MAUREEN KEANE, DANIELLA CHACE Dieta w chorobach nowotworowych (What to eat if you have cancer) (T�um. Dr n. Med. Piotr Muldner-Nieckowski, Anna Omacka-Kempny) Ksi��k� t� dedykuj� obojgu moim rodzicom zmar�ym na t� straszliw� chorob� zanim zd��y�em ich pozna� oraz mojej obecnej matce - mam nadziej� szcz�liwie i w por� uratowan�. (h)udson PODZI�KOWANIA Chcia�yby�my podzi�kowa� doktorom: Joe Pizzorno, Jay Littel, D�bowi Brammerowi, Allanowi Gaby'emu, oraz Joh-nowi Lung za podzielenie si� z nami swoj� wiedz�; Darren i Tonji Hill za wsparcie swoimi w�asnymi do�wiadczeniami i prze�yciami; Davidowi Stevensonowi za ilustracje; Nelsowi Moultonowi za pomoc w pracach komputerowych; oraz Merrilee Gomez. Maureen pragnie podzi�kowa� swojemu m�owi, Johnowi, za mi�o�� i wsparcie przez ca�y okres terapii, podczas operacji i w trakcie rekonwalescencji; swojemu synowi, Mi-chealowi, za fachow� pomoc komputerow� podczas przygotowywania tej ksi��ki; oraz Meave - swojej kotce, kt�ra zawsze by�a przy niej. S�OWO WST�PNE Trudne problemy zwi�zane z chorobami nowotworowymi od dziesi�tk�w lat zajmuj� lekarzy i naukowc�w, ale z wyj�tkiem raka p�uc, etiologia z�o�liwego charakteru guz�w jest nieznana. Na podstawie bada� populacji i naukowych analiz epidemiologicznych odkryli�my jednak�e wiele przydatnych wskaza� dotycz�cych przyczyn raka. Na przyk�ad, w krajach rozwijaj�cych si� cz�stotliwo�� wyst�powania raka nie jest tak wysoka, jak w spo�ecze�stwach wysoko rozwini�tych. Epidemiczny charakter raka w Ameryce kojarzony jest z zanieczyszczeniem powietrza i w�d, ska�eniem �a�cuch�w pokarmowych, technikami przetw�rstwa spo�ywczego, paleniem, narkotykami, ci�g�ymi stresami, oty�o�ci� i siedz�cym trybem �ycia. Wszystkie te czynniki mog� si� wi�za� z przyczynami raka, poprzez ich wp�yw na zaburzenia w od�ywianiu. Jest ju� potwierdzony fakt, �e dwie z trzech kobiet z rakiem piersi cierpi� na oty�o��. Na od�ywianie wp�ywaj� decyzje dotycz�ce stylu �ycia i spos�b od�ywiania, kt�ry mo�e albo spowodowa� os�abienie organizmu, doprowadzaj�c do rozwoju raka, albo wzmocni� system obronny organizmu, zwi�kszaj�c nasze mo�liwo�ci zapobiegania i/lub kontrolowania proces�w nowotworowych. Badania epidemiologiczne oraz te dotycz�ce zwyczaj�w dietetycznych wskazuj�, �e okre�lone, naturalnie wyst�puj�ce substancje chemiczne, stanowi� ochron� przed rakiem. Nast�pi� post�p w nauce dotycz�cej od�ywiania, wi�c mo�emy leczy� zaburzenia fizjologiczne dzi�ki spo�ywaniu okre�lonych pokarm�w i substancji pokrewnych. Dla przyk�adu, sk�adniki po�ywienia (przeciwutleniacze) mog� wspom�c i wzmocni� system odporno�ciowy, a sk�adniki takie jak b�onnik mog� chroni� przed rozwojem kom�rek rakowych. Ta publikacja mo�e u�wiadomi� pacjent�w chorych na raka, dostarczaj�c im informacji, jak bardzo cenne jest zrozumienie proces�w rakotw�rczych i ich leczenie. W ci�gu ostatnich 25 lat wielu pacjent�w przebywaj�cych pod moj� opiek� pyta�o, co mog� zrobi�, aby zmieni� sw�j styl �ycia i zwi�kszy� mo�liwo�� zapobiegania i/lub wyleczenia raka. Informacje zawarte tutaj mog� si� okaza� niezwykle cenne dla uzyskania odpowiedzi na te pytania. Opisy dotycz�ce diety, zawarte w tej ksi��ce, s� odpowiednie dla pacjent�w na ka�dym etapie leczenia. Zmiana stylu �ycia, ��cznie z popraw� sposobu od�ywiania, mo�e wzbogaci� tradycyjne metody leczenia raka. Ta ksi��ka definiuje program od�ywiania, jako uzupe�nienie terapii medycznej. Ulepszone nawyki dietetyczne i zmieniony styl �ycia mog� wspom�c konwencjonalne metody leczenia. W przesz�o�ci wiele ofiar chor�b nowotworowych w��czonych by�o w programy badawcze, kt�re nie ujmowa�y jednak tych spraw wszechstronnie. Osoby, kt�re odgrywaj� aktywn� i pozytywn� rol� we w�asnym leczeniu, zwi�kszaj� szans� na powr�t do zdrowia i ca�kowite wyleczenie. John A. Lung, M.D., chirurg onkolog Instytut Onkologiczny w Mountain States, Boise, Colorado WPROWADZENIE Je�eli stwierdzono u ciebie raka, na pewno dobrze pami�tasz moment, kiedy otrzyma�e� t� wiadomo��. Ja nigdy go nie zapomn�. Wszystko zacz�o si� siedemna�cie lat temu w dniu, kt�ry wydawa� si� zwyk�ym dniem. By�am w czwartym miesi�cu ci��y z moim drugim dzieckiem i schylanie si� by�o ju� utrudnione. Jako� by�am pewna, �e to b�dzie dziewczynka. M�j bardzo ruchliwy syn mia� ju� osiemna�cie miesi�cy i by�am gotowa do zmiany w rodzinie. Ci�gn�c dziecko za sob� ogl�da�am wystawy sklepowe z ubrankami dla dzieci, zw�aszcza ciuszki dla ma�ych dziewczynek, z kokardkami i koronkami. Tego dnia schyli�am si�, aby wyj�� garnek z szafki. Plecy przeszy� mi skurcz. Gdy znieruchomia�am, by z�apa� oddech, poczu�am strumie� ciep�ej krwi p�yn�cy po wewn�trznej stronie ud. Min�y dwa tygodnie i po dw�ch badaniach ultrasonograficznych wiedzieli�my ju�, �e nasze dziecko nie �yje. Ale �o�ysko nie umar�o, nadal �y�o i ros�o. Dziesi�� dni p�niej, po wy�y�eczkowaniu jamy macicy, przeprowadzonym w celu usuni�cia resztek �o�yska i p�odu, zadzwoni� m�j ginekolog. Chcia� si� natychmiast zobaczy� ze mn� i poprosi�, bym przysz�a do niego z m�em. Gdy zapyta�am, co si� dzieje, po prostu odpowiedzia�, �e chce przedyskutowa� z nami wyniki histopatologiczne, a trudno by�o rozmawia� o tym przez telefon. Wydusi�am z siebie: "To nie jest rak, prawda?". Chwila ciszy. Zawsze si� ba�am milczenia. "Nie, to nie jest rak". Widzia�am w wyobra�ni, jak pr�buje znale�� odpowiednie s�owa. "Ale to co� mo�e si� rozwin�� w raka, je�li nadal b�dzie si� rozwija�. Prawdopodobnie usuni�to wszystko". Rok p�niej znalaz�am si� w gabinecie onkologicznym na Uniwersytecie Waszyngto�skim. To "co�" najwyra�niej pozosta�o. Kom�rki �o�yska mojego nie�yj�cego dziecka b��ka�y si� w moim ciele, szukaj�c dla siebie miejsca. "Nie ma powodu do zmartwienia - zapewniano mnie, prawdopodobnie dotar�y tylko do �ciany macicy. Chemioterapia powinna zadzia�a�. Prawie zawsze dzia�a". Gdy tomografia komputerowa wykaza�a, �e p�uca s� czyste, poddano mnie pierwszej serii chemioterapii metotrek-satem (ametopteryn�). Robi�c wszystko, aby nie my�le� o igle, kt�r� piel�gniarka pr�bowa�a bezskutecznie wbi� mi w grzbiet r�ki, zapyta�am j�: , Je�li ta choroba rozwija si� jak rak i jest leczone jak rak, to jaka jest r�nica mi�dzy ni� a rakiem"? Spojrza�a mi w oczy, a potem spu�ci�a wzrok, by nadal popracowa� nad moj� �y��. "Gdy rozwija si� w ten spos�b - powiedzia�a jakby do mojej d�oni - to jest to rak". "Och" - to westchnienie by�o moj� jedyn� odpowiedzi�. Moj� pierwsz� reakcj� by�o zak�opotanie. Jak mog�am mie� raka i nie wiedzie� o tym? Dlaczego nikt nie zada� sobie trudu, by mi o tym powiedzie�? Oczywi�cie, kretynko, powiedzia�am do siebie, masz wizyt� u onkologa w klinice onkologicznej, jeste� poddana chemioterapii przez piel�gniark� onkologiczn�. Wi�c my�lisz, �e co masz? Ale nie raka, nie ja. Nie wiem, co by�o gorsze w ci�gu tych pierwszych kilku tygodni: skutki uboczne dzia�ania metotreksatu czy �wiadomo��, �e mam raka. S��wko na R. Nie ja. To mnie nie dotyczy. Wielu przyjaci� dawa�o mi jakie� rady zaraz po pierwszym etapie leczenia; inni przysy�ali pami�tki, kartki. Wszyscy si� za mnie modlili. Uwa�a�am za konieczne p�j�cie na oficjalny obiad sponsorowany przez Klub Irlandzki. Chcia�am pokaza� swoim przyjacio�om, �e ta choroba nie jest w stanie mnie za�ama�. Zaczyna� si� w�a�nie tydzie� irlandzki i komitet organizacyjny serwowa� wo�owin� konserwow� z chrzanem oraz kaw� po irlandzku. Nikt w klinice ani s�owem nie wspomnia�, jak si� powinnam od�ywia�. Pierwsza seria metotreksatu nie poskutkowa�a. Druga te� nie. Nie ma problemu, stwierdzi� lekarz, prawdopodobnie zadzia�a aktynomycyna. Ale pierwsza seria aktynomycyny nie zadzia�a�a, tak jak i druga. M�j onkolog wspaniale potrafi� przekazywa� wiadomo�ci: "Masz trzy opcje - powiedzia� przez telefon. - Nie r�b nic, a ja ci gwarantuj�, �e umrzesz do roku. Mo�emy ci� po�o�y� w szpitalu jesieni�, by zastosowa� z�o�on� chemioterapi�, po kt�rej b�dziesz si� do�� fatalnie czu�a. Albo mo�esz si� podda� operacji". Kom�rki rakowe usadowi�y si� prawdopodobnie w macicy. Wybra�am operacj�. Podda�am si� ostatniej serii chemioterapii, po kt�rej usuni�to mi macic� i jajowody. To by�o szesna�cie lat temu. Odros�y mi w�osy i wkr�tce wszystko by�o ju� tylko wspomnieniem. Jedyn� rzecz, jaka pozosta�a, by�a blizna po operacji i... niech�� do chrzanu. Ani razu w ci�gu szesnastu miesi�cy test�w i leczenia �aden z moich lekarzy, �adna z piel�gniarek ani nikt spo�r�d innych pracownik�w s�u�by zdrowia nie rozmawia� ze mn� o od�ywianiu. Ich zdaniem specjalna dieta by�a bez znaczenia przy raku. Nie rozumieli prawdziwej istoty od�ywiania, kt�r� jest wspomaganie leczenia. Terapia od�ywianiem pomaga uk�adowi odporno�ciowemu organizmu w lepszym spe�nianiu funkcji, r�wnocze�nie wspieraj�c zdrowe kom�rki podczas uci��liwego leczenia choroby nowotworowej. Zatem stosowanie si� do rad zawartych w tej ksi��ce nikogo nie wyleczy z raka. Samo od�ywianie nie pokona raka. Ale gdy dodamy t� terapi� do tradycyjnego sposobu leczenia chor�b nowotworowych, mo�e to zwi�kszy� szans� na wyleczenie oraz poprawi� jako�� twego �ycia. Ta ksi��ka jest podzielona na trzy cz�ci. Cz�� pierwsza jest elementarzem - podstawow� wiedz� na temat cia�a, r�nych nowotwor�w i od�ywiania. Ale bardzo ci� prosz�, nie spiesz si� z przeczytaniem tego. Ta cz�� pomo�e ci porozumie� si� z twoim lekarzem i pozwoli na podj�cie bardziej �wiadomych decyzji dotycz�cych od�ywiania. Cho� to okropne, co chcemy ci powiedzie�, ale wkr�tce staniesz si� celem atak�w licznych sprzedawc�w �ywno�ci, a wielu z nich nic nie b�dzie wiedzia�o o istocie od�ywiania i nowotworach. B�d� przygotowany na to i zignoruj ich. Cz�� druga omawia r�ne skutki uboczne zwi�zane z leczeniem nowotwor�w. Ka�dy rozdzia� pokazuje osobny problem, wyja�nia, co go powoduje i sugeruje metody post�powania. W cz�ci trzeciej i zarazem g��wnej znajdziesz kilka propozycji diet. S� one tak zaplanowane, aby od�ywianie dostarczy�o wysokowarto�ciowych sk�adnik�w pacjentom chorym na raka. Do ka�dej propozycji diety do��czona jest propozycja �ywno�ci dodatkowej (uzupe�niaj�cej). Aby u�o�y� sw�j w�asny program �ywieniowy, wybierz z cz�ci trzeciej rodzaj diety, kt�ra najlepiej odpowiada twojej sytuacji. Potem z cz�ci drugiej dodaj informacje dotycz�ce wszystkich skutk�w ubocznych, jakich do�wiadczasz w trakcie leczenia. Na ko�cu ksi��ki znajdziesz uwagi, kt�re maj� pom�c ci w realizacji planu. Notatki zawieraj� s�owniczek, przyk�ady nazw preparat�w medycznych w celu u�atwienia ci kupna substancji uzupe�niaj�cych, informacje szczeg�owe o produktach wspomnianych w tej ksi��ce. �a�uj�, �e nie dano mi takiej ksi��ki, kiedy mia�am w�asne problemy. Mam nadziej�, �e tobie pomo�e. Mo�esz rozpocz�� ten program ju� dzisiaj. Szybka wyprawa do supermarketu i do sklepu ze zdrow� �ywno�ci� to wszystko, co musisz zrobi�, aby obj�� kontrol� nad swoim zdrowiem. Zr�b przys�ug� pracownikom opieki zdrowotnej i przy��cz si� do nich. Razem macie wi�ksz� szans� na sukces. I jeszcze kilka s��w ostrze�enia: nie za�ywaj du�ych dawek �adnych witamin czy innych �rodk�w uzupe�niaj�cych bez wiedzy lekarza. Niekt�re witaminy mog� redukowa� efekty leczenia. I ostatnia rada: nie s�uchaj przyjaci� "z dobrymi intencjami". Nie my�l: "Gdybym zrobi� to lub tamto, nigdy nie zachorowa�bym na raka". Zapomnij o przesz�o�ci, �yj tera�niejszo�ci� i r�b plany na przysz�o��. Nie marnuj cennej energii, zadr�czaj�c si� rzeczami, na kt�re nie masz wp�ywu. Maureen Keane CZʌ� I ORGANIZM, NOWOTW�R I OD�YWIANIE Wiadomo�� o rozpoznaniu choroby nowotworowej dzia�a troch� podobnie jak zapis na przyspieszony kurs w szkole medycznej. W ci�gu kilku miesi�cy od diagnozy b�dziesz wiedzia� wi�cej o swojej chorobie, narz�dzie, w kt�rym si� rozwija, i o badaniach, ni� wie tw�j lekarz domowy. Samokszta�cenie jest ogromnie wa�ne dla twojego leczenia, poniewa� wiedza jest w�adz� - w�adz� nad chorob� i w�adz� nad terapi�. Id� do biblioteki i przeczytaj wszystko, co mo�esz znale�� na temat sytuacji, w jakiej si� znalaz�e�. Zacznij od biblioteki miejscowej, a potem spr�buj dotrze� do ksi��ek w najbli�szej szkole medycznej. Wejd� do INTERNETU i przeszukaj strony WWW, aby znale�� informacje o sposobach leczenia i o grupach dyskusyjnych pacjent�w. Podnie� s�uchawk� telefonu i zadzwo� do zorientowanych koleg�w z pro�b� o informacje i rady. Przy��cz si� do grupy wspieraj�cej, zaprenumeruj pras� i wci�� czytaj i zadawaj pytania. Im wi�cej wiesz, tym lepiej dla ciebie. Cz�� pierwsza tej ksi��ki zosta�a napisana po to, aby pom�c ci zrozumie� znaczenie terminologii, kt�rej wkr�tce b�dziesz si� uczy�. Je�li dopiero niedawno zosta�e� zdiagnozowany i ma�o wiesz o biologii i raku, to masz w r�ku najlepsze �r�d�o wst�pnej wiedzy og�lnej. Rozdzia�y w pierwszej cz�ci ksi��ki w uproszczony spos�b opisuj� anatomi� cia�a, charakterystyk� choroby nowotworowej oraz chemi� od�ywiania. Wyja�niaj� te�, jak dzia�a terapia dodatkowa, polegaj�ca na wzmocnieniu twojego organizmu za pomoc� odpowiedniego od�ywiania. Ta cz�� ksi��ki jest r�wnie� dobrym wprowadzeniem do wiedzy o leczeniu raka i od�ywianiu w tej chorobie dla wsp�ma��onka, cz�onk�w rodziny, opiekun�w i pracownik�w opieki zdrowotnej. Pomo�e im zrozumie� to, co chcia�by� osi�gn��. MIKROSKOPIJNY �WIAT W TOBIE Aby zrozumie�, co to jest nowotw�r i jak si� go leczy, musisz najpierw pozna� miniaturowy �wiat kom�rki. To jest by� mo�e najwa�niejszy rozdzia� tej ksi��ki, bo choroba nowotworowa zaczyna si� w�a�nie na poziomie kom�rki i to w�a�nie tu od�ywianie wywiera sw�j wp�yw. Ten rozdzia� pomo�e ci zrozumie� funkcjonowanie kom�rek i proces ich podzia�u, gdy s� zdrowe. Wyobra� sobie przez chwil�, �e twoje cia�o to pa�stwo, a kom�rki to obywatele tego pa�stwa. Ty, prezydent, mieszkasz w g��wnym budynku, czyli w g�owie. Aby nar�d m�g� by� silny i zdrowy, poszczeg�lni cz�onkowie spo�ecze�stwa musz� mie� uczciw� prac�, system transportowy, jedzenie i wod� oraz metody usuwania �mieci i odpad�w. Musz� mie� ochron� przed wp�ywami �rodowiska zewn�trznego oraz przed atakami wrog�w wewn�trznych i zewn�trznych. Z twoj� pomoc� cia�o mo�e im to wszystko zapewni�. Twoje kom�rki - obywatele - wyst�puj� we wszystkich mo�liwych kszta�tach i rozmiarach, maj� przer�ne zdolno�ci i wykonuj� niemal niesko�czon� liczb� funkcji. Niekt�re z nich zamieszkuj� wielkie miasta, kt�rymi s� narz�dy; inne wol� mieszka� na wsi, jak najdalej od jaskrawych �wiate� - na przyk�ad w paluchu u nogi. Ale bez wzgl�du na to, gdzie dana kom�rka si� znajduje, ma ona swoje zadanie do spe�nienia dla dobra wielkiego narodu twojego cia�a: Zjednoczonych Stan�w Jana czy Janiny. Podstawowa budowa kom�rki Zaczynamy t� ksi��k� �d opisu typowej kom�rki cz�owieka. W latach pi��dziesi�tych, gdy by�am dzieckiem, uczono nas, �e kom�rka to niewiele wi�cej ni� woreczek wody z p�ywaj�cym w �rodku j�drem. Ja wyobra�a�am sobie, �e kom�rka musi przypomina� surowe jajko bez kruchej skorupki. Nie mog�am si� nigdy nadziwi�, �e gdy upad�am, nie robi�a si� ze mnie jajecznica. Dzisiaj wiemy, �e kom�rki maj� bardziej skomplikowan� budow�. Ca�a kom�rka wype�niona jest rusztowaniami, w kt�rych umieszczone s� struktury zwane organellami. Organelle to male�kie odpowiedniki organ�w cia�a. Ka�da z nich spe�nia specjaln� funkcj�, a gdy co� w tym przeszkodzi, ma to wp�yw na ca�� kom�rk�. Kom�rki maj� "sk�r�" nazywan� b�on� kom�rkow�. Do jej zewn�trznej cz�ci doczepiona jest du�a ilo�� cz�steczek bia�ka. Niekt�re z nich znajduj� si� na g�rnej cz�ci b�ony i spe�niaj� rol� etykietki identyfikuj�cej kom�rk�. Inne bia�ka, zwane receptorami, s� punktami mocowania dla hormon�w i innych substancji, ��cznie z przeciwcia�ami, kt�re s� cz�ci� uk�adu odporno�ciowego. Niekt�re cz�steczki bia�kowe mo�na znale�� w grupach po dwie lub cztery; cz�� z nich przenika powierzchni� b�ony kom�rkowej. Te w�a�nie cz�steczki spe�niaj� rol� stra�nik�w drzwi, kontroluj�cych wnikanie wody i innych drobin w g��b kom�rki. W centrum kom�rki znajduje si� jej "m�zg" zwany j�drem kom�rkowym. Ten kulisty tw�r r�wnie� otoczony jest b�on�. Mie�ci - chromatydy, czyli cia�ka zawieraj�ce zakodowane instrukcje dotycz�ce wszystkich funkcji kom�rkowych. Ka�da kom�rka, z wyj�tkiem czerwonych krwinek, ma j�dro, a niekt�re rodzaje kom�rek maj� ich nawet kilka. Mi�dzy b�on� kom�rki a b�on� j�dra kom�rkowego rozci�gaj� si� w��kna kom�rkowe, kt�re tworz� tr�jwymiarowe rusztowania wype�niaj�ce kom�rk�. Odgrywaj�c rol� mi�ni kom�rkowych, kurcz� si� i rozci�gaj�, wytwarzaj�c ruch w �rodku kom�rki, pozwalaj�cy na zmian� jej kszta�tu. W�a�nie w tych w��knach kom�rkowych umieszczone s� organelle. Zewn�trzna b�ona kom�rki i b�ona j�dra po��czone s� sieci� wy�o�onych b�onk� kana��w, zwanych siateczk� �r�dcytoplazmatyczn�. Sie� ta s�u�y jako system transportowy i jest miejscem wytwarzania bia�ek (protein). W niekt�rych kana�ach tej siatki znajduj� si� rybosomy, ma�e okr�g�e organelle, na kt�rych powierzchni produkowane s� nowe bia�ka. Bia�ka wytworzone w siateczce �r�dcytoplazmatycznej przekazywane s� do aparatu Golgiego - p�askich, u�o�onych w stosiki p�cherzyk�w. Aparat Golgiego wytwarza du�e cz�steczki w�glowodan�w, kt�re po��czone z bia�kami, tworz� glikoproteidy. Gdy p�cherzyki wype�ni� si�, staj� si� bardziej kuliste. Tak starannie zapakowane glikoproteidy przemieszczaj� si� w kierunku powierzchni kom�rki i przechodz� przez b�on� kom�rkow�. Na zewn�trz p�cherzyki p�kaj� i wtedy ich zawarto�� wydostaje si� do otoczenia kom�rki. Tak powstaj� r�nego rodzaju ciecze z�o�one, od mleka matki, przez soki trawienne po pot. Energia, potrzebna do tej czynno�ci i do wielu innych zada� produkowana jest w mitochondriach, organellach o kszta�cie kie�basek utworzonych z dw�ch b�on. B�ona zewn�trzna nadaje mitochondrium g�adki wygl�d, natomiast wewn�trzna przypomina zbyt du�� kie�bask�, kt�ra musi by� pozaginana aby mog�a si� w niej zmie�ci�. Na wierzchu tak pofa�dowanej b�ony znajduje si� a� 500 enzym�w u�ywanych do produkcji energii. Mitochondria maj� sw�j w�asny kwas: dezoksyrybonukleinowy - DNA kt�ry odgrywa rol� w genetyce kom�rki i rybosomy produkuj�ce bia�ka. To nasun�o badaczom przypuszczenie, �e kom�rki du�ych organizm�w s� potomkami bakterii, kt�re miliardy lat temu zosta�y wch�oni�te i wykorzystane przez wi�ksze kom�rki. Uk�ad trawienny kom�rki to zbi�r lizosom�w. S� to p�cherzyki, kt�re zawieraj� enzymy s�u��ce do trawienia sk�adnik�w od�ywczych w kom�rce. Je�li jaki� obiekt dostanie si� do wn�trza kom�rki, to zostaje otoczony przez lizosom, i strawiony jako nieproszony go��. Lizosomy mog� r�wnie� p�ka� i trawi� w�asn� kom�rk�. Dlatego czasami nazywa si� je "samob�jcami". Jak dzieli si� kom�rka R�ne rodzaje kom�rek maj� r�ny okres �ycia, zale�nie od lokalizacji i funkcji. Niekt�re kom�rki, takie jak neurony (kom�rki nerwowe), �yj� przez ca�e �ycie cz�owieka. Inne, jak kom�rki krwi, �yj� tylko kilka dni. Kom�rki, kt�re wy�cielaj� przew�d pokarmowy, �yj� tylko przez 36 godzin, a potem si� z�uszczaj�. Kom�rki, tak jak ludzie, mog� zachorowa� albo ulec uszkodzeniu, co mo�e spowodowa� ich �mier�. Aby tkanka pracowa�a w�a�ciwie, zniszczona lub martwa kom�rka musi by� zast�piona now�. Nowe kom�rki s� wytwarzane w procesie podzia�u, czyli mitozy, podczas kt�rej jedna kom�rka macierzysta dzieli si� na dwie identyczne potomne. Kom�rka wie, kiedy ma rosn�� lub si� dzieli�, bo "porozumiewa si�" ze swymi s�siadami. Kom�rka w s�siedztwie szybko rosn�cej lu�nej tkanki nowotworowej otrzyma polecenie rozmno�enia si�, podczas gdy kom�rka w zat�oczonej, zdrowej tkance dowie si�, �e nowi obywatele nie s� mile widziani. Poniewa� zdrowa kom�rka-obywatel jest cz�onkiem dru�yny, dzieli si� lub podr�uje tylko wtedy, gdy spo�eczno�� uzna to za w�a�ciwe i konieczne. Podzia� kom�rki ma sw�j pocz�tek wewn�trz j�dra, "m�zgu" kom�rki. W�a�nie tu znajduj� si� bowiem wszystkie zakodowane instrukcje niezb�dne do codziennych czynno�ci kom�rki. Instrukcje zawarte s� w materiale genetycznym kom�rki, kwasie dezoksyrybonukleinowym (DNA). Budowa moleku�y DNA odznacza, si� eleganck� prostot�. Helisa, bo tak si� nazywa ta konstrukcja, przypomina d�ug�, spiraln� drabink� z jednym pe�nym obrotem co dziesi�� szczebli. Boczne podpory drabinki nici zbudowane s� z dez-oksyrybozy (rodzaj cukru), wyst�puj�cej na przemian z grupami fosforanowymi. Szczeble zbudowane s� z cz�steczek zwanych zasadami nukleinowymi. Ka�dy szczebel sk�ada si� z pary zasad lekko po��czonych w �rodku. Obie cz�ci pasuj� do siebie jak puzzle. U ludzi wyst�puj� dwa rodzaje zasad. Zasady purynowe: adenina i guanina, zbudowane s� z puryny aminokwasowej a zasady pirymidynowe: cytoza i tymina, z pirymidyny. Adenina zawsze si� ��czy w par� z tymina, a guanina z cyto-zyn�. To oznacza, �e gdyby� popatrzy� na szczeble w jednej drabinie DNA, m�g�by� znale�� pary adenina-tymina, guani-na-cytozyna, tymina-adenina. W innej cz�steczce DNA by�aby to np. cytozyna-guanina, adenina-tymina, guanina-cytozyna. Kolejno�� trzech par zasad tworzy kod zwany kodonem. W ten spos�b pary zasad s� literami, a kodony wyrazami. Te litery i wyrazy tworz� j�zyk �ycia. Gdy kom�rka zaczyna si� dzieli�, cz�steczki DNA skr�caj� si� w pa�eczkowate grupy, zwane chromosomami. Ka�dy chromosom wytwarza sw�j duplikat. Na poziomie molekularnym osi�gane jest to przez rozerwanie drabinki DNA. Szczebelki dziel� si� w najs�abszym punkcie, na z��czach mi�dzy zasadami. Ka�da po��wka odbudowuje si� w ca�� cz�steczk�, u�ywaj�c wolnych zasad unosz�cych si� w j�drze. Na poziomie molekularnym rezultatem tego procesu s� dwie identyczne cz�steczki DNA. W czasie ostatniej fazy duplikacji kom�rki cytoplazma kom�rkowa i b�ona kom�rkowa wciskaj� si� mi�dzy dwa komplety chromosom�w, tworz�c dwie nowe kom�rki. Nie wszystkie tego rodzaju procesy ko�cz� si� powstaniem duplikat�w. Pary zasad mog� si� zgubi� lub u�o�y� si� w innej kolejno�ci. Nazywamy to mutacj�. Powoduje ona zagubienie si� wyraz�w lub zda�, z�y zapis wyraz�w lub istnienie zupe�nego nie�adu w instrukcji kom�rkowej. Mutacje nie nale�� wcale do rzadko�ci, ale cz�sto s� nieznaczne i kom�rka jest w stanie odczyta� istot� instrukcji, mimo b��d�w. Od czasu do czasu ca�y zestaw wyraz�w zostaje zagubiony lub zapisany jako zupe�nie niezrozumia�y. Gdy si� to zdarzy w wa�nych dla �ycia "dokumentach" mutacja powoduje �mier�. Aby temu zapobiec, nasze kom�rki rozwin�y system pomocniczy. Specjalne enzymy przenosz� si� w d� i w g�r� drabinek DNA, poprawiaj�c �le zapisane s�owa. S� one pewnego rodzaju s�ownikami ortograficznymi dla DNA. Ale taki s�ownik dzia�a skutecznie tylko wtedy, gdy dostarcza mu si� niezb�dnych enzym�w. Podsumowanie Kom�rki, tak jak ludzie, zawieraj� w sobie pewn� liczb� wyspecjalizowanych struktur. Ka�da taka struktura, czyli or-ganellum, wykonuje okre�lon� prac�. Dzia�alno�ci� kom�rki kieruje jej j�dro, kt�re zawiera materia� genetyczny. Kiedy nast�puje podzia� kom�rki, materia� genetyczny si� dzieli. Je�li w tym procesie nast�puj� jakie� b��dy, rezultatem jest mutacja. TKANKI Kom�rki nowotworowe maj� wiele cech wsp�lnych z kom�rkami tkanek, w kt�rych powsta�y. Tw�j lekarz, opisuj�c nowotw�r b�dzie u�ywa� wielu okre�le�, kt�re znajdziesz w tym rozdziale: rodzaj kom�rki, z kt�rej powsta� i rodzaj kom�rki, z kt�rej si� rozwija. Ta informacja decyduje o metodzie i d�ugo�ci leczenia. Ka�da kom�rka nale�y do jakiej� tkanki, czyli spo�eczno�ci kom�rek podobnych fizycznie. Kom�rki danej tkanki to swego rodzaju rodzina, wsp�lnota. Mo�e nie mieszkaj� w s�siedztwie czy tym samym mie�cie, ale s� do siebie podobne i spe�niaj� te same funkcje. Istniej� cztery g��wne rodzaje tkanek: nab�onkowa, ��czna, mi�niowa i nerwowa. Nowotwory bior� swoje nazwy od rodzaju tkanki, z kt�rej si� rozwin�y, oraz od umiejscowienia guza. Tkanka nab�onkowa Wi�kszo�� kom�rek, kt�re widzisz na swoim ciele, to kom�rki nab�onkowe. Kom�rki w tym klanie zarabiaj� na �ycie, tworz�c pokrywy i wy�ci�ki, wydzielin� i poch�aniaj�c. Tkanka nab�onkowa pokrywa wszystkie te cz�ci cia�a, kt�re kontaktuj� si� ze �wiatem zewn�trznym: od w�os�w do palc�w u n�g, wy�ciela jamy narz�d�w wewn�trznych i jamy cia�a. Przew�d pokarmowy od jamy ustnej a� do odbytu jest wy�o�ony tkank� nab�onkow�, podobnie jest w uk�adzie oddechowym. Wn�trze macicy, p�cherza i wszystkich naczy� krwiono�nych jest wy�cielone tkank� nab�onkow�. Istniej� dwa rodzaje tkanki nab�onkowej: okrywkowa i gruczo�owa. Gruczo�owa tkanka nab�onkowa zawiera gruczo�y wewn�trzwydzielnicze (gruczo�y, kt�re wydzielaj� swoje produkty do kanalik�w). Wydzielaj� one r�ne substancje do otoczenia jam narz�d�w czy jam cia�a. Na przyk�ad w przewodzie pokarmowym nab�onek gruczo�owy u�atwia przesuwanie pokarmu i zbytecznych produkt�w przemiany materii przez wydzielanie �liskiego �luzu. W �o��dku tkanka ta wydziela kwas solny, enzym pepsyn� oraz czynnik niezb�dny do absorpcji witaminy B12. Przyk�ady nowotwor�w z�o�liwych Raki (Nowotwory powstaj�ce z tkanki nab�onkowej) NAZWA PUNKT WYJ�CIA rak gruczo�owy gruczo� rak gruczo�owy p�uca tkanka p�ucna rak �o��dka nab�onek gruczo�owy �o��dka rak gruczo�owy trzustki trzustka rak brodawczakowaty tkanka nab�onkowa Mi�saki (Nowotwory powstaj�ce z ko�ci i innych rodzaj�w tkanki ��cznej) NAZWA PUNKT WYJ�CIA w��kniak mi�sakowy tkanka w��knista naczyniakomi�sak naczynia krwiono�ne chrzestniakomi�sak chrz�stka mi�sak mazi�wkowy tkanka maziowa kostniakomi�sak tkanka kostna t�uszczakomi�sak tkanka t�uszczowa mi�sak g�adki mi�sie� g�adki czerniak melanoma kom�rki barwnikowe sk�ry lub b�on �luzowych mi�niakomi�sak pr��kowany mi�sie� pr��kowany Bia�aczki (Nowotwory uk�adu bia�okrwiakowego i szpiku) NAZWA PUNKT WYJ�CIA bia�aczka limfocytowa przewlek�a limfocyty bia�aczka szpikowa ostra szpik bia�aczka szpikowa przewlek�a szpik bia�aczka limfatyczna przewlek�a kom�rki limfatyczne choroba di Gugliemo szpik bia�aczka granulocytowa uk�ad siateczkowo-�r�db�onkowy bia�aczka kosmatokom�rkowa kom�rki limfatyczne Ch�oniaki (Choroby nowotworowe tkanki ��cznej uk�adu limfatycznego) NAZWA ZAATAKOWANA TKANKA choroba Hodgkina (ziarnica z�o�liwa) w�ze� ch�onny ch�oniak z�o�liwy w�ze� ch�onny Choroby nowotworowe tkanki nerwowej NAZWA LOKALIZACJA glejak tkanka glejowa mi�sak os�oniaka os�onka (otoczka) nerwowa gwia�dziak astrocyty (rodzaj kom�rki neuroglejowej mi�sak oponowy opony (b�ony pokrywaj�ce m�zg) Inne nowotwory NAZWA Tkanka zaatakowana/Tkanka �r�d�owa szpiczak mnogi kom�rki plazmatyczne szpik kostny nab�oniak kosm�wkowy z�o�liwy �o�ysko (guz gamety) rozrodczak jajnik (guz gamety) nasieniak j�dra (guz gamety) grasiczak grasica. Nab�onek okrywowy s�u�y jako okrycie lub wy�ci�ka. Kom�rki takie s� sklasyfikowane wed�ug ich kszta�tu i rodzaju warstwy kom�rkowej. � Kom�rki okrywowe wyst�puj� w trzech kszta�tach. Kom�rki p�askie s� podobne do �usek. Kom�rki sze�cienne maj� kszta�t sze�cian�w i maj� wi�cej cytoplazmy. Kom�rki walcowate s� wyd�u�one i wygl�daj� jak kolumny. � Kom�rki okrywowe nab�onka dzielimy na cztery rodzaje pod wzgl�dem typu tworzonej warstwy. Nab�onek jednowarstwowy ma oczywi�cie tylko jedn� warstw� kom�rek. Nab�onek wielowarstwowy to kom�rki w kilku warstwach na�o�onych jedna na drug�. Nab�onek kolumnowy (dwurz�dowy) sprawia wra�enie obecno�ci wi�cej ni� jednej warstwy, ale w rzeczywisto�ci jest pojedynczy. Nab�onek przej�ciowy sk�ada si� z u�o�onych w warstw� kom�rek r�nych kszta�t�w. Po��czmy obydwie te klasyfikacje r�nego rodzaju kom�rek nab�onkowych. Na przyk�ad nab�onek p�aski sk�ada si� z p�askich kom�rek, u�o�onych w jednej warstwie. R�ne substancje w �atwy spos�b mog� przenika� tak� tkank�. Wielowarstwowy nab�onek przej�ciowy ma zdolno�� rozci�gania si�, wi�c stanowi np. wy�ci�k� p�cherza moczowego. Kom�rki nab�onkowe s� beznaczyniowe (nie jest wi�c dostarczana do nich krew). Gdy umieraj�, z�uszczaj� si�. Dobrym przyk�adem tego zjawiska jest stopniowe z�uszczanie si� nask�rka czy powstawanie �upie�u. Kom�rki nowotworowe tkanki nab�onkowej tak�e mog� si� z�uszcza�, dzi�ki czemu pobieranie pr�bek i badanie s� u�atwione. To wa�ne dla diagnostyki, poniewa� kom�rki nowotworowe maj� bardzo charakterystyczny obraz pod mikroskopem. Znana metoda Papanicolau jest dobrym przyk�adem na to, jak z�uszczaj�ce si� tkanki mog� by� u�yteczne w diagnozowaniu raka. Badanie to przeprowadza si� pobieraj�c rozmaz z�uszczonych kom�rek b�ony �luzowej macicy z szyjki macicy. Kom�rki nab�onkowe musz� si� dzieli� bardzo szybko, aby zast�pi� kom�rki utracone w wyniku zu�ycia czy uszkodzenia. Dlatego metody leczenia choroby nowotworowej (takie jak chemioterapia czy na�wietlanie), kt�re dzia�aj� na szybko rozmna�aj�ce si� kom�rki nowotworu, maj� r�wnie� ujemny wp�yw na zdrow� tkank� nab�onkow�. Nowotwory wywodz�ce si� z nab�onka okrywowego nazywamy rakami, natomiast z nab�onka gruczo�owego - gruczolakorakami lub rakami gruczo�owymi. Tkanka ��czna Tkanka ��czna tworzy delikatne b�ony, p�ynn� krew i twarde ko�ci, kt�re s�u�� do ��czenia cz�ci cia�a, wspierania cia�a, poruszania si� i ochrony cia�a. Jest to zesp� kom�rek, po��czonych r�nymi rodzajami w��kien, osadzonych w materiale zwanym macierz�, substancj� mi�dzykom�rkow� lub istot� podstawow� tkanki. Rodzaj macierzy i w��kien okre�la cechy charakterystyczne danej tkanki ��cznej. Na przyk�ad tkanka chrzestna ma macierz galaretowat�, tkanka kostna ma macierz z twardych minera��w, a krew - macierz p�ynn�. Tkanka ��czna mo�e by� podzielona na r�ne grupy, niekt�re z nich zachodz� na siebie. Oto te rodzaje. Tkanka ��czna wiotka ��czy tkanki i narz�dy, dzia�aj�c jak elastyczny �el. Jej macierz to mi�kka, lepka substancja galaretowata. � Tkanka t�uszczowa jest tkank� ��czn� wiotk�, ale dodatkowo ma kom�rki t�uszczowe. Tworzy pod�ci�k� ochronn� np. wok� nerek i innych narz�d�w oraz dzia�a jako materia� izoluj�cy. � Spoista tkanka w��knista zbudowana z mieszaniny kolagenu i elastycznych w��kien w p�ynnej macierzy. Tworzy �ci�gna i wi�zad�a, mo�na j� znale�� w sk�rze. Z tego rodzaju tkanki tworz� si� blizny. Tkanka w��knista to tak�e elastyczne, silne po��czenie mi�dzy tkank� kostn� a tkank� mi�niow�. � Tkanka siateczkowa utworzona jest przez kom�rki, kt�re pokrywaj� wiotkie rozga��zione w��kna siateczko we, tworz�ce tr�jwymiarow� sie�. Tkanka siateczkowa buduje swego rodzaju rusztowanie dla �ledziony, w�z��w ch�onnych i grasicy. W zwi�zku z tym jest wa�n� cz�ci� uk�adu odporno�ciowego organizmu. Specyficzna budowa tej tkanki pozwala �ledzionie odfiltrowywa� szkodliwe substancje z krwi i limfy. � Tkanka kostna zbudowana jest z kom�rek kostnych (osteo-cyt�w) osadzonych w macierzy, utworzonej przez w��kna kolagenowe i sole mineralne. To w�a�nie sole mineralne nadaj� ko�ciom twardo��. � Chrz�stka sk�ada si� z kom�rek chrzestnych (chondro-cyt�w) umieszczonych w elastycznej, ziarnistej macierzy. Ma��owiny uszne zawieraj� elastyczne p�ytki chrz�stne, kolana zawieraj� chrz�stk� w��knist�, a oskrzela s� zbudowane m.in. z pier�cieni z chrz�stki szklistej. Tkanka chrzestna nie jest unaczyniona, wi�c substancje od�ywcze musz� dostawa� si� do niej za pomoc� dyfuzji a nie przez krew. Z tego powodu zniszczona chrz�stka goi si� bardzo wolno. � Tkanka mieloida�na tworzy szpik i kom�rki w nim powstaj�ce, ��cznie z czerwonymi krwinkami, p�ytkami krwi oraz granulocytami (dojrza�ymi leukocytami) i monocy-tami niezb�dnymi do funkcjonowania uk�adu odporno�ciowego. � Tkanka krwi jest najbardziej niezwyk�� tkank� ��czn�. Ma posta� p�ynn� i dlatego nie zawiera ani w��kien ani substancji mi�dzykom�rkowej (macierzy). Tkanka ta sk�ada si� z dw�ch sk�adnik�w: substancji p�ynnej, zwanej osoczem i cz�ci kom�rkowej w formie sta�ej, kt�ra zawiera czerwone krwinki (erytrocyty), krwinki p�ytkowe i bia�e krwinki (leukocyty) nale��ce do uk�adu odporno�ciowego. Nowotwory, kt�re pojawiaj� si� w ko�ciach i tkankach mi�kkich (��cznej i mi�niowej), nazywane s� mi�sakami. Najpowszechniej wyst�puj� one u dzieci. Nowotwory uk�adu limfatycznego to g��wnie ch�oniaki. Ch�oniaki mog� si� pojawi� w ka�dym miejscu uk�adu limfatycznego, ale najcz�ciej lokuj� si� w w�z�ach ch�onnych. Szpiczak mnogi to nowotw�r kom�rek plazmatycznych. Bia�aczki to nowotwory m.in. tkanek wytwarzaj�cych krew. Bia�aczki nie tylko zmieniaj� spos�b dojrzewania kom�rek, ale r�wnie� ich funkcj�. Tkanka mi�niowa Tkanka mi�niowa to �r�d�o ruchu cia�a. Mo�na j� podzieli� na trzy rodzaje: � Mi�nie szkieletowe - ��cz� ko�ci i poruszaj� szkieletem. Mi�nie te nazywamy "poprzecznie pr��kowanymi", gdy� w obrazie mikroskopowym w��kna ich kom�rek maj� poprzeczne pr��ki. Ich praca zale�na jest od naszej woli. � Mi�nie trzewne - znajduj� si� w narz�dach wewn�trznych cia�a (trzewia, wn�trzno�ci). Nosz� nazw� mi�ni g�adkich, ze wzgl�du na brak poprzecznych pr��k�w, lub mimowolnych, bo nie mo�na ich kontrolowa� w zale�no�ci od woli. � Mi�sie� sercowy, z kt�rego zbudowane jest serce. Jest to tkanka g�adka z wieloma cechami mi�ni pr��kowanych. Mi�saki tkanki mi�niowej zwykle atakuj� dzieci. Nowotw�r mi�nia pr��kowanego zajmuje pi�te miejsce na li�cie najbardziej powszechnie wyst�puj�cych chor�b nowotworowych dzieci, po bia�aczkach i ch�oniakach, guzach o�rodkowego uk�adu nerwowego, nerwiakach niedojrza�ych i guzach Wilmsa. Tkanka nerwowa Z tkanki nerwowej zbudowane s� takie narz�dy jak: m�zg, rdze� kr�gowy i nerwy. Kom�rki nerwowe mo�na sobie wyobrazi� jako pracownik�w systemu po��cze� telefonicznych i bazy danych. Dzi�ki nim mo�liwa jest komunikacja taka jak w uk�adach elektronicznych. Istniej� dwa rodzaje tkanki nerwowej: � Kom�rki nerwowe, zwane neuronami, faktycznie przetwarzaj� informacje. Neurony maj� jednostk� centraln�, czyli kom�rk�, wypustk� osiow� czyli akson, kt�ry mo�e mie� do l m d�ugo�ci i jedn� lub kilka innych wypustek czyli dendryt�w (w��kna nerwowe). � Kom�rki neuroglejowe to te, kt�re podpieraj� i ��cz� neurony. Dla przyk�adu kom�rki Schwanna tworz� neuro-lemowe (os�onowe) i mielinowe pow�oki neuron�w. Astro-cyty (kom�rki gwia�dziste) buduj� ciasn� sie� dooko�a naczy� w�osowatych w m�zgu. Wraz z naczyniami w�osowatymi tworz� zesp� po��cze� krew-m�zg, struktur� odpowiedzialn� za kontrol� przedostawania si� wi�kszych cz�steczek do m�zgu. Guzy, pojawiaj�ce si� wewn�trz czaszki, bior� swoje nazwy od rodzaju kom�rek, z kt�rych si� rozwin�y. Przyk�adami s� gwia�dziaki (od kom�rek gwia�dzistych - astro-cyt�w), glejaki (od kom�rek neuroglejowych) i czemiaki (od kom�rek barwnikowych - melanocyt�w). Guzy centralnego uk�adu nerwowego s� najcz�ciej spotykanymi guzami litymi u dzieci. U doros�ych wiele wewn�trzczaszkowych guz�w nowotworowych to twory, kt�re przenios�y si� z innych cz�ci organizmu (guzy wt�rne, tzw. przerzutowe). Podsumowanie Ka�da tkanka sk�ada si� z jednego rodzaju kom�rek. Ma sw�j charakterystyczny rozmiar i cechy, w�asne wyspecjalizowane pole dzia�ania. Tkanka nab�onkowa wy�ciela, wydziela i wch�ania. Tkanka ��czna podpiera, ��czy i chroni. Tkanka mi�niowa specjalizuje si� w produkcji ruchu. Tkanka nerwowa umo�liwia porozumiewanie si�. NARZ�DY I UK�ADY NARZ�D�W Gdy nowotw�r rozwija si� z jednej kom�rki do postaci guza, zmienia zdolno�� narz�du, w kt�rym si� umiejscowi�, do funkcjonowania i jest przeszkod� w ca�ym uk�adzie, do kt�rego ten narz�d nale�y. Ten rozdzia� pozwoli ci zrozumie� podstawow� budow� anatomiczn� cia�a i organizacj� narz�d�w. Om�wimy tutaj rodzaje nowotwor�w najcz�ciej atakuj�cych r�ne uk�ady narz�d�w. Wyobra�my sobie, �e ka�da z twoich kom�rek-obywateli mieszka w mie�cie. Niekt�re z miast, jak np. m�zg, serce z ca�ym uk�adem kr��enia, w�troba czy sk�ra s� bardzo du�e i wykonuj� niezast�pione czynno�ci. Na przyk�ad wielkie miasto uk�adu kr��enia, to miejsce, gdzie ogromna rodzina kom�rek mi�niowych mieszka i pracuje. Jedne z tych kom�rek bior� udzia� w gor�czkowych zaj�ciach podstawowych narz�du centralnego - serca. Inne ciesz� si� z prostego �ycia przedmie��: t�tnic. Wol� mniej stresowy styl �ycia w narz�dach odleg�ych. Ka�dy uk�ad-miasto sk�ada si� z kilku rodzaj�w tkanek. I chocia� kom�rki wygl�daj� r�nie i pochodz� z r�nych grup, wszystkie pracuj� razem, aby osi�gn�� wsp�lny cel. Ka�de miasto nale�y do wi�kszej organizacji o tej samej misji do spe�nienia. Uk�ady narz�d�w utworzone s� z pewnej liczby odpowiednio dobranych narz�d�w. Dzia�aj� wsp�lnie, aby wykona� niezb�dn� prac� na rzecz cia�a. Narz�d w danym uk�adzie jest zale�ny od innych, a ka�dy uk�ad jest �ci�le zwi�zany z pozosta�ymi. Na przyk�ad w uk�adzie mi�niowo-szkieleto-wym szkielet jest podpor� dla zepo�u ruchu. Ale on sam nie umo�liwi poruszania si�, musi korzysta� z czynno�ci mi�ni. Wsp�pracuj�ce ze sob� mi�nie, przesuwaj� cia�o z miejsca na miejsce, zmieniaj� jego pozycj�, ale r�wnie� i kszta�t. Uk�ad mi�niowo-szkieletowy wsp�dzia�a tak�e z innymi uk�adami narz�d�w. Wewn�trz ko�ci d�ugich i miednicznych znajduje si� ��ty szpik uk�adu odporno�ciowego i czerwony szpik uk�adu krwiono�nego. Istnieje dziesi�� g��wnych uk�ad�w narz�d�w: uk�ad pow�ok czyli sk�ra, szkieletowy, mi�niowy, kr��enia, oddechowy, trawienny, nerwowy, hormonalny (wewn�trz-wydzielniczy), rozrodczy i moczowy. Uk�ad odporno�ciowy r�ni si� od innych tym, �e zbudowany jest z pojedynczych kom�rek, a nie narz�d�w. Om�wimy go zatem osobno. Sk�ra "Pow�oka cia�a" to inne okre�lenie sk�ry, a uk�ad pow�ok obejmuje sk�r� i jej r�ne uzupe�nienia, takie jak w�osy, paznokcie palc�w u n�g i r�k, wargi i gruczo�y sk�rne. Zbudowany jest z powierzchniowej tkanki nab�onkowej, umieszczonej na podstawie zbudowanej z tkanki ��cznej. Og�lnie m�wi�c, zadaniem sk�ry jest oddzielenie wn�trza organizmu od �rodowiska zewn�trznego. Sk�ra sprawia, �e jeste� wodoszczelny. Powoduje, �e w czasie k�pieli nie nasi�kasz wod� jak g�bka, a na s�o�cu nie wysychasz jak rodzynek. Sk�ra chroni tw�j organizm przed otoczeniem. Kom�rki-obywatele sk�ry zapobiegaj� nielegalnej imigracji olbrzymiej liczby bakterii i wirus�w oraz uniemo�liwiaj� wtargni�cie truj�cych substancji chemicznych. Sk�ra wykonuje r�wnie� inne funkcje. Reguluje temperatur� cia�a poprzez wydzialanie potu, wytwarza wa�ne substancje chemiczne, takie jak witamina D, i dzia�a jako narz�d czucia, reaguj�cy na ciep�o, zimno, dotyk, ucisk, b�l. Wydziela tak�e substancje poprzez gruczo�y i pory. Chodzi tu o r�ne sole, t�uszcze, bia�ka. Poniewa� jest wystawiona na dzia�anie wielu czynnik�w �rodowiskowych, w�a�nie w niej najcz�ciej powstaj� kom�rki nowotworowe. Najbardziej powszechnymi rodzajami nowotwor�w sk�ry s� rak kom�rek podstawnych i rak kom�rek p�askich nab�onka. Obydwa s� spowodowane ekspozycj� na szkodliwy wp�yw promieniowania ultrafioletowego. Czer-niak, najgro�niejszy rodzaj nowotworu sk�ry, nie jest rakiem bo rozwija si� z kom�rek barwnikowych, czyli kom�rek produkuj�cych pigment, a nie nab�onkowych. Uk�ad szkieletowy Czaszka, kr�gos�up, klatka piersiowa, ko�ci r�k i n�g, wi�zad-�a, �ci�gna i stawy to cz�ci uk�adu szkieletowego. Jest on prawie ca�kowicie zbudowany z dw�ch rodzaj�w tkanki ��cznej: ko�ci i chrz�stki. Wykonuje trzy podstawowe czynno�ci: 1. Stawy (po��czenia przegubowe) w szkielecie umo�liwiaj� zginanie i prostowanie. 2. Tkanka kostna s�u�y jako swoisty magazyn. Minera�y, takie jak wap�, magnez czy fosforany odk�adaj� si� w macierzy i s� stamt�d w razie potrzeby pobierane. 3. Wewn�trz ko�ci, jak w skrytce bankowej, ukryty jest czerwony szpik. Jest to cz�� uk�adu krwiono�nego. Tu odbywa si� jedna z podstawowych czynno�ci ustroju-hemopoeza, czyli wytwarzanie krwinek czerwonych. Mi�saki tkanki kostnej wyst�puj� rzadko i zwykle u os�b m�odych. Wiele innych nowotwor�w mo�e dotrze� do ko�ci w formie przerzut�w z innych narz�d�w, na przyk�ad rak �o��dka, piersi czy prostaty. Uk�ad mi�niowy Tkanka mi�niowa mo�e tworzy� osobne mi�nie, kt�re uwa�ane s� za oddzielne narz�dy. Razem stanowi� one uk�ad mi�niowy. Kom�rki w mi�niu spe�niaj� dwa g��wne zadania: odpowiadaj� za ruch i wytwarzanie ciep�a. Chocia� stawy w uk�adzie szkieletowym pozwalaj� na ruch, nie mog� tego ruchu wykona� same. Potrzebny jest skurcz mi�nia pr��kowanego. Ruch wewn�trz cia�a wykonuj� kom�rki mi�ni g�adkich. Przesuwanie po�ywienia w przewodzie trawiennym odbywa si� dzi�ki skurczom mi�ni g�adkich prze�yku, �o��dka i jelit. Mocz przechodzi przez uk�ad moczowy dzi�ki mi�niom g�adkim moczowod�w, p�cherza i cewki moczowej. Powietrze dostaje si� do p�uc i wydostaje si� z nich na skutek skurczu mi�ni przepony. Uk�ad mi�niowy s�u�y te� jako g��wny wytw�rca ciep�a, niezb�dnego do utrzymywania tkanek w odpowiedniej temperaturze. Mi�sie� jest prawie ca�kowicie zbudowany z bia�ka. Gdy dostarczamy organizmowi za ma�o bia�ka i po�ywienia, gdy bia�ko nie jest prawid�owo wch�aniane lub trawione, musi ono pochodzi� z innego �r�d�a. Tym �r�d�em jest tkanka mi�niowa. Nawet gdy nasza dieta dostarcza nam odpowiednie ilo�ci bia�ka, kom�rki nowotworowe atakuj� mi�nie, aby zdoby� bia�ko i przerobi� je w glukoz�. Gdy tkanka mi�niowa zmniejsza obj�to��, pojedynczy mi�sie� s�abiej wykonuje swoj� funkcj�, powoduj�c s�abo�� i uczucie zimna, spowodowane ograniczon� produkcj� ciep�a. Chocia� nowotw�r uk�adu mi�niowego jest bardzo rzadki, nowotwory innych narz�d�w mog� spowodowa� powa�n� utrat� masy mi�niowej. Uk�ad nerwowy M�zg, rdze� kr�gowy i nerwy to narz�dy uk�adu nerwowego. Sk�ada si� g��wnie z tkanki nerwowej, wspieranej i chronionej przez tkank� ��czn�. Kom�rki-obywatele uk�adu nerwowego wykonuj� kilka wa�nych funkcji. S� odpowiedzialne za szybkie porozumiewanie si� na linii kom�rka-kom�rka i narz�d-narz�d. Kom�rki w tych narz�dach produkuj� chemiczne przeka�niki nerwowe, kt�re uruchamiaj� i podtrzymuj� impulsy elektryczne. To dzi�ki nim m�zg mo�e "rozmawia�" z narz�dami, bli�szymi i dalszymi, oraz koordynowa�, kontrolowa� i integrowa� ich prac�. Wiadomo�ci przenosz� si� z ogromn� szybko�ci�. Kom�rki uk�adu nerwowego funkcjonuj� te� jako czujniki. S� w stanie rozpozna� ciep�o, �wiat�o, ucisk i temperatur�. Nowotwory uk�adu nerwowego mog� si� umiejscowi� w szarej istocie m�zgu, w oponach pokrywaj�cych m�zg i w rdzeniu kr�gowym. Gruczo�y wewn�trzwydzielnicze znajduj�ce si� w m�zgu r�wnie� mog� by� �r�d�em nowotworu. Czaszka jest cz�stym miejscem guz�w wt�rnych, kt�re przyw�drowa�y tu z miejsca powstania, tak zwanych przerzut�w. Uk�ad hormonalny Uk�ad hormonalny (wydzielania wewn�trznego) obejmuje przysadk� m�zgow� i szyszynk�; podwzg�rze, tarczyc� i nadnercza; trzustk�; j�dra lub jajniki i �o�ysko. Gruczo�y te uwalniaj� hormony bezpo�rednio do krwi, w przeciwie�stwie do gruczo��w wydzielania zewn�trznego, kt�re wydzielaj� swoje produkty do przewod�w. Kom�rki-obywatele gruczo�u wydzielania wewn�trznego to "zarz�dcy": za pomoc� hormon�w wysy�aj� przez krew polecenia. Gruczo�y wykonuj� podobn� prac� do systemu nerwowego: przekazuj� informacje, ingeruj� i kontroluj� funkcjonowanie organizmu. Sygna�y hormonalne przenosz� si� wolniej, ale dzia�aj� d�u�ej. Hormony s� g��wnymi czynnikami reguluj�cymi przemian� materii, wzrost, rozw�j organizmu i rozmna�anie. Do najcz�stszych nowotwor�w uk�adu hormonalnego nale��: � nowotwory gamet - rak j�dra (u m�czyzn), nab�oniak kosm�wkowy, (wywodz�cy si� z �o�yska) i rak jajnika (u kobiet) � rak trzustki - ponad 90 procent nowotwor�w trzustki to gruczolakorak �luzowaty, kt�ry powstaje w przewodzie trzustkowym � rak tarczycy Poniewa� nowotwory uk�adu hormonalnego mog� wydziela� hormony, cz�sto ich objawy obserwowane s� w odleg�ych cz�ciach cia�a. Uk�ad kr��enia Ka�da kom�rka-obywatel po��czona jest z innymi kom�rkami za pomoc� ogromnego, zawi�ego systemu transportowego, sk�adaj�cego si� z autostrad, dr�g i �cie�ek. Sk�ada si� z dw�ch cz�ci: uk�adu sercowo-naczyniowego i uk�adu limfatycz-nego. Uk�ad sercowo-naczyniowy Uk�ad sercowo-naczyniowy sk�ada si� z trzech g��wnych cz�ci: p�ynnej tkanki nazywanej krwi�, zamkni�tego obiegu rurek, przez kt�re ta krew p�ynie, i pompy wprawiaj�cej krew w ruch. Krew to s�onawy czerwony p�yn, kt�ry s�u�y jako no�nik w uk�adzie sercowo-naczyniowym. P�ynna cz�� krwi, czyli osocze, zawiera du��, zr�nicowan� ilo�� rozpuszczonych substancji, takich jak witaminy, minera�y, sk�adniki od�ywcze, glukoza, insulina i inne hormony przeznaczone do przekazywania informacji, sole, enzymy, zbyteczne produkty przemiany materii i gazy. W osoczu zawieszona jest sta�a cz�� krwi. Sk�ada si� ona z krwinek czerwonych, zawieraj�cych hemoglobin� i odpowiedzialnych za transport tlenu, bia�ych krwinek systemu odporno�ciowego i krwinek p�ytkowych bior�cych udzia� w krzepni�ciu krwi. Krew w�druje przez rury nazywane naczyniami krwiono�nymi. T�tnice przenosz� krew bogat� w tlen od serca ku tkankom. �y�y przenosz� krew pozbawion� tlenu od tkanek do serca. W naczyniach w�osowatych, najmniejszych naczyniach krwiono�nych, g�odne tkanki wymieniaj� niepotrzebny dwutlenek w�gla na tlen. Stamt�d krew pozbawiona tlenu odp�ywa do �y�. Serce jest r�wnocze�nie pocz�tkiem i ko�cem uk�adu sercowo-naczyniowego. Zbudowane prawie ca�kowicie z mi�ni, dzia�a jako czterokomorowa pompa, kt�ra w pierwszej kolejno�ci wprowadza odtlenion� krew do p�uc. Tam dwutlenek w�gla pochodz�cy z tkanek wymieniany jest na tlen i krew wraca do serca, kt�re pompuje je znowu do t�tnic, a wi�c na obw�d, do tkanek. Uk�ad limfatyczny Uk�ad limfatyczny sk�ada si� z naczy� limfatycznych, w�z��w ch�onnych, limfy, grasicy i �ledziony. Transportuje p�yny, du�e cz�steczki, t�uszcze i od�ywcze zwi�zki t�uszcz�w z innymi substancjami. Jest r�wnie� g��wn� cz�ci� uk�adu odporno�ciowego. Do uk�adu odporno�ciowego nale��: w�z�y ch�onne, migda�ki, grasica i �ledziona. Tkank� limfatyczn� mo�na r�wnie� znale�� w �cianie przewodu pokarmowego, klatce piersiowej i szpiku. Uk�ad limfatyczny jest wyposa�ony w mechanizm odzyskiwania p�yn�w z tkanek i zapobiegania obrz�kom. Rozmieszczenie w�z��w ch�onnych w g�owie i szyi W�z�y ch�onne to kombinacja komendy policji i koszar. Maj� kszta�t nerkowaty. Zwykle wyst�puj� grupowo. Ka�dy ma w sobie od 500 do 1500 w�z��w ch�onnych, od zupe�nie male�kich, a� do takich, kt�rych �rednica wynosi oko�o 2,5 centymetra. Gdy w�z�y w szyi, pod pachami czy w pachwinie s� powi�kszone, mo�esz to wyczu�. Dlatego lekarz zawsze bada szyj� i brzuch. Z uk�adu limfatycznego korzystaj� kom�rki uk�adu odporno�ciowego. Gdy napastnik (np. bakteria, wirus lub kom�rka nowotworu) zostaje wychwycony przez jedn� z bia�ych krwinek, przenoszony jest do w�z�a ch�onnego w celu uwi�zienia i zbadania. Je�li zostanie przechwycona du�a ilo�� tych k�opotliwych go�ci lub kiedy armia ochronna mobilizuje swoje si�y w obliczu zagro�enia, przepe�nione koszary mog� by� wyczuwalne przez lekarza. Czasami w�z�y takie usuwa si� podczas zabiegu chirurgicznego. S� wtedy badane pod mikroskopem, czy w tym "wi�zieniu" znajduj� si� jakie� kom�rki nowotworowe. Je�li w�ze� nie ma wewn�trz kom�rek nowotworowych, tw�j lekarz wie, �e nowotw�r nie dotar� do miejsc kontrolowanych przez ten w�ze�. Narz�dy zaanga�owane w tworzenie krwi s� cz�stym miejscem rozwoju nowotwor�w. To bia�aczki. Nowotwory uk�adu limfatycznego to ch�oniaki. Tabela w poprzednim rozdziale zawiera list� cz�sto spotykanych nowotwor�w uk�adu limfatycznego. Uk�ad oddechowy Kom�rki w uk�adzie oddechowym s� odpowiedzialne za wymian� dwutlenku w�gla i tlenu mi�dzy powietrzem i krwi�. Narz�dy tego uk�adu to nos, gard�o, krta�, tchawica, oskrzela i p�uca. Oddychanie obejmuje dwa r�wnoleg�e procesy. Podczas oddychania zewn�trznego (oddychanie p�ucne) powietrze bogate w tlen jest wprowadzane do p�uc, gdy robisz wdech, a dwutlenek w�gla jest usuwany z cia�a, gdy robisz wydech. W czasie oddychania wewn�trznego (oddychanie tkankowe) tlen z czerwonych krwinek jest w tkankach wymieniany z niepotrzebnym dwutlenkiem w�gla. Gdy robisz wdech, powietrze jest filtrowane i ogrzewane w jamie nosowej i gardle, potem przechodzi przez krta� do tchawicy. Tchawica jest zbudowana z mi�ni g�adkich, z umieszczonymi w nich obr�czami chrz�stkowymi w kszta�cie litery C, kt�rych funkcj� jest usztywnienie dr�g oddechowych, aby zawsze by�y otwarte. W miejscu, gdzie tchawica wchodzi do klatki piersiowej, rozdziela si� na dwie cz�ci zwane oskrzelami, z kt�rych jedno prowadzi do prawego p�uca, a drugie do lewego. Oskrzela rozdzielaj� si� na oskrzeliki, kt�re zako�czone s� p�cherzykami. P�cherzyki przypominaj� ma�e baloniki, kt�re rozszerzaj� si� i kurcz� podczas wdechu i wydechu. Pod cienk� b�on� p�cherzyk�w znajduj� si� w�oskowate naczynia krwiono�ne, gdzie przekazywany jest tlen. Krew opuszczaj�ca p�uca p�ynie do serca, kt�re nast�pnie wypom-powywuje j� przez t�tnice do tkanek potrzebuj�cych tlenu. Dwa p�uca podzielone s� na p�aty. Prawe ma trzy p�aty g�rny, �rodkowy i dolny, lewe tylko dwa g�rny i dolny. Mi�dzy p�ucami znajduje si� �r�dpiersie, czyli jama zawieraj�ca serce, aort�, prze�yk, tchawic� i oskrzela. Ka�de p�uco pokryte jest podw�jn� b�on� op�ucnej: blaszk� zewn�trzn� op�ucnej i blaszk� wewn�trzn�, kt�ra le�y bezpo�rednio na tkance p�ucnej, zwan� op�ucn� trzewn�. Jama klatki piersiowej oddzielona jest od jamy brzusznej przegrod� mi�niow� zwan� przepon�. Skurcze i rozkurcz� przepony wywo�uj� r�nic� ci�nie�, niezb�dn� do oddychania. Ka�dego dnia narz�dy oddechowe przepompowuj� ponad 10000 litr�w powietrza, zawieraj�cego substancje toksyczne, kurz, mikroorganizmy i inne niebezpieczne cz�steczki unosz�ce si� w powietrzu. To sprawia, �e narz�dy te s� cz�stym miejscem nowotwor�w. Nowotwory p�uc dzielimy na cztery rodzaje. 1. rak p�askonab�onkowy (30-35% przypadk�w) 2. gruczolakorak (35-40% przypadk�w) 3. rak wielkokom�rkowy (ok. 10% przypadk�w) 4. rak drobnokom�rkowy (ok. 20-25% przypadk�w) Te rodzaje s� zwykle dla uproszczenia grupowane jako nowotwory drobnokom�rkowe. Uk�ad trawienny (pokarmowy) Uk�ad trawienny sk�ada si� z jamy ustnej, gard�a, prze�yku, �o��dka, jelit, odbytnicy i odbytu. Narz�dy te tworz� d�ug�, otwart� na obu ko�cach rur�, zwan� przewodem pokarmowym. Dodatkowe narz�dy to z�by, j�zyk, gruczo�y �linowe, w�troba, p�cherzyk ��ciowy i trzustka. Przew�d pokarmowy trawi po�ywienie, wch�