Komputer w szkole specjalnej Ok�adka, strony dzia�owe Roman Kirilenko Fotografie Ryszard Pigtkowsk� WSiP Redaktor El�bieta Gogolewska Redaktor techniczny Zofi Chy�a SPIS TRE�CI Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Cz�� pierwsza. PERSPEKTYWA SPECJALNEJ EDUKACJI KOMPUTEROWEJ . . . . 7 Jan E,aszczyk: Rola komputera w edukacji specjalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Krzysztof Markiewicz: Sprz�t komputerowy i systemy operacyjne dla edukacji specjalnej.......................................... 16 I Miros�aw Modzelewski: Klasyfikacja i lffyteria oceny edukacyjnych program�w komputerowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Klasyfikacja edukacyjnych program�w komputerowych . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Og�lne kryteria oceny program�w komputerowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Gry komputerowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Aleksander Korczaka Elementy metodyki nauczania podstaw informatyki w kszta�ceniu specjalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Podmiot i przedmiot kszta�cenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Zakres przedmiotu informatyka w szkole specjalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 f Specyfika stosowania mikrokomputer�w na zaj�ciach w szkole specjalnej . . . . . . 40 i Mariusz Fila, Jan ~.aszczyk: Kszta�cenie nauczycieli do komputerowego wspomagania � Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne edukacji specjalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Warszawa 1998 Zadania Studium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Koncepcja programowa Studium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 ISBN 83-02-06711-3 Uczestnicy Studium i ich nab�r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Prowadz�cy zaj�cia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Zasady realizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne � Organizacja i przebieg zaj�� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Warszawa 1998 Ocena efekt�w funkcjonowania studium . 60 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wydanie pierwsze Podstawowe problemy . 62 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Arkuszy drukarskich 13 + 0,5 wk�. Papier offset. kl. III, 70 gr. rola 61 cm Stanislaw Jakubowski, Bogdan Szczepankowski: Rola technik informatycznych w pro- Sk�ad: Input TEX, Warszawa ul. Bolkowska 6 m. 9 cesie integracji os�b niepe�nosprawnych . . . . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . 67 Skala zjawiska niepe�nosprawno�ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Druk i oprawa: Rzeszowskie Zak�ady Graficzne . . . . . . . Informatyczne wspomaganie os�b z dysfunkcj� narz�du ruchu . 68 Rzesz�w, ul. p�k. L. Lisa-Kuli 19. Zam. 197/98. ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' ' 3 r Znaczenie komputera dla os�b nies�ysz�cych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Komputer dobrodziejstwem dla niewidomych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Krzysztof Markiewicz: Wykorzystanie Internetu dla potrzeb os�b niepe�nosprawnych 77 Zasoby informacyjne i edukacyjne WWW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Poczta elektroniczna - medium wspomagaj�ce komunikowanie si� . . . . . . . . . 81 frv Publiczne archiwa plik�w (FTP) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Teleedukacja, telepraca, te�eus�ugi - szanse na niezale�n� aktywno�� . . . . . . . . 84 Cz�� druga. WYBRANE ZASTOSOWANIA KOMPUTERA W KSZTA�CENIU SPECJALNYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Bogdan Szczepankowski, Andrzej Lemirowski: Komputer w pracy z dzieckiem z uszkodzonym s�uchem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Informacje wst�pne . . . . . . . , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Komputer w wychowaniu s�uchowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Komputer w nauce mowy d�wi�kowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Komputer w nauce j�zyka migowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Stanis�aw Jakubowski: Komputer w kszta�ceniu dzieci z dysfunkcj� wzroku . . . . . 127 Niewidomi i s�abowidz�cy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Techniczne �rodki w edukacji niewidomych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Techniki informatyczne w edukacji dzieci z dysfunkcj� wzroku . . . . . . . . . . . 151 Ma�gorzata Do�ska-Olszko, Anna Lechowicz: Dostosowanie komputera do indywidu- alnych potrzeb niepe�nosprawnego dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Wst�p.......................................... 163 Rodzaje urz�dze� peryferyjnych i inne pomoce do pracy na komputerze . . . . . . . 165 Adaptacje softwarowe i programy typu shareware wykorzystywane w terapii pedago- gicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171 Oprogramowanie logopedyczne i programy wspieraj�ce alternatywn� komunikacj� . 173 Wymagania wobec program�w edukacyjnych dla dzieci niepe�nosprawnych ruchowo 174 Rola komputera w pracy z dzie�mi niepe�nosprawnymi ruchowo . . . . . . . . . . . 175 Krzysztof Markiewicz: Komputerowe stanowisko dla osoby niesprawnej ruchowo . . 179 Sprz�t i oprogramowanie wspomagaj�ce prac� z komputerem . . . . . . . . . . . . 179 Komputer jako urz�dzenie steruj�ce otoczeniem domowym . . . . . . . . . . . . . . 181 Maria Siedlecka: Komputer w pracy oligofrenopedagoga . . . . . . . . . . . . . . . 183 Ma�gorzata Jab�onowska: Komputer w pracy z dzieckiem do�wiadczaj�cym specy- ficznych trudno�ci w uczeniu si� . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Typowe �r�d�a niepowodze� szkolnych dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Rola indywidualnych zaj�� korekcyjno-wyr�wnawczych . . . . . . . . . . . . . . . 194 Metody i �rodki zwi�kszaj�ce skuteczno�� oddzia�ywa� terapeutycznych . . . . . . 196 Wybrane zasady pracy wspomagaj�cej rozw�j dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Niekt�re ograniczenia i zagro�enia wynikaj�ce z zastosowania komputera w indywi- dualnej pracy z dzieckiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Wykorzystanie komputer�w w edukacji specjalnej ci�gle jeszcze z trudem toruje sobie drog�. Mo�na wskaza� co najmniej kilka powod�w, dla kt�rych stosowanie tego �rodka dydaktycznego jest jeszcze dalekie od powszechno�ci. Kluczowa przyczyna takiego stanu rzeczy zwi�zana jest zapewne z niedostatkiem sprz�tu oraz oprogramowania dostosowanego do potrzeb kszta�cenia specjalnego. Inna wynika z postaw cz�ci kadry pe- dagog�w specjalnych oboj�tnych, a nawet niech�tnych poznaniu korzy�ci, jakie niesie z sob� komputer i umiej�tne jego zastosowanie w procesie kszta�cenia i rewalidacji os�b niepe�nosprawnych. Jeszcze inna wyra�a si� brakiem wiedzy o mo�liwo�ciach wykorzystania komputera w kszta�ceniu dzieci i m�odzie�y specjalnej troski oraz brakiem wzorc�w efektywnego dzia�ania w tym zakresie. Pedagodzy specjalni, kt�rzy si�gaj� w swojej pracy po to narz�dzie, kieruj� si� zazwyczaj intuicj�, w�asn� pomys�owo- �ci�, nierzadko metod� pr�b i b��d�w. Brak bowiem literatury dotycz�cej mo�liwo�ci i sposob�w wykorzystania komputer�w w edukacji specjalnej. Ksi��k�, kt�r� oddajemy czytelnikowi, pragniemy przybli�y� proble- matyk� komputerowego wspomagania kszta�cenia specjalnego podejmuj�c w niej wybrane zagadnienia z zakresu informatyzacji procesu naucza- nia, rewalidacji oraz przygotowania os�b niepe�nosprawnych do przysz�ej aktywno�ci zawodowej. Wyb�r zagadnie� determinowany by� przede wszystkim skal� praktycznych do�wiadcze� w dziedzinie zastosowania komputer�w w pracy z osobami niepe�nosprawnymi. Czytelnik znajdzie tu rozdzia�y, kt�rych autorzy prezentuj� wybrane zastosowania komputera w niemal wszystkich dziedzinach klasycznie pojmowanej pedagogiki spe- cjalnej, to jest: surdopedagogice, tyflopedagogice, oligofrenopedagogice, 5 pedagogice os�b niepe�nosprawnych ruchowo, a tak�e zagadnienie in- formatycznego kszta�cenia nauczycieli dla potrzeb pedagogiki specjalnej. Z �alem trzeba powiedzie�, i� w ksi��ce nieobecna jest problematyka wy- korzystania komputera w pracy resocjalizacyjnej, a tak�e - wa�nej ga��zi nowocze�nie rozumianej pedagogiki specjalnej - pedagogice zdolno�ci. Nie podj�to w niej tak�e zagadnienia samouctwa komputerowego - naj- skuteczniejszego bodaj �rodka nabywania kompetencji informatycznych. Ksi��ka sk�ada si� z dw�ch cz�ci. W pierwszej przedstawiono za- gadnienia og�lne, dotycz�ce specjalnej edukacji komputerowej niezale�nie od w�a�ciwo�ci podmiot�w, na kt�re jest ona skierowana. Cz�� druga zawiera rozdzia�y, kt�rych autorzy prezentuj� zastosowania komputer�w w pracy z osobami maj�cymi specyficzne dysfunkcje. W tre�ci ksi��ki czytelnik znajdzie dwie warstwy. Jedn�, informacyjn�, w kt�rej prezentowane s� nowe mo�liwo�ci, jakie tworzy komputer osobie niepe�nosprawnej oraz drug�, maj�c� charakter metodyczny, w kt�rej przedstawiono wybrane sposoby wykorzystania tych mo�liwo�ci w pracy pedagoga specjalnego. Ksi��ka jest dzie�em zbiorowym i jako takie ��czy zalety i s�abo�ci opracowa� zbiorowych. Do zalet mo�na zaliczy� bogaty wachlarz pre- zentowanych tu zagadnie�. Ewentualn� s�abo�ci�, kt�r� czytelnik zechce wybaczy�, jest znaczna r�norodno�� stylu poszczeg�lnych opracowa�, sposobu prezentowania zagadnie�, sposobu argumentacji itp. Adresatem ksi��ki s� przede wszystkim nauczyciele i wychowawcy szk� i o�rodk�w szkolno-wychowawczych dla dzieci specjalnej troski oraz niepe�nosprawni, kt�rzy korzystaj� lub zechc� si�gn�� do komputera jako narz�dzia wspomagaj�cego ich prac�. S�dzimy, �e zainteresuje ona tak�e student�w pedagogiki specjalnej. Mo�na mie� wreszcie nadziej�, �e prezentowane tu tre�ci s�u�y� b�d� pomoc� rodzicom w ich pracy rewalidacyjnej i wspomagaj�cej rozw�j dziecka niepe�nosprawnego. JAN ~.ASZCZYK Warszawa, grudzie� 1997 Cz�sc pierwsza ~, JAN LHSZCZYK ROLA KOMPUTERA W EDUKACJI SPECJALNEJ . .I~ Najpowszechniej�ze i najmocniej ugruntowane odczytanie pedagogiki spe- cjalnej sprowadza j� do realiz�cji funkcji kompensacyjno-naprawczej. W tym zakresie mie�ci si� d��enie do �agodzenia cierpienia drugiego cz�owieka, d��enie do eliminowania, a co najmniej �agodzenia skutk�w obci��e� dziedzicznych, usprawnianie zaburzonych funkcji organicznych i psychicznych, szeroko rozumiane usuwanie i wyr�wnywanie brak�w. Z tego punktu widzenia zadania pedagogiki specjalnej jawi� si� jako two- rzenie program�w dzia�a� rewalidacyjnych, pozwalaj�cych upo�ledzone funkcje jednostki maksymalnie przybli�y� do normy. M�wi�c lapidarnie, klasycznie rozumiana pedagogika specjalna zajmuje si� przekszta�caniem ludzi upo�ledzonych w osoby normalne. Rodzi si� tutaj jednak pewna trudno�� zwi�zana z tym, i� poj�cie normy jest nieostre, a przy tym zmienne w czasie. Mo�na zatem zasadnie formu�owa� pytania o to, co to znaczy poziom normalny, jakie wska�niki go charakteryzuj�, ale tak�e pytanie wa�niejsze: kto ma prawo - przede wszystkim moralne - decydowa� o tym, co jest norm�, a co ni� nie jest? Trudno�� odpowiedzi na postawione pytania nie jest jednak za- sadniczym powodem opozycji wobec zarysowanego widzenia funkcji pedagogiki specjalnej. Cz�owiek potrafi takie normy mniej lub bardziej precyzyjnie ustala� odwo�uj�c si� np. do tego, co powszechnie uznawane bywa za norm�, tego co typowe dla danej grupy lub spo�eczno�ci. G��wny pow�d niezgody na ograniczenie zada� pedagogiki specjalnej do zada� kompensacyjno-naprawczych wynika z tego, i� skazuje ono podmioty tej pedagogiki, a wi�c ludzi specjalnej troski, na dozgonne bycie nienormal- nymi. Dziecku g�uchemu nie jeste�my bowiem na og� w stanie przywr�ci� s�uchu, nawet najlepsza proteza nie zast�pi sprawnej ko�czyny, a czter- dziestopunktowego ilorazu inteligencji nie udaje si�, jak dot�d, podnie�� do dziewi��dziesi�ciu czy stu dwudziestu, a wi�c do poziomu normal- nego. Tak wi�c niewidomi pozostaj� niewidomymi, pozbawieni ko�czyn pozostaj� kalekimi, a upo�ledzeni umys�owo - intelektualnie niedorozwi- ni�tymi. St�d ju� tylko krok do pesymizmu pedagogicznego i niewiary w mo�liwo�� rzeczywistej pomocy osobom uposledzonym. Dodajmy, �e praktyka funkcjonowania wielu zak�ad�w kszta�cenia specjalnego zdaje si� t� niewiar� potwierdza�. Oczywi�cie jest jeszcze ideologia, kt�ra stara si� ten pesymizm ubra� w szczytne has�a humanitarne, g�osz�ce, i� ka�da jednostka ma prawo do uznania jej cz�owiecze�stwa, �e w ka�dym uposledzonym nale�y dostrzega� osob� godn� szacunku i uprawnion� do rozwoju i opieki tym bardziej, im bardziej jest bezradna i uzale�niona od otoczenia. Wype�niaj�c te has�a tre�ci� opiekujemy si� niesprawnymi, pomagamy uposledzonym, wsp�czujemy pokrzywdzonym przez los. By� mo�e czynimy to bardziej ze wzgl�du na podniesienie w�asnego samopoczucia ni� ze wzgl�du na rzeczywiste potrzeby niepe�nosprawnych. Tymczasem sp�jrzmy przez chwil� na rzeczywisto��. Przyk�adem niech b�d� rezultaty zmaga� sportowych. Oto pozbawiony przedramion biegacz, a wi�c cz�owiek �niepe�nosprawny", pokonuje dystans 100 metr�w w czasie 11,5 sekundy. Inny sportowiec te� �niepe�nosprawny", bo bez n�g, d�wiga ci�ar o wadze 200 kg. Przyk�ady mo�na by mno�y�. Sprawno�� tych ludzi znacznie przewy�sza sprawno�� autora, a tak�e - prosz� wybaczy� - sprawno�� wielu Szanownych Czytelnik�w. Tymczasem wi�kszo�� z nas powszechnie uwa�ana jest za osoby pe�nosprawne (mam tak� nadziej�). Czy� zatem zasadne jest nazywanie takich i podobnych im ludzi niepe�nosprawnymi? I pytanie donioslejsze. Czy gdyby proces ich usprawniania, jak m�wimy rewalidacji, prowadzi� zgodnie ze strategi� wyr�wnywania do normy, takie wyniki by�yby mo�liwe? Odpowied� jest tu jednoznaczna. Przytoczone wy�ej i podobne im przyk�ady pokazuj�, i� funkcj� pedagogiki specjalnej mo�na i nale�y odczytywa� tak�e z innego punktu widzenia, pozwalaj�cego dostrzec inne oblicze tej pedagogiki. Zasadnicze rysy tego oblicza ujm� w trzech aspektach. S� to: odkrywanie szans, rozwijanie potencja�u oraz przekraczanie mo�liwo�ci. Zauwa�my - i do tej konstatacji ostatecznie zmierza�em - i� takie widzenie funkcji pedagogiki specjalnej odkrywa jej rzeczywisty przedmiot. Przedmiotem tym s� bowiem zdolno�ci cz�owieka i ich rozw�j. 8 9 Czym�e bowiem zajmuje si� pedagog specjalny, jesli nie odkrywaniem specjalnego, zgodno�� z t� zasad� staje si� warunkiem niezb�dnym �fek- i urzeczywistnianiem takich dzia�a�, kt�re nastawione s� na podnoszenie tywno�ci proces�w edukacyjnych. W tym zakresie komputer jest w stanie zdolno�ci do czego�? nie tylko efektywniej zast�pi� tak tradycyjne �rodki upogl�dowiaj�ce jak Na to, by zrealizowa� zarysowan� tu funkcj� pedagogiki �pecjalnej kreda i Tablica, ale tak�e te nowocze�niejsze. Rzecz w tym, i� np. grafika nie wystarczy sama wizja. Niezb�dni s� tak�e odpowiednio przygotowani komputerowa tworzy mo�liwo�ci �atwego sterowania eksponowanymi tre- ludzie, wyposa�eni w bogaty repertuar �rodk�w. �ciami odwzorowuj�cymi poznawany obiekt lub jego fragmenty. Ponadto Ostatnie lata wzbogaci�y repertuar dost�pnych edukacji specjalnej nie bez znaczenia dla cel�w dydaktycznych jest mo�liwo�� szybkiego �rodk�w kszta�cenia o komputer, kt�ry to �rodek stanowi now� jako�� zestawiania po��danych kombinacji obraz�w, a tak�e tworzenia obraz�w w grupie tzw. �pomocy dydaktycznych". Dodajmy od razu, i� pojawienie ruchomych. si� komputer�w oraz coraz wi�ksza dost�pno�� ich u�ywania, tak�e 3. Komputer jako �rodek symulacji i modelowania. Kszta�cenie szkolne w edukacji specjalnej stanowi w znacznej mierze jedynie potencjaln� koncentruje si� g��wnie albo na odtwarzaniu proces�w, zdarze�, sytuacji mo�liwo�� efektywnego wykorzystania tego nowoczesnego �rodka. Brak minionych, albo te� na analizie i ocenie zdarze� zachodz�cych w rze- jest bowiem dotychczas wzorc�w oraz opracowa� dotycz�cych metodyki czywisto�ci aktualnej, staj�cej si�. El�menty prognozy w tradycyjnym wykorzystania k�mputera do wspomagania proces�w edukacyjnych. kszta�ceniu s� niemal nieobecne. Bardzo rzadko tak�e si�ga si� do roz- W�r�d pedagog�w specjalnych mo�na spotka� si� ze skrajnymi opi- patrywania mo�liwych wariant�w rozwoju proces�w i zdarze�. G��wnym mami dotycz�cymi warto�ci, jakie niesie wykorzystanie komputera w edu- tego powodem jest albo brak czasu albo te� trudno�ci realizacyjne takich kacji dzieci niepe�nosprawnych. Jedna neguje dydaktyczn� warto�� tego zabieg�w, wymagaj�cych zazwyczaj kontrolowania wielu czynnik�w, jesli narz�dzia uznaj�c je jedynie za nowink�, kt�rej funkcja nie wykracza poza k prognoza ma by� wiarygodna. U�ycie komputera trudno�ci te praktycznie funkcj� klasycznych pomocy dydaktycznych, a druga wi��e z zastosowa- eliminuje otwieraj�c uczniom mo�liwo�� snucia wizji przysz�o�ci b�d�cej niem komputera prawdziwie rewolucyjne zmiany w organizacji i przebiegu nie tylko wytworem fantazji, ale opartej na przes�ankach racjonalnych kszta�cenia niepe�nosprawnych. i dobrze okreslonych. Odrzu�my te skrajno�ci uznaj�c, i� komputer nie powinien by� kon- 4. Komputer jako narz�dzie �wiczenia umiej�tno�ci. W tym zakresie kurentem dobrego podr�cznika ani, tym bardziej, �rodkiem, kt�ry mo�e tradycyjna dydaktyka si�ga zwykle do papieru i o��wka. �wiczeniom zast�pi� nauczyciela. Traktowany jednak jako narz�dzie mo�e by�, tak jak gramatycznym, stylistycznym, rachunkowym itp. uczniowie po�wi�caj� ka�de narz�dzie, u�yteczny pod warunkiem umiej�tnego wykorzystania. wiele czasu i wk�adaj� w nie wiele wysi�ku wynikaj�cego w�a�nie Specyfika komputera ze wzgl�du na jego techniczne mo�liwo�ci prze- z konieczno�ci pisania. Znaczn� cz�� takich �wicze� szybciej i z lepszym twarzania informacji, pozwala wyr�ni� nast�puj�ce sytuacje kszta�cenia, efektem, a tak�e o wiele atrakcyjnie] mo�na przeprowadzi� z pomoc� w kt�rych u�ycie komputera mo�e by� celowe i pomocne. komputera. 1. Komputer jako �r�d�o informacji. Bywa, �e w procesie kszta�- 5. Komputer jako partner dialogu. �aden �rodek techniczny nie jest Genia niekt�re dane faktograficzne (np. daty wydarze� historycznych, w stanie zast�pi� �ywego cz�owieka, jako strony dialogu. Zauwa�my dane demograficzne, informacje biograficzne, sta�e fizyczne) nie wy- jednak, �e w praktyce kszta�cenia nauczyciel zazwyczaj staje przed ko- magaj� zapami�tania przez uczni�w, lecz s� niezb�dne jako przes�anki nieczno�ci� prowadzenia dialogu z ca�� klas�, co oczywi�cie nie jest do interpretowania zdarze�, t�umaczenia proces�w, identyfikacji relacji w pe�ni wykonalne. Na og� jest to dialog z uczniem �u�rednionym", przyczynowo-skutkowych, formu�owania uog�lnie�. W takich przypad- wybiegaj�cy niekiedy w stron� uczni�w lepszych lub s�abszych. W niekt�- kach, ze wzgl�du na szybko��, wyszukiwania informacji, komputer mo�e tych sytuacjach, np. w�wczas, gdy szczeg�lnie zale�y nam na ujawnieniu sta� si� narz�dziem nieocenionym. indywidualnych i niezale�nych s�d�w, warto�ci czy ocen, sposob�w roz- 2. Komputer jako �rodek upogl�dowiaj�cy. Pogl�dowo�� w kszta�ceniu wi�zywania zadania, dialog z komputerem, opr�cz swoistej zabawy, mo�e przyj�a rang� zasady nauczania.W wielu sytuacjach kszta�cenia, zw�aszcza przynie�� g��bsze po�ytki. 10 11 6. Komputer jako narz�dzie wypowiedzi. Wykorzystanie w tym zakre- sie komputera wyra�a si� g��wnie w pracach redakcyjnych, korektorskich, a tak�e powielaj�cych wypowiedzi pisemne uczni�w. Wy�wiczenie edy- torskiej pracy z komputerem jest bardzo przydatne, o czym za�wiadczaj� nawet ci, kt�rzy pocz�tkowo sceptycznie oceniali warto�� tej �inteligent- nej" maszyny do pisania. W tym miejscu warto, jak s�dz�, uwyra�ni� my�l nast�puj�c�. Si�- ganie do �rodk�w dydaktycznych jest zwi�zane z d��eniem do realizacji wcze�niej okreslonych cel�w kszta�cenia (uczyni� rzecz bli�sz� pozna- niu, przyspieszy� proces poznania, ekonomizowa� wysi�ek kszta�ceniowy itp.). W przypadku u�ycia komputera w kszta�ceniu to podej�cie zostaje oczywi�cie zachowane. Jednocze�nie jednak, obok u�atwienia realizacji szczeg�owych cel�w dydaktycznych, zastosowanie komputera prowadzi do realizacji og�lniejszych zada� edukacyjnych, z kt�rych najwa�niejsze to: - przygotowywanie os�b kszta�conych do cywilizacji, kt�ra nadejdzie; - przysposabianie m�odzie�y do wykonywania przysz�ych zawod�w; - wyposa�anie uczni�w w umiej�tno�ci pos�ugiwania si� narz�dziem b�d�cym �rodkiem do podnoszenia sprawno�ci w�asnej i dzia�ania zbioro- wego; - przygotowywanie m�odzie�y do wykorzystania komputera jako �rodka umo�liwiaj�cego prze�ycie przygody intelektualnej. Dosy� powszechnie uwa�a si�, i� praca z komputerem nak�ada na u�ytkownika szczeg�lne wymogi, jesli idzie o poziom jego sprawno�ci, zw�aszcza sprawno�ci intelektualnych, i jako taka jest zasadniczo niedo- st�pna osobom, kt�rych sfery poznawcze s� zaburzone. Do�wiadczenie przeczy temu uproszczonemu pogl�dowi. Dzieci niepe�nosprawne, w tym tak�e umys�owo upo�ledzone, kt�rym stworzono mo�liwo�� dost�pu do komputera, bardzo ch�tnie z tej mo�liwo�ci korzystaj�, szybko opano- wuj� zasady obs�ugi prezentowanych program�w komputerowych, kt�re s� zazwyczaj dosy� proste, z du�ym zaanga�owaniem pokonuj� kolejne stopnie komputerowego wtajemniczenia. Nauczyciele pracuj�cy z dzie�mi specjalnej troski, kt�rzy podj�li pr�by wykorzystania w swej pracy tech- niki komputerowej, zgodnie twierdz�, i� komputer mo�e by� u�ytecznym _�rodkiem wzbogacaj�cym proces kszta�cenia tych dzieci. Nauczyciele ci z pewnym zaskoczeniem konstatuj� fakt, �e trudno wyuczalni nawet stosunkowo prostych czynno�ci uczniowie jednocze�nie dosy� szybko opanowuj� podstawowe umiej�tno�ci z zakresu obs�ugi komputera. Niew�tpliwym walorem komputera jest jego atrakcyjno�� dla ucznia, kt�ra wywo�uje pozytywn� motywacj� do uczenia si�, sprzyja zaintereso- waniu si� nauk�, pobudza jego aktywno�� w�asn� itp. Nale�y podkre�li� fakt, i� uczniowie o obni�onej sprawno�ci poznawczej cechuj� si� - przeciwnie do tzw. uczni�w normalnych - naturaln� niech�ci� do ucze- nia si�, a uruchomienie ich aktywno�ci szkolnej wymaga od nauczyciela wielu specyficznych zabieg�w motywacyjnych i aktywizuj�cych pro- cesy spostrzegania, uwagi, zapami�tywania itp. Komputer za�, przez sw� atrakcyjno�� techniczn�, a nawet tajemniczo��, sam sob� wywo�uje za- interesowanie, pozytywn� motywacj� do pracy z tym skomplikowanym urz�dzeniem, a wi�c i do nauki, wywo�uje i podtrzymuje aktywno�� w�asn� ucznia. O tym, jak wielka jest si�a aktywizuj�ca tego �rodka, niech �wiadczy przyk�ad upo�ledzonego dziecka autystycznego, z kt�rym wychowawcy nie mogli nawi�za� kontaktu bezpo�redniego, a kt�ry to kontakt zosta� osi�gni�ty stosunkowo �atwo za po�rednictwem komputera. Do przytoczonych wy�ej okoliczno�ci, �wiadcz�cych na rzecz kom- puterowego wspomagania kszta�cenia dzieci specjalnej troski, dodajmy jeszcze jeden fakt. Jak wiadomo, w specjalnych o�rodkach szkolno-wy- chowawczych, obok dzieci z ewidentnym niedorozwojem umys�owym, przebywaj� wychowankowie wywodz�cy si� ze �rodowisk zaniedbanych. Obni�ona sprawno�� intelektualna tych dzieci spowodowana jest przede wszystkim brakiem nale�ytej opieki wychowawczej i niezb�dnych dla nor- malnego rozwoju dzia�a� stymuluj�cych. Rewalidacja tych dzieci, wsparta technik� komputerow�, mog�aby przebiega� szybciej i efektywniej. W tym miejscu przedstawiamy te sytuacje edukacyjne, w kt�rych wykorzystanie komputera mo�e przynie�� ewidentne korzy�ci. Ujmuj�c je syntetycznie mo�na wskaza� nast�puj�ce zakresy dzia�a� kszta�ceniowych szkolnictwa specjalnego, w kt�rych komputer mo�e by� warto�ciowym narz�dziem stanowi�cym pomoc: 1) w przygotowaniu przez nauczyciela lekcji lub jednostki metodycznej realizowanej nast�pnie bez u�ycia komputera, 2) w realizacji wyznaczonych programem kszta�cenia zaj�� dydaktycz- nych (lekcje, o�rodki pracy) wspomaganych komputerowo, 3) w diagnozowaniu i kontrolowaniu post�p�w rozwojowych ucznia, 4) w realizacji zaj�� reedukacyjnych i korekcyjno-wyr�wnawczych, 5) w utrwalaniu przyswojonej wiedzy i �wiczeniu nabytych umiej�tno- �ci i sprawno�ci, 6) wzbogacaj�c� formy pozalekcyjnej pracy m�odzie�y. 12 13 A oto rozwini�cie wyr�nionych tu zastosowa� komputera w kszta�ce- niu specjalnym. Kszta�cenie dzieci specjalnej troski wymaga stosowania r�norodnych pomocy dydaktycznych w celu upogl�dowienia przekazywanych tre�ci, jednoczesnego oddzia�ywania na r�ne receptory itp. S� to z regu�y dosy� proste pomoce graficzne b�d� tekstowe, mo�liwe do wykonania przez nauczyciela w zale�no�ci od jego indywidualnych pomys��w. Bardzo cz�sto �rodki te nie nadaj� si� do powt�rnego u�ycia b�d� te� szybko ulegaj� zu�yciu - jak ka�de papierowe narz�dzie. Wykorzystanie komputera do tworzenia takich pomocy (wykresy, schematy, uk�adanki, rozsypanki wyrazowe, . . . ) odci��a nauczyciela od �mudnej, czasoch�onnej i rutynowej pracy, a jako�� uzyskiwanych t� technik� wytwor�w przewy�sza znacznie standard pomocy przygotowywanych sposobami tradycyjnymi. Ponadto zastosowanie komputera do wykonywania tego typu zada� znacz�co poszerza repertuar mo�liwych rozwi�za� w tym zakresie. Bezpo�rednie zastosowanie komputera do realizacji zaj�� dydaktycz- nych mo�e pe�ni� co najmniej dwojak� funkcj�: - sprzyja� aktywizowaniu uczni�w, wywo�ywa� ich pozytywn� mo- tywacj� do nauki przez uatrakcyjnienie procesu dydaktycznego, - wzbogaca� proces kszta�cenia o nowe, trudno dost�pne w kszta�- ceniu tradycyjnym �rodki ilustracji poznawanych obiekt�w i proces�w, np. przez pokazanie ich dynamiki, ruchu (��czenie, rozk�adanie, obracanie, proces rozwoju), eksponowanie istotnych element�w obiektu, ich po- wi�kszanie, kontrastowanie kolorem, a tak�e przekszta�canie przez ucznia eksponowanych struktur b�d� tworzenie struktur w�asnych. Zagadnienie diagnozowania poziomu rozwoju uczni�w niepe�nospraw- nych jest zadaniem kluczowym dla efekt�w pracy rewalidacyjnej. Jest to jednocze�nie zadanie z�o�one, czasoch�onne i trudne do realizacji. Ze wzgl�du na szczup�o�� kadry psychologicznej zatrudnionej w spe- cjalnych o�rodkach szkolno-wychowawczych, a nawet wielokrotnie brak takiej kadry, bie��ce diagnozowanie poziomu rozwoju poszczeg�lnych wychowank�w oraz dynamiki tego rozwoju jest praktycznie niemo�liwe. Wykorzystanie komputer�w do oceny rozwoju okre�lonych funkcji per- cepcyjno-motorycznych, m.in. przez u�ycie komputerowych wersji test�w psychologicznych i sprawdzian�w mo�e zadanie to znakomicie u�atwi�, a postawienie szybkiej diagnozy uczyni� dost�pnym ka�demu niemal nauczycielowi. Zaj�cia reedukacyjne, kt�re ze swej natury wymagaj� daleko posuni�- tej indywidualizacji, wsparte technik� komputerow� daj� nauczycielowi dobre warunki do budowania autorskich program�w usprawniaj�cych, dostosowanych do potrzeb pojedynczego ucznia, i otwieraj� mo�no�� r�wnoleg�ego prowadzenia zaj�� lub ich fragment�w z wi�ksz� grup� uczni�w. , Dla opanowania wiedzy i umiej�tno�ci dziecko niepe�nosprawne musi wykonywa� wiele powt�rze� i �wicze�. Chocia� zasadniczym zadaniem tych �wicze� jest utrwalenie regu�, zasad i rozwijanie sprawno�ci, to z konieczno�ci wymagaj� one dzia�a� manualnych, g��wnie pisania. U�ycie komputera przynosi tu znacz�c� pomoc, pozwala te �wiczenia wykonywa� szybciej i koncentrowa� si� na ich podstawowej funkcji, a mo�liwo�� ,wprowadzenia element�w zabawowych czyni je o wiele bardziej atrakcyjnymi dla dziecka. Bawi�c si� bowiem ucze� wykonuje tak�e �wiczenia po�yteczne rozwojowo. Komputer, nawet ze skromnymi urz�dzeniami peryferyjnymi i pod- stawowym oprogramowaniem, otwiera przed uczniami ca�kowicie nowe mo�liwo�ci ich aktywno�ci pozalekcyjnej i pozaszkolnej, pozwalaj�ce wzbogaci� �ycie spo�eczno�ci o�rodka. Mo�no�� samodzielnego produko- wania estetycznie wydawanej gazetki, obs�ugi organizowanych w o�rodku imprez okoliczno�ciowych (druk plakat�w, zaprosze�, bilet�w), rozpo- wszechniania informacji o interesuj�cych wydarzeniach z �ycia o�rodka i jego mieszka�c�w, to tylko niekt�re, narzucaj�ce si� formy pracy, kt�re otwieraj� si� wraz z komputeryzacj� plac�wki. 14 KRZYSZTOF MARKIEWICZ SPRZ�T KOMPUTEROWY I SYSTEMY OPERACYJNE DLA EDUKACJI SPECJALNEJ Zastosowanie k�mputera w edukacji, podobnie jak w wielu innych dziedzi- nach, sta�o si� realne wraz z rozwojem masowej produkcji mikrokompute- r�w. W ostatnim dwudziestoleciu pojawi�o si� na rynku wiele konstrukcji komputer�w domowych, osobistych, przeno�nych. Wyra�nie wida� ten- dencje wyposa�ania nowoczesnego komputera w coraz to nowe funkcje, np. multimedialne, komunikacyjne, a tak�e jego integracj� z urz�dzeniami domowymi. R�wnocze�nie nast�powa� rozw�j system�w operacyjnych i oprogramowania u�ytkowego, a tak�e poszerza� si� rynek odbiorc�w w r�nych dziedzinach zastosowa�. Dzisiaj r�wnie� w dziedzinie edukacji funkcjonuje wielu wyspecjalizowanych producent�w oprogramowania. R�wnolegle odkrywano mo�liwo�ci zastosowania komputer�w� dla os�b niepe�nosprawnych zar�wno w sensie technicznym (rozw�j wy- specjalizowanej in�ynierii rehabilitacyjnej), jak i w sensie materialnym (dost�pno�� masowo produkowanego sprz�tu dla przeci�tnego u�ytkow- nika). �Komputer u�atwia prac� ludziom sprawnym, a ludziom nie- pe�nosprawnym umo�liwia j�" 2 - to my�l, kt�r� mo�na rozszerzy� na dowoln� form� aktywno�ci osoby niepe�nosprawnej, wspomaganej przez cierpliwego i przyjaznego asystenta, kt�rym staje si� komputer osobisty. Zastosowanie systemu komputerowego w edukacji specjalnej stwarza nie tylko wspania�� jako�� metodyczn�, lecz przygotowuje tak�e osob� niepe�nosprawn� do samodzielnego prze�amywania swoich ograni- � K. Milanowska, W. Ober: Mikrokomputer osobisty w �yciu cz�owieka niepe�nosprawnego. Materia�y II kongresu TWK �Cz�owiek niepe�nosprawny w spolecze�stwie". PZWL, War- szawa 1986 (http://www.idn.org.pl/fpmunr/t/mikrokol.htm) Z Computers for handicaped. Zurich, 4-6.12.1990 cze� fizycznych i r�wnoprawnego korzystania z dost�pu do informacji, teleedukacji�, telepracy2, a tak�e teleus�ug dost�pnych ju� dzi� poprzez sieci komputerowe, w tym Internet. Tak�e w Polsce ro�nie liczba os�b niepe�nosprawnych korzystaj�cych z komputera3 - wielk� pomoc� by� dla nich program �Szansa dla aktywnych" Pa�stwowego Funduszu Reha- bilitacji Os�b Niepe�nosprawnych. W edukacji, specjalnej mo�e by� z powodzeniem wykorzystywany sprz�t komputerowy powszechnego u�ytku. Dobrze nadaj� si� tu kom- putery osobiste, szczeg�lnie te zgodne z IBM PC, ze wzgl�du na ich modularn� budow�, pozwalaj�c� na elastyczne komponowanie podzespo- ��w sk�adowych oraz bogat� ofert� rynkow�. W zale�no�ci od potrzeb mo�na wykorzystywa� nawet ich starsze wersje (ch�tnie przekazywane przez wiele firm). Dost�pne s� (chocia� dro�sze i mniej liczne na polskim rynku) tak�e komputery firm Apple i SUN. Jes1i chodzi o starsze komputery �domowe", takie jak: ZX Spectrum, Atari, Commodore, Amstrad-Schneider, to chocia� technicznie mo�liwe jest ich wykorzystanie dla potrzeb edukacji specjalnej, jednak ze wzgl�du na brak urz�dze� peryferyjnych, oprogramowania i serwisu ich perspek- tywy u�ytkowe wydaj� si� by� przes�dzone. Mo�na sformu�owa� pogl�d, �e z technicznego punktu widzenia nie jest specjalnie istotne, jakiego producenta komputer wybra� - oczywi�cie w okreslonej klasie parametr�w. Dla u�ytkownika decyduj�cymi czynni- kami s�: zgodno�� ze sprz�tem powszechnie dost�pnym, cena sprz�tu, dost�pno�� serwisu, oprogramowania, akcesori�w itp. Jednak�e dla os�b z ci�kimi dysfunkcjami fizycznymi, g��wnymi problemami pozostaj�: komunikacja cz�owiek-komputer, manipulowanie elementami sprz�tu, wyposa�enia, akcesoriami komputerowymi oraz do- st�pno�� produkt�w wspomagaj�cych prac� z komputerem. Obecnie istnieje na �wiecie wielu producent�w i dostawc�w tego specjalistycznego sprz�tu i oprogramowania. Wielkie firmy informatyczne (IBM, Apple, Sun, Microsoft i inne) wnios�y tu powa�ny wk�ad wpro- wadzaj�c do swych masowych produkt�w modyfikacje i wypracowane Home-Delivered Training. Fina, report, 1991, National Rehabilitation Board, Ireland, (ra- port nt. zrealizowanego w Irlandii szkolenia komputerowego na odleg�o�� dla os�b nie- pe�nosprawnych). Telepraca - opcja zatrudniania os�b z niepe�nosprawno�ciami. Gazeta Informacyjna Po- mocy Spolecznej nr 18/1992 Na w�zku inwalidzkim po infostradzie do Europy? - opracowanie Fundacji Pomocy Matematykom i Informatykom Niepelnosprawnym Ruchowo. IPI PAN, Warszawa 1996 16 2 - Komputer w kszta�ceniu... 17 standardy techniczne rozwi�za� wspieraj�cych osoby niepe�nosprawne. W zwi�zku z konieczno�ci� indywidualnego traktowania zr�nicowanych potrzeb os�b z niesprawno�ciami musia� up�yn�� pewien czas zanim po- jawi�y si� niewielkie firmy wyspecjalizowane w zagadnieniach in�ynierii rehabilitacyjnej. Oferuj� one szeroki asortyment specyficznych produkt�w dla os�b niepe�nosprawnych. Ich ceny jednak pozostaj� dosy� wysokie ze wzgl�du na stosunkowo niedu�� skal� produkcji. Istotn� rol� w upo- wszechnieniu takiego sprz�tu w�r�d niepe�nosprawnych powinny odegra� rozwi�zania socjalne obejmuj�ce osoby niepe�nosprawne. Ju� od wielu lat systemy operacyjne komputer�w osobistych zawieraj� modu�y u�atwiaj�ce korzystanie ze standardowej klawiatury u�ytkowni- kowi pos�uguj�cemu si� jedn� r�k�, jednym palcem lub pa�eczk� (trzyman� lub umocowan� do ko�czyny lub g�owy). Stosowane udogodnienia to: za- miana sekwencji steruj�cych wymagaj�cych r�wnoczesnego u�ycia kilku klawiszy na kolejne naci�ni�cia klawiszy, mo�liwo�� przedefiniowania ta- kich sekwencji na dogodniejsze dla u�ytkownika, regulacja (spowolnienie) tempa generowania znak�w przez klawiatur�, anulowanie szybkich wielo- krotnych naci�ni�� tego samego klawisza wywo�anych niekontrolowanymi drganiami r�ki, realizacja funkcji myszki za pomoc� klawiatury. Dodat- kowe opcje wspomagaj� osoby niedowidz�ce (wprowadzenie d�wi�ku towarzysz�cego naci�ni�ciu klawisza, powi�kszanie znak�w na ekranie, manipulowanie kontrastem i barwami znak�w i t�a) lub niedos�ysz�ce (zast�pienie sygna��w akustycznych komputera animacjami graficznymi). Wymienione funkcje wspieraj�ce do��czane s� przez firm� Microsoft jako uzupe�nienia systemu operacyjnego MS DOS 6.20 i jego p�niejszych wersji. Podobne funkcje mo�na znale�� w �Panelu sterowania" system�w operacyjnych MS Windows 3.1x, MS Windows 95, MS Windows NT Server oraz MS Windows NT Workstation. W marcu 1997 r. Microsoft~ zaprezentowa� nowe kierunki dzia�a� zmierzaj�cych do wspierania niesprawnych fizycznie u�ytkownik�w kom- puter�w, kt�rych populacja jest szacowana przez firm� na dziesi�tki mi- lion�w os�b. R�wnolegle dost�pna jest w Internecie strona przygotowana przez Microsoft Accessibility and Disabilities Group po�wi�cona tym zagadnieniom (http://microsoft.com/enable~. Przedstawiono tam dwa kierunki rozwi�za�: Microsoft Active Accessibility - (MSAA) oraz Microsoft Active Accessibility for Java (http://microsoft.com/javan. Microsoft Prezentations. CSUN Conference on Technology for Persons with Disabilities. Los Angeles, California, March 18-22, 1997 W przypadku MSAA chodzi o standaryzacj� sposobu aktywnej wsp�pracy obecnych oraz przysz�ych system�w operacyjnych i aplikacji z rodziny MS Windows z �dodatkami" (aplikacje i sprz�t) wspieraj�cymi osoby niepe�nosprawne. Rozwi�zanie drugie to gotowe, dost�pne niekomercyjnie biblioteki procedur w j�zyku Java, dostarczaj�ce programistom gotowe narz�dzia do r�alizacji aktywnej dost�pno�ci dla os�b niepe�nosprawnych na dowolnych platformach systemowych. Zainteresowanie tymi narz�- dziami okaza�o wiele firm programistycznych. Powy�sze rozwi�zania s� prze�omowym krokiem udost�pniaj�cym �rodki do alternatywnej obs�ugi tak�e aplikacji internetowych oraz multimedialnych, a wi�c kompleksowo otwieraj�cym osobom niepe�nosprawnym dost�p do �wiata za pomoc� komputera osobistego. Zalet� produkt�w dostarczanych przez Microsoft jest ich szybka lokalizacja, tzn. dostarczanie w wersji j�zykowej odpo- wiedniej dla u�ytkownika. Warto doda�, �e problematyka os�b niepe�no- sprawnych pojawi�a si� tak�e na polskoj�zycznych stronach Microsoftu (http://www.microsoft.com/poland). Bardzo interesuj�cym systemem operacyjnym jest OS/2 firmy IBM. Firma opracowa�a interfejs do wydawania polece� systemowych g�osem, co czyni go atrakcyjnym dla os�b z ci�kimi niesprawno�ciami fizycznymi. System rozpoznaje polecenia wydawane w j�zyku angielskim. Atrakcyjnym systemem operacyjnym dla komputer�w zgodnych z IBM PC jest Linux, system wzorowany na Unixie. System ten jest niekomercyjny, dost�pny bezp�atnie w sieci Internet lub dystrybuowany w zestawach (dystrybucjach) na CD-ROM lub dyskietkach. System ten ma wielu entuzjast�w, zw�aszcza w �rodowiskach akademickich. Doku- ment podaj�cy wskaz�wki, jak wykorzysta� funkcje systemowe dla os�b z r�nymi niesprawno�ciami, mo�na odnale�� w Internecie pod adresem http://www.tuniv.szczecin.pl./linuar/doc/Idp/howto/access/howto. htm�. Podkre�la si� tam pe�n� niezale�no�� systemu od jego interfejsu gra- ficznego xWindows, co stwarza bardzo wygodne mo�liwo�ci dla os�b zainteresowanych korzystaniem ze �rodowiska tekstowego (�atwo�� ko- rzystania z czytnika ekranu lub tzw. klawiatur ekranowych) i tekstowych aplikacji Internetowych. Dost�pne s� tak�e sterowniki dla wielu urz�dze� pomocniczych wspieraj�cych osoby niepe�nosprawne. System Linux jest dost�pny w angielskiej wersji j�zykowej. Firma Apple, znana z komputer�w Macintosh wyposa�onych w naj- bardziej przyjazny system operacyjny, ju� w 1987 roku wprowadzi�a operacyjny System 4.1 zawieraj�cy program Easy Access. Program ten 18 19 wyposa�ony jest w"udogodnienia dla os�b niepe�nosprawnych analogiczne do wymienionych wy�ej modu��w firmy Microsoft. Warto podkre�li�, jak ogromne znaczenie maj� powy�sze osi�gni�cia techniki dla indywidualnych os�b. Znanymi w ca�ym �wiecie postaciami s�: Stephen Hawking - fizyk �wiatowej s�awy, wyg�aszaj�cy swe wyk�ady za po�rednictwem komputerowego komunikatom osobistego zamocowa- nego na w�zku elektrycznym oraz in�ynier Mike Ward pracuj�cy aktywnie w firmie Intel, pomimo ci�kiej post�puj�cej niesprawno�ci. Z drugiej strony wielce poruszaj�ce s� przypadki dzieci z wrodzonymi ci�kimi upo- sledzeniami fizycznymi, kt�rym przez umiej�tny dob�r oprogramowania i oprzyrz�dowania specjali�ci dali szans� na rozw�j intelektualnyl. Z kolei ca�kowicie sparali�owanym. ofiarom wypadk�w mo�na zapewni� pewn� samodzielno�� w otoczeniu domowym, poprzez udost�pnienie funkcji zdal- nego sterowania otoczeniem z wykorzystaniem komputera osobistego2. Jakkolwiek komputer jest wspania�y i przydatny, to mo�e przyczyni� si� do rozwi�zania jedynie niekt�rych problem�w osoby niepe�nospraw- nej. W realiach naszego kraju warto wszak�e upowszechnia� pogl�d3, g�osz�cy: �W celu stworzenia jak najlepszych warunk�w do szerokiego zastosowania mikrokomputer�w osobistych w post�powaniu rehabilita- cyjnym bardzo po��dane jest utworzenie organizacji, w sk�ad kt�rej wchodziliby lekarze, rehabilitanci, bioin�ynierowie, psycholodzy i produ- cenci sprz�tu mikrokomputerowego oraz urz�dze� dodatkowych, a nawet po�rednicy handluj�cy tym sprz�tem, dla osi�gni�cia celu, jakim by�oby: - propagowanie wykorzystywania przez ludzi niepe�nosprawnych mikrokomputer�w osobistych, - udost�pnienie ludziom niepe�nosprawnym najlepiej dobranego sprz�tu mikrokomputerowego po optymalnej cenie, - wyposa�enie mikrokomputera w odpowiedni dla stanu pacjenta rodzaj przy��cza i pocz�tkowe oprogramowanie, - permanentne upowszechnianie i aktualizowanie oprogramowania standardowego i specjalnego." K. Milanowska, W. Ober: System edukacyjny dla dziecka z wrodzonym brakiem czterech ko�czyn oparty na mikrokomputerze osobistym. Materia�y II kongresu TWK �Cz�owiek niepe�nosprawny w spo�ecze�stwie", PZWL, Warszawa 1986 (http://www.idn.org.pl/Fpmiinr/t/mikrokol.htm) Z CURE-Computer-assisted rehabilitation. MULTICOM - The environment controller. Sie- mens Nixdorf Informationsysteme AG. Febr. 1995 K. Milanowska, W Ober: Mikrokomputer osobisty w �yciu cz�owieka niepe�nosprawnego. Op. cit. ~~" MIROS�AW MODZELEWSKI KLASYFIKACJA I KRYTERIA OCENY �DUKACYJNYCH PROGRAM�W KOMPUTEROWYCH WPROWADZENIE Niniejszy rozdzia� zawiera rozwa�ania na temat w�a�ciwo�ci, jakie po- winny posiada� programy komputerowe przeznaczone do pracy z dzie�mi maj�cymi trudno�ci na etapie przygotowywania do nauki w szkole oraz rozpoczynaj�cych nauk� (klasy zerowa i pierwsza). Tematyka opraco- wania ograniczona zosta�a wy��cznie do program�w �cisle edukacyjnych (gry dydaktyczne, programy rozwijaj�ce sprawno�ci psychomotoryczne, programy wspomagaj�ce bezpo�rednio przyswajanie okreslonej wiedzy oraz nabywanie niezb�dnych w procesie kszta�cenia umiej�tno�ci). Tym samym z rozwa�a� zosta�y wy��czone z jednej strony programy narz�- dziowe, wspomagaj�ce prac� nauczyciela (wychowawcy, pedagoga), jak na przyk�ad bazy danych, programy pozwalaj�ce przygotowa� materia�y do zaj��, z drugiej za� testy wy��cznie sprawdzaj�ce wiedz� lub umiej�tno�ci dziecka. Taki wyb�r materia�u podyktowany jest specyfik� oprogramowa- nia komputerowego przeznaczonego dla dzieci, tworzonego z za�o�eniem, �e dziecko, w tym w szczeg�lno�ci takie, kt�re nie potrafi jeszcze czyta�, jest g��wnym podmiotem pracy z komputerem. Chcemy tu zaprezentowa� jasne i sp�jne kryteria pozwalaj�ce oce- ni� jako�� i u�yteczno�� program�w edukacyjnych przeznaczonych dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Adresatami s� osoby zajmuj�ce si� edukacj� oraz terapi� pedagogiczn� w zakresie nauczania pocz�tkowego. Zw�aszcza liczymy na zainteresowanie pedagog�w i in- nych os�b (rodzic�w, nauczycieli) chc�cych w swojej pracy z dzie�mi wykorzysta� mo�liwo�ci, jakie daje og�lnie dost�pny sprz�t komputerowy. 21 Rozdzia� jest wynikiem do�wiadcze� zebranych podczas wsp�pracy z pedagogami, kt�rzy chcieli wzbogaca� sw�j warsztat pracy, polegaj�cej g��wnie na terapii pedagogicznej dzieci z trudno�ciami w rozpocz�ciu nauki czytania i pisania. Wyb�r odpowiednich program�w komputerowych nie by� �atwy z powodu kilku przyczyn. Po pierwsze brak by�o jakichkolwiek informacji dotycz�cych istniej�- cych program�w edukacyjnych przeznaczonych dla dzieci przygotowuj�- cych si� do nauki w szkole lub j� rozpoczynaj�cych. Po drugie nieliczne programy, jakie udawa�o si� zdoby�, nie w pe�ni odpowiada�y potrzebom pracy pedagogicznej (terapeutycznej) i, co za tym idzie, nie zawsze ich wykorzystanie by�o w .pe�ni satysfakcjonuj�ce. St�d te� powsta� pomys� tworzenia w�asnych prograxa�w. Po trzecie wreszcie wa�nym �r�d�em trud- no�ci by�o samo okre�lenie oczekiwa�, jakim powinien odpowiada� dobry komputerowy program edukacyjny. Z jednej strony niewielkie do�wiad- czenia w stosowaniu metod informatycznych w pedagogice (zw�aszcza w nauczaniu pocz�tkowym), z drugiej przyzwyczajenia wynikaj�ce z po- s�ugiwania si� uniwersalnymi programami u�ytkowymi, przeznaczonymi dla os�b doros�ych sk�ania�y cz�sto do przyjmowania b��dnych za�o�e� dotycz�cych mo�liwo�ci, jakie daje wykorzystanie komputera w pracy z dzieckiem rozpoczynaj�cym nauk� w szkole. Mamy nadziej�, �e poni�sze uwagi pomog� osobom, kt�re zetkn�y si� z podobnymi problemami, a kt�re poszukuj� odpowiednich program�w komputerowych, planuj� zaj�cia z ich wykorzystaniem lub chc� tworzy� oprogramowanie dla potrzeb dydaktyki nauczania pocz�tkowego. KLASYFIKACJA EDUKACYJNYCH PROGRAM�W KOMPUTEROWYCH ZALO�ENIA Podstaw� klasyfikacji powinna by� definicja mo�liwie precyzyjnie okre- �laj�ca klasyfikowane obiekty. Dwa kryteria pozwalaj� na wyr�nienie w�r�d licznych rodzaj�w program�w komputerowych tych, kt�re b�d� nazwane programami edukacyjnymi (w sensie �cis�ym). 1. Ucze� (dziecko) jest g��wnym podmiotem pracy z programem. Zasadnicza cz�� programu (nie licz�c instalacji, konfiguracji, wyboru opcji, poziomu, tempa itp.) jest adresowana bezpo�rednio do niego jako u�ytkownika. 2. Program (przynajmniej w intencji) ma okre�lony cel dydaktyczny, np. rozwijanie sprawno�ci psychomotorycznych, kszta�cenie umiej�tno�ci maj�cych znaczenie w procesie edukacyjnym, zdobywanie lub utrwalanie wiedzy w okre�lonym zakresie. Pierwsze z wymienionych kryteri�w nie oznacza postulatu ca�kowicie samodzielnej pracy dziecka z komputerem. Absolutnie podstawowe jest stwierdzenie, �e komputer wraz z programem jest tylko urz�dzeniem, maszyn�, jedn� z wielu innych pomocy dydaktycznych. Nie wyobra�amy sobie sytuacji, w kt�rej komputer m�g�by cho�by cz�ciowo zast�pi� nauczyciela (pedagoga, wychowawc�), zw�aszcza w przypadku m�odszych dzieci. Program komputerowy potrafi jedynie w sko�czony spos�b reago- wa� na �ci�le ograniczon� liczb� sytuacji, nie posiada inwencji, wyobra�ni ani mo�liwo�ci pe�nej oceny kontekstu pracy dziecka. KLASYFIKACJA FORMALNA Ze wzgl�du na cechy formalne, edukacyjne programy komputerowe mo�na podzieli� na zabawy komputerowe, �wiczenia, gry oraz programy u�ytkowe i informacyjne. a. Zabawami komputerowymi s� w powy�szym rozumieniu pro- gramy, s�u��ce przede wszystkim wprowadzeniu do w�a�ciwego pro- cesu edukacji (terapii pedagogicznej), nie za� realizuj�ce okre�lone cele edukacyjne lub terapeutyczne. Zabawa komputerowa tym r�ni si� od pozosta�ych rodzaj�w program�w edukacyjnych, �e nie stawia przed u�ytkownikiem (dzieckiem) �adnych specjalnie okre�lonych zada� do wy- konania. Programy edukacyjne tego typu s� adresowane prawie wy��cznie do m�odszych dzieci. Dobrym przyk�adem zabawy komputerowej mog� by� programy, kt�re przyzwyczajaj� dziecko do u�ywania komputera, np. rozumienia interaktywno�ci programu. b. �wiczenia komputerowe to programy realizuj�ce wprost okre�lone cele edukacyjne lub terapeutyczne. Ten rodzaj program�w jest najbardziej zbli�ony do �wicze� wykonywanych metod� tradycyjn�. Najcz�ciej �wi- czenia komputerowe s� ich prostymi adaptacjami. Na og� forma �wiczenia komputerowego, grafika, d�wi�k, mo�e daleko odbiega� od formy wzor- cowego dla tego programu �wiczenia tradycyjnego. W�a�nie mo�liwo�� prawie nieograniczonego kszta�towania formy przes�dza o atrakcyjno�ci program�w komputerowych w por�wnaniu z innymi �rodkami u�ywanymi 23 22 w edukacji. Z drugiej jednak strony cel, zadanie, jakie ma do wykona- nia dziecko podczas realizacji �wiczenia komputerowego, stanowi prost� analogi� do odpowiadaj�cego mu �wiczenia tradycyjnego. c. Gry komputerowe s� programami, w kt�rych cele edukacyjne (terapeutyczne) s� realizowane w spos�b po�redni. Zadanie postawione przed u�ytkownikiem (dzieckiem) wynika ze scenariusza (uk�adu) gry i na og� nie ma innego znaczenia z punktu widzenia procesu edukacji (terapii pedagogicznej) ni� motywacyjne. Sprawno�ci (umiej�tno�ci, wiedza) s� zdobywane w trakcie pracy z gr� komputerow� jako cel niejawny przy okazji realizacji celu jawnie przedstawionego. Z punktu widzenia procesu edukacji (terapii pedagogicznej) scenariusz gry odwraca uwag� dziecka od w�a�ciwych tre�ci kszta�cenia (terapii). Gry komputerowe zwykle w mniejszym lub wi�kszym stopniu wykorzystuj� element rywalizacji (z komputerem, postaci� wykreowan� w �wiecie gry, innym dzieckiem lub nauczycielem). d. Programy u�ytkowe to przede wszystkim r�nego rodzaju edytory (tekstu, grafiki, melodii itp.). Og�lniej s� to programy - narz�dzia s�u��ce do tworzenia rozmaitych obiekt�w (pisma, grafiki, tabel, analiz statystycznych itp.), zaprojektowane dla doros�ych w celu u�atwienia pracy zawodowej. Z drugiej jednak strony mo�na oczywi�cie zaprojektowa�, a tak�e naby� gotowe programy u�ytkowe (g��wnie edytory grafiki) adresowane nawet do najm�odszych dzieci. e. Programy informacyjne s� to najcz�ciej mniej lub bardziej roz- wini�te formy komputerowej prezentacji wiedzy, od prostych program�w przedstawiaj�cych informacje na jeden �ci�le okreslony temat, a� do bardzo obszernych multimedialnych encyklopedii komputerowych. Programy wymienione w punktach a., b. i c. na og� s� specjalizowane - tworzone dla mniej lub bardziej precyzyjnie okre�lonej grupy odbiorc�w (np. dzieci w okre�lonym wieku). Zwykle te� s� ma�o uniwersalne z r�nych innych punkt�w widzenia, np. realizuj� bardzo ograniczony zakres materia�u dydaktycznego. Najbardziej popularne programy u�ytkowe s� zwykle tworzone dla jak najszerszego kr�gu odbiorc�w. S� tak�e projektowane w spos�b mo�liwie uniwersalny, tak by mog�y mie� jak najwi�cej r�norodnych zastosowa�. St�d wynikaj� du�e trudno�ci z zastosowaniem tych program�w w procesie dydaktycznym (przynajmniej je�li chodzi o nauczanie pocz�tkowe) lub terapeutycznym. Przedstawiony podzia� program�w edukacyjnych jest bardzo uprosz- czony. Granice oddzielaj�ce zabaw� komputerow� od �wiczenia, �wiczenie od gry, zabaw� komputerow� od gry