TALMUD Strona z Talmudu babilo�skiego Abraham Cohen TALMUD Syntetyczny wyk�ad na temat Talmudu i nauk rabin�w dotycz�cych religii, etyki i prawodawstwa. prze�o�y�a Regina Gromacka Tytu� orygina�u Everyman's Talmud Copyright � for the Polish translation by Wydawnictwo Cyklady Wydanie drugie, Warszawa 1999 Redakcja Regina Gromacka Marek Gumkowski Projekt ok�adki Micha� Brzozowski Maciej W�odarczyk Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki Sk�ad i �amanie Krystyna Sobczyk ISBN 83-86859-00-8 * * * Wydawnictwo CYKLADY Skr. poczt. 36 04-026 Warszawa 50 tel./fax (0-22) 810-71-87 PRZEDMOWA Powsta�o sporo dzie�, kt�re przedstawiaj� czytelnikom fragmenty Talmudu, wybrane opowie�ci zaczerpni�te z literatury talmudycznej lub m�dre powiedzenia rabin�w. Nie podj�to jednak pr�by dokonania metodycznego przegl�du doktryn zawartych w owym obszernym, jak�e wa�nym w �ydowskiej literaturze, zbiorze tekst�w. Autor niniejszej ksi��ki pragnie zape�ni� t� w�a�nie luk�. Stara si� stre�ci� nauki Talmudu dotycz�ce religii, etyki, prawa oraz folkloru. Przedsi�wzi�cie to z pewno�ci� oka�e si� po�yteczne, obserwujemy bowiem rosn�ce zainteresowanie Talmudem. Wsp�cze�ni autorzy cz�sto si� do niego odwo�uj�, przytaczaj�c nawet cytaty, chocia� wi�kszo�� z nich nie posiad�a g��bszej wiedzy, pozwalaj�cej zdoby� klucz do tom�w �zamkni�tych na siedem piecz�ci". Znamienny jest przypadek pewnego �redniowiecznego zakonnika, popisuj�cego si� sw� miern� erudycj�, co, jak wiadomo, bywa niebezpieczne. Poprzedzi� on cytat z Talmudu s�owami: ut narrat rabbinus Talmud � �jak powiada rabin Talmud"'. Jeszcze bardziej ra��ca by�a bez w�tpienia ignorancja pewnego dziewi�tnastowiecznego teologa, kt�ry szydzi� z Talmudu, gdy�, jak twierdzi�, jeden z jego traktat�w jest w ca�o�ci po�wi�cony � jajkom! Nie�wiadom faktu, i� �ydzi maj� zwyczaj oznacza� ksi�g� lub rozdzia� otwieraj�cym tekst wyrazem, okaza� si� tym samym niezdolny do nale�ytej oceny literatury rabinicznej. Jeszcze za naszych czas�w wielu nawet wykszta�conych ludzi wyrabia sobie opini� na temat Talmudu w oparciu o dzie�a zajmuj�ce si� nie tyle jego ocen�, co znies�awianiem. Mam nadziej�, �e niniejsza ksi��ka dostarczy materia��w, kt�re pomog� lepiej zrozumie� my�l i cele wielkich doktor�w Izraela, �yj�cych w epoce pobiblijnej. Czytelnicy cho� troch� zaznajomieni z oryginalnym tekstem Talmudu zdaj� sobie spraw� z ogromu trudno�ci pi�trz�cych si� przed tak zaplanowanym przedsi�wzi�ciem. Literatur� talmudyczn� charakteryzuje bowiem imponuj�ce bogactwo i r�norodno�� tre�ci. Ponadto � przynajmniej z punktu widzenia wsp�czesnego cz�owieka � brak w niej konkretnego planu, wyra�nego porz�dku. Poszczeg�lne zagadnienia rzadko bywaj� omawiane w jednym ci�gu. Zwykle trzeba odszukiwa� rozproszone po wielu rozdzia�ach wzmianki, aby Talmud zebra� wszystkie elementy sk�adowe danej doktryny. Co wi�cej, argumenty i spostrze�enia przytaczane w kolejnych tomach pochodz� od kilkuset doktor�w, �yj�cych na przestrzeni ponad sze�ciu wiek�w. Czy� mogli oni sformu�owa� zgodny, jednomy�lny pogl�d na jakikolwiek temat? W Talmudzie zwykle mamy do czynienia ze zbiorem rozmaitych, czasem wr�cz przeciwstawnych opinii, co oczywi�cie nie u�atwia opracowania jasnego i sp�jnego wyk�adu poszczeg�lnych doktryn. W pewnych wypadkach ukazanie rozbie�no�ci uzna�em za nieodzowne, jednak�e wsz�dzie, gdzie tylko*by�o to mo�liwe, wskazuj�, kt�r� z opinii nale�y uzna� za reprezentatywn� dla �ydowskich doktor�w. Teksty dobiera�em tak, by zachowa� bezstronno�� i by cytaty nie ogranicza�y si� do fragment�w, kt�re �dobrze brzmi�" i przedstawiaj� Talmud oraz jego tw�rc�w w korzystnym �wietle. Wierny obraz powstanie tylko wtedy, gdy przytoczymy r�wnie� szorstkie, napastliwe o�wiadczenia czy sformu�owania, kt�re zreszt� oszczercy ch�tnie wytykali rabinom. Stara�em si� przy tym wyja�ni�, jakie okoliczno�ci sprowokowa�y takie wypowiedzi. Poszczeg�lnych zagadnie� nie spos�b wyczerpa�, materia� jest bowiem tak obszerny, �e gdyby�my chcieli zebra� i przedyskutowa� wszystkie zagadnienia, ka�dy rozdzia� niniejszej pracy osi�gn��by d�ugo�� traktatu. Ograniczy�em si� zatem do wyselekcjonowania pewnej ilo�ci fragment�w, kt�ra powinna da� czytelnikowi og�lne poj�cie o doktrynie talmudycznej. Od razu na pocz�tku musimy obja�ni� termin Talmud. W najw�szym znaczeniu, o czym b�dzie mowa we Wst�pie, obejmuje on Miszn� i Gemar�. Lecz gdyby�my czerpali wy��cznie z tych �r�de�, naszkicowanie dok�adnego obrazu nauki rabinicznej by�oby niemo�liwe. Talmud jest jedynie cz�ci� literatury talmudycznej. Og�lnie rzecz bior�c, wprowadza nas w kr�g dw�ch szk�, palesty�skiej i babilo�skiej, gdzie wyk�adano i komentowano Tor�. Istnia�o jednak tak�e inne miejsce, gdzie regularnie wyg�aszano nauki kierowane do og�u ludno�ci � Synagoga. Etyczne i religijne doktryny judaizmu rozwa�ano przede wszystkim podczas zgromadze� w domach modlitw, za� tre�� tych nauk zosta�a zachowana a� do naszych czas�w w serii kompilacji znanych pod nazw� midraszim (midrasze). Dopiero wtedy, gdy we�miemy pod uwag� to dodatkowe �r�d�o informacji, zdo�amy dokona� pe�nej rekonstrukcji doktryn g�oszonych przez dawnych rabin�w. Odwo�ywanie si� do midrasz�w wymaga szczeg�lnej ostro�no�ci. Niekt�re z nich zredagowane zosta�y do�� p�no i odzwierciedlaj� pogl�dy, kt�re przesz�y znaczn� ewolucj� w stosunku do tych, jakie obowi�zywa�y w epoce talmudycznej. Dlatego, o ile by�o to mo�liwe, ust�py z midrasz�w ograniczy�em b�d� do tekst�w oznaczonych imieniem rabin�w cytowanych r�wnie� w samym Talmudzie, b�d� do fragment�w anonimowych, lecz w oczywisty spos�b zgodnych z duchem epoki. Przy cytatach biblijnych podaj� numeracj� rozdzia��w i werset�w obowi�zuj�c� w t�umaczeniach na j�zyki wsp�czesne; nie zawsze pokrywa si� ona Przedmowa z systemem oznacze� tekstu hebrajskiego. Tak b�dzie wygodniej dla przeci�tnego czytelnika, cho� mo�e utrudni� lektur� osobom korzystaj�cym z orygina�u. Wsz�dzie tam, gdzie interpretacja rabiniczna odbiega od przek�ad�w wsp�czesnych, daj� w�asne t�umaczenie. Wszystkie cytowane teksty talmudyczne i midraszowe zosta�y przet�umaczone przeze mnie dla potrzeb niniejszej pracy. Wyj�tek stanowi� fragmenty pochodz�ce z traktatu Berachot (prze�o�onego przeze mnie na j�zyk angielski i opublikowanego w 1921 roku), a tak�e Awot, przy kt�rym skorzysta�em z wersji (zar�wno tekstu, jak i numeracji) Wielebnego S. Singera, jaka figuruje w wydanym przez niego dziele The Authorised Daily Prayer Book. Autor ma szczer� nadziej�, �e ksi��ka s�u�y� b�dzie wszystkim osobom pragn�cym pozna� tre�� Talmudu i zdoby� obiektywne poj�cie o tym, w co wierzyli i czego nauczali religijni przyw�dcy �yd�w w krytycznym okresie swojej historii � przed oraz po zburzeniu �wi�tyni i pa�stwa. Jak s�usznie powiedziano: �W �wietle p�niejszej historii za najwi�ksze osi�gni�cie owych wiek�w nale�y uzna� stworzenie normatywnego typu judaizmu i ustanowienie jego niepodwa�alnej dominacji w ca�ym rozleg�ym �wiecie �ydowskim" (Moore, Judaism, I, s. 3). Podczas dw�ch tysi�cy lat poprzedzaj�cych nasz� epok� rabini wywierali decyduj�cy wp�yw na judaizm. Miliony m�czyzn i kobiet nale��ce do ponad czterdziestu pokole� znajdowa�y w�r�d nich inspiruj�cych przewodnik�w, kt�rych nauki o�wieca�y umys�y i pobudza�y �ycie duchowe. Z tego wzgl�du nie zas�uguj� oni na lekkomy�lne odrzucenie, pogardliwe odsuni�cie czy zapomnienie. Musimy tu wszak�e poczyni� wa�ne zastrze�enie: gdyby kto� ocenia� ich wed�ug kryteri�w wsp�czesnych norm, pope�ni�by du�y b��d. Trzeba umiejscowi� ich w czasach, w jakich dane im by�o �y�. Zanim zdo�amy podda� ich spos�b my�lenia sprawiedliwej ocenie, powinni�my dobrze zrozumie� ich zasadnicze tezy oraz cele. Je�li niniejsza ksi��ka oka�e si� pomocna dla czytelnika, zw�aszcza za� dla studenta, kt�ry podejmuje takie badania, praca w�o�ona w jej przygotowanie zostanie sowicie nagrodzona. A. C. - WST�P 1. T�O HISTORYCZNE W 586 r. p.n.e. na Kr�lestwo Judy, czyli resztk� ludu izraelskiego, kt�ra przetrwa�a w owym czasie w Kanaanie, spad�o straszliwe nieszcz�cie. �wi�tynia zosta�a zburzona, kult zniesiony, a najlepsza cz�� narodu uprowadzona w niewol� do Babilonii. �Tylko niekt�rych z biedoty wiejskiej pozostawi� dow�dca gwardii przybocznej jako winogrodnik�w i oraczy"1 (l Krl 25, 12). Taka by�a smutna przyczyna rozpaczliwego wo�ania: �Ach, jak samotne le�y miasto, niegdy� tak ludne! Sta�o si� jak wdowa niegdy� wielkie w�r�d narod�w. W�adczyni krain odrabia pa�szczyzn�" (Lm l, 1). Z punktu widzenia narodu katastrofa wydawa�a si� tym wi�ksza, �e ju� p�tora wieku wcze�niej, w roku 722, armia Asyryjczyk�w zniszczy�a P�nocne Kr�lestwo dziesi�ciu plemion i uprowadzi�a jego mieszka�c�w, kt�rzy na wygnaniu w znacznej cz�ci zasymilowali si� z naje�d�cami. Gdyby podobny los spotka� Jud�, znikn��by ca�y nar�d i przetrwa�aby jedynie nazwa Izrael. Ponura perspektywa! Dr�czeni takimi obawami przyw�dcy �ydowscy w Babilonie musieli zaj�� si� kwesti� przetrwania narodu. Jak zapobiec jego ca�kowitemu unicestwieniu? Poniewa� o odr�bno�ci narodu izraelskiego decydowa�a od niepami�tnych czas�w religia, kt�rej centrum kultu stanowi�a �wi�tynia, nale�a�o si� zastanowi�, jakimi sposobami, teraz, gdy sanktuarium ju� nie istnia�o, a to�samo�ci przeniesionego na obc� gleb� narodowi zagra�a�y pot�ne obce wp�ywy, mo�na t� odr�bo�� zachowa� i ocali� �ycie duchowe. Teksty biblijne opowiadaj�ce o tamtej epoce nie dostarczaj� szczeg�owych informacji, lecz pewne wzmianki pomagaj� zrozumie� bieg wydarze�. W spo�eczno�ci uprowadzonej do niewoli pojawia si� pierwszoplanowa posta� � pro- 1 Wszystkie cytaty ze Starego Testamentu podaj� wed�ug Biblii w edycji Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego, Warszawa 1975. Tam, gdzie wyst�puj� zasadnicze r�nice w tre�ci, proponuj� w�asne t�umaczenie z angielskiego lub z orygina�u hebrajskiego wg wydania Biblia Hebraica Stuttgartensia, Stuttgart 1984 (przyp. t�um.). Wst�p rok Ezechiel. To on jako pierwszy stara si� rozwi�za� problem, od kt�rego, m�wi�c ludzkimi kategoriami, zale�a�o ocalenie Izraela. Proroctwa Ezechiela wspominaj� o trzech wa�nych zgromadzeniach w jego domu, na kt�re przybyli �starsi Judy", aby, jak wnosimy z tekstu, wsp�lnie rozstrz�sa� nurtuj�cy ich dusze problem (Ez 8, 1; 14, 1; 20, 1). Rozwi�zanie, jakie znaleziono, da si� wyrazi� jednym s�owem: Tora. Ten hebrajski termin, niew�a�ciwie przek�adany jako �prawo", znaczy �nauczanie, prowadzenie". Dla wygna�c�w oznacza� on zestaw doktryn przekazywanych od najdawniejszych wiek�w � pisemnie lub ustnie. Nie zatrzymuj�c si� nad kontrowersyjnym zagadnieniem daty powstania Pi�cioksi�gu, mo�emy przypuszcza�, �e �ydzi w Babilonie znali Objawienie Moj�eszowe w takiej czy innej formie. Zachowali tak�e pewne pisma prorockie oraz psalmy. Te relikty minionego �ycia narodowego by�y jedyn� opok�, na kt�rej otoczeni poga�stwem wygna�cy mogli bezpiecznie przetrwa� a� do chwili, gdy B�g zaprowadzi� ich z powrotem do ojczyzny. �ydzi musieli bezustannie skupia� uwag� na swoich Pismach, wycisn�� je w swych sercach i pami�ta�, �e cho� �yj� w Babilonie, nie s� z Babilonu, i �e podlegaj� Boskiemu nakazowi pozostania odr�bnym narodem. Uczeni zgodnie twierdz�, �e instytucja Synagogi datuje si� z czas�w wygnania babilo�skiego. Hebrajskie wyra�enie bet ha-kenesset (dom zgromadzenia) precyzyjnie oddaje jej pierwotne przeznaczenie. By� to punkt zbiorczy bezdomnego narodu; schodzono si� do�, by czyta� i obja�nia� Pisma. Z up�ywem lat do lektur i komentarzy dodano modlitwy i tym sposobem synagogi sta�y si� miejscem kultu. Wsp�lne zebrania spowodowa�y wzrost zainteresowania studiowaniem hebrajskich ksi�g, za� rozpowszechniaj�ce si� w�r�d ludu pragnienie wiedzy wywo�a�o oczywi�cie popyt na wykszta�conych ludzi, kt�rzy mogliby naucza�. Znamy ich pod nazw� soferim (pisarze), co zreszt� nie oznacza w�a�ciwie pisarzy, lecz raczej �ludzi pisma". Niekt�rzy z nich figuruj� niew�tpliwie na li�cie m��w zwanych przez Ezdrasza �nauczycielami" (8, 16), a przez Nehemiasza tymi, kt�rzy �obja�niali Tor� ludowi" (8, 7). Pierwsze miejsce w�r�d nauczycieli zajmowa� Ezdrasz, kt�rego przedstawiono jako �pisarza bieg�ego w Torze Moj�eszowej" (Ezd 7, 6), czyli kompetentnego sofera. To on wcieli� w czyn rozwi�zanie proponowane przez poprzednik�w. Talmud, s�usznie zreszt�, por�wnuje prac�, jak� wykona� na rzecz swego ludu, do zas�ug Moj�esza. Jak tamten wielki prawodawca, kt�ry ongi� z bezkszta�tnej masy niewolnik�w uchodz�cej spod egipskiego jarzma uczyni� nar�d, daj�c mu Tor�, tak Ezdrasz odnowi� si�y i witalno�� podupadaj�cej spo�eczno�ci, zar�wno w Babilonii, jak i w Judei, poprzez przywr�cenie Tory, kt�ra odt�d mia�a by� �yciowym przewodnikiem narodu. Pe�ni podziwu dla osi�gni�� wielkiego m�a, rabini o�wiadczaj�: �Ezdrasz by�by godzien przynie�� we w�asnych r�kach Tor� Izraelowi, gdyby nie uprzedzi� go Moj�esz" (Sanh. 21 b); �Kiedy Izrael zapomnia� o Torze, przyby� Ezdrasz z Babilonii i wprowadzi� j� na nowo" (Suk. 20 a). 10 Talmud Autor niniejszej ksi��ki scharakteryzowa� ju� w innym dziele2 dzia�alno�� Ezdrasza, pisz�c: �Zangwill o�wiadczy�: Historia, kt�ra szeroko rozwodzi si� nad procesami wch�aniania mniejszo�ci narodowych przez wi�kszo�ci, nie odnotowa�a nigdy przypadku przetrwania jakiejkolwiek grupy nie wyodr�bnionej terytorialnie lub nie chronionej przez �arliw� wiar�, tworz�c� jej ogniste granice. Ezdrasz najwyra�niej opanowa� t� lekcj� historii. Zrozumia�, �e �ydzi w �adnej mierze nie mieli szans na wyodr�bnienie terytorialne, ga��zie narodowego drzewa si�ga�y bowiem Egiptu, Babilonii i Persji, a ponadto nie nale�a�o zapomina�, �e nawet w przypadku �yd�w z Judei kontakty z s�siadami by�y rzecz� nieuniknion�. Je�li nar�d �ydowski mia� przetrwa�, musia� otoczy� si� �arliw� wiar�, tworz�c� jego ogniste granice, co jest trafn� metafor�, gdy� sama Biblia wspomina o �p�omiennym Prawie". �ydowi potrzebna by�a religia, kt�ra nie tylko odr�nia�aby go zawsze od poganina, lecz tak�e przypomina�aby mu bezustannie, �e jest cz�onkiem �ydowskiej rasy i wyznawc� �ydwskiej wiary. Dla odr�nienia go od s�siad�w nie wystarczy�yby same wierzenia, niezb�dny by� kompletnie odmienny spos�b �ycia: specyficzny kult, inaczej prowadzony dom, a nawet spe�nianie najzwyklejszych czynno�ci codziennego �ycia � tak by nieustannie pami�ta�, �e jest �ydem. Najmniejszy szczeg� �ycia mia� by� poddany kontroli Tory, podleg�y pisemnym nakazom kodeksu Moj�eszowego i praktykom �ycia zbiorowego jego narodu, narzucanym w zmiennych okoliczno�ciach jego dziej�w". Je�li nie zdo�amy w pe�ni poj�� tego punktu widzenia, zrozumienie mentalno�ci rabin�w, nastawienia ich dzia�alno�ci i metod egzegezy biblijnej oka�e si� niemo�liwe. Z takiego ziarna wyr�s� bowiem Talmud. Powy�sza my�l sformu�owana zosta�a wyra�nie w relacji z dzia�alno�ci Ezdrasza: �Postawi� on bowiem sobie za cel zbada� Tor� Pa�sk� i wprowadzi� j� w czyn oraz naucza� w Izraelu jej postanowie� i praw" (Ezd 7, 10). Hebrajski czasownik darasz, t�umaczony cz�sto jako �bada�", ma w odniesieniu do tego tematu ogromne znaczenie. Oznacza on w�a�ciwie �wyci�ga� wnioski, interpretowa�" idee, kt�re mo�e rozja�ni� wnikliwe studiowanie tekstu. Ta metoda wnioskowania nosi nazw� midraszu3 i jest powszechnie stosowanym systemem interpretacji w ca�ej literaturze rabinicznej. Dzi�ki niej fragment Pisma ukazywa� o wiele wi�cej, ni� mo�na by�o dostrzec na jego powierzchni. �wi�te s�owa stawa�y si� niewyczerpan� kopalni�, kt�rej eksploatacja mia�a wydoby� na �wiat�o dzienne skarby religijnych i moralnych poucze�. Przyjmuj�c aksjomat, �e wola Bo�a jest objawiona w Torze, Ezdrasz naucza�, �e zamieszczone w niej zalecenia winny regulowa� codzienne �ycie �yda na ka�dym etapie egzystencji. A skoro Tora ma s�u�y� za kompletny przewodnik 2 The Jews at the Close of the Bible Age, Wst�p, s. 37. 3 Wyraz ten wyst�puje w 2 Krn 24, 27, gdzie oznacza �komentarz". Wst�p 11 �ycia, z konieczno�ci winna dostarcza� po�ytecznych wskaz�wek na ka�d� okoliczno��. Niezb�dnym warunkiem dla spe�nienia tego zadania jest znajomo�� Tory. Zanim nar�d podporz�dkuje si� jej przykazaniom, trzeba mu je wprz�dy wpoi�. Dlatego Ezdrasz wprowadzi� w Judei zwyczaj publicznego czytania Pi�cioksi�gu, aby zapozna� lud z jego tre�ci�. �I czytali z ksi�gi Tory ust�p za ust�pem, od razu je wyja�niaj�c, tak �e zrozumiano to, co by�o czytane" (Ne 8, 8). Wedle tradycji �ydowskiej Ezdrasz powo�a� kenesset ha-gedola (Wielkie Zgromadzenie), czyli zesp� doktor�w, kt�rzy przej�li zbi�r doktryn zachowanych do ich czas�w, rozwin�li je i zaadaptowali do nowych warunk�w, a p�niej przekazali bezpo�rednim poprzednikom rabin�w talmudycznych. Nieprzerwany �a�cuch autorytet�w opisano w nast�puj�cy spos�b: �Moj�esz otrzyma� Tor� na Synaju, przekaza� j� Jozuemu, Jozue starszym, starsi prorokom, a prorocy cz�onkom Wielkiego Zgromadzenia" (Awot l, 1). Wsp�cze�ni uczeni podwa�aj� istnienie takiego zgromadzenia. Trzeba przyzna�, �e dwa i p� wieku, jakie up�yn�y od czas�w Ezdrasza, pozostaj� okryte mg�� tajemnicy, i rzeczywi�cie brak nam dla tego okresu historycznie potwierdzonych danych. Niemniej jednak wydaje si�, i� nie ma istotnych powod�w, by w�tpi�, �e w owym czasie dzia�a� jaki� oficjalny zesp� doktor�w. Tak dalekowzroczny reformator jak Ezdrasz musia� zdawa� sobie spraw�, �e jego dzie�o nieuchronnie przepadnie wraz z nim, je�li nie znajd� si� ludzie obdarzeni r�wnie wielkim entuzjazmem, kt�rzy kontynuowaliby jego polityk� i stosowali jego metody. Tak wi�c stworzenie zbiorowego autorytetu, do kt�rego nar�d m�g�by zwraca� si� po wskaz�wki, wydaje si� najstosowniejszym krokiem, jaki Ezdrasz m�g� uczyni�. Na tym nie koniec. Kiedy opada zas�ona zakrywaj�ca dalszy bieg wydarze�, znajdujemy si� w pierwszej po�owie drugiego wieku przed nasz� er�, w epoce bohaterskiej walki podj�tej przez garstk� �yd�w przeciwko naje�d�com, kt�rzy pr�buj� unicestwi� ich religi�. Hasmonejczycy powstaj� przeciwko wojskom syryjskim, poniewa� Antioch Epifanes o�mieli� si� nakaza� pogwa�cenie zasad judaizmu: �mieli zapomnie� o Torze i zarzuci� wszystkie jej nakazy" (l Mch l, 49). Matatias podnosz�c sztandar buntu rzuca wezwanie: �Niech idzie za mn� ka�dy, kto p�onie gorliwo�ci� o Tor� i obstaje za przymierzem!" (tam�e, 2, 27). Przed �mierci� jeszcze upomina syn�w tymi s�owy: �B�d�cie m�ni i mocni w [zachowaniu] Tory" (tam�e, 2, 64). St�d p�ynie niepodwa�alny wniosek, �e na pocz�tku drugiego wieku Tora by�a mocno zakorzeniona, przynajmniej po�r�d pewnej cz�ci �yd�w. Jak mo�na by inaczej wyja�ni� skrajne przywi�zanie Hasmonejczyk�w do Tory, gdyby jej znajomo�� nie dotar�a do nich jakim� kana�em z epoki Ezdrasza, czyli od V wieku? Ustalone fakty historyczne przemawiaj� za istnieniem collegium doktor�w, czego� w rodzaju Wielkiego Zgromadzenia. Skoro tak, jego cz�onkowie musieli rekrutowa� si� w wi�kszo�ci, je�li nie wy��cznie, spo�r�d 12 Talmud soferim, gdy� byli oni najodpowiedniejszymi lud�mi do pe�nienia tego rodzaju obowi�zk�w4. Owemu Zgromadzeniu przypisywano trzy wa�ne zalecenia: �B�d�cie rozwa�ni w s�dach, wychowujcie wielu uczni�w i wznie�cie ogrodzenie wok� Tory" (Awot l, 1). W ten oto spos�b sformu�owane zosta�y trzy zasady kieruj�ce dzia�alno�ci� jego cz�onk�w. S�d winien by� rozwa�ny w tym sensie, �e zagadnienia, kt�re nale�y rozstrzygn�� w oparciu o Tor�, musz� by� starannie i skrupulatnie przestudiowane i dopiero po dog��bnym zbadaniu wolno podj�� decyzj�. To wyja�nia, dlaczego rabini talmudyczni z tak� wnikliwo�ci� badali �wi�ty tekst � powierzchowne czytanie wiedzie bowiem do wydawania pochopnych s�d�w. Ponadto, aby znajomo�� Tory przekaza� przysz�ym pokoleniom, doktorzy musieli bezustannie troszczy� si� o kszta�cenie licznych uczni�w. Rozpowszechniano wi�c idea� erudycji, a co za tym idzie, mistrz�w oddanych studiom nad Tor� otaczano coraz wi�kszym szacunkiem. Punktem kulminacyjnym tego procesu by�a kompilacja Talmudu. S�owa �wznie�cie ogrodzenie wok� Tory" �ci�le wi�za�y si� z pragnieniem podporz�dkowania �ycia jej nakazom. Gdyby kto� pojmowa� tekst zbyt dos�ownie, m�g�by nieumy�lnie je z�ama�. Podobnie jak pole uprawne nale�y otoczy� p�otem, aby nikt, nawet niechc�cy, go nie stratowa�, tak i wok� �wi�tej dziedziny Tory trzeba wznie�� ogrodzenie z dodatkowych przestr�g, maj�cych na celu zapobiec wszelkim nieumy�lnym wykroczeniom. W oparciu o za�o�enia, jakie wytyczyli i realizowali cz�onkowie Wielkiego Zgromadzenia, wykszta�ci� si� okre�lony typ studi�w, kt�ry kontynuowali doktorzy p�niejszych pokole�. To oni zasiali ziarno, kt�re zaowocuje w ko�cu obfitym plonem � Talmudem. We fragmencie �Szymon Sprawiedliwy by� jednym z ostatnich, kt�rzy pami�tali Wielkie Zgromadzenie" (Awot l, 2) podano cenn� wskaz�wk� historyczn�. Niestety nie spos�b ustali�, o jakiego Szymona tu chodzi. J�zef Flawiusz wspomina o arcykap�anie �Szymonie, kt�rego zwano Sprawiedliwym zar�wno z powodu jego pobo�no�ci wzgl�dem Boga, jak i dobroczynno�ci wzgl�dem ludzi ze swego narodu" (Dawne dzieje Izraela 12, 2, 5). Zmar� on oko�o 270 r. p.n.e. Wed�ug Flawiusza (tam�e, 12, 4, 10) inny arcykap�an imieniem Szymon, wnuk poprzedniego, zmar� oko�o 199 roku. Za uto�samieniem starszego z nich z ostatnim cz�owiekiem, kt�ry pami�ta� Wielkie Zgromadzenie przemawia fakt, �e jego w�a�nie wielki historyk nazywa Sprawiedliwym. Jednak�e w�wczas nale�a�oby przyj��, i� Zgromadzenie przesta�o funkcjonowa� oko�o 270 roku, co rodzi pewn� trudno�� chronologiczn�. Traktat Awot informuje nas bowiem, �e Antygon z Socho by� uczniem Szymona 4 Kenesset ha-gedola oraz soferim s� rzeczywi�cie zidentyfikowani w Tanchuma Beszallach, 7 16. Wed�ug tradycji Wielkie Zgromadzenie obejmowa�o stu dwudziestu cz�onk�w (Meg. 17 b). Inspiracj� dla tej liczby m�g� by� werset: �I postanowi� Dariusz powo�a� nad kr�lestwem stu dwudziestu satrap�w" (Dn 6, 1). Wst�p 13 Sprawiedliwego i �e �Jose b. Joezer5 i Jose b. Jochanan otrzymali od nich Tor�" (l, 4). A przecie� ci dwaj ostatni zmarli oko�o 160 roku, co daje zbyt d�ugi okres czasu, skoro fragment m�wi, �e obydwaj doktorzy byli uczniami Szymona i Antygona. By wype�ni� t� luk� chronologiczn�, sugerowano, i� wyra�enie �od nich" oznacza: od szeregu nast�puj�cych po nich doktor�w, kt�rych imiona nie zosta�y odnotowane6. Mo�liwe wszak�e, �e Wielkie Zgromadzenie przesta�o istnie� w po�owie lub pod koniec III wieku. Zast�pi�a je inna organizacja, znana jako sanhedriri''. Przej�a ona kierowanie sprawami spo�eczno�ci judejskiej. W li�cie Antiocha III do Ptolemeusza, zachowanym przez J�zefa Flawiusza, instytucja ta nazwana jest �senatem" (Dawne dzieje Izraela 12,3,3). Tradycja �ydowska przekazuje, �e by�o pi�� zugot (par) rabin�w, kt�re nast�powa�y po sobie. Ostatni� tak� par� tworzyli Hillel i Szammaj (zmarli oko�o 10 r. n.e.). Jeden z cz�onk�w pary by� nassi (ksi�ciem), czyli przewodnicz�cym, drugi za� ab bet din (ojcem trybuna�u), czyli wiceprzewodnicz�cym (Chag. 2, 2). Wsp�czesne badania historyczne prowadz� do odmiennych wniosk�w. Sanhedryn by� organem z�o�onym z kap�an�w i ludzi �wieckich, kt�rym przewodniczy� arcykap�an. W rozwa�aniach, jakie snuli na jego posiedzeniach, ju� na wczesnym etapie wyst�powa� mi�dzy nimi rozd�wi�k, w wyniku kt�rego wy�oni�y si� dwa odr�bne ugrupowania. Kap�ani zalecali polityk� kompromisu z my�l� hellenistyczn�, cho�by za cen� cz�ciowej nielojalno�ci w stosunku do Tory. Przeciwko nim wyst�powa� blok ludzi �wieckich, bezpo�rednich spadkobierc�w Ezdrasza, oraz soferim*, kt�rzy nieprzejednanie trwali na stanowisku bezkompromisowej wierno�ci zasadom Tory9. Na ich czele stali rabini znani z listy zugot (par). Roz�am' mi�dzy dwoma ugrupowaniami uleg� zatarciu podczas wojny machabejskiej, lecz wraz z wst�pieniem na tron Jana Hirkana (135-105 r. p.n.e.) zn�w powr�ci� i odt�d pog��bia� si� coraz bardziej, a� w ko�cu powsta�y dwie odr�bne sekty: saduceuszy i faryzeuszy. Spo�r�d dziel�cych je r�nic nale�y wymieni� jedn�, kt�rej znaczenie by�o ogromne dla ewolucji judaizmu. Oto jak o niej opowiada Flawiusz: �Faryzeusze przekazali ludowi pewne przepisy 5 Skr�t b. oznacza �syn" � od hebrajskiego ben lub aramejskiego bar. 6 Proponowano tak�e inn� teori�, wed�ug kt�rej chodzi�oby o Szymona Hasmonejczyka, za kt�rego czas�w, jak powiada l Mch 14, 28, zwo�ano �Wielkie Zgromadzenie kap�an�w, ludu, przyw�dc�w narodu i starszych kraju". Jednak�e ten Szymon zmar� na prze�omie 136-135 r. p.n.e., a zatem du�o p�niej po mistrzach, kt�rzy otrzymali Tor� od Szymona Sprawiedliwego! Je�li chodzi o ca�o�� zagadnienia, zob. G.-F. Moore, Judaism in the First Centuries of the Christian Era, t. Ill, 1930, s. 8 i nast. Wielkie Zgromadzenie, o kt�rym mowa, mog�o by� Wielkim Sanhedrynem, kt�ry zast�pi� kenesset ha-gedola. 1 Zhebraizowana forma greckiego wyrazu sunhedrion; po polsku Sanhedryn (przyp. t�um.). 8 Nowy Testament ci�gle wymienia razem soferim i faryzeuszy. 9 J�zef Flawiusz o�wiadcza, �e: �faryzeusze uwa�ani s� za najzr�czniejszych w dok�adnej interpretacji ich praw" (Wojna �ydowska 2, 8, 14). 14 Talmud zaczerpni�te z tradycji przodk�w, kt�re nie zosta�y zapisane w Prawach Moj�eszowych i / tego powodu odrzucaj� je saduceusze; ci bowiem uwa�aj�, �e prawomocne s� tylko te ustawy, kt�re zosta�y zapisane, natomiast nie trzeba przestrzega� ustaw pochodz�cych z tradycji poprzednich pokole�. Na tym tle dosz�o mi�dzy dwoma stronnictwami do dysput i powa�nych spor�w" (Dawne dzieje Izraela 13, 10, 6)10. Kontrowersje wok� wa�no�ci Tory ustnej sk�ania�y jej obro�c�w do skrupulatniejszego studiowania tekstu Pisma. Pragn�li bowiem wykaza�, �e Tora ustna stanowi integraln^ .cz�� Tory pisanej, �e jedna i druga pochodz� z tego samego �r�d�a. Rozwin�li zatem u�ywane wcze�niej metody egzegezy, aby udowodni�, i� tradycje odrzucone przez saduceuszy s� w istocie zawarte w samym Pi�cioksi�gu. Obja�nienia Tory wchodz� odt�d w now� faz� rozwoju i doprowadz� bezpo�rednio do powstania Talmudu. 2. MISZNA Wynalezienie nowych metod interpretacji czyni�o z Tory prawdziw� nauk� i odt�d autorytatywne sta�y si� wyst�pienia jedynie tych ludzi, kt�rzy posiadali nale�yte kompetencje do wyk�adania jej tekstu. Nadano im miano tannaim, czyli nauczyciele. Tak nazywano rabin�w a� do chwili, gdy uko�czono kodyfikacj� prawa w Misznie. Pionierem, kt�ry wywar� g��boki wp�yw na ich dzie�o, by� Hillel. Urodzi� si� w Babilonii, a poprzez matk� pochodzi�, jak g�osi tradycja, od Dawida. Przeni�s� si� do Judei, gdzie przez blisko czterdzie�ci lat uwa�ano go za jednego z najwi�kszych przyw�dc�w spo�eczno�ci. Hillel reprezentowa� typowo faryzejski punkt widzenia. Uwa�a�, �e �ycia, poddanego tak zmiennym warunkom, nie spos�b wcisn�� w sztywne ramy nienaruszalnego kodu pisemnego; wolno�� interpretacji dopuszczaln� przez prawo ustne uzna� za bezcenne narz�dzie, dzi�ki kt�remu Tor� mo�na zaadaptowa� do najr�niejszych okoliczno�ci. Metod� Hillela doskonale ilustruje przepis zawarty w Ksi�dze Powt�rzonego Prawa 15, 1-2: �Po up�ywie siedmiu lat zarz�dzisz umorzenie d�ug�w. Taki za� jest spos�b: ka�dy wierzyciel umorzy po�yczk�, kt�rej udzieli� bli�niemu". Innymi s�owy, je�li d�ug nie zosta� sp�acony do roku szabatowego, nie mo�na by�o si� on wi�cej dopomina�. W istocie ten nakaz Pisma odnosi si� do aktu dobroczynno�ci, jakiego Izraelita winien dokona� wobec swego nieszcz�snego rodaka; nie dotyczy za� d�ugu zaci�gni�tego w normalnym trybie prowadzenia interes�w. T�em socjologicznym powy�szego nakazu by�o spo�ecze�stwo z�o�one z drobnych dzier�awc�w, utrzymuj�cych si� z plon�w swoich poletek. Wydanie polskie: Warszawa 1993, t�um. Z. Kubiak i J. Rado�ycki. Wst�p 15 Natomiast gdy sytuacja uleg�a zmianie i znaczna cz�� ludno�ci zacz�a zarabia� na �ycie dzi�ki pracy w handlu, biblijny przepis sta� si� powodem powa�nego zamieszania. Ludzie musieli obawia� si� udzielania po�yczek, skoro nie wolno im by�o domaga� si� zwrotu po nadej�ciu roku umorzenia, co niew�tpliwie powodowa�o du�e utrudnienia. Z saducejskiego punktu widzenia nie by�o na to �adnej rady. Prawo jest prawem, nale�y go przestrzega�. Hillel nie zgadza� si� z takim stanowiskiem. Twierdzi�, i� nale�y starannie zbada� tekst, aby znale�� wyj�cie z trudnej sytuacji. Wychodz�c z za�o�enia, �e Tora nie zawiera zb�dnych s��w, zwraca� uwag� na zdanie: �Co masz u twego brata, twoja r�ka umorzy" (tam�e, 3). Pozornie jest to niepotrzebne powt�rzenie ko�ca drugiego wersetu: �Nie b�dzie jej [po�yczki] �ci�ga� od swego bli�niego i brata"? Tak by� nie mo�e, albowiem Tora nie zawiera zb�dnych informacji. A zatem s�owa: �Co masz u twego brata" zamieszczono tu, by wykluczy� pewn� hipotez�, mianowicie przypadek, gdy �to, co masz" nie znajduje si� w r�kach d�u�nika. Rozumuj�c w ten spos�b Hillel wysnu� wniosek, �e je�li wierzyciel przedstawia trybuna�owi podpisany dokument, na podstawie kt�rego d�ug zosta� zaci�gni�ty, b�dzie mia� prawo ��da� jego sp�aty nawet po up�ywie roku szabatowego. Obecnie sk�onni jeste�my uzna� powy�szy wyw�d za kazuistyk�, jednak�e w istocie chodzi�o o nader szlachetne pobudki: Tora mia�a by� praktycznym przewodnikiem �ycia, aktualnym na wieki. Je�li pozostanie otwarta na nowe interpretacje, odpowiadaj�ce wymogom poszczeg�lnych epok, nigdy si� nie zestarzeje i nie zdezaktualizuje. Hillel by� za�o�ycielem szko�y tannaim (tanait�w). Wsp�czesny mu Szammaj r�wnie� utworzy� w�asn� szko�� i przez pierwszych siedemdziesi�t lat I w. n.e. my�l obowi�zuj�ca w ko�ach faryzejskich opiera�a si� g��wnie na naukach tych dw�ch mistrz�w oraz ich uczni�w. Og�lnie rzecz bior�c, zwolennicy Hillela interpretowali prawo dosy� swobodnie, podczas gdy wychowankowie Szam-maja zajmowali stanowisko bardziej rygorystyczne. Talmud odnotowuje ponad trzysta zasadniczych kwestii, w kt�rych r�ni�y si� obydwie szko�y. W ko�cu przewag� zyska�y nauki Hillela. Za�o�enie szko�y wymaga�o umiej�tno�ci systematycznego przedstawienia przedmiotu studi�w. Nie nale�y zapomina�, �e na Wschodzie pami�� ludzka by�a i jest o wiele lepiej rozwini�ta ni� na Zachodzie. Zasoby wiedzy czerpano nie z ksi��ek, lecz z ustnego przekazu nauczycieli. Hillel uzna� wi�c za stosowne zbada� regu�y egzegezy, przekazane mu przez wcze�niejsze pokolenia, i poleca� swym uczniom jedynie te, kt�re uwa�a� za logiczne i aktualne. Zaakceptowa� siedem takich zasad, kt�re zyska�y powszechn� aprobat�, a w p�niejszym okresie dodano do nich jeszcze kilka dodatkowych. Hillel musia� poza tym uporz�dkowa� ogromne ilo�ci przekazanych przez tradycj� materia��w pod k�tem ich praktycznej u�yteczno�ci w nauczaniu. Dokonana przez niego systematyzacja przetrwa�a w tradycji ustnej i mo�na j� �mia�o uzna� za pierwsz� wersj� Miszny. 16 Talmud Nast�pna godna uwagi posta� to Jochanan b. Zakkaj, najm�odszy i najwybitniejszy ucze� Hillela, kt�rego mistrz tu� przed �mierci� nazwa� �ojcem m�dro�ci i ojcem pokole� (przysz�ych m�drc�w)" (Ned. 39 b). By� on wybitnym autorytetem w czasach zburzenia �wi�tyni przez Tytusa. Przewiduj�c kl�sk� �yd�w w starciu z Rzymem, nalega� na utrzymanie pokoju, gdy� sprawa przetrwania judaizmu znaczy�a dla� wi�cej ni� niepodleg�o�� narodowa. Gdy odrzucono jego rady, stara� si� zapobiec przynajmniej unicestwieniu spo�eczno�ci po tym, jak znikn�o pa�stwo i �wi�tynia. Wie�� g�osi, �e aby wydosta� si� z obl�onego miasta, kt�rego*bram pilnie strzegli �ydowscy zeloci, pu�ci� plotk� o swojej chorobie, a nast�pnie o �mierci. Zaufani ludzie wynie�li go w trumnie za mury Jerozolimy, gdzie rzekomo mia� zosta� pochowany. Jedynie powszechny szacunek dla jego osoby spowodowa�, �e stra�nicy nie pchn�li go w��czni�, co zwykli byli czyni� dla upewnienia si�, �e nikt �ywy nie przekroczy bram miasta. Uda� si� w�wczas do obozu rzymskiego, uzyska� zgod� na pos�uchanie u Wespazjana i przedstawi� mu nast�puj�c� pro�b�: �Daj mi Jawne11 i jego m�drc�w" (Git. 56 b). Cesarz odpowiedzia� przychylnie i dotrzyma� s�owa � miejscowo�� ta nie dozna�a najmniejszej szkody. Jochanan osiad� w niej po sko�czonej wojnie, za� jego szko�a, wcze�niej ma�o znacz�ca, sta�a si� g��wnym o�rodkiem �ydowskiej my�li. Jawne, dok�d przeni�s� si� tak�e Sanhedryn po utracie siedziby w �wi�tym Mie�cie, zacz�o pe�ni� rol� nowej stolicy. Tak wi�c zapobiegliwo�� Jochanana spowodowa�a, �e przynajmniej Tora ocala�a w narodowej katastrofie, a dzi�ki temu pokonany nar�d przetrwa�. Zanim dosz�o do katastrofy, Jochanan by� g��wnym przeciwnikiem saducej-skiego sposobu podej�cia do Tory. Motywowa� jego niew�a�ciwo�� wzgl�dami rozumowymi. Dalsze wydarzenia mia�y wykaza� w spos�b jeszcze bardziej przekonuj�cy s�abo�� pozycji saduceuszy, a zarazem si�� faryzeizmu. Dla saduceuszy judaizm stanowi� system niezmienny, ezoteryczny, raz na zawsze ustalony przez pisemny kodeks Pi�cioksi�gu, a ponadto nieod��cznie zwi�zany z rytua�em �wi�tynnym. W rezultacie, gdy sanktuarium przesta�o istnie�, saduceusze znikn�li wkr�tce po nim. Natomiast s�uszno�� faryzejskiej teorii Tory ustnej w epoce kryzysu zyska�a potwierdzenie. Niew�tpliwie dzi�ki niej przetrwa�a narodowa religia, kt�r� adaptowano do nowych warunk�w, jakie wtedy zaistnia�y. Do tego zwyci�stwa najwi�cej przyczyni� si� Jochanan b. Zakkaj. W szkole w Jawne przekazywa� uczniom nauki, kt�re pobiera� ongi� od swego mistrza, oni za� z kolei kszta�cili nast�pne pokolenie. W ten spos�b wyku� nowe ogniwo w �a�cuchu tradycyjnej wiedzy �ydowskiej. Przenosz�c si� wprz�d o jedno pokolenie, znajdujemy si� w pocz�tkach drugiego wieku. Na pierwszy plan wysuwaj� si� w�wczas dwie postacie: przede " Jawne (lub Jabne) wymienione jest jako miasto filisty�skie w 2 Krn 26, 6. Po grecku nazywa�o si� Jamnia. Le�a�o niedaleko wybrze�a, w po�udniowej Palestynie. Wst�p 17 wszystkim Iszmael b. Elisza, za�o�yciel nowej szko�y, kt�ry zgin�� jako m�czennik podczas prze�ladowa� ze strony Hadriana. Specjalizowa� si� w naukowych studiach nad prawem �ydowskim, zwi�kszy� liczb� siedmiu regu� Hillela do trzynastu, kt�re powszechnie uznano za obowi�zuj�ce zasady interpretacji. Jego najwi�kszym osi�gni�ciem by�a pr�ba zestawienia ogromnego zbioru decyzji prawnych z tekstami biblijnymi, na kt�rych zosta�y oparte. Elisza napisa� tak�e komentarz do praw zawartych w czterech ostatnich ksi�gach Pi�cioksi�gu. Jednak�e z tego ogromnego dzie�a zachowa�a si� jedynie skromna cz�� dotycz�ca Ksi�gi Wyj�cia, zaczynaj�ca si� od XII rozdzia�u, zreszt� w p�nej wersji redakcyjnej. Jest to traktat znany pod nazw� Mechilta (dos�. miara)12. Warto r�wnie� wspomnie� o tym, �e jego prace nad trzema ostatnimi ksi�gami Pi�cioksi�gu stanowi�y podstaw� dla analogicznych komentarzy, kt�re p�niej zosta�y w��czone do Miszny. S� to: Sifra13, komentarz do Ksi�gi Kap�a�skiej, wydany przez Chijj� b. Abba, dzia�aj�cego w pierwszej po�owie III wieku, oraz Sifre14 do Ksi�gi Liczb i Powt�rzonego Prawa, kt�ry tworzy jedn� ca�o��, cho� pocz�tkowo by� niew�tpliwie zredagowany w dw�ch oddzielnych cz�ciach. Komentarz do Ksi�gi Liczb pochodzi prawdopodobnie z tego samego okresu co Sifra, za� komentarz do Ksi�gi Powt�rzonego Prawa jest nieco p�niejszy. Wp�yw zar�wno na Sifra, jak i na Sifre wywar� inny znamienity doktor, Akiwa b. Josef, kt�ry zgin�� �mierci� m�czennika, zamordowany przez Rzymian w 132 r. Rozwin�� on w ca�ej pe�ni nauk� midraszu. Uwa�a�, �e w Pi�mie nie ma ani jednej litery, kt�ra nie mia�aby �ci�le okre�lonego znaczenia, i dowodzi� tego mistrzowsko w swych interpretacjach. Dzi�ki jego metodzie egzegezy wszystkie tradycyjne praktyki zosta�y bezpo�rednio powi�zane z kodeksem pisanym, w taki czy inny spos�b odnajduj�c w Pi�mie swe autorytatywne uzasadnienie. Akiwa by� przede wszystkim egzeget� i nauczycielem, a ponadto dokona� ogromnego dzie�a systematyzacji materia��w. Powiedziano o nim, �e w�o�y� Tor� w �ci�g pier�cieni" (ARN 18), przez co nale�y rozumie�, �e zestawi� i por�wna� niezliczon� ilo�� ustale� prawnych gromadzonych a� do jego czas�w i u�o�y� z nich uporz�dkowan� ca�o��. Mo�na rzec, �e spe�ni� rol� architekta, opracowa� bowiem plan Miszny, kt�ry zrealizowano sto lat po nim. Gdyby nie jego pionierska praca, Talmud nigdy nie ujrza�by �wiat�a dziennego. Uczniowie Akiwy pod��ali wyznaczonym przez niego szlakiem i w nast�pnych pokoleniach wywierali dominuj�cy wp�yw na studia nad Tor�. Za najwa�niejszego spo�r�d 12 Cytaty z Mechilty w niniejszej ksi��ce podane s� wg wydania M. Friedmanna z 1870 r. 13 Dos�. �ksi�ga", skr�t od Sifra d'be raw, �ksi�ga domu pana", czyli ksi�ga szko�y. Do tej pory nie opublikowano jej wydania krytycznego. 14 �Ksi�gi" � prawdopodobnie skr�t analogiczny do poprzedniego. W niniejszej ksi��ce korzystamy z krytycznego wydania M. Friedmanna z 1864 r. 18 Talmud nich nale�y uzna� Meira, poniewa� by� on odpowiedzialny za wydanie Miszny, kt�re Juda ha-Nassi przyj�� za podstaw� swej kodyfikacji. Talmud odnotowuje, �e �kiedy umar� Akiwa, Juda ju� si� urodzi�" (Kid. 72 b). Stwierdzenie to niezupe�nie zgadza si� z prawd� historyczn�, gdy� Juda urodzi� si� w 135 r. Talmud chcia� najwyra�niej po��czy� w ten spos�b dwie wa�ne dla �ydowskiej literatury postacie. Co zacz�� Akiwa, doprowadzi� do ko�ca Juda. Jeden, jak ju� powiedziano, by� architektem, drugi okaza� si� konstruktorem. Juda, syn s�ynnego doktora Szymona b. Gamaliela II, nale�a� do zamo�nej i wp�ywowej rodziny. Otrzyma� liberalne wykszta�cenie, co oznacza�o m.in. �e zna� j�zyk grecki i przyja�ni� si� z wieloma osobami nale��cymi do rzymskiej arystokracji. Erudycja w po��czeniu z wysok� pozycj� spo�eczn� zapewnia�a mu ogromny autorytet w�r�d �yd�w w Palestynie. Przez ponad pi��dziesi�t lat, a� do swej �mierci w roku 219 lub 220, pe�ni� funkcj� nassiego (ksi�cia, patriarchy), co oznacza, �e by� oficjalnie uznanym przyw�dc� spo�eczno�ci �ydowskiej. Wielkim dzie�em jego �ycia by�a kompilacja praw �ydowskich w zbiorze zatytu�owanym Miszna. Nazwa ta pochodzi od rdzenia szana � �powtarza�" i oznacza nauki przekazywane ustnie, wpajane przez powtarzanie. Rzeczownik miszna stanowi przeciwie�stwo poj�cia mikra, okre�laj�cego �tekst (Pisma) do czytania", odnosi si� zatem do kodyfikacji Tory ustnej w odr�nieniu od Tory pisanej, tj. Pi�cioksi�gu. Judzie uda�o si� ustanowi� kodeks, kt�ry zaaprobowa�y wszystkie szko�y w Palestynie i Babilonii, a tym samym wyrugowa� inne zbiory praw zebrane przez r�nych rabin�w na u�ytek poszczeg�lnych akademii. Stworzy� jednolity podr�cznik � podstaw� p�niejszych studi�w i dyskusji. J�zykiem Miszny jest charakterystyczny dla tamtej epoki wariant hebrajskiego, r�ni�cy si� od hebrajszczyzny biblijnej. Cechuje go uproszczenie regu� gramatycznych oraz liczne zapo�yczenia z greki i �aciny. J�zyk ten, wyr�niaj�cy si� elegancj� wyra�e�, a zarazem brakiem wszelkich literackich ozdobnik�w, doskonale nadaje si� do opisu poruszanych w Misznie temat�w. Ju� od czas�w �redniowiecza uczeni zastanawiali si�, czy Juda spisa� sw� Miszn�, czy te� przekazywano j� przez jaki� czas ustnie po jego �mierci. Dyskusje trwaj� nadal, lecz coraz bardziej przewa�a pogl�d, �e oryginalny kodeks zredagowany zosta� w formie pisemnej. Miszna dzieli si� na sze�� cz�ci � sedarim (porz�dk�w). Ka�da cz�� obejmuje kilkana�cie massichtot (traktat�w), w sumie jest ich sze��dziesi�t trzy. Traktaty sk�adaj� si� z rozdzia��w podzielonych na paragrafy. Liczba wszystkich rozdzia��w wynosi pi��set dwadzie�cia15. 15 Lub pi��set dwadzie�cia cztery, je�li wliczymy rozdzia� 6. traktatu Awot, kt�ry jest p�niejszym dopiskiem. Przy cytatach z Miszny podajemy w nawiasie tytu� traktatu, numer rozdzia�u i paragrafu (np.: Ber. 3, 2). Wst�p 19 Oto uk�ad i tre�� Miszny: Seder (traktat) I; Zeraim (nasiona) 1. Berachot � �b�ogos�awie�stwa" (Ber. 9 P B)16. Przepisy dotycz�ce liturgii. 2. Pea � �skraj" (Pea 8 P). Zagadnienia prawne dotycz�ce �skraju p�l" (Kp� 19, 9). 3. Demaj� �w�tpliwe" (Demaj l P). O zbo�u i innych produktach nabytych od osoby podejrzanej o niezap�acenie dziesi�ciny kap�anom. 3. Kilajim � �dwojako��" (Kilajim 9 P). O mieszaniu nasion, ��czeniu zwierz�t itd. zabronionym w Kp� 19, 19. 4. Szewiit � �si�dmy" (Szewiit 10 P). Prawo dotycz�ce roku szabatowego (Wj 23, 11; Kp� 25, 2 i nast.; Pwt 15, l i nast.). 5. Terumot � �dary, ofiary" (Terumot 11 P). Prawa dotycz�ce �wiadcze� na rzecz lewit�w i kap�an�w (Lb 18, 8 i nast.). 6. Maaserot � �dziesi�ciny" (Maaserot 5 P). Prawo sk�adania dziesi�ciny nale�nej lewitom (Lb 18, 21 i nast.). 7. Maaser szeni � �druga dziesi�cina" (Maaser szeni 5 P). Rozporz�dzenia oparte na fragmencie Pwt 14, 22 i nast. 8. Challa � �ciasto" (Challa 4 P). O cz�ci ciasta nale�nej kap�anom wed�ug Lb 15, 21. 9. Orla � �napletek" (Orla 3 P). Zarz�dzenia dotycz�ce owoc�w w ci�gu czterech pierwszych lat od chwili zasadzenia drzewa (Kp� 19, 23 i nast.). 10. Bikkurim � �pierwociny" (Bikkurim 3 P). O pierwocinach sk�adanych w �wi�tyni (Pwt 26, l i nast.). Seder II; Moed (�wi�to) 1. Szabbat � �szabat" (Szab. 24 P B). O pracach zakazanych podczas szabatu. 2. Eruwin � �mieszania" (Eruw. 10 P B). Zagadnienia praktyczne wynikaj�ce z prawa szabatowego: o granicach, kt�rych nie wolno przekracza� w dzie� szabatu, i o tym, jak mo�na je rozci�gn��. 3. Pesachim � �Pascha" (Pes. 10 P B). O obchodzeniu �wi�ta Paschy. 4. Szekalim � �sykle" (Szek. 10 P B). O rocznym podatku sk�adanym na rzecz �wi�tyni (Wj 30, 12 i nast.). 5. Joma � �dzie�" (Joma 8 P B). Rytua� Dnia Pojednania (Kp� 16). 16 W nawiasach podano skr�t nazwy traktatu, u�ywany po przytaczanych cytatach, oraz ilo�� rozdzia��w w nim zawartych. Litery P i B oznaczaj�, �e do danego traktatu istnieje Gemara (uzupe�nienie, komentarz) w Talmudzie palesty�skim (jerozolimskim) � P � lub w Talmudzie babilo�skim � B. 20 Talmud 6. Sukka � �sza�as" (Suk. 5 P B). Obchodzenie �wi�ta Sza�as�w (Kp� 23, 34 i nast.). 7. Beca � �jajko"; lub Jom tow � ��wi�to" (Beca 5 P B). O pracach dozwolonych i zakazanych podczas dni �wi�tecznych. 8. Rosz ha-Szana � �Nowy Rok" (R. h. 4 P B). Obchodzenie �wi�ta rozpoczynaj�cego nowy rok. 9. Taanit � �post" (Taan. 4 P B). Oficjalne posty. 10. Megilla � �zw�j" (Meg. 4 P B). O publicznym czytaniu Ksi�gi Estery podczas �wi�ta Purim (Est 9,*"28). 11. Moedkatan � �ma�e �wi�to" (M. k.3P B). Okres mi�dzy �wi�tem Paschy a �wi�tem Sza�as�w. 12. Chagiga � �uroczysto�� �wi�teczna" (Chag. 3 P B). Ofiary sk�adane podczas trzech dorocznych pielgrzymek (Pwt 16, 16 i nast.). Seder III; Naszim (kobiety) 1. Jewamot � �bratowa" (Jew. 16 P B). Prawo dotycz�ce po�lubienia bezdzietnej szwagierki (Pwt 25, 5 i nast.). Stopie� pokrewie�stwa wykluczaj�cy ma��e�stwo (Kp� 18). 2. Ketuwot � �kontrakty ma��e�skie" (Ket. 13 P B). O posagu i o kontrakcie �lubnym. 3. Nedarim � ��lubowania" (Ned. 11 P B). O sk�adaniu �lub�w i o zwolnieniu z przysi�g, zw�aszcza w przypadku kobiet (Lb 30, 3 i nast.). 4. Nazir � �nazirejczyk (po�wi�caj�cy si� Bogu)" (Naz. 9 P B). O �lubach nazireatu (Lb 6). 5. Sota � �kobieta podejrzana o cudzo��stwo" (Sot. 9 P B). O kobiecie podejrzanej o niewierno�� (Lb 5, 12 i nast.). 6. Gittin � �rozwody" (Git. 9 P B). O warunkach rozwi�zania ma��e�stwa (Pwt 24, l i nast.). 7. Kidduszin � �za�lubiny" (Kid. 4 P B). O zawieraniu ma��e�stwa. Seder IV; Nezikin (szkody) 1. Bawa kamma � �pierwsza brama" (B. k. 10 P B). O szkodach materialnych i krzywdach wyrz�dzonych ludziom. 2. Bawa meci'a � ��rodkowa brama" (B. m. 10 P B). O ruchomo�ciach, dzier�awie, sprzeda�y, wynajmie. 3. Bawa batra � �ostatnia brama" (B. b. 10 P B). O nieruchomo�ciach i prawie spadkowym. 4. Sanhedrin � �Sanhedryn" (Sanh. 11 P B). O s�dach, ich funkcjonowaniu i o wymierzaniu kary �mierci. 5. Makkot � �uderzenia, ciosy" (Mak. 3 P B). O karach za krzywoprzysi�- Wst�p 21 stwo; o miastach ucieczki (Lb 35,10 i nast.); o przest�pstwach karanych ch�ost�. 6. Szewuot � �przysi�gi" (Szewuot 8 P B). O przysi�gach osobistych i przysi�gach sk�adanych w s�dzie. 7. Edujot � ��wiadectwa, zeznania" (Eduj. 8). Zbi�r �wiadectw rabin�w na temat decyzji wydanych przez dawniejszych mistrz�w. 8. Awoda zara � �ba�wochwalstwo" (A. z. P B). O poga�skich kultach i rytua�ach. 9. Pirke Awot � �rozdzia�y Ojc�w" (Awot 5). Traktat moralny obejmuj�cy ulubione sentencje tannaim. Istnieje te� dodatek zatytu�owany �Rozdzia� r. Meira o nabyciu Tory". 10. Horajot � �pouczenia, rozstrzygni�cia" (Hor. 3 P B). O grzechach pope�nionych nierozwa�nie wskutek b��dnego pouczenia uzyskanego od religijnego autorytetu. Seder V; Kodaszim (�wi�to�ci) 1. Zewachim � �ofiary ze zwierz�t" (Zew. 14 B). O obrz�dku ofiarniczym w �wi�tyni. 2. Menachot � �ofiary z pokarm�w" (Men. 13 B). O ofiarach z pokarm�w i p�yn�w (Kp�). 3. Chullin � �rzeczy powszednie" (Chul. 12 B). O zabijaniu zwierz�t oraz o przepisach okre�laj�cych rytualn� przydatno�� pokarm�w. 4. Bechorot � �pierworodne" (Bech. 9 B). O pierworodnych synach oraz pierworodnych zwierz�tach (Wj 13, 12 i nast.; Lb 18, 15 i nast.). 5. Arachin � �warto�ci, ceny" (Arach. 9 B). O r�wnowarto�ci op�at wnoszonych za osoby oraz przedmioty po�wi�cone �wi�tyni (Kp� 27). 6. Temura � �zamiana" (Tem. l B). O mo�liwo�ciach zamiany zwierz�t przeznaczonych na ofiar� (Kp� 27, 10 i 33). 7. Keritot � �wyci�cia" (Ker. 6 B). O grzechach zas�uguj�cych na tzw. �kar� wyt�pienia" (zob. Wj 12, 15). 8. Meila � �sprzeniewierzenie" (Meila 6 B). O bezczeszczeniu przedmiot�w stanowi�cych mienie �wi�tyni. 9. Tamid� �zawsze" (Tamidl B). Opis codziennego rytua�u odprawianego w �wi�tyni. 10. Middot � �miary" (Middot 5). O wymiarach i wyposa�eniu �wi�tyni. 11. Kinnim � �gniazda" (Kinnim 3). O ofiarach z ptak�w (Kp� l, 14; 5, 7; 12, 8). Seder VI; Tohorot (rzeczy czyste) 1. Kelim � �naczynia" (Kelim 30). O rytualnie nieczystych naczyniach i sprz�tach (Kp� 11, 33 i nast.). 22 Talmud 2. Ohalot � �namioty" (Ohalot 18). O nieczysto�ci spowodowanej kontaktem z cia�em zmar�ego (Lb 19, 14 i nast.). 3. Negaim � �plagi" (Negaim 14). O prawach dotycz�cych tr�du (Kp� 13 i nast.). 4. Para � �krowa" (Para 12). Rozporz�dzenia dotycz�ce czerwonej ja��wki (Lb 19). 5. Tohorot � �rzeczy czyste" (Tohorot 10). Eufemizm na okre�lenie nieczysto�ci trwaj�cych a� do zachodu s�o�ca (Kp� 11, 24 i nast.). 6. Mikwaot � �k�piele" (Mikwaot 10). O konieczno�ci korzystania z basen�w do rytualnego oczyszczenia (Kp� 15, 11 i nast.). 7. Nidda � �nieczysto�� z powodu miesi�czki" (Nid. 10 P B). O przepisach podanych w Kp� 12; 15, 19 i nast. 8. Machszirin � �przygotowania" (Machszirin 6). O p�ynach powoduj�cych nieczysto�� (Kp� 11, 34 i 37 oraz nast.). 9. Zawim � �cierpi�ce na up�awy" (Zawim 5). O nieczysto�ci spowodowanej wszelkiego rodzaju up�awami (Kp� 15, 2 i nast.). 10. Tewul jom � �zanurzenie za dnia" (Tewul jom 4). O osobach, kt�re odprawi�y rytualn� k�piel, lecz pozostaj� nieczyste do zachodu s�o�ca. 11. Jadaim � �r�ce" (Jad. 4). O nieczysto�ci r�k i ich oczyszczeniu. 12. Ukcin � �szypu�ki" (Ukc. 3). O szypu�kach i �upinach owoc�w powoduj�cych nieczysto��. Apokryficzne traktaty powsta�e p�niej ni� Miszna: Awot d'rabbi Natan (ARN 41). Rozszerzenie Pirke Awot. Soferim � �pisarze" (Sof. 21). Regu�y obowi�zuj�ce przy przepisywaniu zwoj�w Tory do u�ytku synagogalnego oraz inne zagadnienia liturgiczne. Ewel rabbati � �wielka �a�oba", cz�ciej zwany eufemistycznie Semachot � �rado�ci" (Sem. 14). Przepisy dotycz�ce obrz�d�w pogrzebowych oraz �a�oby. Kalia � ,narzeczona" (Kalia). Kr�tki, obejmuj�cy jeden rozdzia�, traktat o czysto�ci. Derech erec rabba � �wielki traktat o post�powaniu" (Derech erec rabba 11). O zakazanych ma��e�stwach i o post�powaniu moralnym. Derech erec �uta � �ma�y traktat o zachowaniu" (Derech erec �uta 10). Zbi�r zasad dobrego post�powania. Perek szalom � �rozdzia� o pokoju". Gerim � �nawr�ceni" (Gerim 4). O zasadach przechodzenia na judaizm. Kutim � �Samarytanie" (Kutim 2). O praktykach Samarytan w powi�zaniu z prawem �ydowskim. Awadim � �niewolnicy" (Awadim 3). O niewolnikach hebrajskich. Nale�y jeszcze wspomnie� o czterech kr�tkich traktatach, opublikowanych Wst�p 23 (wraz z trzema ostatnimi z powy�szej listy) w roku 1851 przez R. Kirchheima: Sefer Tora � �zw�j Tory". Mezuza � �znak umieszczany na framudze drzwi" (Pwt 6, 9). Tefillin � �filakterie". Cicit � �fr�dzle" (Lb 15, 38). Do naszych czas�w dotrwa�o tak�e inne dzie�o, bardzo podobne do Miszny. Chodzi o Tosift� (�dodatek"), kt�ra obejmuje systematycznie u�o�ony zbi�r praw. Wprawdzie pod wieloma wzgl�dami przypomina ona Miszn�, lecz zawiera r�wnie� sporo dodatkowych materia��w. Styl Tosifty jest bardziej rozwlek�y ni� w tekstach Judy ha-Nassiego; wywody cz�ste bywaj� wspierane cytatami dowodowymi, podczas gdy w Misznie s� one regularnie pomijane. Do tej pory nie zdo�ano dok�adnie ustali� zwi�zku owego �dodatku" z oficjalnym kodeksem ani precyzyjnie okre�li� jego autorstwa. Obecnie panuje przekonanie, �e tw�rcami zasadniczej cz�ci Tosifty byli dwaj rabini z II wieku o imionach Rabba i Oszaja, natomiast w swej obecnej formie dzie�o zosta�o prawdopodobnie zredagowane dopiero w V wieku17. 3. GEMARA I MIDRASZE Przygotowuj�c Miszn� Juda ha-Nassi nie zamierza� ustanawia� prawa. By�oby to sprzeczne z duchem nauczania rabin�w i podstawow� zasad� Tory ustnej. Pragn�� jedynie u�atwi� studiowanie prawa. Dlatego te� odnotowa� przeciwstawne opinie rozmaitych autorytet�w wskazuj�c, w jakich wypadkach uda�o im si� doj�� do zgodnej decyzji. Jego kodeks nie po�o�y� wi�c kresu badaniom, lecz zach�ca� do dalszych studi�w. Miszna sta�a si� dla szk� tym podr�cznikiem, kt�rego tak bardzo potrzebowano. Gdy tylko wszed� on w obieg, poszerzy�y si� i pog��bi�y studia nad Tor�. Odt�d z najwi�ksz� skrupulatno�ci� studiowano ka�de zdanie, aby zbada� jego warto��, znaczenie i zasi�g. Autor nie wyczerpa� bynajmniej w swym zbiorze wszystkich dost�pnych materia��w, tote� doktorzy ustnie b�d� pisemnie przekazywali dalej niezliczon� ilo�� opinii prawnych, kt�re nie zosta�y uwzgl�dnione w Misznie. Ka�demu pomini�temu w niej stwierdzeniu nadano nazw� barajta � �to, co pozosta�o na zewn�trz". Dyskusje nad poszczeg�lnymi paragrafami Miszny cz�stokro� by�y poprzedzone przytoczeniem barajty, kt�ra zajmowa�a inne stanowisko w rozwa�anej kwestii; nast�pnie z niezwyk�� zr�czno�ci� usi�owano zharmonizowa� obydwie opinie. Przez d�ugie wieki studia �yd�w polega�y przede wszystkim, je�li nie 17 Autorytatywnym wydaniem Tosifty jest edycja M. S. Zuckermandela z 1881 r. 24 Talmud wy��cznie, na zapoznawaniu si� z Miszn� i komentarzami, jakie z wolna wok� niej narasta�y. Komentarze te maj� nazw� Gemara (dos�. uzupe�nienie), gdy� uzupe�niaj� Miszn�. Ludzi, kt�rzy je uk�adali, zwano amoraim (m�wcami,