Bruno Schulz Sanatorium pod klepsydr� J�zefie Szeli�skiej Biblioteka Klasyki Polskiej Obcej Wydawnictwo Literackie Krak�w 1978 Ksi�ga I Nazywam j� po prostu Ksi�g�, bez �adnych okre�le� i epitet�w, i jest w tej abstynencji i ograniczeniu bezradne westchnienie, cicha kapitulacja przed nieobj�to�ci� transcendentu, gdy� �adne s�owo, �adna aluzja nie potrafi zal�ni�, zapachnie�, sp�yn�� tym dreszczem przestrachu, przeczuciem tej rzeczy bez nazwy, kt�rej sam pierwszy posmak na ko�cu j�zyka przekracza pojemno�� naszego zachwytu. C� pom�g�by patos przymiotnik�w i napuszysto�� epitet�w wobec tej rzeczy bez miary, wobec tej �wietno�ci bez rachuby. Czytelnik zreszt�, czytelnik prawdziwy, na jakiego liczy ta powie��, zrozumie i tak, gdy mu spojrz� g��boko w oczy i na dnie samym zal�ni� tym blaskiem. W tym kr�tkim a mocnym spojrzeniu, w przelotnym �ci�ni�ciu r�ki pochwyci on, przejmie, odpozna - i przymknie oczy z zachwytu nad t� recepcj� g��bok�. Bo czy� pod sto�em, kt�ry nas dzieli, nie trzymamy si� wszyscy tajnie za r�ce? Ksi�ga... Gdzie� w zaraniu dzieci�stwa, o pierwszym �wicie �ycia ja�nia� horyzont od jej �agodnego �wiat�a. Le�a�a pe�na chwa�y na biurku ojca, a ojciec, pogr��ony w niej cicho, pociera� po�linionym palcem cierpliwie grzbiet tych odbijanek, a� �lepy papier zaczyna� mgli� si�, m�tnie�, majaczy� b�ogim przeczuciem i z nag�a z�uszcza� si� k�akami bibu�y i ods�ania� r�bek pawiooki i urz�siony, a wzrok schodzi�, mdlej�c, w dziewiczy �wit bo�ych kolor�w, w cudown� mokro�� najczystszych lazur�w. O, to przetarcie si� bielma, o, ta inwazja blasku, o, b�oga wiosno, o, ojcze... Czasem ojciec wstawa� od Ksi�gi i odchodzi�. W�wczas zostawa�em z ni� sam na sam i wiatr szed� przez jej stronice i obrazy wstawa�y. I gdy wiatr cicho kartkowa� te arkusze, wywiewaj�c kolory i figury, sp�ywa� dreszcz przez kolumny jej tekstu, wypuszczaj�c spomi�dzy liter klucze jask�ek i skowronk�w. Tak ulatywa�a, rozsypuj�c si�, stronica za stronic� i wsi�ka�a �agodnie w krajobraz, kt�ry syci�a barwno�ci�. Czasami spa�a i wiatr rozdmuchiwa� j� cicho jak r�� stulistn� i otwiera�a listki, p�atek za p�atkiem, powieka pod powiek�, wszystkie �lepe, aksamitne i u�pione, kryj�c w sednie swym na dnie lazurow� �renic�, pawi rdze�, krzycz�ce gniazdo kolibr�w. To by�o bardzo dawno. Matki jeszcze w�wczas nie by�o. Sp�dza�em dni sam na sam z ojcem w naszym, wielkim w�wczas jak �wiat, pokoju. Pryzmatyczne kryszta�ki, zwisaj�ce z lampy, nape�nia�y pok�j rozproszonymi kolorami, rozpryskan� po wszystkich k�tach t�cz� i gdy lampa obraca�a si� na swych �a�cuchach, w�drowa� ca�y pok�j fragmentami t�czy, jak gdyby sfery siedmiu planet przesuwa�y si� kr�c�c przez siebie. Lubi�em stawa� mi�dzy nogami ojca, obejmuj�c je z obu stron, jak kolumny. Czasami pisa� listy. Siedzia�em na biurku i �ledzi�em z zachwytem zakr�tasy podpisu, zawi�e i wiruj�ce jak trele koloraturowego �piewaka. W tapetach p�czkowa�y u�miechy, wyk�uwa�y si� oczy, kozio�kowa�y figle. Aby mnie ubawi�, ojciec wypuszcza� w t�czow� przestrze� ba�ki mydlane z d�ugiej s�omki. Odbija�y si� o �ciany i p�ka�y, zostawiaj�c w powietrzu swe kolory. Potem przysz�a matka i wczesna ta, jasna idylla sko�czy�a si�. Uwiedziony pieszczotami matki, zapomnia�em o ojcu, �ycie moje potoczy�o si� nowym, odmiennym torem, bez �wi�t i bez cud�w, i by�bym mo�e na zawsze zapomnia� o Ksi�dze, gdyby nie ta noc i ten sen. II Obudzi�em si� raz w ciemny �wit zimowy - pod zwa�ami ciemno�ci pali�a si�, g��boko w dole, ponura zorza - i maj�c jeszcze pod powiekami mrowie mglistych figur i znak�w, zacz��em majaczy� niejasno i zawile, w�r�d udr�ki i pr�nego �alu, o starej, zaginionej Ksi�dze. Nikt mnie nie rozumia� i, rozdra�niony t� t�pot�, zacz��em natarczywiej naprzykrza� si� i molestowa� rodzic�w w niecierpliwo�ci i gor�czce. Bosy i w koszuli tylko przerzuci�em, dr��c z podniecenia, bibliotek� ojca i rozczarowany, gniewny opisywa�em bezradnie przed os�upia�ym audytorium t� rzecz nie do opisania, kt�rej �adne s�owo, �aden obraz, nakre�lony dr��cym i wyd�u�onym mym palcem, nie m�g� dor�wna�. Wyczerpywa�em si� bez ko�ca w relacjach pe�nych spl�tania i sprzeczno�ci i p�aka�em z bezsilnej rozpaczy. Stali nade mn� bezradni i zmieszani, wstydz�c si� swej bezsilno�ci. W g��bi duszy nie byli bez winy. Moja gwa�towno��, ton ��dania niecierpliwy i pe�en gniewu dawa� mi poz�r s�uszno�ci, przewag� dobrze uzasadnionej pretensji. Przybiegali z r�nymi ksi��kami i wciskali mi je w r�ce. Odrzuca�em je z oburzeniem. Jedn� z nich, gruby i ci�ki foliant, ojciec m�j wci�� na nowo podsuwa� mi z nie�mia�� zach�t�. Otworzy�em j�. By�a to Biblia. Ujrza�em na jej kartach wielk� w�dr�wk� zwierz�t, p�yn�c� go�ci�cami, rozga��zion� pochodami po kraju dalekim, ujrza�em niebo w kluczach ca�e i w �opotach, ogromn� odwr�con� piramid�, kt�rej daleki wierzcho�ek dotyka� Arki. Podnios�em oczy na ojca, pe�ne wyrzutu: - Ty wiesz, ojcze - wo�a�em - ty wiesz dobrze, nie ukrywaj si�, nie wykr�caj! Ta ksi��ka ci� zdradzi�a. Dlaczego dajesz mi ten ska�ony apokryf, tysi�czn� kopi�, nieudolny falsyfikat? Gdzie podzia�e� Ksi�g�? Ojciec odwr�ci� oczy. III Min�y tygodnie i wzburzenie moje opad�o i uciszy�o si�, ale obraz Ksi�gi p�on�� dalej w mej duszy jasnym p�omieniem, wielki, szeleszcz�cy Kodeks, wzburzona Biblia, przez kt�rej karty szed� wiatr, pl�druj�c j� jak ogromn� rozsypuj�c� si� r��. Ojciec, widz�c mnie spokojniejszym, zbli�y� si� raz ostro�nie i rzek� tonem �agodnej propozycji: - W gruncie rzeczy istniej� tylko ksi��ki. Ksi�ga jest mitem, w kt�ry wierzymy w m�odo�ci, ale z biegiem lat przestaje si� j� traktowa� powa�nie. - Mia�em ju� w�wczas inne przekonanie, wiedzia�em, �e Ksi�ga jest postulatem, �e jest zadaniem. Czu�em na barkach ci�ar wielkiego pos�annictwa. Nie odpowiedzia�em nic, pe�en pogardy i zaciek�ej, ponurej dumy. W tym czasie bowiem by�em ju� w posiadaniu tego strz�pu ksi��ki, tych �a�osnych resztek, kt�re dziwny traf losu przemyci� w me r�ce. Kry�em skarb sw�j troskliwie przed wszystkimi oczyma, bolej�c nad g��bokim upadkiem tej ksi�gi, dla kt�rej okalecza�ych resztek nie zdo�a�bym zjedna� niczyjego zrozumienia. Sta�o si� to tak. Pewnego dnia tej zimy zasta�em Adel� w trakcie sprz�tania, ze szczotk� w r�ku, wspart� o pulpit, na kt�rym le�a� podarty jaki� szparga�. Nachyli�em si� przez jej rami�, nie tyle z ciekawo�ci, ile �eby znowu odurzy� si� zapachem jej cia�a, kt�rego m�ody urok objawi� si� by� niedawno obudzonym mym zmys�om. - Patrz - m�wi�a, znosz�c bez protestu moje przytulenie si� - czy mo�liwe jest, �eby komu� wyros�y w�osy do ziemi? Chcia�abym mie� takie. Spojrza�em na rycin�. Na du�ej karcie in folio by� tam wizerunek kobiety o kszta�tach raczej silnych i przysadkowatych, o twarzy pe�nej energii i do�wiadczenia. Z g�owy tej damy sp�ywa� ogromny ko�uch w�os�w, stacza� si� ci�ko z plec�w i wl�k� si� ko�cami grubych splot�w po ziemi. By� to jaki� nieprawdopodobny wybryk natury, p�aszcz fa�dzisty i obfity, wyprz�dzony z korzonk�w w�os�w, i trudno by�o wyobrazi� sobie, �eby ten ci�ar nie sprawia� dotkliwego b�lu i nie obezw�adnia� obarczonej nim g�owy. Ale w�a�cicielka tej wspania�o�ci zdawa�a si� z dum� j� nosi�, a tekst wydrukowany obok t�ustymi czcionkami g�osi� histori� tego cudu i zaczyna� si� od s��w: Ja, Anna Csillag, urodzona w Kar�owicach na Morawach, mia�am s�aby porost w�os�w... By�a to d�uga historia, podobna w konstrukcji do historii Hioba. Anna Csillag z dopustu bo�ego dotkni�ta by�a s�abym porostem. Ca�e miasteczko litowa�o si� nad tym upo�ledzeniem, kt�re wybaczano jej ze wzgl�du na nienaganny �ywot, chocia� nie mog�o ono by� ca�kiem niezawinione. I oto sta�o si� na skutek goracych mod��w, �e zdj�ta by�a z jej g�owy kl�twa, Anna Csillag dost�pi�a �aski o�wiecenia, otrzyma�a znaki i wskaz�wki i sporz�dzi�a specyfik, lek cudowny, kt�ry jej g�owie przywr�ci� urodzajno��. Zacz�a porasta� we w�osy i nie do�� na tym, jej m��, bracia, kuzynowie tak�e z dnia na dzie� opil�niali si� t�gim, czarnym futrem zarostu. Na drugiej stronie pokazana by�a Anna Csillag w sze�� tygodni po objawieniu jej recepty, w otoczeniu swych braci, szwagr�w i bratank�w, m��w brodatych po pas i w�satych, i z podziwem patrzy�o si� na ten prawdziwy wybuch nie sfa�szowanej, nied�wiedziej m�sko�ci. Anna Csillag uszcz�liwi�a ca�e miasteczko, na kt�re sp�yn�o prawdziwe b�ogos�awie�stwo w postaci faluj�cych czupryn i grzyw ogromnych i kt�rego mieszka�cy zamiatali ziemi� brodami jak miot�y szerokimi. Anna Csillag sta�a si� aposto�k� w�ochato�ci. Uszcz�liwiwszy rodzinne miasto, zapragn�a uszcz�liwi� �wiat ca�y i prosi�a, zach�ca�a, b�aga�a, aby przyj�� dla zbawienia swego ten dar bo�y, ten lek cudowny, kt�rego sama jedna zna�a tajemnic�. T� histori� przeczyta�em przez rami� Adeli i nagle tkn�a mnie my�l, od kt�rej uderzenia stan��em ca�y w p�omieniach. To� to by�a Ksi�ga, jej ostatnie stronice, jej nieurz�dowy dodatek, tylna oficyna pe�na odpadk�w i rupieci! Fragmenty t�czy zakr�ci�y si� w wiruj�cych tapetach, wyrwa�em z r�k Adeli szparga� i g�osem odmawiaj�cym mi pos�usze�stwa wyzion��em: - Sk�d wzi�a� t� ksi��k�? - G�upi - rzek�a, wzruszaj�c ramionami - przecie� ona le�y tu zawsze i co dzie� wydzieramy z niej kartki na mi�so do jatek i na �niadanie dla ojca... IV Pobieg�em do mego pokoju. Wzburzony do g��bi, z p�on�c� twarz� zacz��em wertowa� lataj�cymi r�kami kartki szparga�u. Niestety, by�o ich zaledwie kilkana�cie. Ani jedna stronica w�a�ciwego tekstu, same tylko og�oszenia i anonse. Zaraz po proroctwach d�ugow�osej Sybilli nast�powa�a kartka po�wi�cona cudownemu lekowi na wszystkie choroby i u�omno�ci. Elsa - fluid z �ab�dziem - nazywa� si� ten balsam i dzia�a� cuda. Stronica pe�na by�a �wiadectw uwierzytelnionych, wzruszaj�cych relacyj os�b, na kt�rych cud si� dokona�. Z Siedmiogrodu, z Slawonii, z Bukowiny przychodzili ozdrowie�cy pe�ni zapa�u, by przy�wiadczy�, gor�cym i wzruszonym s�owem opowiedzie� swe dzieje. Szli obanda�owani i zgarbieni, potrz�saj�c ju� niepotrzebnym szczud�em, odrzucali plastry z oczu i opaski ze skrofu�. Poprzez te w�dr�wki kalek widzia�o si� dalekie i smutne miasteczka o bia�ym jak papier niebie, stwardnia�e od prozy i codzienno�ci. By�y to zapomniane w g��bi czasu miasta, gdzie ludzie przywi�zani byli do swych ma�ych los�w, od kt�rych nie odrywali si� ani na chwil�. Szewc by� do cna szewcem, pachnia� sk�r�, mia� twarz ma�� i zbiedzon�, kr�tkowzroczne blade oczy nad bezbarwnym, w�sz�cym w�sem i czu� si� na wskro� szewcem. I je�eli nie bola�y ich wrzody, nie �ama�y ko�ci, puchlina nie k�ad�a na bar��g, byli szcz�liwi bezbarwnym, szarym szcz�ciem, palili tani tyto�, ��ty tyto� cesarsko-kr�lewski, lub marzyli t�po przed kolektur� loterii. Koty przebiega�y im drog�, to z lewej, to z prawej strony, �ni� im si� czarny pies i �wierzbia�a ich r�ka. Czasami pisali listy z listownik�w, nalepiali troskliwie mark� i powierzali je z wahaniem i pe�ni nieufno�ci skrzynce pocztowej, w kt�r� uderzali pi�ci�, jak gdyby j� budzili. I przez sny ich przelatywa�y potem bia�e go��bie z listami w dzi�bkach i znika�y w ob�okach. Nast�pne stronice wznosi�y si� ponad sfer� spraw codziennych w regiony czystej poezji. By�y tam harmonie, cytry i harfy, ongi instrumenty ch�r�w anielskich, dzi� dzi�ki post�pom przemys�u udost�pnione po popularnych cenach prostemu cz�owiekowi, bogobojnemu ludowi dla pokrzepienia serc i godziwej rozrywki. By�y tam katarynki, prawdziwe cuda techniki, pe�ne ukrytych wewn�trz flet�w, gardzio�ek i piszcza�ek, organk�w treluj�cych s�odko jak gniazda szlochaj�cych s�owik�w, nieoceniony skarb dla inwalid�w, �r�d�o lukratywnych dochod�w dla kalek i niezb�dne w og�le w ka�dym muzykalnym domu. I widzia�o si� te katarynki, pi�knie malowane, w�druj�ce na plecach niepoka�nych szarych staruszk�w, kt�rych twarze, wyjedzone przez �ycie, by�y jakby zasnute paj�czyn� i ca�kiem niewyra�ne, twarze o �zawi�cych, nieruchomych oczach, kt�re z wolna wycieka�y, twarze wyja�owione z �ycia, tak odbarwione i niewinne jak kora drzew sp�kana od pog�d wszelkich i pachn�ce ju� tylko deszczem i niebem jak ona. Dawno zapomnieli, jak si� nazywali i kim byli, i tak zagubieni w sobie szurgali z ugi�tymi kolanami drobnymi, r�wnymi kroczkami w swych ogromnych, ci�kich butach po linii ca�kiem prostej i jednostajnej, w�r�d kr�tych i zawi�ych dr�g przechodni�w. W bia�e, bezs�oneczne przedpo�udnia, przedpo�udnia sczerstwia�e od zimna, pogr��one w codzienne sprawy dnia, wypl�tywali si� niepostrze�enie z t�umu, stawiali katarynk� na krzy�akach na zbiegu ulic, pod ��t� smug� nieba, przekre�lon� drutem telegraficznym, w�r�d ludzi �piesz�cych t�po z nastawionymi ko�nierzami, i zaczynali sw� melodi�, nie od pocz�tku, lecz w miejscu, gdzie wczoraj przerwali, i grali: "Daisy, Daisy, ty mi odpowied� daj...", podczas gdy z komin�w puszy�y si� bia�e pi�ropusze pary. I rzecz dziwna - ta melodia, zaledwie rozpocz�ta, wskakiwa�a zaraz w woln� luk�, w swoje miejsce w tej godzinie i w tym krajobrazie, jak gdyby od zawsze nale�a�a do tego dnia zamy�lonego i zgubionego w sobie samym, a w takt jej bieg�y my�li i szare troski �piesz�cych. I gdy po pewnym czasie ko�czy�a si� d�ugim, wyci�gni�tym wizgotem, wyprutym z trzewi katarynki, kt�ra zaczyna�a z ca�kiem nowej beczki - my�li i troski zatrzymywa�y si� na chwil�, jakby w ta�cu, by zmieni� krok, a potem bez zastanowienia zaczyna�y kr�ci� si� w odwrotnym kierunku w takt nowej melodii, kt�ra wybieg�a z fujarek katarynki: "Ma�gorzato, skarbie mojej duszy..." I w t�pym indyferentyzmie tego przedpo�udnia nikt nie zauwa�y� nawet, �e sens �wiata zmieni� si� do gruntu, �e bieg� on ju� nie w takt "Daisy, Daisy...", ale wprost przeciwnie - "Ma�gorzato..." Obracamy zn�w kartk�... C� to? Czy pada deszcz wiosenny? Nie, to �wierkanie ptaszk�w sypie si� jak szary �rut na parasole, bo oto oferuje si� tu prawdziwe kanarki harce�skie, klatki pe�ne szczyg��w i szpak�w, koszyki pe�ne �piewak�w i gadu��w skrzydlatych. Wrzecionowate i lekkie, jakby wypchane wat�, podskakuj�ce w drgawkach, zwrotne jak na g�adkich, kwil�cych sworzniach, roz�wiergotane jak kuku�ki zegar�w - by�y one os�od� samotno�ci, zast�powa�y kawalerom ciep�o ogniska rodzinnego, wywabia�y z najtwardszych serc b�ogo�� uczucia macierzy�skiego, tyle mia�y piskl�cego i wzruszaj�cego, i jeszcze gdy obraca�o si� nad nimi stronic�, posy�a�y za odchodz�cym z��czone swe, wabi�ce �wierkanie. Ale w dalszym ci�gu stacza� si� ten skrypt �a�osny w coraz g��bszy upadek. Teraz zeszed� na bezdro�a w�tpliwej jakiej� szarlata�skiej mantyki. W d�ugim p�aszczu, z u�miechem na wp� poch�oni�tym przez czarn� brod�, kt� to prezentowa� si� do us�ug publiczno�ci? Pan Bosco z Mediolanu, swego znaku mistrz czarnej magii, i m�wi� d�ugo i niewyra�nie, demonstruj�c co� na ko�cach palc�w, co nie czyni�o rzeczy zrozumialsz�. I cho� w przekonaniu w�asnym dochodzi� do zadziwiaj�cych konkluzyj, kt�re wa�y� si� zdawa� przez chwil� mi�dzy czu�ymi palcami, zanim ich lotny sens nie uszed� z palc�w w powietrze, i cho� pointowa� on subtelne przeguby dialektyki ostrzegawczym podniesieniem brwi, przygotowuj�cym na rzeczy niezwyk�e, nie rozumia�o si� go, a co gorsza - nie pragn�o nic rozumie� i pozostawia�o si� go z jego gestykulacj�, z przyciszonym tonem i ca�� skal� ciemnych u�miech�w, a�eby przekartkowa� szybko ostatnie, rozpadaj�ce si� w strz�py stronice. Na tych ostatnich stronicach, kt�re w spos�b widoczny popada�y w majaczliwe bredzenie, w jawny bezsens, jaki� gentleman ofiarowywa� swoj� niezawodn� metod�, jak sta� si� energicznym i stanowczym w decyzjach, i m�wi� wiele o zasadach i charakterze. Ale wystarczy�o tylko obr�ci� stronic�, a�eby by� zupe�nie zdezorientowanym w rzeczach stanowczo�ci i zasad. Tam drobnym kroczkiem wychodzi�a sp�tana trenem sukni niejaka pani Magda Wang i o�wiadcza�a z wysoko�ci �ci�gni�tego dekoltu, �e kpi sobie z m�skiej stanowczo�ci i zasad i �e jej specjalno�ci� jest �ama� najsilniejsze charaktery. (Tu ruchem n�ki uk�ada�a tren na ziemi.) W tym celu istniej� metody, ci�gn�a przez zaci�ni�te z�by, niezawodne metody, nad kt�rymi nie chce si� rozwodzi�, odsy�aj�c do swych pami�tnik�w, zatytu�owanych "Z purpurowych dni" (Wydawnictwo Instytutu Antropozofii w Budapeszcie), w kt�rych z�o�y�a rezultaty swych do�wiadcze� kolonialnych w dziedzinie tresury ludzi (ten wyraz z naciskiem i ironicznym b�yskiem oczu). I rzecz dziwna, ta opieszale i bezceremonialnie m�wi�ca dama zdawa�a si� by� pewna aprobaty tych, o kt�rych z takim cynizmem m�wi�a, i w�r�d osobliwego zawrotu i migotania czu�o si�, �e kierunki oznacze� moralnych przesun�y si� dziwnie i �e jeste�my tu w innym klimacie, w kt�rym kompas dzia�a na opak. To by�o ostatnie s�owo Ksi�gi, kt�re zostawia�o smak dziwnego oszo�omienia, mieszanin� g�odu i podniecenia w duszy. V Nachylony nad t� Ksi�g�, z twarz� p�on�c� jak t�cza, gorza�em cicho od ekstazy do ekstazy. Zatopiony w czytaniu, zapomnia�em o obiedzie. Nie omyli�o mnie przeczucie. By� to Autentyk, �wi�ty orygina�, cho� w tak g��bokim poni�eniu i degradacji. I kiedy p�nym zmierzchem, b�ogo u�miechni�ty, uk�ada�em szparga� w najg��bszej szufladzie, nakrywaj�c go dla niepoznaki innymi ksi��kami - zdawa�o mi si�, �e to zorz� uk�adam do snu w komodzie, zorz�, kt�ra wci�� na nowo od samej siebie si� zapala�a i sz�a przez wszystkie p�omienie i purpury, i wraca�a raz jeszcze, i nie chcia�a si� sko�czy�. Jak�e zoboj�tnia�y mi wszystkie ksi��ki! Bo zwyk�e ksi��ki s� jak meteory. Ka�da z nich ma jedn� chwil�, moment taki, kiedy z krzykiem wzlatuje jak feniks, p�on�c wszystkimi stronicami. Dla tej jednej chwili, dla tego jednego momentu kochamy je potem, cho� ju� w�wczas s� tylko popio�em. I z gorzk� rezygnacj� w�drujemy niekiedy p�no przez te wystyg�e stronice, przesuwaj�c z drewnianym klekotem, jak r�aniec, martwe ich formu�ki. Egzegeci Ksi�gi twierdz�, �e wszystkie ksi��ki d��� do Autentyku. �yj� one tylko wypo�yczonym �yciem, kt�re w momencie wzlotu wraca do swego starego �r�d�a. Znaczy to, �e ksi��ek ubywa, a Autentyk ro�nie. Jednakowo� nie chcemy nu�y� czytelnika wyk�adem Doktryny. Chcieliby�my tylko zwr�ci� na jedn� rzecz uwag�: Autentyk �yje i ro�nie. Co z tego wynika? Oto, gdy nast�pnym razem otworzymy nasz szparga�, kto wie, gdzie b�dzie ju� w�wczas Anna Csillag i jej wierni. Mo�e ujrzymy j�, p�tniczk� d�ugow�os�, zamiataj�c� swym p�aszczem go�ci�ce Moraw, w�druj�c� przez kraj daleki, przez bia�e miasteczka pogr��one w codzienno�ci i prozie i rozdaj�ca pr�bki balsamu Elsa-fluid mi�dzy prostaczk�w bo�ych, trapionych wyciekiem i �wierzbem. Ach, co zrobi� w�wczas poczciwi brodacze miasteczka, unieruchomieni przez olbrzymie zarosty, co zrobi wierna ta gmina, skazana na piel�gnowanie i administracj� nadmiernych swych urodzaj�w? Kto wie, czy nie kupi� sobie wszyscy prawdziwych katarynek z Szwarcwaldu i nie pod��� w �wiat za sw� aposto�k�, a�eby szuka� jej po kraju, graj�c na wszystkich miejscach "Daisy, Daisy"? O, odysejo brodaczy, b��dz�cych z katarynkami od miasta do miasta w poszukiwaniu swej matki duchowej! Kiedy� znajdzie si� rapsod godny tej epopei? Bo komu� zostawili gr�d oddany ich pieczy, komu powierzyli rz�d dusz w mie�cie Anny Caillag? Czy nie mogli przewidzie�, �e pozbawione swej duchowej elity, swych patriarch�w wspania�ych - miasto popadnie w zw�tpienie i odszczepie�stwo i otworzy swe bramy - komu? - och, cynicznej i przewrotnej Magdzie Wang (Wydawnictwo Instytutu Antropozoficznego w Budapeszcie), kt�ra za�o�y w nim szko�� tresury i �amania charakter�w? Ale powr��my do naszych pielgrzym�w. Kt� nie zna tej starej gwardii, tych Cymbr�w w�drownych, g��bokich brunet�w o pot�nych na poz�r cia�ach, zrobionych z tkanki, bez t�yzny i sok�w? Ca�a ich si�a, ca�a moc wesz�a w uw�osienie. Antropologowie g�owi� si� od dawna nad t� osobliw� ras�, odzian� zawsze w czarne ubrania, w grube, srebrne �a�cuchy na brzuchach, z palcami w pot�nych, mosi�nych sygnetach. Lubi� ich, tych na przemian Kaspr�w i Baltazar�w, ich g��bok� powag�, ich funebryczn� dekoratywno��, te wspania�e okazy m�skie z pi�knymi oczami, o t�ustym po�ysku palonej kawy, lubi� ten szlachetny brak �ywotno�ci w cia�ach wybuja�ych i g�bczastych, morbidezz� wygasaj�cych rod�w, ich sapi�cy oddech z pot�nych piersi i nawet ten zapach waleriany, jaki roztaczaj� ich brody. Jak Anio�owie Oblicza staj� czasem niespodzianie w drzwiach naszych kuchni, ogromni i sapi�cy, i pr�dko zm�czeni - ocieraj� pot z zroszonego czo�a, przewracaj�c niebieskimi bia�kami oczu, i w tym momencie zapominaj� swe poselstwo i zdziwieni, szukaj�c wybiegu, pretekstu dla swego przybycia - wyci�gaj� d�o� po ja�mu�n�. Wracamy do Autentyku. Ale� nie opuszczali�my go nigdy. I tu wskazujemy na dziwn� cech� szparga�u, ju� teraz jasn� czytelnikowi, �e rozwija si� on podczas czytania, �e ma granice ze wszech stron otwarte dla wszystkich fluktuacyj i przep�yw�w. Teraz na przyk�ad ju� nikt nie oferuje tam szczyg��w harce�skich, bo z katarynek tych brunet�w, z prze�ama� i zagi�� melodii wyfruwaj� w nieregularnych odst�pach te pierzaste miote�ki i rynek zasypany jest nimi jak kolorowymi czcionkami. Ach, co za rozmno�enie migotliwe i pe�ne szczebiotu... Doko�a wszystkich cypli, dr��k�w i chor�giewek tworz� si� prawdziwe kolorowe zatory, trzepoty i walki o miejsce. I wystarczy wystawi� przez okno pa��k laski, a�eby oblepiony trzepoc�cym i ci�kim gronem wci�gn�� go z powrotem do izby. Zbli�amy si� teraz w naszym opowiadaniu szybkimi krokami do tej wspania�ej i katastroficznej epoki, kt�ra w biografii naszej nosi nazw� epoki genialnej. Daremnie przeczyliby�my, �e czujemy ju� teraz to �ci�ni�cie serca, ten b�ogi niepok�j, �wi�t� trem�, jaka poprzedza rzeczy ostateczne. Wkr�tce zabraknie nam w tyglach kolor�w, a w duszy blasku, aby po�o�y� najwy�sze akcenty, nakre�li� naj�wietlistsze i ju� transcendentalne kontury w tym malowidle. C� to jest epoka genialna i kiedy to by�o? Tu zmuszeni jeste�my sta� si� na chwil� ca�kiem ezoteryczni, jak pan Bosco z Mediolanu, i zni�y� nasz g�os do wnikliwego szeptu. Musimy pointowa� nasze wywody wieloznacznymi u�miechami i, jak szczypt� soli, rozciera� w koniuszkach palc�w delikatn� materi� imponderabili�w. Nie nasza wina, je�eli czasami b�dziemy mieli wygl�d tych sprzedawc�w niewidzialnych tkanin, demonstruj�cych w wyszukanych gestach oszuka�czy sw�j towar. Wi�c czy epoka genialna zdarzy�a si�, czy nie zdarzy�a? Trudno odpowiedzie�. I tak, i nie. Bo s� rzeczy, kt�re si� ca�kiem, do ko�ca, nie mog� zdarzy�. S� za wielkie, a�eby si� zmie�ci� w zdarzeniu, i za wspania�e. Pr�buj� one tylko si� zdarzy�, pr�buj� gruntu rzeczywisto�ci, czy je uniesie. I wnet si� cofaj�, boj�c si� utraci� sw� integralno�� w u�omno�ci realizacji. A je�li nad�ama�y sw�j kapita�, pogubi�y to i owo w tych pr�bach inkarnacji, to wnet, zazdrosne, odbieraj� sw� w�asno��, odwo�uj� j� z powrotem, reintegruj� si� i potem w biografii naszej zostaj� te bia�e plamy, wonne stygmaty, te pogubione srebrne �lady bosych n�g anielskich, rozsiane ogromnymi krokami po naszych dniach i nocach, podczas gdy ta pe�nia chwa�y przybiera i uzupe�nia si� nieustannie i kulminuje nad nami, przekraczaj�c w triumfie zachwyt po zachwycie. A jednak w pewnym sensie mie�ci si� ona ca�a i integralna w ka�dej ze swych u�omnych i fragmentarycznych inkarnacyj. Zachodzi tu zjawisko reprezentacji i zast�pczego bytu. Jakie� zdarzenie mo�e by� co do swej proweniencji i swoich w�asnych �rodk�w ma�e i ubogie, a jednak, zbli�one do oka, mo�e otwiera� w swoim wn�trzu niesko�czon� i promienn� perspektyw� dzi�ki temu, �e wy�szy byt usi�uje w nim si� wyrazi� i gwa�townie w nim b�yszczy. Tak tedy b�dziemy zbierali te aluzje, te ziemskie przybli�enia, te stacje i etapy po drogach naszego �ycia, jak u�amki pot�uczonego zwierciad�a. B�dziemy zbierali po kawa�ku to, co jest jedno i niepodzielne - nasz� wielk� epok�, genialn� epok� naszego �ycia. Mo�e�my j� w diminacyjnym zap�dzie, sterroryzowani nieobj�to�ci� transcendentu - zbyt ograniczyli, zakwestionowali i zachwiali. Gdy� mimo wszystkich zastrze�e�: ona by�a. Ona by�a i nic nam nie zabierze tej pewno�ci, tego �wietlanego smaku, kt�ry mamy jeszcze na j�zyku, tego zimnego ognia na podniebieniu, tego westchnienia szerokiego jak niebo i �wie�ego jak haust czystej ultramaryny. Czy przygotowali�my w pewnej mierze czytelnika do rzeczy, kt�re nast�pi�, czy mo�emy zaryzykowa� podr� w epok� genialn�? Nasza trema udzieli�a si� czytelnikowi. Czujemy jego zdenerwowanie. Mimo pozor�w o�ywienia i nam jest ci�ko na sercu i pe�ni jeste�my trwogi. W imi� bo�e tedy - wsiadamy i odjazd! Genialna epoka I Zwyk�e fakty uszeregowane s� w czasie, nanizane na jego ci�g jak na nitk�. Tam maj� one swoje antecedensy i swoje konsekwencje, kt�re t�ocz� si� ciasno, nast�puj� sobie na pi�ty bez przerwy i bez luki. Ma to swoje znaczenie i dla narracji, kt�rej dusz� jest ci�g�o�� i sukcesja. C� jednak zrobi� ze zdarzeniami, kt�re nie maj� swego w�asnego miejsca w czasie, ze zdarzeniami, kt�re przysz�y za p�no, gdy ju� ca�y czas by� rozdany, rozdzielony, rozebrany, i teraz zosta�y niejako na lodzie, nie zaszeregowane, zawieszone w powietrzu, bezdomne i b��dne? Czy�by czas by� za ciasny dla wszystkich zdarze�? Czy mo�e si� zdarzy�, aby ju� wszystkie miejsca w czasie by�y wyprzedane? Zatroskani, biegniemy wzd�u� tego ca�ego poci�gu zdarze�, przygotowuj�c si� ju� do jazdy. Na mi�o�� bosk�, czy�by nie istnia� tu pewnego rodzaju a�iota� bilet�w na czas?... Panie konduktorze! Tylko spokojnie! Bez zbytecznej paniki, za�atwimy to po cichu we w�asnym zakresie dzia�ania. Czy czytelnik s�ysza� co� o r�wnoleg�ych pasmach czasu w czasie dwutorowym? Tak, istniej� takie boczne odnogi czasu, troch� nielegalne co prawda i problematyczne, ale gdy si� wiezie tak� kontraband� jak my, takie nadliczbowe zdarzenie nie do zaszeregowania - nie mo�na by� zanadto wybrednym. Spr�bujmy tedy odga��zi� w kt�rym� punkcie historii tak� boczn� odnog�, �lepy tor, a�eby zepchn�� na� te nielegalne dzieje. Tylko bez obawy. Stanie si� to niepostrze�enie, czytelnik nie dozna �adnego wstrz�su. Kto wie - mo�e, gdy o tym m�wimy, ju� nieczysta manipulacja jest poza nami i jedziemy ju� �lepym torem. II Moja matka przybieg�a przera�ona i obj�a m�j krzyk ramionami, chc�c go nakry� jak po�ar i st�umi� w fa�dach swej mi�o�ci. Zamkn�a mi usta ustami i krzycza�a wraz ze mn�. Ale odtr�ci�em j� i wskazuj�c na s�up ognisty, na z�ot� belk�, kt�ra tkwi�a uko�nie w powietrzu, jak zadra, i nie da�a si� zepchn�� - pe�na blasku i kr���cych w niej py��w - krzycza�em: - Wydrzyj j�, wyrwij! Piec naindyczy� si� wielkim kolorowym bohomazem, namalowanym na jego czole, nabieg� krwi� ca�y i zdawa�o si�, �e w konwulsji tych �y�, �ci�gien i ca�ej tej nap�cznia�ej do p�kni�cia anatomii wyzwoli si� jaskrawym, kogucim wrzaskiem. Sta�em rozkrzy�owany w natchnieniu i wyci�gni�tymi, wyd�u�onymi palcami pokazywa�em, pokazywa�em w gniewie, w przej�ciu srogim, wypr�ony jak drogowskaz i dr��cy w ekstazie. Moja r�ka prowadzi�a mnie, obca i blada, wlok�a mnie za sob�, zesztywnia�a, woskowa r�ka, jak wielkie wotywne d�onie, jak d�o� anielska wzniesiona do przysi�gi. By�o pod koniec zimy. Dni sta�y w ka�u�ach i w �arach i mia�y podniebienie pe�ne ognia i pieprzu. L�ni�ce no�e kraja�y miodn� miazg� dnia na srebrne skiby, na pryzmy pe�ne w przekroju kolor�w i korzennych pikanteryj. Ale cyferblat po�udnia gromadzi� na szczup�ej przestrzeni ca�y blask tych dni i wskazywa� wszystkie godziny pa�aj�ce i pe�ne ognia. O tej godzinie, nie mog�c pomie�ci� �aru, z�uszcza� si� dzie� arkuszami srebrnej blachy, chrz�szcz�c� cynfoli�, i warstwa za warstw� ods�ania� sw�j rdze� z litego blasku. I jakby nie do�� by�o jeszcze tego, dymi�y kominy, k��bi�y si� l�ni�c� par� i ka�da chwila wybucha�a wielkim wzlotem anio��w, burz� skrzyde�, kt�re niebo wch�ania�o niesyte, wci�� otwarte dla nowych wybuch�w. Jego jasne blanki eksplodowa�y bia�ymi pi�ropuszami, dalekie fortalicje rozwija�y si� w ciche wachlarze spi�trzonych wybuch�w - pod l�ni�c� kanonad� niewidzialnej artylerii. Okno pokoju, pe�ne po brzegi nieba, wzbiera�o tymi wzlotami bez ko�ca i przelewa�o si� firankami, kt�re ca�e w p�omieniach, dymi�c w ogniu, sp�ywa�y z�otymi cieniami i drganiem s�oi powietrznych. Na dywanie le�a� uko�ny, pa�aj�cy czworobok, faluj�c blaskiem, i nie m�g� oderwa� si� od pod�ogi. Ten s�up ognisty wzburza� mnie do g��bi. Sta�em urzeczony, na rozkraczonych nogach, i oszczekiwa�em go zmienionym g�osem, obcymi, twardymi przekle�stwami. Na progu, w sieni, stali skonsternowani, przestraszeni, za�amuj�c r�ce: krewni, s�siedzi, wystrojone ciotki. Podchodzili na palcach i odchodzili, zagl�dali przez drzwi, pe�ni ciekawo�ci. A ja krzycza�em. - Widzicie - krzycza�em do matki, do brata - zawsze m�wi�em wam, �e wszystko jest zatamowane, zamurowane nud�, niewyzwolone! A teraz patrzcie, co za wylew, co za rozkwit wszystkiego, co za b�ogo��!... I p�aka�em ze szcz�cia i z bezsilno�ci. - Obud�cie si� - wo�a�em - po�pieszcie mi z pomoc�! Czy mog� sam jeden podo�a� temu zalewowi, czy mog� ogarn�� ten potop? Jak mam, sam jeden, odpowiedzie� na milion ol�niewaj�cych pyta�, kt�rymi B�g mnie zalewa? A gdy milczeli, wo�a�em w gniewie: - �pieszcie si�, nabierajcie pe�ne wiadra tej obfito�ci, gromad�cie zapasy! Ale nikt mnie nie m�g� wyr�czy�, stali bezradni i ogl�dali si� za siebie, cofali za plecy s�siad�w. Wtedy zrozumia�em, co mam czyni�, i pe�en zapa�u zacz��em z szaf wyci�ga� stare folia�y, wypisane i rozsypuj�ce si� ksi�gi handlowe ojca i rzuca�em je na pod�og� pod ten s�up ognisty, kt�ry le�a� na powietrzu i pa�a�. Nie mo�na mi by�o nastarczy� papieru. Brat i matka przybiegali wci�� z nowymi nar�czami starych gazet i dziennik�w i rzucali je stosami na ziemi�. A ja siedzia�em w�r�d tych papier�w, o�lepiony blaskiem, z oczami pe�nymi eksplozyj, rakiet i kolor�w, i rysowa�em. Rysowa�em w po�piechu, w panice, na poprzek, na ukos, poprzez zadrukowane i zapisane stronice. Moje kolorowe o��wki lata�y w natchnieniu przez kolumny nieczytelnych tekst�w, bieg�y w genialnych gryzmo�ach, w karko�omnych zygzakach, zw�laj�c si� raptownie w anagramy wizyj, w rebusy �wietlistych objawie�, i zn�w rozwi�zuj�c si� w puste i �lepe b�yskawice, szukaj�ce tropu natchnienia. O, te rysunki �wietliste, wyrastaj�ce jak pod obc� r�k�, o, te przejrzyste kolory i cienie! Jak�e cz�sto jeszcze dzi� znajduj� je w snach, po tylu latach, na dnie starych szuflad, l�ni�ce i �wie�e jak poranek - wilgotne jeszcze pierwsz� ros� dnia: figury, krajobrazy, twarze! O, te b��kity mro��ce oddech zatchnieniem strachu, o, te zielenie ziele�sze od zdziwienia, o, te preludia i �wiegoty kolor�w dopiero przeczutych, dopiero pr�buj�cych si� nazwa�! Dlaczego roztrwoni�em je w�wczas w beztrosce nadmiaru z t� niepoj�t� lekkomy�lno�ci�? Pozwala�em s�siadom przerzuca� i pl�drowa� te stosy rysunk�w. Zabierali ca�e ich pliki. Do jakich dom�w nie zaw�drowa�y, na jakich �mietnikach nie wa��sa�y si� w�wczas! Adela wytapetowa�a nimi kuchni�, �e sta�a si� jasna i kolorowa, jak gdyby w nocy spad� �nieg za oknem. By�o to rysowanie pe�ne okrucie�stwa, zasadzek i napa�ci. Gdy tak siedzia�em napi�ty jak �uk, nieruchomy i czatuj�cy, a w s�o�cu dooko�a mnie p�on�y jaskrawo papiery - wystarczy�o, aby rysunek, przygwo�d�ony mym o��wkiem, uczyni� najl�ejszy ruch do ucieczki. W�wczas r�ka moja, ca�a w drgawkach nowych odruch�w i impuls�w, rzuca�a si� na� z w�ciek�o�ci� jak kot i ju� obca, zdzicza�a, drapie�na, w b�yskawicznych uk�szeniach zagryza�a dziwol�ga, kt�ry chcia� si� jej wymkn�� spod o��wka. I dopiero wtedy odlu�nia�a si� od papieru, gdy martwe ju� i nieruchome zw�oki rozk�ada�y, jak w zielniku, sw� kolorow� i fantastyczn� anatomi� na zeszycie. By�o to mordercze polowanie, walka na �mier� i �ycie. Kt� m�g� odr�ni� w niej atakuj�cego od atakowanego w tym k��bku parskaj�cym w�ciek�o�ci�, w tym spl�taniu pe�nym pisku i przera�enia! Bywa�o, �e r�ka moja dwa i trzy razy rzuca�a si� do skoku, a�eby gdzie� na czwartym lub pi�tym arkuszu dosi�gn�� ofiary. Nieraz krzycza�a z b�lu i przera�enia w kleszczach i szczypcach tych dziwotwor�w, wij�cych si� pod mym skalpelem. Z godziny na godzin� coraz t�umniej nap�ywa�y wizje, t�oczy�y si�, tworzy�y zatory, a� pewnego dnia wszystkie drogi i �cie�ki zaroi�y si� i sp�yn�y pochodami i kraj ca�y rozga��zi� si� w�dr�wkami, rozbieg� si� ci�gn�cymi defiladami - niesko�czonymi pielgrzymkami bestyj i zwierz�t. Jak za dni Noego p�yn�y te kolorowe pochody, te rzeki sier�ci i grzyw, te faluj�ce grzbiety i ogony, te �by potakuj�ce bez ko�ca w takt st�pania. M�j pok�j by� granic� i rogatk�. Tu zatrzymywa�y si�, t�oczy�y, becz�c b�agalnie. Kr�ci�y si�, drepta�y w miejsc trwo�nie i dziko - garbate i rogate jestestwa, zaszyte we wszystkie kostiumy i zbroje zoologii, i przestraszone same sob�, sp�oszone w�asn� maskarad�, patrzy�y trwo�nymi i zdziwionymi oczami przez otwory swych sk�r w�ochatych i mucza�y �a�o�nie, jakby zakneblowane pod swymi maskami. Czy czeka�y, �ebym je nazwa�, rozwi�za� ich zagadk�, kt�rej nie rozumia�y? Czy pyta�y mnie o swe imi�, a�eby w nie wej�� i wype�ni� je swoj� istot�? Przychodzi�y dziwne maszkary, twory-pytania, twory-propozycje, i musia�em krzycze� i odp�dza� je r�kami. Wycofywa�y si� ty�em, pochylaj�c g�ow� i patrz�c spode �ba, i gubi�y si� same w sobie, wraca�y, rozwi�zuj�c si� w bezimienny chaos, w rupieciarni� form. Ile grzbiet�w poziomych i garbatych przesz�o w�wczas pod moj� r�k�, ile �b�w przesun�o si� pod ni� z aksamitn� pieszczot�! Zrozumia�em w�wczas, dlaczego zwierz�ta maj� rogi. By�o to - to niezrozumia�e, kt�re nie mog�o pomie�ci� si� w ich �yciu, kaprys dziki i natr�tny, nie rozumny i �lepy up�r. Jaka� idee fixe, wyros�a poza granice ich istoty, wy�ej ponad g�ow�, i wynurzona nagle w �wiat�o, zastyg�a w materi� dotykaln� i tward�. Tam przybiera�a kszta�t dziki, nieobliczalny i niewiarygodny, zakr�cona w fantastyczn� arabesk�, niewidoczn� dla ich oczu a przera�aj�c�, w nieznan� cyfr�, pod kt�rej groz� �y�y. Poj��em, dlaczego te zwierz�ta sk�onne by�y do paniki nierozumnej i dzikiej, do sp�oszonego sza�u: wci�gni�te w sw�j ob��d, nie mog�y si� wypl�ta� z gmatwaniny tych rog�w, spomi�dzy kt�rych - pochylaj�c g�ow� - patrzy�y smutno i dziko, jakby szukaj�c przej�cia mi�dzy ich ga��ziami. Te rogate zwierz�ta dalekie by�y od wyzwolenia i nosi�y ze smutkiem i rezygnacj� stygmat swego b��du na g�owie. Ale jeszcze dalsze od �wiat�a by�y koty. Ich doskona�o�� zatrwa�a�a. Zamkni�te w precyzji i akuratno�ci swych cia�, nie zna�y b��du ani odchylenia. Na chwil� schodzi�y w g��b, na dno swej istoty, i wtedy nieruchomia�y w swym mi�kkim futrze, powa�nia�y gro�nie i uroczy�cie, a oczy ich zaokr�gla�y si� jak ksi�yce, ch�on�c wzrok w swe leje ogniste. Ale po chwili ju�, wyrzucone na brzeg, na powierzchni�, ziewa�y sw� nico�ci�, rozczarowane i bez z�udze�. W ich �yciu, pe�nym zamkni�tej w sobie gracji, nie by�o miejsca na �adn� alternatyw�. I znudzone w tym wi�zieniu doskona�o�ci bez wyj�cia, przej�te spleenem - sarka�y zmarszczon� warg�, pe�ne bezprzedmiotowego okrucie�stwa w kr�tkiej, pr�gami rozszerzonej twarzy. U do�u przemyka�y chy�kiem kuny, tch�rze i lisy, z�odzieje w�r�d zwierz�t, stworzenia o z�ym sumieniu. Dorwa�y si� one podst�pem, intryg�, trickiem swego miejsca w bycie, wbrew planowi stworzenia, i �cigane nienawi�ci�, zagro�one, wci�� na stra�y, wci�� w trwodze o to miejsce - kocha�y �arliwie sw�j kradziony, po norach kryj�cy si� �ywot, gotowe da� si� poszarpa� na sztuki w jego obronie. Wreszcie przesz�y wszystkie i cisza zago�ci�a w moim pokoju. Zn�w zacz��em rysowa�, zatopiony w moich szparga�ach, kt�re oddycha�y blaskiem. Okno by�o otwarte i na gzymsie okiennym dr�a�y w wiosennym wietrze synogarlice i turkawki. Przechylaj�c g�ow�, pokazywa�y okr�g�e i szklane oko w profilu, jakby przera�one i pe�ne lotu. Dni pod koniec sta�y si� mi�kkie, opalowe i �wietliste, to znowu per�owe i pe�ne zamglonej s�odyczy. Nadesz�y �wi�ta wielkanocne i rodzice wyjechali na przeci�g tygodnia do mej zam�nej siostry. Pozostawiono mnie samego w mieszkaniu na �up mych inspiracji. Adela przynosi�a mi co dzie� obiady i �niadania. Nie zauwa�a�em jej obecno�ci, gdy przystawa�a na progu od�wi�tnie ubrana, pachn�c wiosn� ze swoich tiul�w i fular�w. Przez otwarte okno wp�ywa�y �agodne powiewy, nape�niaj�c pok�j refleksem dalekich krajobraz�w. Przez chwil� utrzymywa�y si� w powietrzu te nawiane kolory jasnych dali i wnet rozp�ywa�y si�, rozwiewa�y w cie� b��kitny, w tkliwo�� i wzruszenie. Pow�d� obraz�w uspokoi�a si� nieco, wylew wizyj z�agodnia� i ucich�. Siedzia�em na ziemi. Dooko�a mnie le�a�y na pod�odze kredki i guziczki farb, bo�e kolory, lazury dysz�ce �wie�o�ci�, zielenie zb��kane a� na kraniec zdziwienia. I gdy bra�em do r�ki czerwon� kredk� - w jasny �wiat sz�y fanfary szcz�liwej czerwieni i wszystkie balkony p�yn�y falami czerwonych chor�gwi, i domy ustawia�y si� wzd�u� ulicy w triumfalny szpaler. Defilady stra�ak�w miejskich w malinowych uniformach paradowa�y na jasnych, szcz�liwych drogach i panowie k�aniali si� melonikami koloru czere�ni. Czere�niowa s�odycz, czere�niowy �wiegot szczyg��w nape�nia� powietrze pe�ne lawendy i �agodnych blask�w. A gdy si�ga�em po b��kitn� barw� - szed� ulicami i przez wszystkie okna odblask kobaltowej wiosny, otwiera�y si�, d�wi�cz�c, szyby, jedna za drug�, pe�ne b��kitu i ognia niebieskiego, firanki wstawa�y jak na alarm i przeci�g radosny i lekki szed� tym szpalerem w�r�d faluj�cych mu�lin�w i oleandr�w na pustych balkonach, jak gdyby na drugim ko�cu tej d�ugiej i jasnej alei kto� zjawi� si� bardzo daleki i zbli�a� si� - promienny, poprzedzany przez wie��, przez przeczucie, zwiastowany przez loty jask�ek, przez wici �wietliste, rozrzucane od mili do mili. III W same �wi�ta wielkanocne, z ko�cem marca lub z pocz�tkiem kwietnia, wychodzi� Szloma, syn Tobiasza, z wi�zienia, do kt�rego zamykano go na zim� po awanturach i szale�stwach lata i jesieni. Pewnego popo�udnia tej wiosny widzia�em go przez okno, jak wychodzi� od fryzjera, kt�ry by� w jednej osobie balwierzem, cyrulikiem i chirurgiem miasta, otwiera� z dystynkcj�, nabyt� pod rygorem wi�ziennym, szklane, b�yszcz�ce drzwi fryzjerni i schodzi� z trzech drewnianych schodk�w, wy�wie�ony i odm�odzony, z wystrzy�on� dok�adnie g�ow�, w przykr�tkim surduciku i podci�gni�tych wysoko, kraciastych spodniach, szczup�y i m�odzie�czy mimo swoich czterdziestu lat. Plac �w. Tr�jcy by� o tym czasie pusty i czysty. Po roztopach wiosennych i b�otach, sp�ukanych p�niej ulewnymi deszczami, pozosta� teraz bruk umyty, wysuszony w wielu dniach cichej, dyskretnej pogody, w tych dniach wielkich ju� i mo�e zbyt obszernych na t� wczesn� por�, wyd�u�onych troch� nad miar�, zw�aszcza wieczorami, kiedy zmierzch przed�u�a� si� bez ko�ca, pusty jeszcze w swej g��bi, daremny i ja�owy w swym ogromnym oczekiwaniu. Gdy Szloma zamkn�� za sob� szklane drzwi fryzjerni, wesz�o w nie natychmiast niebo, jak we wszystkie ma�e okna tego pi�trowego domu, otwartego ku czystej g��bi cienistego niebosk�onu. Zszed�szy ze schodk�w, znalaz� si� ca�kiem samotny na brzegu wielkiej, pustej muszli placu, przez kt�r� przep�ywa� b��kit nieba bez s�o�ca. Ten wielki, czysty plac le�a� owego popo�udnia jak bania szklana, jak nowy, nie zacz�ty rok. Szloma sta� na jego brzegu ca�kiem szary i zgaszony, zawalony b��kitami, i nie �mia� �ama� decyzji tej doskona�ej kuli dnia nie zu�ytego. Tylko raz w roku, w dniu wyj�cia z wi�zienia, czu� si� Szloma tak czystym, nieobci��onym i nowym. Dzie� przyjmowa� go w�wczas w siebie umytego z grzech�w, odnowionego, pojednanego ze �wiatem, otwiera� przed nim z westchnieniem czyste kr�gi swych horyzont�w, uwie�czone cich� pi�kno�ci�. Nie �pieszy� si�. Sta� na kraw�dzi dnia i nie �mia� przekroczy�, przekre�li� swym drobnym, m�odym, lekko utykaj�cym chodem tej �agodnie sklepionej konchy popo�udnia. Przejrzysty cie� le�a� nad miastem. Milczenie tej trzeciej godziny po po�udniu wydobywa�o z dom�w czyst� biel kredy i rozk�ada�o j� bezg�o�nie, jak tali� kart, dooko�a placu. Obdzieliwszy go jedn� tur�, napoczyna�o ju� now�, czerpi�c rezerwy bieli z wielkiej, barokowej fasady �w. Tr�jcy, kt�ra, jak zlatuj�ca z nieba ogromna koszula Boga, pofa�dowana w pilastry, ryzality i framugi, rozsadzona patosem wolut i archiwolt, porz�dkowa�a na sobie w po�piechu t� wielk� wzburzon� szat�. Szloma podni�s� twarz, wietrz�c w powietrzu. �agodny powiew ni�s� zapach oleandr�w, zapach �wi�tecznych mieszka� i cynamonu. Wtedy kichn�� pot�nie swym s�awnym, pot�nym kichni�ciem, od kt�rego go��bie na odwachu policji zerwa�y si� przestraszone i wzlecia�y. Szloma u�miechn�� si� do siebie: B�g dawa� zna� przez wstrz�s jego nozdrzy, �e wiosna nasta�a. By� to znak pewniejszy ni� przylot bocian�w i odt�d dni mia�y by� przetykane tymi detonacjami, kt�re zagubione w szumie miasta, to bli�ej, to dalej g�osowa�y jego zdarzenia swym dowcipnym komentarzem. - Szloma! - zawo�a�em, stoj�c w oknie naszego niskiego pi�tra. Szloma dostrzeg� mnie, u�miechn�� si� swym mi�ym u�miechem i zasalutowa�. - Jeste�my teraz sami w ca�ym rynku, ja i ty - rzek�em cicho, gdy� wyd�ta bania nieba rezonowa�a jak beczka. - Ja i ty - powt�rzy� ze smutnym u�miechem - jak pusty jest dzi� �wiat. Mogliby�my podzieli� go i nazwa� na nowo - taki le�y otwarty, bezbronny i niczyj. W taki dzie� podchodzi Mesjasz a� na brzeg horyzontu i patrzy stamt�d na ziemi�. I gdy j� tak widzi bia��, cich�, z jej b��kitami i zamy�leniem, mo�e si� zdarzy�, �e mu si� zgubi w oczach granica, niebieskawe pasma ob�ok�w pod�o�� si� przej�ciem i sam nie wiedz�c, co czyni, zejdzie na ziemi�. I ziemia nawet nie zauwa�y w swej zadumie tego, kt�ry zszed� na jej drogi, a ludzie obudz� si� z popo�udniowej drzemki i nie b�d� nic pami�tali. Ca�a historia b�dzie jak wymazana i b�dzie jak za prawiek�w, nim zacz�y si� dzieje. - Czy Adela jest w domu? - zapyta� z u�miechem. - Nie ma nikogo, wejd� do mnie na chwil�, poka�� ci moje rysunki. - Je�eli nie ma nikogo, nie odm�wi� sobie tej przyjemno�ci. Otw�rz mi. I rozgl�daj�c si� w bramie na obie strony ruchem z�odzieja, wszed� do �rodka. IV - To s� kapitalne rysunki - m�wi�, oddalaj�c je od siebie gestem znawcy. Jego twarz rozja�ni�a si� refleksami kolor�w i �wiate�. Czasami zwija� d�o� dooko�a oka i patrzy� przez t� zaimprowizowan� lunet�, �ci�gaj�c rysy w grymas pe�en powagi i znawstwa. - Mo�na by powiedzie� - rzek� - �e �wiat przeszed� przez twoje r�ce, a�eby si� odnowi�, a�eby zleni� si� w nich i z�uszczy� jak cudawna jaszczurka. O, czy my�lisz, �e by�bym krad� i pope�nia� tysi�c szale�stw, gdyby �wiat nie by� tak bardzo si� zu�y� i podupad�, gdyby rzeczy nie by�y w nim straci�y swej poz�oty - dalekiego odblasku r�k bo�ych? C� mo�na pocz�� w takim �wiecie? Jak nie zw�tpi�, jak nie upa�� na duchu, gdy wszystko jest zamkni�te na g�ucho, zamurowane nad swoim sensem, i wsz�dzie tylko stukasz w ceg��, jak w �cian� wi�zienia? Ach, J�zefie, powiniene� by� wcze�niej si� urodzi�. Stali�my w tym na p� ciemnym, g��bokim pokoju, wyd�u�aj�cym si� perspektywicznie ku otwartemu oknu na rynek. Stamt�d dochodzi�y a� do nas fale powietrza w �agodnych pulsach, rozpo�cieraj�c si� cisz�. Ka�dy przyp�yw przynosi� nowy jej �adunek zaprawiany kolorami dali, jak gdyby poprzedni ju� by� zu�yty i wyczerpany. Ciemny ten pok�j �y� tylko refleksami dalekich dom�w za oknem, odbija� ich kolory w swej g��bi, jak camera obscura. Przez okno wida� by�o, niby w rurze lunety, go��bie na odwachu policji, napuszone, spaceruj�ce wzd�u� gzymsu attyki. Czasami zrywa�y si� wszystkie razem i zatacza�y p�kole nad rynkiem. Wtedy pok�j rozja�nia� si� na chwil� od ich otwartych lotek, rozszerza� si� odblaskiem ich dalekiego trzepotu, a potem gas�, gdy opadaj�c zamyka�y skrzyd�a. - Tobie, Szloma - rzek�em - mog� zdradzi� tajemnic� tych rysunk�w. Ju� od pocz�tku nachodzi�y mnie w�tpliwo�ci, czy jestem naprawd� ich autorem. Czasami wydaj� mi si� mimowolnym plagiatem, czym�, co mi zosta�o podpowiedziane, podsuni�te... Jak gdyby co� obcego pos�u�y�o si� mym natchnieniem dla nie znanych mi cel�w. Gdy� musz� ci wyzna� - doda�em po cichu, patrz�c mu w oczy - znalaz�em Autentyk... - Autentyk? - zapyta� z twarz� rozja�nion� nag�ym blaskiem. - Tak jest, sam zreszt� zobacz - rzek�em, przykl�kaj�c nad szuflad� komody. Wyj��em naprz�d jedwabn� sukni� Adeli, pude�ko ze wst��kami, jej nowe pantofelki na wysokich obcasach. Zapach pudru czy perfumy rozszed� si� w powietrzu. Podnios�em jeszcze kilka ksi��ek: na dnie le�a� w samej rzeczy d�ugo nie widziany, drogi szparga� i �wieci�. - Szloma - rzek�em wzruszony - popatrz, oto le�y... Ale on sta� zatopiony w medytacji z pantofelkiem Adeli w r�ku i przygl�da� mu si� z g��bok� powag�. - Tego B�g nie powiedzia� - rzek� - a jednak jak mnie to g��boko przekonywa, przypiera do �ciany, odbiera ostatni argument. Te linie s� nieodparte, wstrz�saj�co trafne, ostateczne i uderzaj� jak b�yskawica w samo sedno rzeczy. Czym zas�onisz si�, co im przeciwstawisz, gdy sam ju� jeste� przekupiony, przeg�osowany i zdradzony przez najwierniejszych sprzymierze�c�w? Sze�� dni stworzenia by�o bo�ych i jasnych. Ale si�dmego dnia uczu� On obcy w�tek pod r�kami i, przera�ony, odj�� r�ce od �wiata, cho� jego zapa� tw�rczy obliczony by� na wiele jeszcze dni i nocy. O, J�zefie, strze� si� si�dmego dnia... I podnosz�c ze zgroz� smuk�y pantofelek Adeli, m�wi� jakby urzeczony po�yskliw�, ironiczn� wymow� tej pustej �uski z laku: - Czy rozumiesz potworny cynizm tego symbolu na nodze kobiety, prowokacj� jej rozwi�z�ego st�pania na tych wymy�lnych obcasach? Jak�e m�g�bym ci� pozostawi� pod w�adz� tego symbolu! Bro� Bo�e, bym to mia� uczyni�... M�wi�c to, wsuwa� wprawnymi ruchami pantofelki, sukni�, korale Adeli w zanadrze. - Co robisz, Szloma? - rzek�em w os�upieniu. Ale on szybko oddala� si� ku drzwiom, utykaj�c lekko w swych przykr�tkich kraciastych spodniach. W drzwiach odwr�ci� raz jeszcze szar�, ca�kiem niewyra�n� twarz i podni�s� r�k� do ust ruchem uspokajaj�cym. Ju� by� za drzwiami. Wiosna I Oto jest historia pewnej wiosny, wiosny, kt�ra by�a prawdziwsza, bardziej ol�niewaj�ca i jaskrawsza od innych wiosen, wiosny, kt�ra po prostu wzi�a serio sw�j tekst dos�owny, ten manifest natchniony, pisany najja�niejsz�, �wi�teczn� czerwieni�, czerwieni� laku pocztowego i kalendarza, czerwieni� o��wka kolorowego i czerwieni� entuzjazmu, amarantem szcz�liwych telegram�w stamt�d... Ka�da wiosna tak si� zaczyna, od tych horoskop�w ogromnych i osza�amiaj�cych, nie na miar� jednej pory roku, w ka�dej - �eby to raz powiedzie� - jest to wszystko: niesko�czone pochody i manifestacje, rewolucje i barykady, przez ka�d� przechodzi w pewnej chwili ten gor�cy wicher zapami�tania, ta bezgraniczno�� smutku i upojenia szukaj�ca nadaremnie adekwatu w rzeczywisto�ci. Ale potem te przesady i te kulminacje, te spi�trzenia i te ekstazy wst�puj� w kwitnienie, wchodz� ca�e w bujanie ch�odnego listowia, w wzburzone noc� wiosenne ogrody i szum je poch�ania. Tak wiosny sprzeniewierzaj� si� sobie - jedna za drug� - pogr��one w zdyszany szelest kwitn�cych park�w, w ich wezbrania i przyp�ywy - zapominaj� o swych przysi�gach, gubi� li�� po li�ciu ze swego testamentu. Ta jedna wiosna mia�a odwag� wytrwa�, pozosta� wiern�, dotrzyma� wszystkiego. Po tylu nieudanych pr�bach, wzlotach, inkantatach chcia�a si� wreszcie naprawd� ukonstytuowa�, wybuchn�� na �wiat wiosn� generaln� i ju� ostateczn�. Ten wicher zdarze�, ten huragan wypadk�w: szcz�liwy zamach stanu, te dni patetyczne, g�rne i triumfalne! Chcia�bym, by krok tej historii pochwyci� ich takt porywaj�cy i natchniony, przej�� bohaterski ton tej epopei, zr�wna� si� w marszu z rytmem tej wiosennej Marsylianki! Tak nieobj�ty jest horoskop wiosny! Kto mo�e jej wzi�� za z�e, �e uczy si� ona czyta� go naraz na sto sposob�w, kombinowa� na o�lep, sylabizowa� we wszystkich kierunkach, szcz�liwa, gdy jej si� uda co� odcyfrowa� w�r�d myl�cego zgadywania ptak�w. Czyta ona ten tekst w prz�d i na wspak, gubi�c sens i podejmuj�c go na nowo, we wszystkich wersjach, w tysi�cznych alternatywach, trelach i �wiergotach. Bo tekst wiosny znaczony jest ca�y w domy�lnikach, w niedom�wieniach, w elipsach, wykropkowany bez liter w pustym b��kicie, i w wolne luki mi�dzy sylabami ptaki wstawiaj� kapry�nie swe domys�y i swe odgadnienia. Dlatego b�dzie ta historia, wzorem tego tekstu, ci�gn�a si� na wielu rozga��zionych torach i ca�a przetykana b�dzie wiosennymi my�lnikami, westchnieniami i wielokropkami. II W te noce przedwiosenne, dzikie i rozprzes