S�OWNIK DO PAMI�TNIK�W O WOJNIE GALLIJSKIEJ OPRACOWA� KONSTANTY D�BROWSKI Z LICZNYMI RYSUNKAMI WYDAWNICTWO M. ARCTA W WARSZAWIE POZNA� = LW�W = R�WNE = LUBLIN = ��D� = WILNO PRZEDMOWA. DRUKARNIA M. ARCTA W WARSZAWIE, NOWY-�WIAT 41, Cezar ze wszech miar s�usznie postawiony zosta� na czele autor�w rzymskich, przeznaczonych do czytania z uczniami w szkole. Styl pami�tnik�w jego jest prosty i jasny, nie razi przesadn� ozdobno�ci�; j�zyk czysty, wytworny, wyrobiony pod wzgl�dem literackim, wolny od archaizm�w, a zarazem o tyle odbiega od mowy potocznej Rzymian, �e jest przyst�pny i �atwo zrozumia�y dla obcego czytelnika; wreszcie spos�b opowiadania swobodny, potoczysty, �ywy i zajmuj�cy poci�ga i porywa m�odocianego czytelnika. Lecz dzie�o Cezara dostaje si� do r�k ucznia, przewa�nie za ma�o jeszcze przygotowanego do czytania autora. Pozna� on do pewnego stopnia j�zyk ze strony formalnej: przeszed�, wprawdzie niezupe�nie dostatecznie, gramatyk� i g��wne zasady sk�adni �aci�skiej; lecz zas�b wyraz�w ma zbyt szczup�y, z u�yciem s�ownika jest nieobeznany, ducha j�zyka jeszcze nie odczuwa. "Wszystko to ma dopiero zdoby� 'przy czytaniu autora. Trudno�ci, jakie go tu czekaj�, �atwo pokonywa z pomoc� nauczyciela, ale pomoc ta nie mo�e mu towarzyszy� nieodst�pnie, nie � nauczy�by si� bowiem nigdy pracowa� samodzielnie. Prac� samodzieln� u�atwi� mo�e s�ownik specjalny; s�ownik taki do Cezara, ale tylko do Cezara, jest konieczny. To te� w. literaturach obcych nie brak tego rodzaju s�ownik�w, starannie opracowanych i obejmuj�cych wszelkie niezb�dne wiadomo�ci w formie dok�adnej, jasnej i przyst�pnej. W naszej literaturze szkolnej nie mamy takiego podr�cznika, przeto ucze� �atwo zniech�ca si� wobec trudno�ci, traci wiar� we w�asne si�y, a wyrzekaj�c si� wszelkiej samodzielno�ci w pracy, ucieka si� do pomocy tak zwanych kluczy i gotowych przek�ad�w, najcz�ciej bardzo lichych. Dobry przek�ad by�by nawet po��dany w r�kach ucznia, rozumnie pracuj�cego, wskazywa�by mu bowiem stopie� doskona�o�ci, do jakiej ma zmierza� w swojem t�umaczeniu; lecz co do kluczy wszelkiego rodzaju, to wiadomo, �e one, podaj�c uczniowi na wszystko, a� do najdrobniejszych * szczeg��w, gotowe wyrazy, nie tylko pozbawiaj� go mo�no�ci zdobycia wprawy w pos�ugiwaniu si� s�ownikiem, lecz co wa�niejsza usuwaj� potrzeb� my�lenia i zabijaj� wszelk� samodzielno��. Nauka w tych warunkach staje si� ma�o po�yteczn�, a wyniki zbyt nik�e w stosunku do nak�adu czasu i pracy. Aby przyj�� z pomoc� uczniom szk� naszych i u�atwi� im samodzieln� prac�, postanowi�em uczyni� pr�b� s�ownika, specjalnie zastosowanego do pami�tnika o wojnie Gallijskiej. Ma on^ spe�ni� nast�puj�ce zadania: VI a) Jako s�ownik specjalny, obejmie ograniczon�, liczb� wyraz�w, a przeto u�atwi wyszukiwanie ich i przygotuje ucznia do pos�ugiwania si� s�ownikiem og�lnym; b) U�atwi zapami�tywanie wyraz�w nieznanych lub mniej znanych, wykazuj�c sk�ad ich etymologiczny, pochodzenie i powstawanie z pierwiastka, a nadto pierwsze pierwiastkowe znaczenie; z podanych za� nast�pnych znacze� nauczy wybiera� najlepiej odpowiadaj�ce ca�o�ci my�li, cytuj�c w trudniejszych wypadkach" odpowiednie miejsca tekstu; c) Poniewa� �atwiej jest zapami�ta� nazw� przedmiotu, po-' znawszy sam przedmiot, przeto 's�ownik pomo�e do zapami�tania wyraz�w, obejmuj�c kilkadziesi�t rysunk�w, ilustruj�cych takie przedmioty, jak: odzie�, o-r�, zbroje, przyrz�dy i t. p,; d) Liczne cytaty, tudzie� uwagi, dotycz�ce zwrot�w i figur retorycznych, wyja�ni� znaczenie mniej zwyk�ych wyra�e�, a w wielu wypadkach tak�e uk�ady zda� i okres�w; ' e) Przez uwzgl�dnienie iloczasu u�atwi czytanie tekstu: zaznaczona jest prawie wsz�dzie d�ugo�� zg�osek, kr�tko�� za� tam tylko, gdzie chodzi o jej uwydatnienie. Ucze� rozumny powinien tu znale�� wszystko to, co mia� w kluczach, a nadto wiele innych po�ytecznych i potrzebnych przy t�umaczeniu wyja�nie�. Przy uk�adaniu s�ownika uwzgl�dnione zosta�y niemal wszystkie znane i u�ywane u nas s�owniki, komentarze i t. p. Wydawnictwa; zw�aszcza za�, jako wzory i materja�y, wyzyskane zosta�y: Z polskich: 1. S�ownik do klasyk�w �aci�skich. Z. W�clewskiego; 2. S�owniki og�lne: X. F. Bobrowskiego, �. Koncewicza i in. 3. D-ra Ant. Jerzykowskiego, s�ownik do �ywot�w K. K. Ne-posa i wojny Gallickiej K. J. Cezara, Gniezno 1912 r. 4. C. J. Caesaris Commeutarii de bello Gallico ze wst�pem i przypisami opracowa� Stanis�aw Sobieski, Warszawa 1867 r. Z niemieckich: 1. J. M. Stowasser, Schul�und Handworterbuch, Leipzig 1910; 2. Ebelings Schulworterbuch zu Caezars Kommentarien ttber rlen Gallischen Krieg und den Biirgerkrieg, bearb. v. Juljus Lange, Leipzig und Berlin 1910; 3. Worterbuch zu Caezars Kommentarien iiber den Gallischen Krieg und den Biirgerkrieg, bearb. v. prof. dr. Franz Ftigner; 4. C. J. Caesaris Commentarii de bello Gallico, Text und Ammerkungen, v. prof. Herm. Rheinhard; 2. 3. VII 5. C. J. Caesaris Belli Gallici libri VII Bilder-Atlas heraus- gegeben v. Dr. Rainhold Oehler, Leipzig 1907. Z francuskich: Commentaires sur k guerre des Gaules, par M. E. Benoist et A. M. Dosson, Paris, Hachette 1911. Z rosyjskich: 1. C. Jul. Caesaris Commentarii de bello Gallico et 06-4JiH nepesofla COCT. An^pei� A^OJU^-B; o rajMtcK^fi BOHH-E, st naopaHHBixt OT-, o�pa�oTajrt MHX. PocTOBijeBt, C. HeTep-�yprt 1911 r. 06-BHCHHTejiBH�ra cjiOBapB Kt C. J. Caesaris Commentarii de bello Gall�co, cocTaBiiat M. Bjiroct i w. inn. Do pomno�enia i opracowania materja�u przyczyni�y si� poniek�d w�asne spostrze�enia, tudzie� pomoc koleg�w; najwi�ksz� wdzi�czno�� winienem tu wyrazi� pp. Karolowi D�browskiemu i M. Olszowskiemu, a tak�e prof. J�zefowi Fabianiemu, kt�ry swemi uwagami zach�ci� mi� do podj�cia tej pracy. Je�li ona w r�kach uczni�w oka�e si� rzeczywi�cie po�yteczn�,, cel m�j osi�gni�ty zostanie. Niew�tpliwie wiele tu jeszcze zmieni� i doda� wypadnie; mo�e nast�pi to, je�li doczekam, w drugiem wydaniu; zreszt� zrobi�em co mog�em, a mam i t� nadziej�, �e kto� po mnie zrobi lepiej. Wykaz skr�ce� i znak�w. abl. = ablativus. abl. abs. = ablativus absolutus. abs. = absolute, bezwzgl�dnie. abstr. = abstracium. acc. = accusativus. acc. c. inf. = accusativus cum infinitivo. act. = actirum. adi. adiect. = adiectivum. adv. = adverbium. appos.=appositio (dopowiedzenie), c. � communis (generis). comp. compar. = comparativus, comparationis? concr. = concretum. coni. v. conj. == coniunctio. conict. v. conj et. = coniunctivus. dat = dativus. defect. = defectivum. ciemin. � deminutivum. depon. = deponens. distr. = distributivum. dom. domy�l. = domy�lny, dop. == dope�nienie, dz. dzi�. = dzi�, dzisiejsze, encl. = enklityka. f. = femininum frequ. = frequentativum. gen. = genetivus. gerund. = gerundium. gerundv. = gerundivum. gr. grec. � greckie, impers. = impersonaliter. impf. = imperfectum. inch. = inchoativum. ind. = indicativus. VIII indecl. = indeclinabile. indef. = indefinitum. inu. = inne. inf. = infinitivus. intens = intensivum. intr. = intransitivum. . - . , 1. p�j. = liczba pojedyncza. 1. mn. = liczba mnoga. m. = masculinum. meton. = metonimicznie. n. = neutrum. nast. == nast�puj�cy. nieosob. = nieosobowo. aom. = nominativus. Up.' = naprzyk�ad. nprz. = nieprzechodnie. num = numerus, numerale. obi. y. �bj. = obiectivus (gene tivus). p. = patrz. part. partie. = participium. partit. = partitivus. pass. = passivum. perf. = perfectum. pierw. = pierwiastek. pl. plur. = pluralis. podw. = podw�jny. por. = por�wnaj. praedic. = praedicati. praef. = praefatio. praep. = praepositio. praes. = praesens. prae�. hist. = praesens histo- ricum. pron. == pronomen. pron. pers.=pro�omenpersonale. przed n. Chr. � przed narodzeniem Chrystusa, przen. = przeno�nie, przyim., = przyimek.-przy.p. = przypadek, pyt. ubocz. = pytanie uboczne (zale�ne). rei. relat. = relativum. refl. = reflexivum. rz. = rzeka. sc. = soilicet (rozumie si�), sing. = singularis. skr. = skr�cone. sl. = s�owo. i qq. = sequentia (i nast�pne). | subst. .= substantivum. superl. = superlativus. sup. = supinum. , szczeg. w szczeg. = szczeg�lnie, w szczeg�lno�ci. trans. = transitivum. '. verb. = verbum. woj. �= wojenny, wojskowy. w�a�c. = w�a�ciwie. zam. = zamiast. Cyfra rzymska oznacza ksi�g� pami�tnika, arabska, bezpo�rednio po rzymskiej, lub po �redniku oznacza rozdzia�, po przecinku za� � punkt rozdzia�u, poprzednio oznaczonego, np. V, 22, I = ksi�ga pi�ta, rozdzia� dwudziesty drugi, punkt'pierwszy. Liczby od l do 4 oznaczaj� konjugacje, liczba 3 po przymiotniku oznacza, �e przymiotnik ma trzy rodzaje z ko�c�wkami: us, a, urn. Znak * pokazuje, �e wyraz u�yty zosta� przez Cezara tylko raz jeden w de b. Gallico. UWAGA, Przedewszystkiem nala�y poprawi� starannie w tek�cie b��dy drukarskie, wykazane na str. 191. A. 1) s k r. rzymskie praenomen Au-lus. 2) a. d. =ante diem. a, Sb, abs, p r a e p. z a b 1., od, przez l) o m i e j s c u: dla oznacz, kierunku na pytanie: sk�d? Od, przy s�owach, oznaczaj�cych ruch; przy imionach miast: Od, z pod, z okolicy. I 10; VII 43. b) przy s�owach: oddziela�, oddala� by� oddalonym i t. p. na pytanie: od kogo? czego? Od, w po��czeniu z abl. mensurae, dla oznaczenia odleg�o�ci, je�eli miejsce, od kt�rego rachuje si�, odleg�o��, poprzednio jest jasno ozna-czone=w odleg�o�ci, na: a milibus pas-suum duobus, w odleg�o�ci dw�ch tysi�cy krok�w V 32; II 7; VI 7; ab tanto spatio, w tak wielkiej odleg�o�ci II 30; z oznaczeniem miejsca dla wi�kszej jasno�ci: ex eo loco ab milibus passuum octo IV 22; w przen. przy s�owach: defendo, prohibeo, tempero i t. p.(a b 1. separationis). c) od, Od strony; ab Se-quanis, od strony I 1; III 24; a porta, przy bramie II 24 i inn. a dextro cornu na prawem skrzydle 152 (p. pars); a la-tere z boku III 29; a novissimo agmine (nonnulli ab novissimis) w tylnej stra�y I 23; II25; ab infimo, ab imo=u spodu IV 17, 3; abextrema parte przy ko�cu, u g�ry IV17,6; p. inferus, medius i t. p.-ab labris=oko�o kraw�dzi, z brzeg�w, brzegiem VI 28, 6; ab ramis pocz�wszy od ga��zi VII 73; w p r z e n. ze strony =wzgl�dem, p. laboro i intritus. 2) o c z a s i e: a) Od, pocz�wszy od I 26 i in. ab hora quarta=oko�o godziny (10-ej z rana) III 15,5; a tak�e przy rzeczownikach, nie oznaczaj�cych miary czasu, a pueris p. puer. b) zaraz po: abcohor-tatione II 25; V 45. 3) pod inn. wzgl�dami s�u�y do oznaczenia: a) osoby V. S�ownik. lub przedmiotu, jako przyczyny Czynno�ci; (a b i. auctoris) przy s�owach biernych lub u�ytych w znaczeniu biernych I 21; III 13; V 34 i inn. w znaczeniu Od, przez; accidit (=fit)ab aliquo I 20; se itaa patribus didicisse (iristi-tutos esse) I 13; imperia perferre (by� rz�dzonym od, przez kogo) p. perfero. b) przyczyny, zasady, �r�d�a zam. ex lub abl. bez przyimka: idsea Galiicis . armis cognovisse pozna� z or�a, po o-r�u I 22; przy wyliczaniu powt�rzone ab oznacza, �e od ka�dego z osobna, nie razem; ab Haeduis et a Treveris od Medujczyk�w i osobno od Trewer�w 137 4) w wyrazach z�o�onych: od, u, a, wz. ab-do, cfidi, ditum, 3. 1) oddala�, odsy�a�, usuwa�; aliquem (carros) in sil-vas V 3; VII 18; se�oddala� si�, odst�powa�, szuka� ucieczki, schronienia, chroni� si� 112; IV 18 i inn; copias pau-lurh ab eo loco abdltas constituwnt, w pewnej odleg�o�ci od tego miejsca VII 49. 2) ukrywa�, chowa�: partie.' 3b-dltus z i n c. a b i. II 19; abdlti in ta-bernaculis ukryci I 39; jako a d j. o miejscu=ul*yty VI 34. &b-duco, uxi, Octum, 3. odwodzi�, odprowadza�, uprowadza�: aliqnem in servitutem III. ab-eo, Ii,itum,4. odchodzi�,uchodzi�: ex conspectu znikn�� z przed oczu VI 43. Sb-Tcio, (abjicio), ieci, iectum, 3. (ab-jacio) odrzuca�, zrzuca�: arma IV 15; IV 37; rzuca� tragulam intra munitio-nem V 48. fibles, etis. f, jod�a V 12.* ' ab-jungo, nxi,nctum,3. Od��cza�,�d-prz�ga�; przen. oddziela�, oddala�: abjunctus Labienus VII 56*. ' l \ abscldo � accido. abecTdo, cldi,clsum, 3 (abs-caedo) odcina�, odrzyna�, odr�bywa�: funes III 14; truncos arborum VII 73. absens p. absum. ab-simllia, e. niepodobny; non absi-inilis forma III 14.* ab-sTato, stlti � 3, odstawa�, odst�powa�, odchodzi�, oddala� si�: ab si-gnis V 17.� ab-s5lvo, s51vi, solutum: 3 odwl�zy-wa�, uwalnia�; p r z e n. doprowadza� do ko�ca, ko�czy�: opera VIII 15.* abstlneo, tlnui, tentum, 2. (abs-teneo) 1) wstrzymywa�: se cibo wstrzymywa� si� VIII 44. � 2) i n t r. powstrzymywa� si�: proelio I 22; a mulieribus atque infantibus o-szcz�dza� VII 47. abs-traho, 3xi, actum, 3 odci�ga�, od-w��czy�, si�� odprowadza� VII 14; VII 42; liberos ab aliquo odbiera� III 2. ab-sum, afui, abesse, l)nieby�(p. de-sum); nieobecnym by�: a castris VII 9; cum ipse abesset, gdy jego samego nie b�dzie (w razie jego nieobecno�ci) V 5; absente aliquo w nieobecno�ci czyjej III 17; V 7;VH 1; abesse a bello nie i�� na wojn� VI14;�2) by� odleg�ym, by�, znajdowa� si� w pewnej odleg�o�ci od kogo, czego: omnia, quae absunt wszystkp, co jest w oddali, wszystko zdaleka VII 84; non longe a finibus abesse I 10; longissirne a cultu atque �rumanitate provinciae I 1; p. hu-manitas; z a c c. albo a b 1. miary odle- f�o�ci: passus sexcentos I 49; po r. l 6; V 53 i inn. milibus passuum quattuor I 41; p o r � W n. I 22; I 23; VII 19 i inn. p o d o b n. magnum spatium abessent b�d� w znacznej odleg�o�ci II 17, 3. 3) o poj�ciach o-derwanych, stanach i dzia�aniach: by� daleko, nie dostawa�, brakowa�: sus-picio non abest, p. suspicio; non multum abest, quin niewiele brak�o, �e-by V, 2; neque longius abesse, quin... (w non multum abesse) proxima nocte Sabinus ex castris exercitum educat: niewiele brakuje do tego, �e,., najbli�szej nocy Sabinus wyprowadzi wojsko z obozu III 18; (por. zwroty: nihil abest, quin = nic nie brakuje, �eby nie, w ka�dym razie; non multum abest, quin = prawie �e, tylko �e nie; neque multum abesse ab eo, quin i �e niewiele brakowa�o do tego, zebyV 2). 4) by� dalekim, obcym komu, nie by� pomocnym (alicui): alicui longe abesse = bynajmniej nie pomaga� I 36; 5) by� w dali, by� wolnym od czego: a periculo, by� zda�a od niebezpiecze�stwa II 11. 6) nie bra� udzia�u w czem: a concilio (toto bello) VII 63; a consilio (a bello) VI 3j VI 14. ab-Ondo, 1. (unda fala) wylewa�, w p r�e�. obfitowa�; aliqua re VII 14 i inn. Sc (p. 5tqu6) s p � j n. ��czy zdania niejednogatunkowe i k�adzie si� przed sp�g�oskami pr�cz q: l)l, a 2) jak, ni�, po partyku�ach por�wnawczych, jako to: perinde, aeque, aliter i t. d.; wszczeg. = i w ten spos�b I 24, 2; a, lecz II 27; III 15, 3; VI 8, 6; ac non timide, nie neque, dla oznaczenia,-�e przeczenie stosuje si� tylkodo jednego wyrazu: wcale nie III 25, 1; ac tum lecz .w�a�nie V 43, 4 ac = a nawet V 51, 4; nadto V 56, 5. accSdo, cessi, cessum,3 [ad-cedo]. 1) przyst�powa�, przychodzi�, zbli�a� si�: prqpius I 42; I 51 i inn. 2) p r z e n. zwi�ksza� si�, pomna�a� si�, wzmaga� si�, przy��cza� si�: ad suspiciones I 19; huc IV 22; VII 46; (p. quisquis); Remis studium accessit wzmog�a si� gorliwo��, staranie II 7; (huc) accedit, quod przybywa, przy��cza si� to,, �e III 2; IV 16; V 6; z n � s t. u t.: prae-terea accedit, ut III 13. Accedit, quod � dodaje nowy pow�d-wa�ny, pobudk�; accedit, ut podaje rzecz podrz�dn�, kt�r� przytoczy� wypada. accelero, 1. [ad-celero] przy�piesza�, n i e p r z. �pieszy� VII 87; accldo, Idi�3 [ad-c2do) przypada�, pada�, trafia�, s z C z e g. strza�y,' ko-pje III 14; III 25; o wra�eniach zewn�trznych (ad oculos, auribus acce-dere):,hostlbus wpada� w .oczy, przed oczy VIII 8. 2) p r z e n. zdarza� si�, przytrafia� si� (s z c z e g. w z�ym znaczeniu) I 14; I 30 i inn.; quod acci-dit, co rzeczywi�cie zdarzy�o, si� IV 31. Contra opinionem (inconimode), wypad�o III 9; V 33; si.ita accidat, gdyby do tego dosz�o VII 74; ut tum acckiit, jak w�a�nie i tym razem zdarzy�o si� VII 3; nieosobowo: accidit ut accido � SciSs. IV 29; V 23; VIII p r a e f.; VIII 3 i inn. � 3) z c e l o w n. alicui � a w z�ym znaczeniu�wypa�� komu, spo tka� kogo I 31; V 39 i inn.; w wyra�� niu: si quid accidat (accideret i po i dobn.) z c e l o w n.; zaimek nieokre siny -quid zast�puje miejsce rzeczow nika w znaczeniu: kara, pora�ka niepowodzenie, �mier� i t. p. I 18 I 20; III 22 i inn.�b) w dobrym zna-czeniu: przypa�� w udziale II. 35; facultas alicui accidit nadarza si� sposobno�� VII 44; opport. res accidit, qiiod nadarzy�a si� okoliczno��, �e IV 13, 4; utJnagno accidit casu, jak nadzwyczajnym wypadkiem zdarzy�o si� VI 30, 2. accldo, cidi, clsum, 3} [ad-caedo] podcina�, obcina�, arbores VI 27;,pr ze� pozbawia� si�, niszczy�, wyniszcza�, copiae accisae sunt ci�kie ponios�y straty VIII 31. acoTplo, cepi, ceptum, 3 [ad-capio] 1) bra�, wzi��, przyjmowa�: aliquem in deditionem p. deditio; z a c c. imion oderwanych = zgadza� si�, przyznawa�, uzna� za co (satisfactionem, cou-ditionem, excusationem) I 41; II 15 l inn.; acceptus, jako a-d j. przyjemny, mi�y, wart przyj�cia: plebi l 3; dosta�, otrzyma�: obsides (copias, nun-tium) I 14; III 3,1; III 17,1 i inn.; libertatema majoribus dziedziczy� III 8; VII 1; quos et quam humiles acce-pisset, jakich on ich zasta� i w jakim poni�eniu VII 54; aliquid acceptum referre p. fero; vulnus I 48; 2) ponie��, znie��, cierpie�: calamitatem ab alir quo (iniuriam, detrimentum i t. p.) I 31; II 33; V 22; i inne 3) s�ysze�, dowiedzie� si� VI 20; VI 25; aliquem fama zna� kogo ze s�yszenia VI 21.� 4) przej��, nauczy� si�: discipiipam a"b aliquo I 40. acolTvla, e (ad-clivus); acclivus a, um, a d j. podnosz�cy si�, podniesiony, wzniesiony: locus acclivis circiter mille passus (a c c. miary) III 19. acclTvTtas,atisf. [acclivis] wzniesienie, podniesienie, podnios�o�� II 18* (pari acclivitaterownem pochyleniem=r�wn� pochodzisto�ci�). Acco, �nis, w�dz Senon�w VI 14; VI 44; VII 1. ac-comm6do, 1.1) stosowa�, przyprawia�, przypina�, przywdziewa�: insignia II 21.�2) przystosowywa�, u-rz�dza� odpowiednio do czego: puppes ad magnitudinem fluctuum III 13; accomodatus,jak ad j. stosowny, zdatny, przydatny:.reliqua accomotiatio-ra stosowniej urz�dzone III 13, 7. accurate (adcuro) a d v. troskliwie, dok�adnie, starannie, accuratius zanadto troskliwie, zbyt starannie VI 22. accOrro, cflrri lub cucOrri, cflrsum, 3. [ad-curro] przybiega�, przybywa�: ad aliquem III 5; equo admisso I 22 (przybieg�) p�dem. a�cuso, 1. [ad-causaj oskar�a�, pozywa� przed s�d^I 19; VII 20 z 6 p r z yp. (crimine) i z 2 . proditionis, capitis w sprawie kryminalnej; = wyrzuca�, nagania�, karci�: aliquem graviter, z n a s t. quod I 16. acer, acris, acre ostry w p r�e�. 1) silny, gwa�towny: acerrimae tempe-rtates VIII 5; 2) cierpki, przykry, zaci�ty� zawzi�ty certamen VIII 28 3) m�ny, dzielny, bitny. '4) �ywy, o-choczy, raczy, wartki. acSrbS, a d v. cierpko, przykro, niezno�nie: acerbius, bardzo ci�ko, za ci�ko, VII 17. acSrbitas. atis, f. cierpko��, surowo��, przykro��, dolegliwo��, kl�ska VII 17,7. acerbus, 3. gorzki, w p r�e�. przykry, dolegliwy, bolesny VII 14, 10. acervus, i, m. gromada, kupa, mno- � go��, stos: armorum II 22. ioiSs, el (od Scuo, ul, u tum, 3. ostrz�, zaostrzam) f. l) ostrze, w p1 r z e n'. ostro��, bystro��: oculorum wzroku 139.2) o wojsku: a) Hnja bojowa: prima, secunda, tertia: pierwszy, drugi, trzeci szereg I 25; I 52; duae1 acies / VII 67. b) szyk bojowy (�o�nierzy, okr�-t�w);wojsko gotowe do boju. Za czas�w Cezara g��wny szyk bojowy stanowH triplex acies, t. j. legjon kohortami (p. cohors) ustawiony w' trzy szeregi' tak, �e 4 kohorty w r�wnych od siebie odleg�o�ciach stanowi�y pierwszy szereg, nast�pne 3 � drugi i 3-�trzeci. Kohorty rozstawiano w szachownic� � w taki spos�b: acqutro � Ka�dy z tych prostok�t�w wyobra�a kohort�, podzielon� naSmanipu�y, ka�dy po �centurje; [p. l e g i o] W czasie bitwy kohorty pierwszego szeregu ust�powa�y poprzez przerwy drugiego, a jednocze�nie 2-gi szereg wysuwa� si� naprz�d; kohorty 3-go szeregu stanowi�y rezerw� I 25; I 52. Dwuszeregowy szyk (acies duplex), pp 5 kohort w szeregu, ustawia� si� w�wczas, gdy potrzeba by�o wyci�gn�� si� w d�ugi front, lub nie potrzebna by�a rezerwa, i zamierzano rozstrzygn�� bitw� jednym atakiem (p. manipulus): triplex acies I 24; IV 14 i inn.; duplex acies IH 24; media acies centr (�rodek) szyku; dextrum, sinistrum cornu � prs-we, lewe/skrzyd�o I 52; III 24; aciem instruere, constituere, dividere p. in-struo, instituo i inn.; lesionts in acie constituere IV 35. c) b�j, bitwa, potyczka; in acie dimicare walczy� w ot wartym polu VII 64; VII 1; "VII 29. inter aciem versari by� w�r�d bitwy znajdowa� si� w zam�cie bitwy I 52; in sinistra parte acie (gen. z a m aciei, przestarza�a forma, zwyk�a t Cezara) II 23. acqulro, sivi, sltum, 3. [ad-quaero zarobi�, zyska�, uzyska�, zapewni sobie korzy��: ut ahquid acquirere odnie�� stanowcz� korzy�� VII 59, 4 acrTter (3cer) a d v. silnie, pot�nie uporczywie, zawzi�cie I 26; 152 i inn actuarius, 3. [ago] a d j. p�dzony party, navis actuaria, okr�t wios�am party, chy�y, �cig�y, lekki naves act lekkie wios�owe statki V 1. acutus, a d j. 3 [3cuo] ostry, ko�czaty ostroko�czasty: sudes V 18; valli VI 73. ad, praep. z acc. 1) o miejsc i przestrzeni a) kierunek na pyt. do k�d? do, ku � przy s�owach: i��, d��y� i t.' p. I 22; V 43 i inn.; przy imionach miast oznacza kierunek ruchu do, pod, w okolic� I 7; VII 41; VII 79; b)blisko�� po�o �eni�,na pytanie: gdzie? przy, pod, obok: ad impedimenta I 26; esse ad Hispaniam (Genavam, mar�, aliquem) I 17; I 31; V 22; ad exerci-tum Ul'9; V 53;VII 5; ad munitiones V 44; ad initium silvae VI 10 na brzegu tego lasu; ad Rhodanum � nad VII 65; ad Alesiam VII 68; ad omnes u wszystkich (ultimas) nationes III 9,3; IV 16, 7; na: ad flumen VII 53, 4. b) w stosunku nieprzyjaznym � eon-tra, adversus przeciwko I 21;. II 2; II 5; II 34; VI 8 i inn. 2) o czasie:� na, do, oko�o pod � ad certam diem na oznaczony dzie� V 1; quam ad diem na ten dzie� VI 33; ad diem na dzie� oznaczony, na termin II 5,1; VII 77,10; ad Idus I 7; ad tempus na czas, w oznaczonym czasie IV 23; ad postremum nakoniec VIII 43; ad ex-'tremam orationem przy ko�cu mowy VII 53; ad = usque ad: ad vespe-rum l 26, 2; multam noctem I 26, 3; solis occasum VII 80, 6; ad noc tempus (p. tempus) ad horam = usque ad h. IV 23; VII 39. 3) w okre�leniach liczbowych a) = oko�o, mniej wi�cej, do, w liczbie do � I 4; 15 i inn. ad hominum miiibus quattuor II 33. b) oznacza ilo��, do kt�rej co� dochodzi: ad unum omnes wszyscy co do jednego, bez wyj�tku IV 15; V 37; VII 63 i inn. ad numerum p. nurnerus 4) w innych stosunkach a) cel, granic�, met�, wzgl�d: a� do, w.tym celu, dla, wedle, w miar�, pod�ug I 5; I 38; I 51 i inn. . ad omnes casus (na) IV 31; VII 65; ad aggerem (dom. faciendum) III 25; ad spem, a�eby im zrobi� nadziej� IV 16; p o r�w n. ad laudem IV 19; ad pugnam III 25; ne nocturnis qui-dem temporibus ad laborem intermis-sis � nie opuszczaj�c nawet nocy w pracy � nie przerywaj �c pracy �o�nierzy nawet nocn� por� V 11, 6; V 40, 5; ad calamitates perferendas (w znoszeniu) III 19; przy rnterest: magni inte-rest ad opinionem >GalIiae, wa�nem jest dla podtrzymania opinji Galji (p pot�dze Rzymu) VI 1; nihil ad cele-ritatem sibi reliqui fecerunt H 26 we ad-aequo � ad-icio. wzgl�dzie szybko�ci niczego nie zaniedbali = do�o�yli wszelkiego starania, aby dobiec jak najpr�dzej; cz�sto dla oznaczenia celu z gerund. i ge-rundiv. 118; IV 23 i inn. b) przyczyn�, pow�d w znacz, stosownie do, z powodu, co do I 36; IV 5; IV 17; adhunc . modum w, ten spos�b II 31; III 13, i inn. ad clamorem na krzyk, wo�anie (wskutek zawo�ania) IV 37; responde-re ad hoc � na to I 36; II 32 i inn. ad imperatum na rozkaz, wskutek rozkazu, nakazu VI2.�c) w wyra�eniach, oznaczaj�cych przeszkod� ad ��czy si� z wyrazem rzeczy, do kt�rej �ci�ga si� przeszkoda i =� w, do: magno ad pugnam erat impedimento I 25; p o-r�wn. II 25,1, ad-aeqito, 1. s �. p r z. i, nprz-. 1) przyr�wnywa�, zr�wna�; moles moe-nibus III 12. 2) r�wna� si�, by� r�wnym, dor�wnywa� z acc. altitudi nem dochodzi� II 32; VII 22; aliquem gratia VI 12 (dom. Aeduos); cursum alicuius � w biegu, zd��a� I 48; V 8. fid-fimo, 1. s �. p r z . polubi�, mie� u-podobariie w czym: agros I 31* adc... p. a c c.... ad-do, dldi, dltum, 3 s �. p r z. doda�, przy�o�y�, przy��czy�, aliquid-r-alicui rei VII 41; VII 45; huc (his) equites VII 64; diligentiae severitatem VII 4; absol. addere adx>pera przysporzy�, zwi�kszy�, robi� dodatki VII 73; dodawa� (w opowiadaniu) VII 1; ad-dunt de morte Sabini dodaj� (wiadomo��) V 41. ad-duco, uxi, uctum, 3. s �. p r z. 1) przywie��, przyprowadzi�, przyci�gn��: funes III 14; aliquem I 42; II 5 i inn. exercitum ad aliquem (przeciw komu) II I. 2) p r�e�. a) doprowadza� do pewnego stanu, po�o�enia: se in eam consuetudinem dochodzi� do nawyk-nienia, nawyka� IV l�b) sk�ania�, pobudza�, powodowa�: ad bellum �usci-piendum VII 37; ad conditiones pa-cis VIII 3; p a s s. z u t. I 31; z i n f. VIII 19; partie, adductus (cz�sto dla opis. a b 1. causae p. permoveo): his rebus adductus � spowodowany, zniewolony 13; I 11; III 18; pudore adductus ze wstydu 1-39; eorum preci-bus na ich pro�by I 16; auctoritate (spe, necessitate i t. p.) I 33; IV 6; VI 12 i inn. ad-S�, ii, itum, 4, s �. n p r z. 1) przybywa�, przychodzi�, i�� do kogo, widzie� si� z kim, odwiedza�, zbli�a� si�, przyst�powa�: ad initium silvae VI 2L; illo IV 20; pati aliquem adire ad se da� komu przyst�p VI 18; z acc. II 7; III 7 i inn.; insulam wyl�dowa� IV 20; absol. V.48; VI 6; zwraca� si� do kogo: aliquem VI 4; VII 4; VII 56. � 2) przeciw komu,, uderza�, napada�: ad KUmerum equitum IV 2; tempus adeundi VII 83. � 3) pericu-lum nara�a� si� VIII 48; adeat (z o-puszcz. ut, jak to bywa 'po s�owach: kaza�, radzi�, zach�ca�), �eby uda� si� III 11, 2; ad-66, a d v. a� do tego punktu, tak dalece, tak bardzo, tak d�ugo, nadto, pr�cz tego, w po��cz, z przymiotn. i przys�. V 27; VII 47; ze s��w. = tak bardzo V '54 (p. s c i o); discessisse, adeo ut, tak szybko, �e V 53. ad-equTto 1. s �. nprz. nadjecha� konno, podjecha� ku: ad nostros I 46*. j adf... p. a f f.... adg... p. a g g... ad-haeresco, haesi, haesum, 3. przylgn��, uwi�zn��, tkwi�, utkwi� V 48: tragula ad turrim adhaesit � utkwi�. ad-hib8o, ui, Ttum, 2. [ad-habeo] 1) trzyma� blisko, przyk�ada�, p r z e n. dok�ada�: diiigentiam rozwin�� ener-gj�' III 20,�2) mie� kogo przy czym, pozwoli� komu by� obecnym (jako �wiadek, pomocnik i t. p.): zaprosi�, powo�a�, przypu�ci� aliquem ad con-silium,.(consilio) do udzia�u I 20; I 40; VI 13; VII 77; pyta� o rad�: locorum peritos VII 83. ad-h8rtor, l. d e p o n. napomina�, zach�ca�, pobudza�: aliquem V 35; de re frumentaria, upomina�, przypomina� VII 17; ad laborem zach�ci� VII 68; z nast. ,ne VI 37; VII 40. ad-huc, -a d v. (ad hoc tempus) do tego czasu, do tej chwili, nadto, pr�cz tego, jeszcze dot�'d, jeszcze nigdy III 22,3. Adiatunnus, i, w�dz Soncjat�w III 20.* ad-icio, j�ci, jectum, 3. [ad-jacio] rzuci�, dorzucct�, dp��czy�: telum II 21; adfgo ad-m5neo. III 14; narzuca�, przyrzuca�, doda�: aggerem ad munitione� V 9; in valle, non magna adiecta planicie, w dolinie z niewielk� przyleg�� r�wnin� (abl. qualit.) por. flumen ripis praerup.tis VI 7; III 1; aggeri loricam VII, 72. adigo, egi, actum, 3 [ad-ago], 1) p�-dz��, sp�dzi�, przyp�dzi�: pecus ex vi-cis VII 17; telum in litus rzuca� IV 23; turrim przysun�� V 43; tigna fistucis wbija�, adegerat powbija� (plsqumprf. czynno�ci powtarzanej). IV 17; 2) doprowadza�, pobudza�, zmusza�: ad iusiurandurri lub iure-iurando zmusza� do przysi�gi VII 67. ad-Tmo, emi, emptum, 3 [ad-emo] s �. prz. odbiera�, odj��, os�abi�, pozbawia�: spem V 6; prospectum zas�ania� VII 81. , adlpTscor, adeptus, sum, 3. d e p o n. [ad-apiscor] s �. p r z c h . dopi��, o-trzyma�, victoriam, odnie�� V 39. aditus, us, m. [ad-eo] 1) przyj�cie, wej�cie, zbli�enie IV 4; aditum defu-gere unika� spotkania VI13; w szczeg. a) mo�no��, prawo wej�cia, wst�p: ad aliquem II 15; IV 2; VII 66.�b) wej�cie, wst�p, przyst�p; II 29; III 25 i inn.; pedibus aditum non habere � z l�du by� nieprzyst�pnym III 12. 2)przen. mo�no��,prawo, okazja(o-si�gni�cia, otrzymania czego): postu-landi I 43; sermo�is V 41. ad-jaceo, 2. s �. n p r z . le�e� obok, graniczy�: ad Aduatucos VI 33 . ad-jicio p. adicio. ad-judTco, 1. s �. p r z . przys�dzi� co komu: alicui magistratum VII 37. ad-jungo, nxi, nctum, 3. [ad-jungo], s �. prz. przyda�, doda�, przy��czy�, do��czy�: alicui, aliquid III 2; VIII 2; VIII 48; wcieli� III 2; adjuncto aliquo w. po��czeniu z kim V 29; VI 2; VII 75.�2) przyci�gn�� do siebie, sk�oni� na swoj� stron�: aliquem sibi VI 2; VI 12. ad-Jutor, �ris, m. [ad-juvo] pomocnik: adjutore aliquo uti, korzysta� z czyjej pomocy. ad-Juvo, juvi, jutum, 1. (juvo) s �. pr z. pomaga�, podtrzymywa�, popiera�, zasila�, przyczynia� si� � a c c. VII 55; adjuvabat eorum �onsilium quod � ich radzie dodawa�o znaczenia to, �e II 17; w odwrotnym znacze- niu: pogorszy�: adjuvat rem procli-natam przy�piesza z�� spraw� VII 42 (p. prociino) a b s. V 1. 3; VII 17, 2. adl... p. all... * AdmagetobrTga, ae, f. miasto w Ga-Iji celtyckiej, pod kt�rym Ariovistus rozproszy� Oall�w I 31;* pisz� jeszcze: Amagetobria, Magetobria, Ad-rhagetobria, Magetobriga. ad-maturo, 1. s �. prz. przy�pieszy�: defectionem VII 54.* ad-minTster, tri, m. s�u��cy, zarz�dca, pomocnik VI 16.* ad-minTstro 1. s �. prz. 1) s�u�y�' pos�ugiwa�, pomaga�. 2) zarz�dza�, za�atwia�, wykonywa� co, wog� l e rz�dzi�, kierowa� czym: (res) III 4; V 50 i inn. quae videbantur... zarz�dzali, co uwa�ali za stosowne II 20; bellum ' kierowa� wojn�, dzia�aniami wojennymi V 11; VII 21 i inn! imperia wydawa� rozkazy II 22; rem publicam rz�dzi� VI 20; opera wznosi�, budowa� machiny obl�nicze VIII 37; a b s. dzia�a�, wype�nia� obowi�zki IV 23; 29; .31; administrantealiquo, pod kierunkiem czyim VII 61; wzi�� si� do rzeczy IV 23, 2. admTratio, �nis f. [admiror] podziw, podziwienie: rei VIII praef. ad-mTpor, 1. d e p o n. dziwi� si�, podziwia� z a c c. V 52 i inn. z a cc. C. i n f. I 14; a b s. VII 44; maxime admirandum videbatur, quod ... najbardziej podziwienia godnym zdawa�o si�, �e... VI 42. ad-mftto, missi, missum, 3. s �. prz. przys�a�, przypu�ci�, dozwoli�, przyj��: equo admisso pu�ciwszy wodze, cwa�em, p�dem I 22; p r z e n. dopu�ci� si�, pozwoli� sobie, pope�ni� (wyst�pek): facinus in se III 9; por. IV 25; VI 13. ad-modum, a d v. [ad-modus] w�a��. do pe�nej miary, a wi�c zupe�nie, bardzo, zbyt III 13; VI 16 i inn.; non ad-modum nieszczeg�lnie, przy liczebn. prawie, nleledwle, najmniej, oko�o V 40. ad-m5neo, ui, Iturn, 2. s �. p r z . upomina�, przek�ada� z a c c.: aliquem z nast. conj. V 49; z i n f. VIII 12' (ostrzega�); z quo (u t e o) pobi�� dza�.zacheca� VIII' 53, ad-moveo � Aedui. ad-m6veo, m�vi, m�tum, 2. s �. p r z. przyprowadzi�, doprowadzi�, przystawi�: copias, podprowadzi� VIII 14. adn... p. ann. adolescens, tis, [adolesco] 1) a d j. dorastaj�cy, m�ody I 521 III 7 i inn.� 2) s u b s t. (adulescens) m�odzieniec, m�ody cz�owiek I 47; VI 13 [Rzymianie r�nice wieku zamykali w granicach: pueri do 17 lat, adolescentes v. juvenes od 17�40 lat, viri od 40�60, senes maj�cy wi�cej, ni� 60 lat. Nazwy: pueri, adolescentes i t. d. nie oznacza�y jednak �ci�le wieku w wymienionych granicach]. Cz�sto adolescens bierze sjL dla odr�nienia syna od ojca lub m�odszego od starszego z dw�ch ludii jednego imienia I 47, 7; I 52, 7; VII 9. adoiescentia, ae, (adulescentia) f. m�odo��, wiek m�odzie�czy I 20. adolescentulus i (adulesceniulus), m. (d e m i n. od adolescens) bardzo m�ody cz�owiek III 21. ad-SISsco, levi, filtum, 3. s �. n p r z. podrasta�, dorasta� VI 18. ad-6rlor, ortus sum, 4. d e p o n.; nast�powa�, napada� (nagle przed kim si� zjawia�): aliquem I 40 i inn. pa-gum (manum, castra) 1 13; V 22; VI 8, adp... p. a p p... ads... p. a s s... adsc..., adep..,, adst..., p. asc..., asp... ast... Aduatuca, ae, f. twierdza VI 32;, 35. Aduatucl, �rum, lud pochodzenia germa�skiego w Oallia Belgi�a II 4; 16; 29 i inn. adulesc... p. adolesc... advento, 1. [intens. od advenio] s �. n p r z. nadchodzi� nadbiec, przybywa�: eo VIII 26; a b s. VIII 20. adventus, us, m. [advenio] przyj�clei przybycie, zbli�erhe si�, w szczeg. o przybyciu wojska I 7; I 13 i inn., adventu w czasie, � wskutek; � po przybyciu III 23; IV 34 i inn. primo adventu p. primus; adventu w chwili przybycia V 54; wtargni�cie VI 37. advSrsfirius 3. [adversus] przeciwny, nieprzyjazny s u b s t. nieprzyjaciel, wr�g, przeciwnik VII 4; VIII 50. l advSrsus p r a e p. c. a c c. przeciw, przeciwko VIII 41; w s z c z e g. w znaczeniu nieprzyjaznym IV 14; VIII 45. ad-versus, 3. (adverto) 1) przeciwny, przeciwleg�y, jako przymiotnik orzeczeniowy mo�e by� t�omaczony przys��wkiem: przeciwnie, naprzeciwko, z przodu (p. invitus): adversus huic et contrarius wprost naprzeciw tamtego po�o�ony II 18; collis adversus pate-bat zwr�cony ku przodowi II 8; adver-soflurhineire, przeciw biegowi, w g�r� rzeki VII 61 (p. secundus); adverso colle (a b L yiae) poprzez wzg�rze II 19; vulnerari in os adversum prosto w twarz, w sam� twarz V 35; equites nostri adversis hostibus occurrebant, wpadli na nieprzyjaci�, zwr�conych przeciwko nim II 24; naves nostris adversae constiterant stan�y naprzeciwko naszych III 14�2) oporny, nieszcz�liwy, bez powodzenia: proelium 118; 140; res nieszcz�cie, niepowodzenie VII 30; casus VIII 13; adversa nocte jakkolwiek noc nie sprzyja�a IV 28; mo�e jednak znaczy�: przy nadchodz�cej nocy, pod noc, jak II 24, 1; omnibus adversis gdy� wszystko zwraca�o si� przeciwko nim VIII 26; adverso casu p. casus. ad-ve>to, verti, versum, 3) 1) zwraca�, skierowa�: animum advertere zwraca� uwag�, spostrzega�: aliquid I 24; z a c c. c. i n f. V 18 � 2) ad-verto = animadverto VIII 16. ad-v5co, 1. s�. przech. 1) zwo�a�, przywo�a�: eohtionem (�onsilium) VII 52; VIII 8. ad-vdlo, 1. s�. nprz. nadbiega�, nadlatywa�, przybywa� szybko V 39 i inn.; ad pabulatores wpa��, napa�� na, udt-rzy� V 17. aedificium, ii, n. [aedifico] budowla, gmach, budynek II 7; vi ci aedificia-que-siedziby ca�ych gmin (wiosek) i oddzielne zabudowania (zagrody) I 5; III 29 i inn. aedifToo, l [aedes-facio] s�. prz. budowa�, zak�ada�, wznosi� VI 22; na-ves III 9; V 1. Aedul, �rum i Haedul, lud w Oallia Celtica, maj�cy siedziby .miedzy rz. Liger i Arar ze stolic� Bibracte. Pierwsi z Galj�w transalpijskich przystali do Rzymian i otrzymali nazwy; amici, aeger � affero. aff icio � aggredibr. fratres consanguineique populi Roma-ni I 10; 11, 23 i inn.; Aeduus I 31; VIII 45; adj. Aeduus, a, um, civitasll 14; V 7. aoger, aegra, aegrum, chory VI 36; .VI 38; s u b s t. V 40; s�aby, niedo��ny; strapiony, zasmucony. aegrS, a d v. z bied�, ledwie, z trudno�ci�, niech�tnie II 6; IV 32 i inn.; ae-gerrime z najwi�ksz� trudno�ci� I 13. Aemllius, ii. L. dow�dca dekurji (p. decurio) kawalerji galijskiej I 23.* aequallter, a d v. [aequalis, aequus] zar�wno, r�wnie, jednostajnie II 18.* aequinoctium, ii, n. [nox] por�wnanie dnia z noc� quod aequinoctium su-berat (jesienne por�wnanie dnia z noc�, gdy zaczynaj� si� burze, niebezpieczne dla �eglarzy) V 23; p o r. IV 36 p. propinquus. aequTtas, atis f. [aequus] r�wno��, podobie�stwo; przen. a) spok�j ducha, zadowolenie VI 22. � b) sprawiedliwo��, s�uszno��.umiarkowanie: con-ditionum I 40. aequo 1. [aequus] s �. p r z. 1) r�wna�, zr�wnaCjWyr�wnywa�: pr z e n. aequa-to omnium periculo przy r�wnym dla wszystkich niebezpiecze�stwie I 25; \ aequari cum aliquo r�wna� si� z kim; cum potentissimis (= cum opibus po-tentissimorum) VI 22.�2) i n t r. by� r�wnym, dosi�ga� VIII 41. aequus, 3. 1) r�wny (p. iniquus): locus (dorsus JMgi, regiones) VII 28; VII 44; VII 74; przen. a) dogodny, odpowiedni: locus III 17; V 49; VII 51; b) spokojny: aequo animo, spokojnie, swobodnie, oboj�tnie V 49; 52; VII 64; 2) r�wny, jednakowy: spatium I 43; contentio VII 48; aequo Mart�, p. Mars,�3) r�wny dla wszystkich = sprawiedliwy, bezstronny IV 16; VII 29; imperium VI 12. aerarius, 3 [aes] �ci�gaj�cy si� do spi�u, miedzi: aerariae structurae p. struc-tura; s u b s t. aeraria (s c. officina zak�ad) aerariae roz. fpdinae kopalnie kruszc�w III 21. aea, aeris, n. 1) mied� IV 31; V 12.� 2) moneta miedziana, pieni�dze: alie-num d�ugi VI 13. aestas, atis, f. [aestus] lato I 54; II 2; 35; III 28; rok wojny VIII 39: quam, t. j. a�stat�m = unjus aestatis bellum, jednoroczny okres wojny; unam ae-statem suae provinbiae jeden jeszcze tylko rok jego namiestnictwa w prowincji (prokonsulat Cezara ko�czy� si� l marca 49 r., wi�c rok 50 by� o-'statnim). aestTmatio, �nis, f. v[aestimo] ocena, " obrachunek: aestimationem facere VI 19. aestTmo, 1. s �. p r z. ceni�, ocenia�: litem V I. Cena wyra�a si� albo og�lnie�rnagni, parvi, majoris, minoris i t. p., albo dok�adnie zappmoc� a b 1. 2) uwa�a� za VII 39 (uwa�a� za mniejszej wagi okoliczno��); multo gravius aestimare (se) VII 14; quae pars ex tertia parte Oalliae est aestimanda za-trzeci� cz�� Galji powinna by� uwa�ana III 20 (p. e, ex). aestlvus, 3 [aestas] letni: tempus-lato p. sum; s u b s t. aestiva, �rum, n (s c. castra) a) ob�z letni: tempus aestivo-rum = lato VIII 6.�b) wyprawa, kam-panja (gdy� Rz. tylko w lecie przedsi�brali wyprawy wojenne) VIII 46. aestuarium, ii, n [aestus] nizina zalana w czasie dop�ywu morza; miejscowo�� b�otnista w krainach nadmorskich (laguna); bagniste wybrze�e, bagno, b�oto II 28; III 9,4 aestuariis con-cisa poprzerzynane. aestus, us, m. 1) pr�d, burzenie si�, kipienie ukropu. 2) �ar, spieka, skwar, z w �. p l u r. VI 22. 3) zalewy morskie, przyp�yw i odp�yw morza (fluxus et refluxus maris) IV 23; 29 i inn. aestus se incitat wzbiera (przyp�yw), .aestus minuit opada (odp�yw) III 12, 1; ma-gnis aestibus (a b 1. a b s.) III 12, 4 longius delatus aestu zap�dzony pr�dem bardzo daleko (p. sequor) V 8; naves ab aestu relictae okr�ty pozosta�e po przyp�ywie III 13. , aetas, atis f. wiek, lata II 16; III 16 i inn.; wiek s�dziwy, staro�� VIII 12; 14; aetate confectus znu�ony wiekiem, �yciem VI 31; VII 57. aeternus, 3. wieczny, sta�y, wiekuisty, nie�miertelny, servitus VII 77. affgro, attuli, allatum, afferre, s �. p r z. [ad fero] I) przynosi�: litteras V 49; quod ad amicitiam p. 'R. attulis-< sent, co wnie�li do przyjacielskiego zwi�zku z narodem rzymskim (niezale�no�� i pierwsze�stwo w Galji) I 43, 2) przen. dostarcza�, donosi�, zawiadamia�; nuntium (de aliqua re, albo a c c. c. i n f.) fama ac nuntius aff. dosz�a wie�� VI 30; 36; rumores II 1; VII 39.�b) przywodzi�, przytacza� . causam VI 22; VIII 1; przyczyni� si�, wywo�a�, sprawi�: commutationem V 54; VI 35; voluptatem alicui dostar- . cza�, da� I 53; causam da� pow�d VI 35; fiduciam alicui dodawa� VIII 10; detrimentum spowodowa� VIII 10; difficultatem sprawia�, przyczynia� VII 10; desperationem alicui kogo do rozpaczy doprowadzi�, o rozpacz przyprawi� VIII 43; sprawi� VII 53. afficio, feci, fectum, 3. [ad-facio] s �. p r z. nabawia� kogo czego, przyczynia� komu co, aliquem aliqua re: in-commodo zadawa� kl�sk� VII 16; lae-titia ucieszy� V 48; praemiis wynagradza� VIII 49; vulneribus zadawa� rany, rani� VIII 23; supplicio ukara� �mierci� I 27; pass. tanto beneficio affectus obdarzony tak wielk� �ask� I 35; dolore b�lem by� dotkni�tym, czu� si� bole�nie dotkni�tym I 2; solli-citudine trosk� zdj�tym, zaniepokojonym by� VII 40; difficultate by� za-.k�opotanym VII 6; 17;^>oena by� ukaranym VIII 39; morbo zachorowa� VI. 16; affici omnibus cruciatibus by� poddanym wszelakim m�czarniom V 56. affTgo, lxi, Ixum, 3. [ad-figo] s �-p r z. przybi�, przyczepi�, przymocowa�: falces affixae longuriis III 14. affingo, finxi, fictum, 3. [ad-fingo] s �. p r z . przyda�, dorobi�; przen. zmy�laj�c doda�, zmy�li�, wymy�li� VII 1. afffnitas, atis, f. [affinis] pokrewie�stwo, powinowactwo 118; II 4 stopnie powinowactwa: affines � powinowaci (przez ma��e�stwo) cognatl�powinowaci w bocznej linji, proplnqui�bliscy przez pokrewie�stwo, consangulnei � w�a�ciwi krewni, rodze�stwo. ne-cessarll � bliscy wi�cej przez stosunki, ni� powinowaci. , affirmatio, �nis, f. [affirmo] potwierdzenie, zapewnienie VII 30.* afflfcto, 1. [intens. od affligo] mocno uderza�, uszkodzi� IV 29; afflictare�tur mog�y ugrz�zn�� na mieli�nie uszkodzone III 12. affligo, lxi, Ictum, 3 [ad-fligo] s �. p r z, rzuca� czym, uderza� czym o co, wywraca�, obala�: arbores VI 27; al-ces afflictae zwalone z n�g, powalone VI 27; naves rozbite IV 31; V 10 opes zniszczone si�y VIII 21. Africanus, 3. Afryka�ski: bellum VIII p r a e f. (p. Caesar). Agedincum, i, n. miasto g��wne Se-no�czyk�w (dzi�, Sens.) VI 44; VII 10 i inn. ager, agri, m. 1) pole, ziemia, rola, pastwisko I 16; agri solum p. solum: go�e pole I 11; agros colere V 12; mtd-tare agris pozbawi� p�l VII 54; grunt, posiad�o�� II 4; IV 27; VI 22; priva-tus IV 1. � 2) wie� (w przeciwstawieniu do miasta), zwykle w p l u r. 14; VI 30; 31 i inn. � 3) ziemia, kraj � VI 12; VII 13; Helvetius (Noricus, Se-quanorum) I 2, 5; 10; agris expelli IV 4. agger, eris, m. [ad-gero] l) kupa ziemi, drzewa, chr�stu, s�owem, materjal na usypanie czego, lub wype�nienie, g��wnie ziemi� II 20; V 9; VII 58; 86 i inn. aggerem apparare = robi� przygotowania do sypania wa�u VII 17; 2) wszelkie wzniesienie, tama, wa�, palisada (p. vallum) VII 72; � 3) szaniec wzd�u� mur�w obl�onego miasta, na wysoko�� si�gaj�cy zwykle poziomu mur�w, na kt�rym ustawiano machiny obl�nicze; boki wa�u ok�adano dla � mocy belkami H 12; III 12; 21; 22; 25; aggerem jacere, extruere, instruere p. jacfo i inne. aggrSdior, gressus, sum, 3. depon. [ad-gradior] przyst�powa�, nast�pi�, napada� z ac c. I 12; 25 i inn, 10 aggrfigo � ali�no. alienus � alter. 11 aggrego, 1. [ad-grex] do stada przy��cza�, ��czy�, dodawa�, zalicza� se signis IV 26; se ad amicitiam alicu-jus (do przyjaci�) VI 12. agTto l f-intens. ad ago] s �. p r z. 1) wzrusza�, zmusza� do ruchu, goni�,-pogania� 2) trudzi� si� usilnie, szczeg. rozmy�laj�c, zatym rozmy�la�, rozwa�a�, rozprawia�: his rebus agitatis VII 2. agmen, Inis n. [ago, agimen] 1) t�um, szereg w ruchu (o zwierz�tach: stado p�dzone): jumentorum VIII 35; impe-dimentorum VIII 8; 14; � 2) o wojsku: wojsko w marszu, marsz, po-eh�d � (in) agmine impeditus III 24; VII 66; ordo agminis.H 19. W marszu wojsko szykowane by�o trojako: a) longissimo agmine rozwini�tymi kolumnami (V 31), tak �e za ka�dym le-gjonem nast�powa� jego tabor II 17; wobec nieprzyjaciela ca�y tabor cofa� si� poza legjony II 19; b) acie instruc-taz rozwini�tym frontem I 49; IV 14; c) agmine quadrato w czworobok (p. quadratus): agmen legionum V 19; hostium VII 66; primum przednia stra�, (awangarda), czo�o wojska I 15; � a prirno agmine p/ primus; novissi-mum (extremum) agmen tylna stra� (arjergarda) I 15; 23 i inn. p. novus, quadratum VIII 8; confer- � tissimo agmine zwartymi szeregami II 23; agmen claudere, cogere, expli-care p. claudere i inn. ago, egi, actum 3. s �. prz. wprawia� w ruch, zmusza� do ruchu, 1) p�dzi�, prowadzi�, uprowadza� i t p. prae-dam VI 43; impedimenta secum prowadzi�.ze sob� II 29; p�dzi� przed sob�, �ciga�: aliquem IV 12; 17; o machinach obl�niczych � podprowadza�, przysuwa� (vineas, testudines, turres); wyra�enia stale u�ywane: vi-neis actis, aggere jacto, turribus con-stitutis wysun�wszy przykrywki, usypawszy wa� i ustawiwszy wie�e obl�nicze II 12; III 21; V 43; cuni-culos III 21; sublicas wbija� IV 17; �2) dzia�a�, czyni�, dokonywa�: ali-quid I 20; III 14; I 54; VI 44; VII 1; pass. agi dzia� si�, odbywa� si� IV 14; VII 16 i inn.; bez a c c. dzia�a�, post�powa�: cum simulatione V 50 nullo studio dzia�a� opieszale, wcale si� nie stara� VII 17; de obsessione przedsi�bra� dzia�ania oko�o obl�enia VII 36; id (hoc) agere ut d��y� do � tego, a�eby, mie� na widoku: agitur paucorum consiliis ut = do tego zmierzaj� (wymierzone s�) zamiary niekt�rych VIII 52; � 3) czyni� co� za-pomoc� s��w, mowy, traktowa�, u-mawia� si�, omawia�, pom�wi�, przemawia�: cum aliquo I 13; 41; de ali-quare I 31; 34 i inn. um�wi� si�: cum tribunis militum et centarionibus I 41; gratias p. gratia. agricultura, ae, f. [ager-colo] rolnictwo III 17; IV l i inn. Ahenobarbus, p. Domitius. alacer, cris, e adj. rze�wy, czynny, ochotny, o�ywiony; ad aliquid III 24 i inn.; animus alacer o�ywienie, ochota III 19 (animus alacer ac promptus = ochota i gotowo��). alacritas, atis, f. [alacer] rze�wo�� �ywo��, ochota, zapa� I 41; 46; IV 24. alarius, 3. [5Ia-skrzyd�o] boczny, nale��cy do skrzyd�a armji; s u b s t. alarii, �rum oddzia�y flankowe, t. j. wojsko sprzymierze�c�w, walcz�ce zwykle na skrzyd�ach. Cezar oddzia�ami flankowymi nazywa wojska posi�kowe (auxilia), pomimo �e one w�wczas ju� stanowi�y oddzieln� cz�� armji I 51 . albus, 3 a d j. bia�y: plurnbutn V 12. aloes, is. f. �o� VI 27.* Alesia, ae, f. miasto Mandubi�w w Gallia Celtica (dzi� Alise) VII 68; 69 sqq. Alexandria, ae i � ea, ae, f. miastp w Egipcie, za�. przez Aleks. Wielk. 332 r. p. Chr.; p�niej za Ptolomeusz�w stolica Egiptu VIII praef. AlexandrTnus, 3 a d j. Aleksandryjski: bellurn (p. Caesar) VIII praef. alias, a d v. [alius] innym razem, z innego powodu, inaczej; alias-alias, ju�- to- ju�to, raz � drugi raz, b^d�-b�d�. (w dobrej prozie wy��cznie o czasie= alio tempore) II 29; III 21 i inn.; lecz p o r � w n. V 54, 1; V 57, 3, alleno, 1. s �. prz. [alienus] 1) czyni� obcym, odrywa�, dawa� drugiemu, �2) oddala�, odwraca�: voluntates suorum (a se) odstr�czy� VII 10,�3) wprawi� w ob��kanie: paene alienata mente = prawie w ob��dzie VI 41, alienus, 3 [alius], adj. 1) nale��cy do drugiego, cudzy, obcy: fines II10; IV 8; suum periculum in aliena salute vident constare (p periculum i salus) swoje niebezpiecze�stwo upatruj� w powodzeniu innych VII 84; aes alie-num p. aes;ahenissimis = ludziom zupe�nie obcym VI 31, 4. � 2) niedogodny, nieprzychylny, locus I 15; tem-pus IV 34; non alienum esse videtur= nie od rzeczy b�dzie, zdaje si� w�a�ciwym VI 11. a�i�, a dv. [alius] w inne miejsce (do-k�din�d) VI 22.* allquam-dlu, a d v. nieco d�u�ej, jaki� czas I 40; V 23. allquando, a d v. [aliquis] niegdy�, kiedy� ,nakoniec, nareszcie VII 27; 77. aliquantus, 3. adj. [alius-quantus] znaczny, niema�y; s u b s t. aliquantum itineris znaczna odleg�o�� V 10; a b I. przy c o m p. znacznie, o wiele III 13. alTquT, qua, quod, pron i n d e f [alius qui], jaki�, jakikolwiek I 34; 40 i inn ; p. qui; z a m. qui dla mocniejszego nacisku po s i: si alicujus injuriae con-scius fuisset gdyby poczuwa� si� do najmniejszej niesprawiedliwo�ci I 14; p o r � w n. VI 40; po n e VII 54; po c u m Vi 150 aliqui forma rzeczownikowa zam. aliquis bardzo rzadko bywa V 26, 4*. alTquls, quid, pron. i n d e f. kto�, co�, jaki�: aliquem e suis legatis I 47; zam. quis dla zaznacz, przycisku na zaimku po s i (si alicujus = si cujus) VII 20; alicujus injuri�e I 14; po c u m. V 29; p l u r. niekt�rzy IV 26 i inn.; w s z c z e g.,a) aliquid z g e n. p a r t.: aliquid consilii cokolwiek rozs�dku III 16; calamitatis Jaka� kl�ska V29; aliquid n o vi consilii jaki nowy plan IV 32; VII 12.�b) a c c. aliquid jako a d v. nieco, do pewne-po stopnia, poniek�d I 40. alTquot n u m. i n d e c 1. kilka III 1; IV 9; aliquot de causis III 2. alTter, a d v. [alius] Inaczej, w inny spos�b: aliter ac p. atque; non aliter sentire p. sentio: si aliter faciat p. facio; W przeciwnym razie IV 17; V 29; aliter-ac, inaczej � ni�eli 19. alTus, a, ud (gen. alius, dat. alii), inny, alius atque lub ac p. atque; alii-alii jedni-drudzy, z jednej strony � z drugiej strony III 25; IV 28 i inn.; n o m. alius w po��czeniu z innym swoim przypadkiem t��maczy si� dworna zdaniami: alius alia ex navi = jeden z jednego, drugi z innego okr�tu IV 26; alius alia causa illata = jeden jedn�, drugi inn� podawszy przyczyn� I 39; alii aliam in partem, jedni w jedn�, drudzy w drug� stron� II 2/�; aliae alia in parte = jedne w jednej, inne w drugiej stronie (lub' ka�dy w innej stronie) II 22; lub bierze si� w dw�ch znaczeniach: alius alii subsi-dium fert = jeden drugiemu II 26; alius ex alio quaerit = jeden drugiego VI 37; excipiunt alii alios = jedni drugich V 16; alii inni, pozostali (= Gallowie I 41); w wyliczeniach, je�li nie idzie o kolejne nast�pstwo wyliczanych cz�ci (unus, alius, ter-tius...) alius znaczy drugi zam. alter. allloio, lexi, lectum, Sre, s �. prz. [ad i lacio] sk�ania�, zwabia�, przyci�ga�: aliquem donis (praemiis ad se) VII 31; 55. Ailobr&ges, um (a c c. Allobrogas I 14; VII 64), lud pochodzenia celtyckiego, siedziby mi�dzy rzekami: Rho-danus, Isar� i lacus Lemmanus. Miasto ich g��wne Vieiina I 6; 10; 11 i inn. Sio, alfii, altum, (alltum), gr�, s�. prz. 1) �ywi�, karmi�, utrzymywa�, anseres V 12; staturam powi�ksza� VI 21; vires rozwija� IV 1; aliquem, se atque illos � �ywi� IV 1; equitatum� utrzymywa� I 18; se eorum copiis ��y� IV 4; � 2) zasila�, podtrzymywa�: cpntroversiam � podnieca� VII 32; civitatem � podtrzymywa� (wspomaga�) VII 33. AIpSs, ium, f. Alpy, �a�cuch g�r w Helwecji i p�nocnej Italji 110 i inn. alter, 6ra, 6rum (gen. altenus, dat.' alteri, dawn. forma fem.alteraeV 27, 5; Jeden z dw�ch V 18; 56 i inn. ad alteram partem oppidi � na .drugiej stronie miasta VII 44; alter ex duobus jeden z dw�ch VIII 6; alter-alter, jeden-drugi I 31; III 1. i inn. alter- alteri inimicus aux|lio fuit � 12 alternus � amplius. jeden drugiemu V 44; p l u r. alteri-alteri, jedni-Urudzy I 26 i inn.; altero die nast�pnego dnia VII 11; 68; przy wyliczeniach, jako licz. porz�dk. . unus, alter I 6; 53 i inn.; unus, alter tertius I 2; alter drugi = przeciwny IV 3, 3. alternus, 3, a d j. [alterinus, alter] jeden po drugim, naprzemian: alternis trabibus ac saxis (a b 1. a b s.) gdy belki i kamienie naprzemian le�a�y VII 23. alldtudo, Triis, f. [altus] 1) wysoko��, wynios�o�� I 38; II 12 i inn.; ad altitudinem V 42 (stosownie do wysoko�ci = do poziomu; in altitudinem g��boko�ci VII 73; = crassitudo grubo�� III 13; t��maczy si� te� zapomoc� przymiotn.: wysoki, g��boki, gruby: tres