Seria WYK�ADY Z PSYCHOLOGII Redaktor naukowy: Jerzy Brzezi�ski tom 2 Seria Wyk�ady z Psychologii obejmuje autorskie uj�cie podstawowych dziedzin psychologii, wchodz�cych w obr�b programu pi�cioletnich studi�w magisterskich na tym kierunku. Poszczeg�lne ksi��ki z tej serii, napisane przez badaczy o d�ugoletnim do�wiadczeniu dydaktycznym i znacz�cych osi�gni�ciach naukowych, adresowane s� przede wszystkim do student�w psychologii, ale mog� te� by� z po�ytkiem wykorzystane przez student�w pokrewnych kierunk�w. W serii Wyk�ady z Psychologii b�d� ukazywa�y si� ksi��ki, kt�re odnosz� si� do przedmiot�w uj�tych w Minimanych wymaganiach programowych opracowanych przez Rad� G��wn� Szkolnictwa Wy�szego oraz w Standardach akredytacji kierunku studi�w psychologia Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej �zar�wno z grupy przedmiot�w podstawowych, jak i grupy przedmiot�w uj�tych w programach r�nych specjalno�ci (psychologii klinicznej, psychologii edukacji, psychologii organizacji i zarz�dzania itd.). Zaprezentowane zostan� tak�e najnowsze obszary bada� w zakresie podstaw i zastosowa� psychologii, m.in.: neuronauka poznawcza, genetyka behawioralna, psychologia polityczna, psychologia �rodowiskowa, psychologia reklamy. Ida Kurcz Psychologia j�zyka i komunikacji Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Redakcja: Krystyna Goldbergowa Korekta: Anna Raciborska Projekt ok�adki: Katarzyna Juras � Copyright by Wydawnictwo Naukowe �Scholar", Warszawa 2000 Tytu� dotowany przez Wydzia� Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego ISBN 83-88495-09-7 Wydawnictwo Naukowe �Scholar" ul. Krakowskie Przedmie�cie 62, 00-322 Warszawa tel./fax 828-93-91, 635-74-04 w. 218; dzia� handlowy 635-74-04 w. 219 e-mail: [email protected] http://www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Sk�ad i �amanie WN �Scholar" (Jerzy �azarski) Druk i oprawa: Drukarnia Naukowo-Techniczna S.A. J)z/2oo^ A�. T j)z/2<50^ A�. T SPIS TRE�CI ROZDZIA� 1. PSYCHOLOGIA J�ZYKA A PSYCHOLINGWISTYKA I SOCJOLINGWISTYKA. UWAGI WST�PNE .................. 9 ROZDZIA� 2. PODSTAWOWE POJ�CIA, HISTORIA I METODY PSYCHOLINGWISTYKI ................................... 14 2.1. Podstawowe poj�cia psycholingwistyki .............................. 14 \ 2.2. Historia psycholingwistyki ........................................ 15 / 2.3. Metody psycholingwistyki ........................................ 18 ROZDZIA� 3. FUNKCJE J�ZYKA: REPREZENTATYWNA I KOMUNIKACYJNA ..... 20 3.1. R�ne u�ycia j�zyka ............................................. 20 i 3.2. Specyfika j�zykowej funkcji reprezentatywnej ....... 3.3. Specyfika j�zykowej funkcji komunikacyjnej ....... ROZDZIA� 4. POCHODZENIE J�ZYKA .................................. 29 4. l. Czym j�zyk ludzki r�ni si� od J�zyk�w" zwierz�cych? ................ 29 4.2. Protoj�zyk a j�zyk naturalny ...................................... 34 4.3. Filogeneza j�zyka ............................................... 38 4.3.1. Powstanie j�zyka a dob�r naturalny ........................... 40 4.3.2. J�zyk a teoria umys�u ....................................... 42 4.3.3. Dwustopniowos� ewolucji j�zyka ............................. 44 ROZDZIA� 5. NEUROFIZJOLOGICZNE POD�O�E J�ZYKA ................... 46 5.1. Uwagi wst�pne ................................................. 46 5.2. Metody bada� neurofizjologicznych m�zgu .......................... 47 5.3. Lokalizacja m�zgowa funkcji j�zykowych ............................ 49 5.4. Specjalizacja p�kul m�zgowych w funkcjach j�zykowych ............... 51 ROZDZIA� 6. WYTWARZANIE I PERCEPCJA D�WI�K�W MOWY .............. 56 6. 1Uwagi wst�pne ................................................. 56 6.2. Wytwarzanie d�wi�k�w mowy ..................................... 57 6.3. Percepcja d�wi�k�w mowy ....................................... 61 ROZDZIA� 7. PRZYSWAJANIE J�ZYKA PRZEZ MA�E DZIECKO ............... 69 7.1.Wprowadzenie ................................................. 69 7.2. Metody badania rozwoju j�zyka ma�ego dziecka ....................... 69 K.~" 7.3. Fazy rozwoju j�zyka ............................................. 7.4. Przyswajanie poszczeg�lnych sk�adnik�w wiedzy j�zykowej ............. 7.4.1. Rozw�j sk�adnika fonologicznego ............................. 7.4.2. Rozw�j s�ownika umys�owego ............................... 7.4.3. Rozw�j aspektu syntaktycznego wiedzy j�zykowej ............... 7.4.4. Rozw�j aspektu pragmatycznego wiedzy j�zykowej............... 7.5. Zaburzenia rozwoju j�zykowego ................................... 7.6. G��wne podej�cia teoretyczne w badaniu rozwoju j�zykowego u dziecka ... 7.6.1. Dowody na biologiczne uwarunkowania j�zyka .................. 7.6.2. Dowody na spo�eczne uwarunkowania j�zyka ................... 7.6.3. Inne problemy kontrowersyjne ............................... ROZDZIA� 8. KOMPETENCJA J�ZYKOWA ............................... 8. l. Ustalenia terminologiczne ........................................ 8.2. G��wne za�o�enia le��ce u podstaw kompetencji j�zykowej .............. 8.3. Struktura g��boka i struktura powierzchniowa ......................... 8.4. Istota UG w �wietle teorii zasad i parametr�w ......................... 8.5.Inne modele UG ................................................ 8.6. Kompetencja j�zykowa ludzi nies�ysz�cych ........................... ROZDZIA� 9. S�OWNIK UMYS�OWY ................................... 9.1. Uwagi wst�pne ................................................. 9.2. Znaczenie st�w ................................................. 9.3. Metody badania s�ownika umys�owego .............................. 9.4. Organizacja s�ownika umys�owego ................................. 9.4.1. Aspekt semantyczny........................................ 9.4.2. Aspekt syntaktyczny........................................ 9.4.3. Aspekt fonologiczny i ortograficzny ........................... 9.5. Dost�p leksykalny ............................................... 9.6. S�owotw�rstwo i fleksja .......................................... ROZDZIA� 10. KOMPETENCJA KOMUNIKACYJNA ......................... 10.1. Uwagi wst�pne ................................................ 10.2. Akty mowy ................................................... 10.3. Znaczenie zdania a znaczenie wypowiedzi .......................... 10.4. Zasady efektywnej komunikacji ................................... 10.5. Rozmowa jako wyj�ciowa forma realizacji kompetencji komunikacyjnej ............................................... 10.6. G��wne koncepcje teoretyczne w badaniach nad kompetencj� komunikacyjn� ................................................ 10.6.1. Etnografia komunikowania si� ............................. 10.6.2. Wsp�lny grunt: wsp�lne dzia�anie, wsp�lne czynno�ci........... 10.7. Spo�eczne aspekty u�ywania j�zyka ................................ 6 10.8. Si�a tkwi�ca w ludzkiej kompetencji komunikacyjnej .................. .................... 73 zykowej ............. 76 ..................... 76 ..................... 77 cowej ............... 80 fkowej............... 81 ..................... 82 szykowego u dziecka ... 83 ka .................. 83 l ................... 84 ..................... 85 ..................... 88 ..................... 88 sykowej .............. 89 ..................... 91 ..................... 96 ..................... 101 ..................... 104 ..................... 106 ..................... 106 ..................... 107 L................... 109 ..................... 112 ..................... 116 '..................... 120 ;.....,............... 121 ..................... 123 ...................... 128 ...................... 130 ...................... 130 ...................... 131 ...................... 134 ...................... 136 stencji ...................... 138 kompetencj� ...................... 139 ...................... 140 ne czynno�ci........... 141 ...................... 144 jnej .................. 145 ROZDZIA� 11. DYSKURS ............................ 11.1. Czym jest dyskurs? ............................. 11.2. Dyscypliny zajmuj�ce si� dyskursem ............... 11.3. Dyskurs konwersacyjny .........'................ 11.4. Kulturowe uwarunkowania dyskursu konwersacyjnego 11.4.1. Konwencje konwersacyjne ................. 11.4.2. Konwencje otwierania i zamykania dyskursu .. 11.5. Dyskurs tekstowy .............................. 11.6. Teoretyczne podej�cia do analizy dyskursu .......... 11.6.1. Pragmatyzm ............................ 11.6.2. Socjolingwistyczne analizy konwersacji ...... 11.6.3. Psychologia dyskursywna ................. 11.6.4. Krytyczna analiza dyskursu ................ 11.7. Metody analizy dyskursu ........................ 11.7.1. Metody jako�ciowe....................... 11.7.2. Metody ilo�ciowe ........................ ROZDZIA� 12. J�ZYK A MY�LENIE ............................. 12.1. Uwagi wst�pne ......................................... 12.2. Niezale�no�� my�lenia od j�zyka ........................... 12.2.1. Argumenty za stanowiskiem kognitywnym, czyli ��cz�cym my�l z j�zykiem .................................. 12.2.2. Argumenty za stanowiskiem nie uto�samiaj�cym j�zyka z my�leniem ..................................... 12.3. Relatywizm j�zykowy .................................... 12.4. Badania nad zwi�zkiem j�zyka z my�leniem .................. 12.4.1. Badania mi�dzyj�zykowe .......................... 12.4.2. Badania wewn�trzj�zykowe ........................ 12.5. Podobie�stwa w funkcjonowaniu obu kompetencji: j�zykowej i poznawczej .................................. ROZDZIA� 13. DWUJ�ZYCZNO�� .............................. 13.1. Rodzaje dwuj�zyczno�ci ................................. 13.2. Dwuj�zyczno�� u dzieci ................................. 13.2.1. Rodzaje dwuj�zyczno�ci u dzieci ................... 13.2.2. Submersja versus immersja ........................ 13.3. Dwuj�zyczno�� u ludzi doros�ych ......................... 13.3.1. Rola zdolno�ci j�zykowych i motywacji w nabywaniu L2 13.3.2. Transfer mi�dzy LI i L2 ........................... 13.3.3. Interj�zyk, czyli j�zyk mieszany .................... 13.4. Spo�eczne problemy zwi�zane z dwuj�zyczno�ci�............. 'c-'' � s-S^a^&ltSsSS!^ ROZDZIA� 14. KOMUNIKOWANIE SI� PRZY U�YCIU J�ZYKA A KOMUNIKACJA NIEWERBALNA .......................... 191 14.1. Uwagi wst�pne ................................................ 191 14.2. Uniwersalne i kulturowo specyficzne cechy komunikacji niewerbalnej .... 192 14.3. Por�wnanie komunikacji niewerbalnej z werbaln� .................... 195 14.4. Psychologia k�amstwa ..................................;....... 198 ROZDZIA� 15. J�ZYK A FUNDAMENTALNY B��D ATRYBUCJI ................ 203 15.1. Uzasadnienie tytu�u ............................................. 203 15.2. Por�wnanie autostereotyp�w z heterostereotypami .................... 204 15.3. Wp�yw je�yka na autonomicznym (poza �wiadomo�ci�) poziomie funkcjonowania stereotyp�w ..................................... 206 15.4. Cz�ci mowy wykorzystywane na u�ytek stereotyp�w ................. 207 15.5. Dyskursywne strategie j�zykowe s�u��ce do wyra�ania stereotyp�w ...... 210 15.5.1. Konkretno�� versus abstrakcyjno�� .......................... 210 15.5.2. Strategia kamufla�u ...................................... 211 15.5.3. Strategia decentracji ...................................... 213 15.5.4. Kategoryzacja versus partykularyzacja ....................... 213 15.5.5. Strategia podtrzymywania spo�ecznego i politycznego status quo .............................................. 214 S�OWO KO�COWE .................................................. 216 BIBLIOGRAFIA ..................................................... 218 INDEKS NAZWISK ................................................... 237 Na pocz�tku by�o s�owo... (Wulgata, Ew. wg Jana) ROZDZIA� l PSYCHOLOGIA J�ZYKA A PSYCHOLIMGWISTYKA I SOCJOLINGWISTYKA. UWAGI WST�PME Zadaniem tej ksi��ki jest prezentacja na gruncie polskim osi�gni�� takich interdyscyplinarnych nauk, jak psycholingwistyka czy socjolingwistyka. Stanowi uzupe�nienie i zmodyfikowanie poprzednich pozycji autorki (Kurcz, 1976, 1987,1992), a tak�e znaczne rozszerzenie tre�ci zawartych w rozdziale pt. J�zyk i komunikacja zamieszczonym w II tomie Podr�cznika psychologii pod redakcj� Jana Strelaua (2000). Psycholingwistyka, jak sama nazwa wskazuje, jest dziedzin� nauki z pogranicza psychologii i lingwistyki. Jej przedmiot stanowi badanie j�zykowego funkcjonowania cz�owieka w aspekcie wp�ywu czynnik�w psychologicznych. Funkcjonowanie j�zykowe obejmuje zar�wno przyswajanie j�zyka przez ma�e dziecko, jak i nabywanie kolejnego j�zyka, procesy zwi�zane z tworzeniem w�asnych wypowiedzi, jak i rozumieniem wypowiedzi innych os�b. R�nice znaczeniowe termin�w psycholingwistyka i psychologia j�zyka polegaj� na tym, �e drugi termin wyra�nie akcentuje przynale�no�� tej dziedziny bada� do psychologii, a nie do j�zykoznawstwa, co drugi cz�on terminu psycho-lingwistyka m�g�by sugerowa�. Historycznie rzecz bior�c, psycholingwistyka te� by�a na og� traktowana jako ga��� psychologii (patrz rozdz. 2), zw�aszcza ze wzgl�du na stosowane w niej metody bada�. Ponadto termin psychologia j�zyka nie zobowi�zuje do okre�lonego ustosunkowania si� do teorii lingwistycznych i pozwala na testowanie czysto psychologicznych koncepcji, dotycz�cych j�zykowego funkcjonowania cz�owieka. A takie koncepcje istnia�y zawsze w psychologii naukowej. Np. Wilhelma Wundta uwa�a si� nawet za ojca duchowego psycholingwistyki (Blumenthal, 1977). Charakterystyczne pogl�dy na zachowanie j�zykowe prezentowali te� behawiory�ci (por. Skinner, 1957). I ja, b�d�c z wykszta�cenia psychologiem, dla jasno�ci przekazu wybra�am jako tytu� tej ksi��ki termin �psychologia j�zyka" z dodatkiem �i komunikacji". Zakres poj�� j�zyk i komunikacja pokrywa si� tylko cz�ciowo, a mianowicie wtedy, kiedy m�wimy o komunikacji j�zykowej lub werbalnej, czyli o komunikowaniu si� przy u�yciu j�zyka naturalnego. J�zyk naturalny, j�zyk, kt�rym m�wi� ludzie, to w�a�ciwo�� gatunku Homo sapiens - ka�de dot�d poznane plemi� ludzkie m�wi jakim� j�zykiem, u �adnego innego gatunku zwierz�cego nie stwier- ROZDZIA� l dzono jego wyst�powania. J�zyk naturalny odr�niamy od j�zyk�w sztucznych, stworzonych przez cz�owieka, jak np. j�zyk logiki, j�zyk matematyki (ale patrz om�wienie kompetencji liczbowej w rozdz. 4) czy j�zyki komputerowe itp. Komunikacja, czyli porozumiewanie si�, nie musi by� z istoty swej komunikacj� j�zykow�, mo�e przyj�� r�ne formy pozawerbalne (por�wnaniem komunikacji werbalnej z niewerbaln� zajmiemy si� w rozdz. 14). Poj�cie komunikacji sta�o si� ostatnio bardzo modnym terminem w zwi�zku z rewolucj� technologiczn�, kt�ra pozwala na szybkie i �atwe przesy�anie informacji. Pojawiaj� si� r�ne teorie komunikacji, psychologowie spo�eczni badaj� rozmaite sieci komunikacyjne i ich efektywno��, a samo poj�cie bywa u�ywane dla okre�lenia r�nego typu dzia�alno�ci ludzkiej, je�li tylko w gr� wchodzi jakakolwiek wymiana informacji (por. Rouquette, 1998). Komunikacja nie jest te� w�a�ciwo�ci� czysto ludzk�, zwierz�ta r�wnie� porozumiewaj� si� wewn�trz danego gatunku i mi�dzy r�nymi gatunkami - co stanowi przedmiot bada� etolog�w (por. Hauser, 1996). Nie mo�emy jednak powiedzie�, �e komunikacja jest poj�ciem szerszym, obejmuj�cym j�zyk naturalny, gdy� j�zyk nie tylko s�u�y komunikowaniu si� -s�u�y tak�e reprezentowaniu rzeczywisto�ci w umy�le ludzkim. W tym sensie j�zyk wi��e si� z procesami poznawczymi i my�lowymi. Nie uto�samiamy, oczywi�cie, j�zyka z my�leniem czy - szerzej - poznaniem, relacje mi�dzy tymi procesami s� bardzo z�o�one, zajmiemy si� nimi w rozdz. 12. J�zyk stanowi w�a�ciwo�� wy��cznie gatunku Homo sapiens, jest uwarunkowany przede wszystkim biologicznie (st�d okre�lenie: naturalny), ale r�wnie� spo�ecznie. Termin j�zyk rezerwujemy jedynie dla zachowa� ludzkich (o j�zyku zwierz�t mo�emy m�wi� tylko w sensie metaforycznym) i traktujemy go jako narz�dzie wyra�ania pewnych form my�lenia (poznania) oraz pewnych form komunikowania si�. Narz�dzie to podlega w�asnym prawid�owo�ciom i jakkolwiek pe�ni s�u�ebne funkcje wobec obu tych sfer ludzkiej aktywno�ci, jego w�a�ciwo�ci nie s� oboj�tne dla uk�adu wzajemnych relacji mi�dzy procesami komunikowania si� oraz poznawania i interpretowania �wiata. Oddzia�ywania dwukierunkowe mi�dzy j�zykiem a komunikacj� z jednej strony oraz j�zykiem a poznaniem z drugiej przedstawiaj� strza�ki na rys. l (abstra- �^ ^ yy -� Komunikacja Poznanie Rysunek l. Schemat relacji mi�dzy j�zykiem a poznaniem i mi�dzy j�zykiem a komuni-10 kowaniem si� amy od j�zyk�w sztucznych, j�zyk matematyki (ale patrz i�zyki komputerowe itp. iusi by� z istoty swej komuni-srbalne (por�wnaniem komu-cdz. 14). Poj�cie komunikacji sku z rewolucj� technologicz-fbrmacji. Pojawiaj� si� r�ne \ rozmaite sieci komunikacyj-e dla okre�lenia r�nego typu ikolwiek wymiana informacji sciwo�ci� czysto ludzk�, zwie-o gatunku i mi�dzy r�nymi (por. Hauser, 1996). acja jest poj�ciem szerszym, i s�u�y komunikowaniu si� -ly�le ludzkim. W tym sensie 'ymi. Nie uto�samiamy, oczy-iem, relacje mi�dzy tymi pro-;dz. 12. J�zyk stanowi w�a�ci-:owany przede wszystkim bio-lo�ecznie. Termin j�zyk rezer-wierz�t mo�emy m�wi� tylko idzie wyra�ania pewnych form /ania si�. Narz�dzie to podlega ebne funkcje wobec obu tych oj�tne dla uk�adu wzajemnych poznawania i interpretowania ykiem a komunikacj� z jednej wi�j� strza�ki na rys. l (abstra- em i mi�dzy j�zykiem a komuni- PSYGHOLOGIA J�ZYKA A PSYGHOLINOW1STYKA I SOGJOL1NGWISTYKA. UWAGI WST�PNE hujemy tu od niew�tpliwych relacji wzajemnych mi�dzy poznaniem i komunikowaniem si�). Ka�da z tych sfer obejmuje szerokie pole bada� i rozwa�a�, i to w r�nych dziedzinach nauki, �e wymienimy takie, jak psychologia, filozofia, j�zykoznawstwo, semiotyka, antropologia kultury. Z tych trzech obszar�w badawczych w centrum naszej uwagi stanie sam j�zyk, ale w relacji do dwu pozosta�ych. Socjolingwistyka z kolei bada funkcjonowanie j�zykowe w zale�no�ci od wp�ywu czynnik�w spo�ecznych, czyli u�ywaj�c metod socjologii lub psychologii spo�ecznej. Badania te dotycz� owego wp�ywu tak na jednostk�, jak i na ca�e grupy ludzkie. W niniejszej pracy - ze wzgl�du na wag� czynnik�w spo�ecznych w funkcjonowaniu j�zykowym cz�owieka - b�dziemy tak�e korzysta� z osi�gni�� socjolingwistyki czy socjologii j�zyka. Wa�ny w�tek tej ksi��ki, wok� kt�rego przewija� si� b�dzie wi�kszo�� zawartych w niej rozwa�a�, to - zgodnie z tym, co powiedziano wy�ej - wyodr�bnienie w j�zyku funkcji reprezentatywnej w odniesieniu do rzeczywisto�ci oraz funkcji komunikacyjnej w interakcjach mi�dzyludzkich (por. rozdz. 3). Zgodnie z zasadami semiotyki ka�dy system znakowy - a takim niew�tpliwie jest j�zyk -sk�ada si� ze znak�w posiadaj�cych znaczenie, tzn. odnosz�cych si� do czego� poza nimi samymi. Pe�ni� one tym samym funkcj� reprezentatywn�, a kto�, kto u�ywa tych znak�w, realizuje ich funkcj� komunikacyjn�, zwan� te� w semiotyce pragmatyczn�. Zadaniem naszym b�dzie pokazanie specyfiki obu tych funkcji w odniesieniu do j�zyka. W toku wywod�w pojawi si� podstawowe we wsp�czesnej psycholingwistyce rozr�nienie kompetencji j�zykowej i kompetencji komunikacyjnej. W tym kontek�cie akcentowana b�dzie dwupoziomowo�� czy dwuklasowo�� j�zyka naturalnego jako w�a�ciwo�� specyficzna dla Homo sapiens, rozwini�ta zapewne w efekcie ewolucji (por. rozdz. 4) i wynikaj�ca z niej strukturalna i hierarchiczna zale�no�� element�w j�zykowych. (Noam Chom-sky m�wi w zwi�zku z tym o nieci�g�ej niesko�czono�ci /discrete infinity/j�zyka.) Nast�pna sprawa to przyj�cie za�o�enia o istnieniu Uniwersalnej Gramatyki (UG), b�d�cej podstaw� kompetencji j�zykowej cz�owieka, a tak�e za�o�enia o modu�owo�ci funkcjonowania umys�u ludzkiego w og�le, a jego kompetencji j�zykowej w szczeg�lno�ci. Kolejnym wa�nym w�tkiem b�dzie relacja j�zyka, jako owej UG czy modu�u j�zykowego, do innych umys�owych (poznawczych) kompetencji cz�owieka. Poza psycholingwistyk� i socjolingwistyk� pojawi�y si� jeszcze inne dziedziny nauki - zawieraj�ce w swej nazwie cz�on lingwistyka - takie jak neurolin-gwistyka i biolingwistyka. Z osi�gni�� tej pierwszej b�dziemy korzysta� zajmuj�c si� neurofizjologicznym pod�o�em j�zyka, a tej drugiej - kt�rej celem jest ustalenie jego biologicznych uwarunkowa� - kiedy b�dziemy m�wi� o pochodzeniu j�zyka. Wy�ej wymienionym sprawom po�wi�cone s� poszczeg�lne rozdzia�y ksi��ki. I tak: 11 ROZDZIA� 1 Rozdzia� 2 traktuje o psycholingwistyce -jej metodach i historii - ze wzgl�du na wag�, jak� ma ta dyscyplina we wsp�czesnych badaniach nad j�zykiem i ze wzgl�du na to, �e ich wyniki stanowi� g��wne �r�d�o inspiracji dla autorki tej ksi��ki. Rozdzia� 3 zajmuje si� funkcjami j�zyka - reprezentatywn� i komunikacyjn� - kt�re ujmowane s� jako g��wne wyznaczniki wsp�czesnych podej�� do badania j�zykowego funkcjonowania cz�owieka. Rozdzia� 4, po�wi�cony pochodzeniu j�zyka, ustosunkowuje si� do bada� nad �j�zykami" zwierz�t i nad r�nicami, jakie wyst�puj� mi�dzy tymi �j�zykami" a j�zykiem ludzkim, aby zaj�� si� z kolei prze�ledzeniem hipotetycznej drogi ewolucji j�zyka, kt�rego powstanie w formie Uniwersalnej Gramatyki w jakim� sensie �stworzy�o" wsp�czesnego cz�owieka z jego kultur�. W tym celu zasadne jest przyjrzenie si� formom przedj�zykowym w funkcjonowaniu hominid�w, czyli protoj�zykowi. W rozdziale 5 rozwa�amy neurofizjologiczne pod�o�e j�zyka, co ma tak�e potwierdzi� zar�wno istnienie UG, jak i tez� o modu�owo�ci kompetencji j�zykowej cz�owieka. G��wne dowody w tej dziedzinie czerpane s� z badania zaburze� funkcjonowania j�zykowego. Wsp�czesne metody obrazowania pracy m�zgu pozwalaj� rozszerzy� materia� dowodowy o badania nad przetwarzaniem informacji j�zykowych w normalnym procesie rozumienia i wytwarzania mowy. Rozdzia� 6 po�wi�cony jest wytwarzaniu i percepcji mowy. Wykorzystano tu koncepcj� modu�owo�ci tych proces�w oraz hipotez� o ich wzajemnej zale�no�ci. Rozdzia� 7 dotyczy ontogenezy j�zyka u ma�ego dziecka, przedstawiane w nim stanowisko jest umiarkowanie natywistyczne, co wynika cho�by z za�o�enia o istnieniu UG. Og�lna charakterystyka kompetencji j�zykowej zawarta jest w rozdziale 8, natomiast rozdzia� 9 koncentruje si� na wyodr�bnionym z niej s�owniku (leksykonie) umys�owym. Inspiracj� dla przedstawienia tej charakterystyki jest teoria Uniwersalnej Gramatyki w podej�ciu reprezentowanym przez gramatyk� generatyw-n�, zw�aszcza w jej ostatniej wersji postulowanej w minimalistycznym programie Noama Chomsky'ego (1995, 2000a, 2000b). O charakterystyce kompetencji komunikacyjnej i spo�ecznych uwarunkowaniach j�zyka traktuje rozdzia� 10. Rozwa�ania w nim zawarte maj� �r�d�o w pragmatycznym podej�ciu do bada� nad j�zykiem. W podej�ciu tym pr�buje si� m.in. systematyzowa� wp�ywy spo�eczne i kulturowe na zachowania j�zykowe. Dyskursowi, jako g��wnej formie realizacji kompetencji komunikacyjnej, po�wi�cony jest rozdzia� 11. Problemy relacji j�zyka i my�lenia - czy szerzej j�zyka i poznania - omawiane s� w rozdziale 12. Dotyczy on g��wnych wynik�w bada� w tym zakresie, a przede wszystkim wsp�czesnych dyskusji inspirowanych hipotez� Sapira-Whorfa, 12 kt�ra uzale�nia poznanie od j�zyka. Hipoteza ta od�ywa aktualnie w rozwa�a- stodach i histo�i - ze wzgl�du badaniach nad j�zykiem i ze )dlo inspiracji dla autorki tej ;zentatywn� i komunikacyjn� >�czesnych podej�� do bada- ;osunkowuje si� do bada� nad 'uj� mi�dzy tymi �j�zykami" liem hipotetycznej drogi ewo-nej Gramatyki w jakim� sen-tur�. W tym celu zasadne jest jonowaniu hominid�w, czyli pod�o�e j�zyka, co ma tak�e ilowo�ci kompetencji je�y ko-erpane s� z badania zaburze� obrazowania pracy m�zgu po-id przetwarzaniem informacji ytwarzania mowy. cepcji mowy. Wykorzystano otez� o ich wzajemnej zale�- dziecka, przedstawiane w nim nika cho�by z za�o�enia o ist- j zawarta jest w rozdziale 8, lym z niej s�owniku (leksyko--larakterystykijest teoria Uni-i przez gramatyk� generatyw-minimalistycznym programie i i spo�ecznych uwarunkowa-i zawarte maj� �r�d�o w prag-idej�ciu tym pr�buje si� m.in. zachowania j�zykowe. Dys-i komunikacyjnej, po�wi�co- j�zyka i poznania - omawia-ik�w bada� w tym zakresie, mych hipotez� Sapira-Whorfa, d�ywa aktualnie w rozwa�a- PSYGHOLOGIA J�ZYKA A PSYCHOLINGWISTYKA I SOCJOLINGWISTYKA. UWAGI WST�PNE niach nad j�zykiem my�li i nad odr�bno�ci� modu�u j�zykowego od innych modu��w zwi�zanych z og�ln� kompetencj� poznawcz� cz�owieka. Rozdzia� 13 dotyczy dwuj�zyczno�ci i jej uwarunkowa� zar�wno u dzieci, jak i u doros�ych. Tematem rozdzia�u 14 jest komunikowanie si� niewerbalne i por�wnanie go z komunikacj� za pomoc� j�zyka - ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem tak werbalnych, jak niewerbalnych wska�nik�w k�amstwa czy oszustwa. Mimo dominacji w tej kwestii wska�nik�w niewerbalnych j�zyk tak�e daje r�ne mo�liwo�ci manipulowania przekonaniami i postawami innych os�b. I temu zagadnieniu po�wi�cony jest ostatni - 15 rozdzia� ksi��ki. Bibliografia, zawieraj�ca ponad 300 pozycji, znajduje si� na ko�cu ksi��ki, wewn�trz s� jedynie odwo�ania do poszczeg�lnych pozycji. 13 ROZDZIA� 2 PODSTAWOWE POJ�CIA, HISTORIA I METODY PSYCHOLmGWISTYKI 2.1. PODSTAWOWE POJ�CIA PSYCHOLINGWISTYKI Psychologi� j�zyka b�dziemy na lamach tej ksi��ki uto�samia� w pewnym sensie z psycholingwistyk�, mimo i� istniej� psychologiczne teorie j�zyka, kt�re niew�tpliwie psycholingwistycznymi nie s�, np. teoria zachowania werbalnego BurrhusaF. Skinnera (1957). Zreszt� krytyka tej teorii przez Noama Chomsky'ego (1959/1977) przyczyni�a si� w znacznym stopniu do kierunku, jaki przyj�� rozw�j psycholingwistyki. Powsta�a ona w latach 50. jako interdyscyplinarna dziedzina nauki zajmuj�ca si� badaniem ludzkich zdolno�ci i umiej�tno�ci pos�ugiwania si� j�zykiem. Jej celem mia�o by� badanie j�zykowego funkcjonowania cz�owieka poprzez testowanie metodami psychologii eksperymentalnej r�nych teoretycznych (g��wnie lingwistycznych) modeli j�zyka. W psycholingwistyce odr�nia si� poj�cie j�zyka od poj�cia mowy. J�zyk jest systemem znak�w oraz regu� pos�ugiwania si� nimi, mowa - konkretnymi aktami u�ycia tego systemu. W pierwszym okresie rozwoju psycholingwistyki taki model stanowi�a teoria informacji i komunikacji, nast�pnie - od powstania ksi��ki Noama Chomsky'ego pt. Syntactic structures (1957) - gramatyka genera-tywno-transformacyjna. Noam Chomsky, wielki autorytet wsp�czesnego j�zykoznawstwa i nauk o poznawaniu (cognitive science), wprowadzi� w kolejnej swej pracy Aspects ofthe theory ofsyntax (1965/1982) termin kompetencja j�zykowa (linguistic competence), czyli utajona wiedza umys�owa zwi�zana z pos�ugiwaniem si� systemem j�zykowym, oraz termin realizacja j�zykowa lub wykonanie j�zykowe (linguistic performance), czyli konkretne akty u�ycia tej wiedzy. Ferdi-nand de Saussure (1916/1991), tw�rca wsp�czesnego j�zykoznawstwa, odr�nia� w tym kontek�cie langue i parole. Jednostk� kompetencji j�zykowej jest zdanie. Wyr�nia si� w niej trzy sk�adniki: syntaktyczny (regu�y sk�adni), semantyczny (znaczenie zdania) i fonologiczny (jego forma d�wi�kowa). Jednostk� sk�adnika fonologicznego jest fonem - najmniejszy daj�cy si� zidentyfikowa� 14 d�wi�k mowy (samog�oska lub sp�g�oska). Kolejnym terminem stosowanym ROZDZIA� 2 :NGWISTYKI HOLINGWISTYKI ii��ki uto�samia� w pewnym ologiczne teorie j�zyka, kt�re ;oria zachowania werbalnego ii przez Noama Chomsky'ego i kierunku, jaki przyj�� rozw�j na dziedzina nauki zajmuj�ca is�ugiwania si� j�zykiem. Jej mia cz�owieka poprzez testo-nych teoretycznych (g��wnie fka od poj�cia mowy. J�zyk ; nimi, mowa - konkretnymi e rozwoju psycholingwistyki :ji, nast�pnie - od powstania s (1957) - gramatyka genera-itorytet wsp�czesnego j�zy-), wprowadzi� w kolejnej swej rmin kompetencja j�zykowa i�owa zwi�zana z pos�ugiwa-cja j�zykowa lub wykonanie akty u�ycia tej wiedzy. Ferdi-ego j�zykoznawstwa, odr�-i kompetencji j�zykowej jest ityczny (regu�y sk�adni), se-forma d�wi�kowa). Jednost-;zy daj�cy si� zidentyfikowa� inym terminem stosowanym PODSTAWOWE POJ�CIA. HISTORIA I METODY PSYCHOLINGWISTYKI w psycholingwistyce jest s�ownik (lub leksykon) umys�owy, kt�ry w pierwszych wersjach gramatyki generatywnej Chomsky'ego podporz�dkowany by� sk�adnikowi syntaktycznemu, obecnie za� zajmuje odr�bne miejsce. Charakterystyce kompetencji j�zykowej po�wi�camy rozdzia� 8, a s�ownika umys�owego - rozdzia� 9. W latach 70. wa�nym poj�ciem w psycholingwistyce staje si� kompetencja komunikacyjna - termin wprowadzony przez Delia Hymesa (1972) na oznaczenie zdolno�ci cz�owieka do pos�ugiwania si� j�zykiem odpowiednio do sytuacji spo�ecznej i do relacji z innymi uczestnikami interakcji komunikacyjnej. Jednostk� tej kompetencji jest wypowied� i le��cy u jej podstaw akt mowy, czyli intencja m�wi�cego. Poj�ciem za� ��cz�cym w sobie przynajmniej dwie wypowiedzi (np. Pytanie - Odpowied�) jest dyskurs, kt�rego r�ne rodzaje i metody analizy zajmuj� uwag� psycholingwist�w i przedstawicieli innych nauk od kilkunastu lat. Charakterystyce kompetencji komunikacyjnej po�wi�camy rozdzia� 10, a dyskursu -11. 2.2. HISTORIA PSYCHOLINGWISTYKI Zadekretowano j� oficjalnie w 1951 roku na interdyscyplinarnym sympozjum w Comell University (USA). Zebrali si� na nim uczeni reprezentuj�cy psychologi�, j�zykoznawstwo, filozofi�, antropologi� kultury, z zamiarem powo�ania nowej dziedziny bada� nad zachowaniami j�zykowymi, kt�ra by ��czy�a te r�ne podej�cia. Ukuto tam termin psycholingwistyka,a przedmiotem jej ustanowiono badanie realno�ci psychologicznej (a wi�c za pomoc� metod psychologicznych) r�nych modeli j�zyka jako systemu znak�w i regu� pos�ugiwania si� nimi. Psycholingwista tym r�ni si� od psychologa w badaniu zachowa� j�zykowych, �e akcentuje i wyodr�bnia specyficzne - strukturalne i funkcjonalne - w�a�ciwo�ci j�zyka, kt�rych psycholog mo�e po prostu nie uwzgl�dnia� w swoich rozwa�aniach. Przyjmuje si� do�� powszechnie, �e j�zyk pe�ni dwie podstawowe funkcje: reprezentatywn�, przedstawieniow� w stosunku do rzeczywisto�ci fizycznej, psychicznej i spo�ecznej, oraz komunikacyjn� dla u�ytkownik�w danego j�zyka (funkcjami tymi zajmiemy si� w rozdz. 3). Ot� historia psycholingwistyki - to przesuwanie si� zainteresowa� badaczy z jednej funkcji na drug�. Mo�na wyr�ni� cztery okresy w historii psycholingwistyki: I. (lata 50.)-j�zyk jako kod, II. (lata 60/70.) -j�zyk jako gramatyka, III. (lata 70/80.) -j�zyk jako dyskurs, IV. (lata 90.) -j�zyk jako Uniwersalna Gramatyka. 15 ROZDZIA� 2 Pierwsze dwa terminy zapo�yczy�am od francuskiego psycholingwisty Jeana Carona, kt�ry u�y� tych okre�le� w swoim Precis de psycholinguistique (1983) omawiaj�c pierwsze trzydziestolecie rozwoju psycholingwistyki. Lata 80. nazwa; po prostu �okresem wsp�czesnym". ad I. Uj�cie j�zyka jako kodu charakteryzowa�o wielu badaczy w pierwszyn okresie rozwoju psycholingwistyki, kiedy to dominuj�cym modelem dla funkcjo nowania j�zykowego by�a matematyczna teoria informacji. Akcentowano wted; komunikacyjny aspekt j�zyka, pr�buj�c przedstawi� go �naukowo", czyli ilo�cio wo. J�zyk jednak nie mo�e by� kodem, je�li przez kod rozumiemy (za sze�cioto mow� Now� encyklopedi� powszechn� PWN, 1995) zbi�r regu� wzajemnie jed noznacznego przyporz�dkowania jednego sko�czonego zbioru element�w (np liter) elementom drugiego sko�czonego zbioru (np. jakich� wiadomo�ci). Jak pc wiedzieli�my, podstawow� jednostk� j�zyka jest zdanie i cho� mo�na m�wi o przyporz�dkowaniu strony fonologicznej danego zdania jego znaczeniu, to ilos zda� jest teoretycznie niesko�czona, podczas gdy liczba fonem�w w danym je�) ku - sta�a. Ponadto tak�e relacje s� tu hierarchiczne, nie linearne. St�d mod< stan�w sko�czonych, jaki dawa�a teoria informacji, nie okaza� si� adekwatny i dl; tego te� tym uj�ciem j�zyka nie b�dziemy si� dalej zajmowa�. ad II. J�zyk jako gramatyka, kt�r� w latach 60. uosabia�a teoria gramaty] generatywno-transformacyjnej Noama Chomsky'ego, to akcentowanie reprezei tatywnej funkcji j�zyka. Teoria ta opisywa�a kompetencj� j�zyk�w wyidealizowanego u�ytkownika jakiego� j�zyka naturalnego, polegaj�c� na zdc no�ci rozumienia i tworzenia zda� w tym j�zyku. Mowa tu o idealnym u�ytko'. niku j�zyka, nie podlegaj�cemu ograniczeniom pami�ci i uwagi, kt�re przejawi j� si� w normalnym zachowaniu j�zykowym. Psycholingwi�ci, zar�wno rozw jowi, jak i og�lni, sprawdzali realno�� psychologiczn� teo�i Chomsky'ego. Sil wersja tej teorii - kt�ra zak�ada�a, i� umys� ludzki, pos�uguj�c si� j�zykiem, czy to dok�adnie wedle opisanych przez ni� regu� - nie potwierdzi�a si�, bowiem in ni� czysto j�zykowe czynniki odgrywaj� tak�e rol�. Niemniej jednak jej podsi wowe za�o�enia s� ci�gle aktualne (co dalej postaramy si� pokaza�). Istota orr wlanej koncepcji polega na tym, �e za generatywny (tw�rczy) sk�adnik kom]: tencji j�zykowej uwa�any jest sk�adnik syntaktyczny, natomiast sk�adniki f ono; giczny i semantyczny pe�ni� jedynie role interpretacyjne. Chomsky pos�uguje tu s�ynnym zdaniem Humboldta, i� j�zyk sko�czonymi �rodkami wyra�a nieskc czone tre�ci, a sam wprowadza na okre�lenie tej jego w�a�ciwo�ci termin - n i ci�g�a niesko�czono��. Cecha nieci�g�o�ci odnosi si� do faktu, �e j�zyk sk�adaj� si� dyskretne jego elementy, np. fonemy najednym poziomie, a m femy czy wyrazy na drugim. Niesko�czono�� odnosi si� do liczby mo�liwych utworzenia zda� w jakimkolwiek j�zyku naturalnym. Teoria Chomsky'ego w ] lejnych okresach swego rozwoju podlega�a powa�nym zmianom i rewizjom, ] ^ jednak do dzisiaj bardzo silny wp�yw na my�lenie o j�zyku w psycholingwist; 16 i innych naukach o poznawaniu. Wr�cimy do niej w rozdziale 8. PODSTAWOWE POJ�CIA. HISTORIA I METODY PSYCHOLINGWISTYKI ad III. Trzeci okres w historii psycholingwistyki -j�zyk jako dyskurs - nast�pi� wtedy, gdy zainteresowania badaczy psycholingwist�w przesun�y si� w kierunku komunikacyjnej funkcji j�zyka. Wprowadzone przez Delia Hymesa poj�cie kompetencji komunikacyjnej wykracza poza poj�cie kompetencji j�zykowej, gdy� ujmowane jest nie tylko jako zdolno�� do pos�ugiwania si� j�zykiem (co obejmuje kompetencja j�zykowa), ale stanowi o umiej�tno�ci czynienia tego odpowiednio do sytuacji i do s�uchacza, czyli innych u�ytkownik�w j�zyka. Chodzi tu o pragmatyczny aspekt wiedzy j�zykowej - wyra�ania w j�zyku swych intencji w spos�b skuteczny, czyli zrozumia�y dla odbiorc�w. Wa�n� jednostk� w analizach j�zykowych staje si� wypowied� (a nie zdanie), u kt�rej podstaw le�y nie tylko s�d (jak w zdaniu), ale tak�e akt mowy wyra�aj�cy intencje m�wi�cego. W tym okresie pojawiaj� si� analizy dyskursu, kt�ry definiowany jest jako pewna ca�o�� charakteryzuj�ca si� sp�jno�ci�, maj�ca pocz�tek i koniec, tj. sk�adaj�ca si� z co najmniej dw�ch wypowiedzi (tzw. par przyleg�ych). Metody analizy dyskursu staj� si� popularne w psycholingwistyce. ad IV. J�zyk jako Uniwersalna Gramatyka. Tak nazwa�am okres wsp�czesny, w kt�rym wprawdzie ci�gle �ywy jest �w nurt pragmatyczny oparty g��wnie na analizach dyskursu, ale w kt�rym dominuj� rozwa�ania nad reprezentatywn� funkcj� j�zyka. W wielu pracach opublikowanych w latach 90. akcentuje si� rol� j�zyka w ewolucji gatunku Homo sapiens i traktuje powstanie j�zyka jako wynik ewolucji czysto biologicznej, a zarazem jako praprzyczyn� rozwoju kultury ludzkiej, wy�szego typu �wiadomo�ci (wiem, �e wiem), ale te� schizofrenii (Bicker-ton, 1990. 1995; Pinker, 1994; Jackendoff, 1994, 1997; Crow, 1996). W obr�bie psycholingwistyki wyr�nia si�psycholingwistyk� o g � 1-n �, zajmuj�c� si� teoriami i badaniem j�zykowego funkcjonowania cz�owieka doros�ego, psycholingwistyk� rozwojow�, zajmuj�c� si� przyswajaniem j�zyka przez ma�e dziecko, oraz psycholingwistyk� stosowan�, kt�r� interesuj� takie sprawy, jak czytanie i pisanie, dwuj�zycz-no�� oraz metody usprawniaj�ce te kompetencje i przeciwdzia�aj�ce ich upo�ledzeniom. Natomiast zaburzenia j�zykowe wynikaj�ce z uszkodzenia m�zgu wi��� si� ju� z dziedzin� zwan� neurolingwistyk�.W sukurs psycholingwistyce, je�li idzie o rozwa�ania nad pochodzeniem j�zyka i rozumienie biologicznych uwarunkowa� kompetencji j�zykowej jako Uniwersalnej Gramatyki, przychodzi w ostatnich latach biolingwistyka. Relacj� mi�dzy j�zykiem a czynnikami spo�ecznymi zajmuje si�, jak powiedzieli�my, socjolingwistyka.To na jej gruncie powsta�o poj�cie kompetencji komunikacyjnej, z jej bada� nad spo�ecznymi uwarunkowaniami zachowa� j�zykowych korzystali psycholingwi�ci, zw�aszcza rozwojowi. Przedmiotem socjolingwi-styki - wedle jednego z jej tw�rc�w Joshuy A. Fishmana (1971, s. 4) -jest badanie warunk�w wp�ywaj�cych na warianty i odmiany j�zykowe, ich funkcji oraz cech charakterystycznych os�b, kt�re u�ywaj� tych wariant�w w toku interakcji spo�ecznych. Mo�na te� przyj��, �e przedmiot bada� socjologii j�zyka nie 17 ROZDZIA� 2 r�ni si� od przedmiotu socjolingwistyki, gdy� ten sam autor w ksi��ce pod tytu�em Sociology oflanguage (1972, s. 7) tymi samymi s�owami okre�li� jej przedmiot. Inni autorzy (m.in. Grabias, 1994) podkre�laj� r�ne roz�o�enie akcent�w w obu tych dziedzinach - bardziej na aspekty lingwistyczne w socjolingwistyce i bardziej na spo�eczne w socjologii j�zyka. Mamy tu podobn� relacj� jak mi�dzy psycholingwistyk� a psychologi� j�zyka. Trzeba jeszcze podkre�li� wa�n� rol�, jak� psycholingwistyk� odegra�a, zw�aszcza w pocz�tkowym okresie swego rozwoju, polegaj�c� na utorowaniu drogi mentalistycznemu podej�ciu w psychologii, zwanym poznawczym, kipry dominuje obecnie w naukach psychologicznych. Psycholingwi�ci w pierwszych latach formowania si� tej dyscypliny poszukiwali modeli funkcjonowania j�zykowego cz�owieka w istniej�cych w tamtym okresie teoriach; do�� szybko zorientowali si� jednak w ograniczeniach panuj�cego w�wczas behawioryzmu. St�d powszechne sta�o si� ich zainteresowanie ju� pod koniec lat 50. nowym podej�ciem proponowanym przez Chomsky'ego, kt�ry wychodzi� od krytyki behawioryzmu. Tak wi�c tzw. rewolucja poznawcza w psychologii z lat 60. mia�a sw�j pocz�tek w�a�nie w psycholingwistyce. Podobnie akcentowanie przez psycholingwist�w lat 70. spo�ecznych uwarunkowa� j�zyka i dyskursywnych jego w�a�ciwo�ci odbi�o si� szerokim echem w psychologii spo�ecznej, zw�aszcza w dyskursywnym podej�ciu brytyjskiej szko�y psychologicznej. W czasach wsp�czesnych wiele sztandarowych twierdze� psycholingwisty-ki przej�y inne nowo powsta�e dziedziny nauki, jak cho�by psychologia ewolu-cjonistyczna, kt�ra akcentuje uwarunkowanie biologiczne wielu r�nych klas zachowa� ludzkich, nie tylko j�zyka. Mo�na nawet powiedzie�, �e t� wiod�c� rol� psycholingwistyki obecnie wzi�y na siebie inne interdyscyplinarne kierunki bada�, jak wspomniane ju� parokrotnie neurolingwistyka i biolingwistyka. Szczeg�lnie ta ostatnia, kt�rej nie nale�y myli� z psychologi� ewolucjonistyczn� (bywa cz�sto w opozycji do jej twierdze�; por. Jenkins, 2000), pr�buje zdominowa� ca�� sfer� bada� i rozwa�a� nad biologicznymi i genetycznymi uwarunkowaniami j�zyka. Natomiast stosowane dzia�y psycholingwistyki wsp�czesnej oraz badania nad przyswajaniem j�zyka przez ma�e dziecko (psycholingwistyk� rozwojowa) nadal rozwijaj� si� intensywnie, przynosz�c nowe ciekawe rezultaty i inspiracje dla takich dziedzin praktycznych, jak logopedia czy dydaktyka pocz�tkowego nauczania j�zyk�w tak pierwszego, jak kolejnych. 2.3. METODY PSYCHOLINGWISTYKI Najog�lniej rzecz ujmuj�c, metody psycholingwistyki wywodz� si� z zasobu metod psychologii eksperymentalnej. S� to przewa�nie metody, w kt�rych wa�n� zmienn� zale�n� jest czas reakcji. W modelach psycholingwistycznych (jak to 18 zobaczymy np. omawiaj�c wytwarzanie mowy, rozdz. 6) postuluje si� ca�y szereg dy� ten sam autor w ksi��ce pod tytu-u samymi s�owami okre�li� jej przed-)dkreslaj� r�ne roz�o�enie akcent�w (ty lingwistyczne w socjolingwistyce Mamy tu podobn� relacj� jak mi�dzy :�psycholingwistyka odegra�a, zw�asz-oju, polegaj�c� na utorowaniu drogi [, zwanym poznawczym, kt�ry domi-Psycholingwi�ci w pierwszych latach modeli funkcjonowania j�zykowego ie teoriach; do�� szybko zorientowali wczasbehawioryzmu. St�d powszech-liec lat 50. nowym podej�ciem propo-lodzi� od krytyki behawioryzmu. Tak gii z lat 60. mia�a sw�j pocz�tek w�a�-iwanie przez psycholingwist�w lat 70. �sywnych jego w�a�ciwo�ci odbi�o si� , zw�aszcza w dyskursy wnym podej- iarowych twierdze� psycholingwisty-lauki, jak cho�by psychologia ewolu-lie biologiczne wielu r�nych klas za-nawet powiedzie�, �e t� wiod�c� rol� ; inne interdyscyplinarne kierunki ba-olingwistyka i biolingwistyka. Szcze-psychologi� ewolucjonistyczn� (bywa kins, 2000), pr�buje zdominowa� ca�� i genetycznymi uwarunkowaniami j�-ingwistyki wsp�czesnej oraz badania ecko (psycholingwistyka rozwojowa) (c nowe ciekawe rezultaty i inspiracje iedia czy dydaktyka pocz�tkowego na-nych. [OLINGWISTYKI 'cholingwistyki wywodz� si� z zasobu przewa�nie metody, w kt�rych wa�n� ielach psycholingwistycznych (jak to 3wy, rozdz. 6) postuluje si� ca�y szereg PODSTAWOWE POJ�CIA, HISTORIA I METODY PSYCHOL1NGWISTYKI poziom�w przetwarzania informacji j�zykowych; najlepszym sposobem udowodnienia istnienia takiego poziomu jest wykazanie jego odr�bnej charakterystyki czasowej. Specyficzne metody stosowane w psycholingwistyce, to np. metoda to-rowania czy poprzedzania (priming) semantycznego (u�ywana te� do�� powszechnie w psychologii poznawczej), jak te� metoda decyzji leksykalnej. Torowanie polega na tym, �e dany wyraz podany podprogowo (a wi�c nie u�wiadamiany przez badanego) wp�ywa na pojawienie si� powi�zanego z nim w jaki� spos�b innego wyrazu. Decyzje leksykalne dotycz� stwierdzenia, czy dany ci�g liter stanowi wyraz w danym j�zyku, czy nie. Obie te metody odwo�uj� si� do charakterystyk czasowych. Inna kategoria metod psycholingwistycznych to takie, kt�rych podstaw� jest analiza b��d�w, i to zar�wno w wytwarzaniu^ jak w percepcji mowy - od pojedynczych g�osek do ca�ych tekst�w. Szczeg�lne miejsce maj� tu badania nad procesem czytania i nad procesem rozumienia tekst�w. Analiz� b��d�w prowadzi si� w odniesieniu do normalnego pos�ugiwania si� j�zykiem, a tak�e przy r�nych jego zaburzeniach (por. rozdz. 5, gdzie neurofizjologiczne pod�o�e j�zyka przedstawione jest mi�dzy innymi na podstawie bada� nad patologi� w wytwarzaniu i percepcji mowy). Odr�bn� kategori� stanowi� metody jako�ciowe, z kt�rych najwa�niejsz� jest metoda analizy dyskursu.Ojej specyficznych cechach b�dziemy m�wi� w rozdziale 11. Metody analizy dyskursu s� te� bardzo popularne poza psycholingwistyka. Podanie jednak pe�nej listy specyficznych metod stosowanych w psycholingwistyce jest trudne, gdy� pojawia si� ich wiele w zale�no�ci od konkretnych problem�w. Omawiaj�c te problemy, zajmiemy si� te� opisem u�ytych w ich badaniu metod. ROZDZIA� 3 FUNKCJE J�ZYKA: REPREZENTATYWNA I KOMUNIKACYJNA Wyodr�bniamy dwie g��wne funkcje j�zyka - reprezentatywn� wobec rzeczywisto�ci i komunikacyjn�, s�u��c� porozumiewaniu si� ludzi, kt�rzy pos�uguj� si� w tym celu j�zykiem. J�zyk jest narz�dziem wyra�ania takiej reprezentacji i narz�dziem komunikacji. Wielu znakomitych autor�w przytacza�o jeszcze inne jego funkcje. Przyjrzymy im si� na wst�pie, aby z kolei zaj�� si� pe�niejszym om�wieniem specyfiki dw�ch wymienionych funkcji, kt�re powszechnie uznawane s� za podstawowe. 3.1. RӯNE U�YCIA J�ZYKA Rozw�j j�zyka dziecka mo�na rozpatrywa� mi�dzy innymi z punktu widzenia jego mo�liwych u�y� (Halliday, 1973). Pocz�tkowo jednofunkcyjne wypowiedzi dziecka przekszta�caj� si� w miar� opanowywania j�zyka w wielofunkcyjne w*y-powiedzi doros�ych. J�zykoznawcy zajmowali si� od lat funkcjami j�zykowymi. Jedn� z pierwszych klasyfikacji zawdzi�czamy Kar�owi Biihierowi (1934); wyodr�bni� on trzy funkcje, jakie ka�dy znak (w tym j�zykowy) pe�ni (por. rys. 2). EKSPRESJA (symptom) �R�D�O (m�wca REPREZENTACJA (symbol) ODBIORCA (s�uchacz) 20 Rysunek 2. Schemat znaku j�zykowego wed�ug K. Buhlera (1934) ROZDZIA� 3 tWIKACYJMA 'ka - reprezentatywn� wobec rzeczy-waniu si� ludzi, kt�rzy pos�uguj� si� /yra�ania takiej reprezentacji i narz�-iw przytacza�o jeszcze inne jego funkii zaj�� si� pe�niejszym om�wieniem powszechnie uznawane s� za podsta- IA J�ZYKA a� mi�dzy innymi z punktu widzenia alkowo jednofunkcyjne wypowiedzi wania j�zyka w wielofunkcyjne wy-ili si� od lat funkcjami j�zykowymi. my Kar�owi Biihierowi (1934); wy-w tym j�zykowy) pe�ni (por. rys. 2). REPREZENTACJA (symbol) f EWOKACJA (sygna�) ODBIORCA (s�uchacz) K. Buhlera (1934) FUNKCJE J�ZYKA: REPREZENTATYWNA I KOMUNIKACYJNA Funkcja reprezentatywna czy przedstawieniowa (Darstellung) znaku - zwana te� przez Buhlera symboliczn� - polega na tym, �e staje si� on symbolem tych element�w rzeczywisto�ci, do kt�rych si� odnosi. Znak z definicji jest wytworem intencjonalnym, tzn. produkowanym przez kogo� w jakim� celu, co Biihier okre�la jako funkcj� wywo�ywania (ewokacji) reakcji (Appell) u odbiorcy - znak wyst�puje tu w roli sygna�u. W pewnym tak�e sensie oddaje w�a�ciwo�ci �r�d�a (czyli nadawcy), z kt�rego pochodzi, staj�c si� jego symptomem, czyli spe�nia funkcj� ekspresywn� (Ausdruck). W podobnym schemacie tr�jcz�onowym widz� funkcje znaku j�zykowego John Lyons (1977a/1983a) i Michael A.K. Halliday (1970, 1973). Podzia� Lyonsa na trzy funkcje - opisow�, socjaln� i ekspresywn� - zasadniczo nie r�ni si� od Buhlerowskiego. Funkcjom tym odpowiadaj� trzy rodzaje informacji semantycznej kodowane w wypowiedziach j�zykowych. Informacja opisowa jest faktograficzna i odnosi si� do rzeczywisto�ci pozaj�zykowej, mo�e by� prawdziwa lub fa�szywa; odpowiada Buhlerowskiej funkcji symbolicznej. Informacja socjalna dotyczy utrzymywania kontaktu mi�dzy jej nadawc� i odbiorc�, a wi�c jest zbie�na z Buhlerowskim sygna�em, natomiast informacja ekspresywn�, wyra�aj�ca r�ne cechy nadawcy, to oczywi�cie Buhlerowski symptom. W tr�jcz�onowej klasyfikacji Hallidaya mamy funkcj� ideacyjn�, kt�ra odpowiada wyr�nionej tu funkcji symbolicznej czy reprezentatywnej, funkcj� interpersonaln�, cz�ciowo pokrywaj�c� si� z funkcj� socjaln� Lyonsa, oraz funkcj� tekstow�. Opisuj�c funkcj� ideacyjn�, Halliday odnosi j� do idei, s�d�w i wyobra�e�, kt�re wyra�aj� tre�� do�wiadcze� z rzeczywisto�ci� osoby m�wi�cej, w tym tak�e ze �wiatem jej wewn�trznych, �wiadomych prze�y�. Spe�niaj�c t� funkcj�, j�zyk nak�ada w�a�ciw� sobie struktur� na do�wiadczenie jednostki. Widzenie �wiata inaczej, ni� to nam sugeruje j�zyk, wymaga pewnego wysi�ku intelektualnego (wr�cimy do tej sprawy omawiaj�c w rozdz. 12 relacje mi�dzy j�zykiem a my�leniem). Funkcja interpersonalna wyznacza okre�lone role m�wcy i s�uchacza w sytuacji komunikacyjnej, co obejmuje zar�wno funkcj� socjaln�, jak i ekspresywn� w uj�ciu Lyonsa czy sygna�u i symptomu w modelu Buhlera. Natomiast funkcja tekstowa wyznacza wewn�trzne regu�y tworzenia tekstu (czy dyskursu) i przystosowuje go do wymog�w danej sytuacji. I jeszcze jeden przyk�ad z tradycyjnych rozwa�a� j�zykoznawc�w. Roman Jakobson (1960/1989) - wykorzystuj�c klasyczny ju� dzi� model procesu komunikacji zawarty w pracy C.E. Shannona i W. Weavera z 1949 roku (por. rys. 3) -wyodr�bni� wiele funkcji ka�dej wypowiedzi (czy przekazu - zgodnie z terminologi� przyj�t� w teorii komunikacji) w zale�no�ci od tego, kt�ry sk�adnik modelu staje si� jej odniesieniem. I tak, je�li przekaz odnosi si� do jakiej� rzeczywisto�ci poza schematem komunikacyjnym z rys. 3, to mamy do czynienia z funkcj� refe-rencjaln�, kt�r� mo�emy uto�sami� z reprezentatywn�. Je�li odnosi si� do nadawcy, to Jakobson nazywa j� emocjonaln� (odpowiednik ekspresywnej w poprzednio omawianych modelach), je�li za� do odbiorcy - konatywn� (poza dotychczas 21 ROZDZIA� 3 stosowanymi terminami - socjalna, ewokacyjna - bywa ona jeszcze przez r�nych autor�w okre�lana jako instrumentalna lub pragmatyczna). kod l Nadawca �> przekaz �> Odbiorca t kana� Rysunek 3. Schemat procesu komunikacji Innym sk�adnikiem modelu komunikacyjnego jest jeszcze sam kod, czyli w naszych rozwa�aniach j�zyk, jakim porozumiewaj� si� uczestnicy danej interakcji. Uzgadnianiu kodu s�u�y funkcja metaj�zykowa, czego przyk�adem - poza oczywistym wyborem jednego z dost�pnych uczestnikom j�zyk�w (je�li s� osobami dwu- lub wieloj�zycznymi) -jest ustalanie znaczenia u�ytych wyra�e� (�Co pan przez to rozumie?"). Kolejny sk�adnik modelu komunikacji to kana�, kt�rym w�druje przekaz od nadawcy do odbiorcy. Odwo�anie si� do kana�u polega przede wszystkim na jego wyborze (mowa, gesty manualne, pismo itp.), ale te� na kontroli mog�cego wyst�pi� w nim szumu (�Czy pan mnie dobrze s�yszy?"). T� funkcj� wypowiedzi, przyczyniaj�c� si� tak�e do nawi�zania i utrzymania kontaktu, Jakobson nazywa fatyczn�, zapo�yczaj�c sam termin od Bronis�awa Malinow-skiego, kt�ry okre�la nim wszelkie wypowiedzi s�u��ce nie do przekazywania takich czy innych nowych tre�ci, ale w�a�nie do podtrzymywania kontakt�w mi�dzyludzkich, np. w formie rozmaitych rytua��w b�d� ceremonii. Ostatnim wyr�nionym w modelu sk�adnikiem jest sam przekaz. Wypowied� odnosi si� wtedy do samej siebie, szczeg�lny akcent k�adzie si� na jej form�, co Jakobson nazywa funkcj� poetyck� (okre�lan� te� jako estetyczna) wypowiedzi. Jak te wszystkie funkcje j�zykowe (a nie jest to pe�na ich lista) maj� si� do dwu wymienionych na pocz�tku rozdzia�u, kt�re uznaje si� za podstawowe? Funkcja reprezentatywna czy symboliczna jest okre�leniem na tyle og�lnym, i� mo�na je stosowa� do ka�dego systemu znak�w, nie tylko j�zykowych. Znak jest wtedy znakiem, kiedy ma znaczenie, a znaczenie jest definiowane jako odniesienie do tego, co jest oznaczane, a wi�c przedstawiane czy symbolizowane. Tak wi�c te wszystkie odniesienia, kt�re wyr�nia Jakobson, cho� m�wi o nich w kontek�cie komunikacji, b�d� po prostu rozmaitymi zastosowaniami funkcji reprezentatywnej w szerokim rozumieniu, a� do metareprezentacji w��cznie, czyli reprezentacji samej reprezentacji. Podobnie funkcja komunikacyjna nie musi dotyczy� tylko komunikowania 22 si� za pomoc� j�zyka - mo�e obejmowa� wszelkie akty komunikacyjne, tak�e icyjna - bywa ona jeszcze przez r�-ia lub pragmatyczna). Odbiorca jnego jest jeszcze sam kod, czyli w na-ewaj� si� uczestnicy danej interakcji. owa, czego przyk�adem