Strona 1 STALI NG RAD P OCZ~T EK BITWY ZDOBYWAN IE I'ODEJ SĆ DO MIASTA OSTAT NI SZT URM • MILITARIA B ROŃ PIECHOTY 1939- 1945 • KALENDARIUM NAJWAZN IEJSZE WYDA RZEN IA l - II 1943 R. WA L KI o STALINGRAD KLĘSKA 6. ARMII Strona 2 MARSZ W KIERUNKU G łównym celem niemieckiej letniej ofensywy było zdobycie rosyj- STALINGRADU skich złóż ropy naftowej nad Morzem Zanim ofensywa miała dotrzeć do Baku, Kaspijskim. Podczas planowania ope- konieczne było zajęc ie rejonu stalingradz- racji przyjęto optymistyczne założenia kiego jako ważnego punktu strategicz- dotyczące stanu liczebnego i możliwości nego, przez który była transportowana Armii Czerwonej. Według tych prognoz większość ropy naftowej wywożonej znad pokonanie przeciwnika miało nie stwa- Morza Kaspijskiego. Także tędy przecho- rzać problemu, a jak wiadomo lekcewa- Oddz iał radziecki maszerujqcy na front. dzila znaczna część pomocy wojskowej żenie drugiej strony konfliktu przynosi lato 1942 r. Żołnierzy pozdrawiajq dostarczanej Stalinowi przez aliantów. Tu mieszka/lcy wioski. niepożądane skutki. Na Arm ię Czerwoną też znajdowały s ię duże zakłady zbro- spoglądano przez pryzmat poprzednie- jeniowe produkujące główni e czołgi. go roku i nie brano pod uwagę faktu, że Oprócz tego, że był to węzeł komuni- sach, gdy miejscowość nosiła jeszcze chociaż nadal zawodzilo dowodzenie kacyjny i punkt kontrolujący transport nazwę Carycyn, Stalin miał tam swój i spadł poziom wyszkolenia, to przez wodny na Wołdze, nazwa miasta zawie- udział w zwycięstwie nad gen. Antonem ten rok Rosjanie też się czegoś nauczyli. rała w sobie nazwisko Stalina, zdobycie Denikinem. W pierwotnych zalożeniach Mimo szybkiego marszu na południowy go miało więc dla Hitlera wyjątkowe 4. APane. gen. Hermanna Hotha miała wschód cała operacja musiała w pewnym znaczenie propagandowe. Zdobycie nacierać z rejonu Orła i Kurska przez Wo- momencie osiągnąć punkt, poza którym samego miasta nie było konieczne. roneż wzdłuż Donu, a 6. Armia Polowa trudno będzie posunąć s ię naprzód. Zlek- Wystarczyło je zn i szczyć i zneutralizować gen. Friedricha Paulusa z rejonu Char- ceważono też kwestię logistyki i nie od- obrońców, a przez dojście do brzegów kowa - poruszać się w kierunku Wołgi . budowano linii kolejowych zniszczonych Wołgi zablokować żeglugę. Jednak Hitler Obu armiom wyznaczono spotkanie poprzedniego lata. Wymusiło to korzy- z uporem obstawał przy swoich planach. w rejonie Stalingradu, gdzie zamknęłyby stanie jedynie z transportu samochodo- Dla niego zniszczenie i zajęcie Stalin- kleszcze wokół głównych sil radzieckich, wego, co nie gwarantowało wymaganych gradu było równoznaczne ze zniszcze- których spodziewano się w tym rejonie. dostaw. Jedynym w pełni zrealizowanym niem Stalina. Natomiast dla rosyjskiego Tu trzeba dodać, że gen. Paulus, dowo- zamierzeniem było wywalczenie pełnego dyktatora utrzymanie miasta stanowilo dzący 6. Armią od 6 I 1942 r., wcześniej panowania w powietrzu. sprawę osobistego prestiżu - w cza- był głównym kwatermistrzem w sztabie 505 Strona 3 ENCYKLOPEDIA II WOJNY SWIATOWEJ możliwie najmniejszą odległość. Dopiero zajmować pozycje wokół Stalingradu. później zajęcie Stalingradu stało się idee Jednocześnie 12 VII z tych trzech armii fixe Fiihrera. i organów dowodzenia Frontu Połu ­ Powierzenie całego zadania tyl- dniowo-Zachodniego utworzono Front ko jednej armii w przypadku pełnego Stalingradzki. Wsparcie lotnicze miała powodzenia prowadziło do rozciągnięcia zapewniać 8. Armia Lotnicza. W drugiej frontu do 500 km. Po doliczeniu koniecz- połowie lipca nowy front wzmocniono ności obrony wzdłuż Donu na odcinku siłami 28., 38. oraz 57. Armii i Wołżań­ 400 km powstał front długości 900 km, skiej Flotylli Wojennej. Dowódcą frontu do utrzymania którego potrzebne byłyby został marsz. Siemion Timoszenko, ale siły kilku armii, a nie jednej. Ponadto już 23 VII zastąpił go na tym stanowisku do 17 VII 6. Armię pozbawiono kilku gen. Wasilij Gordow. Naczelnikiem sztabu dywizji, tak że jej siły stopniały z 20 do został gen. P.I. Bodin, a członkiem Rady 13 dywizji, w tym tylko jednej zmotory- Wojennej, czyli głównym politrukiem Radziecki czołg lekki T-70A wz. 1942 sfoto- zowanej. Tymczasem Armia Czerwona frontu - Nikita Chruszczow. Zadaniem grafowany w trakcie klasycznej misji rozpo- wycofywała się w sposób względnie frontu była obrona rubieży wzdłuż Donu znawczej. Pojazd ukryty jest za budynkami wsi. Czołg nosi ślady walki - lewy reflektor zorganizowany i w ciągu kilku tygodni od Pawłowska do Kletskiej i dalej od jest wyraźnie uszkodzony. straciła zaledwie 100 tys. jeńców, co Kletskiej przez Surowikino, Suworowski w porównaniu z rokiem ubiegłym nie do Wierchniekurmojarskiej. było wielką liczbą. Jednocześnie szy- Siły frontu tylko wyglądały na wy- wojsk lądowych i nigdy nie dowodził kowano obronę rejonu miasta. Jeszcze starczające. Armie rezerwowe nie miały nawet pułkiem . Najlepszą z niemieckich w końcu czerwca przypomniano sobie pełnych składów personalnych, a ich armii polowych powierzono dowódcy bez o rozpoczętym jesienią 1941 r. tworzeniu przemieszczanie się na front było znacz- doświadczenia, którego na to stanowi- trzech linii obronnych i kontynuowano nie opóźnione. Oddziały pochodzące sko polecił poprzedni dowódca, feld- ich umacnianie. 15 VII przystąpiono do z dawnego Frontu Południowo - Zachod­ marsz. Walter von Reichenau, kiedy został budowy czwartej linii obrony, zwanej niego były silnie przetrzebione i wymagały awansowany na dowódcę GA "Południe': miejską, o długości ok. 50 km, wzdłuż odpoczynku po długotrwałych walkach Obiekt przyszłych zmagań był mia- linii Rynok - Orłowka - Kamiennyj Bu- nad Donem. Z 38 dywizji piechoty tylko stem prawie półmilionowym, rozciągnię­ erak - Gonczary - Pieszczanka - Otra- 18 miało stany osobowe zbliżone do etato- tym wzdłuż brzegu Wołgi na długości da, złożonej z umocnień polowych. Do wych, 6 liczyło od 2,5 do 4 tys. żołnierzy, 30 km i szerokości do 5 km. Większość prac tych wykorzystywano setki tysięcy a 14 - od 300 do l tys. żołnierzy. Także jego zabudowy znajdowała się na wy- miejscowej ludności. W samym mieście korpusy pancerne (13., 22. i 23.) wcho- sokim - miejscami do 150 m - zachod- 4 VII utworzono obronę przeciwpożaro­ dzące w skład frontu straciły większość nim brzegu. Część miejskiej zabudowy wą, a 11 VII zaczęto wzmacniać pospolite sprzętu i musiały być odesłane na tyły tworzyły stare drewniane domy, jedynie ruszenie i bataliony niszczycielskie. Część w celu uzupełnienia stanów etatowych. wokół zakładów przemysłowych znajdo- z nich skoszarowano. 13 VII przystąpio­ Kiedy 17 VII 6. Armia ruszyła na Sta- wały się murowane bloki zamieszkane no do budowy dodatkowych mostów lingrad, obrona mogła wprowadzić do przez robotników. Oprócz wspomnianych i tworzenia przeprawy przez Don, Choper akcji 12 dywizji 62. i 63. Armii, liczących zakładów zbrojeniowych w mieście były i Wołgę, które miały umożliwić ewakuację 160 tys. ludzi i wyposażonych w 2200 dział ogromne silosy zbożowe oraz wielki węzeł uciekinierów. Ze Stalingradu ewakuowa- i moździerzy oraz 400 czołgów. Siły lotni- kolejowy. Wołga pod Stalingradem miała no 23 szpitale, wszystkie domy dziecka cze składały się z 454 samolotów (w tym ok. 2 km szerokości, a z powodu braku oraz rodziny funkcjonariuszy partyjnych 74 nocnych bombowców U-2) 8. Armii mostów przeprawę przez nią zapewniały i administracji państwowej. Jednocześnie Lotniczej, 150-200 bombowców lotnictwa jedynie promy. na przyszłym zapleczu niemieckiej strony strategicznego dalekiego zasięgu (Awiacja Działania wojenne bezpośred- frontu szykowano 30 grup partyzanckich Dalnaja Deistiwaja - ADO) i 60 myśliw­ nio do okręgu stalingradzkiego dotarły i 60 tajnych składów z bronią i zaopat- ców 102. lAD PWO. 12 VII. Dwa dni później Prezydium Rady rzeniem. Dla 23 dalszych oddziałów Atakująca 6. Armia dysponowała Najwyższej ogłosiło ten okręg rejonem przygotowano kadrę . 13 dywizjami liczącymi 270 tys. ludzi frontowym. W tym momencie tempo Do obrony rejonu miasta z rezerw i była uzbrojona w 3 tys. dział i moździe­ ofensywy nieco spadło, ponieważ 13 VII Stawki wydzielono trzy armie ogólno- rzy oraz 500 czołgów. Wsparcie z po- zgodnie z rozkazem Hitlera 4. APanc. wojskowe i skierowano je nad wielkie wietrza zapewniało do 1200 samolotów skierowano na Kaukaz. Wymagało to zakole Donu. Na początku lipca do rzeki 4. Luftflotte. W rzeczywistości niemiecka przejścia przez szyki poruszającej się na na odcinku od Babki do Serafimowi- przewaga była jeszcze większa, oddziały południowy wschód 6. Armii. Cieka- cza zaczęła podchodzić 63. Armia. Od radzieckie składały się bowiem z rekrutów wostką jest to, że szczegółowo opraco- 11 VII 62. Armia przystąpiła do zajmo- praktycznie bez przeszkolenia. Kierowa- wana przez Hitlera dyrektywa nr 41 nie wania pozycji na linii obrony Kletskaja no je w odkryty step bez jakichkolwiek zakładała jednoznacznie zdobycia miasta, - Surowikino - Wierchniekurmojarska. umocnień polowych, kiedy w powietrzu ale jedynie zbliżenie się do niego na Następnego dnia 64. Armia zaczęła panowała Luftwatfe. 506 Strona 4 POCZĄTEK BITWY pierwszej fazie walk front Donu. Jednocześnie oddziałom ra- był to pierwszy sygnał, że w tym rejonie W obrony był rozciągnięty na 520 km, co doprowadziło do powstania dzieckim nakazano zajęcie Cymlańska w celu ustanowienia łączności z woj- dojdzie do próby wywalczenia przewa- gi w powietrzu. wielu nieobsadzonych przerw. Dawało skami Frontu Północnokaukaskiego. W tej fazie głównym celem 6. Armii to stronie niemieckiej dużą swobodę Doszło do trwających sześć dni walk, było zdobycie Kałacza nad Donem manewru. Do pierwszego kontaktu podczas których wojska radzieckie i jego okolic, a następnie utworzenie obrony z nacierającą 6. Armią doszło otrzymały skromne wsparcie lotnicze. przepraw przez Don i marsz w kie- 17 VII, kiedy czołowe niemieckie Do 22 VII samoloty 8. Armii Lotni- runku Wołgi. Opór oddziałów Armii jednostki znalazły się na rubieży rzek czej wykonały 700 lotów bojowych. To Czerwonej znacznie spowolnił tempo Czir oraz Cimla i trafiły na oddziały niewiele, ale latem 1942 r. możliwości natarcia. Jeżeli od 12 do 17 VII ś rednie 62. i 64. Armii, które usiłowały zająć Wojskowych Sił Powietrznych (Wo- dzienne tempo natarcia wynosiło 30 km, pozycje nad rzeką Cimla od miejsco- jenno-Wozdusznych Sił - WWS) były to po 17 VII spadło ono do 12- 15 km . wości Czernyszewska do ujścia do znacznie ograniczone. Z drugiej strony Dalszy postęp wojsk niemieckich miała regulować wydana 23 VII przez Hitlera W trakcie operacji dyrektywa nr 45. Przewidywała ona dla "Heron" niemieckie GA "B': utworzonej z części wojsk GA oddziały GA "B" " Południe", jednoczesne organizowanie kierowały się ku obrony wzdłuż Donu i natarcie w kie- Wołdze, zamierzajgc runku Stalingradu. Po rozbiciu w tym zdobyć Stalingrad rejonie wojsk radzieckich kolejnym i dotrzeć aż do celem miało być zdobycie Astrachania Astrachania. Na zdjęciu niemieccy żołnierze idg i dotarcie do Morza Kaspijskiego. Ope- w kierunku Stalingradu, racja ta otrzymała kryptonim "Fischrei- płongcego w tle. her" ("Siwa czapla") i miała być wyko- nywana siłami niemieckiej 2. i 6. oraz węgierskiej 2. Armii, liczących razem 30 dywizji. W tym czasie GA ,,1\: skła­ dająca się z l. APanc. oraz II . Armii 507 Strona 5 ENCYKLOPEDIA II WOJNY SWIATOWEJ Radzieckie kontrnatarcia, zmierzające do zatrzymania Iliemieckich oddziałów, zaciskających kleszcze wokół Stalingradu, były nieskoordynowane, źle przeprowadzone i bezskuteczne. atakując prawe skrzyd ło 62. Armii. G łówne uderzenie wykonano na od- cin ku bro nionym przez 33. Gwardyjską Dywizję Piechoty (GDP), która mimo zdecydowanej przewagi niemieckiej utrzymywa ła swoje pozycje. Sytuację zmieniło przeprowadzone dwa dni później uderzenie grupy południowej na pozycje 229. i 214. DP 64. Armii. Do wieczora front na prawym skrzydle został przerwany i powstało realne nie- bezpiec zeństwo okrążenia 62. Armi i. trudniejsza do rozwiązania. Jednocześ­ Aby temu zapobiec, przystąpiono do nie radzieckie dowództwo wychodziło kontrataku, który został przeprowadzo- z za łożenia, że walki o Stalingrad zwi ążą ny od 25 do 27 VII, początkowo przez jak największe s i ły i spowodują przerzu- oddziały \. APanc. oraz część oddzia łów canie w ten rejon wojsk z innych odcin- 2\.,62. i 24. Armii. Dowództwo nad ków frontu, co pozwoli na rozpoczęcie nim sprawował skierowa ny w ten rejon działań zaczepnych w miejscu i czasie 23 VII gen. A.M. Wasilewski. Akcję wybranym przez Stawkę. rozpoczęto bez ud ziału 4. APanc., która Od ległą od miasta o 120 km pierw- przybyła na front po dwóch dniach. szą linię obrony niemieckie oddziały Udział czołgów tej armii nie z mienił osiągnęły wieczorem 22 VII. Przed sytuacji, ponieważ oddziały wyposa- forsowan iem tej linii 6. Armia po żo n e w T-34, górujące nad niemiec- otrzymaniu posiłków li czyła 18 dy- kimi PzKpfw III, były źl e dowodzone wizj i. 19 VII włączono do niej lic zący i brakowało im paliwa. Unieruchomione dwie dywizje 14. KPanc., pozostający czołg i znis zczy ła niemiecka artyleria. dotychczas w rezerwie OKW. 20 VII Kontratak nie zakończył s ię sukce- - zaledwie sześć dni po wycofan iu do sem, ale nieb ezpieczeństwo okrąże n ia 4. APanc. - zwrócono jej l iczący trzy zostało zażeg n a n e i niemieckie oddz i ały dywizje S\. KA. Siłom niemieckim na musiały chwilowo przej ść do obro- pierwszej linii obrony mogło przeciw- ny w oczekiwaniu na wzmocnienie stawić s i ę 16 dywizji z 38 wc hodzących w postaci 17. iii . KA. Dodatkowo dla w skład frontu. Były to główn i e dywi - wzmocn ienia 6. Armii 31 VII 4. APanc. Radziecki porucznik, trzymający w ręku zje 63. i 62. Armii oraz dwie dywizje została skierowana na kierunek stalin- pistolet TT-33, zagrzewa do ataku swoich 64. Arm ii, a także po jednej dywizji gradzki. W tym czasie armia ta składała podkomendnych. Desperacka obro/IQ podejść z 4. i \. APanc. Przewaga agresora się z 48. KPanc., 4. KA i rumuńskiego do Stalingradu, choć nie była zbyt skuteczna, opóźniła nieco niemieckie natarcie. w ludziach była niewielka (l ,2 :1 ), 6. Korpusu, li czących razem 8 dywizji. a w czołgach dwukrotna, ale Rosjanie Na ten kierunek skierowano też te od- posiadali czołgi ciężkie KW i śre dnie działy 6. Arm ii, które zajmowały pozycje Polowej i Grupy Armi i Ruoff(l7. Armia T-34 górujące uzbrojeniem i grubośc i ą obronne w rejonie Pawłowska i Wie- Polowa i rumuńska 3. Armia) (razem pancerza. Natom iast przewaga Luftwaffe szenskiej. Ich miejsce zajęły oddziały 41 dywizji), miała nacierać w kierun - nad WWS była jak 3,6: l. włoskiej 8. Armii. ku Rostowa nad Donem, a następnie Linię obrony miały przerwać dwie Ponieważ bez po śred nie uderzenie maszerować na Kaukaz. Jak widać, grupy uderzeniowe. Natarcie grupy na Kałacz nad Donem s i ę nie pow i odło, priorytetem był kierunek kaukaski. Atak północnej , składającej się z 14. KPanc. została przygotowana operacja okrąża­ w kierunku Stalingradu miał na celu i 8. KA, zamierzano wyprowadzić jąca . Jednocześ nie obrona wzmacniała raczej zabezpieczenie flanki i tyłów GA z rejonu miejscowo śc i Pierełazowskij, swoje siły. Na odcinku Krasnyj Don "P\' niż dojście do uj ścia Wołgi. A pełne natomiast grupa południowa, złożona - Raigorod została rozmieszczona zwycięstwo na Kaukazie było możliwe z S\. KA i 24. KPanc., była skoncent ro- 57. Armi a gen. El. Tołbuchina , w rejon tylko po rozbiciu wojsk radzieckich wana wokół Obliwskiej. Atak rozpo- Kotelnikowa skierowano dywi zję pie- nad Wo łgą. Sytuacja s t awała się coraz częła o św icie 23 VII grupa północna, choty, a kolejną dywizję piechoty i bry- 508 Strona 6 POCZĄ.TEK BITWY gadę pancern ą trzymano w rezerwie. ców miasta nie mogło też zmienić Siły obrony wzmocniła też 51. Armia utworzenie przez dowódcę 64. Armii, gen. T.K. Kołomyjca, odcięta od macie- gen. M.S. Szumiłowa, grupy operacyjnej rzystego Frontu Północnokaukaskiego gen. W.I. Czujkowa, złożonej z dywizji przez manewr niemieckiej 4. APanc. piechoty i brygady piechoty morskiej. Próba skonsolidowania obrony się Grupa ta 4 VIII rozrosła się do czterech nie powiodła, gdyż już 2 VIII czołowe dywizji, dwóch brygad i dwóch pułków oddziały 48. KPanc. w rejonie miejsco- artylerii, ale brakowało jej ciężkiej broni. wości Kotelnikowo zaatakowały świeżo Posiadała tylko 100 dział i 200 moź­ przybyłe bataliony 208. OP 64. Armii. dzierzy przy całkowitym braku broni Niemieckie uderzenie wsparte przez przeciwlotniczej. Sytuacja grupy uległa 700 wozów bojowych przerwało front pogorszeniu, kiedy 51. Armia zaczęła s i ę i w niektórych oddziałach wywoła- cofać i między nią a 64. Armią powstała ło panikę. Zapow i adała się sytuacja luka szerokości 90 km. Grupa Czuj- podobna do tej pod Rostowem nad kowa musiała cofnąć się na północny Donem z 28 VII, kiedy oddziały radziec- brzeg rzeki Aksaj, obsadzając odcinek kie zaczęły się masowo poddawać lub szerokości 50 km. Jednocześnie 5 VIII uciekać w panice. M i ała temu zapobiec rozpoczęto wzmacnianie zewnętrznego sły nna dyrektywa nr 227, wydana przez pasa obrony miasta. Na odcinek między Stalina 28 VII: "Ani kroku wstecz". miejscowościami Kapkinskij i Abgane- Żelazna dyscyplina, rozstrzeliwanie na rowo skierowano 126. OP, brygadę czoł­ miejscu podejrzanych o dezercję i obec- gów i brygadę niszczycielską (tzw. istrie- ność oddziałów zaporowych NKWD bitielnaja brigada, wyposażona w broń na zapleczu frontu miały nie dopuścić przeciwczołgową)· Walki uliczne w Stalingradzie. do wycofywania się wojsk radzieckich. W tym samym czasie, czyli w pierw- Jednak w sytuacji zaistniałej pod Ka- szym tygodniu sierpnia, 64. Armia łaczem nad Donem nawet takie środki usiłowała utrzymać swoje pozycje na został rozciągnięty do 800 km, posta- nie były w stanie zatrzymać niemieckich prawym brzegu Donu i nie dopu ścić do nowiono podzielić go na dwie części . 16. i 24. DPanc. Część 62. Armii została ataku na Stalingrad od zachodu. Jednak Utworzono nowy Front Południowo­ okrążona i w trakcie kilkudniowych niemiecki napór zepchnął wojska tej ar- -Zachodni, w którym znalazły się armie walk zniszczona. Tylko niewielkie grupy mii na zewnętrzną linię obrony miasta, 64.,57.,51. i I. Armia Gwardyjska oraz zdołały s i ę wyrwać z kotła. Niemcy a na niektórych odcinkach nawet poza 13. KPanc. i 8. Armia Lotnicza. Do tego ogłosili wzięcie do niewoli 50 tys. żoł­ nią . Ponieważ w pierwszych dniach frontu włączono także mniejsze związki nierzy oraz zdobycie lub zniszczenie sierpnia wiadomo było, że niemiec- taktyczne, które znalazły s ię na połu­ 1000 czołgów i 750 dział. Zwycięstwo ka 6. Armia dalej będzie nacierała na dniowym odcinku zewnętrznego pasa nie przyszło im łatwo, Rosjanie bowiem dwóch ustalonych kierunkach z rejonu obrony. Dowódcą nowego frontu został bronili się zawzięcie i niemieckie straty Kałacza nad Donem i z rejonu rzeki gen. Andriej Jeremienko. W składzie także były wysokie. Sytuacji obroń- Aksaj na południu, a Front Stalingradzki Frontu Stalingradzkiego pozostały armie 63., 21., 62. oraz 4. APanc. i 28. KPanc. Sztaby obu frontów znajdowały się w Stalingradzie. Granicę między fronta- mi stanowiła linia kolejowa Stalingrad - Surowikino. Wobec silnego nacisku niemiec- kiej 6. Armii i braku wystarczających sił po stronie radzieckiej obu frontom stawiano zadania w tej sytuacji niewy- konalne. Front Stalingradzki miał rozbić oddziały niemieckie, które przerwa- ły zewnętrzną linię obrony na styku 62. i 21. Armii, a następnie przygotować się do natarcia w kierunku Morozowska. Zacięte walki w mieście toczyły s ię wśród mo- rza ruin . Wielokrotnie zdarza ło się, że Niemcy i żo łnierze Armii Czerwonej zajmowali stano- wiska odległe od siebie o rzut granatem. 509 Strona 7 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOWEJ wykazywać radzieckie lotn ictwo. Stan li- Dla sprawni ejszego dowodzenia czebny 8. Armii Lotni czej nie przekraczał 9 VIII Stawka o dd a ła Front Stalingradz- wprawdzie 200 sam olotów, ale wykony- ki pod dowództwo gen. jeremi enki, wały one po 400-500 lotów dziennie. d owo d zą c ego Frontem Po łudni o wo­ Po ni eważ opór Ar mii Cze r wonej -Zachodnim. Tego dnia p o dp o rząd ko­ był silniejszy ni ż zakł a d a ło ni em iecki e wano temu fro ntowi Wo ł ża ń s ką F l otyllę dowództwo, 6. Armi a za trzy m a ła s i ę Woje nn ą. Od 13 VIII cz ło nkiem Rady na kilka dni i grom a d z iła s i ły do nowej Wojennej obu frontów zost a ł Nikita operacj i zaczepnej. Planowano prze- Chruszczow, co w praktyce o dd awa ło prowadze ni e ud erze ni a s iła mi 6. Armii mu zwierzchnictwo nad obydwoma na wschód z rejonu mi ejscowośc i zw i ąz ka m i. Dla wzmocnienia obrony Triechostrowskaja i s iłam i 4. APane. 15 VIII Frontowi Po łudni owo-Zac h o d ­ z rejo nu mi ejscowośc i Abga nerowo niemu podp o r zą dkowa n o Stalingradzki na p ó łn oc. Przygotowani a do opera - Okręg Wojskowy, który miał przej ąć cji tr wa ły do 15 VIII. W tym czasie obro n ę odcinka wzdłu ż Wołg i od Sta- s iły niemi eckie zos t a ły wzmocni one. lingradu do Astrachania, a od 16 VIII a front pr zyb y ła włos k a 8. Armi a, - Stalingradzki Ko rpu ś ny Rejon PWO któ ra pr zeję ła od 29 . Ko rpusu odcinek Kraju. j e dn ocześ ni e na zapleczu prowa- wzdłu ż Do nu, od B iełogo ri a do Serafi - dzono intensyw ne prace fortyfikacyj ne, mowi cza. Z reze rw OKH do 6. Armii do których masowo wykorzystywano ski erowa no 11. KA. Pierwszym celem mi ej scową i ewa ku owan ą ludn ość . 6. Armii b yło zniszcze ni e przyczó ł - O w łaści we nastroje wś ró d ludn ośc i ka zaj mowa nego przez r a d z i ec ką mi ały db ać lic zące 15 tys. ludzi o dd z i a ły Pogarszające się zaopatrzenie, ciężkie wal- 4. APanc. w tzw. m a ły m za kolu Donu. ki, śmierć kolegów - wszystko to m ożna Do wykonani a tego zadani a utworzo no wyczytać z twa rzy niemieckiego żo lnie rza, g rup ę ud e r ze ni ową z łożo n ą z d z i es ię ­ sfotografowanego na fro ncie wschodnim ciu dywizji. j e dn ocześ ni e 4. APanc. jesienią 1942 r. ot rzy m a ł a z 6. Armii dwie dywizje, tak że i ona li czy ła d z i es i ęć dyw izji. Ponie - waż mi ę d zy GA ,,1\' i "B" powsta - Natomiast Front Południowo -Za ch o dni ła lu ka sze rokośc i 300 km , mi a ł najpierw zatrzym ać przeciwnika, ni emi ecki e dowództwo a potem, ata kuj ąc w kierunku na Żutowo sk i e rowa ło ta m 52. KA. M i a ł i Kotelnikowo, o drzuc i ć go za rzekę Sal. on s t wo r zyć s i eć pun któw Dyrektywa Stawki z 9 VIII żąd a ła j u ż od oporu i ko ntrol ować rejon obu frontów tylko zatrzymani a nieprzyja- Sadowoje - Elista - rzeka ciela i rozbicia go w pobli żu Stalingradu. Manycz. Ta k że na l ą d ow i s ka Mimo klęski pod Kałacze m nad w p o bli ż u frontu przebazowano Donem w walkach tr waj ących od 17 VII o dd z i ały lotni cze 4. Luftflotte. do 10 VIII Armii Czerwonej ud ało s i ę Druga st ro na ni e p ozos t awa ła w sposób wzgl ędni e zorganizowany w tyle i rów ni eż ro zp oczę- wyco fać na zew n ę trz n ą linię obrony. ła wzmac ni anie swoich s ił 6. Armi a zd o łała w tym czasie przesun ąć powietrznych. Do 8. Armii front zaledwie o 60-80 km , czyli dzienne Lotniczej ski erowa no dod at- tempo natarcia s p a dło do 3-4 km. Trzeba kowe 23 pu łki lotni cze, li czą ce tu do d ać, że obie strony wa lc zyły w nie- 450 sa molotów. j e dn ocześ ni e zwykle trudnych warunkach. W i ększość na p oczą tku sierpni a przy odd z i a łów piechoty mu sia ła wykony- Froncie Stalingradzkim z ac zę to wać forsowne marsze w temperaturach fo rm o wa ć 16. A rmi ę L o tni czą, d och o d zącyc h w d z i e ń do 40°C, w silnym a do 20 VIII na front wys ł a n o zapyleniu i bez wody. W nocy tempe- pi ęć dywizj i lotnictwa dalekie- ratura s p a d ał a w okolice zera. Nie było go zas i ęg u (A DO ). m oż liwośc i ewakuacji rannych i kontu - zjowa nych. Armii ni emi ecki ej brakowa ło śro dków transportu dla piechoty, były Oficer radzieckiej dywizji WIO- one bowiem potrzebne do przewozu za- toryzowanej gwardii, stacjo- opatrzenia. Natomiast po raz pierwszy od nujący w pobliżu Stalingradu, wielu mi es ięcy du żą aktyw n ość zaczę ło zima 1942 r. 510 Strona 8 PO CZ!).T EK BITWY N KW D. M iejscowe organizacje partii 51. Korpusu natychmiast przys t ą pi ły do parowami i p oroś ni ętym wysoką t rawą. komu nistycznej p rowad z iły za krojo n ą budowy czterech mostów przez szero- Każd a przeszkoda była wykorzystywana na szeroką skal ę a kcję p rop agand ową , ką na 350 m rzekę. Jeden z nich mi a ł do stawiania opo ru. Żołnierze radzieccy m aj ącą zac h ęcać do wzm ożo n ego wys ił ­ noś n o ś ć 40 t i um ożli w ił przeprawienie walczyli często do ostatniego. G in ęli ku dla frontu. czo ł gów 14. KPanc., które natychmiast masowo, ale zadawali przeciwnikowi Mimo zawzię tej agitacji i wpro- przeszły do natarcia. Po ni eważ Jere- du że straty. wadzani a w życ i e za p o m ocą terroru mienko s p o d z ie wa ł s i ę ataku bard ziej na Impet nie mieckiego nata rcia był tak zasady "ani kroku wstecz" sytuacja na p o łudni e i tam s ko n ce ntrowa ł swe s iły, du ży, że nawet p oważ n e straty nie m og ły fron cie s t awa ł a s i ę dla Armii Czerwonej marsz nie mieckich czoł gów s p owa lni a ły go p ows trzym ać . W efekcie Niemco m coraz trudniejsza. Odd z i a ły niemieckie tylko przeszkody terenowe. Do akcji ud a ło s i ę przej ść przez śro d kową , od zachodu zbli żyły s i ę do mi asta na wsze dł rów ni eż 8. KA , tak że natarcie praktycznie ni eob sa d zoną lini ę obro ny. o dl egłość 60-70 km, a od p o łudni a na prowadzono s iła mi d ziew i ęc iu dywizj i. Próba ski erowani a na tę lini ę w nocy 20-30 km. Przy podobnej liczbie żo łni e­ 62. Armia i 4. APanc. od 21 do 23 VIII 23 VIII 35. GDP ge n. W.A. Głazko - rzy Niem cy mieli cz terokro tn ą p rzewagę toczyły c i ężki e walk i, cofając s ię na wa za ko ń czyła się niepowodzeniem w czo łgac h o raz d wukrotn ą w artylerii wschód. Planowano przy tym atak na i dywizja mus i a ła się wycofać. W c i ągu i lotn ictwie. 15 VIII ud awa ło się po- skrzydła niem ieckiej grupy uderzenio- dnia o d działy niemieckie zbli ży ły s i ę ws trzy m ywać na p ó łn oc nym zachodzie wej, ale za miaru nie zd o ła n o zreali- do miasta. Atak w kieru nku za kła d ów ataki 6. Armii , a 17 VIII rozp oczęły s i ę zować. Napó r Niemców był zbyt silny pro dukującyc h czo łg i zosta ł powstrzy- walki Frontu Po łudni owo- Z ach o dniego i do wieczora 22 VIII przyczó łek pod many przez 282. pułk NKW D i pospo- z 4. APanc. O d 15 do 20 VIII jeszcze Pi eskowa tką mi a ł ju ż 45 km szero kośc i . lite ruszenie z bro ni ą przeciwp a n ce rn ą. ud awa ło s i ę utrzy mywać pr zyczó łe k na Z n ajd owa ło s i ę na nim 6 dywizj i, do Po wzmocnieniu w postaci czo łgów prawym brzegu Donu, jedn ak 20 VIII, 300 czo łgów, 3 dywizjony c i ężki ej arty- i karabinów maszynowych p ułk prze- trzy tygodni e p óź ni ej ni ż planowa no, lerii i 4 dywizjony artylerii rakietowej . p rowa d z ił kontratak i o drzu c ił Niemców Nie mcy zd o ła li częśc i owo ze p c hn ąć Rankiem 23 VIII rozp oczę ło s ię natarcie o kil ka ki lometrów. Tego sam ego dni a 4. APanc. za Don i zd obyć przyczó łki w kierunku Wiertiaczyj - Borodin, 14. KPanc. 6. Armii w rejo nie osady Ry- na drugi m brzegu. Te d zia łan ia nie zako ń czo n e przerwani em zewn ę tr z - nok o godz. 16:00 os i ągną ł brzeg Wo łg i mi ały wi ększego znaczenia, właśc i we nej linii obrony i odrzuceniem 98. DP i o d c i ął 62. Arm i ę gen. AJ . Ło pa tin a fo rsowanie rzeki n as tąpiło bowiem i 28. KPanc. 62. Armii na p ó łn oc, w re- (dowódca od 3 VIII ) od reszty wojsk na odci nku mi ę d zy Tri ech ostrows ką jon d zia ł a ni a 4. APanc. Wa lki toczyły Frontu Stali ngradzkiego. Roz p oczę ła s i ę a Łu czi e n skim . O dd ziały niemi eckiego s i ę na terenie poprzec in anym g łęb o kimi bitwa o mi asto. Radzieccy żołnie rze na stanowisku bojowym. Sq wyposażeni IV pistolety maszynowe PPSz-41 - sła wne pepesze. Pistolet maszynowy, dysponujqcy dużq si/q ognia, lecz niecelny na duże odległości, idealnie nadawa l się do walki w terenie miejskim. Strona 9 DO MIASTA iedy wojska lądowe znalazły się na i następnego dnia zdołało wykonać zaled- K przedmieściach Stalingradu, do akcji wkroczyło niemieckie lotnictwo. wie 265 lotów. Rankiem następnego dnia Sta- Już rankiem 23 VIII wsparcie Luftwaf- lin zażądał zlikwidowania wyłomu fe wyeliminowało radziecką obronę i utrzymania dotychczasowych pozy- i umożliwiło 14. KPanc. przebycie prawie cji. Próby odrzucenia 14. KPanc. od 50 km i dotarcie do Wołgi. Wieczorem Wołgi podejmowały do 28 VIII armie Żo łnierze niemieccy na brzegu Wołgi. Po- wszystkie samoloty bombowe, jakie były 63. i 24. oraz 1. Armia Gwardyjska czątkowo wydawało się. że obrona radziecka w dyspozycji 1.,4. i 8. Korpusu Lotni- i 4. APanc., stanowiące lewe skrzydło - choć silna - padnie pod naciskiem błyska­ czego, wzięły udział w nalocie na miasto. Frontu Stalingradzkiego. Jednocześ nie wicznego natarcia agresora. Zaangażowano nawet transportowe odcięta w mieście 62. Armia po- Ju 52. Ponad połowę zrzuconego ładunku wstrzymywała ataki na północną część o masie 1000 t stanowiły bomby zapala- Stalingradu. Próby zmiany sytuacji Pierwszą próbę ataku na Stalingrad jące. W efekcie spłonęła cała drewniana doprowadziły do częściowego otocze- od południa podjęto już 23 VIII. Tego zabudowa w mieśc ie i okolicy. Słup dymu nia niemieckiej 16. DPanc., którą od dnia do wieczora czołowym oddziałom był widoczny z odległości 100 km. W tym 24 VIII do l IX musiano zaopatrywać 4. APanc. udało się przejść przez pozy- i w kolejnym nalocie, jaki przeprowadzo- z powietrza. Ostatecznie po chwilowych cje wojsk radzieckich położone między no następnej nocy, zginęło ok. 40 tys. cy- sukcesach obrońców miasta doszło do linią kolejową Tichoreck - Stalingrad wilnych mieszkańców. Obrona przeciw- ustabilizowania się frontu na północy. i jeziorem Caca na głębokość 25 km. lotnicza była osłabiona, ponieważ część W czasie tych walk 26 VIII przyjechał Kontrataki przeprowadzone przez rezerwy dział i karabinów maszynowych wysłano do Stalingradu wyposażony we wszelkie 64. i 57. Armii zdołały powstrzymać do zwalczania niemieckiej piechoty. pełnomoc nictwa zastępca główno­ dalsze natarcie. Niemcy przegrupowali Luftwaffe tego dnia wykonała ok. 2 tys. lo- dowodzącego, gen. Gieorgij Żukow. swoje oddziały i przerzucili 48. KPanc. tów, tracąc nie więcej niż 30 samolotów. Natomiast 28 VIII w celu usprawnienia na północny zachód od Abganerowa. Lotnictwo radzieckie wykonało tylko dowodzenia 62. Armia została włączona Następnie rozpoczęli atak w kierunku 511 lotów. Straciło kilkadziesiąt maszyn do Frontu Południowo-Zachodniego. północnym. W efekcie 29 VIII udało się 512 Strona 10 ZDOBYWANIE POD EJŚĆ DO MIASTA im przerwać obronę 64. Armii na północ­ z rezerwy Stawki 24. i 66. Armię oraz nym zachodzie od Abganerowa i zagrozić zrekonstruowaną 1. Armię Gwardyjską. tyłom tej armii oraz sąsiedniej 62. Armii. Wszystkie podejmowane przez Rosjan W tej sytuacji dowódca Frontu Południo­ ataki nie przyniosły większych zmian na wo-Zachodniego zarządził 30 VIII odwrót linii frontu, natomiast pociągnęły za sobą na środkową linię obrony. Niemcy byli poważne straty. jednak przeniesienie cię­ jednak szybsi i zanim oddziały tych armii żaru walk na północ umożliwiło utrzyma- zdołały zająć stanowiska na tej rubieży, oni nie do 13 IX wewnętrznej linii obrony. już tam doszli następnego dnia i środkowa Tego dnia linia obrony przebiegała linia obrony przestała istnieć. Zmusiło w odległości 2-10 km od miasta, a na to dowództwo frontu do wycofania 2 IX styku 64. i 62. Armii oddziały niemieckie wieczorem 64. i 62. Armii na wewnętrzną zbliżyły się do brzegu Wołgi, przerywając Niemieckie oddziały pancerne skierowano w rejon Stalingradu, by przełamać silnI} obronę linię obrony. W toku nieustannych walk łączność między nimi. Sytuacja odciętej radzieckq na dalekich przedpolach miasta. odwrót ten trwał do 12 IX. w Stalingradzie i wyniszczonej długotrwa ­ Siły niemieckie, które podeszły do łymi bojami 62. Armii była nie do poza- wewnętrznej linii obrony, były wystar- zdroszczenia. Trzeba tu dodać, że dopiero piechoty przeniesiona z Włoch oraz czające, by podjąć próbę zajęc ia samego tego dnia przerwały produkcję zakłady siedem rumuń skich dywizji z 2. i 5. KA, miasta. Odciążeniem dla zamkniętych STZ budujące czołgi T-34, które prosto przeniesionych z GA " X'. Łącznie dwie w Stalingradzie obu armii miała być duża z hal montażowych wyjeżdżały na front. niemieckie armie (6. i 4. Pancerna) oraz operacja na północy. Wojska radzieckie jedna włoska (8.) lic zyły ok. 50 dywizji. znajdujące się na północ od miasta były BITWA O MIASTO Przy podobnej liczbie żołnierzy strona już wtedy wzmocnione przez pochodzące W chwili rozpoczęcia niemieckiego niemiecka miała przewagę w artylerii szturmu na samo miasto zaangażowa­ w stosunku 1:1,3, w czo łgach 1:1 ,6 i w sa- ne w tę bitwę fronty liczyły teoretycz- molotach 1:2,6. Przewagę zwiększała nie 120 dywizj i piechoty, pancernych, możliwość skoncentrowania sił na kon- zmechanizowanych i kawaleryjskich. kretnym odcinku, podczas gdy radzieckie W rzeczyw istości jednostki te w naj- dywizje były często rozciągnięte wzdłuż lepszym wypadku miały 25% stanu frontu i na jedną s łabą dywizję przypadał etatowego. W wielu z nich było tylko odcinek długości ok. 10 km . Na najważ­ po kilkuset żołnierzy. W skład Fron- niejszym odcinku obrony, rozciągającym tu Stalingradzkiego wchodz iło s ię od osady Rynok do osady Małyje sześć armii: 1. Armia Gwardyjska, Czupurniki i liczącym 65 km, broni- 4. APanc., 21., 24., 63. i 66. Armia. ły się dwie arm ie - 62. i 64. - liczące Wojska te zajmowały rubież od razem 16 dywizj i piechoty, osiem brygad Pawłowska poprzez Panszino piechoty, dwa korpusy pancerne i rejon i Samofałowkę do jerzowki. umocniony. Łącznie było to 90 tys. ludzi, W składzie Frontu Południowo­ 1000 armat i moździerzy kalibru ponad -Zachodniego były cztery armie: 76 mm oraz 120 czołgów. Siły niemieckie 62.,64.,57. i 51. Zaj mowały one na tym odcinku składały s i ę z trzech dy- rubież od Stalingradu poprzez wizji pancernych, jednej zmechanizowa- Iwanowkę, Małyje Czupurniki, nej i dziewięciu dywizji piechoty. Liczyły jeziora Sarpa, Caca i Barmancak do Eli- one 170 tys. ludzi, 1700 dział i moździe­ sty. Do dyspozycji obu frontów oddano rzy kalibru ponad 75 mm i ok. 500 czoł­ dwie armie lotnicze, 16. i 8., posiadające gów. Na odcinku obrony 62. Armii 389 sprawnych samolotów. Atakująca przewaga niemiecka w ludziach i artylerii GA "B" została wzmocniona oddziałami była dwukrotna, a w czołgach pięciokrot­ wycofanymi z kierunku kaukaskiego. na. Tak wyglądała sytuacja 13 IX. Były to dwie dywizje piechoty prze- W następnych dniach siły obrońców niesione z Rumunii (9. i 11.), brygada próbowano zwiększyć. 15 IX w ten rejon przerzucono 20 tys. przeszkolonych re- krutów. jednocześnie dla wzmocnienia sił Radziecka kobieta-snajper. W Armii Czerwonej pancernych skierowano w ten rejon osiem wykorzystywano je stosunkowo często, a w sa- brygad i przystąpiono do formowania mym Stalingradzie snajperzy znaleźli dla siebie wymarzony teren działatl. Zrujnowane miasto dwóch korpusów pancernych. Licząc się zamienione było w labirynt tuneli, kryjówek z możliwości ą upadku Stalingradu, szyko- i stanowisk strzeleckich. Czasami kilku snajpe- wano także obronę lewego brzegu Wołgi rów paraliżowało na kilkanaście godzin wszelkI} i położonych na niej wysp. Rozmieszczo- aktywność przeciwnika w rejonie ich działania. no tam pozostający w rezerwie 2. KPanc. 513 Strona 11 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOW EJ z czterem a brygadami na pierwszej 14 IX stanowiska dowodzenia m ieszczące­ trzeci ą swego stanu, a z 10 tys. żo łn ierzy i dwiema na drugiej linii obrony. Na- go s ię na Kurhanie Mamaja ostrzeliwanym wyruszających na front całą bitwę przeży­ tomiast niemieckie dowództwo skiero- intensywnie przez artyl er ię . Nowe stano- ło zaledwie 320. wało do 6. Armii 48. KPane. ze składu wisko urządzo n o w sztoln i na półn oc nym Mim o sukcesów 13. GOP na 4. APane. i na skrzydłach zastąp iło swoje brzegu rzeczki Caryca u cho d zącej do p o łudniu miasta oddziały niemieckie oddzi ały wojskami rumuń skiej 3. Armii Wo łgi . Wcześ niej mieśc ił s ię tam pun kt dota rły do Wo łgi ko ło osady Kuporosnoje i rumuń ski ego 7. KA. Kierunek stalin- dowodzenia obu fro ntów. Dowodzący i 16 oraz 17 IX us iłowały wyp rzeć Rosjan gradzki zaczą ł s i ę s tawać dla niemieckiego w rejonie Stalingradu wojskami tych fro n- z Kurhanu Mamaja i okolic dworca dowództwa workiem bez dna. Liczba za- tów gen. Jeremienko przeniós ł si ę ze swym kolejowego. Jako uzup eł ni e ni e do 62. Ar- angażowanych dywizji wzrosła z 38 w lip- sztabem na drugi brzeg rzeki. mi i skierowan o 17 IX 92. Bryg. P i 137. cu do 69 w ko ń cu sierpnia i 80 w koń c u Dla przywrócenia poprzedniego Bryg. Pane., które mi ały wesp rzeć a rmi ę wrześ ni a. Jedn ocześ n ie liczba dywizji p o łożen ia gen. Jeremienko zami erza ł prze- w walkach o to wzgórze. Jednocześni e na kieru nk u kaukaskim zmniej szyła się prowad zić kontratak siłami 62. i 64. Armii. do rejonu Stalingradu zaczęły p rzybywać z 60 w lipcu do 29 we wrześ niu . W sparcie artyleryjskie mi ały zapewni ć ba- 193. i 284. O P przeznaczone do wzmoc- Według niemieckich planów na terie na łewym brzegu Wo łg i . Wieczorem nienia Frontu Po łudniowo-Zach odn iego. Stalingrad zamierzan o uderzyć w dwóch 14 IX 62. Armia miala zostać wzmocniona W tym sam ym czasie Front Stalingradz- m iejscach. Z rejonu Aleksandrowki na przez 13. GOP gen. AJ . Rodimcewa. ki ko n tyn u ował próby zlikwidowania wschód mi ały nacie rać 295., 7 1. i 94. OP Dywizja ta wyróżni ała s i ę du żym do- niem ieckich o ddzi a łów na p ó łn oc od oraz 24. OPane., a z rejonu stacji Sa- świ adczeni em bojowym. Musiano ją miasta. Ale podobnie jak wcześ niej , kiedy dowa mi ały ru szyć do natarcia 20. Op, jednak przeprawić na drugi brzeg, co od 3 do 10 IX za ce n ę olbrzymich strat, 14. OPane. i 29. OZmot. Pozostałe nie- ud a ło się w c i ągu najbli ższyc h dwu nocy po obu stronach zresztą, 7. KPane. zd o ła ł mieckie odd z i ały miały uniemożliwić pod silnym ogniem niemieckim i za cenę przes un ąć łini ę frontu o 4 km , nie ud ało przerzucenie posiłków na zagrożone straty jednej trzeciej jej stanu. Miała ona s i ę u zyskać p o łącze ni a z 62. A rm ią. Sła­ kierunki. Natarc ie Niemców w kierunku zl ikwid ować n iemiecką grupę sztu rmową, bość arm ii tego fro ntu wy nika ła z m a łej centrum miasta rozpoczęło s i ę 13 IX. Przy która wieczorem 14 IX doszła do dworca liczby sp rzę tu ar tyleryjskiego, śro dków do silnym wsparciu lotnictwa ruszyły dwie kolejowego Stalin grad- l. Od d ziało m zwalczan ia czo łgów i broni przeciwlotni- grupy. Pier wszą wspie rało 100, a d rugą 13. GOP ud ało s ię do wieczora 15 IX czej. Jedynym wymiernym efektem tych 250 czo łgów. Do wieczora niemieckie od- zepc hn ąć Niem ców na wschód od lin ii d zia łań było o dci ągan i e częśc i niemiec- d ziały zajęły część osiedli mieszkaniowych kolejowej, a jej dwa bataliony d otarły do kich s ił od szturmu na centrum miasta. wokół zakładów "Barrikady" i "Czerwony Kurhanu Mamaja i odbiły go. Interwencja Jedn ocześnie ze składu frontu zaczęto Paździ e rn ik" na pó łn ocy i stacj ę Sadowa tej świeżej jednostki być m oże uratowa ła przesuwać do rezerw Stawki dywizje, na p o łudniu oraz p o d eszły do przedmie- 62. A rmi ę od kl ęski . Cena, j aką zapłaciła które n astępni e mi a ły zasili ć 62. A rmi ę. ści a Min ina. Niem ieckie postępy z mu siły ta dywizja, była bardzo wysoka. Ju ż pierw- Były to dywizje gwardyjskie: 13.,37. i 39., dowództwo 62. Armii do ewakuacj i nocą szego dnia walk straciła ona koł ej n ą j edną oraz 308. i 315. OP. Niemiecka grupa szturmowa chw ilęprzed rozpoczęciem kolejnego natarcia na umocniony punkt obrony radzieckiej. 514 Strona 12 ZDOBYWANIE PODE/SĆ DO MIASTA niepisanej umowy i nie strzelano do siebie dwie doby i nie przyniosły wymiernych w porach posiłków i załatwiania czyn- rezultatów. ności fi zjologicznych. Z kolei Niemcy 21 IX podjęli kolejną W czasie tych wszystkich wydarzeń próbę zdobycia centrum. Rankiem w Stalingradzie pozostawała część jego cztery dywizje piechoty przy wsparciu mieszkańców, bowiem tylko 300 tys. uda- 100 czołgów i lotnictwa zaatakowały po- ło się ewakuować już w ogniu walk. zycje 13. GDP oraz 42. i 92. Bryg.P Pod- Padali oni ofiarą obu stron. Ci, którzy czas trwających dwa dni walk linia frontu usiłowali uciekać na stronę niemiecką, przesunęła się o kilkadziesiąt metrów (!). byli bezlitośnie zabijani jako zdrajcy. 22 IX 62. Armia otrzymała posilki w po- Niemieckie czolgi i pojazdy pancerne odegraly Tak samo obchodzono się z tymi, którzy staci 284. i 193. Dp, które po przeprawie kluczow,! rolę w trakcie natarcia na stepie, jed- w jakiś sposób z Niemcami wspólpraco- przez rzekę natychmiast weszły do boju. nak podczas walk w mieście ich skuteczność byla wali, robiąc to często w zamian za resztki Mimo tego podczas trwających do 26 IX mocno ograniczona. Czolgi okazaly się wrażliwe żywności. Kilkadziesiąt tysięcy mieszkań­ walk Niemcom udało się opanować cent- r/a atak zdeterminowanych grup piechoty, ców Niemcy wywieźli z miasta i umieścili rum Stalingradu i utrzymać brzeg Wołgi dyspomy,!cych olbrzymiq liczb" rozmaitych na gołym stepie. Po rosyjskiej stronie na lewym skrzydle 62. Armii. Już 18 IX kryjówek. zdolnych do pracy wykorzystywano przy Czujkow został zmuszony do opuszczenia budowie barykad lub wcielano do armii. sztołni w wąwozie rzeki Carycy i prze- w tym czasie w mieście toczy- Resztę pozostawiano własnemu losowi, niesienia s ię do stanowiska wykopanego ły s ię zażarte boje. Kiedy niemiecka a próba ucieczki na drugi brzeg Wołgi w skarpie nad Wołgą. 71. DP wdarła się do centrum Stalin- była traktowana jako dezercja. Od 27 IX do 8 X toczono walki gradu, wiadomość o tym natychmiast Z własnymi żołnierzami także o osiedla robotnicze i rejon Orłowki. przekazano do kwatery Hitlera, gdzie obchodzono się okrutnie. W czasie bitwy 62. Armia była stopniowo wypierana wywołała euforię. W ciągu dnia dywizja pod zarzutem zdrady ojczyzny oficjalnie z zajmowanych pozycji. Jej sytuację ta razem z 76. DP powoli zajmowały rozstrzelano 13 tys. czerwonoarmistów. pogarszał fakt, że na lewym skrzydle obiekty w mieście. Dworzec kolejowy Dla utrzymania morale sięgano do takich niemożliwe było rozmieszczenie artylerii kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk, środków, jakie zastosowa ł dowódca i trzeba było korzystać z pomocy baterii podobnie było z górującą nad miastem 64. DP Dla przykładu osobiście zastrze- po drugiej stronie rzeki, podczas gdy stacją wodociągów. W ciągu trzech dni lił on podczas zbiórki co dziesiątego ze Niemcy zajęli część wzgórz wokół miasta budynek ten, zanim umocnili się w nim swoich żołnierzy. i doskonale kontrolowali ogień swoich Niemcy, 15 razy zmieniał właściciela. Kolejne próby odciążenia obrońców dział. Walki w ruinach toczyły niewiel- 17 IX w Berlinie rozpoczęto druk gazet Stalingradu podejmowano do 18 IX. kie grupki żołnierzy, posługując się z informacją o zdobyciu Stalingradu, ale Do tego dnia z rejonu Samofa- granatami, miotaczami ognia i niekiedy w ostatniej chwili Goebbels nakazał jego łowki, Jerzowki i Łoznego saperkami. a nawet kamieniami. wstrzymanie. Dzień wcześniej informacja w kierunku na Gumrak taka została wysłana do Berlina. Charak- uderzały oddziały ter walk zaczął przypo minać poprzednią I. Armii Gwardyj- wojnę światową. Niemieccy żołnierze skiej i 24. Armii posuwali się wolno do przodu, zdobywa- wzmocnione przez 7. jąc przy olbrzymich stratach poszczególne i 4. Korpus Piechoty budynki mieszkalne czy przemysłowe. oraz 16. KPanc. Sukcesy Walczono o piętra i oddzielne pomiesz- były niewielkie, ale z rejonu czenia. Dystans między przeciwnikami miasta odciągnięto część sił często wynosił tylko 20-30 m. Rosjanie niemieckich. Kolejną tego podczas walk o Kurhan Mamaja zaczęli typu akcję podjęto 19 IX. przydzielać do każdego pułku grupę 62. Armia wzmocniona przez snajperów, których rozmieszczano wzdłuż 95. DP miała siłami trzech frontu. Działali oni parami, wykorzystując dywizji i brygady pancernej kilka stanowisk ogniowych i byli bardzo uderzyć spod Kurhanu Mamaja skuteczni. Ich działalność paraliżowała na południe. Natomiast 64. Armia ruchy Niemców na froncie i w jego pob- wzmocniona jedną dywizją z 57. Ar- liżu. Rekordzistą podczas całej bitwy był mii miała nacierać w kierunku osady Wasilij Zajcew z 1047. pp, który zastrzelił Kuporosnoje i Jełszanki. Działania 242 Niemców. W tym pułku tylko pod- rozpoczęte rankiem tego dnia trw<iły czas walk o Kurhan Mamaja 48 snaj- perów miało zastrzelić 1278 żołnierzy Radziecka grupa szturmowa przeciwnika. Przy takiej zawziętości walk rozpoczyna atak na stanowisko jednocześnie często przestrzegano pewnej nieprzyjaciela. Strona 13 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATOWEJ brzeg. Niemieckie oddziały opanowały część 115. DP oraz 2. Bryg. Zmot. Ran- liczący 10 km odcinek brzegu. kiem 8 X okrążone oddziały przy dużych Od 28 IX do l X starano się wzmoc- stratach zdołały się przebić i zająć pozycje nić Front Południowo-Zachodni, kierując u ujścia Orłowki i Mokrej Mieczietki. tam trzy brygady piechoty i rejon umoc- W ciągu ostatnich 12 dni walk w rejonie niony. Jednocześnie 28 IX obydwa fronty przyfabrycznych osiedli Niemcy zdołali podporządkowano bezpośrednio Stawce przesunąć się zaledwie o 400-600 m. i zmieniono ich nazwy. Front Stalingradz- W tym czasie 62. Armia ponownie otrzy- ki przemianowano na Front Doński, mała posiłki , ponieważ nocą 4 X zaczę­ a Front Południowo-Zachodni na Front to przeprawiać przez Wołgę 37. GDP Stalingradzki. Dowódcą Frontu Dońskie ­ i 84. Bryg. Pane. Chociaż walki w mieście go został gen. Konstantin Rokossowski. trwały już od kilku tygodni, dopiero 5 X W nocy z 28 na 29 IX wydzielone gen. Jeremienko nakazał zamieniać każdy oddziały 57. i 51. Armii przeprowadzi - dom i każdą ulicę w twierdzę . ły na południe od miasta ograniczoną W tym czasie dowództwo prawdopo- operację, która zakończyła się pomyślnie . dobnie musiało s ię liczyć z możliwością Między jeziorami Caca i Barmancak niemieckiego desantu na drugim brzegu zepchnięto Niemców o 5 km, a w rejonie Wołgi i pospiesznie zaczęło wzmacniać Żołnierz niemieckiej piechoty ostrożnie spraw- osiedla Sadowa aż o 18 km. Działania te obronę dużych wysp na tej rzece. Na dza przedpołe swojego stanowiska, mieszczą­ nie zmieniły sytuacji w samym Stalin- wyspy przeniesiono 45. DP oraz pułk cego się w zrujnowanym budynku. gradzie i do 30 IX niemieckie oddziały artylerii PWO liczący 12 dział 37 mm zajęły osiedla "Barrikady" i "Czerwony i 20 karabinów maszynowych 12,7 mm. 27 IX 62. Armia usiłowała przepro- Październik'~ Dla ratowania sytuacji Jednocześnie na lewym brzegu skoncen- wadzić kontratak mający uniemożliwić w rejonie zakładów "Czerwony Paździer­ trowano znaczne siły artylerii kontrują­ atak na osiedle "Czerwony Październik" nik" 62. Armię wzmocniono 39. GDP ce niemieckie próby dojścia do rzeki. i Kurhan Mamaja. Akcja 23. KPane. oraz gen. S.S. Guriewa, a w rejonach Krasnego Wykorzystywano do tego celu 150 dział 95. i 284. DP nie powiodła się i niemiec- Buksira i Cyganskiej Zari koncentrowano i moździerzy kalibrów 120- 152 mm. kie oddziały zdołały zająć to osiedle 308. DP i 37. GDP. Uaktywniło się takźe lotnictwo. Tylko i południowy stok wzgórza. Jednak opór W końcu września niemieckie działa ­ samoloty 8. Armii Lotniczej od 27 IX radziecki stał się tak silny, że do rzeki nia ograniczały się do samego m iasta, a na do 8 X wykonały ok. 4 tys. lotów, ale ich dojść nie zdołały. Natomiast ataki na po- całym froncie prowadzono tylko działa ­ efektywnoś ć była niewielka. łudnie od ujścia rzeki Carycy zakończyły nia obronne. Ponownie Niemcy ruszyli się pełnym sukcesem Niemców. Broniące l X wzdłuż rzeki Orłowki i na pozycje Sterty gruzu, zniszczone budy nki, wykręco­ się tutaj dwie brygady piechoty (42. i 92.) 13. GDP w centrum miasta. Do wieczora ne zbrojenia murów. Koszmarna sceneria, oraz pułk NKWD zostały przyparte do 4 X udało się im zająć teren zakładów jaka przez długie mies ią ce wałk towarzy- rzeki i zmuszone do ucieczki na drugi STZ (dawna fabryka traktorów) i okrążyć szy ła żołnierzo m obu stron. 516 Strona 14 o ostatniego szturmu, który miał Terek na Kaukazie. Tego samego dnia długości 2,5 km. 62. Armia zosta ła D zakończyć s i ę zdobyciem miasta Stalina, Niemcy przygotowywali s i ę rozpoczął s i ę szturm mający zade- cydować o losac h miasta. Działania rozcięta na dwie części, a stanowisko dowodzenia Czuj kowa znala z ło s i ę bardzo starann ie. W rejon Stalingradu zaczęły się od ataku niemieckiej 389. w odległości 300 m od niemieckich skierowano świeże oddziały, któ - DP i 14. DPane. na zakłady STZ, znane pozycji. Mimo wejścia do akcji nie- rych liczebność Rosjanie oceniali na jako fabryka traktorów, c h oć produ- mieckiej 94. DP impet natarcia znacz- 200 tys. ludzi i 50 tys. artylerzystów kowały czołgi. Wsparcie zapewniały nie osłabł i przez cały następny miesiąc z 1000 dział. Skierowano tam także wszystkie zdolne do lotu samoloty zdobyto niewielkie obszary ruin. 40 batalionów saperów ze sprzętem 4. Luftflotte i artyleria. Do końca dnia Jednak teren zajmowany przez oddziały przeprawowym . Według danych rosyj - zakł ady zostały zdobyte. Trzy czwar- radzieckie systematycznie się kurczył. skich 9 X przeciwko 62. Armii mogło te obrońców poległo w walce, straty W zakładach "Czerwony Październik" wystąpić 90 tys. żołnierzy, 2300 dział niemieckie w niektó- i moździerzy oraz 300 czołgów. Wspar- rych oddziałach były cie z powietrza 4. Luftflotte oceniano jeszcze wyższe. Oprócz na 1000 samolotów. 62. Armia li czyła tych zakładów zdobyto 55 tys. żołnierzy wyczerpanych długo­ cegie lni ę i osiągnięto trwałymi bojami, 1400 dział i moź­ brzeg Wo łgi na odcinku dzierzy oraz 80 czołgów. Stan 8. Armii Lotniczej stopniał do 190 sprawnyc h samolotów. Od 6 do 14 X aktywność obu stron była niewielka, szykowano się do Radzieccy żołnierze decydującego starcia. Strona niemiecka ostrzeliwują niemieckie pozycje na zachodnim chciała jak najszybciej zakończyć bitwę brzeg!1 Wołgi. Zaciekły zwycięstwem. 14 X Hitler wydał rozkaz opór obrol1ców uniemoż ­ nr l , nakazujący przejście na froncie liwił Niemcom zdobycie wschodnim do działań obronnych przyczółka na wschodnim z wyjątkiem okolic Stalingradu i rzeki brzegu rzeki. 517 Strona 15 ENCYKLOPEDIA II WOJNY ŚWIATO WEJ z d z i es i ęc iu hal fa brycznych Niemcy piechoty wspierane przez cztery św i eże poniesiono tak d u że, że w i ększość od - z d o łali zająć dziew i ęć. Przez d z i es i ęć batalio ny saperów. Natarcie dosz ło aż d ziałów by ła niezdolna do dalszej wa l- dni walczo no o część m ias ta zajm ującą do rzeki i o dd ziały Czujkowa zosta ły ki. Od ko ń ca czerwca s i ły niemieckie teren o wymiarach 3x3 km . Niemcy rozcię t e. W ręce Niemców d os t a ła się id ące w kierun ku Stalingradu s trac i ły swoich zabitych u kłada li w stosy, które znaczna część za kł a d ów "Barrikady". 70 tys. ludzi zabitych, rannych, zagi- za p ew ni a ły oc h ro n ę przed snajperami. Reszty b ro ni ły p ozos t a łości 138. DP. nionych i wz i ę tyc h do niewoli. S tr ac iły W za kła d ac h "Barrikady" bro n iły s i ę W tym rejo nie o dd z i ały radzieckie zaj- też ok. 1000 czo łgów, ponad 2000 d z i a ł dwa pułk i 308. DP, a trzeci zaj m owa ł m owały j u ż tylko pas o dłu gości 350 m i 1400 samolotów. p ozycję w pobl iskim wąwoz i e. Teren i szerokości 200 m. Nas t ęp ny przyczó- ten b ył nieustan nie bomba rdowany łek zaj mowany przez 13. GDP mi a ł OPERACJA "URANUS" przez lotni ctwo. dłu gość kilku kil ometrów i szero k ość 18 XI 1942 r. sytuacja na po łudni owej Na począ tku listopada po dję to kilkuset metrów. Na p ó łn ocy trzecie- częśc i fro ntu wschodniego pozo rnie ko l ejną pró b ę p rze ła m a ni a obrony go przyczó łka bro ni ły dwie brygady była patowa. Armi a niemiecka s trac iła i zajęcia ca ł ego miasta. Tym razem piechoty - 134. i 149. Syt u ację o b ro ń ­ w tym rejonie m ożli wośc i ofensyw- celem natarcia był rejon wew n ą tr z ców, i tak j u ż tr agiczną, sko mplikowa ł ne, a armi a rosyjska by ła wycze rpana p ę tli tworzonej przez tory kolejowe lód, któ ry 14 XI p oj aw i ł s i ę na rzece dłu go tr wał ą o b ro n ą. W rzeczyw i s toś ci wokół osiedli p rze mys łowyc h mi ędzy i uni e m oż li w ił dowóz zao patrze nia dłu go tr wa ła ka mpania na wyniszczenie Kurhanem Mamaja i za kł a d a mi nad i p osi łków. Wyd awa ło s i ę, że up adek um ożli w iła radzieckiemu dowództwu Wo łgą. O peracja o tr zy m ała kryp to- mias ta jest kwes ti ą n aj bli ższyc h dn i, przygotowanie dwóch wielkich operacji nim "Feuerstu rm" - "Burza ogni owa". ale 15 XI Niemcy przestali a takować wojskowych. O rozs t rzyg ni ęci u na 11 XI po silnym nalocie bombowców za kła dy "Barrikady". Jeszcze do 18 XI fro ncie mi a ła za d ecyd ować zasadni cza 4. Luft fl otte ru szyły niemieckie dyw izje d oc h o d z iło do d robnych s t arć. Straty ofe nsywa na kierunku zachodnim przy- go towana przez Żukowa . Wojska Fron - Radziecka flaga tu Ka lini ńskiego i Frontu Zachodni ego za tknięta na szczycie we wsp ó łd z i a ła niu z Frontem Pó łn oc­ zniszczonego budyn- ku jest czytelnym no-Zachodnim i Frontem B ri ański m znakiem, że kontrola mi a ły pr zebi ć s i ę z Rżewa, Syczewki nad Stalingradem i W i aź my w kierunku Zatoki Ryskiej. przechodzi coraz W operacji, której p oczątek zaplanowa- wyraźniej na stronę no na 25 XI, mi a ło wziąć ud z i a ł 2 mln obrońców. żo łni e rzy, 3300 czołgów, 24 tys. d z i a ł i moź d z i e r zy oraz 1000 samolotów. Sześć dni wcześ ni ej mi a ła się rozpo- cząć operacja o d c i ążaj ąca w rejonie Stalingradu, gdzie liczono na o krąże ni e 7-8 niemieckich dywizj i. Wydarze nia p o t oczyły s i ę jedn ak zu p e łni e inaczej i operacja planowana jako dywe rsyj na zaważyła na losach woj ny. W przygotowania do kont rofen - sywy zaa n gażowa n e były trzy fro nty: Po łudni owo-Zac h o dn i, zaj muj ący 250-kilometrowy odci nek od Wierch - n iego Ma mona do Kletskiej, Do ń s ki , zaj muj ący odcinek 150 km od Kletski ej do Jerzowki, i Stalingradzki - rozci ąg­ ni ę ty na 450 km od Stalingradu do Astrachani a. Pierwszy z tych fro n- tów li czył 398 100 ludzi, 5888 dzia ł i m oź d z i e r zy oraz 728 czo łgów, drugi - 307 500 ludzi, 4682 dz i a ła i m oź­ dzierze oraz 280 czo łgów, a trzeci Ruiny licznych zakładów przemysłowych wielokrotnie przechodziły z rąk do rąk. Radzieccy artylerzyści ostrzeliwujq niemiecki umocniony punkt obrony. 518 Strona 16 OSTATNI SZTURM z 5. APanc. gen. P.L. Romanienki Operację miały ro z p ocząć dwa i 21. Armii gen. LM. Czistiakowa, silne uderze nia na wąskich odcinkach . miała uderzyć z rejon u Serafimowicza Dla Frontu Połudn i owo-Zachodn i ego i Kletskiej i rozbić rumuńską 3. Armię, był to odcinek szerokości 22 km, gdzie a na s tępnie nacierać na Ka łacz nad zg romad zono połowę dywi zj i piechoty Donem i po trzech dniach połączyć się tego fron tu oraz trzy korpusy pancer- z wojskam i Frontu Stalin gradzk iego. ne i dwa kawaleryjskie, a także 85% Jednoc ześ nie 1. Armia Gwardyjska oddanej do dyspozycji frontu ar tylerii gen. Dmitrija Leluszenki miała nacierać lufowej i całą artyler i ę rakietową. Na w kierunku rzek Czir i Kriwaja w celu Froncie Stalingradzkim odcinek taki stworzen ia zew nętrznego pierśc ienia miał 40 km sze rokoś ci . Zgro madzono okrążenia. Grupę uder ze ni ową Frontu na nim dwie trzecie dywizj i piechoty Stalingradzkiego miały stanowić trzy z trzech armii i trzy korpusy: zmecha- armie: 64. gen. M .S. Szum iłowa, 57. nizowany, pancerny i kawaleryjski, gen. F.1. Tołb u china i 51. gen . N .l. Tru- a tak że większość artylerii. Ponie- fanowa. Grupa ta, atakując z rejo- waż przed operacją z reze rw Stawki nu Jezior Sarpinskich, miała ro z bić przekazano 75 pułków artylerii, wojska rumuński 6. KA i nacierać w kierunku frontów miały do dyspozycji ponad Sowietskij - Kałac z nad Donem aż do 15 tys. d z iał i moźd z ierzy oraz 1250 ru- połączenia z Frontem Poł udn iowo-Za­ chomych i s tałych wyrzutni rakieto- Ostatnie dni bez śniegu . Stanowisko niemiec- chodnim . W celu stworzenia zew nętrz ­ wych, czyl i tzw. kati usz. Na odcinkach kiego karabinu maszynowego. Jesienna odzież, nego pierścienia okrążenia część sił pr ze łam a nia za pewniało to wyko- w jakC) ubrani są żołnierze, nie zapewni im miała nacierać w kierunku Abganerowa rzys tanie średnio od 40 do 100 dział, ciepła IV nadchodzące mrozy. i Kotelni kowa . Do prze łamania frontu mo źd z ierzy i wyrzutni na l km. Z po- celowo wybrano odci nki obsadzone wietrza działania miały wspierać 17. , - 429 200 ludzi, 4931 dział i moźd z ie­ przez źle wyekwipowanych i ni ep rzy- 2. i 16. Armia Lotn icza oraz lotnictwo rzy oraz 455 czołgów. zwyczajo nych do mrozów Rumunów. obu frontów. Ogólny plan ofensywy powstał Już w październik u nie dało s i ę Pierwszym terminem rozpo częc i a juź latem 1942 r. Jego autorem był ukryć przygo towaI1 do d zia łań ofen- ofensywy był 9 XI, ale pogoda unie- płk Potapow z G łównego Zarządu sywnych i chociaż prowadzono na możliwiła ruchy wojsk. Początkowo Operacyjnego Sztabu Genera lnego. szeroką skalę maskowanie i tworzono obfite opady deszczu, potem przymroz- Przygotowywa nie go zakończono obiekty pozorne, to koncentracja wojsk ki i opady śniegu wym u siły pr zes uni ę­ 30 VII. Wszelkie pretensje do jego na niektórych odcinkach front u wzd łu ż cie terminu na 19 Xl. Natarcie Frontu autorstwa zg ła sza ne później przez Donu by ła nie do ukr yc ia . Jednak Po łudn iowo-Zachodniego ro z poc zę ło Żukowa są tylko objawami jego źą dzy doniesienia wywiadów niemieckiego się o godz. 7:30 os i emdz i esięciomin u to­ s ławy. Grupa uderze niowa Frontu i rumuń sk iego były lekceważone i nie wym ostrzałem artyleryjsk im pierwszej Południowo -Zac hodniego, złoźona podjęto żadnych kroków za radczych. linii obrony. Po dwóch godzinach, Płonący Stalingrad widziany ze wschodniego brzegu rzeki. 519 Strona 17 ENCYKLOPEDIA II WOJNY SWIATOWEJ mimo odważnej postawy Rumunów, i paliwa, a posiadany sprzęt znowu oddziały radzieckie weszły na 2- 3 km nie był przygotowany do srogiej zimy. w głąb ich pozycji. Po wprowadzeniu Aby odciążyć transport od koniecz- do akcji 1., 26. i 4. KPanc. obrona ności wożenia paszy, w październiku została całkowicie przerwana i czołgi wycofano wszystkie konie. W takiej wyszły na przestrzeń operacyjną. Mimo sytuacji zabrakło możliwości przewo- że step był pokryty śniegiem , w ciągu żenia amunicji i dostarczania artylerii doby nacierająca piechota pokonywała na front. Rankiem 22 XI utracono też średnio 20- 25 km, a czołgi 40-45 km . most w Kałaczu nad Donem, mający Natomiast zła pogoda uniemożliwiła kluczowe znaczenie dla zaopatrywania 19 XI wykorzystanie lotnictwa, które 6. Armii. Samo miasto zostało zajęte wykonało tylko 106 lotów. Atakująca następnego dnia. z rejonu Kotowskiego 5. APane. szła Jednak wcześniej podjęto konkret- prosto na południe i 23 XI osiągnęła ne decyzje i już 20 XI w nocy oddziały rubież rzeki Czir, a 4. KPane. minął niemieckiego 14. KPanc. i 14. DPane. Ostrowo 26. KPanc. razem z 4. KPane. ruszyły w kierunku Donu z zamiarem znalazł się w rejonie Kałacza nad uderzenia na skrzydło wojsk radziec- Donem. Na ich zapleczu pozostało kich w rejonie Gołubińskiego . Jedno- w okrążeniu pięć rumuńskich dywi- cześnie 21 Xl ewakuowano z tej miej- zji, które poddały się 23 XI. Znacznie scowości sztab 6. Armii i przeniesiono wolniej przebiegało natarcie 65. Armii, go do Niżnie Czirskaja. Doszło do która oprócz bardzo trudnego terenu przemieszania się oddziałów radziec- miała przed sobą - poza Rumuna- kich z niemieckimi i rumuńskimi. mi - także oddziały niemieckie. Toczone walki osłabiły tempo na- Przygotowania do radzieckiej ofel1sy wy ze Tocząc ciężkie walki, armia ta do tarcia, ale go nie powstrzymały. stycznia 1943 r. Czołg T-34 tankuje paliwo końca dnia przełamała pierwszą Drugie uderzenie Armii w polowym punkcie zaopatrzeniowym. linię obrony i zdobyła Czerwonej, przeprowadzone 3-5 km terenu. przez Front Stalingradzki 20 XI, Reakcja nie- stanowiło dla niemieckiego rumuńskiej 4. Armii na linii jezior miecka nadeszła ze dowództwa całkowite za- Sarpa, Caca i Barmancak. znacznym opóź­ skoczenie. Na tym froncie Wykorzystując sukces 57. Armii, nieniem. Co praw- śnieżyca uniemożliwiła 64. Armia rozpoczęła natarcie na da gen. Weichs jednoczesne rozpoczę­ Jelchy. W połowie dnia przez wyrwę wysłał do akcji cie szturmu na całym we froncie wprowadzono do akcji 48. KPanc., ale odcinku przełamania 4. KPanc., który przez 17 godzin prze- źle rozpoznał i opó ź niła przygotowa- był 40 km i następnego dnia zajął Zety. właściwy kieru- nie artyleryjskie. Nie Za nim podążał 4. KKaw., który rano nek przełamania zmieniło to faktu, że 21 XI zajął Abganerowo. Natomiast i skierował w ciągu kilku godzin 13. KPanc. do końca dnia po walce go w rejon 57. i 51. Armia zdoła ­ z niemiecką 29. DZmot. posunął się Kletskiej. Po ły przełamać obronę o 15 km w kierunku Narimanu. Do właściwym końca drugiego dnia walk zostały roz- ocenieniu bite obie armie rumuńskie, a droga na sytuacji korpus skie- tyły armii niemieckich stała otworem . rowano na zachód, ale Zaczął powstawać wewnętrzny w spotkaniu z radziec- pierścień okrążenia. kimi l. i 26. KPanc. Szeregowy z 389. DP. W zaistniałej sytuacji dowódca poniósł on straty wchodzqcej w skład GA "B" gen. Maximilian von Weichs i musiał się wycofać. 6. Armii. Jel1iec wzię ty zaproponował natychmiastowe wy- Dopiero wieczorem do niewoli przez cofanie 6. Armii spod Stalingradu na zdecydowano się na oddziały radziec- zachód. Jednak Hitler, gen. Alfred Jodl wycofanie ze Stalin- kie w Stalingradzie. i feldmarsz. Wilhelm Keitel obstawali Ubranie pod płaszczem gradu części 24. DPanc., przy pozostaniu na dotychczasowych ma wypchane stary mi ale przerzucanie po- pozycjach, chociaż Jodl propono- gazetami i słom q, co siłków na nowy front wał opuszczenie odcinka frontu nad ma chronić go przed nie było takie proste. ziml1ym wiatrem. Buty Wołgą i wzmocnienie odcinka połu­ Niemcom zabrakło sq dodatkowo ocieplone dniowego. Tymczasem Rosjanie parli środków transportu s łomianymi łapciami. naprzód i próba zatrzymania ich przez 520 Strona 18 OSTATNI SZTURM Natomiast Rosjani e p oczątkowo FRIEDRICH WILHELM na 10, a p óź ni ej na 16 XII szykowali o p eracj ę "Saturn". M i a ły to być dwa ERNST PAULUS uderze nia w kierun ku M illerowa i Ka- mi e ń s ka Szacht yńsk i ego . W pierwszym iemiecki feld ma rsza łek (1890-1957), uczestnik etapi e m iały one d o p rowa d z i ć do N I woj ny świ atowej - walczył m.in. na Bałka­ nach i pod Verdun. W okresie m iędzywojennym o k rąże ni a włos ki ej 8. Arm ii, a drugim by łby m arsz na Millerowo i Rostów dowodził j ednostką eksperyme ntalną zajmującą się nad Do nem. J e dn ocześ ni e pl anowa no bronią pance rną . Po wybuchu II wojny światowej o p e r acj ę " Kolco" (" Pi erś ci e ń"), m aj ącą wziął udzi ał w kampanii przeciwko Polsce jako d o p rowa d z i ć d o likwid acji 6. Armii . szef sztabu 10. Armii, potem walczył we Fran- Ran kiem 12 XII Niem cy rzucili d o Był wspó łtwórcą planu "Barbarossa". 31 XII akcji 124 tys. żo łni e r zy, 650 czo łgów, r. został mianowany zwierzchnikiem 6. Armii 852 d z i a ła i m oźd z i e rze oraz 500 sa m o- wa lczącej wówczas na froncie wschod- nim. Na to stanowisko polecił go feldmarsz. Walter lo tów. Zaatakowa ne wojska SI. Arm ii von Reichenau, choć Paulus nie miał doświ adcze nia i S. AUd . li czy ły II S tys . żo łni e r zy, w dowodzeniu dużym zgrupowaniem w polu - wcześniej był jedynie dowódcą kompanii 329 czołgów, 11 33 d z i a ła i m oźdz i erze piechoty (przez dwa lata) i bardzo krótko dowódcą batalionu - i tak naprawdę najbar- przy wsp arciu 220 sa m olo tów. Dwie dziej nadawał się do pracy w sztabie. M ia ł talent do planowania ćwiczeń i manewrów, dywizje pance rn e n ac i e raj ące wz dłu ż przygotowywania planów operacyjnych. 30 I 1943 r. zosta ł awansowany do stopnia lini i kolejowej zd o ła ły p rze r wać feldm arszałka, a dzień później podpisał kapitulacj ę swojego sztabu. Po zamachu na ra d z i ec ką o bro n ę i wieczo rem d oszły Hitlera w lipcu 1944 r. przystąpił do antynazistowskiego Zwi ązku Oficerów Niemieckich. do Wierchni e Kumski ego. Próby po- Z niewoli wrócił w 1953 r. Po d ługiej chorobie zmarł w Dreźn ie w 1957 r. ws trzym ania N iem ców m im o lokalnyc h sukcesów nie p ow i o dły s i ę i postano- 24. DPanc. nie p ow i odła s i ę d z i ę ki wojsk. Do ko ń ca mi es i ąca tr wa ło n a- wiono zweryfikować za łoże ni a operacj i 4. KPanc. Do zamkni ęc i a pi e rśc i e ni a tarcie na Gum ra k, które mi a ło dopro- "Saturn': z mi e ni ając ki erunek natarc ia okrąże ni a d osz ło 23 XI o god z. 16:00, wa d z i ć do pr zec i ęc i a 6. Armii na dwie z M illerowa na Tacy ń ską i Mo rozowsk. kiedy 45. Bryg. Panc. z 4. KPanc. ko ło częśc i . Z zacho du n ac i e ra ła 2 1. Armi a 19 XII ni emiecki e o dd z i ały d osz ły do Sowietskiego sp o tka ła si ę z 36. Bryg. z 26. i 4. KPan c., z p ó łn ocy - 65., rzeki Myszkowa, ale trzy d ni p óź ni ej Zm ot. z 4. KZmech. W kotle z n a l azła s i ę 24. i 66. Armi a, ze wschodu i p o łudni a ich nata rcie zosta ło zatrzym ane. Próba ca ła 6. Armi a i czę ść 4. APanc., razem - 62., 64. i 57. Armi a. Obszar zajmo- odbl okowa ni a 6. Armii s i ę ni e u da ła. 22 dywizje i ok. 160 mniejszych oddzia- wa ny przez Niem ców s ku rczył s i ę do Zakończon e sukcesami opera- łów. Nie p ow io dły s i ę natomiast d z iała­ 30-40 km z p ó łn ocy na p o łudni e i do cje zmi e rzaj ące do odrzucenia wojsk nia Frontu D o ń ski ego . Ani 24. Arm ia, 70-80 km z zac hodu na wschód , ale nie przeciwnika jak naj dalej od okrążo n ej ani 16. KPanc., które rozp oczęły natarcie był po dzielony. S t a ło s i ę tak, p o ni eważ 6. Armii um ożl iwi ły 10 I 1943 r. przy- 19 XI, nie zd o łały pr ze rwać niemieckich w kotle z n a l azło s i ę nie 90 tys . ludzi, jak st ąpi e ni e do operacj i " Kolco': W tym linii. Atakowane niemieckie korpusy przypuszcza no, ale 268 tys. i ich opór czasie zaopatrzenie dla 6. Armii pró- II. i 8. zaczęły powolny odwrót n a p ołu ­ b ył znaczni e silni ejszy. bowa no d osta rczać d rogą powi etrzną, dniowy wschód . Pró b ę odblokowani a 6. Armii W tym czas ie zew n ę trzn y pier- niem ieckie dowó dztwo zaczęło przy- ś cień o krążeni a li czył od Rybn ego d o go towywać w koń c u li stop ada. W tym Uman cewa ponad 450 km . Pi erśc i e ń celu utworzo no GA "D on", dowo dzo- na odcinku Frontu Po łudni owo-Za­ n ą przez feldmarsz. von Manstein a. chodni ego mi a ł d o 100 km sze rokośc i , S kład a ła s i ę ona g łów ni e z o dd zia łów a na odcinku Frontu Stalingradzkiego niemieckich i rumuń ski c h , którym 20-80 km . Realna by ła jeszcze m oż ­ ud a ło s ię uni kn ąć okrąże ni a, p óź- li wo ść przebicia s i ę o krążo n ej armii , niej zos t a ła wzmocniona o dd z i a ła mi jednak próby takie, częs to skuteczne, z Francji i innych odcin ków frontu. pod ejm owa ły tylko niew ielkie grupy Akcj ę odblo kowani a mi a ła przeprowa- żo łni e rzy. Wi ę k szość 6. Armii trzy- d z i ć grupa uderze ni owa, której trzon mały na mi ejscu rozkazy. Dowód ztwo s tan owiła 4. A Panc. Grupa ta li czy ła rad zieckie p o p e łniło błą d w ocenie trzy dywizje pance rne, j e dn ą zm otory- sytuacji i u z n a ło likw id acj ę okrążo n ych R um u ński genera ł Demetriou, gen. zowa n ą, pi ęć dywizji piech oty i po dw ie Edłer von Daniel i dowódca J4. Korp usu wojsk za równie wa ż ną jak rozszerzanie dywizje kawa le ryjskie i polowe lotni- gen. Hełm uth Schlomer sfotografowani po fro ntu zew n ę trz n ego, a m oże i wa ż ni ej­ cze. Nac i e raj ąc wz dłu ż linii kolejowej kap itulacji wojsk lIiemieckich IV Sta lingradzie. szą. W no cy z 23 na 24 XI Stalin wyd a ł Kotelnikowo - Stalin grad, mi a ła p o ł ą­ Ch oć ich los IV niewoli będz ie ciężki, to los rozkaz nieprze rwan ego kontynuowania czyć s i ę z 6. A rmi ą. Począ tek operacji z wyk łych żo łnierzy wz iętych do niewoli p rzez natarcia aż do likwid acji o krążonych wyznaczono na 12 XII. Arm ię Czerwoną będzie stokrotnie go rszy. 521 Strona 19 ENCYKLOPEDIA II WOJNY SWIATOWEJ A wers i rewers i STZ - z resztek 12 dywizji. Likwidacja radzieckiego odznaczenia grupy południowej trwała od 27 do przyznawanego 31 l. kiedy to poddał s ię sztab feld- żołnierzom biorl}cym marsz. Paulusa z nim na czele. Dzień udz iał w bitwie wcześniej Hitler awansował go do stalingradzkiej. stopnia feldmarszałka. licząc na to. że popełni on samobójstwo. jako że jesz- cze żaden niemiecki feldmarszałek nie oddał się do niewoli. Grupę północną jednak zapewnienia Giiringa likwidowano do 2 II. jednak w niektó- o możliwości zaspoko- rych punktach miasta opór trwał do jenia tą drogą potrzeb 15 II. a w pojedynczych przypadkach oblężonych były czczą nawet do 20 II. gadaniną. Lotnictwo nie Według rosyjskich danych do miało ani wystarczającej niewoli wzięto prawie 100 tys. jeńców. liczby samolotów. ani Drogą lotniczą udało się ewakuować odpowiedniego zaplecza. ok. 25 tys. ludzi. Reszta poległa. Los Zdobywanie kolejnych lotnisk jeńców był nie do pozazdroszczenia. przez Armię Czerwoną i olbrzymie straty Stalingradu oraz osiedla Aleksandrowka Pędzeni do obozów piechotą na silnym w sprzęcie coraz bardziej zmniejszały i Gorodiszcze. Zajęcie wszystkich lot- mrozie. masowo ginęli. Połowa z nich ilość przewożonych ładunków i ewaku- nisk niemal całkowicie pozbawiło 6. Ar- nie przeżyła pierwszych tygodni niewoli. owanych rannych. mię dostaw drogą lotniczą. Wieczorem Pozostali w większości nie wytrzymali Natarcie rozpoczęło się silnym 25 l obszar zajmowany przez Niemców roku. W sumie 95% żołnierzy i pod- przygotowaniem artyleryjskim i do skurczył się do 80 km 2 i zajmował pas oficerów nie przeżyło Stalingradu. wieczora linia frontu została przesu- o długośc i z północy na południe 20 km Z oficerów w niewoli zmarła połowa. ale nięta o 6-8 km. Do 12 l osiągnięto i szerokości 3.5 km. W ciągu ostatnich tylko jeden generał. W latach 50. rząd linię rzeki Rossoszka. a do 17 l - rubież 15 dni Niemcy stracili 100 tys. ludzi. ale Republiki Federalnej Niemiec uzyska ł Bolszaja Rossoszka. chutor Gonczara. Berlin nie zgadzał się na kapitulację. zwolnienie z niewoli 6 tys. pozostałych Woronowo. gdzie Niemcy stawili silny Rankiem 26 l w rejonie Kur- przy życiu weteranów spod Stalingradu. opór. Tego dnia obszar zajmowany hanu Mamaja i osiedla ..Czerwony przez 6. Armię skurczył się z 1400 do Październik" doszło do spotkania 600 km 2• Działania kontynuowano 21. i 62. Armii. Niemieckie ugrupo- Kołumna niemieckich jeńców - ich los był 22 l i w ciągu czterech dni radzieckie wanie zostało rozcięte na dwie części . najczęściejrównie żałosny. co los radzieckich oddziały posunęły się o 10-15 km. Grupa południowa w centrum miasta jeńców w niewoli niemieckiej. Większość Została przecięta linia kolejowa pod składała się z resztek 9 dywizji. a pół­ z nich nigdy nie wróciła do ojczyzny. zgin ęli Gumrakiem. zajęto p łudniow1) zęść nocna w rejonie zakładów .. Barrikad w btchłaniach radzieckiego wschodu. ~ 522 Strona 20 BROŃ PIECHOTY 1939-1945 • STEYR-SOLOTHURN SI-100 NIEMCY DI"I II (II"" 1"1 W niektórych źród łach na temat broni II wojny światowej ten pistolet opisywany jest jako szwajcarski. w rzeczyw i s t ośc i jednak zaprojektowano go w Austrii. w firmi e której część produkcyjna. ze względu na • Kaliber: 9 mm traktaty końcZ,1ce I woj nę świat ową. była ulokowana w Szwajcarii . Na skalę masową produkcję pistoletu • Olugość: 850 mm rozpoczęto w 1930 r. Produkowano go w trzech wersjach . dostosowanych do różnyc h rodzajów naboju • Olugość tufy: 200 mm • Masa z załadowanym magazynkiem: 4,48 kg 9 mm. a t akże w we rsjach dostosowanych do nabojów 7.63 mm Mausera i 7.65 mm Parabellum. Od • Prędkość początkowa pocisku: 418 m/s połowy lat 30. S I- I 00 był standardową bro ni ą armii i policji austriac kiej. Po przyłącze niu Austrii do I I I • Magazynek: bębnowy o pojemności 32 nabojów Rzeszy S I- I00 otrzy mal nazwę Maschinenpistole 34(0). Po krótkim okresie słu żby frontowej w pistolet ten wyposażo no część jednostek niemieckiej ża ndarm e rii wojs kowej. 51 -100 byl austriackq wersjq lIiemieckiego MP-18. produkowanq poczqtkowo glówllie lIa eksport i z myślq o ryllku cywi/llym. Pistolet cechowal się staramlym wykonaniem, moi na go było tei wyposażyć w rozmaite akcesoria dodatkowe. jak bagllety. podstawy strzeleckie czy magazylIki o z większoll ej objętości. CIEKAWE INFORMACJE Zdjęcie z niemieckiego podręcznika. prezentujące regula- . W latach 30. sprzedano do Chin pewną liczbę pistoletów maszynowych tego typu wyposażonych w podsta- mi/lową postawę strzeleckq przy strzela/liu z 51-100. wy trójnożne. Armia chińska planowała wykorzystywanie ich w roli lekkich karabinów maszynowych. • PISTOLET MASZYNOWY PPSZ-41 ZSRR DI"I II' " ' " ' " Po rozpoczęciu niemieckiej operacji " Barbarossa" i utracie dużej części terytorium wraz z magazyna- • Kaliber: 7,62 mm mi wojskowymi. zakład am i przemysłowymi i wyszkołonymi robotnikami armia ZSRR st anę ła przed • D1ugość: 828 mm ko ni eczności ą jak naj szybszego opracowania taniej . prostej w obs łudze i budowie broni . w którą można • D1ugo ść lufy: 265 mm byłoby uzb roić miliony źł e wyszkołonyc h żołnie rzy. Konstruktorem popułarnej pepeszy był G ieorgij • Masa z załadowanym magazynkiem : 5,4 kg Szpagin. Większa liczba egzemplarzy jego broni trafi ła do jednostek Arm ii Czerwonej w 1942 r. Pomimo • Prędkość początkowa pocisku: 488 m/s prostoty konstrukcji budowa pistoletu była przemyślana - z pewnością była to broń wygodniejsza weks- • Magazynek: bębnowy o pojemności 71 nabojów ploatacji i bardziej wytrzymała na trudy walki od brytyjskiego Stena czy niemieckiego MP-40. Zalety lub pudełkowy o pojemności 35 nabojów pepeszy docenili Niemcy. którzy wyposażali w nią ca łe jednostki. czasami przekalibrowując zdobyczne egzempla rze do kalibru 9 mm. Można nawe t powiedzieć. że PPSz-4 1 była bronią równie popularną w Armii Czerwonej. co w Wehrmachcie. w oddziałach niemieckich nos ił oznaczenie Maschinenpistole 7 17( r) . W trakcie dlugotnva- Iycll walk na Jrollcie PPSz-41 to jedlla z brOili. która lIierozenvalllie wschodllim. takich jak kojarzy si~ z ArII/iq Czerwoll q. Wyprodukowano jq 1V milionach egzemplarzy w warunkach, które często oblężellie LelIiIIgradu czy walki w Sta- trudno nazwać inaczej lIiż manufakturą . lillgradzie. za broń - w tym wypadku CIEKAWE INFORMACJE PPSz-41 - chwytaly • Pierwsze znaczące ilości broni tego typu trafiły do radzieckich batalionów szturmowych. w których prak- nawet dzieci. tycznie wszyscy żołnierze wyposażeni zostali jedynie w pepesze i granaty ręczne. • PISTOLET MASZYNOWY PPS-42/PPS-43 ZSRR Radziecki pistolet maszynowy PPS-42 zaprojektowano w obl ężo nym przez wojska niemieckie i fińskie Leningrad zie. Konstruując go. starano s ię otrzymać broń bardzo prostą i ta ni ą w produkcji. któ rą m oż na Dl" "''''1'''' by łoby produkować na s kalę masową w prymitywn ych wa runkac h. W rezultacie otrzymano ciężki • Kalibe r: 7,62 mm • D1ugość: 808 mm z rozloi.oną kolbą, 606 mm z kolbą pistolet produkowany główni e met odą wy tlaczania. lączo n y nitam i. śrubam i i kołkami . wykorzystujący złożoną do maksimum produkowane już wcześniej elementy (jak np. magazynek). Co najważ ni ejsze - broń • D1ugość lufy: 254 mm można by lo szyb ko produkować w dużych il ośc iac h. Po przerwaniu obl ężenia Leningradu brOl\ zost a ła • Masa z załadowanym magazynkiem: 3,9 kg przyjęta do uzbrojenia Armii Czerwonej jednak wcześniej poprawiono najgorsze elementy pistoletu. • Prędkość początkowa pocisku: 488 m/s zmieniono np. niemal całkowicie skladaną kolbę. Bro ń w tej wersji znana jest jako PPS-43. • Magazynek: pudełkowy o pojemności 35 nabojów Radziecki pistolet maszynowy PPS-43 byl produkowanq po przerwa niu oblężell ia LenilIgradu wersjq PPS-42. W stosunku do wersji "leningradz- kiej" brOI; byla zllacznie bardziej dopracowana, nadaljedllak prosta w produkcji i obsludze. CIEKAWE INFORMACJE Radzieccy żol/l ierze uzbrojelli w PPS-43 wchodzq /la jednq ze stacji • Broń ta nie przechodziła testów połowych - pierwsze egzemplarze trafiły bezpośrednio do obrońców berlit,skiego metra. Leningradu. którzy swoje uwagi na temat jej dzi ałani a kierowali do konstruktora.