MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY BEZKR�GOWCE � GADY I P�AZY � OWADY PTAKI � RYBY � SSAKI MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY SSAKI WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1973 Redaktor naukowy KAZIMIERZ KOWALSKI Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skr�ty nazwisk) KAZIMIERZ KOWALSKI [K.K'.], ADAM KRZANOWSKI [A.K.], HENRYK KUBIAK (H.K.), PRZEDMOWA Ssaki spe�niaj� "wa�n� rol� 'w �yciu cz�owieka, 'czy to jafeo gatunki udomowione b�d�ce podstaw� gospodarka hodowlanej, czy jako formy dzikie - b�d� po�yteczne dla r�nych form jego dzia�alno�ci (np. �owiectwo), b�d� szkodliwe. Ssaki nale�� poza tym do najcz�ciej spotykanych zwierz�t w ogrodach zoologicznych, dostarczaj� g��wnych zwierz�t laboratoryjnych, tworz� te� wa�ny sk�adnik naturalnych biocenoz. Niniejszy tom, pierwszy z cyfciu Ma�ych s�ownik�w zoologicznych, zawiera ok. 900 hase� omawiaj�cych poszczeg�lne gatunki ssak�w. Spo�r�d 'kilku .tysi�cy gatunk�w �yj�cych obecnie na Ziemi nale�a�o dokona� wyboru najwa�niejszych i budz�cych najwi�ksze zainteresowanie. I 'tak, .om�wiono w S�owniku wszystkie gatunki wyst�puj�ce w Polsce oraz te, kt�re mo�na spotka� w polskich .ogrodach zoologicznych, wreszcie ssaki egzotyczne, przede wszystkim du�e, bardziej znane lub maj�ce wi�ksze znaczenie naukowe i praktyczne. Zamieszczono tak�e has�a omawiaj�ce rodziny i rz�dy, inie uwzgl�dniono natomiast rodzaj�w, kt�re 'na og� nie maj� ustalonych polskich nazw systematycznych. Kr�tko om�wiono r�wnie� ssaki udomowione, zajmuj�c isi� .g��wnie ich aspektami biologicznymi, a pomijaj�c szczeg�y dotycz�ce hodowli i u�ytkowania. Podano te� has�a opisuj�ce najwa�niejsze miesza�ce ssak�w, gdy maj� one odr�bne nazwy (np. mu�, �ubro�). W oddzielnych has�ach uwzgl�dniono .niekt�re podgatunki du�ych 'ssak�w, gdy wyra�nie si� wyr�niaj� i maj� osobne nazwy. Poniewa� dok�adne dane o ssakach kopalnych mo�na znale�� w Ma�ym s�owniku paleontologicznym, om�wiono tu jedynie g��wne ich grupy i gatunki. W ha�le "cz�owiek" podano tylko najwa�niejsze dane o pochodzeniu gatunku Homo sapiens. Szczeg�y na temat ras ludzfeich i innych zagadnie� biologii cz�owieka znajdzie czytelnik w Ma�ym s�owniku antropologicznym (I wyd. 1968 r., II wyd. �w przygotowaniu). Has�a syntetyczne obejmuj� najwa�niejsze zagadnienia z systematyki, anatomii, fizjologii, ekologii, rozmieszczania ii znaczenia gospodarczego ssak�w. Has�a z dziedziny systematyki gatunk�w i grup oparto o nazwy podane "w wydawnictwie Polskie nazewnictwo zoologiczne, cz. I, Ssaki (Wroc�aw 1968). Liczne gatunki opisywano w polskiej literaturze naukowej i popularnonaukowej pod innymi nazwami, niekt�re maj� te� kilka nazw lokalnych, u�ywanych powszechnie w r�nych okolicach Polski. Podano je w formie hase� odsy�aczowych, kt�re umo�liwi� odnalezienie w S�owniku nazwy w�a�ciwej. Uwzgl�dniono tu jednak tylko nazewnictwo u�ywane w wa�niejszych wydawnictwach powojennych, pomini�to natomiast nazwy wyst�puj�ce tylko w .starszych wydawnictwach, a tak�e gwarowe. Zdajemy sobie spraw�, �e wiele nazw mniej znanych gatunk�w mo�e budzi� w�tpliwo�ci. Wydawa�o si� jednak celowe oparcie si� na ustalonym nazewnictwie zoologicznym, aby doprowadzi� do stopniowego ujednolicenia polskiej terminologii zoologicznej. W�tpliwo�ci mo�e r�wnie� budzi� uwzgl�dnienie jednych gatunk�w, a pomini�cie innych. Starano si� jednak om�wi� w S�owniku ssaki maj�ce mniej lub bardziej ustalone nazwy polskie, om�wienie za� wszystkich gatunk�w by�o, oczywi�cie, niemo�liwe. By� mo�e, niekt�re formy stan� si� z czasem bli�sze polskiemu czytelnikowi, je�li np. pojawi� si� w naszych ogrodach zoologicznych lub zyskaj� znaczenie jako zwierz�ta laboratoryjne. Skorowidz �aci�skich nazw pozwoli odszuka� has�a dotycz�ce danego gatunku lub grupy systematycznej ssak�w, je�li czytelnik znajdzie wzmiank� o nich np. w literaturze obcoj�zycznej. Podano tu jedynie nazwy �aci�skie obowi�zuj�ce w literaturze .naukowej. Nie by�o mo�liwe uwzgl�dnienie "wszystkich, nieraz licznych synonim�w �aci�skich, spotykanych zw�aszcza w starszych publikacjach. Uk�ad hase� w S�owniku jest alfabetyczny. Has�o powtarzaj�ce si� w tek�cie noty encyklopedycznej oznaczono pierwsz� liter�; w przypadku .hase� wielowyrazowych - pierwszymi literami (niezale�nie od przypadku i liczby). Pozioma strza�ka (->} w tek�cie not encyklopedycznych sygnalizuje, �e poj�cia nast�puj�ce po niej .stanowi� samodzielne has�a. W S�owniku zamieszczono rysunki wykonane przez K. Malczewskiego, przedstawiaj�ce przede wszystkim mniej znane gatunki ssak�w, przy czym starano si� .zilustrowa� r�wnomiernie wszystkie grupy systematyczne. Zdj�cia fotograficzne W. Pu- chalskiego ilustruj� niekt�re z zagadnie� omawianych w has�ach og�lnych, np. ssaki poszczeg�lnych krain geograficznych ii �rodowisk, zagadnienia aklimatyzacji i ochrony, opieki nad potomstwem, struktury populacji i in.* S�ownik powinien by� u�yteczny dla wszystkich os�b 'zainteresowanych zwierz�tami, zar�wno od strony naukowej, jak i praktycznej (ogrody zoologiczne, hodowla, �owiectwo), oraz dla mi�o�nik�w przyrody. S�ownik opracowany zosta� przez zesp� autor�w, pracownik�w Zak�adu Zoologii Systematycznej i Do�wiadczalnej PAN w Krakowie. Autorzy winni s� szczeg�ln� wdzi�czno�� profesorowi doktorowi Tadeuszowi Jaczewskiemu za wnikliw� 'ocen� tekstu i cenne uwagi krytyczne, kt�re przyczyni�y si� do usuni�cia usterek zauwa�onych w czasie opracowania S�ownika. KAZIMIERZ KOWALSKI * Cz�� nak�adu wyposa�ono w poczt�wk� d�wi�kow� z nagraniami g�os�w 7 ssak�w oraz w komplet 6 barwnych slajd�w (patrz str. 471). A aberdeen-angus ->.byd�o domowe. adaks (Addoa; nasomaculatw) - gatunek z rodziny ->4kr�to-rogich, zaliczany do ^antylop. D�ugo�� g�owy i tu�owia 1,5-1,7 m, ogona 25-35 cm, wysoko�� w k��bie 95-115 cm; ci�ar doros�ych samc�w dochodzi do 125 kg. G�owa uzbrojona u obu p�ci rogami d�ugo�ci 76-90 cm, lirowato ku ty�owi wygi�tymi i skr�conymi �rubowate. Na powierzchni rog�w wyst�puj� regularne pier�oieniowate zgrubienia. Cia�o pokrywa kr�tka sier�� barwy szarawej w zimie, latem piaskowa lub prawie bia�a. Nogi, biodra, brzuch, uszy i okolica wok� oczu bia�e. A. przebywa wy��cznie w �rodowisku pustynnym. Poruszanie si� w piaszczystym terenie u�atwiaj� mu szeroko rozstawione, 'sp�aszczone racice. Stada, od 5 do 20 sztuk, prowadzone s� iprzez starego samca. A. od�ywia si� ro�linami pustynnymi, brak wody znosi doskonale przez wiele miesi�cy. Ci��a trwa 10-12 miesi�cy. Zim� lub wczesn� wiosn� rodzi si� l m�ode. Cenione mi�so i .sk�ra sta�y si� przyczyn� ogromnego spadku liczebno�ci a. Wobec braku ochrony grozi mu wyt�pienie. Zamieszkuje pustynne obszary Sahary od Algierii do Sudanu. [L.S.] aguti (Dasyproctidae) - rodzina -^gryzoni, obejmuj�ca 4 rodzaje z 11 .gatunkami. Rozmiary do�� 'du�e, ko�czyny tylne wyd�u�one, ogon bardzo kr�tki lub brak go zupe�nie. Boczne palce st�p zredukowane. A. maj� torby policzkowe. Niekt�re gatunki nocne, inne dzienne. �yj� w lasach tropikalnych i na sawannach, kopi� .nory. Spotyka si� je zwykle pojedynczo. M�ode rodz� si� z otwartymi oczami, bardzo zaawansowane w rozwoju. �ywi� si� pokarmem ro�linnym, mog� wyrz�dza� szkody w uprawach. S� przedmiotem aguti oliwkowy 10 polowa� dla mi�sa. Rozmieszczenie obejmuje Ameryk� �rodkow� i Po�udniow� od po�udniowego Meksyku po Argentyn�; wyst�puj� te� .na Ma�ych Antylach. Kopalne znane od oligocenu. Nale�y tu paka, akuczi i aguti. [K.K.] aguti oliwkowy (Dasyprocta azarae) - gryzo� z rodziny ^.aguti. D�ugo�� g�owy i tu�owia do 65 cm, ogon zredukowany. Ci�ar do 4 kg. Futerko wierzchem oliwkowozi.elone ze srebrzystym po�yskiem, sp�d bia�y. A.o. �yje na isawannach i ;na brzegach las�w tropikalnych. Od�ywia si� owocami i innym pokarmem ro�linnym, kt�ry spo�ywa trzymaj�c w przednich �apach jak w.iewi orka. Aktywny g�ownie w dzie�; noc� chroni si� w norach 1 pustych pniach drzew. Rodzi dwa razy do roku, zwykle 2 'm�ode w miocie. Ci��a .trwa ok. 3 miesi�cy. Wyst�puje 'w po�udniowej Brazylii, Boliwii i Paragwaju. [K.K.] aguti z�ocisty (Dasyprocta aguti) - gryzo� z rodziny -^aguti. Zbli�ony wygl�dem i trybem �ycia do aguti oliwkowego, lecz mniejszy, o d�ugo�ci g�owy i tu�owia do 50 cm. Futerko na grzbiecie jasne, o z�ocistym po�ysku. Wyst�puje na wielkim obszarze Ameryki Po�udniowej od Wenezueli po Brazyli� i Paru. Cz�sto spotykany w ogrodach zoologicznych. [K.K.] aj-aj --palczak. aklimatyzacja - celowe wprowadzanie zwierz�t do krain le��cych poza ich naturalnym zasi�giem. Ssaki dzikie akli-matyzuje si� ig��Winie 'w celach �owieckich. Niekiedy .pr�buje si� wprowadzi� zwierz�ta w okolice, w kt�rych poprzednio wyst�powa�y, ale zosta�y wyt�pione. Jest to jeden z element�w ochrony .ssak�w i zas�uguje ina pe�ne poparcie. W Polsce ponownie wprowadzono do maturalnych �rodowisk �ubra, �osia, bobra, pr�bowano te� wprowadzi� .nied�wiedzia 'na teren Puszczy Bia�owieskiej. W Zwi�zku Radzieckim wprowadzono cenne zwierz� futerkowe - sobola, na obszary, z .kt�rych znikn�� w wyniku wyt�pienia; rozszerza si� te� zasi�g bobra i wychuchola. Takie pr�by mog� by� uwie�czone powodzeniem, je�eli naturalne �rodowiska wyt�pionych gatunk�w 'nie uleg�y zbyt wielkim przeobra�eniom ii je�li zapewni si� im odpowiedni� ochron�. Bardziej spornym zabiegiem jest wprowadzenie gatunk�w .ssak�w tam, gdzie nigdy nie wyst�powa�y, a wi�c s� elementem obcym. Trudno jest w�wczas przewidzie�, w jakim stopniu nowy gatunek zak��ci r�wnowag� biocenotyczn� (^ekologia). Szczeg�lnie wiele pr�b a. przeprowadzono w Australii i na wyspach, na kt�rych wskutek izolacji fauna ssak�w by�a uboga. Wprowadzone gatunki okaza�y si� silniejszymi konkurentami miejscowych gatunk�w, a 'nie maj�c �w�asnych prze�ladowc�w-drapie�-nik�w cz�sto tak si� tam rozmna�a�y, �e stawa�y si� prawdziw� plag�. W 1859 r. sprowadzono z Europy do Australii dzikie kr�liki do cel�w �owieckich. W ci�gu niewielu lat rozmno�y�y si� one tam taik silnie, �e zacz�y wyrz�dza� olbrzymie szkody j.ako konkurenci owiec na pastwiskach. Wprowadzenie do Australii lisa nie 11 aklimatyzacja zmniejszy�o radykalnie kl�ski kr�lik�w, przyczyni�o si� natomiast do wyt�pienia wielu rodzimych gatunk�w torbaczy, kt�re pada�y jego ofiar�. Budowa p�ot�w ci�gn�cych si� setkami kilometr�w nie powstrzyma�a rozprzestrzeniania si� kr�lik�w, podobnie jak prowadzona wielkim kosztem walka chemiczna. Ostatnio uzyskano powa�niejsze wyniki w t�plieniu kr�lik�w rozprzestrzeniaj�c w�r�d nich epi-zoocj� myksomatozy. Nowa Zelandia pozbawiona by�a ca�kowicie rodzimych ssak�w z wyj�tkiem nietoperzy. Aklimatyzowano tam a� 53 obce gatunki ssak�w pochodz�ce g��wnie z Europy, poza tym tak�e z Azji, z obu Ameryk, Afryki i Polinezji. 30 z nich zadomowi�o si� tu na sta�e i prawie wszystkie okaza�y si� zgubne dla gospodarki cz�owieka. Najwi�ksze szkody, podobnie jak w Australii, wyrz�dzaj� tu kr�liki .niszcz�ce pastwiska owiec. Nawet jelenie i daniele mimo zwalczania tak si� rozmno�y�y, �e mszcz� ca�kowicie poszycie i przyrost las�w ii przyczyniaj� isi� do erozji gleb. Na innych wyspach tak�e aklimatyzowano rozmaite dzikie ssaki. Cz�sto wypuszczano r�wnie� ssaki domowe, j.ako �r�d�o po�ywienia dla ewentualnych rozbitk�w. 'Wiele z nich, 'np. kozy, zdzicza�o i 'dobrze si� zadomowi�o, powoduj�c jednoczesne niszczenie miejscowej ro�linno�ci i wypieranie rodzimych gatunk�w zwierz�t. Z ko�cem XIX zw�aszcza i z pocz�tkami XX w. w warunkach kontynentalnych aklimatyzowano wiele ssak�w na nowych stanowiskach do cel�w �owieckich. W Zwi�zku Radzieckim tak�e i p�niej realizowano szeroki program wprowadzania nowych, u�ytecznych gatunk�w ssak�w. W latach 1925-1948 wypuszczono tam .na r�nych terenach 115 000 osobnik�w nale��cych 'do 32 gatunk�w dzikich ssak�w. Jenot, sprowadzony z dalekiego wschodu do europejskiej cz�ci ZSRR, szybko rozmno�y� si� i sta� si� cennym zwierz�ciem futerkowym. Zasi�g jego rozszerza si� ostatnio ku zachodowi, tak �e pojawia si� on obecnie w ca�ej Polsce, a nawet w NRD i Czechos�owacji. Na niekt�rych obszarach 'stwierdzono jednak, �e zwierz� to sta�o si� gro�nym szlkodnikieirn, niszcz�cym jaja ptak�w �ownych. W 1905 r. 'kilka okaz�w pi�mak�w, gryzoni pochodz�cych z Ameryki P�nocnej, uciek�o z hodowli w Czechach. W ci�gu 'kilkunastu lat gatunek ten rozprzestrzeni� si� na ca�ym prawie kontynencie europejskim. Jako dostarczyciel warto�ciowego futra by� on dodatkowo wprowadzany na niekt�rych terenach Finlandii i ZSRR. Pi�mak zajmuje tam nisz� ekologiczn� bezwarto�ciowego 'gospodarczo karczow-nika, przyczynia 'si� wi�c do lepszego wykorzystania zasob�w naturalnych. R�wnocze�nie jednak 'wskutek kopania g��bokich ;nor 'os�abia groble i wa�y przeciwpowodziowe i z tego powodu w wielu krajach, m.in. w Polsce, jest t�piony. W Anglii, gdzie te� .si� rozpowszechni�, uda�o si� igo wyt�pi� ca�kowicie. W Polsce z aklimatyzowanych ssak�w wyst�puj� dzikie 'kr�liki, bobry ameryka�skie, pi�mak, jenot, daniel, jele� wschodni i muflon. Pojawiaj� si� te� na swobodzie uciekaj�ce z hodowli nutrie, szopy i norki ameryka�skie. aksis_________________ Gatunki aklimatyzowane, je�eli w og�le zadomawiaj� si� w nowym �rodowisku, pocz�tkowo zwykle mno�� si� i rozprzestrzeniaj� szybko, zapewne dlatego, �e znajduj� nie .naruszone zapasy pokarmu, nie maj� na razie wielu wrog�w i nie s� szczeg�lnie atakowane przez paso�yty i epizoocje. Po pewnym czasie nast�puje ograniczenie ich liczebno�ci, jak np. w przypadku pi�maka. Wprowadzenie obcego gatunku do wolnej przyrody jest zabiegiem ryzykownym i wymagaj�cym wielkiej rozwagi. Ka�dy obcy element zmienia w pewien spos�b r�wnowag� istniej�c� w przyrodzie, a poniewa� wymyka si� on cz�sto spod kontroli cz�owieka, 'skutki .pope�nionego b��du s� trudne do naprawienia. Wraz z akLimatyzowanym ssakiem sprowadza si� te� mimowoli jego paso�yty i choroby, 'kt�re mog� si� przenie�� na inne zwierz�ta i wywiera� szkodliwy wp�yw nawet po ca�kowitym wyt�pieniu i wygini�ciu wprowadzanego gatunku. Nie znaczy to jednak, �eby przemy�lana a., zw�aszcza gdy przyroda zosta�a ju� znacznie zmieniona przez cz�owieka, nie mog�a w pewnych wypadkach przysporzy� korzy�ci gospodarczych (tabl. I). [K.K.] aksis (Aa-�s axis), zwany .te� jeleniem aksis lub czyta�em- gatunek z rodziny -�-jelenio-watych. D�ugo�� ig�owy i tu�owia 100-115 cm, ogona ok. 20 cm, wysoko�� w 'k��bie 60-75 'cm; ci�ar ok. 45 feg. Ubarwienie jasnop�owe lub rude z szeregami bia�ych c�tek wzd�u� 'grzbietu i bok�w. Sier�� szorstka, na bokach w�osy d�u�sze. Sp�d cia�a i ogona jasny, wierzch oiem- ______________ia niejszy z wyra�nym ciemnym pr��kiem wzd�u� grzbietu. Poro�e z trzema odga��zieniami. Typowym �rodowiskiem a. s� trawiaste, otwarte tereny lub brzegi d�ungli. Aktywny g��wnie w dzie�, rano i p�nym popo�udniem. Trzyma si� w stadach, ikt�re rozpraszaj� si� w okresie zrzucania poro�a. Ch�tnie przebywa nad wod�, � dobrze p�ywa. Rozmna�a si� w ci�gu ca�ego roku. D�ugo�� ci��y 210-240 dni; zwykle 2 m�ode w miocie. Ciel�ta pozostaj� pod opiek� matki a� do przy��czenia si� ich do stada. D�ugo�� �ycia 10-15 lat. A. dobrze znosi 'niewol� i bywa cz�sto hodowany w ogrodach zoologicznych. Rozmieszczenie obejmuje Cejlon i Indie. Udana aklimatyzacja w Australii, Nowej Zelandii ii Ameryce Po�udniowej. [L.S.] akuczi (Myoprocta acouchy) - gryzo� z rodziny -�aguti. D�ugo�� g�owy i tu�owia 32-38 cm, ogona 4,5-7 cm. Wierzch cia�a rudawy, sp�d ��tawy. Ogon cienki, poro�ni�ty bia�ymi w�osami. Ko�czyny tylne d�u�sze od przednich. Zwierz� rzadkie, o biologii ma�o poznanej, zamieszkuje wilgotne lasy tropikalne Gujany i p�nocnej Brazylii. [K.K.] akumba ->lemur mokok. alaktaga (Allactaga major) - gryzo� z rodziny -MSikoczko-watych. D�ugo�� g�owy i 'tu�owia do 26 cm, ogona do 30 cm. Wierzch cia�a piaskowy lub br�zowy, sp�d bia�y. Nasadowa cz�� ogona piaskowa, ko�cowa czarna z bia�� 'kit�. Tylne ko�czyny znacznie d�u�sze od przednich, stopy okryte sztywnymi w�osami. Uszy d�ugie. Porusza si� skokami. Wy- 13 almiki st�puje na pustyniach i suchych stepach. Kopie nory, w kt�rych sp�dza dzie�, prowadzi nocny tryb �ycia. �ywi si� ro�linami. W miocie 5 m�odych. Zim� przesypia. Wyst�puje od Ukrainy po Mongoli�. [K.K] algazel (Oryx gazella tao), zwany .te� antylop� szablast�, podgatuneik -MM-yksa z rodziny -�]kr�torogich. Wyr�nia si� jasnym ubarwieniem i lekko wygi�tymi rogami. Niegdy� szeroko rozmieszczony na pustyniach p�nocnej Afryki, dzi� zachowa� si� tylko u po�udniowego skraju Sahary. CL.S1 almik haita�ski (Solenodon pa-radoxus) - gatunek z rodziny -^almik�w. D�ugo�� g�owy i tu�owia 28-35 'cm, ogona 17- -25 cm; ci�ar 1,1-1,2 kg. Almik haita�ski Cia�o pokrywa d�uga, sztywna sier�� w kolorze czarnobr�zo-wym, czarno��tym lub rudawym, zwykle z bia��, kwadratow� plam� na karku. A. h. �yje w lasach i zaro�lach, zachodzi r�wnie� na plantacje. [B.Rz.-K.] almik kuba�ski (Solenodon cu- banus) - gatunek z rodziny -*almik�w. Od almilka haita�-skiego r�ni si� mi�kszym i d�u�szym futerkiem o odmiennym ubarwieniu. Jest bliski wymarcia. [B.Rz.-K.] almiki (Solenodontidae), zwane te� myszoryjkami - rodzina -owado�ernych, do 'kt�rej zalicza si� tylko l rodzaj z 2 gatunkami. Wygl�dem zewn�trznym przypominaj� ry-j�wki, s� jednak wi�ksze i maj� d�u�sze i mocniejsze ko�czyny, zw�aszcza przednie, zako�czone silnymi, hakowate zagi�tymi pazurami. Wyd�u�ona g�owa z ma�ymi oczami, pysk wyci�gni�ty w ryjek z bocznie umieszczonymi otworami nosowymi. U .podstawy ryjka wyrastaj� liczne w�osy zatokowe. Cia�o pokryte szcze-ciniast� sier�ci�. Ogon, uszy, tylne ko�czyny i ryjek prawie nagie. Gruczo� �linowy a. produkuje jad uchodz�cy na zewn�trz u podstawy silnie wy��obionego drugiego dolnego siekacza. Zaobserwowano w hodowli, �e 'zwierz�ta te nie s� uodpornione 'na w�asny jad, gdy� po walkach mi�dzy sob� gin� nawet od niewielkich ran. A. prowadz� naziemny tryb �ycia. S� g��wnie nocne; w dzie� kryj� si� w dziuplach, norach i szczelinach ska�. Od�ywiaj� si� owadami, cho� czasem zadowalaj� si� pokarmem ro�linnym. Szukaj�c owad�w rozgrzebuj� przystosowanymi do tego celu przednimi ko�czynami gleb�, spr�chnia�e pnie lub ryj� jak �winie. S� towarzyskie i w jednej norze spotyka si� nawet do 8 osobnik�w. Dwa razy do roku w gnie�dzie zbudowanym z traw i li�ci samica rodzi l-3 nagich i �lepych m�odych. A. zamieszkuj� wy��cznie Kub� i Haiti. Oba gatunki s� zagro�one wyt�pieniem. Kopalne alpaka 14 szcz�tki znane 'od czwartorz�du. [B.Rz.-K.] alpaka (Lama pacos) - zwierz� domowe z wdziny -^wiel-b��dowiatych. Podobna do lamy, lecz niniejsza. Wysoko�� w k��bie osi�ga tylko ok. 90 cm; ci�ar rzadko przekracza 80 kg. Czo�o szerokie i p�askie, przykryte cz�ciowo grzyw�. Wyd�u�ona szyja i tu��w okryte bardzo g�stym, k�dzierzawym .i l�ni�cym w�osem o d�ugo�ci 10-30 'cm (u rasy suri do 50 'om). Ubarwienie najcz�ciej czarne, niekiedy bia�e. A. zosta�a udomowiona przez Ink�w, kt�rzy z jej we�ny wyrabiali tkanin�, zwan� r�wnie� alpaka. Dzi� hodowana jest g��wnie w ig�rach Boliwii i Peru. Najodpowiedniejszym dla niej terenem s� silnie nas�onecznione bagniste obszary przylegaj�ce do granicy �niegu. Przodkiem a. jest gwana-ko. [L.S.] amblipody (Amblypoda) - "wymar�y rz�d ssak�w kopytnych, odznaczaj�cych si� du�ymi rozmiarami, kr�p� budow� cia�a oraz s�upowatymi Rekonstrukcja Uintatherium, przedstawiciela amblipod�w ko�czynami. Rozwin�y si� z -�prakopytnych, wymar�y bezpotomnie. Wyst�powa�y g��wnie w paleocenie i eoce-nie; nieliczne znane z oligo-cenu. M�zg ich by� bardzo ma�y. Korony z�b�w zawsze niskie, lecz szerokie. Palce wyposa�one w pazury lub kopyta. Rz�d ten obejmuje kilka zr�nicowanych podrz�d�w (pantodonty, dinoceraty, kse-nungulaty i pyroteria), wyst�puj�cych w obu Amerykach, Europie i Azji. Do najbardziej znanych przedstawicieli nale�y Uintatherium z eocenu Ameryki P�nocnej, zwierz� wielko�ci nosoro�ca, z trzema parami kostnych wyrostk�w na czaszce. Pyrotherium z Ameryki Po�udniowej by�o wzrostu s�onia, mia�o tr�b� oraz wielkie ciosy skierowane ku do�owi. [K.K.l ambra -^kaszalot. angeln -�byd�o domowe. anglo-arab ->ko� domowy. angwantibo (Arctocebus cala-barensis) - gatunek z rodziny ->-lorisowatych. D�ugo�� g�owy i tu�owia 25-30 cm, ogon 'zredukowany; ci�ar 266-465 g. Futro o .z�otawym po�ysku, 'na tu�owiu w�os d�ugi, g�sty, we�nisty; odn�a s�abiej ow�osione. Og�lnym wygl�dem a. przypomina ma�p�. Okr�g�a ig�owa z do�� wyd�u�on� cz�ci� twarzow�, oczy du�e. Ko�czyny kr�tkie, mniej wi�cej r�wnej d�ugo�ci. D�onie i stopy ma�e. Palce z p�askimi paznokciami z wyj�tkiem drugiego palca stopy, zako�czonego pazurem. Palec wskazuj�cy (drugi) r�ki zredukowany. A. zamieszkuje lasy 'tropikalne. Przebywa 'na 'wysokich 'drzewach. Prowadzi nocny tryb �yda. Prawdopodobnie jest owado�erny. Ci��a trwa 131 dni. W .niewoli �yje do 4,5 lat. Bardzo trudny w hodowli. Wyst�puje w zachodniej Afryce. [H.K.] 15 antylopa ko�ska anoa (Bubalus depressicornis) - gatunek z rodziny -wkr�to-rogich, nale��cy do grupy bawo��w. D�ugo�� g�owy i tu�owia Ok. 1,6 m, wysoko�� w k��bie 60-100 cm; ci�ar 150- -300 kg. Ubarwienie ciemne, od brunatnego do czarnego; samce znacznie ciemniejsze ni� samice. Cz�sto na ciele lub podgardlu wyst�puj� bia�awe, nieregularne plamy. Rogi d�ugo�ci ok. 25 cm, prawie proste, sto�kowate, skierowane ku Anoa ty�owi. Mieszkaniec wilgotnych las�w nizinnych i g�rskich. Tryb �yoia 'dzienny. W jednym miocie 'l, czasem 2 .m�ode, pokryte we�nist�, ��tobr�-zow� sier�ci�. A. jest zwierz�ciem �ownym, obecnie zagro�onym wyt�pieniem. Wyst�puje 'na Celebesie. [L.S.] antylopa kar�owata (Neotragus pygmaeus) - jeden z najmniejszych wsp�czesnych ssak�w kopytnych, nale��cy d'o rodziny -^kr�torogich. D�ugo�� g�owy i tu�owia 'nie przekracza 50 cm, ogona 7,5 cm, wysoko�� w k��bie wynosi 25-30 cm. Ubarwienie wierzchem cynamonowe, spodem bia�e. G�owa o tr�jk�tnym zarysie; uszy d�ugo�ci do 5 cm, stoj�ce; rogi wyst�puj� tylko u samc�w, s� g�adkie, 'czarne, d�ugo�ci 2,5- -3 cm. A.k. prowadzi skryty tryb �ycia, trzyma si� pojedynczo. Szybko biega, skacze na odleg�o�� ponad 2 m. �yje w lasach zachodniej Afryki od Sierra Leone i Liberii po Nigeri�. [L.S.] antylopa ko�ska (Hippotragus equinus) - gatunek z rodziny -^kr�torogich, nale��cy do du�ych -nantylop. D�ugo�� 'g�owy i tu�owia 1,8-2,7 m, ogona 40-80 em, wysoko�� w k��bie 1,0-1,6 m; ci�ar 150-300 kg. Samce s� wi�ksze 'ni� 'samice. Ubarwienie u osobnik�w obu p�ci brunatne; na pysku i przed oczami bia�e plamy. Rogi wyst�puj� u samc�w; osi�gaj� d�ugo�� do 95 'cm, s� zakrzywione ku ty�owi i bocznie sp�aszczone, z wyra�nymi pier�cie-niowatyi-ni zgrubieniami. A.k. przebywa zwykle w ma�ych stadkach, z�o�onych z samca, 'kilku isaanic i ich potomstwa. Zamieszkuje zaro�la, tereny palikowe i lasy galeriowe. Jak wi�kszo�� antylop aktywna Antylopa ko�ska antylopa krowia 16 g��wnie rano i "wieczorem. Po ci��y trwaj�cej 270-280 dni rodzi si� l m�ode. Jeden z pod-gatunk�w tej antylopy, zwany antylop� modr� (Hippo-tragus e�uinus leucophaeus), kt�ry zamieszkiwa� najdalsze po�udnie Afryki, 'zosta� ca�kowicie wyt�piony ok. 1800 r. A.ik. zamieszkuj e wschodni� i po�udniow� Atr:.-k�. [L.S.] antylopa krowia ->-bawolec. antylopa modra ko�ska. ^antylopa antylopa sarnia (Pelea capre-olus) - gatunek z rodziny -^Isr�torogich, nale��cy do grupy -^antylop. D�ugo�� g�owy i tu�owia 115-125 cm, ogona 15-30 cm, wysoko�� w k��bie 70-80 cm; .ci�ar 20-30 kg. Pokrojem przypomina sarn�. Wierzch cia�a brunatnoszary, ko�ce uszu, prz�d g�owy i d� n�g ��tawe, brzuch bia�y. Odr�nia si� od innych antylop bardzo mi�kk� i 'we�nist� sier�ci�. Proste rogi, d�ugo�ci 20- -25 cm, wyst�puj� tylko u samc�w. U samic dwie pary sutek. A.s.. przebywa w�r�d ska� i na stokach g�r, niekiedy w aaros�yeh traw� dolinach. Spotykana w ma�ych grupach, czasem w stadkach do 30 sztuk. Czynna zwykle noc� i rano. �ywi si� g��wnie traw�. W porze godofwej samce staczaj� zaci�te walki. Po ci��y trwaj�cej 6-7 miesi�cy rodz� si� zwykle 2 m�ode. A.s. wyst�puje w g�rach po�udniowej Afryki. [L.S.] antylopa skoczek ->-szpringbok. antylopa szablasta ->-algazel. antylopa szabloroga (Hippo- trosfi�s niger) - gatunek z rodziny -�ikr�torogich, nale��cy do grupy -^antylop. Rozmiarami ii trybem �ycia przypomina antylop� ko�sk�. Samce s� bardzo ciemne, prawie czarne, samice brunatne. Na pysku, brzuchu i zadzie bia�e plamy. Rogi d�ugo�ci 70-173 cm, szablasto ku ty�owi zagi�te. Cz�sto przebywa w du�ych stadach. Wyst�puje w ca�ej r�wnikowej i po�udniowej Afryce, opr�cz g�r, pusty� i obszar�w zwartej d�ungli. W Angoli �yj� przedstawiciele podgatunku o najd�u�szych rogach, znacznie 'przetrzebionego przez my�liwych gromadz�cych trofea. [L.S.] antylopy - potoczna nazwa kilkudziesi�ciu gatunk�w pa-rzystokopytnych z rodziny ->-kr�torogich, nale��cych pod wzgl�dem systematycznym do r�nych grup tej rodziny. Zamieszkuj� g��wnie tereny otwarte, typu stepu lub sawanny, ale tak�e zaro�la i lasy. R�nego (kszta�tu rogi, wyst�puj�ce u samc�w lub obu p�ci, 's� cenione jako trofea my�liwskie. Grup� a. niewielkich rozmiar�w, o delikatnej i smuk�ej budowie, przebywaj�cych na stepach i pustyniach okre�la si� jako g a z e l e. Najliczniej a. zamieszkuj� Afryk�, poza tym Indie, zachodni� i �rodkow� Azj�, a nawet po�udniowo-wschodni� Europ� (suhak). Do najbardziej znanych gatunk�w a. nale�� m.in. kudu, niala, eland, nilgau, oryks, bawolec, gnu. [L.S.] aperea (Cavia aperea) - gryzo� z rodziny -^marowatych, blisko spokrewniony ze �wink� morsk�. Wyst�puje w po�udniowej Brazylii i Paragwaju. [K.K.] TABLICA II. SSAKI ZAGRO�ONE WYT�PIENIEM (c.d.) 17 archar (Ovis ammon poli), zwany .te� owic� paminsk� lub kaszgansk� - podgatunek ->owcy dzikiej z rodziny -^kr�torogich. D�ugo�� g�owy i tu�owia u samc�w do 1,4 m, wysoko�� w k��bie ok. 1,2 m; ci�ar ok. 110 kg. Rogi grube, masywne, �limaikowato skr�cone, ich 'zaostrzone ko�ce skierowane is� w boki. Ubarwienie letnie jasnoszare, zim� g�owa, brzuch i nogi kremowe. Bardzo grube, we�niste futro linieje w maju. �yje w niewielkich stadach w dolinach i na stokach Pamiru. [L.S.] arden -ySso� domowy. argali (Ovis ammon ammon) - podgatunek ->o'w/cy dzikiej z rodziny -^kr�torogieh. za-miesakuj�cy A�taj i .s�siednie pasma g�rskie w �rodkowej Argali Azji. D�ugo�� g�owy i tu�owia ok. 1,7 m, wysoko�� w k��bie u samc�w do 1,25 m; ci�ar do ok. 120 kg. D�ugo�� rog�w u samc�w dochodzi do ok. 125 cm. [L.S.] ariel (Gazella gazella arabi- ca) - przedstawiciel rodziny -�kr�torogich f. grupy -"ga- 2 S�ownik zoolo. z grupy ^ga- SOKOSC w KU S^W^W^Ma Pnhlip7n-� �eli, spokrewniony z gazel� arabsk� i indyjsk�. D�ugo�� g�owy i tu�owia 1,05-1,10 m, ogona ok. 9 ,cm, wysoko�� w k��bie do 62 cm. Ubarwienie na grzbiecie piaskoworude, po bokach ciemniejsze, sp�d bia�y, zad bia�y lub kremowy, ogon czarny. Policzki rudawe, podgardle bia�e. Rogi stosunkowo kr�tkie, u samc�w osi�gaj� 25 cm d�ugo�ci i s� lekko sp�aszczone bocznie. Rogi samic nie przekraczaj� d�ugo�ci 15 cm i nie maj� pier�cieniowatych zgrubie�. Rozmieszczenie obejmuje Synaj i ca�y P�wysep Arabski. [L.S.] arirania (Pteronura brasilien- sis) - drapie�nik z rodziny -^�asicowatych. D�ugo�� g�owy i tu�owia l-1,5 m, ogona 0,7 m. Ubarwienie ciemnobr�zowe z bia�ymi lub kremowymi plamami na klatce piersiowej; pokrojem ii zwyczajami a. przypomina wydr�. Aktywna podczas dm�. �yje ma�ymi stadami w niezbyt wartkich strumieniach i .ma�ych dop�ywach rzek. Gnie�dzi si� w norach nadbrze�nych lub pod korzeniami drzew. Poluje na zwierz�ta wodne, kt�re 'zjada na l�dzie. Futro a. jest cenione przez krajowc�w, ale zdoby� je bardzo trudno, poniewa� .nawet zranione zwierz� g��boko .nurkuje i w ten spos�b wymyka si� my�liwym. Zasiedla Ameryk� Po�udniow� od Wenezueli i Gujany a� po Urugwaj i Argentyn�. [B.RZ.-K.] arni (Bubalus arnee), zwany te� .bawo�em indyjskim - gatunek z rodziny -Ar�toroigich, przodek bawola domowego. D�ugo�� g�owy i tJlowia 2,5- -3 m, ogona 60-100 cm, wysoko�� w k��bie 1,5-^1,8 m; arui_________________ ci�ar do 1000 kg. Pot�ne, tr�jk�tne w przekroju rogi zaginaj� si� ku ty�owi. Ow�osienie kr�tkie i niezbyt g�ste, Arni ubarwienie brunatne lub czarne. A. przebywa zawsze w pobli�u wody, w rzadkich lasach i na bagnach. �ywi si� traw�, zio�ami i ro�linno�ci� wodn�. �yje zwykle w niewielkich stadkach; stare samce s� samotnikami. A. 'rozmna�a si� w ci�gu ca�ego roku; po ci��y trwaj�cej 300-340 dni rodzi si� l rudo ubarwione m�ode. Laktacja trwa 6-9 miesi�cy; dojrza�o�� p�ciowa po 2 latach. Rozmieszczenie obejmowa�o niegdy� rozleg�y obszar po�udniowej Azji od Indii po po�udniowe Chiny, ��cznie z przyleg�ymi wyspami. Dzi� a. zachowa� si� w nielicznych miejscach: w Indiach, .na Cejlonie, na Borneo i na wyspie Min-doro, nale��cej do Filipin. Wsz�dzie jesit zagro�ony wyt�pieniem. Cz�� populacji, by� mo�e, stanowi� miesza�ce z bawo�em domowym (tabl. V-4) [L.S.] ___________________18 arui ](Ammotragus lervia), zwany te� owc� grzywiast� - gatunek z rodziny -*kr�toro-gich, spokrewniony z kozami i owcami. D�ugo�� g�owy i tu�owia 1,3-1,65 m, ogona 15- -25 cm, wysoko�� w k��bie 75-100 cm; ci�ar samic, kt�re s� znacznie mniejsze od samc�w, wynosi 40-45 kg, samc�w - 100-140 kg. Ubarwienie piaskowe; na szyi, przedzie cia�a i przednich ko�czynach d�ugie, prawie bia�e w�osy. Pot�ne rogi, zbli�one u nasady, osi�gaj� u samic 40 cm d�ugo�ci, u samc�w 80 cm. Mieszkaniec skalistych, pustynnych teren�w, tworzy niewielkie stadka lub �yje samotnie. Aktywny noc�, o zmierzchu i rano. Latem zjada wszelk� ro�linno�� zieln�, zim� zadowala si� suchymi trawami i porostami. Odporny na brak wody. Ruja przypada w listopadzie; po ci��y trwaj�cej 150-165 dni samica rodzi l lub 2 m�ode. A. cz�sto chowany jest w ogrodach zoologicz- 19 awahi nych, gdzie �atwo si� rozmna�a. Wyst�puje w p�nocnej Afryce. [L.S.] assapan (Glawcomys volans) - przedstawiciel rodziny -.-wie-wt�rkowatych z podrodziny poLatuch. D�ugo�� cia�a 12- -13 cm, ogona 8-12 cm. G�ste, mi�kkie futerko jest wierzchem szarobrunatne, spodem bia�e. Ogon puszysty. Wzd�u� bok�w cia�a, mi�dzy obu parami ko�czyn ci�gnie si� fa�d sk�rny, pozwalaj�cy na odbywanie lotem �lizgowym d�ugich, do 50 m, skok�w z drzewa na drzewo. A. zamieszkuje lasy; przebywa stale w koronach drzew. Nocny; dniem chroni si� w dziuplach lub w zbudowanych przez siebie gniazdach w�r�d ga��zi. Nie zapada w sen zimowy, ale w czasie deszczu i mroz�w rzadko opuszcza schronienie. �ywi si� owocami, nasionami, p�czkami drzew, grzybami, owadami. Ci��a trwa 40 dni; �lepe i nagie m�ode, w liczbie 2-6 w miocie, rodz� si� wiosn�, karmi� si� mlekiem matki przez 60-70 dni, rozw�j jest wi�c bardzo d�ugi. Wyst�puje w Ameryce P�nocnej od Kanady po Meksyk. [K.K.] astrapoteria (Astrapotheria) - wymar�y rz�d ssak�w kopytnych z Ameryki Po�udniowej. By�y to du�e zwierz�ta, osi�gaj�ce rozmiary nosoro�c�w. Mia�y bardzo silnie rozwini�te k�y, tworz�ce ciosy, oraz tr�b�. Cia�o masywne, odn�a kr�tkie, 5-palczaste. Pojawi�y si� w paleocenie, wygin�y w m��cenie, nigdy nie osi�gaj�c wi�kszej liczebno�ci ani zr�nicowania. [K.K.] au� (Gazella soemmeringi) - gatunek z rodziny -^kr�toro- gich, z grupy -^gazeli. Wysoko�� w k��bie ok. 90 om. Wierzch 'cia�a piaskowy, zad .i brzuch bia�e. Rogi obecne u obu pici, osi�gaj� 57 cm d�ugo�ci. Mieszkaniec suchych step�w, przebywa zwykle w niewielkich stadkach. Wyst�puje w Somali, Etiopii i Sudanie. [L.S.] australopitek -^cz�owiek. awahi (Avahi laniger) - przedstawiciel rodziny -^indris�w. D�ugo�� g�owy i tu�owia ok. 30 cm, ogona 40 'cm. Futro g�ste i we�niste. G�owa okr�g�a, nos kr�tki, oczy du�e. "Uwarz pokryta kr�tkimi w�osami. Uszy ma�e, ukryte w sier�ci. Ubarwienie br�zowoszare, zmienne, ko�czyny i stopy bia�e, ogon rudopomara�czowy. A. wyst�puje pojedynczo; wi�kszo�� czasu w 'ci�gu doby sp�dza na drzewach. Aktywny w nocy; w dzie� �pi w g�stwinie lub dziuplach drzew. �ywi si� wy��cznie cz�ciami ro�lin: li��mi, p�kami i kor�. Ci��a trwa 4-5 miesi�cy. W babirussa 20 okresie suchym rodzi si� l m�ode, 'kt�re matka nosi kilka miesi�cy na .grzbiecie. A. zamieszkuje tereny le�ne wschodniej i p�nocnozachodniej cz�ci Madagaskaru. [H.K.] B babirussa (Babyroussa babirussa) - gatunek z rodziny -^�winiowatych. Z pokroju cia�a podobna do �wini. D�ugo�� g�owy i tu�owia 80-105 cm, ogona 27-32 cm, wysoko�� 65-80 cm; ci�ar do 90 (kg. Nogi stosunkowo d�u�sze ni� u �wini, ryj masywny, uzbrojony w dwie pary k��w, z kt�rych g�rne osi�gaj� szczeg�lnie u samc�w kilkadziesi�t'cm Babirussa d�ugo�ci; przebijaj� koi�ci Szczakowe i sk�r� poni�ej oczu i zakrzywiaj� si� 'silnie ku ty�owi. Cia�o prawie nie ow�osione, .sk�ra szorstka, bruna-tnoszara; pojedyncze w�osy ��toszare. Na podgardlu i brzuchu sk�ra ista�dowana. Samica ma tylko jedn� par� sutek. B. zamieszkuje wilgotne lasy, zaro�la nadrzeczne i zaro�ni�te brzegi jezior. Tryb �ycia nocny; cz�sto w�druje w ma�ych stadach w poszukiwaniu pokarmu, na 'kt�ry sk�adaj� si� li�cie drzew i krzew�w oraz korzenie i bulwy wydobywane przez samce ryj�ce g��boko w ziemi. Ci��a trwa 125-150 dni; w miocie 2 m�ode, w przeciwie�stwie do innych �winiowatych nie pr��kowane. W niewoli b. �yje ponad 10 lat. Zamieszkuje p�nocny Celebes, wyspy Togi, Buru i Sula. Jest zwierz�ciem �ownym, obecnie 'obj�tym o-chron� gatunkow�, mimo to grozi jej wyt�pienie. [L.S.] babuin -pawian zielony. badylarka (Micromys minutus) - gryzo� z rodziny -�myszo-watyoh. Jeden z najmniejszych naszych ssak�w. D�ugo�� g�owy i tu�owia 5-7 cm, ogona 4-7 'cm; ci�ar 5-10 g. Ubarwienie izmienne, zwykle grzbiet i boki brunatne; spotyka si� okazy bardziej szare lub rude. Brzuch bia�awy, ��tawy lub iszary. Uszy kr�tkie. Samica ma 4 pary sutek. B. zamieszkuje g��wnie wilgotne ��ki, zaro�la i pola. Nie kopie nor, dobrze skacze i biega. Zr�cznie si� wspina, pos�uguj�c 'si� przy tym ogonem; znaczn� cz�� �ycia sp�dza w�r�d ro�linno�ci nad powierzchni� ziemi. Aktywna w znacznym stopniu dniem. �ywi si� nasionami i owadami. Nie zapada w sen zimowy. Rozmna�a si� od wiosny do jesieni, rocznie ma zwykle 2-4; miot�w, po 4-8 m�odych. Oczy otwieraj� 'si� w 9 dniu �ycia. M�ode po 16 dniach przestaj� ssa�, a w 'wieku 4-6 tygodni osi�gaj� dojrza�o�� p�ciow�. B. �yj� w warunkach naturalnych ok. r/a roku. Rozmieszczenie b. obejmuje Eu- 21 bambusowieo Badylarka rop� i Azj� po Japoni� i Indochiny. W Polsce wyst�puje w ca�ym kraju z wyj�tkiem wysokich g�r. Niekiedy masowo 'si� rozmna�a i w�wczas wyrz�dza du�e szkody w uprawach zbo�owych. [K.K.] baktrian -^wielb��d dwugarb-ny. balizaur (Arctonyx collaris) - drapie�nik z rodziny ->�a'sico-watych. D�ugo�� g�owy i tu�owia 55-70 cm, ogona 12'- -17 cm; ci�ar 7-14 'kg. Pokrojem przypomina borsuka. Odznacza si� kr�pym tu�owiem, do�� d�ugim pyskiem, mocnym uz�bieniem � silnymi pazurami. Ubarwienie ��tawe, szare lub czarne na grzbiecie, bia�e na gardle, uszach i ogonie; stopy i spodnia strona cia�a czarne. Na g�owie charakterystycznie u�o�one czarne i bia�e plamy. B. jest zwierz�ciem nocnym; dzie� sp�dza w naturalnych kryj�wkach (szczeliny ska�, wykroty) lub w wykopanych przez siebie norach. W poszukiwaniu pokarmu - jest wszystko�erny - 'ryje w aiemi. O rozmna-i �aniu si� 'b. wiiemy niewiele, Wed�ug obserwacji dokona-ny.ch w Chinach samica ro-i dzi w kwietniu 4 m�ode. B. zamieszkuje g�ry i niziny znacznej cz�ci Chin, p�no-cno-wschodnich Indii, Birm�, Sumatr� i Indochiny. W ca�ym swoim zasi�gu jest do�� pospolity. [B.Rz.-K.] baluchiterium ->nosoro�cowate, bambusowce (Rhizomyidae) -, rodzina -^gryzoni, obejmuj�ca 3 rodzaje z 18 gatunkami. S� to zwierz�ta przystosowane do �ycia podziemnego, o d�ugim i mi�kkim futerku, z kr�tkimi uszami ,i ma�ymi oczami. Ryj� pos�uguj�c si� �apami i mocnymi, wystaj�cymi siekaczami. Zamieszkuj� lasy, zaro�la i ��ki. Wyst�puj� w po�udniowo-wschodniej Azji i wschodniej Afryce. �ywi� si� podziemnymi cz�ciami ro�lin, wyrz�dzaj�c nieraz znaczne szkody na plantacjach. Kopalne znane od oligocenu. [K.K.} bambusowiec (Rhizomys su-matrensis) - gryzo� z rodziny -.-bambusowc�w. D�ugo�� g�owy i tu�owia 25-48 'cm, ogona 10-20 cm. Barwa wierzchem szarobrunatna, spodem nieco ja�niejsza. G�owa du�a, tu��w kr�tki. Siekacze silnie wystaj�ce, o barwie pomara�czowej. Samica ma 4 pary sutek. B. wi�ksz� cz�� �yda sp�dza pod ziemi� ryj�c p�ytkie chodniki. �ywi si� g��wnie m�odymi p�dami bambu- banteng______________ s�w, kt�re odcina pod powierzchni� ziemi. W miocie zwykle 3-5 m�odych. Wyst�puje na. Sumatrze i w Indo-chlinach. [K.K.] banteng (Bo� javanicus) - przedstawiciel rodziny -kr�-torogich, z wygl�du przypominaj�cy byd�o domowe. Dziki b. jest pot�nym zwierz�ciem; d�ugo�� g�owy ii tu�owia ok. 1,8-2 m, ogona do 85 cm, wysoko�� w k��bie ok. 1,3-1,7 m; ci�ar 500-900 kg. Ubarwienie prawie czarne, dolna po�owa n�g bia�a; na zadzie bia�e plamy. Rogi sto�kowate, szeroko rozstawione, ostro zako�czone. B. zarniiesakuje g�rskie lasy z g�stym poszyciem do wysoko�ci ok. 2000 m n.p.m. Od�ywia si� soczystymi trawami, ro�linamii zielnymi, li��mi krzew�w i drzew oraz p�czkami i li��mi bambus�w. Przebywa w stadach po 10- -30 sztuk; stare .samce (byki) trzymaj� isli� osobno. Aktywny g�ownie .noc�, niezwykle dziki i p�ochliwy. Okres monsun�w Banteng ______________________22 sp�dza wysoko w g�rach, w suchej porze roku wraca do dolin, gdzie odbywa okres godowy. W sierpniu lub we wrze�niu rodzi si� l m�ode. B. jest zwierz�ciem �ownym, oswajanie osobnik�w doros�ych jest bardzo trudne. Zosta� udomowiony na Bali, gdzie spe�nia .podobn� rol� jak byd�o domowe. U�ytkowane s� te� miesza�ce z zebu. Dziki b. wyst�puje na P�wyspie Indo-chli�skim, ,na Borneo, Jawie i Bali. [L.S.] baran -owca domowa. baran francuski -kr�lik. barasinga (Cervus duvauceli) - gatunek z 'rodziny -.jeleniowatych. D�ugo�� g�owy i tu�owia ok. 1,8, ogona 12- -20 om, wysoko�� w 'k��bie ok. 115 cm; ci�ar 230-280 kg. Silnie rozga��zione poro�e dochodzi do l m d�ugo�ci. Ubarwienie od br�zowego do rudo-��tego, isp�d cia�a i ogon jasne. Latem wierzch cia�a 'samc�w ja�nieje. Niekiedy na grzbiecie uwidaczniaj� si� drobne, ja�niejsze plamki. M�ode s� c�tkowane. B. zamiaszikuje okolice podmok�e, obfituj�ce w itrawy, najcz�ciej w pobli�u las�w. Aktywny rano i wieczorem, dzie� isp�dza w ukryciu. Trzyma 'si� w du�ych stadach, 'niekiedy z�o�onych z tysi�cy osobnik�w. W czasie rui byki zaciekle walcz� o �anie, kt�re skupiaj� w haremy obejmuj�ce do 30 sztuk. D�ugo�� ci��y ok. 250 dni. B. jest cenionym zwierz�ciem �ownym. Wyst�puje w Indiach; jeden podgatunek �y� tak�e w Syjamie, .ale izosta� ca�kowicie wyt�piony. [L.S.] baribal (Ursus americanus), zwany te� nied�wiedziem czar- 23 bawolec nym - drapie�nik z rodziny -nied�wiedziowatych. D�ugo�� g�owy i tu�owia 1,5-1,8 m, ogona ok. 12 cm; ci�ar 120- -150 kg. Ubarwienie zmienne, mo�e by� czarne, czekoladowo-br�zowe, rudobr�zowe, a nawet bia�e. R�ne odmiany barwne mog� wyst�pi� w�r�d m�odych z jednego miotu. Osobniki ubarwione bia�o spotyka si� najcz�ciej na zachodnim wybrze�u Ameryki P�nocnej. B. jesit szybki i silny, ale niegro�ny 'dla cz�owieka. Od�ywia si� pokarmem ro�li-n-nym i zwierz�cym, r�wnie� padlin�, �owi ryby. Niekiedy atakuje zwierz�ta domowe. Dobrze wspina si� po drzewach. Zapada w sen zimowy, ale bardzo lekki, kilkakrotnie przerywany, zw�aszcza tam, gdzie 'zima jest �agodniejsza. �pi w wykrotach, jaskiniach oraz w wykopanych w �niegu norach. Z wyj�tkiem okresu rozmna�ania �yje samotnie. M�ode, zwykle 2 luli 3 w miocie, rodz� si� w czasie snu zimowego matki, w styczniu b�d� w lutym. B. �yje ok. 25 lat. Zamieszkuje Ameryk� P�nocn�. B. nie s� liczne; wi�kszo�� ich przebywa dzi� w parkach narodowych, gdzie przywyk�y do turyst�w ii daj� si� karmi� z r�ki. [B.Rz.-K.] basior -wilk. bawe�niak (Sigmodon hispidus) - gryzo� z rodziny -chomikowatych. D�ugo�� g�owy i tu�owia 12-20 cm, ogona 8- -17 cm. Grzbiet szary, brzuch bia�awy. Ogon sk�po ow�osiony, z �uskami. B. wygl�dem przypomina mysz. Zamieszkuje zaro�la i ��ki. Nocny, ws.zy-stko�erny, ale od�ywia si� g�ownie pokarmem ro�linnym. Ci��a trwa 27 dni, w 'miocie 5 lub 6 m�odych. Mo�e rozmna�a� si� przez ca�y rok, na swobodzie �yje bardzo kr�tko, ok. roku. Jest bardzo liczny i wyrz�dza wielkie szkody, zw�aszcza w plantacjach itraci-ny cukrowej. Wyst�puje w po�udniowej 'cz�ci Ameryki P�nocnej i w Ameryce �rodkowej, po Panam�. [K.K.] bawolec (A!ce!ap?ius buseldi phus), zwany te� antylop� krowi� - gatunek z rodziny -fer�toirogich, nale��cy do -antylop. D�ugo�� g�owy i tu�owia 1,75-2,45 m, ogona 45- -70 om, wysoko�� w k��bie 1,1-1,5 m; ci�ar 120-2,25 te@. � pokroju tu�owia przypomina �osia; ty� 'ni�szy od przodu, g�owa d�uga, nogi smuk�e. Ubarwienie br�izowoszare, rui dawe lub p�owe, na czole, pysku i grzbiecie czarne plamy; sier�� g�adka, przylegaj�ca do sk�ry. Rogi d�ugo�ci do 40 cm, u nasady zro�ni�te s� w jeden wsp�lny pie�, dalej liro-wato wygi�te, z pier�cienio-watymi zgrubieniami na powierzchni; wyst�puj� u obu p�ci. B. jest mieszka�cem teren�w otwartych, trawiastych trzyma si� w stadach obejmuj�cych do 20 osobnik�w; jes^ Bawolec baw� afryka�ski 24 trawo�erny. D�ugo�� oi��y 214-242 dni; zwykle rodzi si� l m�ode. Niegdy� licznie wyst�powa� w ca�ej prawie Afryce i na P�wyspie Arabskim. Dzi� zanik� zupe�nie w p�nocnej Afryce i na P�wyspie Arabskim; utrzymuje si� w strefie r�wnikowej, na wschodzie i na po�udniu. Wyr�niono liczne podgatunki, z kt�rych bardziej znanymi s� karna, kongoni, konzi, tora. [L.S.] baw� afryka�ski (Syncerus caffer) - gatunek z rodziny --Ar�torogich. D�ugo�� ig�owy i tu�owia do 2,6 m, ogona '70-100 icm, wysoko�� w k��bie do 1,7 m; ci�ar doros�ych Samc�w do 800, .a podobno nawet do 1200 'kg. Ubarwienie od brunatnego do czarnego, sk�ra ciemna, sier�� d�uga i g�sta, z wiekiem silnie rzedn�ca, tak �e osobniki starsze S� prawie bezw�ose. Ko�czymy i racice masywne, rogi jasne, aaikrzywione zrazu w bok ku do�owi, nast�pnie w g�r� ku ty�owi, z wierzcho�kami zwr�conymi do wewn�trz. Uszy du�e, lekko ku do�owi zwisaj�ce, pokryte d�ugimi, mi�kkimi w�osami. B. a. zamieszkuje okolice nadwodne, obficie zaros�e 'traw� ii krzewami. Aktywny g��wnie wieczorem, cz�ciowo noc� i rano. Ch�tnie przebywa w wodzie i w b�onie. W a-aaie potrzeby dobrze biega, mo�e rozwin�� szybko�� do 57 km/godz. Jest g��wnie �trawo�erny, -ale ch�tnie jada te� li�cie i m�ode p�dy krzew�w. Okres godowy przypada od wrze�nia do marca, a nawet utrzymuje si� iprzez ca�y rok, zale�nie 'od warunk�w klimatycznych. Po ci��y trwaj�cej ok. 11 miesi�cy rodzi sa� l rude lub brunatnoczarne m�ode. B.a. �yje w stadach olbej- Baw�t afryka�ski muj�cych od kilku do 2000 osobnik�w. Du�e stada s� zwylkle prowadzone przez star� 'samic�. D�ugo�� �ycia ok. 16 lat. B.a. jest zwierz�ciem �ownym, uwa�anym z powodu du�ej si�y i agresywno�ci za bardzo niebezpieczne w oza-sie polowania. Liczebno�� maleje stale wskutek odstrza��w i pryszczycy. Rozmieszczenie obejmuje Afryk� na po�udnie od Sahary. [L.S.] baw� domowy (Bubalus buba-lis) - .zwierz� domowe z rodziny -kr�torogich, pochodz�ce od dzikiego bawo�u, zwanego arni. Podobnie jak jego dziki przodek jest to wielbi� zwierz� o mocnych, tr�jk�tnych w przekroju, zagi�tych ku ty�owi rogach. Ubarwienie szare lub czarne, uw�osienie do�� sk�pe, na czole 'kr�tka grzywa, o.gon .zako�czony kosmykiem w�os�w. Racice du�e, szeroko [rozstawione. B.d. lubi tereny bagniste, ch�tnie zanurza 'si� 'w 'wodzie, zw�aszcza w okresie upa��w. Udomowiony zosta� [przed 4000 lat 'na terenie Indii i Indochin; u�ywany bywa zw�aszcza do prac przy uprawie ry�u. Dostarcza r�wnie� dobrego mleka o zawarto�ci t�uszczu do 8% (wyda j - 25 no�� roczna do 1500 l), mi�sa i sk�ry. Wyhodowano szereg ras, rozpowszechnionych obecnie we 'wschodniej, po�udniowej i zachodniej Azji, a tak�e w ipo�udniowo-wschodniej Europie po Rumuni� i W�gry. [L.S.] baw� indyjski --arni. beisa (Oryrr gazella beisa) - podgatunek -oryksa, wyst�puj�cy we wschodniej Afryce. Ubarwienie ciemnop�owe; czarne plamy na g�owie odmiennie u�o�one ni� u pozosta�ych podgatunk�w. [L.S.] bejra (Dorcatragus megalotis) - gatunek z rodziny -kr�to-rogich, zaliczany do -antylop. D�ugo�� g�owy i 'tu�owia 80- -90 cm, ogona 10-12 .cm, wysoko�� w .k��bie 55-60 cm; ci�ar 9-11 ikg. Ubarwienie z wierzchu rudawo.sz.are, od spodu bia�e, .g�owa ��toruda, nogi p�owe, wok� oczu bia�a obw�dka. Rogi tylko u samc�w, .d�ugo�ci 7-10 'cm, proste, ostro zako�czone, szeroko u g�ry rozstawione. Uszy du�e, d�ugo�ci ok. 15 om, wewn�trz bia�e. U .samicy jedna para sutek. B. przebywa na kamienistych, 'suchych wy�ynach. �ywi si� ro�linami zielnymi, m�odymi p�dami i li��mi krzew�w. Niezwykle zr�czna i szybka w poruszaniu si� w�r�d ska�; bardzo p�ochliwa i z powodu doskona�ego ubarwienia ochronnego trudna do zauwa�enia. Wyst�puje pojedynczo lub w ma�ych grupach. Zamieszkuje Etiopi� i Somali. [L.S.] beriszon -owca domowa. bezoar -koza bezoarowa. bialogl�wka -saki bia�olica. bialucha (Delphin cas), czyli wal tai.E z rodziny -nai Doros�e samce 'd 6,7 m d�ugo�ci, s� co mniejsze. Ci꿹 M�ode rodz� si� ,c niowo ja�niej� i i -5 lat staj� isi� i �e. Nieliczne z�by �uchwie. B. �yje przybrze�nych we cznych. Cz�sto zs w g�r� czek. W wych zim w�druje leko na po�udnie den osobnik wp�yi g�r� Renu; s� te� ryczne o jej p�j na Ba�tyku. �yw brze�n� faun� den da wydaje g�o�] Ci��a trwa 14 .mi rza�o�� w 3 roku : starczaj� cenione mi�sa i 'sk�ry. Roe si� 5-6 tysi�cy g��wnie w ZSRR bernard -.pies do: binturong (Arcficfi - drapie�nik z r szowatych. D�ugo�< �owi� 61-97 �cm, -89 cm; ci�ar 9-gi�dem zewn�trz! odbiega od pozost; stawicieli 'rodziny rz�ciem kr�pym o giej, obfitej, szors ubarwionej czarne nym szarym ii ��tt; Brzegi uszu i w�s; gie w�osy po zewn nie ma��owin uszl p�dzle. D�ugi, Pius umi�niony ogon, swej ko�cowej pa zwierz�ciu wspi�� drzewach. B. pr.' drzewny tryb �yci! si� w�r�d ga��zi za bizon Binturong ostro�nie ii niezbyt szybko. Od�ywia si� g��wnie owocami i innym pokarmem ro�linnym oraz padlin�. O jego rozmna�aniu si� .nie ma �adnych danych. Zamieszkuje g�ste lasy Birmy, Indochin, Malaj�w, Sumatry, Jawy, Borneo oraz Nepalu i Asamu. [B.Rz.-K.] bizon (B�son bison) - gatunek z rodziny -Mkir�torogich, blisko spokrewniony z �ubrem. D�ugo�� g�owy i tu�owia 2,1- -3,5 m, ogona 50-60 cm, wysoko�� w k��bie do 2,5 m; ci�ar 450-1350 kg. Futro na g�owie, szyi, k��bie i przednich nogach bardzo g�ste, o d�ugim w�osie, barwy czarnobru-natnej. Reszta cia�a ja�niejsza, pokryta 'kr�tkim futrem. Wskutek obfi.tszego uw�osienia na przodzie cia�a wydaje si� wi�kszy ni� �ubr, ale w rzeczywisto�ci ty� cia�a ma ni�szy l miednic� mniejsz�. Rogi wyst�puj�ce u obu p�oi s� kr�tsze i silniej zakrzywione ni� u �ubra, czo�o bardziej wypuk�e. B. zamieszkuje prerie, czasem rzadkie lasy. Najbardziej aktywny jest w godzinach rannych i wieczornych, w dzie� na og� odpoczywa. Od�ywia __________________26 si� w spos�b mniej urozmaicony ni� �ubr, g��wnie traw�. B. tworzy sitada r�nej wielko�ci, od pojedynczej grupy rodzinnej ,a� do ikilku tysi�cy sztuk. Okres rui trwa w zasadzie od lipca do wrze�nia. W tym czasie samce cz�sto walcz� ze isob�. D�ugo�� ci��y wynosi ok. 270 dni. Por�d samica odbywa na osobno�ci, po czym 'wkr�tce wraz z 'ciel�ciem do��cza si� do stada. M�ode towarzyszy matce do trzeciego roku �ycia, t j. w zasadzie do pierwszego sezonu godowego. D�ugo�� �ycia wynosi 18-22 lat. Rozmieszczenie obejmuje Ameryk� P�nocn�, kt�r� zasiedla�o pierwotnie ponad 50 min osobnik�w. Olbrzymie stada obejmuj�ce tysi�ce sztuk odbywa�y w�wczas i� pocz�-hkiem zimy sezonowe w�dr�wki ku Bizon po�udniowi w .poszukiwaniu lepszych pastwisk. W wymku masowych polowa�, a raczej rzezi, jakie odbywa�y si� w XIX w., w 1889 r. pog�owie b. wynosi�o 541 osobnik�w i tylko wielkiemu wysi�kowi ochrony przyrody w Ameryce P�nocnej zawdzi�cza� nale�y utrzymanie .tego gatunku S powoln� regeneracj� jego liczebno�ci. [L.S.] blesbok (DamaZ�scus dorcas) - gatunek z rodziny ->ikr�toro-gich, nale��cy do grupy ->an- 27 tylop. D�ugo�� g�owy i tu�owia 1,4-1,6 m, ogona 20-45 cm, wysoko�� w k��bie 85-110 cm; ci�ar 80-100 ikg. Ubarwienie brunatnop�owe z bia�ymi plamami 'na przodzie g�owy, piersiach, nogach i zadzie. Osobniki m�ode s� ja�niejsze. Rogi, obecne u obu p�Gi, lirowato wygi�te, �z poprzecznymi karbami ma przodzie, osi�gaj� 47 cm d�ugo�ci. Ogon zako�czony kit� 'ciemnych w�os�w. B. przebywa zar�wno ma otw.ar.tych terenach, jak w zaro�lach .nadrzecznych. Kiedy� tworzy� ogromne stada, zosta� jednak prawie zupe�nie wyt�piony i dopiero ostatnio 'dzi�ki ochronie staje si� liiczin!iejiszy. Wyst�puje w po�udniowej Afryce. [L.S.] bobak (Mar-mota bohac) - gryzo� z rodziny -^-wiewi�r-kowatych, blisfco spokrewniony ze �wistakiem. D�ugo�� g�owy i tu�owia do 58 cm, ogona 14 cm. Futerko ��tawe, w.iarzch g�owy cieminiejszy, sp�d jasny. B. 'zamieszkuje st�py i ��ki g�rskie. Aktywny dniem, g��wnie rano i wieczorem, noc sp�dza w norach. Zim� zapada w sen trwaj�cy ponad 6 miesi�cy. Zimuje grupami z�o�onymi z rodzic�w i ich potomstwa z o-statnich 2 lat. �ywi si� zielonymi cz�ciami itraw i zi� stepowych. Ruja odbywa si� po przebudzeniu ze snu zimowego, jeszcze w norze. Jeden miot w roku, zwykle 4 lub 5 m�odych. B. wyst�puje w stepowej cz�ci wschodniej Europy i w zachodniej Azji. Sk�rki maj� pewn� warto�� handlow�. B. jest naturalnym rezerwuarem .zarazk�w d�umy, kt�re mog� si� przenosi� na cz�owieka za ipo�rednilOtwem pche�. [K.K.] bobroszczur (Hy sogaster) - .gry; -�myszowatych.: i tu�owia dk. 30 dobnej d�ugo�ci. brunatny, sp�d ogona bia�y. G�ov uszy ma�e. Futro palcami b�ona 3 bywa na moczar. darni. Nocny. 2 wnie mi�czaka) piakami, poza ma�ymi rybami ro�linnym. Sk� wana do cel�w B. wyst�puje w przyleg�ych wy bobry (Castoridc -^gryzoni, obeja bobra europejst kanadyjskiego. S ne anane od olig re wymar�e gat wielko�� nied�w: bokser ->-pies do bolita (Tolypeut zwana te� pance watym - siziczei -><pancemaik�w. ; i tu�owia 35-45 -9 icm. Cia�o o nym i igrubyn Bolita zwlnt< bongo_______________ kt�ry rozci�ga si� te� na boki; mi�dzy nieruchomym pancerzem tylnej ii przedniej cz�ci cia�a 3 szeregi ruchomych p�ytek. G�owa, ogon 'i ko�czyny r�wnie� okryte pancerzem, ow�osiony jest �tylko sp�d cia�a. W niebezpiecze�stwie b. mo�e zwin�� si� w regularn� kul�, tak �e wszystkie mi�kkie cz�ci s� ca�kowicie ukryte pod pancerzem. �ywi si� owadami; w niewoli jada te� pokarm ro�linny. Rodzi l m�ode na raz. Wyst�puje 'w Brazylii. [L.S.] bongo (Taurotragus euryceros) - .gat