w 1901 malowała pod wpływem Ecole de Pont-Aven, zwłaszcza Władysława Ślewłńskiego, pejzaże morskie i miejskie z Bretanii oraz mizerabilistyczne sceny rodzajowe z kalekami i biednymi (La jota, 1913). Około 1910 w jej pejzażach i portretach pojawiły się wpływy Cezanne'a i wczesnego kubizmu. Leopold Gottlieb (1879-1934), brat Maurycego, kształcił się w ASP w Krakowie i Monachium. 1910 był profesorem Becalelu, podczas wojny służył w legionach Piłsudskiego. Początkowo malował w ściemnionej tonacji ekspresyjne, silne w psychologicznym wyrazie portrety męskie, symboliczne kompozycje o tematyce żyd. i egzystencjalnej, później podejmował tematy chrześcijańskie (Ostatnia wieczerza, Pięta, 1908), dramatyczne sceny z życia ubogich i cyrkowców, motywy pracy. Jego obrazy z około 1910 wykazują wpływy Cezanne'a, malowane po 1920 ekspresjonistyczną geo-metryzację, wreszcie przed śmiercią tworzył utrzymane w białych tonacjach, zdematerializowane przedstawienia kobiet. Eugeniusz Żak (Żak; 1884-1926) i Jerzy (Georg) Merkel (1881-1976) łączyli w twórczości echa stylizacji P. Puvisa de Chavannesa, M. Denisa i Wyspiańskiego, fascynację sztuką renesansu oraz inspirację Cezanne'm i wczesnym kubizmem, kształtując nową formułę malarstwa klasycyzujące-go. Malowali idylliczne pejzaże, pary kochanków, akty, sceny mitologiczne (Srebrny wiek - Merkla), idealizowane przedstawienia aktorów, cyrkowców, żebraków, pogrążonych w melancholii, o klasycznych rysach, wydłużonych proporcjach i teatralnych gestach (Ślepy żebrak, W kabarecie, 1920-2 - Żaka; Syn marnotrawny, 1924 - Merkla). Merkel działał także w Wiedniu. Mojżesz Kisling (1891-1953) i Szymon Mondzain (Szamaj Mondszajn; 1890-1979) studiowali wspólnie w Krakowie u Pankiewicza, od którego przejęli wpływy Cezanne'a; w Paryżu poznali kubizm. Kisling około 1913 malował kubizujące pejzaże z południa, akty i portrety, w których znać także związki z ekspresjonizmem i futuryzmem (Akt śpiącej, Martwa natura z owocami). Po 1916 w kontakcie z Modiglianim tworzył realistyczne, nieco klasycyzujące akty, pejzaże, i utrzymane zazwyczaj w ciemnych tonacjach portrety kobiet i dzieci o analogicznym do twórczości Żaka nastroju malarstwo i rzeźba 310 melancholii i smutku (Kiki, 1925). Mondzain malował południowe, słoneczne pejzaże (np. z Algierii), podczas I wojny światowej bliskie ekspresjonizmowi kompozycje symboliczne (Pro patrid), a także portrety (Polski żołnierz). Pod wpływem Cezanne'a kształtowała się wczesna twórczość pejzażowa Adolfa Milicha (1884-1964), Henryka Epsteina (1891/2-1944) z Łodzi i Romana Kramsztyka (1885-1942) z Warszawy. W okresie międzywojennym Milich malował ekspresjonistyczne południowe pejzaże i akty (Odali-ska) o intensywnym kolorycie, Epstein - dynamiczne obrazy o bogatej fakturze, przedstawiające sceny z półświatka (W kawiarni, Marsylskie ulicznice), Kramsztyk zaś głównie portrety osób ze świata artystycznego (Jana Lechonia), akty i klasycyzujące kompozycje figuralne (Figobranie). Druga grupa - malarzy kubistów -jest mniej liczna. Wymienić można Henryka Haydena i Alicję Halicką. Ze spolonizowanej, katolickiej rodziny pochodził mąż Halickiej Louis Marcoussis - Ludwik Markus, wybitny malarz, związany z pierwszą ekipą kubistów. Henryk Hayden (Wurcel; 1883-1970) po studiach w rodzinnej Warszawie znalazł się w Paryżu pod wpływem Ślewińskiego, później Cezanne'a. Od 1914 malował kubistyczne kompozycje z pie-rrotami i muzykami, portrety (Portret Kislinga z gitarą), martwe natury, często o „kolażowej" kompozycji i mocnych kontrastach faktur. Po 1922 tworzył realistyczne portrety (Portret p. Zborow-skiej) i pejzaże, analogiczne do dzieł Kislinga. W tym samym okresie pod wpływem kubizmu znalazła się Alicja Halicka (1894-1975) pochodząca z Krakowa. Malowała wówczas portrety (Portret L. Zborowskiego, 1914), pejzaże i kompozycje figuralne (Chleb). W czasie pobytu w Polsce w 1921 stworzyła serię realistycznych, prymitywi-zujących scen z getta na Kazimierzu. W Paryżu działało także dwóch wybitnych rzeźbiarzy, których twórczość powiązana była z kubi-zmem. Eli (Elie) Nadelman (1882-1946) z Warszawy, uczył się w SSP w Warszawie i w Monachium. W Paryżu mieszkał do 1914 roku, później przeniósł się do Nowego Jorku, utrzymując stały kontakt z polską kolonią artystyczną. Jego twórczość wyrastała z fascynacji grecką rzeźbą antyczną; oddziaływał na niego Rodin. W Paryżu rzeźbił akty i studia głów; był najważniejszym przedstawicielem nowego klasycyzmu w rzeźbie. Jego koncepcja stosowania linii krzywych, tworzących układy zgodności lub opozycji, miały wpłynąć na kształtowanie się kubizmu Picassa. Około 1908 stworzył pierwszą rzeźbę abstrakcyjną (Gtowa). Oddziałał wówczas m.in. na Lipchitza i Brancusiego. Z okresu amerykańskiego pochodzą syntetyczne rzeźby postaci, przedstawiające różne typy ludzkie, ubrane we współczesne stroje (Tango) i portrety (Portret A. Baslera), po 1930 wykonywał rzeźby - idole na wzór figurek z Tanagry. Jacąues Lipchitz (Jakub Lipszyc; 1891-1973) pochodził z Druskiennik koło Wilna, gdzie zaczął naukę. Od 1912 w Paryżu związał się z kręgiem kubistów. Początkowo rzeźbił pod wpływem nowego klasycyzmu (Kobieta z gazetami). W 1. 1913-1920 tworzył kubistyczne figury kobiet (1913) i mężczyzn (Siedzący człowiek z gitarą, 1918), reliefy oraz obrazy. Z 1915 pochodzą abstrakcyjne rzeźby o monumentalnej, blokowej strukturze (Gtowa). Od 1. 20. artysta wykonywał ażurowe rzeźby o dynamicznych, jakby barokowych formach, zachowujące echa figuratywności, które czasem wykazują analogie z surrealizmem. 1941 przeniósł się do Nowego Jorku. Bliscy klasycyzmu byli trzej rzeźbiarze, działający w Paryżu: Leon Indenbaum (1890-1970), uczeń Szkoły Rysunkowej w Wilnie i Boudelle'a, autor m.in. syntetycznie potraktowanych studiów głów (Głowa Foujity, 1915); Maurice Lipsi (Maurycy Lipszyc), twórca aktów, studiów głów i kompozycji (Siedzący mężczyzna z harmonią) oraz Jakub Cytrynowicz (1893-1942) z Łodzi, który wyjechał do Paryża dzięki pomocy Nachuma Aronsona; rzeźbił on akty, głowy i przedstawienia zwierząt (wołów) o ciężkich, opływowych formach. Trzecią grupę tworzyli ekspresjonistyczni malarze młodszej generacji, którzy przybyli do Francji tuż przed I wojną światową bądź już po jej zakończeniu. Typ sztuki, który reprezentowali, pojawił się najwcześniej w twórczości wychowanków wileńskiej Szkoły Rysunkowej, którzy przybyli do Paryża w 1912 i 1913 - Chaima Soutine'a, Miczela Kikoine'a i Pinchusa Kremegne'a, a następnie w obrazach tzw. Grupy Czterech, obejmującej młodych malarzy ze Lwowa (i okolic), którzy po stu- 311 malarstwo i rzeźba diach w ASP w Krakowie, Monachium i Wiedniu oraz w pracowni ukraińskiego rzeźbiarza Aleksandra Archipenki w Berlinie (1923) przyjechali do Paryża i zorganizowali wspólnie wystawę w galerii Śliwińskiego w końcu 1925 - Zygmunta Menkesa, Alfreda Aberdama, Joachima Weingarta i Leona Weissberga. Wprowadzili oni do malarstwa nowy rodzaj ekspresji - groteskową deformację kształtu, mocny kolor, dodatkowo zintensyfikowany kontrastami światła i ciemnego konturu, dynamizm i spotęgowany patos. Malarstwo to oddziaływało na widza nastrojem smutku, wewnętrznego rozdarcia, melancholii lub - przeciwnie - stanami ekstatycznej radości. Chaim Soutine (Sutin; 1893-1943) pochodził ze Śmiłowicz koło Mińska; uczył się początkowo (wraz z Kikoinem) w Szkole Rysunkowej Jakuba Krugera w Mińsku, później w Wilnie, zaś po przyjeździe do Paryża w SSP. Dzięki Zborowskiemu, Kislingowi, Waldemarowi George'owi czy Menkesowi związany był z polską kolonią, znał język polski. Genezy jego malarstwa doszukiwać się można m.in. w twórczości najwybitniejszego ówczesnego malarza wileńskiego Ferdynanda Rusz-czyca oraz w dziełach Ludwiga Meidnera i Jakoba Steinhardta ze wspominanej berlińskiej grupy Die Pathetiker. Malował dramatyczne portrety, utrzymane w intensywnych tonacjach czerwieni, żółcieni i czerni, ujmujące postaci o zniekształconych głowach i wydłużonych szyjach, martwe natury (z rybami i rozkładającym się mięsem), pejzaże o powyginanych drzewach i ścianach domów (Ulica w Cagnes, 1924). Michel Kikoine (Kikoin: 1892-1968) z Homla na Białorusi najbliższy przyjaciel Soutine'a. Malował portrety (Młoda kobieta w kapeluszu, 1935), pejzaże (np. z Cagnes sur Mer) i martwe natury, utrzymane w odmiennym nastroju, pełnym pogody i radości życia. Także twórczość Pinchusa Kremegne'a (Kremienia; 1890-1981) pochodzącego z Żołudka w Nowogródzkiem, wprowadzała do malarstwa Ecole de Paris odmienne aspekty. Debiutował w 1914 w Wilnie na wystawie (zdominowanego przez Polaków) Wileńskiego Towarzystwa Artystycznego. Początkowo tworzył fantastyczno-groteskowe kompozycje figuralne, utrzymane w niebie-skawo-białych tonacjach (Kobieta siedząca w parku, 1914). Około 1920 malował smugami kontrastowych barw pejzaże miejskie i wnętrza (Wnętrze pracowni, 1920), akcentując zgeometryzowane kontury. Późniejsza twórczość (m.in. pejzaże z Pirenejów) zbliżała się do ekspresjonizmu. Menkes i Aberdam związani byli w młodości z Kołem Miłośników Sztuki Żyd. we Lwowie. Zygmunt Menkes (1896-1986) początkowo malował sceny i typy żydowskie i biblijne (Grajek, Przy studni). Podczas studiów w Krakowie i Berlinie oraz w pierwszych latach paryskich kształtował się ekspresjonistyczny styl artysty. Malował kompozycje figuralne, portrety (w tym autoportrety), akty, pejzaże (huculskie, z południowej Francji), o „romantycznej" atmosferze. Były one utrzymane w ciepłych żółto-brunatnych, potem czerwonawych barwach. Wykonane szerokimi pociągnięciami pędzla, czasem szpachlą, stwarzały bogate efekty faktualne. Z około 1928 pochodzą kompozycje symboliczne: żydowskie (Tora) i chrześcijańskie (Ecce Homo). 1935 zamieszkał w Nowym Jorku. Alfred Aberdam (1894-1963) malował kompozycje figuralne (m.in. motywy orkiestry kameralnej, sceny we wnętrzu), akty, przedstawienia dzieci, portrety, utrzymane w ciemnych barwach, lecz rozjaśnione wprowadzeniem żółcieni i różu (Koncert kameralny, 1934; Miłosierny Samarytanin, autoportret). Z kolei malarstwo Leona Weissberga (1893-1943) z Przeworska (m.in. pejzaże z Francji, portrety, akty i martwe natury) często utrzymane było w jasnych tonacjach biało-żółtawych (Martwa natura z owocami, Siedzący akt, 1934). Twórczość Joachima Weingarta (1895-1942) z Drohobycza, który studiował w Weimarze, Wiedniu i u Archipenki w Berlinie, kształtowała się w tradycji sztuki Klimta, Schielego i Kokoschki. Jego dynamiczne obrazy - pejzaże, martwe natury, akty, a zwłaszcza kompozycje figuralne z postaciami kobiet, i sceny z kabaretu - wąsko kadrowane, często pozbawione tła, malowane w intensywnych tonacjach żółtawo-brunatnej i czerwonej zapowiadały sztukę 1. 50. (Kobieta z kabaretu, Pejzaż znad jeziora). Podejmował także tematykę żydowską (Młody Żyd niosący Torę). Z innych żydowsko-polskich przedstawicieli Ecole de Paris wymienić można: Dawida Seiferta (1896-1980) z Borysławia koło Lwowa, autora ekspresjonistycznych kompozycji figuralnych (Gitarzysta, około 1929) i pejzaży; Rajmunda Kanelbę (Kanelbauma; 1897-1960) z Warszawy, którego malarstwo i rzeźba 312 sceny we wnętrzu wykazują analogie z obrazami Aberdama (Portret żony z synem, 1934), zaś przedstawienia dzieci bliskie są twórczości Tadeusza Makowskiego (Maty dobosz); Artura Kolnika (1890-1971) ze Stanisławowa, przed wyjazdem do Paryża w 1931 twórcę ekspresjonistycznych ilustracji do utworów Pereca i Mangera oraz obrazów zbliżonych do dziel łódzkiej grupy Jung Idysz, później lirycznych, bliskich twórczości Makowskiego przedstawień dzieci i scen purimowych (Aktorzy puri-mowi, 1945); Jecheskela Dawida Kirszenbauma (1900-1954) ze Staszowa w Kieleckiem, tworzącego kompozycje o tematyce z żyd. folkloru (Przybycie Mesjasza do Staszowa, 1937) i sceny karnawałowe (Uroczystości w San Sebastian); Efraima Mandelbauma (1884-1942) z Lublina, powiązanego w młodości z S. Hirszenbergiem, postimpresjonistycznego pejzażystę i portrecistę; Abrahama Weinbauma (Alberta Wenbauma; 1890-1940/4) z Kamieńca Podolskiego, autora postimpresjoni-stycznych scen żyd. (Rodzina) i wnętrz; Alicję Hoherman (1902-1942) z Warszawy, która łączyła w scenach miejskich i portretach kubizm z dekoracyjnymi tendencjami sztuki 1. 20. (Przechadzka, 1926, Kobieta z wachlarzem, 1939), a także prymitywizujących malarzy Borysa Borvine'a-Frenkla (1895-1984) i Annę (Chanę) Kowalską (1904-1943). Z artystów młodszej generacji działających w Paryżu od 1. 30. wskazać warto znanego malarza neohumanistę Benna (Benciona Rabinowicza; 1905-1989), członka białostockiej grupy Forma-Farba-Faktura; postimpresjonistycznego malarza i grafika Fiszela Zylberberga (Sbera; 1909-1943) z warszawskiej grupy grafików Czerń i Biel oraz Saszę Blondera (Andre Blondela; 1909-1949) z awangardowej Grupy Krakowskiej. Około 1910 grupa artystów pochodzących z Polski (zwłaszcza z Łodzi) i wschodniej strefy żyd. osadnictwa - z Ukrainy, Litwy i Białorusi, zamieszkała w „La Ruche" na paryskim Montmartre, podjęła prowadzone wcześniej w Warszawie, Lwowie i Berlinie dyskusje na temat narodowego stylu w sztuce. Niektórzy z tych artystów propagowali inspirację sztuką Egiptu i Bliskiego Wschodu, inni zaś opowiadali się za wykorzystaniem ornamentyki synagogalnej i nagrobkowej. Zainteresowanie dla tworzenia narodowego stylu artyści ci łączyli z fascynacją nowymi prądami w sztuce. Marek Szwarc i Icchak Lichtenstein (obaj z Łodzi), rzeźbiarz Josif Czajkow i krytyk Leo Kenig wydawali (na hektografie) pierwsze żydowskie pismo artystyczne „Machmadim". Zwracano uwagę na twórczość zamieszkałego już wówczas w Paryżu Marca Chagalla, którego inspirował wizualny aspekt chasydzkiego folkloru i prymitywizm żyd. sztuki ludowej. Z inicjatywy wybitnego pisarza An-skiego podjęto ekspedycje etnograficzne m.in. na Wołyń i Podole. Równocześnie w 1909 na zjeździe pisarzy w Czerniowcach uznano jidysz za w pełni ukształtowany język literacki. Zaczęto podkreślać lokalne korzenie kultury żyd. w Europie Środkowowschodniej. Według interesującej opinii Jecheskiela M. Neumana pokolenie około 1900 dążyło do europeizacji kultury żydowskiej, natomiast pokolenie działające około 1920 pragnęło wprowadzić świat żyd. do kultury europejskiej. Założona w Kijowie w 1918 w Kijowie Liga dla Kultury Żyd. (tzw. Kultur-Lige), objęła swoim działaniem środowiska w odrodzonej w 1918 Polsce; jej filie zorganizowano m.in. w Warszawie i Białymstoku. W 1911 zorganizowano w Warszawie w Pasażu Simonsa pierwszą wystawę artystów żyd. z udziałem Gabowicza, Trębacza i Weinlesa. Żyd. salon artystyczny pod kierownictwem rzeźbiarza Eisen-berga działał w 1914 w tzw. Galerii Luksemburga w Warszawie. Duża wystawa odbyła się w Warszawie w 1916. Za żydowskie należy uznać dwie duże wystawy zorganizowane w Łodzi przez Stowarzyszenie Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych w 1918. Od następnego roku organizowano wystawy sztuki w Warszawie w lokalu Związku Literatów Żyd. na Tłomackiem, później w Gmachu Gminy na Placu Grzybowskim; ostatecznie w 1923 powstało Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk, które do 1939 organizowało salony i wystawy o ogólnopolskim, a czasem międzynarodowym charakterze. W tym samym 1919 po wojennej przerwie podjęło działalność Koło Miłośników Sztuki Żyd. we Lwowie, przygotowywując wystawy środowiskowe i indywidualne. Żydowskie wystawy i związki twórcze organizowano m.in. w Krakowie, Wilnie, Białymstoku i Łodzi. Około 1920 największe znaczenie miało środowisko łódzkie, dzięki artystyczno-literackiej grupie Jung Idysz. Grupa powstała na przełomie 1918 i 1919 w związku z drugą wystawą wspomnianego SAiMSP; istniała do 1921. Jej członkami zostali: Jankiel Adler (1895-1949), Henryk Barciński 313 malarstwo i rzeźba (Barczyński; 1896-1941), Wincenty (Icchok) Brauner (1887-1944), jego siostra Idą Brauner (1891-1949), Mojżesz Broderson (1890-1956), Zofia Gutentag (1890-1989), Pola Lindenfeld (1898-1939/ 45), Dina Matus (1895-1940/44), Marek Szwarc (1892-1958) oraz literaci Icchak Kacenelson i Je-cheskiel Mojżesz Neuman. Członkowie grupy wcześniej zetknęli się z awangardową sztuką w Paryżu (Szwarc) i w Niemczech (Adler, Brauner). W Moskwie Broderson, ekspresjonistyczno-futurystyczny poeta i grafik, zorganizował w 1917 krąg „narodowej estetyki" - „Szamir" i wydał z ilustracjami Lazara Lisickiego „praską legendę" - „Siches Cholin". Artystów Jung Idysz fascynowały mistyka chasydyzmu, ale także chrześcijaństwo i postać Chrystusa, traktowanego jako symbol żyd. odrodzenia narodowego. Zainteresowanie dla lokalnych korzeni kultury żyd. łączyli z akceptacją wizji nowoczesnego świata i pragnieniem włączenia się w awangardowy nurt europejskiej sztuki. Nazwa grupy przypuszczalnie nawiązywała do założonego w początkach wieku w Wiedniu przez Bubera, Liliena, B. Feiwela, A. Zweiga i A. Lutwaka Jung Jiidischer Klub, jak i nowojorskiej grupy literackiej Di Junge, gromadzącej literatów żyd. z terenów Polski i Rosji. Wydawano w 1919 pismo o tytule identycznym z nazwą grupy. Formacja Jung Idysz określana jest niekiedy nazwą „ekspresjonizmu żydowskiego". Folklorystyczną tematykę z życia i legend żyd. (Ostatnia godzina rabiego Eleazara i Blogosławieństwo Baal Szema - Adlera, Szaleszydes - sobotnia uczta o zmroku - Braunera) wyrażano mocnym, wyrazistym kolorytem, nie rozbijającym bryły, zgeometryzowaną pod wpływem kubizmu formą, zniekształcającą proporcje twarzy, postaci i otoczenia, czasem a realistycznym układem. Ekspresjo-nizm ten cechowała nostalgiczna, irracjonalna atmosfera. Sceny z życia w getcie miały stanowić uniwersalną metaforę ludzkiego losu. W dziełach Adlera, Braunera i Szwarca z około 1919 przejęty od Chagalla sposób obrazowania skojarzony został z konwulsyjną formą o bardzo śmiałych, biologicznych zniekształceniach charakterystycznych dla twórczości Maidnera, Steinhardta czy Kokoschki (linoryty Ekstaza - Adlera i Diabel tańczy -Braunera). W innych linorytach Szwarca i P. Lindenfeld pojawiły się liryczne, melancholijne pejzaże o statycznej konstrukcji (Krajobraz białoruski - Szwarca). Częste były tematy chrześcijańskie (Zmartwychwstanie - Adlera, Zdjęcie z krzyża - linoryt Szwarca, Glowa Jana Chrzciciela - Barcińskiego), Henryk Glicenstein, Mesjasz (rzeźba z brązu) malarstwo i rzeźba 314 ale także (pod wpływem Bubera) poszukiwanie wspólnych cech w religiach świata (Baal Szem i Budda - Adlera). Nastroje pesymizmu (Aniol smutku - Braunera) towarzyszyły anarchistycznym postawom politycznym. Adler w 1920 wyjechał z Polski do Berlina, później do Diisseldorfu, gdzie został członkiem grupy Das Junge Rheinland. Z tego czasu pochodzi obraz Moi rodzice, zbudowany z masywnych hieratycznych form, którego znaczenie symbolicznie określają żydowskie rytualne gesty i napisy. Około 1923 twórczość artysty zbliżyła się do nowej rzeczowości, a w 1. 30. do nadrealizmu i sztuki abstrakcyjnej. Po 1933 przebywał w Polsce, Paryżu i Londynie. Brauner w obrazach i metaloplastykach o tematyce żyd. oraz rodzajowej (Teatr ludowy) zbliżył się po 1921 do „postekspresjonistycznego" realizmu. Podobną ewolucję przeszło malarstwo Bar-cińskiego, tworzącego do 1933 w Dreźnie. Szwarc po wyjeździe do Paryża w 1920 i przejściu na katolicyzm tworzył rzeźby i metaloplastyki o tematyce religijnej, zwłaszcza starotestamentowej, pragnąc wprowadzić do sztuki katolickiej tematy, które jednoczyłyby we wspólnej tradycji judeo-chrześcijański świat. Pola Lindenfeld w Niemczech i w Paryżu uprawiała klasycyzującą rzeźbę. Grupę Jung Idysz należy uznać za najwybitniejsze artystycznie zjawisko w sztuce żyd. XX wieku w Polsce. Wywarła ona duży wpływ na środowiska artystyczne Łodzi i Warszawy. W Łodzi w zorganizowanej w 1921 przez wspomnianego już Zygmunta Bromberga-Bytkowskie-go (kierującego wydawnictwem i pismem „Tel Awiw") dużej „Wystawie Sztuki Żydowskiej" z „Salonem futurystów, kubistów i ekspresjonistów" (uczestniczyła w nim grupa Jung Idysz i Henryk Berlewi) wystawiało wielu przedstawicieli młodej generacji. Część z nich weszła w skład istniejącego w 1.1926-1931 Stowarzyszenia „Start", którego członkami byli także Polacy (m.in. Karol Hiller i Władysław Strzemiński). Ich twórczość kształtowała się na pograniczu ekspresyjnego realizmu i postimpresjonizmu, obejmując tematykę żydowską i rodzajową, pejzaże, w tym miejskie w Łodzi, portrety, rzadziej kompozycje fantastyczne. Z kręgiem Jung Idysz powiązany był Natan Szpigiel (1900-1941/3). W opozycji do żyd. awangardy, sięgającej po narodowe (ludowe) formy w sztuce, artysta poszukiwał „żydowskości" w postawie wobec Boga i życia, w niepokoju oczekiwania na Mesjasza, który przejawia się w mistycznym nastroju obrazów. Własną twórczość, utrzymaną w ciemnej, dramatycznej skali barw, inspirowanej dawnym malarstwem holenderskim, określał terminem „neorealizm". Malował głównie sceny żydowskie, przedstawienia pracy, widoki getta. W studiach portretowych, deformując postaci, wydobywał swoiste cechy duchowe i fizyczne starców i kalek (Pokraczny). Ignacy Hirszfang (18927-1943) oraz Samuel Finkelstein (18907-1942?) malowali realistyczne bądź postimpresjonistyczne pejzaże m.in. z południowej Francji, portrety, akty, rzadziej motywy żydowskie (kompozycje z rabini Akibą Finkelsteina) czy jarmarki. Postimpresjonistycznym pejzażystą był Roman Rozental (1897-po 1945). Do symbolicznych wątków żyd. malarstwa nawiązywał Izrael Lejzerowicz (około 1900/5-1943/ 4), tworząc bliską ekspresjonizmowi wizję tajemniczego, fantastycznego świata (golusowa Szara procesja, Uczta sederowa, Arcykaplam, Chrystus, Glodujący). Malował także portrety (Autorpor-tret) i kompozycje rodzajowe. W Łodzi debiutował popularny malarz-miniaturzysta Artur Szyk (1894-1951), który mimo wyjazdu do Paryża w 1922, później do USA, zachował ścisły kontakt z Polską. Następca Liliena i Wachtla, inspirowany tradycyjnymi żydowskimi motywami zdobniczymi, wykształcił kaligraficzny styl, na który składały się swobodnie kreślona linia, operująca plastycznym skrótem, sięgająca do środków groteski i arabeski, dekoracyjna budowa obrazu, bogactwo kolorystyczne i zamiłowanie do szczegółu; łączy to jego twórczość z pojawiającymi się wówczas tendencjami do deco. Tematyka jego prac obejmowała początkowo sceny biblijne, historyczne, motywy wschodnie i baśniowe. Dla historii sztuki żyd. w Polsce największe znaczenie miał cykl Statut Kaliski, zawierający tekst przywileju nadanego Żydom przez Bolesława Wstydliwego w 1264 z 42 ilustracjami, które przedstawiały historię Żydów w Polsce. Sztuka stała się dla Szyka misją kulturalną, mającą zbudować pomost między przeszłością a przyszłością narodu, która powinna wykreślić z jego pamięci nędzne czasy getta i odczucia golusu. 315 malarstwo i Do Łodzi przeniósł się ze Lwowa współtwórca Koła Miłośników Sztuki Żyd. metaloplastyk i malarz Joachim Kahane (1890-1943?). Artysta traktował tradycyjne motywy żydowskie i wschodnie jako podstawę do tworzenia dekoracyjnych reliefów o miękkim, płynnym konturze i dużych wartościach malarskich. Świadomą archaizację równoważył wprowadzając dynamiczne, ekspresyjne, rytmizowane formy. Podejmował tematy starotestamentowe (Adam i Ewa), symboliczne (Aha-swer), wschodnie (Gilgamesz), rodzajowe oraz pejzaż. W1. 30. wokół wybitnego awangardowego polskiego malarza-abstrakcjonisty Władysława Strze-mińskiego skupiła się grupa artystów, wśród nich także Żydów: Aniela Menkesowa (1897-1941), Mojżesz Gurewicz (1907-1944), Julian Lewin (około 1917-1940) i Samuel Szczekacz (Żur; 1917-1983), których twórczość ewoluowała między syntetycznym kubizmem i abstrakcją, zwłaszcza uni-zmem Strzemińskiego. Aniela Menkesowa malowała syntetyczne pejzaże i kompozycje, w których formy obwiedzione wyrazistym konturem układane były rytmicznie i odróżniały się fakturami, często złożonymi z poziomych lub pionowych kresek (Martwe natury 1936, 1938). W jej obrazach i heliografiach z około 1933 pojawiły się także związki z surrealizmem i twórczością innego przedstawiciela łódzkiej awangardy - Karola Hillera. W Warszawie w czasie I wojny światowej żydowscy artyści skupiali się wokół dwóch rzeźbiarzy. Jednym z nich był Ber (Bernard) Kratko (1884-1960). Uczeń wybitnego rzeźbiarza Ksawerego Duni-kowskiego w SSP i towarzysz jego podróży do Palestyny, przyjaciel Maxa Libermanna i Icchaka Pereca stworzył koło artystyczne związane z ideologią żyd. odrodzenia narodowego. Wystawiał rzeźby o charakterze symbolicznym (Jerozolima) i portrety (Portret Pereca, Śmiejąca się dziewczynka) oraz ilustracje do utworów Pereca i Szaloma Asza. Od 1916 przebywał w Rosji i na Ukrainie. Drugim z nich był mieszkający wówczas w Warszawie Glicenstein, który wpłynął m.in. na Marka Szwarca. W kręgu Kratki i przebywającego w Warszawie An-skiego znalazł się malarz i rysownik Józef Seidenbeutel (1894-1923), autor przedstawień o tematyce żydowskiej, wykonanych pod wpływem sztuki holenderskiej XVII wieku (Stary Żyd z księgą, 1918), później lekko malowanych świeżymi i soczystymi barwami, operujących kontrastami światła i cienia pejzaży i portretów, które wykazywały analogie z emocjonalnym malarstwem żyd. artystów Ecole de Paris. W ilustracji inspirowało go tradycyjne żydowskie zdobnictwo i sztuka ludowa. Portretował wielu wybitnych twórców żyd. kultury i ilustrował ich dzieła (Szmuglerzy - O. Warszawskiego). J. Seidenbeutel oraz Stanisława Centnerszwerowa i Henryk Berlewi znaleźli się wśród członków założonego na przełomie 1918 i 1919 stowarzyszenia Muza, które urządziło wspomniane już wystawy w pierwszej połowie 1919 roku; w drugiej połowie roku Muzę przekształcono w równie efemeryczny Warszawski Krąg Artystyczny. Stanisława Centnerszwerowa (1889-1943) uczyła się w Berlinie, wystawiała w Salonie Niezależnych w Paryżu. Jej postimpresjonistyczne pejzaże, martwe natury i portrety wykazywały wpływy Van Gogha, później kubizmu i Delaunaya (Pejzaż, 1923). Henryk Berlewi (1894-1967) studiował w uczelniach Warszawy, Antwerpii i Paryża. Związany z kręgiem Jung Idysz stał się po 1920 reprezentantem „żyd. ekspresjonizmu" (Wesele żydowskie, 1921) i propagatorem stylu narodowego. 1921 podjął analizę języka form plastycznych, które pragnął „uwolnić" od czynnika idei (treści). Przejawem sztuki narodowej miała wówczas stać się forma indywidualna, odpowiadająca „istotnym cechom danego narodu". Pod wpływem suprematy-zmu Lisickiego oraz poszukiwań wizualnych, prowadzonych w Niemczech przez V. Eggelinga i H. Richtera stworzył teorię Mechanofaktury (wydaną w 1924), w której poprzez mechanistyczną metodę „fakturowej transformacji przedmiotów" poszukiwał „ekwiwalentów" malarskiej faktury; dzięki temu proces tworzenia dzieła sztuki mógłby zostać oparty na zasadach realizacji projektów technicznych. Ta koncepcja, zastosowana w typografii funkcjonalnej, okazała się prekursorska w stosunku do minimal-artu i powojennej sztuki wizualnej i uczyniła z Berlewiego - współzałożyciela pierwszej polskiej konstruktywistycznej grupy Blok (1924) - wybitnego przedstawiciela awangardy. Spowodowała jednak rezygnację z koncepcji stylu narodowego. Następni przedstawiciele awangardy żyd. wejdą w skład polskich grup artystycznych, podejmując zagadnienia charakterystyczne dla ogólnoeuropejskich prądów artystycznych. malarstwo i rzeźba 316 Berlewi, Brauner (członek Jung Idysz) oraz ekspresjonistyczny malarz i scenograf Władysław Weintraub (1891-1942) weszli w skład znanej literacko-artystycznej grupy Chałastra (Chaliastre), wydającej w 1921 pisma „Ringen" oraz „Albatros", wzorowane na piśmie „Jung Idysz". W 1921 po sukcesie wystawy w Łodzi odbyła się podobna wystawa sztuki żyd. w Warszawie. Założony wówczas Komitet Żyd. Wystawy Sztuki przekształcił się w 1923 we wspomniane już Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych. Do nurtów awangardy zbliżeni byli malarz, grafik i fotomontażysta Zygfryd Kamiński (1904-1930), autor konstruktywistycznych kompozycji, przedstawień maszyn i współczesnego życia (Jazz-band, Przed odlotem), malarz-ekspresjonista Leon Chajfec (7-1939/45) oraz malarz Abraham Gu-terman (1899-1941), którego twórczość kształtowała się na pograniczu ekspresjonizmu i art deco (Motyw miejski, 1929). W żyd. środowisku artystycznym w Warszawie dominowały jednak tendencje bliskie ekspresjo-nizmowi oraz postimpresjonistyczne, powiązane w 1. 30. z oddziaływaniem Ecole de Paris. Do pierwszej grupy należą twórcy ekspresyjnych portretów i studiów portretowych Maksymilian Eljowicz (1890-1942), Feliks Frydman (1897-1942), prezes Zrzeszenia Żyd. Artystów Plastyków w Polsce oraz Janusz Trefler (1896-1944), pejzażyści Henryk Lewensztadt (1893-po 1945) i Izrael Tykociński (1895-1942), autorzy prymitywizujących pejzaży z Zakopanego i scen z kawiarni (W kawiarni - Tykocińskiego, około 1929). Do drugiej zaś malarze małomiasteczkowych pejzaży i scen Jakub Cytryn (1909-1941), jego brat Henryk Cytryn (1911-1941/3), Dawid Greifenberg (1909-1942), Natan Korzeń (1895-1941), Henryk Rabinowicz (1900-1942), a także Tobiasz Haber (1906-1943) z Kutna i Szymon Trachter (1894-1942) z Lublina. Dla wielu malarzy nędzne żydowskie dzielnice stanowiły otoczenie, w którym żyli. Stąd brak w ich sztuce nostalgii czy egzystencjalnej symboliki (jak u Segalla czy Adlera). Jest natomiast natura-listyczne, chłodne spojrzenie, które rzeczywistość ujmuje z całą jej jaskrawością czy brutalnością i pesymizmem, wynikającym z niewiary w postęp lub zmianę. Ten nurt pojawił się po raz pierwszy w wywodzącej się z impresjonizmu rysunkowej twórczości Reginy Mundlak (1887-1942), związanej przed I wojną światową w Berlinie z Liebermanem i Lilienem, a także w obrazach Mojżesza Ry-neckiego (1895-1942). W 1. 30. przekształcił się on w zaangażowaną politycznie twórczość polsko-żyd. grupy Czapka Frygijska, założonej w 1934 z inicjatywy Komunistycznej Partii Polski, której członkami zostali m.in. Józef Herman (1912), po wojnie działający w Anglii, Izaak Pereł (1904-1940/4), Henryk Sze-rer (1903-1941) i Jerachmil Tynowiski (około 1900-1942/3). Ich dzieła o charakterze agitacyjnym, bliskie sztuce K. Kollwitz czy O. Naglą, zapowiadały socjalistyczny realizm (Teatr robotniczy - Hermana, Bezrobotny - Perela, Glowa robotnika - Szerera). Tynowicki, wykształcony w Frankfurcie nad Menem, wykonywał ekspresjonistyczne, inspirowane japońską grafiką drzeworyty (Agitator, 1929) i rysunki (Zredukowani, Parobek i gospodarz). Ze znanych przedstawicieli warszawskiego środowiska warto wymienić: impresjonistycznego grafika Adama Herszafta (1886-1942), twórcę m.in. południowych pejzaży z Włoch, malarza-orien-talistę Dawida Haltrechta (1880-1938), klasycyzującą rzeźbiarkę Julię Ringel-Keilową (1902-1943). Tradycyjne motywy żydowskie pojawiły się w rzeźbach i metaloplastykach: Chaima Hanfta (1899-1951), Abrahama Ostrzegi (1899-1942), twórcy wielu nagrobków na Cmentarzu Żyd. w Warszawie, a także Józefa Śliwniaka (1899-1942). Z grafików wartościowa wydaje się twórczość absolwentów ASP: pejzażystyki Anieli Cukier (1900-1944), Jehudy Wermusa (1908-1943), autora m.in. scen z chasydami oraz Andrzeja H. Rubinrota (1913-1943), twórcy ekspresjonistycznych, groteskowych scen z życia codziennego. W kręgu Tadeusza Pruszkowskiego, profesora ASP, kształtowały się indywidualności Jana Go-tarda, Eliasza Kanarka i braci Efraima i Menaszego Seidenbeutlów. Jan Gotard (1898-1943) i Eliasz Kanarek (1901-1969) byli członkami Bractwa św. Łukasza - grupy uczniów Pruszkowskiego, którzy nawiązując do malarstwa „muzealnego" (np. staroniemieckiego czy holenderskiego XVII) stworzyli odrębny typ malarstwa metaforycznego, analogicznego niekiedy do niemieckiej „nowej rzeczowości". Gotard był autorem werystycznych portretów (Pijak), monochro- 317 malarstwo i rzeźba matycznych pejzaży i groteskowych kompozycji (Bajka o Kopciuszku, 1937). Kanarek malował pogodne sceny rodzajowe (Idylla, około 1932) i kompozycje religijne (Św. Franciszek). Efraim i Menasze Seidenbeutlowie (1902-1945), młodsi bracia Józefa, członkowie kolejnej grupy uczniów Pruszkowskiego „Szkoły Warszawskiej" tworzyli (zazwyczaj wspólnie) intymne pejzaże (np. z Kazimierza Dolnego), martwe natury, portrety i studia rodzajowe. Menasze malował bardziej ekspresyjnie i w większym stopniu akcentował znaczenie konturu i linii; obrazy Efraima są bardziej spokojne, klasycyzujące i „cezanne'owskie". Prace z około 1930 wykazują związki z malarstwem metafizycznym (Barka na Wiśle); po pobycie we Francji w 1931 lub 1932 pojawiają się związki z Ecole de Paris (Dziewczynka z kwiatami, 1938?). W Wilnie środowisko artystyczne znalazło oparcie w instytucjach naukowych i oświatowych, jak Żydowskie Towarzystwo Historyczne i Etnograficzne wraz z Muzeum Żydowskim, założonym przez An-skiego, w słynnym Żyd. Instytucie Naukowym JIWO czy w założonej przez Abrama Klebanowa szkole rzemieślniczej (z kursem malarstwa) „Hilf durch arbet" (Pomoc pracą). W 1. 20. powstało Wileńskie Żydowskie Towarzystwo Artystów Plastyków, którego prezesem został Mojżesz Lejbow-ski oraz Żydowskie Towarzystwo Popierania Sztuki. Od 1923 organizowano wystawy sztuki żydowskiej. Dużą rangę artystyczną miała wystawa z okazji Wszechświatowego Zjazdu JIWO w 1935 roku. W twórczości tego środowiska dominowały tendencje impresjonistyczne i postimpresjonistycz-ne; pojawiły się także wpływy ekspresjonizmu. Najbardziej znanym malarzem był Bencion Cukierman (Zukerman; 1890-1942/4), który studiował w miejscowej Szkole Rysunkowej u Trutniewa, potem w Berlinie i SSP w Paryżu. Na przełomie 1914 i 1915 wystawiał w Wilnie na wspólnej wystawie z Marianną von Werefkin (Wieriowkin) i Aleksiejem Jawlenskim. Malował postimpresjonistyczne, o bogatych efektach fakturalnych pejzaże z Francji, Palestyny, Wilna i okolic (Wmiasteczku, 1932), portrety (Portret Soutine'a) oraz sceny symboliczne (Pod Ścianą Placzu, około 1928). Zajmował się grafiką i ilustracją. W twórczości Bera Załkinda (1878-1944) po okresie postimpresjonistycznych pejzaży i scen rodzajowych (Na Wilejce, około 1913) pojawiła się po 1920 geometryzacja form i brył w typie kubi-styczno-ekspresjonistycznym oraz ściemnienie kolorytu. Malował sceny z getta (Nową w getcie, około 1935) i portrety. Pejzażystami malującymi wileńskie pejzaże i motywy z getta byli: realista Mojżesz Lejbowski (7-1942/4), założyciel prywatnej szkoły rysunkowej, zbliżony do impresjonizmu Jakub Szer (1890-1944), także portrecista (Portret poety H. Lejwika, ok. 1935) oraz Salomon Białogórski (ok. 1900-1942). Portrecistami okazali się Miron Kodkin (Kodkine; 1887-1940), czynny od 1928 w Paryżu i Józef Kagans (około 1900-1942). W 1929 powstała grupa literacko-artystyczna Jung Wilne, w której skład weszło kilku malarzy i grafików młodej generacji Mojżesz Behelfer, Rafał Chwoles, Szejna Efron, Mojżesz Lewin (także prozaik), Rachel Suckewer, Mojżesz Worobiejczyk (wybitny fotografik, powiązany w Paryżu z surrealizmem) i Bencion Michtom, który projektował okładki trzech almanachów grupy z 1.1934-1936. Inni przedstawiciele młodej generacji, studiujący na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego, w Szkole Rzemiosł Artystycznych lub na kursach „Hilf durch arbet" debiutowali m.in. na Wystawie Młodych Żyd. Artystów Plastyków z 1937 roku. Wśród nich Hadassa Gurewicz (1911-1943) i Rachel Suckewer (1905-1943) ukształtowały się pod wpływem klasycyzmu wileńskiej szkoły Ludomira Ślendzińskiego (Trzy boginie i Parys - H. Gurewicz). Podczas pobytu w USA R. Suckewer stworzyła monumentalny, utrzymany w konwencji amerykańskiego realizmu Port w Nowym Jorku. Szejna Efron (1909-1983) była autorką delikatnie malowanych postimpresjonistycznych pejzaży (W Ogrodzie Bernardyńskim) i ekspresyjnych drzeworytów. W rzeźbach Borysa Rabinowicza (1909-1994) zaznaczały się wpływy kubizmu (Fanatyzm, 1929). Do ekspresjonizmu zbliżała się twórczość Lejba Zameczka (7-1941/4). Często podejmowali realistyczną tematykę społeczną Bencion Michtom (1909-1942; Żebrak i Bezdomny), wspomniany już Kagans (Portret proletariusza), Rachel Suckewer (Strajk w fabryce), Wolf Kapłański (Wital, 1910-1943; Łódzka fabryka) czy Szymon Madejsker (Bezdomni). Ich dzieła wykazują analogie z twórczością warszawskiej Czapki Frygijskiej. malarstwo i rzeźba 318 Z Warszawą i Wilnem powiązane było niewielkie środowisko artystyczne Białegostoku. 1919 miejscowy oddział Kultur-Lige zorganizował dużą Wystawę Sztuki Żyd. z udziałem grup Jung Idysz i Muza. Od 1925 po studiach w Berlinie u W. Jaeckela i pobycie w Paryżu działał w Białymstoku ekspresjonista Ozjasz Rozaniecki (1896-1943), autor pejzaży (W burzę, 1926) i portretów (Portret Żyda); był on nauczycielem wspomnianego już Benciona Rabinowicza (Benna). Malarzem i grafikiem, poświęcającym się tematyce żyd. (Taniec chasydów) stał się Bernard Rolnicki (1895-1942). Na początku 1. 30. działała w Białymstoku grupa Forma-Farba-Faktura („3 F") z udziałem Benna, Michała Duńca (1911-?), Nachuma (Natana) Edelmana (1907-1940/3), Jerachmila Tynowic-kiego (członka Czapki Frygijskiej) oraz Polaka Czesława Sadowskiego. Silnym środowiskiem w okresie międzywojennym był Lwów. 1919 wznowiono działalność Koła Miłośników Sztuki Żydowskiej; jego prezesem został Joachim Kahane (później związany z Łodzią). 11920 otwarto dużą I Wystawę Sztuki Żyd. w sali Kahału. Poprzedziła ona następne wystawy środowiskowe i indywidualne organizowane od 1928 przez Żydowskie Towarzystwo Literacko-Artystyczne. Pod względem formalnym wyodrębnić można trzy główne tendencje charakterystyczne dla żyd. sztuki Lwowa: impresjonizm postimpresjonizm i realizm, ekspresjonizm i wpływy Ecole de Paris, wreszcie awangardę. Wśród impresjonistów największą popularność zdobyli Erno Erb (1878-1943) i Marcin Kitz (1891-1943), autorzy jasnych, dynamicznych pejzaży i scen rodzajowych ze Lwowa i okolic. Odmienne w nastroju - melancholijne, ściemnione w tonacji pejzaże malował Artur Klar (1895-1942). Z ekspresjonizmem związana była twórczość Adolfa Bienenstocka, Fryderyka Kleinmana, Emila Kunkego i Brunona Schulza. Adolf Bienenstock (1888-1937), mieszkający w Przemyślu absolwent ASP w Krakowie, ewoluował od neoimpresjonizmu przez symbolizm do ekspresjonizmu. Malował motywy żydowskie, w tym literackie (Dybuk - scena na cmentarzu) o niesamowitym, niepokojącym nastroju, osiąganym przez ekspresję koloru, tematy społeczno-egzystencjalne (Dziewczyna z miasta), nastrojowe pejzaże (Wiosna), przypominające obrazy Breughla. W twórczości Fryderyka Kleinmana (1897-1943) obok karykatur znajdujemy groteskowe przedstawienia Don Kichota i Sancho Pansy, historii Golema, cykl Herszek z Ostropola. Tworzył sceny religijne (Chrystus miasta, Żydzi z Torą), pejzaże lwowskie i grafiki o tematyce erotycznej. Okulistyczne legendy żyd. średniowiecza (cykl Średniowiecze), kabała, chasydyzm, legendy o Żydzie Wiecznym Tułaczu, świat kuglarzy, mity słowiańskie oraz tematyka chrześcijańska (Ukrzyżowanie) - to zakres twórczości Emila Kunkego (1896-1943), artysty romantyka, tworzącego wizje fantastycznych miast, przez które przesuwają się korowody mglistych postaci. Do tego typu twórczości należą także groteskowe rysunki i grafiki wybitnego pisarza Brunona Schulza (1892-1942) z Drohobycza. Wczesne jego prace, w tym obraz Spotkanie i rysunek Przy stole (1924) wykazują związki z kubizmem i ekspresjonizmem w deformacji postaci i przestrzeni oraz nastrojem niesamowitości. W cyklu grafik Xięga bałwochwalcza (1921), wykonanych rzadką techniką cliche verre, stosując środki groteski i karykatury podkreśla dwuznaczność scen o tragikomicznym, odnoszącym się do metafizyki płci, charakterze. Wśród rysunków o tematyce żyd. pojawiają się m.in. przedstawienia chasydów oczekujących na przyjście Mesjasza, będące ilustracjami do zaginionej powieści. Odrębny krąg artystyczny we Lwowie tworzyli malarze związani z Ecole de Paris. Zygmunt Men-kes, Alfred Aberdam, Dawid Seifert, związani w młodości z Kołem Miłośników Sztuki Żydowskiej, a także Joachim Weingart przyjeżdżali z Paryża do Lwowa i wielokrotnie wystawiali w Polsce. Po dłuższym pobycie w Paryżu powrócili do Lwowa Henryk Langerman i Maksymilian Feuerring. Henryk Langerman (1896-1944) z Drohobycza studiował w Weimarze i Wiedniu, przebywał w Paryżu od 1924 do 1933 roku. W Paryżu powstał szkicowy, płasko malowany obraz Bretania (1926). Później malował dynamiczne, nieco zgeometryzowane kompozycje o uwydatnionym konturze, przedstawiające sceny miejskie - kawiarnie, teatr, cyrk z silnie zdeformowanymi postaciami 319 malarstwo i rzeźba (W barze, Festyn, Klown, Za kulisami); porównywano je do dzieł profesora krakowskiej ASP Fryderyka Pautscha. Bliska w tematyce i nastroju była twórczość Maksymiliana Feuerringa (1896-1985), który studiował w Berlinie i Rzymie. Pobyt w Paryżu (1926-1928) zmienił jego malarstwo. Z realisty przekształcił się w radykalnego ekspresjonistę. Tworzył odtąd przedstawienia aktorów, cyrkowców, bywalców portowych knajp, w których zewnętrznym objawom śmiechu i zabawy towarzyszy poczucie pustki i bezsensowności życia (Grand Guignol, około 1928, Przy toalecie, Marynarze w knajpie). W odmiennej atmosferze utrzymane są pejzaże, ujmujące szerokie przestrzenie w jaśniejszych, żywszych barwach i o precyzyjnym rozłożeniu elementów architektury. Trzeci krąg artystyczny, który kształtował się we Lwowie około 1920 powiązany był z polskimi grupami ekspresjonistycznymi, krakowskimi Formistami i poznańskim Buntem. We wspólnej wystawie obu grup we Lwowie w 1920 uczestniczyło dwóch artystów żyd. - Zofia Yorzimmerówna (1902-?) oraz Ludwik Lilie. Lilie, a także Otto Hahn, Aleksander Riemer, Henryk Streng i Margit Reich-Sielska zostali członkami polsko-ukraińsko-żyd. grupy Artes, która istniała od 1930 do 1933 roku. Lilie słuchał wykładów Paula Klee w Bauhausie. Inni członkowie grupy uczęszczali we Lwowie do Wolnej Akademii Sztuk Pięknych i do pracowni znanego polskiego malarza Kazimierza Sichulskiego w Szkole Przemysłowej, a później w Paryżu uczyli się u Legera i Ozenfanta w Academie Modernę. Wystawiali w Żyd. Towarzystwie Artystyczno-Literackim we Lwowie. Twórczość Artesu należy do środkowoeuropejskiej wersji nadrealizmu, wykazując duże analogie do aktywnej w tym samym czasie grupy Devetsil w Pradze. Nie przywiązując znaczenia do ideologii i technik surrealizmu, przejęli jednak z tego kierunku typ metaforyki i oniryczny język twórczości, w którym wyrazili atmosferę terytoriów dawnego austrowęgierskiego państwa (znaną z literackich dzieł Franza Kafki czy Brunona Schulza). Łączyła się z tym nostalgiczna, senna, a czasem magiczna atmosfera prowincjonalnego słowiańsko-żyd. życia z fascynującym artystów prymitywizmem miejskiego czy jarmarcznego folkloru - szyldów, malunków, fotografii z odpustów, manekinów, peruk i tandetnych rekwizytów ze sklepowych wystaw, zaprzęgów z „tęskniącymi" końmi, zapraszającymi do podróży w sferze wyobraźni. Dzieła Artesu wyrastały także z artystycznej tradycji miasta, tworzonej przez żyd. ekspresjonistów i malarzy związanych z Ecole de Paris. Ludwik Lilie (1897-1957) malował około 1920 poetyckie, oniryczne kompozycje związane z ekspresjonizmem (Wędrówka księżyca po mieście, Stacja kolejowa w nocy). Podkreślał rolę logicznej budowy obrazu, barwy i formy - „pierwiastka muzycznego". Ilustracje do m.in. Pieśni nad pieśniami Bolesława Dana i Gilgamesza wywodzą się z grafiki „Die Briicke". Około 1930 tworzył surrealistyczne kompozycje, później zaś rysunkowe, intymne i melancholijne kompozycje figuralne, wnętrza i martwe natury. W 1937 wyjechał do Paryża, gdzie był kustoszem Muzeum Żyd. i prezesem Związku Artystów Polskich we Francji. Aleksander Riemer (1899-1943) od 1926 stale przebywał w Paryżu. Początkowo malował eks-presjonistyczne kompozycje religijne (Chrystus, Mojżesz, Duch Święty) i groteskową, „chagallow-ską" parafrazę Sądnego Dnia Maurycego Gottlieba (Nastrój święty). Od 1928 malował kompozycje surrealistyczne (Człowiek z drzewem). Najbardziej znanym członkiem Artesu był Henryk Streng (Marek Włodarski; 19037-1960). We wczesnej twórczości pojawiały się wpływy L. Feiningera i Chagalla (Wspomnienia z dzieciństwa, 1924). W Paryżu malował pod wpływem Legera (Fryzjer, 1926), abstrakcje geometryczne (Kontrasty form) i od 1926 kompozycje surrealistyczne (Profil z nożyczkami, 1928; sepia Tęskniące konie, 1929; Sen 1930). Wykonywał także fotomontaże. Otto Hahn (1904-1942) malował pod wpływem Legera obrazy, w których syntetyczne postaci i przedmioty „kolażowo" zostały zestawione z formami abstrakcyjnymi (Rowerzyści, około 1928). Około 1930 wykonywał kompozycje surrealistyczne (Glowa, 1931). Margit Leich-Sielska (1903-1980) tworzyła początkowo pod wpływem Legera i Ozenfanta (Okręt), potem wykonywała kompozycje surrealistyczne (Glowa i róża, 1931). Około 1933 tendencje surrealistyczne zostały wyparte przez tzw. „nowy realizm" - obrazy i rysunki o tematyce polityczno-społecznej (Barykada - Strenga; Salwa - Hahna; sceny z robotnikami malarstwo i rzeźba 320 - Lillego i Riemera. Efemeryczna grupa Neoartes, założona w 1933 z udziałem Hahna, Riemera i Strenga wykazywała polityczne i tematyczne analogie z Czapką Frygijską, Jung Wilne i Grupą Krakowską. Z artystów debiutujących w 1. 30. wymienić trzeba malarza i scenografa Otto Axera (1906-1983), a przede wszystkim Mojżesza Psachisa (1909-1942) z warszawskiej pracowni Pruszkowskiego, autora ekspresjonistycznych kompozycji (Pogrzeb, 1932), pejzaży i martwych natur, a także rzeźbiarza Salomona Schapira, tworzącego dzieła o tematyce społecznej (Strajk, Bezrobotny) o dynamicznej, zwartej bryle, budowane z szerokich płaszczyzn. W1. 1934-1936 działała pod przewodnictwem Kunkego polsko-żydowska grupa Ster; twórczość jej członków związana z charakterystycznym dla 1. 30. odejściem od nurtów awangardy, wahała się między realizmem, postimpresjonizmem oraz nawrotem do ekspresjonizmu. Wśród jej członków znaleźli się: Julia Acker (1898-1942), malarka m.in. groteskowych scen (Talmudyści), portretów i martwych natur; Antonina Richter (1913-?), autorka portretów w perłowo-popielatej gamie, bliskich czasem ekspresjonizmowi; pejzażyści Antoni Reising i Jadwiga Walker (1905-1971) oraz rzeźbiarz Mieczysław Buch (1910-?), twórca ekspresyjnych, stylizowanych na rzeźbę murzyńską rzeźb o tematyce społecznej (Nędza). Kraków dla sztuki żyd. w międzywojennej Polsce miał znaczenie przede wszystkim jako miejsce wyższego artystycznego kształcenia. Przez ASP przeszło wielu znanych twórców, którzy działali w innych ośrodkach - w Warszawie, Lwowie i Łodzi, bądź za granicą - w Paryżu. Zamieszkali w Krakowie żydowscy artyści reprezentowali zazwyczaj tendencje realistyczne bądź postimpresjonistyczne. Nieliczni zwolennicy nowych kierunków wiązali się z polskimi grupami artystycznymi. Wśród członków najważniejszej polskiej grupy awangardowej z około 1920 - Formistów i uczestników organizowanych przez nią wystaw spotykamy nazwiska Henryka Gotliba, Leopolda Gottlieba, Mojżesza Kislinga, Ludwika Lillego, Szymona Miillera, Zofii Yorzimmerówny i Eugeniusza Żaka. Z tych artystów tylko Gotlib i Miiller mieszkali w Krakowie. Henryk Gotlib (1890-1966) studiował w Krakowie, Wiedniu i Monachium. 1919 był członkiem Muzy w Warszawie, później jednym z organizatorów żyd. wystaw artystycznych w stolicy. W Krakowie mieszkał w 1.1919-1923 oraz 1930-1938.1923-1930 spędził w Paryżu. 1938 wyjechał do Londynu. Wśród wczesnych ekspresjonistycznych dzieł obok pejzaży (Kościót Mańacki w Krakowie) i portretów (Portret Tytusa Czyżewskiego, 1921) spotykamy obrazy o tematyce społecznej i pejzaże przemysłowe (Bezrobotni tragarze żydowscy). W Paryżu pod wpływem Pierre'a Bonnarda i Ecole de Paris malował metafizyczne pejzaże z Bretanii i kompozycje figuralne (Twoje ludzi na drodze, około 1929). W Krakowie podjął tematykę polityczną (Hiszpania), w Londynie jego sztuka wykazywała analogie z twórczością Soutine'a. W kręgu Ecole de Paris kształtowało się malarstwo następnej grupy wywodzącej się z pracowni Józefa Pankiewicza, która w 1924 wyjechała do Paryża tworząc tzw. Komitet Paryski. Wśród jego członków znaleźli się Artur Nacht i Dorota Berlinerblau-Seydenmanowa. Artur Nacht (Nacht-Samborski; 1898-1974) trafił do Paryża po studiach w Krakowie i pobycie w Berlinie. Wrócił do Krakowa w 1939 roku. Związany był z Adlerem, Menkesem i Aberdamem. Malował akty, pejzaże i kwiaty, zestawiając pod wpływem fowistów (Deraina, Ylamincka i Van Dongena) ostre, geometryczne formy przedmiotów z miękkimi liniami biologicznych kształtów (Akt z twarzą w cieniu, około 1923; Pejzaż z Ibizy, około 1934). Typową przedstawicielką Komitetu Paryskiego stała się Dorota Berlinerblau-Seydenmannowa (1898-1942), która malowała pejzaże (Krajobraz z Rudek), martwe natury i kwiaty, stosując technikę bliską pointylizmowi (Martwa natura, 1937). Stosunkowo późno, bo w 1929, powstało w Krakowie Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych. W wypowiedziach programowych odrzucało problematykę „sztuki narodowej" na rzecz upowszechnienia sztuki w społeczeństwie żydowskim. Jego przewodniczącym został Artur Marko-wicz. 1930 odbyła się I Wystawa Malarzy Żyd. w Żyd. Domu Akademickim, która miała ogólnopolski charakter. Rok później, po likwidacji Towarzystwa, powstał Związek Żyd. Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy w Krakowie. 321 malarstwo i rzeźba Niezależnie od niego w 1.1933-1934 pod patronatem Markowicza działało Stowarzyszenie Artystów Plastyków „Zjednoczenie", skupiające realistycznych malarzy związanych z krakowskim Kazimierzem. Z jego członków wspomniany już Szymon Miiller (1885-1942) malował melancholijne małomiasteczkowe pejzaże o nieco groteskowej atmosferze i staroświeckich rekwizytach, porównywane niekiedy do dzieł Utrilla (Podwórze domu żyd. na Kazimierzu, 1930); Leon Lewkowicz (1888-1950) - sentymentalne przedstawienia Żydów i Cyganów; Jakub Soldinger (1885-1942) -nastrojowe lub groteskowe pejzaże miejskie, podkreślające elementy „dziwności", o uproszczeniach formy; Ralf Immergluck (1892-1939/45) - realistyczne portrety, zaś Jakub Pfeferberg (1900-1941/4) - sceny żydowskie z Kazimierza i postimpresjonistyczne pejzaże. Z uczestników żyd. wystaw w Krakowie wymienić można realistów Abrahama Messnera (1886-1931), Leona Schónkera (1904-1939/45?), prezesa Zrzeszenia Żyd. Artystów Malarzy i Rzeźbiarzy, Mendla Birnbauma (1881-1939/45), postimpresjonistkę Marię Fromowicz-Nassau (1897-1939/ 45), ekspresjonistę Ozjasza Herschdórfera (?-1939/45), autora pełnych patosu i dramatycznego nastroju, czasem groteskowych scen żyd. i ilustracji do Biblii (tryptyk Mojżesz; Hakatat Hameit, w którym członkowie bractwa Chewra Kadisza krążą ze świecami wokół zmarłego). Nowsze prądy artystyczne reprezentowali w Krakowie: Izydor Goldhuber (Czaj; 1896-1942?), autor ekspresyjnych pejzaży i mocnych w wyrazie antyhitlerowskich obrazów z 1933 roku, pierwszych w Polsce artystycznych reakcji na wydarzenia w Niemczech; Karol Fórster (Ferster; 1902-1986), malarz groteskowych scen z cyrków i knajp oraz karykaturzysta; Jadwiga Sperling (1906), w której martwych naturach ekspresyjnie malowane przedmioty przekształcane były w abstrakcyjne formy. Emil Szinagel (1899-1943) malował liryczne, lekko prymitywizujące i groteskowe pejzaże, widoki miast i sceny rodzajowe o wyrazistych konturach i bogatej, czasem impastowej fakturze (Pejzaż morski, Dorożka). Norbert Strassberg (1912-1941?), który kształcił się we Lwowie, w 1928 związał się ze Szczepem (Rogate Serce, założonym przez Stanisława Szukalskiego (polsko-amerykańskiego rzeźbiarza i rysownika, zafascynowanego sztuką prekolumbijską i prasłowiańszczyzną). W dynamicznych obrazach i rysunkach Strassberga łączyła się ekspresjonistyczna kompozycja i kubistyczny modelunek z klasycyzującym, precyzyjnym rysunkiem. Tworzył sugestywne fantastyczne portrety i autoportrety, sceny rodzajowe i mistyczne przedstawienia obrzędów religijnych i legend (Ekstaza modlitewna, 1933; Sądny Dzień, Golem), zbliżając się do ekspresjonistów lwowskich. Po powrocie do Lwowa około 1935 malował sceny o tematyce politycznej (Pochód, Więzień, Gtód). Ze środowiskiem krakowskim związani byli artyści ze Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego i zachodniej Małopolski. Maurycy Applebaum (1887-1931), wykształcony m.in. w akademii w Londynie, zamieszkały w Katowicach, malował ekspresjonistyczne sceny żydowskie, bliskie początkowo twórczości Jung Idysz i Lasara Segala (Symchas Tora, w której postaci przekształcone zostały w geometryzujące formy), później Chagalla (Kapela). Samuel Cygler (1898-1945) z Będzina, grafik i malarz, stworzył ekspresjonistyczny, o tajemniczej atmosferze cykl graficzny Dybuk (1924), nawiązujący do dramatu An-skiego, w którym deformacji została poddana architektura wnętrz, a ponadto fantastyczne, groteskowe sceny (Niespokojna moc), drzeworyty o tematyce społecznej (Bezrobotni, Posiiek) oraz postimpresjonistyczne pejzaże. Józef Badower (ok. 1900-1939/45) z Sosnowca malował monumentalne, stylizowane postaci na tle zdeformowanej architektury o szerokich, jednolitych w kolorze płaszczyznach (Nosiwoda, Dziedzic). W Tarnowie tworzyli malarz-realista Aleksander Plutzer (1890-1983) i rzeźbiarka Henryka Ker-ner (1892-?), autorka m.in. archaizujących aktów. Jedyną formacją awangardową w Krakowie 1. 30. stała się Grupa Krakowska, skupiająca studentów ASP - Polaków, Ukraińców i Żydów. Grupa, działająca w 1.1933-1936 łączyła zainteresowanie dla nowych zjawisk w sztuce (abstrakcjonizmu, konstruktywizmu, ekspresjonizmu) z lewicowym zaangażowaniem politycznym. Wśród członków znaleźli się: malarka postimpresjonistka Berta Griinberg (1909-1993); Szymon Piasecki (1910-1941/5) z Łodzi, autor ekspresyjnych, brutalnych w wyrazie pejzaży, martwych natur i portretów oraz kubistycznych studiów oraz - rzeźbiarz Mojżesz malarstwo i rzeźba 322 Schwannenfeld (1907-1941), uczeń Dunikowskiego, który po okresie abstrakcyjnych eksperymentów, w których zestawiał i równoważył dynamizmy różnych brył, krzywych i równych płaszczyzn, wrócił w końcu 1. 30. do rzeźby figuralnej o monumentalnym charakterze. Większe znaczenie miała twórczość Saszy Blondera i Jonasza Sterna. Sasza (Szaja) Blonder (Andre Blondel); 1909-1949 zanim zaczął studia w Krakowie, poznał Paryż. Na jego wczesne sceny żydowskie (wnętrza bożnic z modlącymi się, typy małomiasteczkowe) oddziaływało malarstwo Chagalla, Soutine'a i Modiglianiego. Od 1933 wykonywał kubistycz-no-ekspresjonistyczne kompozycje o tematyce społecznej (Wiezienie, Przy maszynie), pejzaże o zgeometryzowanej, strefowej budowie (Dom), ale także kompozycje abstrakcyjne pod wpływem konstruktywizmu czy unizmu (Żótty trójkąt). Po 1937 w Paryżu zbliżył się do ekspresjonistycznej formacji Ecole de Paris. Podobnie dwutorowy charakter miała twórczość Jonasza Sterna (1904-1988). Obok ekspresjo-nistycznych olejnych pejzaży (Drzewo - Zaleszczyki) wykonywał grafiki o silnych deformacjach i zazwyczaj groteskowym ujęciu, zbliżone do twórczości Grosza, z czym także łączyła się ostra krytyka społeczna (Bezrobotny, MUośnicypieniądza); do tego typu kompozycji należał obrazHitler (1934). Malował także kubistyczne akty oraz konstruktywistyczne i unistyczne kompozycje abstrakcyjne Od przedmiotów do ptaszczyzny, Kontrasty form i kolorów, 1933). Po 1935 zacieśniły się kontakty między środowiskami żydowskimi w Polsce; do organizacji wystaw przyłączyli się artyści, pozostający dotąd z boku. Powstawały wówczas różne efemeryczne grupy, np. w 1937 Grupa 7 z udziałem Centnerszwerowej, Feuerringa, H. Rabinowicza, Rozentala, Sliwniaka, Tykocińskiego i Weintrauba, co wskazywało, że dokonywały się wówczas przegrupowania sił i przemiany postaw. Wybuch II wojny światowej przekreślił możliwość egzystencji żyd. środowiska artystycznego w Polsce. W gettach i obozach zagłady zginęli niemal wszyscy działający w Polsce żydowscy artyści oraz duża część przebywających we Francji. W warszawskim getcie podjęto próby kształcenia artystycznego, zakładając w 1940 szkołę artystyczną pod nazwą Kursu Grafiki Użytkowej i Rysunku Maszy-nowo-Technicznego, w której uczyli Otto Axer i Dawid Greifenberg. 1941 odbyła się wystawa prac uczniów. Artyści przejściowo korzystali z opieki Rady Kultury przy Judenracie; z inicjatywy Władysława Weintrauba założona została spółdzielnia wytwarzająca osełki. Podobnie było w krakowskim getcie, gdzie powstała Bursa Rękodzielników. W Łodzi grupa artystów pracowała w Dziale Statystyki. Część artystów wykonywała artystyczne zlecenia Niemców lub władz getta; pracownię malarstwa w getcie w Białymstoku prowadził Adolf Behrman. Portrety zarządzającego łódzkim gettem Chaima Rumkowskiego malowali Wincenty Brauner i M. Szwarc. Rysunki z getta wykonywali m.in. Brauner, łódzki malarz Józef Kowner (Gotlib Zelman; 1895-1967), Fryderyk Kleinman, Roman Kramsztyk. Niektórzy artyści związali się z ruchem oporu i partyzantką - Pesach Maler (1912-1943) w Białymstoku czy Aleksander Bogen (1916) na Wileńszczyźnie, który w 1943 wykonał rysunki i grafiki z wileńskiego getta (Żyd w getcie, drzeworyt Ostatnia rodzina). W Wojsku Polskim we Francji i Anglii służyli Jankiel Adler, Sasza Blonder, Ludwik Lilie, Marek Szwarc i Fiszel Zylberberg. Na terenach okupowanych przez Rosjan (we Lwowie, Białymstoku i Grodnie) i zajętych przez Litwinów (w Wilnie) schroniło się wielu żyd. plastyków. 1990 wystawę lwowskiego środowiska artystycznego w Moskwie organizował Mojżesz Psachis. Artyści żydowscy uczestniczyli w dużej Wystawie Wileńskich Artystów Plastyków otwartej we wrześniu 1940 w Wilnie. Tematyka Zagłady pojawiła się dziełach artystów, którzy ocaleli w USA czy Anglii. Mankes na wieść o powstaniu w warszawskim getcie maluje wstrząsające Męczeństwo Warszawy. Segall rysuje Wizje wojny i maluje Obóz koncentracyjny (1945), Exodus (1947), Aberdam - Wysiedlonych (1941-2), Adler - Sieroty, Inwalidów (1942), Zniszczenie (1943) i Treblinkę (1948). Autorem znanych antyhitlerowskich karykatur był w USA Artur Szyk. Reminiscencje z lat wojny znajdujemy m.in. w twórczości Marka Włodarskiego (Henryka Strenga) w rysunkach Egzekucja w obozie i Likwidacja obozu (1945), w grafikach Jonasza Sterna - Ulica w getcie lwowskim i Akcja na dzieci (1945-6), 323 Mandelbaum Aleksandra Bogena Ruiny synagogi w Wilnie (1944), rysunkach Henryka Hechtkopfa (1910) ze zniszczonej Warszawy. Ocalała niewielka grupa artystów wznowiła w 1946 działalność Żyd. Towarzystwa Krzewienia Sztuk Pięknych w Warszawie, póki nadejście stalinizmu nie położyło kresu jego istnieniu. Natan Rappaport (1911-1987) wykonał w 1948 ekspresyjny Pomnik Bohaterów Getta w Warszawie. Kilku wybitnych artystów jak Otto Axer, Artur Nacht-Samborski, Jonasz Stern czy Marek Włodarski zostało profesorami wyższych szkół artystycznych. Axer był scenografem; wykonywał serie rysunków o tematyce chasydzkiej; pozostali uprawiali sztukę abstrakcyjną, inspirował ich także surrealizm. Erna Rosenstein (1913), członkini Grupy Krakowskiej, tworząca po wojnie pod wpływem surrealizmu namalowała obrazy Pótn.oc i Poludnie (1979), poświęcone zamordowanym podczas wojny rodzicom. Z artystów młodej generacji żyd. pochodzenia byli: Alina Szapocznikow (1926-1973), autorka „biologicznych" rzeźbiarskich form, w tym Pomnika dla spalonego miasta (1954) i Exhumowanego (1955); Izaak Celnikier (1923), autor obrazu Getto (1956) oraz Marek Oberlander (1922-1978), twórca obrazów Napiętnowani (1955), serii Getto (1956) i cyklu grafik Nigdy więcej getta (1953); artyści ci wyjechali z Polski. Ostatni wybitny twórca, zmarły w 1988 Jonasz Stern, który cudem ocalał z lwowskiego getta, pod koniec życia przywołał w dwóch kolorach wspomnienie rodzinnego Kałusza. Na tle zarysu miasta pojawiły się unoszące się w powietrzu tałesy. Artysta komentował „Kałusz to zniszczone miasto mojego dzieciństwa. Na jednym obrazie unosi się do nieba tałes, na drugim - tałes wędruje wprost do nieba. Jak ludzie, których już nie ma". Pozostały jednak w Polsce obrazy, dziś eksponowane w wielu muzeach, często publikowane w opracowaniach naukowych. Świadczą one, że pamięć o żyd. artystach przetrwała, a ich twórczość stanowi stały składnik polsko-żyd. dziedzictwa. J. Malinowski, Malarstwo i rzeźba Żydów polskich XIX i XX wieku, Warszawa 2000. Jerzy Malinowski Malowist Marian (Łódź 12 XII 1909-War-szawa 30 VIII 1988) - historyk średniowiecza. Wychowany w zasymilowanej rodzinie lekarskiej. Studiował na UW pod kierunkiem M. Handelsmana, doktorat w 1934.1931-1939 uczył w żyd. gimnazjum w Warszawie, w czasie okupacji prowadził tajne komplety w getcie, po ucieczce ukrywał się na Podlasiu. Po wyzwoleniu podjął pracę na UW; habilitacja 1946, prof. zwycz. 1955. Zajmował się przede wszystkim historią powszechną średniowiecza ze szczególnym uwzględnieniem historii gospodarczej. Tej tematyce poświęcił kilka ważnych prac, m.in. Kaffa - kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w 1. 1453-1475 (1947), Studia z dziejów rzemiosta w okresie kryzysu feudalizmu w zachodniej Europie w XIV i XV wieku (1954), Wielkie państwa Sudanu Zachodniego w późnym średniowieczu (1964), Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku. Konfrontacja struktur spo-leczno-gospodarczych (1973). A.Ż. Mandelbaum Bernard (od 1922 Stefan Drzewiecki; Lublin 2 VIII 1888-Paryż VIII 1953) - działacz oświatowy i socjalistyczny. Wy- chowany w zamożnej rodzinie kupieckiej, z ruchem socjalistycznym związał się w latach gimnazjalnych; w 1905 relegowany ze szkoły. 1907-1908 w SDKPiL, po krótkotrwałym pobycie w więzieniu wyjechał na studia do Genewy i Paryża. W czasie I wojny światowej przebywał w Pio-trogrodzie, działał w Polskim Zrzeszeniu Niepodległościowym i klubie robotniczym „Płomień". 1917 wziął udział w Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, a także w szturmie na Pałac Zimowy. Następnie pracował w sowieckich organach zajmujących się zabezpieczeniem wywiezionych zabytków kultury polskiej. Po powrocie do Warszawy na przełomie 1918 i 1919 związał się z KPRP i warszawską Radą Delegatów Robotniczych. Aresztowany, zarzucił działalność polityczną i pod nowym nazwiskiem podjął pracę w szkolnictwie, sympatyzował z liberalnymi kręgami sanacyjnymi. Działał w Związku Nauczycielstwa Polskiego i w Państwowej Radzie Oświecenia Publicznego; redaktor naczelny pism związkowych „Ogniwo" i „Gimnazjum", współpracował z ministrem J. Jędrzejewiczem przy redagowaniu ustawy szkolnej w 1932. Po IX 1939 na emigra- Mtonger 324 cji we Francji i Anglii; pracował w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej oraz Ministerstwie Propagandy rządu polskiego. Po 1944 w Ambasadzie PRL w Paryżu, a następnie w Departamencie Odbudowy UNESCO. 1949 pozostał na emigracji ostatnie lata życia poświęcił pracy w loży wolnomularskiej „Kopernik". A.Ż. Manger Icyk (Czerniowce 28 V 1901-Tel Awiw 1969) - poeta, dramatopisarz i prozaik jidysz. Urodził się w rodzinie rzemieślniczej. W dzieciństwie uczęszczał do chederu. Po wydaleniu z niemieckiego gimnazjum pracował w warsztacie ojca. Debiutował w 1921, pierwszy tomik zaś wydał w 1929 (Sztem ojfn dach). 1928-1938 mieszkał głównie w Warszawie, następnie w Paryżu, a po zajęciu go przez Niemców w Londynie, od 1951 zaś w Nowym Jorku. Pod koniec życia osiadł w Izraelu. Twórczość Mangera zakorzeniona jest w tradycji żyd. folkloru, ludowej pieśni i teatru, a zarazem posługuje się nowoczesnym środkami artystycznymi - m.in. groteską (przykładem takiego stopu elementów są ballady). Do najwybitniejszych osiągnięć Mangera liryka należą tomy Chumesz lider (1935) i Megila lider (1936) czerpiące w interpretacjach postaci i zdarzeń biblijnych z tradycji homiletyki żyd., Welwel Zbarażer szrajbt briw cu Malkele derszejner (1937) i powieść Dos buch firn Gan-Ejdn (1939, wyd. polskie Księga raju 1988) będąca satyrą na ludzkie wyobrażenia o raju, a zarazem na życie w sztetł. Manger wydał też tom szkiców o literaturze (Noente gesztaltn, 1938) i był adaptatorem sztuk A. GoldfadenaZ>/tezM/-macheńn, DrejHocmachs. Wybór poezji w przekładzie polskim: Wiersze i poematy (1976). E.P-J. Mansperf Bronisław (ok. 1890-22 X1915) -student medycyny, działacz tajnych organizacji niepodległościowych; żołnierz Legionów Piłsud-stóego, uczestnik kilku bitew. W stopniu podporucznika poległ pod Kukłami na Wołyniu. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.C. Marcus Aaron (Hamburg 1843-Kraków ? 1916) - chasydzki publicysta, działacz syjonistyczny. Wychowany w Hamburgu, studiował w jesziwie na Morawach. Od 1861 osiedlony na podkrakowskim Podgórzu wśród zwolenników cadyka z Radomska S. Rabinowicza. Publikował w jęz. hebrajskim i niemieckim na temat chasydyzmu i kabały, m.in. Der Chassidismus (Kraków 1901); w 1898-1899 wydawał na Podgórzu „Krakauer Jiidische Zeitung" (tygodnik), na którego łamach próbował pogodzić koncepcje syjonizmu politycznego T. Herzla z praktycznymi inicjatywami kolonizacji Palestyny, propagowanymi m.in. przez A. Salza z Tarnowa. AŻ. Mark Bernard (Łowicz 8 VI 1908-Warsza-wa 4 VII 1966) - historyk i dziennikarz, wieloletni dyrektor Żyd. Instytutu Historycznego. Urodził się w niezamożnej rodzinie żyd.; ojciec był kasjerem w gimnazjum, pracował we młynie, należał do Mizrachi. M. wcześnie zaczął pracować jako korepetytor i prywatny nauczyciel polskiego. Jako uczeń gimnazjum w 1927 zaczął publikować artykuły krytycznoliterackie i wstąpił do Komunistycznego Związku Młodzieży. Został aresztowany i wydalony z gimnazjum, ale dopuszczono go do egzaminu maturalnego, który zdał w Białymstoku w 1928. Wstąpił wówczas do Komunistycznej Partii Polski w Łomży. Od zimy 1928 mieszkał w Warszawie i studiował na Wydziale Prawa UW; ukończył studia w 1932. 1927-1933 pracował jako nauczyciel, następnie kierownik szkoły ludowej w Wołominie pod Warszawą. Z aplikantury usunięty za działalność komunistyczną. Od końca 1928 współredagował „Der Chawer" (Towarzysz) - organ Centralnego Komitetu KZM w jidysz. 1929-1934 był członkiem Biura Żyd. przy Komitecie Wojewódzkim KPP oraz Biura Żyd. Komitetu Warszawy Podmiejskiej KPP. 1934-1938 był członkiem centralnej redakcji żyd. przy KC KPP. 1934 został redaktorem organu KW KPP „Proletariusz". 1933-1934 w redakcji legalnego miesięcznika literacko-społecznego „Literarisze Tribu-ne", gdzie publikował pod pseudonimem „M. Kowalski" i „Markus". 1934 redaktor polityczny dziennika „Der Frajnd", w 1935 przeniesiony do komórki KPP w Związku Literatów Żyd. (ul. Tłomackie 3/5). Odsunięty przez pół roku od działalności partyjnej na tle konfliktu wokół gazety „Di Sztime". 1936-1938 redaktor techniczny dziennika „Der Moment". 1938-1939 pracował jako redaktor w redakcji „Tomor". 1938-1939 wydał tom „Historia ruchów społecznych w Polsce" (jidysz), tom drugi skonfisko- 325 wała cenzura. 1936-1939 był członkiem zarządu Związku Literatów Żyd. w Warszawie. Napisał pracę doktorską pt. „Walka ortodoksyjnego marksizmu z rewizjonizmem". IX 1939 brał udział w obronie Warszawy, po czym w XI1939 uciekł do Białegostoku. 1939-1941 pracował naukowo w sekcji literaturoznawstwa Białoruskiej Akademii Nauk w Mińsku. Ewakuowany w głąb Rosji, pracował w kołchozie i batalionie pracy, a następnie w Żyd. Komitecie Antyfaszystowskim w Kujbyszewie, od VIII 1943 -w Moskwie, utracił pracę pod zarzutem żyd. nacjonalizmu. Od 1944 był członkiem zarządu głównego Związku Patriotów Polskich w Moskwie i wiceprzewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich przy ZPP. W II1946 wrócił do Polski. Został członkiem prezydium CKŻP i przewodniczącym Związku Literatów Żyd. Działał we Frakcji PPR przy CKŻP. 1946-1949 naczelny redaktor „Dos Naje Leben". Od IX 1949 do 1962 dyrektor ŻIH oraz redaktor naczelny „Biuletynu ŻIH" i „Bleter far Geszich-te". Opublikował łącznie ponad 1200 prac naukowych, artykułów, recenzji, m.in. w pismach „Żołnierz Polski", „Zew Młodych", „Z pola walki", „Wolna Polska", „Jewish Currents", „Ji-disze Kultur", „Jidisze Szriften", „Jidisze Woch", „Biuletyn ŻIH", „Kwartalnik Historyczny", „Przegląd Orientalistyczny", „Nowe Drogi", „Nowe Widnokręgi" i in. 1944 w Moskwie (w Biblioteczce ZPP w ZSRR) wydał Powstanie w getcie warszawskim. W Polsce opublikował m.in. Powstanie w getcie biatostockim (Warszawa 1952), Powstanie w getcie warszawskim Warszawa 1954). Za książkę Powstanie w getcie warszawskim na tle ruchu oporu w Polsce otrzymał w 1955 Nagrodę Państwową w Dziedzinie Nauki. 1954 mianowany profesorem nadzwyczajnym. N.A. Markowicz Artur (Kraków 3 III 1872-Kra-ków 23 X 1934) - malarz, rysownik. Studiował w SSP w Krakowie, Monachium, Paryżu. Członek TĄP Sztuka. Mieszkał stale w Krakowie, podróżował do Paryża, Włoch, Holandii, Niemiec. Wystawiał w Paryżu, Wiedniu, Antwerpii, Wenecji, TPSP w Krakowie, TZSP w Warszawie oraz w innych miastach polskich. Uprawiał malarstwo pejzażowe (Brugge. Ulica w sloń-cu) i rodzajowe, przede wszystkim o tematyce żyd. {Modlitwa). Był świetnym rysownikiem. Po- sługiwał się głównie techniką pastelu, rzadziej olejną. Stworzył własny styl malarski, niezależny od przemian, jakie zachodziły w sztuce przełomu XIX i XX w. Duża kolekcja prac artysty znajduje się w Muzeum ŻIH i Muzeum Historycznym Miasta Krakowa. M.T masora (hebr. tradycja) - reguły ortografii, wokalizacji, akcentów muzycznych, podziału na zdania i akapity oraz układu hebrajskiej Biblii. Obecny system został przyjęty ok. X w. i jest dziełem palestyńskiej szkoły masoretów. R. R Mayzel Maurycy (Warszawa 24 IV 1872-ZSRR 1940/1941) - działacz społeczny, kupiec, ostatni przewodniczący Zarządu Gminy Żyd. w Warszawie (do 6 IX 1939). Pełnił wiele funkcji społecznych, m.in. był wiceprezesem Rady Miejskiej w Warszawie i członkiem Komisji Rewizyjnej (1927-1934), wiceprezesem Centrali Związku Kupców oraz członkiem warszawskiej Izby Przemysłowo-Handlowej. Należał do założycieli Instytutu F. Chopina i był członkiem Związku Artystów Scen Polskich, Towarzystwa Przyjaciół Dzieci oraz innych organizacji społecznych. Zajmował się również publicystyką gospodarczą i społeczną. 1939 należał do Stołecznego Komitetu Obrony Państwa przy Gminie Żyd. Warszawę opuścił 6 IX 1939 i znalazł się w ZSRR. M.R Medem Włodzimierz (Labiawa 22 VII 1879-Nowy Jork 1311923) - działacz i teoretyk Bun-du. Syn zrusyfikowanego lekarza wojskowego, został wychowany w duchu prawosławnym i dopiero w gimnazjum zaczął identyfikować się z żyd. pochodzeniem. Po wstąpieniu do Bundu szybko stał się czołowym, charyzmatycznym działaczem i publicystą żyd. ruchu robotniczego. Od 1903 należał do komitetu zagranicznego Bundu w Szwajcarii. W kwestii narodowej rozwinął program określany mianem „neutra-lizmu", w którym odrzucił zarówno szybką asymilację, jak i żyd. nacjonalizm. Żądanie na-rodowo-kulturowej autonomii przyjęto dopiero później. Podczas niemieckiej okupacji Warszawy, po dwuletniej karze więzienia, M. został w 1915 zwolniony i przejął przewodnictwo Bundu w Polsce. Jako przeciwnik lewicowego zwrotu partii po zakończeniu I wojny światowej, ustąpił z funkcji i wyemigrował do Ameryki. Liczne Mftir instytucje Bundu w Polsce, np. sanatorium dziecięce w Miedzeszynie, zostały nazwane jego imieniem. Włodzimierz Medem, Fun majn leben, t. I-II, New York 1923; przekład ang. Yladimk Medem, The Life and Soul ofa Legendary Jewish Socialist, trans, by Samuel A. Portnoj, New York 1979. G.R Meir ben Gedalia z Lublina (zwany Maha-ram, ok. 1558-1616) - wybitny rabin i talmudy-sta. Urodził się i zmart w Lublinie. Studiował u teścia w Krakowie, gdzie w wieku 24 lat został rabinem i rektorem szkoły talmudycznej (1582-1587), a kilka lat później sędzią (dajanem) tamtejszej gminy. 1595-1613 był rabinem we Lwowie. Ostatnie kilka lat życia spędził w Lublinie, gdzie pełnił funkcję rabina i rektora jesziwy. Był nauczycielem wielu wybitnych uczonych i rabinów. Uznany za jeden z najznakomitszych autorytetów religijnych swojej epoki. Z prośbą o rozstrzygnięcie problemów rytualnych zwracali się do niego rabini z całej Europy. Stosował własną metodę interpretacji Talmudu, odrzucając zawiłe sposoby używane przez wielu współczesnych mu uczonych. Był autorem 7 rozpraw, z których zachowały się dwie MeirEjnej Chacha-mim (hebr. Rozjaśniający oczy mędrcom), komentarze publikowane we wszystkich edycjach Talmudu oraz zbiór responsów Manhir Ejnej Chachamim (hebr. Otwierający oczy mędrcom), który zawiera jedne z najstarszych przekazów na temat działalności Sejmu Żydowskiego, a także szczegóły dotyczących życia ekonomicznego, politycznego i religijnego Żydów polskich w XVI w. Jego imię, Maharam, nosiła wzniesiona w XVI w. synagoga lubelska. H.W Meir Golda (pierwotnie Myerson; Kijów 1898-Tel Awiw XII 1978) - polityk, premier Izraela. W wieku 8 lat wyemigrowała wraz z rodziną do Stanów Zjednoczonych, gdzie w 1915 wstąpiła do Poalej Syjon. 1921 osiedliła się wraz z mężem w Palestynie. W 1. 30. i 40. należała do najczyn-niejszych działaczy Histadrut oraz partii Mapai. 1946 stanęła na czele Departamentu Politycznego Agencji Żyd. Była pierwszym ambasadorem Izraela w Moskwie. Po wyborach do I Knesetu w 1949 objęła urząd ministra pracy. 1956-1965 była ministrem spraw zagranicznych. Po powstaniu Partii Pracy w 1967 została jej sekretarzem generalnym. Premier Izraela 1969-1974. J.Ż. 326 Meisels Dow Ber (Szczekociny 1798-Warsza-wa 15II1870) - ortodoksyjny rabin, przeciwnik chasydyzmu, zwolennik zbliżenia polsko-żyd. Jako rabin krakowski (1832-1856) organizował dostawy broni dla powstania listopadowego. 1846 uczestniczył w rewolucji krakowskiej. Wybrany na senatora miasta i delegowany do austriackiej Rady Państwa. Autor odezwy do ludności żyd., apelującej o udział w Wiośnie Ludów w 1848. Popierał działania na rzecz równouprawnienia Żydów. Dzięki wstawiennictwu działaczy asymilacji w 1856 został powołany na stanowisko nadrabina w Warszawie. Popart demonstracje patriotyczne przed powstaniem styczniowym (1860-1861); aresztowany i więziony w Cytadeli za nakaz zamknięcia synagog warszawskich w proteście przeciw masakrom demonstrantów, został następnie wydalony z Królestwa Polskiego w 1863. Po kilku latach zezwolono mu na powrót i ponowne objęcie stanowiska nadrabina, ale jego działalność została znacznie ograniczona. Jego pogrzeb stał się ostatnią demonstracją polsko-żyd. zbratania. A.C. Meloch Maksymilian, (Radom 2 VIII 1905-ZSRR po VI 1941) - historyk, archiwista. W gimnazjum zainteresował się marksizmem, maturę zdawał doprowadzany z więzienia, aresztowany pod zarzutem przynależności do Związku Młodzieży Komunistycznej. Studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim (doktorat w 1937); 1935-1939 pracował w Archiwum Miejskim w Warszawie. Prace naukowe M. dotyczyły zwłaszcza problematyki położenia chłopów i ruchu strajkowego w Kongresówce (wydane w 1948 i 1958 staraniem przyjaciół). W IX 1939 opuścił Warszawę, następnie był wicedyrektorem Archiwum Okręgowego w Białymstoku. Po ataku III Rzeszy na ZSRR udał się na wschód; los jego jest nieznany. Tom. Menachem Mendel z Kocka (Biłgoraj 1787-Kock 1859) -jeden z najwybitniejszych cadyków. Był uczniem Jaakowa Icchaka Horowica z Lublina, Jaakowa Icchaka z Przysuchy i Simchy Bunama z Przysuchy. 1839 przeżył doświadczenie mistyczne przełomowe dla dalszego życia. Według ustnej tradycji chasydzkiej, w wieczór szabatowy miał doznać iluminacji, po której zaczął głosić, że człowiek wraz ze wszystkimi jego 327 Mendelson popędami i żądzami jest cząstką Boga. Miał publicznie wykrzykiwać, że „nie ma sądu i nie ma sędziego". Demonstracyjnie łamał przepisy Prawa, nawet dotyczące szabatu, co doprowadziło do buntu części jego chasydów, którzy wraz z jednym z jego uczniów Mordechajem Josefem założyli odrębną wspólnotą w Izbicy. Rozgoryczony M. postanowił „opuścić ten świat". Zamknął się w izdebce koło bet ha-midrasz, gdzie studiowali jego uczniowie. Jedzenie podawano mu przez okno. Nauki przekazywał tylko nielicznemu gronu najbliższych. Nie pozostawił po sobie pism i nie zezwalał na spisywanie swojego nauczania. Własne zapiski niszczył systematycznie w przeddzień każdego święta Pesach, wraz z resztkami zakwaszonego chleba. J.D. Mendele Mojcher Sforim (pseud.; Szalom Jakub Abramowicz; Kapula, Białoruś 1835-1917) - pisarz hebrajski i jidysz, zaliczany do wielkiej trójki klasyków literatury żyd. Odebrał tradycyjne wykształcenie religijne w jesziwie. Twórczość literacką rozpoczynał jako pisarz haskali, wpływ wywarła na niego również rosyjska literatura pozytywistyczna. W 1. 60. uprawiał publicystykę społeczną, ogłaszał prace popularnonaukowe (Toledot ha-tewa, 1862-73) oraz utworzy literackie w językach hebrajskim i jidysz (Eltern wid tender, 1868; Fiszke der humer, 1869). W 1. 70 ważne miejsce w jego dorobku zajęły utwory w jidysz (Di klacze, 1973, Judei, 1875), adaptacje literatury tradycyjnej (Zemirot Jisrael, 1875, Pe-rek Szira, 1875) oraz kalendarze. Do twórczości w języku hebrajskim wrócił w 1. 80 (Ba-seter ha'ram, 1886), i w ciągu kolejnych dziesięcioleci stworzył hebrajskie wersje swych utworów jidysz. Pozostawił autobiografię Ba-jamim ha-hem (1903) oraz życiorys Reszimot le-toledotaj (1889). Mendele był pierwszym pisarzem jidysz tłumaczonym na język polski, w 1885 ukazała się przeróbka jego powieści Przygody Beniamina Trzeciego (Donkiszotżydowski), w 1886 zaś Szkapa. Przekład Przygód Beniamina Trzeciego opublikowano w 1989. E.P-J. Mendelsburg Albert (Kraków 22 V 1828-Kraków 15 VII 1911) - finansista, polityk galicyjski. Ukończył Szkołę Izraelicką na Kazimierzu i Instytut Techniczny w Krakowie. 1851 założył dom bankowy; w 1. 70. był także dyrektorem filii wiedeńskiego Banku Narodowego w Krakowie oraz działał we władzach Galicyjskiego Banku Hipotecznego i w Wydziale Kasy Oszczędnościowej Miasta Krakowa. 1885-1896 był wiceprezesem krakowskiej Izby Handlowo-Przemysłowej, a 1897-1906 jej prezesem. Poseł do wiedeńskiej Rady Państwa, w której należał do Koła Polskiego. Opowiadał się wówczas za polonizacją Żydów galicyjskich i odciął od wyborczego sojuszu żyd.-ukraińskiego zawiązanego przez działaczy lwowskiego stowarzyszenia Szomer Israel. W Radzie Miasta Krakowa działał nieprzerwanie od pierwszej kadencji w 1866; od początku 1. 70. działał też we władzach gminy żyd., a 1882-1893 był jej prezesem. Był także prezesem kuratorium krakowskiej Szkoły Handlowej. W 1897 otrzymał tytuł radcy cesarskiego. Pod koniec życia przyjął chrzest. A.Ż. Mendelson Salomon Naftali Stanisław (Warszawa 18 XI 1857-Warszawa 25 VII 1913) - działacz socjalistyczny, publicysta. Wychowany w zamożnej rodzinie bankierskiej, studiował do 1877 medycynę na UW i działał w studenckich kółkach socjalistycznych. 1878 współredagował Program Socjalistów Polskich. W tym samym roku w obawie przed aresztowaniem wyjechał do Szwajcarii, gdzie nabył dla celów partyjnych drukarnię. Na emigracji wydawał pisma socjalistyczne „Równość" (Egalite), a następnie „Przedświt" (L'Aurore), który z czasem stał się centralnym organem polskich socjalistów. Podczas nielegalnych pobytów w kraju aresztowany i sądzony w Krakowie (proces L. Waryńskiego) i Poznaniu. W następnych latach dłużej mieszkał w Paryżu, gdzie w 1890 ukończył studia w Wyższej Szkole Nauk Politycznych, oraz w Londynie (przeniósł tu z Genewy drukarnię i redakcję „Przedświtu"). 1892 współzakładał Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, z którego po roku wystąpił. Do 1907 pracował w Londynie jako korespondent licznych gazet krajowych, a od 1897 także jako adwokat. Po powrocie do Lwowa współpracował z kolejnymi namiestnikami Galicji A. Potockim i M. Bobrzyńskim oraz marszałkiem Sejmu Krajowego St. Badenim, pisywał też sprawozdania sejmowe do krakowskiego „Czasu" oraz warszawskiego „Słowa". Pod koniec życia przeniósł się do Warszawy, gdzie redagował polsko-żyd. „Przegląd Codzienny". Pochowany na warszawskim Cmentarzu Żyd. AŻ. MMdelson Mendelson Szlomo (Warszawa 30 III 1896-Los Angeles 9 II 1948) - działacz Bundu, współorganizator świeckiego żyd. ruchu szkolnego. W domu rodzinnym otrzymał surowe religijne wychowanie (dziadek był chasydem z Góry Kalwarii). Po ukończeniu gimnazjum handlowego podjął studia na UW, z którego został relegowany w 1918 z powodu uczestnictwa w demonstracji na rzecz narodowych praw dla Żydów. W następnych latach zajmował się budową świeckiego systemu szkolnictwa i od utworzenia CISZO należał do jego Zarządu, a w 1929 został generalnym sekretarzem. 1937 współorganizował pawilon żyd. kultury świeckiej na Światowej Wystawie w Paryżu. Działalność polityczną rozpoczął u folkistów, jednak opuścił partię w 1921 i przystąpił w 1928 do Bundu. Od 1935 należał do Komitetu Centralnego partii. Reprezentował Bund od 1936 w warszawskiej gminie wyznaniowej i od 1938 w Warszawskiej Radzie Miejskiej. Po wybuchu II wojny światowej wyjechał przez Wilno do Szwajcarii i latem 1941 do Nowego Jorku, gdzie działał w Bundzie i żyd. ruchu kulturalno-oświatowym. Szlomo Mendelson, Zajn kbn un szafn, New York 1949. G.R Menkes Zygmunt (Lwów 6 V 1896-Nowy Jork 1985) - malarz, grafik. Studiował we Lwowie, w krakowskiej ASP, u A. Archipenki w Berlinie. Członek grup Nowa Generacja, Zwornik. 1923-1935 mieszkał w Paryżu, związany z Ecole de Paris. 1935 zamieszkał w Nowym Jorku. Utrzymywał stały kontakt z Polską. Po wojnie związany z Associated American Artists Galle-. ry i French Art Gallery. Wykładał w Art Student League. Malował pejzaże, portrety, martwe natury, kompozycje figuralne, akty (Zbiór oliwek, Autoportret z akordeonom). Wczesne prace wykazują związki z formizmem i ekspre-sjonizmem Ecole de Paris. W dojrzałej twórczości najważniejszą rolę odgrywa kolor (Kataryniarz). Większość dorobku artysty znajduje się w kolekcjach amerykańskich, niewielka część w Muzeum Narodowym w Warszawie, Łodzi, ŻIH w Warszawie. M.T. Merkel Jerzy (Georg; Lwów 5 VI 1881-Wie-deń 1976) - malarz. Studiował w krakowskiej ASP, w Paryżu. Członek wiedeńskiego Hagen- 328 bundu i Secesji. Mieszkał w Wiedniu, od 1938 w Paryżu. Najczęstszymi tematami w twórczości M. są macierzyństwo, motywy arkadyjskie i biblijne (Narodziny, Jakub i Rachela), kochankowie, malarz i model, cyrk. Malował też pejzaże, martwe natury i portrety (Portret A. Mar-kowicza). Jego niewielkie płótna cechuje nastrój owość, klasycyzm, statyczna, monumentalna forma, budowana dużymi, płaskimi plamami koloru i wyraźnym konturem. 1976 w Kunst-lerhaus w Wiedniu zorganizowano jubileuszową wystawę artysty („Georg Merkel. Ma-larei, Pastelle, Graphik", Kunstlerhaus, 1976 Wien). Większość dorobku M. znajduje się za granicą, Muzeum ŻIH ma kilka jego prac. M.T. Meyer Herman (Włocławek 23 III 1824-War-szawa 3 XII 1898) - kupiec i przemysłowiec, syn kupca Jehudy Ludwika, od 1835 w Warszawie. Zajmował się handlem międzynarodowym, początkowo zbożem i bawełną, później także innymi towarami (w 1867 otworzył Dom Handlowy H.M.). Współpracował z L. Kronenber-giem i wchodził do władz Banku Handlowego w Warszawie, miał udziały w spółkach przemysłowych. Członek Zgromadzenia Kupców m. Warszawy, współzałożyciel Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Warszawskich (członek zarządu), od 1867 zasiadał w zarządzie warszawskiej Żyd. Gminy Wyznaniowej. Pod koniec życia był prezesem zarządu synagogi na Tłomackiem. Dwukrotnie żonaty: z Anną, córką T. Toeplitza, i z Matyldą, córką B. Toeplitza; miał córkę i dwóch synów. Tom. Meyer Jerzy (Warszawa/ 29 III 1855-Warsza-wa 27 XI1941) - kupiec i działacz gospodarczy, syn Hermana i Matyldy z Toeplitzów. Po studiach w Wiedniu podjął pracę w firmie ojca; po jego śmierci prowadził nadal interesy pod firmą Dom Handlowy H. M. Rozwinął handel z Rosją i Ukrainą i z Górnym Śląskiem, brał udział w życiu społecznym (przed 1912 w zarządzie Żyd. Gminy Wyznaniowej, także w instytucjach charytatywnych, Zgromadzeniu Kupców m. Warszawy i in.). Po 1922, dzięki pomocy szwagra J. Toeplitza (dyrektora Banca Commer-ciale Italiana, BCI), przekształcił firmę w spółkę akcyjną, od 1925 rozwinął eksport węgla do Włoch. Uczestniczył w przedsięwzięciach BCI 329 MieMM w Polsce. Wchodził do władz wielu firm, zwłaszcza związanych z kapitałem włoskim (1900-1934 w radzie Banku Handlowego w Warszawie). Po 1935 wycofał się z interesów, w 1938 przyjął chrzest. Od lata 1941 ukrywał się w Warszawie, zmarł w szpitalu. Tom. Meyet Leopold (Warszawa 1850-Warszawa 27 I 1912) - literat, zwolennik asymilacji, kolekcjoner dzieł sztuki i mecenas polskiej kultury. Przyjaźnił się z E. Orzeszkową, wpływając na jej poglądy dotyczące spraw żyd. Współpracownik wielu pism, wydał m.in. Listy do Matki J. Słowackiego. Wspomagał finansowo świeckie szkolnictwo żyd.; cały majątek w testamencie przeznaczył na budowę szkół powszechnych i zawodowych bez różnicy wyznania. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.C. midrasz (hebr. wyszukiwanie) - komentarze do Biblii ułożone w formie przypowieści; powstały w pierwszych dwóch wiekach n.e. Często uzupełniają lub nawet zmieniają wiele wątków biblijnych, dlatego opowieści midraszo-wych nie traktuje się dosłownie. Pozwalały pogodzić sprzeczności zawarte w Biblii, obrazowały koncepcje teologiczne. W opowieściach midraszowych zawarte jest, wysnute z Pisma, czytelne przesłanie duchowe i pouczenie dla zwykłych ludzi. Ze skarbnicy midraszy, wybrał, przetłumaczył i opracował M. Friedman, Wrocław 1995. R.R „Midrasz" - miesięcznik z podtytułem „pismo żydowskie" (w lecie numer podwójny) wydawany od 1997 w Warszawie przez Stowarzyszenie „Midrasz", dzięki finansowej pomocy Fundacji Laudera, pod red. początkowo K. Geberta, następnie P. Pazińskiego. Zawiera artykuły oraz ilustracje dotyczące szeroko rozumianej problematyki żydowskiej: utwory literackie, popularnonaukowe (m.in. historyczne), reportaże, komentarze religijne, felietony, fotografie, rysunki i recenzje. Znaczna część materiałów w każdym numerze koncentruje się z reguły wokół wybranego zagadnienia (np. syjonizm, chrześcijaństwo a Żydzi). Czasopismo zorganizowało także księgarnię wysyłkową, oferując (dla prenumeratorów ze zniżką) polskie i niektóre zagraniczne publikacje z zakresu swego zainteresowania. Tom. Miechów (woj. małopolskie) - lokacja w 1290. Zakaz osadnictwa żyd. istniał do 1862.1897 było tu 1436 (38,5% mieszkańców), a w 1921 - 2383 Żydów (41,8%). IV 1941 utworzono getto, w którym zgromadzono ok. 4 tyś. osób. Zostało zlikwidowane w XI1942. Żydów wysiedlono do Słomnik, stamtąd do Bełżca. 18 XI 1942 rozstrzelano ok. tyś. osób, pozostawiono 35 do uprzątnięcia getta, po czym rozstrzelano ich na cmentarzu 15 11943. W1. 80. XIX w. powstała tu gmina wyznaniowa. Zachował się budynek bożnicy i cmentarz z głazem upamiętniającym Żydów zamordowanych przez Niemców. Seferjizkor Miechów, Charasznica, Książ, ed. Ben-Azar (Broshy),Tel-Aviv 1971. A.P Mieses Józef (Przemyśl l X 1882-zapewne 1942) - lingwista, nauczyciel religii mojżeszowej, naczelny rabin Wojska Polskiego, pułkownik, brat Mateusza. 1907 uzyskał dyplom doktora filozofii na Uniwersytecie Wiedeńskim i tam też ukończył studia rabinackie w Israelisch-Theologische Lehranstalt. Nauczał religii w gimnazjum w Przemyślu, następnie był wykładowcą (do 1920) w Państwowym Seminarium dla Nauczycieli Religii Mojżeszowej w Warszawie. 1921 został powołany na stanowisko naczelnego rabina WP. 1932 przeszedł w stan spoczynku. Publikował prace dotyczące gramatyki i etymologii w czasopismach polskich (m.in. w „Roczniku Orientalistycznym") i zagranicznych (m.in. w „Revue des Etudes Juives"). Przekładał prace teologiczne z jęz. niemieckiego i hebrajskiego na polski, zaopatrując je w komentarze i objaśnienia, wydał także Pięcioksiąg Mojżesza. Księga pierwsza: Genezis w języku hebrajskim z przekładem polskim (Przemyśl 1913). Zginął prawdopodobnie w 1942 w nieznanych okolicznościach. M. R Mieses Mateusz (Matatiahu, pseud. i krypt. M.M., Mateusz Przemyski; Przemyśl 30 VI 1885-zapewne 1942) - filolog, historyk, pisarz, publicysta, działacz społeczny, brat Józefa. Studia filozoficzne ukończył na Uniwersytecie Wiedeńskim. Od 1910 pracował naukowo we Lwowie, Krakowie, Wiedniu i Berlinie, zajmując się religioznawstwem, historią, filologią, folklorem i obyczajowością Żydów. W Przemyślu w 1928-1934 był ławnikiem i przewodniczącym Związku Kupców. Od 1904 publikował artykuły z dzie- Miesięcznik dziny historii Żydów, filologii, literatury itp. w czasopismach w jeż. hebrajskim, jidysz, polskim i niemieckim (m.in. „Nasz Przegląd", „Chwila", „Nowy Dziennik", „Opinia", „Miesięcznik Żydowski" oraz większe prace, m.in. W kwestii nienawiści rasowej (Lwów, 1912, także w jęz. niem. Berlin-Wiedeń, 1923). Wydał pierwszą systematyczną gramatykę jęz. jidysz - Diejtidische Spra-che. Eine historische Grammatik des Idioms der integralen Juden Ost- und Mitteleuropas (1924). Opublikował m.in.: Udział Żydów polskich w nauce w wydawnictwie zbiorowym Żydzi w Polsce Odrodzonej (Warszawa 1933),Judaizanci we wschodniej Europie (1933), Etyka żydowska a Europa (1933), obszerną, zawierająca 315 życiorysów z genealogią wybitnych osobistości książkę w dwóch tomach Polacy chrześcijanie pochodzenia żydowskiego (Warszawa 1938). Autor licznych haseł w encyklopediach żyd. M.R „Miesięcznik Żydowski" - czasopismo spo-łeczno-kulturalne, wydawane w jęz. polskim w Warszawie w 1930-1935, redagowane na wysokim poziomie przez Z. Ellenberga. Stale współpracowali z nim historycy dziejów Żydów M. Bałaban, I. Schiper, E. Ringelblum, M. Schorr, M. Mieses, S.W Baron, socjolog A. Tartakower. O sztuce pisała A. Gottliebowa, o literaturze Ch. Low, E. Stein - o religii i historii czasów Biblii i Talmudu. Zamieszczano komentarze na temat bieżących wydarzeń politycznych oraz recenzje książek. Na sympatie dla syjonizmu wskazuje współpraca z N. Sokołowem, S. Farb-steinem i M. A. Hartglasem. j.Ż. 330 Międzyrzec Podlaski (woj. lubelskie) - prawa miejskie uzyskał przed 1477. Był miastem prywatnym. Żydzi zamieszkiwali tu już na początku XVI w. 1621 posiadali przeszło 30 domów i uzyskali przywilej normujący ich prawa. W pół. XVII w. istniała gmina. Żydzi zamieszkiwali płd.-wsch. część miasta, gdzie z czasem powstała dzielnica żyd. Kolejni właściciele M.P. sprzyjali osiedlaniu się Żydów, licząc, że przyczynią się do jego rozwoju. Po 1718 wybudowano synagogę, a także inne budynki użyteczności publicznej (jatki i łaźnie). W XIX i XX w. ludność żyd. dominowała wśród mieszkańców miasta: w 1827 mieszkało tu 3012 Żydów (65,4% mieszkańców), a przed wybuchem II wojny światowej - ok. 12 tyś. (ok. 75%). Żydzi zdominowali miejscowy przemysł garbarsko-kuśnierski, produkowali wyroby odzieżowe, opanowali miejscowy transport. Ich domeną pozostawał handel, także zagraniczny. Przedmiotem eksportu były głównie futra, szczecina i zboże. Rzemieślnicy żyd. w 1863 dostarczali powstańcom żywność i wyposażenie. Zaznaczyły się wtedy silne wpływy chasydyzmu. W okresie międzywojennym aktywną działalność prowadziły wszystkie żyd. partie polityczne. Nastąpił znaczny rozwój żyd. szkolnictwa podstawowego i średniego. Działały dwie drukarnie żyd., wydawano kilkanaście gazet. W pierwszych dwóch latach okupacji Niemcy przesiedlili do M.P. Żydów z okolicznych miejscowości, ponad tyś. ze Słowacji, a także małe grupy z Krakowa i Mielca. W utworzonym w 1941 getcie przebywało ponad 20 tyś. Żydów. Kierowano ich do obozu zagłady w Treblince. V 1943 getto zlikwidowano. W.W. migracje Dzieje „wiecznej tułaczki" Żydów są jednym z najważniejszych elementów ich historii. Można wręcz powiedzieć, iż historia Żydów to dzieje wędrówek, szczególnie w XIX i XX w., kiedy to sprawy związane z emigracją kształtowały nie tylko socjo-ekonomiczne aspekty życia Żydów, ale także legły u podstaw nowych ruchów i ideologii. Trzy spośród współczesnych głównych światowych centrów życia Żydów, Stany Zjednoczone, Izrael i Argentyna, skupiają prawie wyłącznie emigrantów i ich potomków. Wielka część Żydów nie zna języka i kraju zamieszkania swoich dziadków. Po II wojnie światowej przeszło jedna trzecia wszystkich Żydów to emigranci pierwszej lub drugiej generacji. Większość Żydów uległa przemieszczeniu na skutek wielu rodzajów migracji, wśród których do najważniejszych zaliczamy deportacje, wygnania, migracje religijne, migracje o podłożu narodowym, wędrówki międzykontynentalne i ograniczone do jednego kontynentu czy nawet jednego państwa, wywołane prześladowaniami, czynnikami ekonomicznymi, demograficznymi, transportowymi oraz przemianami w stylu życia. Migracje miały też ogromny wpływ na życie Żydów polskich, którzy wprawdzie mieszkają w Polsce od około tysiąca lat, lecz przemieszczali się w obrębie granic Rzeczypospolitej oraz stale 331 migracje przybywali i odpływali z jej terytoriów. Ów nieustanny ruch miał wielkie znaczenie dla rozwoju życia kulturalnego, gospodarczego i politycznego Żydów i nie-Żydów na terenach polskich. Mimo to badania nad migracją ludności żyd. (nie tylko w Polsce) wydają się zaniedbane, a wokół wędrówek Żydów nagromadziło się wiele mitów i nieporozumień opartych na złej woli i niewiedzy. Wczesne średniowiecze Od dawna toczy się spór, kiedy i skąd przybyli pierwsi Żydzi do Polski. Wielu ostrożnych historyków, takich jak Bernard Weinryb, uważa, iż pierwsze skupiska Żydów powstały w Polsce pod koniec XII w. i że migracja żyd. towarzyszyła kolonizacji na prawie niemieckim. Wcześniej owi badacze widzą w Polsce tylko indywidualnych Żydów, a inne wersje, sięgające dalej w przyszłość, kładą pomiędzy legendy lub niepewne „teorie i spekulacje". Można jednak przyjąć, iż pierwsze niewielkie grupy Żydów osiadły na północ od Karpat jeszcze przed powstaniem państwa polskiego i przybyły z trzech stron. Najwcześniej pojawili się zapewne Żydzi z południa. Przed upadkiem cesarstwa rzymskiego, Żydzi mieszkali w większości jego wielkich miast, także na Bałkanach i w Panonii. Wobec prześladowań ludności żyd. w Bizancjum od VI w., niewielkie grupy Żydów opuszczały granice cesarstwa. Część emigrantów przeniosła się na północ, do Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie - między innymi w Rzeszy Wielkomorawskiej - zaangażowała się w intratny handel niewolnikami i skórami. Inni przemieścili się na północny wschód, na dzisiejszą wschodnią Ukrainę, wchodzącą wówczas w skład chaganatu Chazarów. Około 740 część elity Chazarów przeszła na judaizm. Stworzyło to korzystne warunki do imigracji Żydów. Ich gminy istniały w greckich miastach czarnomorskich od czasów starożytnych. Po konwersji Chazarów powstały nowe osiedla żyd. w głębi lądu, utrzymujące stosunki handlowe z plemionami słowiańskimi na północy i zachodzie. Duża gmina rozwinęła się w „przed-ruskim", kontrolowanym przez Chazarię Kijowie. Część tureckich Chazarów zjudaizo-wała się i trudno było ich oddzielić od etnicznych Hebrajczyków, którzy przybyli z Bizancjum. W1. 60. X w. Ruś zniszczyła chaganat chazarski, lecz nie opanowała jego południowo-wschodnich terenów najeżdżanych stale przez nomadów. Wyznawcy religii mojżeszowej przenosili się więc na północny zachód i zapewne dotarli także do Polski. Chazaria utrzymywała ożywione stosunki handlowe z Europą Zachodnią. W dobie, gdy śródziemnomorskie połączenia z Azją przerwała ekspansja Arabów, drogi z Europy na wschód wiodły przez tereny Chazarów. Najważniejsza z owych dróg zaczynała się w Verdun w państwie Franków i biegła przez Moguncję i Ratyzbonę, Pragę czeską i południową Polskę do Kijowa, a dalej nad Wołgę i do Chin. Obsługiwali to połączenie przeważnie kupcy żyd. zwani radanitami (być może od rzeki Rodan). Założyli oni na trasie szereg kolonii handlowych, które rozrosły się w samodzielne gminy. Około roku tysięcznego istniały one w Krakowie i Przemyślu. Średniowieczna literatura rabinicza dzieliła Europę pod względem osadnictwa żyd. na cztery regiony: hiszpański Sefarad, niemiecki i wschodnio-francuski Aszkenaz, bizantyńsko-bałkański Jawan i słowiański Kanaan. Ten ostatni, obejmujący również przyszłą Polskę, stał się miejscem spotkania Żydów chazarskich, asz-kenazyjskich i jawańskich. Zachowali oni kontakty ze swymi ojczystymi stronami, ale jednocześnie przyjęli język i elementy kultury słowiańskiej i przetrwali jako Żydzi kananejscy aż do następnej wielkiej fali migracji Żydów aszkenazyjskich w XII i XIII w. Trudno ocenić, jak liczni byli Żydzi kananejscy we wczesnośredniowiecznej Polsce, ale nie można nie doceniać ich wpływu na rozwój rynku pieniężnego w państwie pierwszych Żydów. Średniowiecze Pierwsza i druga krucjata w 1. 1096 i 1146 zapoczątkowały masowe prześladowania Żydów w Europie Zachodniej i ich wielką migrację na wschód w XII i XIII w. Już w 1098 zbiegła do Polski część ludności żyd. z Czech. Proces ten przyśpieszyło wygnanie Żydów z Anglii w 1290 oraz we Francji w 1306 i 1394, z Austrii w 1349 i 1421 i z wielu krajów niemieckich w XV w., masakry ludności żyd. w czasie czarnej śmierci z lat 1348-49 i ustawiczna presja Kościoła, by Żydów odizolować od ludności chrześcijańskiej i poddać specjalnym ograniczeniom. Jednocześnie Polska i inne rałfracje 332 siabo zaludnione kraje Europy Środkowowschodniej, dodatkowo wyniszczone przez najazdy mongolskie, tworzyły doskonale warunki do osadnictwa i handlu. W średniowiecznej Polsce, gdzie mieszczaństwo prawie nie istniało, żyd. rzemieślnicy i kupcy zostali chętnie przyjęci przez lokalnych władców. Można z pewną przesadą powiedzieć, iż średniowieczna Polska uratowała europejskich Żydów przed zagładą. Nowa migracja Żydów do Polski, zapoczątkowana w XII w., trwała, choć z nieco mniejszym nasileniem, w XIV i XV w. Tabela 1. Liczba miast polskich, w których Żydzi są poświadczeni źródłowo w XII-XVI w. według Bernarda Weinryba Region XII w. XIII w. XIV w. XV w. XV w. XVI wiek wg Schipera wg Feldmana Śląsk 4 7 32 W-polska - 2 2 10 15 63 M-polska - - - 10 9 41 Mazowsze - - - 11 13 Kujawy - - - 5 4 - Ruś Czer. - - 2 17 14 49 Podole - - - 3 3 4 Wołyń - - - 3 3 22 Podlasie - - - - - 7 Bracław - - - - - 3 Litwa - - 2 - - 4 Pomorze - 2 - 2 2 2 Kijów - - - - - 3 Razem 4 11 41 61 63 198 Źródło: Bernard Weinryb, The Jews of Poland. A. Social and Economic History of the Jewish Community in Poland from 1100 to 1800, Philadelphia, 1973, s. 31. Wydaje się, iż - pomijając osadnictwo przedaszkenazyjskie - osiedla żyd. powstawały najpierw w Polsce zachodniej, a później stopniowo fala migracji przesuwała się na wschód i północ. Według różnych szacunków, w XIII w. mieszkało w Polsce kilka tysięcy Żydów, a pod koniec XV w. między 4,5 a 30 tyś. Jednocześnie z napływem Żydów z Europy Zachodniej trwały ich migracje wewnątrz państwa polskiego. Nasiliły się one zwłaszcza, gdy unia polsko-litewska otworzyła dla osadnictwa znaczne przestrzenie na wschodzie. Pod koniec XIV w. fala żyd. migracji z Polski i z Zachodu ogarnęła Litwę, gdzie książę Witold wystawił pierwsze przywileje dla Żydów w 1388 i 1389. Większość Żydów litewskich osiadła na terenach białoruskich Wielkiego Księstwa. W połowie XVI w. mieszkało na terenie całej Litwy kilkadziesiąt tysięcy Żydów, a pod koniec XVIII w. -około 250 tyś. W XVI w. tylko 10 do 15 tyś. żyło na Litwie etnicznej, w tym około 6 tyś. w Wilnie i 2 tyś. w Kownie. Początkowo stosunkowo najmniej Żydów, zaledwie kilka tysięcy, mieszkało na południowych, ukraińskich terenach Wielkiego Księstwa. Po przyłączeniu ich do Korony Polskiej w 1569, zaczęło się intensywne osadnictwo żyd. na Ukrainie. W ciągu następnego w. jej ludność żyd. wzrosła do około 50 tyś. Coraz więcej Żydów, szczególnie na wschodzie Rzeczypospolitej, przeniosło się na wieś, gdzie administrowali oni szlacheckie majątki, zaopatrywali ludność w produkty gospodarcze, dzierżawili karczmy, młyny, gorzelnie i inne podobne obiekty gospodarcze, przejmując całkowicie rolę pośrednika między miastem a wsią, panem feudalnym a chłopskim poddanym. 333 Tabela 2. Kolonizacja żyd. Ukrainy po Unii Lubelskiej 1569 Województwo przed 1569 liczba gmin przed 1569 liczba Żydów około 1648 liczba gmin około 1648 liczba Żydów Wołyń Podole 13 9 3000 750 46 18 15000 4000 Kijów Bracław 2 9 33 18 13500 18825 Suma 14 około 4 000 115 51325 Źródło: Encyclopedia Judaica, t. 13, Jerozolima, 1971, s. 724. Wczesna epoka nowożytna Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii, Sycylii i Portugalii w 1492 i 1497 niewielkie grupy Żydów sefar-dyjskich przybyły do Polski, na ogół przez Włochy, Turcję, Austrię i Bałkany. Sefardyjczycy musieli być nieliczni, gdyż nie zdołali założyć ani jednej odrębnej gminy. W XVI w. przybywała do Polski ludność żyd. z Niemiec, Austrii i Czech. Młodzi Żydzi przyjeżdżali studiować w doskonałych polskich jesziwach i niektórzy zostawali na stałe. Dzięki ustawicznej imigracji i wysokiemu przyrostowi naturalnemu ludność żyd. Rzeczypospolitej szybko rosła i pod koniec XVI w. liczyła około 300 tyś. W późniejszym średniowieczu aszkenazyjscy przybysze całkowicie zasymilowali nieliczną ludność żydowską, która żyła w Polsce przed XII w. Jidysz przyjął się jako język codzienny wszystkich polskich Żydów. W Rzeczypospolitej uzyskali szeroką autonomię i centralną reprezentację. Po wygnaniu w XV i XVI w. Żydów sefaryjskich z Półwyspu Iberyjskiego i hiszpańskich posiadłości we Włoszech, państwo polsko-litewskie stało się najważniejszym centrum ludności kultury żyd. na świecie. Po kilkuset latach osadnictwa, Żydzi polscy zatracili poczucie tymczasowości i życia na wygnaniu. Polska, zwana czasem paradisus Judeorum, stała się ich prawdziwą ojczyzną, a kultura aszkenazyjska przenikała się z elementami kultury nieżydowskiej ludności Rzeczypospolitej. Obraz ten nie był jednak bez skazy. Kościół i chrześcijańskie mieszczaństwo prowadziły nieustanną kampanię przeciwko Żydom. Obarczano ich winą za niepowodzenia Rzeczypospolitej i domagano się ograniczenia ich praw. Przeszło 50 miast otrzymało privilegium de non tolerandis Judaeis. W 1495 Żydzi zostali wygnani z Krakowa i osiedli na Kazimierzu. Między 1483 a 1527 usunięto ich z Warszawy, w 1620 wyparto ich z Poznania na jego obrzeża. Zmuszano Żydów do przenosin z jednej dzielnicy państwa do drugiej. W 1495 wygnano Żydów z Księstwa Litewskiego (dokąd wrócili kilka lat później), a w 1525 z Mazowsza. Po pokoju toruńskim (1466) i przyłączeniu Prus Królewskich do Polski zaczęło się osadnictwo żyd. na tym terenie. Uprzednio Żydom nie wolno było osiedlać się w państwie krzyżackim, a i po inkorporacji do Rzeczypospolitej sejmiki pruskie regularnie podejmowały uchwały o usuwaniu Żydów. Ci jednak zdołali stworzyć w Prusach Królewskich szereg dużych gmin, a Gdańsk i Toruń stały się ważnymi centrami handlu i kultury żyd. Kilkusetletni kierunek migracji Żydów z Zachodu na wschód Polski odwrócił się w XVII w. Jeszcze w jego pierwszej połowie, zwłaszcza po wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618), grupy ludności żyd. przybywały z terenów niszczonych działaniami wojennymi do Polski. Ale wojna stworzyła też nowe możliwości osadnicze na Zachodzie. Niemcy uległy częściowemu wyludnieniu i niektórzy władcy odstąpili od dawnych ograniczeń i zakazów osadnictwa żyd. Wielu z nich, tak jak Wielki Elektor Brandenburski Fryderyk Wilhelm (1640-1688), starało się przyciągnąć zamożniejszych Żydów do swoich krajów. W 1609 wywalczyli niepodległość Holendrzy i przyjęli zasadę tolerancji religijnej w swoim kraju. Wkrótce do Holandii zaczęli się przenosić sefardyjscy marrani, a później Żydzi z Polski i innych krajów. Amsterdam, przed wielką eksplozją demograficzną żyd. społeczności w Warszawie w XIX w., był największą gminą żydowską Europy. W pierwszej połowie XVII w. skończył się też okres wielkiej ekspansji gospodarczej Żydów w Rzeczypospolitej. Jej gminy żyd. miały już wyraźną nadprodukcję „inteligencji" - badaczy Talmudu, rabinów, drukarzy, migracje 334 kantorów i im podobnych, którzy zaczęli szukać źródeł utrzymania na Zachodzie. Wyjeżdżali także bogatsi kupcy. Od początku XVII w. niewielkie grupy Żydów z Polski brały udział w żyd. reko-lonizacji Europy Zachodniej. Już w pierwszej połowie XVII w. pojawiły się w Niemczech nowe gminy tworzone przez Żydów z Polski. Odrodził się zachodni dialekt jidysz, poprzednio prawie zapomniany. Punktem zwrotnym, w którym migracja Żydów uległa całkowitemu odwróceniu, stało się powstanie Chmielnickiego w 1648 i moskiewsko-szwedzka inwazja Rzeczypospolitej w 1. 50. XVII w. Powstanie na Ukrainie zwróciło się przede wszystkim przeciwko szlachcie i ludności żyd. Współcześni żyd. kronikarze, tacy jak Natan Hanover, pisali o 100 tyś. zabitych Żydów. Liczba ta wydaje się znacznie przesadzona, choć według różnych szacunków w czasie powstania zmarło lub wyjechało z Polski pomiędzy 10 a 180 tyś. Żydów. Wiele gmin żyd. na Ukrainie przestało istnieć, a Żydzi przetrwali tylko w miastach i na terenach obronionych przed Chmielnickim. Nastąpił nagły masowy odpływ ludności żyd. z ziem objętych powstaniem. Większość uciekinierów znalazła się na centralnych ziemiach Rzeczypospolitej, a także we Lwowie, Lublinie, Zamościu i Krakowie. Część osiadła na zachód od Wisły i w Wielkopolsce. Pierwsze grupy wyjechały na Śląsk, Morawy i do Niemiec, uciekano do Mołdawii i Wołoszczyzny. Wielu Żydów uprowadzili Tatarzy w niewolę do Turcji; w Konstantynopolu i Salonikach wykupywali ich lokalni Żydzi. Wielu uciekinierów po stłumieniu powstania powróciło do rodzinnych miejscowości i w drugiej połowie XVII w. osadnictwo żyd. na Ukrainie całkowicie się odbudowało. Początkowo jednak szok wywołany przez rzezie Chmielnickiego był bardzo silny i kiedy w 1655 r. Rzeczpospolitą najechali Szwedzi, a krótko przedtem Moskwa i wszystkie walczące armie zachowywały się podobnie wobec Żydów, w wielu żyd. gminach w Polsce zapanowała atmosfera emigracyjna. Najszybciej i najczęściej wyjeżdżano z terenów położonych u zachodnich i północnych granic Rzeczypospolitej. Z Małopolski przenoszono się do Austrii oraz na Śląsk i Morawy, z Litwy i Białorusi droga wiodła przez port w Kłajpedzie i Bałtyk lub bezpośrednio przez granicę do Prus Książęcych. Z Wielkopolski przenoszono się do Brandenburgii i Północnych Niemiec, wyjeżdżano do Holandii i Turcji. Na skutek emigracji z Polski rozkwitły nowe lub uprzednio niewielkie gminy, takie jak Rotterdam, Berlin i Wrocław, dokąd przeniosło się wielu Żydów z Poznania. Wśród emigrantów wielu było uciekinierów z Ukrainy oraz ludzi, którzy mieli już jakieś związki z zagranicą, na przykład rodzinne lub zawodowe. Niemieckie gminy żyd. starały się pomagać imigrantom, którzy szybko wtapiali się w miejscową ludność lub jechali dalej, do Holandii, Francji, Anglii a nawet Ameryki. W środkowoeuropejskich gminach żyd. znaczna część drukarzy, nauczycieli, kantorów, rzezaków rytualnych, i rabinów pochodziła z Polski, a nazwisko lub przydomek „Pollack" (w wielu wariantach) zaczęło często występować w dokumentach gminnych. Nie dysponujemy statystyką owej emigracji, lecz szacunki wykazują, iż w 1. 70. XVII w. około 20% całej żyd. ludności Moraw pochodziło z Polski i około 10-15% w Holandii i Niemczech. Wśród emigrantów wielu było ludzi biednych i większość krajów niemieckich stanęła wobec problemu „Betteljuden" - żebrzących wędrownych Żydów, którzy wydalani z granic wielu krajów krążyli po Europie, walcząc o przeżycie. Stosunkowo niewielu wracało do Polski, jak w 1670 r., gdy Żydzi zostali wygnani z Wiednia i wkrótce później z całej Austrii. Wiek XVIII Żyd. migracja z Polski na Zachód utrzymywała się w pierwszej połowie XVIII w., szczególnie w 1. 1701-1721 i 1733-1735, kiedy to w czasach wojen północnej i sukcesyjnej obce wojska pustoszyły Rzeczpospolitą. Jednocześnie nowe perspektywy otwierały się w szybko bogacącej się Europie Zachodniej. Tamtejsze coraz zamożniejsze gminy żyd. oferowały pomoc imigrantom z Polski, którzy coraz częściej wyjeżdżali na Zachód. Obok artystów, rzemieślników, kupców, rabinów, kantorów, drukarzy, rzezaków rytualnych i innych „specjalistów" związanych z życiem gminnym i religijnym, wyjeżdżała masowo biedota pozbawiona pieniędzy i zawodu. Europa Zachodnia, a szczególnie Niemcy, zalana została przez falę „Betteljuden". Państwa zachodnioeuropejskie były coraz mniej skore do wpuszczania żyd. imigrantów. Bogatsi z nich lub oferujący poszukiwane zawody 335 migracje bez trudu wtapiali się w gminy żyd. Śląska, Moraw, Czech, Niemiec, Holandii, północnej Francji, a nawet Anglii. Większość imigrantów pochodziła z Zachodniej Polski, zwłaszcza z takich gmin jak Poznań, Krotoszyn, Leszno i Kalisz. Żydzi z Litwy przenosili się do Prus Książęcych, szczególnie do Królewca. Od połowy XVIII w., migracja na zachód przybrała na sile, zwłaszcza po 1768, kiedy to powstańcy na Ukrainie wymordowali znaczną liczbę Żydów w rejonie Humania. Mimo to w drugiej połowie XVIII w. ziemie polskie były ciągle największym skupiskiem Żydów na świecie. W 1764 mieszkało ich pomiędzy Dnieprem a Wartą około 750 tyś., a niektóre szacunki sięgają nawet 900 tyś. Około 550 tyś. Żydów mieszkało w Koronie i około 200 tyś. na Litwie. Tylko około 16,5% ludności żyd. pozostawało w Polsce zachodniej. 23,5% mieszkało w Małopolsce, a 60% na Ukrainie. W Wielkim Księstwie Litewskim 77% mieszkało w jego zachodniej części a 23% we wschodniej. W XVII i XVIII w. dokonało się więc przemieszczenie ludności żyd. z zachodniej do wschodniej części Rzeczypospolitej. Bezpośrednie konsekwencje rozbiorów Wielki wpływ na migracje Żydów w Rzeczypospolitej miały rozbiory. Kiedy po pierwszym z nich w 1772 Fryderyk Wielki dowiedział się, iż na ziemiach włączonych do Prus mieszka około 25 tyś. Żydów, rozkazał administracji nowych terenów zatrzymać tylko bogatszych kupców i rzemieślników, a biednych wysiedlić do Polski. Około 7 tyś. z nich wygnano przez granice na wschód pomiędzy rokiem 1773 a 1784. Około 2 tyś. „Betteljuden" wysiedliły do Polski austriackie władze Galicji w 1.1781-82. Po upadku Rzeczypospolitej przestały działać jej prawa, w tym takżeprivilegia de non tolemndis Judaeis. Do niektórych miast, które uprzednio nie zezwalały Żydom na osiedlanie się, wlała się fala ludności żyd. Wielu Żydów przenosiło się na Zachód i w drugiej połowie XVIII w. przybysze z Polski stanowili około 15% gminy żyd. w Berlinie, blisko 35% gminy we Wrocławiu, 40% gminy w Królewcu, około 18% żyd. ludności Meklemburgii. W przeciwieństwie do Austrii i Prus, które przed rozbiorami Polski spotkały się z zagadnieniem ludności żyd. i jej emigracji, Rosja nie miała doświadczenia w tej sprawie. Począwszy od Iwana III (1462-1505) carat bezwzględnie usuwał Żydów ze swych terenów i kiedy po pierwszym rozbiorze Polski około 30 tyś. z nich znalazło się w granicach imperium, władze rosyjskie nie miały przygotowanej strategii działania. Początkowo Żydzi mieli być przydzieleni do gildii kupieckich. Kupcy żyd. zaczęli przenosić się do Moskwy, Petersburga i innych miast Rosji, lecz napotkali tam opór miejscowego mieszczaństwa. Opór ten był tak mocny, iż Żydów usunięto na ich pierwotne, popolskie terytoria oraz zaczęto rugować ze wsi. Po drugim i trzecim zaborze Polski w 1793 i 1795 na terenach zajętych przez Rosję znalazło się około pół miliona Żydów. Już od 1791, władze rosyjskie wydawały kolejne rozporządzenia, które doprowadziły do utworzenia żyd. sfery osiedleńczej. Żydom nie wolno było opuszczać jej terenów, które w zasadzie pokrywały się z przedrozbiorowymi granicami Rzeczypospolitej. Strefę powiększono jedynie na południowym wschodzie, na terenach położonych nad Morzem Czarnym, odebranych Turkom i Tatarom i włączonych do Rosji. Wyludnione po wielowiekowych wojnach potrzebowały nowych osadników. Początkowo były to prowincje chersońska, jekatery-nosławska i taurydzka (krymska). W 1804 otwarto dla osadnictwa żyd. prowincję astrachańską i północny Kaukaz, a w 1812 dołączono Besarabię. W 1829 wyłączono ze strefy osiedlenia Kurlandię, a w 1835 prowincję astrachańską i północny Kaukaz. Owe południowe tereny otwarte dla Żydów zasiedlone zostały przez ludność żydowską z byłych obszarów Rzeczpospolitej. Początkowo ruch ludności odbywał się spontanicznie, w pierwszej połowie XIX w. wzmocniła go rosyjska rządowa akcja kolonizacyjna. Okres 1815-1881 Epokę masowej emigracji żyd., zwłaszcza z Europy do Ameryki, otwarł okres napoleoński. Wyniszczył on kontynent, rozbudził nastroje nacjonalistyczne w Europie Środkowowschodniej, rozpoczął nowe prześladowania Żydów, a jednocześnie zainicjował wśród nich walkę o równe prawa. Rozpoczęła się gwałtowna przebudowa struktury społecznej i zawodowej ludno- migracje 336 ści żyd. w Europie, urbanizacja i industrializacja krajów niemieckich, a wraz z nimi „metropo-lizacja" niemieckich Żydów. Koncentracja ludności żyd. w wielkich miastach nasiliła się szczególnie pod koniec XIX w. i przybrała charakter tak zwanego Landflucht - ucieczki ze wsi i prowincji. W dobie rekonstrukcji i reakcji ponapoleońskiej walka Żydów o równouprawnienie skazana była na niepowodzenie. Później coraz większą rolę grały względy ekonomiczne. Ludność żyd. zaczęła się przenosić za Atlantyk, choć niektórzy wyjeżdżali także do Palestyny i Australii. Od końca epoki napoleońskiej większa część ludności żyd. Niemiec była w stałym ruchu. Kolejnym impulsem stymulującym emigrację z Niemiec był wybuch Wiosny Ludów, wystąpienia antyżydowskie w Niemczech i powrót konserwatywnych rządów po upadku rewolucji. W ciągu XIX i w pierwszej ćwierci XX w. około 50 milionów osób wyemigrowało z Europy. Były wśród nich przeszło cztery miliony Żydów, więcej niż liczba ludności żyd. na całym świecie w 1825. Jednocześnie w okresie 1825-1925 ludność żyd. Europy wzrosła z 2,5 miliona do prawie 14 milionów. Początkowo, do 1. 70. emigrowano głównie z Europy Zachodniej i Niemiec, gdzie z niektórych miejscowości wyjechało 20-40% Żydów i gdzie fala wyjazdów wzrosła zwłaszcza po upadku Wiosny Ludów. Później źródła masowej emigracji przemieszczały się coraz bardziej na wschód. W 1848 powstały pierwsze towarzystwa emigracyjne w większych miastach monarchii habsburskiej, między innymi we Lwowie. Wśród Żydów emigrujących z Prus przeważali Żydzi z dawnych terenów Rzeczypospolitej, zwłaszcza z Wielkopolski, która obok Wirtembergii i Bawarii stała się głównym źródłem emigrantów żyd. z Niemiec. W1.1824-1873 wyemigrowało z terenów byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego 48 tyś. Żydów (66% emigrujących z tego obszaru). W następnym okresie (1871-1890) wyjechało 17,5 tyś. Niektóre szacunki żyd. emigracji z Niemiec w XIX w. sięgają 150 tyś. i więcej. Większość Żydów wyjeżdżała do Ameryki, część do Francji i Anglii, głównie do Paryża i Londynu. W 1885 rząd pruski nakazał wysiedlić z Prus Polaków i Żydów, którzy nie mieli pruskiego obywatelstwa lub specjalnego zezwolenia na pobyt. Rozporządzenie to utrzymano w mocy do wybuchu I wojny światowej. Odpływ Żydów z Prus trwał także na początku XX w. Od 1871 do 1910 pomiędzy 50 a 60 tyś. Żydów wyjechało z Niemiec. Wewnątrz Rzeszy przemieszczenia ludności żyd., podobnie jak migracja nieżyd., przybrały ogólny kierunek z rolniczych wschodnich części Rzeszy do jej zachodnich regionów. Tabela 3. Ludność żyd. w prowincji poznańskiej w drugiej połowie XIX w. Rok Ludność ogółem w tym Żydzi 1849=100 Żydzi na 1 rys. mieszkańców 1849 1 333 713 76757 100,0 57 1852 1 370 284 74252 96,7 54 1855 1 378 485 73835 96,3 53 1858 1 403 828 72075 93,8 51 1861 1 467 604 74272 93,7 51 1864 1 505 944 69883 91,1 46 1867 1 519 191 64733 84,3 43 1871 1 583 843 61982 80,7 39 1875 1 606 084 62438 81,4 39 1880 1 703 397 56609 73,7 33 1885 1 715 618 50866 66,3 29 1890 1 751 617 44346 57,7 25 1895 1 828 633 40019 52,1 22 1900 1 887 275 35327 46,0 19 Źródło: A. Heppner, J. Herzberg, Aus Yergangenheit und Genenwart der Juden und der judischen Gemeinden m dem PosnerLand, Koschmin, 1904, s. 267. 337 migract* W dużych miastach Królestwa Kongresowego, utworzonego po upadku Napoleona, od 1822 Żydom wolno było mieszkać tylko w rewirach żyd. Jednocześnie rozpoczął się powolny proces emancypacji elit żyd., które przenosiły się poza getta. Pod koniec 1. 40. złagodzono przepisy dotyczące osiedlania się poza rewirem, lecz w 1853 zabroniono Żydom osiedlać się na wsi. Po śmierci Mikołaja I w 1855 nastąpiło złagodzenie przepisów dotyczących Żydów. W 1862 zniesiono rewiry i zezwolono Żydom nabywać grunta ziemskie poza miastami. W Rosji i w Królestwie Kongresowym trudno było otrzymać paszport, lecz tysiące Żydów uciekało przez „zieloną granicę" na Zachód. Europejskie organizacje żyd. wywierały nacisk na Mikołaja I, by wypuścił do Ameryki większą grupę Żydów. Także w drugiej połowie XIX w. utrudniano emigrację z Rosji, choć doradca Aleksandra III Konstanty Pobiedonoscew powiedział kiedyś, iż jedynym rozwiązaniem kwestii żyd. w Rosji będzie sytuacja, w której jedna trzecia Żydów wyemigruje, jedna trzecia zasymiluje się, a jedna trzecia wymrze. Tempo emigracji zilustrować można następującą tabelą: Tabela 4. Wzrost liczebności gmin żyd. w Stanach Zjednoczonych w 1. 1730-1859 Rok założenia Żydzi Żydzi Żydzi Inni Suma gminy niemieccy polscy portugalscy 1730 _ - 1 - 1 1782 - - 1 - 1 1791 - - 1 - 1 1802 1 - - - 1 1819 - 1 - - 1 1823 1 - - - 1 1828 1 - - - 1 1830 1 1 - - 2 1840 2 1 - - 3 1841 2 - - - 2 1843 1 - - - 1 1845 1 - - 1 2 1846 |i.-l 2 - 1 3 1847 ''V 1 - 1 - 2 1848 -•'- ' 1 - 2 1 4 1849 ••'- 2 1 - 1 4 1850 !;,« 2 ^ 2 - - 4 1851 •},:< i <: «•*"*"* •imtMml*łMwm organem 0glo*»niowym. W Polsce tt. 7.— zagranicą dol, 1428 : „HAJNT" WnfszDBH Chłodna ł. TeU 24-08, 34-21, 330-86; 285-30. Konto czekom w P. K. O. 557. Reklama dziennika „Hajnt" z 1925 r. prasa 384 zywało się kilka czasopism w obu językach żyd., jednakże przełomowym wydarzeniem było założenie l VIII 1905 w Warszawie dziennika w jidysz - „Der Weg" (Droga) pod redakcją Cwi Pryłuckie-go i jego syna Noego. Z powodu trudności finansowych i represji ze strony carskiej cenzury w styczniu 1907 dziennik ten przestał się ukazywać. Krócej ukazywały się dzienniki „Di Naje Caj-tung" (Nowa Gazeta, 1906) - ukazały się 164 numery. Jeszcze kilkakrotnie próbowano założyć dziennik żyd. - w Warszawie pojawia się „Unzer Leben" (Nasze Życie, 1907-1912) redagowany przez C. Pryłuckiego i M. Spektora. Do najważniejszych dzienników w dziejach prasy żyd., i to nie tylko na skalę polską, należą dwie wielkie gazety wydawane w Warszawie w jidysz - „Hajnt" (Dziś, 1908-1939), organ sfer mieszczańsko-syjonistycznych, oraz „Der Moment" (1910-1939) organ foł-kistów (Jidisze Fołkspartaj). Oba te dzienniki, jak również kilka innych wydawanych w Warszawie w języku żyd., m.in. „Fołks-Cajtung", ortodoksyjny „Jidisze Togbłat" (1929-1939), „Unzer Ekspres" (1927-1939), popołudniówki „Warszawer Radio" (1924-1939) i „Hajntige Najes" - przetrwały do IX 1939. Większość warszawskich dzienników miała mutacje prowincjonalne, co było przyczyną słabego rozwoju prasy w języku żyd. w innych miastach Polski. Wyróżniała się jednak Łódź, gdzie wydawano kilkanaście, najczęściej efemerydalnych, dzienników i czasopism. Dłużej przetrwał dziennik „Łodzier Togbłat", który z małymi przerwami ukazywał się od 1908 do 1936. Do 1939 ukazywał się w Łodzi „Najer Folksbłat" (zał. 1921). Liczba tytułów wydawanych w Łodzi w różnych okresach, nie wyłączając efemeryd, sięga kilkudziesięciu - z różnych dziedzin, m.in. handlu, kultury, sportu itd. W Łodzi nie ukazywał się żyd. dziennik w języku polskim, nie licząc „Głosu Porannego" (1929-1939), wydawanego przez grupę dziennikarzy - Żydów (J. Urbach, E. Kron-man, G. Wassercug, J. Wahrhaftig, J. Nirenstein). Nie mniej prężny był ośrodek krakowski, gdzie w okresie międzywojennym ukazywało się ponad 70 tytułów, z przewagą efemeryd. Do ważniejszych należał tygodnik z dodatkiem w języku polskim - „Dos Jidisze Wort" (1925-1939) oraz wydawane w języku polskim: tygodnik „Przegląd Kupiecki" (1919-1939), organ syjonistów-rewizjonistów „Trybuna Narodowa" (1934-1939) i „Nowy Dziennik" (1918-1939). We Lwowie, obok kilku czasopism, wyróżnił się znakomicie redagowany dziennik, wydawany w języku polskim „Chwila" (1919-1939). W innych miastach szczególnie w Białymstoku, Wilnie (w 1939 ukazywało się tu 5 dzienników w jęz. żyd.), Lublinie, Grodnie również ukazywały się liczne czasopisma żyd., miały one jednak znaczenie raczej lokalne. Nawet w bardzo małych miastach ukazywały się czasopisma (najczęściej 2-3 razy w tygodniu) wydawane w jęz. jidysz, zazwyczaj w niewielkim nakładzie (do 300 egz.). Prasa żyd. w Polsce to setki tytułów; w dniu wybuchu II wojny światowej, l IX 1939, ukazywało się ich 150, w tym 30 dzienników wydawanych w jęz. żyd. Wychodziły czasopisma o tematyce spo-łeczno-literackiej (literatura, teatr, film), ekonomicznej (handel, rzemiosło, finanse), sportowej, prasa fachowa (medycyna, prawo, nauka), prasa młodzieżowa i dziecięca, humorystyczna itd. Należy podkreślić wysiłki zmierzające do założenia w stolicy dziennika żyd. w języku polskim. Było to związane nie tylko z tendencjami asymilacyjnymi oraz koniecznością dotarcia do czytelników żyd., nie znających języków jidysz i hebrajskiego, ale również do czytelników polskich. Potrzeba powołania pisma, które miałoby służyć wymianie poglądów na różne tematy, przede wszystkim polityczne, i przyczyniać się do zbliżenia polsko-żyd., wydawała się nieodzowna. Jednym z pierwszych dzienników w języku polskim była założona w Warszawie pod redakcją Stanisława Kempne-ra, skrajnie asymilatorska „Nowa Gazeta" (1906-1918) - „Poświęcona wszelkim zjawiskom życia społecznego", nosząca przez pewien czas nazwę „Ludzkość" (1906-1907). W 1913 powstał pod redakcją Stanisława Mendelsohna „Przegląd Codzienny" (wychodził do wybuchu I wojny światowej w 1914). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 odżyła idea powoływania dziennika w języku polskim w Warszawie. Powstał „Kurier Nowy" (1919-1920). Zawieszony na żądanie cenzury, wkrótce został przemianowany na „Nasz Kurier" (1920-1923), redagowany przez Jakuba Appenszlaka, by wreszcie stać się „organem niezależnym" - dziennikiem „Nasz Przegląd", który przetrwał do ostatnich dni IX 1939. Ponadto wychodziła popołudniówka „Nasz Głos Wieczorny" (1929-1932). Kilka innych dzienników - „Dziennik Warszawski" (1927) czy też „Nowy Czas" (1929) - nie wytrzymało konkurencji świetnie redagowanego „Naszego Przeglądu" i prasy polskiej, również masowo czytanej przez Żydów. Polskimi dziennikami, wydawanymi przez Żydów, jednak nie 385 prasa noszącymi znamion żyd., były warszawskie dzienniki „Rano" (1931-1939) i „Ostatnie Wiadomości" (1929-1939). Spośród kilkudziesięciu czasopism wydawanych w języku polskim najbardziej wyróżniły się tygodnik „Opinia" (1933-1936) i kobieca „Ewa" (1928-1933) oraz miesięcznik „Głos Gminy Żyd." (1937-1939). Ogółem w latach 1918-1939 ukazywało się około 370 dzienników i czasopism żyd., w tym około 40% w jęz. polskim. Jeżeli chodzi o nakłady, na przełomie 1938 i 1939 prasa żyd. (w jidysz) miała ok. 600 tyś. egz. nakładu, hebrajska ok. 10 tyś., a wydawana w jęz. polskim - 180 tyś. egz., co w sumie daje 790 tyś. jednorazowego nakładu. Prawie wszystkie dzienniki żyd. w Warszawie ukazywały się do ostatniej dekady IX 1939. Po kilkumiesięcznej przerwie, 23 VII 1940, pojawiła się wydawana w jęz. polskim, legalnie, a nawet z inspiracji władz okupacyjnych, „Gazeta Żyd." w Krakowie, z częścią redakcji w Warszawie, z zasięgiem na całą Generalną Gubernię, która ukazywała się do połowy 1942 2-3 razy w tygodniu. Był to organ gmin żyd. (Judenratów); publikowano tu oficjalne informacje i zarządzenia okupanta z pozostawieniem pewnej swobody publicystycznej dla Żydów z dziedziny życia codziennego w gettach, kultury itp. Drugą legalną gazetą była wydawana w Łodzi w języku żyd. „Geto-Gajtung" z podtytułem „Far informacje, ordnungen un bekantmachungen" (Gazeta getta dla informacji, rozporządzeń i ogłoszeń). Był to „oficjalny organ" - „przełożonego starszeństwa Żydów" Chaima Rumkowskiego. Od 7 III do 21 IX ukazało się 18 numerów. Od 1940 do 1943 źródłem niezależnej informacji dla społeczności żyd. stała się, wydawana przez różne ugrupowania żyd. - syjonistów asymilatorów, socjalistów i komunistów - prasa konspiracyjna. Ogółem ukazywało się, nieregularnie 70 różnych czasopism w językach żyd. i polskim przeważnie w getcie warszawskim. Po zakończeniu II wojny światowej do kraju zaczęli wracać repatrianci z ZSRR, pojawili się Żydzi ukrywani przez Polaków lub w oddziałach partyzanckich, zdemobilizowani żołnierze itd. Powoli zaczęło się odradzać życie środowisk żyd., a w ślad za tym zaczęła powstawać prasa żyd. Pierwszą po wojnie (22 II1946) gazetą żyd. była „Fołks-Sztyme" (Głos Ludu) określana w podtytule jako „Czasopismo PPR". Wcześniej, w kwietniu 1945 w Łodzi, powstał partyjny (PPR) tygodnik „Dos Naje Leben" (Nowe Życie), wydawany do 1950. Ci sami wydawcy publikują biuletyn przeznaczony dla zagranicy „Jidisze Najes fun Pojln" (Żyd. nowiny z Polski, 1946-1948). Centralny Komitet Żydów na Dolnym Śląsku wydawał czasopismo „Niderszlezje" (Wrocław 1946-1950). 30 X 1950 „Dos Naje Leben" zostaje połączone z „Fołks-Sztyme" i pod tą nazwą, jako czasopismo Gazety w języku hebrajskim i w jidysz profanacja 386 (tygodnik), początkowo firmowane przez PZPR, zostało organem Towarzystwa Społeczno-Kultu-ralnego Żydów w Polsce i ukazywało się do końca 1992 już jako „Dwutygodnik Żyd. w Polsce"; od 10 I 1992 jako dwutygodnik „Słowo Żyd.", ukazuje się w wersji dwujęzycznej (jidysz i polski) do dnia dzisiejszego. Pismo jest wspierane finansowo przez Ministerstwo Kultury i Sztuki RP, redaktorem naczelnym jest Adam Rok. Pozorna swoboda polityczna w pierwszych latach po zakończeniu wojny powoduje odradzanie się żyd. partii i organizacji społecznych, które zakładają własne czasopisma (nie wyłączając syjonistycznych i młodzieżowych). W 1947 ukazywało się w Polsce 27 czasopism żyd. Działalność władz PRL likwidując wielopartyjność także wśród Żydów powoduje tym samym likwidację ich czasopi-śmiennictwa. W 1951 ukazuje się już tylko 5 tytułów: „Fołks-Sztyme", „Jidisze Szriftn" - organ Związku Żyd. Dziennikarzy, Literatów i Artystów (1946-1967), jedno młodzieżowe oraz dwa pisma wydawane przez Żyd. Instytut Historyczny w Polsce (Warszawa - w jęz. żyd. „Bleter far Ge-szichte", 1945-1970, reaktywowane jako rocznik w 1979, ukazuje się do dziś) oraz kwartalnik „Biuletyn Żyd. Instytutu Historycznego w Polsce", wydawany w jęz. polskim od 1950 do chwili obecnej. W historii prasy żyd. zapisały się nazwiska licznych jej organizatorów, redaktorów i publicystów. W okresie międzywojennym szczególną popularnością cieszyli się, oprócz wyżej wymienionych - Singer (Regnis) Bernard, Adolf Peretz, Symcha Pietruszka, Natan Szwalce, Mordechaj Spektor, Saul Wag-man i inni. Należy też podkreślić dużą rolę, jaką odegrała w dziejach prasy żyd. okresu międzywojennego Żyd. Agenq'a Telegraficzna - ŻAT, założona i kierowana przez Mendla Mozesa. Di jidiszepresse wos iż gewezen, Tel Awiw 1975; Chaim Finkelsztajn, Hajnt: a cajtung bajjidn 5668-5699, 1908-1939, Tel Awiw 1978; Marian Fuks, Prasa żyd. w Warszawie 1823-1939, Warszawa 1979; Paul Glikson, Prelimi-nary Inventory ofthe Jewish Daily and Periodical Press Published in the Polish Language 1823-1982, Jerusalem 1983; Józef Korzeniowski, Bibliografia czasopism żyd. wychodzących w PRL (1944-1950), „Biuletyn ŻIH" 1986 nr 3-4 (139-140); Yehiel Szeintuch, Preliminary Inventory ofYiddish Diairies and Periodicals Published in Poland between the Two World Wars, Jerusalem 1986; Jacob Toury, Die jidische Presse im Osterreichische Ka-iserreich 1802-1918, Tubingen 1983; D. Zeichner, D. Kaufman, J. M. Kelman, Bibliography of Hebrew and Yiddish Publications in Poland sińce 1944, Jerusalem 1987; Bibliografia: M. Fuks, Prasa żydowska w Warszawie 1823-1939, Warszawa 1979; Korzeniowski J., Bibliografia czasopism żyd. wychodzących w PRL (1944-1950), „Biuletyn ŻIH" 1980, nr 139-40. Marian Fuks „profanacja hostii" - przesąd zarzucający Żydom kupowanie lub kradzież konsekrowanych komunikantów i poddawanie ich męczarniom, poprzez nakłuwanie ostrymi narzędziami, co miało powodować krwawienie hostii. Celem tych praktyk, zgodnie z popularnymi wierzeniami, była chęć powtórzenia Pasji Chrystusa obecnego w konsekrowanej hostii, a także zdobycie ukrytej w niej krwi. Zarzuty te związane były z posądzeniami o „mordy rytualne" dzieci chrześcijańskich. Pierwsze oskarżenia o profanowanie hostii przez Żydów miały miejsce w Europie zachodniej w XIII w. W Polsce pojawiły się w pół. XVI w. i były prawdopodobnie związane z konfliktem pomiędzy kościołami katolickim i protestanckim dotyczącym dogmatu o rzeczywistej obecności ciała i krwi Chrystusa w konsekrowanej hostii. Liczba oskarżeń zmalała od połowy XVII w., co wiązało się z umocnieniem katolicyzmu i zwycięstwem kontrreformacji. Zarzut profanacji hostii i używania ich do praktyk magicznych kierowano także przeciw czarownicom. Częste były przypadki wykorzystywania hostii przez katolików do celów leczniczych. H.W. Pryłucki Cwi (Hirsz-Szulim; Krzemieniec 24 VII 1862-Warszawa ? 1942) - publicysta, jeden z pionierów prasy w jidysz. Początkowo pisywał opowiadania, nowele i artykuły w czasopismach hebrajskich; od 1900 w Petersburgu współredagował tygodnik żyd. wydawany w jęz. rosyjskim „Buduszcznost", a od 1902 „Jewrejskij Jeżegod-nik". Gdy stał się rzecznikiem jidiszyzmu, przyczynił się do powstania w Petersburgu dziennika „Frajnd" (1903). Po zamieszkaniu w Warszawie, w 1905 założył dziennik w jęz. jidysz „Der Weg" (Droga, 1905-1907), następnie współpracował z dziennikiem „Unzer Leben" (1907-1912). 1910 był współzałożycielem i redaktorem naczelnym warszawskiego dziennika „Der Moment", który ukazywał się do wybuchu II wojny światowej. Pozostawił spisane w getcie warszawskim wspomnienia (obszerne fragmenty opublikowała „Fołks-Sztyme"). M.R 387 Przemyśl Pryłucki Noe (Noach; Berdyczów l X1882-Wilno (?) 1941) - syn Cwi P, adwokat, publicysta, działacz społeczny i polityczny, poseł na Sejm RP (1922-1929), etnograf, filolog, literat. Był jednym z twórców Jidysze Fołkspar-taj. Wraz z ojcem był jednym z założycieli i współredaktorem warszawskiego dziennika „Der Moment" oraz popołudniówki „Warsza-wer Radio" (1924-1939). Zbierał żydowskie pieśni ludowe i przysłowia, zajmował się historią żyd. literatury, teatru, muzyki. Współpracował z licznymi czasopismami żydowskimi. Wydał kilka zbiorów pieśni ludowych i opowiadań, m.in. dwa tomy Noach Pńluckis Zamelbicher far jidiszen folklor, filologie un kulturgeszichte (Noego Przyłuckiego zbiory żydowskiego folkloru, filologii i historii kultury, Warszawa 1912-1919) oraz 10 tomów Pism, których tom Barg arojf (Wgórę, Warszawa 1917) ma charakter wspomnieniowy. W jęz. polskim ukazały się jego Mowy (t. I-II, Warszawa 1920-1922). Po wybuchu wojny znalazł się w Wilnie, gdzie na uniwersytecie objął katedrę języka i literatury żyd. Po napaści Niemiec na ZSRR zaginął po nim ślad. M.R Przedbórz (woj. łódzkie) - lokacja w 1405. Żydzi mieszkali tu w II pół. XVI w. 25 I 1595 Zygmunt III zabronił im, pod karą pieniężną, sprzedaży domów i nakazał, by ich nie przybywało. W 1638, po pożarze miasta, Władysław IV zezwolił Żydom stawiać domy, wybudować bożnicę, założyć cmentarz, nadał prawo propinacji i przywileje handlowe. W1655 wojska polskie zamordowały 50 rodzin żyd. 1663 istniała bożnica, 10 domów żyd., a żyd. gospodarze i komornicy płacili podatki. Na podstawie przywileju z 1745 mogli posiadać 25 domów. Było wówczas 37 żyd. gospodarzy i 46 komorników mieszkających głównie na przedmieściu Widoma. 1827 mieszkało 1801 (66,3%), w 1921 3749 (63,7%), a w IV 1939 ok. 4500 Żydów. Getto utworzono wiosną 1940. 9 X 1942 ok. 3 tyś., a 12 X ok. tyś. deportowano do Treblinki. Z obiektów gminy wyznaniowej, istniejącej na początku XVII w., zachował się cmentarz z nagrobkami z XIX i XX w. Urodził się tu w 1766 Jakub Icchak, zwany Żydem, również Świętym Żydem z Przysuchy, założyciel ośrodka chasydzkiego w tej miejscowości. Jego ojciec rabi Aszer był w P. kaznodzieją. AR „Przegląd Handlowy" - tygodnik poświęcony sprawom handlu, przemysłu i finansów, wydawany 1927-1939 jako organ Centrali Związku Kupców w Warszawie; 1927-1928 miało dodatek w jęz. jidysz („Handełs-Blat"). Redaktorem naczelnym był M. Zajdenman, dyrektor CZK. Jedno z najpoważniejszych czasopism gospodarczych w Polsce, zamieszczało bieżące informacje dotyczące zagadnień krajowych (zwłaszcza handlu) i zagranicznych, publicystykę z tej dziedziny oraz ogłoszenia (zwłaszcza firm żyd.). Poprzednikami były: 1919-1920 tygodnik „Der Sojcher" (Kupiec; redaktor H. Isz), 1922-1925 nieregularny (formalnie miesięcznik) „Biuletyn Centrali Związku Kupców" (redaktor M. Zajdenman). 1919-1923 pod tym samym tytułem ukazywał się nieżydowski dwutygodnik wydawany przez Zgromadzenie Kupców m. Lublina, w 1923 przekształcone w Stowarzyszenie Kupców Polskich Oddział na Województwo Lubelskie. Tom. „Przegląd Kupiecki" - organ Krakowskiego Stowarzyszenia Kupców, od 1929 Organ Związku Stowarzyszeń Kupieckich Małopolski Wschodniej, tygodnik wydawany 1919-1939, początkowo skromnego charakteru, stopniowo powiększał objętość i wzbogacał treść. Zawierał informacje bieżące, dokumenty, publicystykę i ogłoszenia, zwłaszcza firm żyd. Kolejnymi redaktorami byli H. Schenker, J. Susser, B. Seiden. Tom. Przemski Leon (pseud.; Chaim Fajwel Low; Przemyśl 5 XI 1890-Warszawa 13 IX 1976) -historyk i krytyk literatury, pisarz, eseista, pedagog. 1927 uzyskał doktorat z polonistyki na UJ; pracował jako nauczyciel w krakowskim Gimnazjum Hebrajskim. 1939 opublikował prace o tematyce żyd. u Mickiewicza i Wyspiańskiego, udziale Żydów w literaturze polskiej i Żydach poetach polskich (m.in. Smok w stowiczym gnieździe 1934), o literaturze hebrajskiej i żyd. Pisywał do czasopism żyd. w jęz. polskim - „Nowego Dziennika", „Miesięcznika Żydowskiego". Jest również autorem książek historyczno-biograficznych dla młodzieży (Rzeczy, kraje, obyczaje, Warszawa 1939, Łódź 1947; Fin de siecle po polsku, Warszawa 1966). R. L. Przemyśl (woj. podkarpackie) - prawa miejskie uzyskał w 1389. Według nie dość udoku- Przepiórka 388 montowanej teorii na pocz. XI w. istniała tu żyd. faktoria handlowa. Wiarygodne źródła świadczące o stałym osiedleniu się Żydów pochodzą z I pół. XV w. 1542 żyło w mieście 18 rodzin żyd. 1559 Zygmunt August nadał przemyskim Żydom przywilej, potwierdzając ich prawa do mieszkania w mieście oraz zezwolił na nabywanie domów. Stefan Batory w 1576 to zatwierdził, zapewniając jednocześnie Żydom prowadzenie na równi z mieszczanami działalności gospodarczej, a także uregulował stosunki gminy z władzami miejskimi. Do głównych źródeł utrzymania Żydów należały handel i rzemiosło. Konkurencja z mieszczanami prowadziła niejednokrotnie do konfliktów. Po tumulcie w 1628 (m.in. rabunek mienia żydowskiego), doszło w 1630 do skazania na śmierć Moszka Szmuklerza, któremu zarzucono profanację hostii. Wysokie podatki powodowały, że w II pół. XVII i w XVIII w. gmina żyd. przeżywała trudności finansowe. Zastawem za długi stała się nawet pochodząca z XVI w. murowana synagoga. Mimo to wzrastała liczba ludności żyd. Na pocz. II pół. XVIII w P. mieszkało 1692 Żydów (ok. 50% ogółu ludności), a w 1870 -5692 (38,2%). W XIX w. wpływy zyskał chasy-dyzm. Czynni byli także zwolennicy haskali. 1890 tzw. postępowcy wybudowali w mieście własny dom modlitwy Tempel. Pod koniec XIX w. zaczęły powstawać pierwsze organizacje syjonistyczne. Od 1905 w środowisku robotników żyd. działała ŻPSD. Na rozwój socjalizmu wpływ wywarła działalność H. Liebermanna. Ludność żyd. w znacznym stopniu trudniła się handlem i rzemiosłem, m.in. dla potrzeb garnizonu wojskowego. Dzięki sprzyjającym warunkom liczba Żydów wzrosła w 1910 do 16062 osób (29,7%). Mimo czasowego wysiedlenia Żydów przez Rosjan po zdobyciu P. w 1915, w 1921 mieszkało tu 18360 Żydów (38,3%). W okresie międzywojennym nastąpił rozwój organizacji żyd. Znaczne wpływy - kosztem ortodoksów, skupionych głównie wokół Agudas Isroel - zyskiwali syjoniści. W1. 30. XX w. malały wpływy ortodoksów i ogólnych syjonistów, przy wzmacnianiu pozycji lewicy syjonistycznej oraz Bundu. Od IX 1939 do VI1941 P. zajmowały wojska sowieckie, z wyjątkiem dzielnicy Zasanie, pozostającej pod okupacją niemiecką, skąd hitlerowcy wysiedlili prawie wszystkich Żydów do prawobrzeżnej części miasta. Wła- dze sowieckie zakazały działalności żyd. organizacji politycznych. IV i V 1940 deportowano w głąb ZSRR ok. 7 tyś. Żydów, w tym wielu przesiedleńców z innych części Polski. Po zajęciu przez Niemców całego P. deportowano ok. tyś. mężczyzn do obozu janowskiego we Lwowie (VI 1942). VII 1942 utworzono getto, do którego przesiedlono Żydów z całego powiatu przemyskiego (ogółem przeszło przez nie ok. 22 tyś. osób). Pod koniec VII i na początku VIII 1942 ponad 10 tyś. osób deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. Kilkaset osób rozstrzelano w lesie w Grochowcach. XI 1942 wywieziono do obozu w Bełżcu ok. 4 tyś. osób. Zmniejszony obszar getta podzielono na dwie części: „A" - dla pracujących „B" - niepracujących. Dzielnicę dla niepracujących zlikwidowano na początku IX1943, deportując większość mieszkańców do obozu zagłady Auschwitz. Likwidacja dzielnicy dla pracujących trwała od IX 1943 do II 1944. Przebywających tam Żydów przewieziono do obozów pracy przymusowej w Szebniach, Stalowej Woli i Płaszowie. Schorr M., Żydzi w Przemyślu do końca XVIII wieku, Lwów 9103; Wierzbieniec W., Społeczność żydowska Przemyśla w latach 1918-1939, Rzeszów 1996. W.W. Przepiórka Dawid (Warszawa 22 XII 1880-Palmiry 11940) - szachista, działacz społeczny i sportowy. Studiował na Wydziale Matematycznym UW, a potem w Niemczech. Szachami zainteresował się w wieku 9 lat. 1891 wystąpił w symultanie Jana Taubenhausa i odniósł sensacyjne zwycięstwo. Początkowo interesował się kompozycją szachową. Swoje zadania publikował na łamach fachowych czasopism zagranicznych (głównie niemieckich) oraz w dziennikach i tygodnikach krajowych: „Tygodniku Ilustrowanym", „Kurierze Warszawskim", „Wędrowcu", „Kłosach", „Ziarnie", „Sporcie" „Tygodniku Szachowym", „Ilustracji Polskiej" i „Neue Lodzer Zeitung". 1914-1918 mieszkał w Genewie. Po wojnie wrócił do Warszawy i zasilił szeregi Warszawskiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej. Najlepsze wyniki uzyskał w latach II Rzeczypospolitej. Wygrał turniej noworoczny w Hastings (1924/25), w ścisłej czołówce zaś był w Gyór (1924 - II miejsce) i Merano (1926 - II-IV miejsce). 1928 uzyskał na turnieju w Hadze tytuł wicemistrza świata wśród amatorów. Był 389 Przytyk pierwszym mistrzem Polski w szachach (1926) i wielokrotnym triumfatorem turniejów WTZGSz. 1930 razem z drużyną zdobył złoty medal na Olimpiadzie Szachowej w Hamburgu. Rok później w Pradze z reprezentacją Polski wywalczył medal srebrny. W 1936 został wyróżniony, jako jedyny z Polski, tytułem honorowego działacza Federation Internationale des Echecs (FIDE). Był ponadto członkiem honorowym polskich i zagranicznych organizacji szachistów. Z jego inspiracji i przy wsparciu finansowym odbyła się w Warszawie w 1935 VI Olimpiada Szachowa. Od 1921 redagował kącik szachowy w „Tygodniku Ilustrowanym", później na łamach „Kuriera Polskiego", „Naokoło świata" i „Świata". W 1926-1933 wydawał miesięcznik „Świat Szachowy". Od 1933 kierował pracami Warszawskiego Koła Proble-mistów. Jedną z jego pasji było gromadzenie literatury szachowej, miał najbogatsze w kraju zbiory liczące ponad tyś. tomów. I 1940 został aresztowany i rozstrzelany w Palmirach. T.V/o\sza,Arcymistrzowie, mistrzowie, amatorzy... Slow-nik biograficzny szachistów polskich, t. l, Warszawa 1995, s. 53-65. TW. Przeworski Jakub (Tarnów 5 VII 1875-War-szawa 17 II1935 ) - antykwariusz. Wychowany w niezamożnej rodzinie, ukończył szkołę ludową. 1890 rozpoczął praktykę w antykwariacie A. H. Kleinsingera w Warszawie. 1903 otworzył własny antykwariat przy ul. Świętokrzyskiej, z czasem rozszerzony na księgarnię specjalizującą się w sprzedaży taniej książki. W latach międzywojennych prowadził też niewielką działalność wydawniczą, głównie w dziedzinie biografii oraz wznowień popularnych dzieł literatury polskiej i obcej. Należał do założycieli (1907) Związku Księgarzy Polskich. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.Ż. Przeworski Marek (Warszawa 12 X 1903-Warszawa 8 III 1943) - syn Jakuba, księgarz i wydawca. 1930 uzyskał dyplom inżyniera na Wydziale Elektrotechnicznym Politechniki Warszawskiej. Po śmierci ojca kierował księgarnią i wydawnictwem. Finansował wydanie licznych dzieł naukowych oraz słownikowo-encyklope-dycznych, m.in. Slownika wyrazów obcych J. Wiśniewskiego (1935) i B. Wieczorkiewicza (1939) oraz Ilustrowanej Encyklopedii Powszech- nej pod red. M. J. Wachtla (1936). W czasie okupacji firmę objął niemiecki Treuhander i w jej lokalu ulokował filię Deutsche Buchhan-dlung. P. ukrywał się we własnej willi na Saskiej Kępie, gdzie został zamordowany przez gestapowców. Po wyzwoleniu firmę prowadziła do likwidacji w 1950 jego siostra. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.Ż. Przysucha (woj. mazowieckie) - lokacja w 1713 i 1745. Żydzi mieszkali w okresie powstania miasta, wokół istniejącego do dziś rynku zwanego żydowskim. 1777 żyło tu 105 rodzin. 1827 miasto liczyło 1658 (74,2%), w 1921 - 2153 (66,5%), a w IX1939 ok. 2500 Żydów. 31X1942 ok. 4 tyś. (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) deportowano do Treblinki. Z obiektów gminy wyznaniowej, powstałej w I pół. XVIII w., zachował się cmentarz z nielicznymi nagrobkami z XVIII-XX w. oraz wybudowanym w 1987 ohelem, na którym tablica upamiętnia pochowanych tu cadyków: Jakuba Icchaka (zm. 1814) zwanego Świętym Żydem z Przysuchy, jego syna Jerechmiela (zm. 1836), wnuka Jehudę Meira, zwanego Meir Rabinowicz, Simchę Bunama (zm. 1829) oraz Abrahama Mosesa (zm. 1829). Chasydzi dominowali wśród Żydów przysuskich. Pozostała bożnica wybudowana w 1777, z zachowanym częściowo wystrojem i polichromią z XVIII-XX w. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim l radomskim, Radom 1992, s. 141-143. A.R „Przyszłość" -wychodzący we Lwowie (1892-1899) tygodnik w języku polskim, organ stowarzyszenia narodowo-żydowskiego Mikra Kodesz, należącego do ruchu Chowewej Cijon. Pierwszym redaktorem pisma był A. Korkis, ostatnim H. Gabel, a wydawcą A. Stand. A.Ż. Przytyk (woj. mazowieckie) - lokacja w 1488. 1676 mieszkało 8 żyd. płatników pogłównego, a w 1787 452 było właścicielami 84 domów. 1827 żyło 1060 (86,2%), a w 1921 1852 (80,5%) Żydów. 9 III 1936 miasto było miejscem wystąpień antyżydowskich, a proces uczestników wywołał sensację i zakończył się wątpliwymi wyrokami. IX 1939 mieszkało ok. 3 tyś., a w II 1941 ok. 3500 Żydów. 5 III 1942 Polaków i ok. 2660 Żydów wysiedlono do sąsiednich miejscowości. Z istniejącej w końcu XVII w. gminy wyznanio- r Puder wej pozostał cmentarz z nagrobkami z XVIII-XX w. Niektóre to unikalny przykład żyd. sztuki sepulkralnej. A. Penkalla, The „Przytyk Incidents" 0/9 March 1936 from Archival Documents, „Polin" 1990 t. 5, s. 327-359; A. Penkalla, Cmentarz żydowski w Przytyku (woj. radomskie), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" 1-2 (1984), s. 175-182. A. R Puder Tadeusz (Warszawa 8 VII 1908-War-szawa 23 I 1945 ) - ksiądz. Urodzony w rodzinie żyd., po śmierci ojca przyjął chrzest wraz z matką i braćmi; świecenia kapłańskie uzyskał w 1932, następnie studiował na Wydziale Teologicznym UW oraz Akademii Papieskiej w Rzymie. Od 1936 rektor kościoła św. Jacka w Warszawie, gdzie zajmował się katechezą Żydów przygotowujących się do konwersji. Zwalczany przez polskie środowiska skrajnej prawicy, gdyż stanowisko rektora objął po znanym antysemicie ks. S. Trzeciaku. W czasie okupacji ukrywał się w podwarszawskiej Białołęce; w 1941 aresztowany i więziony w siedzibie gestapo w al. Szu-cha, uciekł ze szpitala więziennego. Zginął w wypadku samochodowym. A.Ż. Purim (pers. ciągnięcie losów) - święto obchodzone 14 dnia miesiąca adar (w latach przestępnych w drugi adar), upamiętniające uratowanie Żydów w Persji przed zbrodniczymi pla- 390 nami Hamana, ministra króla Ahaswerusa, opisane w Księdze Estery, którą odczytuje się w czasie święta. Rodzinie i znajomym wręcza się prezenty, obowiązkowa jest jałmużna dla biednych. Urządza się wieczorną ucztę, w czasie której można nawet nadużywać alkoholu. Zabroniony jest post. Okres ten często nazywany jest żyd. karnawałem; po ulicach chodzą przebierańcy, odgrywane są tzw. puńmszpil (sztuki purimowe). R.R Purman Leon (Włocławek 3 XI 1892-Mo-skwa 5 XII 1933) - działacz komunistyczny. Wychowany w rodzinie kupca zbożowego; od 1906 w Związku Młodzieży Postępowej. Aresztowany w Warszawie w 1908, po zwolnieniu wyjechał do Lipska kontynuować naukę. Tu wstąpił do PPS Lewicy. W czasie I wojny światowej działał w ruchu robotniczym w Łodzi i w Warszawie. XII 1918 przeszedł do KPRP. Od 1924 w ścisłym kierownictwie partii (tzw. Prowizorium), w następnym roku pracował w Przedstawicielstwie Zagranicznym KPRP. Skazany na sześć lat więzienia, uciekł po kilku miesiącach z Pawiaka. Od 1927 reprezentował KPP w KW Międzynarodówki Komunistycznej, następnie pracował w organach kierowniczych MK. Podczas pobytu w Moskwie, zaskoczony aresztowaniami wśród polskich komunistów, popełnił samobójstwo. A.Ż. R Radom (woj. mazowieckie) - lokacja miasta Nowego Radomia ok. 1360, być może Żydzi żyli tu w 1568. Mimo przywileju de non tolerandis Judaeis Augusta II z 1724 i dekretów wydalenia z miasta (1743,1746) była w 1773 ul. Żydowska. Żydzi mieszkali wówczas, do 1862 na terenie ju-rydyki starościńskiej. 1787 było ich 91 (237 w okolicznych wsiach), w 1827 l tyś. (23,2%), a w 1921 - 24465 (39,71%), w 1931 - 25159 (32,3%). Od początku XX w. działały partie polityczne, organizacje społeczne i kulturalne, związki zawodowe, wydawano prasę żyd., był szpital założony w I pół. XIX w., dom sierot oraz klub sportowy. IX1939 mieszkało ok. 30 tyś. Żydów. Przed 5 VIII 1942 było ich w dwóch gettach ok. 32 tyś. 5-17 VIII 1942 ok. 30 tyś. deportowano do Tre-blinki, a XII ok. 800 do Szydłowca, 13 11943 ok. 1500 ponownie do Treblinki. 1511943 było ok. 2 tyś. Żydów, w VIII 1944 ok. 3 rys. 17 11944 deportowano 150 do obozu pracy w Pionkach, 2 III 235 do Majdanka, a 26 VII ok. 3 tyś. do Au-schwitz. 11945 po wyzwoleniu żyło w getcie ok. 300 Żydów, w tym 180 pochodzących z Radomia. V 1945 mieszkało ich ok. 400. Gmina wyznaniowa istniejąca do 1951 powstała w II pół. XVIII w. 1765 był przykahałek, a w 1829 dom modlitwy. 1831 założono żyd. cmentarz choleryczny, uznany za grzebalny w 1837. Na miejscu wzniesionej w 1844 i rozebranej w 1945 bożnicy stoi od 1950 pomnik pamięci Żydów radomskich. Zachował się cmentarz z ok. 300 nagrobkami z XIXiXXw. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 147-150. AR Radoszyce (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1370. Wzmianka o Żydach pochodzi z 1564. W przywileju miejskim Zygmunta III z 18IV1615, potwierdzonym 15II1635 przez Władysława IV i kolejnych władców, określono liczbę domów żyd. i zezwolono im zajmować się handlem. W odpowiedzi 16 XI 1640 katoliccy mieszczanie zobowiązali się nie sprzedawać Żydom domów i placów, toteż mieszkali w zasadzie na terenie będącym własnością Korony. 1676 było 7 żyd. płatników pogłównego. 1827 żyło 476 (29,3%), w 1921 - 1278 (38,2%), a w IX 1939 ok. 3200 Żydów. 3 XI1942 ok. 4 tyś. (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) deportowano do Treblinki. Z obiektów gminnych zachowała się ruina bożnicy oraz cmentarz z fragmentami nagrobków i ogrodzenia. Istniała tu wspólnota chasydzka z cadykiem Isacharem Dow Berem z Rado-szyc (zm. 1843). A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 77-79. AR Rajchman Ludwik (Warszawa 1881-Chenu, Francja, 13 VII 1965) - lekarz, działacz społeczny. Pochodził z zamożnej żyd.-polskiej rodziny, uczestniczącej w intelektualnym i społecznym życiu Warszawy. Studiował medycynę na UJ, podjął pracę jako lekarz w Warszawie, lecz musiał udać się na emigrację po aresztowaniu za działalność w PPS; pracował naukowo w Paryżu i Londynie, po 1918 wrócił do Polski. Organizował walkę z epidemią tyfusu, założyciel i pierwszy dyrektor Państw. Zakładu Higieny, od 1921 dyrektor Sekcji Zdrowia Ligi Narodów, m.in. zaangażował się w akcję pomocy dla Chin. 1944-1946 delegat Polski w UNRRA, twórca i pierwszy przewodniczący (1946-1950) UNICEF, następnie pozbawiony polskiego paszportu (otrzymał z powrotem w 1956), honorowy członek Polskiego Tow. Mikrobiologicznego (1964). Tom. Rajzman Eliasz (Eliahu; Kowel 8 VII 1904-Szczecin 20 I 1975) - syn garbarza, rzemieślnik, pisarz, poeta, działacz społeczny, samouk. lUkowski Publikował w czasopismach żyd., m.in. w „Fotks-Cajtung", „Wochenszrift far Literatur", „Kunst un Kultur". Po 1939 w ZSRR. Po repatriacji i krótkim pobycie w Warszawie osiadł w Szczecinie. Wydał kilka tomików wierszy w jidysz, m.in. Feldergrinen (195Q),Alajn mitzich (1959), Di szprachfun dajne ojgn (1967), Wi-derklangen (1974) - wszystkie w Warszawie. Jedyną sztukę teatralną Nowe klosy wystawiono we Wrocławiu. Liczne wiersze tłumaczone na jeż. polski m.in. Spalony goląb (tłum. A. Słucki, Poznań 1967), Modlitwa wilka (kilka tłum., Poznań 1979). Był laureatem Nagrody Literackiej m. Szczecina (1975). M.R Rakowski Mark (pseud. Meriman; Małkinia 5 VII 1892-Warszawa 31 III 1982) - pisarz, krytyk literacki, tłumacz, wydawca, wnuk słynnego rabina z Mariampola L. Płockiera. Autor opowiadań, esejów, recenzji z dziedziny żyd. literatury i teatru. 1927 założył wydawnictwo Biblioteka Marka Rakowskiego, poświęcone przede wszystkim przekładom na jidysz z literatury europejskiej. Ukazały się tam dzieła klasyków literatury światowej, w tym polskiej (m.in. S. Żeromskiego), w jego przekładzie. Był jednym z założycieli Związku Literatów Żyd. 1937 jako sympatyk KPP był osadzony w Berezie Kartuskiej. W czasie wojny przebywał w ZSRR. Po wojnie w Warszawie wznowił twórczość literacką m.in. wydał, w swoim przekładzie z jęz. niemieckiego, powieść L. Feuchtwangera Die Judin von Toledo (Dijidisze tochterfun Toledo). M.F Raków (woj. świętokrzyskie) - lokacja miasta w 1567. Wzmianka o Żydach pochodzi z 1607. 1662 było 104 płatników pogłównego, w 1787 -112 było właścicielami 39 domów. 1827 żyło 761 Żydów (55,8%), a w 1921 - 1112 (54,4%). VIII 1942 deportowano ich do obozu zagłady. Z obiektów gminy wyznaniowej, istniejącej na początku XVII w., zachował się teren cmentarza z fragmentami muru ogrodzeniowego. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 80-81; Seferzikaron le-kehilat Raków, ed. H. Abramson, Tel-Aviv 1959. AR Rapoport (Rappaport) Arnold Chaim (Tarnów 15 VII 1840-Wiedeń 14II1907) - ad- 392 wokat, finansista, polityk galicyjski. Wnuk S. J. Rapoporta, wybitnego rabina z Pragi. Kształcił się w Krakowie (Gimnazjum św. Anny, Wydział Prawa UJ) oraz w Wiedniu. Doktoryzował się na UJ (1863). 1870 otworzył w Krakowie kancelarię adwokacką. Był zwolennikiem radykalnej asymilacji i polonizacji Żydów galicyjskich; swoje poglądy zawarł w pracy O stanowisku Żydów w Polsce pod względem naro-dowo-gospodarczym, opublikowanej w krakowskim „Dzienniku Literackim". 1872-1881 był radnym miejskim, działał w galicyjskich instytucjach finansowych, m.in. w krakowskim Galicyjskim Banku dla Handlu i Przemysłu. 1876 został wybrany z krakowskiej Izby Handlowo-Przemysłowej na posła do Sejmu Galicyjskiego, a w 1879 do wiedeńskiej Rady Państwa, gdzie należał do Koła Polskiego. Oba mandaty sprawował do śmierci. W Sejmie działał głównie w komisji gospodarczo-ekonomicznej, z jej ramienia m.in. organizował galicyjski Bank Krajowy. W Radzie Państwa zasłynął z wystąpień w kwestiach gospodarczych i bojowych interpelacji dotyczących „mordów rytualnych", pogromów Żydów w Rosji (1905) oraz trudnej kwestii odpoczynku niedzielnego. Od 1881 mieszkał stale w Wiedniu, był od tego czasu także oficjalnym doradcą ministra J. Dunajew-skiego, premiera K. Badeniego i dyrektora Laenderbanku L. Wodzickiego. Oprócz domu bankowego posiadał także kopalnię oraz hutę z walcownią w Brzeszczu. Nobilitowany w 1890 (przydomek „Porada"). W 1. 70. należał do władz żyd. gminy w Krakowie, działał w sekcji dobroczynnej. Opiekował się szczególnie Stowarzyszeniem Opieki nad Zaniedbanymi Chłopcami Starozakonnymi (Hiszaru bi-Bnej Anijim). 1876 przewodniczył także Stowarzyszeniu Izraelitów Postępowych, a w 1.80. finansował szkołę rzemieślniczą dla młodzieży żyd. Kilka lat przed śmiercią ufundował oddział w Szpitalu Izraelickim, nazwany od imienia jego żony Oddziałem im. Laury Rapoport. A.Ż. Rasner Chaim (Warszawa 1882-Warszawa/ Treblinka 1942) - działacz społeczny, poseł na sejm RP. Wychowany w rodzinie rzemieślniczej, samouk, hafciarz i pasamonik (szmuklerz). Związał się z Bundem przed 1914, organizator ruchu rzemieślniczego. Po wyzwoleniu wiceprezes Związku Izb Rzemieślniczych RP oraz pre- 393 rodzina zes Związku Rzemieślników Żydów w Polsce, wiceprezes Światowego Związku Rzemieślników Żydów. Był radnym miasta Warszawy oraz tutejszej gminy żyd. Do sejmu wszedł w 1921 po rezygnacji D. Nomberga z mandatu oraz w 1928 z listy Bloku Mniejszości Narodowych. AŻ. Reich Leon (Drohobycz 11 VII 1879-Lwów l XII 1929) - adwokat, działacz syjonistyczny, poseł na Sejm RP 1922-1929. Ukończył gimnazjum w Drohobyczu, prawo na UJK we Lwowie oraz nauki polityczne w Paryżu. W okresie gimnazjalnym i studenckim współpracował z syjonistycznym tygodnikiem „Wschód". 1911 kandydował do parlamentu austriackiego, ale przegrał z J. Moraczewskim. W czasie I wojny światowej służył w korpusie sądowym armii austriackiej. 1918 zorganizował we Lwowie Żydowską Radę Narodową. Podczas walk polsko-ukraiń-skich o Lwów (XI1918) opowiedział się za neutralnością społeczności żyd. Internowany przez polskie władze wojskowe w Baranowie, w wyniku interwencji N. Sokołowa i J. Piłsudskiego został zwolniony. Na początku 1919 wyjechał do Paryża, gdzie został wiceprezesem Komitetu Delegacji Żyd., który przedstawił postulaty uczestnikom konferencji wersalskiej. Po powrocie stanął na czele Organizacji Syjonistycznej Małopolski Wsch. Podczas wyborów parlamentarnych w 1922 zorganizował w Galicji Wsch. blok wyborczy, skupiający partie syjonistyczne, który zdobył 13 miejsc w Sejmie i 4 w Senacie. Był prezesem Koła Żyd. w Sejmie w 1924-1925. Doprowadził wówczas do ugody między rządem a Kołem. W wyborach parlamentarnych w 1928 zorganizowane przez niego Zjednoczenie Na-rodowo-Żyd. w Małopolsce zdobyło tylko 6 mandatów w Sejmie i l w Senacie. Miał praktykę adwokacką we Lwowie, bronił m.in. S. Stei-gera oskarżonego o zamach na prezydenta S. Wojciechowskiego. 1934 przeniesiono jego szczątki do Tel Awiwu. J.Ż, responsy rabinackie (hebr. szeelot u-tszu-wot, pytania i odpowiedzi) - rozstrzygnięcia problemów związanych z prawem religijnym i rytuałem judaizmu. Terminem tym określano odpowiedzi na pytania kierowane do wybitnych rabinów cieszących się autorytetem i sławnych wiedzą talmudyczną. Opinie przekazywano zainteresowanym, często w formie pisemnej. Odpowiedzi wybitnych rabinów na zawiłe problemy zbierano, a następnie publikowano, co pozwalało na odwoływanie się do tych rozstrzygnięć. Tworzą one bogaty dział literatury religijnej, którego początki sięgają wczesnego średniowiecza. Responsy są cennym źródłem wiedzy o życiu Żydów w różnych epokach i państwach oraz o ich stosunkach z otoczeniem. Najstarsze responsy dotyczące ziem polskich pochodzą z pierwszej połowy XI w. H.W. rodzina W warunkach diaspory każda żyd. instytucja społeczna musiała przyjąć na siebie ciężar ochrony i przekazania podstawowych wartości kultury i wiary. Uwaga ta tyczy się zwłaszcza rodziny, która stała się jakby mikrokosmosem judaizmu, a jej funkcje psychospołeczne i ekonomiczne zostały zdublowane i przekształcone przez dodatkowe zadania kulturowe i religijne, tym istotniejsze, że liturgia domowa odgrywa w judaizmie rolę nie spotykaną gdzie indziej. Pierwsze przykazanie dane ludziom przez Boga brzmi: „Bądźcie płodni i rozmnażajcie się" (Gen. 1:28; cytaty wg Biblii Tysiąclecia z pewnymi modyfikacjami, Psalmy w przekładzie Czesława Miłosza); zostaje ono następnie potwierdzone w przymierzu z Abrahamem (Gen. 15:5). Tak więc podstawowe zadanie rodziny - prokreacja - nabiera charakteru realizacji Bożego nakazu, a zarazem potwierdzenia Bożego przymierza. Ideał życia rodzinnego wyraża następujący fragment z Psalmów: „Szczęśliwy jest każdy, kto boi się Pana, kto chodzi drogą jego! Owoc pracy rąk swoich pożywać będziesz, szczęścia zaznasz i dobrego bytu. Żona twoja jak winorośl płodna w zaciszu twego domostwa, synowie twoi jak gałązki oliwne dookoła twego stołu" (Ps. 128:1-3). Jako jedyna instytucja społeczna, rodzina wymieniona jest w Dekalogu: „Czcij swego ojca i swoją matkę, jak Ci nakazał twój Bóg, JHWH, abyś długo żył i aby ci się dobrze powodziło na ziemi, którą Ci daje twój Bóg, JHWH" (Deut. 5:16; sformułowanie tego przykazania w Ex. 20:12 jest nieco mniej obszerne), a zarazem: „Nie będziesz pożądał żony swojego bliźniego" (Deut. 5:21). Nakazy te wyznaczają podstawowe zobowiązania jednostki wobec jej rodziców oraz wobec innych rodzin. rodzina 394 Zaznaczona w judaizmie odmienność statusu mężczyzn i kobiet przejawia się w różnicach ról rodzicielskich. Tak więc ojciec jest głową rodziny (por. Num. 26:55 „Własność dziedziczenia przyznawana będzie rodom ojcowskim drogą losowania"), wydaje polecenia (por. Gen. 50:16 „...«Oj-ciec twój dał przed śmiercią takie polecenie»"), oraz karze (por. Gen. 37:10 „...ojciec skarcił go..."). Zarazem oczekuje się, że będzie rodzinę swą kochać (por. Gen. 26:28 „Izaak miłował Ezawa..."; Gen. 37:4 „Bracia Józefa widząc, że ojciec kocha go więcej niż ich wszystkich...". Przykłady faworyzowania jednego z rodzeństwa i ich konsekwencje legły u podstaw kategorycznego zakazu talmu-dycznego „wyróżniania jednego dziecka spośród innych", Szab. 10) i litować się nad nią (por. Ps. 103:13 „Jak lituje się ojciec nad dziećmi, tak lituje się Pan, nad tymi którzy się Go boją"). Wreszcie, niezwykle ważną prerogatywą ojca jest udzielanie błogosławieństwa (por. Gen. 27:27-30 - błogosławieństwo Izaaka). Żona, choć formalnie podporządkowana mężowi (Pismo używa na określenie męża terminu baal ha-isza: dosł. „pan kobiety", por. np. Ex. 21:22), posiada przecież swe nienaruszalne prawa. Ale główną jej troską jest posiadanie dzieci: są one bowiem błogosławieństwem („Darem Pana są dzieci, nagrodą owoc żywota" - Ps. 127:3), bezdzietność zaś jest największym z możliwych nieszczęść („Gdy więc poczęła i urodziła syna, rzekła: «Zdjął Bóg ze mnie hańbę»" - Gen. 30:23). W praktyce też to ona zajmuje się wychowaniem („Synu mój, słuchaj napomnień ojca i nie odrzucaj nauk swej matki", Przysł. 1:8; zakłada się, że „nauki matki" są już przyswojone i mogłyby co najwyżej zostać „odrzucone", natomiast podczas gdy „napomnień ojca" trzeba dopiero „słuchać"), podczas gdy ojciec przejmuje jedynie odpowiedzialność za kształcenie syna, gdy ten podrośnie (por. np. Gen. 13:8). Rodzina związana być powinna więzami wzajemnej odpowiedzialności i solidarności: „Rodzina jest jak stos kamieni. Gdy usunąć jeden, wszystko się może zwalić" (Gen. R. 100:7). Stąd też ogromne znaczenie, jakie przywiązuje się do założenia rodziny. W komentarzu do Gen. 5:2 („Mężczyzną i kobietą stworzył ich, pobłogosławił im i nazwał ich człowiekiem [Adam]") czytamy, że „bezżenny nie jest w pełni człowiekiem" (Jew. 63a); miano to bowiem przysługuje mężczyźnie i kobiecie razem. Mężczyzna bezżenny nie jest, na przykład, uważany za uprawnionego do studiowania tajników kabalistycznej egzegezy biblijnej, a zwłaszcza do pełnienia odpowiedzialnych ról społecznych i kultowych. Brakuje mu po prostu niezbędnego elementu doświadczenia. Małżeństwo zaś traktowane jest jako przełomowy moment w życiu jednostki, jako osiągnięcie pełni człowieczeństwa. I choć sama ceremonia zaślubin nie ma charakteru sakralnego, a nawet może się w skrajnych okolicznościach odbyć bez udziału rabina, to hebrajska jej nazwa kidduszim - (uświęcenie) w pełni oddaje jej istotną treść. Podstawą zawarcia małżeństwa jest kontrakt ślubny (hebr. ketuba), wynegocjowany między panem młodym lub jego rodzicami (por. np. Gen. 29 -umowa między Jakubem a Labanem), a rodzicami panny młodej, sporządzony u rabina zgodnie z zasadami talmudycznego prawa cywilnego. Wylicza on obowiązki wzajemne małżonków oraz zobowiązania obu rodzin wobec nowego stadła; nierespektowanie go może stanowić jedną z przesłanek do wystąpienia o rozwód. W sztetl, choć nadal małżeństwa były aranżowane przez rodziny, a względy majątkowe odgrywały istotną rolę, to zwłaszcza wśród „prostych" Żydów, którzy i tak nie mieli majątku, którym należałoby dysponować, małżeństwa coraz częściej zawierane były z miłości, a rodzice sankcjonowali jedynie wybór dokonywany przez młodych. W konsekwencji, także wśród bogatszych małżeństw, zaczęło się pojawiać oczekiwanie miłości romantycznej między małżonkami. Instytucja rozwodu znana jest już w Biblii (Deut. 24:1); prawo doń przysługiwało jednak jedynie mężczyźnie, a zakres przesłanek był dość szeroki. Dla uzyskania rozwodu wystarcza wręczenie żonie listu rozwodowego (hebr. get), sporządzonego zgodnie z zasadami prawa. Aby zabezpieczyć prawa żony, ketuba z reguły zawiera klauzulę przewidującą wysokie odszkodowanie dla żony odprawionej wbrew jej woli. Wyjątkiem jest bezdzietność żony, która stanowi podstawę do rozwodu bez odszkodowania. Z drugiej zaś strony sąd rabinacki (hebr. bet din) może zmusić opornego męża do udzielenia rozwodu żonie (Arach. 5:6). Status kobiety w tradycji talmudycznej wynika z założenia, że „kobiety są narodem odrębnym" (Szab. 62a), a zatem że mają odmienne od męskich prawa i obowiązki, choć zarazem z komentarza 395 rodzina Wielopokoleniowa rodzina żydowska, początek XX w. (B. k. 15) do Ex 21:1 („Te są prawa, które im przedstawisz") wynika, że mężczyźni i kobiety są równi w obliczu Tory. Z zarysowanych powyżej powodów, jak również ze względów praktycznych, wyżej ceniono posiadanie synów niż córek. Nakazując dzieciom posłuszeństwo wobec rodziców, a rodziców obarczając obowiązkiem wychowania dzieci na dobrych Żydów, Talmud zakazuje zachowań godzących w dziecko jako osobę. I tak, zakazuje się grożenia karą, która powinna być wymierzona natychmiast albo wcale, ze względu na złe skutki strachu (Sema. 2:6), nakazuje się natomiast dotrzymywania obietnic danych dziecku „by go nie uczyć kłamstw" (Suk. 46b). Podstawowym jednak obowiązkiem rodziców jest nauczyć dzieci Tory. „Gdy uzyskasz wiedzę, niczego ci nie będzie brakować, gdy brak ci wiedzy, niczego nie uzyskałeś" (Lev. R. 1:6). Obowiązek ten ciąży w sposób bezpośredni na ojcu, który winien bądź sam przekazać wiedzę synowi, bądź znaleźć mu nauczyciela. Rola matki polega na stworzeniu odpowiedniego klimatu domowego, sprzyjającego nauczaniu. Obowiązek kształcenia dzieci związany jest bardziej z synami niż z córkami; one wszelako też odbierały wykształcenie, acz w węższym zakresie. Nic teoretycznie nie stało na przeszkodzie, by dorównywały mężczyznom lub ich przewyższały: „kobieta jest inteligentniejsza od mężczyzny" (Nida 45). Jako kobiety wielkiej mądrości i wiedzy Talmud wspomina Rachelę, żonę i opiekunkę wielkiego Rabbiego Akiwy, oraz Berurię, żonę i mentorkę Rabbiego Meira. Ogromny nacisk na pogłębianie przez mężczyzn wiedzy religijnej, co wiązało się z wieloletnimi studiami poza domem i nie zostawiało czasu na inne zajęcia, spowodował przerzucenie ciężaru nie tylko prowadzenia, ale często wręcz utrzymania domu na kobiety. Konsekwencją stało się przejęcie przez nie decydującej roli w życiu rodzinnym, przy zachowaniu formalnego statusu ojca jako pana domu. Pozycja ojca pozostała jednak nienaruszona w kwestiach związanych z wiedzą religijną (a co za tym idzie - także z wykształceniem), będących jego szczególną prerogatywą. I choć bardzo wielu Żydów zarabiało na życie ciężką fizyczną pracą, to uważano stan taki za niezadowa- Rokeach 396 łający, przede wszystkim dlatego, że wysiłek fizyczny „ogłupia", odciągając myśli od wiedzy, która jedynie się liczy. Rodzina miała więc funkcje głównie społeczne, lecz samo życie seksualne jako takie nie było wartościowane negatywnie (wyjątek stanowią niektóre nurty chasydyzmu; częsty natomiast zwyczaj unikania przez chasydów towarzystwa kobiet czy nawet podawania im ręki, wiąże się z obawą przed ulegnięciem nieuprawnionej pokusie seksualnej, nie zaś z odrzuceniem seksualności jako takiej; przeciwnie: z seksu, jak i z innych darów Bożych, należy korzystać, acz w sposób właściwy i z umiarem; odrzucenie go -to wzgardzenie Bożego daru), choć głównym jego celem była oczywiście prokreaga. Ale nie tylko, zgodnie z doktryną kabalistyczną, stosunek seksualny miedzy mężem a żoną, jeżeli dokonuje się w warunkach emocjonalnej bliskości i miłości, w poszanowaniu partnera i trosce o niego (ewentualnie o nią), stanowi element dzieła tikkun, naprawiania czy też odkupiania świata skażonego przez zło. Zgodne jest to z nadrzędną wartością szalom bajit - pokoju domowego, oznaczającą nie tylko stan braku konfliktu, lecz także istnienie całości emocjonalnej, do której wszyscy domownicy wnoszą swój wkład. Jako że jednak konflikty są nieuchronne, dużo bardziej pożądany jest otwarty konflikt niż udawana zgoda. Stąd akceptacja dla pełnej ekspresji emocjonalnej, w tym męskich łez. Choć współcześnie w większości krajów świata warunki zewnętrzne nie wymuszają już podejmowania przez rodziny żyd. tej dodatkowej roli, a zarazem znaczna część tych rodzin nie upatruje w ochronie i przekazywaniu tradycji wartości dla siebie nadrzędnej, to wytworzone przez wieki wzorce kulturowe i psychologicznie nie znikają. Konstanty Gebert Rokeach Aharon (Bełz 1880-Tel Awiw 1957) - rabin, syn i następca Issachara Dow Bera, cadyka bełskiego. W porównaniu z poprzednikami zwolennik większej ascezy w życiu codziennym. Początek okupacji hitlerowskiej przeżył w gettach Przemyśla, Wiśnicy, Krakowa i Bochni, skąd w 1942 uciekł do Koszyc (okupowanych przez Węgry), a następnie do Budapesztu. 1944 wyjechał nielegalnie do Palestyny, gdzie założył siedzibę dynastii w Tel Awiwie. W Izraelu zmodyfikował poglądy polityczne i poparł Agu-das Isroel. Jego kuzyn i następca Issachar Dow (ur. 1948) przeniósł siedzibę dynastii bełskiej do Jerozolimy. A.Ż. Rokeach Issachar Dow Ber (1854-Beiz 1927) - rabin, syn i następca Joszuy, cadyka bełskiego. Zasłynął jako zdecydowany przeciwnik austriackich syjonistów. W wyborach do wiedeńskiej Rady Państwa 1907 i 1911 poparł kandydatów Koła Polskiego. Stanowczo zwalczał Agudas Isroel, którą uważał za zbyt postępową; zakazał swoim zwolennikom wstępowania do niej. Atmosferę dworu w Bełzie opisał J. Langer (9 bram do tajemnic chasydów, Kraków 1988). 1914-1927 przebywał wraz ze swoim dworem na Węgrzech. A.Ż. Rokeach Joszua (? 1825-Bełz 1894) - rabin, syn i następca Szołema, cadyka bełskiego. Współzałożyciel w 1879 (wraz z rabinem kra- kowskim Sz. Schreiberem) politycznego ugrupowania ortodoksyjnego Machzikej ha-Dat i ideolog organu prasowego ugrupowania „Koi Machzikej ha-Dat". Niepowodzeniem zakończył się inspirowany przez niego zjazd rabinów ortodoksyjnych we Lwowie w 1882, na którym opracowano projekt wzorcowego statutu dla gmin żyd. w Galicji, przewidującego zwiększenie uprawnień rabinów. W życiu codziennym wymagał od zwolenników pełnego poddania się jego naukom i rezygnacji z wszelkich zdobyczy nowoczesnej cywilizacji. A.Ż. Rokeach Szotem (Brody 1779-Bełz 1855) -rabin, założyciel dynastii cadyków bełskich, stanowiącej centrum chasydyzmu galicyjskiego. Uczeń wybitnych cadyków: J. I. Horowitza z Lublina, Uriego ze Strzelisk, A. J. Heszela z Opatowa i magida I. I. Hofsteina z Kozienic. Po objęciu urzędu rabina bełskiego (1815) skupił wokół siebie grono uczniów, tzw.joszewim, których utrzymywał. W odróżnieniu od innych szkół chasydzkich jego uczniowie mieli poświęcić się intensywnym studiom nad Talmudem. W poglądach religijnych był bardzo radykalny, od swoich wyznawców żądał pełnego ekskluzywi-zmu wobec nieżydowskiego świata, w życiu codziennym nie wymagał jednak ascezy. Przypisywano mu zdolności uzdrowicielskie. 1910 ukazał się zbiór dotyczących go opowieści Dower Szalom. A.Ż. 397 rolnictwo Popularny - nie tylko w Polsce - stereotyp przedstawia Żyda wyłącznie jako mieszkańca miasta, małego lub też wielkiego, zajmującego się handlem lub rzemiosłem, pozbawionego zdolności i chęci do pracy na roli. To prawda, że w latach międzywojennych zdecydowana większość społeczności żyd. w Polsce mieszkała w miastach oraz zajmowała się rozmaitymi zawodami nierolniczymi. Tradycyjny stereotyp, a także taka struktura zawodowa skłaniają wielu badaczy do marginesowego traktowania zawodów rolniczych przy badaniu struktury społeczności żyd. w Polsce. W rezultacie zapomina się często, że w Polsce istniało również żyd. rolnictwo, zarówno w formie niewielkich gospodarstw chłopskich, jak też majątków ziemskich. Żydzi zajmowali się także ogrodnictwem, dostarczając produktów roślinnych na potrzeby przemysłu (uprawa tytoniu) lub indywidualnych odbiorców miejskich (sadownictwo, warzywnictwo). Co więcej, tradycje żyd. rolnictwa w Polsce sięgają wielu wieków. Osadnictwo żyd. w Polsce przedrozbiorowej kierowało się przede wszystkim do miast, w których Żydzi tworzyli odrębny stan, korzystając z przyznanych im praw. Znane są jednak przypadki, gdy Żydzi na Rusi Czerwonej zamieszkiwali wsie i zajmowali się rolnictwem, zaś Wołczko, faktor króla Władysława Jagiełły, założył tam kilka wsi już w XIV w. Zdarzało się to rzadko nie tylko z powodu stosunków prawnych istniejących w tych czasach, lecz także dlatego, że rolnictwo wymagało względnej pewności posiadania oraz gwarancji prawa pobytu, a Żydzi - doświadczeni prześladowaniami w Europie Zachodniej - żyli w obawie przed kolejnym wygnaniem lub tumultami. Upadek miast w Polsce w XVII w. oraz narastające w nich konflikty społeczne skłoniły wielu Żydów do poszukiwania zarobku we wsiach, gdzie jednak nie mogli być właścicielami ziemi, toteż stawali się warstwą karczmarzy, handlarzy i pośredników między dworem a szlachtą. Karczmarz często wprawdzie prowadził niewielkie gospodarstwo na otrzymanej w użytkowanie ziemi, lecz zajęcie to miało charakter dodatkowego źródła dochodów. Na Rusi natomiast, w następstwie powstań kozackich, osadnictwo żyd. we wsiach zostało znacznie ograniczone. Pojawiały się także projekty osadzenia Żydów na roli, formułowane przez wielu autorów proponujących plany reformy ustrojowej Polski, m.in pod wpływem koncepcji ekonomicznych fizjokra-tów. Pierwszy projekt pojawił się już w XVII w., lecz dopiero wiek następny miał przynieść liczne propozycje. Poseł na Sejm Czteroletni Maciej Butrymowicz proponował osadnictwo (a więc tworzenie gospodarstw typu chłopskiego) na prawie czynszowym, natomiast Tadeusz Czacki dopuszczał możliwość nabywania ziemi na własność przez Żydów. Te oraz inne projekty, jak też wcześniejsza próba cesarza Austrii Józefa I stworzenia żyd. osad rolnych (powstała tylko jedna), nie weszły w życie. Wprawdzie relacje zagranicznych podróżników oraz niektóre dokumenty informują o Żydach uprawiających rolę w rozmaitych regionach szlacheckiej Rzeczypospolitej, lecz były to zapewne najczęściej zajęcia dodatkowe, a nie podstawa utrzymania całych rodzin. Prawdopodobnie stosunkowo niewielu Żydów traktowało rolnictwo jako główne źródło utrzymania, natomiast większe stosunkowo znaczenie miało ogrodnictwo. Emanuel Ringelblum dochodzi do wniosku, że najważniejszą przyczyną niepowodzenia zamierzeń osiedlenia Żydów na roli była nędza wsi polskiej, a także prawne położenie chłopów i Żydów, uniemożliwiające z reguły własność ziemi. Żyd przechodzący z miasta do rolnictwa -jeśli nie dysponował odpowiednimi środkami finansowymi -zmienić mógł jedynie rodzaj nędzy, natomiast musiał podjąć ciężką pracę i znajdował się w zależności od właściciela gruntów, zdany na jego dobrą lub złą wolę. Społeczna pozycja Żydów zajmujących się procederami nierolniczymi była zdecydowanie wyższa od sytuacji zależnych chłopów. Dokumenty z początku XVIII w. poświadczają indywidualne przypadki, gdy Żyd był właścicielem gruntu rolnego, a także - częściej - gdy Żydzi przyjmowali w arendę dobra szlacheckie, z reguły w następstwie udzielenia pożyczki właścicielowi. Dotyczyło to jednak ludzi posiadających pewne kapitały, którzy mogli dzięki temu stać się posiadaczami (znacznie rzadziej właścicielami) dóbr, w których pracowali poddani chłopi. Uchwała Sejmu z 1775 dawała Żydom wolność osiadania na roli, na gruntach dotąd nieużytecznych. Wiadomo, że król Stanisław August w 1780 nadał Szmulowi Zbytkowerowi grunta w dobrach Golędzinów i Targówek, w granicach dzisiejszej Warszawy. Znane są dokumenty z których wynika, rolnictwo 398 że poszczególni Żydzi dzierżawili grunty rolne, zaś prawa austriackie (obowiązujące także na zajętych przez Austrię ziemiach polskich) dopuszczały zamieszkiwanie Żydów na wsi i nabywanie ziemi, o ile trudnili się rolnictwem. Po rozbiorach projekty osadnictwa żyd. na roli podjęła administracja rosyjska. W pierwszej połowie XIX w. utworzono niewielką tylko liczbę kolonii, jakkolwiek zainteresowanie okazało się znaczne. W 1859 r. w guberniach zachodnich (po 1918 tereny te w części weszły w skład Polski) było - według danych Leona Babickiego - około 33 tyś. rolników żydowskich, lecz liczba ich stopniowo malała, zaś władze rosyjskie zrezygnowały z dalszej kolonizacji. Duża część gospodarstw, zwłaszcza znajdujących się w osadach zamieszkanych niemal wyłącznie przez Żydów, utrzymała się do czasu powstania państwa polskiego w 1918. Znacznie niższe liczby przytaczają inni autorzy, podkreślając przy tym zasadnicze niedostatki statystyki rosyjskiej dotyczącej Żydów. Wszelkie dane statystyczne należy przeto traktować jako orientacyjne. Próbę osadnictwa Żydów na roli podjęto także w Królestwie Polskim po 1843; fragmentaryczne informacje świadczą przy tym, że w poszczególnych miejscowościach istniały już dawniej gospodarstwa rolne dzierżawione przez Żydów, rzadziej stanowiące ich własność. W połowie XIX w. szacowano liczbę rodzin żyd. rolników w Kongresówce na 6159 (łącznie 30,9 tyś. osób). W 1861 liczba takich rodzin - wg urzędowych raportów - wynosiła 8927 (w tym 114 rodzin chłopów pańszczyźnianych). Zamożni Żydzi otrzymywali także ad personom zezwolenie na zakup posiadłości ziemskich (folwarków), choć bez niektórych praw przysługujących właścicielom chrześcijańskim. W Galicji w 1826 liczba rodzin rolników żyd. wynosiła 724, lecz następnie zmalała i w 1840 pozostało ich 440. Możliwości przechodzenia Żydów do rolnictwa stworzyła emancypacja, choć w zaborze rosyjskim obowiązywał zakaz kupowania przez nich gruntów otrzymanych przez włościan w wyniku uwłaszczenia. Natomiast mogli nabywać grunty dworskie, czy to całe folwarki, czy też ziemię z dobrowolnej parcelacji, dla założenia niewielkich gospodarstw. Przykładem wykorzystania tych uprawnień może być nabycie majątku Skryhiczyn nad Bugiem w 1871 przez Mordkę Kałmena Rottenberga. Zwróćmy jednak uwagę, że w drugiej połowie XIX w. rolnictwo na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego przeżywało rosnące problemy ekonomiczne, a tym samym dawało stopniowo coraz mniejsze szansę utrzymania rodzin drobnych rolników. Przechodzenie folwarków w ręce właścicieli żyd. wystąpiło w największej mierze w Galicji wschodniej, w rezultacie ubożenia i bankructwa ziemian, którzy nie zdołali dostosować się do warunków zmienionych w wyniku uwłaszczenia chłopów i rozwoju gospodarki towarowej. I tam jednak folwarki żydowskie były marginesem ogółu wielkiej własności rolnej, natomiast wyróżniały się często wyposażeniem (narzędzia i maszyny), fachową uprawą roli i hodowlą oraz towarowym charakterem gospodarowania, dostosowanym do potrzeb rynków monarchii. Zarazem w tych majętnościach na ogół nieznane były luksusowe formy wydatkowania dochodów, tradycyjne wśród polskiej szlachty. Po 1914 na terenie późniejszych województw centralnych i wschodnich wystąpiło ponownie zjawisko przechodzenia Żydów do rolnictwa, lecz już w 1923 zaznaczył się ich odpływ. Niemniej w okresie 1919-31 grunty z parcelacji wielkiej własności nabyły 2882 osoby wyznania mojżeszowego; najwięcej nabywców (528 osób) było w okręgu stanisławowskiego Urzędu Ziemskiego, na drugim miejscu znajdował się okręg lwowski (509 nabywców). W samym województwie stanisławowskim w latach 1920-1935 wśród 31 699 nabywców ziemi z parcelacji było 748 Żydów, którzy nabywali przeciętnie parcele większe niż chrześcijanie. Zaznaczyć jednak należy, iż w tym właśnie województwie udział Żydów w nabywaniu ziemi z parcelacji był najwyższy. Trudne położenie wsi w latach międzywojennych, a zwłaszcza nadmiar ludności rolniczej, stało na przeszkodzie wzrostowi liczby żyd. gospodarstw rolnych. Wprawdzie w latach dwudziestych pojawiały się projekty osadnictwa Żydów polskich na roli, a niektórzy działacze widzieli w tym jedną z szans rozwiązania tzw. kwestii żyd., lecz projekty takie uznać należy za nierealne. W 1927 projekt osadnictwa na terenie Polesia (proponowało to Towarzystwo Osiedli Rolniczych) rozpatrywał nawet American Jewish Joint Distribution Committee w Nowym Jorku, widząc perspekty- 399 rolnictwo Jarmark w Rokitnie na Wołyniu w okresie międzywojennym (w głębi synagoga) we osiedlenia około 40 tyś. rodzin. Władze polskie odniosły się do tego krytycznie, podkreślając przeludnienie wsi, wobec którego przechodzenie z miasta do rolnictwa było nieuzasadnione. Władze państwowe starały się raczej o powiększenie emigracji ludności rolniczej, ewentualnie o stworzenie warunków sprzyjających przechodzeniu do zajęć nierolniczych. Projekty osadnictwa na Polesiu były zresztą raczej nierealne z przyczyn ekonomicznych, gdyż realizacja ich wymagała znacznych nakładów inwestycyjnych, przy znikomych szansach zwrotu poniesionych wydatków. Badania geologiczne wykazywały także, iż proponowane prace melioracyjne (po drugiej wojnie światowej okazało się zresztą, że wywołały fatalne konsekwencje) wymagały podjęcia robót po radzieckiej stronie granicy. Fragmentaryczne informacje zdają się wskazywać, że - podobnie jak wśród rolników nieżydowskich - żyd. własność ziemska podlegała procesowi rozdrobnienia, a właściciele ubożeli i zmuszeni byli do szukania dodatkowych zarobków. Stosunkowo dokładne informacje o właścicielach folwarków wyznania mojżeszowego pochodzą z 1921, gdy przeprowadzono spis większej własności ziemskiej. W całej Polsce odsetek należących do Żydów gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha wynosił 1,6% (największy był w grupie o powierzchni od 100 do 500 ha - 2%). Wysokim udziałem własności żyd. - powyżej 50% całej powierzchni - wśród gospodarstw o obszarze ponad 50 ha wyróżniał się powiat Skole (woj. stanisławowskie); w powiatach Zbaraż (woj. tarnopolskie) oraz Drohobycz, Turka i Lesko (woj. lwowskie) wynosił nieco poniżej 50%. Wśród Żydów najwięcej ziemi posiadał prawdopodobnie Hermann baron Groedel, do którego w 1922 należało 44,8 rys. ha (powiaty Skole i Lisko), zajmujący wówczas dziesiąte miejsce na liście właścicieli ziemskich w Polsce. Za nim był Chaim Gottesman z 12 tyś. ha (pow. Sarny, 67 miejsce na tejże liście). Często spotykany w prasie antysemickiej stereotyp głosił, że żyd. nabywcy folwarków kierują się wyłącznie zamiarem szybkiego osiągnięcia spekulacyjnego zysku, a więc przeprowadzają wyrąb lasów i następnie dokonują parcelacji ziemi. Na dowód tego przytaczano konkretne przypadki tego rodzaju transakcji. Rzeczywistość była jednak odmienna. Niektórzy żyd. przedsiębiorcy angażowali się rzeczywiście w przedsięwzięcia spekulacyjne, podobnie zresztą jak kupcy i politycy nie-żydowscy. Fragmentaryczne dane zdają się natomiast świadczyć, iż żyd. wielka własność rolna mia- rolnictwo 400 la na ogól charakter bardziej towarowy niż folwarki ich sąsiadów polskich, a właściciele traktowali folwarki jako podstawowy warsztat pracy i źródło utrzymania rodziny. O roli, jaką odgrywało żyd. rolnictwo w województwach południowo-wschodnich, oraz o trwałym i fachowym charakterze żyd. gospodarki rolnej świadczy pośrednio ukazywanie się w latach 1933-39 we Lwowie dwujęzycznego czasopisma zawodowego Rolnik Żydowski - Der Jidyszer Landwirt. W 1931, według danych spisu ludności, z rolnictwa utrzymywało się 125,1 tyś. osób wyznania mojżeszowego (w tym 80,5 tyś. z prowadzenia gospodarstw nie zatrudniających pracowników najemnych, zaś 22,5 tyś. z najemnej pracy fizycznej), przy czym najwięcej gospodarstw stwierdzono w Galicji wschodniej (przeszło połowa), w dawnych zachodnich guberniach Rosji (woj. wołyńskie, poleskie, nowogródzkie, wileńskie), a także w woj. lubelskim i krakowskim. W Galicji wschodniej istotny był udział gospodarstw o powierzchni ponad 50 ha (znajdowała się tam niemal połowa żyd. większej własności ziemskiej w Polsce). Majątki ulegały jednak stopniowo parcelacji (m.in. na podstawie ustawodawstwa o reformie rolnej), a ponieważ drobni żyd. nabywcy ziemi kupowali mniej gruntów, niż parcelowali wielcy posiadacze, w sumie obszar gruntów rolniczych znajdujących się w posiadaniu Żydów w Polsce ulegał prawdopodobnie powolnemu zmniejszaniu. Informacje takie dotyczą bezpośrednio województw południowo-wschodnich, gdzie obserwowano zmniejszanie się liczby Żydów właścicieli gruntów rolnych, zarówno wśród większej własności, jak też wśród własności drobnej. Trudno jednak bez zastrzeżeń przenosić te dane na cały obszar państwa, gdyż brak bliższych i porównywalnych danych o powierzchni żyd. większej własności ziemskiej w kolejnych latach. Wiadomo także, iż pewne folwarki, które dotychczasowi właściciele zmuszeni byli sprzedać, przechodziły w całości w ręce nabywców żyd. Cytowane przez Wojciecha Roszkowskiego liczby pochodzące z rozmaitych publikacji są jednak tak rozbieżne, że nie wzbudzają najmniejszego zaufania. Przyczyny tych rozbieżności upatrywać należy w poglądach politycznych autorów, pragnących dowieść prawdziwości swych poglądów nawet za cenę posługiwania się wątpliwej wartości danymi. Rolnicy żyd. wyróżniali się w skali całego państwa wysokim zróżnicowaniem społecznym: większe od przeciętnej były wśród nich odsetki właścicieli gospodarstw największych oraz najmniejszych (poniżej 2 ha). Natomiast stosunkowo mniejszy udział mieli właściciele lub dzierżawcy gospodarstw typu chłopskiego, średniej wielkości. Gospodarstwa najmniejsze stanowiły na ogół dodatkowe źródło dochodu dla wyrobników lub osób o zawodzie nierolniczym (np. wiejskich kowali lub kupców). Brak jest również informacji, które pozwoliłyby ustalić częstość występowania dodatkowych zarobków z pracy najemnej wśród żyd. rolników, dla których gospodarstwo stanowiło podstawowe źródło utrzymania. Wiadomo jedynie, że takie zjawisko występowało. W latach międzywojennych prawdopodobnie postępowało rozdrabnianie żyd. gospodarstw rolnych, podobnie jak działo się to w skali całego rolnictwa w Polsce. Pomocy drobnym rolnikom oraz ogrodnikom udzielały spółdzielnie powstające przy pomocy instytucji społecznych, zwłaszcza w województwach wschodnich. Były to najczęściej spółdzielnie kredytowe oraz zajmujące się wspólnym zakupem narzędzi, nasion itp. W latach trzydziestych rolnictwem zainteresowało się także Towarzystwo Szerzenia Pracy Zawodowej i Rolniczej wśród Żydów „Ort". Podjęło ono inicjatywę rozpowszechniania wiedzy rolniczej, organizując kursy agronomiczne oraz zatrudniając agronomów, którzy udzielali fachowej pomocy żyd. koloniom rolnym. Akcję oświatową prowadziło także Żyd. Towarzystwo Rolnicze we Lwowie, organizując m.in. kółka rolnicze. Specyficznym zjawiskiem, charakterystycznym zwłaszcza dla lat trzydziestych, było powstawanie kibuców, czyli młodzieżowych wspólnot pracowniczych, w których młodzież miała zdobywać elementarne kwalifikacje do pracy na roli przed wyjazdem do Palestyny. Na ogół były to grupy, które podejmowały pracę w folwarkach należących do żyd. właścicieli prywatnych. Miało to jednak istotną ujemną stronę, a mianowicie spotykano nieraz traktowanie młodzieży przez właścicieli jako taniej siły roboczej (przeciw temu protestowali robotnicy rolni, dla których członkowie kibuców stanowili niebezpieczną konkurencję). W niektórych przypadkach powstawały więc ki-buce na gospodarstwach lub nawet folwarkach dzierżawionych przez organizacje syjonistyczne. Prawdopodobnie pierwsze gospodarstwo zespołowe (o charakterze ogrodniczym) powstało w 401 Rosenblatt Będzinie w 1918, lecz wkrótce zbankrutowało. Zapewne najbardziej znanym gospodarstwem rolnym był utworzony w 1919 kibuc na Grochowie (dzielnica Warszawy), który działał jeszcze przez krótki czas po wkroczeniu Niemców we wrześniu 1939 i ułatwiał zaopatrzenie getta w produkty rolne. Regionalne zróżnicowanie rolnictwa żyd. wymaga jeszcze badań. Zwłaszcza niewiele dotychczas wiadomo o rolnikach osadzonych na gospodarstwach przed emancypacją, gdy pod panowaniem rosyjskim powstawały całe osady drobnych rolników żyd. Wiadomo, że przetrwały one do lat międzywojennych, a warunki życia i gospodarowania właścicieli były podobne jak w sąsiednich wsiach i gospodarstwach nieżydowskich. Odrębnym zagadnieniem jest żyd. ogrodnictwo oraz uprawa roślin przemysłowych, czym zajmowali się w niektórych regionach kraju drobni dzierżawcy. Fragmentaryczne informacje świadczą, że wprowadzenie państwowego monopolu tytoniowego spowodowało eliminowanie Żydów z uprawy tytoniu, która dla właścicieli lub dzierżawców wielu małych działek gruntu w województwie białostockim stanowiła jedyne źródło dochodu. Literackie przekazy i niektóre wspomnienia informują o żydowskich dzierżawcach sadów, ogrodnikach, hodowcach niewielkiej liczby żywego inwentarza, którzy do tej pory nie wywoływali zainteresowania historyków. J. Bartyś, Stan ilościowy i struktura żydowskiego osadnictwa rolniczego w Królestwie Polskim w okresie przed-uwlaszczeniowym, „BZIH" 1962 nr 42-44; O. Kofler, Żydowskie dwory. Wspomnienia z Galicji Wschodniej od początku XIX w. do wybuchu I wojny światowej, Warszawa 1999; E. Ringelblum, Projekty i próby przewarstwowie-nia Żydów w epoce stanistawowskiej, „Sprawy Narodowościowe" 1934 nr 2-3; W. Roszkowski, Gospodarcza rola większej prywatnej wlasności ziemskiej w Polsce 1918-1939, Warszawa 1986. Jerzy Tomaszewski Rosen Mathias (Rożen; Warszawa 15 VII 1804-Warszawa 30 XII 1865) - bankier, działacz gospodarczy i społeczny. Ukończył Liceum Warszawskie, otrzymał także staranne wychowanie judaistyczne. Podczas powstania 1831 służył w Gwardii Narodowej. Od śmierci ojca (1848) do końca życia kierował rodzinnym bankiem. W 1. 40. podjął współpracę z L. Kronen-bergiem w dziedzinie gospodarczej (m.in. spółka tabaczna, domy handlowe w Gdańsku, koleje). Był czołową osobistością życia żyd. w Warszawie. Pełnił funkcję przewodniczącego Dozoru Bożniczego (1841-1842); stał na czele Dozoru Szkół Elementarnych Wyznania Mojżeszowego (1842-1865). Dążył do zniesienia ograniczeń prawnych i specjalnych podatków obciążających ludność żyd. Popularyzował idee pro-duktywizacji Żydów (tj. odejścia od handlu). Na początku lat 60. związał się z millenerami, opowiadającymi się za równouprawnieniem Żydów. III 1861 wszedł w skład Delegacji Miejskiej, we IX do Rady Miejskiej, w VII 1862 został członkiem Rady Stanu. Na początku 1863 wyjechał do Alzacji, gdzie miał się zapoznać z funkcjonowaniem żyd. kolonii rolniczych. Artykuły publikował w „Bibliotece Warszawskiej", którą współredagował. Był także autorem kilku haseł w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej S. Orgel-branda. G.Z. Rosenblatt Alfred (Kraków 22 VI 1880-Lima 7 VII 1947) - profesor matematyki, syn Józefa. 1898-1902 studiował na Politechnice w Wiedniu, a następnie do 1907 matematykę na UJ. Doktoryzował się na UJ w 1908, habilitował w 1913. Wykładał geometrię na UJ 1920-1936, sporadycznie w Atenach, Belgradzie, Bolonii, Paryżu, Rzymie i Sofii. Od 1936 pracował w Limie. Opublikował ok. 150 prac naukowych z zakresu geometrii algebraicznej. A.Ż. Rosenblatt Jerzy (Uria; Lublin 6 XI 1872-Łódź 1938) - lekarz. Ukończył studia medyczne w 1898 w Warszawie, specjalizował się w Londynie i Berlinie. Po studiach zaczai praktykę lekarską w Łodzi. Był członkiem CK Organizacji Syjonistycznej w Polsce oraz Światowej Organizacji Syjonistycznej; członkiem Rady Stanu w 1917.1922-1935 poseł na Sejm z ramienia OSwP, należał do Koła Żydowskiego. Współtworzył różne towarzystwa społeczne i wiele instytucji dobroczynnych. Publikował artykuły na tematy polityczne w żyd. czasopismach, szczególnie w „Lodzer Togblat". S.N. Rosenblatt Józef Michał (Kraków 21 III 1853-Baden k. Wiednia l VI 1917) - prawnik, profesor UJ, absolwent Gimnazjum św. Anny w Krakowie i Wydziału Prawa UJ. Doktorat łtosenfeld 402 obronił w 1876, wykładał na uniwersytetach w Berlinie, Lipsku i Monachium. Habilitował się we Lwowie w 1877 z prawa karnego. Od 1877 pracował na UJ, w 1884 został mianowany profesorem nadzwyczajnym, w 1893 zwyczajnym. Występował jako obrońca sądowy (własna kancelaria od 1885), wsławił się m.in. błyskotliwą obroną L. Waryńskiego w 1880. Od 1885 był radnym krakowskim. Wiele publikował na tematy prawne, głównie w „Czasopiśmie Prawniczym i Ekonomicznym", m.in. Wyktadpowszechnego austriackiego prawa karnego (Kraków 1884). Od 1883 we władzach gminy żyd. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Krakowie. A.Ż. Rosenfeld Max (Drohobycz 1884-Wiedeń 1919) -polityk, publicysta, działacz austriackiej Poalej Syjon. Pod koniec I wojny światowej opublikował kilka prac publicystycznych, w których optował za przyznaniem ludności żyd. w Galicji, a następnie w odrodzonej Polsce, szerokiej autonomii narodowej. W końcu 1918 krótko kierował gminą żyd. w Przemyślu; zmuszono go do wyjazdu (do Wiednia) z powodu radykalizmu. Wybrany w 1919 do pierwszego polskiego sejmu konstytucyjnego, nie zdołał z powodu choroby przyjąć mandatu. Po jego śmierci mandat przypadł I. Schiperowi. Najważniejsze prace: Polen undjuden (Berlin-Wien 1917), Natio-nales Selbstbestimmungsrecht der Juden in Polen (Berlin l918),DiepolnischeJudenfrage. Problem und Losung (Berlin-Wien 1918). A.Ż. Rosmarin Henryk (Peratyn, woj. tarnopol-skie 13 X 1882-Tel Awiw 1955) - adwokat, działacz syjonistyczny. Ukończył prawo na UJK we Lwowie w 1905. W okresie I wojny światowej był oficerem w armii austriackiej. Prowadził praktykę adwokacką we Lwowie, od 1932 w Warszawie. Bronił m.in. w słynnych procesach Steigera i Jaegera oraz Glasermanna i towarzyszy. 1919 założył we Lwowie dziennik „Chwila", którego był współwłaścicielem i długoletnim redaktorem naczelnym. Zasiadał w Sejmie RP (1922-1935), był wiceprezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski Wsch., członkiem Egzekutywy Syjonistycznej oraz prezesem Ma-kabi w Polsce. Po wybuchu II wojny światowej przedostał się do Rumunii, a następnie do Palestyny, gdzie 1940-1945 był polskim konsulem generalnym w Tel Awiwie. J.Ż Rosner Antoni (Tarnów 9 XI 1831-Kraków 25 VIII 1896) - lekarz dermatolog. Gimnazjum ukończył w Tarnowie, studia filozoficzne i medyczne w Wiedniu (dr chirurgii w 1861), tam też prawdopodobnie przyjął chrześcijaństwo. Habilitował się z dermatologii i wenerologii w Krakowie w 1862 i podjął pracę na UJ oraz w Szpitalu św. Ducha. 1867 został profesorem nadzwyczajnym, a w 1894 zwyczajnym UJ. Od 1873 kierował kliniką chorób skórnych w Szpitalu św. Łazarzu. Członek nadzwyczajny AU od 1873. A.Ż. Rosz ha-Szana (hebr. początek roku) - początek Nowego Roku, obchodzony l i 2 dnia miesiąca tiszri. Święto to przypomina stworzenie świata i pierwszego człowieka Adama oraz Dzień Sądu, Bóg osądza wówczas ludzi, a sąd ten kończy się w Hoszana Raba (siódmego dnia święta Sukot), kiedy los każdego człowieka na następny rok zostaje przypieczętowany. W R. rozpoczyna się Dziesięć Dni Pokuty trwające do Jom Kipur. Dla pobożnego Żyda są to dni pokuty i rachunku sumienia, modłów i próśb do Boga, by zostać zapisanym w księdze życia („Obyś został zapisany na dobry rok"). Dmie się w rogi (stąd w Polsce popularna była nazwa Święto Trąbek); po południu pierwszego dnia Nowego Roku nad brzegami wód obydwa się ceremonia wyrzucania grzechów, tzw. taszlich. KR Rotwand Bolesław Jerzy (18 II 1862-War-szawa 5 VIII 1930) - adwokat, radca prawny, działacz kulturalny. Brat stryjeczny Stanisława. Ukończył państwowe gimnazjum w Warszawie, następnie podjął studia prawnicze. Wraz z żoną Marią przeszedł na wyznanie ewangelicko-re-formowane (1889). 1905 rozpoczął praktykę adwokacką. Uczestniczył w pracach Koła Naukowego Prawniczego (wchodził w skład jego rady). Popierał walkę młodzieży o wprowadzenie języka polskiego w szkołach Królestwa. 1906 wspólinicjował utworzenie Towarzystwa Kultury Polskiej i wszedł do pierwszego zarządu. Był radcą prawnym kilku przedsiębiorstw (m.in. Banku Zachodniego) oraz konsystorza ewan-gelicko-reformowanego. W czasie I wojny światowej był jednym z sygnatariuszy deklaracji stu (22 II 1916) w sprawie niepodległości Polski; współpracował też z Departamentem Sprawiedliwości Rady Regencyjnej. Prace na temat usta- 403 RudnicM wodawstwa ubezpieczeniowego publikował w „Kwartalniku Prawa Cywilnego" (1916-1918), a po wojnie w „Palestrze". Po jego śmierci ukazała się praca Zarys prawa o umowie ubezpieczenia (1930). G.Z. Rotwand Stanisław (Łęczyca 11 VI 1839-Warszawa 23 II 1916) - przedsiębiorca, prawnik, filantrop. Brat stryjeczny Bolesława. Ukończył gimnazjum w Warszawie, 1855 przeszedł na wyznanie ewangelickie. Prawo studiował w Moskwie i Petersburgu (dyplom 1860), 1863-1876 adwokat w Warszawie, od 1880 wspólnik domu bankowego teścia Henryka Wawelberga (w 1912 przekształcony w Bank Zachodni S.A.), członek zarządów i rad nadzorczych zakładów przemysłowych i firm ubezpieczeniowych. Wraz ze szwagrem Hipolitem wspierał finansowo instytucje oświatowe, a w 1895 obaj założyli Szkołę Mechaniczno-Techniczną H. Wawelberga i S. Rotwanda, przekazaną 1919 na rzecz państwa z zastrzeżeniem, że zachowana będzie równość studentów niezależnie od wyznania (spadkobiercy założycieli podjęli akcję prawną gdy w 1938 wprowadzono w niej getto ławkowe). Brał udział w wielu innych przedsięwzięciach dobroczynnych (m.in. współinicjator i donator budowy osiedla robotniczego przy ul. Górczewskiej w Warszawie 1898) i społecznych. 1906-1914 członek Rady Państwa, gdzie reprezentował sfery gospodarcze Królestwa. Zgromadził kolekcję dzieł sztuki, opiekował się m.in. młodymi artystami żyd. Tom. Rubinstein Akiba (Stawiska pod Łomżą 12 XII 1882-Bruksela 14 III 1961) - szachista. Pochodził z ubogiej rodziny, w szachy nauczył się grać w chederze. Od 1903 był członkiem Łódzkiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej, a jego opiekunem i mistrzem został H. Salwę. W tymże roku debiutował na arenie turniejowej V lokatą w III Turnieju Wszechrosyjskim w Kijowie. 1905 w Barmen podzielił I-II nagrodę i uzyskał tytuł mistrza. Wygrał kilkanaście turniejów ŁTZGSz (1906-1908) oraz WTZGSz (1909-1912), w Ostendzie (1907), Karlsbadzie (1907, 1911), Petersburgu (1909) i Wilnie (1909). Do historii szachów przeszedł zwłaszcza 1912, zwany przez szachistów rokiem R. Wygrał wówczas pięć wielkich turniejów w: Warszawie, San Sebastian, Pieszczanach, Wro- cławiu i Wilnie i stał się głównym kandydatem do szachowej korony. Tylko brak środków i wygórowane żądania mistrza świata E. Laskera nie pozwoliły mu stoczyć tego meczu. 1909 przeniósł się do Warszawy, gdzie otrzymał stałą pensję WTZGSz. Po 1918 nie odzyskał już dawnej świetności i nie podjął próby walki o szachową koronę. 1919 mieszkał w Warszawie następnie przeniósł się do Berlina, w końcu zaś do Belgii. 1918-1931 wygrał 12 turniejów międzynarodowych i II Mistrzostwa Polski w Łodzi. 1930 reprezentację Polski poprowadził do złotego medalu na olimpiadzie w Hamburgu, uzyskał tam najlepszy wynik na najtrudniejszej I szachownicy. 1931 z drużyną zdobył srebrny medal w Pradze. Wkrótce wycofał się z życia szachowego. Podczas II wojny światowej ukrywany był w szpitalu w Belgii. Od 1963 w Polanicy Zdroju Polski Związek Szachowy i władze miasta organizują turniej jego pamięci. J. Razuwajew, W. Murachwieri, Akiba Rubinstein, Moskwa 1980; J. Donaldson, N. Minev, Akiba Rubinstein: Uncrowned King, Seattle 1994; W. Korcz, Akiba Rubinstein, Warszawa 1989. T.W. Rubinstein Artur (Łódź 28 11886-Genewa 22 XII 1982) - pianista, kompozytor, jeden z najwybitniejszych wirtuozów fortepianu XX w. Sławny jako wykonawca dzieł F. Chopina i K. Szymanowskiego, propagator muzyki polskiej w świecie. Był także znakomitym wykonawcą światowej muzyki klasycznej i romantycznej. Liczne utwory nagrał na płyty. Zadebiutował w 1894 w Łodzi, występował publicznie od 1899. Od 1904 przebywał przeważnie za granicą (m.in. w Niemczech, Francji, Anglii, Rosji i USA). 1946 przyjął obywatelstwo USA, wielokrotnie koncertował w Polsce, brał udział w życiu muzycznym Izraela. Żoną była Nelly (Aniela) Młynarska, córka Emila, dyrektora Opery Warszawskiej. 1983 prochy jego spoczęły w lesie noszącym jego imię, na wzgórzu koło Jerozolimy. Od 1984 w Muzeum m. Łodzi jest poświęcona mu ekspozycja. Opublikował wspomnienia: My Young Years (New York 1973, polski przekład Moje młode lata, Kraków 1976) oraz My Many Years (London 1980; polski przekład Moje dtu-gie życie, Kraków 1988). M.R Rudnicki Adolf (Warszawa 19II 912-Warsza-wa 1990) - pisarz. Debiutował opowiadaniami Rumkowski 404 Szczury (1932), Żołnierze (1933), Niekochana (1936). Okupacje sowiecką spędził we Lwowie, gdzie współpracował z „Nowymi Widnokręgami". Od 1942 ukrywał się w Warszawie po „stronie aryjskiej", działał w konspiracji, wziął udział w powstaniu warszawskim 1944. Po wyzwoleniu współpracował z „Kuźnicą" oraz zajmował się pracą literacką. Ogłosił kilka zbiorów opowiadań poświęconych martyrologii ludności żydowskiej: Szekspir (1948), Ucieczka z Jasnej Polany (1949), Żywe i martwe morze (1952) oraz powieść o getcie łódzkim Kupiec łódzki (1963). Teatrowi żydowskiemu Idy Kamińskiej poświęcił książkę Teatr zawsze grany (1987). A.Ż. Rumkowski Chaim Mordechaj (Ilin pow. ostrogski 27 II 1877-Auschwitz po 29 VIII 1944) - przełożony Rady Żyd. w getcie łódzkim. Przed 1914 miał w Łodzi fabrykę tkanin pluszowych, po wojnie pracował jako ajent ubezpieczeniowy i działał w gminie żyd., m.in. kierował domem sierot „Helenówek". Zwierzchnikiem Rady Żyd. powołanej przez Niemców został 13 XI 1939. Na tym stanowisku stał się władcą absolutnym. Rozbudował zakłady produkcyjne w nadziei, że uratuje choć część Żydów. Współpracował z władzami niemieckimi, szczególnie z szefem Gettoverwal-tung H. Biebowem, m.in. przy selekcji osób deportowanych na śmierć licząc na to, że za tę cenę przeżyją inni. Niezmiernie rozbudował aparat Rady Żyd. oraz zwiększył zatrudnienie w zakładach produkcyjnych do 80 tyś. osób. Kontrolował policję porządkową oraz aparat sądowniczy. Został wywieziony do obozu zagłady w Brzezince ostatnim transportem 29 sierpnia 1944. Działalność jego oceniana jest przeważnie krytycznie, choć są też obrońcy. I. (H.) Rubin, Żydzi w Lodzi pod niemiecką okupacją 1939-1945, Londyn 1988; A. Rudnicki, Kupiec łódzki. Niebieskie kartki, Warszawa 1963. AŻ. Rymanów (woj. podkarpackie) - gmina żyd. powstała w XV w., wkrótce po założeniu miasta. Głównym zajęciem żyd. kupców był handel, przede wszystkim winem z Węgier; pojawiali się też na targach w Krośnie. 1765 w mieście mieszkało ponad 1015 Żydów (43% ogółu ludności). Na początku XIX w. stał się ważnym centrum chasydzkim, siedzibą cadyków M. Mendla (zm. 1815), jego ucznia Cwi Hirsza (1778-1847) oraz następców: J. Makohena (zm. 1913) i Icchaka (1887-1929). 1865 w mieście mieszkało 1391 Żydów (43%), a w 1921-1412 (40%). Po zajęciu miasta (IX 1939) Niemcy nakazali Żydom przenieść się za San, do radzieckiej strefy okupacyjnej, lecz większość wróciła. Wiosną 1942 powstało getto; 13 VIII 1942 rozstrzelano niezdolnych do pracy, większość pozostałych wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu, nielicznych skierowano do pracy, później zgładzono. Zachowały się ruiny synagogi. AM. Rzeszów (woj. podkarpackie) - w 1354 Kazimierz Wielki nadał włość Janowi Pakosławico-wi ze Stróżysk, zezwalając lokować miasto na prawie magdeburskim. Po I rozbiorze cesarz Austrii Ferdynand zatwierdził w 1845 nabycie przez miasto praw dominialnych od jego właściciela. Pierwsza wzmianka o Żydach pochodzi z 1550, prawdopodobnie jednak już wcześniej byli jego mieszkańcami. Do powstania w XVI w. kanału przyczynili się głównie Żydzi przybywający z Przemyśla, którzy liczyli na przywileje i opiekę prywatnych właścicieli miasta. 1592 własne domy posiadało 6 Żydów. Antagonizmy gospodarcze z ludnością chrześcijańską doprowadziły do ograniczeń ich uprawnień w osiedlaniu. 1599 Żydzi otrzymali pozwolenie na posiadanie jedynie 7 domów. Jednocześnie wyznaczono im dawne grunty parafialne na przedmieściu jako miejsce stałego osiedlenia, określane jako tzw. Nowe Miasto. Na pocz. XVII w. wybudowano tu murowaną synagogę, nieopodal której usytuowana była ulica Żydowska i cmentarz. Mimo że w I pół. XVII w. Żydzi mogli w Nowym Mieście posiadać tylko 40 domów, ich liczba wzrosła w 1648 do ok. 680, co było głównie konsekwencją migracji z terenów objętych powstaniem kozackim. Prawdopodobnie w 1686 wzniesiono drugą synagogę. Korzystając z wydanego w 1696 pozwolenia osiedlania się na terenie Starego Miasta, Żydzi zaczęli stopniowo wykupywać domy i place w rynku i przyległych ulicach. Rzeszowski kahał wchodził w skład ziemstwa przemyskiego, na którego czele stał rabin ziemski przemyski. Na pocz. XVIII w. uniezależnił się fiskalnie i administracyjnie od gminy przemyskiej. Na pocz. II pół. XVIII w. w Rz. mieszkało 1648 Żydów (prawie połowa mieszkańców). Ich liczba wzrosła w XJ_X w., 405 Rzeszów w 1816 było ich 3575. W tym czasie ludność chrześcijańska liczyła 1029 osób. Żydzi stanowili większość mieszkańców prawie do końca XIX w., w 1890 ich odsetek zmniejszył się do 45,9% (5492 osoby). W latach międzywojennych nastąpił dalszy dynamiczny wzrost liczby ludności żyd. 1931 w Rz. mieszkało 11228 Żydów (41,7% mieszkańców). W XIX w. silne były wpływy haskali i chasydyzmu popieranego przez znaczną część społeczności żyd. do końca okresu międzywojennego. Przedstawicielami haskali byli W. Turteltaub oraz Mosze D. Geschwind. Rozwijający się od końca XIX w. ruch syjonistyczny reprezentował jeden z późniejszych jego przywódców w Galicji A. A. Appelbaum. Wybitnym przedstawicielem nurtu asymilatorskie-go był kierujący gminą żydowską przed I wojną światową W. Hochfeld. 3-6 V 1919 wybuchł pogrom, z trudem stłumiony przez wojsko (analogiczne zaburzenia ogarnęły okoliczne miejscowości). Od 1927 do końca okresu międzywojennego funkcję rabina pełnił A. Lewin, poseł na Sejm RP z ramienia Agudas Isroel. Po 1939 do Rz. deportowano część Żydów z terenów włączonych do Niemiec, głównie Kalisza i Łodzi, a także ze Śląska. W XII 1941 Niemcy utworzyli getto, do którego przesiedlono Żydów z okolicznych miejscowości. Stłoczono w nim ponad 23 tyś. osób. 3 VII 1942 przeprowadzono akcję wysiedleńczą, w trakcie której zabito ok. 360 osób. Starców, inwalidów i chorych (ok. 2 tyś. osób) wywieziono do lasu Bór pod Głogowem Młp., gdzie zostali rozstrzelani, natomiast ok. 14 tyś. osób deportowano do obozu zagłady w Bełżcu. Kolejna wielka akcja wysiedleńcza 8 VIII 1942 objęła ok. l tyś. kobiet z dziećmi, które przewieziono do obozu w Pełkiniach pod Jarosławiem, a następnie do Bełżca, podczas trzeciej akcji deportacyjnej 15 XI1942 wywieziono do Bełżca ok. 2 tyś. osób. Liczba osób w getcie zwiększyła się po wyznaczeniu w XI 1942 Rz. na tzw. wtórne getto. Przesiedlano do niego Żydów z likwidowanych gett w innych miejscowościach, dzieląc getto w Rz. na dwie części: „Ost" - dla pracujących, „West" - dla niepracujących. IX 1943 osoby z getta „Ost" przewieziono do obozu w Szebniach, gdzie większość z nich zgładzono, natomiast getto „West" zlikwidowano w XI, wywożąc mieszkańców do obozu Auschwitz. Pozostawionych w celu uporządkowania getta kilkudziesięciu Żydów wywieziono z miasta w II1944. Rzeszów Jews Memorial Book, ed. M. Y. Wald, Tel Aviv 1967; Wierzbieniec W., Ustrój i organizacja rzeszowskiej gminy żyd. w okresie autonomii Galicji i II Rzeczypospolitej, w: Z przeszłości Rzeszowa. Materiały z konferencji naukowej w 640 lecie lokacji miasta zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w dniach 12-13. X.1994, Rzeszów 1995. W.W. s sabataizm - ruch mesjański zapoczątkowany w pot. XVII w. przez Sabataja Cwi. Wyrastał z tradycji kabalistycznych i w odróżnieniu od większości żyd. ruchów mesjańskich nawiązywał do idei zbawienia raczej duchowego niż politycznego, co przybliżało go do chrześcijaństwa. Po przymusowej konwersji Sabataja na islam (1666) ruch podzielił się na dwa skrzydła: umiarkowanych mesjanistów, którzy postanowili czekać na spełnienie zbawienia w judaizmie i akceptowali do tego czasu instytucje rabinackie, oraz aktywistów, którzy uważali, że obowiązkiem wiernych jest pójście śladem mesjasza i porzucenie judaizmu. Pierwszy obóz opierał się na pismach teologów sabataistycznych, którzy nie opuścili judaizmu, głównie Nalana z Gazy i Abrahama Michaela Kardozo, drugi - na ezoterycznej nauce Sabataja, który wtajemniczał w nią w zasadzie tylko konwertytów. Doktryna aktywistów mesjańskich szybko przyjęła formy antynomijne i synkretyczne. Głosiła, że Prawo Mojżeszowe i oparte na nim instytucje zostały narzucone Izraelowi przez siły demoniczne i są sprzeczne z prawdziwą wiarą patriarchów. Innym filarem doktryny było przekonanie, że boskie objawienie jest ukryte we wszystkich religiach, które opierają się na Biblii, a więc także w islamie i chrześcijaństwie. W obozie radykałów szybko pojawili się następcy, którzy obiecywali dokończenie dzieła rozpoczętego przez Sabataja, Jakub Kerido, Baruchja Ruso, Jonatan Ajbeszic i Jakub Frank. Niektórzy próbowali nakłaniać do konwersji na islam nowych wiernych, inni rozszerzyli zbawczą konwersję na chrześcijaństwo. Ostatnie zachowane dokumenty zaświadczające istnienie sekty pochodzą z pocz. XIX w. Sekta istniała jednak znacznie dłużej. Są świadectwa, wedle których warszawscy frankiści trwali w mesjańskiej wierze przynajmniej do powstania styczniowego, grupy bałkań- skich stronników Franka do I wojny światowej, a grupy konwertytów islamskich (donmeńczy-ków) przetrwały w Turcji do dziś. G. Scholem, Glówne prądy mistyki żydowskiej, tłum. I. Kania, Warszawa 1997; Rozmaite adnotacje, przypadki, czynności i anegdoty Pańskie, wyd. J. Doktor, Warszawa 1996. J.D. Safrin Horacy Hirsz (Monasterzyska 11 I 1899-Łódź 22 VII 1980) - poeta, aktor, satyryk. Wychowany w rodzinie z tradycjami rabinacki-mi, przez pewien czas uczęszczał do chederu. Studiował po 1918wwiedeńskiej Szkole Teatralnej S. Brechera oraz na wydziale filozoficznym tamtejszego uniwersytetu. 1920 osiadł w Sta-nisławowie, gdzie współpracował ze Studiem Dramatycznym im. Goldfadena, pisywał też do lwowskich pism. Przetłumaczył na jidysz wiele utworów dramatycznych, m.in. S. Wyspiańskiego, ogłosił kilka tomów poetyckich oraz humoresek w jidysz. 1941 wyjechał w głąb ZSRR. Po wyzwoleniu osiadł w Łodzi, gdzie pracował w Wydziale Kultury Rady Narodowej. Pierwsze wydanie jego popularnego zbioru humoresek żyd. Przy szabasowych świecach ukazało się w 1963. Publikował humoreski, bajki i fraszki (po polsku i w jidysz), a także wspomnienia Uciesz-ne i osobliwe historie mego życia (Łódź 1981). AŻ. Salz Abraham Adolf (Tarnów 1864-Palesty-na ? 1941) - adwokat, działacz syjonistyczny. Studiował prawo w Wiedniu i działał w stowarzyszeniu akademickim Kadima. Po powrocie w 1886 do Tarnowa zaangażował się w ruchu Chowewej Cijon, skłaniając do jego poparcia m.in. cadyka z Czortkowa. Na pierwszej konferencji przedstawicieli ruchu we Lwowie (1893) został wybrany na przewodniczącego komitetu organizacji oraz wszedł do redakcji tygodnika 407 SancM „Przyszłość". W Tarnowie w 1891 założył organizację Ahawat Cijon; spośród jej członków rekrutowali się pierwsi szomrowie galicyjscy w Palestynie (1899). Na I Kongresie Bazylejskim został wybrany na jednego z wiceprezydentów Organizacji Syjonistycznej. Od następnego roku aż do 1907 pozostawał w opozycji wobec T. Herzla. 1934 opublikował Księgę jubileuszową 50-lecia ruchu syjonistycznego w Tarnowie. A.Ż. Salwę Hersz (Warszawa 12 XII 1862-Łódź 5 XI 1920) - fabrykant, szachista, działacz społeczny i sportowy. Do szkół uczęszczał w Warszawie. 1894 wyjechał do Łodzi. W szachy nauczył się grać w wieku blisko 30 lat. Pierwsze sukcesy odnosił w Łodzi na przełomie wieków. Był współzałożycielem Łódzkiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej w 1903. W klubie opiekował się młodymi szachistami, wśród których był A. Rubinstein. Uczestniczył w kilkunastu turniejach zarówno w kraju, jak i za granicą. 1898 zwyciężył w II Mistrzostwach Łodzi, następnie wygrał w czterech turniejach ŁTZGSz. Przełomowy okazał się 1905, gdy wygrał w Petersburgu IV Turniej Wszechrosyjski. W późniejszym okresie najlepsze rezultaty osiągnął w V Turnieju Wszechrosyjskim w Łodzi (1907 -III-IV miejsce), w Dusseldorfie (1908 - II miejsce) i w Warszawie (1911 - II-III miejsce). Podczas I wojny światowej mieszkał w Łodzi. Tu w 1918 po raz ostatni wystąpił w turnieju. T.W. Samelson Szymon (Warszawa VIII 1814-Kraków 9 VI1881) - polityk galicyjski, działacz społeczny, adwokat. Wnuk znanego lekarza nadwornego Stanisława Augusta Poniatowskiego, syn M. Samelsona, warszawskiego bankiera i właściciela kopalni w Olkuszu, oraz Ludwiki Rebeki z domu Zbytkower, córki Sz. Zbytko-wera. Kształcił się w Krakowie (Gimnazjum im. św. Anny; studia na UJ, 1824-1834) oraz w Berlinie (1835-1836), doktorat na Wydziale Prawniczym UJ (1837). Zwolennik radykalnej asymilacji oraz polonizacji galicyjskich Żydów, na arenie politycznej pojawił się w 1848, gdy został wybrany na członka Komitetu Narodowego Krakowskiego; z jego ramienia brał udział w delegacji galicyjskich polityków do Wiednia oraz we francuskiej misji A. Młockiego, poszukującej pomocy dyplomatycznej dla zrewoltowanej Galicji. 1849-1855 aplikant sądowy w Krakowie, od 1858 prowadził kancelarię adwokacką. 1861-1870 poseł do Sejmu Krajowego. W pracach sejmowych dał się poznać jako zwolennik demokratów oraz szermierz równouprawnienia ludności żyd. W Krakowie działał w Radzie Miejskiej od 1866; współwydawca „Wieku" (1864) i „Kraju" (1869). 1870 przewodniczył tzw. Kołu Politycznemu oraz współorganizował zloty patriotów ze Śląska, Poznańskiego i Galicji. 1873-1874 był także wiceprezesem krakowskiej Izby Adwokackiej; działał w Radzie Szkolnej Okręgowej Krakowskiej. W pracach gminy żyd. uczestniczył od 1865, najpierw jako członek Komitetu Starozakonnych, a od 1870 aż do śmierci jako prezes Zboru Izraelickiego w Krakowie. Pochowany na cmentarzu żyd. A.Ż. Sandauer Artur (Sambor 14 XII 1913-War-szawa 14 VII 1989) - krytyk literacki. Wychowany w rodzinie działacza socjalistycznego. Ukończył w 1936 filologię klasyczną na UJK. Publikował w lwowskiej prasie artykuły krytycz-no-literackie dotyczące m.in. twórczości B. Szul-ca i W. Gombrowicza oraz tłumaczył z jidysz, m.in. wiersze Ch. N. Bialika. Okupację spędził w Samborze, w getcie oraz ukryty u zaprzyjaźnionej rodziny ukraińskiej. Po wyzwoleniu zadebiutował tomem opowiadań o tematyce get-towej Śmierć liberała. Doktoryzował się na UJ, pracował w redakcji „Odrodzenia", wydał zbiór szkiców Poeci trzech pokoleń (podstawa habilitacji w 1962), oraz tłumaczył z rosyjskiego i francuskiego. 1955 spędził kilka miesięcy w Izraelu, wrażenia opisał w książce W 2000 lat później. Pamiętnik izraelski. Opublikował m.in. Bez taryfy ulgowej (1957), Zapiski z umarłego miasta (1966), Bóg, Szatan, Mesjasz i...? (1977), O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego (1982), autobiografia Byłem... (pośmiertnie 1991). 1974 mianowany profesorem UW. A.Ż. Sandel Józef (Kołomyja 29 IX 1894-Warsza-wa l XII 1962) - historyk i krytyk sztuki. Studiował w Kunstgewerbeschule w Dreźnie, później (1930-1933) prowadził tam własną galerię sztuki. Krótko działał również w Paryżu, Wiedniu i Belgradzie. 1935 powrócił do Polski, osiadł w Wilnie, gdzie utworzył Żyd. Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych. Od jesieni 1939 w Sandomierz Lwowie, pracował w Ukraińskim Muzeum Narodowym. Od 1941 w głębi ZSRR, gdzie pracował m.in. jako nauczyciel niemieckiego. 1946 powrócił do Polski, gdzie z ramienia Centralnego Komitetu Żydów w Polsce poszukiwał i skupywał dzieła sztuki żyd. 1949 został kierownikiem Galerii Sztuki ŻIH, po zwolnieniu w 1953 poświęcił się pracy naukowej. Publikował w polskich i żyd. czasopismach artykuły na temat sztuki Żydów polskich. Wydał kilka książek: Idisze motiwn in derpojliszer kunst (Motywy żydowskie w sztuce polskiej), Warszawa 1954, Umgekumene idisze kinstkr in Polin (Żydowscy artyści plastycy ofiary hitlerowskiej okupacji w Polsce), Warszawa 1957, t. I-II, Plastisze kunst baj Jidn in Pojln (Sztuki plastyczne u Żydów w Polsce), Warszawa 1964. R.R/M.E Sandomierz (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1286. Z 1367 pochodzi wzmianka o Żydach, a z 1418 o bożnicy. W XVI w. niektórzy, lekarze i finansiści, byli związani z dworem królewskim. 1564 - 12 rodzin mieszkało na ulicy Żydowskiej w 8 domach (1569). Osadnictwo żyd. rozwijało się mimo antyżydowskich deklaracji w 1564 i 1611 i wystąpień mieszczan w 1571. 1628, 1639, 1675, 1710 i 1712 doszło do oskarżeń i wypadków w sprawach o „mord rytualny" i „profanację hostii". 1655 wojska szwedzkie, a w 1656 polskie wymordowały Żydów. W 1765 -430 Żydów, 90 rodzin, żyło w 32 domach, w 1827 - 799 (23,4%), w 1921 - 2641 (39,1%), a w IX 1939 ok. 2391. 29 X 1942 - 3299 Żydów (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) wysiedlono do Bełżca. 10 11943 ok. 6300 deportowano do Treblinki i ok. 700 do obozu w Skarżysku-Kamiennej. V 1945 pozostało ok. 60. Z obiektów gminy wyznaniowej, istniejącej w I pół. XV w., zachował się budynek bożnicy zbudowanej ok. 1758, remontowanej w 1872 i 1911, zniszczonej 1939-1944, odbudowanej w 1. 70, z częściowo zachowaną polichromią, wraz z domem kahalnym z I pół. XIX w., oraz nagrobki z XIX-XX w. zgrupowane w lapidarium. A.R Sanok (woj. podkarpackie) - prawa miejskie uzyskał w 1339 od księcia ruskiego Bolesława Jerzego II Trojdenowicza. Pierwsze informacje o Żydach pochodzą z pół. XIV w., gdy miasto zostało włączone przez Kazimierza Wielkiego do Korony. Dzięki przywilejom tego króla i jego 408 następców S. stał się ważnym ośrodkiem handlu i rzemiosła oraz ośrodkiem administracyjnym. O Żydach informują listy rzemieślników z 1514 i rejestry podatkowe z 1567. 1570 mieszkało w S. 17 rodzin żyd. Ich głównym źródłem utrzymania były handel, krawiectwo, kuśnierstwo. Pod koniec XVI w. zorganizowano gminę wyznaniową, która podlegała gminie w Lesku, uzyskując samodzielność przed 1764. Po uzyskaniu zgody od diecezji przemyskiej w 1720 ukończono budowę synagogi. W tym samym roku August II wydał przywilej osiedlania się Żydów w S., potwierdzony przez Augusta III w 1754. Ok. 1785 gmina liczyła 415 osób. W XIX w. Żydzi zdominowali m.in. wyrób odzieży, lokalny handel drzewem, wydobycie i przeróbkę ropy naftowej. Nastąpił także wzrost ich liczby do 1850 osób w 1880 (42% mieszkańców). Silne były wpływy chasydyzmu (zwolenników mieli cadycy z Bełza, Bobowej, Nowego Sącza, Sado-góry) i syjonizmu. 1909 powstała szkoła hebrajska Safa Berura (w 1911 uczęszczało 77 uczniów). 1910-1914 wydawano syjonistyczny tygodnik „Folksfrajnd". Rabin S. Meir Szapiro był 1919-1921 posłem na Sejm. Żydzi, których w 1921 było 4067, w okresie międzywojennym zdominowali rzemiosło i handel w mieście. Niemcy po wkroczeniu 8 IX 1939 spalili dwie synagogi, a kilkuset Żydów wypędzili na tereny okupacji radzieckiej. W lecie 1941 utworzono getto, w którym przebywało ok. 8 tyś. osób, także z okolic miasta. 10 IX 1942 większość z nich przewieziono do obozu w Zasławiu, część skierowano do obozu w Bełżcu. Przeciętny stan zaludnienia getta w S., które zlikwidowano w II 1943, nie przekraczał 250 osób. Zgromadzeni w nim Żydzi pracowali na terenie miasta oraz w fabryce wagonów. Sanok. Dzieje miasta, pod red. F. Kiryka, Kraków 1995; Sanok. Sefer zikaron, ed. A. Shravit, 1969. W.W. Sasów (Ukraina) - prawa miejskie, nadane przez Zygmunta III Wazę w 1616, utrzymano do 1682. 1675 S. spalili Tatarzy. 1726 przywilej dla Żydów nadał królewicz Jakub Sobieski. 1737 Żydzi zapłacili 125 złp. pogłównego. S. był znany wśród chasydów jako rezydencja Mojżesza Lejba z Sasowa (zm. 1807). 1764 mieszkało tu 223 Żydów, w 1880 - 1906 (na 3282 mieszkańców), w 1921 1096 (35,4%), a w 1939 - 1500. l VII 1941 Niemcy zajęli S. Wielu Żydów depor- r 409 towano do obozu w Bełżcu i Złoczowie, pozostałych zamknięto w obozie pracy, który zlikwidowano w VII 1943. S.G. Schatz Borys (Warna 1866-Denver 1932) -rzeźbiarz, malarz. Studiował w Wilnie, Warszawie, Akademii Cormon w Paryżu. 1895-1905 mieszkał w Bułgarii, gdzie był jednym z twórców ASP w Sofii, projektował także wiele pomników, m.in. Pomnik Wyzwolenia (1901/ 1902). 1906 przyjechał do Jerozolimy i stworzył Szkołę Rzemiosł Artystycznych „Becalel". Był przede wszystkim rzeźbiarzem, wykonał wiele płaskorzeźb, głównie o tematyce biblijnej (Jeremiasz, Mojżesz); sceny rodzajowe pokazujące święta i życie codzienne Żydów (Szabat, Żyd. matka, Swatka); portrety znanych Żydów, m.in. T. Herzla, E. M. Liliena. W ostatnich latach życia uprawiał przede wszystkim malarstwo olejne. R.R Schiper Icchak (Ignacy; Tarnów 9 XI 1884-obóz na Majdanku 10 VI1943) - historyk i działacz syjonistyczny. Studiował historię i doktoryzował się na UJK (1911). W czasie I wojny światowej działał w Poalej Syjon, po wyzwoleniu osiadł w Warszawie. 1919-1928 poseł na sejm oraz radny warszawskiej gminy żyd., od 1928 wykładał w Instytucie Nauk Judaistycznych. Opublikował wiele prac dotyczących historii gospodarczej oraz kultury polskich Żydówwjęz. polskim i w jidysz, m.ia Studia nad stosunkami gospodarczymi Żydów w Polsce podczas średniowiecza (1911) oraz Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich (1937, reprint Warszawa 1991). Był współredaktorem oraz współautorem dwutomowej monografii Żydzi w Polsce Odrodzonej (1932-1933). Pracę naukową kontynuował w getcie warszawskim; ocalał niekompletny rękopis Przyczynki do dziejów chasydyzmu w Polsce (Warszawa 1992). A.Ż. Schneiderman Samuel Lej b (Shneider-man); Kazimierz Dolny 15 VI 1906-Tel Aviv 8 X 1996) - publicysta, reporter, poeta, tłumacz literatury polskiej na jidysz. Ukończył UW, następnie współpracował z żydowską prasą (m.in. „Hajnt", „Nasz Przegląd", „Chwila", „Nowy Dziennik", w USA „Forwerts"). Od 1931 w Paryżu, od 1938 w Afryce Południowej, od 1940 w USA, od 1994 w Izraelu. Polskę odwiedzał m.in. Schorr w 1946,1955,1959. Pisał (w jidysz) zwłaszcza o życiu Żydów w Polsce i innych krajach. Publikował w jidysz, polskim, angielskim, m.in. Od Nalewek do wieży Eiffla (Warszawa 1935), The River Remembers (New York 1973). Na podstawie jego utworów wystawił przedstawienie Teatr na Targówku. A. Ćwiakowska, Byt wszędzie, gdzie dzialo się coś ważnego, „Kontury" VII, Tel Awiw 1997. Tom. Schorr Mojżesz (Przemyśl 10 V 1874-Posty w Uzbekistanie 8 VII 1941) - historyk, orien-talista, pedagog, rabin, senator RP. Absolwent wydziału filozofii uniwersytetu w Wiedniu i tamtejszego Seminarium Teologii Żydowskiej. 1898 uzyskał doktorat (praca Organizacja Żydów w Polsce do 1772). 1902-1903 odbywał studia orientalistyczne w Berlinie. 1910 habilitował się na UJK we Lwowie z zakresu języków semickich oraz prawodawstwa starożytnego Wschodu i objął stanowisko docenta, jednocześnie nauczając religii mojżeszowej w szkołach średnich. Od 1918 był członkiem Komisji Orientalistycznej AU, a w 1923 współzałożycie-lem Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego. Po 1918 przeniósł się do Warszawy i objął stanowisko rabina pozaokręgowego i kaznodziei w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem. Równocześnie został profesorem UW (od 1926 zwyczajnym), kierując Zakładem Języków Semickich i Historii Starosemickiego Wschodu. W Instytucie Nauk Judaistycznych, którego był współzałożycielem, prowadził katedrę biblistyki i teologii hebrajskiej, a w 1928-1930 i 1933-1934 był jego rektorem. 1935 prezydent I. Mościcki powołał go na senatora. Był członkiem wielu polskich i zagranicznych towarzystw naukowych, od 1901 należał do Żyd. Stowarzyszenia Humanitarnego B'nai B'rith. We IX 1939 udał się na Wschód, 10 X został aresztowany przez NKWD. Przebywał w więzieniach w Łucku, Równem i Lwowie, od 1940 na Łubiance. Skazany na 5 lat pracy przymusowej zmarł w obozie. S. ogłosił ok. 60 większych, często fundamentalnych prac, m.in. Żydzi w Przemyślu do końca XVII w. (Lwów 1903, reprint Jerozolima 1991), Pomnik prawa staroasyryjskiego (z XIV w. przed Chr.) (Lwów 1923), Język hebrajski w Polsce (Kraków 1915); mniejsze prace ogłaszał w dziennikach i czasopismach (m.in. „Chwila", „Opinia", „Nasz Przegląd"). M.F Schreiber Schreiber Szymon (Preszburg 19 XII 1820-Kraków 23 III 1883) - rabin, poseł do parlamentu wiedeńskiego. Syn wybitnego talmudysty Sz. M. Schreibera (Chatam Sofer), rabina w Pre-szburgu (po 1918 Bratysława), ideowego przywódcy ortodoksji węgierskiej. 1848-1860 sprawował urząd rabinacki w Muttersdorfie (Mutenin) na Morawach, a następnie, aż do śmierci, w Krakowie. Działalność publiczną podjął w 1878, organizując wraz z cadykiem bełskim J. Rokeachem ortodoksyjne stronnictwo polityczne Machzikej ha-Dat. Z jego ramienia ubiegał się w następnym roku o mandat poselski do wiedeńskiej Rady Państwa i uzyskał go w okręgu Śniatyń-Kołomy-ja-Buczacz. W Radzie wszedł do Koła Polskiego. 1882 był współorganizatorom we Lwowie zjazdu ortodoksyjnych rabinów z Austrii i Węgier, gdzie obradowano nad projektem wzorcowego statutu dla gmin wyznaniowych, mającym zapewnić przewagę we władzach gminnych siłom ortodoksyjnym. A.Ż. Schulz Bruno (Drohobycz 12 VII 1892-Dro-hobycz 19 XI1942) - pisarz, malarz, rysownik, grafik, członek literackiej grupy Przedmieście. Studiował architekturę na Politechnice Lwowskiej, ASP w Wiedniu. 1921-1941 był nauczycielem rysunków w gimnazjum w Drohobyczu. Jest jednym z najważniejszych prozaików dwudziestolecia międzywojennego, chociaż opublikował jedynie dwie książki: Sklepy cynamonowe (Warszawa 1934), Sanatorium pod klepsydrą (Warszawa 1937); rękopis jego ostatniej powieści Mesjasz zaginął. S. wykonywał ilustracje do własnych utworów, a także do książek innych autorów, m.in. Ferdydwke W. Gombrowicza. 1920-1922 stworzył cykl grafik Księga Bałwochwalcza, wykonanych techniką cliche verre, którą poprzedziły liczne rysunki podobne w stylu i tematyce. Proza i prace plastyczne S. są sobie bardzo bliskie. Największą kolekcję prac artysty posiada Muzeum Literatury im. A. Mickiewicza w Warszawie. R. R Schutzjuden (niem. chronieni Żydzi) - określenie stosowane w średniowieczu (od 1236) w Rzeszy Niemieckiej wobec Żydów posiadających cesarski list protekcyjny (Schutzbrief), uniezależniający ich od lokalnej władzy. Zaliczeni do servi camerae regis (sług skarbu władcy), podlegali bezpośredniej jurysdykcji monarchy, mieli zagwa- 410 rantowaną wolność osobistą i niezależność od miejscowych feudałów. Po faktycznym rozpadzie cesarstwa w XVII w. przetrwali jako Hojjuden (Żydzi dworscy) na dworach książęcych. A.Ż. Schwarzbart Ignacy (Chrzanów 13 XI1888-Nowy Jork 26 IV 1961) - adwokat, działacz syjonistyczny. 1913 ukończył studia prawnicze na UJ. 1921-1925 był redaktorem naczelnym „Nowego Dziennika". Należał do czołowych działaczy Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zach. i Śląska. Był przewodniczącym CK partii 1931-1932 oraz 1938-1939. Działał na rzecz zjednoczenia organizacji ogólnosyjonistycznych w Polsce. Brał także udział w pracach na rzecz unifikacji partii ogólnosyjonistycznych w Światowym Związku Ogólnych Syjonistów. Był posłem 1938-1939. Po wybuchu II wojny światowej przez Rumunię dostał się do Francji. 1940-1945 był członkiem Rady Narodowej RP w Londynie. 1946 wyjechał do Nowego Jorku, gdzie do 1960 był dyrektorem Departamentu Organizacyjnego Światowego Kongresu Żydów. Wydał wspomnienia Cwiszn bejde weltmilcho-mes (Buenos Aires 1958). Dariusz Stola, Nadzieja i Zagłada. Ignacy Schwarzbart - żydowski przedstawiciel w Radzie Narodowej RP (1940-1945), Warszawa 1995. J.Ż. seder (hebr. porządek) - rytualny posiłek spożywany pierwszego wieczoru święta Pesach, mający ściśle określony porządek, na stole znajdują się dania przypominające wyjście z Egiptu: trzy mace, symbolizujące kapłana, lewitę i Izraelitę, maror - gorzkie zioła, charoset - potrawa z jabłek, orzechów, migdałów, cynamonu i wina, jajka gotowane na twardo, kość jagnięca - symbol ofiary paschalnej, osolona woda, jarzyny, wino. Głowa rodziny opowiada historię Exodusu zawartą w Hagadzie, najmłodsze dziecko zadaje cztery pytania wyjaśniające znaczenie uczty sederowej. Dla proroka Eliasza zostawia się uchylone drzwi domu, wolne miejsce przy stole i kielich wina. Na koniec zjadany jest kawałek macy (afikoman) symbolizujący ofiarę pesachową, śpiewa się psalmy (Haki), hymny, piosenki oraz wypowiada życzenie: „Następnego roku w Jerozolimie". R-R sef ardyjczyey (hebr. sfaradim) - odrębny pod względem kulturowym odłam wyznawców juda- 411 Sfard izmu pochodzących z Półwyspu Iberyjskiego (Hiszpania, Portugalia), gdzie mieszkali już w czasach Imperium Rzymskiego. Nazwa pochodzi od słowa Sefarad oznaczającego Hiszpanię. Sefardyjczycy stworzyli własną, oryginalną kulturę, która szczególnie się rozwinęła podczas panowania na Półwyspie Iberyjskim Arabów, czemu sprzyjała liberalna polityka władców islamskich. Ich kultura ukształtowała się pod silnym wpływem tradycji lokalnych, także islamskich. Odegrali ważną rolę w rozwoju nauki (astronomii, matematyki, geografii; literatury) jako twórcy poezji dworskiej, filozofii - studiując dzieła antycznych klasyków. Opanowanie Półwyspu Iberyjskiego przez chrześcijan u schyłku XV w. doprowadziło do masowej emigracji, a także do licznych konwersji (marrani). Schronienie znaleźli w krajach islamskich w Afryce Północnej i Azji Mniejszej, a także w południo-wo-wschodniej Europie podbitej przez Turcję. Liczne grupy sefardyjskich Żydów osiedlały się również w Niderlandach, a także we Włoszech i Francji. Niektórzy dotarli nawet do Ameryki Południowej. Niewielka gmina sefardyjska powstała w Zamościu w drugiej pół. XVI w., jednakże po zniszczeniach spowodowanych wojnami toczącymi się w pół. XVII w. zasymilowali się z miejscowymi Żydami aszkenazyjskimi. H.W. Segall Lasar (Wilno 8 VII 1891-Sao Paulo 2 VIII 1957) - malarz, grafik, rzeźbiarz, współtwórca SPAM (Sociedade Paulista de Arte Moderna). Studiował w ASP w Berlinie i Dreźnie. 1923 osiedlił się na stałe w Brazylii. W jego wczesnych pracach o tematyce żyd. i społecznej widoczne są wpływy ekspresjonistyczne (cykl graficzny Wspomnienia z Wilna). Później w jego twórczości pojawiają się elementy abstrakcyjne oraz dążenie do monumentalizacji kompozycji (Statek z imigrantami). W 1. 30. i 40. powstały wstrząsające płótna obrazujące okrucieństwa wojny i Zagładę (Obóz koncentracyjny). R. R Segatowicz Zusman (pseud. Aleksander Ja-wec, Swengali; Białystok 26 II 1884-Nowy Jork 19 II 1949) - poeta i prozaik jidysz. Urodzony w rodzinie o tradycjach rabinackich, odebrał wykształcenie domowe, uczęszczał do szkół świeckich. Imał się różnych zawodów. 1904-1905 był członkiem Bundu (więziony za udział w straj- ku). Debiutował w 1903 utworami w języku rosyjskim, pisał też w jidysz. W czasie I wojny światowej znalazł się w Rosji, gdzie zetknął się ze środowiskami literackimi jidysz Odessy, Kijowa i Moskwy. 1916-1917 służył w armii rosyjskiej. 1919 powrócił do Polski. Zamieszkał w Warszawie. Współpracował z prasą jidysz (m.in. „Hajnt", „Tog", „Moment", „Literarisze Ble-ter"). Działał w Związku Literatów i Dziennikarzy Żyd. przy Tłomackiem 13. 1939 opuścił Warszawę, by przez ZSRR i Bliski Wschód dotrzeć w 1941 do Palestyny, gdzie osiadł w Tel Awiwie. 1948 wyjechał do USA. Najwartościowszą część dorobku Segałowicza jest liryka, zwłaszcza poematy In Kazmerz (1912) i Reginę (1920), w powojennej zaś twórczości poemat Dortn (1944). Nastrojowa i opisowa poezja Segałowicza cieszyła się sporą popularnością (głównie jego wiersze miłosne i ballady). Poczytne były również popularne romanse jego pióra (Di wilde Cilke, 1922, trylogia Zeliksjom (1924-1926), Di brider Nemzor (1929). Głównym tematem wojennej i powojennej twórczości pisarza stała się Zagłada. Segałowicz pozostawił również wspomnienia: Tlomackie 13 (1946, przekład polski publikowany w „Słowie Żydowskim"), Majne zibnjor in Tel-Awiw (1949). E.P-J. Seidenbeutlowie Ef raim i Menasze (Warszawa 7 VI 1902-obóz koncentracyjny we Flossenburgu IV 1945) - malarze, członkowie ugrupowania Szkoła Warszawska. Studiowali w SSP w Warszawie. Malowali martwe natury, pejzaże (głównie z Kazimierza nad Wisłą), portrety. Ich twórczość zaliczana jest do nurtu malarstwa postimpresjonistycznego; artystów interesowała forma i kolor, nie temat. Bracia bliźniacy często malowali razem, nawet ich prace indywidualne są trudne do odróżnienia. Wspólnota zainteresowań, podobny sposób widzenia świata, identyczność środków malarskich powodują, że ich twórczość traktuje się jako nierozerwalną całość. Największa w Polsce kolekcja prac S. znajduje się w Muzeum ŻIH. R.R Sf ard Dawid (Turzysk na Wołyniu 5 VII 1903-Jerozolima 9IX1981) - poeta, publicysta, działacz społeczny. Wychowany w rodzinie rabinac-kiej, ukończył gimnazjum hebrajskie w Łucku. Debiutował wierszami w jęz. hebrajskim w 1923 412 w warszawskim piśmie „Al ha-Miszmar". Studiował na Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz we Francji, gdzie w 1931 obronił w Nancy doktorat poświęcony filozofii Hegla. Po powrocie do Warszawy związał się z lewicową „Litarerisze Tribune", a w 1934 wstąpił do KPP. Z ramienia partii kierował liberalną gazetą „Frajnd". Okupację spędził w Białymstoku (kierownik literacki „Dos Bialistoker Lebn") oraz w Rosji. Tu wstąpił do PPR i Żyd. Komitetu Organizacyjnego przy ZPP. Po powrocie do kraju pracował w Centralnym Komitecie Żydów w Polsce, redagował pismo „Jidisze Szriftn", kierował wydawnictwem Jidisz Buch, a także pracował jako kierownik literacki Teatru Żyd. 1950 mianowany sekretarzem generalnym Towarzystwa Społecz-no-Kulturalnego Żydów w Polsce. Publikował na tematy literackie (prace wydano w 1955 w tomie Sztudies un szkicn) oraz tłumaczył z polskiego na jidysz. Do Izraela wyjechał w 1969, pracował w Instytucie Yad Yashem oraz opublikował dwa tomiki wierszy, przygotował też, wydaną pośmiertnie, autobiografię. A.Ż. Sf at Emet (jid. Sfas Emes) - założone w 1890 w Krakowie żyd. stowarzyszenie literackie, związane z miejscową synagogą postępową (prezesem był jej kaznodzieja S. Landau) i tygodnikiem „Ha-Magid", sympatyzującym z syjonizmem. A.Ż. sidur (hebr. porządek) - modlitewnik zawierający pełny zbiór modlitw odmawianych w dni powszednie w domu i synagodze. Ze względu na zróżnicowanie modlitw i zwyczajów religijnych w poszczególnych gminach powstało wiele odmiennych wersji modlitewników. Podstawowy jest podział na modlitewniki zgodne z obrządkiem aszkenazyjskim i sefardyjskim. Znane są także s. dwujęzyczne (polsko-hebrajski wyd. S. Spitzer, Kraków 1926, reprint Warszawa 1991). R.R Siedlce (woj. mazowieckie) - miasto prywatne Ogińskich, lokowane w 1547. Żydzi mieszkali tutaj prawdopodobnie od jego założenia. W II pół. XVIII w. rabini z Siedlec wyjeżdżali do Warszawy, by pełnić posługę religijną wśród nielegalnie przebywających tam Żydów. 1730 żyło w Siedlcach 39 rodzin żyd., w 1765 - 631 Żydów, w 1827 - 2908 (65,5%), w 1878 - 8156 (64%), w 1921 -14 685 (48%), w 1939 około 15 tyś. 1906 Ochrana zorganizowała w Siedlcach pogrom, w którym zginęło 26 Żydów. Antysemickie ekscesy wybuchły także w 1920, gdy polskie oddziały wyparły Armię Czerwoną. Od 1911 Abraham Gilbert wydawał tygodnik „Siedlecer Wochnblat". W latach II RP Jakub Tanenbaum i Joszua Goldberg wydawali tygodnik „Dos Siedlecer Lebn". Z tym ostatnim współpracował M. A. Hartglas. 1912 były w mieście 2 synagogi, 3 domy modlitwy i 20 modlitewni chasydzkich. 1940 hitlerowcy przesiedlili tu l tyś. Żydów z Łodzi, Kalisza i Pabianic. Getto powstało VIII 1941 r., zostało zamknięte l X 1941. 22 VIII 1942 około 10 tyś. Żydów deportowano do Tre-blinki. Tzw. „małe getto" zostało zlikwidowane 25 XI 1942. Większość z jego 2500 mieszkańców zginęła Treblince. A.G. Sieradz (woj. łódzkie) - Żydzi osiedlili się ok. pół. XIV w., a 1436 istniała ulica Żydowska. W II pół. XVI w. zabroniono Żydom wstępu do miasta, ale XVII w. osiedlili się ponownie. W pół. XVIII w. powstała samodzielna gmina. 1765 w S. było tylko 17 Żydów, w 1827 - 595 (19% ogółu ludności), w 1857 - 1782, w 1921 -2835 (31%), a w 1939 - 5 tyś. (ok. 40%). Po zajęciu miasta przez Niemców utworzono getto (III 1940). 1940-1941 znaczną część Żydów sieradzkich wywieziono do Sandomierza i Zduńskiej Woli, a w VIII 1942 pozostałych 1200 deportowano do Chełmna. W mieście zachowała się synagoga, zbudowana 1819-1824 i później znacznie przebudowana. A.M. Simcha (Symcha) Bunam z Przysuchy (1765-1827) - cadyk. Był uczniem Izraela z Kozienic i Mosze Lejba z Sasowa. Zajmował się handlem drewnem. Mówił po polsku i niemiecku, ubierał się po „europejsku", a nawet chadzał do teatru. Po skończeniu farmacji na Uniwersytecie Gdańskim otworzył aptekę w Przy-susze pod Radomiem, równocześnie kontynuował studia chasydzkie pod kierunkiem Dawida z Lelowa, który namówił go do odwiedzenia dworu Jaakowa Icchaka Hurwica z Lublina. Tam poznał Jaakowa Icchaka ben Aszera, Świętego Żyda w Przysuchy, z którym się zaprzyjaźnił. Po jego śmierci zastąpił go w Przy-susze jako cadyk. Podobnie jak Święty Żyd, zwykł odsuwać porę modlitwy, gdy uznał, że nie 413 Singar jest do niej właściwie przygotowany. Sprzeciwiał się manifestowaniu chasydzkiej duchowości i instytucjonalizacji chasydzkiego stylu życia. Został wybrany na przedstawiciela Żydów województwa sandomierskiego i członka rządowej komisji do spraw żyd., Komitetu Starozakon-nych. Pod koniec życia oślepł. Po śmierci zastąpił go syn Abraham Mosze, lecz faktyczne przywództwo grupy przejął Menachem Mendel z Kocka. Innym wybitnym uczniem S. B. był Ic-chak Meir Alter, założyciel dynastii cadyków z Góry Kalwarii. J.D. Simchat Tora (hebr. radość Tory) - uroczystość związana z zakończeniem rocznego cyklu czytania Tory; w Izraelu obchodzona 8 dnia święta Sukot, w Szemini Aceret (hebr. ósmy dzień zgromadzenia), który uważany jest za osobne święto, w diasporze dzień później. Z aron ha-kodesz wyjmuje się wszystkie zwoje Tory; śpiewając i tańcząc mężczyźni obnoszą je siedem razy wokół synagogi. Dzieci powiewają chorągiewkami, na których zatknięte są jabłka z płonącymi świeczkami. Pod koniec przedstawiciel gminy odczytuje krótkie fragmenty Tory. Ceremonię powtarza się następnego ranka; kolejny przedstawiciel kongregacji odczytuje ostatni fragment Księgi Powtórzonego Prawa i pierwszy Księgi Rodzaju. Wszyscy dorośli mężczyźni odmawiają po kolei błogosławieństwo nad Torą; na bimę wzywane są także dzieci, które powtarzają formułę błogosławieństwa. R.R Singer Bernard (pseud. Regnis; Warszawa 16 VI 1893-30 VI 1966) - dziennikarz, publicysta, felietonista. Ukończył Szkołę Handlową Zgromadzenia Kupców m.st. Warszawy i polonistykę na Wolnej Wszechnicy Polskiej w 1917. Znakomity komentator polityczny, współpracował z prasą żyd., m.in. z dziennikami „Nasz Przegląd", „Hajnt" i „Unzer Ekspres". Odbył wiele podróży zagranicznych, o których publikował reportaże. Po wybuchu wojny w 1939 znalazł się w ZSRR, gdzie był internowany. Uwolniony w wyniku porozumienia J. Stalina z gen. W. Sikorskim, pracował w Ambasadzie RP w ZSRR, w Wydziale Prasowym. Wraz z armią Andersa ewakuował się do Iranu, skąd wyjechał do Londynu. Tu współpracował jako komentator ekonomiczny i polityczny z czasopismem „The Economist". Au- tor wspomnień Moje Nalewki (Warszawa 1959 i 1993), zbiór felietonów sejmowych Od Witosa do Stawka (Paryż 1962, Warszawa 1990). M.R Singer Isaac Bashevis (Leonem pod Zakro-czymiem 4 VII 1904-Miami na Florydzie 24 VII 1991) - pisarz tworzący w jidysz, dziennikarz, laureat Literackiej Nagrody Nobla w 1978. Urodził się w rodzinie chasydzkiej. Od 1908 mieszkał w Warszawie. 1917 wraz z rodziną przeniósł się do Biłgoraja. Do Warszawy powrócił w 1923, aby objąć posadę korektora w „Literarisze Ble-ter". 1933 miesięcznik „Globus" wydrukował w odcinkach jego pierwszą powieść Szatan w Go-raju. Wyemigrował do Stanów Zjednoczonych w 1935. 1940 podjął stałą współpracę z nowojorską gazetą „Forwerts", gdzie do śmierci publikował artykuły oraz opowiadania i powieści w odcinkach, drukowane następnie w formie książkowej w angielskim przekładzie. Amerykańska kariera S. rozpoczęła się w 1953, kiedy S. Below opublikował angielskie tłumaczenie opowiadania Gimpel Glupek. Twórczość S. osnuta jest przeważnie na kanwie wspomnień z dzieciństwa i młodości, które spędził w Polsce; często zawiera wątki autobiogaficzne. Prosto opowiedziane historie miały ocalić świat polskich Żydów mówiących w jidysz, zniszczony przez Zagładę. S. opublikował m.in. (przekłady polskie): Rodzina Muszkatów (1950), Sztukmistrz z Lublina (1960), Niewolnik (l962),Dwór (1967), Spuścizna (druga część Dworu; 1969), Wrogowie, Historia miłości (1972), Szosza (1978), Pokutnik (1984), Szumowiny (1991); zbiory opowiadań Spinoza z ulicy Rynkowej i inne opowiadania (1961), Krótki piątek (1963), Dwór mojego ojca (1966), Seans spirytystyczny i inne opowiadania (1968), Przyjaciel Kafki (1970), Korona z piór i inne opowiadania (1973), Namiętności (1975), Stara milość (1979), Opowiadania dla dzieci (1984), Zjawa i inne opowiadania (1985), ŚmierćMatuzalema i inne opowiadania (1988). 1984 wydał tom wspomnień Milość i wygnanie. Po jego śmierci ukazały się powieści Certyfikat i Meszuge. W Polsce rozpoczęto wydawanie jego utworów dopiero w 1983. P. Kresh, Isaac Bashevis Singer, the Magician of West 86th Street: A Biography, New York 1979; M. Adamczyk-Garbowska, Polska Singera. Rozstanie i powrót, Lublin 1994. J.Ż. Singer 414 415 Singer Israel Joszua (Biłgoraj 30 XI 1893-Nowy Jork 10 II 1944) - pisarz w jęz. jidysz, dziennikarz. Brat I. B. Singera. Otrzymał wykształcenie religijne. Debiutował w okresie I wojny światowej krótkimi opowiadaniami w warszawskiej prasie. 1917 wyjechał do Kijowa, a następnie do Moskwy. Pod koniec 1921 wrócił do Warszawy i rozpoczął pracę w gazecie „Fołkscajtung". Opublikowanie opowiadania Perfy uczyniło go sławnym w Polsce. 1924 rozpoczął współpracę z „Literarisze Bleter". Od 1925 był korespondentem nowojorskiego dziennika „Forwerts". 1932 ukazała się jego pierwsza powieść J osie Kałb (wyd. poi. 1961), która przyniosła mu sławę w Ameryce. Rok później wyjechał tam na stałe. 1935 opublikował DiBri-der Aszkenazy (Bracia Aszkenazy, wyd. poi. Wrocław 1998) - łódzką sagę rodzinną, ukazującą rozpad tradycyjnego społeczeństwa żydowskiego, w końcu XIX w. W Towarzyszu Nachma-nie z 1938 przeprowadził rozrachunek z komunizmem. Ostatnią powieść Di miszpoche Kar-nowski (Rodzina Kaniowskich 1943, wyd. poi. Wrocław 1992) poświęcił tragedii Żydów niemieckich. Pośmiertnie opublikowano jego wspomnienia z dzieciństwa Fun a welt wos is nichto mer (Ze świata, który już nie istnieje, 1946). J.Z. Sirota Gerszon (Podole 1874-Warszawa IV 1943) - nadkantor Wielkiej Synagogi na Tło-mackiem w Warszawie, tenor dramatyczny. Solidnie wykształcony muzycznie, miał piękny głos i talent improwizatorski. Po sukcesach, jako kantor w synagogach Odessy i Wilna, w 1908 objął stanowisko kantora w Warszawie. Gościnnie prowadził nabożeństwa za granicą, występował z repertuarem świeckim w salach koncertowych oraz nagrywał płyty gramofonowe z repertuarem kantoralnym. Był też kantorem w Synagodze im. Małżonków Nożyków w Warszawie. Spłonął w swoim mieszkaniu podczas powstania w getcie warszawskim, żona i dzieci zginęli w getcie lub w Treblince. M. R Skarżysko-Kamienna (woj. świętokrzyskie) - prawa miejskie w 1923. 1787 na terenie parafii katolickiej Skarżysko Kościelne mieszkało 40 Żydów; w 19211590 (19,5% mieszkańców), a w IX 1939 ok. 2200. V 1941 ok. 2800, a w X 1942 ok. 2500 deportowano do Treblinki. W obozie pracy w miejscowych zakładach przemysłu zbrojeniowego pracowało wielu Żydów deportowanych w VIII 1944 do Auschwitz. Upamiętnia to pomnik postawiony w 1987. 1923 istniała gmina wyznaniowa, uznana przez władze w 1934. Zachował się zespół bożniczy, wzniesiony w 1935, z bożnicą, mykwą i domem rabina, oraz cmentarz z nagrobkami z XX w. i wystawionym w 1977 pomnikiem pamięci. F. Karay, Death Comes in Yellow. Skarżysko-Kamienna Slave Labor Camp, Amsterdam 1996; A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 82-84. A.R Skierniewice (woj. łódzkie) - miasto duchowne lokowane w 1457. Żydzi osiedlili się po 1795, gmina powstała w 1850. W II pół. XIX w. silne wpływy zdobył w S. chasydyzm. Od 1886 znajdował się tu dwór Szymona Kalisza, cadyka z Warki, w końcu XIX w. rabinem był Meir Holz-stock, późniejszy cadyk z Ostrowca. 1808 było w Skierniewicach 73 Żydów (7% mieszkańców), w 1857 - 766 (29%), w 1897 - 2898 (36%), w 1921 - 4333 (33%), w 1939 - około 4300. XII 1940 hitlerowcy założyli getto. Oprócz Żydów miejscowych przebywali w nim również Żydzi z Łodzi, Zgierza, Aleksandrowa, Brzezin, Włocławka - w sumie 6900 osób. Do IV 1941 wszyscy zostali wysłani do getta warszawskiego. Zachował się budynek synagogi z 1906. E. Wtodarczyk, Z dziejów Żydów skierniewickich, Skierniewice 1993. A.G. Słodki Marceli (Łódź 11XI1892-Auschwitz 1943 ?) - malarz, grafik, ilustrator. Studiował w ASP w Monachium. I wojnę światową spędził w Szwajcarii. Był związany z grupą DADA, w 1916 projektował plakat pierwszego wystąpienia dadaistów w Cabaret Voltaire w Zurychu. 1921-1924 mieszkał w Niemczech, później we Francji. Jego malarstwo jest związane z nurtem kolorystycznym, postimpresjo-nistycznym. Malował głównie pejzaże i martwe natury. R. R Slomniki (woj. małopolskie) - prawa miejskie w 1358. Ograniczenia osadnicze do 1862 spowodowały, że w 1827 mieszkało tu 17 Żydów (1,2% mieszkańców). 1868 było ich 288 (12,9%), a w 1921 - 1460 (30,4%). 1942 ok. 2 tyś. Żydów wywieziono do Bełżca. Z obiektów gminy, ist- niejącej po 1862, zachowała się bożnica wybudowana ok. 1920 i teren cmentarza. A. R Słonimski Chaim Zelig (Białystok 8 III 1810-Warszawa 2 V 1904) - działacz haskali, uczony, pisarz. Otrzymał wyłącznie wykształcenie talmu-dyczne, sam opanował astronomię, matematykę, fizykę, języki obce. 1838 przeniósł się do Warszawy. 1862 założył popularnonaukowy tygodnik „Ha-Cefira" (Jutrzenka, Świt), w którym publikował artykuły z różnych dziedzin nauk przyrodniczych, astronomii, fizyki, geografii, o nowych wynalazkach. Był autorem prac w jęz. hebrajskim, m.in. Mosdej chochma (Zasady nauki),Kochba deszabit (Kometa), Toldotha-szamajim (Dzieje nieba). 1862-1873 był, z nominacji państwowej, dyrektorem Wyższej Szkoły Rabinicznej (jesziwy) w Żytomierzu. Był także wynalazcą, m.in. udoskonalił wynalezioną przez swego późniejszego teścia A. Sterna maszynę rachunkową, wynalazł sposób przekazywania 4 telegramów na jednym przewodzie. Wnukiem jego był Antoni Słonimski. M.F. Sobibór - miejscowość na południe od Włodawy, koło której znajdował się w dystrykcie lu- belskim Generalnej Guberni obóz ąjA Powstał w ramach Akcji Reinhard (HM 1943). W komorach gazowych użyiąńł z dwustukonnego silnika spalinowi,dala grzebano w wykopanych rowach. Mtaiet 1942 ciała ekshumowano i spalono, ttpto-zu stanowiło ok. 30 esesmanów i Utai-ków ukraińskich przeszkolonych łitan Trawnikach. Komendant obozuiS-Olei-sturmfuhrer F. Stangl i podlegli rnsii uczestniczyli wcześniej w programitiitiif Do prac obozowych, grabieży miemttiji komór gazowych i krematoriów wybawi-no ok. tysiąca więźniów żyd. W obtiaiot-dowano w sumie ok. 250 tyś. Żydów.ftloilą-cych z regionu lubelskiego i wschodiąCitji oraz Wilna, Mińska, Rygi, Europy Mśiitj, VI1943 ośrodek zagłady przeksztafatiife koncentracyjny. W obozie działała i[|«kji konspiracyjna, kierowana przez L. lltil-ra z Żółkwi oraz (od IX) sowieckiegłjńpoi, A. Pieczerskiego. Oni też kierowali*!* obozie i masową ucieczką więźnićrwMM Niedługo potem obóz zlikwidowarniujeso terenie zorganizowano gospodarstiśk K. socjalizm żydowski Pod pojęciem s.ż. rozumie się zazwyczaj specyficzne nurty myśli socjalistycznej tworzoipuZy-dów i adresowane do społeczności żyd. oraz odpowiadające im formy organizacyjne. Odpici nurtów socjalizmu dzieli je w sferze ideowej wyodrębnianie tzw. kwestii żyd. jako szczegif|ny-padku kwestii narodowej lub narodowo-wyznaniowej, zaś w aspekcie składu osobowegc-i)lpa przynależność Żydów i ludzi pochodzenia żyd. Jego rozkwit (głównie w Europie ŚrodkortU-niej, Palestynie i w głównych centrach żyd. emigracji w USA) przypada na okres od końca l.lijle-go wieku do powstania państwa Izrael w 1948, gdy stanowił jedną z podstawowych tendenjitapi występujących wśród inteligencji oraz zasymilowanej młodzieży z ośrodków miejskich. W lajlilt-raturze przedmiotu (Frankel) s.ż. ujmowany bywa zarazem jako specyficzna subkultura. Pojawienie się s.ż. rozpatrywać należy w szerszym kontekście udziału Żydów w miętaido-wym ruchu socjalistycznym oraz jego stosunku do Żydów i kwestii żyd. O szerokim zaitutM-niu socjalizmem wśród Żydów z Europy Środkowej i Wschodniej w II pół. XIX w. i ii|B|to XX w., a więc w epoce krystalizacji świadomości narodowej oraz wymuszonych sytuacjiiito-rów ideowych, przesądzał w głównej mierze jego uniwersalizm. W każdym ze swoiclM nych nurtów myśl socjalistyczna, odwołująca się do dziedzictwa Oświecenia, zapowiadśiśky-wała powstanie na gruzach istniejącego kapitalistycznego społeczeństwa, opartego na mm i podziałach, nowej bezklasowej ogólnoludzkiej wspólnoty realizującej ideały sprawiediśispo-łecznej. W egalitarno-wspólnotowej utopii socjalizmu traciły na znaczeniu dotychczasnp*!-ły narodowe, wyznaniowe i społeczne, dające się tak bardzo Żydom we znaki. Trudripttii dziwić zainteresowaniu nią tych środowisk młodzieży o słabnącej więzi religijnej, którenjfc boleśnie odczuwały bariery prawne i obyczajowe. Dla kilku kolejnych pokoleń walcząciiri-zację własnej wizji rozwiązania „kwestii żyd." socjalizm, obok asymilacjonizmu, syjoniiiilnity-cjonalizmu, stał się zatem jedną z czołowych opcji ideowych. socjalizm 416 Socjalizm (zwłaszcza marksowski, „naukowy", powołujący się na obiektywne prawa przyrody) nie tylko dawał „gwarancję" radykalnego rozwiązania żyd. kłopotów w makroskali - przez skok do Królestwa Wolności, w którym straci wszelki sens dalsze podtrzymywanie jakiejkolwiek żyd. odrębności - ale też wydawał się rozwiązywać indywidualne problemy z własną tożsamością ludzi, którzy z nim się wiązali. Synom zamożnych, materialistycznie nastawionych przedstawicieli żyd. burżuazji stwarzał okazję do ekspiacji i wykazania się altruistycznym idealizmem; rozczarowanym uczniom z jeszybotów pozwalał rozciągnąć ideę Narodu Wybranego na wszystkich cierpiących nędzę i poniżenie; dominującym liczebnie przedstawicielom żyd. proletariatu z małych miasteczek Europy Środkowowschodniej dawał poczucie siły i wspólnoty losów z robotnikami całego świata. Szczególnie podatni na wpływy marksizmu byli żyd. rzemieślnicy i reprezentanci zawodów inteligenckich. Hasła wyzwolenia społecznego przyciągały tak wielu z nich że, mimo braku wielkoprzemysłowej klasy robotniczej wśród wyznawców religii mojżeszowej, w ruchu socjalistycznym we wszystkich krajach Europy Środkowej można odnotować wyraźną nadreprezentację ludzi pochodzenia żyd., zwłaszcza w gremiach przywódczych. Zjawisko to doczekało się wielu interpretacji, na ogół wzajemnie komplementarnych. Podkreśla się zatem sytuacyjną skłonność do politycznego ekstremizmu charakteryzującą inteligentów z narodów uciskanych (Lasswell), marginalizm kulturowy (Sorlin), łatwość agitacji wynikającą z kultu wiedzy i powszechnej u Żydów umiejętności czytania (A. Hertz), wreszcie podobieństwa strukturalne między religią mojżeszową a niektórymi elementami marksizmu (M. Lovy). Po-nadproporcjonalny udział Żydów w ruchu robotniczym końca XIX w. i pierwszych dziesięcioleciach naszego stulecia nie powinien być jednak przesadnie wyolbrzymiany. Głoszonej przez antysemitów tezie o ich rzekomej naturalnej (wrodzonej) skłonności do rewolucji i działań wywrotowych przeczą zdecydowanie statystyki wyborcze świadczące jednoznacznie o wyraźnym uprzywilejowaniu partii religijnych bądź o umiarkowanym (liberalnym) profilu. Wśród Żydów tradycjona-listycznych, a także sefardyjskich, socjalizm nie miał w ogóle żadnego zakorzenienia. Pojawienie się w dziewiętnastowiecznym ruchu robotniczym specyficznego s.ż. było konsekwencją iluzoryczności rozwiązań kwestii żyd. proponowanych przez socjalistyczne teorie oraz narastania antysemityzmu, uwidoczniającego się coraz mocniej również w obozie lewicy. Ów specyficzny antysemityzm lewicy, utożsamiający Żydów z kultem pieniądza, wyzyskiem i kapitałem (Ch. Fourier, B. Bauer, P-J. Proudhon, K. Marks), rysujący przy tym karykaturalny obraz judaizmu, był rażący dla pewnej części odszczepieńców od religii mojżeszowej (Silberner). Wiara w wybawiciel-ską rewolucję w nieokreślonej przyszłości nie mogła przysłonić obojętności teoretyków socjalizmu wobec typowych dylematów stojących przed Żydami (indywidualnie i zbiorowo) w epoce stopniowej dezintegracji tradycyjnych struktur społecznych i nasilającej się akulturacji; braku programu pozytywnego odpowiadającego na wyzwania współczesności. Na ziemiach Cesarstwa Rosyjskiego bodźcem dodatkowym skłaniającym niektórych aktywistów o żyd. rodowodach do poszukiwania własnych rozwiązań organizacyjnych i programowych stała się dwuznaczna postawa części działaczy socjalistycznych wobec pogromów, rysująca się szczególnie wyraziście w stanowisku Narodnej Woli wobec fali pogromów z lat 1881-1882. W propozycjach programowych s.ż., przy całej ich różnorodności, wyodrębnić można, kierując się jako kryterium podziału sposobem rozwiązywania przez nie „kwestii żyd.", z grubsza, cztery zasadnicze tendencje ideowe: asymilacjonizm, terytorializm, autonomizm (kulturalny) oraz syjonizm socjalistyczny (bardzo wewnętrznie zróżnicowany). Wszystkie sformułowane zostały już pod koniec XIX w., ale apogeum ich rozwoju na ziemiach polskich przypadło na pierwsze dziesięciolecia XX w. Asymilacjonizm, najbardziej typowy dla pierwszego pokolenia socjalistów żydowskich, wiązał los Żydów z losami rewolucji proletariackiej, przeciwstawiając się zarazem podkreślaniu ich specyfiki wobec narodów rządzących. Tendencję tę reprezentowali najpełniej aktywiści partii socjalistycznych i komunistycznych oraz ich żyd. przybudówek. Nawet jeśli działali „na żyd. ulicy" posługując się nierzadko, w celach agitacyjnych, językiem jidysz, ich celem zasadniczym było możliwie najpełniejsze zespolenie proletariatu żyd. z resztą społeczeństwa cierpiącą wraz z nim kapitalistyczny wyzysk. Terytorializm, popularny na początku 417 socjalizm XX w., przed deklaracją Balfoura, kładł nacisk na konieczność uzyskania autonomii terytorialnej dla harmonijnego rozwoju społecznego i niezbędnego dopełnienia własnej tożsamości narodowej. Postulat szerokiej autonomii kulturalnej głosili wśród socjalistów żyd. przede wszystkim działacze Bundu. Nie wyrzekając się w niczym marksistowskiej ortodoksji, domagali się zarazem równouprawnienia dla jidysz - języka sproletaryzowanych mas żyd. tej części Europy - oraz autonomii lokalnej umożliwiającej nieskrępowany rozwój świeckiej kultury żyd. Syjonistyczni socjaliści natomiast bliżsi byli tradycyjnej, religijnej wykładni kultury żyd. (opartej na jęz. hebrajskim). Łączyła ich wszystkich chęć nadania socjalistycznych kształtów odradzającemu się w Palestynie ośrodkowi narodowemu, dzieliły zaś pobudki, wizje docelowe oraz wynikające z mnogości inspiracji ideowych spory o zakres i formy uspołeczniania gospodarki. Gotowość do uwzględnienia specyfiki „kwestii żyd." okazał wśród socjalistów jako pierwszy Moses Hess (1812-1875), wnuk cenionego talmudysty, wywodzący się z kręgów młodoheglowskiej lewicy. Jego książka Rom und Jerusalem (Leipzig 1862) napisana pod wrażeniem zjednoczenia ziem włoskich, głosi potrzebę zbudowania samodzielnego żyd. ośrodka narodowego w Palestynie w porozumieniu z miejscowymi Arabami. Judaizm, dotąd przezeń krytykowany, przedstawiany jest jako potężna „siła narodowa" opierająca się na zasadzie kolektywizmu, toteż przyszłość Trzeciego Rzymu (Jerozolimy) wiąże z socjalistycznymi gminami osadników. Pozwala to uznać Hessa za prekursora nie tylko samego syjonizmu, ale i jego socjalistycznej wersji, mimo że związany był ściśle z niemieckim ruchem robotniczym F. Lassalle'a. Pierwsze żyd. organizacje socjalistyczne powstały na obszarze Cesarstwa Rosyjskiego w pół. lat 70. XIX w., tj. w chwili, gdy udział Żydów w tamtejszym ruchu robotniczym osiągnął po raz pierwszy rozmiary odpowiadające ich procentowemu udziałowi w społeczeństwie (Brym). Palma pierwszeństwa należy się zapewne członkom konspiracyjnego koła związanego z wileńską Szkołą Rabinów o silnie asymilatorskiej tendencji. Jednym z jej wychowanków był Aaron Samuel Lieberman (1845-1880), wnuk rabina Łuny z guberni grodzieńskiej, pierwszy narodnik propagujący ideały Ziemli i Woli wśród studentów jesziw, i to w języku hebrajskim. Lieberman, zmuszony w IV 1875 do emigracji, opublikował w Londynie w organie marksistów rosyjskich „Wpierjod" artykuł o rewolucyjnym potencjale proletariatu żyd., postulując utworzenie odrębnych żyd. sekcji ruchu. Potępiony za brak internacjonalizmu przez sekretarza redakcji W. N. Smirnowa pozostał wierny swoim przekonaniom. Dał im wyraz zakładając w V1876 r. wraz z Lazarem Goldenbergiem Żyd. Związek Socjalistyczny w Londynie (Agudat ha-Socja-listim ha-Iwrim be-London) oraz wspierając powołanie w Berlinie Żyd. Sekq'i Międzynarodowej Ligi Socjalistów-Rewolucjonistów (bliższej Bakuninowi niż Ławrowowi). Udało mu się także opublikować w Wiedniu w 1877 (V-IX) 3 numery hebrajskojęzycznego pisma „Ha-Emet" (Prawda) - pierwszego czasopisma socjalistów żyd.; silnie antyreligijnego, ale doszukującego się w starotestamentowej tradycji ludu Izraela prawzorów ideałów Komunizmu i Rewolucji. Powstające od 1872 w środowisku londyńskich rzemieślników - emigrantów z Rosji pierwsze żyd. związki zawodowe były uprzywilejowanym terenem jego agitaq'i. Dramatyczne koleje losu sprawiły jednak, iż musiał szybko zaprzestać tej działalności. Zmarł, osamotniony, śmiercią samobójczą w Syracuse, wkrótce po wyjeździe do Stanów Zjednoczonych, z gorzkim poczuciem, że nie pozostawił po sobie trwałego zasiewu. Od końca lat 70. XIX w. szybko rosło oddziaływanie ideologii socjalistycznej na asymilujące się środowiska Żydów Królestwa Polskiego. Świadczą o tym zmieniające się proporge nazwisk żyd. w rejestrach skazanych za działalność polityczną. Wzmożony napływ litwaków od 1882 pogłębił jeszcze ten proces. Zradykalizowani inteligenci żyd. dotarli do środowisk robotniczych, co zaowocowało pojawieniem się pierwszych marksistowskich kółek samokształceniowych, organizacji pomocy wzajemnej i broszur propagandowych w jidysz. Działająca w Londynie od 1883 grupa emigrantów z Królestwa, złożona głównie z krawców wydawała w latach 1884-1885 periodyk „Dos Pojlisze Jidl", pierwsze socjalistyczne czasopismo redagowane w jidysz (wydawcą był Morris Winczewski). Jest rzeczą charakterystyczną, że to nie Łódź czy Warszawa, gdzie procesy asymilacyjne zaawansowane były najbardziej, lecz ośrodki położone nieco w głębi, takie jak Białystok czy Wilno, odegrały główną rolę w formowaniu się na ziemiach polskich s.ż. To w Białymstoku w XII 1882 wybuchł strajk żyd. tkaczy, pierwszy na obszarze Cesarstwa (10 lat przed strajkiem galicyjskich tałeśników inaugurującym tamtejszy ruch strajkowy). Tu socjalizm 418 powstawały walczące związki zawodowe i grupy sympatyków Bakunina, tu wreszcie miał swoją tajną centralę Bund rozbijany aresztowaniami w pierwszych latach istnienia (Weinstock, Mishkinsky). Miarą fermentu ideowego panującego w epoce gwałtownego upolityczniania się mas żyd., przejawiających coraz silniej świadomość narodową jest fakt, że ten sam Białystok stal się w tym czasie kolebką religij-no-politycznego ruchu syjonistycznego Mizrachi o bardzo zachowawczym charakterze. W Wilnie agitację socjaldemokratyczną prowadzono od r. 1887. Uformowana tam w 1891 grupa działaczy żyd. z J. O. Cederbaumem (Martowem), Arkadiuszem Kremerem i, nieco później, Wlodzimierzm Kossowskim (N. L. Lewinsonem) propagowała m.in. ideę pełnego równouprawnienia wyznawców religii mojżeszowej; grupa ta nawiązała bliską współpracę z założonym w Warszawie przez Josifa-Johna Milla Żyd. Związkiem Robotniczym. Głównym językiem agitacji był wciąż jeszcze rosyjski, a los mas żyd. podporządkowywano całkowicie interesom rosyjskiej rewolucji. Do połowy lat 90. XIX w. socjalizm wśród Żydów nie pociągał za sobą żadnej odrębności ideologicznej. Aktywistów pochodzenia żyd., nierzadko odszczepieńców od wiary, wychowanków chede-rów i jeszybotów, znaleźć można bez trudu w gremiach kierowniczych wszystkich nieomal partii socjalistycznych Europy Środkowej i Wschodniej, ale identyfikują się oni na ogół bez reszty z ogólnymi celami ruchu. Żyd. „przybudówki" (sekcje), w jakie zaopatrują się na przełomie wieków partie działające w Galicji, Królestwie Polskim oraz w głębi ziem rosyjskich (od 1893 działa w Warszawie Żyd. Organizacja PPS wywodząca się z kółka socjalistycznego na Nalewkach, od 1905 Żyd. Sekcja PPSD), świadczą o późnym uświadomieniu sobie wybuchowego potencjału tej części społeczeństwa. Ich programy działania, nastawione na rywalizację o wpływy z istniejącymi już stricte żyd. organizacjami socjalistycznymi, starały się raczej zacierać niż uwypuklać środowiskową specyfikę. Marksiści austriaccy, ze zrozumiałych względów najbardziej zainteresowani problematyką etniczną, wraz z całą II Międzynarodówką odmawiali rozpatrywania „kwestii żyd." w kategoriach narodowych. Dopuszczali autonomię religijną i kulturalną, choć we własnej partii byli jej bardzo niechętni. Zasady równouprawnienia wszystkich narodowości postulowanej przez PPS i SDKP często nie rozciągano na Żydów. Wprawdzie pogromy spotykały się z rosnącą krytyką po 1884, ale już wniosek Abrahama Cohena o potępienie antysemityzmu, złożony na forum brukselskiego kongresu II Międzynarodówki (1891), owocował rezolucją traktującą filosemityzm jako zło równorzędne antysemityzmowi. W miarę postępów żyd. nacjonalizmu i formowania się ideologii syjonistycznej krzepł opór internacjonalistów przeciw powstawaniu odrębnych żyd. partii robotniczych. Przełom przyniosła dopiero konferencja 15 działaczy socjaldemokratycznych w podwileńskich lasach (7-9 X 1897), na której doszło do utworzenia Powszechnego Związku Żyd. Robotników na Litwie, w Polsce i Rosji (Algemejner Jidiszer Arbeterbund in Lite, Pojln un Rusłand), zwanego potocznie Bundem. Skromne początkowo połączenie kilkunastu grup działających między Mińskiem i Witebskiem a Warszawą rozrosło się z czasem w największą partię żyd. proletariatu, jedyną zdolną rzucać wyzwanie tworzącemu się równolegle ruchowi syjonistycznemu. Cel pierwotny wyczerpywał się w haśle samodzielności organizacyjnej w imię większej skuteczności oddziaływania na potencjalną klientelę ze Strefy Osiedlenia. Realizowali go zeświecczeni, zasymilowani inteligenci, m.in. W. Medem, słabo znający język i kulturę jidysz oraz warunki życia nie zrusyfikowanej jeszcze biedoty z miast i miasteczek zachodnich guberni Cesarstwa. W odróżnieniu od aktywistów, którzy pozostali w polskim i rosyjskim ruchu robotniczym (takich jak R. Luksemburg, L. Jogiches-Tyszka czy F. Perl) podkreślali jednak swoją żyd. tożsamość i nastawiali się na pracę wśród Żydów. Występując w obronie interesów żyd. mas pracujących chcieli zarazem, jak podkreśla Bronisław Grosser, „być rzecznikami interesów kraju w duszach żyd. robotników", przyczynić się do ich mocniejszego spojenia z Polską i Rosją. Zakładano, często wbrew oczywistości, że nie różnią się niczym od pozostałych robotników, antysemityzm zaś jest zasadniczo owocem walki klasowej i nierówności ekonomicznych. Bund, wierny marksizmowi, wszedł bez wahań w 1898 do powstającej wówczas SDPRR, nawiązał współpracę z socjaldemokratami reprezentującymi inne mniejszości narodowe, zorganizował silne struktury zagraniczne i dbał o dobrą reprezentację podczas kongresów i konferencji organizowanych pod auspicjami II Międzynarodówki. Krystalizacja własnego programu postępowała jednak wolno. Jeszcze podczas III zjazdu w.Białymstoku w 1900 postulaty żyd. autonomii narodowej 419 socjalizm uznano za zdecydowanie przedwczesne, zadowalając się sformułowaniami zapowiadającymi walkę z dyskryminacyjnym ustawodawstwem i protesty przeciw uciskowi narodowemu. Obawiano się bowiem, że „wzmacnianie uczuć narodowych może spowodować obniżenie się świadomości klasowej żyd. proletariatu i prowadzić do szowinizmu". Logiczne wnioski z uznania Żydów za odrębną narodowość o własnych, specyficznych interesach wyciągnął jako pierwszy W. Kossowski, główny ideolog partii w jej pionierskim okresie, były redaktor naczelny „Der Jidiszer Arbajter" i „Arbajter Sztyme". W referacie O autonomii kulturalno-narodowej w przebudowie SDPRR na zasadach federacyjnych z 1901 zastosował do Żydów koncepcje austromarksistów spod znaku O. Bauera. Za jego też sprawą już na IV Zjeździe (Białystok 1901) wysunięto żądanie przekształcenia Rosji w państwo federacyjne, zapewniające każdej narodowości swobody kulturalne. Od końca 1904 autonomię kulturalną traktowano jako żądanie aktualne, a obradujący w rok później VI zjazd Bundu (XI 1905) przyjął ostateczną formułę autonomii narodowo-kulturalnej. Postulat autonomii dla Żydów wprowadzony do programu partii stał się odtąd znakiem firmowym bundowskiego socjalizmu. „Eksterytorialność" Żydów z góry wyklucza staranie o autonomię terytorialną, toteż koncentrowano się na autonomii narodowo-kulturalnej, mającej przede wszystkim indywidualne, nie zbiorowe, odniesienie. Oznaczało to walkę o prawo do osobistego samo-określenia się każdego przedstawiciela mniejszości narodowych; o swobodę wyboru języka, szkoły i form uczestnictwa w kulturze - w praktyce o prawa dla języka jidysz i opartej na nim świeckiej kultury żyd. mas ludowych w tej części Europy. Jednocześnie ostro krytykowano jako niewystarczającą formułę SDPRR o prawie narodów do samostanowienia, ponieważ nie odnosiła się do sytuacji narodów pozbawionych odrębnego, własnego obszaru. Koncepcja autonomii narodowo-kulturalnej wiązała się zarazem ściśle ze stosunkiem do programów asymilatorskich. O ile socjaldemokraci żyd. z innych partii jednoznacznie stawiali na asymilację, uważając ją zresztą za nieuchronną tendencję epoki, o tyle wśród wczesnych bundowców jej zdeklarowani przeciwnicy ścierali się ze zwolennikami zachowania w tej kwestii neutralności. Należący do tych ostatnich W. Medem dowodził, wbrew Kossowskiemu, że prawo do samookreślenia się musi oznaczać również prawo do ewentualnego wyboru asymilacji, bo autonomia nie może mieć charakteru rozwiązania narzuconego. Stanowisko to wynikało także z marksistowskich obaw, iż w dłuższej skali czasowej „żelazne prawa ekonomii" sprzyjać będą procesom asymilacyjnym. Lansowana przez Bund federacyjna koncepcja formuły organizacyjnej SDPRR, całkowicie sprzeczna z forsowaną przez Lenina zasadą centralizmu demokratycznego, oraz żądania uznania partii za „jedynego przedstawiciela żyd. proletariatu" doprowadziły 18 VIII 1903, w trakcie obrad II zjazdu rosyjskich socjaldemokratów w Londynie, do całkowitego zerwania. Trzyletni okres pełnej samodzielności wzmocnił „nacjonalistyczne" skrzydło Bundu, przyczyniając się do poszerzenia wpływów partii (również na Galicję). Jednocześnie zaostrzył się antagonizm w stosunku do konkurencyjnych tendencji ideowych. Ostro atakowano syjonistów jako ruch burżuazyjny, wsteczny i utopijny, lansujący emigracjonizm. Ci z kolei rewanżowali się zarzutami rusofilizmu i zdrady żyd. interesów narodowych. Bratni socjaldemokraci, dla odmiany, przypisywali swoim żyd. kolegom szowinizm narodowy sprzeczny z duchem marksizmu. Plechanow dowcipnie sugerował, że są „syjonistami obawiającymi się choroby morskiej". Zwolennicy Ch. Żytłowieckiego i S. Dubnowa krytykowali wąskie i skrajnie świeckie ujęcie kultury żyd. oraz instrumentalny stosunek do jidyszyzmu. Pogłębiające się podziały sprawiły, że socjaliści żyd. nie wzięli udziału w pracach pierwszej narodowej konferencji Żydów rosyjskich zorganizowanej w Wilnie (25-27 III 1905). Zbojkotowali też wybory do I Dumy ze względu na niedemokratyczną ordynację wyborczą. Ponowne wejście do SDPRR nastąpiło latem 1906 podczas IV zjazdu w Sztokholmie w wyniku bliskiej współpracy nawiązanej w okresie rewolucji 1905. Był to w dziejach partii heroiczny okres organizowania strajków i masowych wystąpień robotniczych, odrzucenia pokusy terroryzmu, walki o równouprawnienie polityczne Żydów rosyjskich, wzmożonej działalności wydawniczej i obrony ludności zagrożonej pogromami. Po klęsce rewolucji Bund, tak jak i inne partie socjalistyczne, przeżywał długotrwały kryzys. Jego aktywność wzrosła dopiero po 1911; partia starała się głębiej niż dawniej uczestniczyć w pozaekonomicznych problemach życia codziennego żyd. biedoty. Chęć •ocjalizm 420 przeciwdziałania rosnącym wpływom syjonizmu na środowiska robotnicze skłoniła jego działaczy do podjęcia pracy nad formułą świeckiego szkolnictwa żyd. Za autonomią narodową w diasporze jako celem doraźnym wypowiadała się również Żyd. Socjalistyczna Partia Robotnicza, czyli Idisze Socjalista (I.S), popularnie zwani sejmistami. Partia ta, przeżywająca rozkwit w latach „teoretycznego chaosu" 1905-1910, cieszyła się znacznymi wpływami na Ukrainie i w płd. części Rosji, na ziemiach polskich nie występowała; sejmiści pojmowali autonomię znacznie szerzej niż bundowcy, sprowadzający odrębność narodową do spraw kultury. W jej programie znajdujemy bowiem żądanie szerokiej autonomii politycznej dla narodu żyd. Specyfika Żydów jako narodu wymagała jej zdaniem powołania odrębnego sejmu pozwalającego im we własnym zakresie rozstrzygać wszystkie kwestie przesądzające o kierunkach dalszego rozwoju społecznego i gospodarczego. Kładziono również nacisk na autonomię lokalną i konieczność obrony lokalnych interesów żyd. przez szeroko rozbudowany system przedstawicielski. Celem dalekosiężnym sejmistów, choć artykułowanym nie dość precyzyjnie, było jednak rozwiązanie terytorialne -autonomia umożliwiająca pełną i nieskrępowana realizację socjalistycznych ideałów narodu na własnym obszarze. Od 1917, po połączeniu się z partią Syjonistów Socjalistów (S.S.), Żyd. Socjaliści utworzyli Zjednoczoną Żyd. Socjalistyczną Partię Robotniczą - Ferajnigte. Równolegle do Bundu krzepły organizacyjnie syjonistyczno-socjalistyczne partie i stowarzyszenia odwołujące się do poglądów Nahmana Syrkina (1867-1924) i Bera Borochowa (1881-1917). Pochodzący z Mohylewa Syrkin, długoletni działacz Chowewej Cijon i od 1888 zwolennik rozwiązań „tery-torialistycznych" (w tym również Ugandy!) był w 1897 uczestnikiem kongresu założycielskiego Światowej Organizacji Syjonistycznej, sprzeciwiał się jednak „burżuazyjnej" wykładni idei Herzla. Po powrocie z Bazylei wystąpił w r. 1898 z koncepcją „socjalistycznego państwa żyd. w Palestynie", opartego na masowej migracji żyd. proletariatu i zyskał dla niej poparcie w Niemczech i Austrii (grupa Cherut), a nieco później także i w Rosji, dokąd wrócił w 1905 stając na czele socjalistów-terytoriali-stów. Już jako emigrant polityczny w Stanach Zjednoczonych przystąpił w 1909 do ruchu Poalej Syjon, z którym czuł się związany do śmierci. Syrkin był równie niedogmatycznym socjalistą, co Żydem. Uzasadnienie dla protestu i nonkomformizmu wyprowadzał bezpośrednio z tradycji religii mojżeszowej. Bronił odmienności socjalizmu żyd. jako ideologii ludzi uciskanych nie tylko klasowo, zarzucając „kosmopolitycznym" socjalistom oderwanie od realiów. Endemiczny antysemityzm wywoływany przez nieprawidłową strukturę społeczno-zawodową społeczności żyd. Europy Wschodniej i, co więcej, wtórnie ją pogłębiający, uważał za zjawisko nieusuwalne. Jedynym rozwiązaniem nie mającym cech paliatywu była więc budowa własnego państwa poza Europą. Liczył, że udzielą mu poparcia wszystkie warstwy żyd. społeczeństwa. Propagowany przezeń pragmatyczny „socjalistyczny kon-struktywizm" odwoływał się raczej do idei kooperacjonizmu niż do walki klasowej. W przeciwieństwie do Syrkina, który dotarł do socjalizmu przez syjonizm, młodszy odeń Ber Borochow z Połtawy był socjalistą, nim stał się syjonistą, pozostając zresztą do końca życia zwolennikiem marksizmu. Jeszcze jako członek SDPRR zorganizował w Jekaterynosławiu w 1901 sympatyzujące z syjonizmem grupy samoobrony robotniczej. W 1905 Borochow opublikował broszurę Kwestia narodowa a walka klasowa akcentującą zbieżność interesów nacjonalistów i lewicy żyd. Dowodził, że antysemityzm i warunki panujące w diasporze uniemożliwiają nie tylko normalny rozwój narodowy, ale i wykształcenie się „prawdziwego" żyd. proletariatu, że rozproszenie skazuje Żydów na ostrą i nierówną rywalizację o miejsca pracy z warstwami narodów rządzących. Jedynym ratunkiem miała być w tej sytuacji emigracja czynna, tj. do Palestyny, gdzie mogłaby nastąpić pro-duktywizacja mas żyd., likwidująca dotychczasowe anomalie struktury społecznej (tzw. odwróconą piramidę). Tylko klasa robotnicza z prawdziwego zdarzenia stwarzała nadzieję na skuteczną rewolucję społeczną. Całość wywodów godziła szczególnie mocno w „złudzenia" Bundu co do możliwości normalnego bytu narodowego w diasporze, w jego wiarę w skuteczność ruchu strajkowego i walki o prawa polityczne. Za te poglądy, stanowiące swoistą syntezę marksizmu i syjonizmu, został usunięty z szeregów socjaldemokracji. Od 1904 Borochow wraz z Menachemem Ussyszkinem patronował grupom socjalistycznych pionierów z Rosji osiedlających się na obszarze Palestyny, a w 1906 opracował Naszą Platformę, podstawę programową w działalności Poalej Syjon. 421 socjalizm Inną, niemarksistowską odmianę s.ż. reprezentował zafascynowany Tołstojem autor tzw. filozofii pracy Aharon Dawid Gordon (1856-1922), współtwórca syjonistycznych związków zawodowych w Palestynie. Syjonizm był dlań szansą dokonania głębokich zmian w psychicznej i fizycznej sylwetce Narodu Wybranego. Zakorzenienie na ziemiach starożytnego Izraela, kontakt z naturą i dowartościowanie wysiłku fizycznego miało owocować narodzinami „nowego człowieka". Dając osobisty przykład innym, Gordon znalazł się w pierwszym kibucu założonym przez uczestników drugiej aliji z 1. 1904-1914. Pracę na rzecz wspólnoty uważał za sposób „wyrzucenia z siebie Galutu", nic dziwnego zatem, iż właśnie do jego idei odwołała się Syjonistyczna Partia Pracy Hitachdut (Zjednoczenie) założona w 1920 w Pradze z myślą o stworzeniu w Palestynie wolnego pracującego narodu żyd. Socjalistyczne treści były w jej programie pozbawione wszelkiego rewolucjonizmu i zdecydowanie podporządkowane pierwiastkom narodowym. Wśród socjalistycznych partii syjonistycznych rzucających wyzwanie wpływom Bundu i głównego nurtu syjonizmu w środowiskach proletariackich najmocniejszą i najtrwalszą pozycję wywalczyła sobie Żyd. Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poalej Syjon (Pracownicy Syjonu - RS.) utworzona podczas zjazdu w Poł-tawie w atmosferze pierwszych miesięcy rewolucji (III 1905). Od 1907 tworzyła ona drugi po Mizrachi Sonderverband w łonie Organizacji Syjonistycznej. Jako Światowy Żyd. Robotniczy Związek Socjalistyczny Poalej Syjon miał ambicje objęcia swoim oddziaływaniem całego żyd. świata pracy na obszarach diaspory. Powołując się na koncepcje Borochowa oraz rosnącą falę antysemityzmu, głosił konieczność jego terytorialnej koncentracji w Palestynie jako warunku niezbędnego dla prowadzenia skutecznej walki klasowej. Niemniej zaangażowany był bardzo głęboko, zwłaszcza w Rosji, w walkę o doraźną poprawę położenia materialnego robotników. W sprawach polityki bieżącej (Gegenwartsarbeit) znajdował często wspólny język z Bun-dem popierając w praktyce postulat autonomii narodowo-kul-turalnej, a z czasem ściśle z nim współpracując w tworzeniu alternatywnego modelu oświaty dla żyd. młodzieży. Od 1907 podjął starania o przyjęcie do II Międzynarodówki uwieńczone powodzeniem w 1916. Silne ośrodki RS. powstały w 1.1904-1914 w Wiedniu i na terenie Galicji mimo braku „praw- Wspólny pochód Poalej Syjon lewicy i komunistów przed magistratem w Kielcach w 1938 r. MMgalizm 422 dziwej" klasy robotniczej i ostrej konkurencji ze strony PPSD (z H. Diamandem i H. Lieberma-nem) oraz założonej w październiku 1904 w Przemyślu Żyd. Partii Socjaldemokratycznej. Organem ruchu był tam „Der Jidiszer Arbeter" wydawany w Krakowie w 1. 1905-1914 przez Saula Rafaela Landaua. Przyśpieszona asymilacja galicyjskich Żydów, paradoksalnie, sprzyjała pozyskiwaniu nowych zwolenników. Próby zjednoczenia różnych odłamów Socjalizmu żyd. w Galicji podjęte w okresie kryzysu w 1912 nie powiodły się. Poza obszarem Europy Środkowowschodniej silne grupy Labor Zioń powstawały już od marca 1903 w Nowym Jorku i innych centrach emigracji żyd. do USA. Mniej radykalna od Poalej Syjon reprezentującego skrajną lewicę wydawała się Syjonistyczna Socjalistyczna Partia Robotnicza, czyli tzw. Syjoniści Socjaliści (S.S.) - zwolennicy „terytoriali-zmu", zorganizowani w odrębne ugrupowanie od 1905, po ostatecznym odrzuceniu przez VII Kongres w Bazylei rozwiązania ugandyjskiego. Aktywiści S.S. popierali działalność Jewish Territorial Organisation Israela Zangwilla. Obawiając się w epoce pogromów na terytorium Rosji i Rumunii i raptownego załamania się wschodnioeuropejskiej diaspory, gotowi byli przystać na każdą propozycję ofiarowującą Żydom własne terytorium narodowe. Rozwiązanie takie pozwoliłoby zarazem uchronić masy pracujące przed „szkodliwymi" wpływami syjonistów religijnych. Główna uwaga partii koncentrowała się, siłą rzeczy, na problemach związanych z migracją; z czasem przesuwała się jednak ku sprawom krajowym. Zainicjowała m.in., za sprawą Szlomy Fajwisza Gilińskiego, walkę o zastąpienie w szkołach dla dzieci żyd. urzędowego języka rosyjskiego jidysz. W 1917 po zespoleniu się z sejmistami utworzyła Zjednoczoną Żyd. Socjalistyczną Partię Robotniczą (Jidisze Socjalistisze Arbeiter Partaj - Ferajnigte), do której przyłączyły się w XI 1918 polskie struktury syjonistów socjalistów. Oryginalność Ferajnigte polegała na próbie syntezy ideałów autonomii i terytorializmu traktowanych dotąd rozłącznie. Czołowy działacz partii, dr Józef Kruk, podkreślał w V 1919, że w Polsce „szczególnie mocno odczuwa się historyczną konieczność powstania centrum żyd. posiadającego terytorialną autonomię". Zagwarantowanie żyd. praw narodowych miała przynieść przyszła zwycięska rewolucja społeczna, ta sama, od której „internacjonaliści" oczekiwali całkowitej likwidacji „kwestii żyd.". Niewielkie wpływy miała na ziemiach polskich organizacja Ceirej Cijon (Młodzi Syjonu), przeciwstawiająca się taktyce i formom działania wczesnego ruchu syjonistycznego. Miast dyplomacji gabinetowej i odwoływania się do filantropii kapitalistów postulowano stawkę na młodzież i środowiska robotnicze. Ich udział w odbudowie życia narodowego w Erec Israel miał być zarazem szansą na poprawę trudnych warunków bytowych; szansą, dodajmy, indywidualną, nie zbiorową. Była to więc pierwotnie organizacja niechętna bezpośredniej działalności politycznej, w tym również socjalistycznej. Do postulatu prawnego zagwarantowania Żydom siedziby narodowej w Palestynie dołączono jednak z czasem starania o włączenie żyd. proletariatu w „jednolity front robotników całego świata" i o autonomię narodowo-osobistą jako cel bieżący. Socjalizm Młodych Syjonu daleki był wszakże od marksistowskiego determinizmu, i to właśnie jego woluntaryzm czynił go atrakcyjnym w oczach pionierów czasów drugiej i trzeciej aliji. Koła Ceirej Cijon powstawały głównie na obszarze Wileńszczyzny i terytoriach z nią sąsiadujących. W1920 lewicowa część Ceirej przekształciła się w Syjonistyczną Partię Socjalistyczną ciążącą ku prawicy Poalej Syjon, podczas gdy część bardziej zachowawcza po połączeniu się z niesocjalistyczną partią syjonistycznej młodzieży Ha-Poel ha-Cair (Młody Robotnik) utworzyła Hitachdut. Inny wariant tej samej tendencji reprezentowały nieliczne na ziemiach polskich komórki Droru (Swoboda), syjonistyczno-socjalistycznej federacji rozpowszechnionej głównie na Ukrainie. W okresie I wojny światowej żyd. socjaliści-marksiści nie związani z partiami socjaldemokratycznymi narodów rządzących zajmowali postawę „internacjonalistyczną" upatrując swoją szansę w przewidywanym przez teorię rychłym przekształceniu się działań wojennych w powszechną rewolucję społeczną. Okupacja ziem Królestwa Polskiego przez Niemcy i Austro-Węgry stworzyła na tych obszarach nową sytuację polityczną i społeczną. Skwapliwie wykorzystywano więc odejście Rosjan i liberalne rozporządzenia gubernatorów wojskowych dla legalizacji i rozbudowy struktur partyjnych. Bund znalazł się latem 1916 wśród partii uczestniczących w wyborach do Rady Miejskiej Warszawy 423 socjalizm zdobywając w nich jeden mandat. Szybko rozwijający się nurt fołkistowski odbierał mu tę część dotychczasowych zwolenników, których przyciągała bardziej obrona jidyszyzmu niż walka klasowa. W Rosji, po wybuchu rewolucji lutowej, nastąpiła prawdziwa erupcja aktywności politycznej mas żyd. Na ziemiach, które wejść miały ostatecznie w skład II Rzeczypospolitej, odradzający się ruch socjalistyczny, ogromnie wewnętrznie zróżnicowany, należał do czołowych opcji ideowych walczących o wpływy w społeczności żyd. Stosunek poszczególnych partii do rywalizacji II i III Międzynarodówki, do rządów bolszewickich, a później do „burżuazyjnego" państwa polskiego i wojny 1920, był już jednak bardzo niejednolity. Co więcej, linie podziału przebiegały nierzadko w poprzek poszczególnych organizacji przyczyniając się do ich kolejnych rozpadów i połączeń. Bund, w przeciwieństwie do PPS, długo liczył na proletariacką rewolucję, dystansując się początkowo od Polski Odrodzonej. Ta część działaczy, która w pełni akceptowała warunki postawione przez Komintern w 1919, a w wojnie polsko-radzieckiej udzieliła wsparcia Komitetom Wojen-no-Rewolucyjnym tworzonym przez wkraczającą Armię Czerwoną, znalazła się w 1922 w tzw. Kom-bundzie. Organizacja ta, pozbawiona poparcia żyd. inteligentów, rozpłynęła się z czasem całkowicie w strukturach ruchu komunistycznego, podobnie jak agresywnie antynacjonalistyczna Sekcja Żyd. WKP (b). Na terenach administrowanych przez Rosję Radziecką Bund, oskarżany o szerzenie żyd. nacjonalizmu, został wraz innymi partiami zdelegalizowany (1921). Część dawnych aktywistów żyd. partii socjalistycznych trafiła po latach, nie zawsze z własnej woli, do pseudoautono-micznego „obwodu żyd." w dalekowschodnim Birobidżanie. W 1920 (20-2 IV, zjazd w Krakowie) Bund z Kongresówki połączył się z galicyjską Żyd. Partią Socjal-Demokratyczną, tworząc Powszechny Żyd. Bund w Polsce. Partia ta, mimo silnych związków ideowych z III Międzynarodówką, ostatecznie znalazła się poza jej strukturami, nie chcąc się wyrzec pewnej dozy autonomii i konsekwentnie narodowego stanowiska. W 1930 przystąpiła ostatecznie do Międzynarodówki Socjalistycznej, gdzie reprezentowali ją w egzekutywie Wiktor Alter i Henryk Erlich. Swój oddolny rewolucyjny socjalizm przeciwstawiała komunistycznej zasadzie dyktatury partii. Oparty na koncepcji dojkejt (tutejszości Żydów) program uchwalony na II zjeździe w XII 1921 (Gdańsk) domagał się równouprawnienia języka żyd. w urzędach i sądownictwie, świeckich państwowych szkół w tym j ęzyku oraz przekształcenia gmin wyznaniowych w świeckie organy żyd. samorządu (w 1. 1924-1929 oraz 1936-1939 przedstawiciele Bundu uczestniczyli w pracach kehiloi). Gwałtownie zwalczano konkurencyjne partie działające „na żyd. ulicy" - przede wszystkim te, które głosiły „emigracjonizm" i przeciwstawiały język hebrajski „żargonowi", ponieważ masowy wyjazd żyd. proletariatu oznaczałby przekreślenie szans na rewolucję społeczną. Przedmiotem napastliwych ataków byli także religijni ortodoksi z Agudy, a wśród polskich polityków działacze PPS, którym zarzucano nieustannie reformizm i „socjalpatriotyzm". Okresowo zawierano jednak porozumienia z PPS (1923 i 1930-1932) i komunistami (1935-1936) dla wspólnego przeciwstawiania się narastającemu zagrożeniu ze strony faszyzmu i antysemityzmu. Bund oddziaływał na społeczność żyd. dzięki rozbudowanej sieci własnych organów prasowych z „FoJks-Cajtung" na czele, klasowym związkom zawodowym, spółdzielniom robotniczym, młodzieżowej organizacji Cukunft (Przyszłość) oraz działającej w łonie Centralnej Żyd. Organizacji Szkolnej, tzw. Wiktor Alter, przywódca Bundu, rozstrzelany w sowieckim wiezieniu w 1943 r. socjalizm 424 Kulturlidze (z udziałem Poalej Syjon i Ferajnigte) propagującej kulturę „proletariacką" w przeciwstawieniu do fotkistycznej ideologii dotychczasowych szkól ludowych. O jego przewadze nad pozostałymi reprezentantami lewicy świadczy liczba głosów uzyskanych w wyborach z 1922. Na listy Bundu padło wówczas 80 735 głosów (nie licząc 121 571 głosów oddanych na Kombund), podczas gdy następna w kolejności Poalej Syjon lewica zebrała ich już tylko 15 242. Dystansując się od bloków wyborczych tworzonych doraźnie przez mniej radykalne politycznie ugrupowania żyd., Bund nie zdołał sobie jednak wywalczyć własnej reprezentacji parlamentarnej. O jego rzeczywistej sile wnioskować możemy na podstawie licznego udziału w Radach Miejskich i kabałach. Największym poparciem cieszył się w województwach centralnych i północno-wschodnich. Wybory do samorządu lokalnego z 1.1938-1939 dały mu ponad 3,5% poparcia w skali całego kraju i prawie 10% głosów w miastach liczących ponad 25 tyś. mieszkańców, podczas gdy wszystkie pozostałe ugrupowania żyd. zgromadziły mniej niż 13% głosów. Z jednej strony dogmatyczny stosunek do antysemityzmu, emigracji i partii syjonistycznych skazywał go na izolację od znacznej części potencjalnych popleczników, czego nie omieszkał mu wytknąć Szymon Dubnow. Z drugiej jednak strony tylko Bund był w stanie porwać Żydów polskich do masowych akcji protestacyjnych przeciw gettu ławkowemu (IX 1937) czy pogromowi w Przytyku (strajk generalny 16 III 1936). Robotniczo-inteligencki Poalej Syjon podzielił się na tle stosunku do Kominternu i syjonizmu w VII 1920 podczas V Światowej Konferenq'i w Wiedniu na Żyd. Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą P.S. stanowiącą jego odłam prawicowy (reprezentowany głównie w USA i Palestynie) oraz lewicę noszącą od narady z 9-27IX 1921 nazwę Żyd. Związek Komunistyczny P.S., określający się w Polsce, gdzie nurt ten wówczas wyraźnie dominował, jako Poalej Syjon (lewica). Różnice programowe między obiema tendencjami wynikały z odmiennej hierarchii ważności przy starciu racji narodowych i społecznych. Prawica pozostała w Światowej Organizacji Syjonistycznej i nie śpieszyła się z rewolucją społeczną w odniesieniu do Żydów z diaspory; stawiała na hebrajski jako przyszły język narodowy; ideowo bliskie były jej koncepcje N. Syrkina, a z partii socjalistycznych - Ceirej Cijon; w Palestynie współpracowała ściśle z organizacjami pionierskimi i zawodowymi (np. Achdut ha-Awoda - Jedność Pracy) o umiarkowanie socjalistycznym obliczu. Lewica, mimo programu palestyńskiego, nie chciała mieć z syjonizmem nic wspólnego, starając się bezskutecznie o przyjęcie do III Międzynarodówki, której komunistyczne ideały w pełni podzielała. Głosiła potrzebę walki o utworzenie „republiki rad". W polityce bieżącej domagała się dla Żydów tych samych uprawnień, co Bund. Poprzez organizacje kulturalno-oświatowe, młodzieżowe (Jugent) i związkowe oraz czasopisma w języku jidysz starała się poszerzać krąg zwolenników. Mimo znacznie skromniejszych od Bundu wpływów Poalej Syjon mógł się pochwalić własnym przedstawicielem w Sejmie Ustawodawczym w osobie wybitnego historyka Ignacego Schipera. Klimat lat 30. sprzyjał w Polsce stopniowemu rozszerzaniu się wpływów P.S. (prawicy) uwidoczniającym się również w ruchu syjonistycznym. Z połączenia Ferajnigte i tzw. niezależnych socjalistów Bolesława Drobnera powstała 30 VII 1922 Partia Niezależnych Socjalistów w Polsce (od 1924 jako Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy) grupująca antyreformistycznie nastawionych socjalistów uznających specyfikę żyd. prolateriatu i jego postulaty narodowe. PNSP chciała wykorzenić „mrzonki asymilatorskie"; wypowiadała się za „zdrową" masową emigracją prowadzącą do szerokiej produktywizacji żyd. biedoty. Dążyła zarazem usilnie do likwidacji podziałów istniejących w międzynarodowym ruchu socjalistycznym, uważając się za zalążek wieloetnicznej partii proletariackiej. Po odejściu Drobnera (1928), jej czołowym działaczem był dr J. Kruk z dawnego Ferajnigte. Ruch Ceirej Cijon, rozdarty wewnętrznie jak P.S. i tak jak on posiadający centralę w Wiedniu, stał oficjalnie na gruncie teorii walki klasowej. W działalności praktycznej nacisk kładziono jednak na „rozbudowę centrum robotniczego w Palestynie" oraz „autonomii narodowo-personalnej w krajach rozproszenia". W wyborach wysuwano często kandydatów wspólnych z Poalej Syjon prawicą bądź blokiem umiarkowanych syjonistów. Z Ceirej Cijon związany był m.in. Natan Szwalbe redagujący „Nasz Przegląd", najpoczytniejsze pismo żyd. w języku polskim. Ostatnią z zasługujących na uwagę socjalistycznych partii żyd. posiadających pewne wpływy wśród Żydów polskich (głównie we wschodniej Małopolsce) była Światowa Syjonistyczna Partia Pracy 425 socjalizm Hitachdut (Ha-Poel ha-Cair - Ceirej Cijon) skupiająca robotników z Palestyny i krajów diaspory. Ożywiały ją ideały ruchu pionierskiego, niedogmatycznego socjalizmu A. D. Gordona i kultury hebrajskiej (w przeciwieństwie do jidyszyzmu). W polskim ruchu syjonistycznym występowała od 1930 zgrupowana z P.S. prawicą. Dzięki udziałowi w syjonistycznych koalicjach wyborczych posiadała sporadycznie reprezentantów w Sejmie i Senacie II RP. Ze względu na dominujące wpływy Bundu socjalistyczny charakter miały również, przynajmniej częściowo, związki zawodowe skupiające żyd. pracobiorców. W warszawskiej Radzie Krajowej klasowych związków zawodowych sympatycy Bundu i Poalej Syjon reprezentowani byli bardzo licznie. Niektóre związki, np. metalowców czy stolarzy, stawały się okresowo nieomal ekspozyturą najsilniejszych partii robotniczych. Radykalizm i zdecydowanie w działaniu ściągały na nie ostre represje. Specyficzną dla P.S. formą oddziaływania na robotników były tzw. Arbejter Heimy (Strzechy robotnicze). Ceirej Cijon, dla odmiany, mógł się pochwalić Bankiem Robotniczym (Bank ha-Po-alim) kredytującym palestyńskie inicjatywy środowisk pracowniczych. Ogólnie, żyd. organizacje związkowe były w Polsce silniejsze niż gdziekolwiek indziej. W 1939 liczyły ok. 120 tyś. członków. W Palestynie związki zawodowe powstawały wokół partii robotniczych: Achdut ha-Awoda, Mapai i Mapam. Sfederowana z Poalej Syjon (prawicą) syjonistyczno-socjalistyczna Achdut ha-Awoda (Jedność Pracy) założona w 1919 kładła nacisk na kwestie polityczne i edukacyjne. W 1930 połączyła się Ha-Poel ha-Cair tworząc Mapai (Palestyńską Partię Pracy), stawiającą sobie za cel „odrodzenie żyd. życia przez swobodną pracę zakorzenioną we wszystkich dziedzinach rzemiosła i przemysłu i rozwijanie niezależnej kultury hebrajskiej". W Palestynie chciała budować nowe społeczeństwo żyd. oparte na pracy, równości i wolności. Od 1935 stała się najsilniejszą partią w Organizacji Syjonistycznej, będąc jednocześnie w strukturach II Międzynarodówki (od 1931). Na lewo od Mapai usytuowała się Mapam (Zjednoczona Partia Robotnicza) założona w 1948 z fuzji Ha-Szo-mer ha-Cair i Achdut ha-Awoda, wierna dogmatycznemu marksizmowi i proradziecka. W latach międzywojennych rosła również rola młodzieżowych organizacji żyd. o socjalistycznym zabarwieniu. W ramach formującego się w Rosji i w Polsce w 1.1915-1917 syjonistycznego ruchu He-Chaluc (Pionier) pojawiały się od samego początku grupy nawiązujące do ideałów Ceirej Cijon i rosyjskich eserów, z których wywodził się kpt. Jehiel Trumpeldor (syjonistyczny bohater czczony jako ofiara potyczki z Arabami w 1920). Polscy chalucim, w odróżnieniu od rosyjskich, związani byli jednak formalnie z głównym nurtem syjonizmu. Ich kolektywizm ujawniał się głównie w formach organizacyjnych obozów przygotowawczych do pracy na roli (tzw. hachszara) i w koncepcji kibuców. W 1921, podczas II zjazdu, członkowie He-Chaluc w Polsce uznali się za część składową niemarksi-stowskiego ruchu robotniczego wiążąc się z czasem ściśle z działającym w Palestynie Histadrutem. Warszawa była przez wiele lat siedzibą Światowej Federacji He-Chaluc. Większym radykalizmem odznaczały się zapoczątkowane w Galicji grupy Ha- Szomer ha-Cair (Młody Strażnik) sfederowa-ne od zjazdu gdańskiego w 1924 na skalę globalną. Formy organizacyjne skautingu stosowano w nich z powodzeniem do wychowywania żarliwych, dobrze przygotowanych do czekających ich zadań, budowniczych socjalistycznej Palestyny. W obu nurtach przeważała młodzież wywodząca się ze środowisk mieszczańskich, dla której romantyczny, idealistyczny aktywizm był formą ucieczki od trudnych do zaakceptowania realiów niesprawiedliwości społecznej. W każdym z nich mocno zarysowany był również wątek wychowania militarnego. Łączna liczebność organizacji pionierskich w Polsce lat 30. przekraczała 100 tyś. osób. Ponad 20 tyś. przeszkolono do zadań związanych z kolonizacją Palestyny; większość z nich trafiła do Erec Israel jeszcze przed wybuchem wojny. W ocenie faszyzmu i związanych z nim zagrożeń socjaliści żyd. ulegali tym samym, warunkowanym przez ideologię, złudzeniom co ich pozostali koledzy. Różnice interpretacyjne nie przeszkodziły im jednak stanąć do walki w momencie bezpośredniego zagrożenia polskiej państwowości. Ich nazwiska odnajdujemy wśród poległych żołnierzy września 1939, wśród ofiar konspiracji i w rejestrach zamordowanych w obozach koncentracyjnych. Symbolicznym wyrazem ich patriotycznej postawy był udział przedstawiciela Bundu Szmula Zygielbojma obok syjonisty Ignacego Schwarz-barta w londyńskiej Radzie Narodowej. Na wschodzie, na obszarach zajętych przez Armię Czerwoną, tylko część prokomunistycznie nastawionych socjalistów była gotowa współpracować z wła- Socjal-Demokrat 426 dzą radziecką. Przywódcy Bundu Wiktor Alter i Henryk Erlich zapłacili życiem za konsekwentnie patriotyczną postawę i przywiązanie do narodowych ideałów. O ile na obszarach administrowanych przez III Rzesze działacze Bundu czy Poalej Syjon (lewicy) ginęli wraz z rodakami w gettach i obozach zagłady, o tyle w ZSRR spadały na nich zindywidualizowane drastyczne represje przy każdej próbie podejmowania nielicencjonowanej działalności publicznej. Do 1942 mieszkańcy gett obdarzali zaufaniem judenraty, w których zdecydowanie przeważali przedstawiciele średniego i starszego pokolenia o umiarkowanych bądź zachowawczych poglądach. Hitlerowska akcja likwidacyjna osłabiła jednak ich autorytet do tego stopnia, iż będące w opozycji do nich grupy młodzieży socjalistycznej i syjonistycznej w wielu miejscach przejęły rząd dusz. Utworzoną latem 1942 Żyd. Organizację Bojową (ZOB) zasilała głównie radykalnie nastawiona młodzież związana z Poalej Syjon (lewicą), Ha-Szomer ha-Cair oraz, od XII 1942, z Bun-dem. Ugrupowania te wyłoniły trzon bojowców starających się, mimo ogromnej dysproporcji sił i środków, utrudnić Niemcom kontynuowanie likwidacji gett. W akcjach żyd. samoobrony z 1943 przeradzających się nierzadko w zrywy powstańcze (Białystok, Warszawa, Wilno, Lwów, Będzin, Treblinka) socjaliści żyd. odgrywali nieodmiennie czołową rolę. Po wojnie nieliczni, którym dane było przeżyć, stanęli przed wyborem między Polską a Palestyną. Za Polską opowiedzieli się przede wszystkim członkowie Bundu, zgłaszając już we IX 1944 gotowość do współpracy z PKWN. W zmienionych warunkach politycznych i społeczno-demograficz-nych musieli jednak na nowo przemyśleć swoje założenia programowe. Rozwiązaniem najwłaściwszym - łączącym potrzebę produktywizacji z upowszechnianiem idei kolektywistycznych - wydawało się tworzenie własnych spółdzielni wytwórców w nowych skupiskach żyd. na Dolnym Śląsku. Kres wszelkim mrzonkom położyły jednak już wkrótce zmiany polityczne z 1948. Narzucona odgórnie w XII tego roku, mimo protestów szeregowych członków, decyzja KC Bundu o przyłączeniu się do nowo powstałej PZPR oznaczała w praktyce koniec s.ż. na ziemiach polskich. Odtąd rozwijał się on wyłącznie w Izraelu. Struktury Bundu przetrwały jednak do lat 60. w środowiskach emigrantów w Stanach Zjednoczonych i w Argentynie. Sh. Ayineri, The Making of Modern Zionism. The Intellectual Origins oftheJewish State, New York 1986; Essen-tial Papers on Jews and the Left, ed. E. Mendelsohn, New York and London 1997; B. K. Johnpoll, The Politics of Futility. The General Jewish Workers Bund in Poland, 1917-1942, Ithaca 1967; R. Korsch, Żyd. ugrupowania wywrotowe w Polsce, Warszawa 1925; M. Lovy, Redemption et utopie. Le judaisme libertaire en Europę centrale, Paris 1988; ,folin" vol.VIII 1994; A. Polonsky, The Bund in Polish Political Life, 1935-1939, „Polin" vol. III s. 547-77; N. Weinstock, Lepain de misere. Histoire du mouvement ouvrier juif en Europę, t. I-II, Paris 1984. Daniel Grinberg „Socjal-Demokrat, Der" - tygodnik wychodzący 1905-1907 w Krakowie (w jidysz), organ ŻPSD. Pismo redagowali kolejno H. Grossman i A. Spanlang. A.Z. Sokołów Nachum (Wyszogród 5 II 1861-Londyn 17 V 1936) - publicysta, polityk syjonistyczny. Otrzymał tradycyjne wykształcenie religijne, w zakresie nauk świeckich samouk. Karierę rozpoczął jako dziennikarz „Ha-Cefira". 1886 został jej współredaktorem, a w 1892 redaktorem naczelnym. 1896-1998 redagował także asymilatorski tygodnik „Izraelita". Kiedy w 1897 wziął udział jako korespondent w I Kongresie Syjonistycznym, stał się syjonistą i zwolennikiem Herzla. 1906 zamieszkał w Kolonii, gdzie objął redakcję „Die Welt" oraz stanowi- sko sekretarza Światowej Organizacji Syjonistycznej. 1907 założył hebrajskojęzyczny organ prasowy SOS „HaOlam". Z powodu rozbieżności z D. Wolfsohnem zrezygnował z tych funkcji w 1909 i wrócił do Warszawy. 1911 na X Kongresie Syjonistycznym został wybrany do Egzekutywy Syjonistycznej i przeniósł się do Berlina. Po wybuchu I wojny światowej wraz z kierownictwem SOS wyjechał do Londynu. Wespół z Ch. Weizmannem brał udział w pracach nad uzyskaniem deklaracji Balfoura z 2 XI 1917. Podczas konferencji wersalskiej przewodniczył Komitetowi Delegacji Żydowskich. 1920 został wybrany na przewodniczącego Egzekutywy Syjonistycznej i funkcję tę sprawował do 1931. Od 1921 do śmierci był przewodniczącym wszystkich kongresów syjonistycznych, 1931-1935 pre- 427 sport zydentem SOS oraz Agencji Żydowskiej. Spoczywa na cmentarzu na Wzgórzu Herzla (Har Herzl) w Jerozolimie. F. Sokołów, Life and Legend, Londyn 1975. J.Ż. Sokołów Podlaski (woj. mazowieckie) - gmina powstała w końcu XVI w. 1665 właściciel miasta J. K. Krasiński potwierdził prawo Żydów do własnego sądownictwa i zagwarantował ich rzemieślnikom taki sam status, jaki mieli rzemieślnicy chrześcijańscy. 1765 w mieście mieszkało 163 Żydów, w 1857 - 2275 (62% ogółu ludności), a w 1921 - 4430 (55%). Od połowy XIX w. S. stał się silnym ośrodkiem chasydyzmu; w XX w. najsłynniejszym cadykiem był I. Z. Mor-gensztern (zm. 1940). 1939 w S. było ok. 4 tyś. Żydów. Latem 1941 założono getto, a IX 1942 Żydów deportowano do Treblinki. Zachowana synagoga powstała zapewne w II pół. XVIII w. A.M. Sommerstein Emil (6 VII 1883-Nowy Jork 1957) - adwokat, działacz syjonistyczny. Ukończył prawo w 1906 oraz filozofię w 1908 na UJK we Lwowie. Był posłem na Sejm RP (1922-1927 i 1930-1939) z ramienia Organizacji Syjonistycznej Małopolski Wsch. oraz prezesem Koła Żyd. w Sejmie IV kadencji. Działał w środowisku adwokackim, będąc 1928-1932 wiceprezesem Izby Adwokackiej we Lwowie, oraz 1932-1937 członkiem Naczelnej Rady Adwokackiej. XI1939 aresztowany przez władze radzieckie; uwolniony na wiosnę 1944, od VII został przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Żydów Polskich w ZSRR, utworzonym przy Związku Patriotów Polskich. Po powrocie do kraju wszedł do PKWN jako kierownik Resortu Odszkodowań Wojennych. 1944-1946 był przewodniczącym Centralnego Komitetu Ży- dów w Polsce. Od 1946 mieszkał w Stanach Zjednoczonych. J.Ż. Sonnenberg Ber (1764-1822) - syn Sz. Zbyt-kowera, kupiec, przedsiębiorca, zwolennik chasydyzmu, fundator synagogi na Pradze. Protoplasta rodu Bergsonów, z którego wywodził się kompozytor i pianista Michał (1820-1898), a także jego syn Henri (1859-1941), prawnuk Bera, francuski filozof i pisarz, laureat Nagrody Nobla (1927). Odziedziczone po ojcu i pomnożone bogactwo zapewniło S. przywileje, niedostępne ówczesnym Żydom: obywatelstwo miasta Warszawy, prawo nabywania nieruchomości i posiadania dóbr ziemskich. Był znanym filantropem, wspomagał współwyznawców, a w testamencie zapisał duże sumy na Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych. A.C. Spira Natan ben Salomon (ok. Kraków 1585-1633) - talmudysta i kabalista. Urodził się w Krakowie, był wnukiem rabina grodzieńskiego Nalana ben Szimszon Spiry. Zajmował się także filozofią i astronomią. 1617 został rektorem jesziwy krakowskiej, gdzie zyskał wielu uczniów. Przypisywano mu liczne cuda. Interesował się magią liczb (gematria). Jego komentarze do Talmudu zawierały elementy mistyczne i kabalistyczne, co znalazło odzwierciedlenie w jego pracach. Najważniejszą, Megale amu-kot (hebr. Odsłaniający tajemnice), opublikowano po jego śmierci w Krakowie w 1637. Był to komentarz do Pięcioksięgu, który stał się jedną z podstawowych prac kabalistycznych studiowanych przez Żydów aszkenazyjskich; był wielokrotnie wznawiany. Twórczość Spiry obejmowała komentarze do Zoharu, poezje religijne, elegie poświęcone prześladowanym Żydom, podręcznik kabały. H.W. sport Początki nowożytnego sportu i gimnastyki żyd. wiążą się z ruchem syjonistycznym końca XIX w. Ruch ten widział w odnowie fizycznej narodu środek do odnowy duchowej. Na II Kongresie Syjonistycznym (1898 Bazylea) Emanuel Mandelstamm poruszył temat upośledzenia fizycznego Żydów Europy, a Max Nordau uznał „Muskeljudentum" (muskularne żydostwo) za cel na najbliższe lata. Był to początek narodowo-żydowskiego ruchu gimnastycznego. W 1898 powstało Jiidische Tunwerein Bar Kochba Berlin, jedno z pierwszych żyd. stowarzyszeń gimnastycznych w Europie, które w 1900 rozpoczęło wydawanie pisma „Judische Sportzeitung". W V 1900 w gazecie tej ukazał się manifest Co chcemy, w którym sformułowano cele, zadania i metody działania nowego ruchu. W VI 1900 ukazał się w „JS" apel JT Bar Kochba Berlin o założenie zrzeszenia żyd. zespołów gimnastycznych w Europie. Do powstania takiej organizacji i zatwierdzenia statu- 428 tu doszło jednak dopiero 22 III 1903 w Berlinie. W związku z VI Światowym Kongresem Syjonistycznym (1903 Bazylea) odbył się I Żydowski Dzień Gimnastyki. Wzięły w nim udział żyd. zespoły gimnastyczne z Berlina, Bielska-Białej, Felburga, Kolonii, Mannheim, Prośnicy, Sofii, Wiednia. Ruch gimnastyczny wszedł tym samym do programu syjonizmu światowego. Statut organizacji określił rozwój gimnastyki jako środek służący odrodzeniu narodowemu Żydów. Siedzibą organizacji został Berlin, a oficjalnym organem „JS". Przewodniczącym został dr Ernst Tuch (Bar Kochba Berlin), wiceprzewodniczący dr E. Zweig z Wiener Judischer Tunwerein). Za datę rzeczywistego powstania zorganizowanego żyd. życia gimnastycznego na świecie należy przyjąć 25 VIII 1903, gdy odbył się w Bazylei wielki pokaz gimnastyczny dla delegatów VI Kongresu Syjonistycznego, wśród których byli m.in. Theodor Herzl, Max Nordau, Emanuel Mandelstamm i inni. Do 1903 powstały w Europie (głównie w Niemczech, Austrii i na Bałkanach) następujące żyd. towarzystwa gimnastyczne: 1895 - Israelitische Tunwerein in Konstantinopel 1896-1899 - Belitz-Biała Jiidischer Tunwerein (Bielsko-Biała) VI 1898 - Zionistischer Tunwerein Makkabi Philipopol (Płowdiw) 22 X 1898 - Judischer Tunwerein Bar Kochba Berlin 1899 - I Wiener Judischer Tunwerein - Judischer Tunwerein Samson Sofia - Turn-, Fecht-und Lesenverein Aurora 1900 - Judischer Tunwerein fur Mahrisch-Ostrau und Umgebung - Judischer Tunwerein von Privoz und Umgebung - Turnklub junger Judischer Kaufleute Halberstadt - Tunwerein Zioń Wien 1901 - Judischer Turnklub Olmutz - Judischer Tunwerein Uherske-Hradiste - Judischer Tunwerein Krakau (Kraków) - Judischer Tunwerein Lemberg (Lwów) 1902 - Turnsektion des Jiidischen Vereins jugendlicher Arbeiter Wien - Judischer Turnklub Troppau - Judischer Tunwerein Koln - Judische Turnerschaft von 1902 Hamburg - Judischer Tunwerein Mannheim - Tunwerein Jung-Juda Frankfurt a.IO - Judischer Tunwerein Freiburg - Neuer Posener Tunwerein - Judischer Tunwerein Leipzig - Tunwerein Esra Miinchen - Judischer Turn-und Sportverein Breslau (Wrocław) - Judischer Tunverein Bar Kochba - Frankfurt a.IM - Judische Tunwerein Bar Kochba Bern 1903 - Judischer Tunwerein Prossnitz (Prośnica) W 1903 w żyd. towarzystwach gimnastycznych w Europie ćwiczyło ok. 2 tyś. osób. Do Judische Turnerschaft (Żyd. Organizacja Gimnastyczna) w 1903 należały jednak tylko nieliczne z wymienionych stowarzyszeń (2 z Niemiec, 6 z Austro-Węgier - w tym l z Bielska-Białej i 2 z Bułgarii). W kolejnych latach Judische Turnerschaft zwiększało liczbę klubów członkowskich. W 1907 było ich 16 (2715 ćwiczących), w 1909 - 19 (wstąpiły m.in. kluby ze Lwowa, Tarnopola i Konstantynopola), zrzeszających 1578 aktywnych oraz 1500 biernych członków. Żyd. ruch gimnastyczny zdobywał coraz więcej zwolenników w Galicji, Palestynie i Turcji. W 1911 było 27 zespołów. Ze względu na rozwijającą się sieć klubów postanowiono powołać okręgi Judische Turnerschaft. Ich organizację rozpoczęto w 1911-1912. Przed I wojną światową powołano okręgi: niemiecki, au- 429 sport stro-węgierski (Austro-Węgry bez Galicji i Bukowiny), Galicja i Bukowina, orientalny (Bułgaria, Turcja i Palestyna). Podczas XI Kongresu Syjonistycznego (Wiedeń, 2-9 IX 1913) reprezentacja skautów żyd. (ponad 1500 osób) z Galicji (m.in. członkowie żyd. towarzystwa gimnastycznego ze Lwowa) wzięła udział w wielkim popisie gimnastycznym przedstawicieli klubów zrzeszonych w Jiidische Turner-schaft. W 1914 powstały i wstąpiły do Judische Turnerschaft zespoły m.in. z Gdańska, Frankfurtu n./M, Halle i Katowic. Na początku XX w. żyd. ruch gimnastyczny i sportowy konsolidował się na terenie Galicji i Bukowiny i przyciągał coraz więcej młodzieży. Do I wojny światowej organizacja Judische Turnerschaft na tym terenie (powstała ostatecznie 29 III 1914) zrzeszała 27 organizacji (13 towarzystw gimnastycznych, 4 kluby sportowe oraz 10 drużyn skautowych). Razem okręg liczył 2776 członków, w tym 2179 aktywnych. Miasto Liczba organizacji Liczba ćwiczących Bolechów 1 20 Brody 1 108 Czortków 1 90 Dębica 1 28 Drohobycz 2 99 Gliniany 1 101 Horodenka 1 33 Jarosław 1 95 Kołomyja 1 32 Kraków 2 613 Lwów 2 534 Nadworna 1 25 Przemyśl 1 70 Sieniawa 1 30 Sambor 1 40 Stanisławów 2 214 Stryj 1 45 Tarnów 1 68 Tarnopol 3 444 Złoczów 2 87 W II Okręgowym Zjeździe (29 III 1914) uczestniczyło 26 delegatów z terenów całego okręgu. Przewodniczył dr Heinrich Sterne. Okręg liczył wtedy 27 ogniw w Galicji i jedno w Bukowinie. Wśród 27 organizacji na terenie Galicji było 13 towarzystw gimnastycznych, 4 kluby sportowe oraz 10 drużyn skautowych. Razem okręg liczył ponad 2500 członków, w tym 2179 aktywnych. Mimo ograniczonych możliwości w końcu XIX i na początku XX w. żyd. towarzystwa gimnastyczne rozwijały się także na ziemiach znajdujących się pod panowaniem carskim. W 1897 powstało Łódzkie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej w Łodzi, w 1906 liczyło 240 członków. W 1911 powstało Żyd. Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe w Tomaszowie Mazowieckim. Założycielem klubu był S. Steinman. W XII 1912 władze guberniane piotrkowskie zalegalizowały statut Łódzkiego Żyd. Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego. Prezesem tego klubu w tym okresie był dr L. Prybulski. W 1912 powstało także Zgierskie Żyd. Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi oraz ŻTSG Makabi Włocławek. Jeszcze inaczej przebiegał rozwój sportu żyd. w Warszawie. W ówczesnej sytuacji politycznej nie można było marzyć o zalegalizowaniu sportowej organizacji żyd. w tym mieście. Pierwsze koło spór- •port 43O towe żyd. powstało przy istniejącym Stowarzyszeniu Subiektów Handlowych Wyznania Mojżeszowego, istniało kilka lat. Ćwiczyć w nim mogli jedynie członkowie stowarzyszenia (bez instruktorów, planu ćwiczeń itd.). Po rewolucji 1905 SSHWM zlikwidowano i sekcja sportowa przestała istnieć. Później młodzież żyd. o poglądach lewicowych ćwiczyła w sekcji sportowej przy Stowarzyszeniu Pracowników Handlowych, młodzież narodowa była zmuszona zapisywać się wówczas w Warszawie do prywatnych szkół gimnastycznych, do których niechętnie przyjmowano Żydów, lub ćwiczyć nielegalnie w wynajętych salach. Dopiero w 1912 doszło do połączenia obu nurtów politycznych młodzieży i powstała jedna sekcja sportowa przy Stowarzyszeniu Pracowników Handlowych, w wynajętej sali szkoły dr Fiszera na ul. Smolnej. Po wyborach do I Dumy, kiedy to coraz częściej dyskryminowano i bojkotowano Żydów, gimnastyków żyd. pozbawiono sali. W związku z tym Stowarzyszenie Pracowników Handlowych wybudowało własną salę gimnastyczną na ul. Zielnej. Po wkroczeniu Niemców do Warszawy w 1915 koło przekształciło się w klub Makabi-Warszawa. W czasie I wojny światowej Jiidische Turnerschaft usiłował nie przerywać działalności, próbowano utrzymywać łączność między zespołami i okręgami. Działania wojenne znacznie ograniczyły aktywność sportową Żydów zrzeszonych w tej organizacji. Członkowie gimnastycznych klubów żyd. w Niemczech poparli w większości wysiłek zbrojny i ochotniczo wstępowali do armii niemieckiej, walcząc i ginąc na frontach w całej Europie. Żołnierze Żydzi, którzy uprawiali sport w swoich klubach w Niemczech, w miarę przesuwania się frontu w 1. 1914-1916 na Wschód, pomagali w organizowaniu żyd. towarzystw gimnastycznych na terenach okupowanych. Było to możliwe dzięki przychylnej polityce Niemiec dla tworzenia żyd. ruchu społeczno-gospodarczego na zajętych terenach. Nowym klubom władze niemieckie często przekazywały sprzęt sportowy, umożliwiały korzystanie z sal gimnastycznych, udzielały pomocy instruktorskiej (Żyd. Klub Sportowy Makabi-Warszawa 1915, ZKS Makabi-Kutno 1915, ŻKS Makabi-Płock 1915 i inne). Szybko rozrastająca się sieć klubów, rozwijanie kontaktów sportowych i organizacyjnych skłoniło działaczy gimnastycznych i sportowych do zawiązania organizacji, która zajęłaby się powołaniem centrali dla klubów na terenach zajętych przez wojska niemieckie. 25-26 XII 1916 w Łodzi odbył się zjazd organizacji gimnastycznych i sportowych żyd. z terenów zajętych przez wojska niemieckie. Powołał on Zentral-Yerband der Jiidischen Turn-und Sport-Yereine in Polen (Centralny Związek Żyd. Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych Królestwa Polskiego) z siedzibą w Łodzi; przewodniczącym został dr L. Prybulski - prezes Łódzkiego Towarzystwa Gim-nastyczno-Sportowego. Również w Łodzi odbył się (12-14 VIII 1918) II Zjazd tej organizacji, w którym wzięło udział 67 delegatów z 26 miast. W ramach imprez towarzyszących zorganizowano pokazy gimnastyczne, zawody lekkoatletyczne oraz mecz piłki nożnej. II Zjazd wybrał Komitet Centralny. Na jego czele stanął z funkcją prezesa honorowego H. Markusfeld (Częstochowa), do KC weszli przedstawiciele Częstochowy, Tomaszowa Maź., Łodzi, Zgierza, Warszawy, Będzina, Sieradza, Wrocławia, Płocka, Zambrowa, Ostrowa i Pabianic. Przy KC powołano Komitet Wykonawczy, na którego czele stanął dr L. Prybulski (Łódź). Powołano także misje związku: techniczną, filologiczną, lekarsko-sanitarną, literacko-agitacyjną i finansową. Związek składał się z 41 okręgów obejmujących tyleż miast. W1.1916-1918 w Niemczech ukazało się kilka numerów „Jiidische Monatshefte fur Turnen und Sport" (Żyd. Miesięcznik Gimnastyczny i Sportowy). W XI1916 w Berlinie odbył się I Zjazd przedstawicieli klubów żyd. z wielu miast, w tym z Wrocławia i Poznania. Wybrano władze związku. W czasie obrad uczczono minutą ciszy poległych na wojnie sportowców. I wojna światowa ograniczyła rozwój żyd. ruchu gimnastycznego i sportowego w Europie. Wielu sportowców i działaczy zginęło. Po ustaniu zawieruchy wojennej dzięki inicjatywie działaczy Okręgu Niemieckiego ZŻTGS, na którego czele stali Heinrich Kuhn, Max Kikoler, Julius Hirsch i dr Ernst Tuch, powstała myśl reaktywowania organizacji europejskiej. Prezydium Okręgu Niemieckiego nawiązało kontakt z dawnymi okręgami. Z okazji XII Kongresu Syjonistycznego (1-14 IX 1921 w Karlovych Yarach) w VIII 1921 spotkali się po wieloletniej przerwie działacze Czechosłowacji (wcześniej okręgu wschodnio-austriackiego), Austrii, Polski, Bułgarii, Jugosławii, Egiptu, Palestyny, Szwajcarii i Turcji. Zjazd, na którym był m.in. Włodzimierz Żabotyński, postanowił 431 sport reaktywować Zrzeszenie Żyd. Towarzystw Gimnastycznych i Sportowych i nadał temu ruchowi nazwę Makabi Weltverband. Kierownictwo niemieckiego okręgu Makabi było jednocześnie zarządem nowo założonego Światowego Zrzeszenia Makabi. Zarząd organizacji w 1. 1921-1924 mieścił się w Berlinie, w 1. 1924-1927 w Wiedniu, w 1. 1927-1928 w Brnie, w 1. 1928-1933 ponownie w Berlinie, a od 1933 w Londynie. Syjonistyczny ruch sportowy w Polsce 1918-1939 Po 1921 w niepodległej Polsce z wolna zaczęły się odradzać żyd. stowarzyszenia gimnastyczne i sportowe, toteż uznano za konieczne powołanie zrzeszającej je organizacji. Zadanie to powierzono działaczom sportowym z Bielska pod kierownictwem dr Erwina Mechnera. W mieście tym powołano prowizoryczne kierownictwo przyszłej organizacji. 6 VI1926 w Bielsku odbyło się walne zgromadzenie nowo powstałego Wszechświatowego Związku Żyd. Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych Makabi - Okręg Południowo-Zachodni Polski; wzięli w nim udział delegaci żyd. towarzystw gimnastycznych i sportowych z województw: krakowskiego, śląskiego i kieleckiego. Po referacie Adolfa Taglichta o celach związku wybrano prezydium, przewodniczącym został prof. Leo Fink, zastępcami Erwin Deutch i dr Erwin Mechne. Na tym walnym zgromadzeniu wyłoniła się konieczność powierzenia nowemu prezydium okręgu południowo-zachodniej Polski kierownictwa mającej powstać Centrali Okręgu Polskiego z siedzibą w Warszawie. Do czasu zwołania zjazdu wszystkich żyd. towarzystw gimnastyczno-sportowych w Polsce polecono prezydium rozpocząć przygotowania do organizowania dalszych okręgów w Polsce (przewidziano 4 okręgi). W związku z mającą się odbyć w Bielsku (26-29 VI 1926) I Krajową Uroczystością Gimnastyczno-Sportową prezydium uchwaliło zwołanie Zjazdu Delegatów wszystkich żyd. towarzystw gimnastyczno-sportowych z Polski. Zjazd w Bielsku zgromadził około 600 sportowców z całego kraju. Zawody trwały tydzień i zakończyły się wielkim pochodem przez miasto z chorągwiami i orkiestrą z udziałem około 800 osób. Wśród gości byli sportowcy żyd. z Czechosłowacji i Węgier. W1.1926-1928 centrala gimnastyki i sportu żyd. mieściła się w Bielsku; tu też podjęto pierwsze próby konsolidacji wszystkich stowarzyszeń w organizację ogólnopolską. (Z podobnymi inicjatywami występowano w innych miejscowościach). 9 XII 1928 odbył się w Krakowie Zjazd Żyd. Towarzystw Gimnastycznych i Sportowych, na którym miano utworzyć i oficjalnie zarejestrować stowarzyszenie ogólnopolskie. Wybrano Egzekutywę Żyd. Rady Wychowania Fizycznego Rzeczypospolitej Polskiej, prezesem został dr Henryk Leser (ŻKS Makabi Kraków), wiceprezesami A. Liebling i dr D. Wistreich. W myśl zatwierdzonego statutu (28 11929 przez Urząd Wojewódzki Krakowski) organizacja miała oficjalnie reprezentować żyd. towarzystwa gimnastyczne i sportowe RP. Celem było wychowanie i rozwój fizyczny młodzieży żyd. obojga płci w ramach organizacji sportowych i instytucji wychowania fizycznego na terenie Polski. Zadaniem Żyd. Rady Wychowania Fizycznego było tworzenie nowych placówek wychowania fizycznego, sportu i gimnastyki, organizowanie parków gier ruchowych, boisk, sal gimnastycznych budowa basenów pływackich i przystani wioślarskich, szkolenie instruktorów, pomoc prawna, organizacyjna i materialna dla tworzących się nowych stowarzyszeń, reprezentowanie sportu, gimnastyki i turystyki żyd. w rozmowach z czynnikami oficjalnymi w kraju i za granicą. Na zjazd organizacyjny przybyło 111 delegatów z 57 klubów sportowych, reprezentujących ok. 40 miejscowości. W 1928 i na początku 1929 akces do ŻRWF zgłosiło 79 towarzystw z 60 miejscowości. Żyd. Rada Wychowania Fizycznego starała się zachować apolityczność; na tym tle dochodziło do sporów z klubami syjonistycznymi. Stowarzyszenie działało na początku 1931. W wyniku znacznej przewagi klubów sportowych o orientacji syjonistycznej zdecydowano się powołać nową organizację, która by jawnie manifestowała swoje poglądy syjonistyczne. Z inicjatywy działaczy sportowych Bielska, Krakowa i Warszawy 16 III 1930 w Warszawie w sali im. Alberta Einsteina (Żyd. Dom Akademicki) odbył się zjazd Wszechświatowego Związku Makabi Oddział Polski. Na zjazd przybyli przedstawiciele 33 klubów żyd. z całej Polski. Klub Sportowy Szomryja-Warszawa jako jedyny reprezentował 22 towarzystwa Związku Szomryja z całego kraju, natomiast ŻKS Maka-bi-Bielsko 20 towarzystw z terenu zachodnio-południowej Polski. Gośćmi na zjeździe byli m.in.: w sport 432 imieniu Centralnego Komitetu Organizacji Syjonistycznej w Polsce dr M. Klumel, w imieniu Kola Żyd. Sejmu RP oraz z ramienia Loży B'nai Brith w Polsce dr Zussman. Zjazd postanowił: - wysłać reprezentację sportu żyd. na mające się odbyć żyd. igrzyska sportowe w Palestynie (Maka-biada), - utworzyć referat propagandowo-sportowy, - w miarę możliwości finansowych wydać organ poświęcony zagadnieniom sportu żydowskiego. Postanowiono również złożyć hołd pamięci „bojownika za wolność i honor narodu żydowskiego" J. Trumpeldora w 10 rocznicę jego śmierci. Postanowiono także rozpocząć szkolenie instruktorów gimnastycznych, proklamowano święto Lag Beomer jako święto sportu żydowskiego, polecono Egzekutywie Związku wraz z ŻRWF nawiązanie kontaktu z władzami państwowymi. Jednym z głównych zadań, jakie stawiał sobie związek, było upowszechnienie wychowania fizycznego w szkołach i organizacjach młodzieżowych. Do Rady Naczelnej Związku weszli: senator dr J. Dawidsohn - prezes, dr M. Klumel i dr Lejpuner - wiceprezesi. Wśród działaczy należy wymienić posłów I. Gruenbauma, A. Hartglasa, Helia oraz senatora M. Koernera. Prezesem egzekutywy został Zelig Rusecki. W 1934 istniały następujące okręgi Związku Makabi w Polsce: - białostocki (8 klubów), - bielski (14 klubów), - kielecki (9 klubów), - krakowski (11 klubów), - lwowski (24 kluby), - łódzki (23 kluby), - nowogrodzki (7 klubów), - wileński (3 kluby), -warszawski (31 klubów), - wołyński (9 klubów). Cztery stowarzyszenia zgłoszono bezpośrednio do centrali. Związek liczył ogółem 143 kluby, w których zrzeszał około 30 tyś. członków (bez organizacji młodzieżowych i skautowych). W 1935 liczba stowarzyszeń w 10 okręgach wzrosła do 151. W tym okresie związek liczył bez organizacji młodzieżowych i sportowych ok. 40 tyś. członków. W 1936 do organizacji Makabi należało ok. 150 klubów gimnastycznych i sportowych. Z organizacją Makabi były zrzeszone następujące organizacje młodzieżowe: Ha-Szomer-ha-Cair, Gordonia, Ha-Noar ha-Cijoni A, Ha-Noar ha-Cijoni B, Akiba, Achwa, Brit-Hakanaim, Histadrut Akademain Zionim (HAZ), Wizo, Maka-bea Rygoryzanci, Brit Trumpeldor. Stowarzyszenia młodzieżowe zrzeszały ok. 150 tyś. członków. Łączna liczba osób związanych z organizacją Makabi wynosiła w 1936 około 200 tyś. wraz z organizacjami młodzieżowymi. W 1937 związek Makabi w Polsce składał się z rady naczelnej, komitetu centralnego i 8 okręgów. Na czele rady naczelnej oraz KC stał były poseł dr Henryk Rosmarin. Przez cały okres międzywojenny związek współpracował z Państwowym Urzędem Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego oraz ze Związkiem Polskich Związków Sportowych. Często pośredniczył w sporach między klubami żydowskimi a lokalnymi władzami sportowymi. Dla ułatwienia rejestragi poszczególnych stowarzyszeń opracowano statut wzorcowy dla klubów Makabi, wydawano też regulaminy. Związek reprezentował sport żyd. na uroczystościach państwowych oraz żydowskich. Dzięki ankietom poznawał potrzeby klubów, organizował zloty regionalne, odczyty, obozy szkoleniowe dla instruktorów i przodowników ćwiczeń fizycznych, którzy otrzymywali później dyplomy Okręgowych Urzędów WF i PW oraz związkowe. Związek Makabi wspierał takie przedsięwzięcia jak obozy wypoczynkowe, górskie, morskie dla sportowców i ich rodzin, kolonie zdrowotne dla dzieci i młodzieży. Organizował stałe obozy szkoleniowe oraz patronował mistrzostwom okręgowym i ogólnopolskim o tytuł „Mistrza Makabi". Wprowadzając do komend sportowych i korespondencji język hebrajski propagował znajomość tego języka. Pod patronatem Związku organizowano biblioteki, orkiestry i chóry. Powołał także 433 sport „Fundusz Kfar ha-Makabi" dla wspierania żyd. osadnictwa sportowego w Palestynie. W celu propagowania sportu żyd. urządzał imprezy połączone z popisami gimnastycznymi, defiladami w strojach organizacyjnych, ze sztandarami i orkiestrami. Reprezentacja związku Makabi uczestniczyła w letnich Makabiadach w Palestynie w 1932 i 1935. W Makabiadzie 1932 (28 III-6 IV), w której wzięło udział 18 ekip z całego świata, startowało 66 sportowców z Polski. Reprezentacja ta zajęła I miejsce z wynikiem 368 punków, wyprzedzając Austrię (281 pkt) i USA (277 pkt). Zwycięstwa dla Polski odnieśli: Berson Fredja (w rzucie dyskiem kobiet), Grynberg Natan (gimnastyka), Józef Urkiewicz (boks), Borensztejn (boks), Biren-cwajg (boks), Finn (boks), sztafeta 4x100 m. kobiet oraz męski zespół piłki nożnej. Najsilniejszym punktem polskiej reprezentacji była Maryla Freiwald (lekka atletyka), która zajęła II miejsce w trójboju i w skoku w dal oraz III miejsce w skoku wzwyż. W Makabiadzie w 1935 (2-11 IV) reprezentacja Polski licząca 90 osób zajęła V miejsce (344 pkt). Zwyciężyła Austria (399 pkt), przed Niemcami (375 pkt), Erec Israel (361 pkt) i USA (337 pkt). Wobec niejasnych kryteriów punktowych w prasie polskiej przed powrotem reprezentacji do kraju pojawiła się nieprawidłowa informacja o zajęciu przez sportowców polskich II miejsca. Zwycięstwo odnieśli: Lucia Hornstein (bieg na 800 m kobiet), Maryla Freiwald (bieg na 80 m przez płotki kobiet, skok w dal, pentation), Grisza Szrajbman (pływanie na dystansie 200 m stylem klasycznym), Chaim Rosenberg (wielobój gimnastyczny - 12 konkurencji), dr Adam Graber (wielobój gimnastyczny - 9 konkurencji), Neudling (boks), Michael Silberbaum (podnoszenie ciężarów), Manes Blaustein (kolarstwo - wyścig na 50 km) oraz drużyna koszykówki kobiet. Organizacja Makabi w Polsce zorganizowała Zimowe Igrzyska Światowej Organizacji „Makabi" (Makabiada) w Zakopanem (2-5 II 1933). Drużyna Polski zajęła I miejsce przed reprezentacjami Czechosłowacji i Austrii. Zwycięstwa dla Polski odnieśli Izaak Wahrenhaupt (bieg narciarski na dystansie 18 km), Maksymilian Enker (saneczkarstwo), Ritzi Szwarcbard (bieg na dystansie 8 km kobiet), Regina Enker (saneczkarstwo kobiet), Ergler (jazda figurowa na lodzie mężczyzn), Henryk Miickenbrun (bieg zjazdowy) oraz sztafeta kobiet (bieg narciarski 3x5 km). Reprezentacja Polski startowała także w II Igrzyskach Zimowych Makabi (Makabiada 18-24 II 1936) Bańska Bystryca - Czechosłowacja). W zawodach uczestniczyło 11 ekip krajowych z całej Europy oraz ekipa z Wolnego Miasta Gdańsk. Drużyna polska zajęła dalsze miejsce. Jedyne zwycięstwo dla Polski odniósł Izaak Wahrenhaupt (bieg narciarski na dystansie 30 km). Między Igrzyskami (Makabiadami) w Palestynie w 1932 i 1935 odbyły się także Letnie Światowe Igrzyska Makabi w Pradze (VIII 1933). W igrzyskach wzięło udział 11 drużyn krajowych, drużyna Palestyny oraz Wolnego Miasta Gdańsk. Zwycięstwa odnieśli: Gottieb (bieg na 100 m kobiet), Gottieb, Glasner, Freiwald, Metzendorf (sztafeta 4 x 100 m kobiet), Maryla Freiwald (skok w dal, skok w wzwyż), Stiel (rzut dyskiem mężczyzn), Birenbaum, Rubin, Neuman, Stadtlender, Pilnik (w poszczególnych wagach boksu), Alojzy Ehrlich (tenis stołowy indywidualnie), Kuhl, Ehrlich (tenis stołowy - debel), drużyna piłki nożnej mężczyzn, Schónman (7-bój kobiet). W XI1938 do Związku Żyd. Towarzystw Gimnastycznych i Sportowych Makabi w Polsce należało w poszczególnych okręgach 158 stowarzyszeń: białostocki (9), bielski (15), krakowski (13), kielecki (13), lwowski (48), łódzki (25), nowogródzki (7), warszawski (28). W tym okresie najwięcej członków zrzeszały: Żyd. Towarzystwo Turystyczno-Narciarskie Makabi-Bielsko, Żyd. Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi - Bielsko, Żyd. Towarzystwo Gimna-styczno-Sportowe Bar Kochba - Katowice, Żyd. Klub Sportowy ha-Koach - Bielsko, Żyd. Klub Sportowy Katowice, Żyd. Klub Sportowy Makabi - Kraków, Żyd. Klub Sportowy Hasmonea - Lwów, Żyd. Klub Sportowy - Łódź, Żyd. Klub Sportowy ha-Koach - Łódź, Żyd. Klub Sportów Motorowych Łódź, Żyd. Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi - Warszawa, Żyd. Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Bar Kochba - Łódź, Żyd. Towarzystwo Gimnastyczne Dror - Lwów. Większość sekcji sportowych żyd. klubów należała do poszczególnych związków sportowych, np.: w XI 1938 do Krakowskiego Okręgowego Związku Tenisa Stołowego (klasa A) należało 7 klubów żyd. na ogólną liczbę 9, natomiast w klasie B 8 klubów żyd. na ogólną liczbę 17. sport 434 Piłkarze klubu sportowego Makabi w Nowym Sączu (Archiwum Dokumentacji Mechanicznej) Jedną z najpopularniejszych dyscyplin sportowych uprawianych przez Żydów była piłka nożna. W II1938 do Okręgowego Związku Piłki Nożnej w Krakowie należało: Liga Okręgowa - l klub żyd. na 15 zrzeszonych A klasa - 7 klubów żyd. na 40 zrzeszonych B klasa - 4 kluby żyd. na 27 zrzeszonych C klasa - l klub żyd. na 9 zrzeszonych. W okresie międzywojennym ruch Makabi, który od 1930 stał się organizacją ogólnopolską, wykształcił rzesze instruktorów i przodowników ćwiczeń fizycznych na kursach organizowanych przez związek pod patronatem Okręgowych Urzędów Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Przez szeregi związku przewinęły się setki tysięcy młodzieży żydowskiej. Związek dzięki ofiarności społeczności żydowskiej, subsydiom PU WF i PW oraz własnym składkom zbudował dużą bazę materialną oraz osobową dla rozwoju kultury fizycznej wśród społeczności żydowskiej. Dzięki imprezom okolicznościowym, wiecom, paradom, popisom gimnastycznym budził poczucie narodowe, dumę z przynależności do ruchu syjonistycznego i narodu żydowskiego. Jednocześnie wspierając tworzenie orkiestr, bibliotek, wystaw, wygłaszanie odczytów, propagowanie języka hebrajskiego, dążył do odnowy duchowej młodego pokolenia Żydów. Idee związku rozwijano na gruncie palestyńskim poprzez wyjazdy członków organizacji do Palestyny. Związek Makabi w Polsce w 1933 rozpoczął wydawanie miesięcznika pod nazwą „Ha-Makabi". W komitecie redakcyjnym znaleźli się działacze sportowi: Al. Aleksandrowicz, M. Dickes i Wołków. Z powodów finansowych ukazało się niewiele numerów. Wiele klubów sportowych żyd. wydawało sportowe jednodniówki okolicznościowe z okazji rocznic, zjazdów, ważnych imprez sportowych. Dodatki sportowe miało wiele gazet codziennych. Dziennikarze sportowi Żydzi należeli do Związku Dziennikarzy Sportowych. Żydowski ruch robotniczy w Polsce W początku XX wieku nastąpił powolny rozwój żyd. sportu robotniczego w Europie. Do tej pory robotnicy żydowscy, którzy chcieli uprawiać ćwiczenia fizyczne, musieli należeć do klubów niemieckich, polskich, rosyjskich itd., a także do powoli pojawiających się żyd. klubów mieszczańskich. 435 sport Jednym z pierwszych klubów typowo robotniczych żyd. był powstały w Galicji w Krakowie Klub Sportowy „Jutrzenka" (1909). Został założony z inicjatywy Żyd. Partii Socjalno-Demokratycznej, a CK Namiestnictwo we Lwowie zatwierdziło jego statut w 1910. Następny powstał w 1910 także w Krakowie, a był to Żyd. Klub Sportowy „Jugend". Po zakończeniu I wojny światowej w Polsce zaczęło powstawać wiele żyd. robotniczych klubów sportowych, które powoli konsolidowały swoją działalność i powoływały centrale ogólnopolskie ściśle związane z partiami politycznymi. Najważniejszymi z nich były: Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego „Gwiazda-Sztern" - Warszawa (1923), Żyd. Robotniczy Klub Sportowy „Siła" - Kraków (1922), Żyd. Klub Sportowy „Jutrzenka" - Sokal (1922) i inne. Najszybciej rozwijały się żyd. robotnicze stowarzyszenia sportowe w dużych miastach: Warszawa, Kraków, Łódź. Robotnicze stowarzyszenie WF „Gwiazda-Sztern" - Warszawa od pierwszych dni swojego istnienia związana była z lewicą żydowską, a później całkowicie kontrolowana była przez Poalej Syjon lewicę. Organizacja ta powołała centralę w 1929 i od tego roku bardzo szybko powiększała się sieć oddziałów „Gwiazdy". Statut Centrali SR WF „Gwiazda-Sztern" zatwierdzony został przez Komisarza Rządu w Warszawie w 1930 i w tym roku powstało najwięcej klubów tego zrzeszenia. Najbardziej popularnym sportem w SR WG „Gwiazda-Sztern" była piłka nożna. W Polskim Związku Piłki Nożnej w 1925 było zrzeszone 4 kluby pionu SR WF „Gwiazda-Sztern", w 1930 - 12, w 1934 - 21. Ogółem od 1921 (kiedy powstała pierwsza sekcja „Gwiazdy" przy Związku Zawodowym Pracowników Handlowych w Warszawie) do końca okresu międzywojennego powstało kilkadziesiąt ogniw tej organizacji. Najliczniejszym klubem tego Zrzeszenia był klub z Warszawy, który skupiał w 1928 360 członków, a w 1929 - 460 członków. W 1938 posiadał następujące sekcje: piłki nożnej, boksu, lekkiej atletyki, gier sportowych, narciarstwa, hokejową, kolarską, tenisa stołowego. Istniało także przy klubie koło dramatyczne. W 1938 stowarzyszenie to podjęło też próbę zorganizowania własnej orkiestry. W1.1933-1938 Centrala SR WG „Gwiazda-Sztern" w Warszawie zorganizowała dla członków organizacji z całego kraju 44 turnusy obozów sportowo-rekreacyjnych i kolonii dla członków organizacji w różnych miejscowościach letniskowych w całej Polsce. Wzięło w nich udział 2261 osób, w tym 1027 kobiet i dziewcząt. Ogółem organizacja zrzeszała w Polsce w różnym okresie kilka tysięcy członków. Kolejną organizacją żyd. robotniczego sportu i wychowania fizycznego było Stowarzyszenie Robotnicze Wychowania Fizycznego „Jutrznia" („Morgenstern"). Powstało w Warszawie w 1922 i przerodziło się w centralę ogólnopolską z chwilą wciągnięcia do rejestru stowarzyszeń i związków w Warszawie - 31 grudnia 1925. Oddział warszawski tej organizacji liczył w 1938 - 1775 członków, w tym 1095 czynnych sportowców. Najbardziej popularną sekcją w tym klubie była sekcja gimnastyczna (584 członków), rytmiczna (200 członków), bokserska (100 członków). Poza wymienionymi klub posiadał jeszcze sekcje: piłki ręcznej, piłki nożnej, lekkiej atletyki, sportów wodnych, kolarską i tenisa stołowego. W 1938 przewodniczącym klubu był S. Notkowski. Jeden z największych oddziałów związku istniał od grudnia 1925 w Łodzi (legalizacja statutu 13 I 1926). Posiadał on sekcje: gier sportowych, tenisa stołowego, szachową, pływacką, łyżwiarską, gimnastyczną oraz turystyki kolarskiej. Największą w tym klubie była sekcja gimnastyczna, która zrzeszała około 400 ćwiczących. Gimnastycy łódzkiej „Jutrzni" reprezentowali polski ruch robotniczy na II Igrzyskach Robotniczych w Wiedniu w 1931. Z powodu podejrzeń o agitację komunistyczną czy też sprzyjanie komunistom SR WF „Jutrznia" w Polsce było pod ciągłą obserwacją policyjną. Wiele oddziałów tego stowarzyszenia było zawieszanych bądź rozwiązywanych, np. oddział w Łodzi w 1937. SR WF „Jutrznia" w Polsce pozostawało pod wpływami Bundu. Działało do 1939. Skupiło w swych szeregach kilka tysięcy członków. Największy rozkwit SR WF „Jutrznia" w Polsce przeżywało w 1. 1929-1931, mając wtedy kilkadziesiąt oddziałów. Kolejnymi stowarzyszeniami robotniczego sportu żyd. o zasięgu ogólnokrajowym były organizacje pozostające pod wpływem Poalej Syjon prawicy - Żyd. Robotniczy Klub Sportowy „Kraft" (Siła) oraz Żyd. Robotniczy Klub Sportowy „Ha-Poel" (Robotnik). ŻRKS „Kraft" powstał w pierw- •pprt 436 szej połowie lat 20. Do Polskiego Związku Piłki Nożnej w 1925 należały 4 kluby, w 1930 - 12, a w 1934 - 21 klubów tej organizacji. W 1937 - 13 stowarzyszeń pionu ŻRKS „Kraft" wchodziło w skład Związku Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych. W 1931 podczas ogólnopolskiej narady klubów sportowych tej organizacji liczyła ona 45 stowarzyszeń i zrzeszała ok. 2000 sportowców. ŻRKS „Kraft" istniał do 1939. Żyd. Robotniczy Klub Sportowy „Ha-Poel" w Polsce jako organizacja zaczął się kształtować po 1926, tzn. po powołaniu w Palestynie organizacji sportowej noszącej taką samą nazwę o zasięgu światowym. Pierwszy klub tego typu powstał w Hajfie w 1924. W Polsce pierwsze kluby tego pionu powstawały w końcu lat 20. Jednymi z pierwszych były stowarzyszenia „Ha-Poel" w Lublinie (1929) i w Łucku (1931). Do polskiego Związku Piłki Nożnej w 1934 należało 8 klubów tej organizacji, natomiast w latach późniejszych około 20. W 1937 do Związku Robotniczych Stowarzyszeń Sportowych należało 16 klubów. Największy rozkwit organizacji „Ha-Poel" w Polsce przypada na 1. 1932-1935, kiedy to powstało kilkadziesiąt ogniw w całej Polsce. Ponowna rejestracja statutu ŻR KS „Ha-Poel" (Robotnik) jako organizacji ogólnopolskiej nastąpiła 10 V 1932 roku (często w publikacjach przyjmuje się tę datę jako datę powstania organizacji w Polsce). Stowarzyszenie istniało do 1939. Poza wymienionymi organizacjami istniało wiele żyd. robotniczych klubów sportowych o różnych orientacjach politycznych i nazwach, jak: „Jutrzenka", „Błyskawica", Maraton", „Żar", „Promień", Szturm", itp. Ogółem żyd. robotniczy ruch sportowy zrzeszał we wszystkich organizacjach wraz z przybudówkami młodzieżowymi poszczególnych partii kilkadziesiąt tysięcy członków. W okresie międzywojennym rozwijał się także odrębnie zorganizowany żyd sport, kobiecy. W końcu 1928 powstało z inicjatywy Miry Jakubowicz Zrzeszenie Żyd. Kobiecych Stowarzyszeń Sportowych. Już l VII 1929 organizacja ta zrzeszała 4 kluby kobiece, a w 1931 około 20 klubów. W 1931 związek ten wyszkolił dzięki pomocy Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego około 150 instruktorek gier sportowych i 85 instruktorek ćwiczeń gimnastycznych. W końcu lat 30 żyd. kobiecy ruch sportowy przybierał na sile, powstawały sekcje sportowe kobiece w związku Makabi, nad którymi pieczę sprawował specjalny Referat Kobiecy. Z mniej znanych ogólnopolskich żyd. organizacji sportowych należy jeszcze wymienić Związek Żyd. Stowarzyszeń sportowych „Nordyja" w Polsce. Organizacja ta znajdowała się pod wpływem Nowej Organizacji Syjonistycznej i w 1936 obejmowała około 200 sekcji sportowych, ogółem liczących 5000 członków (najczęściej sekcje te powstawały przy gniazdach organizacji skautowo-sportowej Brit Trumpeldor). W 1936 odbył się II Zjazd tej organizacji. Wśród olbrzymiej rozmaitości żyd. organizacji sportowych o różnym zabarwieniu politycznym i skupiających sportowców o różnym statusie majątkowym, zawodowym i społecznym, nie można pominąć także żyd. sportu akademickiego. Pierwsze akademickie stowarzyszenie żyd. powstało w początku lat 20 w Warszawie pod nazwą Związek Akademicki Wychowania Fizycznego. W 1928 z połączenia ZAWF i Żyd. Klubu Sportowego „Ascola" (klub istniejący przy Gimnazjum Ascola w Warszawie) powstało Żyd. Akademickie Stowarzyszenie Sportowe, które stało się członkiem Oddziału Polskiego Światowego Związku Makabi w 1932. Najbardziej znanymi członkami tego klubu byli: Fredja Berson (lekkoatletyka), Grisza i Llija Szrajb-manowie (pływanie). W 1931 stowarzyszenie to liczyło około 1000 sportowców. Działało do 1939. Analogiczne stowarzyszenie - Żyd. Akademicki Klub Sportowy - powstało 10 V 1926 przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Skupiało żyd. sportowców akademickich z całego Wilna. W 1931 posiadało sekcje: piłki nożnej, pływania, kolarską, bokserską i sportów zimowych oraz tenisa stołowego i szermierki. Żyd. sport akademicki istniał także we Lwowie i Krakowie. Turystyka W okresie międzywojennym burzliwy rozkwit przeżywała turystyka żyd. Praktycznie przy każdej organizacji społecznej, politycznej, gospodarczej istniały sekcje turystyczne. Zdecydowanie naj- 437 sport większą organizacją o tym profilu było Żyd. Towarzystwo Krajoznawcze. ŻTK powstało 31 VII 1926 Jego celem było: a) gromadzenie i opracowywanie materiałów naukowych dotyczących krajoznawstwa ziem polskich i krajów historycznie lub geograficznie z nimi związanych oraz etnografii żydowskiej, b) współudział w ochronie przyrody, krajobrazu, jak również zabytków ziem polskich ze specjalnym uwzględnieniem zabytków żydowskich, c) popularyzacja wiadomości dotyczących krajoznawstwa, d) rozbudzenie zamiłowania do zwiedzania Polski i ułatwianie tego zwiedzania. W 1934 ŻTK liczyło w całej Polsce 30 oddziałów, które organizowały wycieczki, odczyty, kursy, m.in. esperanta, dla przewodników, fotografii itp. W1. 30. ŻTK stawiało także na turystykę kwalifikowaną powołując sekcie: motocyklowe, kajakowe, narciarskie i pływackie. Towarzystwo posiadało schroniska i domy wycieczkowe stałe oraz sezonowe, m.in. w Zakopanem, Karwi, Worochcie, Zaleszczykach itd. ŻTK wydawało czasopisma, przewodniki i książki turystyczne. Organem były „Wiadomości ŻTK" oraz „Krajoznawstwo" - czasopisma poświęcone zagadnieniom turystyki, krajoznawstwa oraz badaniom osadnictwa żyd. w Polsce. Ogółem w 1. 1926-1937 ŻTK zorganizowało 1549 wycieczek, w których wzięło udział 33666 osób z całej Polski. Bardzo popularne były wycieczki przemysłowo-techniczne (zwiedzanie obiektów przemysłowych, zapoznawanie się z technologiami produkcji), wycieczki do muzeów, instytucji użyteczności publicznej, na wystawy sztuki. Ogółem z kolonii wypoczynkowych ŻTK skorzystało w tym okresie 5228 osób, a z wycieczek przy koloniach 23 tyś. osób. Wygłoszono 196 referatów i odczytów, których wysłuchało 12 tyś. słuchaczy. Tematami odczytów były: turystyka, etnografia, folklor żydowski, wrażenia z podróży oraz metodyka prowadzenia wycieczek. Odbywały się także wieczory sztuki, kursy dla kierowników wycieczek, kursy fotograficzne oraz sportowe. W ciągu 10 lat działalności do końca 1937 dla użytku ŻTK zgromadzono bibliotekę liczącą około tysiąca tomów książek naukowych ze wszystkich dziedzin krajoznawstwa i turystyki oraz 200 map. Otwarto przy Centrali ŻTK laboratorium fotograficzne dostępne dla członków stowarzyszenia. ŻTK działało do 1939. Drugim pod względem zasięgu i liczebności członków towarzystwem turystycznym było Żyd. Akademickie Koło Miłośników Krajoznawstwa. Pierwszy oddział tego stowarzyszenia powstał w Warszawie 24 marca 1923. Od 20 do 21 grudnia 1925 odbył się w Warszawie Zjazd Żyd. Akademickich Kół Miłośników Krajoznawstwa. Do związku tego należały ogniwa żyd. akademickiej turystyki z ośrodków akademickich w Polsce. ŻAKMK istniało do 1939. Żyd. sport i turystyka rozwijały się praktycznie we wszystkich kierunkach i we wszystkich znanych ówcześnie dyscyplinach sportu. Członkowie żyd. stowarzyszeń odgrywali istotną rolę w ruchu sportowym w Polsce. Sportowcy żyd. obok dyscyplin tak popularnych jak piłka nożna, pływanie czy też tenis stołowy uprawiali dyscypliny mniej popularne, takie jak jazda konna, samoobrona, szybownictwo (koniec lat 30.), żeglarstwo itp. W latach międzywojennych sportowcy żyd. ustanowili 34 indywidualne rekordy Polski oraz 10 rekordów drużynowych (w biegach sztafetowych). Indywidualnie zdobyli 84 razy tytuł indywidualnego mistrza Polski w poszczególnych dyscyplinach sportowych oraz 24 tytuły mistrza Polski drużynowo. 126 razy sportowcy żyd. obojga płci bronili barw biało-czerwonych w drużynach reprezentacyjnych w spotkaniach międzypaństwowych. W polskich ekipach na Igrzyska Olimpijskie było 5 żyd. sportowców, 4 drużyny żyd. uczestniczyły w rozrywkach najwyższych klas Polski. Najwybitniejszymi sportowcami żydowskimi w Polsce byli: Alojzy („Alex") Erlich (Komańcza k. Sanoka 111914-?), tenisista stołowy, zawodnik „Jutrzenki" i „Hasmonei" - Lwów, 6-krotny medalista mistrzostw świata, zwycięzca m.in. międzynarodowych mistrzostw Anglii, Francji, Irlandii. MŚ 1935 - 3 m (gra pojedyncza), 3 m (drużynowo) r 438 MŚ 1936 - 2 m (gra pojedyncza) MŚ 1937 - 2 m (gra pojedyncza) MŚ 1939 - 2 m (gra pojedyncza), 3 m (gra podwójna). Roman Kantor (Łódź 15 11912-?) szermierz, zawodnik ŁKS Łódź od 1934, a później Wojskowego Klubu Sportowego Łódź. Dwukrotnie przyczynił się do zdobycia przez WKS Łódź drużynowego mistrzostwa Łodzi w szermierce. W 1935 zdobył mistrzostwo Warszawy w szpadzie, a w 1936 II miejsce w otwartych mistrzostwach Lwowa. W indywidualnym turnieju szpady w XI Letnich Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie odniósł 5 zwycięstw w grupie eliminacyjnej, 7 zwycięstw w walkach ćwierćfinałowych (m.in. z późniejszym mistrzem olimpijskim Friccardim (Włochy), 4 zwycięstwa w półfinałach ale niestety, nie zakwalifikował się do finału. W drużynowych walkach szpady odniósł 5 zwycięstw, przyczyniając się do zajęcia przez reprezentację Polski 5-8 miejsca w turnieju. Maryla Freiwald (1910-?), lekkoatletka, reprezentantka Polski, zawodniczka ŻKS Makabi - Kraków, 7-krotna mistrzyni Polski (bieg na dystansie 80 m przez płotki, skok w dal, skok w dal z miejsca - w 1.1927-1936. W Światowych Igrzyskach Kobiet w 1930 zajęła 3 miejsce (sztafeta 4 x 100 m) i 4 miejsce (bieg na dystansie 80 m przez płotki). Była uczestniczką Makabiad 1932 i 1935 w Palestynie, zwyciężając w wielu konkurencjach. Szapsel (Szapsla) Rotholc (1915-?), bokser kategorii muszej, zawodnik SR WF „Gwiazda-Sztern" - Warszawa, brązowy medalista Mistrzostw Europy 1934, mistrz Polski 1933 oraz wicemistrz Polski 1934, 16 razy występował w reprezentacji Polski w 1. 1934-1939 (15 zwycięstw, l porażka). Był jednym z najwybitniejszych bokserów tej wagi w Europie. W czasie wojny był policjantem w getcie w Warszawie, po wojnie z tego powodu został napiętnowany przez środowiska żydowskie. Leon Sperling - piłka nożna, olimpijczyk 1924, zawodnik „Cracovii" - Kraków. Występował 21 razy w reprezentacji Polski (1921-1930). Ilja Szrajbman - pływak, wielokrotny reprezentant Polski i medalista mistrzostw Polski, olimpijczyk 1936 roku w Berlinie. MP 1931 rok - l m (200 m - styl klasyczny) MP 1932 rok - l m (200 m - styl klasyczny) MP 1934 rok - l m (200 m - styl klasyczny) MP 1935 rok - l m (400 m - styl dowolny). Maksymilian Enker (saneczkarstwo), wielokrotny reprezentant Polski w saneczkarstwie, zawodnik ŻKS Makabi - Krynica. W mistrzostwach Europy w 1935 w Krynicy (Polska) w saneczkarstwie zdobył tytuł wicemistrza Europy. Z wielu wybitnych sportowców na arenie krajowej, którzy często byli reprezentantami kraju, należy wymienić: tenis stołowy - E. Gutek-Schiff, S. Finkelstein, narciarstwo - Henryk Miicken-brun, boks - Leo Rundstein, pływanie - Gerasim Szrajbman (brat Ilji Szrajbmana), Ernest Schónfeld, Gertruda Dawidowicz, podnoszenie ciężarów - Weingarten i inni. Największe sukcesy drużynowe w mistrzostwach Polski zawodnicy żyd. odnosili w piłce wodnej. Drużyna KS „Jutrzenka" - Kraków była mistrzem Polski w 1.1925-1927, a ŻKS Makabi - Kraków w 1. 1928-1932. W tenisie stołowym Żydzi praktycznie całkowicie zdominowali mistrzostwa Polski w okresie międzywoj ennym. W1.1933-1939 wśród mężczyzn mistrzami Polski w tej dyscyplinie byli: Alojzy Erlich, E. Gutek-Schiff i S. Finkelstein. Także drużynowo mistrzostwa Polski w tenisie stołowym zdominowały drużyny żydowskie. W 1. 1932-1939 zwyciężały ŻKS „Makabi" - Łódź, ŻKS „Hasmonea" - Lwów, ŻKS „Samson" - Tarnów, i ŻKS „Hasmonea" - Warszawa. Sportowcy Żydzi odnosili też sukcesy w takich dyscyplinach jak: pływanie, lekka atletyka kobiet i szachy. W okresie międzywojennym szachiści żyd. z Polski należeli do ścisłej czołówki światowej. Tacy zawodnicy, jak Szymon Winawer (1838-1920), Akiba Rubinstein (1882-1961), Ksawery Tartako-wer (1877-1956), Dawid Przepiórka (1880-1940), Henryk Frydman (1903-1942 ?), Mieczysław Najdorf (1910-?), Aleksander Goldstein (1911-?) weszli do historii szachów światowych. 439 sport Reprezentacja Polski w składzie: A. Rubinstein, K. Tartakower, D. Przepiórka, M. Makarczyk i P. Frydman osiągnęła największy sukces w historii polskich szachów zdobywając na III Olimpiadzie Szachowej w 1930 (Hamburg) złoty medal. Natomiast kolejna reprezentacja Polski w 1931 zdobyła medal srebrny (IV Olimpiada Szachowa 1931 Praga). Zdecydowanie najwybitniejszym szachowym mistrzem z Polski i zarazem najbardziej utytułowanym był Akiba Rubinstein, teoretyk, mistrz gry końcowej, zwycięzca lub współzwycięzca 20 światowych turniejów. Od 1963, dla upamiętnienia osiągnięć Akiby Rubinsteina rozgrywany jest w Polanicy Zdrój (Polska) Międzynarodowy Turniej Szachowy im. Akiby Rubinsteina. W 1. 30 wielu wybitnych działaczy, sportowców i instruktorów wyjeżdżało z Polski do Palestyny oficjalnie korzystając z certyfikatów lub nielegalnie np. wykorzystując reprezentowanie barw Polski na Makabiadach w Palestynie w 1932 i 1935. Przykładem takiej zawodniczki była Fredja Berson, reprezentująca Polskę na pierwszej Maka-biadzie 1932, która później startowała w barwach Erec Israel w drugiej Makabiadzie w 1935. Z działaczy sportowych wyjechał m.in. jeden z twórców organizacji Makabi w Polsce, zasłużony organizator piłkarstwa żyd. - Zelik Rusecki (był on przez szereg lat prezesem Warszawskiego Okręgowego Związku Piłki Nożnej). Do Palestyny wyjechał także pierwszy żyd. absolwent Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie - Nachum Lebenbaum i inni. Sportowcy żyd. przed wybuchem wojny w 1939 wzięli udział w zbiórkach pieniężnych na Fundusz Obrony Narodowej, uczestniczyli następnie w kopaniu rowów przeciwlotniczych oraz zdobywali umiejętności sanitarne na kursach organizowanych przez związek Makabi w Polsce. We wrześniu 1939 oraz w latach II wojny światowej ginęli w gettach (np. w getcie w Warszawie zginął Ilja Szrajbman), mordowani byli w obozach śmierci, walczyli w gettach i w partyzantce, wstępowali też do oddziałów polskich walczących na różnych frontach (m.in. dr Adam Graber, lekarz, wybitny gimnastyk żydowski, uczestnik Makabiad 1932 i 1935 roku w Palestynie, zginął śmiercią żołnierza w schronie szpitalnym pod Monte Cassino w 1944). Sport żydowski w Polsce w 1. 1945-1950 Wraz z częściowym odrodzeniem się w 1. 1945-1950 życia społeczności żyd. w Polsce, powołaniem legalnych i nielegalnie działających partii politycznych o rodowodzie przedwojennym, następował także proces powstawania instytucji życia społeczno-kulturalnego i zawodowo-gospodar-czego. Wśród instytucji kulturalnych odradzały się także zręby kultury fizycznej i sportu ocalałego społeczeństwa żyd. Największą żyd. organizacją sportową był Związek Robotniczych Klubów Sportowych „Gwiazda" w Polsce, który obejmował 12 klubów. Powstawały one m.in. w takich miastach, jak: Wrocław (boks - 1946, tenis stołowy, piłka nożna - 1947), Legnica (tenis stołowy - 1946, piłka nożna -1947), Świdnica (piłka nożna, tenis stołowy - 1947), Kamienna Góra (piłka nożna - 1947), Dzierżoniów (piłka nożna - 1948), Wałbrzych, Duszniki Zdrój, Bolkowice, Łódź. Ostatnie cztery działały na początku 1947. Obok Związku Robotniczych Klubów Sportowych „Gwiazda", które reprezentowały sportowców żyd. o orientacji lewicowej, powstawały kluby, które deklarowały apolityczność, a często reprezentowały poglądy innych kierunków politycznych. Powstały m.in. żyd. kluby sportowe w następujących miastach: - ŻKS Wrocław (piłka nożna, tenis stołowy - 1946, siatkówka, boks - 1947) - ŻKS Zagórze (Pilawa Górna), przeniesiony następnie do Bielawy (piłka nożna, tenis stołowy, kolarstwo - 1946) - ŻKS Wałbrzych (piłka nożna, tenis stołowy, boks, szachy - 1946) - ŻKS Świdnica (piłka nożna, tenis stołowy - 1946) - ŻKS Kłodzko (tenis stołowy, piłka nożna - 1946) - ŻKS Żary (tenis stołowy - 1946, piłka nożna - 1947) - ŻKS Chojnów (tenis stołowy - 1946) spółdzielczość 440 - ŻKS Legnica (tenis stołowy - 1946, piłka nożna - 1947, szachy - 1948) - ŻKS Jawor (tenis stołowy - 1946) - ŻKS Dzierżoniów (tenis stołowy - 1946, piłka nożna - 1947, boks - 1948) - ŻKS Pietrolesie (Pieszyce) (tenis stołowy - 1946) - ŻKS Biały Kamień (tenis stołowy - 1946) - ŻKS Szczecin (boks, tenis stołowy - 1946) - ŻKS Bielawa (tenis stołowy) - ŻKS Ząbkowice Śląskie Kluby te brały udział w zawodach lokalnych w poszczególnych dyscyplinach sportu. W1. 1946-1947 na Dolnym Śląsku uprawiało sport ponad tyś. sportowców żydowskich. Do najwybitniejszych sportowców żyd. tego okresu możemy zaliczyć zawodnika „Cracovii" (Kraków) Szymona Blondera (tenis stołowy). Był on mistrzem Polski w tenisie stołowym w 1947. Mistrzynią Polski w tenisie stołowym w 1948 była zawodniczka ŻRKS „Gwiazda" (Wrocław) - Nina Glazner, natomiast mistrzynią Polski w pływaniu w 1946 (100 m styl dowolny) była ocalała z zawieruchy wojennej wielokrotna przedwojenna mistrzyni Polski - Gertruda Dawidowicz. Ogółem w 1.1945-1950 powstało i działało kilkadziesiąt żyd. klubów sportowych, które rozwinęły ograniczoną działalność. W końcu 1949 zapadła ostateczna decyzja czynników państwowych w sprawie likwidacji żyd. partii, organizacji i stowarzyszeń. W tym czasie zlikwidowane zostały ostatnie żyd. kluby sportowe. Wydawało się, że decyzja ta ostatecznie kładzie kres ponad 50-letniej tradycji żyd. gimnastyki, sportu, rekreacji i turystyki w Polsce, która rozpoczęła się w Bielsku-Białej w 1896 (Austro-Węgry), a zakończyła się z końcem 1949 i początkiem 1950. Kontynuacją tradycji żyd. gimnastyki i sportu w Polsce jest reaktywowany w 1990 w Warszawie Klub Sportowy Makabi, który powstał jako organizacja o zasięgu ogólnopolskim. Został zorganizowany z inicjatywy warszawskiej młodzieży żydowskiej. Jarosław Rokicki spółdzielczość Rozwój ruchu spółdzielczego wśród ludności żyd. w Polsce datuje się od 1898, kiedy w Wilnie powstała pierwsza spółdzielnia pod nazwą Wileńskie Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe. Celem jej miało być udzielanie kredytu rzemieślnikom i drobnym kupcom żyd. Początki spółdzielczości żyd. pod panowaniem rosyjskim były bardzo trudne. Rozporządzenie z 1902 dotyczące składu osobowego władz towarzystw oszczędnościowo-pożyczkowych organizowanych na zasadach spółdzielczych stanowiło, że zarząd i rada każdej spółdzielni ma się składać w 2/3 z chrześcijan, a tylko w 1/3 z osób wyznania mojżeszowego. Rygory te złagodzono w 1.1904-05, gdy wprowadzono znowelizowaną ustawę z 1895 o instytucjach drobnego kredytu. Statuty opracowane na jej zasadach stanowiły podstawę do uruchomienia i działania spółdzielni kredytowych. W początkowym etapie rozwój spółdzielczości na ziemiach polskich obejmował głównie organizację kooperatyw kredytowych, występujących pod różnymi postaciami, np. banków ludowych, towarzystw oszczędnościowo-pożyczkowych, kas przemysłowców, towarzystw wzajemnego kredytu. Idea spółdzielni kredytowych zyskała dużą popularność wśród ludności żyd., której znaczna część zajmowała się drobnym handlem i rzemiosłem. Spółdzielnie bowiem dawały szansę uzyskania niewielkich kredytów niezbędnych do uruchomienia i funkcjonowania przedsiębiorstw, którymi nie interesowały się duże banki. W 1914 podejmowano także próby zorganizowania spółdzielni żyd. innego typu (rzemieślnicze, spożywców). Powstające pierwsze tego rodzaju placówki napotykały jednak duże trudności, stwarzane głównie przez rosyjską administrację. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę spółdzielczość, także żyd., weszła w okres ożywionego rozwoju. Dotyczyło to zwłaszcza spółdzielczości handlowej, gdyż w warunkach wojennej i powojennej reglamentacji handlu administracja przyznawała pewne przywileje spółdzielniom. Niejedna z nich miała wprawdzie spółdzielczą formę prawną (która dawała pewne korzyści), choć w rzeczywistości kryły się za nimi spółki niewielu osób. Zniesienie reglamentacji po 1921 doprowadziło do likwidacji zrzeszeń o doraźnych celach, natomiast pozostały spółdzielnie zawiązane na 441 spółdzielczość trwalszych podstawach. Zaznaczyć jednak należy, iż charakter żyd. spółdzielczości, obejmującej dziedziny szczególnie wrażliwe na wahania koniunktury, czynił ją stosunkowo mniej stabilną. Niemałe zasługi dla utrzymania i rozwoju spółdzielni żyd. położył American Jewish Joint Distribution Committee, który (za pośrednictwem utworzonej wspólnie z Jewish Colonization Association fundacji American Joint Reconstruction Foundation) wspomagał odbudowę żyd. placówek gospodarczych, a także udzielał pomocy żywnościowej w najtrudniejszych miesiącach powojennych. Potrzeba kapitału, związana z odbudową gospodarki, sprzyjała także spółdzielniom kredytowym. Wkrótce okazało się jednak, że spółdzielnie te - po początkowym gorączkowym rozwoju interesów -dotknął głęboki kryzys, podobnie jak cały system bankowy w Polsce. Spowodowany był inflacją, która w ciągu paru lat podkopała byt wielu instytucji i doprowadziła do upadłości słabszych finansowo spółdzielni. Te zaś, które zdołały przetrwać, borykały się z poważnymi trudnościami. Mniejsze znaczenie miały spółdzielnie rzemieślnicze oraz wytwórczo-handlowe. Głównym ich zadaniem było ułatwienie zrzeszonym rzemieślnikom nabycia na dogodnych warunkach surowców i materiałów do produkcji, a także pomoc w sprzedaży gotowych wyrobów. Nie zmieniało to warunków i metod produkcji, które miały największy wpływ na koszty i ceny towarów, toteż w obliczu rozwoju masowej wytwórczości fabrycznej oraz niedostatecznego popytu rzemieślnicy odczuwali trudności zbytu. Spółdzielcza organizacja zakupu surowców oraz zbytu wyrobów, a także informowanie członków o sytuacji na rynku i zapotrzebowaniu na ich wyroby, miały pewne znaczenie dla zamożniejszych rzemieślników, którzy zajmowali się produkcją stosunkowo większych ilości towarów. Niektóre spółdzielnie spełniały także rolę nakładców, przekazując członkom zamówienia i dostarczając niezbędne surowce. Również spółdzielnie rzemieślnicze odczuły dotkliwe skutki inflacji z powodu szybkiego wzrostu cen surowców, a także bankructw kupców-nakładców, którzy wypłacali należność producentom dopiero po sprzedaży wyrobów. Reformy skarbowe 1924, a zwłaszcza związany z nimi wzrost obciążeń podatkowych i tzw. kryzys postabilizacyjny, odbiły się ujemnie na całym ruchu spółdzielczym w Polsce i dopiero poprawa koniunktury zapoczątkowana w 1926 umożliwiła ponowny jego rozwój. Według danych z 1.1925-1933 istniały w Polsce 4 żyd. związki rewizyjne; dwa w Warszawie: Związek Żyd. Spółdzielni w Polsce (powstał w 1921) i Związek Żyd. Kupieckich Stowarzyszeń Spółdzielczych (od 1928, pod wpływami Agudas Isroel) oraz dwa we Lwowie: Powszechny Związek na Wzajemnej Pomocy Opartych Spółdzielni (od 1901) i Centrala Związków Spółdzielni Samopomocowych (od 1931), a liczba zrzeszonych w nich kooperatyw wzrosła w tym czasie z 598 do 1004. W 1933 około 90% stanowiły spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe, po 2% spółdzielnie rolnicze i rzemieślnicze, 3% robotnicze oraz 5% pozostałe (w tym mniej niż 1% budowlane i spożywców). Liczby te nie oddają jednak całości żyd. ruchu spółdzielczego, gdyż sporo spółdzielni pozostawało poza organizacjami albo też należało do ogólnych związków rewizyjnych, zwłaszcza robotniczych. Tak więc spółdzielnie znajdujące się pod wpływami Bundu należały do Związku Rewizyjnego Robotniczych Spółdzielni w Polsce (od 1926 do Związku Spółdzielni Spożywców „Społem"). Nie ma też możliwości ustalenia liczby Żydów, którzy należeli do spółdzielni nie deklarujących charakteru narodowościowego, zwłaszcza do spółdzielni spożywców. Związki żyd. wydawały kilka własnych czasopism. Specyficzną cechą żyd. ruchu spółdzielczego było powstawanie licznych drobnych stowarzyszeń, zrzeszających niezamożnych kupców i rzemieślników, w tym także chałupników. Nieraz cele takich spółdzielni ograniczały się tylko do niektórych funkcji, jak np. spółdzielnie zakupujące mąkę dla piekarzy, bydło dla rzeźników, nasiona i narzędzia dla rolników. Członkowie ich chcieli tą drogą obniżyć koszty własne. Powstawały również spółdzielnie, które pozwalały połączyć drobne kapitały członków dla wspólnego przedsięwzięcia, jak np. spółdzielnia autobusowa w Równem na Wołyniu. Znaczna liczba żyd. spółdzielni wytwórczych powstała w branży skórzanej (garbarstwo, produkcja obuwia itp.). Tworzenie ich było inicjowane przez branżowe związki zawodowe i statuty przewidywały, że należeć mogą do nich wyłącznie członkowie odpowiedniego związku. Przesłanką dla ich spółdzielczość 442 zakładania była katastrofalna sytuacja robotników i rzemieślników, a zwłaszcza znaczne bezrobocie. Działacze związkowi oraz pracownicy mieli nadzieję, że spółdzielcza organizacja produkcji przyczyni się do rozwiązania problemów. Analogiczne podłoże miały spółdzielnie szczeciniarsko-szczotkarskie w Międzyrzecu Podlaskim i okolicy, gdzie tradycyjnie istniał ośrodek tej branży. Brak surowca (przed 1914 dostarczanego z Rosji) stał się przyczyną ograniczenia produkcji, toteż spółdzielnia miała za zadanie przede wszystkim zapewnić jego dostawy, a następnie zorganizować przetwórstwo. Okazało się jednak, że Misja Handlowa ZSRR nie zdołała zagwarantować systematycznych i trwałych dostaw szczeciny, źródła prywatne były nazbyt kosztowne i w rezultacie kooperatywy upadły. Spółdzielnie żyd. znajdowały się głównie w miastach, w województwach centralnych i wschodnich (w województwach zachodnich nie było ani jednej spółdzielni żyd.), a wśród ich członków dominowali kupcy, rzemieślnicy i drobni przemysłowcy. Większość spółdzielni nieżyd. miała natomiast najczęściej siedziby we wsiach, a członkami ich byli rolnicy. W 1933 nastąpiła reorganizacja spółdzielczości, a w jej wyniku zlikwidowano obydwa związki żyd. istniejące we Lwowie. Niektóre spółdzielnie związkowe upadły w rezultacie kryzysu, inne przyłączono do pozostałych związków i w 1938 działały w Polsce ogółem 782 żyd. kooperatywy związkowe. Liczba ich członków wzrosła w 1.1926-1930 ze 185 tyś. do 263 tyś., by następnie spaść do 221 tyś. w 1933 i 141 tyś. w 1937. Prawdopodobnie jednak większość żyd. spółdzielni nie należała do związków rewizyjnych. Spółdzielnie żyd. utworzyły także własne centrale gospodarcze, o których jednak niewiele wiadomo. Pierwszy zjazd rzemieślników żyd. obradujący w Warszawie w 1919 powołał do życia Związek Żyd. Rzemieślniczych Stowarzyszeń Spożywczych. Początkowo głównym jego zadaniem było ułatwienie otrzymywania przez spółdzielnie członkowskie (nieraz niewielkie) reglamentowanych surowców niezbędnych do produkcji, zwłaszcza w rzemiosłach spożywczych. Wkrótce zakres jego działalności uległ rozszerzeniu, z czym łączyła się zmiana nazwy w 1923 na Związek Surowcowo-Wytwórczych Spółdzielni Rzemieślniczych RP z o.o. w Warszawie. W połowie 1921 Związek zrzeszał 34 spółdzielnie, rok później - 44. Według danych za pierwszy rok działalności, 75,8% surowców i materiałów dostarczył Związek spółdzielniom zrzeszonym, a pozostałą część niezrzeszonym. Obroty obejmowały surowce dla rzemiosł spożywczych, odzieżowych, dziewiarskich, obuwniczych i papierniczych; zaledwie 1,3% całości dostaw stanowiły maszyny i urządzenia. Spółdzielnie rolnicze Galicji Wschodniej utworzyły centralę „Chema" Zjednoczone Związki Mleczarskie i Rolnicze. Centralą finansową Związku Żyd. Kupieckich Stowarzyszeń Spółdzielczych był początkowo Bank dla Spółdzielni S.A. w Warszawie, a na początku 1. 30. rolę tę zaczął pełnić Centralny Bank Spółdzielczy sp. z o.o. w Warszawie. We Lwowie istniały: Centrala Kredytowa Kooperatyw Żyd. oraz Bank Spółdzielczy Powszechnego Związku Spółdzielni, zaś w Wilnie: Centralny Bank Ludowy Spółdzielni Żyd. Spółdzielnie bundowskie utworzyły w 1923 Robotniczą Centralę Kredytową (w tym czasie należało do niej 25 stowarzyszeń). Wielki kryzys gospodarczy zapoczątkowany w 1929 i spowodowane nim bezrobocie stały się przyczyną licznych prób organizowania spółdzielni w rozmaitych dziedzinach, których celem było stworzenie miejsc pracy zgodnych z kwalifikacjami ich członków. Prawdopodobnie najczęściej spółdzielnie te nie należały do związków rewizyjnych i tylko niektóre z nich zdołały przetrwać dłużej. O ich działalności mamy jedynie fragmentaryczne wiadomości. W Warszawie próbowano zakładać spółdzielnie zrzeszające muzyków, przede wszystkim z inicjatywy działaczy lewicy ruchu robotniczego. Miały one - poza dostarczeniem pracy muzykom -umuzykalniać młodzież robotniczą. Taką działalność podjęła spółdzielnia „Orfeusz"; zgromadzenie jej członków zobowiązało zarząd, by podjął starania celem utworzenia orkiestry symfonicznej. W 1930 powstała spółdzielnia „Muza", a dwa lata później „Metronom", po kilku latach zostały jednak wykreślone z rejestru spółdzielni z powodu nikłej działalności. W 1933 powstała spółdzielnia „Ohel Tora" (Namiot Wiedzy), założona przez 10 osób, którą sąd zarejestrował dopiero w 1936. Statut przewidywał prowadzenie męskiej religijnej szkoły powszechnej w Warszawie. Dwa lata później sąd warszawski zarejestrował spółdzielnię „Szaarej Tora" (Wrota Wiedzy) o analo- 443 spółdzielczość gicznym celu. Prawdopodobnie było znacznie więcej prób tworzenia kooperatyw zrzeszających członków o zawodach wymagających specjalnego wykształcenia i zdolności, lecz nie dysponujemy informacjami o ich działalności. W drugiej połowie 1. 30. nasiliły się tendencje do tworzenia spółdzielni wytwórczych i pracy, jednak żywot wielu z nich był bardzo krótki, a działalność pozostałych nader skromna. Przyczyną była sytuacja gospodarcza kraju, a także niedostateczne umiejętności organizacyjne spółdzielców. Trudności potęgował brak związku rewizyjnego tej kategorii kooperatyw, a więc ograniczone możliwości zasięgnięcia rady i konsultacji. Dziedzina ta stała się terenem rozmaitych eksperymentów, skazanych na niepowodzenie. II wojna światowa i okupacja przyniosły zniszczenie całego dorobku spółdzielczości żyd. w Polsce. Działacze i członkowie spółdzielni przeważnie zostali zamordowani, mienie spółdzielcze zniszczone lub skonfiskowane dla potrzeb III Rzeszy. Po wyzwoleniu działacze żyd. rozmaitych nurtów politycznych podjęli inicjatywę odbudowy spółdzielczości, widząc w deklaracjach Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, a następnie Rządu Tymczasowego nadzieje na uzyskanie poparcia dla tej formy społecznej organizacji życia gospodarczego. Spółdzielczość - w oczach przeciwników, syjonistów - otwierała także perspektywę odrodzenia osiedla żyd. w Polsce i zapobieżenia emigracji, natomiast syjoniści dostrzegali w niej szansę na przebudowę struktury zawodowej. Pogląd, że tzw. produktywizacja Żydów - czyli przejście od zajęć usługowych (zwłaszcza handlu) do zawodów wytwórczych (zwłaszcza robotniczych) - jest koniecznością, podzielali zwolennicy rozmaitych ideologii, walczących ze sobą w innych dziedzinach. Drogą do realizacji tego celu była m.in. spółdzielczość wytwórcza, określana jako spółdzielczość pracy. Wytyczne dotyczące zakładania spółdzielni opracował Centralny Komitet Żydów w Polsce. W połowie 11945 powstała Kasa dla Spraw Produktywizacji Żydów, która podjęła finansowanie warsztatów zakładanych przez spółdzielnie oraz przez indywidualnych rzemieślników, a także pośredniczyła w przekazywaniu im maszyn i narzędzi przysyłanych przez zagraniczne organizacje żyd. Prawdopodobnie pierwsze spółdzielnie zaczęły powstawać od wiosny 1945, a ruch spółdzielczy rozwijał się w miarę repatriacji z ZSRR oraz postępów osadnictwa, zwłaszcza na Dolnym Śląsku. Pod koniec 1945 istniały 23 spółdzielnie żyd. zatrudniające około 800 osób (9 krawieckich, po 3 budowlane i elektromechaniczne, 2 spożywcze i 6 innych, zapewne usługowych). 9 spółdzielni istniało w Łodzi, 4 na Dolnym Śląsku, 3 w Warszawie, 2 w Krakowie i po jednej w Białymstoku, Częstochowie, Lublinie, Sosnowcu i Tarnowie. Jakkolwiek zasadnicze stanowisko władz sprzyjało rozwojowi spółdzielczości, działacze inicjujący ich zakładanie napotykali liczne przeszkody praktyczne. Niełatwo było uzyskać odpowiednie lokale w zniszczonych wojną miastach, zaświadczenia spółdzielczego związku rewizyjnego o celowości założenia spółdzielni, a wreszcie środki finansowe i wyposażenie zakładu. Niejednokrotnie brakowało również surowców. Często przygotowania do uruchomienia spółdzielni trwały długo, a ludzie, którzy zamierzali ją uruchomić (często powracający z obozów lub wychodzący z kryjówek) musieli rozpocząć pracę, by zdobyć środki utrzymania. Przedłużające się starania o utworzenie kooperatywy kończyły się nieraz rezygnacją inicjatorów. Trudności obiektywne splatały się często z problemami socjo-psychologicznymi. Po latach okupacji wielu Żydów nie wiedziało, co dalej począć. Irena Hurwic-Nowakowska, autorka socjologicznej analizy sytuacji Żydów pisała: „Byli to ludzie, którzy albo wyszli z ukrycia i po latach nielegalnego bytowania mogli się ujawnić jako Żydzi, albo ludzie mający za sobą tragiczne przeżycia z gett czy obozów koncentracyjnych [...]. Była to masa ruchliwa, nie osiadła, wylękniona. Nie wracali ci ludzie do swoich domów ani rodzin, bo te przestały istnieć. Była to grupa, która przeszła kataklizm". Nic dziwnego, że wiele osób podejmowało rozmaite przedsięwzięcia, lecz wkrótce porzucało pierwotne zamierzenia, gdy napotkali przeszkody, czasem trudności biurokratyczne, nieraz niechęć ludzi, którzy nie potrafili zrozumieć wyjątkowości żyd. tragedii lat okupacji hitlerowskiej. Zamiar znalezienia spokojnego miejsca osiedlenia, normalnego życia i pracy ustępował niejednokrotnie chęci porzucenia ziemi, na której naród żyd. spotkała Zagląda. Niejednokrotnie dodatko- spółdzielczość 444 wym czynnikiem stawały się antysemickie nastroje otoczenia; sygnałem alarmowym stał się pogrom w Kielcach w lecie 1946. Niemniej, w miarę rozwoju osadnictwa na terenie województw zachodnich wzrastała liczba spółdzielni pracy. Tendencja ta wystąpiła szczególnie silnie w pierwszej połowie 1946, gdy najwięcej spółdzielni powstało na Dolnym Śląsku, gdzie szybko rosła liczba ludności żyd. Napływ Żydów na ten teren postawił przed Wojewódzkim Komitetem Żyd. we Wrocławiu problem zatrudnienia przybyszów. Początkowo znajdowali zatrudnienie w fabrykach przemysłu metalowego i włókienniczego, lecz duża ich cześć nie miała odpowiednich kwalifikacji, natomiast mieli fachowe kwalifikacje w rzemiosłach odzieżowym, skórzanym i drzewnym. Niektórzy uruchamiali indywidualne warsztaty, dla innych zatrudnienie znalazło się w spółdzielniach. Sprzyjało temu stanowisko władz państwowych, które udzielały organizatorom spółdzielni wszechstronnej pomocy (wszak przyczyniali się w ten sposób do zagospodarowania ziem, które opuszczała ludność niemiecka), a także opieka terenowych organów spółdzielczych i komitetów żyd. Dzięki temu było możliwe uzyskanie lokali, maszyn i narzędzi, kredytów, a także przyspieszone wydawanie zaświadczeń o celowości uruchomienia zakładu. Wśród pierwszych spółdzielni dolnośląskich powstałych pod koniec 1945 była Spółdzielnia im. L. Waryńskiego w Wałbrzychu, z oddziałami krawieckim i szewskim, oraz spółdzielcza tkalnia „Jadwiga" w Jedlinie Zdroju. W połowie 1947 na tym terenie pracowało 85 spółdzielni zatrudniających 2299 osób, w XI 1949 liczba spółdzielni zmalała do 82, lecz liczba pracowników wzrosła do 7213. Najwięcej wśród nich było zakładów branży odzieżowej i skórzanej. Dolny Śląsk był największym ośrodkiem żyd. spółdzielczości w powojennej Polsce. Ogółem w całym kraju liczba spółdzielni wzrosła od XII 1946 do XI1949 z 78 do 166, a liczba zatrudnionych z 1920 do 14 055 osób. W tym drugim terminie, poza Dolnym Śląskiem, żyd. spółdzielnie istniały na Górnym Śląsku (28 spółdzielni z 1715 pracownikami), regionie Łodzi (21 spółdzielni z 2442 pracownikami), regionie Szczecina (18 spółdzielni z 1809 pracownikami) oraz regionie Warszawy (17 spółdzielni z 876 pracownikami). Rozwojowi spółdzielczości żyd. sprzyjała pomoc udzielana z zagranicy, zwłaszcza przez Joint, obejmująca dostawy wyposażenia i surowców (nieraz trudno dostępnych w Polsce), a także wsparcie kredytowe. Przy pomocy Jointu w III 1946 przekształcono Kasę dla Spraw Produktywizacji Żydów w Bank Spółdzielczy dla Spraw Produktywizacji Żydów, który pośredniczył również w uzyskiwaniu pożyczek od banków państwowych. Pomocy udzielały również lokalne zagraniczne organizacje żyd. Ta pomoc stała się prawdopodobnie ważnym czynnikiem, sprzyjającym zachowaniu odrębnych żyd. organizacji spółdzielczych, na które wpływy wywierali także działacze syjonistyczni, wbrew dążeniom działaczy PPR do centralizacji zarządzania gospodarką. Wzrost liczby spółdzielni oraz ich członków powodował, że należało rozwiązywać coraz więcej problemów, w dużej mierze wspólnych dla całego ruchu, częściowo analogicznych do tych, jakie znano przed 1939, częściowo specyficznych, wywołanych warunkami powojennej odbudowy oraz przeobrażeniami systemu społecznego i politycznego oraz polityką gospodarczą państwa. W rozwiązywaniu niektórych zagadnień (zwłaszcza wymagających kontaktów z władzami centralnymi oraz żyd. organizacjami zagranicznymi) pośredniczył Centralny Komitet Żydów w Polsce, lecz nie wyczerpywało to wszystkich problemów. Warto przy tym pamiętać, że większość kierowników spółdzielni nie miała przygotowania do zarządzania przedsiębiorstwami i kierowania zespołami ludzi, toteż kontrole przeprowadzane w spółdzielniach (należało to do obowiązków Związku Rewizyjnego Spółdzielni RP) stwierdzały wiele uchybień, zwłaszcza w gospodarce finansowej i organizacji pracy. Od końca 1945 rozważany był więc projekt powołania organizacji, której zadaniem byłoby koordynowanie działalności spółdzielni żyd. oraz udzielanie im pomocy fachowej. W I 1946 narada działaczy spółdzielczych uchwaliła utworzenie Centrali Spółdzielni Wytwórczych i Konsumpcyjnych „Solidarność", wzorowanej na przedwojennych formach żyd. organizacji spółdzielczych. CSW „Solidarność" uruchomiła wkrótce oddziały terenowe w Katowicach, Łodzi i Wrocławiu (później także w Warszawie i Szczecinie). Oddziały te uruchomiły jednostki pomocnicze dla potrzeb zrze- 445 Stem szonych spółdzielni: krojownie odzieży (w 1948 w Chorzowie, Łodzi i Wrocławiu), krojownie skór i wzorcownie obuwia (w 1948 w Chorzowie, Łodzi i Wrocławiu), wzorcowania odzieży (w 1948 we Wrocławiu), magazyny surowców, materiałów i wyrobów gotowych, a także sieć sprzedaży hurtowej i detalicznej produktów spółdzielczych. Niektóre większe spółdzielnie uruchomiły także własne sklepy. Organizacje spółdzielcze zajmowały się również działalnością oświatową i kulturalną, zgodnie z zasadami prawa spółdzielczego oraz wzorem doświadczeń z okresu przed 1939. Jakkolwiek spółdzielczość żyd. była stosunkowo niewielkim fragmentem całości ruchu spółdzielczego w Polsce, rozmaite ugrupowania polityczne starały się uzyskać na nią wpływ. Wyrażał to m.in. udział przedstawicieli partii politycznych (PPR, syjonistów, Bundu) we władzach CSW „Solidarność"; korzystała bowiem ze znacznej pomocy surowcowej i finansowej żyd. organizacji zagranicznych. Prawdopodobnie jednak decydujące okazały się względy polityczne, w tym zmiana stosunku ZSRR do państwa Izrael oraz narastające w radzieckim ruchu komunistycznym tendencje antysemickie pod pozorem walki z syjonizmem. W końcu 1949 nastąpiło połączenie CSW „Solidarność" z pokrewną jej charakterem branżowym Centralą Spółdzielni Pracy pod nazwą Centralny Związek Spółdzielni Pracy. W latach następnych spółdzielnie żyd. zachowywały przez pewien czas swój odrębny charakter, lecz włączone w scentralizowany system organizacji formalnie spółdzielczej, lecz faktycznie uzależnionej od zmiennej polityki gospodarczej państwa, ulegały stopniowo przemianom. Kolejne fale emigracyjne po 1956 i 1968 ostatecznie spowodowały, że zatraciły one charakter żyd. Michał Grynberg, Żyd. spółdzielczość pracy w Polsce w latach 1945-1949, Warszawa 1986; Abram Prowalski, Spółdzielczość żydowska w Polsce, Warszawa 1933; Władysław Rusiński, Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego. Część II1918-1939, Warszawa 1980. Michat Grynberg „Sprawiedliwość. Die Gereehtigkeit" - tygodnik w jęz. niemieckim wychodzący w Krakowie 1893-1903 (ostatnie kilka numerów w Wiedniu w 1904), redagowany i wydawany przez Ch. Reichenberga. A.Ż. Starachowice (woj. świętokrzyskie) - w 1949 Wierzbnik (lokacja w I pół. XVII w.) i Starachowice połączono. Do 1862 istniał zakaz osadnictwa żyd., toteż mieszkało tu 8 Żydów (1,8% mieszkańców), ale w 1857 już 135 (25,3%), a w 1921 - 2159 (39,5%). We IX1939 mieszkało ok. 3200 Żydów, 27 X 1942 ok. 4500 (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) wywieziono do Treblinki. W Wierzbniku w IX 1939 mieszkało ok. 3 tyś. Żydów. X1942 ok. 4 tyś. deportowano do Treblinki. W Starachowicach w obozie pracy przy zakładach zbrojeniowych zatrudniono ok. 2300 Żydów. 24 VII 1944 wywieziono ich do Oświęcimia. V 1945 mieszkało ok. 56 Żydów. Zachował się cmentarz, istniejący w 1891, z kilkuset nagrobkami z 1893-1939. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 87-89. A.R Staszów (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1525. 1578 Żydzi, z powodu ubóstwa, płacą tylko 6 florenów podatku. 1787 mieszkało ich 394. Osadnictwo żyd. rozwinęło się dzięki przywilejom wolnego zamieszkania nadanym 2 V 1718 przez Elżbietę Sieniawską i zgodzie na budowę bożnicy, założenie cmentarza, wolny handel, prowadzenie rzemiosła oraz propinację z 28 VI 1772 A. Czartoryskiego. 1827 było 2062 (52,4% mieszkańców), w 1921 - 4704 (56,3%), a w IX 1939 - 4805 Żydów. 7 XI1942 ok. 6 tyś. deportowano do Treblinki. Z istniejącej na początku XVIII w. gminy wyznaniowej zachował się cmentarz z kilkoma nagrobkami. AR Stein Edmund Menachem (1893-obóz na Majdanku 1943) - historyk starożytności. Studiował na UJ i berlińskiej Hochschule fur die Wissenschaft des Judentums, w 1. 30. docent w warszawskim Instytucie Nauk Judaistycznych. Podczas okupacji pracował w Judenracie i działał w tajnym szkolnictwie. Ogłosił kilka studiów dotyczących Filona z Aleksandrii, Józefa Fla-wiusza oraz tematyki talmudycznej. Znany z polemiki z Tadeuszem Zielińskim w pracy Judaizm i hellenizm (1929) oraz Wychowanie żydowskie w epoce hellenistycznej (1930). A.Ż. Stern Abraham Jakub (Hrubieszów ok. 1762-2 II 1842) - samouk, propagator haskali, matematyk i mechanik. Wynalazł maszynę do Stern liczenia i młockarnie. Jako pierwszy i jedyny Żyd został przyjęty do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Przez krótki czas wykładał w warszawskiej Szkole Rabinów. Mimo świeckich zainteresowań naukowych i sympatii dla haskali S. pozostał religijnym, a pod pewnymi względami ortodoksyjnym Żydem. Pochowany na żyd. cmentarzu w Warszawie na Bródnie (grób zniszczony w czasie wojny). A.C. Stern Jonasz (Kałusz pod Stanisławowem 4 VIII 1904-Zakopane 2 VIII 1988) - malarz, grafik, współzałożyciel Grupy Krakowskiej, pedagog. Studiował w ASP w Krakowie. Przedwojenne prace artysty nawiązują do ekspresjonizmu. W1. 50. tworzył głównie kompozycje abstrakcyjne. Około 1964 narodził się oryginalny i głęboko osobisty styl artysty. S. nawiązuje do tragicznych przeżyć lat okupacji, kiedy cudem ocalał w masowej egzekucji. W assamblażowe kompozycje włączał elementy organiczne - szczątki zwierząt, ryb, kości, materiały, zdjęcia (Dól, Upokorzenie, Rok 1941 i 1942 w Katusza, Muzeum Sztuki w Łodzi). Największą kolekcję prac artysty ma Muzeum Narodowe w Krakowie. H. Blum, Jonasz Stern, Kraków 1978. KR Sternbach Leon (Drohobycz 2 VII 1864-Sachsenhausen 20 II 1940) - profesor filologii klasycznej na UJ, działacz społeczny. Ukończył gimnazjum w Drohobyczu, a następnie studia filologiczne na uniwersytetach w Lipsku, Dreźnie i Wiedniu. 1889 habilitował się na UJK we Lwowie w dziedzinie filologii klasycznej. Od 1882 pracował na UJ, do 1892 jako docent, później profesor nadzwyczajny, a od 1897 profesor zwyczajny. 1904-1905 był dziekanem Wydziału Filozoficznego. Od 1889 do 1935 wykładał bi-zantynistykę i hellenistykę. 1905-1919 był delegatem UJ do Rady Szkolnej Krajowej, a 1916-1935 dyrektorem Komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół średnich. 1907 z ramienia RSzK organizował żyd. Instytut Teologiczny we Lwowie, ostro krytykowany przez środowiska ortodoksyjne i syjonistyczne. Publikował dzieła o twórczości Menandra oraz pismach św. Grzegorza z Nazjanzu. 1893 został członkiem-kore-spondentem AU, członkiem czynnym w 1902. 1918 przyznano mu tytuł doktora honoris causa UJ. Jego symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Żyd. w Krakowie. A.Ż. 446 Stopnica (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1362. Żydzi mieszkali na początku XVI w. 1578 płacąc 25 zł pogłównego. Jan Kazimierz, potwierdzając w 1649 prawa miejskie, określił granice dzielnicy żyd. 1662 było 77 żyd. płatników pogłównego, posiadali 12 domów (1663). August II w 1752 nadał im autonomię oraz przywileje gospodarcze. 1787 mieszkało 215 Żydów (23,2% mieszkańców), a 46 w okolicy. 1754 i 1759 odbyły się tu obrady Sejmu Czterech Ziem. 1827 żyło 1014 (49,2%), w 1921 - 3328 (75,61%), a w IX1939 ok. 2600 Żydów. 5 i 6 XI1942 ok. 5 tyś. (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń), a w I 1943 ok. 200 deportowano do Treblinki. Gmina wyznaniowa istniała na początku XVII w. 1616 wzniesiono bożnicę. Na młodszym z dwu cmentarzy zachowały się fragmenty ogrodzenia i nagrobków. A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 90-91. AR Stowarzyszenie Podróżujących Kupców Galicji - założone ok. 1905 w Krakowie stowarzyszenie samopomocowe, bardzo aktywne przed I wojną światową w całej Galicji (w 1907 ponad 250 członków). Na jego czele stał przez wiele lat S. Rittermann. Stowarzyszenie wydawało własny tygodnik „Podróżujący Kurier - Der reisende Courier". AŻ. Stowarzyszenie Izraelitów Postępowych - krakowskie religijne stowarzyszenie Żydów reformowanych (oficjalna nazwa: Dom Modlitwy i Wsparcia Izraelitów Postępowych) założone w 1845, utrzymujące osobną synagogę; jej gmach przy ul. Podbrzezie oddano do użytku ok. 1865. Członkami byli niemal wszyscy miejscowi żyd. inteligenci i większość wybitniejszych przemysłowców i finansistów. 1870 liczyło 130 członków, z czego kilkunastu było mieszkańcami Tarnowa i Rzeszowa. W gminie krakowskiej SIP uzyskało pełnoprawny status dopiero w 1899, gdy utrzymywany przez nie kaznodzieja O. J. Thon został mianowany jednym z dwóch rabinów gminnych. Podobne stowarzyszenie istniało od 1844 we Lwowie. Zatrudniony przez nie kaznodzieja A. Kohn był jednocześnie od 1844 do swojej tragicznej śmierci (został otruty) w 1848 rabinem okręgowym lwowskim. Pierwszą lwowską synagogę postępową (Tempel) otwarto w 1846. AŻ. 447 Strzyżów (woj. podkarpackie) - XVII w. istniała już dobrze zorganizowana gmina. 1890 mieszkało tu 859 Żydów (49,4% ogółu ludności). 21 IV 1919 w rezultacie pogłoski o „mordzie rytualnym" nastąpił pogrom. VI 1942Niemcywywieźli wszystkich Żydów do getta w Rzeszowie, skąd ich później deportowano do obozu w Bełżcu. Zachowana synagoga pochodzi z II pół. XVIII w., w sklepieniu bimy znajduje się XIX-wieczna polichromia, przedstawiająca Lewiatana. A.M. Sutzkever Abraham (ur. Smorgonie 15 VII 1913) - poeta jidysz. Pochodzi z rodziny o tradycjach rabinackich, otrzymał tradycyjne wychowanie religijne (cheder, Talmud-Tora), uczęszczał też do gimnazjum i był wolnym słuchaczem Uniwersytetu Wileńskiego (m.in. słuchał wykładów M. Kriedla). Dzieciństwo spędził na Syberii, gdzie rodzina ewakuowała się w czasie I wojny światowej i skąd powróciła w 1920. Od początku 1. 30-tych należał do grupy poetyckiej Jung Wilne (debiutancki tom Lider, 1937). W czasie okupacji znalazł się w getcie wileńskim, skąd w 1943 zbiegł do oddziału partyzanckiego, a pod koniec wojny przedostał się do Moskwy. 1946 był świadkiem podczas procesu norymberskiego. Po zakończeniu wojny krótko mieszkał w Łodzi, następnie w Paryżu, a w 1947 osiadł w Palestynie. Od 1949 redagował literacki kwartalnik jidysz „Di goldene kejt". Jako syjonh poeta zaczynał od lirycznych obrazów natury (tom Waldiks, 1940), jego powojenna twórczość poetycka i prozatorska natomiast zapisuje doświadczenia Zagłady (Difestung, 1945, Liderfun geto, 1946, Gehejmsztot, 1948) i życie izraelskie (In midbar Sinai, 1956, Gajstike erd, 1961). Poezja Sutzkevera odznacza się mistrzostwem języka, wynalazczością formalną, śmiałą wyobraźnią. W języku polskim ukazał się tom jego prozy poetyckiej Zielone akwarium (1992). E.P-J. Sukot (hebr. szałasy) - jedno ze świąt pielgrzymich, obchodzone od 15 dnia miesiąca tiszri, przez osiem dni w Izraelu, dziewięć w diasporze, w Polsce nazywane także Świętem Kuczek. To radosne święto obchodzone jest po zakończeniu żniw. Zwyczaj budowania szałasów (sukoi) ma przypominać wędrówkę Izraelitów po pustyni do Ziemi Obiecanej po wyjściu z Egiptu. W szałasie zbudowanym pod gołym niebem spożywa się posiłki, śpi. W synagodze przy odmawianiu Ha-lelu potrząsa się lulawem - bukietem złożonym z gałęzi palmy, mirtu, wierzby oraz owocem etro-gu. Siódmy dzień S. nosi nazwę Hoszana Raba; obchodzi się wówczas siedem razy synagogę, a następnie uderza gałązkami wierzby o podłogę. W Hoszana Raba dobiega końca sąd nad ludźmi rozpoczęty w Rosz ha-Szana. Na zakończenie, ósmego dnia, obchodzi się święto Szemini Aceret, a dziewiątego Simchat Tora. R.R syjonizm - ruch polityczny, w przeszłości stawiający sobie za główny cel zbudowanie państwa żydowskiego w Palestynie, po 1948 r. - popieranie imigracji Żydów do Izraela (hebr. atija), gromadzenie funduszów na jego rozwój oraz udzielanie mu wsparcia politycznego. Przesłanką dla s. stało się przekonanie, iż antysemityzm jest związany z diasporą, a więc można go przezwyciężyć tylko w następstwie powrotu Żydów do ojczyzny. Termin s. ukształtował się pod koniec XIX w. i pochodzi od wzgórza Syjon w Jerozolimie, które stało się synonimem miasta; pamięć o nim wyrażała tęsknotę wygnanego ludu za ojczyzną (m.in. w psalmach). S. jako ideologia kształtował się stopniowo w XIX w. Powszechnie uznaje się, że twórcą ruchu s. był Teodor Herzl, a jego początkiem - opublikowanie w 1896 książki Der Judenstaat (Państwo żydowskie), lecz istotne elementy koncepcji formułowali wcześniej inni autorzy. Ruch s., zorganizowany jako Światowa Organizacja Syjonistyczna, na którą składały się organizacje działające w wielu krajach, zwłaszcza Europy, od początku był zróżnicowany. Powstały rozmaite nurty, od zwolenników koncepcji marksowskich, postulujących budowę państwa socjalistycznego i odrzucających religię (partia Poalej Syjon), przez centrowy nurt tzw. ogólnych syjonistów (podzielonych na frakcje) do konserwatywnych zwolenników państwa na zasadach religii (partia Mizrachi). Odrębne miejsce zajmowali tzw. rewizjoniści (Nowa Organizacja Syjonistyczna), krytyczni wobec strategii SOS. Różnice między nurtami dotyczyły także bieżącej taktyki. Twórcy ideologii W 1834. rabin Jehuda Alkalai (ur. w Sarajewie, 1798-1878) opublikował broszurę Szema Israel, w której proponował tworzenie żyd. osad w Palestynie jako przesłanki dla nadejścia Mesjasza. syjonizm 448 Próby pozyskania dla tego stanowiska, odbiegającego od najczęściej spotykanych poglądów, opinii publicznej oraz polityków i finansistów zawiodły. Analogiczne koncepcje głosił rabin Cwi Hirsch Kalischer (ur. w Poznaniu, 1795-1874). Wypowiadał je początkowo w korespondencji, a w 1862 opublikował pracę Deriszat Cijon (W poszukiwaniu Syjonu). Uzasadniał w niej tezę o stopniowości procesu Odkupienia, który rozpocznie się od skupienia Żydów w Palestynie. Publikację tę cytował Moses Hess (ur. w Bonn, 1812-1875), przez pewien czas współpracownik K. Marksa, w ogłoszonej w tym samym roku rozprawie Rom und Jeruzalem (Rzym i Jerozolima). Postulował w niej odrodzenie narodowe i społeczne (w duchu socjalizmu) Żydów oraz zapowiadał stworzenie w Palestynie państwa - ośrodka życia duchowego jako konieczności historycznej. Pod wpływem narastającego w Rosji antysemityzmu, a zwłaszcza pogromów na początku lat osiemdziesiątych (spowodowały napływ osadników do Palestyny, określony później jako pierwsza alija), program powrotu Żydów do Palestyny formułowali Perec Smolenskin (1842-1885), Mosze Lejb Lilienblum (1843-1910) oraz Leo Pinsker (1821-1891). Pogromy przyczyniły się do powstawania w wielu miastach imperium rosyjskiego grup Chibbat Cijon (Miłośników Syjonu), które podjęły przygotowania do osadnictwa w Palestynie (choć nie traktowano tego jako przygotowań do utworzenia państwa); duża część uczestników osiedliła się w Palestynie, a ich działalność (mówiono o praktycznym s.) przygotowywała grunt sprzyjający akceptacji idei s. przez wielu Żydów. Przełomem było ukazanie się książki Herzla, wkrótce przełożonej na wiele języków. Herzl podjął rozmowy z politykami europejskimi (stąd powstało określenie s. polityczny) oraz starania o poparcie finansistów. Mandat do rozmów dał Kongres Syjonistyczny, zwołany do Bazylei w 1897 (wśród inicjatorów był późniejszy krakowski rabin Abraham Ozjasz Thon), w którym brali udział delegaci z wielu państw. Herzl nie widział jednak potrzeby organizowania masowego ruchu, pokładając zaufanie w gabinetowych negocjacjach. Kongres powołał do życia SOS (należały do niej organizacje krajowe). Podczas obrad starły się rozmaite koncepcje ideowe, strategiczne i taktyczne, dając początek rozbieżnościom utrzymującym się do dziś. Powstał także (1899) Jewish Colonial Trust dla finansowania działalności w Palestynie. Utworzył on w 1902 Anglo-Palestine Company (później nazwę zmieniono na Anglo-Palestine Bank, od 1951 Bank Leumi le-Israel, istniejący do dziś). Herzl wierzył w powstanie państwa skupiającego Żydów rozproszonych po świecie, którego ustrój opisywał w duchu utopii społecznych, drogę do celu widząc w działaniach przywódców, kierujących narodem i negocjujących z dyplomatami. Krytyczne stanowisko wobec tej koncepcji zajmował Aszer (Hirsz) Cwi Ginsberg (ur. w Skwirze na Ukrainie, 1856-1927), znany jako Achad Haam. Uważał, że diaspora pozostanie nawet po utworzeniu państwa, uznawał za utopię ideę zgromadzenia wszystkich Teodor Herzl 449 syjonizm Żydów w Palestynie, jako jeden z nielicznych zwracał uwagę na niebezpieczeństwa, które mogą wyniknąć z faktu, że zamieszkuje ją ludność arabska. Przyszłość Żydów wiązał przede wszystkim z rozwojem kultury narodowej i głosił, że państwo żyd. będzie miało znaczenie wówczas, gdy odegra rolę duchowego ośrodka Żydów rozproszonych po świecie. Propagatorem idei socjalistycznego państwa żyd. był Nachman Syrkin (ur. w Mohilewie, 1867-1924). Uważał wprawdzie zwycięstwo socjalizmu za jedyne rozwiązanie kwestii narodowej, lecz realne w odległej przyszłości, a więc niezbędne jest stworzenie państwa żydowskiego. Również z Ukrainy pochodził Ber Borochow (1881-1917), który działalność zaczai w socjaldemokracji rosyjskiej, a z marksistowskiej analizy stosunków, społecznych wyciągnął wniosek, iż proletariat żyd. jest szczególnie zainteresowany obaleniem kapitalizmu oraz stworzeniem żyd. państwa w Palestynie. Koncepcje te stały się teoretyczną podstawą rewolucyjnego nurtu syjonizmu, odwołującego się do Marksa. Natomiast Aron Dawid Gor-don (1856-1922), głoszący odrodzenie narodowe przez fizyczną pracę na Ziemi Izraela, stał się inspiratorem niemarksowskiego nurtu socjalistycznego syjonizmu. Rozwój ruchu Negocjacje prowadzone przez Herzla nie doprowadziły do otworzenia Palestyny dla masowej imigracji Żydów, natomiast ich położenie w Europie Wschodniej (zwłaszcza w Rosji i Rumunii) wymagało rozwiązania. Herzl akceptował przejściowo projekt znalezienia innego terytorium dla osadnictwa żyd.; brano pod uwagę angielską kolonię w Ugandzie. Pod wpływem Herzla Kongres Syjonistyczny w 1903 uchwalił wysłanie tam komisji. Zdecydowana większość działaczy odrzuciła tę koncepcję, lecz niektórzy ją przyjęli. Zwolenników „terytorializmu" poparł angielski pisarz i działacz s. Israel Zangwill (1864-1926), który w 1905 utworzył Żyd. Organizację Terytorialistyczną; nie zyskała ona większych wpływów. Przez pewien czas opowiadał się za nią Syrkin. Terytorializm dowodził kryzysu ruchu s., który na początku XX w. nie widział perspektywy masowej emigracji do Palestyny, choć organizował wykup ziemi oraz osadnictwo w miarę posiadanych środków; zbierały je fundusze: Keren Kajemet (Fundusz Narodowy) oraz Keren ha-Jesod (Fundusz Podwalin). W tych warunkach ogólnorosyjska konferencja syjonistyczna w Helsinkach (1906), obradująca pod wrażeniem rosyjskiej rewolucji i nadziei na demokratyzację Rosji, określiła powstanie państwa żyd. jako perspektywę (prowadziły do niego „prace palestyńskie") i uznała (pod wpływem Icchaka Grimbauma) za niezbędne prowadzenie „prac bieżących" (Gegenwartsarbeit), dla poprawy sytuacji Żydów w diasporze. Program bieżący obejmował utworzenie demokratycznego rządu w Rosji, przyznanie pełni praw Żydom oraz uznanie ich autonomii w sferze kultury. Odmienny nacisk na te dwie dziedziny działalności stał się kolejną płaszczyzną podziałów ruchu s. Podczas pierwszej wojny światowej ośrodek kierowniczy ruchu s. znajdujący się w Berlinie stracił znaczenie, ukształtował się natomiast nowy ośrodek w Londynie. Na czoło wysunął się Chaim Weizmann, po 1901 współ-inicjator tzw. Frakcji Demokratycznej przeciwstawiającej się ortodoksom religijnym, który na VIII Kongresie w 1907 stworzył termin syjonizm syntetyczny, łączący praktyczną akcję osadniczą z działalnością polityczną w duchu Herzla. Zasadnicze znaczenie miało ogłoszenie w 1917 deklaracji Balfoura, która zapowiadała utworzenie „żyd. siedziby narodowej" w Palestynie. Ostrożne sformułowania deklaracji mogły być rozmaicie interpretowane, lecz większość Żydów rozumiała je jako zapowiedź utworzenia państwa. Deklaracja, obalenie caratu, rewolucja w środkowej Europie, a wreszcie dominujące w polityce europejskiej (m.in. pod wpływem USA) tendencje do znalezienia demokratycznych rozwiązań dla mniejszości narodowych, spowodowały wzrost wpływów ruchu s. Zmiany następowały także wśród Żydów w USA, gdzie wpływy s. były dawniej skromne (choć już około 1840 Mordecai Manuel Noah głosił powrót do Syjonu). W latach wojny grupy syjonistów utworzyły Amerykański Tymczasowy Komitet Wykonawczy dla Spraw Syjonistycznych (American Provisional Executive for Zionist Affairs), który organizował pomoc dla Żydów osiadłych w Palestynie. S. amerykański koncentrował się na popieraniu osadnictwa w Palestynie, gromadzeniu kapitałów dla jej rozwoju ekonomicznego, zwalczał antysemityzm (zwłaszcza w Ameryce) oraz wspierał działania na rzecz poprawy bytu Żydów w diasporze europejskiej, w niewielkiej tylko mierze organizował aliję. Zdaniem Louisa Brandeisa (1856-1941), s. polityczny stracił po syjonizm 450 wojnie rację bytu, a najważniejsza była gospodarka. Odmiennego zdania był Ch. Weizmann, który widział potrzebę politycznej działalności syjonistów w Europie Środkowej i Wschodniej. Okres bezpośrednio po zakończeniu wojny przyniósł niespotykane dotąd ożywienie ruchu s. W Palestynie (oddanej przez Ligę Narodów pod mandat brytyjski) powstała Agencja Żydowska, reprezentacja interesów żyd., początkowo złożona z syjonistów, od 1929 z udziałem innych nurtów. Podstawowym celem Agencji (wynikającym z koncepcji Ch. Weizmanna) była współpraca z władzami brytyjskimi w przekonaniu, że rozwiązania uzyskane na drodze kompromisu, a zwłaszcza rozwój osadnictwa żyd. (w znacznej mierze organizowanego w kibucach), są jedyną drogą do realizacji celów. Zbliżało to Agencję Żydowską do ekonomicznego programu L. Brandeisa. W wystąpieniach publicznych zrezygnowano z postulatu utworzenia państwa, ograniczając się do żądań doraźnych: zwiększenia imigracji, wykupywania ziemi z rąk arabskich, rozwoju osiedli żyd. Krytycy (zwłaszcza tzw. Frakcja Radykalna utworzona w 1923 z udziałem I. Griinbauma, przeciwna rozszerzeniu składu Agencji i wpływowi na nią finansjery z USA) twierdzili, iż Agencja nadmiernie ulega brytyjskiej polityce, zamiast się jej przeciwstawić, celem zwiększenia rozmiarów aliji. Brytyjczycy wprowadzili bowiem kwotowe ograniczenia imigracji, dopuszczanej na podstawie certyfikatów, wydawanych organizacjom żyd. Równocześnie przedstawiciele organizacji s. z krajów Europy Środkowej i Wschodniej podjęli działania na rzecz gwarancji praw i bezpieczeństwa mieszkających w nich Żydów. Delegacje wysłane do Paryża na konferencję pokojową w 1919 utworzyły komitet, koordynujący akcję z reprezentacją żyd. z USA; istotną rolę odegrali w nim działacze z Polski. Komitet współpracował w przygotowaniu traktatów gwarantujących prawa mniejszości narodowych zawartych z państwami Europy Środkowej, lecz nie zdołał wprowadzić do nich zasady autonomii narodowo-kulturalnej. Sukcesem było uznanie Żydów za mniejszość narodową, co kwestionował m.in. David Lloyd George, zaś przedstawiciele organizacji żyd. Europy Zachodniej i USA początkowo nie uważali za niezbędne. W latach dwudziestych kształtowała się radykalna opozycja w SOS; przywódcą jej był Włodzimierz Żabotyński (ur. w Odessie, 1880-1940). Uważał, że - pomimo zmienionych warunków -Żydzi w Europie Środkowej i Wschodniej znajdują się w obliczu zagrożenia, a więc należy przyspieszyć aliję. Opowiadał się za stworzeniem państwa żyd. na całym terytorium Palestyny (włącznie z Transjordanią, oddzieloną od niej przez Wielką Brytanię), odrzuceniem kompromisowej strategii i postulował stworzenie militarnych formacji dla walki przeciw Arabom. W 1920 zorganizował samoobronę w Jerozolimie podczas walk z Arabami (został za to uwięziony). W 1925 stworzył w SOS frakcję „rewizjonistów", która w 1935 oderwała się jako Nowa Organizacja Syjonistyczna; pod jej auspicjami powstały oddziały, które organizowały walkę przeciw Arabom, następnie także zamachy przeciw administracji brytyjskiej. W. Żabotyński postulował masową imigrację Żydów do Palestyny wbrew brytyjskim ograniczeniom i pozyskał dla tej myśli rząd polski. Charakterystyczną cechą organizacji tworzonych przez rewizjonistów były atrybuty stowarzyszeń paramilitarnych (dowódcy, dyscyplina, mundury, marsze, ćwiczenia itp), przypominających obyczaje organizacji faszystowskich (ewent. radzieckiego Komsomołu), toteż przeciwnicy nieraz nazywali W. Żabotyń-skiego żyd. faszystą. Sprzyjał temu autorytet, graniczący z uwielbieniem, jaki polityk ten zyskał wśród zwolenników. W latach międzywojennych narastał sprzeciw organizacji arabskich wobec imigracji Żydów do Palestyny i wybuchały konflikty, które skłoniły organizacje żyd. (inicjatorem były związki zawodowe) do stworzenia oddziałów obronnych (Hagana), które wkrótce stały się formacją pod jednolitym dowództwem. Zwłaszcza w latach trzydziestych zaostrzył się konflikt arab-sko-żyd. Skłoniło to polityków brytyjskich do ogłoszenia ograniczonej interpretacji deklaracji Bal-foura, następnie zaś do rozważania projektów podziału Palestyny na dwa państwa (arabskie i żyd.) oraz strefę pod kontrolą brytyjską (wraz z Jerozolimą). Wprawdzie projekt (przedłożony przez Komisję Peela w 1936) został uznany przez polityków s. za niedostateczny, lecz został przez większość zaakceptowany (odrzucili go Arabowie oraz NOS); stanowił przy tym krok naprzód: po raz pierwszy Wielka Brytania uznała formalnie prawo Żydów do stworzenia własnego państwa w Palestynie. Równocześnie wzrastał nacisk organizacji żyd. na zwiększenie kwot imigracyjnych, co stało się szczególnie istotne po dojściu do władzy Adolfa Hitlera w Niemczech i prześladowaniach Ży- 451 syjonizm dów w tym państwie. Wprawdzie wiosną 1933 organizacje żyd. (poparte przez związki zawodowe wielu krajów) ogłosiły bojkot towarów niemieckich, lecz doszło do - kwestionowanego przez część działaczy - porozumienia Agencji Żydowskiej z III Rzeszą, które umożliwiało uchodźcom żydowskim z Niemiec zabranie części swych kapitałów w postaci niemieckich towarów eksportowanych do Palestyny. W przeddzień wybuchu II wojny światowej rząd brytyjski zapowiedział ograniczenie liczby certyfikatów, co wywołało protesty Żydów na całym świecie (manifestacje odbywały się także w Polsce). Stało się także jedną z istotnych przyczyn nieufności do Wielkiej Brytanii, a nawet antybrytyjskiej postawy niektórych działaczy s. Na tle dyskusji wokół polityki w Palestynie doszło do prób konsolidacji centrowego nurtu SOS, odrzucającego koncepcje socjalistyczne (głoszone zwłaszcza przez Poalej Syjon) oraz rygoryzm religijny Mizrachi, uznającego prymat narodowych celów ponad interesami klasowymi oraz religijnymi. Z inicjatywy działaczy polskich powstał w 1931 Światowy Związek Ogólnych Syjonistów (znany później jako frakcja B), celem zjednoczenia wszystkich organizacji; siedzibę Związku ustanowiono w Krakowie. Spory między politykami zaliczanymi do ogólnych syjonistów uniemożliwiły jednak współpracę, toteż wkrótce powstało Światowe Zjednoczenie Ogólnych Syjonistów (tzw. frakcja A), o bardziej radykalnym charakterze w kwestiach społecznych. Próby połączenia frakcji nie powiodły się. II wojna światowa pogłębiła podziały. Zdecydowana większość opowiedziała się wprawdzie za poparciem Wielkiej Brytanii w wojnie z hitleryzmem, toteż powstała samodzielna Brygada Żyd., a wielu Żydów służyło w armiach alianckich, lecz byli działacze, którzy uważali, że najważniejsze było uzyskanie - z bronią w ręku - możliwości rozwoju osadnictwa i utworzenie państwa. Choć Agencja Żydowska poparła wojnę przeciw III Rzeszy, nie rezygnowała z nielegalnej imigracji do Palestyny, wbrew władzom brytyjskim. Utworzenie państwa żyd. stało się celem formułowanym otwarcie. Szczególne znaczenie miała konferencja w hotelu Biltmore w Nowym Jorku w 1942. Przyjęty tam program określił ustanowienie państwa żyd. w Palestynie jako cel wojny dla Żydów; akceptowali to milcząco także niesyjoniści. Na podjęcie zdecydowanej walki politycznej dla osiągnięcia celu wpłynęła tragedia Żydów w Europie. W Palestynie terrorystyczna „grupa Sterna" (przywódcą był Abraham Stern, 1907-1942) urządzała zamachy na funkcjonariuszy brytyjskich. Współcześnie wielu autorów zarzuca działaczom s., że nie wykorzystali wszystkich możliwości szukania ratunku dla ofiar Zagłady, gdyż koncentrowali się na sprawie Palestyny. Zakończenie wojny przyniosło pogłębienie konfliktu między ruchem s. a Wielką Brytanią, która nadal ograniczała imigrację do Palestyny. W ruchu s. powstała frakcja radykalna, która podjęła walkę z władzami mandatowymi, uciekając się do terroru; rozgłos zyskało wysadzenie Hotelu Dawida w Jerozolimie, które pociągnęło za sobą wiele ofiar śmiertelnych. Agencja Żydowska nie zerwała rozmów z władzami brytyjskimi, choć uczestniczyła w organizowaniu nielegalnej imigracji oraz konspiracyjnych formacji wojskowych. Wzięła też udział w dyskusjach w Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących przyszłości Palestyny, akceptując projekt utworzenia dwóch państw (arabskiego i żyd.) połączonych unią ekonomiczną. Uchwała Zgromadzenia Ogólnego przewidywała podział kraju według skomplikowanych granic z pozostawieniem Jerozolimy pod międzynarodową administracją. Agencja Żydowska przygotowywała utworzenie administracji państwowej, radykalny nurt s. protestował przeciw podziałowi, państwa arabskie odrzuciły decyzję. 14 maja 1948 nastąpiło ogłoszenie niepodległości Państwa Izrael (Medinat hrael), w którego tymczasowych organach najważniejsze stanowiska objęli przedstawiciele różnych nurtów ruchu s. Równocześnie rozpoczęła się wojna z państwami arabskimi oraz formacjami Arabów palestyńskich, zakończona zwycięstwem kształtowanej w toku walk armii Izraela (Cahal) oraz rozejmem. Granice wówczas wytyczone odbiegały na korzyść państwa żyd. od projektu ONZ, objęły także znaczną część Jerozolimy. Państwa arabskie nie uznały formalnie istnienia Izraela, odmówiły podpisania traktatu pokojowego i podjęły bojkot gospodarczy, zaś organizacje Arabów palestyńskich (określanych mianem Palestyńczyków), znajdujące oparcie społeczne w obozach dla uchodźców, inicjowały akcje terrorystyczne przeciw instytucjom izraelskim oraz poszczególnym osobom. W nowych warunkach ruch s. zmieniał charakter i cele. W samym Izraelu konsolidowały się partie syjonizm 452 nawiązujące do tradycji rozmaitych nurtów s., od konserwatywnej prawicy do socjalistycznej lewicy; natomiast nurt ogólnosyjonistyczny nie zdołał stworzyć wpływowej partii politycznej. Oprócz tego ukonstytuował się ruch komunistyczny oraz ugrupowania religijne zrzeszające przeciwników s. Początkowo dominowali zwolennicy niemarksowskiego socjalizmu; pierwszym premierem był Dawid Ben Gurion. W gospodarce kraju dominowały instytucje państwowe, spółdzielcze i społeczne. Po 1977 rządy objęła koalicja prawicowo-centrowa, a premierem został Menachem Begin. Konflikt z państwami arabskimi doprowadził do kolejnych wojen w 1956 (okupacja Synaju, zakończona po traktacie pokojowym z Egiptem 1979), 1967 (Izrael zajął Jerozolimę, proklamowaną stolicą państwa, wzgórza Golan oraz terytoria na zachód od Jordanu) oraz 1973. Stosunek do konfliktu z państwami arabskimi oraz do losów terytoriów okupowanych stał się istotną płaszczyzną zróżnicowania ugrupowań s. i podziałów w społeczeństwie. Lewica postulowała rozwiązanie polityczne, połączone z oddaniem tych ziem (poza Jerozolimą) w zamian za trwały pokój. Prawica, określając zajęte terytoria historycznym mianem Judei i Samarii, opowiadała się za osadnictwem żyd. na nich i trwałym związaniem z Izraelem. Mało wpływowe nurty radykalne odwoływały się do tradycji W. Żabotyńskiego, zgłaszając pretensje do całości historycznych ziem Palestyny (włącznie z dzisiejszą Jordanią). Do 1990 rząd izraelski, zdominowany przez prawicowe ugrupowania s., popierał rozbudowę osiedli żydowskich na terytorium Judei i Samarii oraz w strefie Gazy, umacniając w ten sposób władzę nad terytoriami okupowanymi i odrzucając negocjacje z organizacjami palestyńskimi, traktowanymi jako terrorystyczne. W 1991 po wyborach, które przyniosły niewielką przewagę umiarkowanej lewicy, rozpoczęły się rozmowy z przedstawicielami Palestyńczyków. Porozumienie zawarte w 1994 z Organizacją Wyzwolenia Palestyny stworzyło perspektywy rozwiązania politycznego, lecz ruch s. jest podzielony w tej kwestii, a postęp rokowań pokojowych, które doprowadzić mają do utworzenia odrębnego państwa palestyńskiego, jest bardzo powolny. Ruch s. poza Izraelem początkowo koncentrował się na politycznym i finansowym wsparciu dla państwa, zwłaszcza na organizowaniu imigracji z Europy. W 1952 parlament (Kneset) uchwalił ustawę regulującą stosunki Izraela ze SOS - Agencją Żydowską. Agencję uznano za instytucję, która „działać będzie na obszarze państwa Izrael celem rozwoju oraz zasiedlenia kraju, integracji imigrantów z diaspory oraz koordynowania na tym polu działań instytucji izraelskich i żyd. w Izraelu". Ustawa określiła jako podstawowe zadanie ruchu s. organizowanie masowej imigracji do Izraela, przede wszystkim uchodźców. Powstało także Centralne Archiwum Syjonistyczne, które przechowuje m.in. dokumenty ze spuścizn wybitnych syjonistów działających w Polsce. Z upływem lat działalność organizacji s. w krajach Europy Zachodniej oraz Ameryki ograniczyła się głównie do gromadzenia funduszów umożliwiających rozwój Izraela oraz - w okresach, gdy sytuacja polityczna w niektórych państwach powodowała emigrację Żydów - do współdziałania w ich osadnictwie w Izraelu. To ostatnie zadanie spoczywa przede wszystkim na Agencji Żydowskiej. Sympatycy s. poza Izraelem przeważnie popierają próby znalezienia politycznego rozwiązania konfliktu z państwami arabskimi i Palestyńczykami. Syjonizm w Polsce Narodziny ruchu s. w Polsce wiążą się z działalnością grup Chibbat Cijon na początku lat osiemdziesiątych XIX w. w Łodzi i w Warszawie, później także w Kaliszu i Piotrkowie. Zwolennicy wywodzili się początkowo przeważnie spośród Litwaków. Ogólnorosyjska konferencja Chibbat Cijon w Katowicach (XI 1884) ustanowiła w Odessie centrum ruchu; Warszawę wyznaczono na jeden z ośrodków regionalnych. W Warszawie powstała też - pod wpływem Achad Haama - grupa Bnej Mosze. Grupy s. napotkały wrogość chasydów (widzieli w s. groźbę dla religii) oraz asymilatorów (odrzucali myśl o istnieniu narodu żyd.) i nie zyskały większych wpływów. Ograniczały się do zbierania pieniędzy na wyjazd do Palestyny; część działaczy osiedliła się w Rehowot; obecna wiedza o początkach s. w Królestwie Polskim jest jednak jeszcze niedostateczna. Pobyt Herzla w Królestwie Polskim w 1896 ożywił syjonistów, a w 1897 powstały nowe grupy w Warszawie, Łodzi, Kaliszu, Piotrkowie, Suwałkach i Radomiu. Wpływy ich pozostały niewielkie, a chasydzi organizowali przeciw nim walkę. Pod koniec stulecia sytuacja ulegała zmianie; około 1898 liczbę członków grup s. 453 syjonizm szacowano na 4-5 tyś. VII 1898 w Warszawie odbyła się potajemnie Ogólnorosyjska konferencja s., wyznaczając jako ośrodki regionalne Warszawę (J. Jasinowski, prawnik spod Grodna, 1892-1917) i Łódź (Izrael Jelski, kaznodzieja ze Śląska, 1865-1927). W Warszawie istotną rolę odgrywali także Nachum Sokołów, A. Podliszewski (1862-1930), a później także I. Griinbaum. Lokalne organizacje s. koncentrowały się na akcji kulturalnej (odczyty, zakładanie bibliotek itp), napotykając przeciwdziałanie kół ortodoksyjnych (w 1900 Gerer rebe nałożył cherem [klątwę] na syjonistów, informował rosyjskie władze o ich działaniach, podobnie niektórzy inni rabini). Wprawdzie organizacje s. przez czas krótki działały legalnie (VIII 1902 w Mińsku białoruskim odbyła się konferencja z udziałem delegatów z Kongresówki), lecz władze rosyjskie na ziemiach polskich odnosiły się z nieufnością do organizacji, widząc w nich groźbę dla imperium. Po 1903 syjoniści mogli legalnie działać tylko na rzecz emigracji. Organizacja s. w Królestwie, podzielona przez kryzys na tle projektu emigracji do Ugandy, praktycznie przestała istnieć; dopiero rewolucja 1905 spowodowała jej odrodzenie. Początek XX w. przyniósł organizacyjne podziały ruchu s. W 1902 powstała Mizrachi, a jej działacz Heszel Farbstein stanął nawet na czele Organizacji Syjonistycznej. W 1905 powstał Związek Żyd. Socjalistów, który przystąpił do ogólnorosyjskiej organizacji Poalej Syjon (utworzonej w 1906); na ziemiach polskich wybitną rolę odegrali Jakub Witkin (Zerubawel) oraz Nachman Rafałkes (Nir). Sytuacja w ruchu s. wywoływała niecierpliwość młodzieży; około 1905 zaczęły powstawać grupy Ceirej Cijon, stawiające sobie za cel odrodzenie s. Młodzież widziała siebie jako awangardę narodu, która powinna przeobrazić całe społeczeństwo żyd. Bezpośrednim zadaniem była „produktywizacja" Żydów, czyli odejście od zajęć handlowych i usługowych do produkcji, przede wszystkim do pracy na roli, a następnie alija. W 1906 w Warszawie powstało autonomiczne biuro s. i stąd wyszła inicjatywa zwołania III ogólnorosyjskiej konferencji, która odbyła się w Helsinkach. Uchwały jej stały się podstawą działalności ruchu s w Królestwie Polskim. Odrębnie rozwijał się ruch s. w zaborze austriackim, przy czym istotne różnice dzieliły Galicję zachodnią, gdzie Żydzi stanowili jedyną liczną mniejszość, od Galicji wschodniej, której większa część terytorium zamieszkana była przez Ukraińców, zaś Polacy i Żydzi stanowili mniejszości. Specyfiką Galicji wschodniej było również to, iż Ukraińcy byli mniejszością (nieraz nieliczną) w miastach, w których przeważali Polacy (we Lwowie) lub Żydzi (w wielu małych miasteczkach). Rozwój ukraińskiego ruchu narodowego w drugiej połowie XIX w. i przeciwstawienie się temu przez ugrupowania polskie powodował, iż Żydzi znaleźli się w obliczu zatargu polsko-ukraińskiego. W Galicji zachodniej natomiast istniała tradycja współdziałania Żydów z demokratycznymi ugrupowaniami polskimi, a także udziału w walce wyzwoleńczej w 1848. W tych okolicznościach wydawana od lat 1848-49 prasa żyd. w Galicji wschodniej deklarowała lojalność dla dynastii habsburskiej i stopniowo tylko podejmowała problematykę narodową żyd., natomiast prasa w Galicji zachodniej, często nawiązująca do narodowych tradycji żyd., sympatyzowała przeważnie z dążeniami polskimi. W 1867 we Lwowie powstało stowarzyszenie Szomer Israel, działające wśród miejscowej inteligencji, które stawiało sobie za cel wykorzystanie uzyskanego wówczas równouprawnienia i nawiązywało do żyd. tradycji. W 1883 wyłoniło się z niego stowarzyszenie Mikra Kodesz, a w 1893 powstało stowarzyszenie Syjon, o obliczu analogicznym do ruchu Miłośników Syjonu. Równocześnie konsolidował się nurt asymilatorski oraz antysyjonistyczny ruch reformatorski, których działacze współpracowali z polskimi politykami. Pod koniec XIX w. wyłoniły się w Galicji dwa ośrodki (we Lwowie i w Krakowie) ruchu s. W 1897 powstała autonomiczna organizacja galicyjska, wchodząca w skład organizacji obejmującej monarchię. We Lwowie znaczenie zyskał Leon Reich, w Krakowie - A. O. Thon. W 1904 konferencja w Krakowie powołała organizację Poalej Syjon (wśród działaczy był Icchak Schiper), bliską umiarkowanej socjaldemokracji. Wpływy syjonistów wzrosły m.in. w następstwie kampanii o uzyskanie praw narodowych (program uchwaliła w 1906 konferencja w Krakowie), a w 1907 (pierwsze wybory na podstawie powszechnego prawa głosu) 3 syjonistów z Galicji weszło do parlamentu wiedeńskiego. W zaborze pruskim ruch s. nie zyskał wpływów, jakkolwiek stąd pochodziło dwóch pisarzy politycznych, którzy poprzedzili wystąpienie T. Herzla (C. H. Kalischer oraz Elijah Gutmacher), a pierwsza konferencja Chowewej Cijon odbyła się w 1884 w Katowicach. Pierwsza wojna światowa syjonizm 454 Skauci z Ha-Noar ha-Cijoni na wycieczce w 1934 r. spowodowała ożywienie ruchu s. (także całości żyd. i polskiego życia politycznego) w części byłego zaboru rosyjskiego okupowanej przez wojska niemieckie (w części okupowanej przez Austrię syjoniści niemal nie istnieli), natomiast osłabienie organizacyjne w Galicji, przejściowo okupowanej przez Rosjan. Wyjątkiem było w Galicji pojawienie się młodzieżowej organizacji Ha-Szomer ha-Cair (Młody Strażnik), stawiającej sobie za cel odrodzenie moralne i fizyczne Żydów, a w przyszłości - wszystkich ludzi, która wkrótce zaakceptowała ideę pionierskiego osadnictwa w Palestynie. Syjoniści w Królestwie napotkali wpływowych przeciwników. Podczas wyborów samorządowych w Warszawie w 1916 okazało się, że zwycięstwo odnieśli folkiści (Jidysze Fołkspartaj), potępiający kompromisową taktykę syjonistów wobec narodowych demokratów oraz głoszący hasła obrony interesów żyd. w Polsce, a nie w Palestynie. W lecie 1917 władze niemieckie uznały istnienie Polskiej Federacji Syjonistycznej; w jej skład wchodziły trzy główne frakcje. Demokratyczny Związek Syjonistyczny (który wyrósł z grupy Merkaz ha-Ceirim - Centrum Młodzieży) opowiadał się za obroną praw Żydów w Polsce oraz przeciw kompromisom z antysemitami i ortodoksami. Pionierzy (He-Chaluc), którzy pojawili się w 1916, byli nurtem radykalnej młodzieży, propagującej aliję celem fizycznej pracy nad przekształceniem Palestyny w Ziemię Izraela (w związku z tym zapoczątkowali ruch hachszara); ugrupowanie to ewoluowało w latach następnych ku socjalizmowi. W VII 1917 ukonstytuowała się Mizrachi, początkowo jako autonomiczna część Federacji. Natomiast Poalej Syjon znajdowała się poza Federacją. Ważne było pozyskanie wpływów wśród młodzieży ze środowisk chasydzkich oraz asymilatorskich; na jesieni 1917 w Królestwie Polskim istniało 180 lokalnych organizacji s., 26 tyś. osób zapłaciło składki (w postaci tzw. szekli), zebrano 238 tyś. podpisów pod memorandum do mocarstw z postulatem stworzenia państwa żyd. w Palestynie. Konferencja w Warszawie X 1917 uznała za niezbędne łączenie prac bieżących z pracami palestyńskimi, widząc w stworzeniu silnego ośrodka żyd. w Palestynie warunek rozwoju kultury w diasporze. Przyjęto także (referat Apolinarego Hartglasa) program stworzenia autonomii narodowo-kulturalnej dla Żydów. Żydzi w Polsce mieli wybrać Żyd. Radę Narodową jako reprezentację swych interesów. Postanowiono również (na podstawie referatu Jehoszuy Gottlieba) wysłać delegację na paryski kongres pokojowy z żądaniem uznania Żydów za odrębny naród, posiadający prawo do narodowej siedziby w Palestynie. Podczas konferencji doszło do istotnych sporów w sprawie języka. Demokratyczna 455 syjonizm opozycja opowiadała się wprawdzie za językiem hebrajskim w Palestynie, lecz uważała, iż w Polsce należy posługiwać się także jidysz (i wprowadzać go do szkół), jako zrozumiałym dla społeczeństwa. Przeciwstawiali się temu tradycjonaliści, opowiadający się za wyłącznością hebrajskiego (m.in. stanowisko takie zajmowali delegaci z prowincji). Problem języka w diasporze miał dzielić syjonistów także w latach późniejszych, jakkolwiek w uchwałach konferencji zwyciężyło poparcie dla hebrajskiego. Wydarzenia lat 1917 i 1918: deklaracja Balfoura, rewolucja w Rosji, następnie w Europie Środkowej, klęska mocarstw centralnych, powstawanie nowych państw wpłynęły na rozwój działalności syjonistów w byłych zaborach rosyjskim i austriackim. We Lwowie, Krakowie, Warszawie i Wilnie powstały regionalne centrale s. (wkrótce ośrodek wileński zjednoczył się z warszawskim). W Krakowie na początku listopada 1918 doszło do przejściowego opanowania zarządu gminy wyznaniowej żydowskiej przez zwolenników s. i do powołania żydowskiej milicji. W Warszawie kierownictwo Federacji (po powrocie z Rosji) przejął I. Grimbaum (H. Farbstein stanął na czele Mizrachi). X 1918 odbyła się konferencja s., która wezwała do zwołania zjazdu żyd. i wybrania Rady Narodowej, a zanim to nastąpi - do zwołania konferencji przedwstępnej i wyłonienia Tymczasowej Żyd. Rady Narodowej. Konferencja taka odbyła się pod koniec XII 1918, lecz udziału w niej nie wzięły Bund, Poalej Syjon, Ceirej Cijon, asymilatorzy oraz antysyjonistyczni ortodoksi, a wybrana wówczas Rada Tymczasowa składała się przeważnie z ogólnych syjonistów oraz zwolenników Mizrachi; w skład jej ścisłego prezydium weszli I. Griinbaum, H. Farbstein, A. Podliszewski. W niektórych miastach Galicji (m.in. Kraków, Lwów, Stanisławów) powstały żyd. Rady Narodowe zdominowane przez syjonistów, lecz z udziałem niektórych innych partii, toteż z większą słusznością występowały jako przedstawiciele lokalnych społeczności żyd. Syjoniści w dawnym zaborze rosyjskim oraz w Galicji zachodniej opowiedzieli się za niepodległością Polski, natomiast opinie w Galicji wschodniej były podzielone. Wprawdzie tamtejsi działacze byli przeważnie związani z kulturą polską, lecz pogromy i zachowanie się wojska polskiego wobec Żydów oraz obawy przed polityką narodowych demokratów zniechęcały do współpracy z Polską, natomiast Ukraińcy uznali Żydów za mniejszość narodową i ofiarowali równe prawa w powstającym państwie, co budziło sympatie dla ich dążeń do niepodległości. Większość polityków syjonistycznych opowiedziała się za neutralnością, aczkolwiek niektórzy wzięli udział w konflikcie po stronie polskiej lub ukraińskiej. Pod pewnymi względami analogiczna sytuacja była na Wileńszczyźnie, gdzie Żydzi znaleźli się w obliczu konfliktu polsko-litewskiego, a także musieli zająć stanowisko wobec Rosjan i Niemców. Politycy syjonistyczni, obawiając się pogromów ze strony polskiej, rosyjskiego bolszewi-zmu, żywiąc nadzieję na utworzenie państwa litewskiego z prawami dla wszystkich mniejszości, opowiedzieli się przeważnie za współpracą z Litwinami. Żyd. Rada Narodowa z dominacją syjonistów (związanych z niemiecką kulturą) powstała także w Poznaniu, opowiadając się za autonomią naro-dowo-kulturalną dla mniejszości; realne znaczenie tej reprezentacji okazało się niewielkie. Doświadczenia polityków syjonistycznych w poszczególnych dzielnicach powstającej Polski spowodowały, że Tymczasowa Żyd. Rada Narodowa przyjęła program konferencji helsińskiej z pewnymi modyfikacjami. Projekt przez nią opracowany postulował, by. w każdej miejscowości w której mieszkają Żydzi, powstała gmina zarządzana przez wybieralny komitet. Członkami jej mieli być wszyscy Żydzi, o ile nie zgłoszą wystąpienia. Kompetencje miały obejmować sprawy oświaty, kultury, wyznaniowe, pomocy społecznej, zdrowia, prowadzenie ksiąg stanu cywilnego, regulowanie emigracji do Palestyny. Żydzi obywatele polscy podczas wyborów do parlamentu oraz ciał samorządowych mieli głosować w odrębnej kurii wyborczej, której przyznano by liczbę mandatów proporcjonalną do liczby Żydów w Polsce. Przewidywano utworzenie sekretariatu stanu dla spraw żyd. i szczegółowe przepisy dotyczące praw obywatelskich, swobody wyznania oraz oświaty. Zasady te przedstawiano w memoriałach także przedstawicielom mocarstw. Nie zostały one niemal nigdzie wprowadzone w życie; Ukraińska Republika Ludowa przyjęła wprawdzie w marcu 1918 r. odpowiednią ustawę, lecz nie zdołała jej zrealizować, zaś ograniczona autonomia akceptowana przez Litwę przetrwała zaledwie kilka lat. W11919 ogólni syjoniści wzięli udział w wyborach do sejmu, uzyskując 91% głosów, które padły na listy żydowskie w Galicji zachodniej oraz 40% w dawnym zaborze rosyjskim (7% padło na listy gyfonizm 4S6 Poalej Syjon); w sejmie powstał klub Tymczasowej Żyd. Rady Narodowej, któremu przewodniczył I. Griinbaum (należeli także H. Farbstein, L. Reich, Jerzy Rozenblat, A. O. Thon, Salomon Wein-zieher; Poalej Syjon reprezentował Maks Rosenfeld, wkrótce zastąpiony przez I. Schipera). Rada wysłała delegację do Paryża wiosną 1919, gdzie - z delegacjami z innych państw - utworzyła Komitet Delegacji Żydowskich przy Konferencji Pokojowej; w skład prezydium weszli z Polski L. Reich oraz N. Sokołów (w skład delegacji wchodzili także A. O. Thon, Michael Ringel, 1880-po 1939, i inni). Memoriał przedstawiony przez Komitet w V 1919 postulował wprowadzenie do traktatów zawieranych z państwami Europy Środkowej i Wschodniej klauzul, gwarantujących prawa mniejszości narodowych. Bezpośrednio po wojnie łudzono się powszechnie rozwojem masowej emigracji do Palestyny. W XII 1918 Federacja Syjonistyczna założyła w Warszawie Biuro Palestyńskie (kierował nim Leon Lewitę), rejestrujące kandydatów do wyjazdu, w 1919 podobne biura powstały w Krakowie, Lwowie i innych miastach; własne biura zakładały inne ugrupowania. Biura nawiązały współpracę z władzami polskimi i brytyjskimi, lecz okazało się, że Brytyjczycy nie są skłonni zezwolić na masową imigrację, a co więcej, SOS nie ma możliwości jej finansowania. Kiedy więc w 1920 Wielka Brytania znacznie zwiększyła liczbę obiecanych wiz, nie można było tego w pełni wykorzystać. Wpłynęło to na osłabienie popularności syjonistów oraz spowodowało spory wewnątrz organizacji. Kontroli rozmiarów aliji służyć miało wprowadzenie od jesieni 1920 certyfikatów, upoważniających do uzyskania wizy do Palestyny, wydawanych przez organizacje s. Ruch s. w Polsce był rozbity na rozmaite ugrupowania oraz nurty. Największe wpływy mieli tzw. ogólni syjoniści, podzieleni na cztery organizacje: Syjonistyczna Federacja Polski (w Warszawie), Syjonistyczna Federacja Galicji Wschodniej (we Lwowie), Syjonistyczna Federacja Galicji Zachodniej i Śląska (w Krakowie) oraz Centrum Syjonistyczne dla Litwy Wileńskiej (w Wilnie). Odrębność wynikała z różnic sytuacji oraz z odmiennych poglądów oraz sporów personalnych. Najważniejsze różnice dzieliły dawne zabory rosyjski i austriacki. Według I. Griinbauma, Federacja Syjonistyczna powinna stać się w Polsce przedstawicielką wszystkich Żydów, tworząc jedność narodową na podstawach świeckich i doprowadzając do powstania wspólnej reprezentacji polskich Żydów. Wymagało to odejścia od palestynocentryzmu, podjęcia obrony bieżących interesów żyd., tolerowania języka jidysz (także w szkołach); tylko w ten sposób można było - według niego -zapobiec asymilacji i kształtować żyd. świadomość narodową, a w przyszłości doprowadzić do akceptacji idei s. przez wszystkich Żydów. I. Griinbaum był zarazem zwolennikiem bojowej taktyki na terenie parlamentu. W tej ostatniej kwestii syjoniści warszawscy nie byli jednak zgodni; L. Lewitę opowiadał się za taktyką ostrożną, dopuszczającą kompromisy z polską większością. Odmienne tendencje panowały w Galicji, gdzie A. O. Thon odrzucał dążenie do „powierzchownej jedności" za cenę zaniedbania ideałów s. Bronił języka hebrajskiego i niechętnie widział porozumiewanie się z niesyjonistycznymi ugrupowaniami żyd., natomiast uznawał za racjonalną politykę kompromisów i porozumień z ugrupowaniami polskimi. Analogiczne stanowisko zajmował L. Reich. Warszawskich i galicyjskich syjonistów łączyło natomiast przekonanie, iż reprezentują stanowisko ogólnonarodowe, a nie jednej tylko warstwy społecznej. Natomiast frakcja Hitachdut (Unia), która wyrosła z Ceirej Cijon, opowiadała się za pierwszeństwem aliji „elementów produktywnych" i osadnictwa na ziemi stanowiącej społeczną własność, odrzucając gospodarkę kapitalistyczną; analogiczne poglądy głosiły inne nurty lewicowe. Istotną płaszczyzną podziału stały się różnice między zwolennikami osadnictwa pionierskiego, w praktyce o elitarnym charakterze, oraz tymi, którzy uważali za niezbędne stworzenie przede wszystkim żyd. większości w Palestynie. I. Griinbaum był bliższy lewicy, gdyż uważał, że fundamenty nowego społeczeństwa żyd. w Palestynie mogą powstać tylko dzięki entuzjazmowi gotowych do poświęceń pionierów. Poza federacjami pozostała Żyd. Socjaldemokratyczna Partia Poalej Syjon, uznająca siebie za reprezentację proletariatu. Emigrację do Palestyny i stworzenie socjalistycznego państwa traktowała jako ekonomiczną konieczność, odrzucała ogólny syjonizm oraz bliskie mu nurty jako burżuazyjne. Partia żywiła sympatię (nie bezkrytyczną) dla rewolucji bolszewickiej, lecz tylko nieliczna grupa przyłączyła się do komunistów. Po 1918 nastąpiło zjednoczenie organizacji z dawnych zaborów rosyjskiego i austriackiego, choć pozostały różnice między działaczami. W 1920 wewnątrz 457 syjontan Poalej Syjon narastały rozbieżności. Część działaczy (tzw. lewica) skłaniała się do platformy Międzynarodówki Komunistycznej, z zamiarem oddziaływania na nią, by przyjęła program palestyński (m.in. Zerubawel). Inni (tzw. prawica) uważali, że podstawowym zagadnieniem jest budowa socjalizmu w Palestynie, bez względu na stanowisko bolszewików (w światowej organizacji Poalej Syjon ten pogląd reprezentowali działacze palestyńscy, m.in. D. Ben Gurion). Doprowadziło to do podziału podczas posiedzenia rady Poalej Syjon w Polsce w XI 1920; większość obecnych opowiedziała się za lewicą, niewielu (w tym I. Schiper) za prawicą (przyjęła nazwę Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Poalej Syjon). Poza federacjami znalazła się także Mizrachi (zyskująca wpływy także poza Królestwem Polskim), dla której świeckie koncepcje I. Griinbauma były niemożliwe do akceptowania. W V 1919 konferencja Mizrachi określiła się jako samodzielny składnik ruchu s., pośredni między świeckim s. oraz obskurantyzmem ortodoksji antysyjonistycznej. Mizrachi miała przeciw sobie większość rabinów, a zwłaszcza cadyków; pomimo stosunkowo znacznych wpływów nie zdołała rozwinąć działalności wykraczającej poza pilnowanie, by syjoniści przestrzegali nakazów religii. Doprowadziło to do rozwoju powstałego w V 1918 ugrupowania Ceirej Mizrachi (Młodzież Mizrachi), które przejęło od lewicy przekonanie o potrzebie produktywizacji oraz o potrzebie elitarnej, pionierskiej aliji. Utworzono grupy He-Chaluc ha-Mizrachi (Pionier Mizrachi), lecz nie uzyskały większych wpływów. Politycy syjonistyczni rozwijali znaczną aktywność na terenie parlamentu, broniąc interesów społeczności żyd. Trzy kwestie wywołały zwłaszcza zacięte dyskusje. Pierwsza to ustawa o obywatelstwie polskim oraz jej interpretacje; posłowie syjonistyczni zmierzali do uznania prawa do obywatelstwa dawnych poddanych Rosji zamieszkałych od dłuższego czasu na terytorium państwa polskiego, niezależnie od tego, czy byli formalnie zapisani do ksiąg ludności stałej, gdyż część zainteresowanych nie dopełniła w odpowiednim czasie niezbędnych formalności. Drugim zagadnieniem była ustawa o czasie pracy, która nakazywała (z pewnymi wyjątkami) zamykanie przedsiębiorstw w niedziele i najważniejsze święta katolickie; posłowie żyd. postulowali swobodę wyboru między niedzielą a sobotą. W obydwóch kwestiach nie zdołali pozyskać większości. Prawo do obywatelstwa polskiego określono zgodnie z umowami międzynarodowymi Polski (traktaty wersalski, ryski, z St. Germain i mniejszościowy), a jedynie w latach 1923-26 udało się osiągnąć uregulowanie sytuacji osób zamieszkałych w województwach wschodnich, których dokumenty uległy zniszczeniu podczas wojny. Przeciwko wolności wyboru dnia tygodnia przeznaczonego na odpoczynek oponowali m.in. socjaliści, którzy obawiali się, że takie rozwiązanie umożliwi łamanie prawa przez przedsiębiorców. Trzecia kwestia, zniesienia dyskryminacyjnych ustaw państw zaborczych, doczekała się ustawowego załatwienia w 1931, przy poparciu polskich posłów lewicowych. Ostre dyskusje toczyły się także wokół ustaw dotyczących budżetu i podatków, gdy posłowie syjonistyczni starali się osiągnąć decyzje sprzyjające drobnym przedsiębiorstwom handlowym i przemysłowym oraz rozwojowi żydowskich instytucji oświatowych i społecznych. Sukcesem stało się dla syjonistów zorganizowanie w 1922 wyborczego bloku mniejszości narodowych. Projekt powstał z obawy, że ordynacja wyborcza zmniejszy szansę zyskania odpowiedniej reprezentacji przez mniejszości rozproszone, zwłaszcza Żydów. Inicjatorem był I. Griinbaum, który miał nadzieję, że w przyszłym parlamencie posłowie mniejszości sprzymierzeni z polską lewicą stworzą większość, zdolną do kształtowania systemu demokratycznego. Krytycy (zwłaszcza syjoniści galicyjscy) uważali, że Blok prowadzi do stworzenia przeciwstawnych obozów politycznych - polskiego i mniejszościowego - a zatem do zaostrzenia stosunków polsko-żyd. Ostatecznie projekt zrealizowano w byłym zaborze rosyjskim (z udziałem Niemców, Białorusinów i Agudas Isroel), zaś obydwie federacje syjonistyczne Galicji oraz lewica syjonistyczna wystawiły odrębne listy kandydatów. W wyniku wyborów do sejmu weszło 35 posłów żyd. (w tym 15 ogólnych syjonistów, 5 z Mizrachi i 4 z Hitachdut), zaś do senatu wybrano 12 Żydów (w tym 7 syjonistów). Partie tworzące blok różniły się w istotnych kwestiach, toteż w parlamencie niejednokrotnie nie współdziałały. Podczas wyborów w 1928 blok odrodził się w ograniczonym zakresie i przyniósł niewielkie efekty; do sejmu weszło 15 posłów żyd. (w tym 9 syjonistów ogólnych, l z Mizrachi, l z Hitachdut) a do senatu - 7 (w tym 2 syjonistów ogólnych, l z Mizrachi). Syjonistów dzieliły także poglądy na takty- •yfmizm 458 kę w parlamencie. I. Griinbaum opowiadaj się za opozycją, podczas gdy politycy galicyjscy traktowali to jako anachronizm. Kształtowały się dwie koncepcje: „warszawsko-petersburska", zasadniczej opozycji w stosunku do rządu oraz „krakowsko-lwowsko-wiedeńska", umiarkowana, dopuszczająca kompromisy oraz współpracę. Początkowo w żyd. klubie parlamentarnym dominowała pierwsza taktyka, zaś I. Griinbaum był przewodniczącym klubu (zarzucano mu tendencje dyktatorskie i nadmiar ambicji osobistych); w 1923 jego miejsce zajął L. Reich i zwyciężyły koncepcje działaczy galicyjskich. Rozbieżności dotyczące taktyki w Polsce nakładały się na różnice w kwestii polityki palestyńskiej. Część działaczy (m.in. J. Gottlieb i L. Lewitę) opowiadała się za szybkim rozwojem osadnictwa w Palestynie, zwłaszcza warstw średnich i zamożnych, widząc w tym szansę zbudowania państwa, natomiast odrzucała program osadnictwa pionierskiego. Aprobowali więc ekonomiczne projekty amerykańskie oraz rozszerzenie Agencji Żydowskiej o ugrupowania niesyjonistyczne. Podczas VI konferencji Federacji Syjonistycznej w Polsce w 1923 utworzyli frakcję Et Liwnot (Czas budować). Natomiast I. Griinbaum, do którego przyłączyli się m.in. A. Hartglas, A. Podliszewski i I. Schiper, przekonany był o potrzebie stworzenia masowego ruchu w diasporze, pracy przygotowawczej oraz emigracji o charakterze pionierskim. Stworzona przez niego frakcja Al ha-Miszmar (Na straży) nie uzyskała przewagi, choć pozostał na czele centralnego komitetu Federacji. Analogiczne pod pewnymi względami koncepcje formułowały ugrupowania lewicy s., zwłaszcza organizacje pionierskie. Natomiast Et Liwnot zyskała poparcie Mizrachi, bliscy jej byli także syjoniści galicyjscy, którzy uważali poglądy I. Griinbauma za dogmatyczne. Kiedy w 1924 pojawiły się nastroje emigracyjne (czwarta alija), wzrastała liczba osób wyjeżdżających do Palestyny (ograniczeniem była liczba certyfikatów przyznawanych przez Brytyjczyków), wówczas Et Liwnot uznała to za doniosły postęp, natomiast Al ha-Miszmar - poza sukcesem idei s. - widziała groźbę przeniesienia „niezdrowej" struktury zawodowej Żydów z Polski do Palestyny. Analogiczne stanowisko zajęły Hitachdut oraz Ha-Szomer ha-Cair. Rozgorzała debata nad charakterem przyszłego społeczeństwa w Palestynie. Na gruncie parlamentarnym przedmiotem zażartego sporu stała się kwestia tzw. ugody, zawartej w VII 1925 z rządem Wł. Grabskiego przez A. O. Thona i L. Reicha, jako przedstawicieli klubu żyd. Posłowie żyd. zobowiązali się do obrony państwowych interesów Polski w zamian za uregulowanie ważnych dla Żydów problemów. Pierwszym efektem było pismo ministra spraw zagranicznych Aleksandra Skrzyńskiego do N. Sokołowa (wówczas sekretarza Światowej Organizacji Syjonistycznej) z poparciem dla budowy żyd. siedziby narodowej w Palestynie (w maju 1926 okólnik ministra spraw wewnętrznych do wojewodów powtórzył sformułowania listu i określił zasady stosunku władz administracyjnych do organizacji s.). Wkrótce okazało się, że strony porozumienia odmiennie interpretują jego treść i ugodę zerwano, jakkolwiek rząd realizował niektóre jej punkty. Doszło do ostrych sporów i L. Reich ustąpił z przewodniczenia klubu parlamentarnego, a jego miejsce zajął A. Hartglas. W tych warunkach próba zjednoczenia federacji s. działających w Polsce, zainicjowana w VII 1924 przez działaczy z zachodniej Galicji, zakończyła się niepowodzeniem. Wprawdzie w III 1925 odbyła się po raz pierwszy ogólnopolska konferencja s., lecz rada, wyłoniona przez nią celem koordynacji działań czterech federacji, przetrwała tylko do 1926, gdy wycofali się z niej syjoniści z obu części Galicji. Wewnętrzne różnice występowały także w tych federacjach, choć nie doprowadziły do powstania zwalczających się frakcji. Natomiast w 1925 wyłoniła się frakcja rewizjonistów. Mimo tego, że zajęła - tak, jak I. Griinbaum - krytyczne stanowisko wobec polityki Ch. Weizmanna, nie doszło do porozumienia między nią a frakcją Al ha-Miszmar. Ta bowiem sympatyzowała z lewicą, którą zwalczali rewizjoniści, a co więcej, ci ostatni odrzucali program prac bieżących. Politycy galicyjscy (A. O. Thon, L. Reich) oraz frakcja Et Liwnot poparli rewizjonistyczne postulaty energicznej polityki wobec Wielkiej Brytanii oraz masowej aliji. Nie oznaczało to jednak aprobaty dla rozłamu w ruchu s., toteż ruch rewizjonistyczny w Polsce przyciągnął tylko mniej znanych działaczy, zdecydowanie przeciwnych polityce Ch. Weizmanna. Na czoło polskich rewizjonistów wysunął się Jaakow Cohen (1881-1960), który w 1926 zdołał utworzyć dziesięć lokalnych organizacji. Ruch rewizjonistyczny w Polsce nie zyskał wówczas większych wpływów. Zaczęły powstawać jednak grupy młodzieżowe, które przeciwstawiały się lewicy, 459 syjonizm widziały swego wodza w W. Żabotyńskim i podjęły szkolenie wojskowe. W 1926 utworzyły polską organizację Brit Trumpeldor (Związek im. Trumpeldora, w skrócie Betar). Ruch s. w Polsce pod koniec lat dwudziestych dzielił się na partie i frakcje, co powodowało kryzys organizacyjny. W 1930-31 kierownictwo Federacji Syjonistycznej w Polsce przeszło w ręce tzw. niezależnych (przewodniczącym został Borys Stawski, zm. 1929). Kolejną próbę zjednoczenia podjął galicyjski działacz Ignacy Schwarzbart w 1931, tworząc wspomniany już Światowy Związek Ogólnych Syjonistów, w którym początkowo udział wziął I. Griinbaum i jego zwolennicy. W 1932 powstał - na podstawie uzgodnionego programu minimum dotyczącego polityki palestyńskiej - wspólny komitet trzech federacji, lecz odegrał niewielką rolę. Kiedy I. Grimbaum opuścił Polskę w 1933, przewodniczącym Federacji Syjonistycznej w Polsce został Mosze Kleinbaum (Sneh). W tym czasie frakcje Et Liwnot oraz Al ha-Miszmar formalnie uległy likwidacji (w rzeczywistości powiązania polityków nadal istniały), natomiast ukształtował się nowy podział na Organizację Syjonistyczną w Polsce (w skład jej weszli przeważnie działacze danej frakcji Al ha-Miszmar oraz część z Et Liwnot) oraz Organizację Ogólnych Syjonistów w Polsce, wzorem SOS. Do 1939 podejmowano kolejne próby usunięcia różnic i zjednoczenia poszczególnych frakcji oraz organizacji dzielnicowych, lecz bez większego powodzenia. Spory wewnętrzne oraz kryzys gospodarczy, zapoczątkowany w 1929, spowodowały spadek wpływów ogólnych syjonistów na korzyść ich bardziej radykalnych rywali wewnątrz ruchu s. (ugrupowania socjalistyczne oraz rewizjoniści) i poza nim (przede wszystkim Bund). Zmniejszyło się także przedstawicielstwo żyd. w parlamencie, w części w następstwie nadużyć wyborczych w 1930, a w latach 1935 i 1938 - z powodu niedemokratycznej ordynacji wyborczej. W 1930 w parlamencie zasiadało 9 posłów żyd. (w tym 6 syjonistów), 2 Żydzi weszli do senatu. W 1935 było 3 posłów (l syjonista) i 2 senatorów, a w 1938 - 5 posłów (2 syjonistów) i 2 senatorów. Rozwijała się działalność organizacji, które przygotowywały do pracy w Palestynie. Duże znaczenie zyskała Ha-Szomer ha-Cair, przejmująca niektóre koncepcje społeczne socjalizmu marksowskiego, zwłaszcza ideę kolektywizmu. Członkowie organizacji (szomrowie) nieraz pochodzili z rodzin zamożnych, z którymi zrywali stosunki. Powstawały kibuce, przede wszystkim rolnicze, gdzie młodzież miała zdobywać umiejętność pracy fizycznej. Znany był także kibuc w kamieniołomie w Kle-sowie (Wołyń). Władze państwowe podejrzliwie obserwowały ten ruch, widząc w nim pokrewieństwo z komunizmem. Ha-Szomer ha-Cair nie stała się organizacją masową, zachowując charakter ideowej awangardy, lecz postawę szomrów przyjmowano w wielu środowiskach jako idealny wzór postępowania dla młodego syjonisty. Działały także inne organizacje o charakterze pionierskim oraz związki wzorowane na harcerstwie. Większość działaczy Związku Harcerstwa Polskiego odnosiła się do nich nieufnie, m.in. ze względu na ich liberalny stosunek do religii oraz zainteresowanie kwestiami społecznymi. Na prawicy wzrastały wpływy Betaru; jednym z jego działaczy był Me-nachem Begin. Wielu młodych ludzi uważało działalność posłów s. w parlamencie za pozbawioną związku z podstawowym celem ruchu - budową państwa żyd., a także bez znaczenia dla położenia Żydów w Polsce; złośliwi mówili o syjonizmie sejmowym. Nie chcieli się także pogodzić z narastającymi ekscesami antysemickimi ze strony polskich nacjonalistów. Przyjmowali więc koncepcje W. Żabotyńskiego, że utworzenie państwa żyd. wymaga przygotowania do walki, a nie do pracy, a więc opanowania umiejętności wojskowych oraz dyscypliny. Ideologia rewizjonistyczna podkreślała konieczność jedności narodowej, a więc uznawała za szkodliwe koncepcje polityki klasowej. Nurt ten znajdował się pod wpływem włoskiego faszyzmu oraz legendy Legionów Józefa Piłsudskiego, naśladując niektóre formy organizacyjne oraz obyczaje. Wśród studentów powstawały korporacje wzorowane na tradycjach burszowskich oraz korporacji polskich. Radykalizm narodowy prowadził do konfliktów z radykalizmem społecznym i w latach trzydziestych notowano wzajemne napady i zamachy o politycznym charakterze. W. Żabotyński w 1936 proklamował hasło masowej emigracji do Palestyny, a następnie podjął starania o uzyskanie pomocy ze strony rządu polskiego dla przygotowań militarnych oraz na arenie międzynarodowej, celem przełamania ograniczeń brytyjskich. Rozmowy przedstawicieli NOS z funkcjonariuszami polskich urzędów doprowadziły do nieoficjalnej pomocy polskiej w organizowaniu szkolenia wojskowego młodzieży (pod warunkiem, że uczestnicy obozów wyjadą następnie do Palestyny), niewielkich kredytów na zakup broni w Polsce syjonizm 460 oraz ułatwianiu emigracji (także nielegalnej) do Palestyny. Rewizjoniści łudzili się, że polscy urzędnicy traktują ich jako najważniejszego partnera w społeczeństwie żyd. W rzeczywistości Ministerstwo Spraw Zagranicznych oceniało ich realne wpływy niezbyt wysoko i wykorzystywało jako przeciwwagę dla ogólnych syjonistów, których nadal uznawano za najważniejszego partnera rozmów. Po wybuchu drugiej wojny światowej większość znanych w Polsce działaczy syjonistycznych znalazła się poza krajem; niektórzy (m.in. M. Begin) w ZSRR, skąd później przedostawali się wraz z Armią Polską na Bliski Wschód i brali udział w palestyńskim życiu politycznym. Ci, którzy pozostali w okupowanej Polsce, nie odegrali większej roli w żyd. życiu politycznym. Natomiast wybitne znaczenie zyskały organizacje młodzieży. W niektórych gettach działacze ich zorganizowali konspiracyjne ugrupowania, które przygotowały się do walki; w Warszawie kierownictwo Żydowskiej Organizacji Bojowej składało się w znacznej części z działaczy Ha-Szomer ha-Cair (m.in. dowódca powstania, Mordechaj Anielewicz), podobnie w Wilnie dowództwo Zjednoczonej Organizacji Partyzanckiej (Abe Kowner). Odrębne organizacje tworzyli rewizjoniści (w Warszawie Żydowski Związek Wojskowy). Od 1944 na ziemiach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej działacze syjonistyczni podjęli ponownie działalność. Emigracją do Palestyny (początkowo nielegalną, następnie z cichą pomocą władz polskich i czechosłowackich, wbrew stanowisku władz brytyjskich) zajmowała się Bricha (Koordynacja Syjonistyczna), stworzona przez dawnych działaczy młodzieżowych (m.in. A. Kowner). Powstał też, z udziałem syjonistów, Centralny Komitet Żydów w Polsce, którego przewodniczącymi byli początkowo ogólny syjonista Emil Sommerstein, następnie Adolf Berman (Poalej Syjon lewica). Odrodziły się organizacje syjonistyczne: Zjednoczenie Syjonistów Demokratów Ichud (bliska tradycji Et Liwnot), Ha-Szomer ha-Cair, Poalej Syjon prawica i Poalej Syjon lewica działały legalnie i miały przedstawicieli w CKŻP, Mizrachi i Hitachdut, aczkolwiek legalne, nie wchodziły do CKŻP, zaś rewizjoniści działali nielegalnie. Ha-Szomer ha-Cair wszedł wkrótce w skład zjednoczonej syjonistycznej organizacji młodzieży He-Chaluc (w kierownictwie znaleźli się uczestnicy powstania w getcie warszawskim: Icchak Cukierman „Antek", Cywia Lubetkin, Chaja Grossman, Tuwia Borzykowski). Organizowała ona szkoły hebrajskie i tdbuce, przygotowujące do emigracji i pracy w Palestynie, a następnie wysyłała grupy ich uczestników do Palestyny (od V 1948 do Izraela). Do 1950, gdy zlikwidowano niezależne żydowskie życie polityczne w Polsce oraz powstrzymano emigrację, niemal wszyscy Żydzi związani z rozmaitymi nurtami s. opuścili Polskę. Ci, którzy pozostali, mogli brać udział jedynie w organizacjach podporządkowanych polityce PZPR. Otrzymali następnie możliwość wyjazdu do Izraela po 1956. Wówczas zakończyła się praktycznie historia ruchu s. w Polsce. Poszukiwanie syjonistów, rozpętane w 1968 przez jedną z frakcji PZPR, było jedynie zamaskowaną postacią nagonki antysemickiej. B. Garncarska-Kadari, Di linkę poaki-cyjon in pojln biz der cwajter welt-mitchome [Poale Syjon lewica w Polsce do drugiej wojny światowej], Tel Awiw 1995; J. Goldstein, The Beginnings ofthe Zionist Movement in Congress Poland: The Yictory ofthe Hasidim over the Zionists? „Polin" 1990 tom 5; A. Hartglas, Na pograniczu dwóch światów (pamiętniki), Warszawa 1996; W. Jaworski, Struktura i wplywy syjonistycznych organizacji politycznych w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1996; E. Mendelsohn, Zionism in Poland. The Formative Years, 1915-1926, New Haven and London 1981; I. Oppenheim, The Struggle ofJewish Youth for Productivization: The Zionist Youth Movement in Poland, New York 1989. Jerzy Tomaszewski synagoga - jest to równocześnie: 1. miejsce zgromadzenia; 2. miejsce nauki; 3. miejsce modlitwy. Pochodzące z języka greckiego słowo synagoga oznacza zarówno zgromadzenie ludzi (w okresie staropolskim oznaczała też gminę żyd.), jak i miejsce, w którym się oni zbierają; w tym drugim znaczeniu odpowiada hebrajskiemu określeniu bet kneset (Kneset - to także współczesne izraelskie Zgromadzenie Narodowe; rdzeń tego słowa odnajdujemy zarówno w hebrajskiej nazwie kościoła - knesi-ja, jak i w nazwie świątyni karaimskiej kenesa). Nazwa łacińska schola Judeorum, niemiecka judische Schule, Judenschul podkreślają drugą funkcję. Polskie słowo: bóżnica - eksponuje trzecią funkcję (w XIX w. określenie to, jako dawniej stosowane do świątyń pogańskich, było niechętnie używane przez polskich zwolenników reformy). Istnieje w języku polskim nazwa bardziej odpowiadająca hebrajskiej i greckiej: zbór - przyjęło się jednak stosować ją do kościołów protestanckich. Żydzi w Polsce 461 synagogi Janów Sokolski, synagoga drewniana, wzniesiona okoto polowy XVIII w., zniszczona w czasie II wojny światowej używali określenia: szul lub szit (jid. szkoła) - w wymowie zależnej od regionu. Czasami używali podanej wyżej nazwy hebrajskiej, ale w wymowie aszkenazyjskiej: bejs kneses. Synagoga jako instytucja ukształtowała się wśród Izraelitów wygnanych do Babilonu po zburzeniu Pierwszej Świątyni (586 p.n.e). Po powrocie do Jerozolimy i odbudowie Świątyni zakładano jednak synagogi w dalszym ciągu; w 70 n.e. było ich w Jerozolimie, według różnych źródeł, 394 lub nawet 480. O ówczesnych synagogach w diasporze (m.in. w Rzymie) wspomina Józef Flawiusz, Nowy Testament, Talmud. Po zburzeniu Świątyni niektóre obrzędy kontynuowano w synagogach, ale z kolei inne rytuały zostały zakazane. Ofiarę całopalną zastąpiła modlitwa. Istota i porządek nabożeństw w synagogach, nawet niektóre modlitwy pozostają w swojej zasadzie niezmienne od 2500 lat; różne elementy bywały do nich jednak dodawane. Zmiany wprowadził chasydyzm pod koniec XVIII w. i reforma na początku XIX w. Ogólnie biorąc, synagoga jest najważniejszą instytucją judaizmu. Jej uformowanie miało decydujący wpływ na organizację żyd. kultu religijnego. Stała się wzorem także dla chrześcijan i muzułmanów. Funkcję synagogi może pełnić każde pomieszczenie (jeśli zbierze się w nim minjan, czyli quo-rum w liczbie 10 dorosłych mężczyzn w wieku powyżej 13 lat). Istnieje równocześnie obowiązek religijny polegający na zorganizowaniu wspólnego miejsca modlitwy tam, gdzie osiedliło się co najmniej 10 dorosłych mężczyzn. Zgodnie z halachą, w synagodze nie wolno jeść, spać ani handlować (ale w bet midrasz, który może też pełnić funkcje synagogi, wolno jeść i pić, bo w ten sposób na krócej przerywa się studiowanie Tory). Synagogi były początkowo przede wszystkim miejscami wspólnej modlitwy. Dodatkowe funkcje: siedzib sądów, miejsc przechowywania archiwów i skarbców gminnych - zyskały w średniowieczu, w gettach miast zachodnioeuropejskich. Bywały ośrodkami administracji (np. dla rozproszonych Żydów wiejskich, którzy do końca XVIII w. stanowili w Polsce około jednej trzeciej całej społeczności); w synagogach Jarosławia i Lublina w XVII-XVIII w. toczyły się obrady Sejmu Czterech Ziem; w XIX-wiecznych synagogach warszawskich odbywały się wybory do władz gminnych. Synagoga pozostaje własnością gminy oraz osób, które wniosły wkład w jej budowę. Do sprzedaży budynku mogą być upoważnieni wybrani przedstawiciele gminy lub urzędujący rabin. W zasadzie nie wolno rozbierać synagogi, jeżeli nie zapewni się budowy nowej na jej miejscu. Jeżeli stan budynku jest katastrofalny, można go rozebrać i należy natychmiast przystąpić do budowy nowego. Zasady kształtowania O ile Świątynia była mieszkaniem Boga i do wnętrza mieli ograniczony wstęp tylko kapłani, o tyle synagoga jest miejscem zebrań wiernych. Biorąc za podstawę proroctwo Ezechiela (11:16), określa się synagogę jako „małe sanktuarium" (hebr. mikdasz meat, dosłownie „mała świątynia"; w przekładzie ks. Jakuba Wujka: „mała świątnica"), co oznacza, iż przejęła ona ze Świątyni cząstkę jej święto- synagoga 462 Szydtów, synagoga murowana, wzniesiona w latach 1534-1564, po lewej przedsionek z babińcem po odbudowie po 1945 r. ści - nie tylko w sferze ducha, ale też w elementach ukształtowania. W synagodze miejsce Arki Przymierza zajął aron ha-kodesz (hebr. święta skrzynia), gdzie przechowu-je się zwoje Tory. Przed nim zawiesza się ner tamid (hebr. wieczne światło) na pamiątkę menory (świecznika świątynnego). Niektóre pomieszczenia znane z opisu Świątyni zachowały w synagodze swoje odpowiedniki, choć znacznie przetworzone: przedsionek, traktowany jako strefa pośrednia pomiędzy sacrum i profanum (gdzie też m.in. w nawiązaniu do Psalmu 26:6, umieszcza się naczynie do umywania rak), a także babiniec, nawiązujący do świątynnego Dziedzińca Kobiet.Ukształtowanie części elementów synagogi wynika z uznanych za wiążące interpretagi innych ksiąg biblijnych i ze wskazań halachy. Zgodnie z Księgą Daniela (6:11), synagoga musi mieć okna; według Rasziego, umożliwiają one kontakt z Niebem. Wymaganie, aby było ich 12 (zapisane w księdze Zohar), nawiązywało do 12 plemion Izraela; w okresach wzmożonego mistycyzmu starano się traktować to jako zasadę. W czasie modlitwy należy zwracać się w kierunku Jerozolimy, podobnie jak czynił prorok Daniel; w krajach diaspory oznaczało to przeważnie kierunek wschodni, stąd zwyczaj orientacji (od łac. orient -wschód), najpierw synagog, potem też kościołów. Przy ścianie wschodniej we wnętrzu synagogi umieszczano najpierw przenośny, a później stały aron ha-kodesz. Biblijne źródło ma też bima, określona w księdze Nehemiasza (8:4) jako drewniane podwyższenie (hebr. migdal ec - dosłownie: drewniana wieża). Według halachy, wszystkie części wyposażenia synagogi są uświęcone poprzez cel, któremu służą, a stopień uświęcenia jest zależny od odległości od zwojów Tory, przechowywanych w aron ha-kodesz. Początkowo zalecano umieszczenie wejścia do synagogi od wschodu; przeważyła z czasem zasada, że wejście powinno być od strony innej niż ściana zwrócona ku Jerozolimie; w krajach diaspory wejście z reguły umieszczano od zachodu. Biblijne opisy Pierwszego Przybytku, Świątyni Salomona oraz używanych tam sprzętów (Księga Wyjścia 25, 26, 27, 30; I Księga Królewska 6,7) dostarczyły inspiracji dekoratorom wnętrz synagog. Część zakazów halachicznych daje kolejne wytyczne, np. synagoga nie może być wykorzystana do przejścia na skrót. Pomieszczenia ewentualnie umieszczone ponad synagogą nie mogą naruszać jej świętości, np. nie mogą być użytkowane jako mieszkania (dotyczy to także ruin, ale nie dotyczy sal modlitwy w domach). Poza powyższymi ogólnymi zasadami, których starano się przestrzegać zawsze i wszędzie, na relacji bimy względem aron ha-kodesz we wnętrzach synagog zaważyły tradycje lokalne i przynależność do danego nurtu judaizmu. Występują trzy charakterystyczne rozwiązania: 1. w synagogach aszkenazyjskich, ortodoksyjnych - bima znajduje się w centrum głównej sali modlitwy; 2. w synagogach sefardyjskich - bima umieszczana jest przy ścianie zachodniej, w opozycji do aron ha-kodesz; 3. w synagogach reformowanych - bima związana jest z aron ha-kodesz w jedną wielką kompozycję przy ścianie wschodniej. Z każdego z rozwiązań wynika inny układ ławek dla wiernych. W tradycyjnych synagogach aszkenazyjskich, poza ławami przy ścianach i wokół bimy znajdowały się dawniej tylko luźne prze- 463 synagoga stawne pulpity. W synagogach sefardyjskich stałe ławki umieszcza się wzdłuż ścian południowej i północnej, tak iż wierni są zwróceni twarzami do siebie nawzajem. W synagogach reformowanych stałe ławki ustawia się podobnie jak w kościołach. Sala główna bywała nieraz obniżona o kilka stopni w stosunku do przedsionka. Tłumaczy się to na ogół nawiązaniem do Psalmu 130: „Z głębokości wołam..". Czasami zagłębiano tylko niewielki fragment posadzki po południowej stronie aron ha-kodesz; stojący tam chazan (kantor) miał pamiętać, że choć przewodzi wspólnej modlitwie, pozostaje sługą wszystkich zgromadzonych. Architektura O ukształtowaniu i dekoracji synagog od I do VI w. najwięcej informacji dostarczyły wykopaliska, m.in. w Dura Europos, Bet Alfa, Kafarnaum. Jedna z najstarszych synagog w Europie, wzniesiona w IV w. na miejscu zburzonej z I w., zachowała się we fragmentach w Ostii (odkryto ją w 1963). Synagogi starożytne były wzorowane na świeckich budynkach służącym zgromadzeniom, jak buleuteria (sale posiedzeń rady miejskiej). Istnieje luka w wiadomościach na temat synagog europejskich aż do XI-XII w. Dopiero z tego czasu znane są synagogi z Wormacji, Kolonii i Spiry, z XIII w. z Ratyzbony, Pragi czeskiej, Bruck a.d. Leitha, z XIV w. ze Strzegomia, Jawora, Ziębic i Oleśnicy. Były to obiekty jedno- lub dwuna-wowe, wzorowane na budynkach niesakralnych, np. refektarzach zakonnych czy ratuszach. Tylko w Hiszpanii pod panowaniem arabskim budowano synagogi zbliżone układem i dekoracją do meczetów. W Statucie kaliskim z 1264 r znalazł się m.in. zakaz niszczenia synagog, ale z tego okresu z terenu Wielkopolski nie znamy żadnego obiektu. Najstarsze zachowane przykłady w Polsce to XIV-wieczna część jednonawo-wej synagogi w Strzegomiu, przekształconej w kościół św. Barbary i rozbudowanej po wygnaniu Żydów z miasta w 1456 oraz dwunawowa synagoga zwana Starą na Kazimierzu krakowskim, wzniesiona pod koniec XV w., stanowiąca najdalej na wschód wysunięty przykład nawiązania do wzorców zachodnioeuropejskich w budownictwie synagogalnym. Od połowy XVI do końca XVIII w. spośród krajów europejskich synagogi najliczniej powstawały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Od ok. 1534-1564 (Szydłów)do ok. Przedbórz, wnętrze synagogi drewnianej, wzniesionej 1630 (Zamość) wznoszono sy- przed 1760 r., zniszczonej w czasie II wojny światowej. nagogi o jednoprzestrzennych Widok na bimę i bogato dekorowane skepienie kolebkowe. synagoga 464 salach modlitwy na rzutach stopniowo przechodzących od wydłużonego prostokąta do kwadratu, przekryte sklepieniem klasztornym, jak również sklepieniem kolebkowym (np. Gniezno, po 1582; Kazimierz krakowski - synagoga Ajzyka, 1638-1644). Pod koniec XVI w., może pod wpływem związków ze Wschodem, wykształciły się dwa typy synagog o centralnych układach głównej sali modlitw. Każdy z tych typów miał zapewne odmienną genezę: la. ze sklepieniem sali powiązanym z rodzajem kwadratowego kopułowego baldachimu nad bima, rozpiętego na czterech kolumnach. Rozwiązanie to pojawiło się w Lublinie ok. 1580; nie można wykluczyć, że stało się inspiracją dla zbliżonego typu; Ib. ze sklepieniem podpartym centralną podporą na rzucie kwadratu, złożoną z czterech okrągłych, kwadratowych lub wielobocznych słupów podtrzymujących jedno- lub dwukondygnacyjną nastawę o ścianach pełnych lub przeprutych otworami; wieńcząca słupy niewielka kopuła mieściła się we wnętrzu nastawy. Takie rozwiązanie pojawiło się w obiektach wzniesionych np. w Łucku (1626), Tykocinie (1642) czy Słonimiu (1642). W przypadkach la i Ib bima zajmowała całą przestrzeń wyznaczoną kolumnami, które włączano w jej ukształtowanie; II. układ zwany dziewięciopolowym, pozwalający na przekrycie stosunkowo większych rozpiętości, ze sklepieniem wspartym na czterech smukłych filarach; zbliżony do stosowanych w kościołach wschodnich. Najstarsze takie rozwiązania znamy ze Lwowa (1628), Wilna (1630), Ostroga (1640). Sale o tym układzie mogły być halami o sklepieniach na równej wysokości we wszystkich przęsłach, o równych wielkościach pól (Ila). Czasami zmniejszano pole środkowe (Ilb) (Rzeszów, 1686). W przypadku Ha bima, pomimo z centralnej pozycji, nie była powiązana z filarami; w przypadku Ilb było podobnie jak w rozwiązaniach typu la i Ib, które są uważane za specyficznie polskie. Stąd rozpowszechniły się na południe (Czechy, Węgry). Pozwoliły wyjątkowo dobrze zharmonizować liturgiczny wymóg umieszczenia bimy pośrodku sali (przestrzegany zwłaszcza od czasu jego zatwierdzenia przez krakowskiego rabina Mojżesza Isserlesa, zwanego Remu) z racjonalnymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi. Początkowo synonimem synagogi była zapewne sala modlitwy dla mężczyzn; babince umieszczano w przybudówkach lub budynkach przylegających do synagogi. Otwory, łączące babince z salą główną, umożliwiały kobietom jedynie przysłuchiwanie się modlitwom i kazaniom, równocześnie „zabezpieczając" mężczyzn przed ich widokiem. Od początku XVII w. babince umieszczano nad przedsionkiem, od 2. połowy XVIII w. przybierały one formę galerii wewnętrznych, obiegających salę główną z dwóch lub trzech stron (zawsze oprócz wschodniej). Balustrady galerii, pierwotnie wysokie, spełniające funkcję przegród wzrokowych, stopniowo obniżano, zwłaszcza w synagogach reformowanych, do wysokości wymaganej tylko względami bezpieczeństwa. Począwszy od XVII w. synagogi były zazwyczaj budynkami na rzucie prostokąta, od wschodu z prostokątną lub kwadratową główną salą modlitwy, poprzedzoną od zachodu przedsionkiem z umieszczonym nad nim babińcem; schody do babińca bywały dostawione na zewnątrz (Pińczów, Leszno); od początku XIX w. umieszczano je w przedsionku lub też ukrywano w cokole dodanego od zachodu frontowego portyku. Przedsionek zwykle dzielono, wyodrębniając salę posiedzeń zarządu gminy lub mniejszą salę modlitwy. Jeśli babiniec umieszczano nad przedsionkiem, sala główna miała wysokość dwóch kondygnacji. Na ten układ od początku XIX w. nakładano rozmaite „kostiumy" stylowe. Od 2. pół. XIX w. układ ten ulegał nieraz rozbudowom i modyfikacjom, respektując jedynie zasadę orientacji głównej sali modlitw. Charakterystycznymi składnikami jej wnętrza stały się wbudowane galerie dla kobiet, a na zachodzie Europy - także organy. Wnętrza synagog polskich co najmniej od początku XVII w. często wspaniale zdobiono polichromią. Przestrzegano przy tym II przykazania, najkonsekwentniej w odniesieniu do postaci ludzkich, i to nie tylko w ilustracji scen biblijnych, ale także w przypadku znaków zodiaku, które zresztą stanowią charakterystyczny element dekoracji synagog już od czasów antyku. Do najstarszych motywów należały też wizerunki sprzętów używanych w Świątyni, jak menom, szofar, lulaw, stół na chleby pokładne. Do najczęściej spotykanych należały wyobrażenia czterech zwierząt, przedsta- 465 synagoga wiających cnoty człowieka gotowego do spełniania woli Boga: „Bądź śmiały jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, a silny jak lew" (Pirke Awot 5:23). Inne charakterystyczne wyobrażenia to: wielka ryba - Lewiatan, oraz byk (hebr. szorha-bar), symbolizujące czasy mesjańskie. Do nich odwołuje się też obraz Jerozolimy, z umieszczoną w j ej centrum odbudowaną Świątynią (zwykle w postaci Kopuły na Skale, stojącego na jej miejscu od końca VII w.). W XX w. pojawiły się w synagogach rzeczywiste widoki z Ziemi Świętej - Ściana Płaczu, grób Absaloma i inne. Z kolei do Psalmu 137, mówiącego o wygnaniu z Jerozolimy, nawiązywały wizerunki wieży Babel oraz zawieszonych na drzewach instrumentów muzycznych. Czasem malarstwo o charakterze iluzjo-nistycznym wzbogacało architekturę wnętrza, poprzez domalowanie kolumn, obramień portalu, podziałów sklepień i ścian. W XIX i XX w. pokrywano ściany polichromiami o charakterze czysto dekoracyjnym. Z punktu widzenia potrzeb kultu zewnętrzny wygląd synagog nie ma znaczenia. Do pół. XIX w. wznoszono je zwykle w stylach i formach rozpowszechnionych w danym czasie i miejscu. Synagogi XIII-XV-wieczne były kryte wysokimi dwuspadowymi dachami, podobnie jak kościoły. Pierwotnie główna sala modlitw górowała nad resztą budynku; przybudówki mieszczące babince były zwykle parterowe, kryte najpierw daszkami dwuspadowymi, potem - pulpitowymi. Od początku XVII w., gdy babince z reguły umieszczano nad przedsionkiem, całość kryto wspólnym dachem. W XVI-XVII w. dachy pogrążone, osłonięte attykami, stosowane m.in. w synagogach, przyczyniły się do rozpowszechnienia poglądu o funkcji obronnej tych budowli (którą mogły spełniać z natury rzeczy dzięki swoim solidnym murom). Od początku XVIII w. stosowano dachy łamane, tzw. polskie, lub mansardowe. Najwspanialsze dachy miały bóżnice drewniane, zwłaszcza należące do grupy grodzieńsko-biało-stockiej. Pod wpływem architektury rezydencjonalnej bryły synagog wzbogaciły narożne alkierze Łańcut, wnętrze synagogi murowanej, wzniesionej w 1761 r., z czterofilarową podporą sklepienia, stanowiącą równocześnie oprawę bimy synagoga 466 (Zabłudów, Śniadowo, Włodawa), zaś pod wpływem architektury kościelnej - barokowe fasady (Przasnysz, Słonim). Jedną z najważniejszych synagog europejskich była wzniesiona w Amsterdamie dla wygnańców z Hiszpanii i ich potomków synagoga sefardyjska (Elias Bou-man, 1671-1675), która zapoczątkowała nurt nawiązań do form i planu Świątyni, wyobrażonych na podstawie opisów biblijnych. Do pół. XVIII w. większość synagog europejskich (z wyjątkiem Amsterdamu i Wenecji) to budynki skromne, nie wyróżniające się z otoczenia. Na tym tle liczba i skala, różnorodność form i bogactwo dekoracji polskich synagog były wręcz nieporównywalnie wielkie - ale szerzej nie znane badaczom aż do początku XX w. Zewnętrzny kształt, bryła i dekoracja synagog nabrały specyficznego znaczenia treściowego dopiero w związku z ruchem reformy, który zbiegł się w czasie z rozpowszechnieniem tzw. architecture parlante i poszukiwaniem, przede wszystkim przez architektów, stylu „stosownego" dla synagog. Można znaleźć przykłady synagog we wszystkich stylach, poczynając od domniemanego egipskiego; wiązał się on z rekonstrukcjami Świątyni, opartymi w mniejszym lub większym stopniu na opisach biblijnych, które inspirowały projektantów od początku XVII aż po XX w. Znalazło to odbicie nie tylko w bryle, detalu, kolorystyce budowli, ale też w formie elementów wyposażenia (oprawa aron ha-kodesz), być może nawet w rzucie. W 2. pół. XIX w. najbardziej rozpowszechniły się dwa kierunki stylowe: tzw. mauretański, którego zwolennicy widzieli w nim nawiązanie do szczęśliwego bytowania Żydów w Hiszpanii pod panowaniem arabskim (VIII-XV w.), a także do wschodniego pochodzenia Żydów. Pierwsze obiekty w tym stylu zaczęły powstawać w Bawarii w 1. 30. XIX w.; w Polsce pierwszą z takich wzniósł we Włocławku Franciszek Tournelle w 1848 (zniszczona 1939); wzorcowymi obiektami stały się synagogi: w Wiedniu (1853) i w Budapeszcie (1858), obydwie projektu Ludwiga von Fórstera, a także w Berlinie (1866) projektu Eduarda Knoblaucha i Augusta Stiilera) - oraz styl neoromański, zapoczątkowany przez Edwina Opplera, który twierdził, iż synagogi powinny być wznoszone w stylu właściwym dla danego kraju; sztandarowym obiektem, wzniesionym przez niego w 1872, była synagoga we Wrocławiu (spalona w „noc kryształową" i wkrótce potem rozebrana). Często stosowano w formach zewnętrznych styl neoromański, we wnętrzu - różne formy orientalizujące, z mauretańskimi na czele. Na przełomie XIX/XX w. w Polsce, w wyniku zainteresowania dawnymi formami budowlanymi i z kolei poszukiwania polskiego stylu narodowego, zaczęto projektować i wznosić synagogi w formach historycznych, np. w Oszmianie (1902) czy Ostrołęce (Henryk Stifelman, 1916; Wtodawa, wnętrze synagogi murowanej, wniesionej w 1771 r., o ukladzie dziewięciopolowym 467 synagoga zniszczona w czasie II wojny światowej). W okresie międzywojennym projektowano synagogi zarówno w stylu zw. dworkowym (Wilno, 1924 ), jak i modernistycznym (Warszawa, Marcin Wein-feld, 1928; nie została zrealizowana). Wszystkie rozwiązania były realizowane zarówno w drewnie, w murze kamiennym czy ceglanym, jak i w technikach mieszanych Jednak bóżnice drewniane stanowiły pewne wyodrębnione zjawisko dzięki temu, iż użyty materiał dawał możliwości realizacji wielopoziomowych i wielopołaciowych dachów, wbudowanych sklepień o skomplikowanych przekrojach, naśladujących namioty lub sklepień wiszarowych (synagoga w Pilicy, zniszczona w czasie II wojny światowej); wewnętrznych galerii w partii sklepień tworzących iluzjonistyczną perspektywę (w kopułach kościelnych podobny efekt osiągano dzięki dekoracji malarskiej); pozwalał na użycie nieskomplikowanej technologii polichromowania ścian. Bóżnice drewniane powstawały przede wszystkim na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej, od początków osadnictwa żyd. aż po wiek XX. Stanowiły najwspanialsze osiągnięcie, zespolenie miejscowych tradycji, a także inwencji twórców. Nieliczne, mniej wspaniałe i nie tak bogate powstały w południowych Niemczech na początku XVIII w. przy udziale malarzy emigrantów z Polski. W gminach, które zaakceptowały reformę, starano się dostosować istniejącą gminną synagogę do nowych form liturgii lub też wznieść nowy budynek. Tam też najczęściej następowała zamiana dawnych budowli drewnianych na murowane. Na terenach najbiedniejszych i najbardziej tradycyjnych te zmiany nie następowały. W większych skupiskach żyd., zwłaszcza od początku XIX w., powstawały liczne synagogi dla wyznawców poszczególnych odłamów judaizmu. Największe synagogi tzw. postępowe na ziemiach polskich powstały we Lwowie (architekt nieznany, 1845; zniszczona 1942), Krakowie (Ignacy Hercok, 1862; rozbudowana 1894 i 1925) i Warszawie (Leandro Marami, 1878; zniszczona 16 V 1943). Z drugiej strony powstawały niezliczone bóżniczki chasy-dów - zwolenników poszczególnych cadyków (założenie prywatnej synagogi wymagało uzyskania koncesji); do takich potrzeb często adaptowano istniejące domy czy mieszkania (tzw. sztibl(ech) lub klojz(n)). Lokalizacja Zgodnie z halachą, synagoga powinna wznosić się w najwyższym punkcie miasta i górować nad otaczającą zabudową (w praktyce oznaczało to dominację nad dzielnicą żyd.); jeśli wymóg dotyczący wysokości budynku nie mógł być spełniony, na jego dachu umieszczano odpowiednio wysoki pionowy pręt. Często wznoszono synagogi nad wodą; zwyczaj ten istniał już w starożytności (Dzieje Apostolskie, 16:13) i nie wiadomo, czy miał podłoże religijne, czy też tylko praktyczne, związane z usytuowaniem mykwy w pobliżu synagogi. W diasporze wierzono dodatkowo, iż woda „oczyszcza" ziemię, na której znajdują się najważniejsze budowle gminne. Zarówno wymóg trzykrotnego codziennego udziału w modlitwach, mający swoje źródło w cytowanej już Księdze Daniela, jak i zakaz poruszania się w dni świąteczne poza ograniczonym obrębem (ejruw), wiążą synagogi z miejscami zamieszkania i pracy wiernych. Do końca XVIII w. na budowę synagogi konieczne było uzyskanie zgody przez gminę od administracji państwowej lub właściciela miasta prywatnego, a także od władz danej diecezji; sprawy związane z budową synagogi często regulowały przywileje królewskie lub wydane przez właściciela miasta. Zezwalały one nieraz na wzniesienie synagogi jak najdalej od kościoła, np. w którymś z bloków zabudowy po przeciwnej stronie rynku. Zwykle w bezpośrednim sąsiedztwie synagogi powstawały inne budowle gminne: mykwa, szkoły różnych szczebli, przytułek - tworząc ośrodek mniej lub bardziej formalnie wyodrębnionej dzielnicy żyd. Na dziedzińcach przed synagogami odbywały się śluby, miały miejsce modlitwy, np. na powitanie nowego miesiąca. W uroczystych procesjach obnoszono Torę wokół synagogi w święto Simchat Tora. Poza dzielnicami żyd. synagogi zaczęto wznosić po 1812 w krajach niemieckich (także w zaborze pruskim), po 1862 w Królestwie Polskim. Z uwagi na przyjęte konwencje stylowe i znaczne rozmiary, a także lokalizację w eksponowanych miejscach, zaczęły one wówczas stanowić ważny składnik •ynagoga 468 Brzeziny, fasada synangogi murowanej; proj. Ignacy Markiewicz, wzniesiona w 1893 r., zniszczona w czasie II wojny światowej ogólnego krajobrazu miejskiego. Twórcy Wydaje się, iż działalność twórców żyd. przy budowie synagog do początku XIX w. ograniczała się do wyposażenia i dekoracji wnętrz; znane są imiona żyd. snycerzy, tkaczy, złotników i malarzy. Znamy też nieliczne nazwiska budowniczych murowanych synagog XVI-XVII-wiecz-nych w Polsce. Byli to Włosi: w Krakowie - Matteo Gucci przebudowywał w 1557 synagogę zwaną Starą, we Lwowie - Paolo Romano budował w 1592 synagogę Złotej Róży (pozostaje w ruinie od czsu II wojny światowej), w Zamościu około 1620 wzniesiono synagogę dla miejscowej gminy pod kierunkiem Bernarda Moranda). Na przełomie XVIII/XIX w. tworzył Dawid Fridlender, któremu przypisuje się m.in. budowę synagog: drewnianej w Warce i murowanej w Wyszogrodzie (obydwie zniszczone w czasie II wojny światowej). W XIX w. liczni architekci projektowali synagogi według własnej wiedzy, rozeznania, a także panującej mody; rzadziej - według wskazówek przyszłych użytkowników. Do najbardziej znanych architektów synagog europejskich należą (oprócz wymienionych wyżej): Gottfried Semper (Drezno, 1836-1839), Adolf Wolff (Norymberga, 1870; Karlsbad/Karlove Vary, 1877; Łódź - synagoga przy Promenadzie, 1887; jak wszystkie wielkie łódzkie synagogi, zniszczona 11 listopada 1939), Marco Treves (Florencja, 1874-1882), Ende i Boeckmann (m.in. Szczecin, 1875; spalona w „noc kryształową", rozebrana 1940; Gdańsk, 1887; zburzona w 1939), Cremer i Wolffenstein (m.in: Poznań, 1909; w czasie II wojny światowej częściowo przebudowana i przekształcona w pływalnię miejską; tę funkcję pełni nadal), Wilhelm Stiassny (Malacky, 1887; Praha, 1898; Stanisławów, 1899). Spośród architektów prowincjonalnych warto wspomnieć Karla Korna i Salomona Lubowskiego; pierwszy był architektem miejskim Bielska, drugi Gliwic; obydwaj w swoich miastach wznieśli m.in. znakomite synagogi (Gliwice, 1861, zniszczona w „noc kryształową"; Bielsko, 1879; zniszczona w czasie II wojny światowej). W Polsce jedną z najbardziej nietypowych, a zarazem interesujących była okrągła synagoga ortodoksyjna wzniesiona w 1835 (rozebrana w 1961) na warszawskiej Pradze, według projektu Józefa Grzegorza Lessla. Oryginalne projekty synagog tworzył Henryk Marconi w 1.1838-1847; niestety, żadnej nie zrealizował. Do najciekawszych zrealizowanych w Polsce należą synagogi (oprócz wyżej wspomnianych): w Działoszycach (Felicjan Frankowski, 1852; od wielu lat w ruinie); w Bydgoszczy (Muttray, 1884; rozebrana w październiku 1939), w Tarnowie (Władysław Ekielski, Adolf Stapf, 1909; wysadzona w powietrze 11 listopada 1939), w Łodzi przy ul. Wolborskiej (Adolf Zeligson, 1897-1900; zburzona 11 XI 1939), w Brzezinach koło Łodzi (Ignacy Markiewicz, 1893; zburzona we IX 1939). Zachowane synagogi w Polsce Obecny stan badań nie daje podstaw nawet do szacunkowego określenia liczby synagog zniszczonych w Polsce w czasie II wojny światowej. Istotną przeszkodą w dokonaniu tego rodzaju sza- 469 SzacW cunków jest przesunięcie granic kraju: o ile mamy stosunkowo dobre rozeznanie o stratach na dawnych terenach niemieckich, zwłaszcza o synagogach zniszczonych tam w czasie „nocy kryształowej" o tyle brak pełnych informacji o losach synagog na obecnej Litwie, Białorusi i Ukrainie. Zostały zniszczone niemal wszystkie bóżnice drewniane: na obecnym terenie Polski zachowane są 3 obiekty (w Puńsku, Szumowie i Truskolasach), przy tym o stosunkowo małych walorach plastycznych; 5 dalszych obiektów na Litwie nie zmienia obrazu w sposób zasadniczy. Spośród ponad 400 synagog i domów modlitwy, funkcjonujących do 1941 na terenie samej tylko Warszawy, zachował się jeden obiekt, czyli synagoga Nożyków na ul. Twardej; w 1996 stwierdzono na warszawskiej Pradze istnienie niewielkiej bóżnicy, a w niej resztek malowideł z 1936; poza tym znamy wygląd zaledwie kilkunastu warszawskich synagog, i to nieraz tylko we fragmentach. Brak pełnych danych na temat rozbiórek synagog w Polsce w 1. 1945-1989. Spośród istniejących obecnie na terenie Polski około 350 budynków synagog (w około 250 miejscowościach) tylko kilka jest użytkowanych zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem (w Warszawie, Łodzi; niedługo także we Wrocławiu); pozostałe mieszczą, w lepszych przypadkach, muzea i biblioteki (Kraków, Łańcut, Włodawa, Tykocin, Zamość, Radzanów), w gorszych - których jest zdecydowana większość - magazyny, sklepy, sale gimnastyczne itp. Spośród najbardziej interesujących obiektów o znacznych walorach przestrzennych i historycznych część pozostaje w ruinie: Rymanów, Wodzisław; prace konserwatorskie prowadzone są na niewielką skalę w Pińczowie. Mniej więcej jedna trzecia zachowanych synagog nie odznacza się walorami przestrzennymi, nie tracąc przy tym znaczenia historycznego; prawie nigdzie nie zachowało się wyposażenie; tylko w około 10% obiektów - wystrój architektoniczny i malowidła ścienne. Synagogue, w: Encyclopaedia Judaica, Jerusalem 1972; Carol Herselle Krinsky, Synagogues of Europę. Architecture, Histoty, Meaning, New York 1985; Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy Nieba. Bóżnice drewniane, Warszawa 1996; Maria i Kazimierz Piechotkowie, Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999; Eleonora Bergman, Jan Jagielski, Synagogi w Polsce, w: „Spotkania z zabytkami", 1990, nr 1. Eleonora Bergman szabat (hebr. odpoczywać) - trwający od piątku wieczór do zapadnięcia nocy w sobotę dzień odpoczynku, jeden z najważniejszych dni dla wszystkich Żydów. Rozpoczyna się w piątkowy wieczór, kiedy kobieta zapala w domu dwie świece oznaczające nadejście szabatu; później trwają modły w synagodze. Mężczyzna odmawia ki-dusz nad kielichem wina; spożywa się jeden z trzech posiłków, w czasie których je się specjalne dania: chałę, czulent. Odmawia się hymny, śpiewa specjalnie pieśni. Na zakończenie sz. odbywa się ceremonia hawdali (hebr. oddzielenie), czyli zakończenia dnia świątecznego i oddzielenia go od dnia powszedniego. W szabat zabroniona jest wszelka praca (z wyjątkiem zagrożenia życia lub opieki nad chorym), obowiązuje zakaz oddalania się od domu na odległość większą niż dwa tysiące kroków, zakaz rozpalania ognia. Wszystkie przepisy dotyczące sz. zawarte są w jednym z traktatów Miszny („Szabat"). R.R Szachna Szalom ben Josef (Lublin ?-Lu-blin 1558) - talmudysta. Urodził się i zmarł w Lublinie. Pochodził z zamożnej i wpływowej rodziny; jego ojciec (rodem z Hrubieszowa) był kupcem i dzierżawcą ceł. Studiował u Jakuba Polaka w Krakowie. 1530 został rabinem w Lublinie, gdzie założył szkołę talmudyczną, do której przybywali uczniowie także z Niemiec i Czech. 1541 wraz z Mojżeszem Fiszlem został mianowany przez króla Zygmunta I rabinem generalnym w Małopolsce. Żadna z jego prac nie zachowała się, a jego nauki zostały przekazane w pismach uczniów, Mojżesza Isserlesa i Dawida Gansa, który był jego zięciem. Isserles podkreślał logikę rozważań Szachny, unikanie przyjętych powszechnie dogmatów i przekonanie o konieczności dostosowywania przepisów religijnych do aktualnych potrzeb. Na cmentarzu w Lublinie do dziś zachował się szesnasto-wieczny nagrobek Szachny. H.W. Szacki Jakub (pierwotnie Szackin; Warszawa VIII 1893-New York VI 1956) - historyk, publicysta. Pochodził z rodziny religijnych ma-skilów, uczył się w chederze, wiedzę świecką zyskał jako samouk; dzięki stypendium bankiera sumes Bernarda Lauera zdał maturę w Krakowie, studiował we Lwowie pod opieką Sz. Askenazego. Walczył w Legionach (ranny, awansowany na porucznika), w 1917 podjął studia nad dziejami Żydów w Warszawie, przez czas krótki pracował w MSZ (m.in. w delegacji na konferencję wersalską), następnie uczył w szkołach i pisał do czasopism. W 1922 uzyskał doktorat (na temat kwestii żydowskiej w Kongresówce 1831-1861, promotorem był M. Handelsman), następnie wyjechał do Nowego Jorku, gdzie uczył w szkołach, współpracował z prasą żyd., wygłaszał odczyty, od 1929 otrzymał pracę bibliotekarza. W1925 założył oddział JIWO w USA, z którym współpracował do śmierci, publikując w jego wydawnictwach liczne prace, a także redagując publikacje JIWO w USA. Dziełem jego życia stały się Dzieje Żydów w Warszawie (Di geszich-tefunjidn in Warsze, 1.1-3, Nju Jork 1947-1953), doprowadzone do 1896; pracy nad tomem 4 nie zdołał ukończyć (zgromadzone materiały znajdują się w YIVO w Nowym Jorku). R. M. Shapiro,/aco6 Shatzky, Historian ofWarsawJew-ry „Polin" 1988 t. 3, s. 200-213. Tom. szames (hebr. szamasz - woźny, posługacz) -woźny synagogalny. Do jego obowiązków należy sprzątanie synagogi, porządkowanie modlitewników, przygotowanie zwojów Tory, zapalanie świec przed szabatem, pomoc rabinom i chazanom. W Europie Wsch. sz. obchodził co rano domy członków gminy, budząc mężczyzn na modlitwy. Sz. nazywana jest także dodatkowa świeczka, od której zapala się kolejne światła w lampce i świecznikach chanukowych. R. R Szas - termin utworzony z początkowych liter hebrajskiego wyrażenia szisza sidrej Miszna (sześć porządków Miszny), stosowany od XVI w. na oznaczenie całego Talmudu, kiedy cenzura katolicka zabroniła używać słowa Talmud. R.R Szawuot (hebr. tygodnie) -jedno ze świąt pielgrzymich obchodzone 6 dnia (w diasporze także w dniu następnym) miesiąca siwan, 7 tygodni po Pesach, w Polsce nazywane Świętem Tygodni. Było niegdyś świętem o charakterze rolniczym - w Palestynie przypadało na koniec zbioru jęczmienia i początek zbioru pszenicy, dlate- 470 go składano w ofierze dwa bochenki chleba z nowych zbiorów. W okresie talmudycznym zaczęło upamiętniać także rocznicę nadania Żydom Tory na Synaju. Również obecnie jest to najważniejszy wątek świąt, dlatego w synagodze główną częścią modłów jest uroczyste odczytanie Dekalogu; odczytuje się także Księgę Rut. Synagogi dekoruje się kwiatami i gałązkami, domy - specjalnymi wycinankami. R.R Szczebrzeszyn (woj. lubelskie) - pierwsza wzmianka o gminie pochodzi z początku XVI w. W pół. tego wieku liczyła około 100 osób. Głównym zajęciem Żydów był handel, m.in. z Lublinem i Gdańskiem. 1648 podczas powstania Chmielnickiego gmina poniosła wielkie straty. Relację z tych wydarzeń spisał ocalały z pogromu Meir ben Samuel (Cok ha-Ittim, Kraków 1650). 1765 w mieście mieszkało 444 Żydów. W XIX i XX w. S. był silnym ośrodkiem chasydy-zmu; w 1. 80. XIX w. przebywał tu cadyk z Jaworowa E. Kurwic. 1857 było 1605 Żydów (38% ogółu ludności), w 1921 - 2644 (42%), a w 1939 - ok. 3200. V 1942 Niemcy dokonali egzekucji ok. 100 Żydów, a pozostałych deportowali do obozu w Bełżcu (VIII i X). Zachowana późno-renesansowa synagoga została zbudowana na początku XVII w. A.M. szechita (hebr. ubój) - rytualny ubój zwierząt i ptaków polegający na błyskawicznym podcięciu gardła i wykrwawieniu zwierzęcia. Jedna z podstawowych zasad żyd. reguł odżywiania, bez której mięso nie spełnia wymogów koszerności. Rytualnego uboju dokonuje rzezak (szochet) -dorosły Żyd płci męskiej, zatwierdzony na to stanowisko przez władze rabinackie. Ostrze noża, którym dokonywany jest ubój, musi być idealnie gładkie; każde wyszczerbienie może unieważnić sz. Przed przecięciem gardła szochet odmawia błogosławieństwo. Bada się organy wewnętrzne, czy nie ma żadnych oznak chorobowych, uszkodzeń itd., oddziela części uważane za niekoszerne. R.R Szeryng Henryk (Warszawa 22 IX 1918-Meksyk 1988) - skrzypek. Na estradach występował od 10 roku życia. W czasie II wojny światowej dał ponad 300 koncertów dla żołnierzy wojsk alianckich i polskich na Zachodzie. Opanował również sztukę dyrygencką, kompozycję, 471 Szn«tir muzykologię. Jako tłumacz gen. W. Sikorskie-go przybył do Meksyku, gdzie osiadł na stałe i objął w 1948 stanowisko profesora na Faculdad de Musica uniwersytetu w mieście Meksyk. Występował na estradach całego świata z najsłynniejszymi dyrygentami i orkiestrami. Wielokrotnie gościł w Polsce. Propagował muzykę polską, zwłaszcza dzieła Karłowicza, Szymanowskiego i Wieniawskiego. Nagrywał liczne płyty, otrzymał w 1955 Grand Prix du Disque. M.R Szlengel Władysław (Warszawa 1914-Warszawa IV 1943) - poeta, satyryk, autor skeczów kabaretowych i piosenek. Ukończył Szkołę Zgromadzenia Kupców w Warszawie (1930). Współpracował ze stołecznymi kabaretami i prasą („Nasz Przegląd", „Szpilki", „Sygnały"). Uczestnik kampanii wrześniowej. Po pobycie w Białymstoku powrócił w 1940 do Warszawy. Jeden z najpopularniejszych poetów getta warszawskiego, organizator życia kulturalnego. Współpracował z lokalem rozrywkowym „Sztuka" na Lesznie jako autor tekstów i konferansjer „Żywego Dziennika"; kontaktował się z Januszem Korczakiem w związku z działalnością kulturalną Domu Sierot przy Śliskiej. Krążąca w odpisach i powielaczowych odbitkach twórczość Sz. w większości uległa rozproszeniu. Ocalał przygotowany przez autora wybór wierszy z 1. 1942-1943 zatytułowany Co czytatem umarłym (wyd. 1977). Zginął podczas powstania w getcie. E.P-J. Szneur Zalman z Lądów (Lady 1734-1813) - założyciel formacji chasydzkiej zwanej Cha-bad. 1764 został uczniem Dow Bera z Międzyrzeca. 1770 Dow Ber zlecił mu napisanie nowej wersji Szulchan Aruch, dostosowanego do obrzędowości i duchowości chasydzkiej. Sz. pracował nad tym dziełem wiele lat, ale opublikował tylko jego małą część. Około jednej trzeciej całości (reszta miał ulec zniszczeniu w pożarze) wydano pośmiertnie pod tytułem Szulchan Aruch ha-Reb. Do dziś jest to podstawowy wykład halachy dla chasydów Chabadu. 1772 wraz z Menachemem Mendlem z Witebska starał się o spotkanie z Gaonem Wileńskim Elijahu ben Salomonem, by załagodzić konflikt między ortodoksją rabiniczną a chasydami, lecz Gaon ich nie przyjął. Po wyjeździe Menachema Mendla do Ziemi Świętej Sz. stał się jednym z przywód- ców białoruskich chasydów. 1794 opublikował anonimowo zbiór homilii LikkuteAmańm, który znany jest też jako Tanja (taki jest podtytuł dzieła w jego kolejnych wydaniach). 1798 został oskarżony przed władzami rosyjskimi o działalność antypaństwową (wywożenie pieniędzy do Turcji i założenie sekty, co było w Rosji zabronione). Dzień 19 kislew, kiedy został uwolniony z petersburskiego aresztu, jest do dziś obchodzony przez chasydów Chabadu jako święto uwolnienia. 1801 aresztowano go powtórnie pod tym samym zarzutem, ale i tym razem szybko zwolniono. Po wyjściu na wolność osiadł w Ladach. Próba powiązania chasydyzmu z tradycyjną uczonością rabiniczną, a także roszczenie stronników (i prawdopodobnie jego samego) do roli głównego sukcesora Baal Szem Towa (po Dow Berze z Międzyrzeca i Menachemie Mendlu z Witebska) spotykały się z ostrą krytyką wielu cadyków, przede wszystkim wnuka Baal Szem Towa, Barucha z Międzyboża. Podczas wojen napoleońskich zajął prorosyjskie stanowisko, widząc w rewolucyjnej Francji główne niebezpieczeństwo dla tradycyjnego żyd. sposobu życia i autonomii religijnej; wycofał się z pobitą armią roś., zmarł podczas odwrotu. Stronnicy skupili się wówczas wokół jego synów, co dało początek trwającemu około stulecia rozbiciu Chabadu. Najstarszy syn Sz., Dow Ber (1773-1827) po śmierci ojca pozyskał większość jego stronników. Osiadł w miasteczku Lubawi-cze, które stało się głównym centrum ruchu Chabad. Nadał doktrynie jeszcze bardziej intelektualną postać. Przekonał swoich zwolenników z Ziemi Świętej, by osiedli w Hebronie; odtąd był to główny ośrodek szkoły Chabad w Palestynie. Na skutek donosu został uwięziony przez władze rosyjskie. Dzień jego uwolnienia, 10 kislew, również obchodzony jest przez chasydów Chabadu jako święto uwolnienia. Po nim przywództwo ruchu objął zięć Menachem Mendel (1789-1866), który nauki pobierał jeszcze u Sz. Powszechnie był uważany za jednego z największych uczonych w Piśmie swoich czasów. Jego responsa zebrane w księdze Cemach Ce-dek (hebr. Ziele sprawiedliwości; 1870-1874) do dziś cieszą się poważaniem jako wykładnia halachy. Jeszcze przed śmiercią przekazał przywództwo synom. Jeden z nich, Juda Lejb, przewodził chasydom ojca w Kapuście, drugi, Cha-im Szneur Zalman (1814-1880), w Ladach, trze- molem ci, Izrael Noe (1816-1883), w Niżynie. Najmłodszy syn Samuel (1834-1882) przejął ojcowskich chasydów w Lubawiczach. Od tej miejscowości pochodzi nazwa jednej z największych dzisiaj szkól chasydzkich w USA, tzw. Lubayicher. Następcą Samuela w odłamie lubawiczyńskim był syn Szalom Dow Ber 1866-1920), a później wnuk Josef Icchak (1850-1950). Ten ostatni stanął na czele głównego nurtu Chabadu po rewolucji październikowej i starał kontynuować życie religijne pod władzą komunistyczną. Aresztowany w 1927, na skutek interwencji USA został uwolniony 10 tamuz; dzień ten chasydzi Chabadu celebrują jako trzecie święto uwolnienia. Opuścił ZSRR i osiadł początkowo w Rydze, a następnie w Polsce, gdzie utworzył sieć jesziw. IX 1939 zdołał wyjechać z Polski. Swoją kwaterę urządził w nowojorskim Brooklynie, gdzie do dziś mieści się główne centrum Chabadu. Zreformował i unowocześnił organizację społeczną chasydów, którzy dzisiaj mają własne przedszkola, szkoły, gazety, wydawnictwa i instytucje dobroczynne i znani są z energicznej propagandy swych poglądów wśród Żydów całego świata. Aż do 1926 istniało też w Rosji, a później w ZSRR, odgałęzienie Chabadu kierowane przez potomków Jehudy Lejba. Ostatni jego przywódca, Szemaria Noach (1845-1926), założył w 1901 w Bobrujsku jedną z pierwszych jesziw Chabadu. Po śmierci Szemarii jego stronnicy przyłączyli się do głównego nurtu Chabadu z Lubawicz. J. D. Szotem Alejchem (pseud.; Szalom Rabino-wicz; Perejasław 3 III 1859-Nowy Jork 13 V1916) - powieściopisarz, nowelista, dramaturg i publicysta. Zaliczany wraz z Mendele Mojcher Sfo-rim i I. L. Perecem do wielkiej trójki klasyków literatury jidysz. Tworzył również w języku hebrajskim i rosyjskim. Urodzony w domu, na który oddziałały tradyq'e hasakali, otrzymał tradycyjne wychowanie religijne (cheder) i wykształcenie świeckie. W młodości był prywatnym nauczycielem rosyjskiego oraz przedmiotów świeckich, a także pełnił urząd rabina rządowego (1880-1883). Twórczość pisarską rozpoczynał jako autor hebrajski, współpracownik pism „Ha-Cefira" i „Ha-Melic". Od 1883 tworzył w jidysz, publikując pod pseudonimem Szolem Alejchem. 1889 założył rocznik literacki „Di jidisze folksbi-bliotek" (1889, 1890), który odegrał olbrzymią 472 rolę w unowocześnieniu literatury jidysz, a ogłoszenie pierwszego tomu (autorami byli m.in. Mendele Mojcher Sforim, I. L. Perec, D. Frisz-man) stało się wydarzeniem kulturalnym i literackim. W1. 90-tych zbliżył się do syjonizmu, pisywał broszury propagandowe i publikował w prasie jidysz o tej orientacji. Po pogromach 1905 zdecydował się opuścić Rosję i odtąd wędrował pomiędzy Ameryką i Europą. Twórczość Szolem Alejchema uznawana jest za zapis życia żyd. w Europie Wschodniej w okresie wielkich przeobrażeń: industrializacji, urbanizacji, masowej emigracji do Ameryki. Wyróżnia się w niej 4 okresy: 1.1883-1892. Pisarz próbował swych sił w różnych językach (hebrajski, rosyjski, jidysz) i różnych gatunkach literackich (m.in. w poezji), rychło skupił się wszakże na powieści (Cwej sztej-ner, 1883, Sender-Bland un zajn gezindl, 1888) i felietonie. Walczył o poziom kultury jidysz i ustanawiał tradycje w tym zakresie. Szczególnie cenił powieść, lecz jej konwencje (dominacja historii miłosnej) uważał za niezgodne z tradycyjnym żyd. stylem życia i w utworach Stempeniu (1889), Josele Solowiej (1890) stworzył typ „romansu żyd." osadzonego w realiach życia tradycyjnego. Ważnym doświadczeniem warsztatowym i osiągnięciem artystycznym były felietony. II. 1893-1898. Pisarz ogłosił serię opowieści episto-larnych Menachem Mendl (1892,1895, kontynuowana do 1913), wykorzystującą doświadczenia warsztatu felietonisty. Rozpoczął również serię monologów Tewje Mleczarz (1894, kontynuowana do 1916), w której stworzył niepowtarzalną postać ludowego bohatera. III. 1899-1905. Twórczość z tego okresu obejmuje monologi, opowiadania fantastyczne, opowieści związane ze świętami żyd., utwory dla dzieci i cykl poświęcony Ka-srylewce. Mistrzostwem odznaczają się zwłaszcza monologi, w których sposób mówienia bohaterów, żywy idiomatyczny jidysz, łączenie tragizmu z komizmem tworzą specyficzną jakość. W cyklu o Kasrylewce stworzył pisarz archetyp żyd. wschodnioeuropejskiego sztetł (Klejne men-czelech mit klejne hasoeges, 1902-1904, Dos naje Kasrilewke, 1901, Kasrilewke nisrofim, 1903-1910). IV. 1906-1916. Pisarz powrócił do formy powieści, wydając Blondżende sztem (1909-1911), Der blutiker szpas (1912-1913), Motl Pejse dem Chazns (19) i Funemjarid (1913), sięgał również po dramat Di goldgreber {Der ojcer) (1908) i Dos grojse gewins (1915). Szolem Alejchem jest pisa- 473 sztuka kultowa rzem jidysz najobficiej tłumaczonym na język polski; w przekładzie ukazały się m.in. Muzykant (1900), Miliony (1903), Notatki komiwojażera (1925), Motel, syn kantora (1958), Zaczarowany krawiec (1959), Dzieje Tewji Mleczarza (1960), Marienband (1967), Z jarmarku (1989). E.P-J. Szomryja-Warta. Związek Żyd. Klubów Sportowych Szomryja-Warta. Organizacja powstała w 1929 w Warszawie, była związana z Poalej Syjon prawicą. Sz-W. weszła, zachowując autonomię, w skład Makabi podczas zjazdu w Warszawie w 1930. Wówczas Sz-W. zrzeszała 22 kluby z całej Polski, które działały przy lokalnych organizacjach Ha-Szomer ha-Cair. j.R. Szpigel Natan (Szpigiel, Spiegel; Łódź 1900-Auschwitz 1943 ?) - malarz, rysownik, członek ugrupowania Srebrny Wóz, łódzkiego Startu. Uczył się w Łodzi, Dreźnie i Paryżu. Twórczość Sz. kształtowała się w kręgu tradycji ekspresjo-nistycznej, związanej z grupą Jung Idysz i poznańskim Buntem. W pierwszych pracach przeważała tematyka społeczna (Wyzyskiwany, Nędza) i religijna. Później malował portrety, pejzaże, martwe natury. Często stosował technikę akwarelową. W czasie II wojny światowej, w getcie łódzkim, wykonał wiele rysunków obrazujących niewolniczą pracę Żydów, nędzę i głód. Prace te szczęśliwie zachowały się i znajdują się w zbiorach Muzeum ŻIH. R.R sztuka kultowa Powszechnie sądzi się, że Żydzi, skrępowani drugim przykazaniem Dekalogu, nie stworzyli godnej uwagi sztuki sakralnej. Sztuka całkowicie wyrzekająca się trójwymiarowych wizerunków, ograniczająca się prawie wyłącznie do motywów roślinnych i zwierzęcych nie wzbudzała przez długie lata zainteresowania badaczy, którzy nie starali się doszukiwać w tych przedstawieniach ukrytych symboli, a ten aspekt właśnie stanowi o istocie żyd. sztuki kultowej. Żydzi poprzez wieki budowali swój program ikonograficzny. Inspirację czerpali z Talmudu, literatury talmudycznej i midraszowej oraz dzieł mistycznych, przede wszystkim Zoharu. Do symboli wypracowanych przez judaizm rabiniczny dochodziły nowe, stworzone przez kabałę. Piętno na żyd. sztuce kultowej wywarła historia tego narodu, który od samego początku pozostawał pod ; działaniem silniejszych cywilizacji. W czasach biblijnych był to wpływ kultury i sztuki Bliskiego Wschodu - Egiptu, Asyrii, Persji, potem Grecji i Rzymu. W okresie diaspory Żydzi ulegali wpływom i czerpali inspirację z kultury i sztuki społeczeństw, wśród których byli zmuszeni żyć. Do starych układów zdobniczych dochodziły nowe, a niejednokrotnie symbolika już ustalonych motywów ewoluowała i nabierała nowych znaczeń. Cechą charakterystyczną żyd. sztuki kultowej jest więc wieloznaczność - jedno przedstawienie może w sobie zawierać wiele przesłań. Mimo tej dostrzegalnej ewolucji, żyd. sztuka kultowa była w podstawowym jądrze tradycyjna. Podobnie jak halacha wytyczała drogę religijnemu Żydowi, mówiła mu, jak ma postępować, tak drugie przykazanie Dekalogu miało decydujący wpływ na powstanie pewnych stałych kanonów zdobniczych obowiązujących przez wieki w kultowej sztuce żyd. Przywiązanie do tradycji znalazło także odbicie w stylu przedmiotów kultowych. Zazwyczaj był to styl zgodny z aktualnym nurtem, panującym w sztuce w danym okresie historycznym. Nierzadko jednak powielano wzory, które szczególnie sobie upodobano, stąd można mówić o ahistoryczności żyd. sztuki kultowej. Jako przykład mogą posłużyć barokowe, trójstopniowe korony na Torę, które z niewielkimi zmianami zamawiano u złotników przez cały wiek XIX, lub wieżyczkowe, filigranowe besaminki, które w nie zmienionym kształcie spotykamy od XIX w., aż po XX w. Takich przykładów można by podać więcej. Na obraz żyd. sztuki kultowej składają się: przedmioty ruchome - wyroby rzemiosła artystycznego używane w domu i synagodze (srebrne, metalowe); tkaniny; iluminowane manuskrypty hebrajskie; płaskorzeźba i polichromie synagogalne; płaskorzeźba sepulkralna - macewy. Twórcami tej sztuki byli zarówno Żydzi, jak i nie-Żydzi. Powodem takiego stanu rzeczy był nieustabilizowany, właściwie aż do pół. XIX w., status społeczno-polityczny Żydów europejskich, a także sztywne ramy systemu cechowego nie przyjmującego w swoje szeregi żyd. rzemieślników. Czynniki te hamowały rozwój rzemiosła żyd. i obniżały jego poziom. Uprawiano je na podstawie indywidualnych zezwoleń, zakładano - konkurencyjne dla chrześcijańskich - cechy żyd. lub pracę wykonywano ntuka kultowa 474 nielegalnie, poza cechami. Punce imienne złotników żyd. spotyka się dopiero na wyrobach pochodzących z końca l poi. XIX w. Byli to tzw. złotnicy konsensowi, którym wykupienie patentu dawało pełną swobodę uprawiania zawodu. W Polsce dosyć późno zaczęto interesować się żyd. sztuką kultową. Stąd niewiele nazwisk, które przeszły do historii. Najwięcej można wymienić nazwisk złotników. Natomiast snycerze i ilumina-torzy to twórcy anonimowi. Wśród snycerzy znamy tylko trzech: Dawida Friedlandera, Samuela Goldbauma i Jonasza Zanwela. Druga wojna światowa przerwała badania nad kultową sztuką żyd., a ogrom strat wojennych poniesionych w tej dziedzinie uniemożliwia dalsze badania w tym zakresie. Twórcami żyd. sztuki kultowej nie zawsze byli Żydzi, nie wpływało to jednak w żaden sposób na zmianę jej duchowego charakteru. Chrześcijanie lub inni, u których Żydzi zamawiali swoje przedmioty, wykonywali je ściśle według wskazówek i podanych im wzorów. Twórca i poziom wykonania bywały różne, ale motywy zdobnicze i ukryta w nich symbolika pozostawały niezmienne i to właśnie stanowi o istocie żyd. sztuki kultowej i pozwala traktować ją jako zjawisko jednorodne. Mimo zakazu zawartego w drugim przykazaniu Dekalogu, już w Biblii znajdujemy liczne przykłady, że naród wybrany ozdabiał przedmioty i miejsca kultu motywami ze świata zwierzęcego i roślinnego. W Pierwszym Przybytku, a potem w Świątyni Salomona powszechne były wizerunki cherubów, lwów i wołów. Wyhaftowane na parochecie cheruby broniły wejścia do miejsca zwanego Święte Świętych, a złote ich wizerunki strzegły Arki Przymierza. Ich przedstawieniami oraz palmami ozdobiono ściany Świątyni. Owoce granatu, kielichy kwiatów migdałowca, lilii, ozdobne wieńce pokrywały elementy i sprzęty świątynne. Podobne ornamenty stosowano też prawdopodobnie w rezydencjach królewskich. Znany jest wizerunek cheruba z Samarii z IX w. p.n.e. z pałacu króla Achaba, a przekaz biblijny podaje szczegóły dotyczące wyglądu tronu Salomona ozdobionego posągami lwów (l Krl 10,19-21). Czy w świetle powyższych przykładów starożytni Izraelici łamali drugie przykazanie? Otóż łamaliby tylko wtedy, gdyby wizerunkom tym oddawali cześć bałwochwalczą. Jeśli zaś służyły one chwale Najwyższego, przekazywały prawdy wiary, które On im przekazał, były dozwolone. Ta wykładnia obowiązywała - bardziej lub mniej rygorystycznie - przez całe dzieje Izraela, zarówno w czasach niezależności państwowej, latach niewoli, jak i okresie diaspory. Najważniejszą rolę w życiu religijnego Żyda spełnia Tora. Człowiek, który oddaje się pilnie jej studiowaniu, zgłębia słowa Pana i postępuje zgodnie z jego zakazami i nakazami, zasługuje na miano sprawiedliwego. Nagrodą dla niego będzie życie wieczne: „Drzewo życia - owocem prawego" (Prz 11,30). On będzie jednym z tych, którzy przestąpią bramy raju: „Oto jest brama Pana, przez nią wejdą sprawiedliwi" (Ps 118,20). Tora kumulowała w sobie głęboką symbolikę życia. Utożsamiana z biblijną mądrością była, przytaczając słowa z Księgi Przysłów (3,18), drzewem życia: „Dla tego, co strzeże jej, drzewem jest życia, a kto się jej trzyma - szczęśliwy". Ten fragment biblijny jest częścią modlitwy wypowiadanej w synagodze podczas podniesienia Tory i w czasie jej chowania do aron ha-kodesz (hebr. święta skrzynia). Umieszczano go często na przedmiotach kultowych ozdabiających i chroniących zwój Tory - koronach, powijakach, zasłonach na aron ha-kodesz. Dlatego wałki, na które nawinięty jest pergaminowy zwój Tory, noszą nazwę acej chajim - drzew życia. Nakładano na nie parę ozdób zwanych rimmonim, co oznacza owoce granatu. Granat w starożytności był symbolem życia i płodności. Mamy tu przykład podwójnej symboliki - drzewo życia (Torę) ozdabiano owocami życia. Czasami zresztą na rimmonim również mówiono acej chajim. Granat jako motyw zdobniczy wykorzystywali już starożytni Izraelici. Według przekazu biblijnego z głowic kolumn Świątyni Jerozolimskiej Jachin i Boaz zwieszały się umocowane na łańcuchach, odlane z brązu jabłka granatu (l Krl 7,18-20). Dół sukni arcykapłana wykończony był naprzemiennie złotymi dzwonkami i jabłkami granatu uszytymi „z fioletowej i czerwonej purpury oraz z kar-mazynu" (Wj 28,33). Zarówno dzwonki, jak i jabłka miały stanowić coś w rodzaju talizmanu chroniącego życie arcykapłana, kiedy stawał on przed obliczem Pana (Wj 28,35). Granat jako ornament był stale obecny w kultowej sztuce żyd. Z czasem bowiem utwierdzona została jego symbolika życia - uznano za pewnik, że jabłko granatu posiada 613 nasion, liczbę równą zakazom i naka- 475 sztuka kultowa zom zawartym w Torze - granat stał się symbolem Tory. Powszechnym stało się przejęcie motywu kratki regencyjnej, jako symbolu granatu. Ornamentem tym najczęściej wypełniano tła tasów -ozdobnych tarcz nakładanych na ubrany w sukienkę zwój Tory. Nierzadko w kształcie owocu granatu wykonywano naczynia na etrog (hebr. owoc cytrusowy). Etrog symbolizował najdoskonalszą kategorię ludzi sprawiedliwych, którzy znają Torę i postępują zgodnie z jej nakazami. Stąd to skojarzenie. Później wałki zwoju Tory zaczęto wieńczyć również koroną. Pierwsza wzmianka o tym zwyczaju pochodzi z X-XI w. Korona stalą się symbolem Tory. Jej wizerunek, z antytetycznie umieszczonymi po bokach gryfami lub lwami, powszechnie wykorzystywano jako element zdobniczy na przedmiotach kultowych, zwłaszcza tych, które ozdabiały zwój Tory, a więc sukienkach, tasach, paroche-tach osłaniających aron ha-kodesz w synagodze. Często po bokach korony widnieją dwie litery hebrajskie, które oznaczają skrót - Keter Tora (Korona Tory). Według jednej z interpretacji geneza koronowania Tory ma swoje źródło w sentencji wypowiedzianej przez rabiego Szymona: „Trzy są korony: korona Tory, korona kapłaństwa i korona królestwa, ale korona dobrego imienia przewyższa wszystkie" (Pirke Awot 4,17). Zdanie to odnajdujemy na trójstopniowych koronach na Torę, zazwyczaj trzy korony wieńczyły każdą z trzech kondygnacji drewnianych aronot ha-kodesz w polskich synagogach. Rozwinięcie sentencji rabiego Szymona daje nam midrasz (Eklezjastes Rabba 7): „Korona kapłaństwa została wzięta przez Aarona, korona królestwa przez Dawida, korona Tory pozostaje dla tych wszystkich generacji, które nadejdą." Stwierdzenie to ma charakter eschatologiczny i nadaje koronie wydźwięk mesjański. Do uczty mesjańskiej zasiądą sprawiedliwi w koronach na głowie (Iz 28,5). Scenę taką odnajdujemy na kar- X •"",TWbtn •3»t»n'»3T»T .fl^.ai*^'-'**^ śś5-'SStt; • - rf^ ;,*;lTł'*w .^b^WM^W^WTS ;S^r^^:bs "*^^^?!5 ~ Oprawy do zwoju Estery sztuka kultowa 476 tach Biblii hebrajskiej z Ulm (1283), znajdującej się w zbiorach Biblioteki Ambrozjańskiej w Mediolanie. Talmud tak to przedstawia: „Przyszły świat jest niepodobny do tego świata. Nie ma w nim jedzenia ani picia, ani prokreacji, nie ma załatwiania interesów, zazdrości, nienawiści ani współzawodnictwa. Są tylko sprawiedliwi, siedzący w koronach na głowach i rozkoszujący się blaskiem Szechiny". W Księdze Przysłów zaś czytamy: „Ceń ją [Mądrość - Torę], a czcią cię otoczy, okryje cię sławą, gdy ją posiądziesz, Włoży ci wieniec wdzięczny na głowę, obdarzy zaszczytną koroną" (4,8-9). W sztuce nagrobnej przewrócona korona symbolizowała śmierć głowy rodziny (Lm 5,16). Geneza flankowania korony Tory przez dwa lwy lub gryfy sięga korzeniami aż do czasów biblijnych. Lew to przede wszystkim symbol pokolenia Judy (Rdz 49,9), ale w tym układzie kompozycyjnym jest strażnikiem Prawa, tak jak jego strażnikami były dwa złote cheruby umieszczone na złotym wieku Arki Przymierza oraz te wyhaftowane na zasłonie, która w Pierwszym Przybytku, a potem w Świątyni Jerozolimskiej oddzielała miejsce Święte od Świętego Świętych. W Biblii i literaturze talmudycznej cheruby występują zarówno w postaci ludzkiej, jak i zwierzęcej, a czasami są hybrydami. Uskrzydlone cheruby chroniące Arkę były inflitracją wpływów sztuki starożytnego Bliskiego Wschodu na sztukę starożytnego Izraela. Antytetycznie umieszczone lwy strzegące Prawa Pisanego przechowywanego w aron ha-kodesz odnajdujemy w mozaikach synagogi w Bet Alfa (VI w. n.e.). W synagodze w Maon (VI w. n.e.) flankują one menorę, a światło według tradycji rabinicz-nej symbolizowało Torę: „Bo lampą jest nakaz, a światłem Prawo" (Prz 6,23). Lew, znak pokolenia Judy, z którego pochodził Dawid i będzie pochodzić przyszły Mesjasz, był także symbolem królestwa Dawidowego i oczekiwań mesjańskich narodu wybranego. Wiara w przyjście Mesjasza, który na powrót wskrzesi królestwo Dawidowe i przywróci erę złotego wieku, tkwiła głęboko w żyd. tradycji religijnej. Żydzi żyli nadzieją, że kiedyś skończy się długa noc wygnania, a Bóg z powrotem zgromadzi naród wybrany na świętej górze Syjon, Świątynia Jerozolimska zostanie odbudowana i boska Szechina (stała obecność Pana) towarzysząca, według tradycji, ludowi Izraela na wygnaniu, ponownie w niej zagości. Ta wiara i nadzieja w wyzwolenie i odkupienie Izraela znalazła mocne odbicie w żyd. sztuce kultowej. W XVII-XVIII w. na ziemiach wschodnich byłej Rzeczypospolitej zaczął pojawiać się powszechnie - w polichromiach synagog, na macewach, przedmiotach kultowych - motyw przedstawiający lwa z jednorożcem. Oba zwierzęta stoją na tylnych łapach, a przednimi dotykają się, czasami róg jednorożca znajduje się w paszczy lwa: całość robi wrażenie albo walki tych zwierząt, albo uścisku braterskiego. Na polichromii nie istniejącej już synagogi w Chodorowie między zwierzętami znajdowało się drzewo życia. W porannej modlitwie Żyd wypowiadał następujące słowa: „Oby szczep Dawida, sługi Twojego, rychło zakwitł, a świetność jego się podniosła pomocą Twoją, bo Twojej pomocy wyglądamy przez całe dnie. Błogo-sławionyś Ty Wiekuisty, który rozwijasz świetność zbawienia". „Róg" i „świetność" mają w języku hebrajskim ten sam rdzeń (krn). Żydzi bardzo często wykorzystywali takie zbieżności językowe, aby przekazać za ich pośrednictwem konkretne treści. Omawiana kompozycja ma jednoznaczny wydźwięk mesjański. Symbolizuje odrodzone i zjednoczone w przyszłym świecie (hebr. olam ha-ba) królestwo Dawidowe. Jednorożec to także znak pokolenia Efraima (Pwt 33,17). W tym przypadku może symbolizować królestwo północne Izraela, a lew królestwo południowe Judy. W zapowiedziach prorockich czytamy: „Tak mówi Pan (...): Oto biorę drewno Józefa, które jest w ręce Efraima oraz plemion Izraela, jego sprzymierzeńców, i przykładam je do drewna Judy, i czynię je jednym drewnem..." (Ez 37,19), i dalej: „I uczynię ich jednym ludem w kraju, na górach Izraela, i jeden król będzie nimi wszystkimi rządził i już nie będą tworzyć dwóch narodów, i już nie będą podzieleni na dwa królestwa (...) Sługa mój, Dawid, będzie królem nad nimi..." (Ez 37,22,24 - z Haftary sobotniej). Spełnianie dobrych uczynków (micwot) z właściwą intencją mistyczną, tj. osiągnięcia łączności duchowej z Bogiem i zbliżenia się do niego, mogło przyspieszyć, według mistyków żyd., nadejście ery mesjańskiej. W chasydyzmie stan ten określano mianem dewekut, czyli - dosłownie tłumacząc - przylgnięcia do Boga. Proces ten, mający pomóc w naprawie rozbitego wszechświata, mistyka żyd. określała mianem tikkun (odnowa, naprawa). Pod wpływem tych poglądów, które niejako wzmocniły biblijny obraz człowieka sprawiedliwego, powstała bardzo bogata ikonografia przed- 477 sztuka kultowa stawiająca symbolicznie człowieka doskonałego, który własnym postępowaniem otwiera sobie i swoim braciom bramy raju. Na macewach w Sadogórze i Kiszyniowie spotykamy wyobrażenie dwóch niedźwiedzi niosących na drągu winne grono (jest to parafraza znanej sceny biblijnej o dwóch zwiadowcach, których Mojżesz posłał do Kanaanu, Lb 13,23). Podobna scena przedstawiona została na tasie, będącym niegdyś własnością nie istniejącego już Muzeum Mathiasa Bersohna. Na polichromiach synagogi w Chodorowie niedźwiedź siedział wśród gałęzi oplatającego go krzewu lub wspinał się po drzewie. Jak wiadomo, jedną z ulubionych potraw niedźwiedzi jest miód. Miód, zgodnie z metaforami biblijnymi, to Tora (Ps 19,11; Ez 2,8-10; 3,3). Niedźwiedź więc symbolizuje człowieka sprawiedliwego, na którego barkach spoczywa przyszłość Izraela (winne grono to symbol Izraela - Ps 80,9; Jr 2,21; Oz 10,1; Iz 5,7). Wspina się po drzewie życia (Torze), aby sięgnąć po jego owoce i zapewnić sobie i swoim braciom życie wieczne. Człowieka sprawiedliwego może symbolizować także jednorożec, bo zgodnie z metaforą biblijną Bóg: „...połamie wszystkie rogi bezbożnych, lecz rogi sprawiedliwych podniosą się". (Ps 75,11; 92,11). Wizerunek jednorożca jest powszechny w żyd. sztuce kultowej. Z braku przekazów ikonograficznych nie wiemy, od kiedy zaczai się w niej pojawiać. Wydaje się jednak, że to legendarne zwierzę pojawiło się w tradycji judaistycznej bardzo wcześnie. Świadczy o tym Septuaginta, w której słowo hebrajskie reem, oznaczające bawołu, przetłumaczono jako jednorożec. W XVH-XVIII w. wyobrażeniem jednorożca ozdabiano macewy, manuskrypty hebrajskie, przedmioty kultowe używane w domu i synagodze, odnajdujemy go w polichromiach synagog. Występował sam albo w układach antytetycznych, flankując np. drzewo życia, tablice Dekalogu, koronę Tory, popularny też był, o czym już wyżej wspomniano, mesjański układ jednorożca z lwem. Jednorożec był także znakiem zbawienia (Ps 18,3), wyrażał moc zbawczą i opiekuńczą Boga nad narodem wybranym (Lb 23,22). Człowieka pobożnego, zgłębiającego Torę symbolizowała również wiewiórka. Jej wyobrażenie, w pozycji siedzącej i rozgryzającej orzech, często występuje na przedmiotach kultowych. Orzech w żyd. tradycji mistycznej symbolizuje Torę i cztery możliwości jej egzegezy. Żeby wyłuskać jądro orzecha, trzeba usunąć trzy warstwy, które go osłaniają. Podobnie jest z poznawaniem różnych znaczeń Tory. Człowiek pragnący dotrzeć do jej najważniejszej warstwy mistycznej (hebr. sod) musi najpierw poznać jej treść dosłowną (hebr. peszat), alegoryczną (hebr. remeź) i talmudyczną lub agadyczną interpretację (hebr. derasz). Bardzo często, aby scharakteryzować cechy, jakimi powinien odznaczać się człowiek sprawiedliwy, wykorzystywano sentencję zaczerpniętą z Pirke Awot (5,23): „Jehuda, syn Tema, mawiał: Bądź odważny jak lampart, lekki jak orzeł, szybki jak jeleń, a silny jak lew, do wykonywania woli Ojca twojego, który jest w niebie". Przedstawienia tych trzech zwierząt i orła wraz z powyższą inskrypcją były powszechne. Występowały w polichromiach synagog, ozdabiały drewniane aronot ha-kodesz np. w Wyszogrodzie i Kępnie (1810,1816), srebrne oprawy do tefilin, tablice Sziwiti ustawiane nad pulpitem kantora, żyd. wycinanki. Uosobieniem ludzi sprawiedliwych, którzy w przyszłym świecie posiądą Ziemię Obiecaną na własność (Iz 60,21), były także łania i dąb. Ta symbolika wywodzi się prawdopodobnie z metafory biblijnej (Iz 61,3), w której ta kategoria ludzi przyrównana została do dębów sprawiedliwości, a w języku hebrajskim dąb i łania posiadają ten sam rdzeń (ajf). Dęby i gałązki dębowe z żołędziami często zdobiły przedmioty kultowe (np. besaminki podróżne wykonywano w kształcie żołędzi) i macewy. Wizerunek łani można odnaleźć w iluminowanych manuskryptach hebrajskich - megillach Es-tery, hagadach paschalnych, machzorach. Przeważnie razem z jeleniem lub zającem ucieka przed goniącymi ją psami i myśliwymi lub jest przez nich osaczona. W tym wypadku jest symbolem wygnania Izraela i jego cierpień doznawanych w diasporze, a zarazem zapowiedzią czasów mesjańskich. Źródłem tej symboliki stała się legenda Zoharu oparta na tekście talmudycznym, w którym mowa jest o łani, jako o zwierzęciu bardzo trudno rodzącym ze względu na ciasną macicę. Bóg, chcąc ulżyć jej cierpieniom, wysyła do niej węża. Jego dwukrotne ukąszenie przyspiesza rozwiązanie. Dla mistyków żyd. jest symbolem Szechiny. (Prz 5,19). Łania i jeleń (hebr. cwi, ajal) to też znak plemienia Naftalego (Rdz 49,21). sztuka kultowa 478 Jeleń obok lwa był jednym z najczęściej używanych symboli w kultowej sztuce żyd. Występował albo sam - biegnący lub siedzący, czasami dotykający jedną z tylnych nóg do głowy (w tej pozycji przedstawiano go niezmiennie, począwszy od średniowiecza), albo w układach antytetyeznych, flankując menorę, drzewo życia, tablice Dekalogu, koronę Tory. Cwi, Naftali (hebr.), Hirsz (jid.) to także popularne imiona męskie, stąd czasami przedstawienie jelenia na nagrobkach symbolizuje imię zmarłego. Przeważnie jednak jego wizerunek nie ma nic wspólnego z osobą tam pochowaną. Jeleń biegnący, spoczywający na wzgórzu czy pod drzewem jest symbolem narodu izraelskiego, który według jednego z midra-szów powróci z wygnania do ojczyzny swych przodków, a także znakiem odkupienia Izraela w czasach mesjańskich (Iz 35,6). W modlitwach wypowiadanych podczas święta Pesach Żydzi prosili Boga, aby z chyżo-ścią łani lub jelenia przyspieszył ich wyzwolenie i zbawienie. W Biblii na określenie człowieka sprawiedliwego i pobożnego używa się dwóch wyrazów: cadik i chasid. Otóż słowa: bocian i pobożny, posiadają w języku hebrajskim ten sarn rdzeń (chsd). Wizerunek bociana połykającego węża - wyobrażenie to spotykamy już w średniowiecznych iluminowanych ma-nyskryptach hebrajskich - to obraz człowieka sprawiedliwego, a także symbol ery mesjańskiej. Wąż to biblijny potwór Lewiatan (Ps 74,13-14; 104,26; Iz 27,1; Hi 3,8), przedstawiany w sztuce żyd. pod postacią ryby, pół ryby pół węża lub węża. Hagada rozwijając wątek biblijny uczyniła z Lewiatana symbol nadejścia ery mesjańskiej. W przyszłym świecie nie będzie zła. Lewiatan zginie z ręki Boga lub polegnie w walce z Behemotem, a jego mięsem będą się raczyć sprawiedliwi na wielkiej uczcie mesjańskiej. W tradycji legend żyd. istnieją jeszcze dwa inne fantastyczne zwierzęta, które podobnie jak Lewiatan staną się posiłkiem sprawiedliwych. Jedno z nich to biblijny, wspomniany już wyżej, Behemot opisany w Księdze Hioba (Hi 40,15-32), a w ikonografii żyd. przedstawiany jako dziki wół - szor ha-bar (być może dlatego nadano mu taki wygląd, ponieważ u Hioba powiedziane jest, że potężne to zwierzę jak wół trawą się żywi, Hi 40,15), oraz ptak Ziz. Lewiatana, który jest władcą mórz, i Ziza panującego nad ptakami, Bóg stworzył piątego dnia, szóstego dnia natomiast uformował Behemota - króla wszystkich ssaków na ziemi. Wyobrażenia tych trzech mitycznych zwierząt odnajdujemy na kartach cytowanej już powyżej Biblii średniowiecznej z Ulm. Wizerunki szor ha-bar i Lewiatana właściwie w nie zmienionym kształcie, występowały powszechnie w żyd. sztuce kultowej na terenach Polski, zwłaszcza na wschodzie byłej Rzeczypospolitej. Czasami szor ha-bar wpisany był w wieczny krąg, który tworzył Lewiatan. Na drugiej kondygnacji aron ha-kodesz nie istniejącej synagogi w Wyszogrodzie umieszczone były dwie rzeźby. Po lewej stronie szor ha-bar z Lewiatanem, po prawej - Arka Noego. Obie symbolizowały początek i finał historii narodu wybranego. Węża, jako biblijny symbol zła, napotkać można w żyd. sztuce kultowej w tradycyjnym układzie ikonograficznym - oplatającego drzewo, po bokach którego stoją Adam i Ewa. Pod jego postacią, Puszka na wonności i pucharek 479 sztuka kultowa jak już wyżej wspomniano, przedstawiano Lewiatana. Zazwyczaj jego wizerunkiem zdobiono naczynia miedziane - kwarty i kijory - służące do rytualnych obmyć rąk. Przeważnie zwinięty w krąg, spoczywał na ich dnie lub opasywał je dookoła. Naczynia te kumulowały w sobie wielowarstwową symbolikę życia wiecznego w przyszłym świecie. Woda w tradycji rabinicznej to symbol Tory. Woda daje życie światu i Prawo (Tora) również: „Bo są życiem [słowa Boga] dla tych, którzy je znajdują, i lekarstwem dla całego ich ciała" (Prz 4,22). W błogosławieństwie hawdalowym wypowiada się następujące słowa: „Bóg Wiekuisty, On był moim zbawieniem. I czerpać będziecie wodę w radości ze źródeł zbawienia". (Iz 12,2-3). Słowa Tory oczyszczają Izrael z grzechów, dlatego rytualne obmycie było symbolicznym aktem duchowego oczyszczenia. Kapłani pełniący służbę w Pierwszym Przybytku, a potem w Świątyni Jerozolimskiej, przed rozpoczęciem swoich posług musieli obmyć się w wodzie, „aby nie pomarli" (Wj 30,20). Naczynia do umywania rąk, wiszące po lewej stronie w przedsionkach synagog, zawsze, według tradycji biblijnej, wykonane były z miedzi. Waż i miedź w języku hebrajskim posiadają ten sam rdzeń - (nchsz), ponadto słowa wąż i Mesjasz posiadają tę samą wartość liczbową, stąd wizerunek węża zamieszczany na tych naczyniach zawierał kilka mesjańskich przesłań - przypominał Lewiatana, biblijnego węża miedzianego (Lb 21,9) i Mesjasza. Niekiedy na macewach napotkać można scenę, jak waż kąsa lwa lub jelenia. Prawdopodobnie oznacza to, że zmarły był człowiekiem sprawiedliwym. Według żyd. tradycji człowiek sprawiedliwy nie umiera za własne grzechy, ale z powodu skażenia jadem węża, jakiemu uległa Ewa i jej potomstwo. Wąż był także znakiem plemienia Dana. Czasami zamiast węża na dnie tych naczyń przedstawiano dwie ryby. Ryby w tym wypadku symbolizowały ludzi sprawiedliwych, którzy oczyszczeni duchowo wodami Tory będą się cieszyć życiem wiecznym w przyszłym raju. W midraszu w Pesikta Rabba (VI w.) życie człowieka przyrównano do 12 znaków zodiaku. Kiedy Bóg wydobędzie człowieka z szeolu, oczyści wodami Wodnika, wówczas on jak nowo narodzone koźlę wzrastać będzie na nowo i cieszyć się życiem wiecznym w raju, w dziale przewidzianym dla sprawiedliwych, tak jak ryba, która czerpie radość z przebywania w wodzie. Czasownik „wzrastać" ma w języku hebrajskim ten sam rdzeń co ryba - (dg). Stąd to porównanie. Ryba była więc symbolem czasów mesjańskich. Żydzi uważali, że świat, który nadejdzie, będzie wiecznym szabatem. Wartość liczbowa hebrajskiego słowa dag (ryba) równa jest cyfrze 7, czyli siódmemu dniowi odpoczynku - szabatowi. Ryba to także symbol płodności. Wierzono, że w szabat siły zła ustępują, następuje połączenie boskich pierwiastków - męskiego z żeńskim - w wyniku czego kreowane są dusze sprawiedliwych. Ta jedność była według kabalistów namiastką przyszłej, wiecznej harmonii świata boskiego, bez której nie mogło zaistnieć zbawienie Izraela. Nieprzypadkowo więc głównym daniem podawanym w szabat była ryba, a nierzadko besaminki wykonywano w kształcie ryb. Popularnym motywem spotykanym w polichromiach synagog, na macewach, talerzach purimo-wych były trzy ryby splecione w kole. Był to prawdopodobnie symbol przyszłego świata - wiecznego szabatu, który według kabalistów nadejść miał w trzecim cyklu eonowym (hebr. szmitoi). Ponadto ryba to znak miesiąca adar, stąd czasami jej wizerunkiem zdobiono talerze i wycinanki używane w czasie święta Purim. Na jednej z macew w Chotyniu przedstawiono trzymającego dwie ryby węża o dwóch głowach, zwiniętego w charakterystyczną plecionkę. Mamy tu do czynienia z potrójną symboliką eschatologiczną. Życie wieczne symbolizują: wąż, ryby, a także owa charakterystyczna plecionka - węzeł. Typową inskrypcją na nagrobkach żyd., często zapisaną skrótem, było zdanie: „Niech dusza [zmarłego] związana będzie w węzeł życia". Zapis ten powstał na bazie tekstu biblijnego: „A jeśli powstanie ktoś, aby cię prześladować i nastawać na twoje życie, to niechaj życie mojego pana będzie przechowane w wiązance żyjących u Pana, Boga twego ..." (I Sm 25,29). Często w ten charakterystyczny węzeł życia spleciony był trzon i ramiona menory. Menora to po hebrajsku świecznik, ale nazwa ta używana jest niemal wyłącznie na określenie świętego, siedmiora-miennego świecznika, który stał w Pierwszym Przybytku, a potem w Świątyni Jerozolimskiej. Jedynym odstępstwem jest użycie takiej samej nazwy dla świecznika chanukowego - menomt chanuka. sztuka kultowa 480 Menora jest jednym T. najstarszych symboli występujących w kultowej sztuce żyd. Nieodłącznym elementem wiary w nadejście ery mesjańskiej był powrót narodu wybranego do Ziemi Obiecanej i odbudowa Świątyni Jerozolimskiej. Ta wiara i nadzieja znajdowały odbicie w sztuce. Sprzęty świątynne, wśród których menora była najważniejsza, oraz elementy architektoniczne - kolumny Ja-chin i Boaz - właściwie stale przedstawiano na żyd. przedmiotach kultowych. Różna tylko była intensywność ich występowania w poszczególnych okresach historycznych i zmieniał się dobór przedstawień. Na przykład w pierwszych wiekach naszej ery w mozaikach synagog popularne były wizerunki: menory, szofaru, etrogu, lulawu, kadzielnic. Przedmioty świątynne pojawiały się także w iluminowanych manuskryptach hebrajskich. Począwszy od XVII w., a może i wcześniej (trudno to stwierdzić ze względu na brak zachowanych obiektów) na lambrekinach parochetów, sukienkach na Torę, tablicach Sziwiti, tasach, w polichromiach synagog powszechne stały się przedstawienia: menory, naczynia do obmyć rytualnych, ołtarza całopalnego, tablic Dekalogu i stołu na chleby pokładne. Niektórzy twierdzą, że kształt menory wywodzi się z drzewa życia o siedmiu gałęziach, obecnego w sztuce starożytnego Bliskiego Wschodu. Inna interpretacja mówi, że inspiracją była szałwia palestyńska, którą uważano za środek zapewniający nieśmiertelność. Symbolika menory ewoluowała w zależności od okresu historycznego. W związku z metaforami biblijnymi (Za 4,10; Jr 1,11-12) i jej biblijnym opisem (Wj 25,31-36), kiedy stała w Pierwszym Przybytku, a potem w Świątyni Jerozolimskiej, oznaczała boskie światło czuwania nad narodem wybranym, aby postępował zgodnie z Prawem, które Pan im przekazał. Biblijną symbolikę światła menory potwierdza symbolika jej motywów zdobniczych. Trzon i ramiona pokrywały kwiaty i pąki migdałowca. Migdałowiec jest drzewem zakwitającym bardzo wcześnie i w czasach starożytnych uchodził za symbol czujności. W języku hebrajskim nazwa migdałowca ma ten sam rdzeń co czasownik „czuwać" (szkd). W modlitwie porannej i wieczornej wypowiada się słowa Ps 121,4: „Oto nie drzemie ani nie zasypia stróż Izraela. Pan stróżem twoim, Pan cieniem twoim po prawicy twojej". Dlatego też boskie światło czuwania menory musiało się palić, według nakazu biblijnego (Wj 27,21; Kpł 24,1-4), nieustannie, od rana do wieczora. Po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej (70 n.e.) w synagogach - zgodnie z przepisem talmudycz-nym zakazującym odtwarzania sprzętów świątynnych - nie stawiano już siedmioramiennego świecznika. Jego namiastką i przypomnieniem stała się menora chanukowa, a kontynuacją boskiego światła czuwania ner tamid - wieczna lampa. Znana jest także inna interpretacja symboliki menory przekazana przez Filona z Aleksandrii i Józefa Flawiusza, dla których siedmioramienny świecznik był obrazem układu planetarnego. Po zburzeniu Świątyni wyobrażenia świecznika siedmioramiennego stały się powszechne; rozbudowywano także jego wymowę religijną. W tradycji rabinicznej, zgodnie ze słowami Biblii: „Bo lampą jest nakaz, a światłem Prawo" (Prz 6,23) menora symbolizowała Torę. Zgodnie z tą wykładnią mistycy przedstawiali menorę jako drzewo życia. Jej trzon i podstawę formowali w węzeł życia, w ramiona wpisywali dziesięć sefirot (przymiotów Stwórcy En Sof), a także słowa psalmów 113,3; 67,2. Bardzo często wizerunek menory widnieje na zapieckach lamp chanukowych. Zjawisko to tłumaczy fakt, że aktem wieńczącym zwycięstwo Machabeuszy była rekonsekracja Świątyni Jerozolimskiej, polegająca na zapaleniu siedmioramiennego świecznika. Z czasem menora stała się nie tylko symbolem religijnym, ale również symbolem narodu żyd., co znalazło ostateczny swój finał w wybraniu menory na godło państwa Izrael. Obok sprzętów świątynnych, zwierząt ofiarnych, Świątynię Jerozolimską (a także całe miasto Jerozolimę) przedstawiano na wielu przedmiotach kultowych jako budowlę. W pierwszej połowie XIX w. na terenach Polski pojawiły się mosiężne lampy chanukowe, których zapiecki formowały fasadę budowli. Miały one najprawdopodobniej symbolizować fronton Świątyni Jerozolimskiej z dwiema stojącymi przy wejściu kolumnami. Również powstające w tym czasie trójstopniowe, monumentalne, drewniane aronot ha-kodesz w Kępnie (1816), Staszowie (1825), Płońsku (1830) były przypomnieniem fasady świątynnej. Potwierdzeniem tej idei była nie tylko ich forma architektoniczna, ale także zamieszczane na nich motywy zdobnicze - instrumenty muzyczne ze słowami Ps 481 sztuka kultowa 150; płaskorzeźby przedstawiające Ziemię Obiecaną i odbudowaną Świątynię-pałac, którym to wizerunkom towarzyszyły inskrypcje dotyczące ofiar składanych w Świątyni, a w Płońsku napis: „I wystawią mi świątynię, abym zamieszkał pośród nich". (Wj 25,8). Interesującą sceną, którą odnajdujemy wśród tych płaskorzeźb, jest obraz owiec, wychodzących z domu (obory) i zdążających do studni. Przedstawieniem tym, powszechnie, aż po wiek XX, ozdabiano macewy, głównie kobiece. Odnajdujemy go także w aron ha-kodesz w synagodze w Warce. Scena ta - powstała prawdopodobnie na podstawie tekstu biblijnego Mich 3,20, stanowiącego część haftary sobotniej - symbolizuje zbawionych ludzi, zażywających wiecznego szczęścia w raju. Owce to biblijny symbol Izraela, a także dusze ludzkie, które w Dzień Sądu Ostatecznego Bóg będzie przepuszczał pod swoją laską pasterską (Ez 20,34-35,37). Studnia, niewyczerpane źródło wody żywej, to symbol Tory w czasach mesjańskich wypracowany przez żyd. kabalistów w XIII w. Dom, z którego wychodzą owce, to ohel, sukka, to Dom Boży, Namiot Pański, to święty Syjon, w którym w przyszłym świecie, zgodnie z licznymi metaforami biblijnymi, zamieszkają sprawiedliwi. Taką też formę architektoniczną przybrały nagrobki stawiane cadykom. Do sukki porównana jest także Jerozolima w modlitwie dodatkowej wypowiadanej w czasie święta Pesach. Fragment ten brzmi następująco: „Miasto, które jest opustoszałe obecnie, opuszczone jak chata, odbuduj w jego blasku, jako koronę i ozdobę w Twoim państwie". Tak też wydaje mi się należy interpretować niektóre wizerunki opuszczonego domu, którymi niekiedy zdobiono macewy. Sukka to również, zgodnie ze słowami proroka Amosa: „W owym dniu podniosę upadającą chatkę Dawida i zamuruję jej pęknięcia..." (Am 9,11), odbudowane i wskrzeszone królestwo Dawidowe. Ten fragment haftary sobotniej towarzyszy wizerunkowi domu na lambrekinie parochetu, pochodzącego z połowy XVIII w., a znajdującego się w zbiorach Muzeum w Norymberdze. Podobne porównanie uczyniono na lambrekinie z Jevicka datowanego na 1810, znajdującego się w zbiorach Muzeum Żyd. w Pradze. Na cmentarzu w Zduńskiej Woli scena z owcami otoczona jest zasłoną. Nie jest to, jak do tej pory uważano, tylko ozdobny szczegół. Ma on głęboką wymowę symboliczną. Jest to niejako spotęgowanie symboliki Domu Bożego, z którego wychodzą owce. Jest to znów symbol namiotu, w którym sprawiedliwi znajdą w przyszłym świecie wieczne schronienie. W modlitwie porannej na Sukot mówi się, że ten, który nie będzie przestrzegał przepisów Święta Szałasów, zostanie ukarany palącymi promieniami słońca, pobożnym zaś i sprawiedliwym: „W nagrodę zostanie udzielony szałas wiecznie Żyjącego, Samowładnego, Groźnego, Najwspanialszego i Najświętszego". Czasami zasłona zawieszona jest na strzale; tak jest np. na macewach w Tomaszowie Lubelskim i Łowiczu. Strzała to symbol czasów mesjańskich. Zgodnie z licznymi metaforami biblijnymi (Iz 5,28; Za 9,13; Ps 38,3; 7,14), strzały to ręka Boga wymierzająca sprawiedliwość w czasach ostatecznych; to, według midraszu, ludzie uwolnieni od grzechu i wydobyci z szeolu. W kształcie strzały przedstawiany był język Lewiatana. Symbol zasłony, Namiotu, Domu Bożego często wykorzystywano w żyd. sztuce kultowej. Zazwyczaj zdobiła - namalowana bądź wyrzeźbiona - szczyt aron ha-kodesz, a nad nią umieszczano figurę orła - biblijny symbol opieki boskiej nad narodem wybranym (Wj 19,4; Pwt 32,11; Ps 57,2; 91,4). Orzeł, obok lwa i jelenia, to najczęściej spotykany motyw zdobniczy w kultowej sztuce żyd. Jedno-lub dwugłowy wieńczył większość przedmiotów kultowych. Orzeł dwugłowy uosabiał prawdopodobnie Boga karzącego i miłosiernego, a także zgodnie z wykładnią mistyczną pierwiastek męski i żeński natury boskiej, które połączą się w przyszłym świecie. Orzeł w polichromiach synagog był często punktem centralnym, wokół którego rozbudowywano koncentrycznie kompozycję symbolizującą wszechświat - boskie dzieło stworzenia. Na przykład w Chodorowie orzeł dwugłowy, trzymający w szponach dwa rozbiegające się zające - symbol prześladowanego narodu żyd. - był otoczony znakami zodiaku. Układ taki funkcjonował w żyd. sztuce kultowej od bardzo dawna, przykładem może być mozaika z synagogi w Bet Alfa, z tym że w miejscu orła przedstawiony jest Helios na kwadrydze. Innym symbolem oznaczającym opiekę boską nad narodem wybranym był wizerunek ptaka nakłuwającego swoją pierś i karmiącego pisklęta. Czasami ptak w tej pozycji występuje sam, bez potomstwa. Powszechnie przyjęto, że jest to pelikan (być może motyw ten Żydzi zaczerpnęli z sztuka kultowa 48Z symboliki chrześcijańskiej), chociaż najczęściej jest to orzeł lub kształt jego nie pozwala uściślić gatunku. Wizerunkiem tym ozdabiano aronot ha-kodesz (Zelwa, Izabelin), sukienki, zasłony i tarcze na Torę, mosiężne reflektory, macewy. W modlitwie porannej, wypowiadanej w czasie święta Szawuot, tablice Dekalogu, a w szerszym znaczeniu Tora, którą Mojżesz otrzymał na Synaju, została przyrównana do piersi, z których wytryska mądrość - źródło życia wiecznego i pokarm niemowląt. W świetle powyższych metafor ptak ten to symbol Tory, a także Boga karmiącego swój lud przykazaniami (Ps 136,25; 145,16). W drewnianym aron ha-kodesz w Izabelinie, pod tablicami Dekalogu, znajdowało się gniazdo, a przy nim ptaki. Zamieszczona pod tą sceną inskrypcja głosiła: „Obroni Pan Zastępów Jeruzalem, tak jak ptaki latające nad gniazdem" (Iz 31,5). Znaki zodiaku bardzo często wykorzystywano w kultowej sztuce żyd. O zodiaku nie ma wzmianki w Talmudzie. Wspomina się natomiast o nim w SeferJecira (Księdze Stworzenia) - dziele mistyki żyd. z III w. n.e. Prawo Mojżeszowe, w obawie przed bałwochwalstwem, zakazywało oddawania czci ciałom niebieskim (Pwt 4,19; 17,3). Wyrażając więc podziw dla nich, wielbiono Boga, ich Stwórcę. W modlitwie wieczornej wypowiadano następujące słowa: „Błogosławionyś Ty, Wiekuisty, Boże nasz, Królu Wszechświata, który słowem Swoim sprowadzasz wieczory, w mądrości otwierasz bramy [nieba], a rozumem zmieniasz czasy i urządzasz koleje pór roku, porządkujesz gwiazdy na ich stanowisku w przestworze, podług woli Twojej tworzysz dzień i noc". W cytowanej już Biblii niemieckiej z Ulm przedstawiono wszechświat w formie koncentrycznych kręgów - środkowy wyobraża niebo z gwiazdami, księżycem i słońcem. W czterech rogach umieszczono: na górze wizerunek koguta i sowy - symboli światła i ciemności; na dole lwa i szor ha-bar. Rano Żyd sławił Boga, że obdarzył koguta zdolnością rozróżniania między dniem a nocą. Wizerunek koguta, pojawiający się na przedmiotach kultowych używanych w szabat czy w święto Pesach, był wyrazem oczekiwań mesjańskich narodu wybranego. Motyw słońca to symbol Światłości Bożej i czasów mesjańskich. Na szczycie aron ha-kodesz w Warce, w słonecznym kręgu zamieszczono fragment proroctwa Malachiasza, stanowiący część ha-ftary odczytywanej w Szabat ha-Gadol przed świętem Pesach: „Ale dla was, którzy boicie się mojego imienia, wzejdzie słońce sprawiedliwości, [z uzdrowieniem na swoich skrzydłach]" (Mich 3,20). Rozety, uskrzydlona tarcza słoneczna, słonecznik to motywy spotykane przede wszystkim na ma-cewach nagrobnych, w drewnianych aronot ha-kodesz. W Psalmie 84,12 czytamy: „Bo Pan Bóg jest słońcem i tarczą". Księżyc był znakiem żyd. wygnania, nadziei na odrodzenie i powrót Izraela do Ziemi Obiecanej, symbolem Szechiny. Gwiazdy i księżyc haftowano na chupach - baldachimach ślubnych. Ten motyw nieba ma uzasadnienie w licznych metaforach biblijnych, w których Bóg obiecuje narodowi wybranemu, w nagrodę za dochowanie wierności zawartemu z Nim Przymierzu, że będzie mu błogosławił, a potomstwo jego rozmnoży jak gwiazdy na niebie i jak ziarnka piasku na wybrzeżu morza (Rdz 22,17). W Księdze Nechemiasza czytamy natomiast: „Liczbę ich synów pomnożyłeś jak gwiazdy niebieskie" (Ne 9,23). Czyli gwiazdy to synowie i córki Izraela. Dlatego też każdemu znakowi zodiaku przypisane było jedno z dwunastu pokoleń izraelskich. Herby 12 pokoleń wypracowano na podstawie dwóch biblijnych błogosławieństw, Jakubowego (Rdz 49,1-28) i Mojżeszowego (Pwt 33,1-29). Popularne zawołanie „Mazał tow" (Na szczęście!) w dosłownym tłumaczeniu znaczy: „Dobra gwiazda". Słowa te zamieszczano na amuletach zawieszanych nad położnicą, ketubach (umowach ślubnych). Miały być antidotum na złe moce i zapewnić szczęście nowo narodzonemu lub młodemu małżeństwu. „Pan wyznacza liczbę gwiazd, wszystkim nadaje imiona" (Ps 147,4). Znak zodiaku wraz z imieniem chłopca umieszczano na powijakach do Tory (zwyczaj niemiecki). Znakami zodiaku, herbami 12 pokoleń, zdobiono ketuby, amulety, mizrachy oraz kołnierze tac, na których kładziono dziecko podczas ceremonii pidjon ha-ben - wykupu pierworodnego. Wykup pierworodnego odbywa się trzydziestego pierwszego dnia po narodzinach chłopca i nakazany został przez Boga na pamiątkę dziesiątej plagi, jaką Pan zesłał na Egipcjan (Wj 13,12-16; Lb 3,13). Motyw śmierci i cudownego od niej ocalenia znajduje odzwierciedlenie w scenach 483 sztuka kultowa biblijnych zamieszczanych na lustrach tych tac. Są to: walka Samsona z lwem, sąd Salomona, Mojżesz znaleziony w sitowiu przez córkę faraona, wyjście z Egiptu, ofiarowanie Izaaka. Ta ostatnia scena była jedną z najpopularniejszych w kultowej sztuce żyd. Występuje już w mozaikach pierwszych synagog - Dura Europos (III w. n.e.), Bet Alfa (VI w. n.e.). Najczęściej ozdabiała przedmioty związane z narodzinami człopca - np. sukienki, zasłony, tarcze na Torę, które ofiarowywano do synagogi z okazji tego wydarzenia; okładki do modlitewników, trzonki noży do obrzezania. Wybór tej sceny można tłumaczyć tym, że nowo narodzony poprzez ceremonię obrzezania wprowadzany był w przymierze z Bogiem, a ofiarowanie Izaaka było potwierdzeniem zawarcia tego przymierza. Przedstawieniem ofiary Abrahama zdobiono też srebrne klamry do pasa zakładanego w Jom Kipur. W tym wypadku interpretacja jest inna i nawiązuje do ekspiacyjnego charakteru tego święta. W modlitwie dodatkowej (Musaf) na Rosz ha-Szana, święta rozpoczynającego okres pokuty i żalu za grzechy, prosi się Boga, żeby - podobnie jak Abraham, który musiał przytłumić litość swoją, aby wykonać Jego wolę i złożyć mu syna w ofierze - przytłumił swój gniew na grzeszny naród, okazał mu swoje miłosierdzie, przebaczył i przywrócił do łask. Z powyższego przykładu widać, że nieobce żyd. sztuce kultowej były przedstawienia figuralne. Czasami, aby zadośćuczynić drugiemu przykazaniu, postaci ludzkie przedstawiano z głowami ptasimi. Najpopularniejszymi postaciami biblijnymi byli Mojżesz i Aaaron. Wizerunkami ich zdobiono tarcze na Torę (znane są zwłaszcza XVIII-wieczne tarcze z ich wyobrażeniami powstające w środowisku złotników wrocławskich), zamieszczano je na stronach tytułowych dzieł literatury talmu-dycznej czy na ozdobnych wycinankach - uszpizin, zawieszanych w szałasach w czasie święta Sukot. Na przedmiotach kultowych związanych ze świętem Pesach spotykamy postaci Adama i Ewy. Ich obecność tłumaczy się motywem mesjanicznym towarzyszącym temu świętu. W Pesach oczekiwano nadejścia Mesjasza. Miał on przywrócić na ziemi wieczny pokój i szczęście, utracony przez pierwszych rodziców raj. Adam i Ewa przypominali początek dziejów Izraela - w wieczór sederowy miał nadejść ich finał. Z innych postaci biblijnych na lampach chanukowych spotykamy Judytę z głową Holofernesa. Judyta, według tradycji judaistycznej, pochodziła z rodu Hasmoneuszy, z którego wywodzili się Machabeusze. Stąd jej symboliczna obecność towarzysząca temu świętu. Tajemny i do końca jeszcze nie rozszyfrowany świat ikonograficzny wykreowała mistyka żyd. Częściowo o symbolach, jakie stworzyła, i metodach, jakimi przy ich wypracowywaniu się posługiwała - gematria, zbieżności rdzeniowe poszczególnych wyrazów - była już mowa powyżej. Z innych technik należy tu wymienić notańkon - rozważanie liter danego słowa jako skrótu całego zdania - i temura - zamiana, według określonych reguł, jednych liter na inne. Jednym z symboli, któremu mistycy żyd. nadali nowe znaczenie, była gwiazda Dawida (dosłownie tłumacząc „Tarcza Dawida"). Heksagram, sześcioramienna gwiazda utworzona z dwóch splecionych trójkątów równobocznych, początkowo byłą używana jako ornament lub znak magiczny zarówno przez chrześcijan, muzułmanów, jak i Żydów. W tym znaczeniu pojawia się już w średniowiecznych iluminowanych manuskryptach hebrajskich. Np. w Biblii „Duke of Sussex", pochodzącej z południowych Niemiec z ok. 1300 r. w wizerunek gwiazdy Dawida wpisany jest ukoronowany słoń. Postać słonia, podtrzymującego np. kolumny bramy, występuje i w innych rękopisach. W późniejszych wiekach słoń jest stale obecny na przedmiotach kultowych; w polichromiach synagogi w Chodorowie otoczony przez bociany połykające węża - symbol ludzi sprawiedliwych; w Gwoźdzcu natomiast towarzyszą mu słowa modlitwy wypowiadane w synagodze, gdy Torę chowa się do aron ha-kodesz. Słoń to prawdopodobnie symbol Tory. Dopiero powszechne przyjęcie Gwiazdy Dawida przez ludność żyd. Pragi w XVII w. spopularyzowało ją w innych częściach Europy. Gwiazda Dawida stała się symbolem judaizmu, w 1897 znakiem ruchu syjonistycznego. Jej wizerunek znajduje się obecnie na fladze państwa Izrael. W XVIII w. mistycy żyd. nadali jej symbol mesjański. Znak ten stał się emblematem przyszłego Mesjasza, syna Dawida, który miał wyzwolić i odkupić Izrael. Jest ciągle niejasne, kiedy nastąpiło skojarzenie gwiazdy z Tarczą Dawida. Wiadomo tylko, że po raz pierwszy mówi się o tym w kaba- SnUchan 484 listycznym dziele z XIV w. autorstwa wnuka Nachmanidesa Sefer ha-Gewura. W zbiorach Muzeum Żyd. Instytutu Historycznego w Warszawie znajduje się piękna rzeźba autorstwa Henryka Glicensteina, przedstawiająca uśpionego Mesjasza. W prawym ręku trzyma szofar - róg barani, którego dźwięk będzie zapowiadać jego nadejście, lewa wspiera się na Magen Dawid - Tarczy Dawida ozdobionej heksagramem. Mistyka żyd. wykorzystywała też jako symbole litery alfabetu hebrajskiego. Litera hę oznaczała niewymawialne imię Boga „JHWH"; litera szin - zastępcze imię Boga „Szaddaj" - Wszechmocny. Literę szin tłoczono na tefilin, nakładanym na głowę. Z prawej strony miała ona trzy ramiona, z lewej - cztery. Źródłem tego oznakowania stał się przepis talmudyczny. Mistycy żyd. uzupełnili go swoją wykładnią, tłumacząc, że jest on potwierdzeniem ich teorii, że w przyszłym świecie ujawni się prawdziwa istota Tory, co znajdzie między innymi odzwierciedlenie w innym niż dotychczas kształcie liter. Obydwie litery wykorzystywano też w amuletach. Badać żyd. sztukę kultową nie jest łatwo. Dotkliwy jest zwłaszcza brak materiału porównawczego z okresu wcześniejszego; chodzi tutaj głównie o rzemiosło artystyczne. Najstarsze zabytki pochodzą przeważnie z XVII w. Wielką pomocą w stworzeniu w miarę pełnego jej obrazu są zachowane iluminowane manuskrypty hebrajskie i ilustrowane starodruki: Biblie, machzory, megille Estery, książki o obyczajach tzw. minhagim. Dodatkową trudność stwarza fakt, że judaizm nigdy nie wypracował jednolitej doktryny teologicznej. Stąd wielość interpretacji, niekiedy błędnych, jeśli nie wspartych źródłami, chociażby biblijnymi. Za przykład wielości hipotez może posłużyć dyskusja, która wywiązała się podczas próby wyjaśnienia, dlaczego besamim - puszki na wonności, używane na zakończenie szabatu - najczęściej wykonywano w formie wieżyczkowej. Jedni twierdzili, że kształt ten został zapożyczony z chrześcijańskich naczyń kultowych, jak monstrancje, relikwiarze; inni, że w czasach średniowiecznych cenne naówczas wonne korzenie przywożone ze Wschodu przechowywano w wieżach ratuszowych. Dowodzono też, że forma ta powstała pod wpływem kabały - wieżyczkowe besaminki z dzwonkami miały odpędzać demony. Wreszcie sięgnięto do metafor biblijnych, w których Bóg wielokrotnie przyrównywany jest do wieży i twierdzy warownej: „Imię Pana jest mocną wieżą, chroni się do niej sprawiedliwy i jest bezpieczny" (Prz 18,10; Ps 18,3; 61,4). Zauważono, że w błogosławieństwie hawdalowym wypowiada się następujące słowa „Oto Bóg jest zbawieniem moim! (Iz 12,1) (...) Pan Zastępów z nami, twierdzą naszą Bóg Jakuba - Sela". Przypomniano midrasz, w którym jest mowa, że jeśli Izrael zasłuży sobie na zbawienie, wyłoni się ono natychmiast jak wieża. Przytoczono także fragment z 2 Księgi Samuela (22,51), który wypowiada się w szabasowej modlitwie: „On [Bóg] jest wieżą zbawienia dla swojego króla". Wybranie wieży, symbolu boskiego zbawienia, zważywszy na mesjański charakter szabatu, wydaje się być najwłaściwszym wyjaśnieniem, dlaczego besaminki wykonywano w formie wieżyczkowej. Badania nad żyd. sztuką kultową trwają i nie jest to zamknięty rozdział. Być może już w niedługim czasie większość zagadek zostanie rozwiązana, ale na pewno wielość interpretacji pozostanie, a jest to zjawisko niezwykle ubarwiające tę sztukę. Magdalena Sieramska Szulchan Aruch (hebr. Nakryty stół) - kodeks prawa żydowskiego halachy, opracowany przez Józefa Karo, wydany w 1565. Oparty głównie na tradycjach i autorytetach rabinów sefar-dyjskich, został uzupełniony przez krakowskiego rabina M. Isserlesa zw. Remu w dziele Mapa (Obrus) tradycjami Żydów aszkenazyjskich. Dzięki temu przyjęli go wszyscy Żydzi. Składa się z czterech części dotyczących życia codziennego: wyżywienia, czystości, żałoby; małżeństwa i rozwodu; prawa karnego i cywilnego. R. R Szydłowiec (woj. mazowieckie) - lokacja w 1417. Żydzi mieszkają tu w 1. 80. XVI w., ale masowe osadnictwo następuje dopiero w II pół. XVII w. 1765 mieszka ich 902. Przywileje Leona Michała Radziwiłła z 5 DC 1741 oraz Mikołaja Radziwiłła z 28 VII 1788 określiły podstawy gospodarcze Żydów i granice dzielnicy żydowskiej. 1827 mieszka ich 2049 (64,8% mieszkańców), w 1921 - 501 (76,1%), a w IX 1939 ok. 7200. 23 IX 1942 ok. 10 tyś. Żydów (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń), a 13 11943 ok. 5 tyś. wysłano do Treblinki. V 1945 mieszkało ich 485 Szyk ok. 100. Gmina wyznaniowa powstała w I pół. XVII w. Po II wojnie światowej na jednej z trzech działek cmentarza ustawiono ok. 2500 nagrobków z XIX-XX w. Wzniesiony tu w 1967 pomnik upamiętnia Żydów i Polaków zamordowanych podczas II wojny światowej. A. Penkalla, Gmina i cmentarz żyd. w Szydłowcu, „Ochrona Zabytków" 2 (1990), s. 128-140; Żydzi szy-dłowieccy. Materiały z sesji popularnonaukowej 22 lutego 1997roku, Szydiowiec 1997. AR Szydtów (woj. świętokrzyskie) - lokacja w 1329. Być może Żydzi mieszkali w końcu XTV w. 1564 było 14, a w 1569 - 16 gospodarzy żyd. 1629 było 37 domów żyd., a w 1676 -102 płatników pogłów-nego. 1787 mieszkało 227 Żydów (23,3% mieszkańców), ponadto 260 na terenie parafii katolickiej, w 1827 -1139 (52,2%), w 1921 - 600 (29,4%), a w IX 1939 ok. 1500. VI1942 ok. 2 tyś. Żydów (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) wysiedlono do Jędrzejowa. Z obiektów gminy wyznaniowej, istniejącej w I pół. XV w., zachowała się mu- rowano-drewniana późnogotycka bożnica z póź-norenesansowym wystrojem, zbudowana 1534-1564, odbudowana w 1978, unikalny przykład żyd. architektury synagogalnej na ziemiach polskich, ponadto cmentarz wzmiankowany w 1470. A. Penkalla, Synagoga i gmina w Szydlowie, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" 1-2,1982, s. 57-96. A. R Szyk Artur (Łódź 3 VI 1894-Nowy Jork 14 XI 1951) - malarz, ilustrator, karykaturzysta. Studiował w Paryżu, ASP w Krakowie. Znany był przede wszystkim jako malarz miniaturzy-sta. Nawiązywał do stylistycznej i technicznej tradycji średniowiecznych iluminowanych rękopisów francuskich i miniatur wschodnich - głównie perskich. Stworzył miniatury m.in. do Księgi Estety, Kuszenia św. Antoniego G. Flauberta, Statutu Kaliskiego, Hagady Pesachowej. Namalował także serię portretów Polaków zasłużonych dla historii Stanów Zjednoczonych m.in. T. Kościuszki, K. Pułaskiego). R. R s Światowa Organizacja Syjonistyczna (World Zionist Organization; do 1960 Organizacja Syjonistyczna) - założona na I Kongresie Syjonistycznym, zwołanym przez T. Herzla w 1897. Jej celem było utworzenie „siedziby narodowej dla narodu żydowskiego w Palestynie". Wykupienie szekla było potwierdzeniem członkostwa w SOS. 1907 blisko 165 tyś. Żydów wykupiło szekle, w 1946 liczba ta sięgała 2160 tyś. Początkowo struktura organizacyjna SOS opierała się na krajowych organizacjach syjonistycznych. Od początków XX w. zaczęły powstawać w łonie SOS frakcje, reprezentujące różne nurty syjonizmu. 1902 powstała religijna Mizrachi, w 1907 lewicowa Poalej Syjon, po I wojnie światowej wyodrębniła się Ha-Szomer ha-Cair, a następnie rewizjonistyczne Stronnictwo Państwa Żyd. Syjoniści z krajowych organizacji syjonistycznych otrzymali określenie „ogólni". W 1. 30. również ogólni syjoniści zaczęli tworzyć własne ugrupowania. Dwukrotnie różnice ideologiczne i taktyczne okazały się tak duże, iż doszło do zerwania związków z SOS. 1905 powstała Organizacja Terytorialistyczna, poszu- kująca innych niż Palestyna miejsc dla osadnictwa żyd., a w 1935 zwolennicy W. Żabotyńskie-go utworzyli Nową Organizację Syjonistyczną. Najwyższym organem SOS jest kongres, wybierany przez wszystkich członków organizacji. Za życia Herzla kongresy odbywały się co roku, potem co 2 lata, a od 1960 co 4 lata. Kongres wybiera prezydenta, Radę Naczelną oraz Egzekutywę. Prezydentami SOS byli T. Herzl (1897-1904), D. Wolfsohn (1905-1911), O. Wartburg (1911-1920), Ch. Weizmann (1920-1931,1935-1946), N. Sokołów (1931-1935) oraz N. Gold-mann (1956-1968). Początkowa siedziba organizacji mieściła się w Wiedniu, za przewodnictwa Wolfsohna i Wartburga - w Niemczech, po I wojnie światowej - w Londynie, a od 1936 -w Jerozolimie. Przełomowym momentem w historii SOS było wydanie deklaracji Balfoura w 1917 i powierzenie mandatu nad Palestyną Wielkiej Brytanii w 1922, co zapoczątkowało budowę państwa żydowskiego w Palestynie. Powstała wówczas, jako reprezentacja interesów żydowskich na terytorium mandatowym, Agencja Żydowska. J.Ż. Światowe Kongresy Syjonistyczne - periodyczne (początkowo doroczne) zgromadzenia przedstawicieli krajowych organizacji syjonistycznych, ustalające zasady ruchu, jego strategie i taktykę. I Kongres w Bazylei, 29-31 VIII 1897. Uchwalono program (tzw. bazylejski) oraz utworzono Światową (starsze publikacje stosowały określenie „Wszechświatowa") Organizację Syjonistyczną. Przyjęto procedurę, stosowaną podczas następnych kongresów: sprawozdanie o sytuacji Żydów w diasporze, sprawozdania o stanie osadnictwa w Erec Israel (Ziemi Izraela, czyli Palestynie), dyskusje o problemach kultury. Językiem obrad był niemiecki (niektórzy delegaci mówili w jidysz) i w tym języku opublikowano protokół (po 1930 wprowadzono język angielski). Siedzibą Komitetu Wykonawczego był Wiedeń, gdzie mieszkał przewodniczący - T. Herzl. W Kongresie wzięło udział 33 delegatów z ziem trzech zaborów (w tym z Warszawy 8, ze Lwowa 4, po 3 z Wilna i Tarnowa, po 2 z Brześcia, Białegostoku, Kołomyi, Krakowa, i Pińska, po l z Buczacza, Grodna, Katowic, Ma-riampola i Monasterzysk). II Kongres w Bazylei, 28-31 VIII 1898; wystąpili na nim po raz pierwszy przedstawiciele nurtu socjalistycznego. Uchwalono m.in utworzenie instytucji finansującej osadnictwo żydowskie - Je-wish Colonial Trust (JCT). 487 Światowe Kongresy Teodor Herzl (pośrodku, w głębi) w wiedeńskiej kawiarni w 1897, kilka tygodni przed zwalaniem I Kongresu Syjonistycznego w Bazylei III Kongres w Bazylei, 15-18 VIII 1899. Uchwalono m.in. ograniczenie działalności JCT do Syrii i Palestyny. IV Kongres w Londynie, 13-16 VIII 1900. Dyskutowano m.in o prześladowaniach Żydów w Rumunii, które doprowadziły do ich masowej emigragl V Kongres w Bazylei, 26-30 XII 1901. Uchwalono m.in. utworzenie Keren Ka-jemet le-Israel. Krytyczne stanowisko części młodych delegatów w stosunku do polityki T. Herzla doprowadziło do utworzenia Frakcji Demokratycznej, która traktowała syjonizm jako odrodzenie wewnętrzne narodu żyd., postulując skoncentrowanie się na zagadnieniach kultury zamiast ograniczania się do jałowej - według nich - akcji politycznej. VI Kongres w Bazylei, 23-28 VIII 1903; był to ostatni kongres z udziałem Herzla. Pod wpływem narastającego antysemityzmu (zwłaszcza pogromu w Kiszyniowie) T. Herzl przedstawił „rozwiązanie tymczasowe" w postaci projektu osadnictwa w Ugandzie, za którego zbadaniem opowiedziała się niewielka większość uczestników. Franz Oppenheimer (1864-1943) przedstawił plan osadnictwa spółdzielczego, kilka lat później wprowadzony w życie. VII Kongres w Bazylei, 27 VII-VIII 1905. Przewodniczył Max Nordau, który odmówił kandydowania na przewodniczącego Komitetu Wykonawczego; wybrany został Dawid Wolfsohn. Po burzliwej dyskusji odrzucono plan ugandyjski, którego zwolennicy wycofali się z Kongresu, tworząc Żyd. Stowarzyszenie Terytorialistyczne (Jewish Territorial Association). Siedzibę Komitetu Wykonawczego przeniesiono do Kolonii, gdzie mieszkał przewodniczący. VIII Kongres w Hadze, 14-21 VIII 1907; w tym samym czasie odbywała się tam II Międzynarodowa Konferencja Pokojowa. Uchwalono, że należy wspierać osadnictwo w Palestynie nie czekając na uzyskanie specjalnych uprawnień od Turcji. Na tej podstawie w 1908 powstało w Jaffie Biuro Palestyńskie (na czele stanął Artur Ruppin), kierujące osadnictwem rolniczym; po powstaniu Agencji Żydowskiej przekształciło się w jej Departament Osadnictwa. IX Kongres w Hamburgu, 26-30 XII 1909. Uchwalono m.in. rozpocząć osadnictwo spółdzielcze, wbrew stanowisku D. Wolfsohna. X Kongres w Bazylei, 9-15 VIII 1911; zakończył spór o kierunek działalności. Ustąpił D. Wolfsohn, na przewodniczącego wybrano Ottona Warburga, siedzibę władz przeniesiono do Berlina. XI Kongres w Wiedniu, 2-9 IX 1913. Podczas obrad A. Ruppin złożył pierwsze sprawozdanie z działalności Biura Palestyńskiego; uchwalono m.in. ustanowienie Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie (wniosek Ch. Weizmanna i Menachema Usyszkina). Wkrótce, po wybuchu wojny, siedzibę władz przeniesiono do Londynu; przewodniczącym Światowej Organizacji Syjonistycznej został Ch. Weizmann, przewodniczącym Komitetu Wykonawczego (na konferencji londyńskiej 1920, gdy uchwalono założenie funduszu Keren ha-Jesod) N. Sokołów. Światowe Kongresy 488 XII Kongres w Karlovych Yarach, 1-14 IX 1921. Podczas obrad doszło do konfliktu miedzy Komitetem Wykonawczyni a grupą z USA, reprezentowaną przez Louisa Brandeisa, lecz obsada stanowisk przewodniczących nie uległa zmianie. Natomiast do Komitetu Wykonawczego wszedł po raz pierwszy przedstawiciel robotników z Palestyny, Josef Sprinzak (1885-1959). Jako siedziby Komitetu ustalono Jerozolimę i Londyn. XIII Kongres w Karlovych Yarach, 6-18 VIII 1923. Zacięty spór wywołała propozycja (popierana przez Ch. Weizmanna), by do Agencji Żydowskiej w Palestynie włączyć przedstawicieli organizacji niesyjonistycznych. Uchwalono m.in. otwarcie Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Z Polski prawdopodobnie brało w nim udział ponad 60 delegatów. XIV Kongres w Wiedniu, 18-31 VIII 1925. Krytyce poddano osadnictwo robotnicze i uznano, że osadnictwo prywatne rozwiąże problem budownictwa w Palestynie. Delegacja z Polski liczyła 91 osób, w tym 62 członków Organizacji Syjonistycznej oraz Poalej Syjon prawicy. XV Kongres w Bazylei, 30 VIII-11 IX 1927. Dominowały zagadnienia związane z kryzysem gospodarczym w Palestynie i projektami jego przełamania. Delegacja z Polski (bez Wileńszczyzny) liczyła 38 osób (Organizacja Syjonistyczna 16, Mizrachi 12, Hitachdut 6. Poalej Syjon prawica i Ha-Szomer ha-Cair 4). XVI Kongres w Zurichu, 28 VII-10 VIII 1929. Wbrew oponentom (m.in. rewizjonistom), uchwalono rozszerzenie Agencji Żydowskiej o przedstawicieli ugrupowań niesyjonistycznych. Do Komitetu Wykonawczego wybrano m.in. po dwóch przedstawicieli Mizrachi oraz umiarkowanych socjalistów. W Kongresie wzięło udział 53 delegatów z Polski: Organizacja Syjonistyczna 21 (grupa L. Reicha 7, rewizjoniści 6, Al ha-Miszmar 3, Et Liwnot 5), Mizrachi 17, Hitachdut 12, Poalej Syjon prawica 3. XVII Kongres w Bazylei, 30 VI-15 VII 1931. Wystąpili na nim przeciwnicy polityki współpracy z Wielką Brytanią realizowanej przez Ch. Weizmanna (przede wszystkim rewizjoniści, domagający się oficjalnej deklaracji, że celem jest budowa państwa żyd.). Na miejsce Ch. Weizmanna, który przed Kongresem złożył rezygnację ze stanowiska przewodniczącego Światowej Organizacji Syjonistycznej, wybrano N. Sokołowa, lecz kierunek polityki nie uległ zmianie. Do Komitetu Wykonawczego wybrano m.in. przedstawiciela umiarkowanych socjalistów, Chaima Arlosoroffa (1899-1933), który kierował Departamentem Politycznym. Na obrady delegowano 36 przedstawicieli z Polski: lewica syjonistyczna i rewizjoniści po 11 mandatów, Mizrachi 7, Al ha-Miszmar 5, Et Liwnot 2. XVIII Kongres w Pradze, 21 VIII-4 IX 1933. Obrady toczyły się pod wrażeniem zwycięstwa hitleryzmu w Niemczech i prześladowań Żydów, a także zamordowania Ch. Arlosoroffa, o co podejrzewano rewizjonistów (wkrótce wystąpili ze Światowej Organizacji Syjonistycznej). Do Komitetu Wykonawczego weszli m.in. Dawid Ben Gurion oraz Mosze Szertok (objął Departament Polityczny). W Kongresie wzięło udział 87 delegatów z b. zaboru rosyjskiego (Liga Pracującej Palestyny, obejmująca Hitachdut i Poalej Syjon prawicę 39, rewizjoniści 20, Mizrachi 14, syjoniści ogólni razem z I. Grimbaumem 10, drobne grupy po 1), 47 delegatów było z Galicji (syjoniści ogólni 19 delegatów, Liga Pracującej Palestyny 16, Mizrachi 6, rewizjoniści 6; Al ha-Miszmar nie uzyskała mandatu). XIX Kongres w Lucernie, 20 VIII-4 IX 1935. Najsilniejszą frakcją okazali się umiarkowani socjaliści, co umożliwiło ponowny wybór Ch. Weizmanna jako przewodniczącego; N. Sokołów został honorowym przewodniczącym Światowej Organizacji Syjonistycznej oraz Agencji Żydowskiej. Wg niepełnych danych z Polski było 127 delegatów, w tym: Organizacja Syjonistyczna 41, Mizrachi 21, ugrupowania lewicowe 59. XX Kongres w Zurichu, 3-16 VIII 1937. Dyskusję - i rozbieżności - wywołał projekt podziału Palestyny przedłożony przez Komisję Peela. Uchwała stwierdzała, „że w czasie wydania deklaracji Balfoura rozumiano terytorium, na którym miała powstać żyd. siedziba narodowa, jako obejmujące całą Palestynę, włącznie z Transjordanią", lecz upoważniła Komitet Wykonawczy do rozmów z rządem brytyjskim celem uzyskania większej części zachodniej Palestyny, niż proponowała Komisja Peela. Wyniki tych rozmów miał zatwierdzić Kongres. Na Kongres wybrano 63 delegatów z byłego zaboru rosyjskiego (Liga Pracującej Palestyny 35, syjoniści ogólni frakcja A 14, frakcja B l, 489 Światowe Kongrwy Mizrachi 12, syjoniści państwowcy - odłam rewizjonistów 1), 23 z Galicji wschodniej (syjoniści ogólni frakcja B 9, frakcja A l, Liga Pracującej Palestyny 9, Mizrachi 3, syjoniści państwowcy 1) oraz z Galicji zachodniej 17 (syjoniści ogólni frakcja B 9, Liga Pracującej Palestyny 5, Mizrachi 3). XXI Kongres w Genewie, 16-26 VIII 1939. Jednomyślnie uchwalono protest przeciw angielskim ograniczeniom imigracji do Palestyny. Usyszkin wyraził zaniepokojenie losem polskich Żydów w obliczu nadchodzącej wojny. Z Polski delegowano 87 osób (brak jednak danych dla Galicji wschodniej), w tym: Organizacja Syjonistyczna 22, Mizrachi 16, organizacje umiarkowanej lewicy 42, Poalej Syjon lewica 4. XXII Kongres w Bazylei, 9-24 XII 1946. Reprezentowani byli także rewizjoniści, którzy powrócili do Światowej Organizacji Syjonistycznej. Delegaci akceptowali program z Biltmore, zawierający postulat utworzenia demokratycznego państwa żyd. w Palestynie, odrzucili zaproszenie do udziału w konferencji planowanej przez Wielką Brytanię. Przeciw tej ostatniej uchwale był Ch. Weizmann, który ustąpił ze stanowiska; Kongres nie zdołał wybrać nowego przewodniczącego. XXIII Kongres w Jerozolimie (odtąd miejsce obrad wszystkich kongresów), 14-30 VIII 1951. Nie brał w nim udziału Ch. Weizmann, prezydent Izraela. Program bazylejski zastąpiono „programem jerozolimskim", który uznawał za cel ruchu syjonistycznego umocnienie państwa Izrael, skupienie w nim wygnańców i dążenie do jedności narodu żyd. Wybrano dwóch przewodniczących Komitetu Wykonawczego, którymi zostali Nachum Goldmann (Nowy Jork) i Berl Locker (Jerozolima). XXIV Kongres 24 IV-7 V 1956. Debatowano nad bezpieczeństwem Izraela oraz zagadnieniami aliji i osadnictwa. Przewodniczącym Światowej Organizacji Syjonistycznej (stanowisko wakowało od 1946) został N. Goldmann. XXV Kongres 27 XII 1960-11 I 1961. Debatowano nad stosunkami między rządem Izraela a Światową Organizacją Syjonistyczną (wobec krytyki ze strony premiera D. Ben Guriona), aliją i rozwojem kultury. Ponownie wybrano N. Goldmana na dotychczasowe stanowiska, natomiast B. Locker, także wybrany, wkrótce ustąpił i jego miejsce zajął Mosze Szarett (poprzednie nazwisko Szertok). XXVI Kongres 30 XII 1964-10 I 1965. Centralnym zagadnieniem dyskusji była działalność ruchu syjonistycznego w diasporze. Obsada najważniejszych stanowisk pozostała nie zmieniona (M. Szarett wkrótce jednak zmarł, zastąpił go Louis Pinkus). XXVII Kongres 9-19 VI1968. Po raz pierwszy wzięli w nim udział delegaci młodzieży. Centralnym zagadnieniem była alija; akceptowano utworzenie Ministerstwa do spraw Absorpcji Imigrantów. N. Goldman ustąpił ze stanowiska przewodniczącego Światowej Organizacji Syjonistycznej (nie wybrano następcy), przewodniczący Komitetu Wykonawczego pozostali bez zmian. XXVIII Kongres 18-28 11972. Dyskutowano zwłaszcza zagadnienia polityki socjalnej w Izraelu oraz prawo do aliji dla Żydów w ZSRR. Przewodniczącym Komitetu Wykonawczego wybrano L. Pinkusa. XXIX Kongres 20 II-l III 1978. Uchwalono zasadę, że wszelkie przedsięwzięcia Światowej Organizacji Syjonistycznej w Izraelu powinny przestrzegać zasady równości rozmaitych nurtów judaizmu: ortodoksyjnego, konserwatywnego i reformowanego. Wśród delegatów zaznaczył się wzrost wpływów nurtu prawicowego kosztem lewicy; przewodniczącym Komitetu Wykonawczego został Arje Leon Dulzin. XXX Kongres 7-16 XII 1982. Ostre spory wywołał stosunek do osadnictwa na terytoriach okupowanych przez Izrael (Judea, Samaria i Gaza); w uchwałach stwierdzono jedynie, że Światowa Organizacja Syjonistyczna różni się w tej kwestii od rządu Izraela. Dyskutowano także przebudowę struktury Organizacji i postanowiono utworzyć komisję dla opracowania projektu. Wśród delegatów wzrosły wpływy nurtu lewicowego kosztem Mizrachi, przy zachowaniu pozycji prawicy. XXXI Kongres 6-111987. Prezydent Izraela Chaim Herzog wezwał uczestników do rewizji koncepcji ideowych oraz do zmiany struktury Światowej Organizacji Syjonistycznej. Debatowano kwestię pluralizmu religijnego (rezolucja, wbrew ortodoksom, stwierdziła „pełną równość wszystkich nurtów judaizmu"), znaczne rozbieżności wywołał stosunek do procesu pokojowego na Bliskim iwtatowe Kongresy 490 Wschodzie. Spory wokół zmian struktury Komitetu Wykonawczego oraz obsady stanowisk doprowadziły do awantur; przewodniczącym Komitetu pozostał A. Dulzin, stanowisko przewodniczącego całej Organizacji pozostało nie obsadzone. XXXII Kongres 26-30 VII 1992. Po raz pierwszy po wojnie wzięło udział 21 obserwatorów z Rosji oraz 6 z innych państw Europy Środkowej i Wschodniej. Dyskutowano zagadnienia aliji z krajów dawnego ZSRR i Etiopii, osadnictwo na terytoriach okupowanych, działalność syjonistyczną w diasporze i wzrost antysemityzmu. Ostre spory wywołały sprawy organizacyjne, m.in. projekt pełnego zjednoczenia struktur Światowej Organizacji Syjonistycznej i Agencji Żydowskiej. Na posiedzeniu Rady Generalnej 19 VI 1995 przewodniczącym obu organizacji wybrano zwolennika tego projektu, przedstawiciela lewicowego nurtu Abrahama Burga (od 13 II1995 pełnił obowiązki przewodniczącego). W. Jaworski, Struktura i wplywy syjonistycznych organizacji politycznych w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1996; W. Laąueur,^ History ofZionism, New York 1976. Tom. T Talmud (hebr. nauka, studiowanie, pouczenie) - najważniejsze opracowanie ustnej tradycji Żydów, które stało się podstawą judaizmu rabinicznego. Termin ten używany jest w dwóch znaczeniach. W pierwszym, szerszym, odnosi się do wszystkich elementów ustnej Tory: Miszny, Tosefty i Gemary, w drugim, węższym, utożsamiany jest z Gemarą. Miszna (hebr. szana - powtarzać, nauczać) - ustna nauka przyswajana przez powtarzanie. Misznę utożsamiano z Torą ustną i przeciwstawiano mikra (od słowa kara - czytać), Torze pisanej, której nauczano przez głośne czytanie (por. Ne 8,8). Autorytet Tory ustnej niewiele bądź w ogóle nie ustępował autorytetowi Tory pisanej, gdyż według starej tradycji obie Mojżesz miał otrzymać od Boga. „Gdy Bóg objawił się na Synaju, aby dać Izraelowi Torę, wyrecytował ją Mojżeszowi według porządku, mianowicie jako Pismo Święte, Misznę, Talmud i haggadę" (Szemot Rabba, XLVII 34,27). Część Tory Mojżesz spisał i jest to Tora pisana (Tora sze-bi-chtaw), reszta pozostała nauką ezoteryczną, która miała być ustnie przekazywana z pokolenia na pokolenia. Nazywano ją Torą ustną (Tora sze-be-al-pe). Inna opowieść mówi, jak dwaj wysłannicy rzymscy pod pozorem, jakoby chcieli przejść na judaizm, zgłębiali żydowską naukę u Gamaliela II (I w. n.e.); „Czytali Pismo Święte i powtarzali misznę" (Sifre, do Pwt 33,3). Na jej podstawie możemy odtworzyć sposób przekazywania religijnej tradycji na przełomie starej i nowej ery: polegał on na czytaniu i powtarzaniu (kara we-szana), a odnosił się do (głośnego) czytania Pisma Świętego (mikra) oraz powierzanego pamięci przez powtarzanie materiału tradycji ustnej. Twórcy Miszny nazywani byli tannaitami (hebr. nauczycielami). Działali od III w. p.n.e. do końca II w. n.e. Początkowo każda szkoła tannaitów miała własną misznę. Ciągle trwają dyskusje, kiedy miszny (hebr. misznajot) te zaczęto spisywać. Dla wielkich komentatorów T, m.in. żyjącego w XII w. Rasziego, nie ulegało wątpliwości, że była aż do czasów saworaitów (od hebr. sawar - myśleć), czyli pokolenia pierwszych komentatorów T. z VI w. n.e., przekazywana wyłącznie ustnie. Analiza tekstu dowodzi jednak, że proces spisywania ustnych tradycji rozpoczął się znacznie wcześniej. Niektóre wzmianki talmudyczne pozwalają przypuszczać, że już w czasie pierwszego posiedzenia uczelni w Jawne, niedługo po zburzeniu Świątyni, istniał jakiś zredagowany zbiór tradycji ustnych, a może nawet kilka zbiorów. Prawdopodobnie ok. II w. n.e. było spisanych wiele kolekcji misznajot, reprezentujących w wielu ważnych kwestiach odmienne stanowiska. Do najwcześniejszych zalicza się zbiór Eliezera, Jehoszuy, Akiwy, Joseja i Eleazara. Na początku III w. n.e. głowa akademii w Seforis i przewodniczący Sanhedrynu Jehuda ha-Nasi, zwany też Rabbenu ha-Kodesz lub po prostu Rabbi, podjął próbę pogodzenia tych wykładni przez stworzenie jednej „kanonicznej" kolekcji misznajot. Część włączył do niej bez zmian, treść innych zrewidował bądź opatrzył komentarzem, jeszcze inne wykluczył. Misznajot, które nie znalazły się w zbiorze Jehudy ha-Nasiego, nazywano barajta (1. mn. berajtot - aram. to, co jest na zewnątrz) lub tosefta (aram. dodatek). Wiele z nich zostało później wykorzystanych w komentarzach do Miszny. Cały materiał zebrany w Misznie podzielono na sześć sedarim (hebr. porządków), które dzielą się na traktaty (mesachtot), te zaś na lekcje, rozdziały (perakint). Oto nazwy poszczególnych porządków Miszny w powszechnie przyjętej kolejności. 1) Zeraim (hebr. nasiona) - dotyczy uprawy roli, płodów rolnych, żywności. Przedstawia też prawa ubogich oraz kapłanów i lewitów do części plonów. Obejmuje 11 traktatów. TUnud 492 2) Moed (hebr. święto) - dotyczy różnych świąt i sposobu ich obchodzenia oraz przepisów regulujących szabat. Podaje też zasady ustalania kalendarza żydowskiego, opartego na roku księżycowym. Obejmuje 12 traktatów. 3) Naszim (hebr. kobiety) - omawia problemy życia małżeńskiego i rozwodów. Obejmuje 7 traktatów. 4) Nezikin (hebr. szkody) - dotyczy przede wszystkim prawa cywilnego i karnego, ale omawia też kwestie bałwochwalstwa i herezji. Znalazł się tu także traktat Pirke Awot (hebr. Rozdziały Ojców), który zawiera ujęte w formie aforyzmów wypowiedzi mędrców, działających między III w. p.n.e. a II w. n.e. 5) Kodaszim (hebr. świętości) - omawia przepisy dotyczące składania ofiar, uboju rytualnego, porządku kultu świątynnego, a także uprawnienia i obowiązki kapłanów. Obejmuje 11 traktatów. 6) Tohorot (hebr. czystości) - 12 traktatów, wchodzących w skład tego porządku, omawia różne rodzaje rytualnej nieczystości i obrzędy oczyszczające. Nazwy poszczególnych porządków nie zawsze dokładnie odpowiadają ich zawartości; niektóre obejmują traktaty o innej tematyce. Poza tym w poszczególnych traktatach znajdujemy nie tylko przepisy prawne (halachot), ale także zgoła inne aspekty ustnej tradycji: midrasze (alegoryczne egzegezy Pisma) i haggadot (opowieści i legendy). Reguły komentowania, egzegeza i homiletyka rozwijały się stopniowo, ale tradycja talmudyczna ich stworzenie przypisuje Hillelowi I (II w. p.n.e.). Są one oparte na 7 podstawowych zasadach: 1) Kal wa-chomer (hebr. łatwe i trudne) - zasada wnioskowania od łatwiejszego do trudniejszego, albo odwrotnie. 2) Gzem szawa (hebr. jednakowa decyzja) - wnioskowanie z dwóch praw przez analogię. 3) Binjan aw mi-katuw echad (hebr. ogólna zasada z jednego zapisu) - wnioskowanie z jednego ustępu Biblii. 4) Binjan aw mi-sznej ketuwim (hebr. zasada ogólna z dwóch zapisów) - wnioskowanie z dwóch ustępów Biblii. 5) Klal u-frat u-chlal (hebr. ogólne i szczegółowe oraz szczegółowe i ogólne) - zasada bliższego określania tego, co ogólne (klal), przez to, co szczegółowe (prat), oraz tego, co szczegółowe, poprzez to, co ogólne. 6) Ka-joce bo be-makom acher (hebr. podobnie jak w innym miejscu) - wnioskowanie z tożsamego określenia dwóch ustępów biblijnych do jednego przepisu prawnego. 7) Dawar ha-lamed me-injano (hebr. rzecz, która poucza przez swoją współzależność) - wnioskowanie na podstawie kontekstu. Tosefta (aram. dodatek) - nie wchodzi formalnie w skład T., ale jest integralnie z nim związana. Jest to kolekcją tannaickich berajtot, tzn. tych elementów tradycji tannaickiej, których Jehuda ha-Nasi nie włączył do swojej Miszny. Ułożono ją odpowiednio do struktury Miszny, tzn. podzielono na tych samych 6 porządków, każdy z nich na te same traktaty, traktaty zaś na takie sameperakim. Objętość Tosefty jest jednak cztery razy większa niż Miszny. Berajtot wchodzące w jej skład można podzielić na 4 grupy: 1) berajtot paralelne do halachot Miszny, 2) berajtot nawiązujące do halachot Miszny i dodające nowy materiał, 3) berajtot zawierające nowy materiał, związany jednak z tematami dyskutowanymi w Misznie, 4) berajtot zawierające materiał zupełnie nowy zarówno jeśli idzie o temat, jak i sposób jego omówienia. Do tej pory nie rozstrzygnięto jednoznacznie, kto jest redaktorem Tosefty. Wedle jednej tradycji jest ona dziełem Chiji i Hoszaji, według innej Nechemja. Pewne jest jednak, że nie była znana ani redaktorom Gemary jerozolimskiej, ani babilońskiej, którzy wykorzystywali berajtot pochodzące z innego źródła. Wiele berajtot, które w Gemarze występują we fragmentarycznej lub zniekształconej formie, można odnaleźć w Tosefcie w ich pierwotnej postaci. Uważa się, że Tosefta w obecnej formie została ułożona nie wcześniej niż w IV w. n.e., prawdopodobnie w Palestynie, gdyż zebrane przez nią berajtot zdecydowanie częściej można odnaleźć w Gemarze jerozolimskiej niż babilońskiej. 493 Talmud Gemara (aram. zakończenie) - interpretacja i rozwinięcie Miszny, bazujące zarówno na berajtot, jak i późniejszych tradycjach. Niezależnie od siebie powstały dwie Gemary: w Palestynie i Babilonii. W obu struktura materiału jest taka sama; nawiązuje do porządków, traktatów i rozdziałów Miszny. Ich redaktorzy przytaczają na początku dany ustęp Miszny, następnie powiązane z nim pośrednio i bezpośrednio inne tradycje, a wreszcie późniejsze dyskusje. Autorów Gemary nazywa się z reguły amoraitami (od hebr. amar - mówić). Gemary jerozolimska i babilońska odwołują się do nieco innych redakcji Miszny: pierwsza do wcześniejszej, druga z reguły do późniejszej, którą Jehuda ha-Nasi ustalił dopiero pod koniec życia. Ponieważ obie przytaczają także cały tekst Miszny w jego dwóch redakcjach, mamy do czynienia faktycznie z dwoma całkowicie odrębnymi dziełami literackimi: T. Jerozolimskim (Talmud Jeruszalmi) i T. Babilońskim (Talmud Bawli). Gemara jerozolimska została zredagowana ok. stu lat przed babilońską, tj. ok. 400 n.e., w dialekcie zachod-nioaramejskim. Szybsze spisanie i skompilowanie tradycji palestyńskich bezpośrednio wiąże się z sytuacją polityczną w Palestynie. W 351 dowódca rzymski Ursicinus w zemście za bunt miejscowej ludności bardzo ograniczył działalność akademii w Tyberiadzie, Seforis i Cezarei. Był to początek końca zorganizowanego nauczania żydowskiego w Palestynie. W 421 zlikwidowano partriarchat oraz zamknięto główną akademię w Tyberiadzie. Podobnie jak wcześniej Miszna, także tradycje amoraickie pojmowane były jako Tora ustna, tzn. ezoteryczny przekaz, którego nie wolno utrwalać na piśmie. Chęć ocalenia tradycji przekazywanych w upadających akademiach palestyńskich skłoniła ich depozytariuszy do ich spisania. Podobny impuls do utrwalenia na piśmie tradycji przekazywanych w akademiach babilońskich dały później podboje arabskie. Redaktorzy Gemary jerozolimskiej nie podają żadnych informacji ani o czasie jej redakcji, ani o zasadach, którymi kierowali się redaktorzy. Majmonides we wstępie do Miszny twierdził, że Gemarę jerozolimską skompilował Jochanan, który zmarł pod koniec III w. n.e. Twierdzenie to podważa jednak fakt, że cytowani są w niej amoraici żyjąty jeszcze w pół. IV w. n.e. Bardziej prawdopodobna jest inna tradycja, utrzymująca, że Gemarę tę skompilowali w Palestynie Jochanan i jego uczniowie. Miejscem nauczania Jochanana była Tyberiada, ale Gemara jerozolimska uwzględnia też tradycje z akademii w Cezarei i Seforis. Zachowany tekst Gemary jerozolimskiej obejmuje cztery z sześciu porządków (Miszny): Zeraim, Moed, Naszim i Nezikin, oraz trzy pierwsze rozdziały traktatu Nidda z porządku Tohorot. Tylko jedną szóstą objętości zajmują haggadot (w Gemarze babilońskiej jedną trzecią). Wiąże się to prawdopodobnie z faktem, że w Palestynie haggadot kompilowane byty w odrębne zbiory, z których wyłoniły się późniejsze midrasze. Uderza też brak demonologii i angelologii, która tak ważne miejsce zajmuje w Gemarze babilońskiej. Gemara babilońska, znacznie obszerniejsza od jerozolimskiej, obejmuje nauczanie amoraitów babilońskich od Abby Aricha (zwanego zwykle Rawem) i Samuela z poi. III w. n.e. do końca nauczycielskiej aktywności Rabiny w 499. Zgodnie ze starą tradycją, ostatecznej redakcji mieli dokonać Raw Aszi i Rabina, ale w niektórych akademiach już znacznie wcześniej powstawały zbiory nauk amoraitów. Dowodzi tego przede wszystkim odmienny język i styl wielu traktatów. Historycy przypuszczają więc, że Raw Aszi i Rabina dokonali jedynie kompilacji istniejących zbiorów, nadając im ostateczną formę. Ich redakcja nie zakończyła jednak procesu kształtowania się Gemary. Nie wszystkie tradycje amoraickie weszły do niej i, podobnie jak w wypadku berajtot, istniała „zewnętrzna Gemara", obejmująca pominięte nauki. Niektóre z nich znalazły się w odpisach Gemary powstałych po śmierci jej redaktorów, ale większość zaginęła. Wkład wnieśli też uczniowie ostatniego pokolenia amoraitów, zwani potocznie saworaitami. Do pół. VI w. n.e. dołączali oni do ustalonego przez Rawa Aszi i Rabinę tekstu nie tylko drobne uzupełnienia, ale także dłuższe dyskusje. I tak, zgodnie z tradycją średniowieczną, rabbi Acha, często cytowany w Gemarze, należał już do grona saworaitów. Włączenie ich komentarzy do Gemary mogło być dziełem późniejszych kopistów, którzy dopiski na marginesie włączali do zasadniczego tekstu. Tekst Gemary babilońskiej zawiera 2,5 min słów spisanych na 5894 stronach in folio. Jedną trzecią objętości stanowią halachot, a dwie trzecie haggadot. Również ona nawiązuje swoim układem do struktury Miszny, ale brak w niej dyskusji wielu traktatów. Znajduje się tam natomiast sporo zupełnie nowych, półhaggadycznych traktatów, zredagowanych w późniejszym okresie w jęz. hę- Talmud 494 brajskim. Nazywane są one traktatami małymi albo apokryficznymi. Niektóre opierają się na starszym materiale, którego okruchy można znaleźć w innych fragmentach Gemary, inne zawierają tradycje, które nie występują nigdzie indziej. Z reguły umieszcza się je w porządku Nezikin. Są to: 1) Awot de-Rabbi Natan - komentarz do traktatu Pirke Awot. 2) Soferim (hebr. pisarze) - przepisy dotyczące przepisywania i tłumaczenia świętych ksiąg. 3) Semachot (hebr. radości) - przepisy na temat żałoby po śmierci członka rodziny. 4) Kalia (hebr. oblubienica) - przepisy dotyczące małżeństwa. 5) Kalia Rabbati (hebr. Wielki traktat Kalia) - cytaty z różnych zbiorów berajtot na ten sam temat. 6) Derech Erec Rabba (hebr. Wielki traktat o dobrym zachowaniu). 7) Derech Erec Zutta (hebr. Mały traktat o dobrym zachowaniu). W drukowanych wydaniach T. babilońskiego pojawia się także siedem małych rozpraw, mających mniej więcej po sto linijek, zawierających przepisy na temat prozelitów, niewolników, zapisywania zwojów Tory, wykonywania filakterii, cicit i mezuzot. Język T. jest niesłychanie trudny i sprawia wiele kłopotów intepretatorom i tłumaczom. Słów używanych we wczesnym okresie misznaickim nie rozumiano już w czasach Jehudy ha-Nasiego. Trudności te kumulują się w Gemarze babilońskiej. Wiele terminów zapożyczono z greki i łaciny i z trudem można je rozpoznać w ich aramejskiej formie. Poza haggadot, spisanymi w większości po hebrajsku, większość tekstu napisana jest w dialekcie wschodnioaramejskim. Nie tylko nie znała go większość żyd. gmin, zwłaszcza w Europie, ale po inwazji arabskiej szybko został zapomniany także w samej Babilonii. To, że nauczono się go rozumieć, należy zawdzięczać znakomitemu komentarzowi Rasziego oraz pierwszemu talmudycznemu słownikowi wydanemu przez współczesnego Rasziemu Nalana ben Jechiela z Rzymu. Autorzy i redaktorzy Gemary babilońskiej znali zamkniętą już Gemarę jerozolimską. Nie traktowali jednak swego dzieła jako kontynuacji dokonań poprzedników. Przedstawili samodzielną, odrębną syntezę tradycji żyd. Nawet tam, gdzie wykorzystywali ten sam materiał, tzn. głównie Misznę i berajtot, czynili to inaczej: odmiennie go porządkowali, rozwijali i dyskutowali. W żadnym razie nie akceptowali Gemary jerozolimskiej jako modelu, tak jak czynili to w wypadku Miszny, której autorytet starali się ugruntować. Zapożyczenia z Gemary jerozolimskiej są minimalne, a ogromna większość materiału jest nowa. Po upadku akademii palestyńskich czołową rolę w całym świecie islamskim zdobyły akademie babilońskie. Ich znaczenie wzmocniło utworzenie w Bagdadzie kalifatu. Wielcy tamtejsi nauczyciele podkreślali prymat tradycji babilońskich. Chaj Gaon (zm. 1038) stwierdził jednoznacznie, że w razie sprzecznych wykładni obu Gemar należy uznać wyższość Gemary babilońskiej. Ekspansja T. rozpoczyna się w zasadzie dopiero w I pół. IX w. n.e., w okresie tzw. renesansu islamu i rozkwitu ekonomicznego i kulturalnego gmin żyd. na terenach islamskich. Znaczenie akademii babilońskich, zwłaszcza w Surze i Pumbedicie, sięgnęło wówczas szczytu. Ich głowy, noszące tytuły ga-onów, uznano za główny autorytet religijny, gdyż jako depozytariusze spuścizny amoraickiej byli faktycznie jedynymi wiarygodnymi wykładowcami tradycji. Ich orzeczenia prawne często kończyły się napomnieniem: „Taka jest halacha. Nie ma od niej odstępstwa". Żyd. gminy ze wszystkich zakątków islamskiego świata przesyłały co roku datki na utrzymanie akademii. Posyłano też zapytania (hebr. szeelot) w sprawie prawa, liturgii i Biblii, gaoni zaś potwierdzali swój autorytet przez odpowiedzi (teszuwot), które miały obowiązującą moc. Obrót pieniężny i korespondencja ułatwiły nawiązanie stałych kontaktów z przedstawicielami akademii we wszystkich większych miastach świata islamskiego. Przedstawiciele ci, w większości kupcy, działali często jako sekretarze miejscowych gmin żyd. Często byli też (lub ich przodkowie) studentami akademii. Akademie zaopatrywały ich w spisane tradycje albo wręcz cały T., co umacniało ich pozycję. W X i XI w. zaczęli napływać do akademii także studenci z Europy, głównie z Prowansji, Hiszpanii i Włoch, którzy wracając -jako przedstawiciele akademii - zabierali ze sobą odpisy literatury talmudycznej. Niemniej we wspólnotach żyd. w Palestynie długo zachowywano tradycję spisaną w T. Jerozolimskim. Zdarzały się nawet konflikty między przybyszami z Babilonu, którzy odwoływali się do własnych halachot, a miejscową ludnością. Także sąsiednie wspólnoty, zwłaszcza w Egipcie i Libii, uważały za obowiazu- 495 Talmud jące halachot palestyńskie. Tradycja ta zanikła dopiero po wyprawach krzyżowych wraz z wierną jej ludnością autochtoniczną. Nowi osadnicy odwoływali się już do T. Babilońskiego. Także w Europie kwestia prymatu któregoś z T. przez długi czas pozostawała nie rozstrzygnięta. Dopiero pod koniec XII w. zdecydowaną przewagę zdobył T. Babiloński. T. po zredagowaniu zaczął obrastać kolejnymi warstwami komentarzy. Pierwsze były autorstwa uczniów amoraitów, tzw. saworaitów z VI w. n.e. Później powstały pentszim (od. hebr. parasz -tłumaczyć), których najznakomitszym przykładem jest komentarz Rasziego do T. babilońskiego, oraz chiduszim (od hebr. chidusz - odnowienie), które porównują i uzgadniają rozmaite źródła, tworząc nowe przepisy. Inną warstwę stanowiły responsa (hebr. szeelot u-teszuwot), czyli pisemne odpowiedzi gaonów babilońskich, a później także innych wybitnych uczonych na przedstawione im zapytanie. Później doszły powstałe głównie w Europie tosafot (hebr. dodatki) oraz próby uproszczenia i skodyfikowania tego ogromnego materiału, dokonywane od XI do XVI w. m.in. przez Izaaka Alfasiego, Jakuba ben Aszera, Józefa Karo i Majmonidesa. Ostatnią warstwę stanowią komentarze uczonych działających między XVI i XVIII w., nazywanych acharonim (hebr. ostatni). Do naszych czasów przetrwało niewiele, najczęściej zresztą fragmentarycznych odpisów. Jedynym w całości zachowanym rękopisem T. Jerozolimskiego jest tzw. rękopis lejdeński, spisany w 1289 przez Jechiela ben Hekutiela ben Benjamina Harofe. Zawiera on 700 kart in folio. Sam Jechiel informował, że odpisywał go z tekstu zawierającego wiele błędów, które w miarę możliwości starał się korygować, ale -jak przyznał - udało mu się to tylko częściowo. Fragmenty T. Jerozolimskiego znaleziono też w tzw. genizie kairskiej. Poza tym w Bibliotce Watykańskiej przechowuje się niepełny rękopis składający się ze 150 kart in folio. Fragmenty te dopełniają wiele niejasnych miejsc rękopisu lejdeńskiego i pozwalają wyjaśnić błędy powstałe przy przepisywaniu. Mimo to z powodu zbyt małej ilości rękopiśmiennych źródeł nie udało się do końca ustalić poprawnego tekstu. Podobne problemy występują także przy T. Babilońskim. Jedyny pełny rękopis z 1334 zachował się w Monachium. W środku każdej strony znajduje się Miszna zapisana pismem kwadratowym, a wokół niej Gemara zapisana niejednolitymi i trudno czytelnymi literami. Poza tym przetrwało kilka fragmentarycznych rękopisów w różnych bibliotekach uniwersyteckich i w Bibliotece Watykańskiej. Już wkrótce po wprowadzeniu druku zaczęto publikować, głównie w Portugalii, poszczególne traktaty T. Babilońskiego. Nakładem znanej rodziny drukarzy żyd. Soncino ukazał się w 1484 traktat Berachot, a następnie inne - w sumie 23, z czego zachowało się 13. W 1485 wydrukowano w Hiszpanii Misznę, ale z wydania tego zachowało się jedynie kilka kart. Pierwsze pełne wydanie T. Babilońskiego wyszło 1520-1523 z drukarni chrześcijanina Daniela Bomberga w Wenecji. Określiło ono na zawsze zewnętrzną formę T., łącznie z paginacją. Po każdym ustępie następują odpowiednie fragmenty Gemary. Na wewnętrznym marginesie znajduje się komentarz Rasziego, a na zewnętrznym tosafot. Bardzo znane są dwie edycje lubelskie z 1559-1576 i 1617-1639 oraz krakowskie z 1602-1605 i 1616-1620. Jedno z najbardziej znanych nowszych wydań wyszło z drukarni rodziny Rommów w Wilnie w 1880-1886. Niemal zaraz po ukazaniu się T. Babilońskiego w 1523-1524 wyszedł z drukarni Momberga T. Jerozolimski. 1609 ukazała się w Krakowie nowa edycja już z krótkimi komentarzami. Stała się ona podstawą dziewiętnastowiecznych wydań w Krotoszynie i Żytomierzu. Tosefta ukazała się drukiem po raz pierwszy razem z halachot Izaaka Alfasiego w 1521 w Wenecji. Pierwszą krytyczną edycję wydał w 1881 M. S. Zuckermandel, opierając się na tzw. rękopisie erfurckim. T. Babiloński przełożono w całości jedynie na dwa języki. Jeszcze pod koniec XIX w. opublikowano w Berlinie niemieckie tłumaczenie autorstwa L. Goldschmidta. 1948 w Londynie ukazał się przekład angielski, który był dziełem grupy tłumaczy pod kierunkiem I. Epsteina. T. Jerozolimski został przełożony w całości jedynie na jęz. francuski przez M. Schwaba (Paryż 1871-1889). Znaczenie T. w dziejach judaizmu trudno przecenić. Po jego rozpowszechnieniu w X w. stał się przedmiotem obowiązkowego nauczania we wspólnotach żyd. na całym świecie. Zaraz po nauce Biblii hebrajskiej dzieci uczyły się na pamięć Miszny i Gemary. Obok tekstu hebrajskiego lub aramej-skiego uczono się przekładów na język potoczny (jidysz, ladino lub arabski). Często kontynuowano naukę T. także w wieku dojrzałym, w formie studiów i dyskusji. Wspólnoty żydowskie w diasporze nie Tanach 496 miały żadnej naczelnej władzy religijnej i narodowej. Studiowanie tego samego talmudycznego zbioru przepisów i tradyq'i, uczestniczenie w tych samych, określonych w T., obrzędach było wielką siłą jednoczącą. Również dzisiaj w konserwatywnych i ortodoksyjnych gminach kontynuuje się tradycyjną formę nauczania i studiowania T. Stanowi on też przedmiot studiów i badań, w katedrach judaistycznych na całym świecie. Ceniony jest nie tylko jako zapis starych tradycji religijnych Żydów, ale jako ważne źródło wiedzy o dziejach Żydów i narodów, wśród których żyli. Abraham Cohen, Talmud, przełożyła R. Gromacka, Warszawa 1995; Szymon Datner i Anna Kamieńska, Z mądrości Talmudu, Warszawa 1988; Krzysztof Pilarczyk, Talmud i jego drukarze w Pierwszej Rzeczypospolitej. Z dziejów przekazu religijnego w judaizmie, Kraków 1998; Witold Tyloch, Opowieści mędrców Talmudu, Gdynia 1993; Ze skarbnicy midraszy, wybrał, przełożył i oprać. Michał Friedman, Wrocław 1995. Jan Doktor Tanach - skrót określający Biblię hebrajską, utworzony z początkowych liter trzech części Pisma: Tora, Newiim i Ketuwim, czyli Pięciok-sięgu, Proroków i Pism. R. R Tansman Aleksander (Łódź 1897-Paryż 1986) - kompozytor, pianista, dyrygent. Od 1920 mieszkał w Paryżu. Tworzył głównie muzykę symfoniczną, m.in. 8 symfonii, oraz muzykę kameralną i solową. Jest autorem 4 oper, m.in. Sabbatai Zvi i Le Serment (Przysięga), baletów, muzyki filmowej oraz oratoryjnej (Prorok Iza-jasz, Psalmy). W jego twórczości pojawiały się elementy polskiego folkloru (np. / Symfonia, Album Polski, 36 mazurków). Pierwsza transmisja radiowa z Ameryki do Europy składała się z utworów T. m.in. jego Koncertu fortepianowego, którego był wykonawcą. Jest autorem monografii o Igorze Stawińskim (Paryż 1948), z którym był zaprzyjaźniony. Janusz Cegiełła, Dziecko szczęścia Aleksander Tansman, t. I-II, Łódź 1996. M.F. Tarbut (hebr. kultura) - Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe „Tarbut", założone w Polsce w 1922 przez działaczy syjonistycznych I. Grunbauma, M. Klumla i A.O. Thona. Celem organizacji było „rozprzestrzenianie języka hebrajskiego, kultury żyd. i oświaty wśród ludności żyd. w Polsce". T. zakładał i prowadził przedszkola, szkoły powszechne, gimnazja i seminaria nauczycielskie. W roku szkolnym 1934/ 1935 miał 192 szkoły powszechne i 9 gimnazjów. 1945 wznowił działalność, zakładając 13 szkół, przede wszystkim w zach. Polsce; ostatnie zlikwidowano w 1949. Pierwsza organizacja T. powstała w Rosji po rewolucji lutowej w 1917 i została zlikwidowana po przewrocie bolszewickim. W okresie międzywojennym działał także na Litwie, w Rumunii i Bułgarii. J.Ź. Tartów (woj. świętokrzyskie) - lokacja miasta w 1550. 1578 mieszkało tu 4 Żydów, w 1674 -149, a w 1784 - 394. 1656 wojska polskie wymordowały miejscowych Żydów. 1827 było ich 814 (54,6% mieszkańców), w 1921 - 1052 (53,4%), a w IX 1939 ok. 1500. 23 X 1942 ok. l tyś. Żydów (ich liczba wzrosła wskutek przesiedleń) deportowano do Treblinki. Zachowała się ruina bóżnicy wzniesionej w XVIII w. oraz cmentarz ze śladami nagrobków z początku XVII w., kiedy powstała gmina wyznaniowa. A. Penkalla, Zespól synagogalny w Tarlowie (woj. tarnobrzeskie), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego" 2, 1989, s. 85-94. A.R Tarnogród (woj. lubelskie) - założony w 1567 jako miasto królewskie dzięki staraniom starosty S. Tarnowskiego. 1588 T. wraz ze starostwem krzeszowskim został nadany J. Zamoyskiemu, stając się miastem prywatnym. Żydzi zamieszkali w 1567, lecz od 1569 T. posiadał przywilej de non tolerandis Judaeis, który zniósł Stefan Batory w 1580, pozwalając Żydom osiedlać się w mieście, nabywać i budować domy oraz prowadzić działalność handlową. Przed 1648 zbudowano synagogę, istniał także cmentarz żyd. Rozwój gminy zahamowała na krótko rzeź podczas powstania Chmielnickiego w 1648. Szybko jednak doszło do odbudowy instytucji gminnych i wzrostu liczby ludności. 1650 mieszkały w mieście 92 rodziny żyd. Po 1686 wzniesiono w stylu barokowym istniejącą do dziś synagogę. Pod koniec XVII i w XVIII w. miejscowi Żydzi utrzymywali kontakty handlowe z Gdańskiem i Lipskiem. Gmina żyd. miała silną pozycję w Waad Arba Aracot. Na pocz. XIX w. rabinem był Mosze Joszua Orenstein, autor Jad ha-Talmud (Lwów 1827/1828). 1867 T. utracił prawa miejskie. Na przełomie XIX i XX w. przechodził regres i okres zastoju. 1897 miesz- 497 Tartakower kałów T. 1635 Żydów (32% ludności), a w 1921 - 2238 (47%). Podczas II wojny światowej Niemcy masowo rozstrzeliwali Żydów, a tych, którzy pozostali, deportowali do obozu zagłady w Bełżcu (XI1942). W.W. Tarnów (woj. małopolskie) - zezwolenie na założenie miasta uzyskał w 1330 od Władysława Łokietka wojewoda, a potem kasztelan krakowski Leliwita Spycimir. Pierwsi Żydzi osiedlili się w XV w., zapewne dzięki zezwoleniu dziedzica miasta Jana Amora. W XVI w. istniała gmina wchodząca w skład ziemstwa kra-kowsko-sandomierskiego. Kolejni dziedzice miasta nadawali Żydom przywileje normujące ich status prawny. Pierwszy przywilej nadał w 1581 książę K. Ostrogski (powtórzony w 1637 i 1676 przez jego następców). Wyłączono ich spod sądownictwa miejskiego. W pierwszej pół. XVII w. Żydzi mogli posiadać 12 domów przy ul. Żydowskiej. W kolejnych dziesięcioleciach właściciele T., przełamując opór mieszczan pozwalali ludności żyd. na zajmowanie dalszych domów. W 1. 80. XVIII w. własnością Żydów było 30 domów. Pod koniec XVIII w. zaznaczył się dynamiczny wzrost liczby ludności żyd. (w 1790 ok. 2 tyś. osób - ok. 50% ogółu ludności). 1733 zakazano Żydom sprzedawania towarów korzennych, aptekarskich oraz strojów kobiecych, utrudniano im wykonywanie wielu rzemiosł. Zakazano produkcji napojów alkoholowych, nie mogli zatrudniać chrześcijan. Mieszczanie występowali w 1833 i 1858 przeciwko osiedlaniu się Żydów poza dzielnicami, które dotychczas zajmowali. Mimo to liczba ludności żyd. wzrosła do 15108 w 1910 (41,2%). Od 1870 do 1918 co kilka lat dochodziło do rozruchów antyżydowskich na tle ekonomicznym. Liberalizacja ustawodawstwa gminnego spowodowała, że na mocy ordynacji wyborczej z 1866 Żydzi uzyskali jeden mandat w radzie miejskiej, natomiast w 1877 mieli już 17 mandatów. 1906 na zastępcę burmistrza wybrano Żyda E. Goldhammera, w późniejszych latach stało się to regułą. WII pół. XIX w. Żydzi dominowali w handlu i przemyśle konfekcyjnym, ceramicznym, metalowym, drzewnym, a także w kamasznictwie i kuśnierstwie. Rozwinęli również produkcję kapelusz-niczą, sprawiając, że T. do I wojny światowej stał się największym jej ośrodkiem w Austro-Wę-grzech. W XIX w. zaznaczyły się wpływy chasy- dyzmu, m.in. Chaima Ben Arie Leibusza (Hal-bersztama) z Nowego Sącza i Izraela Friedma-na z Różyna, który następnie osiadł w Sadogó-rze. Zwolenników mieli także cadycy z Bobowej, Rymanowa, Dzikowa, Bełza, Bojanowa i Bielska. W XIX w. zaznaczyły się wpływy ha-skali, której przedstawicielem w mieście był D. Mordechaj Brandstaetter (1844-1928), jeden z prekursorów literatury nowohebrajskiej. T. Stanowił silny ośrodek ruchu syjonistycznego od końca XIX w. Stąd pochodzili L. Kelner i A. Żale, współpracownicy T. Herzla. J. Kelner założył tu pierwszą w Galicji komórkę Poalej Syjon. Ludność żyd. T. liczyła 19330 osób (43%) w 1931, a przed wybuchem II wojny światowej -ok. 25 rys. (ok. 40-45%). Żydzi w dalszym ciągu dominowali w miejscowym handlu, przemyśle i rzemiośle. Mieli także istotny wkład w rozwój życia kulturalnego miasta. Bujnie rozwijała się miejscowa prasa żyd., działały dwa gimnazja. Z T. pochodził wybitny historyk I. Schipper. Po zajęciu miasta przez Niemców spłonęły niemal wszystkie obiekty kultu religijnego, m.in. budynek dużej synagogi. 15 XI1941 powstało getto, w którym do VI 1942 zgromadzono ok. 40 tyś. Żydów z T. i okolicznych miejscowości. 11-13 VI1942 ok. 12 tyś. Żydów wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu, ok. 6 tyś. starców i dzieci zamordowano w lesie w Zbylitowskiej Górze, a ok. 3 tyś. zabito w samym mieście. Następnie getto podzielono na dwie części, A - dla pracujących, B - dla niepracujących. Podczas drugiej wielkiej deportacji (10-15 IX 1942) do obozu zagłady w Bełżcu wywieziono ok. 8 tyś. osób. Trzecią, która objęła ok. 3 tyś. osób, przeprowadzono 15 XI1942, ostatnią 2 IX 1943, 5 tyś. Żydów przetransportowano do obozu Au-schwitz, 3 tyś. do obozu w Płaszowie, a 700 do obozu w Szebni. W mieście pozostawiono jedynie 300 Żydów, których w XII 1943 wywieziono do obozu w Płaszowie. Tarnów Seferzikaron, red. A. Chomet, J. Cornillo, Tel-Aviv 1968; Schipper S., Żydzi w Tarnowie do końca XVIII w., „Kwartalnik Historyczny", 15, 1905. W.W. Tartakower Arje (Brody 1897-Jerozolima 1982) - socjolog i historyk. Studiował nauki prawne w Wiedniu, doktorat 1920. Po powrocie do kraju przewodniczył założonej przez siebie lewicowej partii syjonistycznej Hitachdut oraz działał w Radzie Miejskiej w Łodzi. Prą- Tartakower cował też w Instytucie Nauk Judaistycznych w Warszawie i publikował artykuły w jęz. polskim (m.in. Emigracja żydowska z Polski, Warszawa 1939) oraz jidysz. Okupację spędził w USA, po wojnie przeniósł się do Izraela, gdzie pracował na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie oraz działał w Światowym Kongresie Żydów. Najważniejsze prace opublikował w jeż. hebrajskim, m.ia Historię żydowskiego ruchu robotniczego (t. I-III, 1929-1931), Osadnictwo żydowskie na świecie (1959), Pokolenia Izraela (t. I-III, 1963-1969); w jęz. angielskim The Jewish Refugee (New York 1944, współautor K.B. Gros-sman). A.Ż. Tartakower Ksawery (Rostów nad Donem 9 II 1887-Paryż 4 II 1956) - prawnik, dziennikarz, szachista. 1899 przeniósł się do Wiednia, gdzie ukończył studia, a w 1909 uzyskał doktorat. Na arenie turniejowej debiutował w czasach studenckich. Po 1918 osiedlił się w Paryżu i porzucił praktykę adwokacką, poświęcając się zawodowej grze w szachy. W 1. 20. otrzymał polskie obywatelstwo. Zwyciężył w licznych turniejach, trzykrotnie uczestniczył w mistrzostwach Polski; 1927 zdobył tytuł wicemistrza, a w 1935 i 1937 uzyskał I nagrody. 1930-1939 sześciokrotnie reprezentował Polskę na olimpiadach szachowych (l medal złoty, 2 srebrne, 2 brązowe). 498 Mieszkał głównie w Paryżu, tylko w 1934-1935 przyjechał na dłużej do kraju, by przygotować reprezentację Polski do Olimpiady Szachowej w Warszawie. W1939 wyjechał do Algieru i służył jako oficer w armii francuskiej. Po wojnie powrócił do Paryża i przyjął obywatelstwo francuskie; 1945-1951 wygrał kilka turniejów. Publikował prace o teorii gry, m.in. Die Hypermo-deme Schach partie (1925), sławę zyskał jako twórca szachowych aforyzmów zwanych „tarta-koweryzmami". S. Witkowski, Ksawery Tartakower, Warszawa 1994. ~TW. laubenschlag Rafał (Przemyśl 6 V 1881-War-szawa 25 VI1958) - prawnik, orientalista. Studiował na UJ i w Lipsku. 1905 obronił na UJ doktorat, a w 1913 został mianowany docentem, tu też pełnił w 1925 i 1935 funkcję dziekana Wydziału Prawa. Lata wojny spędził w USA. Po powrocie do kraju podjął pracę jako dyrektor Instytutu Papirologii na UW, zajmował się historią prawa hellenistycznego i rzymskiego, także jego recepcją w Polsce. Najważniejszą pracą było dwutomowe studium The Law of Greco-Roman Egypt in the Light ofthe Papy ń 332 BC-640 A.D (1944-1948, 2 wyd. 1955). Był członkiem PAU i PAN oraz wielu zagranicznych towarzystw prawniczych. A.Ż. teatr Początki przedstawień teatralnych wśród Żydów łączą się przede wszystkim z prastarą obyczajowością religijną, na którą nakładały się w czasach diaspory wpływy nieżydowskiego otoczenia. Tradycyjny judaizm, na co często zwracano uwagę, mniej troszczy się o swoją doktrynę niż o samo praktykowanie wiary. Temu ostatniemu formę nadaje żyd. prawo, halacha, z hebrajskim rdzeniem znaczącym „iść". Oparta na Talmudzie, przez piętnaście stuleci poddawana z pokolenia na pokolenie ciągłej obróbce przez autorytety rabiniczne, halacha (wraz ze ściśle z nią powiązaną obyczajowością, minhagiem) odegrała kluczową rolę w przetrwaniu Żydów jako narodu rozproszonego, żyjącego w diasporze. Halacha umożliwiła Żydom utrzymanie bezwzględnego rozróżnienia pomiędzy żyd. a nieżydowskimi sposobami robienia niemal wszystkiego. Halacha, innymi słowy, to rodzaj scenariusza do przestrzegania tradycyjnego modelu życia, a to życie miało u Żydów charakter ogromnie spektakularny. Przejawiał się on nie tylko w złożonej liturgii synagogalnej, ale także w żyd. domu, miejscu posiłków szabatowych i sederów podczas święta Pesach, żeby wymienić tylko najbardziej oczywiste przykłady dopracowanych w licznych szczegółach, starannie odgrywanych obrzędowych spektakli, a także w obrzędowości całego cyklu życia. Wszelki rytuał, towarzyszący zdarzeniom czy to biegu życia, cyklu rocznego czy dnia powszedniego, miał też oprawę muzyczną, zwłaszcza w postaci półśpiewnej recytacji, nigun. Składanie przysięgi małżeńskiej, błogosławienie pokarmu, grzebanie umarłych, studiowanie Tory i mnóstwo innych czynności odbywało się na charakterystyczną melodię nigunim, mało tego, zwyczajne rozmowy i gestykulacja Żydów układały się do taktu nigunim i trudno je sobie bez tych akcentów wyobrazić. 499 teatr Ogniskowanie się żydowskiej tradycji wokół przedstawień sprzyjało powstaniu klasy wyspecjalizowanych przedstawiaczy. Należeli do niej chazan, czyli kantor, wyśpiewujący modlitwy w szabat i święta, meszorerim, którzy wspomagali go swoim śpiewem w większych synagogach, magidor, wędrowny kaznodzieja, któremu charyzmatyczne oddziaływanie na słuchaczy poprzez szabatowe kazania było potrzebne do zdobycia środków do życia, klezmerzy (klezmerim), którzy przygrywali na weselach i innych uroczystościach, badchan lub marszelik, zawodowy trefniś i mistrz ceremonii przy takich okazjach. Niemniej wyspecjalizowanie się wykonawców takich ról, ich istnienie jako odrębnej warstwy, było w normatywnej żyd. społeczności źródłem napięć. Owi, częstokroć wędrowni, żydowscy przedstawiacze nie podlegali na ogół miejscowym religijnym czy administracyjnym władzom. Nie wzdragali się też przed praktykowaniem swojego fachu w świeckim kontekście. Chazanim śpiewali po domach i tawernach, a występy często przeplatali elementami nieżydowskimi, jak piosenki ludowe i arie operowe; klezmerzy grali z nieżydowskimi muzykami i takie mieszane kapele często towarzyszyły uroczystościom zarówno żyd., jak chrześcijańskim. Żyd. wykonawcom z reguły zarzucano także grzech indywidualizmu: chlubienie się swym kunsztem kosztem uświęconego rytuału, podsycanie przy pomocy tegoż kunsztu niestosownej płochości lub namiętności. Pospołu ze swoimi kolegami po fachu w innych kulturach oskarżani byli o rozwiązły tryb życia. „Szczęśliwy kto omija" uroczystości, na których mile widziany jest badchan, pisał pewien rabi, a inny, na początku XVIII w., głosił: „Chazanim nie powstaną z martwych [po nadejściu Mesjasza], bowiem nie mają innej kawany poza brzmieniem głosu i melodią [tylko to pobudza ich duszę]". Tego rodzaju słowa potępienia rzadko jednak prowadziły do oficjalnych restrykcji. Z teatrem było inaczej. Tutaj rabiniczne zastrzeżenia zyskiwały moc prawną. Formuła „teatry i cyrki" (teatrot we-kirkasot) zawarta w takich zakazach świadczy o ich starożytnym rodowodzie; znajdujemy ją w Talmudzie (traktat Awoda Zara 18b). U Greków i Rzymian obrzędowość religijna łączyła się z teatralną. Czy był to zatem kult Bachusa, czy któregoś z cesarzy, rabinom teatr jednoznacznie kojarzył się z bałwochwalstwem (awoda zara). Średniowieczny teatr europejski też miał na ogół religijny charakter, a co gorsza często wydźwięk antyżydowski. Przedstawienia pasyjne inscenizowane w okolicach Wielkiejnocy wielokrotnie inspirowały napaści na dzielnicę żyd. Zresztą teatr sam w sobie stanowił zagrożenie dla rabinów. W społeczeństwie, którego istnienie zależało od ścisłego rozgraniczenia między „nami" a „nimi", występowanie w cudzej skórze, odgrywanie roli, dopuszczanie do siebie, nawet przelotnie, obcej tożsamości, mogło być postrzegane wyłącznie jako działanie społecznie i moralnie wywrotowe. Mimo to teatr znalazł miejsce w przednowoczesnych społeczeństwach żyd. Stało się to możliwe prawie wyłącznie za sprawą święta Purim. Obchodzone w lutym lub marcu (żyd. miesiąc adar) Purim jest jednym z dwóch świąt związanych z wydarzeniami pobiblijnymi, czyli nie mającymi odniesienia do Pięcioksięgu (drugie z nich to Chanuka). Oba mają upamiętniać zwycięstwa Żydów nad nieprzyjaciółmi i obydwa zaczęły się z czasem kojarzyć ze zdecydowanie ziemskimi praktykami; z okazji Chanuki grało się w kości, a czasem także wystawiano sztuki. Takie tendencje najsilniej dochodziły jednak do głosu podczas ośmiodniowego święta Purim, a otaczająca je aura utrzymywała się przez cały adar. W przeciwieństwie do Chanuki, obchodzonej na pamiątkę odzyskania Świątyni i jej cudownego ponownego poświęcenia, Purim dotyczy wydarzeń rozgrywających się wyłącznie w diasporze i będących dziełem ludzi, bez boskiej interwencji. Księga Estery, na kanwie której osnute są obchody święta, tym się wręcz wyróżnia na tle żyd. kanonu, że ani razu nie wspomina o Bogu. Opowiada za to, jak perscy Żydzi zdołali odwrócić śmiertelne zagrożenie i przekształcić je w triumf, unikając zagłady z rąk królewskiego ministra Hamana, który zamiast nich zawisa na szubienicy. Z opresji wybawia tu swoich współbraci żyd. „królowa" Estera, która odnosi zwycięstwo nie siłą oręża, jak chanukowi Hasmoneusze, lecz posługując się manipulacją i oszustwem, a także wykorzystując seksualne stosunki z nieżydowskim królem. Owym dwuznacznym zaletom Żydzi zawdzięczali przetrwanie w diasporze, w pogańskim świecie, do którego zostali wypędzeni, jak to określa tradycyjna formuła „z powodu naszych rozlicznych grzechów". Obchody upamiętniające tę historię szybko przybrały formę typowego świętowania na opak, dającego upust skłonnościom, jakim rosyjski myśliciel Michał Bachtin nadał miano „karnawale- teatr 500 wych": do poniżania wyniosłego, szydzenia z powagi, profanowania świętości, pozwalania na to, co zabronione. Należy podkreślić, że tego rodzaju zwyczaje miały swoje odpowiedniki w chrześcijańskich społeczeństwach, wśród których żyli Żydzi, na przykład średniowieczne Święto Głupców czy renesansowy niemiecki Fastnachtspiel. W żyd. wydaniu znalazła tu miejsce „koronacja" purim raw (purimowego rabina), czyli wybranego przez kolegów studenta jesziwy, na którego głowę sypały się następnie obelgi i szyderstwa za wszystkie miejscowe znakomitości podczas swoistej procesji ulicami miasta. Do typowych świątecznych zabaw należał purimowy kidusz (błogosławieństwo), w którym klasyczne hebrajskie wersety przeplatały się z prześmiewczymi i nieprzyzwoitymi wstawkami w jidysz. Radowanie się ze śmierci swoich wrogów, czemu Żydom nie wolno się oddawać, w Purim było usankcjonowane czy wręcz zalecane, i to „na całe gardło", łącznie z upijaniem się na widoku publicznym. Sens tego ostatniego obyczaju staje się bardziej zrozumiały w świetle popularnego jidyszowego powiedzonka sziker wi a goj, czyli „pijany jak goj". Zachęcając do takich zachowań, niektórzy rabini odwoływali się do interpretacji mesjańskiej: według tejże tradycji po nadejściu Mesjasza jedynym obchodzonym nadal świętem będzie Purim. Z obchodami Purim w społecznościach aszkenazyjskich już od połowy XVI w. wiąże się ściśle odgrywanie purimowych sztuk, czyli puńmszpil. Aktorami bywali studenci jesziwy lub rzemieślnicy; przebrani za nie-Żydów, a w razie potrzeby za kobiety; purimszpilers przemierzali miasteczko, przedstawiając swoją sztukę w domach zamożnych Żydów, a niekiedy na zaimprowizowanej scenie. W Europie Wschodniej dziewiętnastego wieku puńmszpil przeszła na własność klas niższych; częstokroć wystawiał ją co roku ten sam zespół aktorów, a role czy nawet kostiumy przechodziły z ojca na syna. Niekiedy aktorzy ruszali w drogę i występowali w okolicznych miasteczkach. Pierwsze puńmszpil najwyraźniej parodiowały w burleskowej formie lokalne wydarzenia; od połowy XVII w. miały już za podstawę historie biblijne. Najczęściej była to, ze zrozumiałych względów, opowieść purimowa, ale sprzedanie Józefa w niewolę czy walka Dawida z Goliatem również cieszyły się wzięciem. Pewne ustępy sztuk (prolog, epilog, przedstawianie postaci) miały stały, sformalizowany tekst. Sztuki odznaczały się rubaszną dosadnością i mocnymi akcentami parodystycznymi, pokpiwaniem zarówno z miejscowych osobistości, jak i samych biblijnych bohaterów. Tradycyjne puńmszpil wystawiano w Polsce i całej Europie Wschodniej aż do II wojny światowej. Niemniej z początkiem XIX w. żyd. przeżywanie teatru zaczęło zyskiwać kontekst świecki. W pierwszej połowie tego stulecia w kilku wschodnioeuropejskich miastach i miasteczkach powstała nowa elita żyd. kupiectwa, skłaniającego się w stronę Europy Zachodniej zarówno pod względem handlowym, jak światopoglądowym. W tym środowisku znalazły naturalnych odbiorców ideały maski-lim, zwolenników haskali (żyd. oświecenia), nawołujących do zreformowania żyd. społeczeństwa. Nielicznych, ale wywierających coraz większy wpływ maskilim, zaciekle zwalczali przedstawiciele chasydyzmu, ruchu odrodzenia religijnego, który w tym samym czasie zataczał coraz szersze kręgi we Wschodniej Europie. Maskilim zachęcali Żydów do uczenia się nieżydowskich języków, studiowania nauk ścisłych oraz humanistycznych, i generalnie zwiększania swojej „produktywności". Pisali po hebrajsku oraz, tłumacząc się z tego, w tak zwanym żargonie, czyli w ludowym języku jidysz. Przeciw chasydom, uosabiającym ich zdaniem ciemnotę i zabobon, kierowali ostrze bezlitosnej satyry, a ta przybierała formę dialogów i niekiedy sztuk teatralnych, do których wystawiania nie dopuszczała za to ożywiona przypływem nowej energii ortodoksja. W połowie XIX w. zaczyna się w całej Europie Wschodniej rodzić, poruszona ideami maskilów, masowa kultura jidysz. Domokrążcy rozprowadzają majse bichlech, popularne broszurki z literaturą adresowaną do kobiet i ludzi niewykształconych, wędrowni pieśniarze piszą i wykonują piosenki. Na związki haskali z kulturą popularną wskazuje M. Winer. Nade wszystko zaś w Warszawie, jak wynika ze świadectw epoki, odbywają się przedstawienia w języku jidysz. Już w latach trzydziestych XIX w. jidyszowe sztuki na motywach biblijnych wystawiano przed mieszaną żydowsko-chrze-ścijańską publicznością w warszawskiej Reducie. W latach 1868-70 sztuki w jidysz grywano w regularnym żyd. teatrze. Wśród występujących znajdowali się niewątpliwie tak zwani „Broder Zingers", którzy po debiucie w latach pięćdziesiątych, występowali w restauracjach, kawiarniach i piwiarniach z ogródkami jak Europa Wschodnia długa i szeroka. Sądząc z nazwy mieli coś wspólnego z SOI teatr „postępowym" miasteczkiem Brody, położonym na granicy rosyjsko-galicyjskiej, na skrzyżowaniu szlaków, gdzie kupcy wędrujący na targi lipskie lub z powrotem przywykli szukać rozrywek. W swoim repertuarze mieli „Broder Zingers" piosenki i skecze, których satyryczne ostrze często wymierzone było wprost w zamożnych Żydów i chasydów. Pieśni wykonywano czasem w odpowiednich kostiumach, farsztelt, jak to wówczas nazywano. W tym samym czasie przybywa także dowodów uczęszczania Żydów do nieżydowskich teatrów. Szczególnie rzucało się to w oczy w Warszawie, gdzie wyłoniła się niespotykana gdzie indziej w Europie Wschodniej klasa żyd. plutokracji. Finansiści i przemysłowcy, szukający dróg dojścia do lepszego towarzystwa przez zdobywanie wykształcenia, a niekiedy małżeństwa mieszane, utożsamiali się z polskimi wartościami kulturowymi i obejmowali swoim patronatem polską literaturę, sztukę, muzykę i teatr. Obecność zamożnych Żydów w pierwszych rzędach państwowych teatrów (Wielkiego i Rozmaitości) była przede wszystkim pochodną aury przybytku wyższych sfer otaczającej europejski teatr w owych czasach. W Europie Zachodniej, zwłaszcza w Niemczech, nowa żyd. burżuazja także tłumnie waliła do teatrów. Niemniej jej obecność w teatrach warszawskich świadczyła również o ogromnym znaczeniu polskiego teatru w świadomości narodowej. Po powstaniu styczniowym w zaborze rosyjskim teatr był jedynym miejscem, gdzie wolno jeszcze było posługiwać się publicznie polską mową, przez co jawił się jako ostoja narodowych uniesień. W miarę jak w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. rosła liczba ludności dużych miast, wchłaniających przybyszów z małych miasteczek i wsi, nowa wielkomiejska publiczność, podobnie jak jej odpowiedniczki w Paryżu, Londynie czy Nowym Jorku, zaczynała łaknąć rozrywek. Do żyd. elity zapełniającej loże i pierwsze rzędy polskich teatrów dołączyli widzowie z niższych klas społecznych, między innymi ubodzy Żydzi. Rozmawiający w jidysz, tradycyjnie ubrani, zaczęli się pojawiać na balkonach (tzw. paradyzu) teatru państwowego. Jednocześnie podczas letniego „karnawału" nowych teatrzyków ogródkowych Warszawy pośród opisanej przez Henryka Sienkiewicza mieszaniny „głosów, języków, warstw społecznych, wychowań, upodobań, istna wieża bąbel! Z ludzi połączonych ze sobą tylko nadzieją odpoczynku, swobody i rozrywki" można było także usłyszeć „narzecze z Francziszka-ner Gasse", czyli z dzielnicy żydowskiej. Język nie stanowił chyba większej przeszkody dla tej żyd. publiczności; zresztą popularne sztuki składały się w dużej mierze z piosenek i tańców. W takich okolicznościach Abraham Goldfaden przystąpił do tworzenia pierwszego zawodowego teatru żyd., od którego wywodzi się cały późniejszy teatr jidysz. Za urodzonym na Wołyniu Goldfadenem stała zarówno żyd. tradycja przedstawiania, jak i haskala. W młodości wykonywał własne piosenki utrzymane w konwencji popisów badchana, ale pobierał też nauki w znanym seminarium rabinicznym w Żytomierzu, instytucji stawiającej sobie za cel kształcenie „oświeconych" rabinów. Podczas studiów Goldfaden wcielił się wręcz w tytułową (kobiecą) rolę w studenckiej inscenizacji oświeceniowej sztuki Serkele, napisanej trzydzieści lat wcześniej przez Szlomę Ettinge-ra, ale nigdy nie wystawianej. Goldfaden opublikował jeszcze potem kilka tomików hebrajskich i wierszy w jidysz oraz wydawał efemeryczne czasopisma (w jidysz). W 1876 tego rodzaju sprawa przywiodła go do Jass w Rumunii. Tu natknął się na jednego z „Broder Zingers", Isroela Grodne-ra, który wykonywał piosenki Goldfadena; nawiązali wówczas współpracę. Nie minął rok, a Goldfaden nie tylko pisał już całe muzyczne sztuki, ale wystawiał je z udziałem aktorów, których sam wyszukał i wyszkolił. Na zakończenie tych pierwszych przedstawień autor pojawiał się często na scenie we fraku i deklamował swoje wiersze przy akompaniamencie śpiewu aktorów. Zachwycone pospólstwo na widowni wkrótce zasilili żydowsko-rosyjscy dostawcy dla wojska ze swoim towarzystwem, napływający do Rumunii w poszukiwaniu przygód i fortuny po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej w 1877 r. Goldfaden występował ze swoją trupą w większych rumuńskich miastach, a po wojnie przeniósł się do Odessy. Tutaj, w opromienionym legendą bezbożności centrum nowego wielkomiejskiego życia, jego sztuki wzbudziły ogromny i powszechny entuzjazm. Traktując Odessę jak port macierzysty Goldfaden i jego trupa przez następne kilkanaście lat objeździli wiele rosyjskich miast, łącznie z St. Petersburgiem. Najwcześniejsze sztuki Goldfadena były farsami wymierzonymi w siły tak zwanego wstecznic-twa. Kuni Leml ze sztuki Di cwej Kuni Lemls (Dwóch Kuni Lemlów) to jadowicie skarykarurowany <#,' teatr 502 student jesziwy; ślepy na jedno oko kuternoga i jąkajto, który wzorem męczenników wykrzykuje Szma Isroel, kiedy dziewczyna usiłuje go pocałować. Pod koniec akcji próba zaaranżowania jego małżeństwa z młodą postępową bohaterką sztuki zostaje udaremniona, a jej prawdziwa oświecona miłość, z pomocą swoich uniwersyteckich druhów, wygania chasydów z domu ojcowskiego. ,Jichus [parantele] nie ma większego znaczenia niż wykształcony człowiek" brzmi końcowe motto sztuki. Podobnie w Di kiszef-macherin (Czarownica) całe czary niegodziwej Bube Jachne sprowadzają się do naciągania naiwnych. Z czasem Goldfaden sięga po melodramat kostiumowy; z tych najbardziej znane to Szulamis, romantyczna historia rozgrywająca się w Kraju Izraela, a oparta na talmu-dycznej legendzie, oraz Bar-Kochba, osnuty wokół postaci przywódcy ostatniego żyd. powstania przeciw Rzymianom. Akcja wszystkich tych utworów znajduje pełną rozmachu, spektakularną oprawę sceniczną, w której pierwiastek cudowności i inne elementy rodem zpurimszpil są aż nadto oczywiste: anioły dzierżą ogniste miecze, duchy materializują się pośród ogni bengalskich, pielgrzymi tłoczą się na schodach Świątyni jerozolimskiej, a przed ołtarzem odbywa się ślub; nie brak lwów, bitew i rzezi. Goldfaden bardzo dbał o scenografię i efekty specjalne, był na ówczesne czasy mistrzem techniki scenicznej. Nie mniejsze, a może nawet większe znaczenie miały melodie, które nie umiejący czytać nut Goldfaden adaptował na potrzeby swoich inscenizacji. Warszawski pisarz Jankew Dinezon, który współpracował z I. L. Perecem, napisał: „Niemal gotów byłbym uwierzyć, że to nie pieśni Goldfa-dena przyszły na ten świat dla teatru, lecz cały jidyszowy teatr powstał dla tych piosenek". Pracując nad swoją muzyką, tak jak i nad fabułą czy dialogami, Goldfaden czerpał z najrozmaitszych źródeł: od kantoralnych zaśpiewów, przez rumuńskie marsze wojskowe, cygańskie tańce, mazurki i ukraińskie dumki, po Handla, Verdiego i Halevy'ego. A jednak w rezultacie tych przyprawiających o zawrót głowy eklektycznych poczynań powstało coś, co okazało się spójną tradycją teatralną, która wytrzymała próbę wielu kolejnych pokoleń szerokiej widowni. Pięćdziesiąt lat po premierze sztuki Goldfadena wciąż grano i wystawiano bez żadnych zmian; reżyser mógł napotkać opór próbując zmienić „tradycyjne" ustawienie stołu na scenie, które uzyskało status, jak to określił jeden z piszących w jidysz krytyków „Tory na Synaju". Co więcej, postacie Goldfadena, reprezentujące raczej typy niż jednostkowe charaktery, razem z jego ukochanymi melodiami zeszły ze sceny i zakorzeniły się na dobre w świadomości żyd. ogółu. „Rodzynkes mit mandlen" (Rodzynki z migdałami), na przykład, piosenkę Goldfadena ze sztuki Szulamis, można uznać niemal za najpopularniejszą „piosenkę ludową" Żydów. Dzisiaj, nawet tam, gdzie melodia poszła w zapomnienie (nie mówiąc o samym Goldfadenie i jego teatrze), jej tytuł nadal pozostaje w mowie potocznej jako sentymentalne memento całej kultury wschodnioeuropejskiego żydostwa. Dzięki rozbudzonym apetytom publiczności nowego teatru żyd. zaczęły jak grzyby po deszczu powstawać konkurencyjne trupy teatralne. Największym powodzeniem cieszyły się zespoły „profesora" Mojsze Hurwica (1844-1910), Józefa Lateinera (1853-1935) i Szomera (Nachum-Majer Szaj-kiewicz, 1846-1905), którzy umiejętnością zręcznego splatania fabuły z melodią prześcignęli nawet oficjalnego mistrza gatunku, Goldfadena. Tymczasem władze carskie, być może zaniepokojone masowością tego nowego zjawiska, wydały w 1883 r. zakaz prowadzenia żyd. teatrów. W następnych latach, w miarę jak aktorzy razem ze swoimi widzami coraz tłumniej emigrowali z Europy Wschodniej, ośrodkami nowego teatru jidysz stały się Londyn, Paryż, a nade wszystko Nowy Jork. W tym ostatnim, na Second Avenue, Hurwic i Lateiner produkowali na potrzeby masowej publiczności przedstawienie za przedstawieniem, tak że nawet sam Goldfaden czuł się coraz bardziej odsunięty w cień. Resztę życia spędził przenosząc się z Ameryki do Europy i z powrotem, a zmarł w skrajnej nędzy w Nowym Jorku w 1908. Nawet jednak z mocno podciętymi skrzydłami teatr jidysz zdołał przetrwać w Europie Wschodniej. Wędrowne trupy nadal przemierzały Rumunię i Galicję z repertuarem Goldfadena. W Rosji carskiej takie zespoły egzystowały przekupując miejscowych urzędników i grając „po niemiecku", czyli w języku mogącym ze względu na władze uchodzić za niemiecki, a mimo to zrozumiałym dla żyd. publiczności. Również do Polski pod zaborem rosyjskim, pomimo carskiego zakazu, Goldfaden zdołał przeszczepić swój teatr. W 1886 przybył z Odessy do Warszawy i uzyskał pozwolenie na wysta- 503 teatr wianie swych sztuk, rzekomo po niemiecku, we współpracy z zespołem rosyjskim. Szulamis, największy sukces Goldfadena, grano w warszawskim teatrzyku ogródkowym ponad 150 razy przed publicznością częściowo nieżydowską, której liczba dochodziła, zwłaszcza w soboty, do paru tysięcy. Już po wyjeździe autora do Nowego Jorku w 1887 Szulamis jako pierwsza sztuka jidysz weszła do repertuaru polskiego teatru. Pod tytułem Sulamita przyciągała tłumy Żydów i Polaków, ustanawiając rekord widowni teatru ogródkowego w wysokości trzech tysięcy osób na jednym spektaklu. Sztuka rozpoczęła w ten sposób całkiem solidną karierę na polskich scenach, o czym świadczy zresztą popularny wśród polskich aktorów kuplet: „Jakby nie Sulamita/To by dawno z nami było kwita". W ślad za sukcesem Sulamity zawitały na polskie sceny Di kiszef-macherin (jako Czarownica) oraz Bar Kochba. Z biegiem lat Żydzi złaknieni teatralnych wrażeń, którym nie mogły wystarczyć sporadyczne przedstawienia w jidysz, zaczęli masowo napływać do polskich teatrów. Wychodząc naprzeciw potrzebom tej publiczności, a także zainteresowaniu, jakie sprawy Żydów wzbudziły u polskich pisarzy, jak Klemens Junosza czy Eliza Orzeszkowa, a wreszcie obowiązującej modzie na ludoznawstwo, popularne polskie teatry wzięły się za wystawianie sztuk nawiązujących do tematyki żyd. To, co pewien krytyk (Gabriel Kempner) określił wkrótce jako „mały 'prąd' w literaturze naszej", zapoczątkowane zostało w 1897 ogromnym sukcesem sztuki Zapolskiej Małka Szwarcen-kopf. Dramat, którego nieszczęsna bohaterka zmaga się z „gettowym" środowiskiem w imię swojej wolności jako kobiety, stał się najpopularniejszą sztuką w dziejach teatrzyków ogródkowych i przez dziesiątki lat nie schodził ze scen jak Polska długa i szeroka. Na jego kanwie powstało wiele innych utworów, łącznie z kontynuacją pióra samej Zapolskiej i kilkoma sztukami młodego żyd. pisarza Wilhelma Feldmana, który miał wkrótce zarzucić tematykę żyd., by zająć wybitne miejsce wśród krytyków polskiego neoromantyzmu. Niemniej większość z tych utworów, nie mówiąc już o dziełach innych, mniej wybrednych pisarzy (łącznie z zaciekłymi antysemitami), spotkała się ze strony żyd. krytyki z zarzutem sięgania po utrwalone na polskiej scenie stereotypy, szczególnie komicznego, żydłaczącego Żydka. Ukoronowaniem „małego prądu" żyd. sztuk po polsku stała się twórczość Marka Arnsztejna (ok.1879-1943). Pochodzący ze średnio zamożnej rodziny warszawskich Żydów Arnsztejn kształcił się i w szkołach polskich, i żydowskich i wcześnie zaczął pisywać o literaturze i sztuce, zarówno po polsku (pod pseudonimem Andrzej Marek), jak i w jidysz. Wspierali go Stanisław Przybyszewski i I. L. Perec, dwie znakomitości dwóch osobnych literackich światków. Arnsztejn szybko zwrócił się ku teatrowi, pisząc „żyd. sztuki", a zarazem oskarżając bieżący „żyd." program polskich teatrów o to, że zmierza głównie do ośmieszania Żydów. Dążenie Arnsztejna do stworzenia nowego typu teatru żyd. zaowocowało popularną sztuką Pieśniarze (wystawianą później w jidysz pod tytułem Der wilner balebesl), której premiera w reżyserii autora odbyła się w 1902 w Łodzi. Bohater Arnsztejna, Joel-Dawid Lewinsztejn (w nawiązaniu do na wpół legendarnej dziewiętnastowiecznej postaci), to wileński kantor, który dzięki niezwykłemu głosowi robi karierę na scenie opery warszawskiej, zdobywa miłość polskiej arystokratki, a wreszcie ów głos traci. Śpiewak Arnsztejna to pierwsze wcielenie bardzo ważnej symbolicznej postaci: żyd. artysty rozdartego między dwoma światami, którego ostatnią wersją parędziesiąt lat później w USA będzie Śpiewak jazzbandu Ala Jolsona. W Warszawie Arnsztejn wystawił w kwietniu 1905 r. sztukę Szolema Alejchema Cezejt un cesz-prejt (Rozsypane i rozproszone) we własnym tłumaczeniu pt. Rodzina żydowska. Autor najwyraźniej chciał tym przedstawieniem zapoczątkować serię inscenizacji żyd. sztuk po polsku, adresowanych przede wszystkim do żyd. widowni. Nie zamierzał konkurować z teatrem jidysz w celu jego ostatecznego wyeliminowania (do czego dążył Wilhelm Feldman) ani nawet przyciągać polskiej publiczności „egzotyką" żyd. tematyki, lecz chciał przybliżyć żyd. widowni nowe jidyszowe sztuki, których nie można jeszcze było wystawiać w oryginale. Polszczyzna została tu wykorzystana instrumentalnie dla potrzeb kultury żyd. Niemniej już w miesiąc po premierze Rodziny żydowskiej, wobec legalizacji teatru jidysz, popyt na polskojęzyczny teatr żyd. spadł na wiele lat do zera. W wirze pierwszej rosyjskiej rewolucji 1905 jidyszowe trupy ściągnęły do Warszawy i zaczęły występować w pięciu różnych miejscach, łącznie ze specjalnie na ten cel wybudowanym teatrem Murano-wer Ermitaż. Ten teatralny przybór był jednym z przejawów ożywienia na znacznie szerszą skalę: tMtr 504 praktycznie z dnia na dzień zrodziła się współczesna masowa kultura żyd. ze stolicą właśnie w Warszawie. Zasadnicze znaczenie dla tego przeobrażenia miało zalegalizowanie w 1905 także prasy jidysz; w ciągu następnego roku w Warszawie zaczęło wychodzić pięć dzienników w jidysz z nakładem stu tysięcy egzemplarzy. Nagle można było nie tylko przeczytać w jidysz najnowsze wiadomości ze świata, ale także powieści ulubionych pisarzy w odcinkach, programy żyd. teatrów i recenzje. Czytelnicy gazet, czy to przywiązani do tradycji, czy zeświecczeni, bogaci czy biedni tworzyli nowy typ społeczności. Pod wpływem nowych, piszących w jidysz dziennikarzy coraz naturalniejsze okazywało się myślenie o sobie w kategoriach nowoczesnej narodowości: czytelnicy ci byli dos jidisze folk - żyd. narodem (ludem). Żyd. inteligencja, której wielu przedstawicieli stawiało sobie poprzednio za cel asymilację Żydów z kulturą polską, teraz coraz częściej „wracała do ludu". Prym na tym polu wiódł pisarz, działacz kulturalny i autorytet Icchok Lejbusz Perec, pilnie zresztą śledzący rozwój polskiej kultury, dobrze znający, na przykład, twórczość Stanisława Wyspiańskiego. Perec głosił, że nowa żyd. kultura musi odpowiadać najwyższym estetycznym i moralnym aspiracjom narodu żyd. Ale wizyta w teatrze jidysz w 1905 roku wprawiła Pereca i jego uczniów w straszną konsternację. Wykonawcom brakowało wykształcenia, niektórym nawet umiejętności czytania i pisania; styl gry aktorskiej, scenografia i zachowanie widowni dalece odbiegały od uznanych norm; posklejane z najrozmaitszych źródeł scenopisy i partytury były plagiatami; same sztuki, pochodzące głównie z amerykańskich scen jidysz, przedstawiały mieszaninę komedii, farsy i melodramatu, prostacko i nieodwracalnie rozgrzebanych. Wiele teatrów miało najwyraźniej jakieś związki z żyd. półświatkiem; alfonsi ze swoimi kobietami stanowili częsty widok w pierwszych rzędach. Perec wypowiedział takiemu teatrowi wojnę; „Ajngezunken zoł es wern!" (Żeby to ziemia pochłonęła!) wykrzyknął na łamach gazety. Razem ze swymi zwolennikami nazywał taki teatr szund (tandeta) i wzywał do stworzenia „nowego teatru", który byłby „literacki", „artystyczny" i „wyrafinowany". Dwaj zwolennicy Pereca, Noach Pryłucki (1882-1941) i A. Mukdojni (Aleksander Kappel, 1878-1958), zostali pierwszymi profesjonalnymi krytykami żyd. teatru w Polsce. W tym akurat momencie na gruncie starego jidyszowego teatru wyrósł talent niezwykłej miary i przez krótki okres dawał nadzieję na stworzenie takiego właśnie teatru, o jakim marzył Perec. Ester Rachel Halperin przyszła na świat w zubożałej rodzinie w sztetł koło Grodna; jej ojciec był emerytowanym pracownikiem gminy. Ester Rachel nie pobierała oficjalnie prawie żadnych nauk; w młodości przeniosła się do Warszawy, gdzie pracowała jako szwaczka i gdzie coraz bardziej ciągnęło ją do teatru. W 1893 wyszła za mąż za Abrahama Icchoka Kamińskiego, podwiązkarza z aktorskimi ambicjami. Razem zorganizowali szereg zespołów, z którymi przez ponad 10 lat wystawiali operetki i melodramaty Goldfadena walcząc z nader uciążliwymi ograniczeniami w najróżniejszych miastach i miasteczkach carskiej Rosji. W 1905 wrócili do Warszawy i w atmosferze nowej wolności odkryli nowy typ repertuaru. Była to twórczość dramaturga Jacoba Gordina (1853-1909), sensacyjnie przyjęta na nowojorskiej scenie jidyszowej. Był to pisarz rosyjski i radykał w duchu tołstojowskiego agraryzmu, który wyemigrował do Stanów Zjednoczonych w 1891, gdzie - mimo słabej znajomości jidysz - zaczął pisać dla tegoż teatru. Gordin pierwszy próbował w swoich sztukach oddać współczesną rzeczywistość społeczną. W oczach Gordina i jego publiczności była to rzeczywistość brutalna i „bez serca", ponieważ dotyczyła przede wszystkim losu żyd. rodziny znajdującej się pod presją rozwijającego się kapitalizmu. Got, mencz un tejwl (Bóg, człowiek i diabeł), na przykład, to kronika przemiany ubogiego i pobożnego skryby, który bierze sobie za wspólnika w interesach diabła. Dobre chęci skryby mają same opłakane skutki: pieniądze prowadzą do rozkładu moralnego jego i jego rodziny; fabryka tałesów, która ma przynieść dobrobyt miasteczku, okalecza robotników; bohater kończy samobójstwem. Sztuki Gordina, wystawiane, na jego usilne nalegania, po odbyciu starannych prób, na przekór praktykowanemu wówczas powszechnie zwyczajowi improwizacji, odniosły sukces u krytyki i szerokiej publiczności. Gordin został przez amerykańską prasę jidysz okrzyknięty żyd. Ibsenem, dostawcą prawd moralnych i społecznych na żyd. scenę. Melodramaty Gordina obfitują we wspaniałe role, szczególnie kobiece. W 1905 w Warszawie Ester Rachel Kamińska odkryła pierwszą z wielu grając tytułową rolę w Chasze dijesojme (Chasia 505 sierota), obdarzoną wielkim sercem żyd. dziewczynę ze wsi, która trafia do pracy w nowoczesnej rodzinie ze średniej klasy i ostatecznie pada tragiczną ofiarą jej hipokryzji. Kilka lat później Eslti Rachel wcieliła się w tytułową postać z utworu Gordina Mirek Efros, chyba najpopularniejszej sztuki w dziejach teatru jidysz. Mirełe, którą Gordin pierwotnie wyobraził sobie jako „żyd. królon Lear", to przywiązana do tradycji Żydówka wielkiej szlachetności i siły. Jako wdowa po kupcu bankrucie zdołała spłacić jego długi i rozwinąć rodzinny interes. Kiedy jednak jej zachłanna synowa domaga się od niej zrzeczenia się firmy na jej rzecz, Mirełe nie chce uciekać się do wykrętóni dumnie wyraża zgodę, na swoją zgubę. Kiedy kanciasta i nieco męska postać Ester Rachel Kami-skiej, matki trojga dzieci, przedwcześnie postarzałej od trudów wędrownego życia, pojawiała siei scenie w takiej roli, „przemawiały przez nią pokolenia zogerins, pokolenia matek", wspominał po latach krytyk Aleksander Kappel (A. Mukdojni). W dawnych czasach zogerin prowadziła modłjt1 przeznaczonej dla kobiet części synagogi i głosiła im ustną tradycję. Dzięki takim występom K-mińskiej, towarzyszyło uwielbienie rzesz widzów, dla których stała się „matką żyd. teatru". Na fali rozkwitu teatru jidysz Mark Arnsztejn zaczął robić „lepszy" teatr żyd. w Warszawie, f 1907 we współpracy z Abrahamem Icchokiem Kamińskim założył „Literarisze Trupę" (Trupę Literacką), do której należała także Ester Rachel. Ze sztukami Gordina, jak też Dawida Pińskiego, Szolem Alejchema i Arnsztejna, a nawet tłumaczeniem Domu lalek Ibsena w repertuarze, zespól ruszył w objazd imperium rosyjskiego. W 1908 i 1909 występował w Petersburgu i cieszył się wid-kim wzięciem liberalnej prasy rosyjskiej. W następstwie tego sama Kamińska została kilkakrotnie zaangażowana przez scenę nowojorską. Pomimo jej rosnącej sławy (a może właśnie z jej powodu) „Literarisze Trupę" zaczęła się rozpadać. Kolejny taki zespół, zorganizowany przez pisarza Perea Hirszbejna (1880-1948), przez kilka lat jeździł po Rosji nie odnosząc sukcesów. W latach poprzedzających I wojnę światową żyd. publiczność masowo wracała do starszego repertuaru, zwłaszca w wydaniu amerykańskim. Gwiazdy amerykańskiej sceny jidysz, takie jak Boris Tomasheyskji David Kessler, przyjeżdżały na występy gościnne w Polsce. Ale nawet Abraham Icchok Kamiństi, który z pieniędzy zarobionych przez żonę w Ameryce w 1909 zbudował w Warszawie na Oboźitj nowy teatr, stwierdził rychło, że nie stać go na prowadzenie teatru „literackiego". Tymczasem Perec, pełen pogardy dla „skażonego" zawodowego teatru jidysz, zaczął pracować z amatorami-lepiej wykształconymi młodymi ludźmi zakochanymi w nowej literaturze jidysz - nad przygotowaniem gruntu pod inny rodzaj teatru. W całej Europie Wschodniej powstawały i rozkwitały amatoi-skie kółka dramatyczne. W 1916, rok po śmierci Pereca, młodzi ludzie z jednej z takich grup w Wilnie uzyskali od względnie tolerancyjnych niemieckich władz okupacyjnych pozwolenie na zawodowe występy. Wbrei obowiązującej wówczas w teatrze jidysz zasadzie, że wszystko kręci się wokół gwiazdy danej trupy, wilnianie zorganizowali się na równych prawach. Na scenie także preferowali podejście zespołowe, które do rosyjskiego teatru wprowadził na przełomie wieków Konstanty Stanisławski swyi pionierskimi inscenizacjami Czechowa. Program nowego zespołu, złożony ze sztuk Szolema Asa, Szolem Alejchema, Pereca Hirszbejna, Dowida Pińskiego, I. L.Pereca, Marka Arnsztejna, Jakuta Gordina i innych, zdobył aplauz inteligencji. W 1917 zespół, znany już jako „Wilner Trupę", praw w całości przeniósł się do Teatru Elizeum w Warszawie. Tutaj, 9 XII 1920, odbyło się przedstawienie, które miało zmienić bieg historii teatru jidysz: prapremiera sztuki Sz. An-skiego Cwiszn cwj weltn: der dibek (Między dwoma światami: Dybuk). Do napisania tej sztuki natchnęły An-skiego (Szlojme Zajnwł Rapaport) - socjalistę i rewolucjonistę, którego lektura opowiadań Pereca przywiodła z powrotem na łono żyd. ludowości - opowieści, jakie zebrał podczas etnograficznej wyprawy na Kresy w przededniu I wojny światowej. W ostatnich latach przed śmiercią czynił bezskuteczne starania o jej wystawienie; nad jego otwarty] grobem na żyd. cmentarzu w Warszawie dyrektor „Wilner Trupę", Mordechaj Mazo, przysiąl wystawić Dybuka pod koniec trzydziestodniowego okresu żałoby. To, co miało być tylko akte» hołdu dla zmarłego, przerodziło się w oszałamiający sukces: Dybuk z warszawskiej sceny trafił do wszystkich miast i miasteczek międzywojennej Polski, następnie do repertuaru jidyszowych zespołów na całym świecie, a wreszcie poza scenę jidysz, w tłumaczeniach na tuzin języków, jako oficjał- teatr 506 Przedstawienie Dybuka teatralnej trupy „Habima" w latach dwudziestych ny emisariusz żyd. sztuki teatru na cały szeroki świat. Kluczowe znaczenie miała inscenizacja hebrajska teatru „Habima", z premierą w Moskwie w 1922, później towarzysząca „Habimie" na licznych światowych tournee. W Warszawie Dybuk rozgorączkował publiczność w niespotykanym dotąd stopniu. Prasa jidysz rozpisywała się bez końca o tym, co sama nazwała fenomenem Dybuka, dybukiadą, kultem i psychozą Dybuka. Przez ponad rok teatr Elizeum wypełniał się tłumem Żydów bogatych i biednych, świeckich i ortodoksyjnych, asymilatorów i narodowców, jak również licznymi Polakami, by, często po raz kolejny, „w milczeniu, z zapartym tchem nie odrywać oczu od sceny", jak pisał Awram Lewinson (Ben Lewi) w „Hajncie" w 1921. Sztukę reżyserował Dawid Herman (1876-1937), niegdysiejszy chasyd, który rozpoczął swoją karierę w Warszawie jako najbardziej oddany teatralny uczeń Pereca. W rolach kochanków obsadził Miriam Orleską (19007-1942) i Aloszę (Eliohu) Sztajna (1897-194?), mających doświadczenie odpowiednio w teatrze polskim i rosyjskim, którzy musieli się nauczyć jidysz, żeby grać w zespole. Herman wypełnił scenę powolną, uroczystą, zrytualizowaną mową i gestem, oraz nigunim zaczerpniętymi z tradycji chasydzkiej. Bohaterowie sztuki to dwoje młodych ludzi, przyrzeczonych sobie jeszcze przed narodzinami przez ich ojców. Po latach, nieświadomi zadzierzgniętych węzłów, Lea i Chonen poznają się i zakochują w sobie, ale ojciec Lei łamie przysięgę i zaręcza córkę z innym. Skutek jest taki, że Chonen umiera, ale jego duch (dybuk) wraca, by opętać ciało ukochanej. Po pełnej grozy i napięcia ceremonii odprawiania egzorcyzmów dybuk opuszcza ciało Lei, ale ona sama umiera, by połączyć się z ukochanym. W zakończeniu warszawskiej inscenizacji kurtynie opadającej z wolna nad ciałem Lei towarzyszyły słowa Pieśni nad pieśniami rozpisanej na głosy żywych i umarłych. U progu nowej ery w swoich dziejach, naznaczonej z jednej strony wojną, rewolucją i wyniszczającymi pogromami, a z drugiej obietnicą nowoczesnego, wielkomiejskiego życia w demokratycznym państwie narodowym, polscy Żydzi najżywiej reagowali, jak się wydaje, nie na gwałtowną krytykę zabobonu w imię ideałów oświecenia, nie na prezentację społecznych konfliktów, ale na to, co współcześni nazywali misterium, dramatem tajemnicy (w jidysz misterie), żywym obrazem 507 teatr sięgającym korzeniami folkloru i tego, co nadprzyrodzone. Dla tych żyd. widzów Dybuk był mityczną ewokacją najbardziej u Żydów elementarnego poczucia miejsca - cmentarzy, synagog, podwórek, placów targowych i pejzaży Europy Wschodniej, które zamieszkiwali od wieków. Był afirmacją kulturalnej i narodowej tożsamości tym potężniejszą, że ukrytą między wierszami. Dybukiem wileńska trupa spełniła marzenie Pereca i dowiodła, że teatr jidysz stać na produkcje artystyczną na światowym poziomie. Na tym przykładzie miał się w okresie międzywojennym zasadzać rozwój dramatycznego teatru jidysz wielkiej miary. Dzięki zespołom takim jak: WIKT (War-szawer Jidyszer Kunst-Teater, Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny), założony przez Zygmunta Turkowa (1896-1970) i córkę Ester Rachel, Idę Kamińską (1899-1980), w 1924, WNIT (Warszawer Najer Jidyszer Teater, Nowy Warszawski Teatr Żydowski), zorganizowany przez Jonasza Turkowa (1898-1988) w 1929, Jung-Teater (Teatr Miody) założony przez Michała Weicherta (1890-1967) w 1932, oraz samej Trupie Wileńskiej, zwłaszcza pod kierownictwem Jakuba Rotbauma (1901-1994) w latach trzydziestych, widz mówiący jidysz miał okazję oglądać zarówno sztuki klasyków własnej literatury, jak też inscenizacje Szekspira, Hugo, O'Neilla i Dreisera, nie ustępujące poziomem artystycznym żadnym produkcjom europejskim. „Teatr jidysz musi się pozbyć czarnej kapoty i porzucić żydowską uliczkę, na której tkwił od czasów Goldfadena, aby wyrwać się na szeroką promenadę światowego repertuaru", głosił Zygmunt Turków, reżyser i oklaskiwany odtwórca ról tytułowych, między innymi w sławnym Mizantropie. Turków i inni reżyserzy nowych zespołów teatralnych, tak jak i wielu ich aktorów, studiowali w polskich, rosyjskich czy zachodnioeuropejskich szkołach teatralnych; byli całkowicie zadomowieni w nowożytnej kulturze europejskiej i pilnie śledzili rozwój współczesnego teatru polskiego. Przy całej dojrzałości, jakiej dramatyczny teatr jidysz nabierał, wciąż pozostawały między nim a jego polskimi czy zachodnioeuropejskimi odpowiednikami zasadnicze różnice. Po pierwsze, teatr jidysz partycypował w nieustającym kryzysie ekonomicznym nękającym wszystkie jidyszowe instytucje kulturalne. Ówczesnym rozważaniom na temat stanu teatru jidysz nieodmiennie towarzyszą ubolewania nad brakiem finansowego wsparcia ze strony władz polskich czy gmin żyd. Chyba nawet żyd. przedsiębiorcy zdecydowanie woleli inwestować w teatry polskie. W Warszawie pomimo ciągłych zabiegów jidyszowe zespoły dramatyczne nigdy nie zdołały pozyskać własnego teatru, przepędzane z jednego lokalu do drugiego zależnie od widzimisię właścicieli teatru, którym bardziej opłacały się szundy czy polskie operetki. W rezultacie dramatyczny teatr jidysz balansował z reguły na krawędzi bankructwa, a jego zdezorganizowaną, przerywaną działalność wypunktowywały co jakiś czas gwałtowne rachunki sumienia, wzajemne obwinianie i okrzyki „Tojewoje!" (chaos). W tych okolicznościach problematyczne było już samo pojęcie jidyszowego teatru artystycznego. Jak ujął to w 1931 Awram Morewski (1886-1964), słynny aktor, który zagrał egzorcystę w Dybuku Trupy Wileńskiej: „Teatr jidysz często ... wzlatuje w niebiosa, dotyka uniwersum i - nieuchronnie spada w dół - na powrót między swoje cztery ścianki... 'Jeść, by tworzyć' to znaczy wznosić się. W teatrze jidysz na ogół gra się, by jeść... A każda próba zmierzenia się z wyższą koncepcją to wręcz -eksperyment!". Jednak właśnie dlatego, że miał tak niewiele do stracenia, teatr ten gotów bywał niekiedy do eksperymentów, które stawiały go w awangardzie nowoczesnej sztuki teatralnej. By przytoczyć choć jeden przykład: Jung Teater i jego inscenizacja sztuki Bernarda Bluma Boston o Sacco i Yanzettim, anarchistach, których proces o morderstwo przed amerykańskim sądem odbił się szerokim echem na całym świecie. Zmuszony do pracy w bardzo ciasnym, pozbawionym praktycznie sceny pomieszczeniu, Michał Weichert wyreżyserował coś niespotykanego: ciąg 48 następujących po sobie krótkich scenek, oświetlonych punktowo, oddzielonych od siebie całkowitym zaciemnieniem, rozgrywanych w różnych miejscach wokół widowni. Właściwie to Jung Teater sam w sobie reprezentował ten rodzaj eksperymentu, do jakiego nawiązywał Morewski. Założony przez Wejcherta jako studio teatralne dla młodych teatralnych idealistów, Jung Teater wyspecjalizował się w awangardzie, inscenizacjach nacechowanych radykalizmem politycznym, gorąco witanym w teatrze polskim i coraz bardziej tępionym przez policję. Po drugie, w odróżnieniu od innych teatrów Europy, których publiczność wywodziła się zasadniczo z klas średnich i wyższych, trzonem teatru jidyszowego pozostawała, jak przystało na jego rodo- sos wód, żyd. klasa robotnicza. Tacy widzowie, pospołu z niezbyt się kamuflującymi przedstawicielami żyd. półświatka oraz pauperyzującej się żyd. inteligencji, walili hurmem do teatrów szund. Przykładowo, w 1931, kiedy rozwiązano jedyny jidyszowy zespół dramatyczny w Warszawie, pięć teatrów wystawiało szund. W odpowiedzi na to zjawisko jidyszowi działacze kulturalni, mieniący się samifolksinte-ligentn - pochodzący z nizin inteligenci-samoucy - podejmowali próby wykształcenia swojej publiczności. Spotykały się one ze sporym odzewem, zwłaszcza nowego pokolenia młodzieży robotniczej i pochodzącej z niższej klasy średniej, bardzo złaknionej nowoczesnej kultury w każdej postaci, i zaowocowały powstaniem stałej publiczności, czułej na artystyczne zamierzenia „lepszego" teatru jidysz. Amerykańscy aktorzy jidysz, przyzwyczajeni do widoku dzieci towarzyszących rodzicom do teatru i oznajmiający napisem na kasie po angielsku „I'm sending your parents to your theater" [Posyłam waszych rodziców do waszego teatru], nie mogli się nadziwić młodzieńczości, entuzjazmowi i znajomości rzeczy jidyszowej publiczności teatralnej w Polsce. Mając oparcie w takiej publiczności w połowie lat trzydziestych teatr dramatyczny jidysz odnosił znaczne sukcesy, szczególnie w porównaniu z dostrzeganym załamaniem rynku wydawniczego, bibliotecznego i prasowego, związanym z ogólnym wielkim kryzysem gospodarczym i konkurencją filmów dźwiękowych. „Koniec końców, teatr jidysz pod każdym względem przewyższył wszystkie inne dziedziny sztuki i kultury jidysz swoim twórczym rozmachem i ogromnym zasięgiem oddziaływania. Sztuka scenicznego słowa jidysz [kunst szebctlpej] przerosła obecnie sztukę słowa w jidysz pisanego [kunst szebiksaw]"; owe językowe neologizmy nawiązywały do tradycji dwóch rodzajów Tory - ustnej i pisanej. Co więcej, teatr jidysz cieszył się wyraźnie większym wzięciem poza Warszawą, w tradycyjnie mówiących jidysz miastach i miasteczkach środkowej i wschodniej Polski, jak również wśród przywiązanej do wartości narodowych żyd. inteligencji Krakowa i Lwowa. W pamiętnikach żyd. aktorów często jak refren powraca wątek „uratowanych dzięki prowincji", kiedy trupa zmuszona jest opuścić Warszawę. Idei „lepszego" teatru jidysz oddawały się także setki zespołów amatorskich, jak Polska długa i szeroka. To, co hamowało rozwój dramatycznego teatru jidysz, nie mogło się nie odcisnąć na jego samoświadomości, doprowadzając jego twórców do spełnienia marzenia Pereca także od innej strony. Zamiast angażować się w czysto teatralną problematykę, postrzegali oni teatr jako siłę w walce o przetrwanie kultury jidysz i samej społeczności Żydów polskich. W przypadku nowych reżyserów, którzy mogli robić indywidualną karierę na prestiżowej scenie polskiej, poświęcenie się ubogiemu teatrowi jidysz było wynikiem świadomego wyboru dokonanego w imię moralnych i narodowych racji. W tej koncepcji, tak odmiennej od zachodnioeuropejskiego pojmowania sztuki, odbijał się zarazem polski kontekst kulturowy, w którym teatr od dawna pełnił kluczową rolę w procesie narodowego przetrwania i odrodzenia. W dziele przekształcania teatru jidysz w „potężną broń w walce o narodowe, społeczne i ludzkie wyzwolenie", by zacytować wspomnienia Michała Wejcher-ta, tradycje polskiego teatru od Mickiewicza po Wyspiańskiego i nowatorskich reżyserów okresu międzywojennego stanowiły bardzo pociągający przykład. Nawet jednak korzystając z polskich wzorców działacze teatru jidysz, pospołu z żyd. pisarzami, artystami i intelektualistami, martwili się także o powierzchowną atrakcyjność wykwintnej kultury, która ich otaczała. A było się o co martwić. W sytuacji, gdy ponad połowa żyd. dzieci uczęszczała w okresie międzywojennym do polskich szkół państwowych, młodzi Żydzi, zwłaszcza przedstawiciele klas średnich, choć w żadnym razie zjawisko to nie ograniczało się do nich, stawali się w pełni dwujęzyczni, a część zaczynała przedkładać polski nad jidysz. Żydzi masowo chodzili do polskich teatrów; według różnych współczesnych szacunków na widowni stanowili często większość obecnych. Pełen życia rozrywkowy teatr polski okresu międzywojennego, jak również porywający teatr dramatyczny skupiony wokół takich postaci jak Juliusz Osterwa, Leon Schiller, Stefan Jaracz, Aleksander Węgierko, Arnold Szyfman, Aleksander Zelwerowicz i inni, sukcesy swoje zawdzięczał chyba w sporej mierze zapałowi żyd. widzów. Rosła zresztą także liczba polskich aktorów żyd. pochodzenia. Lingwistyczna asymilacja nie na wiele się jednak zdała, jeśli chodzi o przeciwdziałanie nasilającej się między Polakami a Żydami niechęci, wywołanej przede wszystkim szerzeniem zajadłego antysemityzmu. Skutkiem czego wystawianie „żyd. sztuk" na polskich scenach wzbudzało kontrowersje i zdarzało się rzadziej. Z drugiej strony w czasie, gdy postawy Polaków wobec kwitnącej pośród nich 509 teatr żyd. kultury wahały się na ogół między obojętnością a otwartą wrogością, twórcy polskiego teatru dramatycznego, w większości „postępowi" artyści o lewicowych sympatiach, okazywali się chwalebnymi wyjątkami od tej reguły. Przez cały okres międzywojenny śledzili poczynania swoich jidyszowych kolegów po fachu, wspierali je i niekiedy w nich uczestniczyli. I tak w przededniu drugiej wojny światowej, w geście polsko-żydowskiej solidarności Leon Schiller razem ze scenografem Władysławem Daszewskim i choreografką Tacjanną Wysocką pracowali z żyd. obsadą, w której skład wchodzili Awram Morewski i Cipora Fajnsilber-Glikson (ur.1913) nad wystawieniem szekspirowskiej Burzy w tłumaczeniu na jidysz poety Arona Cajtlina (1889-1973). Co więcej, pomimo podkreślania, czy wręcz umacniania granic, zwłaszcza w rejonach kultury wysokiej, kulturowe pogranicze wciąż się rozrastało. Jednym z takich pogranicznych obszarów był kabaret. Warszawskie kabarety specjalizowały się w dwóch, nie całkiem odrębnych, rodzajach rozrywki: kabarecie literackim, opartym głównie na skeczach, piosenkach, monologach i parodiach, często o charakterze politycznym, oraz rewii, bardziej skoncentrowanej na popisach wokalnych i tanecznych skąpo odzianych kobiet. W porównaniu z dziewiętnastowiecznymi „ogródkami" z ich zwyczajną publicznością, międzywojenne kabarety były drogie i przyciągały bogatszych i bardziej wybrednych widzów; do tego w gronie ich twórców znalazło się wielu znanych poetów, reżyserów i scenografów. Regularnie pisywali dla kabaretu na przykład poeci Julian Tuwim i Antoni Słonim-ski, obaj zresztą żyd. pochodzenia. W takich lokalach jak Qui Pro Quo czy Morskie Oko nowy gatunek estradowy, żyd. dowcip, monolog lub skecz znany jako szmonces stał się - jak pisał Ryszard Marek Groński - „uniwersalną metodą referowania codzienności" i „ulubionym środkiem komunikowania się z publicznością". Szmonces, którego charakterystyczną cechą było nieuchronnie mniej lub bardziej subtelne żydłaczenie, w swoim najlepszym wydaniu przeobrażał pretensjonalnego żyd. asymilatora lub znękanego żyd. handlarza w uniwersalnie dostępny symbol zaburzeń i udręk współczesnego życia; w najgorszym - stawał się ordynarną antysemicką karykaturą. Jednocześnie wyrafinowany jidyszowy teatr klejnkunst, wzorowany głównie na polskich kabaretach, także przyciągał sporą publiczność. Pierwszym z nich był Azazel, powstały w Warszawie w 1925, po którym pojawił się Ararat, założony przez pisarza Mosze Broderzona (1890-1956) w Łodzi w 1927. To Broderzon odkrył Szymona Dżigana (1905-1980) i Isroela Szumachera (1908-1961), którzy wyszli z Araratu, by stworzyć najgłośniejszy żyd. zespół komediowy w Polsce. Innym rozrastającym się pograniczem był obszar polskojęzycznej kultury żyd. Najbardziej rozwinęła się polskojęzyczna prasa żyd., zwłaszcza dzienniki, ale nie brakowało też polskojęzycznych szkół żyd. i literatury pisanej przez Żydów po polsku dla żyd. czytelnika. Wbrew tendencjom z przełomu stuleci, kiedy asymilatorom marzyło się przeobrażenie Żydów za pomocą polszczyzny w „Polaków wyznania mojżeszowego", polsko-żydowska kultura okresu międzywojnia przeważnie sprzyjała umacnianiu tożsamości narodowej Żydów. W takim właśnie kontekście Mark Arnsztejn wystawił w latach 1925-29 na scenie polskie wersje kilku najbardziej popularnych sztuk jidysz: Dybuka An-skiego, Gotfun nekome (Bóg pomsty) Szolema Asza, Golema H. Leivicka (1888-1962) i Mirele Frost Gordina. Najwięcej pochwał zebrały inscenizacje Dybuka i Golema. Ten drugi spektakl, w którym po raz pierwszy w Polsce wykorzystano kolistą scenę, wystawiono na arenie warszawskiego cyrku w konstruktywistycznej scenografii autorstwa polskich plastyków Andrzeja Pro-naszki i Szymona Syrkusa. Brał w nim także udział 150-osobowy chór Wielkiej Synagogi na Tło-mackiem w Warszawie. Polskie reakcje na te przedsięwzięcia zataczały krąg od oskarżeń o prowokację i bluźnierstwo w prasie antysemickiej po pochwały liberalnego krytyka Tadeusza Boya Żeleńskiego, wdzięcznego za objawienie „duszy narodu, z którym jest nam przeznaczone współżycie". Ale to z żyd. strony padły pod adresem Arasztejna najgroźniejsze zarzuty. Dokonania Arnsztejna zaatakowali Turków, Wejchert, Majzil i inni, szczególnie po tym, jak pewien zwolennik takiego teatru zasugerował, że inscenizacje owe zwiastują powstanie całkiem nowego rodzaju teatru, polskojęzycznego teatru dla Żydów. Dokładający wszelkich starań, by dowieść znacznej wyższości dramatycznego teatru jidysz nad szundem, jego przedstawiciele mogli postrzegać polsko-żydowskie inicjatywy Arnsztejna tylko jako śmiertelne zagrożenie ich teatru, jako przedsięwzięcie zmierzające do oddania żyd. teatr 510 sztuki teatralnej we władanie polszczyzny i zepchnięcia jidysz do getta szundowej tandety. Arnsz-tejn sfinalizował jednak swoje przedsięwzięcie, obstając uparcie, że dąży do tego, by przybliżyć Polakom kulturę żyd., a także dać posmak nowoczesnej żyd. twórczości tym Żydom, którzy bardzo się już od jidysz oddalili. O ile jednak sztuki jidysz nadal sporadycznie wystawiano po polsku, o tyle idea teatru polsko-żydowskiego poległa niejako na placu zażartych bojów o kształt żyd. kultury w międzywojennej Polsce. Mimo że polscy nacjonaliści grzmieli o żyd. skażeniu polskiej kultury, żyd. działacze kulturalni na swój sposób stawiali sobie za cel to samo - uszczelnianie granic pomiędzy tym co żyd. a tym co polskie, urozmaicone wypadami na rozrastające się pogranicze. Druga wojna światowa i Zagłada położyły kres tysiącletniej cywilizacji Żydów polskich z całą jej różnorodnością. Teatr jidysz nie był wyjątkiem; jego twórcy i widzowie zostali w ogromnej większości wymordowani przez Niemców. Ale żyd. teatr działał, co zdumiewające, nawet w czasach Zagłady, i zdołał także do pewnego stopnia powstać z martwych w powojennej Polsce. W warszawskim getcie Niemcy, najwyraźniej mając na celu „stabilizacje" getta i jego gospodarczą eksploatację, zezwolili na działanie żyd. teatrów. Pod koniec 1941 funkcjonowało pięć zawodowych scen. Bilety nie były drogie; w zimie 1942, kiedy kilogram chleba kosztował około 13 zł, cena biletu nie dochodziła nawet do 2 zł. Publiczność, oprócz zwykłej strawy zgłodniała także wrażeń, które pozwoliłyby oderwać się od koszmarnej codzienności, tłumnie zapełniała widownie. Teatry pracowały w trudnych warunkach. Za całe oświetlenie musiały najczęściej wystarczyć lampy karbidowe, ogrzewanie szwankowało lub nie było go wcale. Widzowie siedzieli w paltach, a na scenie wydekoltowane aktorki trzęsły się z zimna. Obywano się bez urządzeń technicznych, przerwy między aktami trwały więc bardzo długo. Trzy z tych teatrów wystawiały w jidysz, głównie amerykańskie operetki żyd., ale także trochę dramatów. W tych ostatnich szczególną aktywnością wyróżniali się Jonas Turków z żoną, Dianą Blumenfeld (1906-61), słynną wykonawczynią jidyszowych pieśni. Z udziałem grupy wybitnych aktorów sceny polskiej zza murów getta dwa teatry grały po polsku. Z tych większy był Nowy Teatr Kameralny pod kierownictwem Marka Arnsztejna, który zainaugurował działalność niezwykle popularnym przedstawieniem Mirele Efros Gordina, a kolejny sukces odniósł wznowieniem sztuki samego Arnsztejna Pieśniarze w marcu 1942, zaledwie cztery miesiące przed rozpoczęciem akcji likwidacji getta. Z końcem wojny ocaleli Żydzi zaczęli wracać do Polski, głównie z ZSRR. Kwitła działalność kulturalna i polityczna, zwłaszcza na ziemiach zachodnich, gdzie Żydzi zaczęli się osiedlać. Przez chwilę można było sądzić, że społeczność żyd. w Polsce odrodzi się nie mniej żywotna niż przedwojenna, choć nieporównywalna do niej liczebnością, ale przemoc i niepewność dominujące w latach powojennych w połączeniu z szerzącymi się przejawami nienawiści do Żydów skłoniły większość z nich do wyjazdu z Polski. W 1950 ich liczba w kraju spadła poniżej stu tysięcy. W 1944, jeszcze w trakcie toczących się w całej Polsce walk Armii Czerwonej z siłami niemieckimi, Jonas Turków i Diana Blumenfeld pojawili się w wyzwolonym Lublinie „jak ta gołębica Noego znad wzburzonych wód", by wystawić - „w niezwykłym akcie religijnym" koncert piosenek jidysz, „który miał wyznaczać początek odrodzonego po potopie teatru żydowskiego", wspominał po latach Szlojme Belis-Legis. W 1946 teatry jidysz grają we Wrocławiu i Łodzi. Znaczne ożywienie ich działalności wywołał powrót pod koniec tego roku Idy Kamińskiej z ZSRR, a w 1949 - Jakuba Rotbauma z USA. W 1956 Idą Kamińska znalazła się w Warszawie, teraz jako dyrektor jedynego na świecie finansowanego przez państwo teatru jidysz, noszącego imię jej matki, Ester Rachel. Ten sukces miał polityczną cenę: teatr Kamińskiej pełnił na arenie międzynarodowej rolę wizytówki tego, co „kultury mniejszości narodowych" mogą osiągnąć pod rządami komunistów. Ale w niewielkiej społeczności Żydów polskich i wśród ocalałych z Zagłady na całym świecie Idą cieszyła się wielkim mirem, jako twórczyni dochowująca wierności sponiewieranemu językowi jidysz i uosobienie jego najwyższych aspiracji kulturalnych. Zadzierzgnęła również silne więzi z polskim światem teatralnym, a jej inscenizacje, w odróżnieniu od tych z lat międzywojennych, omawiane były w prasie polskiej, która często odnosiła się do nich z dużym uznaniem. 511 teatr Ester Rachel Kamińska - gwiazda teatru żydowskiego Na repertuar jej teatru składały się wznowienia jidyszowych klasyków oraz adaptacje literatury światowej, niekiedy przeplatane spektaklem o „właściwym wydźwięku ideologicznym". Był to realistyczny teatr wielkich uczuć, wyrażanych rytmiczną frazą, ekspresyjnym gestem, wystylizowanym ruchem scenicznym. Dochodził do tego jeszcze aspekt moralny, wciąż obecny wątek zmagań dobra ze złem. W ten sposób teatr Kamińskiej pozostał wierny tradycji ustanowionej przez swoją „matkę", której imię nosił. Ale często też bywał czymś innym, teatrem, jak ujął to Adolf Rudnicki, misteriów, wspominania milionów Żydów polskich przez „garstkę nie spalonych, ocalonych cudem. Poprzez aktorów, pod takt ich zdań, pieśni, zawodzeń, zgromadzeni oddali hołdy zmarłym i swojej własnej młodości". Sama Kamińska wcielała się w wiele mądrych i heroicznych kobiet. Zebrała wiele pochwał za tchnięcie nowego życia w Mirele Efros, ale największym triumfem okazała się jej własna interpretacja Matki Courage Brechta, wlokącej swój wózek tam i sam, handlującej i zarabiającej na wojnie, która po kolei zabiera jej wszystkie dzieci. W zamierzeniu Brechta w tym teatrze epickim między widownią a sceną miał powstać dydaktyczny dystans, ale pod tym względem Kamińska przeinaczyła Brechta. Jej Matka Courage jest postacią nie tyle symboliczną, co pogrążoną w smutku i samotną. „Patrzyłem na Kamińska, na markietankę Mutter Courage" - pisał krytyk Andrzej Wróblew-ski, wspominając przedstawienie z lat sześćdziesiątych. „A widziałem przed sobą żydowskiego Króla Lira, człowieka, któremu ziemia wymyka się spod nóg, który w miarę posuwania się po tej ziemi spostrzega, że świat jest jednym wielkim cmentarzyskiem. Może dawniej, piętnaście lat temu jeszcze, Kamińska wyznawała zasadę, że jedyną godną człowieka postawą jest nie dać się do ostatka. Teraz odniosłem wrażenie, że Idą Kamińska ciągnie wózek dalej, bo co innego jej zostało?". Przy kurczącej się nieustannie publiczności, przetrzebionej szczególnie emigracją z Polski około 40 tyś. Żydów w latach 1956-60, publiczności coraz częściej korzystającej zresztą z zamontowanych przy siedzeniach słuchawek z polskim tłumaczeniem, Kamińska zaczęła jeździć ze swoim teatrem po świecie. Oklaskiwano ich w zachodniej Europie, Izraelu, Australii, a później w północnej i południowej Ameryce. W 1967, podczas pierwszych występów w Nowym Jorku, z Polski dotarły wiadomości o kampanii „antysyjonistycznej". Wbrew namowom do pozostania w Stanach Kamiń- tefilin 512 ska wróciła z zespołem do Polski. I tu zagarnęła ich fala zorganizowanej przez władze antysemickiej nagonki, mającej źródła zarówno w pałacowej intrydze wewnątrzpartyjnej, jak i tlącego się przez dziesięciolecia antysemityzmu. W latach 1968-70 Polskę opuściło 20 tyś. Żydów, najczęściej „zdemaskowanych" jako „syjoniści" i wyrzuconych w związku z tym z pracy. W niecały rok po powrocie z tournee większość zespołu, razem z Idą Kamińską i jej rodziną, wyemigrowała. A jednak Państwowy Teatr Żydowski przetrwał. W 1970 jego dyrektorem został Szymon Szur-miej (ur. 1923). Przez kolejne dziesięciolecia polskich aktorów szkolono, by grali w języku jidysz przed widownią, dla której przedwojenny teatr żyd. nie był już nawet wspomnieniem. Do najbardziej udanych inscenizacji z tego okresu należał Goldfaden cholem (Sen o Goldfadenie), napisany i wyreżyserowany przez Jakuba Rotbauma. Wystawiona po raz pierwszy we Wrocławiu w 1950 i wielokrotnie wznawiana, sztuka ta jest hołdem złożonym Goldfadenowi i jego następcom, twórcom jidyszowego teatru muzycznego. Jakkolwiek przez dziesięciolecia o przetrwaniu Państwowego Teatru Żydowskiego decydowały przede wszystkim względy polityczne, to jednak jego istnienie odzwierciedlało także kulturalne potrzeby Polaków, szczególnie od momentu upadku komunizmu. W pewnych kręgach społeczeństwa polskiego pojawiło się zapotrzebowanie na historię nowego rodzaju, obejmującą nie tylko dzieje Polaków, ale wszystkich narodów, które kiedyś współtworzyły na ziemiach polskich kulturową mozaikę. Bez Żydów nie może być o niej mowy. By powołać się na słowa krytyka Stefana Treugutta: „Czy w galerii figur narodowej szopki może zabraknąć Żyda i melodii żydowskiej, obyczaju i humoru tego narodu, czy bez tego żywiołu jest do pomyślenia kompletna historia naszego wspólnego kraju? Nie jest do pomyślenia". W 1992 czołowe naukowe czasopismo Pamiętnik teatralny poświęciło specjalny pięćsetstronicowy numer teatrowi żyd. w Polsce. Na okładce zamieszczono faksymile okładki sztuki Goldfadena Dwóch Kuni Lemlów. W ślad za tą pionierską pozycją nastąpiła międzynarodowa konferencja i wiele innych publikacji. Z rozwoju badań i podobnych inicjatyw dotyczących teatru żyd. oraz z faktu istnienia Państwowego Teatru Żydowskiego można chyba wnosić, że w przewidywalnej przyszłości widzowie, jakkolwiek nieliczni, będą wciąż mogli ulegać urokom polskich pozostałości teatru żydowskiego. I. Kamińską, Moje życie, mój teatr, Warszawa 1995; „Pamiętnik Teatralny" 1992 nr 1-4; Państwowy Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej. Przeszłość i teraźniejszość, oprać. S. Gąssowski, Warszawa 1995; M. C. Steinlauf, Dybbuks on and offthe Polish Jewish Stage w: The Jews in Poland vol 2, red. S. Kapralski, Kraków 1999; Teatr żydowski w Polsce. Materiafy z Międzynarodowej Konferencji Naukowej Warszawa, 18-21 października 1993 roku, pod red. A. Kuligowskiej-Korzeniewskiej i M. Leyko, Łódź 1998. Michael C. Steinlauf, przekład Olga Zienkiewicz tefilin (filakterie) - para czarnych pudełeczek ze skóry zawierających wersety z Biblii przepisane przez pisarza tekstów religijnych (sofera). Dorosły mężczyzna przywiązuje je rzemieniami do czoła i lewego przedramienia podczas modlitw w dni powszednie. R.R Tenenbaum Mordechaj (Tamaroff; Warszawa 1916-Białystok VIII 1943) -jeden z przywódców żyd. podziemia zbrojnego w Wilnie, Warszawie i Białymstoku. Po ukończeniu warszawskiego gimnazjum Tarbut podjął studia orientalistyczne na UW, działając jednocześnie w młodzieżowej organizacji Frajheit (późniejszy Dror), a następnie w He-Chaluc, gdzie zajmował się publicystyką oraz kursami rolniczymi dla chaluców. IX1939 przedostał się do Wil- na, skąd po pogromach niemieckich (VI1941) przeniósł się z grupą chaluców do Białegostoku. Tu współorganizował konspirację młodzieżową, działając w porozumieniu z powołanym w Warszawie Blokiem Antyfaszystowskim. W jego imieniu wizytował ośrodki konspiracyjne w gettach w Krakowie, Częstochowie i Będzinie, współredagował z I. Cukiermanem pismo „Jediot". Po powstaniu ŻOB, którego był współzalożycielem, został wysłany do Białegostoku, by tam kierować ruchem oporu. W pracy konspiracyjnej, obejmującej także organizację tajnego archiwum, wspomagał go przewodniczący Judenratu E. Barasz. Zapewne zginął w walce z Niemcami, którzy 16 VIII 1943 rozpoczęli likwidację białostockiego getta. AŻ. 513 Toeplłtz Terezin (niem. Theresienstadt) - miejscowość w płn-zach. Czechach w sąsiedztwie granicy z Niemcami, powstała w 1780 jako zespół fortyfikacji. Po 1938 Niemcy umieścili w Małej Twierdzy (Mała pevnost) obóz koncentracyjny, X 1941 zapadła decyzja o przekształceniu miasta na przejściowe getto dla ziem czeskich; 24 XI wyjechał z Pragi pierwszy transport Żydów do T, do IV 1945 wywieziono do T. ogółem 73,5 tyś. osób z Protektoratu Czech i Moraw; od VI 1942 przywożono także Żydów z Niemiec (42,9 tyś.), Austrii (15,2 tyś.), Holandii, Danii i Słowacji (ogółem 139 tyś.). W T. osadzono także tzw. prominentów, traktowanych lepiej od innych; byli wśród nich m.in. rabin Leo Baeck, Elsa Bernstein teściowa Gerharda Hauptman-na, bankier Friedrich Guttmann, ministrowie, profesorowie. Od I 1942 z T. odjeżdżały transporty na wschód (do gett oraz obozów zagłady, zwłaszcza Auschwitz); deportowano ogółem 87 tyś. osób, 34 tyś. straciło życie w T, przeżyło 17 515. T. służył także celom propagandowym, gdyż przedstawiany był jako wzorzec „rozwiązania kwestii żydowskiej" w postaci osiedla żyd. (od l V 1943 oficjalna nazwa Jiidisches Siedlungsge-biet Theresienstadt - Osiedle Żydowskie Terezin) z samorządem, opieką społeczną itp., przygotowując T. do wizytacji delegatów Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, która nastąpiła 23 VI 1944. Nakręcono też propagandowy film (musieli w nim brać udział m.in. „prominenci"), a delegacja uznała, że T. jest rzeczywiście samorządnym miastem. W następnych miesiącach większość więźniów deportowano do obozów zagłady. Po 1945 w T. utworzono muzeum i miejsce pamięci. H. G. Adler, Theresienstadt 1941-1945. Das Antlitz einer Zwangsgemeinschaft, Tiibingen 1955; Tereztn v konecnem reśeniźidovskeotdzky, ed. M. Karny, V. Blo-dig, Prana 1992. Tom. Thon Abraham Ozjasz (Lwów 13 II1870-Kraków 11 XI1936) - rabin, socjolog, działacz syjonistyczny, poseł na Sejm RP, publicysta. Otrzymał tradycyjne wychowanie religijne oraz ukończył gimnazjum we Lwowie. Studiował filozofię na uniwersytecie w Berlinie oraz w Hochschule fur die Wissenschaft des Juden-tums. Po ukończeniu w 1897 berlińskiej szkoły rabinackiej został rabinem i kaznodzieją synagogi Tempel w Krakowie. Był jednym z twór- ców ruchu syjonistycznego w Galicji, uczestnikiem I Kongresu Syjonistycznego. Kandydował, bez powodzenia, w wyborach do parlamentu austriackiego w 1906. W dyskusji nad udziałem syjonistów w życiu politycznym w krajach diaspory poparł stanowisko konferencji helsińskiej, uznając konieczność walki o prawa mniejszości narodowej dla Żydów. Reprezentował Żyd. Radę Narodową w Krakowie w Komitecie Delegacji Żyd. podczas konferencji wersalskiej w 1919. Od 1919 do śmierci był prezesem Organizacji Syjonistycznej Małopolski Zach. i Śląska oraz członkiem Komitetu Wykonawczego Światowej Organizacji Syjonistycznej. Publikował prace naukowe, eseje oraz polityczne artykuły publicystyczne. Należał do założycieli „Nowego Dziennika". 1919-1935 był posłem na Sejm RP, 1919-1924 i 1930-1935 prezesem Koła Żyd. W Sejmie działał początkowo razem z I. Grunbaumem, w opozycji wobec rządu, potem współpracował z bardziej umiarkowanym L. Reichem. Obaj prowadzili negocjacje z rządem polskim, które doprowadziły do podpisania ugody w 1925. Był zwolennikiem jęz. hebrajskiego, współzałożycielem i prezesem Tarbutu w Polsce. Ozjasz Thon 1870-1936, Kraków 1937. J.Ż. Tisza be-Aw (hebr. dziewiąty aw) - dzień żałoby i pokuty z powodu zburzenia Pierwszej i Drugiej Świątyni Jerozolimskiej przez Nabucho-donozora (587/586 p.n.e.) i Tytusa (70 n.e.). Obowiązuje całodobowy post i częściowa żałoba (nie wolno nosić skórzanego obuwia, myć się, studiować Tory, tefilin zakłada się dopiero do modlitwy popołudniowej). W synagodze czyta się Lamentacje i hymny żałobne kinot, opłakujące zniszczenie świątyni i wielowiekowe cierpienia narodu żydowskiego. R.R Toeplitz Henryk (1822-1891) - bankier, kupiec, sędzia handlowy, działacz społeczny, współzałożyciel Banku Handlowego S.A. w Warszawie i Warszawskiego Towarzystwa Fabryk Cukru. Był dyrektorem handlowym Kolei Brzesko-Kijowskiej, współwłaścicielem Domu Handlowego Franciszka Toeplitz i S-ka członkiem Zarządu Zgromadzenia Kupców miasta Warszawy, założycielem Towarzystwa Wsparcia Podupadłych Artystów i współzałożycielem Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego Tag 514 (przez pewien czas jego sekretarz), mecenasem muzyki i sztuk pięknych. Zaprzyjaźniony z S. Moniuszką, po śmierci kompozytora opiekował się jego rodziną. Do śmierci pozostał wierny judaizmowi. Synowie: Józef (Giuseppe) oraz Ludwik (Lodovico) osiągnęli kierownicze stanowiska w Banca Commerciale Italiana, Teodor był wybitnym działaczem spółdzielczym, współtwórcą Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. M. F „Tog, der" - wydawany w Krakowie i Lwowie 1909-1914 dziennik w jęz. jidysz, redagowany przez J. Kreppela. Pismo było bliskie orientacji syjonistycznej. A. Ż. Tosefta (aram. dodatek, uzupełnienie) - zbiór tradycji ustnej stanowiącej dodatek do Miszny, podobnie jak Miszna dzieląca się na sześć porządków. Kodyfikatorami T. byli uczniowie Je-hudy ha-Nasiego. R. R Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce (TOŻ) - organizacja społeczna założona w Polsce w 1921. TOŻ prowadził początkowo działalność tylko w kilku regionach, a od 1923 objął terytorium całego kraju. I wojna światowa i pogromy sprawiły, że utworzenie organizacji roztaczającej opiekę medyczną nad Żydami było bardzo ważne. Walczyła ona z chorobami zakaźnymi przeradzającymi się w epidemie, które przyczyniały się do wysokiej śmiertelności, zwłaszcza dzieci. Potrzeba ta dotyczyła zwłaszcza Żydów żyjących we wsch. województwach, gdzie utrzymujący się aż do pokoju ryskiego (1921) stan wojny uniemożliwiał im korzystanie z funduszy państwowych. TOŻ stawiał sobie za cel przede wszystkim działania prewencyjne, skoncentrowane na zapobieganiu zwłaszcza chorób oczu i skóry oraz gruźlicy. Zakładano kliniki, domy rekonwalescen-cyjne, wprowadzono prześwietlenia. TOŻ wydawał też 3 periodyki: „Folksgezund" (jid. zdrowie ludu), które miało charakter ogólny), „Ge-zund" (jid. zdrowie) - dla młodzieży szkolnej i „Sociale Medicin" (jid. medycyna społeczna). TOŻ opiekował się również opóźnionymi w rozwoju i chorymi psychicznie. Poza prowadzeniem własnych instytucji udzielał pomocy żyd. szpitalom. 1939 prowadził ponad 300 instytucji medycznych i sanitarnych w 50 miejscowościach, zatrudniając ok. 1000 osób. 15 tyś. udzielających poparcia wpłacało roczne składki członkowskie. Pomocy w jego działalności udzielał Joint. Prezydentem TOZ-u był Gerszon Lewin, wcześniej dyrektor żyd. szpitala w Warszawie, a generalnym sekretarzem - Leon Wulman. Podczas II wojny światowej (do 1942) TOŻ udzielał pomocy ofiarom głodu i epidemii. 1942 na rozkaz władz niemieckich wszystkie instytucje TOZ-u zostały zamknięte. Po zakończeniu II wojny światowej TOŻ wznowił działalność w Polsce przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce. Terenem działalności był obszar państwa polskiego, prowadził 60 ambulatoriów (z czego 33 na Dolnym Śląsku). W okresie repatriacji oddziały TOŻ istniały w 15 miejscowościach, a w 41 - pododdziały; zatrudnionych było ponad 300 osób personelu medycznego. W punktach etapowych i rozdzielczych oraz domach noclegowych organizowano ambulatoria, punkty laboratoryjne, łaźnie, dezynfektory, a przy komitetach żyd. - izby chorych. Większość placówek otwieranych w czasie repatriacji miała charakter tymczasowy, jedynie część pozostała. TOŻ roztaczał opiekę przede wszystkim nad chorymi na gruźlicę oraz matkami i ich dziećmi, prowadził sanatoria gruźlicze dla dorosłych i dzieci, dom położniczy oraz żłobki. Założono ośrodki kolonijne, pijalnie mleka dla dzieci. TOŻ sprawował nadzór nad stanem zdrowia w placówkach oświatowych i domach dziecka prowadzonych przez CKZP i inne organizacje żyd. Nadal korzystał ze środków Jointu oraz funduszy centrali w Genewie. 1950 TOŻ został zlikwidowany, a placówki upaństwowiono. NA Towarzystwo Przyjaciół Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie - organizacja społeczna stawiająca sobie za cel pracę na rzecz popularyzowania i rozwoju Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie. Pomysł zorganizowania T. wysunął w 1918 Samuel Poznański. 1919 powstał prowizoryczny komitet, ale rozwojowi działalności przeszkodził wybuch wojny polsko-radzieckiej, a następnie choroba inicjatora. W marcu 1922 T. wznowiło działalność, w pierwszym okresie pod nazwą Komitetu dla Sprawy Uniwersytetu Hebrajskiego i Biblioteki Narodowej, zmieniając nazwę po powstaniu uniwersytetu (1925). Na pierwszym walnym zgro- L15 traktat madzeniu, 15 XII 1923 w Warszawie, na prezesa wybrano Borysa Stawskiego, który stał na czele T. do grudnia 1929. Po jego śmierci prezesem został Mojżesz Schorr. Wśród działaczy znajdowali się Majer Bałaban, Mojżesz Koer-ner, Borys Chorąży i Michał Peker. Centrala mieściła się w Warszawie, przy ul. Grzybowskiej 26/28, zaś większe oddziały powstały m.in. w Krakowie, Lwowie, Łodzi, Grodnie, Pińsku, Rzeszowie i Wilnie. Większość członków T. mieszkała w Warszawie, po dziesięciu latach działalności szacowano, że było ich ok. 700 w Warszawie oraz drugie tyle w pozostałych ośrodkach. Fundusze pochodziły przede wszystkim ze składek członkowskich, w mniejszym stopniu z jednorazowych darów, np. w 1931 dr Izaak Ge-libter darował T. nieruchomość na rynku w Zamościu. T. gromadziło książki, prace bibliograficzne, bibliotekarskie i archiwalne dla Biblioteki Uniwersyteckiej. W ciągu początkowych 10 lat działalności zgromadzono ponad 52 tyś. tomów, z których większość przesłano do Jerozolimy. T. otrzymało w tym czasie ponad 100 większych księgozbiorów (przekraczających 100 tomów) m.in. biblioteki judaistyczne dr Józefa Chazanowicza, Lejba Dawidsona, księgozbiory medyczne dr Izaaka Eliasberga, dr Tadeusza Rosenfelda oraz matematyczne Chaima Born-steina i Michała Feldbluma. Książki katalogowano i opatrywano exlibrisem z nazwiskiem ofiarodawcy. T. pozyskiwało cenne materiały rękopiśmienne, m.in. spuściznę rabina Guttma-chera, dr Poznańskiego, Abrahama Podliszew-skiego oraz pinkasy gminne. T. zbierało publikacje żyd. wychodzące w Polsce, otrzymywało bezpłatne egzemplarze czasopism od większości redakcji żyd. w Polsce i dbało o rozwój działu polskiego w Bibliotece Jerozolimskiej. Systematycznie kupowano książki i czasopisma, kierując się wskazaniami Biblioteki Narodowej w Jerozolimie i Uniwersytetu Hebrajskiego, pośredniczono w wymianie publikacji między Uniwersytetem Hebrajskim a polskimi instytucjami kulturalnymi i komunalnymi. We współpracy z Biblioteką Narodową w Warszawie i kwartalnikiem bibiograficznym Biblioteki Jerozolimskiej „Kiriat Sefer" prowadzono systematyczną bibliografię druków żyd. w Polsce. 1930 założony został Fundusz dla Uczczenia Pamięci B. Stawskiego, dzięki któremu przyznawano nagrody naukowe dla studentów i współpracow- ników Uniwersytetu Hebrajskiego. T. udzielało informacji na temat warunków przyjęcia na studia na Uniwersytecie Hebrajskim oraz załatwiało niezbędne formalności (m.in. dla uzyskania certyfikatu). Popularyzowano idee Uniwersytetu Hebrajskiego poprzez organizowanie odczytów, publikowanie ogłoszeń w prasie żyd. oraz wydawanie broszur i ulotek informacyjnych. Do końca 1933 wydano 25 publikacji w języku hebrajskim, polskim oraz jidysz. Po dojściu Hitlera do władzy T. starało się o zdobycie środków finansowych niezbędnych do rozbudowy Uniwersytetu Hebrajskiego, przyjęcia nowych studentów i uczonych z Niemiec. Po II wojnie światowej. T. wznowiło działalność. Na bankiecie inauguracyjnym w lutym 1948 na prezesa wybrano Juliana Tuwima. Współpracowano z Join-tem i z niektórymi instytucjami polskimi, m.in. z Akademią Umiejętności, Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk. Wydawano czasopismo „Scopus". Działalność T. zakończyła się około 1950. N .A. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce - powstało w 1950, przejmując agendy zlikwidowanego Centralnego Komitetu Żydów w Polsce. Domeną jego działalności jest społeczna integracja środowisk żyd. w poszczególnych miastach kraju i działalność kulturalno-oświatowa. Zarząd Główny TSKŻwP, w którego skład wchodzą przedstawiciele oddziałów terenowych, istniejących m.in. w Lublinie, Krakowie, Katowicach, Łodzi, Wrocławiu i innych miastach Dolnego Śląska, Szczecinie, mieści się w Warszawie przy pl. Grzybowskim. M.R traktat mniejszościowy (poprawnie: traktat między głównymi mocarstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi a Polską) - traktat podpisany w Wersalu 28 VI1919 przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Francję, Włochy i Japonię z jednej strony oraz Polskę (reprezentowaną przez R. Dmowskiego i I. J. Paderew-skiego), stanowiący wykonanie art. 93 traktatu wersalskiego. Ratyfikowany przez Sejm 31 VII 1919. Pierwszy rozdział dotyczył zobowiązań Polski w zakresie ochrony praw mniejszości narodowych i religijnych, drugi - stosunków konsularnych i handlowych między sygnatariuszami. Polska zobowiązała się do ochrony życia i Trawniki 516 517 lymoasowa mienia wszystkich obywateli bez różnicy narodowości, jeżyka, rasy i religii, zapewnienia swobody wykonywania praktyk religijnych (art. 2), równości praw obywatelskich i politycznych (art. 7). Art. 3-6 dotyczyły przyznawania obywatelstwa. Polska zobowiązała się do zapewnienia nauki w językach narodowych na poziomie szkól powszechnych. Ponadto dwa art. dotyczyły tylko Żydów - art. 10 zobowiązywał do finansowania żydowskiego szkolnictwa powszechnego przez państwo oraz art. 11 gwarantował wolność świętowania szabatu. Postanowienia art. 10 nie zostały zrealizowane. W art. 12 Polska zobowiązała się oddać postanowienia dotyczące ochrony praw mniejszości pod gwarancję Ligi Narodów. Podobne traktaty podpisały Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia i Grecja; postanowienia dotyczące ochrony mniejszości znalazły się w traktatach pokojowych z Austrią, Węgrami, Bułgarią i Turcją, a Albania, Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa ogłosiły deklaracje. 1934 minister spraw zagranicznych J. Beck złożył deklarację o odmowie współpracy Polski z organami LN w tym zakresie. W. J. Zaleski, Międzynarodowa ochrona mniejszości, Warszawa 1932. J.Ż. Trawniki - obóz pracy przymusowej na południe od Lublina dla jeńców radzieckich i Żydów. Na wiosnę 1942 umieszczono tu grupę Żydów z Niemiec, Austrii i Czechosłowacji, zgładzonych później w Bełżcu. W końcu tego roku przeniesiono tu fabrykę szczotek z Międzyrzeca Podlaskiego, w roku następnym zakłady szwalnicze i futrzarskie Fritza Schulza z Warszawy. Wśród sprowadzonych z getta warszawskiego Żydów znajdował się m.in. E. Ringel-blum i 33 członków ŻOB. Zakłady produkcyjne Trawniki pracowały dla Wehrmahtu (V-X 1943), osadzono tu wówczas Żydów holenderskich oraz z Białegostoku, Mińska i Smoleńska. Obóz zlikwidowano z polecenia H. Himmlera 5 XI1943 w ramach Aktion Eratefest. Zamordowano ok. 10 tyś. Żydów. A.Ż. Treblinka - obóz masowej zagłady na północny wschód od Warszawy, działający w ramach Akcji Reinhard od VI1942 do VIII 1943. Zwany także Treblinka II dla odróżnienia od obozu pracy przymusowej Treblinki I działającego w 1941. Komendantami byli kolejno SS-Ober- sturmfuhrerzy I. Eberl i F. Stangl. Dowodzili ok. 30 esesmanami, wcześniej biorącymi udział w programie eutanazji oraz ok. 100 strażnikami ukraińskimi wyszkolonymi w większości w obozie w Trawnikach. Do prac obozowych używano okresowo od 700 do tyś. więźniów żydowskich. W obozie działały komory gazowe wykorzystujące spaliny z silnika dieslowskiego. Ofiary z początku grzebano, od II 1943 - palono. Zamordowano ponad 850 rys. Żydów, pochodzących głównie z Warszawy (254 tyś.) i okolic, dystryktu radomskiego GG i Białegostoku, a także Słowacji, Moraw, Grecji i Macedonii (w sumie ok. 30 tyś.). W obozie działała organizacja konspiracyjna, kierowana przez dr J. Chorążyckiego. Jej dziełem był bunt i masowa ucieczka więźniów 2 VHI 1943. Niedługo później obóz został zlikwidowany, ślady zatarte, a na jego miejscu założono gospodarstwo rolnicze. AŻ. Trębacz Maurycy (Warszawa 3 V 1861-Łódź 29 I 1941) - malarz, rysownik, rzeźbiarz. Studiował w Klasie Rysunkowej w Warszawie, SSP w Krakowie oraz ASP w Monachium. Początkowo pozostawał w kręgu sztuki akademickiej; malował portrety, pejzaże, obrazy „buduarowe", akty, tworzył płótna inspirowane Biblią (Samarytanin) oraz polską poezją romantyczną (Koncert Jankiela). W późniejszym okresie zaczął malować realistyczne obrazy rodzajowe i religijne o tematyce żydowskiej. Do najciekawszych dzieł tego nurtu należy zaginiony tryptyk Izrael, w którym T. przedstawił symbolicznie przeszłość, teraźniejszość i przyszłość narodu żydowskiego. Z czasem w jego malarstwie, zwłaszcza w pejzażach, znalazły odbicie wpływy impresjonistyczne. T. zmarł z głodu i wycieńczenia w getcie łódzkim. Największą kolekcję jego obrazów i rysunków ma Muzeum ŻIH. R. R Trunk Izajasz (Iszaja; Kutno 1905-Nowy Jork 1981) - historyk. Studia historyczne ukończył na UW, do 1939 publikował drobne prace w lewicowej prasie żyd. oraz działał w warszawskim Kole Młodych Historyków związanych z JIWO. W czasie okupacji w ZSRR, po powrocie pracował w zarządzie ŻIH oraz prowadził studia nad zagląda Żydów w tzw. Kraju Warty. Wyemigrował w 1951 do Izraela, a następnie przeniósł się do USA. Kontynuował prace nad zagładą europejskich Ży- dów, publikując m.in. ważną monografię Ju-denrat. The Jewish Councils in Eastern Europę under Nazi Occupation (1972). A.Ż „trupy żydowskie" - jeden z pretekstów do organizowania zaburzeń antysemickich na wyższych uczelniach. 15 XI1932 grupa studentów UW przedstawiła petycję z żądaniem odsunięcia Żydów od ćwiczeń z anatomii przy wykorzystaniu zwłok chrześcijan, od tego czasu postulat powracał przy kolejnych falach akcji antysemickich. Problem powstał z tego powodu, że szpitale i przytułki dostarczały do prosektorium zwłoki osób, o których pochówek nikt się nie zatroszczył, np. żebraków). Pogrzebem samotnych osób zmarłych w instytucjach żydowskich zajmowały się z reguły bractwa Chewra Kadisza, więc prosektoria Wydziałów Lekarskich wyjątkowo tylko otrzymywały zwłoki z tego źródła. Realizacja postulatu (np. w UW w 1934) oznaczała w praktyce uniemożliwienie studentom Żydom zaliczeń anatomii, a więc uzyskania dyplomu. M. Natkowska, Numerus clausus, getto tawkowe, nu-merus nullus, „paragraf aryjski". Antysemityzm na Uniwersytecie Warszawskim 1931-1939, Warszawa 1999. Tom. Tugenhold Jakub (1794-1871) - działacz ha-skali i asymilacji. Wraz z innymi zwolennikami asymilacji założył w 1817 pierwszą elementarną szkołę dla dzieci żyd., 1853-1863 był dyrektorem Szkoły Rabinów w Warszawie. Jego radykalne poglądy, zwłaszcza w odniesieniu do religii, doprowadziły niemal do rozłamu w środowisku asymilatorów i pośrednio przyczyniły się do zamknięcia Szkoły Rabinów przez władze rosyjskie. Pochowany na Cmentarzu Żyd. w Warszawie. A.C. Turków Icchak (Warszawa 1906-Tel Awiw 1970) - aktor, historyk teatru żyd. Karierę aktorską rozpoczął w Trupie Wileńskiej i żyd. Teatrze Artystycznym w Warszawie, po wojnie grał też i reżyserował w warszawskim Teatrze Żydowskim. 1957 wyemigrował do Izraela, gdzie prowadził teatr w Bat Jam oraz wydawał pismo „Fołksblat". W Polsce i w Izraelu opublikował kilka prac w jidysz dotyczących dziejów teatru żyd., m.in. biografię E. R. Kamińskiej oraz studium o purimszpUen. A.Ż. Turków Jonas (Warszawa 1898-Tel Awiw 1988) - aktor, reżyser, teoretyk i historyk teatru żyd. Karierę rozpoczął w teatrze Kamińskichw Warszawie, później grał w większości filmów żyd. wyprodukowanych w Polsce. \Yczasieoku-pacji w getcie warszawskim, współpracował i grupą „Oneg Szabat" dla której napisał rozprawę o teatrze żyd. w getcie. 1947 wyemigrował do USA, a w 1966 przeniósł się do Izraela. Opublikował w jidysz kilka prac wspomnieniowych o warszawskim getcie. AŻ Tuwim Julian (Łódź 13IX 1894-Zakopane27 XII 1953) -poeta i tłumacz. Pochodził ze zasymilowanej rodziny inteligenckiej. Debiutowałw 1913. W Warszawie mieszkał od 1916, współpracował z pismem akademickim „ProArteEt Studio", a od 1918 z kabaretem Pikador, później z Qui pro quo. Współorganizował grup$ poetycką Skamander, pisał do „Wiadomości Literackich", „Cyrulika Warszawskiego" i „Szpilek", należał do najwybitniejszych poetów polskich lat międzywojennych, wyróżniał si? rozległymi zainteresowaniami przeszłością i współczesnością literatury i języka polskiego (min. wydawca antologii). W czasie okupacji przebywał na emigracji; do kraju wrócił 1946, Opublikował liczne tomy wierszy, m.in. Czytwie n Boga (1918), Sokrates tańczący (1920), ta w krwi (1926), Biblia cygańska (1933),poematW w operze (1936, opublikowany w 1946) oraz tom Kwiaty polskie (1940-1944, opublikowany w 1949), a także wiele popularnych wierszy dla dzieci i przekładów utworów poetyckich z jei rosyjskiego i francuskiego. Rozgłos zyskała jego deklaracjaAfy Ży