MAGDALENA SAMOZWANIEC M�ODO�� DLA WSZYSTKICH WST�P Niniejsze dzie�ko b�dzie posiada�o inny charakter ni� owe liczne publikacje z dziedziny savoir wivere�u, kt�re si� u nas ukaza�y po wojnie. Ma to by� �yciowy poradnik dla starych i m�odych. B�dzie tu mowa nie tylko o ubraniu, jedzeniu, przyjmowaniu go�ci, o tym, jakie gatunki alkoholu winno si� podawa� do poszczeg�lnych da�, ale tak�e o tym, jak si� zachowywa� w r�nych sytuacjach �yciowych i jak zachowa� m�odo�� w p�niejszym wieku. Nasze rady i wskaz�wki �yciowe b�dziemy traktowali lekko, z przymru�eniem oka � ale miejmy nadzieje, nie ze skrzywieniem ust � Czytelnika. B�dzie to lektura typowo familijna: �ona odczyta m�owi wszystkie z�o�liwostki wypisane na jego temat wykrzykuj�c co chwila: �Ach, przecie� to jak gdyby tw�j portret!� M�� za�, maj�c w r�ce ow� ksi��k�, b�dzie si� za�miewa� rado�nie, odnajduj�c w niej coraz to obraz swojej �ony. Babuni te� si� dostanie i dziadkowi, dla obojga znajdzie si� tu du�o rad i uwag krytycznych. Nie b�dziemy oszcz�dza� �nikogo i ka�dy w owym dzie�ku znajdzie co� dla siebie, w sumie co� pokrzepiaj�cego dla ducha, poniewa� jak powiedzia� pewien francuski pisarz starszego pokolenia: �Nie ma nic r�wnie zabawnego jak �YCIE�. Nie zawsze jednak jeste�my tak optymistycznego zdania o �yciu, kt�re potrafi nam nie tylko p�ata� z�o�liwe figle, ale i gorsze rzeczy � o kt�rych tutaj nie b�dziemy wspomina�, poniewa� wiemy o nich a� nadto dobrze � ale mi�ych i radosnych godzin dostarcza nam ono chyba w r�wnej mierze. Gdyby�my kul� ziemsk� wyobrazili sobie jako olbrzymi pojazd, tak wielki, �e ruch�w jego nie czujemy, pojazd, w kt�rym otwieraj� si� nagle drzwiczki, a niewidzialna d�o� spycha poszczeg�lnych pasa�er�w w przestrze� kosmiczn�, to zrozumiemy, i� najwa�niejsz� rzecz� w owej ekspedycji �w nieznane� jest jako� mo�liwie wygodnie si� urz�dzi�, co ju� tylko od nas samych zale�y. Pierwszym warunkiem, aby to osi�gn��, jest optymizm i poczucie humoru. Francuzi maj� doskona�e powiedzenie o ludziach, kt�rzy si� wci�� martwi� i trapi�: �e �rozgniataj� czarn� farb�. Ka�da choroba, ka�de nieszcz�cie pot�guje si� tym bardziej, im bardziej o nim, rozmy�lamy i si� zastanawiamy. I dlatego lekarze nie powinni choremu na z�o�liwego nowotwora m�wi�, co mu jest. B�ogos�awiona blaga, �e mu nic takiego nie grozi, polepszy jego stan psychiczny i fizyczny, poniewa� �aden b�l nie jest tak dotkliwy jak uczucie l�ku. To samo jak chodzi o ludzi starych, kt�rym nie powinno si� wci�� dawa� do zrozumienia, �e s� chorzy na t� r�wnie� nieuleczaln� i �mierteln� chorob�, jak� jest staro��, ale przeciwnie: wmawia� im, �e s� wiecznie m�odzi i �e wszystkich m�odych prze�yj�. Jednym s�owem nie nale�y rozpatrywa� i zag��bia� si� w swoich biedach i niepowodzeniach. �Nie tylko �e mam zmartwienie, ale jeszcze powinienem si� martwi� � tego by�oby ju� za wiele� � powiedzia� kiedy� pewien m�dry pan. Wspania�� terapi� na wiele strapie� i niepowodze� jest pies � ten weso�ek i klown dany cz�owiekowi przez Boga. Kto posiada w domu takiego czworonogiego pajaca, ten musi si� kilka razy w ci�gu dnia roze�mia�. Opr�cz psa, kt�rego powinno si� mie� w domu, o ile warunki na to pozwol�, nale�y zmartwienia przewietrza�, czyli wychodzi� z nimi na spacer. Le�enie na tapczanie i rozpami�tywanie jakich� swoich �yciowych niepowodze� czy kl�sk pot�guje ich znaczenie i mo�e doprowadzi� do rozstroju nerwowego, tym bardziej �e palacze maj�c jakie� strapienie pal� bez opami�tania. Po godzinie popielniczka jest po brzegi nape�niona szarym popio�em, a g�owa � sadz� czarnych my�li. Ka�de nieszcz�cie zmaleje, gdy si� z nim i swoim pieskiem na smyczy wyjdzie na ulic�. Nasze rady i przestrogi zaczniemy od ludzi starych, kt�rych nies�usznie zwalnia si� od wszelkiej odpowiedzialno�ci i traktuje nieraz jak ma�e p�draki, kt�re dopiero ucz� si� chodzi� i winny je�� kaszk� na mleku i mielone kotleciki� Starzy ludzie nie zawsze s� niedo��ni, czasem s� po prostu leniwi, nie chce im si� wyj�� na dw�r, gdy jest niepogoda, nie chce im si� wiele. �Nie p�jd� wieczorem do kina lub teatru, bo trzeba p�no wraca�. Buduj� sobie zawczasu �Domek Babci Ma�y�. Dwie rzeczy zapobiegaj� staro�ci � w�adza i s�awa, obie trudne do osi�gni�cia, przypadaj�ce w udziale tylko wybra�com. Dla przeci�tnych ludzi pozostaje Przyroda, kt�ra tak samo udziela swoich licznych skarb�w i urody �ycia m�odym i starym. No i gra w bryd�a. MO�NA BY� STARYM, ALE NIE NALE�Y TEGO PO SOBIE POKAZYWA� Czy to si� da zrobi�? Tak, ale trzeba zacz�� od wczesnej staro�ci. Jestem sama z bran�y, wi�c mog� sobie pozwoli� na krytykowanie obyczaj�w i zachowania ludzi w wieku podesz�ym. �Podesz�ym�? Sk�d si� wzi�� �w; przymiotnik? Bo i komu taki wiek �podchodzi�? Chyba tylko osobom jeszcze troch� od nas leciwszym, kt�re si� ciesz�, gdy nam siedemdziesi�tek stukn�� na zegarze lat. A przymiotnik �wiekowy�? Czy nie nasuwa on nam ponurych my�li o wieku, ale wieku od trumny? Staro�� to przede wszystkim z�y przyk�ad, osoby starsze, ale dobrze si� trzymaj�ce widz� na wszystkie strony swoich r�wie�nik�w w formie zgrzybia�ych dziadk�w i babek i z przera�eniem my�l�: Oto moja przysz�o�� � tak b�d� wygl�da� za kilka lat� Rad� na to jest stara� si� otacza� lud�mi m�odszymi od siebie, a nie starszymi, kt�rzy poza tym maj� zwyczaj wspomina� dawne dobre wsp�lne czasy, a co wi�cej wymienia� kompromituj�ce daty. Pami�tam, jak po wojnie siedzieli�my w wi�kszym towarzystwie w jakiej� restauracji, mi�dzy nami by�a przedwojenna gwiazda teatralna, kt�ra m�odych ludzi czarowa�a swym wdzi�kiem i urod�. W�r�d tego towarzystwa znajdowa� si� r�wnie� pewien starszy aktor. ��Ach, pani Marysiu � rzek� rozmarzony kilkoma w�dkami � czy pani pami�ta, jak pani stawia�a pierwsze kroki na scenach warszawskich, jeszcze za carskich czas�w. Ja by�em ubogim studentem. Razem sk�adali�my si� na herbat� i serdelki. Tak, tak, ubodzy byli�my, ale m�odzi. �ycie by�o przed nami � a dzi�� M�odzi adoratorzy ze zdumieniem spojrzeli na wci�� jeszcze pon�tn� kobiet� i zacz�li w my�lach liczy� jej lata, po czym, o ile mnie pami�� nie myli, poszli ta�czy� z m�odymi panienkami. A wi�c unika�, o ile si� da, ludzi z dawnych epok, szczeg�lniej m�czyzn, kt�rzy ze starcz�, pod�wiadom� mo�e z�o�liwo�ci� b�d� opowiada�, jak to z nami wycinali ho�ubce na balu w roku� B�g wie kt�rym, w ka�dym razie wtedy, kiedy jeszcze nikogo z m�odszego pokolenia na �wiecie mi� by�o. Mniej kompromituj�ce bywaj� nasze r�wie�nice, kt�re na og� wstrzymuj� si� od relacji z tych dawnych, dobrych czas�w, kiedy to na balach czterech tancerzy jednocze�nie chcia�o je zaprosi� do mazura: �Ale c� � wzdychaj� � to ju� nie ta m�odzie� co dawniej�� Maj� za to inny zwyczaj, a mianowicie odejmowania sobie lat w zestawieniu z latami swojej kole�anki z tej samej epoki. M�wi� na przyk�ad w ten spos�b: �Gdy ja chodzi�am z Marysi�, czekaj�c na rozwi�zanie, to jej Zosia ju� gada�a i biega�a�� Proponuj� moj� zasad�: �Nie licz � aby ci nie liczono�. I �adnej r�wie�nicy nie wyliczam lat. Kobiety wyprawiaj� r�ne sztuczki, a�eby/si� odm�odzi�, zupe�nie jak gdyby m�odym nie by�o wszystko jedno, czy baba ma sze��dziesi�t czy siedemdziesi�t. Ju� jej przylepili tytu� �starej� i nic na to nie pomo�e. S� te� takie odwa�ne, kt�re przyznaj� si� do swoich lat, aby postarze� przyjaci�k�, o kt�rej wszyscy wiedz�, �e jest od tamtej starsza o� dziesi�� lat. To ju� jest szczyt z�o�liwo�ci. W kawiarniach maj� swoje stoliki, gdzie w oznaczonych dniach i godzinach spotykaj� si� wy��cznie po to, aby si� obgadywa� nawzajem. Dzieje si� jak na scenie: jedna podchodzi do owego stolika, druga za chwil� odchodzi. Ta, kt�ra odesz�a, zostaje zaocznie obgryziona do ostatniego kawa�ka cia�a przez pozosta�e, kt�re si� na ni� rzucaj� jak krwio�ercze rybki pirany na ton�cego. ��By�aby �liczna � rzecze jedna z nich dowcipnie � gdyby jej g�ow� obci�� Bo lini� ma �wietn�. ��Wystarczy�oby, gdyby na twarzy nosi�a zas�on�. Szkoda, �e woalki wci�� niemodne. Radzi�am jej, aby koniecznie uty�a, bo wtedy nie by�oby takiej ra��cej r�nicy mi�dzy twarz� a figur�. Ale ona, idiotka, dumna jest z tego, �e taka szczup�a� ��Ile ona naprawd� ma lat? Oto nadszed� najsmakowitszy moment rozmowy dla owych wied�m z Makbeta (�Dalej, dalej, siostry wied�my � Czarodziejski kr�g zawied�my� Dalej �wawo! w prawo! hasa! hej! w lewo! � W lewo! W prawo!). ��Jej prawnuczek ma ju� trzy latka � zaczyna oblicza� jedna z nich � to nawet gdyby by�a wysz�a za m�� maj�c lat dwadzie�cia, musia�aby mie� teraz siedemdziesi�t co najmniej. ��Zam�wi� sobie jeszcze jedn� kaw�. Grubo wi�cej! Ja sko�czy�am sze��dziesi�t osiem, przyznaj� si� do tego, ona by�a zawsze o dziesi�� lat starsza ode mnie, wi�c ile ma teraz? ��Siedemdziesi�t osiem � ch�rem og�aszaj� paniusie. ��Ale ty nie powinna� si� przyznawa� do swoich lat � ca�kiem niepotrzebnie. Nie wygl�dasz na tyle� ��A co mi tam. M�� i tak mnie adoruje; czy wiecie � w tym miejscu przycisza dyskretnie g�os � �e on jeszcze wci�� mo�e� Nieraz to jest �enuj�ce� Rzadko mu na to pozwalam, bo jednak serce w tym wieku. Boj� si� o niego� To chwalenie si� sprawno�ci� erotyczn� starych m��w spotykamy u starszych �on do�� cz�sto. Chc� w ten spos�b zatru� dobre samopoczucie swoich kum. Uwierz�, nie uwierz� � poblagowa� mo�na. Ju� im ciastko i kawka nie b�dzie tak smakowa� jak przed chwil�. Moment pauzy, w kt�rym stare buziaki zaczynaj�, si� przegl�da� w lusterkach od puderniczek. Te bardziej nowoczesne umalowane s� dyskretnie, staro�wieckie � na�o�y�y w rowki zmarszczek krwawy r� i teraz gwa�townie przypudrowuj� go ciemnym pudrem. Oklap�e wargi przeci�gaj� p�sow� pomadk�. Z powiekami pomalowanymi na szafirowo wygl�daj� jak maski, kt�re dzikie plemiona nak�adaj� do rytualnych ta�c�w. Przy okazji serdeczna rada: Im kobieta jest starsza, tym mniej powinna si� malowa� i smarowa�. To samo zreszt� m�wi� poradniki kosmetyczne, kt�re mo�emy znale�� w kobiecych tygodnikach. Na razie powr��my jednak do naszych babek z Makbeta pij�cych kawk� i przegryzaj�cych ciasteczkiem z kremem, co uwa�aj� za grzech przeciwko swojej wadze, ale od czego nie mog� si� powstrzyma�. Przyjmijmy, �e spo�r�d pi�ciu przynajmniej dwie s� wdowami. Wsp�cze�ni m�owie zwykle wcze�niej umieraj� od �on, prawdopodobnie z nadmiaru rado�ci ma��e�skich, no i z przepracowania. Nie wszystkie �ony pracuj�, niekt�re s� wy��cznie na utrzymaniu pana dyrektora, in�yniera, profesora itp. Gdy przepracowany zamknie oczy, czyli wyci�gnie nogi, ��a�obna wdowa� otrzymuje do�� wysok� rent� i jeszcze sobie nieraz dorabia. Pragnie przed swoimi kumami okaza� g��boki �al za zmar�ym (z kt�rym sobie skakali do oczu), ale te jej wspominki brzmi� dziwnie weso�o i pogodnie. ��By�am dzisiaj u Anteczka wcze�nie rano. Ach, musicie zobaczy�, jak pi�knie le�y. Ile kwiat�w� Ode mnie �wie�e chryzantemy, od nieznanych adorator�w fio�ki alpejskie� Gr�b wygl�da jak jeden bukiet. Biedny, kochany Anteczek. ��A czy widzia�a� gr�b mojego Franusia na Pow�zkach, w Alei Zas�u�onych? Tamta czuje si� dotkni�ta. ��Antek tylko dlatego nie le�y w Alei Zas�u�onych, �e� nie by�o chwilowo miejsca� Jak si� co� opr�ni� ��Jak si� mo�e co� opr�ni�? Pomnik kosztowa� mnie oko�o trzydziestu tysi�cy� ��Mnie to samo. Ale przecie� Anteczkowi nie b�d� �a�owa�. A t� pelis�, co masz na sobie, to chyba przerobi�a� z p�aszcza Franka? Poznaj� ko�nierz z bobra. ��A co? Mia�y mole zje��? Franeczek na pewno patrzy tam na mnie z g�ry i cieszy si�, �e jego nowy p�asizcz tak dobrze na mnie wygl�da. Dam ci adres tego krawca, kt�ry mi przerabia�. Chcesz? A ten tw�j pil�niowy kapelusik to jaki� mi znajomy. Chyba Antka? Kolor �wietny! ��Brat m�a chcia� go sobie przyw�aszczy�, wi�c ja go szybko zanios�am do modystki � i teraz jak znalaz�. Twarzowy, prawda? Biedny, kochany Anteczek. Ach, jak my�my si� kochali� Zam�wi� sobie jeszcze jedn� kaw� W CZYM NA�LADOWA� M�ODYCH? W modzie do pewnego stopnia. Nie szorty, nie mini i nie d�ugie sutanny, szoruj�ce po bucikach, ale r�wnie� nie rzeczy sprzed kilku lat. Nic tak nie postarza kobiety, jak zupe�ne lekcewa�enie mody. Na przyk�ad spodnie s� dla wszystkich kobiet, nie zanadto k��biastych i brzuchatych, i na Zachodzie babcie dawno ju� biegaj� w spodniach, a nie tak jak u nas, gdzie pod tym wzgl�dem maj� wci�� jakie� zahamowania. � �To tylko dla m�odych� � m�wi� z westchnieniem. A tymczasem moda jest obecnie dla leciwych pa� bardzo �askawa. Te modne buciory z nosami jak mops, a obcasami jak kopyta ko�skie, czy� nie s� jak gdyby stworzone dla zniekszta�conych i opuchni�tych st�p? I jak trudno si� na nich potkn�� i przewr�ci�. A peleryny, zas�aniaj�ce nieciekaw� kibi� i obwis�e kszta�ty? Niestety, gdy tylko zacz�y by� modne, smarkule rzuci�y si� na nie i z matczynych sp�dnic kaza�y sobie uszy� pelerynki. A w�wczas starcze panie od razu orzek�y dumnie, �e to jest moda m�odzie�owa, i nie sprawi�y sobie tego eleganckiego stroju wymy�lonego w�a�nie dla nich. Przed wojn� wiele eleganckich pa� mia�o w swojej garderobie przynajmniej jedn� peleryn�, a te m�ode tylko wtedy je nosi�y, gdy pragn�y zas�oni� rosn�cego w ich �onie potomka. Dzisiaj potomek kolebie si� jak w ko�ysce pod prze�roczyst� mini sukienk�, a z peleryn m�ode kobietki szybko zrobi�y sobie d�ugie sp�dnice. Du�e kowbojskie kapelusze te� mog�yby nosi� �mia�o starsze damy. Chodzenie w zimie po ulicy z go�ymi g�owami jest stanowczo dla nich niewskazane. Przede wszystkim nieraz dos�ownie chodz� �z go�ymi g�owami�, poniewa� w�osy na wietrze rozburzaj� si� i ukazuj� ma�e go�e placki� A w og�le to z w�osami na starsze lata jest nieustaj�ca troska i k�opot. Albo p�owiej�, albo rudziej�, robi� si� strz�piaste, rzadkie. I znowu moda przysz�a w sukurs starym paniom wymy�liwszy peruki, na kt�re za granic� kobiety rzuci�y si� z entuzjazmem. Kobiety � ale nie Polki, kt�re s� zbyt dumne i ambitne, aby si� stroi� w cudze� w�oski (chocia� bywaj� one zwykle z nylonu) i tak bardzo boj� si� by� �mieszne dla swojego otoczenia. A tymczasem bywaj� �mieszne nie na skutek stroju, tylko r�nych innych obyczaj�w �podesz�ego� wieku, z kt�rym absolutnie nie walcz�. Przede wszystkim ze wzgl�du na wiek uwa�aj�, �e im wszystko wolno. Wolno im co chwila pyta�: �Co? co on powiedzia�? Co ona rzek�a?� � chocia� czasem s�ysz� �le nie z g�uchoty, tylko z roztargnienia i nieuwagi. Poza tym powtarzanie tym samym osobom tego samego, co im si� przed kilkoma godzinami powiedzia�o: ��Ach, musz� wam opowiedzie�, jakie mia�am wczoraj zabawne spotkanie. Ot� spotka�am w autobusie jednego pana, kt�rego zna�am trzydzie�ci lat temu, pozna� mnie od razu i powiedzia�, �e si� nic nie zmieni�am. Na co ja zapyta�am dowcipnie: �Jak to, to ja zawsze by�am taka stara�? No, czego si� nie �miejecie, ponuraki? ��Bo nam to babciunia opowiedzia�a ju� wczoraj przy kolacji i dzi� przy obiedzie. ��Niemo�liwe! Pierwszy raz wam to opowiadam. Chcecie mi koniecznie wm�wi�, �e pami�� trac�. Ca�a rodzina milczy maj�c na ustach tak modne dzisiaj s�owo skleroza. M�odzi tak samo potrafi� powtarza� si�, pyta� udaj�c, �e mi� dos�yszeli: �s�ucham?�, gubi� rzeczy, wsi��� do nieodpowiedniego autobusu lub tramwaju, ale ich nikt nie pos�dza o skleroz�. Natomiast babcia czy dziadek s� podejrzani i ich zwyczajne roztargnienie przypisuje si� zwapnieniu m�zgu. Starzy sami w to wierz� i przyznaj� si� do objaw�w sklerozy. ��Zdawa�o mi si�, �e po�o�y�am no�yczki na swoim miejscu, tymczasem musia�am je wetkn�� gdzie indziej, ale gdzie? Nie mam poj�cia, no c� skleroza! ���adna skleroza, babciu � odpowiemy � tylko dany przedmiot nie ma swojego miejsca i wszystkie przedmioty podlegaj� jakim� swoistym ruchom przenosz�c si� niepostrze�enie z miejsca na miejsce. Kluczyki, no�yczki, a zw�aszcza niepozorny pilnik do paznokci � bywaj� specjalistami w owych w�dr�wkach. M�odzi te� szukaj� godzinami jakiego� w�drownego przedmiotu i zamiast wzdycha� do �w. Antoniego, patrona rzeczy zagubionych, powtarzaj�: ��Cholera, cholera, gdzie to mog�o si� podzia�! Babci� te sprawy przygn�biaj�. ��Tak, tak, moje dzieci, trac� ju� pami�� z ka�dym dniem gorzej� A tymczasem to jest najcz�ciej brak tego, co Anglicy nazywaj� selfcontrol. S� inne sprawy, kt�re charakteryzuj� ludzi starych, a nad kt�rymi mogliby zapanowa�, jak na przyk�ad wieczne zal�knienie i niepok�j, �e nie wysi�d� na w�a�ciwej stacji czy przystanku. W tramwaju czy trolejbusie ju� na trzy przystanki przedtem zaczynaj� opuszcza� siedz�ce miejsce i pcha� si� ku wyj�ciu. ��Czy pan teraz wysiada, czy pani wysiada? � pytaj� si� gor�czkowo rozpychaj�c pasa�er�w. ��A czy pana teraz chce wysi���? ��Nie� dopiero na trzecim przystanku, ale mog� nie zd��y� To samo w poci�gach. Na p� godziny przed Warszaw� pytaj� si� wszystkich woko�o: � Czy to ju� Warszawa? � zaczynaj� z pomoc� uprzejmych pasa�er�w �ci�ga� swoje walizki z siatki i na gwa�t nak�adaj� p�aszcze. Zapi�te pod szyj�, z tobo�ami w r�ce, czekaj� p� godziny lub d�u�ej, je�li si� poci�g sp�ni. Uwaga, starzy! M�odzi si� nie �piesz�, czekaj� do ostatniej chwili, a� Warszawa Centralna zamigocze, odk�adaj� ksi��k�, kt�r� czytali, i powoli wk�adaj� na siebie p�aszcze. Nie zwierzaj� si� te� obcym ze swoich l�k�w i k�opot�w. ��Jak pan my�li, czy syn b�dzie czeka� na mnie na peronie? M�g� telegram nie przyj�� na czas. Wys�a�am rano, ale z nasz� poczt�� A c�rka chora, nie wiem, co to mo�e by�. Tak si� niepokoj�, walizka ci�ka, taks�wki mog� nie znale��. Czy to ju� Dworzec Centralny? ��Jeszcze nie, niech pani b�dzie spokojna, pomo�emy pani wynie�� walizk� na peron. ��A co pani c�rce jest, �e tak si� pani niepokoi? � pyta przez grzeczno�� i senno�� kt�ra� z pasa�erek. ��Ach, nie wiem� mo�e ci��a �zamiejscowa�� ja si� na tym nie znam, urodzi�am zdrowo troje dzieci, mam ju� du�e wnuki. Zaraz pani poka�� � wyci�ga portfel z torebki i pokazuje amatorskie zdj�cia. � To jest najstarszy Romu�, a to Alinka, a to najmniejsze bobo, Maciek, urwis nie z tej ziemi. Wszyscy ju� wstaj�, ubieraj� si� do wyj�cia, ale ona cz�stuje pasa�er�w zdj�ciami, kt�re nikogo nic nie obchodz�. Uwaga! Kto nie chce uchodzi� za sklerotyczn� staruszk� czy staruszka, niech tego unika. Nasze k�opoty rodzinne i nasze wnucz�ta absolutnie pasa�er�w nie obchodz�. Jest to dla os�b starszych du�y wysi�ek woli, aby nie gada� w poci�gu byle czego i o byle czym. Tak jak dawniej, za m�odu usta same sk�ada�y si� do poca�unku, tak na staro�� rozchylaj� si� do gadania. Poza tym jeszcze jedna sprawa: aby nie by�, a raczej nie okazywa� si� zanadto antydatowanym, nie nale�y si� wybrzydza� na wszystko co nowoczesne. Nie szarga� �wi�to�ci m�odzie�owych, jak ich ukochane zespo�y big�beatowe, ich piosenkarze, kt�rzy zachrypni�ty g�os wydobywaj� z samych trzewi, ich ulubione seksowe filmy. Nie zapominajmy, �e�my si� te� w latach dwudziestych entuzjazmowali jezzem, kt�ry tak wzburza� i razi� uszy starszych, i �e�my si� na gwa�t uczyli modnych ta�c�w, jak charleston, black�bottom, rumba, jawa, samba. Nie przyznawali�my si� tak jak dzisiejsza m�odzie�, �e obrazy futuryst�w, formist�w, strefist�w itp. nie wzbudzaj� w nas zachwytu. M�odzie� zawsze pcha�a �wiat do jakich� zasadniczych zmian, do ekstrawagancji. Przypomina�a grono zawodnik�w, kt�rzy olbrzymi baseball pchaj� i ruszaj� z miejsca. Obecnie zepchn�li �wiat � do d�ungli i to jest objaw co najmniej niepokoj�cy. Modna seksomania bardzo przypomina falliczne obrz�dki prymitywnych plemion. Pokazywanie na zdj�ciach, nawet w czasopismach literackich, go�ych piersi to jak gdyby na�ladownictwo zdj�� murzy�skich wiosek. Wielkie zaro�ni�te �by ch�opak�w; � to r�wnie� puszcza afryka�ska, d�ugie, rozpuszczone w�osy dziewcz�t � jak gdyby obrazki z Wysp Polinezyjskich, a rze�by? Afryka�skie totemy jak�e� cz�stym s� motywem naszych m�odych rze�biarzy. Pi�kno � zast�pi�a koszmarna brzydota i na to chwilowo nie ma rady. Taka moda. Starsi zamiast si� oburza� powinni z zaciekawieniem spogl�da�, do czego to dojdzie, i czeka�, kiedy nagle nast�pi totalny przewr�t. A w ka�dym b�d� razie nie post�powa� tak jak pewna babcia, kt�ra du�y karton swojej c�rki�plastyczki przedstawiaj�cy jakie� poskr�cane brunatno���te formy kaza�a sobie powiesi� nad ��kiem. ��Tak si� babci spodoba�a moja kompozycja? � zapyta�a uszcz�liwiona wnuczka. ��To nie to, moje dziecko, tylko widzisz� ja mam du�e trudno�ci z wypr�nieniami, a jak na ten obraz spojrz�, to mnie rusza. Bardzo sugestywne dzie�o. Nie nale�y r�wnie� spogl�daj�c na szorty spacerowe wnuczki zawo�a�: ��Ja bym si� wstydzi�a tak pokaza� na ulicy! Jest to sprowokowanie wybuchu �miechu ze strony wnuczki i powiedzenia: ��No chyba, babciu, bo i jak by� ty wygl�da�a, ludzie na tw�j widok p�kliby ze �miechu! STARY CZ�OWIEK NA JEZDNI! Ostatnio widzimy na ulicach Warszawy co krok staruszk�w opartych na dw�ch laskach, babci� kulaw�, ca�� przelewaj�c� si� na jedn� stron�, starsz� pani� sun�c� na dw�ch Szwedkach. Co to si� dzieje?! Ulice Warszawy wygl�daj� jak korytarze jakiego� szpitala rehabilitacyjnego. W innych krajach tylu kalek si� nie spotyka. W Londynie by�am �wiadkiem, jak policjant podniesion� do g�ry r�k� zatrzyma� ca�y ruch samochodowy dla jednego t�ustego starszego pana� jamnika, kt�ry nie zd��y� za swoja pani� przej�� jezdni przy �wiat�ach dla pieszych. Samochody pos�usznie zary�y si� ko�ami w miejscu, a czworono�ny stary d�entelmen wolniutko i bezpiecznie przeszed� jezdni�. U nas na og� kierowcy zupe�nie bezkarnie przeje�d�aj� psy, kt�re si� na jezdni znalaz�y, a starsze niedo��ne osoby lekcewa�� (�niech stara klempa uwa�a, cholera, widzi przecie�, �e s� czerwone �wiat�a!�). �Uwaga! Stary cz�owiek na jezdni!� � takie has�o rzuci�y niedawno nasze pisma codzienne, ale bez widocznego rezultatu, natomiast w tych samych czasopismach czytamy co dzie�, jak samoch�d marki takiej i takiej potr�ci� starsz� kobiet�, kt�ra ze z�amanym biodrem znajduje si� w szpitalu. Czy to jest wina kierowc�w wy��cznie? Nie tylko, trzeba zaobserwowa� �w �taniec �mierci�, kt�ry wykonuj� w trakcie przej�cia przez jezdni� starsze osoby. Chc� przej�� po pasach, ale widz� z daleka samoch�d, wi�c si� cofaj�, kierowca troch� zwalnia, wtedy one si� zatrzymuj� r�wnie� i nagle chc� mu przebiec przed sam� mask�, kiedy on ju� nacisn�� gaz. Trzeba wyj�tkowego refleksu kierowcy, aby na tak� Isador� Duncan w starszym wieku nie najecha� lub przynajmniej jej nie potr�ci�. Niebezpieczne r�wnie� dla kierowcy s� dwie starsze panie na jezdni; m�odsza ci�gnie pod rami� t� starsz�, kt�ra jej si� ze strachu opiera, cofa si�, tamta j� ci�gnie przemoc� i cz�sto obie zostaj� potr�cone przez zupe�nie zdezorientowanego kierowc�. A wi�c uwaga, m�wi si�, �e pieni�dze le�� na ulicy. Jakie pieni�dze, co najwy�ej zgubiona przez kogo� z�ot�wka, ale za to jak�e cz�sto ludzie le�� na ulicy z p�kni�t� podstaw� czaszki, z�amanym kr�gos�upem lub nog�. Nale�y pami�ta�, �e p�ty si� nie jest naprawd� starym, p�ki nasze nogi, ta poczciwa para wys�u�onych koni poci�gowych, nas sprawnie wo��. Wypadki chodz� po ludziach � powtarzamy � ale o ile� cz�ciej ludzie nie chodz� po wypadkach. PIERWSZY STOPIE� DO STARO�CI Prawie wszyscy robimy si� z biegiem lat oszcz�dni (�eby sobie co� na staro�� zaoszcz�dzi� � mawiaj� osiemdziesi�ciolatki), ale nie tylko oszcz�dni, czasem sk�pi do przesady. Staruszkowie odmawiaj� sobie wszelkich przyjemno�ci, aby tylko usk�ada� troch� groszy. Zdanie �szkoda pieni�dzy� maj� wci�� na ustach. Na kino � szkoda pieni�dzy, na kawiarni� � szkoda wyrzuca� pieni�dzy, r�wnie� na fryzjera i na owoce. A przecie� tak ich potrzebuj� ludzie starzy, a nie tylko te ma�e t�uste p�draki, kt�re od witamin wyrastaj� w g�r�, nabieraj� d�ugich n�g i bujnego zarostu. Duch gatunku i cechuj�ca go ambicja ka�e babciom i dziadusiom wysup�ywa� pieni��ki z b�lem serca jedynie, jak chodzi o dogodzenie wnukom. Przed kioskiem z owocami stoi stara babule�ka, ubrana mniej wi�cej jak Chocho� z Wesela (�Kto mnie wo�a� � czego chcia� � ubra�em si� w com ta mia��). Kupuje banany, ale nie tak jak ja, trzy sztuki, ale ca�e kilo! Przy okazji zam�cza ekspedientk�: ��Niech mi pani nie daje tych przejrza�ych, prosz� tamte ze skrzynki, nie te � tylko tamte. ��Musz� najpierw sprzeda� te, kt�re tu le��, s� tak samo dobre jak tamte � m�wi ekspedientka. Jak si� tyle p�aci, to ma si� prawo wybiera� � i babcia zaczyna ko�cist� piegowat� r�k� wybiera� co najpi�kniejsze banany. To samo zreszt� robi z pomidorami i jab�kami, a gdy ekspedientka zwr�ci jej uwag�, zaczyna si� k��tnia, kt�ra w obecnej mowie �zwa�aby si� dialogiem. ��Pani jest niegrzeczna, poprosz� o ksi��k� za�ale�. Wybieranie upatrzonego towaru obserwowa�am nawet, jak chodzi o jednakowe kostki mas�a. ��Ja nie chc� tej kostki, tylko tamt�! � rozkazuje staruszka. ��Przecie� wszystkie s� jednakowe! Co za r�nica � sprzedawczyni wzrusza ramionami. ��Ale mnie si� tamta kostka podoba, a nie ta, kt�r� pani trzyma. Rzecz w tym, �e babci si� zdaje �na oko�, i� tamta kostka mas�a, kt�r� wybra�a, jest o p� centymetra wi�ksza od innej. Z narastaniem lat zjawia si� r�wnie� kult przedmiot�w. Byle fili�anka, jaki� talerzyk, jaki� koszyczek, je�li jest w�asno�ci� starej ciotki czy babci, staje si� tabu, kt�rego nie wolno rusza�. ��Nie wolno tej fili�anki u�ywa�, to jest moja fili�anka! A gdy przypadkiem st�ucze si�, rozpacz jest nie do opisania. ��Co�cie mi zrobili za krzywd�! � pop�akuje. ��Przecie� ta fili�anka nie by�a z �adnej cennej porcelany. ��Ale nieboszczyk z niej jeszcze pija� kaw�! � babcia jest niepocieszona. Staruszki chomikuj� w zamkni�tej na kluczyk szufladzie nie tylko listy rodzinne, bo to by�oby nieraz po�yteczne, ale bezwarto�ciowe znaczki, podarte koperty, stare bezu�yteczne legitymacje, protezy, z kt�rych babcia �wyros�a�, tasiemeczki, guziczki, przedawnione czeki, haftki. Prehistoryczny zwyczaj, aby z umar�ymi chowa� jednocze�nie do grobu ich ukochane przedmioty, kt�re obecnie archeologowie odkopuj�, nie by� taki naiwny, jak nam si� zdaje. Mo�e niekt�rym staruszkom by�oby l�ej umiera�, gdyby wiedzieli, �e ich ukochana fili�anka, spodek, p�miseczek, gipsowy piesek, muszla lub porcelanowy pantofel z widoczkiem Kopenhagi posz�y wraz z nimi do grobu. Dziadzio lub babcia przez ostatnie lata �ycia nigdy ciep�� r�czk� nikomu nic nie dali, a nagle staj� si� przymusowo szczodrzy. Wylenia�e futra, pop�kane jedwabne suknie, jakie� �a�cuszki, medalioniki, broszeczki � wszystko to idzie mi�dzy ludzi. Czyli �e nie warto zbiera�, nie warto oszcz�dza�, za to warto �y�, a im si� jest starszym, tym nale�y sobie bardziej dogadza�. Znam jedn� star� ma��e�sk� par�, gdzie m��, taki �ojciec Goriot�, wci�gn�� m�odsz� od siebie �on� � jak on emerytk� � w skrajn� bied�, maj�c jednocze�nie schowane pod pod�og� w piwnicy ich domku ca�e pliki dolarowych banknot�w. Gdy raz na jaki� czas szli do restauracji, jedli jedn� potraw� na sp�k�, przerzucaj�c sobie z talerza na talerz co smaczniejsze k�ski, i pili razem jedn� szklank� piwa. ��Nie zapominaj, kochanie, �e nie mo�emy sobie na wi�cej pozwoli�, musimy �y� tylko z naszych rent � mawia� ojciec Goriot. Wieczorem robi� z �on� obliczenia z ca�odziennych wydatk�w groszowych. ��Tu mi si� co� nie zgadza � m�� zas�pia� si� i marszczy� czo�o � nie wyliczy�a� si� ze z�ot�wki. ��Zapomnia�am powiedzie�, kupi�am gazety. ��Jak mog�a�, przecie� wiesz, �e ja gazet nie czytuj�. Je�li chcesz najnowszych wiadomo�ci, to masz radio. Jak b�dziesz tak niepotrzebnie wyrzuca� pieni�dze, to nied�ugo p�jdziemy z torbami� ��Przecie� mamy jeszcze te dolary w piwnicy � szepn�a �ona. ��Cicho! � ofukn�� j� Goriot � jeszcze kto� pos�yszy. � Te banknoty to na nasze pogrzeby i nie wolno nam tego rusza�. Ale nigdy nie liczymy si� do�� z figlami losu, kt�rego humorek bywa r�wnie z�o�liwy, jak pomys�owy. Kt�rego� dnia zachcia�o si� sk�pcowi zajrze� do swojego skarbu, do kt�rego dawno nie zagl�da�. To, co ujrza�, wstrz�sn�o nim do g��bi i sprowadzi�o na twarz trupi� blado��. Oto pod deskami pod�ogi le�a�y zbutwia�e od wilgoci banknoty, gdy je wzi�� do trz�s�cej si� d�oni, rozsypa�y si� w proszek. By� to dla niego szok tak straszliwy, �e postanowi� sko�czy� z �yciem. Poszed� na stryszek, wynalaz� gruby sznur od suszenia bielizny, zrobi� p�tl� i ju� chcia� j� sobie zarzuci� na szyj�, kiedy w drzwiach od stryszku ukaza�a si� jego �ona. ��Co ty chcesz zrobi�! � wykrzykn�a. ��Jeste�my zrujnowani! Dolary zbutwia�y pod pod�og� i rozsypa�y si�. Nie ma ju� po co �y�! Powiesz� si�! ��Zwariowa�e�! Sznur mo�e pod twoim ci�arem p�kn�� i na czym ja wtedy b�d� suszy�a bielizn�? A czy ty wiesz, ile teraz taki porz�dny sznur kosztuje? Sk�piec ze smutkiem i rezygnacj� przytakn�� jej g�ow� i od�o�y� sznur na bok. ��Upij� si� z rozpaczy! � mrukn��. ��Mam jeszcze schowan� butelk� koniaku � ucieszy�a si� �ona. ��Koniaku! Zwariowa�a�! Wiesz, ile taki koniak kosztuje? U mnie za ��kiem stoi p� �wiartki �czerwonej�. Niech si� dzieje, co chce! Upijemy si� na um�r� NIE MA R�WNOUPRAWNIENIA� Co pomo�e, �e kobieta zajmuje dzisiaj te same stanowiska co m�czyzna, chodzi na te same wy�sze studia, zostaje lekarzem, adwokatem czy ekonomist�, kiedy �ycie nie uznaje dla niej tych samych praw co dla m�czyzny i doszed�szy do dojrza�ego wieku nie miewa tych mo�liwo�ci erotycznych co m�czyzna, chocia�, co najdziwniejsze, pozostaje do ko�ca �ycia de facto kobiet�, podczas gdy m�czyzna� �Wiek m�ski � wiek kl�ski�. Ta kl�ska to w�a�nie to, �e nie mo�e podo�a� swoim m�skim ambicjom i w�wczas zaczyna traci� rozum. �ysy sze��dziesi�ciolatek nagle zakochuje si� w m�odej dziewczynie i gwa�townie ��da rozwodu od swojej starej �ony, starej, to znaczy zwykle o kilka lat m�odszej od niego. �ona, kt�ra ju� nie ma �adnych szans na zdobycie nowego m�a, z pocz�tku nie chce mu udzieli� rozwodu, ale w ko�cu zrezygnowana zgadza si�. Gdy si� ich widzi razem podczas rozprawy rozwodowej, wydaje si�, �e nie on, tylko ona winna chcie� rozwodu. Jest jeszcze dobrze zakonserwowan�, eleganck� pani�, a tymczasem on to ma�y zgarbiony, zasuszony dziadek, z �ysin� b�yszcz�c� jak ksi�yc. Nie upiera�aby si� ani chwili, gdyby nie strach przed� samotno�ci�. Ach, biedne stare �ony wiedz� dobrze, �e ich nie czeka �adna mi�o�� i �e lepszy by�by do :ko�ca �ycia ten w�asny dziadyga ni�� go��bie na balkonie i� stare plotkarki. Wiedzia�a o tym dobrze wspania�a poetka Maria Jasnorzewska i b�d�c jeszcze w sile wieku, napisa�a poemat pod tytu�em: Staro��. Oto fragment: Bywaj� dziwacy, kt�rzy z pokrzyw i mlecz�w sk�adaj� bukiety, lecz gdzie� s� tacy, kt�rzy by ca�owali w�osy starej kobiety? Ale c�, starzy panowie nie lubi� starych kobiet, nie poci�gaj� ich, chocia�by by�y najwi�kszymi artystkami lub s�awnymi pisarkami. W og�oszeniach matrymonialnych mo�emy czasem wyczyta�: �Samotna sze��dziesi�cioletnia, dobra prezencja, du�a kultura, w�asne mieszkanie, wysoki standard �ycia (Trabant) poszukuje w celu matrymonialnym starszego wdowca�emeryta�. Mo�na przysi�c, �e takiego nie znajdzie, mo�e si� co najwy�ej znale�� m�ody �obuz, kt�ry si� z ni� o�eni dla mieszkania i konta w PKO, ogo�oci j� ze wszystkiego i drapnie, o czym nieraz czytamy w pismach codziennych. Dobrze jeszcze, je�eli jej nie udusi. Ale teraz pytanie, co sk�ania m�ode, �adne dziewczyny do po�lubiania oble�nych staruszk�w? Przewa�nie powody materialne. Pan profesor albo znany pisarz, albo te� dobrze prosperuj�ca prywatna inicjatywa b�dzie mia� z czego dogadza� m�odej �onie. G��wny pow�d � ciuchy, zagraniczne ciuchy! W dawnych czasach zmuszano nieraz c�rki do po�lubienia starych m�czyzn. Na ksi���cych i kr�lewskich dworach zdarza�o si� to bardzo cz�sto, bo tego wymaga�y jakie� racje stanu lub kombinacje rodzinne. Zdziwi�by si� Fredro, autor Do�ywocia, gdyby si� dowiedzia�, �e dzisiaj bia�e g�ski z w�asnej i nieprzymuszonej woli sprzedaj� si� starym kupcom. Starzy kupcy s� jednak tak naiwni, �e wierz�, i� m�ode dziewcz�, pchaj�ce ich do rozwodu, jest �miertelnie zakochane. ��C� ja mam robi� � zwierza si� �onie � ona mnie tak kocha� Powiada, �e �y� beze mnie nie mo�e. Czy mam jej �ama� egzystencj�? W tych wypadkach mo�emy skonstatowa� szalone zarozumialstwo m�czyzn, kt�rzy w. ka�dym wieku i nawet przy odra�aj�cym wygl�dzie uwa�aj� si� za stosowny obiekt do wzbudzenia gor�cego uczucia. Stara rozklepana babcia nigdy by w co� takiego nie uwierzy�a. Ale nie tylko ch�� zaznania dobrobytu sk�ania m�ode kobiety do po�lubiania starych rozwodnik�w. Niekt�re maj� kompleks ojca, kt�ry je wcze�nie osieroci�, inne kompleks� d�entelmena, kt�rego pr�no szuka�y w�r�d m�odych. A niejedne � nie goj�c� si� ran� w sercu zadan� we wczesnej m�odo�ci przez ch�opaka, kt�ry j� rzuci�, zostawiwszy na pami�tk� dziecko. A poza tym jest co� jeszcze � perwersja. Dla zepsutych m�odych kobiet r�nica p�ci to jeszcze ma�o. Winna jeszcze doj�� do tego r�nica wieku. Czasem starsi panowie s� tak atrakcyjni jak Gary Cooper w pi�knym filmie Mi�o�� po po�udniu i nikt z widz�w kinowych nie dziwi si� m�odziutkiej Audrey Hepburn, �e si� tak szale�czo zakocha�a w facecie, kt�ry m�g�by by� jej ojcem. W literaturze cz�sto spotykamy motyw m�odej dziewczyny, kt�ra zakocha�a si� w ojcu swojego narzeczonego (jak we francuskiej komedii Papa) i wychodzi za m�� za starszego pana. Wielki wsp�czesny francuski realista Maurice Druon w swojej trylogii Les grandes familles r�wnie� wyda� za m�� m�od�, uwiedzion� przez �onatego m�odzie�ca dziewczyn� za jego wujaszka. Mia�o to by� ma��e�stwo �bia�e�, ale c�, kiedy panna zapa�a�a do wujaszka zmys�owym afektem, kt�ry w ko�cu doprowadzi� go do� wylewu krwi i nag�ej �mierci na �o�u� mi�o�ci. I tu mamy zn�w t� dziwn� niekonsekwencj� przyrody. Kobiecie nic nie zaszkodzi ta pot�ga i si�a �ywotna, a dla m�czyzny � mi�o�� w pewnym wieku mo�e sta� si� przyczyn� �mierci. �aden tytu� naukowy, �adna pozycja na wysokim szczeblu nie wprawia dziadka w tak� rado�� i pych�, jak gdy m�oda �ona urodzi mu dziecko. Prowadzi w�zek z niemowl�ciem na spacer i to z wi�ksz� dum� ni� jego doros�y syn samoch�d Jaguara. Z�o�liwe komentarze znajomych nie za�miewaj� jego szcz�cia. Wnuki z pierwszego ma��e�stwa b�d� mia�y wuja w ich wieku � to �wietnie! Samotna stara �ona spaceruj�ca po parku z jeszcze starsz� od siebie kum�, widz�c ten triumfalny poch�d m�a z m�od� �on� i bachorem � u�miecha si� ironicznie, ale w sercu ma ostr� strza��. Co za niesprawiedliwo�� � my�li � jestem o dwadzie�cia lat m�odsza od niego, nie pow��cz� nogami, nie mam starczych pieg�w na r�kach i brzuszku � a czy na mnie jaki� m�odzieniec spojrzy? A przecie� mam tytu� naukowy, w�asne mieszkanie, samoch�d� Dlaczego tak si� dzieje? Czemu taki nier�wny podzia�? I czemu my, kobiety, nie potrafimy by� tak zarozumia�e, nawet absolutnie nie maj�c z czego, jak m�czy�ni?� NIE MARTW SI� TWARZ� To powtarza�a mi zawsze moja matka, gdy by�am jeszcze m�od� dziewczyn�. Nasze twarze to jak gdyby tarcza radarowa specjalnie czu�a, na kt�rej odbijaj� si� wszystkie nasze troski i strapienia. Bardzo trudno tak wy�wiczy� wol�, aby si� nie krzywi� i my�l�c o jakim� strapieniu, nie opuszcza� k�cik�w ust. Dawniej kobiety by�y bardzo czu�e i wra�liwe i cz�sto p�aka�y, od czego robi�y si� worki pod oczami. ��P�jdziemy nied�ugo z workami � rzek� pewien z�o�liwy m�� do swojej p�aczliwej ma��onki. ��Co ty pleciesz, przecie� mamy z czego �y�. ��Z workami, kt�re masz pod oczami � odpar� dowcipnie. Na naszym �radarze� odbijaj� si� r�wnie� nie tylko zmartwienia i troski, ale i wszelkie niedomagania wewn�trzne. Nawet najlepsza kosmetyczka nie pomo�e na plamy w�trobiane, kt�re powstaj� z chorej w�troby, albo na podpuchni�te oczy, kt�re powoduje niedomaganie nerek lub choroby serca. Czyli �e nasz wygl�d uzale�niony jest w najwi�kszej mierze od tego �co wewn�trz�. Zbawiennym �rodkiem jest tu skrobanka. Nie, to nic z tego, co my�licie, to skrobanka z marchwi! Moja siostra poetka Maria Jasnorzewska ju� jako m�oda panna pi�a przed ka�dym balem szklank� soku z marchwi, aby mie� pi�kn� cer�, i wszyscy podziwiali jej twarzyczk� bia�� z r�owym. Poniewa� w�wczas sztucznych �rodk�w upi�kszaj�cych u�ywa�y tylko �kokoty�, wi�c naturalne �rodki zast�powa�y tamte: woda deszczowa do mycia twarzy i w�os�w, rumianek, odwar z bratk�w na zm�czone powieki, no i� maseczki. �mia� mi si� chce, jak w dzisiejszych przepisach kosmetycznych zalecaj� kobietom jako rewelacj� maseczk� z poziomek lub z ��tka z odrobin� oliwy, jednym s�owem smaczny majonezik nie do wewn�trz, ale na zewn�trz, kiedy my�my to robi�y ju�� czterdzie�ci lat temu. W apteczkach naszych matek czy babek du�o sta�o tajemniczych butelek z przer�nymi ekstraktami, jak odwar na spirytusie z li�ci pokrzywy, bardzo skuteczny przeciwko wypadaniu w�os�w, esencja cebulowa na spirytusie r�wnie� znakomita na w�osy, mleczko og�rkowe na wybielanie cery � no i oczywi�cie spirytus mr�wczany przeciwko reumatyzmowi. Mimo to musz� przyzna� bezstronnie, �e dziewcz�ta nie miewa�y takich pi�knych cer, jak je miewaj� dzisiaj. Plag� naszych m�odych lat by�y wszelkie �butany�, wrzodzianki, egzemy, wypryski, kaszaki, no i� w�gry. �W�gier � kaszak � dwa bratanki� � mawia�y�my �artobliwie. Niedostateczne u�ywanie wody i myd�a? Nigdy w �yciu. Nasze matki dba�y o higien� swoich c�rek, a myde� u�ywa�o si� najlepszych: Roget Gallet pachn�ce jak ca�a grz�dka fio�k�w lub konwalii lub nasze przet�uszczone znanej firmy Malinowski. A wi�c dlaczego? Odpowiemy kr�tko: Cnota! Wiedzieli o tym lekarze i matkom c�rek, kt�re wci�� miewa�y r�ne ropiej�ce wrzodziki i wypryski, radzili jako najodpowiedniejszy zabieg zam��p�j�cie. ��Wyjdzie za m��, to jej si� zaraz cera wyg�adzi � mawiali z oble�nym u�mieszkiem. I to si� zwykle sprawdza�o. Czyli �e per�owe cery naszych dzisiejszych dziewcz�t � to niecnota. A mo�e nies�usznie tak wnioskujemy. Mo�e witaminy? Chocia� owoce jada�o si� przez okr�g�y rok, a w zamo�nych domach winogrona, pomara�cze, mandarynki i banany stale bywa�y na deser. Dziewczynki zakrada�y si� do sadu i chrupa�y surowy groszek, m�od� marchewk� i oczywi�cie rzodkiewki. Gry na �wie�ym powietrzu? O wiele bardziej by�y praktykowane przez grono m�odych ni� dzisiaj. Najpierw �serso�, czyli kolorowe obr�cze, kt�re si� �apa�o na dr��ek, krokiet, kr�gle, potem sza� tenisa dla wszystkich, m�odzi, starzy, wszyscy szli na korty z rakietami ju� od rana, rower,, konna jazda, p�ywanie, wios�owanie. M�odzie� uprawia�a o wiele wi�cej sport�w ni� dzisiaj, kiedy przewa�nie zostawia je zawodnikom. Czyli � wracaj�c do cery i �buton�w� � sprawa hormonalna. R�CE Wiadomo, �e r�ce starzej� si� zwykle szybciej ni� twarz. ��Na twarzy dobrze wygl�da � m�wi� kumy swojej znajomej � ale czy widzia�y�cie jej r�ce, zmarszczki, c�tki pieg�w, paznokcie po�amane � koszmar! Ma r�ce osiemdziesi�cioletniej kobiety� Dawniejsze panie bardziej dba�y o r�ce. Nak�ada�y na noc irchowe stare r�kawiczki, tak samo do prac w domu i ogr�dku. R�k nie opala�y wiedz�c, �e promienie s�oneczne marszcz� sk�r� i wywo�uj� piegi, u�ywa�y ma�ci wybielaj�cych. Bez r�kawiczek wychodzi�y na miasto chyba tylko najubo�sze babcie. �Liliowe d�onie� opiewali poeci. By�y modne, tak jak dzisiaj � nogi. Stanowi�y warunek urody, o niejednej pannie m�wi�o si�, �e jest nie�adna, ale ma za to pi�kne r�ce. Dzisiaj wszystkie smarkule maj� przepi�kne lec� o d�ugich palcach zako�czonych wymanikurowanymi paznokciami, a kobiety po pi��dziesi�tce miewaj� r�ce zniszczone, o wiotkiej zmarszczonej sk�rze. Prace zawodowe, roboty ko�o domu, antypatyczne i szkodliwe dla sk�ry mycie naczy�, czyni z tych ongi� luksusowych cacek � narz�dzia robocze, o kt�rych wygl�d nikt nie dba z braku czasu i� r�kawiczek. Dlaczego dziewcz�ta wsp�czesne maj� takie pi�kne delikatne d�onie, chocia� r�wnie� nie nosz� r�kawiczek? Odpowied� na to mamy w wypowiedzi pewnej nie�yj�cej ju� znanej warszawskiej aktorki, kt�ra mia�a chyba najpi�kniejsze r�ce w Polsce. ��Co pani robi, �eby mie� takie pi�kne bia�e r�ce? � zapyta� j� kto�. ��Nic � odpar�a i to by�a prawda. Nasze m�ode pi�knotki nie robi� r�kami nic � to znaczy nic, co by je mog�o zniszczy�. Roboty domowe zwykle wykonuj� babcia lub mama, a one pracuj� g�ow� albo studiuj�, lub gdy s� ekspedientkami w sklepie w�dliniarskim, paluszkami bior� plasterki szynki, kt�rych t�uszczyk uj�drnia sk�r�. Uk�adanie w�os�w, gdy s� fryzjerkami, te� nie niszczy r�k, ani stemplowanie, gdy pracuj� na poczcie lub w urz�dach. �YCIE BY�OBY ZNO�NE, GDYBY NIE ROZRYWKI To nie ja wymy�li�am, tylko pewien m�dry Francuz, brzmi to jak paradoks, ale niemniej jest w tym du�o prawdy. Rozrywki nie nale�y myli� z prawdziw� przyjemno�ci�, poniewa� jest ona nieobowi�zkowa, natomiast rozrywka jest cz�sto po��czona z przymusem lub towarzyskim obowi�zkiem. Oto przyk�ad: znajomi namawiaj� nas, aby p�j�� razem do nocnego kabaretu. �Rozerwiesz si� � powiadaj� � wci�� tak siedzisz w domu�. Zgadzamy si�. Znajomi zamawiaj� stolik. Niedu�a salka, szaro od dymu, troch� znajomych twarzy. Na scenie popularny aktor wyg�upia si�, a publiczno�� jeszcze bardziej oklaskuj�c go entuzjastycznie. Potem ukazuje si� para taneczna, czarne trykoty: wygibasy, piruety, tancerz przerzuca sobie partnerk� przez g�ow�, ona robi �szpagat�. Oklaski. Przymykam oczy i marz� o programach cyrkowych, o tresowanych fokach podrzucaj�cych pi�k� nosem, o bohaterskich ewolucjach pod plafonem zgranej pary akrobat�w, o lwach skacz�cych przez p�on�c� obr�cz. Kabaret ko�czy si� o godzinie pierwszej, przed �sm� za� po�owa publiczno�ci musi i�� do pracy. To jednak nie koniec tak zwanej �rozrywki�. Trzeba wr�ci� do domu � ale jak? Taks�wki przeje�d�aj� ko�o nas z pasa�erami, na postoju taks�wek kolejka, autobus nocny poszed� widocznie� spa�, bo ani mu si� �ni nadjecha�. Nie pozostaje nic innego, jak wraca� do domu piechot�, a Warszawa w nocy to � groza. Co� tak jak las o�wietlony b�yskami przeje�d�aj�cych samochod�w. Na ulicach pustki, co najwy�ej jaki� pijak przelewa si� przez jezdni�. Ale zza krzaka, czyli zza w�g�a mo�e wyskoczy� chuligan. Para ma��e�ska, kt�ra chcia�a si� rozerwa�, dociera w ko�cu do domu. M�� jest w�ciek�y: ��Tobie dobrze m�wi�, bo ty nie idziesz rano do pracy, ale ja! ��Przecie� to ty chcia�e�! ��Jaa! Tylko dla ciebie tak si� po�wi�ci�em. I tak dalej. K��tnia ma��e�ska gotowa. Przyj�cie u znajomych � wesele lub chrzciny � to rozrywka z gatunku typowych. St� zastawiony wszystkim tym, co najbardziej niezdrowe. Nak�adaj� nam na talerz �ledzika w occie i grzybki. ��Nie zaszkodz�, bo sama je zbiera�am i marynowa�am � powiada pani domu. � A tu k�ad� pani sa�atk� z krewetek. Ojciec domu nape�nia coraz to kieliszki r�nymi nalewkami domowymi. J�zyki si� rozwi�zuj� � ramiona r�wnie�. Nale�y zanotowa� fakt, �e ramiona pijak�w wyd�u�aj� si� w miar� picia zdumiewaj�co, jak gdyby wychodzi�y ca�kiem z mankiet�w. Amator w�dki si�ga poprzez s�siada po ryb� marynowan�, faszerowan�, a drugim ramieniem obejmuje przystojn� pani�, kt�ra siedzi o dwa krzes�a dalej. Potrafi r�wnie� tak wyd�u�y� rami�, �e mo�e szturchn�� si� kieliszkiem i wypi� brudzia z facetem, kt�ry siedzi naprzeciw niego. Na drugi dzie� po owej rozrywce po�ow� uczestnik�w libacji boli g�owa, w�troba lub nawala im serce. Niemniej przed tymi, kt�rzy nie byli zaproszeni, chwal� si�, jakie to by�o przyj�cie, �a w�dka to, powiadam wam, la�a si� strumieniami�. Do rozrywek, bez kt�rych �ycie by�oby zno�ne, nale�y na przyk�ad zjazd kole�e�ski (po ilu� tam latach). Odbywa si� to w jakim� wynaj�tym lokalu przy kawie i ciasteczkach, a polega na wzajemnych ogl�dzinach. Kole�anki nie widz�c siebie (wci�� si� przecie� do lusterka nie zagl�da) konstatuj�, jak si� te inne posun�y, jak jedne posiwia�y, a drugie uty�y. Chude szkieleciki zazdroszcz� tym grubaskom, grubaski wzdychaj� i zazdroszcz� tamtym linii. Panie, kt�re si� czcigodnie zestarza�y � zawistnie spogl�daj� na te kokieteryjnie ubrane, w czerwonych sweterkach, z plejad� sztucznych z�otych loczk�w na g�owie. Wszystkie s� w�a�ciwie niezadowolone, a przecie� na �w zjazd przyjecha�y specjalnie nawet z prowincji. Uroczyste otwarcie wystawy sztuki nowoczesnej � te� nale�y do gatunku �rozrywek�. Jak r�wnie� wiecz�r koncertowy Z�otej Jesieni, na kt�rym trzeba z przyzwoito�ci siedzie� do ko�ca, nie rozumiej�c nie jak na przys�owiowym niemieckim kazaniu. Natomiast przyjemno�ci to ca�kiem co innego, to w pierwszym rz�dzie le�enie na rozgrzanym piasku w s�o�cu i p�ywanie w Morzu Czarnym, to r�wnie� morskie dalekie rejsy, to zbieranie grzyb�w w dobranej kompanii o �wicie w wilgotnym lesie. A przede wszystkim spacer z ukochan� rami� w rami�, oko w oko, no a potem zabieg: �usta�usta� gdzie� w jakim� niezapominajkowym rowie� Oczywi�cie, �e wszyscy m�odzi szukaj� rozrywek, a ludzie starsi odpowiednich dla ich wieku przyjemno�ci. Leciwa dama nie ma zapotrzebowania na ha�as nowoczesnej orkiestry, nie pije piwka i w�deczek, nie marzy o nowoczesnych ta�cach, podczas kt�rych tancerz trzyma daleko od siebie tancerk� wymachuj�c nogami i ramionami w dzikim amoku, ta�cach, wobec kt�rych tango z jej m�odych lat wydaje si� szczytem erotycznej perwersji. Wystarczy jej, jak chodzi o przyjemno��, spacer ze swoim pieszczochem na czterech �apkach do parku podczas majowych dni i spoczynek w�r�d kwitn�cych ja�min�w na pustej �aweczce. Przyjemno�ci� jest r�wnie� po�o�enie si� wcze�nie wieczorem do ��ka w �wie�ej po�cieli i czytanie pasjonuj�cej ksi��ki. Bryd� w dobranej czw�rce nie jest tym, co�my nazwali �rozrywk��, jest prawdziw� smakowit� przyjemno�ci�. Nasza telewizja zdaje sobie spraw�, co to jest rozrywka, i najbardziej p�ytkie programy nosz� tytu� �program�w rozrywkowych�. Dawniej p�j�cie do teatru mo�na by�o nazwa� prawdziw� przyjemno�ci�, dzi� jednak kiedy z Wesela zrobiono Pogrzeb Wyspia�skiego, a z Fausta � jak gdyby �Panzer�Faust�, uderzaj�c� publiczno�� swoj� udziwnion� koncepcj� i zmianami, p�j�cie do teatru mo�na zaliczy� do owych �rozrywek, bez kt�rych �ycie by�oby zno�ne�. Natomiast p�j�cie do kina na taki film jak Zmierzch bog�w, Noc genera��w, Narkotyk, z wielkim artyst� G�binem � oto prawdziwe niek�amane przyjemno�ci. Ale jeszcze trzeba bardzo uwa�a�, z kim si� idzie do kina, bo je�li nasz towarzysz czy towarzyszka zacznie nam p�g�osem opowiada� tre�� owego filmu, kt�ry widzia�a, powiedzmy w Pary�u lub na �Konfrontacjach�, to przyjemno�� zamieni si� ju� nie w rozrywk�, ale w prawdziwe nieszcz�cie. Aby degustowa� film z ca�ym smakiem � polecam gor�co chodzi� na dobre filmy samemu. NIEWINNE PIESZCZOTY Kobieta, kt�ra przez swoje funkcje macierzy�skie o wiele bardziej zwi�zana jest z przyrod� ni� m�czyzna, pragnie jak ka�de zwierz�tko by� pieszczona i r�wnocze�nie czuje nieodpart� ch�� g�askania i przytulania kogo� do siebie nie erotycznie. Ta nieodparta ch�� tkwi w jej czubkach palc�w i nie ma spokoju, p�ki synkowi nie przejedzie d�oni� po czuprynie lub nie przyci�nie czule do piersi krzycz�cego smarkacza. M�czy�ni wcale tego nie rozumiej� i przytulenie si� �ony do niego w momencie zasypiania lub g�askanie jego ramienia bior� za inwit do� powiedzmy po staropolsku: ob�apki. �ona nie zawsze ch�tnie ulega owym znanym jej ju� dobrze i zawsze dla kobiety ryzykownym ch�ciom, poniewa� ona pragn�a tylko niewinnych pieszczot. Powinna jednak wiedzie�, �e do tego rodzaju delikatnych spraw m�czyzna ca�kiem si� nie nadaje i wcale ich nie rozumie. Owszem, g�adzi kobiet� i przyciska do siebie, ale to czyni� r�wnie� i samce ze �wiata zwierz�cego i ma�o kt�ry z nich wskakuje na samic� w wiadomych celach bez uprzednich wst�pnych pieszczot. Ale zwierz�ta poza tym uznaj� r�wnie� i pieszczoty niewinne � bezcelowe. Delfiny, trzymane w specjalnych basenach przez naukowych badaczy, podp�ywaj� pod tratw� z ekip� eksperymentator�w i gdy kto� z tej ekipy w�o�y r�k� do wody, one wsuwaj� pod ow� d�o� �eb zach�caj�c do pieszczot. Ka�dy kot mruczy z zadowolenia, gdy go jego w�a�cicielka we�mie na kolana i g�aszcze. Czarne pudelki obejmuj� swoj� pani� obiema �apkami i z zapa�em, li�� j� w szyj�. Jej przyjaci�ka, kt�ra nie ma w domu psa, a kt�rej m�� nie uznaje �adnego bezinteresownego g�askania, widz�c to powiada z g��bokim �alem: ��Jaka� ty szcz�liwa, co ja bym da�a za to, aby mnie kto� tak delikatnie i s�odko pie�ci�. Ka�de zwierz� mo�na oswoi� i korzysta� z jego czu�o�ci � z wyj�tkiem� ryb i� kr�lik�w. Hodowa�am kiedy� te g�upie bia�e zaj�ce z czerwonymi �lepiami i mimo i� sama im przynosi�am co dzie� kapust� i marchew, ucieka�y w panice na m�j widok i tupi�c �apkami wpada�y jedne przez drugie do swojej budki. Co innego wiewi�rka. Ukochana nasza wiewi�rka spa�a z moj� siostr� trzymaj�c �epek na tym samym ja�ku co ona i czasem gdy si� obudzi�a, ca�owa�a delikatnie swoj� pani� w policzek mrucz�c ze szcz�cia. Pewna znajoma dziewczynka mia�a za przyjaciela du�ego czarnego kruka. Kruk stale siedzia� na jej ramieniu, a czasem sw�j ostry d�ugi dzi�b wk�ada� jej do ust, co dziewczynka uwa�a�a za szczyt oddania i przyja�ni z jego strony. Wzruszaj�ca w mi�o�ci zwierz�t do ludzi jest nieraz zupe�na bezinteresowno��. Najedzony ryb� delfin podp�ywa do ludzi, aby by� pieszczonym i g�askanym, a puszczony na pe�ne morze, czego dowi�d� odpowiedni eksperyment, powraca do basenu, aby by� z lud�mi. Pies syty, z pe�nym brzuszkiem, k�adzie swojej pani czy panu �eb na kolanach i spogl�da mu mi�o�nie w oczy. Oswojona sarenka podbija �ebkiem d�o� �cz�owieka zach�caj�c go do pieszczot. Ju� nie m�wi�c o kaniach, kt�re od wiek�w �y�y z cz�owiekiem w �cis�ej symbiozie. W tym miejscu przytocz� zdanie z pi�knego wiersza Marii Jasnorzewskiej pod tytu�em Bia�y ko�