MA�Y S�OWNIK ZOOLOGICZNY BEZKR�GOWCE WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1984 Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skr�ty nazwisk) MIECZYS�AW G�RNY (M.G.) ANDRZEJ I JANINA KACZANOWSCY (A.J.K.) JERZY PROSZY�SKI (J.P.) JAN MACIEJ REMBISZEWSKI (J.M.R.) MIROS�AW STANKIEWICZ (M.S.) WOJCIECH STAR�GA <W.S.) TERESA SULGOSTOWSKA (T.S.) ZUZANNA STROMENGER (Z.S.) TOMASZ UMI�SKI (T.U.) LUDWIK 2MUDZI�SKI (L.Z.) PRZEDMOWA Podczas gdy kr�gowce s� ju� jako tako poznane, a przynajmniej sklasyfikowane, �wiat zwierz�t bezkr�gowych z ich nies�ychanym bogactwem form i przejaw�w �yciowych zdradzi� nam dopiero troch� swoich tajemnic. Dos�ownie dzie� w dzie� odkrywa si� nale��ce do niego nowe gatunki, a od opisu budowy do poznania biologii droga bardzo daleka. Daleka nie zawsze dlatego, �e wiele form przebywa w trudno dost�pnym dla naszej obserwacji �rodowisku - w szczelinach mrocznych jaski�, g��boko w glebie, na dnie ocean�w, pod zwa�ami lodu na biegunach czy w zakamarkach tropikalnej puszczy. Niekt�re �yj� tu� obok nas, a mimo to mijaj� niekiedy dziesi�tki lat, zanim udaje si� ustali�, �e np. jaka� dawno odkryta posta� larwalna stanowi form� m�odocian� okre�lonego gatunku, kt�rego okazy dojrza�e by�y ju� znane naszym dziadkom; larwy bowiem bywaj� w znacznym stopniu nieipodobne do rodzic�w. Spo�r�d przesz�o miliona opisanych gatunk�w zwierz�cych 9Wo to 'bezkr�gowce, a w�r�d nich ponad 700 000 to owady! Tak kolosalna liczba zmusza, by te ostatnie om�wi� oddzielnie, tote� po�wi�camy im osobny tom, niniejszy 'za� obejmuje pozosta�e bezkr�gowce. Oczywi�cie nie wszystkie. W doborze omawianych jednostek systematycznych (kierowano si� zasad�, aby pokaza� przede wszystkim bardziej) znane, pospolitsze, reprezentuj�ce faun� krajow� b�d� te gatunki, z kt�rymi czytelnik zetkn�� si� mo�e w literaturze, w gospodarstwie albo te�... pa�� ich ofiar�. W wyborze systematyki redakcja .pozostawi�a swobod� autorom, poniewa� nie ma jeszcze jednego, powszechnie .uznanego podzia�u bezkr�gowc�w. Brak te� wielu polskich nazw zwierz�t tej grupy i nie nale�y si� spodziewa�, aby w przysz�o�ci starano si� je uzupe�ni�. Uczeni uwa�aj� na og�, �e dublowanie nazw naukowych to zbyteczny, je�li nie uci��liwy balast. W naszym S�owniku poza nazwami naukowymi wprowadzili�my r�wnie� nazwy polskie i spolszczone. Tylko cz�� tych ostatnich (nazwy pewnych paso�yt�w) ma imprimatur organ�w uprawnionych do ustalania nazewnictwa, mo�e si� wi�c zdarzy�, ze nie wszystkie spotkaj� si� z powszechn� aprobat�. Niekt�re grupy systematyczne wymaga�y nieco odmiennego opracowania ni� pozosta�e. Na przyk�ad w grupie "robak�w" po�o�ono wi�kszy nacisk na budow� wewn�trzn�, gdy� cz�sto poszczeg�lne ich gatunki pokrojem zupe�nie nie r�ni� si� od siebie. Przeciwnie u skorupiak�w. U 'nich gatunki wykazuj� z regu�y uchwytne r�nice (pokrojowe, dlatego stosunkowo wi�cej miejsca po�wi�cono ich efesterierowi. Uk�ad hase� w S�owniku jest alfabetyczny. Has�a powtarzaj�ce si� w notach encyklopedycznych oznaczono ich pierwsz� liter�, a w wypadku hase� wielowyrazowych - ich pierwszymi literami, niezale�nie od przypadku i liczby. Wyja�nienie termin�w zawartych w opisach ni�szych jednostek systematycznych znale�� mo�na w opisach jednostek �wy�szych, wskazanych zawsze przez strza�k� (->), w samodzielnych drobnych notkach, kt�rych istnienie sygnalizuj� r�wnie� strza�ki, a tak�e w wi�kszych notach, nosz�cych tytu�y: fagocytoza, kom�rka pierwotniacza, cysta pierwotniacza, procesy p�ciowe u pierwotniak�w, podzia� wegetatywny pierwotniak�w, tkanki, uk�ad krwiono�ny (i inne), zmys�y, rozmna�anie si� bezkr�gowych zwierz�t tkankowych oraz rozw�j zarodka. Niekiedy zapewne przyjdzie si�gn�� po inne �r�d�a pomocnicze, cho�by po Wielk� encyklopedia powszechn�, gdy� nasz s�ownik nie przez skromno�� nazwany zosta�'ma�ym i nie jest s�ownikiem og�lnobiologic�nym. Znaki cf i $, z ikt�rych pierwszy symbolizuje samca, a drugi samic�, �zapo�yczone .przez zoologi� z symboliki astrologicznej (c? oznacza planet� Marsa, a $ - planet� Wenus) zamieszczono pod rysunkami tych gatunk�w, kt�rych przedstawiciele znacznie r�ni� si� od siebie pokrojem obu p�ci. S�ownik wyposa�ono w alfabetyczny skorowidz nazw naukowych oraz w 6 barwnych slajd�w. Teresa Sulgostowska A Acantharia - rz�d pierwotniak�w z podgromady ->promie-luon�ek. �rednica ich waha si� w granicach 100-300 [im. Maj� zwykle 20 d�ugich, mineralnych igie�, kt�re rozchodz� si� symetrycznie z centrum kom�rki i wystaj� z niej daleko na zewn�tnz. Ig�y, przynajmniej u niekt�rych gatunk�w, zbudowane s� z siarczanu strontu. Ten sk�ad mineralny wskazuje na intensywne pobie- Schemat budowy Acantharla l - igla szkieletowa; 2 - cyto-plazma zewn�trzna; 3 - J�dro; 4 - wl�kienka kurczliwe ranie jon�w strontu, kt�re znajduj� si� w wodzie morskiej w ilo�ciach �ladowych. Imi� gatunki maj� ig�y utworzone z krzemianu wapnia i glinu. Na terenie cytoplazmy wewn�trznej znajduj� si� l albo liczne j�dra. Szczeg�y cyklu �yciowego nie s� znane. Wiadomo jedynie, �e A. wytwarzaj� jedno j�drowe wiciowe gamety, podobne do tych, jakie wyst�puj� u -potwornic. A. mog� aktywnie zmniejsza� lub zwi�ksza� powierzchni� ikom�rki i dzi�ki temu (podnosz� si� lub opadaj� w toni wodnej. Stawisko to zwi�zane jest z dzia�aniem kurczliwych w��kienek cytoplazmatycznych. W��kien-ka te przytwierdzone s� z jednej strony do igie� szkieletowych, a z drugiej - do to�ony kom�rkowej. Ich 'skurcz powoduje "rozpinanie" cytolplazmy na ig�ach szkieletowych, a co za tym idzie - zwi�kszenie pawierzchni kom�rki. Przy zwolnieniu skurczu jej powierzchnia zmniejsza si�. A. zawdzi�czaj� ��ty lub zielony kolor cia�a symbiotycznym glonom, wyst�puj�cym niejednokrotnie w ich cytoplazmie. A. wchodz� w sk�ad morskiego planktonu. [A.J.K.] acbatina achatina (Achatina^ - rodzaj mi�czak�w z rodziny Achatt-nidae, z rz�du -�-trzonkoocz-nych. Obejmuje gatunki maj�ce muszl� kszta�tu jajowatego, wyd�u�onego, wysoko�ci (zale�nie od gatunku) 10-20 om. A. s� najwi�kszymi �limakami l�dowymi �wiata. Ci�ar ich cia�a mo�e dochodzi� do l/t kg. Jaja tych olbrzym�w, wygl�dem i wielko�ci� izbli�one do jaj ptasich, maj� 2,5 cm d�ugo�ci. A. zamieszkuj� Afryk� r�wnikow�, gdzie trzymaj� si� miejsc wilgotnych o bujnej ro�limino�ci. S� ro�lino�erne i mog� miejiscami wyrz�dza� szkody w uprawach. Ludno�� tubylcza zbiera a. do cel�w kulinarnych. Najbardziej znany gatunek Achatina fulica, rodem z Afryki wschodniej, zosta� przez cz�owieka rozpowszechniony w strefie tropikalnej i subtropikalnej ca�ego �wiata, cz�ciowo nieumy�lnie, a cz�ciowo rozmy�lnie jako przysmak lub ozdoba. Wsz�dzie, gdzie go wprowadzono, zadomowi� si� doskonale, rozmno�y� ogromnie i sta� si� uci��liwym szkodnikiem wszelkich upraw. Pr�by wyt�pienia niepo��danego przybysza 'nie powiod�y si� jak dot�d nigdzie. Natomiast w swej ojczy�nie a. nigdzie nie rozmna�aj� si� masowo, gdy� wkomponowane od tysi�cleci w miejscowe biocenozy podlegaj� ich mechanizmom regulacyjnym. [T.U.] adoleskaria -�.metacerkaria. afrodyta t�czowa -oz�otorunka. Agamermis decaudata - gatunek oble�ca z rodziny ->.stru�c�w. Formy doros�e �yj� w glebie, gdzie zap�odnione samice sk�adaj� jaja. Larwy przedostaj� si� przez kutikul� szara�czak�w do ich jamy cia�a i tam szybko rosn�. Po pewnym czasie opuszczaj� owady, w�druj� do ziemi, gdzie dojrzewaj� i kopuluj�. [M.S.] akantella (Acanthella) -' ro-bakowatego kszta�tu larwa -Aolcog�ow�w, powstaj�ca z -i-akantora w jamie cia�a stawonoga b�d�cego jej �ywicielem po�rednim. Ma wykszta�cony, pokryty kolcami ryjek oraz zawi�zki wszystkich narz�d�w, kt�re wyst�puj� u form dojrza�ych. Dalszy rozw�j a. jest uwarunkowany zjedzeniem jej, zwykle razem z �ywicielem po�rednim, przez �ywiciela ostatecznego. W jego jelicie larwa uwalnia si�, przyczepia ryjkiem do �luz�wki i dojrzewa. Prze�kni�ta przez nieodpowiedniego �ywiciela mo�e przebija� jego przew�d pokarmowy i otorbia� si� w jamie cia�a. [M.S.] akantor (Acantbor) - kurczliwa larwa, rozwijaj�ca si� w jaju ->-kolcog�ow�w. Po zjedzeniu jaja kolcoglowa przez �ywiciela po�redniego, kt�rym przewa�nie bywa jaki� stawon�g, a. uwalnia si� z os�onek jajowych, przebija �ciank� jelita i 'dostaje si� do jamy cia�a gospodarza, gdzie przekszta�ca si� w -�-akantell�. [M.S.] akropora -�-madrepora. aksamUnikowate (Ciubionidae) - rodzina stawonog�w z pod-rz�du -^paj�k�w wy�szych. 0-bejmuj� formy maj�ce smuk�e, wyd�u�one cia�o, o d�ugo�ci 2-12 mm. Odw�ok zwykle pokryty kr�tkimi w�oskami sprawia wra�enie aksamitu. Barwa cia�a typowych przedstawicieli jest czerwonawa, brunatna lub zielonkawa, przy czym na odw�oku widnieje czasem ciemniejsza pod�u�na pr�ga. A. �yj� w�r�d trawy, na alderia krzewach, a nawet w koronach drzew. Poluj� aktywnie, zwykle w dzie�. Sieci nie buduj�. Kryj� si� ch�tnie w zwini�tych li�ciach, w szczelinach kory, ska� lub kamieni, a kryj�wk� wy�cie�aj� rurk� z paj�czyny otwart� z obu ko�c�w. W podobnej rurce samica buduje kokon i przez pewien czas o-piekuje si� m�odymi. A. znane s� z ca�ego �wiata. Opisano ich oko�o 1500 gatunk�w, z czego w Polsce �yje 31. Najwa�niejsze krajowe rodzaje to aksa-mitnik (Ciubiona) i kolczak (Cheiracanthium). Jeden z gatunk�w tego ostatniego rodzaju dysponuje mocnym jadem, wywo�uj�cym u cz�owieka silne b�le w okolicy uk�szonego miejsca. [W.S.] akteon (Actaeon) - rodzaj mi�czak�w z rodziny Actaeo-nidae, z rz�du -�okrytoskrzel-nych. Obejmuje gatunki maj�ce muszle jajowate, wyd�u�one, z zaostrzonym wierzcho�kiem, wysoko�ci 2-3 cm, na tyle du�e, �e ca�y �limak mo�e si� w nich schowa�. Otw�r muszli zamyka cienkie wieczko kon-chiolinowe. Posiadanie przez a. dobrze wykszta�conej muszli i wieczka stanowi cech� pierwotn�, gdy� u pozosta�ych o-krytoskrzelnych muszla jest uwsteczniona, a wieczko zanik�o. A. pochodz� od �limak�w przodoskrzelnych, same natomiast, czy te� gatunki do nich podobne 'da�y pocz�tek �limakom -9-p�ucodysznym i wszystkim grupom -*tyioskrzel-nych. A. zamieszkuj� pe�no-s�one morza europejskie. �yj� na p�ytkim dnie piaszczystym lub te� mulistym, w kt�rym ryj� korytarze u-macniane �luzem wydzielanym przez nog�. [T.U.] akinotrocha ->foromdy. aktinula (actinula) - larwa niekt�rych -�.stu�biop�aw�w. Ma polipowaty kszta�t i jest zaopatrzona w wieniec czu�-k�w. [T.S.] alderia (Alderia modesta) - gatunek mi�czaka z rz�du -�-workoj�zykowc�w. Jej cia�o d�ugo�ci 10-15 mm jes-t barwy ��tawozielonkawej. Na g�owie le�y para oczu o bardzo prostej budowie i para sk�rnych p�at�w przyg�bowych. Po bokach grzbietu widniej� 3 rz�dy Ustkowatych skrzeli sk�rnych. A. zamieszkuje mo- Alderia r�� europejskie, w��cznie z Ba�tykiem. �yje tu� przy brzegu, w bardzo p�ytkiej wodzie, i cz�sto wype�za na l�d w dnie pochmurne. Zasiedla te� przybrze�ne zbiorniki s�onowodne o wodzie .znacznie wy�ledzonej, jak rowy, do�y, a niekiedy tak�e wype�nione wod� odciski racic byd�a 'domowego. �ywi si� pokarmem ro�linnym, przede wszysitkim wysysaj�c glony z rodzaju Yaucheria. Na wybrze�ach Polski napotkano j� dot�d tylko w nielicznych miejscach, bo ze wzgl�du na wygl�d, wielko�� i tryb �ycia �atwo uchodzi uwagi. [T.U.] alfeusz __ __________ alfeusz (Alpheus) �- rodzaj stawonog�w z sekcji ->-garnelow-c�w. Obejmuje gatunki o 'd�u-glo�ci cia�a dochodz�cej do oko�o 6 cm. Maj� one kr�tki, niez�bkowany dzi�b czo�owy, nogi .tu�owiowe I pary bardzo nier�wnomiernie rozwini�te, uzbrojone w r�nej wielko�ci kleszcze, a oczy ca�kowicie zafcryte przezroczystym, schi-tyin'izowanym ipancerzykiem. Za pamoc� du�ych i niezwykle pot�nych kleszczy potrafi� a. Alfeusz Alpheus d�stinguendus w obronie sika� strumieniem' wody, wydaj�c jednocze�nie dono�ny .trzask. Wywo�ywa�y one w czasie II wojny �wiatowej niejeden fa�szywy alarm w marynarce wojennej USA, gdy trzaski ich pos�yszano w hydrotonach. Nale�y tu oko�o 20tt gaitunk�w rozprzestrzenionych w p�ytkich tropikalnych i subtropikalnych morzach, szczeg�lnie w obr�bie raf ko- __________________10 raiowych. Pewne gatunki wyst�puj� tak�e w g��binach oceanicznych do g��boko�ci oko�o 5000 m. [L.�.] alona (Alona) - rodzaj stawonog�w z rz�du ->-wio�larek. D�ugo�� cia�a reprezentuj�cych j� gatunk�w nie przekracza zwykle l mm. Skorupka owalna lub jajowata okrywa ca�y tu��w wraz z 5-6 parami odn�y i cz�ci� masywnego odw�oka, zako�czonego 'dwuwierzcho�kowym pazurkiem. G�owa jest charakterystycznie zaostrzona. S�abo rozwini�te czu�ki p�ywne wskazuj� na stosunkowo ma�o ruchliwy tryb �ycia. A. bytuj� najcz�ciej w�r�d przydennej ro�linno�ci wodnej, zw�aszcza w�r�d drobnych glon�w. Stanowi� najliczniejszy rodzaj wio�larek, o-bejmuj�cy oko�o 100 gatunk�w rozsiedlonych g��wnie w strefie tropikalnej. Kilka gatunk�w �yje tak�e na dnie naszych w�d nizinnych i g�rskich do wysoko�ci 2000 m n.p.m. [L.�.] Amblypygi - rz�d paj�ko-kszta�tnych stawonog�w z gromady ->-paj�czak�w. Dochodz� do 4,5 cm d�ugo�ci, przy rozpi�to�ci n�g do 25 cm. Cia�o ich jest sp�aszczone, g�owotu��w pokryty jednolitym pancerzem, a na odw�oku wyst�puj� �lady segmentacji. Pot�ne nogo-g�aszczki s� uzbrojone w gro�ne kolce, a I para n�g .przekszta�cona w d�ugie, nitkowate czu�ki, z�o�one z du�ej licztoy drobnych segment�w. A. prowadz� nocny 'tryb �ycia, chowaj�c si� w dzie� pod kamieniami, kor� .drzew lub warstw� . �ci�ki. S� drapie�ne. Zdobycz chwytaj� i zabijaj� kolczastymi nogog�aszcakami. �ywi� si� owadami i paj�oza-kami. W okresie rozrodu sali amfilina mice i samce wykonuj� skomplikowany taniec godowy. Zap�odnienie nast�puje za pomoc� spermatoforu przyczepianego iprzez samca do ziemi, a nast�pnie wprowadzanego przez samic� do swych narz�d�w rozrodczych. Samica przylepia jaja <3o wkl�s�ej brzusznej powierzchni odw�oka za pomoc� �luzowatej wydzieliny, kt�ra schn�c tworzy b�oniast� �ciank� .^komory l�gowej". M�ode po wykluciu przebywaj� jeszcze oko�o 30 dni w tej komorze. A. �yj� w strefach tropikalnych Afryki, Azji i Ameryki Po�udniowej. Wyr�niono 60 gatunk�w A. Do bardziej znanych ich przedstawicieli nale�� rodzaje Tarantula, Da.rn.an oraz Phrynus. (Tabl. XII). [J.P.] amcbula -^-sporowce pe�zako-wate. ameby -�-pe�zaki nagie. amfiblastula - swobodnie p�ywaj�ca w toni wodnej larwa -��g�bek wapiennych. Ma kszta�t p�cherzyka, kt�rego �cianka sk�ada si� z l warstwy kom�rek. Jego g�rna po�owa zbudowana jest z drobnych, cylindrycznego kszta�tu kom�rek, zaopatrzonych w wici; cz�� dolna sk�ada si� z ko m�rek du�ych, okr�g�ych. Koz-w�j a. przebiega nieco inaczej ni� ->parenchymuli. Przed przytwierdzeniem si� do pod�o�a jej g�rna po�owa wnico-wuje si� ido wewn�trz i larwa staje si� w�wczas dwuwarstwowa. Du�e kom�rki dolnej cz�ci tworz� teraz warstw� zewn�trzn�, natomiast kom�rki wiciowe cz�ci g�rnej przekszta�caj� si� w -^choanocyty wy�cie�aj�ce komor� cia�a. Po tych przemianach a. osiada na dnie i przekszta�ca si� w m�odego osobnika g�bki. [J.M.R.] amfilina (Amphilina foliacea) - gatunek p�azi�ca z podgro-mady -�-tasiemc�w ni�szych Cia�o jej jest niecz�onowane, owalnego kszta�tu; dochodzi do oko�o 5 cm d�ugo�ci. Na przedzie znajduje si� niewielki, wysuwalny ryjek, w kt�rego okolicy le�y uj�cie gruczo��w frontalnych. W przedzie cia�a znajduje si� r�wnie� uj�cie macicy, a na przeciwleg�ym ko�cu po�o�ony jest otw�r p�ciowy 'm�ski oraz 'uj�cie pochwy. �ywicielami po�rednimi a. s� niekt�re gatunki -�-obu-nog�w oraz -*-lasonog�w. Po po�kni�ciu przez �ywiciela po�redniego jaja a. wydostaje si� z niego urz�siona larwa (liko-fora), opatrzona 10 hakami, kt�ra dostaje si� do jelita. Tam za pomoc� wydzieliny gruczo��w frontalnych rozpuszcza �ciank� jelita gospodarza i przedostaje si� do jamy cia�a, gdzie w ci�gu 30-40 dni nast�puje przekszta�cenie likofo-ry w nast�pn� posta� larwaln�, zwan� ->procerkoidem. Jest on nie wi�kszy od Hkofory, do-'^dzi do 'oko�o 2 mm 'd�ugo-N|y tej cz�ci cia�a larwy, Sfevnajdowa�y si� haczyki ongialne, wyodr�bnia si� �erkoBi�r, kt�ry nast�pnie od-po�kni�ciu przez ryb� amfitryta 12 jesioteowat� zara�onego �ywiciela po�redniego procerkoid dostaae si� �do jelita, a nast�pnie podobnie jak likofora przebija jego . �ciank�, wpada do jamy cia�a ryby i tam osi�ga dojrza�o�� p�ciow�. Jeden osobnik a. produkuje zaledwie kilkaset jaj, kt�re z jamy cia�a ryby wydostaj� si� na zewn�trz przez otwory - por� abdomMiales. Dojrza�a posta� a. pod wieloma wzgl�dami przypomina stadium larwalne, zwane ->-plerocerkoidem. Ponadto bytuje w do�� niezwyk�ych jak dla tasiemca warunkach (jama cia�a kr�gowc�w). W zwi�zku z tym powsta�a koncepcja, w my�l kt�rej a. by�aby neotenicznie rozmna�aj�c� si� larw� tasiemca, kt�rego ostateczna, dojrza�a posta� znik�a z cyklu rozwojowego na skutek wymarcia �ywicieli ostatecznych. Wed�ug tej teorii w erze me-zozoicznej cykl rozwojowy odbywa� si� w jeszcze jednym �ywicielu - rybo�ernym gadzie - w kt�rego jelicie paso�ytowa�a ongi� doros�a posta� a. (Tabl. VIII). [M.S.] amfitryta (Amphitrite) - rodzaj pier�cienicy z podgroma-dy -�.wieloszczet�w osiad�ych. Obejmuje gatunki o ciele wyd�u�onym, z przodu znacznie grubszym, w iprzefcroju poprzecznym kolistym, o d�ugo�ci od kilkunastu do kilkudziesi�ciu milimetr�w. P�at g�owowy wyposa�ony jest w liczne nitkowate czuBd, ustawiane szeregiem w poprzek cia�a, po jego stronie grzbietowej. Pa-rapodia s� zredukowane. Na ich g�rnej . ga��zi znajduj� si� szczecinki w�osowate, na dolnej - hakowate. Pier�cienie, z wyj�tkiem 3-4 przednich, maj� po 5 segment�w wt�rnych, przeci�tych rowkami wzd�u�nymi. W przedniej cz�ci cia�a wyst�puj� tylko szczecinki, w �rodkowej - skrzela, parapodia i szczecinki, a w cz�ci odbytowej brak jakichkolwiek przydatk�w. Skrzela s� nitkowato rozga��zione, o zredukowanym pniu. Tylne nefrydia poza wydalaniem p�ynnych produfet�w przemiany materii s�u�� tak�e do wyprowadzania produkt�w p�ciowych. Do rodzaju a. nale�� gatunki morskie, osiad�e, �yj�ce w rurkach utworzonych z ziaren piasku lub szcz�tk�w organicznych. [M.G.] Atnoeba proteus,. Chaos chaos - rodzaj pierwotniak�w z rz�du -�.pe�zakowc�w nagich. Jest pospolitym i najbardziej znanym przedstawicielem tego rz�du. Jej wielko�� .dochodzi do 600 \vm, co u�atwia badania nad ruchem amebowym i od�ywianiem si� pe�zak�w. Dlatego A.p. s� cz�sto hodowane w laboratoriach. Wyst�puj� w wodach s�odkich. [A.J.K.] amonity {Ammonoidea) - rz�d wymar�ych mi�czak�w z pod-gromady ->.czteroskrzelnych. Ich muszle znajduje si� w ska�ach pochodz�cych z minionych epok geologicznych, od okresu dewo�skiego poczynaj�c, a na kredowym ko�cz�c. S� one zwykle dwubocznie symetryczne, skr�cone spiralnie, wewn�trz podzielone poprzecznymi przegrodami na komory. Cech� szczeg�ln� a., odr�niaj�c� ich muszle od muszli wsp�czesnych �odzik�w, by� spos�b po��czenia przegr�d ze �cian� muszli. Brzegi przegr�d by�y w tym miejscu powyginane i pofa�dowane tak, �e z��cze tworzy�o lini� o rysunku nieraz nadzwyczaj skomplikowanym, charakterystycznym dla poszczeg�lnych 13 aplyzja gatunk�w. �rednica muszli poszczeg�lnych gatunk�w a. waha si� od niewielu milimetr�w do 3 m. A. zamieszkiwa�y morza i prawdopodobnie wiod�y tryb �ycia zbli�ony 'do �o-dzika. Poznano dotychczas ponad 7000 gatunk�w tych zwierz�t. S� one nieraz wa�nymi skamienia�o�ciami przewodnimi, tzn., �e na podstawie ich obecno�ci mo�na okre�li� wiek i pochodzenie danych ska�. [T.U.] ampularia -^przep�ka. Antipatharia - rz�d jamoch�on�w z podgromady -^-koralowc�w sze�ciopromiennych. Obejmuje formy 'kolonijne o gi�tkim, kolczastym, ciemnym b�d� czarnym szkielecie, kt�ry u�ywany bywa do 'cel�w zdobniczych. Kolonie s� drzewteowa-te, pierzaste lub wachlarzo-wate. Osi�gaj� wysoko�� do 6 m. Polipy maj� �rednic� do 1,5 mm. A. zamieszkuj� morza tropikalne do g��boko�ci 1000 m. [Z.S.] aplekss, zawijka (Aplexa hyp-noTum) - gatunek mi�czaka z rodziny rozd�tkowatych (Phy-sidae), z rz�du -�-nasadoocz- Muszla apleksy nych. Ma muszl� jajowato- -wrzecionowat�, wysoko�ci 9- -15 mm, ��tawobrunatn�, przejrzyst�, bardzo g�adk� i l�ni�c�. Tylko ona i blisko spokrewnione z ni� rozd�tki s� krajowymi �limakami wodnymi o lewoskr�tnej muszli. A. zamieszkuj� ca�� Europ� oraz p�nocne rejony Azji i Ameryki P�nocnej. W Polsce s� do�� pospolite w niewielkich zbiornikach wodnych, izw�a-szcza na terenach torfowych i bagnistych. �ywi� si� g��wnie rozk�adaj�cymi si� cz�ciami ro�lin, a ponadto jednokom�rkowymi glonami. [T.U.] aplyzja, zaj�c morski (Aplysia) - rodzaj mi�czak�w z rodziny Aplysiidae, z. rz�du -�okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki maj�ce muszl� zredukowan� de p�przejrzystej, kolistej p�ytki, o �rednicy do 5 'cm, ca�kowicie okryt� p�aszczem. Same �limaki mog� osi�ga� d�ugo�� 14- 40 cm. Na wyra�nie wyodr�bniaj�cej si� g�owie znajduj� si� 2 pary czu�k�w. II para czu�k�w p�atowatych i wyd�u�onych przypomina�a komu� uszy zaj�ca i st�d powsta�a druga nazwa a. Obok pe�zania a. mo�e r�wnie� p�ywa�, wios�uj�c du�ymi, p�atowatym. wyrostkami nogi. Zaniepokojona wypuszcza z jamy p�aszczowej strumie� p�ynu barw^ czerwonej lub fioletowej, cc ma zapewne s�u�y� 'do odstraszenia napastnika. Wi�kszo�� gatunk�w a. zamieszkuje pe�-nos�one morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. U brzeg�w Europy spotyka si� kilk� gatunk�w w Morzu �r�dziemnym, a l stosunkowo niedu�y zwany Aplysia punctata, osi�gaj�cy 14 cm d�ugo�ci - w Morzu P�nocnym. A. �yj� n. dnie piaszczystym i mulistym zw�aszcza w�r�d ��k podwod. Arcella__________ nych. S� wy��cznie ro�lino�erne. �ywi� si� wi�kszymi glonami i trawami morskimi. W staro�ytno�ci, zapewne z powodu potworkowatego wygl�du i wyrzucania barwnej wydzieliny, by�y uwa�ane za wyborny materia� do .przyrz�dzania �miertelnej trucizny. Do dzisiaj zreszt� mo�na w�r�d �r�dziemnomorskich rybak�w spotka� przes�dy co 'do �mierciono�nych, a przynajmniej szkodliwych w�a�ciwo�ci tego sk�din�d zupe�nie niewinnego �limaka. [T.U.] Arcella - rodzaj pierwotniak�w z rz�du --pe�zak�w skorupkowych. Jej gatunki maj� kszta�t sp�aszczonego dysku, a �rednic� 50-150 y.m. W ich skorupkach mo�na wyr�ni� wypuk�� stron� g�rn� i p�ask� stron� doln�. Na �rodku tej Arcella vulgata ostatniej znajduje si� szeroki, owalny otw�r, s�u��cy do wysuwania p�atowatych niby-n�ek. Skorupka zbudowana jest z substancji organicznych o charakterze bia�kowym. Sk�ada si� z wieloik�tnych, cz�sto sze�ciok�tnych element�w i ma posta� zamkni�tego ze wszystkich stron pude�eczka. Tworzenie si� skorupki poprzedza wydzielenie na zewn�trz kom�rki kulistych ziaren, kt�re uk�adaj� si� na jej powierzchni, p�czniej�, staj� si� op- __________________14 tycznie pustymi w �rodku p�cherzykami, a nast�pnie ulegaj� stwardnieniu, tworz�c skorupk�. Jest ona pocz�tkowo bezbarwna, ale w miar� starzenia si� ciemnieje, a w ko�cu staje si� br�zowa na skutek osadzenia si� w niej zwi�zk�w �elaza. [A.J.K.] archeocyty - kom�rki znajduj�ce si� w mezoglei ->g�bek. Powstaj� na skutek przekszta�cania si� -^-pinakocyt�w. Mno��c si� i r�nicuj�c, powi�kszaj� mas� cia�a g�bki. Od nich pochodz� kom�rki najr�no-rodniejszych typ�w, spe�niaj�ce rozmaite funkcje. W postaci pe�zakowatej odgrywaj� du�� rol� w roznoszeniu po ciele substancji pokarmowych, pobranych od -i-choanocyt�w. Cz�� .a. przekszta�ca si� w kom�rki rozrodcze, w -^sklero-blasty, inne tworz� -�gemule, -Msoryty itd. [J.M.R.] Archigetes cryptobothrius - gatunek p�azi�ca z rz�du Pseudophyllidea, z podgromady -4-tasiemc�w w�a�ciwych, kt�ry uzyskuje dojrza�o�� p�ciow� w jamie cia�a sk�poszczeta L�mnodr�lus. Dojrza�y A.c. opuszcza �ywiciela w ten spos�b, �e pod wp�ywem nacisku rozrastaj�cego si� paso�yta zostaje rozerwane cia�o gospodarza. Po dostaniu si� do wody �cianki cia�a paso�yta ulegaj� rozk�adowi, w nast�pstwie czego jaja dostaj� si� do mu�u. Jaja wraz z mu�em zjadane s� przez nast�pne sk�poszczety z rodzaju Limnodrilus. W ich jelicie z jaja zaopatrzonego w wieczko wydostaje si� -Mmko-sfera, kt�ra przebija jelito i przedostaje si� do jamy cia�a �ywiciela, gdzie paso�yt dojrzewa. W tyle cia�a A.c. wykszta�cony jest przydatek, zwany cerkomerem, taki, jaki wy- li5 astacilla st�puje u -^-procerkoida. A.c. uwa�any jest za tasiemca rozmna�aj�cego si� obecnie na etapie larwy (neotenicznie), kt�ry kiedy� dojrzewa� w kr�gowcu, rybie, b�d�cej kolejnym �ywicielem. Pozosta�e gatunki z rodzaju Archigetes nie wykazuj� neotenii. Ich procer-koidy bytuj� w organizmach r�nych bezkr�gowc�w, a formy dojrza�e - w organizmach ryb karpiowatych i piskorzo-watych. [M.S.] aretuza -�b�belnica. argyroteka (Argyrotheca) - rodzaj czuikowc�w z podgromady ->zawiasowc�w obejmuj�cy 3 gatunki. S� to nieliczne w�r�d przedstawicieli -*ramienionog�w 'obojna-ki. Gatunki te wyst�puj� w basenie Morza �r�dziemnego. [J.M.R.] arka (Arca) - rodzaj mi�czak�w z rz�du ->-taksodonto-wych. Muszla a. d�ugo�ci 2- -ilO cm odznacza si� zupe�nie prost� g�rn� kraw�dzi�, a cz�sto 'te� og�lnym zarysem zbli�onym do prostok�ta lub r�w-noleg�olbolbu. Druga cecha, cha-raikterystyczna dla wielu gatunk�w a., to okrywaj�ce muszl� g�ste "w�osy", powstaj�ce z warstwy konichioMnowea. Skrzela a., dobrze rozwini�te jak na przedstawicieli takso-dontowych, sk�adaj� si� z wielkiej liczby cienkich nici. Za to �agielki s� s�abo rozwini�te i w zwi�zku z tym a. pobieraj� pokarm w spos�b typowy dla wi�kszo�ci ma���w, odmiennie za� od pierwotnych tatesodon-towych, np. z rodzaju ->nukuli. Liczne gatunki a. aamieszikuj� wszystkie morza pe�nos�one. Wi�kszo�� �yje na podwodnych ska�ach przytwierdzona bisio-rem, a niekt�re tylko zasiedla- Muszle ark A - Arca secticostata; B - Arca noae j� dna piaszczyste. Kilka gatunk�w po�awia si� dla cel�w konsumpcyjnych. [T.U.] Asplanchna - rodzaj oble�-c�w z gromady -^wrotk�w. Jej gatunki dochodz� do 1,5 cm d�ugo�ci, maj� cia�o prze-zroczystawe, s� pozbawione nogi, jelita tylnego i odbytu. Wyst�puj� w stawach okresowo, licznie, stanowi�c pokarm dla narybku. [M.S.] astacylla (Astacilla) - rodzaj stawonog�w z rz�du ->r�wno-nog�w. Obejmuje gatunki o wysmuk�ym i niemal cylindrycznym ciele, ma�o widocznym na tle wodorost�w, do kt�rych upodabniaj� si� kszta�tem i barw�. Czu�ki II pary rozwini�te s� 'u nich w postaci kr�pych narz�d�w chwytoych, a odn�a tu�owiowe podzielone na 2 grupy: przedni�, przystosowan� do przytnzyimywania pokarmu, i tyln�, z�o�on� z 3 par wysmuk�ych odn�y, s�u��cych do wspinania si� po ro�linach. A. ukryte w�r�d zaro�li podmorskich czatuj� na przep�ywaj�ce drobne zwierz�tka i chwytaj� je b�yskawicznie swymi masywnymi czu�kami. Nale�� tu nieliczne gatunki roz- astropekten 16 przestrzenione w p�ytkich, ciep�ych, pelnos�onych morzach. Jeden z nich, Astocilla longi-"orn�s, zamieszkuje p�ytkie wody wzd�u� zachodnioeuropejskich wybrze�y. [L.�.] istropekten (Astropecten) - rodzaj szkar�upni z rz�du -�.tarczogwiazd. Obejmuje formy o kszta�cie regularnej, p�askiej, pi�cioramiennej gwiazdy, przewa�nie barwy pomara�czowej. Niekt�re gatunki rosn� czasami do oko�o l m �rednicy. P�ytki brze�ne ramion uzbrojone s� w d�ugie kolce. A. przebywa�a za dnia zagrzebane w piasku, wy�a��c dopiero o zmierzchu na �er. Pewne drobne gatunki wspinaj� si� noc� na ro�liny. Do a. nale�y kilkadziesi�t drapie�nych gatunk�w, rozsiedlonych w pe�no-slonych morzach strefy tropi- Astropekten Astropecten aurantia-cus kalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. [L.�.] Atentaculata -�-Nuda. alianta -*r�nonogi. B Babesia, P�roplasma - rodzaj pierwotniak�w z gromady -�-krwinkowc�w. Obejmuje gatunki, kt�rych wymiary wahaj� si� w granicach 5-15 (im. Sporozoity B. wprowadzane s� do krwi ssaka w trakcie uk�ucia go przez -�.kleszcza i atakuj� krwinki. W krwinkach ulegaj� podzia�owi na 2 lub niekiedy 4 kom�rki (mi� jest to wi�c typowa ->-schizogonia). Pciidczas rozpadu krwinki potomne kom�rki B. dostaj� si� do osocza i atakuj� nast�pne cia�ka krwi. Kleszcz zara�a si� B. przez wyssanie krwi zara�onego ni� ssaka. W jelicie kleszcza B. tworz� izogamety (->.procesy p�ciowe u pierwotniak�w). Po kopulacji gamet powstaje ruchliwa zygota, kt�ra przenika przez �ciank� jelita i atakuje tworz�ce si� jaja �ywiciela. Zygota ro�nie wewn�trz jaja, a jej j�dro dzieli si� kilkakrotnie. W ten spos�b wytwarzaj� si� wielo j�drowe sporokinety. Te ostatnie w trakcie rozwoju zarodka kleszcza w�druj� do tych jego tkanek embrionalnych, z kt�rych rozwinie si� �linianka. W okresie ostatecznego formowania si� doros�ej postaci kleszcza w jego �liniance ze spo-rokinet B. wytwarzaj� si� inwazyjne, potomne sporozoity. W ten spos�b cykl rozwojowy B. zostaje zamkni�ty. B. bige-mina wywo�uje w Ameryce P�nocnej gro�n� chorob� byd�a, zwan� gor�czk� teksask�, kt�ra objawia si� degeneracj� 17 bagnica moczarowa w�troby, ��taczk� i krwiomoczem. Przenosz� j� kleszcze z rodzaju Boophilus. W Europie wyst�puje mniej gro�na B. bo-vis, przenoszona przez kleszcze z rodzaju J-rodes. Powoduje ona u byd�a biegunk� i krwiomocz. Inne gatunki B. paso�ytuj� w owcach, kozach, �winiach, koniach i pokrewnych gatunkach zwierz�t ss�cych. [A.J.K.] bagnica (Galba) - rodzaj mi�czak�w z (rodziny ->!b�otniar-kowiatych. Obejmuje gatunki maj�ce muszl� wie�yczkowat�, wysoko�ci (zale�nie od gatunku) 5-45 mai, nieco podobn� do muszli b�otniarki stawowej, ale bez typowego dla tej ostatniej rozszerzenia ostatniego skr�tu. Cia�o b. ma kszta�t typowy dla rodziny i barw� jednorodn�, ciemn�, nieraz zupe�nie czarn�. B. w liczbie kilku gatunk�w zamieszkuj� Europ�, p�nocn� Azj� i Ameryk� P�nocn�. Podzia� tego rodzaju na gatunki by� przedmiotem d�ugotrwa�ych spor�w, nadal nie rozstrzygni�tych ostatecznie. W Polsce �yj� prawdopodobnie 4 gatunki b., kt�re trudno od- Muszla bagnicy 2 Bezkr�gowce r�ni� od siebie, natomiast �atwo ofere�li� ich przynale�no�� rodzajow�. B. s� u nas pospolite w ca�ym kraju, zw�aszcza w niewielkich zbiornikach na terenach bagnistych, aczkolwiek nie omijaj� przybrze�nych p�ycizn w mmeJBzych jeziorach. Mo�na je spotka� tak�e pe�zaj�ce po brzegu w�r�d nadwodnej ro�linno�ci albo w wyrzuconych przez fale szcz�tkach ubieg�orocznych, trzcin. Eksperymentalnie udawa�o si� hodowa� i rozmna�a� b. w wilgotnym terrarium, bez wody. Liczne wyst�powanie b. w drobnych, wysychaj�cych latem zibiornilkach wodnych wskazuje, �e mog� one przetrzyma� d�ugi czas w �rodowisku suchym. Na skutek takiego trybu �ycia b. cz�ciej od innych b�otniarikowatych staj� si� zdobycz� zwierz�t l�dowych. S� one cz�sto �ywicielami po�rednimi r�nych przywr, m.in. powa�nego szkodnika -�-motylicy w�itrobowej. [T.U.] bagnica moczarowa, b�otniarka moczarowa (Galba truncatula) - gatunek mi�czaka z rodzaju -^bagnicy. Jest najmniejszym z krajowych przedstawicieli ro-dzajiu bagnicy. Jej muszla ma wysoko�� 5-10 mm. Bsa. �yje w niewielkich zbiornikach wodnych i najcz�ciej spo�r�d pokrewnych jej gatunk�w bywa znajdowana, na l�dzie. Dobrze znosi wysychanie �rodowiska. Ma z�� opini�, gdy� przez d�ugie lata uwa�ano j� za jedynego i wy��cznego �ywiciela. po�redniego ->motyUcy w�trobowej. W sprzeczno�ci z tym pogl�dem motylice spotykano pospolicie w okolicach, w kt�rych b.m, nie wyst�powa�a. Obecnie wiadomo, �e wszystkie bagnice mog� by� �ywicielami motylicy. [T.U.] bagnik 18 bagnik (Dolomedes) - rodzaj stawonog�w z rodziny Trecha-lei^ae, z podrz�du -a-paj�k�w wy�szych. B. nale�� do najwi�kszych krajowych paj�k�w. Osi�gaj� d�ugo�� 20 mm. Maj� cia�o smuk�e, nogi do�� d�ugie i silne. Bardzo charakterystyczne jest' ubarwienie cia�a b.: na tle oliwkowobruinaitaej barwy zasadniczej wyst�puj� 2 szerokie, ��tawe lub jasno-oliwkowe pasy, obrze�aj�ce g�owotu�ow i ci�gn�ce si� wzd�u� ca�ego odw�oka. B. �yj� na powierzchni w�d stoj�cych i wolno p�yn�cych. Sieci nie buduj�, tytko poluj� aktywnie, a w razie niebezpiecze�stwa lub w czasie polowania doskonale inmnkua�. �ywi� si� g��wnie owadami, ale mog� �owi� r�wnie� kijanki i drobne rybki. Z ca�ego �wiata znanych jest oko�o 100 gatunk�w b.; w Polsce wyst�puj� 2 gatunki o podobnych obyczajach. [W.S.] bajornik ->mezos�oma. batykrynus (Bathycrinus) - rodzaj szkar�upni z podrz�du Millericrinida, z rz�du -i-liliow-c�w cz�onowanych. Obejmuje formy o cylindrycznym trzonku, kt�ry u wi�kszo�ci gatunk�w nie przekracza kilku centymetr�w d�ugo�ci, a tylko u p�nocnoatlantyckiego Bathy-crinus carpenteri dochodzi do 27 cm. Nieliczne w�sy wyrastaj� z nasady trzonka i s�u�� do przytwierdzania si� do pod�o�a. Z niewielkiego kielicha wyrasta 10 pi�rkowanych ramion. B. reprezentuje 9 gatunk�w zamieszkuj�cych dno wiszechoceanu na g��boko�ci 1000-10 000 m. [L.�.] batyporeja (Bathyporeia) - rodzaj stawonog�w z rz�du -�-obunog6w. Obejmuje gatunki o 'd�ugo�ci cia�a dochodz�cej do 8 mm. Ozu�ki I pary s� u nich charakterystycznie aa�a-mane, 2. cz�on bowiem wyrasta nie z ko�ca pierwszego 'cz�onu, lecz z jego spodniej strony. B. obejmuj� szereg gatunk�w roz-przestrzenionych g��wnie w p�nocnym Atlantyku i w morzach przyleg�ych, na piaszczystym, p�ytko po�o�onym dnie, przewa�nie na g��boko�ci do kilkunastu metr�w. W Ba�tyku pospolity jest gatunek Bathy-poreia pilosa, kt�ry zasiedla przede wszystkim tzw. ruchome piaski na g��boko�ci od 20 cm do kilku metr�w, wyst�puj�c tam latem z regu�y w zag�szczeniu od 1000 do 3000 osobnik�w na l m2 dna. [L.2.] b�belnica, �eglarz portugalski, okr�t portugalski, aretuza (Physalia physalis) - gatunek jamoch�ona z rz�du -�rurko-plaiw�w. Tworzy kolonie o skr�conym pniu d�ugo�ci do 30 cm, maj�ce wielki, le��cy na powierzchni wody pneuma-tofor, wype�niony gazem; pod tym "b�blem" zwisaj� 2 szeregi --kormidi�w z�o�onych z osobnik�w �ywicielskich, p�ciowych i licznych iposikr�canych nici chwytnych, kt�rych d�ugo�� osi�ga niekiedy 50 m. Nici te s� bogato usiane parzyde�kami i, kurcz�c si�, mog� podawa� schwytan� zdobycz polipom �ywicielsikim. Korabio-wato wyd�u�ony, osi�gaj�cy 30 cm d�ugo�ci ipneumatofor b. ma na grzbietowej stronie �a-gielkowaty grzebie�, u�atwiaj�cy popychanie kolonii przez wiatr. Pneumatofor ma srebrzysty po�ysk z purpurowym nalotem, a zwieszaj�ce si� pod nim nici chwytne s� niebieskawe. B. to jedyny rurkop�aw wyst�puj�cy w du�ych skupieniach. P�dzone wiaita"em albo ruchami wody kolonie przeczesuj� to� wodn�. Jad ich pa- 19 . beczulkowce B�belnica rzyde�ek jest nadzwyczaj silny, .tote� cniale�y si� wystrzega� dotykania kolonii (np. wyrzuconych na brzeg). Pomi�dzy ni�mi chwytnymi p�ywaj� jednak ryby, zwane nomeuszami, kt�re �ywi� si� cz�ciami kolonii, ale i same ulegaj� niekiedy pora�eniu jadem. B. rozprzestrzenione s� w wi�kszo�ci m�rz �wiata. [Z.S.] b�blowiec, echinokok - larwa -^-tasiemca b�blowcowego i gatunk�w pokrewnych, powstaj�ca z -onkosfery. Bezpo�rednio z itej ostatniej tworzy si� p�cherz macierzysty. �ciana jego sk�ada si� � 2 warstw: zewn�trznej osk�rkowej i wewn�trznej parenchymatycznej - tw�rczej. Warstwa osk�rko-wa bywa zbudowana z wielu koncentrycznie u�o�onych blaszek. Przez warstw� t� przedostaj� si� do cia�a larwy substancje od�ywcze. Warstwa tw�rcza wytwarza nowe p�cherze, zwane potomnymi, oraz torebki l�gowe. P�cherze potomne mog� by� tworzone do wewn�trz p�cherza macierzy-stego-lub na zewn�trz. Torebki l�gowe powstaj� zwykle zar�wno w p�cherzach potomnych, jafe i w p�cherzu macierzystym. W przeciwie�stwie'do p�cherzy �ciany torebek l�gowych s� delikatne. Wewn�trz torebek tworz� si� liczne g��wki. Z (ka�dej z nich po zjedzeniu przez �ywiciela ostatecznego rozwija si� doros�a posta� tasiemca. W jednym p�cherzu macierzystym mo�e znajdowa� si� ponad milion g��wek. Torebki l�gowe po��czone delikatn� szypulk� ze �cian� p�cherza zwykle odrywaj� si� i cz�sto p�kaj�, co powoduje wydostawanie si� uformowanych g��wek do �rodka wype�nionego p�ynem p�cherza. Wolne g��wki, kawa�ki kom�r l�gowych, a tak�e cia�ka wapienne i haki pochodz�ce z rozpadaj�cych, si� g��wek wchodz� w sk�ad osadu, awa-nego piaskiem b�blowcowym. Ze wzgl�du na 'budow� b. 'dzielimy na jednojamowe i wielo-jamowe. Bywa, �e to. nie zawiera w Bobie skoleks�w. Tak� larw� nazywa si� b. ja�owym lub p�onnym, w odr�nieniu od zawieraj�cego g��wki b. p�odnego. B. ja�owy nie jest postaci� inwazyjn�, nie mo�e wi�c zarazi� �ywiciela ostatecznego. [M.S.] beczulkowce (Molpadonia) - rz�d szkar�upni z gromady -^strzykw. Obejmuj� gatunki o kr�pej, toeczu�kowaltej postaci, z silnie zw�on� tyln� cz�ci� cia�a, maj�c� posta� ogona zako�czonego odbytem. Na beczulkowiec 2,0 wierzcho�ku cz�ci przedniej zniajciuge si� g�ba otoczona 15 (wyj�tkowo ;10) palcowatymi czu�kami. Powierzchnia cia�a jest g�adka, pozbawiona in�ek ambulakralnych; B. reprezentuje teilikadziesi�t szeroko rozprzestrzenionych gatunk�w, wyst�puj�cych zar�wno na p�ytkim dnie, jak i w g��binach oceanicznych do 9000 m g��boko�ci, [L.�.] beczulkowiec (Molpad�a) - rodzaj iszkar�upni z rz�du -�be-ozu�kowc�w. Obejmuj� formy o d�ugo�ci ildlihu centymetr�w, barwy czerwonawobr�zowej. Cia�o ich isk�ada si� z beczu�-kowato roziszerzonej cz�ci przedniej oraz wysmuk�ego ogonba. G�b� otacza 15 palco-watych czu�k�w, o czubkach lekko rozga��zionych. B. reprezentuj� gatunik�, z (kt�rych wiele jest fcosmoipolitamL W moraach ciep�ych wyst�puj� na g��boko�ciach 1000-�000 m, natomiast w morzach ch�odnych ispotka� je mo�na tak�e na p�ytkim dnie. [L.�.] beczulnik, fronima (Phromma sedentaria) - gatunek stawonoga z rz�du -9-obunog�w. Do--chodzi do d�ugo�ci 4 cm. Ma g�ow� wyj�tkowo wysok�, wyposa�on� w par� bardzo du�ych, dwucz�ciowych oczu oraz 2 pary czu�k�w, znacznie silniej rozwini�tych u samc�w ni� u samic. Odn�a tu�owiowe s� wysmuk�e, z wyj�tkiem silnie rozwini�tej V pary, uzbrojonej w pot�ne kleszcze. B. �yj� w beczu�kowatych domkach, utworzonych z przezroczystego dzwonu -s-rurkop�a-w�w lub z galaretowatej os�onki pelagicznych ->os�onic (zw�aszcza z rodzaju sprz�g�! lub Pi/rosoma), kt�rych cia�o wpierw po�eraj�. B. potrafi� p�yn�� wraz z ca�ym domkiem � w po��danym przez siebie kierunku. Stanowi� gatunek kosmopolityczny, rozsiedlony w toni wodnej wszystkich ocean�w i otwartych m�rz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. W ch�odniejszych morzach �yj� blisko powierzchni wody, natomiast w morzach cieplejszych zamieszkuj� wody g��bsze. [L.2.] belemnity (Belemnoidea) - podrz�d wymar�ych 'mi�czak�w z rz�du ->-dziesd�ciornic. Ich muszle mia�y ikiszta�t wyd�u�onego sto�ka, podzielonego przegrodami na komory. WUerzcho�ek �ego sto�ka by� opatrzony wyd�u�onym i zaostrzonym pr�tem lub strza�k�, czyli rostrum. W stanie ko-paflnym zachowuj� isi� najcz�ciej tylko rostra (strza�ki piorunowe). B. by�y zapewne 'nieco podobne ido wsp�czesnych -�tea�amairnic. D�ugo�� ich waha�a si� na og� od kilkunastu do 'kilkudziesi�ciu centymetr�w i itylko niekt�re gatunki osi�ga�y prawie 6 m d�ugo�ci. Najwi�kszy rozkwit b. przypada na er� mezozoiczn�, a ostatni ich przedstawiciele wymarli w eocenie. (Tabl. XIX). [T.U.] beleroton (Bellerophon) - rodzaj wymar�ych mi�czak�w z rz�du -^dwuiprzedsiionk�wc�w. Obejmuje gatunki, kt�re odznacza�y si� ca�kowicie symetryczn�, spiralnie skr�con� muszl�. Ostatni skr�t muszli by� przeci�ty szczelin� biegn�c� w p�aszczy�nie symetrii od kraw�dzi otworu do oko�o 1/12 obwodu muszli. Budowa anatomiczna nie jest znana, przypuszczalnie jednak b. by�y jeszcze dwubocznie symetryczne, co stanowi u �limak�w cech� bardzo prymitywn�. �y�y od ordowiku do permu. [T.U.] 21 be�twa belkaczek, korofium (Coro-phium) - rodzaj stawonog�w z rz�du -^obunog�w. Obejmuje gaituniki o ciele grabietowo--brzusiznie sp�aszczonym, d�ugo�ci oko�o 10 �mm. Maj� one czu�ki II pary z�o�one z kilku zaledwie 'cz�on�w, silniej rozwini�te i masywniejsze od wszystkich pozosta�ych odn�y. BeHcaczek B. �yj� na dnie m�rz i w�d s�odkich, ni� og� w rurkach mieszkalnych, kt�re buduj� z r�nych dost�pnych materia��w, sklejanych wydzielin� gruczo��w umiejscowionych w III i IV parze odn�y tu�owiowych. Niekt�re gatunki wygrzebuj� w 'dnie norki, kt�rych �ciany wzmacniaj� t� sam� wydzielin�. Do .b. nale�y kilkadziesi�t gatunk�w rozprzestrzenionych g��wnie w p�nocnej strefie klimatu umiarkowanego, rzadziej w obszarach cieplejszych, ze stref� tropiKaln� w��cznie. [L.�.] betkaczek pospolity (Coro-phium volutator) - gatunek stawonoga z rodzaju -Ae�kacz-k�w. Ro�nie do 11 mm d�ugo�ci. Ma pierwszy cz�on czu�k�w I pary d�u�szy od cz�ona nast�pnego. �yje na dnie w�d w rurkach w kszta�cie litery U. Jest szeroko rozpowszechniony po obu stronach p�nocnego Atlantyku. Wyst�puje tak�e w morzach po�udniowej i �rodkowej Europy. Nale�y do pospolitszych mieszka�c�w p�ytkiego, mulistego dna Ba�tyku, na kt�rym zag�szczenie jego w sprzyjaj�cych warunkach dochodzi do wielu tysi�cy osobnik�w na l m2. [L.�.] belkaczek wschodni (Coro- phium curyispinum) - gatunek stawonoga z rodzaju ->.be�-kaczk�w. Ro�nie do 7 mm d�ugo�ci. Ma pierwszy cz�on czu�k�w I pary (kr�tszy od cz�ona nast�pnego. Ojczyzn� jego s� wody s�odkie i lekko s�onawe wody uj�� rzek wpadaj�cych do Morza Czarnego. Wisikutek budowy systemu 'kana��w rozprzestrzeni� si� tak�e w elewi- -steu Morza Kaspijskiego, Ba�tyckiego i Atlantyku. W Polsce wyst�puje w szeregu jezior i rzefc. �yje w rurikach przytwierdzonych do �kamiena, pali i ro�lin wodnych. [L.�.] beltwa {Cyanea) - rodzaj jamoch�on�w z rz�du ->Sema-eostomeae. Do rodzaju tego nale�� najwi�ksze gatunki meduz, np. b. �(meduza) festono-wa (Cyanea capillata) mo�e osi�ga� 2 m �rednicy. Wyst�puje ona nieraz wielkimi chmarami w morzach zimnych i o temperaturze umiarkowanej, z rzadka nawet w Ba�tyku. Ma kolor ��tawy, a jej niezwykle liczne czu�ki osi�gaj� d�ugo�� do 30 m. S� one usiane parzyde�kami, �tote� kontailat z nimi mo�e by� przykry dla k�pi�cych si� ludzi. Pokrewny gatunek - b. niebieska (Cyanea lamarcki) - osi�ga tylko 30 cm �rednicy. beroe 22 Wyst�puje cz�sto gromadnie w Morzu P�nocnym. W Ba�tyku nie pojawia si�. [Z.S.] beroe, �wi�tognica (Beroe) - rodzaj jamoch�on�w z gromady ->-Nuda. B. maj� kszta�t w�skiego cbe�mu wysoko�ci do 10 cm, -wzd�u� kt�rego biegnie 8 pasm blaszek p�y-wnych. Za m�odu s� bia�e, p�niej r�owoczerwone; mieni� si� i lekko �wiec�. Wiod� �ycie planktonowe. Mog� po�yka� zdobycz wi�ksz� od siebie. S� kosmopolityczne. (Tabl. VII). [Z.S.] bezczaszkowce (Acrama) - podtyp z typu -^-strunowc�w obejmuj�cy oko�o 30 gatunk�w smuk�ych, kilkucentymetrowych zwierz�t, a mi�dzy innymi gatunek lancetnika (Branchiostoma lanceolatum'). Szkieletem b. jest struna grzbietowa biegn�ca wzd�u� ca�ego cia�a; nad ni� znajduje si� cewka nerwowa, a pod ni� prosty przew�d pokarmowy i naczynie sercowe. Z przodu po bokach szczeliny ��cz� jam� oko�oskrzelow� ze �wiatem zewn�trznym. B. tkwi� w p�ytkim dnie ciep�ych m�rz. [Z.S.] bezkr�gowce - zesp� wszystkich grup zwierz�cych o rozmaitych (planach budowy i r�nym pochodzeniu, przeciwstawiany potocznie kr�gowcom, stanowi�cym podtyp w typie strunowc�w. U ,b. nie wyst�puje charaktery styczny 'dla kr�gowc�w szkielet osiowy zbudowany z kr�g�w. W systematyce zoologicznej wyr�nia si� od kilkunastu do ponad 30 typ�w (Phylum) zwierz�t, co wynika z rozbie�no�ci zda� systematyk�w, czy ten lub �w plan budowy dostatecznie odr�nia si� od innych, aby upowa�nia� do uznania zbudowanej wed�ug niego grupy zwierz�t za odr�bny typ. W naszej systematyce przyj�li�my po-dizia� �wiata zwierz�cego na 18 typ�w. S� to: pierwotniaki, g�bki, parzydelkowce, �ebro-p�awy, p�azi�ce, wst�niaki, oble�ce, kolcog�owy, pier�cienice, cau�kowce, mi�czaki, pra-tchawce, stawonogi, szkar�up-nie, pogonofory, szczecioszcz�-kie, p�strunowce i strunowce. Do b. zalicza si� pierwsze 17 wymienionych typ�w, 2 pod-typy strunowc�w, tj. os�onicei bezczaszkowce, oraz .zespo�y zwierz�t o nie ustalonym bli�ej stanowisku systematycznym - Mesozoa, wrz�chy i niespor-czaiki. [T.S.] bezoczka (Caecilioides acicula) - gatunek mi�czaka z rodziny Ferusaciidae, z rz�du ->trzon-koocznych. Muszla jej jest wysmuk�a, wysoko�ci do 5 mm i �rednicy do 1,3 mm, o bardzo cienkich �cianach, za �ycia �limaka zupe�nie przezroczysta. B. �yje prawdopodobnie w ca�ej Polsce z wyj�tkiem wy�szych partii g�rskich, ale jest nadzwyczaj trudna do znalezienia na skutek podziemnego trybu �ycia. Przebywa zwykle w szczelinach gleby na g��boko�ci kilkudziesi�ciu centymetr�w. Preferuje- tereny wapienne, gdy� odznaczaj� si� one stosunkowo lu�n� gleb�. W hodowli zjada ch�tnie sa�at� i inne jarzyny. Czym �ywi si� w naturze, nie wiadomo, prawdopodobnie ni�szymi grzybami, zw�aszcza ple�niakami. Wytwarza stosunkowo' olbrzymie jaja o �rednicy oko�o 0,75 imim, tote� sk�ada ich bardzo niewiele, przypuszczalnie zaledwie kilkana�cie w ci�gu ca�ego �ycia. W zwi�zku z podziemn� egzystencj� nie ma oczu. Nie- 23 bia�ek kiedy znajduje si� du�e ilo�ci muszli b. wyp�ukanych przez wod� i wyrzuconych przez rzeki na brzeg. [T.U.] bezrz�se, sysydlaczki (Suctoria) - podgromada pierwotniak�w z gromady -�-orz�sk�w. Obejmuj� gatunki osiad�e, kt�re przekszta�caj�c si� w posta� dojrza��, ca�kowicie trac� rz�ski. Jedynie ich m�odociane p�czki s� orz�sione i po oderwaniu si� od osobnika macierzystego staj� si� p�ywkami. Typowy przedstawiciel b. ma posta� (kulistej kom�rki, o �rednicy oko�o 50 [im, osadzonej na sztywnej n�ce. Jest on opatrzony w liczne, rurkowate ssawki. Przez nie wysysa za- Schemat budowy bezrz�sych l - n�ka; 2 - makronukleus; 3 - .mikronukleus; 4 - ssawki warto�� ofiary '(najcz�ciej jakiego� iswdbodniie p�ywaj�cego orz�stea), kt�ra przykleja si� do ssawek. Stwierdzono, �e w czasie wysysania ofiary pocz��tko-wo zastaj� do ssawete wprowadzone drobne cia�ka, widoczne pod nukroskofpem elektronowym, przypominaj�ce (kszta�tem g�owic� pocisk�w rakietowych i dlatego nazywane "cia�kami rakietowymi". Owe cia�ka zawieraj� komplet ferment�w trawiennych. Cz�ciowo nad-trawiona cytoplazma ofiary zostaje nast�pnie wyssana przez organizm b. Rozmna�anie b. odbywa si� przez p�czkowanie. S� one pospolitym sk�adnikiem przybrze�nej fauny w�d s�odkich i s�onawych. Nie wyst�puj� w du�ych skupiskach. Nietet�re gatuniki na sta�e przytwierdzaj� si� do dna, a inne - do wodnych zwierz�t ib�d� ro�lin. [A.J.K.] bezsiode�kowce (Aclitellata) - wyr�niany w niekt�rych klasyfikacjach podtyp -^pier�cienic, obejmuj�cy wieloszczety i szczetnice. B. cechuje (w przeciwie�stwie do -*siode�kow-cow) przechodzenie przeobra�enia, najcz�ciej z wyst�powaniem larwy -?.trochofory, oraz brak siode�ka. [M.G.] beztarczlowe -^bruzdobrzuchy. bezzawiasowce (Inart�culafa) - podgromada czu�kowc�w z gromady --ramienionog�w. Maj� skorupki chitynowe z r�n� zawarto�ci� soli mineralnych, po��czone ze sob� tylko za pomoc� mi�ni. Trzonek, zwany tak�e nog�, s�u��cy do pirzy-twierdzania si� do pod�o�a, wychodzi na zewn�trz przez szczelin� mi�dzy skorupkami. Do b. zaliczanych jest oko-'*' �o 50 gatunk�w. S� one pry-mitywniejsze od przedstawicieli podgromady ->-zawia-sowc�w. Najlepiej poanan� rodzin� to. stanowi� wiesianiko-wate. B. is� szeroiko rozsiedlone we wszystkich morzach �wiata. [J.M.R.1 bia�ek (Carychium) - rodzaj mi�czak�w z rodziny Elobiidae, z rz�du ->masadoocznych. Obej- bisior 24 mu je gatunki �maj�ce muszl� jajowat� .lu�b jajowato-wrze-cionowat�, wysoko�ci zaledwie 2 mm, u �ywych okaz�w bezbarwn� i przejrzyst�. Pusta muszla jest .bia�a. B. zamieszkuj� kontynenty p�nocnej ip�-kuli. Ich 2 gatunki wyst�pu j � w Polsce. W przeciwie�stwie do wi�lflszo�ci pozosta�ych �limak�w nasadoocznych, (kt�re s� s�odkowodne, to. �yj� w wilgotnych �rodowiskach l�dowych, jak ��ka, brzegi �r�de� i Muszla bia�ka strumyk�w. Ukrywaj� si� pod opad�ymi li��mi, pod butwie-j�cym drewnem i w g�stej darni mch�w. S� u nas bardzo pospolite, ale nie�atwe do odnalezienia ze wzgl�du na ma-le�ikie rozmiary i na tryb �y-i�)cia. Z tego samego powodu istniej� du�e luki w naszej wiedzy o rozmieszczeniu, biologii i pokarmie b. [T.U.] i. bisior -�ma��e. Blaniulus guttulatus - gatunek stawonoga z rz�du ->julu-s�w. Osi�ga 'd�ugo�� 'do 16 mm. W sk�ad jego cia�a wchodzi kilkadziesi�t segment�w. Ma ubarwienie brunatnawe lub szarooliiwkowe. �yje w glebie i butwiej�cej �ci�ce. Bywa cz�sto . spotykany na polach uprawnych. B.g. nies�usznie uwa�a si� za (szkodniki truskawek, grochu, fasoli, og�rk�w, ziemniak�w, tourak�w cukrowych i drzewek w szk�kach. Poniewa� zjadaj� tylko gnij�ce cz�ci uszkodzonych ro�lin, s� raczej po�yteczne. Wiyst�puj� pospolicie na ca�ym obszarze Polski. [W.S.] blaszkoskrzelne w�a�ciwe (Eu-lamellibranchia) - rz�d mi�czak�w z gromady -^ma���w. Obejmuj� znaczn� wi�kszo�� ma���w, w tym wszystkie gatunki s�odkowodne. Nale�y tu wiele form tak bardzo izmie-nionych (jak np. �widrak i po-kropinik), �e trudno w nich w og�le rozpozna� ma��a. B.w. s� bardzo zr�nicowane pod wzgl�dem wielko�ci, kt�ra oscyluje od 2 mm do 135 cm d�ugo�ci, i dochodz� nawet do 200 kg ci�aru cia�a. ''Skrzela maj� poszczeg�lne mci skrze-Iowe tak g�sto po��czone bele-czkami poprzecznymi, �e przybieraj� posta� 2 zwartych, jednolitych p�at�w i dopiero pod powi�kszeniem mikroskopowym wida� ich siatkowat� struktur�. Obydwa p�aty p�aszcza cz�sto si� zrastaj� i tworz� syfony, nieraz znacznej d�ugo�ci. Zamek ��cz�cy obie po��wki muszli mo�e zanika� ca�kowicie, ale przewa�nie jest dobrze wykszta�cony w postaci kilku 'du�ych i silnych z�b�w i listew. Uk�ad z�b�w i listew zamka jest wa�n� cech� rozpoznawcz�. Obydwa mi�nie zwieracze muszli s� .na og� r�wnie dobrze rozwini�te. Do b.w. nale�y m.in. rodzina sk�j-kowatych. [T.U.] b��dki ->-wieloszczety w�druj�ce. 25 blotniarkowate b�otniarka moczarowa -^bag-nica moczarowa. b�otniarka stawowa, nieruch (Lymnaea stagnalis) - gatunek mi�czaka z rodziny ->�>�ot-niarkowaitych. Jej muszla wysoko�ci do 6 cm jest wie�ycz-kowata, mia wysmuk�� skr�tk� i du�y, .rozd�ty, ostatni skr�t BJS. wygl�dem nie odbiega od wygl�du typowego dla rodziny. Muszla b�otniarki stawowej Zamieszkuje ca�� Europ�, p�nocne rejony Azji i Ameryk� P�nocn�. W Polsce jest pospolita w ca�ym kraju z wyj�tkiem g�r, cz�stsza w wodach stoj�cych, ale nie unika spokojnych zakoli rzecznych. Jako najwi�kszy i najbardziej �ar�oczny z naszych �limak�w wodnych, stanowi wa�ny sk�adnik biocenozy wsz�dzie, gdzie wyst�puje. Rybacy uwa�aj� b.s. za dobr� przyn�t� -na "sznury" do po�owu w�gorza oraz �ososia. [T.U.] b�otniarka w�drowna {Pseudo-succinea colzcmella) - gatunek mi�czaka z rodziny .-^-b�otniar-kowatych. Jen musela wysoko�ci 10-ii 3 mm jest jajowata, z silnie rozszerzonym ostatnim skr�tem i bardzo du�ym otworem. W zarysie do z�udzenia przypomina muszl� -�tburszty-nek, st�d naukowa nazwa, znacz�ca dos�ownie "nilbybmrsz-tynka". Odr�ni� j� jednak mo�na �aitwo po urze�bieniu powierzchni. Bursztynki maj� na muszli delikatne, wypuk�e pr��ki poprzeczne, b.w. za� - pr��ki poprzeczne i sp