MAŁY SŁOWNIK ZOOLOGICZNY BEZKRĘGOWCE WIEDZA POWSZECHNA Warszawa 1984 Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skróty nazwisk) MIECZYSŁAW GÓRNY (M.G.) ANDRZEJ I JANINA KACZANOWSCY (A.J.K.) JERZY PROSZYŃSKI (J.P.) JAN MACIEJ REMBISZEWSKI (J.M.R.) MIROSŁAW STANKIEWICZ (M.S.) WOJCIECH STARĘGA ), w samodzielnych drobnych notkach, których istnienie sygnalizują również strzałki, a także w większych notach, noszących tytuły: fagocytoza, komórka pierwotniacza, cysta pierwotniacza, procesy płciowe u pierwotniaków, podział wegetatywny pierwotniaków, tkanki, układ krwionośny (i inne), zmysły, rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych oraz rozwój zarodka. Niekiedy zapewne przyjdzie sięgnąć po inne źródła pomocnicze, choćby po Wielką encyklopedia powszechną, gdyż nasz słownik nie przez skromność nazwany został'małym i nie jest słownikiem ogólnobiologicżnym. Znaki cf i $, z iktórych pierwszy symbolizuje samca, a drugi samicę, •zapożyczone .przez zoologię z symboliki astrologicznej (c? oznacza planetę Marsa, a $ - planetę Wenus) zamieszczono pod rysunkami tych gatunków, których przedstawiciele znacznie różnią się od siebie pokrojem obu płci. Słownik wyposażono w alfabetyczny skorowidz nazw naukowych oraz w 6 barwnych slajdów. Teresa Sulgostowska A Acantharia - rząd pierwotniaków z podgromady ->promie-luonóżek. Średnica ich waha się w granicach 100-300 [im. Mają zwykle 20 długich, mineralnych igieł, które rozchodzą się symetrycznie z centrum komórki i wystają z niej daleko na zewnątnz. Igły, przynajmniej u niektórych gatunków, zbudowane są z siarczanu strontu. Ten skład mineralny wskazuje na intensywne pobie- Schemat budowy Acantharla l - igla szkieletowa; 2 - cyto-plazma zewnętrzna; 3 - Jądro; 4 - wlókienka kurczliwe ranie jonów strontu, które znajdują się w wodzie morskiej w ilościach śladowych. Imię gatunki mają igły utworzone z krzemianu wapnia i glinu. Na terenie cytoplazmy wewnętrznej znajdują się l albo liczne jądra. Szczegóły cyklu życiowego nie są znane. Wiadomo jedynie, że A. wytwarzają jedno jądrowe wiciowe gamety, podobne do tych, jakie występują u -potwornic. A. mogą aktywnie zmniejszać lub zwiększać powierzchnię ikomórki i dzięki temu (podnoszą się lub opadają w toni wodnej. Stawisko to związane jest z działaniem kurczliwych włókienek cytoplazmatycznych. Włókien-ka te przytwierdzone są z jednej strony do igieł szkieletowych, a z drugiej - do tołony komórkowej. Ich 'skurcz powoduje "rozpinanie" cytolplazmy na igłach szkieletowych, a co za tym idzie - zwiększenie pawierzchni komórki. Przy zwolnieniu skurczu jej powierzchnia zmniejsza się. A. zawdzięczają żółty lub zielony kolor ciała symbiotycznym glonom, występującym niejednokrotnie w ich cytoplazmie. A. wchodzą w skład morskiego planktonu. [A.J.K.] acbatina achatina (Achatina^ - rodzaj mięczaków z rodziny Achatt-nidae, z rzędu -»-trzonkoocz-nych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowatego, wydłużonego, wysokości (zależnie od gatunku) 10-20 om. A. są największymi ślimakami lądowymi świata. Ciężar ich ciała może dochodzić do l/t kg. Jaja tych olbrzymów, wyglądem i wielkością izbliżone do jaj ptasich, mają 2,5 cm długości. A. zamieszkują Afrykę równikową, gdzie trzymają się miejsc wilgotnych o bujnej rośliminości. Są roślinożerne i mogą miejiscami wyrządzać szkody w uprawach. Ludność tubylcza zbiera a. do celów kulinarnych. Najbardziej znany gatunek Achatina fulica, rodem z Afryki wschodniej, został przez człowieka rozpowszechniony w strefie tropikalnej i subtropikalnej całego świata, częściowo nieumyślnie, a częściowo rozmyślnie jako przysmak lub ozdoba. Wszędzie, gdzie go wprowadzono, zadomowił się doskonale, rozmnożył ogromnie i stał się uciążliwym szkodnikiem wszelkich upraw. Próby wytępienia niepożądanego przybysza 'nie powiodły się jak dotąd nigdzie. Natomiast w swej ojczyźnie a. nigdzie nie rozmnażają się masowo, gdyż wkomponowane od tysiącleci w miejscowe biocenozy podlegają ich mechanizmom regulacyjnym. [T.U.] adoleskaria -».metacerkaria. afrodyta tęczowa -ozłotorunka. Agamermis decaudata - gatunek obleńca z rodziny ->.struńców. Formy dorosłe żyją w glebie, gdzie zapłodnione samice składają jaja. Larwy przedostają się przez kutikulę szarańczaków do ich jamy ciała i tam szybko rosną. Po pewnym czasie opuszczają owady, wędrują do ziemi, gdzie dojrzewają i kopulują. [M.S.] akantella (Acanthella) -' ro-bakowatego kształtu larwa -Aolcogłowów, powstająca z -i-akantora w jamie ciała stawonoga będącego jej żywicielem pośrednim. Ma wykształcony, pokryty kolcami ryjek oraz zawiązki wszystkich narządów, które występują u form dojrzałych. Dalszy rozwój a. jest uwarunkowany zjedzeniem jej, zwykle razem z żywicielem pośrednim, przez żywiciela ostatecznego. W jego jelicie larwa uwalnia się, przyczepia ryjkiem do śluzówki i dojrzewa. Przełknięta przez nieodpowiedniego żywiciela może przebijać jego przewód pokarmowy i otorbiać się w jamie ciała. [M.S.] akantor (Acantbor) - kurczliwa larwa, rozwijająca się w jaju ->-kolcogłowów. Po zjedzeniu jaja kolcoglowa przez żywiciela pośredniego, którym przeważnie bywa jakiś stawonóg, a. uwalnia się z osłonek jajowych, przebija ściankę jelita i 'dostaje się do jamy ciała gospodarza, gdzie przekształca się w -»-akantellę. [M.S.] akropora -»-madrepora. aksamUnikowate (Ciubionidae) - rodzina stawonogów z pod-rzędu -^pająków wyższych. 0-bejmują formy mające smukłe, wydłużone ciało, o długości 2-12 mm. Odwłok zwykle pokryty krótkimi włoskami sprawia wrażenie aksamitu. Barwa ciała typowych przedstawicieli jest czerwonawa, brunatna lub zielonkawa, przy czym na odwłoku widnieje czasem ciemniejsza podłużna pręga. A. żyją wśród trawy, na alderia krzewach, a nawet w koronach drzew. Polują aktywnie, zwykle w dzień. Sieci nie budują. Kryją się chętnie w zwiniętych liściach, w szczelinach kory, skał lub kamieni, a kryjówkę wyściełają rurką z pajęczyny otwartą z obu końców. W podobnej rurce samica buduje kokon i przez pewien czas o-piekuje się młodymi. A. znane są z całego świata. Opisano ich około 1500 gatunków, z czego w Polsce żyje 31. Najważniejsze krajowe rodzaje to aksa-mitnik (Ciubiona) i kolczak (Cheiracanthium). Jeden z gatunków tego ostatniego rodzaju dysponuje mocnym jadem, wywołującym u człowieka silne bóle w okolicy ukąszonego miejsca. [W.S.] akteon (Actaeon) - rodzaj mięczaków z rodziny Actaeo-nidae, z rzędu -»okrytoskrzel-nych. Obejmuje gatunki mające muszle jajowate, wydłużone, z zaostrzonym wierzchołkiem, wysokości 2-3 cm, na tyle duże, że cały ślimak może się w nich schować. Otwór muszli zamyka cienkie wieczko kon-chiolinowe. Posiadanie przez a. dobrze wykształconej muszli i wieczka stanowi cechę pierwotną, gdyż u pozostałych o-krytoskrzelnych muszla jest uwsteczniona, a wieczko zanikło. A. pochodzą od ślimaków przodoskrzelnych, same natomiast, czy też gatunki do nich podobne 'dały początek ślimakom -9-płucodysznym i wszystkim grupom -*tyioskrzel-nych. A. zamieszkują pełno-słone morza europejskie. Żyją na płytkim dnie piaszczystym lub też mulistym, w którym ryją korytarze u-macniane śluzem wydzielanym przez nogę. [T.U.] akinotrocha ->foromdy. aktinula (actinula) - larwa niektórych -».stułbiopławów. Ma polipowaty kształt i jest zaopatrzona w wieniec czuł-ków. [T.S.] alderia (Alderia modesta) - gatunek mięczaka z rzędu -»-workojęzykowców. Jej ciało długości 10-15 mm jes-t barwy żółtawozielonkawej. Na głowie leży para oczu o bardzo prostej budowie i para skórnych płatów przygębowych. Po bokach grzbietu widnieją 3 rzędy Ustkowatych skrzeli skórnych. A. zamieszkuje mo- Alderia rżą europejskie, włącznie z Bałtykiem. Żyje tuż przy brzegu, w bardzo płytkiej wodzie, i często wypełza na ląd w dnie pochmurne. Zasiedla też przybrzeżne zbiorniki słonowodne o wodzie .znacznie wyśledzonej, jak rowy, doły, a niekiedy także wypełnione wodą odciski racic bydła 'domowego. Żywi się pokarmem roślinnym, przede wszysitkim wysysając glony z rodzaju Yaucheria. Na wybrzeżach Polski napotkano ją dotąd tylko w nielicznych miejscach, bo ze względu na wygląd, wielkość i tryb życia łatwo uchodzi uwagi. [T.U.] alfeusz __ __________ alfeusz (Alpheus) •- rodzaj stawonogów z sekcji ->-garnelow-ców. Obejmuje gatunki o 'dłu-glości ciała dochodzącej do około 6 cm. Mają one krótki, nieząbkowany dziób czołowy, nogi .tułowiowe I pary bardzo nierównomiernie rozwinięte, uzbrojone w różnej wielkości kleszcze, a oczy całkowicie zafcryte przezroczystym, schi-tyin'izowanym ipancerzykiem. Za pamocą dużych i niezwykle potężnych kleszczy potrafią a. Alfeusz Alpheus dłstinguendus w obronie sikać strumieniem' wody, wydając jednocześnie donośny .trzask. Wywoływały one w czasie II wojny światowej niejeden fałszywy alarm w marynarce wojennej USA, gdy trzaski ich posłyszano w hydrotonach. Należy tu około 20tt gaitunków rozprzestrzenionych w płytkich tropikalnych i subtropikalnych morzach, szczególnie w obrębie raf ko- __________________10 raiowych. Pewne gatunki występują także w głębinach oceanicznych do głębokości około 5000 m. [L.Ż.] alona (Alona) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-wioślarek. Długość ciała reprezentujących ją gatunków nie przekracza zwykle l mm. Skorupka owalna lub jajowata okrywa cały tułów wraz z 5-6 parami odnóży i częścią masywnego odwłoka, zakończonego 'dwuwierzchołkowym pazurkiem. Głowa jest charakterystycznie zaostrzona. Słabo rozwinięte czułki pływne wskazują na stosunkowo mało ruchliwy tryb życia. A. bytują najczęściej wśród przydennej roślinności wodnej, zwłaszcza wśród drobnych glonów. Stanowią najliczniejszy rodzaj wioślarek, o-bejmujący około 100 gatunków rozsiedlonych głównie w strefie tropikalnej. Kilka gatunków żyje także na dnie naszych wód nizinnych i górskich do wysokości 2000 m n.p.m. [L.Ż.] Amblypygi - rząd pająko-kształtnych stawonogów z gromady ->-pajęczaków. Dochodzą do 4,5 cm długości, przy rozpiętości nóg do 25 cm. Ciało ich jest spłaszczone, głowotułów pokryty jednolitym pancerzem, a na odwłoku występują ślady segmentacji. Potężne nogo-głaszczki są uzbrojone w groźne kolce, a I para nóg .przekształcona w długie, nitkowate czułki, złożone z dużej licztoy drobnych segmentów. A. prowadzą nocny 'tryb życia, chowając się w dzień pod kamieniami, korą .drzew lub warstwą . ściółki. Są drapieżne. Zdobycz chwytają i zabijają kolczastymi nogogłaszcakami. Żywią się owadami i pajęoza-kami. W okresie rozrodu sali amfilina mice i samce wykonują skomplikowany taniec godowy. Zapłodnienie następuje za pomocą spermatoforu przyczepianego iprzez samca do ziemi, a następnie wprowadzanego przez samicę do swych narządów rozrodczych. Samica przylepia jaja <3o wklęsłej brzusznej powierzchni odwłoka za pomocą śluzowatej wydzieliny, która schnąc tworzy błoniastą ściankę .^komory lęgowej". Młode po wykluciu przebywają jeszcze około 30 dni w tej komorze. A. żyją w strefach tropikalnych Afryki, Azji i Ameryki Południowej. Wyróżniono 60 gatunków A. Do bardziej znanych ich przedstawicieli należą rodzaje Tarantula, Da.rn.an oraz Phrynus. (Tabl. XII). [J.P.] amcbula -^-sporowce pełzako-wate. ameby -»-pełzaki nagie. amfiblastula - swobodnie pływająca w toni wodnej larwa -••gąbek wapiennych. Ma kształt pęcherzyka, którego ścianka składa się z l warstwy komórek. Jego górna połowa zbudowana jest z drobnych, cylindrycznego kształtu komórek, zaopatrzonych w wici; część dolna składa się z ko mórek dużych, okrągłych. Koz-wój a. przebiega nieco inaczej niż ->parenchymuli. Przed przytwierdzeniem się do podłoża jej górna połowa wnico-wuje się ido wewnątrz i larwa staje się wówczas dwuwarstwowa. Duże komórki dolnej części tworzą teraz warstwę zewnętrzną, natomiast komórki wiciowe części górnej przekształcają się w -^choanocyty wyściełające komorę ciała. Po tych przemianach a. osiada na dnie i przekształca się w młodego osobnika gąbki. [J.M.R.] amfilina (Amphilina foliacea) - gatunek płazińca z podgro-mady -»-tasiemców niższych Ciało jej jest nieczłonowane, owalnego kształtu; dochodzi do około 5 cm długości. Na przedzie znajduje się niewielki, wysuwalny ryjek, w którego okolicy leży ujście gruczołów frontalnych. W przedzie ciała znajduje się również ujście macicy, a na przeciwległym końcu położony jest otwór płciowy 'męski oraz 'ujście pochwy. Żywicielami pośrednimi a. są niektóre gatunki -»-obu-nogów oraz -*-lasonogów. Po połknięciu przez żywiciela pośredniego jaja a. wydostaje się z niego urzęsiona larwa (liko-fora), opatrzona 10 hakami, która dostaje się do jelita. Tam za pomocą wydzieliny gruczołów frontalnych rozpuszcza ściankę jelita gospodarza i przedostaje się do jamy ciała, gdzie w ciągu 30-40 dni następuje przekształcenie likofo-ry w następną postać larwalną, zwaną ->procerkoidem. Jest on nie większy od Hkofory, do-'^dzi do 'około 2 mm 'długo-N|y tej części ciała larwy, Sfevnajdowały się haczyki ongialne, wyodrębnia się •erkoBiłr, który następnie od-połknięciu przez rybę amfitryta 12 jesioteowatą zarażonego żywiciela pośredniego procerkoid dostaae się •do jelita, a następnie podobnie jak likofora przebija jego . ściankę, wpada do jamy ciała ryby i tam osiąga dojrzałość płciową. Jeden osobnik a. produkuje zaledwie kilkaset jaj, które z jamy ciała ryby wydostają się na zewnątrz przez otwory - porź abdomMiales. Dojrzała postać a. pod wieloma względami przypomina stadium larwalne, zwane ->-plerocerkoidem. Ponadto bytuje w dość niezwykłych jak dla tasiemca warunkach (jama ciała kręgowców). W związku z tym powstała koncepcja, w myśl której a. byłaby neotenicznie rozmnażającą się larwą tasiemca, którego ostateczna, dojrzała postać znikła z cyklu rozwojowego na skutek wymarcia żywicieli ostatecznych. Według tej teorii w erze me-zozoicznej cykl rozwojowy odbywał się w jeszcze jednym żywicielu - rybożernym gadzie - w którego jelicie pasożytowała ongiś dorosła postać a. (Tabl. VIII). [M.S.] amfitryta (Amphitrite) - rodzaj pierścienicy z podgroma-dy -».wieloszczetów osiadłych. Obejmuje gatunki o ciele wydłużonym, z przodu znacznie grubszym, w iprzefcroju poprzecznym kolistym, o długości od kilkunastu do kilkudziesięciu milimetrów. Płat głowowy wyposażony jest w liczne nitkowate czuBd, ustawiane szeregiem w poprzek ciała, po jego stronie grzbietowej. Pa-rapodia są zredukowane. Na ich górnej . gałęzi znajdują się szczecinki włosowate, na dolnej - hakowate. Pierścienie, z wyjątkiem 3-4 przednich, mają po 5 segmentów wtórnych, przeciętych rowkami wzdłużnymi. W przedniej części ciała występują tylko szczecinki, w środkowej - skrzela, parapodia i szczecinki, a w części odbytowej brak jakichkolwiek przydatków. Skrzela są nitkowato rozgałęzione, o zredukowanym pniu. Tylne nefrydia poza wydalaniem płynnych produfetów przemiany materii służą także do wyprowadzania produktów płciowych. Do rodzaju a. należą gatunki morskie, osiadłe, żyjące w rurkach utworzonych z ziaren piasku lub szczątków organicznych. [M.G.] Atnoeba proteus,. Chaos chaos - rodzaj pierwotniaków z rzędu -».pełzakowców nagich. Jest pospolitym i najbardziej znanym przedstawicielem tego rzędu. Jej wielkość .dochodzi do 600 \vm, co ułatwia badania nad ruchem amebowym i odżywianiem się pełzaków. Dlatego A.p. są często hodowane w laboratoriach. Występują w wodach słodkich. [A.J.K.] amonity {Ammonoidea) - rząd wymarłych mięczaków z pod-gromady ->.czteroskrzelnych. Ich muszle znajduje się w skałach pochodzących z minionych epok geologicznych, od okresu dewońskiego poczynając, a na kredowym kończąc. Są one zwykle dwubocznie symetryczne, skręcone spiralnie, wewnątrz podzielone poprzecznymi przegrodami na komory. Cechą szczególną a., odróżniającą ich muszle od muszli współczesnych łodzików, był sposób połączenia przegród ze ścianą muszli. Brzegi przegród były w tym miejscu powyginane i pofałdowane tak, że złącze tworzyło linię o rysunku nieraz nadzwyczaj skomplikowanym, charakterystycznym dla poszczególnych 13 aplyzja gatunków. Średnica muszli poszczególnych gatunków a. waha się od niewielu milimetrów do 3 m. A. zamieszkiwały morza i prawdopodobnie wiodły tryb życia zbliżony 'do ło-dzika. Poznano dotychczas ponad 7000 gatunków tych zwierząt. Są one nieraz ważnymi skamieniałościami przewodnimi, tzn., że na podstawie ich obecności można określić wiek i pochodzenie danych skał. [T.U.] ampularia -^przepółka. Antipatharia - rząd jamochłonów z podgromady -^-koralowców sześciopromiennych. Obejmuje formy 'kolonijne o giętkim, kolczastym, ciemnym bądź czarnym szkielecie, który używany bywa do 'celów zdobniczych. Kolonie są drzewteowa-te, pierzaste lub wachlarzo-wate. Osiągają wysokość do 6 m. Polipy mają średnicę do 1,5 mm. A. zamieszkują morza tropikalne do głębokości 1000 m. [Z.S.] aplekss, zawijka (Aplexa hyp-noTum) - gatunek mięczaka z rodziny rozdętkowatych (Phy-sidae), z rzędu -»-nasadoocz- Muszla apleksy nych. Ma muszlę jajowato- -wrzecionowatą, wysokości 9- -15 mm, żółtawobrunatną, przejrzystą, bardzo gładką i lśniącą. Tylko ona i blisko spokrewnione z nią rozdętki są krajowymi ślimakami wodnymi o lewoskrętnej muszli. A. zamieszkują całą Europę oraz północne rejony Azji i Ameryki Północnej. W Polsce są dość pospolite w niewielkich zbiornikach wodnych, izwła-szcza na terenach torfowych i bagnistych. Żywią się głównie rozkładającymi się częściami roślin, a ponadto jednokomórkowymi glonami. [T.U.] aplyzja, zając morski (Aplysia) - rodzaj mięczaków z rodziny Aplysiidae, z. rzędu -»okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę zredukowaną de półprzejrzystej, kolistej płytki, o średnicy do 5 'cm, całkowicie okrytą płaszczem. Same ślimaki mogą osiągać długość 14- 40 cm. Na wyraźnie wyodrębniającej się głowie znajdują się 2 pary czułków. II para czułków płatowatych i wydłużonych przypominała komuś uszy zająca i stąd powstała druga nazwa a. Obok pełzania a. może również pływać, wiosłując dużymi, płatowatym. wyrostkami nogi. Zaniepokojona wypuszcza z jamy płaszczowej strumień płynu barw^ czerwonej lub fioletowej, cc ma zapewne służyć 'do odstraszenia napastnika. Większość gatunków a. zamieszkuje peł-nosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. U brzegów Europy spotyka się kilkę gatunków w Morzu Śródziemnym, a l stosunkowo nieduży zwany Aplysia punctata, osiągający 14 cm długości - w Morzu Północnym. A. żyją n. dnie piaszczystym i mulistym zwłaszcza wśród łąk podwod. Arcella__________ nych. Są wyłącznie roślinożerne. Żywią się większymi glonami i trawami morskimi. W starożytności, zapewne z powodu potworkowatego wyglądu i wyrzucania barwnej wydzieliny, były uważane za wyborny materiał do .przyrządzania śmiertelnej trucizny. Do dzisiaj zresztą można wśród śródziemnomorskich rybaków spotkać przesądy co 'do śmiercionośnych, a przynajmniej szkodliwych właściwości tego skądinąd zupełnie niewinnego ślimaka. [T.U.] Arcella - rodzaj pierwotniaków z rzędu --pełzaków skorupkowych. Jej gatunki mają kształt spłaszczonego dysku, a średnicę 50-150 y.m. W ich skorupkach można wyróżnić wypukłą stronę górną i płaską stronę dolną. Na środku tej Arcella vulgata ostatniej znajduje się szeroki, owalny otwór, służący do wysuwania płatowatych niby-nóżek. Skorupka zbudowana jest z substancji organicznych o charakterze białkowym. Składa się z wieloikątnych, często sześciokątnych elementów i ma postać zamkniętego ze wszystkich stron pudełeczka. Tworzenie się skorupki poprzedza wydzielenie na zewnątrz komórki kulistych ziaren, które układają się na jej powierzchni, pęcznieją, stają się op- __________________14 tycznie pustymi w środku pęcherzykami, a następnie ulegają stwardnieniu, tworząc skorupkę. Jest ona początkowo bezbarwna, ale w miarę starzenia się ciemnieje, a w końcu staje się brązowa na skutek osadzenia się w niej związków żelaza. [A.J.K.] archeocyty - komórki znajdujące się w mezoglei ->gąbek. Powstają na skutek przekształcania się -^-pinakocytów. Mnożąc się i różnicując, powiększają masę ciała gąbki. Od nich pochodzą komórki najróżno-rodniejszych typów, spełniające rozmaite funkcje. W postaci pełzakowatej odgrywają dużą rolę w roznoszeniu po ciele substancji pokarmowych, pobranych od -i-choanocytów. Część .a. przekształca się w komórki rozrodcze, w -^sklero-blasty, inne tworzą -»gemule, -Msoryty itd. [J.M.R.] Archigetes cryptobothrius - gatunek płazińca z rzędu Pseudophyllidea, z podgromady -4-tasiemców właściwych, który uzyskuje dojrzałość płciową w jamie ciała skąposzczeta Lżmnodrżlus. Dojrzały A.c. opuszcza żywiciela w ten sposób, że pod wpływem nacisku rozrastającego się pasożyta zostaje rozerwane ciało gospodarza. Po dostaniu się do wody ścianki ciała pasożyta ulegają rozkładowi, w następstwie czego jaja dostają się do mułu. Jaja wraz z mułem zjadane są przez następne skąposzczety z rodzaju Limnodrilus. W ich jelicie z jaja zaopatrzonego w wieczko wydostaje się -Mmko-sfera, która przebija jelito i przedostaje się do jamy ciała żywiciela, gdzie pasożyt dojrzewa. W tyle ciała A.c. wykształcony jest przydatek, zwany cerkomerem, taki, jaki wy- li5 astacilla stępuje u -^-procerkoida. A.c. uważany jest za tasiemca rozmnażającego się obecnie na etapie larwy (neotenicznie), który kiedyś dojrzewał w kręgowcu, rybie, będącej kolejnym żywicielem. Pozostałe gatunki z rodzaju Archigetes nie wykazują neotenii. Ich procer-koidy bytują w organizmach różnych bezkręgowców, a formy dojrzałe - w organizmach ryb karpiowatych i piskorzo-watych. [M.S.] aretuza -»bąbelnica. argyroteka (Argyrotheca) - rodzaj czuikowców z podgromady ->zawiasowców obejmujący 3 gatunki. Są to nieliczne wśród przedstawicieli -*ramienionogów 'obojna-ki. Gatunki te występują w basenie Morza Śródziemnego. [J.M.R.] arka (Arca) - rodzaj mięczaków z rzędu ->-taksodonto-wych. Muszla a. długości 2- -ilO cm odznacza się zupełnie prostą górną krawędzią, a często 'też ogólnym zarysem zbliżonym do prostokąta lub rów-noległolbolbu. Druga cecha, cha-raikterystyczna dla wielu gatunków a., to okrywające muszlę gęste "włosy", powstające z warstwy konichioMnowea. Skrzela a., dobrze rozwinięte jak na przedstawicieli takso-dontowych, składają się z wielkiej liczby cienkich nici. Za to żagielki są słabo rozwinięte i w związku z tym a. pobierają pokarm w sposób typowy dla większości małżów, odmiennie zaś od pierwotnych tatesodon-towych, np. z rodzaju ->nukuli. Liczne gatunki a. aamieszikują wszystkie morza pełnosłone. Większość żyje na podwodnych skałach przytwierdzona bisio-rem, a niektóre tylko zasiedla- Muszle ark A - Arca secticostata; B - Arca noae ją dna piaszczyste. Kilka gatunków poławia się dla celów konsumpcyjnych. [T.U.] Asplanchna - rodzaj obleń-ców z gromady -^wrotków. Jej gatunki dochodzą do 1,5 cm długości, mają ciało prze-zroczystawe, są pozbawione nogi, jelita tylnego i odbytu. Występują w stawach okresowo, licznie, stanowiąc pokarm dla narybku. [M.S.] astacylla (Astacilla) - rodzaj stawonogów z rzędu ->równo-nogów. Obejmuje gatunki o wysmukłym i niemal cylindrycznym ciele, mało widocznym na tle wodorostów, do których upodabniają się kształtem i barwą. Czułki II pary rozwinięte są 'u nich w postaci krępych narządów chwytoych, a odnóża tułowiowe podzielone na 2 grupy: przednią, przystosowaną do przytnzyimywania pokarmu, i tylną, złożoną z 3 par wysmukłych odnóży, służących do wspinania się po roślinach. A. ukryte wśród zarośli podmorskich czatują na przepływające drobne zwierzątka i chwytają je błyskawicznie swymi masywnymi czułkami. Należą tu nieliczne gatunki roz- astropekten 16 przestrzenione w płytkich, ciepłych, pelnosłonych morzach. Jeden z nich, Astocilla longi-"ornźs, zamieszkuje płytkie wody wzdłuż zachodnioeuropejskich wybrzeży. [L.Ż.] istropekten (Astropecten) - rodzaj szkarłupni z rzędu -».tarczogwiazd. Obejmuje formy o kształcie regularnej, płaskiej, pięcioramiennej gwiazdy, przeważnie barwy pomarańczowej. Niektóre gatunki rosną czasami do około l m średnicy. Płytki brzeżne ramion uzbrojone są w długie kolce. A. przebywała za dnia zagrzebane w piasku, wyłażąc dopiero o zmierzchu na żer. Pewne drobne gatunki wspinają się nocą na rośliny. Do a. należy kilkadziesiąt drapieżnych gatunków, rozsiedlonych w pełno-slonych morzach strefy tropi- Astropekten Astropecten aurantia-cus kalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. [L.Ż.] Atentaculata -»-Nuda. alianta -*różnonogi. B Babesia, Pźroplasma - rodzaj pierwotniaków z gromady -»-krwinkowców. Obejmuje gatunki, których wymiary wahają się w granicach 5-15 (im. Sporozoity B. wprowadzane są do krwi ssaka w trakcie ukłucia go przez -».kleszcza i atakują krwinki. W krwinkach ulegają podziałowi na 2 lub niekiedy 4 komórki (mię jest to więc typowa ->-schizogonia). Pciidczas rozpadu krwinki potomne komórki B. dostają się do osocza i atakują następne ciałka krwi. Kleszcz zaraża się B. przez wyssanie krwi zarażonego nią ssaka. W jelicie kleszcza B. tworzą izogamety (->.procesy płciowe u pierwotniaków). Po kopulacji gamet powstaje ruchliwa zygota, która przenika przez ściankę jelita i atakuje tworzące się jaja żywiciela. Zygota rośnie wewnątrz jaja, a jej jądro dzieli się kilkakrotnie. W ten sposób wytwarzają się wielo jądrowe sporokinety. Te ostatnie w trakcie rozwoju zarodka kleszcza wędrują do tych jego tkanek embrionalnych, z których rozwinie się ślinianka. W okresie ostatecznego formowania się dorosłej postaci kleszcza w jego śliniance ze spo-rokinet B. wytwarzają się inwazyjne, potomne sporozoity. W ten sposób cykl rozwojowy B. zostaje zamknięty. B. bige-mina wywołuje w Ameryce Północnej groźną chorobę bydła, zwaną gorączką teksaską, która objawia się degeneracją 17 bagnica moczarowa wątroby, żółtaczką i krwiomoczem. Przenoszą ją kleszcze z rodzaju Boophilus. W Europie występuje mniej groźna B. bo-vis, przenoszona przez kleszcze z rodzaju J-rodes. Powoduje ona u bydła biegunkę i krwiomocz. Inne gatunki B. pasożytują w owcach, kozach, świniach, koniach i pokrewnych gatunkach zwierząt ssących. [A.J.K.] bagnica (Galba) - rodzaj mięczaków z (rodziny ->!błotniar-kowiatych. Obejmuje gatunki mające muszlę wieżyczkowatą, wysokości (zależnie od gatunku) 5-45 mai, nieco podobną do muszli błotniarki stawowej, ale bez typowego dla tej ostatniej rozszerzenia ostatniego skrętu. Ciało b. ma kształt typowy dla rodziny i barwę jednorodną, ciemną, nieraz zupełnie czarną. B. w liczbie kilku gatunków zamieszkują Europę, północną Azję i Amerykę Północną. Podział tego rodzaju na gatunki był przedmiotem długotrwałych sporów, nadal nie rozstrzygniętych ostatecznie. W Polsce żyją prawdopodobnie 4 gatunki b., które trudno od- Muszla bagnicy 2 Bezkręgowce różnić od siebie, natomiast łatwo ofereślić ich przynależność rodzajową. B. są u nas pospolite w całym kraju, zwłaszcza w niewielkich zbiornikach na terenach bagnistych, aczkolwiek nie omijają przybrzeżnych płycizn w mmeJBzych jeziorach. Można je spotkać także pełzające po brzegu wśród nadwodnej roślinności albo w wyrzuconych przez fale szczątkach ubiegłorocznych, trzcin. Eksperymentalnie udawało się hodować i rozmnażać b. w wilgotnym terrarium, bez wody. Liczne występowanie b. w drobnych, wysychających latem zibiornilkach wodnych wskazuje, że mogą one przetrzymać długi czas w środowisku suchym. Na skutek takiego trybu życia b. częściej od innych błotniarikowatych stają się zdobyczą zwierząt lądowych. Są one często żywicielami pośrednimi różnych przywr, m.in. poważnego szkodnika -»-motylicy wąitrobowej. [T.U.] bagnica moczarowa, błotniarka moczarowa (Galba truncatula) - gatunek mięczaka z rodzaju -^bagnicy. Jest najmniejszym z krajowych przedstawicieli ro-dzajiu bagnicy. Jej muszla ma wysokość 5-10 mm. Bsa. żyje w niewielkich zbiornikach wodnych i najczęściej spośród pokrewnych jej gatunków bywa znajdowana, na lądzie. Dobrze znosi wysychanie środowiska. Ma złą opinię, gdyż przez długie lata uważano ją za jedynego i wyłącznego żywiciela. pośredniego ->motyUcy wątrobowej. W sprzeczności z tym poglądem motylice spotykano pospolicie w okolicach, w których b.m, nie występowała. Obecnie wiadomo, że wszystkie bagnice mogą być żywicielami motylicy. [T.U.] bagnik 18 bagnik (Dolomedes) - rodzaj stawonogów z rodziny Trecha-lei^ae, z podrzędu -a-pająków wyższych. B. należą do największych krajowych pająków. Osiągają długość 20 mm. Mają ciało smukłe, nogi dość długie i silne. Bardzo charakterystyczne jest' ubarwienie ciała b.: na tle oliwkowobruinaitaej barwy zasadniczej występują 2 szerokie, żółtawe lub jasno-oliwkowe pasy, obrzeżające głowotułow i ciągnące się wzdłuż całego odwłoka. B. żyją na powierzchni wód stojących i wolno płynących. Sieci nie budują, tytko polują aktywnie, a w razie niebezpieczeństwa lub w czasie polowania doskonale inmnkuaą. Żywią się głównie owadami, ale mogą łowić również kijanki i drobne rybki. Z całego świata znanych jest około 100 gatunków b.; w Polsce występują 2 gatunki o podobnych obyczajach. [W.S.] bajornik ->mezosłoma. batykrynus (Bathycrinus) - rodzaj szkarłupni z podrzędu Millericrinida, z rzędu -i-liliow-ców członowanych. Obejmuje formy o cylindrycznym trzonku, który u większości gatunków nie przekracza kilku centymetrów długości, a tylko u północnoatlantyckiego Bathy-crinus carpenteri dochodzi do 27 cm. Nieliczne wąsy wyrastają z nasady trzonka i służą do przytwierdzania się do podłoża. Z niewielkiego kielicha wyrasta 10 piórkowanych ramion. B. reprezentuje 9 gatunków zamieszkujących dno wiszechoceanu na głębokości 1000-10 000 m. [L.Ż.] batyporeja (Bathyporeia) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-obunog6w. Obejmuje gatunki o 'długości ciała dochodzącej do 8 mm. Ozułki I pary są u nich charakterystycznie aała-mane, 2. człon bowiem wyrasta nie z końca pierwszego 'członu, lecz z jego spodniej strony. B. obejmują szereg gatunków roz-przestrzenionych głównie w północnym Atlantyku i w morzach przyległych, na piaszczystym, płytko położonym dnie, przeważnie na głębokości do kilkunastu metrów. W Bałtyku pospolity jest gatunek Bathy-poreia pilosa, który zasiedla przede wszystkim tzw. ruchome piaski na głębokości od 20 cm do kilku metrów, występując tam latem z reguły w zagęszczeniu od 1000 do 3000 osobników na l m2 dna. [L.2.] bąbelnica, żeglarz portugalski, okręt portugalski, aretuza (Physalia physalis) - gatunek jamochłona z rzędu -»rurko-plaiwów. Tworzy kolonie o skróconym pniu długości do 30 cm, mające wielki, leżący na powierzchni wody pneuma-tofor, wypełniony gazem; pod tym "bąblem" zwisają 2 szeregi --kormidiów złożonych z osobników żywicielskich, płciowych i licznych iposikręcanych nici chwytnych, których długość osiąga niekiedy 50 m. Nici te są bogato usiane parzydełkami i, kurcząc się, mogą podawać schwytaną zdobycz polipom żywicielsikim. Korabio-wato wydłużony, osiągający 30 cm długości ipneumatofor b. ma na grzbietowej stronie ża-gielkowaty grzebień, ułatwiający popychanie kolonii przez wiatr. Pneumatofor ma srebrzysty połysk z purpurowym nalotem, a zwieszające się pod nim nici chwytne są niebieskawe. B. to jedyny rurkopław występujący w dużych skupieniach. Pędzone wiaita"em albo ruchami wody kolonie przeczesują toń wodną. Jad ich pa- 19 . beczulkowce Bąbelnica rzydełek jest nadzwyczaj silny, .toteż cniależy się wystrzegać dotykania kolonii (np. wyrzuconych na brzeg). Pomiędzy nićmi chwytnymi pływają jednak ryby, zwane nomeuszami, które żywią się częściami kolonii, ale i same ulegają niekiedy porażeniu jadem. B. rozprzestrzenione są w większości mórz świata. [Z.S.] bąblowiec, echinokok - larwa -^-tasiemca bąblowcowego i gatunków pokrewnych, powstająca z -onkosfery. Bezpośrednio z itej ostatniej tworzy się pęcherz macierzysty. Ściana jego składa się ż 2 warstw: zewnętrznej oskórkowej i wewnętrznej parenchymatycznej - twórczej. Warstwa oskórko-wa bywa zbudowana z wielu koncentrycznie ułożonych blaszek. Przez warstwę tę przedostają się do ciała larwy substancje odżywcze. Warstwa twórcza wytwarza nowe pęcherze, zwane potomnymi, oraz torebki lęgowe. Pęcherze potomne mogą być tworzone do wewnątrz pęcherza macierzy-stego-lub na zewnątrz. Torebki lęgowe powstają zwykle zarówno w pęcherzach potomnych, jafe i w pęcherzu macierzystym. W przeciwieństwie'do pęcherzy ściany torebek lęgowych są delikatne. Wewnątrz torebek tworzą się liczne główki. Z (każdej z nich po zjedzeniu przez żywiciela ostatecznego rozwija się dorosła postać tasiemca. W jednym pęcherzu macierzystym może znajdować się ponad milion główek. Torebki lęgowe połączone delikatną szypulką ze ścianą pęcherza zwykle odrywają się i często pękają, co powoduje wydostawanie się uformowanych główek do środka wypełnionego płynem pęcherza. Wolne główki, kawałki komór lęgowych, a także ciałka wapienne i haki pochodzące z rozpadających, się główek wchodzą w skład osadu, awa-nego piaskiem bąblowcowym. Ze względu na 'budowę b. 'dzielimy na jednojamowe i wielo-jamowe. Bywa, że to. nie zawiera w Bobie skoleksów. Taką larwę nazywa się b. jałowym lub płonnym, w odróżnieniu od zawierającego główki b. płodnego. B. jałowy nie jest postacią inwazyjną, nie może więc zarazić żywiciela ostatecznego. [M.S.] beczulkowce (Molpadonia) - rząd szkarłupni z gromady -^strzykw. Obejmują gatunki o krępej, toeczułkowaltej postaci, z silnie zwężoną tylną częścią ciała, mającą postać ogona zakończonego odbytem. Na beczulkowiec 2,0 wierzchołku części przedniej zniajciuge się gęba otoczona 15 (wyjątkowo ;10) palcowatymi czułkami. Powierzchnia ciała jest gładka, pozbawiona inóżek ambulakralnych; B. reprezentuje teilikadziesiąt szeroko rozprzestrzenionych gatunków, występujących zarówno na płytkim dnie, jak i w głębinach oceanicznych do 9000 m głębokości, [L.Ż.] beczulkowiec (Molpadża) - rodzaj iszkarłupni z rzędu -»be-ozułkowców. Obejmują formy o długości ildlihu centymetrów, barwy czerwonawobrązowej. Ciało ich iskłada się z beczuł-kowato roziszerzonej części przedniej oraz wysmukłego ogonba. Gębę otacza 15 palco-watych czułków, o czubkach lekko rozgałęzionych. B. reprezentują gatunikł, z (których wiele jest fcosmoipolitamL W moraach ciepłych występują na głębokościach 1000-€000 m, natomiast w morzach chłodnych ispotkać je można także na płytkim dnie. [L.Ż.] beczulnik, fronima (Phromma sedentaria) - gatunek stawonoga z rzędu -9-obunogów. Do--chodzi do długości 4 cm. Ma głowę wyjątkowo wysoką, wyposażoną w parę bardzo dużych, dwuczęściowych oczu oraz 2 pary czułków, znacznie silniej rozwiniętych u samców niż u samic. Odnóża tułowiowe są wysmukłe, z wyjątkiem silnie rozwiniętej V pary, uzbrojonej w potężne kleszcze. B. żyją w beczułkowatych domkach, utworzonych z przezroczystego dzwonu -s-rurkopła-wów lub z galaretowatej osłonki pelagicznych ->osłonic (zwłaszcza z rodzaju sprzągł! lub Pi/rosoma), których ciało wpierw pożerają. B. potrafią płynąć wraz z całym domkiem • w pożądanym przez siebie kierunku. Stanowią gatunek kosmopolityczny, rozsiedlony w toni wodnej wszystkich oceanów i otwartych mórz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. W chłodniejszych morzach żyją blisko powierzchni wody, natomiast w morzach cieplejszych zamieszkują wody głębsze. [L.2.] belemnity (Belemnoidea) - podrząd wymarłych 'mięczaków z rzędu ->-dziesdęciornic. Ich muszle miały ikiształt wydłużonego stożka, podzielonego przegrodami na komory. WUerzchołek łego stożka był opatrzony wydłużonym i zaostrzonym prętem lub strzałką, czyli rostrum. W stanie ko-paflnym zachowują isię najczęściej tylko rostra (strzałki piorunowe). B. były zapewne 'nieco podobne ido współczesnych -»teałamairnic. Długość ich wahała się na ogół od kilkunastu do 'kilkudziesięciu centymetrów i itylko niektóre gatunki osiągały prawie 6 m długości. Największy rozkwit b. przypada na erę mezozoiczną, a ostatni ich przedstawiciele wymarli w eocenie. (Tabl. XIX). [T.U.] beleroton (Bellerophon) - rodzaj wymarłych mięczaków z rzędu -^dwuiprzedsiionkówców. Obejmuje gatunki, które odznaczały się całkowicie symetryczną, spiralnie skręconą muszlą. Ostatni skręt muszli był przecięty szczeliną biegnącą w płaszczyźnie symetrii od krawędzi otworu do około 1/12 obwodu muszli. Budowa anatomiczna nie jest znana, przypuszczalnie jednak b. były jeszcze dwubocznie symetryczne, co stanowi u ślimaków cechę bardzo prymitywną. Żyły od ordowiku do permu. [T.U.] 21 bełtwa belkaczek, korofium (Coro-phium) - rodzaj stawonogów z rzędu -^obunogów. Obejmuje gaituniki o ciele grabietowo--brzusiznie spłaszczonym, długości około 10 •mm. Mają one czułki II pary złożone z kilku zaledwie 'członów, silniej rozwinięte i masywniejsze od wszystkich pozostałych odnóży. BeHcaczek B. żyją na dnie mórz i wód słodkich, nią ogół w rurkach mieszkalnych, które budują z różnych dostępnych materiałów, sklejanych wydzieliną gruczołów umiejscowionych w III i IV parze odnóży tułowiowych. Niektóre gatunki wygrzebują w 'dnie norki, których ściany wzmacniają tą samą wydzieliną. Do .b. należy kilkadziesiąt gatunków rozprzestrzenionych głównie w północnej strefie klimatu umiarkowanego, rzadziej w obszarach cieplejszych, ze strefą tropiKalną włącznie. [L.Ż.] betkaczek pospolity (Coro-phium volutator) - gatunek stawonoga z rodzaju -Aełkacz-ków. Rośnie do 11 mm długości. Ma pierwszy człon czułków I pary dłuższy od człona następnego. Żyje na dnie wód w rurkach w kształcie litery U. Jest szeroko rozpowszechniony po obu stronach północnego Atlantyku. Występuje także w morzach południowej i środkowej Europy. Należy do pospolitszych mieszkańców płytkiego, mulistego dna Bałtyku, na którym zagęszczenie jego w sprzyjających warunkach dochodzi do wielu tysięcy osobników na l m2. [L.Ż.] belkaczek wschodni (Coro- phium curyispinum) - gatunek stawonoga z rodzaju ->.beł-kaczków. Rośnie do 7 mm długości. Ma pierwszy człon czułków I pary (krótszy od człona następnego. Ojczyzną jego są wody słodkie i lekko słonawe wody ujść rzek wpadających do Morza Czarnego. Wisikutek budowy systemu 'kanałów rozprzestrzenił się także w elewi- -steu Morza Kaspijskiego, Bałtyckiego i Atlantyku. W Polsce występuje w szeregu jezior i rzefc. Żyje w rurikach przytwierdzonych do łkamiena, pali i roślin wodnych. [L.Ż.] beltwa {Cyanea) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->Sema-eostomeae. Do rodzaju tego należą największe gatunki meduz, np. b. •(meduza) festono-wa (Cyanea capillata) może osiągać 2 m średnicy. Występuje ona nieraz wielkimi chmarami w morzach zimnych i o temperaturze umiarkowanej, z rzadka nawet w Bałtyku. Ma kolor żółtawy, a jej niezwykle liczne czułki osiągają długość do 30 m. Są one usiane parzydełkami, •toteż kontailat z nimi może być przykry dla kąpiących się ludzi. Pokrewny gatunek - b. niebieska (Cyanea lamarcki) - osiąga tylko 30 cm średnicy. beroe 22 Występuje często gromadnie w Morzu Północnym. W Bałtyku nie pojawia się. [Z.S.] beroe, świętognica (Beroe) - rodzaj jamochłonów z gromady ->-Nuda. B. mają kształt wąskiego cbełmu wysokości do 10 cm, -wzdłuż którego biegnie 8 pasm blaszek pły-wnych. Za młodu są białe, później różowoczerwone; mienią się i lekko świecą. Wiodą życie planktonowe. Mogą połykać zdobycz większą od siebie. Są kosmopolityczne. (Tabl. VII). [Z.S.] bezczaszkowce (Acrama) - podtyp z typu -^-strunowców obejmujący około 30 gatunków smukłych, kilkucentymetrowych zwierząt, a między innymi gatunek lancetnika (Branchiostoma lanceolatum'). Szkieletem b. jest struna grzbietowa biegnąca wzdłuż całego ciała; nad nią znajduje się cewka nerwowa, a pod nią prosty przewód pokarmowy i naczynie sercowe. Z przodu po bokach szczeliny łączą jamę okołoskrzelową ze światem zewnętrznym. B. tkwią w płytkim dnie ciepłych mórz. [Z.S.] bezkręgowce - zespół wszystkich grup zwierzęcych o rozmaitych (planach budowy i różnym pochodzeniu, przeciwstawiany potocznie kręgowcom, stanowiącym podtyp w typie strunowców. U ,b. nie występuje charaktery styczny 'dla kręgowców szkielet osiowy zbudowany z kręgów. W systematyce zoologicznej wyróżnia się od kilkunastu do ponad 30 typów (Phylum) zwierząt, co wynika z rozbieżności zdań systematyków, czy ten lub ów plan budowy dostatecznie odróżnia się od innych, aby upoważniał do uznania zbudowanej według niego grupy zwierząt za odrębny typ. W naszej systematyce przyjęliśmy po-diział świata zwierzęcego na 18 typów. Są to: pierwotniaki, gąbki, parzydelkowce, żebro-pławy, płazińce, wstężniaki, obleńce, kolcogłowy, pierścienice, caułkowce, mięczaki, pra-tchawce, stawonogi, szkarłup-nie, pogonofory, szczecioszczę-kie, półstrunowce i strunowce. Do b. zalicza się pierwsze 17 wymienionych typów, 2 pod-typy strunowców, tj. osłonicei bezczaszkowce, oraz .zespoły zwierząt o nie ustalonym bliżej stanowisku systematycznym - Mesozoa, wrzęchy i niespor-czaiki. [T.S.] bezoczka (Caecilioides acicula) - gatunek mięczaka z rodziny Ferusaciidae, z rzędu ->trzon-koocznych. Muszla jej jest wysmukła, wysokości do 5 mm i średnicy do 1,3 mm, o bardzo cienkich ścianach, za życia ślimaka zupełnie przezroczysta. B. żyje prawdopodobnie w całej Polsce z wyjątkiem wyższych partii górskich, ale jest nadzwyczaj trudna do znalezienia na skutek podziemnego trybu życia. Przebywa zwykle w szczelinach gleby na głębokości kilkudziesięciu centymetrów. Preferuje- tereny wapienne, gdyż odznaczają się one stosunkowo luźną glebą. W hodowli zjada chętnie sałatę i inne jarzyny. Czym żywi się w naturze, nie wiadomo, prawdopodobnie niższymi grzybami, zwłaszcza pleśniakami. Wytwarza stosunkowo' olbrzymie jaja o średnicy około 0,75 imim, toteż składa ich bardzo niewiele, przypuszczalnie zaledwie kilkanaście w ciągu całego życia. W związku z podziemną egzystencją nie ma oczu. Nie- 23 białek kiedy znajduje się duże ilości muszli b. wypłukanych przez wodę i wyrzuconych przez rzeki na brzeg. [T.U.] bezrzęse, sysydlaczki (Suctoria) - podgromada pierwotniaków z gromady -»-orzęsków. Obejmują gatunki osiadłe, które przekształcając się w postać dojrzałą, całkowicie tracą rzęski. Jedynie ich młodociane pączki są orzęsione i po oderwaniu się od osobnika macierzystego stają się pływkami. Typowy przedstawiciel b. ma postać (kulistej komórki, o średnicy około 50 [im, osadzonej na sztywnej nóżce. Jest on opatrzony w liczne, rurkowate ssawki. Przez nie wysysa za- Schemat budowy bezrzęsych l - nóżka; 2 - makronukleus; 3 - .mikronukleus; 4 - ssawki wartość ofiary '(najczęściej jakiegoś iswdbodniie pływającego orzęstea), która przykleja się do ssawek. Stwierdzono, że w czasie wysysania ofiary począłtko-wo zastają do ssawete wprowadzone drobne ciałka, widoczne pod nukroskofpem elektronowym, przypominające (kształtem głowicę pocisków rakietowych i dlatego nazywane "ciałkami rakietowymi". Owe ciałka zawierają komplet fermentów trawiennych. Częściowo nad-trawiona cytoplazma ofiary zostaje następnie wyssana przez organizm b. Rozmnażanie b. odbywa się przez pączkowanie. Są one pospolitym składnikiem przybrzeżnej fauny wód słodkich i słonawych. Nie występują w dużych skupiskach. Nietetóre gatuniki na stałe przytwierdzają się do dna, a inne - do wodnych zwierząt ibądź roślin. [A.J.K.] bezsiodełkowce (Aclitellata) - wyróżniany w niektórych klasyfikacjach podtyp -^pierścienic, obejmujący wieloszczety i szczetnice. B. cechuje (w przeciwieństwie do -*siodełkow-cow) przechodzenie przeobrażenia, najczęściej z występowaniem larwy -?.trochofory, oraz brak siodełka. [M.G.] beztarczlowe -^bruzdobrzuchy. bezzawiasowce (Inartźculafa) - podgromada czułkowców z gromady --ramienionogów. Mają skorupki chitynowe z różną zawartością soli mineralnych, połączone ze sobą tylko za pomocą mięśni. Trzonek, zwany także nogą, służący do pirzy-twierdzania się do podłoża, wychodzi na zewnątrz przez szczelinę między skorupkami. Do b. zaliczanych jest oko-'*' ło 50 gatunków. Są one pry-mitywniejsze od przedstawicieli podgromady ->-zawia-sowców. Najlepiej poananą rodzinę to. stanowią wiesianiko-wate. B. isą szeroiko rozsiedlone we wszystkich morzach świata. [J.M.R.1 białek (Carychium) - rodzaj mięczaków z rodziny Elobiidae, z rzędu ->masadoocznych. Obej- bisior 24 mu je gatunki •mające muszlę jajowatą .lułb jajowato-wrze-cionowatą, wysokości zaledwie 2 mm, u żywych okazów bezbarwną i przejrzystą. Pusta muszla jest .biała. B. zamieszkują kontynenty północnej ipół-kuli. Ich 2 gatunki występu j ą w Polsce. W przeciwieństwie do więlflszości pozostałych ślimaków nasadoocznych, (które są słodkowodne, to. żyją w wilgotnych środowiskach lądowych, jak łąka, brzegi źródeł i Muszla białka strumyków. Ukrywają się pod opadłymi liśćmi, pod butwie-jącym drewnem i w gęstej darni mchów. Są u nas bardzo pospolite, ale niełatwe do odnalezienia ze względu na ma-leńikie rozmiary i na tryb ży-i»)cia. Z tego samego powodu istnieją duże luki w naszej wiedzy o rozmieszczeniu, biologii i pokarmie b. [T.U.] i. bisior -»małże. Blaniulus guttulatus - gatunek stawonoga z rzędu ->julu-sów. Osiąga 'długość 'do 16 mm. W skład jego ciała wchodzi kilkadziesiąt segmentów. Ma ubarwienie brunatnawe lub szarooliiwkowe. Żyje w glebie i butwiejącej ściółce. Bywa często . spotykany na polach uprawnych. B.g. niesłusznie uważa się za (szkodniki truskawek, grochu, fasoli, ogórków, ziemniaków, touraków cukrowych i drzewek w szkółkach. Ponieważ zjadają tylko gnijące części uszkodzonych roślin, są raczej pożyteczne. Wiystępują pospolicie na całym obszarze Polski. [W.S.] blaszkoskrzelne właściwe (Eu-lamellibranchia) - rząd mięczaków z gromady -^małżów. Obejmują znaczną większość małżów, w tym wszystkie gatunki słodkowodne. Należy tu wiele form tak bardzo izmie-nionych (jak np. świdrak i po-kropinik), że trudno w nich w ogóle rozpoznać małża. B.w. są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości, która oscyluje od 2 mm do 135 cm długości, i dochodzą nawet do 200 kg ciężaru ciała. ''Skrzela mają poszczególne mci skrze-Iowe tak gęsto połączone bele-czkami poprzecznymi, że przybierają postać 2 zwartych, jednolitych płatów i dopiero pod powiększeniem mikroskopowym widać ich siatkowatą strukturę. Obydwa płaty płaszcza często się zrastają i tworzą syfony, nieraz znacznej długości. Zamek łączący obie połówki muszli może zanikać całkowicie, ale przeważnie jest dobrze wykształcony w postaci kilku 'dużych i silnych zębów i listew. Układ zębów i listew zamka jest ważną cechą rozpoznawczą. Obydwa mięśnie zwieracze muszli są .na ogół równie dobrze rozwinięte. Do b.w. należy m.in. rodzina skój-kowatych. [T.U.] błędki ->-wieloszczety wędrujące. 25 blotniarkowate błotniarka moczarowa -^bag-nica moczarowa. błotniarka stawowa, nieruch (Lymnaea stagnalis) - gatunek mięczaka z rodziny ->ł>łot-niarkowaitych. Jej muszla wysokości do 6 cm jest wieżycz-kowata, mia wysmukłą skrętkę i duży, .rozdęty, ostatni skręt BJS. wyglądem nie odbiega od wyglądu typowego dla rodziny. Muszla błotniarki stawowej Zamieszkuje całą Europę, północne rejony Azji i Amerykę Północną. W Polsce jest pospolita w całym kraju z wyjątkiem gór, częstsza w wodach stojących, ale nie unika spokojnych zakoli rzecznych. Jako największy i najbardziej żarłoczny z naszych ślimaków wodnych, stanowi ważny składnik biocenozy wszędzie, gdzie występuje. Rybacy uważają b.s. za dobrą przynętę -na "sznury" do połowu węgorza oraz łososia. [T.U.] błotniarka wędrowna {Pseudo-succinea colzcmella) - gatunek mięczaka z rodziny .-^-błotniar-kowatych. Jen musela wysokości 10-ii 3 mm jest jajowata, z silnie rozszerzonym ostatnim skrętem i bardzo dużym otworem. W zarysie do złudzenia przypomina muszlę -»tburszty-nek, stąd naukowa nazwa, znacząca dosłownie "nilbybmrsz-tynka". Odróżnić ją jednak można łaitwo po urzeźbieniu powierzchni. Bursztynki mają na muszli delikatne, wypukłe prążki poprzeczne, b.w. zaś - prążki poprzeczne i spiralne, tworzące razem charakterystyczną prawidłową kratkę. Żywe okazy 'ubarwione są ciemno, prawie czarno. Odznaczają się obyczajami na wpół ziemnowodnymi, podobnie do -wbag-nicy. Ojczyzną ,b.w. jest Ameryka Północna, środkowa i północna część Ameryki Południowej. Zostały one zawleczone do Europy z wodnymi roślinami ozdobnymi i rozpowszechniły się tutaj po ogrodach botanicznych, gdzie zasiedlają, nieraz licznie, baseny w cieplarniach. Szkód nie wyrządzają, gdyż żywią się przede wszystkim martwymi szczątkami roślinnymi oraz zwierzęcymi. [T.U.] błotniarkowate (Lymnaeidae) - rodzina mięczaków z rzędu --nasadoocznych. Ich muszle są zwykle mniej lub 'bardzie] wieżyczkowate, wysokości od kilku milimetrów do kilku centymetrów, stosunkowo cienkościenne. Na dosyć dużej głowie mają iparę szerokich, płatowatych, niewciagałnych czuł-ków. Maleńfcie oczy leżą na przednim końcu podstawy czułków. Noga jest szeroka i mocna. B. zamieszkują wody słodkie całego świata. Żyją zwykle w niegłęibofldch wodach stojących lub leniwie płynących. Tylko niektóre gatunki bytują w jeziorach na głębokości wielu dziesiątków me- błyszczotka 26 trów. B. są żarłoczne. Na ich pokarm składają się najróżniejsze rośliny żywe i martwe, a także padlina. Ponieważ występują zwykle masowo, są ważnym ogniwem w przepływie materii i energii przez biocenozy wodne. Służą za ipo-karm ptakom wodnym, np. wielu gatunkom 'kaczek, a także ptakom mniej związanym z wodą, jak 'nip. •wrony. Stanowią poważmy składnik pożywienia ryb. Służą też jako żywiciele pośredni dziesiątkom gatunków przywr pasożytujących w rożnych kręgowcach. Pod tym względem zajmują pierwsze miejsce wśród wszystkich innych rodzin ślimaków. W Polsce żyje około 8 gatunków b. Należą do inich m.in. błotniarka stawowa i otułka. [T.U.] błyszczotka (Cochlicopa) -rodzaj mięczaków z rodziny Co-chlicopidae, z rzędu ->trzon-koocznych. Muszla b. ma około błyszcząca. B. są pospolite w całej Polsce. Żyją w najróżniejszych środowiskach lądowych - suchych i wilgotnych, leśnych i łąkowych, w górach wśród skał i na niżu. Żywią się pokarmem roślinnym zarówno żywym, jak i martwym. Stosunkowo często jiadają niższe grzyby. [T.U.] bodo (Bodo) - rodzaj wolno żyjących pierwotniaków z rzędu -»-Kźnetopiasttda. Jego przedstawiciele mają rozmiary 10-20 urn, groszkowaty kształt ciała oraz 2 wici, przy czym jedna skierowana jest do przodu, a druga -i ku tyłowi. Na Muszla blyszczotki 5 mm wysokości, wyjątkowo do 7 mm. Jest kształtu jajowato--wrzecłonowatego, barwy żół-tobrązowej, bardzo gładka i Bodo l -jądro; 2-klnetoplast; 3-wić przedzie ciała obok podstawy wici znajduje się fcinetoplast. Różne gatunUd b. są bardzo rozpowszechnione w środowiskach zawierających duże ilości amoniaku, np. w wodach ściekowych i rozkładających (r)ię odchodach 'zwierzęcych. [A.J.K.] bokochód (Xysticus) - rodzaj stawonogów z rodziny ukośni-kowatych (Thwnisidae), z pod-rzędu ->-pa jaków wyższych. Obejmuje gatunki pająków o 27 bosmina długości ciała 5-10 mm, które kształtem przypominają małe kraby i podobnie jaik one mogą chodzić w bok lub ido tyłu. B. mają zwykle szarobrunatne ubarwienie, czasem, zwłaszcza u samców, żółto-czamobrunat-ne, bardzo kontrastowe. Żyją w różnych środowiskach, polując aktywnie w idzień na powierzchni gleby lub na- roślinach (nawet wysoko w koronach drzew). Z około 100 gatunków b. (znanych z całego świata na terenie Polski występuje 14. [W.S.] bonella (Bonellia) - rodzaj pierścienicy ,z gromady -»szcze-tnic. Obejmuje gatunki odznaczające się toardzo silnym dymorfizmem płciowym. Samice dochodzą do około 15 cm, sam- Bonella A - samica; B - samiec, na 'rysunku nieproporcjonalnie duży w stosunku do wielkości samicy (l - zbiornik nasienia; 2 - jądro); strzałka wskazuje samca na ciele samicy ce natomiast osiągają wielkość 1-3 moim. Te ostatnie pokryte są rzęskami, brak im układu krwionośnego, a ich przewód pokarmowy pozbawiony jest otworu gębowego i odbytowego. Samce przenikają do jelita przedniego sannacy, a 'następnie przedostają się do jej metane-frydiów, gdzie zapładniają przechodzące ,tą drogą jaja. Larwa b. nie ma zdeterminowanej płci. Gdy pływa swobodnie, wówczas powstaje z niej samica, a jeżeli przyczepi się do wyrostka głowowego samicy - wówczas rozwija się w samca. B. zamieszkują A-tlantyk oraz Morze Śródziemne. [M.G.] bosmina, słoniczka (Bosmina) - rodzaj stawonogów z rzędu -i-wioślarek. Długość samic nie przeferacza l mm, samce natomiast są 'nieco mniejsze. Skorupka owalna, wydłużona teu tyłowi ii zaostrzona, okrywa cały tułów wraz z 6 parami odnóży jednakowej budowy. Nie wyodrębniona wyraźnie od tułowia głowa ma charakterystyczny podwójny 'dziób, utworzony z długich czułkow I pary, u samiczki nieruchomych, obejmujących z 'boków krótki dziób czołowy. Postać zewnętrzna ulega daleko idącym zmianom sezonowym. Zmienia się ona także silnie 'w zależności od rodzaju wód, w których żyją b. 'Większość należących tu gatunków cna znaczny zasięg geograficzny. B. występują w najrozmaitszych zbiornikach wodnych, nie wyłączając słonawych mórz (jak Bałtyk)! jezior tatrzańskich. Bytują za-rówino w strefie przybrzeżnej, jak i w toni wodnej. Są zwierzętami ciepłolubnymi, rozwijają się najliczniej w powierzchniowej warstwie wody, zwła- brachionus 28 Bosmina Bosmina coregoni szcza w okresie lata. W Polsce występuje pospolicie kilka gatunków b. [L.Z.1 brachionus (Brachionus) - jeden z częściej występujących w 'wodach śródlądowych rodzajów •olbleńców z gromady -a-wrotków. W toni wodnej utrzymuje go silny aparat wrotkowy. Z tego rodzaju najczęściej w polskich wodach spotykane są gatunki: Brachionus angularis i Brachionus calycifiorus. Pierwszy z nich żyje głównie w strefie (przybrzeżnej idrobnych zbiorników wodnych. Długość jego ciała wynosi 0,1-0,2 mim. Drugi występuj e w strefie (przybrzeżnej oraz IŁmnetycznej jezior. Gatunek ten wykazuje znaczną zmienność. Długość jego ciała wynosi 0,1-0,4 mm. [M.S.] brodawnik (Holocyłithża) - rodzaj strunowców z gromady -*żachw. Obejmuje gatunki mające kszrtałt przysadzistej lub wzniesionej beczułki i twardą, iskórzastą, często chropowatą powłokę ciała. Wysokość b. przekracza 10 cm. Wyróżniają się one jaskrawym, pomarańczowym lub czerwonym zabarwieniem. Otwory wlotowy i wylotowy oddalone są od siebie najwyżej o 1/3 długości ciała i umieszczone na krótkich, cylindrycznych syfonach. B. reprezentują gatunki żyjące pojedynczo, 'rozprzestrzenione w płytkich morzach wszystkich stref geograficznych. (Tabl. XX). [L.Z.] bruzdnice (Difioflagellata) - rząd pierwotniaków z podgro-mady ->wiciowców roiśltonych. Osiągają rozmiary 40-150 [wa. Ciało ich otacza gruby, celulozowy pancerzyfe, złożony z wielu maleńkich płytek. Kształt pancerzyka, choć zbliżony do kulistego, jest zawsze asymetryczny. W pancerzyku wyróżnia się dwie półkule, pnzedzie-lone równikowo przefbiegającą bruzdą. W części tylnej prostopadle d'o niej przebiega 'południkowa bruzda, zwana bruzdą tylną. W miejscu połą- Pokrój bruzdnic l - bruzda tylna; 2 - bruzda równikowa wraz z wicią olorężną; 3 - ciałko podstawowe wici osiowej 29 bruzdobrzuchy czenia obu bruzd znajduje się cialiko podstawowe wici biegnącej okrężnie w bruździe równikowej. Wlić ta przez zrośnie-' de się na całej swej długości z wstęgowatą wypustką cyto-plazmatyczną tworzy tzw. błonikę falującą, zdobią ido nadawania ikioimórce ' b. iriuchu obrotowego. Druga wić, tzw. osiowa, osadzona na ciałku podstawiowym -w .bruździe tylnej, Biega poza obręb ciała, nie ma błoniki falującej i spełnia funkcję lokomotoryczną. Ciało b. bywa taikźe zaopatrzone w celulozowe kolce i wyrostki. B. asymilują dwutlenek węgla dzięki obecności chloroplastów zawierających obok chlorofilu również inne barwniki z grupy ksantofilu (peridininę, diadi-noksantynę, diksantynę). Istnieją jednak także gatunki cu-dzożywne, pozbawione chloroplastów. Substancjami zapasowymi są skrobia i tłuszcze. Wszystkie b. mają swoistą budowę jądra. W jądrze tym występują pęczki skręconych, nagich nici tewasu dezoksyrybonukleinowego, pozbawionych histonów i białek kwaśnych, charafcterystycznych dla struktury chromosomów. Te skręcone pęczki mci DNA stale podlegają ruchom -na terenie jądra. B. rozmnażają się we-getatywnie przez podział. W trakcie podziału jądra nie wykryto dotychczas wrzeciona mitotycznego, nie jest również znany mechanizm segregacji nici DNA. U niektórych gatunków opisano także proces płciowy z kopulacją faogamet. W cyklu życiowym pewnych gatunków distnieją stadia cyst proetrw.aanikowych. B. występują masowo w planitatonie w wodach morskich i słodkich. Niektóre gatunki tworzą kolonie. Pewna grupa b. morskich pasożytuje w różnych organizmach roślinnych i zwierzęcych, np. w piesze glonów, w przewodzie pokarmowym skorupiaków, żachw i wielosaczetów, a także ma skrzelach ryb. 0-librzy-mie piog'awy wolno żyjących 'b. z rodzaju Amphidinium. spotykane na (zachodnich wybrzeżach Afflanitylku, noszą nazwę czerwonego przypływu lub czerwone') wody. Mogą one prowadzić do masowego ginięcia ryb i skorupiaków na skutek wydzielania przez b. do wody substancji trujących. Jednym z bardziej znanych przedstawicieli to. jest morski noooświetlik. [A.J.K.] bruzdobrzuchy, beztarczowe (Solenogastres, Aplacophma) - gromada mięczaklów z (podtypu -wobunerwców. Są idwubooznie symetryczne, o ciele cylindrycznym, robakowatym, całkowicie otulonym płaszczem. Muszli brak. W płaszczu fkwią liczne igły wapienne - spiku-le. B. mają głowę i nogę silnie uwistecznioae. Ich jama płaszczowa jest zredukowana do tzw. kloaki, leżącej na tylnym końcu ciała i zawierającej parę skrzel. W bardzo uproszczonym układzie pokarmowym wątrobę stanowią 2 pola nabłonka gruczołowego na ścianie jelita. Tarka bywa różnorodna - składa się z kilku odrębnych ząbków bądź 2 2 bocznych "szczęk" albo całkowicie zanika. B. są wyłącznie morskie, denne, na ogół przebywają w obrębie szelfu, wyjątkowo do 20.00 m głębokości. Poruszają się ruchem robakowatym. Część z nich żyje w mule, żywiąc się jego organicznymi składnikami. Inne wspinają się po koloniach stullbiopławów i koralowców, pożerając ich polipy. Należy tu około 140 gatunków. W stanie kopalnym nie są znaine. (T.U.] bruzdoglowiec szeroki 30 bruzdoglowiec szeroki (Diphyl-lobothrium latum) - gatunek płazińca z rzędu PseudophylU-dea, s. podgromady -^tasiemców właściwych, występujący w stadium dojrzałym w jelicie cienkim wielu ssaków odżywiających się rybami (u człowieka, fohi, lisa, kota iłd.). Długość jego steobili może 'dochodzić do 20 m. Skoleks zaopatrzony jest w 2 szerokie bruzdy 'przyssawkowe (stąd nazwa). Za skoteksem znajduje się cienka szyjka, przechodząca w łańcuch członów, których szerokiość jest większa od długości. Liczba członów u jednego osobnika może prze- Bruzdogiowiec szeroki A - skoleks; B - człon płciowy kraczać 3000. Środkową i tylną część strobili tworzą człony zawierające macicę wypełnioną -dojrzałymi gajami. Jaga wydostają się z członu iprzez otwór maciczny (znadujący się po jego brzusznej stronie) do światła jelita żywiciela ostatecznego, a stamtąd wraz z kałem - na zewnątrz. Aby nastąpił dalszy rozwój, jaja b.sz, muszą się dostać do wody, gdzie wylęgają się z nich -»ko-racidia o średnicy 'około 50 (im. Koracidia, gdy zostaną połknięte przez różne gatunki skorupiaków planktonowych (z wyjątkiem -yoczlika), bywają całkowicie strawione. Natomiast w jelicie tego ostatniego strawieniu ulega jedynie mrzę-siona otoczlka, a oswobodzona -^•onkosfera za pomocą haków oraz prawdopodobnie gruczołów penetracyjnych przedostaje się przez tkankę jelita do jamy ciała, gdzie przekształca eię w ->priocerkoid długości 500- -6W [im. Na tym etapie rozwój pasożyta w oczliku kończy się. Ażeby mógł odbywać się jego dalszy rozwój, oczlik musi być zjedzony (przez określone gatunki ryb. W przewodzie pokarmowym ryby procerkoid traci cerkomer (niekiedy odpada on już w jamie ciała oczli-ka). Taki procerfeoid pozostaje jakaś czas w jelicie ryby, a następnie przebija jego ścianki i umiejscawia się ostatecznie w mięśniach, śledzionie, wątrobie luib w gruczołach płciowych gospodarza. Tam przekształca się w następną postać larwalną, zwykle otorbiającą się, zwaną -»plerocerkoidem. Larwa ta u b.sz. dochodzi do około 3 om długości i do 3 mm szerokoścL Na jej przednim końcu wytwarzają się dwie bruzdy przyssawkowe, podobne do tych, jakie występują u dorosłych osobników. Ryba jest drugim żywicielem b.sz-, a ponieważ pasożyt nie dojrzewa w niej płciowo, nazywamy ją, podobnie jak oczlika, żywicielem (pośrednim. Z ryb żywi- » cielami pośrednimi b.sz. mogą być m.in. szczupak, jazgarz, okoń, miętus, pstrąg jeziorowy, 31 brzegulica Stadia rozwojowe bruzdoglowoa szerokiego • koracidium; B - onkosfera wyjęta z oczlika 5 dni po zarażeniu; • miody procerkoid; D - oczlik z 2 onkosf erami l l procerkoidem; E-w pełni ukształtowany procerkaild; r - plerocerkoid M1 sieja, sielawa, sandacz i styn-ka. Kyby drapieżne zarażają się, zjadając inne ryby, zarażone plerocerkoidami. Po strawieniu ryby, plerocerkoidy ponownie otorbiają się, tym razem w tkankach ryby drapieżnej. Plerocerkoidy mogą w ciele ryby przebywać prawdopodobnie przez kilka lat. Żywiciel ostateczny earaża się zjadając ryby zawierające plerocerkoidy (w przypadku człowieka - ryby niedogotowane lub niedosmażone). W żywicielu ostatecznym larwy przyczepiają się do ścianek jelita, rosną, wytwarzając około 30 członów dziennie, i po 'upływie 3-5 tygodni przekształcają się w dojrzałą płciowo postać pasożyta. BJSZ. na skutek pochłaniania części pokarmu spożywanego przez gospodarza, 'wydalania i wydzielania substancji trujących oraz 'czysto mechanicznego oddziaływania może doprowadzić do 'znacznych zaburzeń w organizmie, {kończących się nawet zejściem śmiertelnym z .powodu imedokr.wistości. Według niektórych badaczy anemia tego typu wywołana jest niedoborem witaminy Bia, która pochłaniana jest w dużych ilościach przez bJsz. Rozpoznanie zarażenia tym tasiemcem polega na stwierdzeniu w kale żywiciela ostatecznego jaj albo dojrzałych członów pasożyta. [M.S.] brzegówka ->pobrzeżka. brzegulica, ośmiornica piżmowa (Eledone) - rodzaj mięczaków z podrzędu ->-ośmior-nic właściwych. Obejmuje gatunki podobne z wyglądu do brzeżnice 32 33 Caligoida -ośmiornic. Są one jednak •od tych ostatnich mniejsze i różnią się też lukładem przyssawek lezących fu b. na każdym ramieniu w l szeregu. W pełni wyrośnięte osobmiki imają nieco ponad 50 cm (z iramiionami) długości. W morzach europejskich żyją 2 gatunki b. Przebywają ina idinie. W chłodnych' wodach wybrzeży Atlantytou odbywają wędrówki sezonowe. Latem spotyka się je ca głębokości około 15 m, jesienią - 50-60 m, a zumą jeszcze głębiej. Swymi obyczajami przypominają ośmiornice. Poławia się je w celach konsumpcyjnych. [T..U.] brzeżnice (Marginellidae) - redauta mięczaków, z rzędu ->.jednoprzedsionkowców. Są to małe ślimaki, mające muszle wysokości l-3 cm, w kształcie pośrednie między muszlami -»porcelanek i ->oliwek. Otwór muszli jest podobny jśk u oliwek, ale na jego przyśrodko-wym, wrzecionowym . brzegu widnieje szereg wyraźnych, spiralnych listewek, wybiegających z wnętrza muszli. Liczne gatunki b. zamieszkują morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją ina płytkim dmie, głównie skalistym, .rzadziej piaszczystym. Ze względu na żywe 'kolory i pięknie błyszczącą powierzchnię muszli są one używane na rozmaite ozdoby. [T.U.] brzuchatek -^.ergasilus. brzuchorzęski (Gastrotricha) - gromada z typu -»obleńców. Długość ich ciała waha się w granicach 0,05-'1,5 mm. Są wydłużone, kształtem przypominające butelkę, wrzecionowate lub cylindryczne. Zwykle wyróżnia się u nich część głowową, szyjną, tułowiową i ogon. Wszystkie b. pokryte są na stronie brzusznej rzęskami, które służą do pływania lub pełzania. Pozostałą część ciała pokrywa oskórek, mający charakterystyczne 'dla ikażdego gatunku urzeźbienie, oraz wytwory oskórka, jak np. tarczki, szczecimiki, listewki. Otwór gębowy znajduje się zwykle na szczycie głowy i prowadzi do krótkiej, cewkowatej jamy gębowej, biorącej czynny udział wprzyjmiowamiiu pokarmu. Następne części przewodu pokar- Schemat budowy brzuchorzęska 1 - rurka z gruczołem kleistym; 2 - jajnik; 3 - jajo; 4 - proto-nefrydrum; 5 - nerw boczny; 6 - zwój nerwowy; 7 - otwór gębowy; 8 - gardziel; 9 - jelito; 10- .odbyt mowego to gardziel, jelito środkowe i jelito tylne. Do gardzieli przylegaiją gruczoły ślinowe. Otwór •odbytowy jest umieszczony (między rozwidleniem ogonowym, po stronie brzusznej lub grzbietowej. Układ nerwowy stanowi parzysty zwój głowowy, połączony spoidłem poprzecznym, oraz 2 pnie biegnące wydłuż ciała. Narządami zmysłów są różnego rodzaju włoski, wici i jamki rzęskowe. B. odżywiają się glonami, wiciowcami, okrzemkami, pływkami zielenic itp. B. słodkowodne mają 2 protone-frydia. Przypuszcza się jednak, że spełniają one główną rolę w procesie regulacji ciśnienia osmotycznego, a nie w .procesie wydalania. U form morskich (mniej licznych) protonefrydia nie występują. W przeciwieństwie do obleńców większość stanowią obcinaki. Niektóre gatunki są partenogenełyczne, u innych zaś spotyka się zarówno samce, jak i samice. Ciekawostką jest tafet, że samice składają jaja, których długość może dochodzić do połowy długości ciała samicy. B. trzymają się dna wód, które zamieszkują. Należy do nich około 200 gatunków. Zdaniem wielu autorów są grupą obleńców najbardziej zbliżoną do płazińców. [M.S.] bursztynka {Succinea) - rodzą} mięczaków z rodziny bursztyn-kowatych (Succineidae), z rzędu -»-trzonkoocznych. Muszla b. wysokości ok. 1,5 cm, wyjątkowo do 2 cm, jest bardzo cienka, prześwitująca, najczęściej barwy bursztynu. Polskę zamieszkują 4 gatunki b. Żyją one w środowiskach wilgotnych. Można je spotkać w nadwodnych zaroślach, pełzające po liściach i gałęziach krzewów, po ziołach i po ziemi. Niektóre znajduje się masowo na brzegach jezior, na wyrzuconych przea fale szczątkach trzcin i innych roślin wodnych. B. są wszystkożerne. Zjadają świeże liście roślin, a także martwe szczątki roślinne i zwierzęce. Trafiają się jednak wśród nich również przypadki kanibalizmu. (Tabl. XVII). [T/U.] C Caligoida - rząd stawonogów z podgromady ->widłonogów. Rozmiary samic wahają się zazwyczaj w granicach 5-50 mm; samce są zwykle mniejsze, występują W postaci karzełkowa-tych pasożytów samic. Ciało C. jest silnie spłaszczone, złożone z tarczy głowowej, z kilku wolnych segmentów tułowiowych z 4 parami odnóży oraz z nie-segmentowanego, częste szczątkowego odwłoka. Należą tu. pasożyty zewnętrzne, żywiące się krwią zwłaszcza ryb, a także wielorybów i niektórych bezkręgowców. Żyją zwykle na 3 Bezkręgowce powierzchni ciała tych zwierząt, a niekiedy wnikają do ich jamy skrzelowej i gębowej. Wiele gatunków może się dość swobodnie poruszać po.. ciele gospodarza, łażąc na podobieństwo wszy. Niektóre gatunki. wwiercają się w ciało gospodarzą, wystawiając na zewnątrz tylko tylną część ciała, zawierającą m.in, narządy rozrodcze. Samice noszą jaja w 2 bardzo riługifh, kiełbasfcowa-tych woreczkach. Larwy są grzbietowo-brzusznie spłaszczone, mają duży segment ge-nitalny, ssącą rurkę gębową, Carchesium 34 kłującą żuwaczkę oraz czołową nitkę, służącą do przyczepiania się do gospodarza. Rząd C. jest bardzo bogaty w gatunki szeroko irozprzestrzenilone w wodach morskich i słodkowod-nyoh. Reprezentują go min. kaliguisy. [L.2.] Carchesium - rodzaj pierwotniaków z podgromady ->wień-corzęsych. Obejmuje gatunki żyjące koloniijnie. Wielkość kolonii dochodzi do 4 mm, a wielkość poszczególnych osobników osiąga 100-150 y.m. Kolonie składają się z licznych osobników osadzonych na gałązkach nóżki kolonii. Nóżka jest tworem plazmowym, produkowanym przez tylny biegun ciała poszczególnych okazów kolonii. Założyciel kolonii wytwarza najprzód nóżkę przytwierdzającą się do podłoża, a następnie 'dzieli się wegeta-tywnie na 2 komórki potomne. 2 kolei dochodzi do ich dalszych podziałów, przy czym każdy osobnik potomny wytwarza pewien odcinek nóżki dobudowywanej do pierwotnego wspólnego (pnia, wytworzonego przez komórkę założyciela. Wewnątrz każdej nóżki przebiega osobne włókienko kurczliwe i dlatego poszczególne okazy mogą się kurczyć niezależnie od siebie. Po osiąg-nięcilu pełnego wzrostu kolonu tworzą się na niej zmodyfikowane komórki, nie wytwarzające nóżek, 'które odrywają się od zespołu, przez jakiś czas swobodnie pływają, a następnie osiadają jako komórki założycielskie nowych kolonii. C. są pospolitym .składnikiem fauny pierwotniaków w bogatych w związki organiczne -środowiskach słonych i słodkich wód. Przytwierdzają się do powierzchni zwierząt lub też roślin. [A.J.K.] cetal<»karydy(Cepha!ocartda) - niedawno odkryta podgromada bardzo prymitywnych, obojna-czych form stawonogów z gromady -skorupiaków. Ciało ich jest robakowato wydłużone, długości 2-3 .mm. Składa się z podkowiastej igłowy oraz 19 segmentów, niezbyt wyraźnie .zróżnicowanych na krótki tułów i wydłużony odwłok, zakończony długimi widełkami ogonowymi. Na głowie widnieją 2 pary stosunkowo krótkich, członowanych czułków. Oczy całkowicie zanikły. Z boków krótkich nóg wyrastają po 2 listkowate gałązki. Odnóża poruszając się rytmicznie uderzają silnie do tyłu, a następnie wracają ośmiokrotnie wolniej ku przodowi. W ten sposób skorupiaki te pełzaiją powoli naprzód, podrywając jednocześnie z podłoża cząstki mułu, które wraz z prądem wody zostaj ą Skierowane rynienką brzuszną do gęby. C. są mieszkańcami płytkiego, piaszczystego i mulistego dna morskiego, na głębokości 1-300 m. W ich rozwoju występuje ->pływik. Dotychczas poznano zaledwie kilka gatunków c., znalezionych "jak dotąd tylko w niewielu miejscach północnego Atlantyku (w pobliżu Wysp Antylskich, Nowego Jorku i Bostonu) oraz północnego Pacyfiku (u wybrzeży Japonii, a także Ameryki Północnej). [L.Ż.] cenenchyma (coenenchyma) - tkanka mezenchymatyczna, która otacza wewnątrz -»ceno-sarku układ kanalików łączących jamy gastralne poszczególnych polipów kolonii parzy-dełkowców. Niekiedy, zwłaszcza w odniesieniu do koralowców, nazwa c. używana bywa w tym samym znaczeniu co cenosark. [Z.S.] 35 cerkaria cenosark, kora (coenosarc) - warstwa żywej tkanki, pokrywająca osiowy szkielet kolonii niektórych koralowców i łącząca między sobą poszczególne polipy. Przyczyniać się może do pogrubiania szkieletu przez odkładanie na .nim ze swej strony złogów wapiennych. Niektórzy autorzy w tym samym znaczeniu używają nazwy -»-cenenchyma. W odniesieniu do grupy stułbiowców c. oznacza wierzchnią warstwę łodygi kolonii polipów. Wewnątrz tego c. biegną kanały łączące jamy chłonąco-trawiące polipów, natomiast z zewnątrz o-bejmuje go -^.periderma. [Z.S.] cenurus, cenur (coenurus) - larwa niektórych -^.tasiemców właściwych z rzędu Cyclo-phyllidea, rozwijająca się z ->-onkosfery w żywicielu pośrednim. Jest to larwa w kształcie pęcherzyka sięgającego rozmiarami wielkości kurzego jaja. Ściany jego stanowią 2 warstwy. Z wewnętrznej warstwy mezenchymatycznej do światła pęcherzyka odpącz-kowują setki główek. Z każdej takiej główki ;w żywicielu ostatecznym możć powstać dorosła postać tasiemca. C. występuje m.in. w cyklu rozwojowym ->.tasiemca kręćkowego. [M.S.] ceramaster (Ceramaster) - rodzaj szkarłupni z rzędu ->łar-czogwiazd. Obejmuje gatunki barwy czerwonej, mające kształt pięciokąta, z nieznacznie zaznaczonymi, zbliżonymi do tosatałtu trógkąta ramionami, zadaa-tyimi często ku górze. Grzibietowa strona ciała pokryta jest" regularnymi, płaskimi płytkami wapiennymi. C. reprezentują liczne gatiuniki, rozsiedlone we wszystkich petoo-słonych morzach. [L.2.] cerkaria (cercarźa) - wolno żyjąca larwa -*przywr digene-tycznych, rozwijająca się w -»-sporocyście lub redii i mająca zdolność do poruszania się za pomocą ogonka, stanowiące-" go narząd larwalny. W zależności od kształtu i budowy ogonka oraz ciała właściwego larwy wyróżnia się rozmaite grupy c.: furcocercariae (o ogonku rozwidlonym), xiphi-diocercariae (uzbrojone w sztylecik znajdujący się w przedzie ciała), cystocercariae (o ciele otoczonym rozszerzoną częścią ogonka) itd. Układ pokarmowy c. w wielu przypadkach przybiera taki kształt, jaki istnieje' u dorosłej przywry, w innych zaś jest znacznie prostszy. Układ wydalniczy występuje w postaci komórek płomykowych, których może być u niektórych gatunków nawet ponad 100. Liczba komórek pro-tonefrydialnych, ich rozmieszczenie, przebieg kanalików wydalniczych oraz typ budowy pęcherzyka wydalniczego ma znaczenie systematyczne. C. są wyposażone w gruczoły cysto-genne tworzące cystę, śluzowe i penetracyjne ułatwiające przenikanie 'do drugiego żywiciela pośredniego. Układ nerwowy występuje w postaci parzystego zwoju mózgowego, położonego w przedzie ciała, na wysokości gardzieli. Od zwoju odchodzi 6 pni nerwowych ikiu tyłowi ciała. W tylnej części c. rozwija się układ rozrodiczy, który u nietotórych gatunków bywa ukształtowany prawie tak jak u dorosłego osobnika. C. mimo posiadania przewodu pokarmowego nie pobierają pokarmu, a energię -czerpią z substancji zapasowych (z gli-kogenu lub tłuszczu) zgromadzonych w swoim ciele podczas pobytu w żywicielu pośrednim. Po wydostaniu się z cerkopaglą____________ żywiciela pośredniego mogą incystować się (przekształcać w metacerkarię) w środowisku zewnętrznym (w oczekiwaniu na zjedzenie przez żywiciela ostatecznego) lub w drugim żywicielu ipośrednim. Przed in-cystowaniem się odrzucany jest ogonek. U niektórych gatunków przywr c. nie tworzą cyst nawet w drugim żywicielu pośrednim. Znane są też gatunki przywr incystujące się w pierwszym żywicielu pośrednim. tM.S.] cerkopagis (Cercopagis) - rodzaj stawonogów z rzędu ->wioślarek. Długość jego przedstawicieli (bez igiełki ogonowej) dochodzi •do 2 mm. Wysmukłe ciało zbudowane jest z dużej głowy, stosunkowo drobnego tułowia oraz odwłoka zakończonego niezwykle długą igiełką ogonową, 'przy końcu charakterystycznie wygiętą. Skorupka jest silnie zredukowana i tworzy u samic owalną komorę lęgową, mieszczącą nieliczne jaja. C. rozmnażają się wyłącznie dziewo-rodnie. Ogromne oko, zajmujące całą przednią część głowy, świadczy o ich drapieżnym trybie życia. Do rodzaju C. należy 8 planktonowych gatunków, zamieszkujących Morze Kaspijskie. [L.Z.] Charybdoidea -f-Cubomedusae. chelura, rozgłówika (Chelura) - rodzaj stawonogów z rzędu -».obunogów. Obejmuje gatunki o ciele dochodzącym do długości 8 mm, barwy jasnobru-natnej, które po wyjęciu z wody różowieje. Czułki I pary są o połowę krótsze od czułków II pary. Obie 'pary czułków, podobnie jak większość pozostałych odnóży, pokrywają liczne szczecinki. III segment ___________________36 odwłoka jest wyciągnięty w duży grzbietowy ząb. 3 następne (ostatnie) segmenty od^ włoka zlewają się w jedną całość. Przedostatnia para odnóży odwłokowych jest skrzy-dełkowato rozszerzona. Gałązka zewnętrzna ostatniej pary odnóży odwłokowych osiąga ogromne rozmiary, przewyższając zmącanie pod względem wielkości wszystkie pozostałe odnóża. Ch. drążą chodniki w drewnie, wyrządzając przy tym szkody gospodarcze. Należą tu 2 gatunki iszeroko.rozprzestrze-nione w strefie tropikalnej i •umiarkowanej. Spotykane są w pływających 'w morzu palach, które mogą opuszczać i wyszukiwać następne. W morzach europejskich (poza Bałtykiem) występuje Chelura te-rebrans. Gatunek ten wraz z drewnem został zawleczony m.in. nawet .do wód Nowej Zelandii. [L.2.] chelbia modra (Aurelia owita) - gatunek jamochłona z rzędu ->Semaeostomeae. Występuje w postaci szkliście różo-wawej meduzy o średnicy zwykle do 15 cm, wyjątkowo do 40 cm. 4 podkowiaste gonady u .samców bywają mleczne, u samic żółtopomarańczowe. Po-liip jest kiliklumiHmetrowej wysokości. Ch.m. przechodzą typową 'przemianę pokoleń, w której meduza jest formą płciową, a polip mnoży się bezpłciowo,. odipączkowując małe meduzy (-»-efira) przez strobi-lacje. Żyją w planktonie przybrzeżnym wielu mórz. Występują licznie w Bałtyku, tworząc czasem gęste chmary. Żywią się drobnymi organizmami planktonowymi. Jad ich parzydełek dla człowieka nie jest niebezpieczny. W niektórych rejonach świata bywają jadane. [Z.S.] 37 chitony lach ryb słodkowodnych) lub pędzą swobodny tryb życia w wodach słodkich, zasobnych w związki organiczne. Często są składnikiem zespołów organizmów występujących w biologicznych oczyszczalniach ścieków. [A.J.K.] Chełbia A - swobodnie pływająca planula; B - planula po osadzeniu się na podłożu; C - scytopollp; D - stroblla; E - efira; F - dorosła meduza chilodonella (Chilodonella) - rodzaj pierwotniaków z pod-gromady -»równorzęsych. Obejmuje gatunki długości 30-150 (im, orzęsione jedynie na stronie brzusznej, całkowicie .płaskiej. Strona grzbietowa jest nieco wypukła. Komórkowy "otwór gębowy" leży po stronie brzusznej i jest wzmocniony wieńcem cytosakieletal-nych pałeczek białkowych, zagłębionych w cytoplazmie. Cy-tostom nie występuje w zagłębieniu, lecz bezpośrednio na powierzchni ciała. Na brzusznej stronie ciała znajdują się otworki wodniczek tętniących. Ch. pasożytują (np. na skrze- Chżlodonella cucullulus l - makronukleus; 2 - mikronu-kleus; 3 - komórkowy otwór gębowy wraz z wtókienkanii wzmacniającymi; 4 - orzęsienie dogę-bowe; s - btworek wodniczki tętniącej; 6 - rzędy rzęsek chitony, wielotarczowce (Lon-cata, Placophora) - gromada mięczaków z podtypu ->obu-nerwców. Ciało ich, długości 1-20 cm, jest dwubocznie symetryczne, złożone z głowy, silnej, mięsistej • nogi i słabo wyróżniającego się worka trzewiowego, okrytego płaszczem (perinotum) oraz muszlą złożoną z 8 płytek. Głowa nie ma czułków ani oczu. Muszla o strukturze odmiennej niż u -^-muszlowców zbudowana jest z 2 warstw - zewnętrznej (teg-mentum) o przewadze substancji organicznej i wewnętrznej (artźculdTOerituTO) z przewagą substancji wapiennej. Muszlę przebija na wylot wielka liczba cienkich kanalików, aawie- chlamydomonas 38 rających narządy zmysłowe. Perinotum jest okryte grubym oskórkiem^ zawierającym liczne igły i łuski wapienne. Niekiedy może ono okrywać muszlę od góry, częściowo lub całkowicie. Jama płaszczowa w postaci''bruzdy okalającej •ciało między perinotum a nogą zawierać rząd skrzel. Odbyt znajduge się •na brodawce nad tylnym końcem nogi. W skład układu pokarmowego wchodzi gardziel opatrzona tarką, para gruczołów ślinowych, para gruczołów amylolityoznych (trawiących skrobię, niewłaściwie zwanych niekiedy •cukrowymi), przełyk, żołądek, dwupłatowa wątroba i jelito. Serce leży w tyle ciała i składa się z 2 przedsionków i l komory. Krew płynie długą 'aortą z komory .ku przodowi ciała. Układ nerwowy jest zbudowany z pasm tkanki nerwowej, tworzących obrączkę otoołoprzełykową i 2 pary pasm wzdłużnych, oraz z 3 'par niewielkich zwojów nerwowych. Funkcje wydalnicze spełnia para nerek. Ch. są roz-dzietoopłciowe. Zamieszkują morza. Przeważająca większość żyje na skalistych wybrzeżach w strefie pływów. Przywierają bardzo silnie do skal umięśnioną mogą. Poruszają się niezmiernie wolno, zwykle tylko nocą. Żywią się najdrobniejszymi glonami i osiadłymi zwierzętami, które zeskrobują z powierzchni skał za pomocą tarki. Oderwane od podłoża zginają się w kabłąk, a niektóre .nawet zwijają się w bulkę osłoniętą wokoło .płytkami muszli. Do ch. zalicza się około 1000 gatunków współczesnych. (Tabl. XV). [T.U.] chlamydomonas (Chlamydomonas) - rodzaj pierwotniaków. z rzędu -f-Phytornonadida. Obejmuje gatunki długości około 15-25 p,m, zaopatrzone w 2 równej długości wici, osadzone na przednim końcu ciała. Ch. imają po l chloroplaście. Na terenie chloroplastu, wokół ziaren skrobioitwórczych, magazynowana jest skrobia. Na chloroplaście występuje czerwona plamka (taka sama jak u --^.Euglenida). Wobec tego ch. Chlamydomonas l - ziarna skrobi; 2 - chloroplast; 3 - jądro; 4 - otoczka celulozowa; S - czerwona plamka; 8 - cialko podstawowe wici; 7 - wić są zdolne do reakcji ruchowych na bodźce świetlne. Ich podziały wegetatywne odbywają się w fazie haploidatoej, a wegetatywne komórki należą do jednej z dwóch płci fizjologicznych (+ lub -). Kopulacja ma charakter izogamii i bywa indukowana odpowiednimi Zimianaitni w środowisku. Pierwszy podział postzygotycz-ny jest podziałem redukcyjnym. Ch. są obiektem licznych badań genetycznych i biochemicznych. Występują w wodach słodkich. [A.J.K.] 38 chydorus choanocyty, komórki kołnie-rzykowate - komórki występujące u -»gąbek, o wydłużonym, cylindrycznym kształcie, zaopatrzone w wić otoczoną u nasady wysokim kołnierzykiem plazmowym w postaci lejka. Zadaniem ich jest pobieranie pokarmu. Ch. wyściełają komorę ciała gąbek o typie budowy askona, a w typie sy-kona i leukona - jedynie kanaliki i komory wewnątrz ścianki ciała. Swą budową i funkcjami wyraźnie przypominają wiciowce kołnierzykowate (Choanoflagellata). [J.M.R.] cbodaczki (Reptantia) - pod-rząd stawonogów z rzędu ->-dziesięcionogów. Mają ciało zwykle długości kilku do kilkunastu centymetrów, u niektórych gatunków do 80 cm, okryte schitynizowanym, mniej lub bardziej zwapniałym pancerzem. Jest ono lekko grzbie-towo-brausznie spłaszczone ii zróżnicowane na zwarty gło-wotułów oraz rozmaicie wy-ikształcony odwłok. U -części przedstawicieli odwłok bywa wyraźnie wydłużony i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, u innych lulega dość znacznej redukcji, przekształcając się w listek .podwinięty pod głowotułów, bądź też ma (postać miękkiego i zazwyczaj spiralnie skręconego worka. I parę odnóży tułowiowych wieńczą masywne kleszcze. Niektóre gatunki 'mają także drobne szczypce na dalszych odnóżach. Odnóża odwłokowe u ch. uległy redukcji i nie są przystosowane do pływania. U samic przytrzymują one jaja do czasu wylęgu larw (-»-zywi-ków), a u niektórych gatunków - także larwy aż do momentu ich przekształcenia się w osobniki młodociane. Olbrzymia większość przedstawicieli ch. chodzi po dnie lub wspina się na rośliny albo inne przedmioty 'podwodne. Nieliczne tylteo gatunki izidolne są do pływania, jednak i te nie 'oddalają isię 'zbytnio od stałych przedmiotów. Należy tu około 6500 gatunków szeroko rozprzestrzenionych, z których większość bytuje w środowisku morskim, szczególnie na płytkim idnie mórz tropikalnych. Ch. dzieli się na 4 sekcje: lan-gustowce, rakowce, pustelni-kowce i kraby. [L.Ż.] Chrysomonadida - rząd pierwotniaków z ipodgromady ->wiciowców roślinnych. Charakteryzuje je posiadanie l lub 2 chloroplastów w kolorze żółtym, pomarańczowym lub zielonożółtym^ w których chlorofil jest maiskowany przez żółty, specyficzny dla Ch. barwnik chryzochrom. Ch. mają l-3 wici nierównej długości. Niektóre gatunki są zdolne do wytwarzania inibynóżek. Ch. gromadzą 'substancje zapasowe w postaci tłuszczy i węglowodanu leukozyny. Żyją w wodach słodkich i słonych. Niektóre są kolonijne. Pospolitym przedstawicielem Ch. w Polsce jest krzewek. [A.J.K.] chybotka -M-óznonogi. chydorus (Chydorus) - rodzaj stawonogów z rzędu -^-wiosla-rek. Długość samic nie przekracza l mm, samce są tylko nieznacznie mniejsze. Dobrze rozwinięta, w zarysie kulistawa skorupa 'okrywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży i częścią 'krępego odwłoka. Charakterystycznie zaostrzona 'głowa nie jest oddzielona od tułowia. Czulki służą do pływania, lecz są słabo 'rozwinięte, co wiąże się ze stosunkowo mało ruchliwym trybem życia, ch. (bowiem ciałko brzeżne 40 41 cypris chętnie przytwierdzają się do glonów, zwłaszcza nitkowatych, lub też osiadają 'na dnie. W komorze lęgowej rozwijają się równocześnie tylho 2 stosunkowo ogromne jaja. Należy tu około 20 nierzadko kosmopolitycznych gatunków, zasiedlających głównie wody silnie zarośnięte, nie wyłączając torfia-nek i pól ryżowych. Ch. są bardzo pospolitymi mieszkańcami naszych wód stojących. Występują w Tatrach do 2200 m n.ip.m,, tj. najwyżej ze wszystkich wioślarek. [L.2.] ciałko brzeżne -»-ropalium. CUiophora - podtyp -^pierwo-tniaików. Są reprezentowane przez jedyną gromadę orzęs-ków. [A.J.K.] Coriarachne depressa - gatunek stawonoga z rodziny ukoś-n-ikowatych (.Thomisidae), z podrzędu -^pająków wyższych. Osiąga długość do 6 mm. Ma ciało charakterystycznie spłaszczone, jakby sprasowane, co w połączeniu z ochronnym, brunatnożółtawym ubarwieniem czyni ją praktycznie niewidoczną w szczelinach kory sosen, gdzie kryje się i poluje. Wydaje się być ważnym niszczycielem podkorowych szkodników sosny, ale nie jest to jeszcze udowodnione. Jest pospolita w całej Polsce. [W.S.] Coronata, Peromedusida - rząd jamochłonów z gromady ->.krażkopławów. Wysoko wy-.klepiony klosz tych meduz •biega bruzda, poniżej której zwieszają się płaty Brzeżne. 4, '• lub 8 -».ropaliów leży na »rzegu klosza w międzypro-dieniach (miejscach wyznaczo-i.ych przegrodami jamy ga-. tralnej). C. są szeroko rozprze-trzenione. Często cytowanym przedstawicielem rzędu C. jest głębinowy gatunek Periphylla hyacinthina z Oceanu Indyjskiego. [Z.S.] Ctenoplana kowalewskii - gatunek jamochłona z gromady -^Tentaculifera. Jej tarczowa-te ciało ma średnicę około 6 mm, jest przejrzyste i zabarwione zielono bądź różowo. Na jej górnej powierzchni widnieją czułki i kilka szeregów blaszek pływoych, których uderzenia powodują pełzanie zwierzęcia, a niekiedy umożliwiają także oderwanie się od podłoża. W tym ostatnim wypadku listkowate ciało zgina się wzdłuż Unii środkowej, a jego połowy, zwrócone ku dołowi, uderzają o siebie jak klapki. C.fc. może również pełzać po błonce powierzchniowej wody, zwrócona stroną grzbietową ku dołowi. Pośrodku grzbietowej strony ciała leży narząd zmysłowy, a naprzeciw niego, po stronie brzusznej - otwór gębowy, prowadzący do żołądka rozgałęziającego się w nieregularny układ kanałów. C.k. występuje w pobliżu Sumatry, została odkryta w 1885, a jej zidentyfikowanie jako żebropława stało się wydarzeniem w zoologii ze względu na nietypową strukturę. Blisko z nią spokrewnione są nieco większe gatunki z rodzaju Coeloplana. [Z.S.] Cubomedusae, Charybdqidea - rząd jamochłonów z gromady ->-tro-choforę. Ciało obejmuje o-słonka (skorupka) złożona z 2 często trójkątnych klapek z rogopodobnej substancji organicznej. Narządami ruchu są rzęski. Planktonowy tryb życia (zawieszenie w toni wodnej) umożliwia parasolowaty kształt ciała. Przewód pokarmowy funkcjonuje. Pokarm składa się z jednokomórkowców i drobnych szczątków organicznych. Faza życia swobodnego trwa zwykle kilka godzin, po czym c. osiada na podłożu, przytwierdzając się narządem czepnym, i rozpoczyna przeobrażenie, czyli metamorfozę, opartą na fagocytozie i histolizie wszystkiego, co jest Cyfonautes wewnątrz; pozostaje jedynie ektoderma oraz nieco elementów mezenchymy. Ta właśnie ektoderma i szczątki mezen-chymy dają początek młodemu osobnikowi - zooidowi. Stadium c. jako swobodnie pływającej larwy zwierząt o-siadłych przynosi gatunkowi trojaką korzyść: gromadzi po- • karm w późniejszym życiu niedostępny, zapewnia równomierne rozsiedlenie na dostępnym terytorium i daje szansę rozszerzenia zasięgu występowania gatunku. [J.M.R.] cyklop -*oczlik. cypris, małżoraczek (Cypris) - rodzaj stawonogów z podgro-mady -*łnałżoraćzków. Długość ciała dochodzi do 3 mm. Skorupka brązowawa, owalna luib nieznacznie trójkątna, usiana jest drobnymi brodaweczkami. Widełki ogonowe są dobrze rozwinięte. Należy tu szereg gatunków szeroko rozprzestrzenionych w wodach słodkich. W Polsce c. należą do najliczniejszych inałżoraczków w drobnych, nawet okresowo wysy- cypris 42 •chających zbiornikach wodnych. Zasiedlają też strefę brzegową jezior. Najpospolitszy krajowy gatunek Cypris pu-bera rozradza się wyłącznie dzieworodme. [L.Z.] cypris, larwa cyprysoidalna (cypns) - starsze stadium larwalne -^.wąsonogów. Rozwija się z pływika. Ma budowę dtość .podobną do budowy -xmałżoraczków, ico wskazuje na bliskie pokrewieństwo tych ostatnich e waśonogami. Ciało c. .otacza dwusteoruipkowa muszelka. Czułki zakończone są tzw. gruczołem oemenitowym wytwarzającym wydzielinę, którą larwa przytwierdza się do podłoża przed rozpoczęciem przeobrażenia w postać dorosłą. [L.Z.1 cysta pierwotnl&cza - pierwotniak otoczony osłoniła, zwaną ścianką, otoczką lub kapsułką c.p. Osłontea taka (powstaje w wyniku wydzielenia na zewnątrz ciała komórki pewnych substancji białkowych, które początkowo mają zwykle galaretowatą konsystencję, a później w środowisku zewnętrznym ulegają stwardnieniu, a niekiedy nawet częściowej mineralizacji, tworząc sztywną powłokę. Pierwotniaki znajdujące się w stanie c.p. (encysto-wane) są więc oddzielone od środowiska zewnętrznego dodatkową, mało przepuszczalną barierą. Otoczka chroni zwierzę, ale jednocześnie uniemożliwia pobieranie pokarmu. U wielu encystowanych pierwotniaków obserwuje się obniżenie tempa przemiany materii. Mogą one w stanie c.p. łatwiej przetrwać wysychanie, przemarzanie i głodzenie. C.p., które są tworzone w odpowiedzi na złe warunki środowiska, noszą nazwę cyst przetrwalni- kowych. Inny typ c.p. stanowią cysty rozwojowe, które są koniecznym etapem w rozwoju wielu pierwotniaków. Ich najczęstszym rodzajem są cysty podziałowe, tworzone po okresie wzmożonego wzrostu i odżywiania się komórki, W cystach tych zachodzą podziały komórkowe ł dopiero komórki potomne opuszczają kapsułkę c-p. Periodyczne tworzenie cyst po stadium intensywnego odżywiania się komórki spotyka się szczególnie często u pierwotniaków pasożytniczych, które tworzą tzw. cysty propa-gacyjne (inwazyjne). Służą one do zarażania kolejnego organizmu żywicielskiego (-*lam-blie, -^-ziarniaki, ->-hurmaczki, -popalmy). Cysty te, przystosowane również do przetrwania niekorzystnych warunków środowiska zewnętrznego, są jednocześnie cystami rozwojowymi i przetrwalnikowymi. Wewnątrz cyst propagacyjnych zachodzą często podziały komórkowe (ziarniaki, hurmacz-ki). Cysty propagacyjne ziarniaków i hurmaczków noszą nazwę spór, a proces ich wytwarzania - ->-sporogonii. U tych ostatnich występuje również inny rodzaj cyst, zwanych gamełocystami. Gametocystę tworzą 2 osobniki, gamonty, które wytwarzają liczne gamety. Gamety te następnie kopu-lują wewnątrz kapsułki c.p., co zwiększa szansę ich kontaktu. Proces uwalniania się pierwotniaka z c.p. nosi nazwę ekscystacji. [A.J.K.1 cysticerkoid Ccysticercoidus) - larwa niektórych -^tasiemców właściwych, m.in. z rzędu Cy-clophyllidea, rozwijająca się z -4-onkosfery. Składa się z szerszej, pęcherzykowatej części, do której wpuklony jest sko-leks z wierzchołkiem skiero- 43 czarna wdowa wanym ku przodowi, oraz z węższego wyrostka ogonowego, na którym zachowują się przez pewien czas 3 pary haików emibrioinalnych. Wielkość c. .nie przekracza l mm długości. Larwa -ta najczęściej spotykana jest u stawonogów będących żywicielami pośrednimi w cyklu rozwojowym wielu gatunków tasiemców. C. występuje m.in. w cyklu -».tasiemca karłowatego oraz ->.tasiemca psiego. (Tabl. VIII). [M.S.] cy»ticerkus -(.wągier. cytera (Cythere) - rodzaj stawonogów z podgromady -*mał-źoraczków. Ma brązową skorupkę do l mm długości, owalną, lekko nerkowatą, usianą drobnymi brodawecakami. Posiada 2 oczka. Należą tu liczne gatunki rozsiedlone gromadnie na niegłębokim dnie wszystkich mórz świata, nie wyłączając Bałtyku. [L.Ż.] cyterura (Cytherwa) - rodzaj stawonogów z ;oodgromady ->małż'oraczków. Długość ciała nie przekracza l mm. Skorupka jest ciemno zabarwiona i ma diość wyraźny tylny występ. Istnieją 2 wyraźne oczka. Widełki ogonowe są drobne i pozbawione szczecinek. Rodzaj c. obejmuje liczne gatunki, spotykane nierzadko w ogromnych ilościach na dnie morskim w płytkich miejscach, w rejonie zarośniętych zatok, nie wyłączając Zatoki Puckiej. Znane są one ze wszystkich niegłębokich obszarów morskich. [L.Ż.] cytopyge -^komórka pierwo-tniacza. cytostom ->fagocytoza. czapeczka (Patella) - rodzaj mięczaków z podrzędu ->dwu-przedsionkowców. Muszla cz. nie jest skręcona i ma kształt odwróconej, dość głębokiej miseczki lub" stożkowatej czapeczki długości kilku centymetrów. Wraz z 'pokrewnym i bardzo podobnym rodzajem Acmea różne gatunki cz. zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz pełnosłonych. Żyją w strefie pływów na skałach, do których przyczepiają się mocno swoją szeroką nogą. Aby dużą cz. oderwać od podłoża, 'trzeba 'nieraz użyć siły do 15 kG. Podczas odpływu cz. siedzą na iskalach, nie zmieniając mieijsca. Muszla jest dopasowana do lokalnych nierówności skały tak dokładnie i przywiera taik szczelnie, że zwierzęta zatrzymują przy sobie odrobinę wody i nie zagraża im wyschnięcie. Gdy przypływ zalewa skały, cz. wędrują 'powoli dokoła stałego miejsca swego pobytu i żerują, zdrapując tarką ze skały glony i gąbki. W wielu krajach cz. jada się powszechnie, a także karmi się nimi kury i świnie. Podobno najsmaczniejsze są w postaci surowej. fT.U.] czarna wdowa (Lcrtrodecfus moctans mactares) - podgatu-nek stawonoga e roEuplexawra anttpa-thes należącego do rzędu gor-gonii, zwanego także cz. k. właściwym. [Z.S.] czepnia (Cephea) - rodzaj jamochłonów z rzędu -*imedu2 kanalikowych. Meduzy reprezentujących ją gatunków mają płaskie klosze, na których wierzchu wznoszą się rozgałęzione wyrostki. Przemiana pokoleń występuje. Cz. zamieszkują Pacyfik oraz Ocean Indyjski. [Z.S.] czerpiotka (Calyptraea) - rodzaj mięczaków z rodziny Ca-lyptraeidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Muszla cz. ma kształt regularnego, szerokiego stożka o średnicy do 5 cm, bez skrętów, i stąd na pierwszy rzut oka przypomina nieco czareczkę. Wewnątrz muszli można jednak dostrzec szczątkowe skręty, niekiedy zredukowane do wyrostka w kształcie łyżeczki. Cz. żyją w przybrzeżnych wodach wszystkich mórz pełnosłonych, siedząc bez ruchu na kamieniach lub muszlach innych mięczaków. IT.U.] członowce, raki niższe, skorupiaki niższe (Entomostraca) - według nieaktualnej już dziś systematyki podgromada stawonogów z gromady -»skoru-piaków, przeciwstawiana pan-cerzowcom. Należały do nich liścionogi (w szerokim tego słowa znaczeniu), malżoraczki, widłonogi, śpiewki oraz wąso-nogi. Obecnie wszystkim tym grupom nadaje się rangę pod-gromad równorzędnych pance-rzowcom. Nazwa cz. bywa jeszcze używana jako robocze określenie zbiorcze, nie zaś jako nazwa jednostki systematycznej. [L.Ż.] czteroskrzelne, zewnętrznomu-szlowe (Tetrabranchtd, Ectoco-chlia) - podgromada mięczaków z gromady -».głowonogów, Są grupą niezmiernie starą, znaną już od kambru, która przeżyła okres wielkiego rozkwitu w erach paleozoicznej i mezozoicznej, do dzisiaj zaś zachowała się tylko w liczbie około 6 gatunków z l rodzaju łodzika. Muszla cz. jest dwu-bocznie symetryczna, spiralnie skręcona, wewnątrz podzielona poprzecznymi przegrodami na komory. U współczesnych cz. zwierzę przebywa w ostatniej, największej komorze, a poprzednie są wypełnione gazem i służą jako pływak. Środek każdej przegrody jest przebity małym otworkiem. Przez wszystkie kolejne otworki aż do pierwszej komory ciągnie się przedłużenie ciała w postaci cienkiej rurki, zwanej syfonem, z licznymi zatokami krwionoś- 45 czworak nymi. W jamie płaszczowej leżą 4 pierzaste skrzela. [T.U.] czułkowce (Tentaculata) - typ -^bezkręgowców. Należą do nich wodne zwierzęta osiadłe lub żyjące w wytwarzanych przez siebie rurkach. U większości cz. wyróżnią się 3 odcinki ciała: lofofor, epistom ł tułów. Lofofor, zazwyczaj kolistego lub podkówkowatego kształtu, jest przednim, początkowym odcinkiem ciała z osadzanym na nim wieńcem czuł-ków służących jako narząd do napędzania pokarmu i jako narząd oddechowy. Epistom stanowi przedgębowy odcinek ciała, występuje nie zawsze, brak go np. u krężelnic. Tułów obejmuje pozostałą część ciała, w której mieszczą się wszystkie narządy wewnętrzne. Cz. mają układ krwionośny. W rozwoju przechodzą przez stadium larwy typu -»-trochofory. Położenie ca. w systemie zwierząt nie jest do tej pory dostatecznie wyjaśnione, co odzwierciedla się w nadawanych im nazwach - robakopodob-n e (Vermidea), mięczak o-p o d o b n e (Molluscoidea) itd. Biorąc pod uwagę zasadniczy typ organizacji cz., należą one do wielkiego szeregu rozwojowego -».robaków (Vermes), jednak wielkie różnice, które dzielą wchodzące w ich obręb gromady, świadczą, że drogi rozwoju tych gromad rozeszły się bardzo dawno. Większość przedstawicieli cz. żyje w morzach, a stosunkowo nieliczne przystosowały się do życia w wodach słodkich. Cz. są szeroko rozprzestrzenione w wodach całej kuli ziemskiej. Obejmują 3 gromady: foronidy, ramie-nionogi i mszywioły. [J.M.B.] czuprynka (Comatula) - rodzaj szkarłupni z .podrzędu -^•liliowców pierzastych. Obejmuje formy o jaskrawym zabarwieniu, przeważnie czerwone. Pośrodku górnej, oralnej strony niewielkiej tarczy mieści się gęba, na jej zaś skraju - odbyt. Cz. pełzają po dnie za pomocą 10 ramion zróżnicowanych na dłuższe (do 25 cm), którymi posuwają się; zwykle do przodu i łowią pokarm, oraz- krótsze, pozostające w tyle i przytrzymujące często produkty płciowe. Do podłoża przyczepiają się 10 krótkimi wąsami. Należy tu szereg gatunków rozsiedlonych w płytkich morzach strefy tropikalnej. [L.2.1 czworak (Homola barbata) - gatunek stawonoga z sekcji -^-krabów. Ma głowotułów długości do 3 cm, niemal prostokątny, z zaokrągloną krawędzią czołową, uzbrojoną w parzyste ząbki. Podobne ząbki rozrzucone są na wierzchu przedniej części pancerza. Oczy znajdują się na smukłych u nasady, długich słupkach. Wszystkie kończyny są obficie owłosione. Odnóża kroczne mają spłaszczony człon końcowy i szereg cierni brzeżnych. Ostatnia, znacznie mniejsza od pozostałych para odnóży uniesiona jest do góry i zakończona pazurkiem chwytnym, służącym do przytrzymywania na grzbiecie ciał obcych, służących do maskowania. Cz. występują na głębokości 50- -700 m w całym tropikalnym oraz subtropikalnym Atlantyku do Morza Śródziemnego włącznie. [L.Ż.] dafnia 46 D dafnia, rozwielitka (Daphnia) - rodzaj stawonogów z rzędu ->wioślarek. Długość ciała samic wynosi l-6 mm, a pojawiające się tylko okresowo samce są z reguły o połowę mniejsze. Skorupka otecywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży, z których 2 przednie pary są wyraźnie większe oraz odmiennie zbudowane. W zarysie owalna skorupka kończy się z tyłu długim, zaostrzonym wyrostkiem, zwanym igiełką ogonową. Głowa duża, zaokrąglona, rzadziej zaostrzona, jest słabo 'oddzielona od tułowia. Samice rozradzają się przeważnie dzieworodnie, składając jednorazowo 10-100 jaj. U d. występuje bardzo wyraźne zjawisko sezonowej zmienności kształtów, polegające głównie na tym, że okazy wiosenne mają głowę zaokrągloną, a letnie - silnie wydłużoną i zaostrzoną. Do rodzaju d. należy ponad 25 gatunków szeroko rozsiedlonych na wszystkich kontynentach. D. należą do najpospolitszych mieszkańców naszych drobnych, wysychających okresowo zbiorników Dafnia wodnych. Spotkać je można także w stawach i dużych jeziorach, w wodach zakwaszonych i słonawych, a w Tatrach do wysokość 2000 m n.p.m. [L.2.] daktylogyrus (Dactylogyrus) - rodzaj płazińców z gromady ->'przywr monogenetycznych, charakteryzujący się tarczą czepną z 14 hakami brzeżnymi i 2 środkowymi, przednim końcem ciała zakończonym 4 płatowatymi wyrostkami, 'obecnością 4 gruczołów głowowych oraz 2 par plamek ocznych. Jednym z gatunków tego rodzaju jest Dactylogyrus vasta-tor, który pasożytuje na sfcrze-lach i skórze karpia i karasia, głównie (narybku. Długość jego ciała wynosi 0,7-l mm. Przyczepiając się na przemian tarczą ezepną oraz wyrostkami w przodizie ciała, może poruszać się, krocząc podobnie jak pijawka. Ma żółtniiki dobrze rozwinięte, a jajnik i jądro pojedyncze. Z jaja rozwija się -yonkomiracidium, które pływa przez pewien czas w wodzie. Następnie razem z wodą dostaje się przez otwór gębowy do jamy skrzelowej ryby, gdzie przyczepia się do skrzeli. Tarcza czapna, początkowo mała i bez 2 środkowych haków, rozrasta się wtedy i pasożyt przybiera formę ostateczną. D. powodują wzmożone wydzielanie śluzu przez skrze-la, przerastanie ich tkanką łą-oziną, martwicę i nierzadko śmierć narybku.'[M.S.] dendronotus (Dendronotiłs) - rodzaj mięczaków z rzędu -*nagoskrzelnych. Obejmuje 47 Dermanyssidae gatunki mające ciało długości kilku centymetrów, o dość typowym kształcie wysmukłego, nagiego ślimaka, ale z grzbietu wyrasta im 5-6 par skrzeli skórnych, które isą tak rozgałęzione, że d. wyglądają jakby niosły na sobie gęste zarośla krzaków (stąd nazwa znacząca dosłownie "drzewogrzibiety"). Dendronotus Podobnie rozgałęzione są też czułki i płaty przygębowe. D. na swej powierzchni są różowe lub czerwone, usiane brązowymi i żółtawymi kropkami. Zamieszkują pełnosłone morza całej Ziemi. Żyją płytko przy brzegu na skałach i wśród łąk podwodnych, wszędzie tam, gdzie rosną kolonie stułbiopła-wów (zwłaszcza z rodzaju -»-rurkowca), którymi się żywią, obgryzając ich polipy. [T.U.] Dendryphantes - rodzaj stawonogów z rodziny -*skahuno-watych, reprezentowany w Po'lsce przez 2 gatunki należące do największych przedstawicieli tej rodziny w naszej faunie. Pająki te żyją przede wszystkim na gałęziach sosen, przy czym D. hastatus występuje raczej na młodych sosen-kach, a D. rudis - w koronach starszych sosen. Oba gatunki budują w czerwcu i lipcu duże (do 4 cm średnicy), białe oprzę-dy, w których samice składają jaja, a następnie troskliwie pilnują ich aż do czasu, gdy młode pajączki staną się samodzielne. Przedstawiciele D. odgrywaj ą ważną rolę w zwalczaniu szkodników sosny, zwla- -szcza zwójki sosnóweczki. [J.P.l denk&wce (Tabulata, Favositi-da) - rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromiennych. Należą d& nich formy wyłącznie kopalne, których większość żyła od górnego kambru do końca paleo-zoiku, a niektóre tylko występowały jeszcze w mezozoiku. Tworzyły kolonie. Miały równolegle wobec siebie ustawione rurki szildeletowę, na przekroju koliste bądź pryzmatyczne,' •których nie oddzielała -».ce-nenchyma. W miarę wza-ostu ich wysokości (wskutek nieprzerwanego odkładania przez polipy złogów wapiennych) polipy oddzielały się od ich dolnych, opuszczonych przez nie odcinków poprzecznymi denkami, czym przypominają niektóre dziś- żyjące koralowce ośmiopromienne (np. organ-kowca). Septy d. przypominają wyglądem ikolce. Jednym z pospolitszych przedstawicieli d. był palisadnik. [Z.S.] Dermanyssidae - rodzina stawonogów z podrzędu ->-Para-sitiformes, obejmująca m.in. szereg ważnych gatunków pasożytujących na gryzoniach i ptakach oraz (przypadkowo) na ludziach. Jednym z jej przedstawicieli jest Dermanys-sus gallinae, pasożyt ptaków, występujący licznie zwłaszcza w kurnikach. Nocami ssie krew, powodując anemię i przy masowym występowaniu Oitflugia 48 padanie ptaków, a w dzień kryje się w szczelinach kurników i gniazd. Głodny atakuje także ssaki i ludzi i może zakażać ich wirusem jednej z odmian zapalenia mózgu. Pokrewne gatunki przenoszą na gospodarzy również riketsje i mikroskopijne nicienie -»-fi-larie. Gatunki z rodzaju Omi-thonyssus pasożytujące na pta- « kach i gryzoniach przenoszą -rickełtsje i różne wirusy. Przedstawiciele kilku rodzajów żyją na błonach śluzowych jamy nosowej i płuc różnych kręgowców. [J.P.] Diffiugia - rodzaj pierwotniaków z rzędu -»pełzaków skorupkowych. Obejmuje gatunki mające skorupki kształtu ba-nieczki, gruszki lub wazonika, o długości 80-300 (HM, z jednym otworkiem, przez który wysuwa się pęk płatowatych • mbynóżek. Otwór skorupki położony jest symetrycznie i czasami otoczony •zgrubieniem bądź osłonięty z jednej' strony wystającym dziobem. D. tworzą swoją skorupkę przez doklej ainie do organicznej otoczki ziaren piasku, okrzemek itp. Młoda skorupka, 'która po- Dlffiugta oblonga wstaje podczas podziału komórki macierzystej, jest bardziej przejrzysta od starej, ponieważ proces doklejania cząstek ze środowiska nie dobiegł do końca. Do rodzaju D. należy wiele gatunków. Stanowią one charakterystyczny składnik fauny dennej rozmaitych drobnych, śródlądowych zbiorników wodnych. [A.J.K.] Diplomonadida - rząd pierwotniaków z podgromady ->wiciowców zwierzęcych. Mają ciało o symetrii dwubocznej. 2 symetrycznie położonym jądrom towarzyszą również sy-rneitryczne komplety organelli, a mianowicie 2 pałeczki osiowe przebiegające wzdłuż komórki oraz 6-8 wici: przednie, boczne, środkowe i tylne. U D. nie wykryto procesów płciowych. Sposobem rozmnażania jest wegetatywny podział podłużny na 2 osobniki potomne. Większość D. stanowią gatunki pasożytnicze, występujące w jelitach i gruczołach trawiennych bezkręgowców i kręgowców. W cyklu życiowym tworzą cysty inwazyjne wydalane wraz z kałem gospodarza. Jeden z gatunków D. -• Lamblia intesti-nalis - jest groźnym pasożytem człowieka. [A.J.K.] diplozoon (Diplozoon •parado-xum) - gatunek płazińca z gromady -^przywr monogene-tycznych. Długość jego ciała wynosi 4-11 mm. Pasożytuje na skrzelach ryb, głównie kar-piowatych. Ma prostokątną tarczę czepną z 4 parami klamer czepnych, bez haków bocznych. Na przedzie znajdują się 2 małe przyssawki. Rozwijające się z zapłodnionego jaja -»onkomiracidium jest równomiernie pokryte rzęskami i posiada wyodrębnioną tarczę czepną na końcu ciała. Po 49 dolarek piaskowy pewnym czasie przyczepia się do skrzeli ryby, przekształcając się w larwę, zwaną dipor-pa. Diporpę charakteryzuje posiadanie przyssawki znajdującej się pośrodku brzusznej strony ciała i niewielkich rozmiarów brodawki po grzbietowej stronie ciała. Tak wykształcone larwy łączą się parami w ten sposób, że przyssawka jednego osobnika obejmuje brodawkę drugiegol Po jakimś czasie połączenie staje się tak trwałe, że otwór płciowy otoczony przyssawką zrasta się z grzbietową brodawką, w której znaj duje się otwór płciowy drugiego osobnika. Zrośnięcie się przewodów rozrodczych zapewnia krzyżowe zapłodnienie przez całe życie d. Młody osobnik tylko wtedy rozwija się dalej, jeżeli połączy się z innym. D. jest pasożytem o niewielkiej chorobotwórczości. [M.S.1 dłoń topielca -^korkowiec. długokleszcz -»-munida. diugoodwlokowce (Macrura) - dawna jednostka systematyczna w obrębie skorupiaków, do której zaliczano ->.rakowce łącznie z -^-krewetkami. [L.Ż.] dłużlik (Cyathura) - rodzaj stawonogów z rzędu -»równo-nogów. Obejmuje gatunki o ciele dochodzącym do 3 cm długości, barwy bladoźółtej z brunatnym rysunkiem. Mają one odwłok zakończony szerokim wachlarzykiem ogonowym, a głowę w zarysie niemal prostokątną, z falistą krawędzią przednią i ze szczątkowymi oczami. Obie pary czuł-ków są krótkie. Rodzaj obejmuje nieliczne gatunki, zasiedlające płytkie dno wszystkich niemal mórz. W zatokach < Bezkręgowce bałtyckich występuje Cyathwa carinata. [L.Ż.] dodebardie (Daudebardwdae) - rodzina mięczaków z rzędu ->trzonkooc2)nych. Mają muszlę cienką, prześwitującą (u gatunków krajowych), o średnicy 3-4 mm, bardzo małą w stosunku do całego ślimaka, który może 'mieć do 15 mm długości. Poza Polską spotyka się d. dwukrotnie większe. D. wyglądają jak ślimaki nagie, którym na, końcu ciała przyczepiono muszlę jakiegoś innego ślimaka, czterokrotnie mniejszego. Centrum rozmieszczenia tej rodziny leży w Karpatach. W Polsce żyją 3 gatunki d., wszystkie bardzo rzadkie, występujące wyłącznie w górach i na podgórzu. W dzień przebywają one w miejscach wilgotnych i zacienionych, zagrzebane głęboko pod butwiejący-mi szczątkami roślinnymi, w rumowiskach skalnych lub w szczelinach skał. W porze nocnej wychodzą na żer, na który składają się rozmaite niewielkie zwierzęta, jak dżdżownice, larwy owadów, a zwłaszcza inne ślimaki włącznie z drapieżnymi szklarkami i mniejszymi okazami własnego gatunku. [T.U.] dolarek piaskowy (Echinarach- nius panna) - gatunek szkar-łupnia z rzędu -*pieniążkow-ców. Ma bardzo płaską, w zarysie kolistą skorupę, średnicy do 8 cm. Jest pokryty delikatnymi, włoskowatymi kolcami, przypominającymi futerko, ponad które wysuwa nóżki am-bulakralne. Gęba mieści się w centrum dolnej strony ciała, odbyt zaś na skraju skorupy. D. p. zamieszkują piaszczyste l muliste dno, gdzie zagrzebują się za pomocą swych licznych nóżek. Zasiedlają chłodne wody północnego Oceanu Atlantyc- doryda 60 kiego oraz Oceanu Spokojnego. [L.2.] doryda (Archtdons tubercula-ta) - gatunek mięczaka z rzędu -»nagostorzetoych. Osiąga 11 cm długości, a kształtem przypomina nieforemny kotlet. Jest 'konsystencji skórzastoga-laretowatej, barwy żółtawej w czerwonawe plamki. Na przednim końcu ciała, na głowie, występują 2 czułki, w tyle zaś, na .grzbiecie, znajduje się od- Doryda byt otoczony rozetą z 9 pierzastych sfcrzeli skórnych. D. zamieszfcują .pełnosłone morza europejskie, od Morza Śródziemnego do brzegów Norwegii. Żyją do głębokości kiltal metrów na dnie ska^stym. Żywią się nieoskorupionymi zwierzętami osiadłymi, takimi jak gąbki, mszywioły oraz żachwy. [T.U.] drakunkulus, robak medyński (Dracunculus medinensts) - gatunek obleńca z rodziny Dracunculidae, z gromady ->-ni-cieni, umiejscawiający się w tkance podskórnej człowieka, małp, bydła, konia, psa l innych sisalków. Samiec długości 22-W mm, samica - 320- -1200 mm. Żywicielami pośrednimi są ->-oczliki. W jamie ciała tych organizmów larwy osiągają stadium inwazyjne. Człowiek i zwierzęta zarażają się iprzez picie wody z pływającymi w niej zarażonymi ocz-likami. W żywicielu ostatecznym larwa dostaje się do układu krwionośnego lub chłonnego, a następnie przedostaje się do tkanki podskórnej. Przez powstały w miejscu obecności pasożyta wrzód samica wysuwa na zewnątrz .przedni koniec , ciała. Po pewnym czasie oskó-rete pasożyta rozrywa się, a przez powstający otwór wydostaje się macica, która przy zetknięciu się z wodą pęka, co powoduje wydostawanie się larw. Trafiające do wody larwy (połykane są przez oczlikŁ D. występugą w krajach tropikalnych Afryki oraz Ameryki. [M.S.] drewniaki (Lithobiomorpha) - rząd stawonogów z gromady -»iparec'zni!ków. Mają ciało złożone z 18 segmentów, dość krótkie i zwarte, długości do 45 mam, a nogi średniej długości w liczbie 15 par. Dzięki charakterystycznemu przemiennemu ułożeniu szerokich i wąskich segmentów ciało tych Drewniak z rodzaju Utliobim 51 dwuskrzelne wijów jest •dość sztywne, co zapewnia im znaczną szybkość biegu. Mimo jadowitości d. ich ukąszenie jest niegroźne dla człowieka, gdyż wydzielają niewielką ilość jadu, a przy tym większość gatunków nie może przebić skóry ludzkiej swymi szczęfconóżami. Spośród około 1100 znanych gatunków d. mniej więcej 25 występuje w Polsce. Spotkać je można w ściółce suchszych lasów, pod korą drzew, w próchniejących pniakach oraz pod kamieniami. [W.S.1 drucieniec -^gordius. dwoibka {Diphyes) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->rurko-pławów. Kolonia odznacza się parą wielkich dzwonów pływ-nych, ustawionych naprzeciw siebie ipo obu stronach szczytu pnia. U gatunku Diphyes acu-minata gonofory żeńskie i męs-sfkie występują w oddzielnych koloniach, u innych gatunków - w tych samych. [Z.S.] dwuklapowce (Tamanovalva-cea) - rząd mięczaków z pod-gromady -^tyłosfcrzelnych. Dorosłe mają muszle z 2 połówek, połączonych " zawiasowo jak muszla małżów. Muszla ta jest zamykana za pomocą mięśnia zwieracza łączącego obie połówki. D. zamieszkują przybrzeżne wody ciepłych mórz. Żyją na dużych glonach lub na trawie morskiej, których sokami lub tkankami się żywią. Zostały odkryte 'dopiero w 1959. Należy do nich m.in. Tn-manoualua limax z Morza Japońskiego. [T.U.] dwuparce -»fcpocionogi. dwuprzedsionkowce (Diotocar-dta) - rząd mięczaków z pod-gromady -^iprzodoskrzelnych. W jamie płaszczowej mają 2 lub l skrzele, w sercu zaś 2 przedsionki. Jeżeli występuje tylko l sikrzele, to przedsionek serca ipo przeciwnej stronie jest szczątkowy. D. są prawie wyłącznie morskie, rzadko słodikowodne. Te ostatnie reprezentuje m.in. rozdepka rzeczna. IT.U.] dwurzęsica (bipinnaria) - forma larwalna -^-rozgwiazd. Powstaje z gastruli. Jest dwubo-oznie symetryczna z .zaznaczonymi zawiązkami ramion. U jednych gatunków przekształca się w stadium larwalne zwane -^ramienicą, u innych - beapośrednio w ostatecznie ukształtowaną, małą rozgwiazdę. [T.S.] dwuskrzelne, wewnętrzno-muszlowe (Dtbranchtd, Endo-cochlia) - podgromada mięczaków z gromady -»-głowono-gów. Należą tu zwierzęta wysoko uorganizowane, pod wieloma względami górujące nad wszystkimi bezkręgowcami. Mają one muszlę całkowicie obrośniętą płaszczem, silnie uwstecznioną, niekiedy szczątkową. Na głowie występuje 8-10 ramion opatrzonyci przyssawkami. Lejek tworzy silnie umięśnioną rurkę, dzięki czemu d. mogą wystrzykiwać wodę z dużą siłą i, wykorzystując odrzut, wykonywać nawet bardzo gwałtowne skoki. Oczy d. są duże i wysoce sprawne, podobne w szczegółach budowy do oczu kręgowców. W gardzieli znajdują sit 2 konchiolinowe szczęki c kształcie papuziego dzioba oraz język pokryty tarką z nielicznych, stosunkowo dużych zębów. Gruczoły ślinowe wydzielają jad służący do zabijania zdobyczy. W pobliżu odbytu znajduje się ujście worka czer- dziesięcionogi 52 nidłowego, w którym gromadzi się wydzielina gruczołu czerni-dłowego - ciemny barwnik, wystrzykiwany przez zwierzę w razie zagrożenia. Obłok wy-strzykniętego czernidła może przypuszczalnie odstraszyć lub zmylić napastnika. D. są bardzo szybkie i zręczne, co wiąże się z ich drapieżnym trybem życia. Niektóre wykazują wysoki stopień inteligencji. Wiele gatunków d. jest poławianych, a niemal wszystkie uważa się za bardzo smakowite. W skład d. wchodzi rząd dziesięciornic oraz ośmiornic. [T.U.] dziesięcionogi (Decapoda) - rząd stawonogów z podgroma-dy -»pancerzowców. Obejmują skorupiaki o różnorodnych kształtach. Poza licznymi drobnymi przedstawicielami, których rozmiary nie przekraczają kilku centymetrów, należą tu największe współcześnie żyjące stawonogi, o długości ciała dochodzącej prawie do l m oraz o ciężarze do 20 kg. Dz. są zwykle koloru szarawego lub brunatnego bądź też mniej lub bardziej przeźroczyste. Szereg gatunków jest jednak niezwykle pięknie ubarwionych. Ciało dz. składa się ze zwartego głowofrulowia, pokrytego jednolitym pancerzem, oraz rozmaicie wykształconego odwłoka, który bywa wydłużony i zakończony wachlarzem ogonowym, miewa postać zwężającego się worka, ukrytego zazwyczaj w muszli ślimaczej, bądź też ulega redukcji do niewielkiej płytki, podwiniętej pod głowotułów. 3 przednie pary odnóży tułowiowych zmienione są w dwugałęziste szczękonóżą( a 5 pozostałych par stanowią jednogałęziste odnóża kroczne, z których część zakończona jest szczypcami. I para szczypiec (kleszczy) osiąga często znaczne rozmiary. Odnóża odwłokowe u prymitywnych form służą do pływania, jednak u większości przedstawicieli są one mniej lub bardziej uwstecznione, u samic przystosowane do noszenia jaj do czasu wylęgu larw. U samców I para odnóży odwłokowych .wyróżnia się budową, stanowiąc narząd kopulacyjny. Rząd dz. obejmuje około 10 000 gatunków żyjących w większości na dnie mórz, zasiedlających zarówno strefę brzegową, jak też wielkie głębiny Oceaniczne. Tylko niewielka liczba gatunków przystosowała się do środowiska słodkowodnego, a jeszcze mniejsza - do lądowego. Dz. występują głównie w strefie tropikalnej, liczba zaś mieszkańców krain polarnych jest znikoma i brak w nich całkowicie gatunków lądowych. W obrębie rzędu dz. wyodrębnia się 2 podrzędy: krewetki i cho-daczfai. Dz. mają doniosłe znaczenie użytkowe. Spożywane były od zamierzchłych czasów. Obecne ich polowy światowe wynoszą około 3 min ton rocznie. Najwięks2e znaczenie mają krewety, stanowiące ponad 50°/o światowych połowów skorupiaków. [L.2.1 dziesięciornice (Decabrachia) - rząd mięczaków z podgromady -»-dwuskrzelnych. Muszla, aczkolwiek całkowicie obrośnięta płaszczem, zachowuje jeszcze u niektórych d. pewne cechy muszli czteroskrzelnych. D. mają 10 ramion (stąd ich nazwa), w tym 8 ramion krótkich, pokrytych przyssawkami na całej swej długości i nie-wciągalnych, oraz 2 bardzo długie ramiona chwytne, które mogą być- całkowicie wciągane do pochewek i mają przyssawki tylko na swych łyżkowate 53 dżdżownice rozszerzonych zakończeniach. Przyssawki są osadzone na krótkich trzonkach, a ich krawędzie wzmocnione konchio-linowymi pierścieniami, nieraz ostrymi, zębatymi lub wręcz przekształconymi w haki czy pazury. Worek trzewiowy jest obrzeżony mniej lub bardziej rozwiniętymi płetwami. D. doskonale pływają. Przy ruchu powolnym używają płetw, do gwałtownych przyspieszeń służy im odrzut strumienia wody wystrzykniętego przez lejek. Ponieważ wylot lejka mogą skierować w dowolną stronę, pływają odrzutowo równie sprawnie do przodu i do tyłu. Zamieszkują wszystkie pełno-słone morza i wszystkie oceany świata. Niektóre żyją przy dnie, inne zaś pelagicznie, w toni wodnej, nieraz na głębokości kilku tysięcy metrów. Niektóre gatunki głębinowe odznaczają się niezwykłymi kształtami. Wiele z nich ma narządy świetlne (fotofory), niekiedy rozmaitych rodzajów, które świecą różnymi barwami. [T.U.] dziobosznik (Lynceus brachy-urus) - gatunek stawonoga z rzędu -ł-muszelkowców. Ma niemal kolistą muszelkę długości do 4 mm, pozbawioną pierścieni przyrostowych. Bar-dao charakterystyczna głowa tworzy u samicy rodzaj potężnego dzioba, wychylającego się spod muszelki (stąd nazwa). Samica ma 12 par odnóży tułowiowych, samiec - tylko 10 par. Odwłok jest silnie skrócony i pozbawiony odnóży. W przeciwieństwie do większości muszelkowców dz. żyje przeważnie w toni wodnej, pływając stroną brzuszną ku górze. Rozchyla przy tym szeroko muszelkę, w związku z czym odnóża tułowiowe mogą być pomocne przy pływaniu. Dz. zasiedla drobne zbiorniki wodne, zwłaszcza kałuże śródłąko-we, rozlewiska rzeczne itp. Rozwija się wiosną, przeważnie w okresie od kwietnia do czerwca, żywiąc się mikro-planktonem oraz martwą materią organiczną. Jest gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym w strefie klimatu umiarkowanego Eurazji. W Polsce należy do pospolitszych liścio-nogów. IL.Ż.] dziwoglówka (Siphonophanes grubii) - gatunek stawonoga z podgromady -»-skrzełonogów. Skorupiak ten dorasta zwykle do 4 cm (niekiedy do 10 cm) długości. Jest barwy subtelnie pomarańczowoczerwonej. Ciało dz. jest bocznie ścieśnione i ma 11 par trójgałązkowych odnóży pływnych. Na czole samca sterczy charakterystyczny guz. Dz. jest szeroko rozsiedlona w chłodnych, okresowo wysychających zbiornikach słod-kowodnych Eurazji. W Polsce środkowej i północnej należy do dość pospolitych mieszkańców rowów i kałuż śródleśnych, rzadziej śródłąkowych lub śródpolnych. Długość życia osobniczego zależy w znacznym stopniu od temperatury środowiska. W wodzie o temperaturze 5°C dz. żyją ponad 3 miesiące, natomiast w temperaturze kilkunastu stopni - niespełna 2 miesiące. W naszym klimacie dz. wykluwają się wczesną wiosną, a giną już w maju, składając uprzednio grubo otorbione jaja na dnie zbiornika. [L.Ż.] dżdżownice (Lumbricidae) - rodzina pierścienic z gromady -ł-skąposzczetów. Są wydłużonego kształtu i mają wyraźnie zaznaczającą się segmentację. Zabarwienie ciała bywa różne, dżdżownice 84 55 dżdżownice od żółtawego iprzez czerwono-bruinatne do zielonkawego, a nawet (niemal czarnego. Barwa zmienna jest także w obrębie poszczególnych gatunków. Niektóre gatunki wydzielają fosforyzujący śluz, dzięki czemu świecą w ciemności. Długość ciała dź. waha się od 2 do 30 om (największa w Polsce i najpowszechniej znana dż. Lumbrictis terrestris osiąga 20-30 cm długości). Na każdym pierścieniu ciała dż. znajduje się 8 krótkich szczecinek, umiejscowionych parami blisko siebie. Siodełko 'ma czasem po stronie brzusznej żeberka lub gruczołowate zgrubienia. Płat czołowy (pokrywa [pierwszy pierścień całkowicie lub tylko częściowo. Uwidaczniające się na poszczególnych pierścieniach po stronie brzusznej parzyste otworki są ujściami narządów wydalniczych. Po stronie brzusznej znajdują się także, na określonych dla danego gatunku pierścieniach, 2 pary otworków prowadzących do zbiorników nasiennych, para otworów jajowodów i para otworów nasieniowo-dów. W systemie krwionośnym dż. naczynia okrężne występujące w przednim odcinku ciała maiją umięśnione, pulsujące ścianki i stąd nazywane są "sercami". Krew jest najczęściej czerwona i nadaje zabarwienie ciału dż. Metamerycz-nie, parami rozmieszczone ne-frydlia składają się z orzęsio-nego lejka, przewodu i ujścia na 'boku ciała. Narządy rozrodcze skupione są w określonych dla danego gatunku pierścieniach .przedniej połowy ciała. Narządy płciowe męskie składają się z 2 par jąder, pęcherzyków nasiennych oraz z kanalików wyprowadzających, rozpoczynających się lejkiem i przechodzących w parzysty na- Kopulaeja l powstawanie kokonu u dżdżownic A - kopulujace dżdżownice; B - tworząca się na siodełku "mufka", z której powstanie kpkon; C - przesuwanie się "mufki" ku przodowi ciała; D - powstały z "mufki" kokon sieniowód. Narządy płciowe żeńskie' składają się z pary jajników oraz z 2 par zbiorników nasiennych. Jak wszystkie skąposzczety, dż. są obojnaka-mi i rozmnażają się przez zapłodnienie krzyżowe (większość gatunków z rodzaju Allolobo-phora i Lumbricus) lub także albo wyłącznie partenogene-tycznie (Allolobophora rosey, l gatunki z rodzaju Dendrobae-na, Octolasium i Eiseniella). Kokony zawierają po kilka jaj, ale zwykle tylko z jednego z nich wylęga się młoda dż. Na ogół dż. penetrujące głębsze warstwy gleby składają mniej kokonów niż żyjące w warstwach powierzchniowych. Jaja dż. mogą przebywać w glebie nawet dłuższy okres, nie podlegając rozkładowi, gdyż kokony zaopatrzone są w substancje balkteriostatyczne lub bakteriobójcze. Rozwój dż. do stadium dojrzałego do rozrodu trwa zależnie od gatunku I warunków środowiska od kilkunastu do ponad 40 tygodni. W warunkach środkowej Europy dż. wydają zwykle potomstwo raz do roku, ale np. kompostowy gatunek dż. Etse-nia foetida ze względu na krótki rozwój (12-tygodniowy) rozmnaża się 3-4 razy w roku. Dojrzałe dż. żyją na ogół do kilkunastu miesięcy. Dż. są niemal wyłącznie formami lądowymi. Przebywają w glebie lub środowiskach glebopodo-hnych - w stosach kompostu, w próchnicy, nawozie. Gatunkiem annfibiotycznym jest Eiseniella tetraedra. Niektóre gatunki, np. Lumbricus terrestris, Octolasium lacteum, Ei-senia rosea i Dendrobaena ru-btda, jeśli dostaną się do wody słodkiej, mogą w niej przebywać nawet przez dłuższy czas, nie znoszą jednak wód słonych. Optymalnym środowiskiem dż. są gleby o odczynie zbliżonym do obojętnego lub lekko zasadowego, o dużej ilości szczątków organicznych, odpowiednim składzie mechanicznym (niewiele twardych części szkieletowych, niezbyt duża zwięzłość i niezbyt duża syp-kość) oraz stosunkowo wilgotne. Stąd najwięcej dż. spotyka się w glebach ogrodów, żyznych łąte, lasów z .próchnicą muli, natomiast znacznie mniej - w kwaśnych .glebach borów iglastych i w glebach torfowych. W warunkach optymalnych liczba okazów może dochodzić do 400 na l .m2. Wśród dż. istnieją zarówno gatunki stenotopowe, jak i eury topowe. Niektóre z tych ostatnich szeroko się rozprzestrzeniły dzięki , stosunkowo niewielkim rozmiarom, obojnactwu i stosunkowo wysokiej zdolności regeneracji. Jedne gatunki dż. budują pionowe, inne - poziome chodniiki w glebie i w zależności od stadium rozwojowego oraz od pory roku zakładają je płycej lub głębiej. Poziome chodniki w .powierzchniowych warstwach gleby tworzą zwykle mniejsze dż., z czerwoną pig-mentacją, dzięki której są mniej wrażliwe na działanie światła. Dż. żyjące głębiej w glebie, a pobierające jedynie z jej powierzchni pokarm, są jaśniej zabarwione, zwykle z przewagą koloru jasnoszarego. W dzień dż. przebywają w glebie, a w nocy oraz w dni wilgotne i pochmurne wychodzą na powierzchnię i wciągają do norek cząstki roślinne. Pobierają pokarm wraz z całym substratem glebowym. W procesie trawienia, przy udziale bogatej mikroflory przewodu pokarmowego, następuje mechaniczne wymieszanie i chemiczne związanie niezresorbo-wanego, koloidalnego, argani- dżdżowniczka 56 canego i mineralnego materiału glebowego, a z kolei wydalenie gruzełek prochniczno-mineral-nych. Składane na powierzchni gleby wydaliny zapobiegają sklejaniu się ściółki, a zawarte w nich czynne substancje biologiczne sprzyjają rozkładowi resztek organicznych. Tylko nieliczne gatunki europejskie odkładają wydaliny wyłącznie na powierzchni, większość pozostawia je także w glebie. Dż. przepuszczają przez przewód pokarmowy średnio około 1000 kg gleby na l ha w ciągu 6 miesięcy. Dzięki temu partycypują w przemieszaniu i spulchnieniu gleby, w jej na-wilgacaniu, wietrzeniu i alka-lizacji. Przez swoją działalność dż. przyczyniają się do tworzenia struktury gruzełkowej gleby, do jej wzbogacenia w saprofityczne mikroorganizmy, do przyśpieszenia mineralizacji próchnicy i do akumulacji w glebie witaminy Big, sprzyjającej rozwojowi roślin. Znaczenie dż. dla żyzności gleby pierwszy opisał Darwin (1881). Dotąd poznano około 220 gatunków, a w Polsce stwierdzono występowanie 28 gatunków dż. [M.G.] dżdżowniczka (Lumbriculus variegatus) - gatunek pierścienicy z rodziny -».dżdżowni-czek. Ma ciało wydłużone, podobne do dżdżownic, o zabarwieniu czerwonym do czarno-brunataego, często z zielonym połyskiem metalicznym. Do- ecbinokok -»ibąblowiec. echinopluteus - larwa ->-je-żowców. Ma on 4-6 par dłu- chodzi do 80 mm długości. Rozmnaża się najczęściej bezpłciowo, przez podział osobników. Porusza się wykonując szybkie wijące ruchy. Żyje w mule i wśród roślinności u wybrzeży wód śródlądowych oraz mórz, rzadziej w wilgotnej ściółce leśnej. Żywi się resztkami organicznymi. Jest gatunkiem pospolitym, eurytopowym, znanym z całej niemal Europy i Ameryki Północnej. W Polsce .bywa spotykana od wybrzeży Bałtyku po Tatry. [M.G.] dżdżowniczki (Lumbriculidae) - rodzina pierścienic z gromady ->skąposzczetów. Mają ciało wydłużone, o budowie bardzo podobnej do dżdżownic,. lecz są zwykle mniejszych od nich rozmiarów (stąd nazwa). Zabarwienie bywa zwykle czerwonawe lub brunatnawe. Szczecinki występują co najmniej po 2 w pęczkach. Obok rozmnażania płciowego często spotykane jest rozmnażanie bezpłciowe przez podział osobników na części, z których regenerują nowe okazy. Dż. są szeroko rozprzestrzenione. 2 Europy znane są stosunkowo nieliczne gatunki, z terenu Polski zaledwie około 10, w tym większość z gór. Dż. żyją najczęściej w przybrzeżnej strefie śródlądowych zbiorników wodnych oraz mórz, w-wilgotnej ściółce i glebie. Większość gatunków jest de-trytusożerna. [M.G.) gich -wyrostków (ramion) oraz szkielecik wapienny, składający się z wydłużonych pałeczek. Ciało jego jest początkowo 57 ega dwubocznie symetryczne. W czasie rozwoju przecnodzi sfeomipliikowane przeobrażenia, przekształcając się stopniowo W postać dorosłą o symetrii promienistej. [T.S.] echlurus (Echiurus echiurus} - gatunek pierścienicy z gromady -4-szczetaic. Jest kształtu walcowatego, zwężającego się nieco ku tyłowi. Stosunkowo krótki i rynienkowaty płat przedgębowy rozszerza się w przedniej części. Ciało ma zabarwienie szarożółte, z pomarańczowym, zdobnym w po- schemat budowy echlurusa l - grzbietowe naczynie krwionośne; 2 - kieszonki ze szczecinkami brzusznymi; 3 - metanetrydia; 4 - brzuszne naczynie krwionośne; 5 - brzuszny pień nerwowy; 6 - jelito tylne; 7 - gonada; 8 - odbyt dłużne brunatne pasy płatem przedgębowym. Długość ciała wynosi 7-15 cm. W jego przedniej części, po stronie brzusznej, znajdują się 2 duże, złocistożółte, hakowate szczecinki, a na tylnym końcu - 2 wieńce szczecinek. Brodawki ułożone są pierścieniowato. Między 21 a 23 pierścieniem większych brodawek występuje 4-5 pierścieni drobnych bro-daweczefe. E. żywią się detry-tusem. Żyją na plażach w strefie pływów, pojedynczo, w kanalikach (.w kształcie litery U) o głębokości do 30 cm, na wybrzeżach północnego Atlantyku, Oceanu Spokojnego i Morza Północnego ipo Kattegat. Są używane jako przynęta dla ryb. [M.G.] efira, efyra ^ephyra) - młodociana postać meduzy ->krążko-pławów, powstająca wskutek strobilacji scyfopolipa albo bezpośrednio z larwy -»,pla-nuli. Ma średnicę niewielu milimetrów (np. e. chełbi około 3 mm) i kształt ośmioramien-nej gwiazdy.. Na każdym z jel ramion w małym brzeżnym wcięciu znajduje się ->ropa-Uum. Z biegiem czasu kąty między ramionami wypełniają się i zaokrąglają, co nadaje e. postać formy dorosłej. [Z.S.] ega (Aega) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-równonogów. Obejmuje gatunki długości do 7 cm, o ciele spłaszczonym, w zarysie owalnym. Duża płytka ogonowa jest na końcu płasko ścięta lub zakończona l, rzadziej 2 albo 3 wyrostkami. Znaczną część głowy zajmują ogromne oczy (niekiedy zlewające się pośrodku), świadczące o drapieżnym trybie życia. E. przytwierdzają się mniej luł> bardziej trwale do rozmaitych ryb i żywią się ich krwią, któ- T x eleuterozoa 58 89 epitokla rą wysysają przez utworzone w skórze ranki. Obejmują kilkadziesiąt gatun&ów występujących we wszystkich pełno-słonych morzach. Wiele z nich pasożytuje na rybach użytkowych, zwłaszcza na dorszu. ilL.Z.] eleuterozoa (Eleutherozoa) - podtyp z typu ->szkarłupni. Obejmuje wolno żyjące zwierzęta, należące do 4 gromad: strzykw, rozgwiazd, jeżowców i wężowideł. [L.Ż.] elpidia (Elpidia) - rodzaj szkarłupni z rzędu -»straszy-kowców. Obejmuje formy mające ciało długości 2-5 cm, lekko spłaszczone, w zarysie owalne. E. zaopatrzone są w bardzo nieliczne (zwykle tylko 4 w jednym rzędzie), lecz ogromne nóżki ambulakralne: brzuszne (kroczne) i grzbietowe (brodawkowate). Skierowaną ku •dołowi gębę otacza 10 pal-cowatych czułków o kilku maleńkich wierzchołkach. E. reprezentują gatunki będące typowymi imieszikańcami wielkich głębin 'oceanicznych, bytującymi ma głębokościach 4000'- 9500 m. [L.Z.] embletonia blada (Embletonia pallida) - gatunek mięczaków z rzędu -»nagosterzetoych. Ma ciało wysmukłe, 'długości 7 mm. Na głowie znajdują się 2 długie, nitkowate czułki. Wzdłuż boków grzbietu są osadzone skrzela, tworzące. 5 par pęczków, po 2-3 listków w każdym pęczku. Barwa ciała jest białawożółtawa. E.b. zamieszkują morza europejskie, od Morza Śródziemnego do brzegów Anglii. Jako niewrażliwe na niskie zasolenie, zasiedlają też Bałtyk. Najczęściej przebywają wśród roślin wodnych, zwłaszcza morszczynów, a w wodach silnie wyśledzonych - wśród (rdestelic. Żywią się po-liipanu stułbiopławów kolonialnych, głównie z rodzaju ->-ga-lęzatki i -»obeliL Występują, zdaje się, wzdłuż całego naszego wybrzeża. [TSpirotricha. Wymiary ich w zależności od gatunku wahają się w granicach 30-100 (im. Orzęsienie ciała jest zredukowane do przygębowego wieńca błonek, a u większości gatunków - do 2 wieńców błonek zbudowanych ze zlepionych rzęsek. Drugi wieniec znajduje się na stronie grzbietowej za wieńcem gębowym. Przygębo- Schemat budowy Entodłnitwnorpha l - mafcronuMeus; 2 - miteonu-kleus; 3 - wodmczka tętniąca; 4 - rzęskowe btonki przygębowe; f - cytostom; 6 - wloklenka kurczliwe; 7 -• wodiniczki pokarmowe; 8 - kolce wy wieniec błonek prowadzi do komórkowego ,/rtworu gębowego" i opasuje tzw. dysk, stano. wiący przednie uwypuklenie ciała. Zarówno dysk, jak i wieniec błonek mogą być wciągane w głąb feomórki E. przez skomplikowany system włókienek kurczliwych. Pokarm dostaje się do wnętrza cytoplazmy trawiennej, oddzielonej systemem błon cytoplazmatycznych od pozostałej cytopilazmy. Błona komórkowa jest uszitywniona przez podłużne płytki szkieletowe. W tyle ciała występują charakterystyczne dla 'poszczególnych rodzajów czy gatunków usztywnione wyrostki ciała w postaci kolców. Znaczna większość gatunków to symbionty występujące w żwa-czu zwierząt przeżuwających, a tylko niektóre gatunki żyją w odbytnicy małp. E. stanowią jedną z najbardziej wyspecjalizowanych grup orzęsków. W ł cm» żwacza bydła znajduje się l-2 000 000 okazów E. Rola E. w żwaczu jest dyskusyjna. Z jednej strony stwierdzono, że mają one zdolność rozkładania błonnika zawartego w paszy roślinnej spożywanej przez przeżuwacze, które nie wytwarzają enzymów do jego trawienia. Wydawałoby się więc, że obecność E. w żwaczu jest koniecznym warunkiem odżywiania się pokarmem celulozowym. Zwacz stanowiłby ogromną hodowlę E.,' które z kolei trawione w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego byłyby głównym źródłem pokarmu dla organizmu żywi-cielskiego. Inne doświadczenia wykazały jednak, że wbrew oczekiwaniom zwierzęta po-zibawione E. rozwijają się normalnie, a więc że faktyczna rola E. jest znikoma. Fakt ten tłumaczy się zdolnościami ce-lulolitycznymi bakterii również występujących w żwaczu. Co więcej, nie wyklucza się, że owe bakterie znajdują się na terenie cytoplazmy E., a więc, być może, pierwotniaki te nie wytwarzają same enzymów ce-lulolitycznych i zdolność tę mają jedynie bakterie znajdujące się w ich organizmie. (Tabl. I). [A.J.K.1 eoUdia -».wełpa. EpistyUs - rodzaj pierwotniaków z podgromady -»-wieńco-rzęsych. Obejmuje gatunki kolonijne. Budowa poszczególnych osobników, jak i kolonii, oraz ich wymiary są zbliżone do budowy i wymiarów gatunków ->Carchesiwn. E. różnią się jednak od tych ostatnich tym, że w ich nóżkach nie występują włókienka kurczliwe. Liczne gatunki E., przytwierdzone na ogół do drobnych zwierząt, występują w wodach słonych i słodkich. Spotyka się je także masowo w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Często służą jako organizmy wskaźnikowe do oznaczania stopnia zanieczyszczenia wody. Są znane z Eurazji, Australii i z obu Ameryk. [A.J.K.] epitokia - zjawisko rozrodu występujące u licznych ->-wie-1'oszczetów. Polega ono na odrywaniu się od 'dojrzałego płciowo osobnika przednich lub (częściej) tylnych segmentów, zawierających jaja i plemniki. Ta część ciała, zwana epitokal-ną, odtwarza czasem pierścień gębowy i ipo podpłynięciu pod powierzchnię morza rozpada się, uwalniając gamety, tak że do ich połączenia dochodzi w środowtefcu zewnętrznym. Część epitokalna przed oderwaniem się od reszty ciała ulega zmianie zabarwienia oraz zmianom strukturalnym, jak zwiększenie parapodiów, poszerzenie i spłaszczenie eegmen-tów, uwstecznienie jelita i mięśni. U niektórych gatunków (np. z rodzaju Autolytus) już wówczas 'odtwarza l lub kilka epHokia______________ pierścieni gębowych i następnie zwierzę rocpada się na 2 lub większą liczbę osobników. ____________60 Pozostała część ciała, zwana atokalną, regeneruje utracone segmenty. [T.S.] 61 erpobdeUa ergasilus, brzuchatek, wesz rybia {Ergasilus sieboldi) - gatunek stawonoga z podrzędu ->-oczlikowców. Długość samicy dochodzi do 1,3 mm, samca - do 1,1 mm. Ciało o gruszkowa-tym kształcie, z tyłu klinowato zwężone, zakończone jest szczątkowym odwłokiem. Larwy i stadia młodociane prowadzą swobodny tryb życia w toni wodnej. Po upływie 2-3 miesięcy od momentu porzucenia osłonek jajowych następuje zapłodnienie, po czym samce giną, a samice osiadają na skrzelach ryb słodkowod-nych, przytrzymując się czuł-kami II pary, wykształconymi w postaci potężnych haków. Ranią one rybę, po czym w rankach rozwija się często pleśniawka, dla gospodarzy o wiele groźniejsza od samego skorupiaka. E. jest pospolitym mieszkańcem naszych stojących i wolno płynących wód słodkich, a także słonawowod-nyeh zalewów i jezior przymorskich. Pasożytuje przede wszystkim na mało ruchliwych rybach słodkowodnych, np. na szczupaku, linie itp., powodując chorobę zwaną ergazy-lozą. [L.2.]. ero (Ero) - rodzaj stawonogów z rodziny Mimetidae, z podrzędu -^pająków wyższych. Obejmuje gatunki niewielkie, długości ciała 2,5- -ł mm, o odwłoku pokrytym kilkoma parami garbków, wyspecjalizowane w łowach na inne pająki. Na przykład powolny ł niezdarny z pozoru Ero furcata w trakcie łowów naśladuje zaloty samców pająka Meta segmentata, polegające na wprawianiu w rytmiczne drgania sieci samicy i trwające przez kilka godzin. Wkroczenie Ero furcata. na sieć samicy Meta segmentata płoszy natychmiast zalecające się samce. Drapieżca wprawia sieć ofiary w identyczne drgania jak za-lotnicy i całkowicie wprowadza tym w błąd ofiarę. Po trwających przez 3 godziny zalotach drapieżca zbliża się na dostateczną odległość do mię przeczuwającej zagrożenia samicy Meta segmentata. Jeden cios szczękoczułków, połączony z wstrzyknięciem jadu, kończy łowy. E. reprezentowany jest na terenie Polski przez 4 gatunki. [J.P.] erpobdeUa (Erpobdella) - rodzaj pierścienic z rzędu -wpija-wek gardzielowych. Reprezentujące ją gatuniki mają ciało wydłużone, na ogół smukłe, mniej lub więcej grzbietowo--brzusznie spłaszczone, muskularne, twarde i stosunkowo szorstkie, pokryte licznymi drobnymi gruczołami. Zabarwienie bywa zmienne także w obrębie gatunku, zwykle brunatne lub szare, rzadziej jaskrawe, z charakterystycznym deseniem na grzbiecie. Spód ciała jaśniejszy, zwykle jednostajnie zabarwiony, pozbawiony jest plam. Długość ciała leży najczęściej -w granicach 4-6 cm. Występują 3-4 par oczu. Na ogół dość drobne, wyodrębniające się siodełko obejmuje XV i XVI pierścień. Kokony składane są na roślinach, kamieniach i innych obiektach znajdujących się w wodzie. Młode pijawki opuszczają kokon przez otwór powstały po odpadnięciu jednego z dwu "koreczków". Gatunki z rodzaju e. żyją w wodach śródlądowych całej Palearkty-ki, prawdopodobnie także w Ameryce Środkowej i Północnej. Większość gatunków jest eurytopowych, kosmopolitycznych. W Polsce występują 4-gatunki: JSrpobdeHa monostria- esteria ta, jedyny u nas gatunek pijawki występującej w potokach górskich, Erpobdella nigricol' lis, pospolita, rzadka jedynie na pogórzu i w górach, Erpob-della octoculata, jeden z najpospolitszych w Polsce gatunków pijawek, oraz Erpobdella testacea, występująca głównie w jeziorach nizinnych. E. są w zasadzie pasożytami lub drapieżnikami. Żywią się wodnymi bezkręgowcami, rybami, żabami, a sporadycznie atakują także człowieka. Okresowo odżywiają się także resztkami organicznymi. Gatunki krajowe, ze względu na niewielkie rozmiary, zjadają przede wszystkim drobne pierścienice, owady, a także skorupiaki wodne. [M.G.] esteria (Estheria) - rodzaj prymitywnych stawonogów z rzędu -»-muszelkowców. Należą tu licane gatunki zasiedlające głównie słonowodne stawy oraz jeziorka strefy tropikalnej, a także częściowo umiarkowanej. [L.Ż.] eufauzje, szczętki (Euphausia-cea) - rząd stawonogów z podgromady -»ipancerzowc&w. Mają ciało długości l-5 cm, wydłużone, przypominające do złudzenia -»-garnele, od których różnią się rorzede wszystkim budową odnóży tułowiowych. Odnóża te są dwugałę-ziste w przeciwieństwie do je-dnogalęzistych odnóży tułowiowych garnęli i innych dziesię-cionogów. Ciało e. zróżnicowane jest na zwarty głowotułów, okryty jednolitym, schitynłzo-wanymn (pancerzem, oraz znacznie dłuższy odwłok, zakończony szeroką płytką ogonową. E. świetnie pływają, wiosłując głównie za pomocą zewnętrznych gałązek odnóży odwłokowych. U samic gałązki wewnę- Eufauzja Thysanoessa inermis trzne tych odnóży przytrzymują jaja na spodzie odwłoka. E. występują nierzadko w ogromnych stadach, ciągnących się kilometrami, widocznych z pokładu sitatku 'dzięki czerwonawemu zabarwieniu ich ciała. Tafcie skupiska e. zwane są w gwarze marynarskiej zupą (pomidorową. Największe masy tych skorupiaków spotykane są 'w zimnych wodach antarte-tycznych. Stanowią one pokarm wielorybów fiszbinowych 1 innych zwierząt morskich. Nocą e. zdradzają swą obecność świeceniem, dobrze widocznym szczególnie za płynącym statkiem. E. reprezentuje niespełna 100 gatunków za-mieszkuijących toń wodną oceanów i otwartych mórz. Do najpospolitszych gatunków omawianego rzędu należy kryl antarktyczny oraz kryl północny. [L.2.] euglena, klejnotka (Euglena) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -^Euglenida. Obejmuje gatunki wrzecionowatego kształtu, długości 20-200 (im. Na przednim końcu ich ciała wyrastają 2 wici: długa, poruszająca się śrubowo do przodu, i krótka, nie wychodząca poza obręb wgłębienia na przedzie ciała, tzw. ampułki. Obok znajduje się plamka barwna (plamka oczna, stigma). Komórki zawierają liczne chloroplasty. Podział komórek, poprzedza podwojenie cialekpodstawowych, wici, ampułek i plamek barwnych. Podziałowi jądra-towarzyszy podwojenie włókienek 03 Euglenida białkowych, występujących pod błoną komórkową. E. występują w wodach bogatych w substancje organiczne, tworząc na powierzchni zielony, połyskli- Euglena l - ]adro; 2 - ziarna pairamylo-nu; 3 - chloroplast; 4 - stigma; S - wić; 8 - wodniczka tętniąca wy nalot. Podczas wysychania wody tracą wici, kurczą się i tworzą cysty. W warunkach laboratoryjnych dają się hodować na pożywkach syntetycznych. Stanowią obiekt licznych badań biochemicznych i ekologicznych. [A.J.K.] Euglenida - rząd pierwotniaków z podgromady -»wiciow-ców rośMnnych. Są zaopatrzone w l lub 2 wici osadzone w zagłębieniu na przedniŁm końcu ciała, zwanym ampułką albo rezerwuarem. Jeżeli istnieją 2 wici, to l z nifch jest bardzo krótka i nie wystaje poza obręb ampułki. U większości E. występują chloroplasty. Niektóre E. są bezziele-niowe, ale zdolne do syntezy węglowodanów z; nieorganicznych soli octanowych, pobieranych ze środowiska zewnętrznego. Ta zdolność różni je od -a-wiciowców zwierzęcych. Specyficzną substancją zapasową E. jest paramylon. Pod błoną komórkową wzdłuż ciała przebiegają białkowe włókienka usztywniające {podporowe), niemnie') jednak wiele E. wykazuje zdolność do zmiany kształtu dzięki skurczom i rozkurczam ciała. Zjawisko to nosi nazwę ruchów metabolicznych, powodowanych przez włókienika kurczliwe. Przeciw-stawma akcja skurczu włókienek kurczliwych i elastycznych włókienek usztywniających stwarza możliwość rytmicznych skurczów i rozkurczów ciała. E. wykazują dodatnią reakcję na światło. Reakcja ta jest związana z wrażliwością błony wici oraz z obecnością czerwonej plamki, położonej w okolicy rezerwuaru i zawierającej barwnik karoten. Okazy sztucznie pozbawione czerwonej plamki (przez wypalanie promieniami ultrafioletowymi) uciekają 'od światła. Oznacza to, że nadal wykazują -one wrażliwość na światło, ale reakcja ma przeciwny charakter. Czerwona plamka (stigma) działa jak ekran, który selektywnie odbija promienie określonej długości fali (czerwone) .padające na podstawę wici, co pobudza E. do ruchu w kierunku światła. Wić jest więc wrażliwa na bodźce świeitlne, a stigma tylko pośrednio wpływa na kierunek ruchu. U E. nie wykryto procesów płciowych. W ich cyklu życiowym obok wegetatywnych podziałów podłużnych znane jest również tworzenie cyst przetrwalnikowych. E. występują .w planktonie wód słodkich i słonawych. Niektóre Eugłypha 64 formy bezzieleniowe są pasożytami .drobnych bezkręgowców wodnych. Pospolitym przedstawicielem rzędu E. jest euglena, Jak również perane-ma. [A.J.K.] Eugłypha - rodzaj pierwotniaków z rzędu -^.pełzaików skorupkowych. Obejmuje gatunki o skorupce zbudowanej z niewielkich, całkowicie przezroczystych płytek krzemionkowych, ułożonych w podłużne szeregi. Skorupki E. owalne, nieco wydłużone, w kształcie symetrycznych banieczek lub Euglypha strigosa odwróconych wazoników, mają długość 50-100 p,m. Przez okrągły otwór skorupki wysuwane są nieliczne, długie, proste nibynózkl. E. występują w wodach torfowych, stawowych i w kwaśnych glebach. Służą jako wskaźniki do oznaczania stopnia kwasowości środowiska wodnego. [A.J.K.] eunice, rozwątrzyca (Eunice) - rodzaj pierścienicy z rodziny Eunicidae, z podgromady ->-wieloszczetów wędrujących. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone, złożone z podobnych pierścieni. Charakterystyczny dla rodzaju jest aparat szczękowy o skomplikowanej budowie. Gatunki e. są bardzo różnej wielkości - od drobnych o długości kilku centymetrów do olbrzymów o długości do 3 m (jak np. Eunice gigantea, najdłuższy ze znanych obecnie wieloszczetów). Na głowie e. znajduje się 5 czułków i para oczu. Na l i 2 pierścieniu brak parapodiów i szczecinek. Skrzela występują w różnych miejscach ciała. E. rozmnażają się płciowo. Do rodzaju tego należą gatunki morskie, niektóre osiadłe, wiercące jednak co pewien czas nowe tunele w dnie morskim. Pewne gatunki są pasożytami zwierząt morskich. Powszechnie znaną epitokal-ną formą (-»-epitokia) e. jest -^-palolo. [M.G.] Euplexaura antipathes - gatunek jamochłona z rzędu -i-gorgonii. Tworzy krzaczaste kolonie wysokości do 35 cm. Ma czarny, niekolczasty, nieomal pozbawiony węglanu wapnia szkielet, używany na Wschodzie do wyrobu amuletów, talizmanów, różańców i ozdób. E.a. zamieszkuje Ocean Indyjski oraz Morze Czerwone. [Z.S.] eurydyka, żwawik i(Eurydice) - rodzaj stawonogów z rzędu -.Jównonogów. Długość reprezentujących ją gatunków dochodzi do 7 mm. Mają one owalnie rozszerzony tułów oraz nieznacznie zwężony odwłok zakończony szeroko zaokrągloną płytką ogonową. Czułki przylegają 'do boków. Na tle żółtcpopielatego ciała występują ciemne plamki w kształcie rozgałęzionych gwiazdek. E. są bardzo ruchliwe, podpływają niekiedy nocą ku powierzchni morza. Zamieszkują płytkie dno piaszczyste, szcze- fagocytoza Eurydlce Ewydtce pulchra gólnie w obrębie strefy kipieli morskiej. Potrafią w mgnieniu oka zagrzebywać się w sypkim piasku, zwinnie przebierając pokrytymi szczecinkami, masywnymi i spłaszczonymi odnóżami. Rodzaj ten obejmuje około 20 szeroko rozprzestrzenionych gatunków, z których większość zasiedla ciepłe wody wschodniego Atlantyku z Morzem Śródziemnym i Czarnym włącznie. W. morzu Północnym występuje tylko l gatunek - Eurydice pulchra - spotykany także w Bałtyku. [L.Z.] ewadna (Evadne) - rodzaj stawonogów a rzędu -»-wioślarek. Długrść samic dochodzi do 1,5 mm, samce są nieco mniejsze. Skorupka tworzy u tych pierwszych obszerną komorę lęgową, przeważnie silnie wzniesioną i zaostrzoną na końcu. Ogromne oko, wypełniające przednią część ruchliwej głowy, świadczy o drapieżnym trybie życia. Zwarty tułów z 4 parami krótkich odnóży zakończony jest szczątkowym odwłokiem. Samce pojawiają się tylko jesienią, a u niektórych gatunków brak ich zupełnie. Rodzaj e. obejmuje 8 gatunków zamieszkujących powierzchniowe warstwy wszystkich niemal mórz tropikalnych i iklimatu .umiankowa-nego. W Bałtyku żyje Evadne nordmanii. [L.Z.] Ewadna fagocytoza - proces pożerania stałych cząstek pokarmu przez ikomónkę. Cząstki te dostają się do wgłębienia zewnętrznej błony komórkowej wraz z pewną ilością wody pocho- 5 Bezkręgowce dzącej ze środowiska zewnętrznego. Wipuklenie to następnie odcina się, tworząc na terenie cytoplazmy zamknięty pęcherzyk z zawartą w nim treścią, zwany wodniczką po- fawites______________ karmową lub fagocytalną. Do wnętrza wodniczki dostają się następnie z terenu cytoplazmy enzymy trawienne, które powodują rozkład pokarmu. Uzyskane w -ten sposób proste związki, jak cukry proste i aminokwasy, są wchłaniane do cytoplazmy przez błonę wodniczki. W&dniczka pokarmowa po zakończeniu procesu trawienia i wchłaniania pokarmu podpływa do zewnętrznej błony komónkowej, zostaje do niej ponownie włączona, a jednocześnie otwiera się do środowiska zewnętrznego, do którego wydala zawarte w niej, nie ^strawione cząstki. .Zjawisko f. jest bardzo rozpowszechnione wśród pierwor tniaków, a także w 'komórkach wielu zwierząt tkankowych. F. u pełzaków (-»-pełzaki nagie, -»-pełzaki skorupkowe) i w białych ciałkach krwi wiąże się z wysuwaniem szerokich niby-nóżek, które oblewają napotkany pokarm i zamykają go w swym wnętrzu, (tworząc wo-dniczkę pokarmową. U ->-orzęs-ków w&dnicziki takie powstają zawsze w tym samym miejscu komórki, btóre nosi nazwę c y t o s t o m u, czyli gęby komórkowej. Cytostom znajduje się najczęściej na 'dnie zagłębienia błony komórkowej, zwanego kieszonką gębową lub peristomem. Pokarm jest napędzany do cytostomu przez ruch rzęsek orzęsienia ciała bądź przez rzędy rzęsek dogę-bowych, które często zlepiają się, tworząc tzw. błonki dogę-bowe. Również wypróżnianie się wodniczki pokarmowej -u orzęsków odbywa się jedynie w jednym miejscu błony komórkowej, zwanym odbytem komórkowym (cytopyge). 0-kreślone umiejscowienie tworzenia się oraz wypróżniania wodniczek pokarmowych u o- rzęsków wynika z tego faktu, że cytostom i cytopyge są jedynymi rejonami powierzchni ich ciała pokrytymi pojedynczą błoną komórkową. Pozostałą powierzchnię pokrywa system podwójnych błon, pod którymi znajduje się warstewka silnie zgęstniałej cytoplazmy, a także układy włókien wzmacniających, co uniemożliwia proces f. [A.J.K.] fawites (Favites) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^korali madreporowych. Jego przedstawiciele wytwarzają mocne rurowate szkielety, w których głąb polipy wciągają się podczas odpływu morza, chroniąc się w ten sposób przed wysychaniem. Kolonie są masywne, bułowate, brunatno-zielonawe. F. zamieszkują ciepłe wody morskie. [Z.S.] figa morska {Ficus) - rodzaj mięczaków z rodziny Tonnidae, z rzędu -^ednoprzedsionkow-ców. Obejmuje gatunki, których muszla wysokości 10- -25 .cm ma kształt świeżego owocu figi albo gruszki. Wszystkie skręty muszli są zawarte :X J(r)J górnej, kulistawej czę--"'sci. Cała wysmukła część dolna stanowi ścianę otaczającą silnie rozwinięty otwór. Muszla jest 'bardzo cienka, a delikatne, pastelowe barwy pięknie harmonizują z wykwintnym kształtem. Za życia ślimaka większą część muszli okrywają silnie rozwinięte fałdy płaszcza. F.m. zamieszteują morza pełno-słone strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na dnie piaszczystym, na głębokościach kilkunastu do stukilkudzliesię-ciu metrów. Poruszają się szybko i sprawnie. Żywią się pokarmem zwierzęcym. Ich muszle bywają używane do ozdabiania mieszkań. [T.U.l 67 foronidy filaria Bankrofta (Wuchereria bancrofti) - gatunek obleńca z rodziny -Milarii, którego formy dorosłe pasożytują w naczyniach chłonnych człowieka. Samiec ma długość około 40 -mm l szerokość 0,1 mm, a samica - 80-100 mm długości i 0,2-0,3 mm szerokości. Samica jest jajożyworodna. Rozwój przebiega z udziałem żywiciela pośredniego - różnych komarów (głównie Culex ąuinąuefasciatus i Aedes pseu-doscutellaris). W ciele komarów wyssane z krwią larwy, tzw. -^-mikrofilarie, osiągają stadium inwazyjne; ostatecznie gromadzą się •u podstawy kłującego ryjka owada. W trakcie ssania brwi przez owada mikrofilarie dostają się do układu krwionośnego człowieka. Po dojrzeniu i kopulacji samice produkują ogromną liczbę larw, które w nocy przemieszczają się do krwi obwodowej. Okresowość występowania larw we krwi obwodowej (w dzień pozostają prawdopodobnie w naczyniach płuc) wiąże się z tym, że żywiciele pośredni dla tego gatunku żerują w nocy. Prawdopodobnie na skutek stanów zapalnych naczyń limfatycz-nych oraz ich zaczopowania przez pasożyty tworzą się silne obrzęki i przerost tkanek różnych części ciała, objętych procesem chorobowym, zwane słoniowaoizną. F.B. występuje w krajach tropikalnych. [M.S.] filarie (Filariidae) - rodzina obleńców z gromady -^nicieni. Charakteryzuje je nitkowaty kształt ciała i silni(r) uwstecz-nione narządy gębowe. Otwór gębowy bywa ograniczony 2-4 bardzo słabo wykształconymi wargami. Otwór płciowy samicy znajduje się w okolicy gardzieli. Samice rodzą żywe larwy, tzw. -^mikrofilarie. F. są pasożytami tkanek (szczególnie łącznej) wielu ssaików, a w tym człowieka. Wywołują schorzenie zwane filariozą. Fi-lariozy są szeroko rozprzestrzenione w krajach tropikalnych i subtropikalnych. F. reprezentują m.ta. loa-loa i filaria Ban-hrofta. [M.S.1 filomenes (Philomenes) - rodzaj stawonogów z podgroma-dy -».małżoraczków. Obejmuje gatunki o skorupce do 2,5 mm długości, z wąską wnęką na przedzie. U samic ma ona zarys niemal kulisty, natomiast u samców jest bardziej wydłużona i raczej prostokątna. Słabo rozwinięte oczy pozbawione są barwnika. Gatunki f. zasiedlają wszystkie .niemal pełno-słoine morza w niezbyt głębokich miejscach. W okresie rozrodu, przypadającym na miesiące wiosenne, f. podpływają ku powierzchniowym warstwom wody. Po kopulacji samice tracą szczecinki pływne i opadają ponownie na dno morskie, gdzie następuje dalszy rozwój jaj. [L.2.] foronidy (Phoronidea) - gromada z typu -»czułkowców. Mają kształt wydłużonego wałeczka, na którego szczycie znajduje się otwór gębowy, otoczony wieńcem czułków osadzonych na lofoforze. Czuł-ki te u wielu, zwłaszcza większych gatunteów rozmieszczone są spinalnie. F. mają zamknięty układ krwionośny, składający się z brzusznego (bocznego) i grzbietowego (środkowego) naczynia, totóre łączą się ze sobą w dolnej i górnej części wałeczka. Krwinki zawierają hemoglobinę. Oddychanie odbywa się w caułkach, do których uchodzą od głównych naczyń krwionośnych liczne frędzllkowce ślepe kanaliki. Najmniejsze gatunki f. osiągają wielkość kilku milimetrów, największe - kilkunastu centymetrów. F. są zwierzętami morskimi, bytującymi jako formy dorosłe na dnie. Żyją w wytwarzanych przez siebie z materii organicznej rurkach przyklejanych do podłoża, nie zrośniętych z ciałem, w których mogą się swobodnie .przesuwać. Żywią się drobnym planktonem. Są oboj- Foronidy z rodzaju Phoronis A - fragment kolonii; B - larwa; C - postać dorosła bez rurki nakami. Komórki rozrodcze wydostają się na zewnątrz ciała do wody, gdzie następuje zapłodnienie. Z jaj wylęgają się larwy, zwane aktinotro-chami. Pływają one .początkowo swobodnie w toni wodnej, przechodząc stopniowo skomplikowane przeobrażenia. Larwy osiadają następnie na dnie, gdzie podlegają gwałtownej metamorfozie i przyjmują postać dorosłego zwierzęcia. Dzięki wysoko rozwiniętym zdolnościom regeneracji f. mogą także rozmnażać się wegeta-tywnie, przez podział poprzeczny. Występują niezbyt licznie we wszystkich morzach, brak ich tylko w morzach polarnych. Z reguły żyją w koloniach. Ulubionym miejscem budowy ich domków (rurek) są puste muszle ślimaków, ale budują je także na skałach, w piasku i mule. Przebywają zazwyczaj w strefie (przybrzeżnej do głębokości 50 m. Stopień zasolenia wody nie odgrywa, jak się •zdaje, większej roli w ich rozsiedleniu, gdyż spotykano kolonie f. także na silnie wyśledzonych obszarach. F. mają niewielkie znaczenie gospodarcze. Większe osobniki mogą stanowić 'pokarm dila ryb wiodących denny tryb życia, a larwy, tworzące nieraz skupienia w tani wodnej, bywają zjadane przez pelagiczne gatunki ryb. F. obejmują 2 rodzaje i około 20 gatunków. [J.M.B.] frędzlikowce (Cirrata) - pod-rząd mięczaków z rzędu ->o-śmiornic. Mają ramiona u-zbrogone w przyssawki, ułożone jednym szeregiem wzdłuż każdego ramienia, oraz we frę-dziiki - drobne i cienkie wyrostki, obejmujące 2 szeregami rząd przyssawek. Funkcja frę-dziików nie jest znana. Ramiona są spięte błoną sięgającą niemal do samych ich wierzchołków, w stosunku do ciała bardzo długie i wysmukłe. Po bokach worka trzewiowego leżą dwie płetwy. Ciało ma konsystencję galaretowatą. W przeciwieństwie do innych gło-wonogów dwuskrzelnych brak worka czernidłowego. F. w nieznanej, ale zapewne niewielkiej liczbie gatunków za- fyzofora mieszkują morza pełnosłone. Żyją na głębokości 1000- -5000 m, prawdopodobnie w w odległości kilku metrów od dna, pływając swobodnie w toni wodnej. Ze względu na środowisko bytowania i delikatną konsystencję ciał, połów ich i konserwacja są nader trudne, dlatego rzadko spotyka Frędzlikowiec się je w muzeach. Ostatnio zgromadzono nieco wiadomości na temat tej interesującej grupy za pomocą zdalnie sterowanych, głębinowych aparatów fotograficznych. Stąd wiadomo np., że f. często unoszą się w wodzie z szeroko rozpostartymi ramionami. Przypominają wtedy do złudzenia rozpięty parasol. Rekordowy okaz (do 1972 r.) miał 170 cm średnicy "parasola", zwykle jednak średnica ta wynosi około 30 cm. [T.U.] fronima -Aeczułnik. frustulacja - szczególny typ pączkowania ipolipów niektórych -»-stułbiopławów (np. -»kraspedakusty). Od ciała polipa oddziela się z boku wa-łeczkowaty fragment (frustu-la), który następnie rozwija się w nowego, w pełni ukształtowanego osobnika. Zob. też: rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych. [Z.S.] fyliroe (Phyllirhoe) - rodzaj mięczaków z rzędu -»nago-skraelnych. Obejmuje gatunki mające ciało długości 3 cm, z wyglądu zupełnie nie przypominające ślimaka, jest ono bowiem konsystencji i przejrzystości meduzy, a kształtu ryby. W dodatku f. pływają tak jak ryba, faliście wyginając się na boki. Z przydatków ciała właściwych ślimakom została im tylko l para czułków. Za młodu są bardziej podobne do ślimaków i. żyją wtedy na koloniach stułbiopławów jako na wpół drapieżniki, na wpół pasożyty, stopniowo po kawałku pożerając i wysysając swoją żywą ofiarę. Dojrzałe unoszą się swobodnie w toni morskiej, gdzie napastują i zjadają niewielkie meduzy i rurkopła-wy. Podobnie do wielu zwierząt morskich mają zdolność świecenia. Najmocniej świecą wówczas, gdy zostaną czymś zaniepokojone. F. w liczbie kilku gatunków zasiedlają wody powierzchniowe wszystkich pełnosłonych mórz. [T.U.] fyzofwa {Physophora) - rodzaj jamochłonów z rzędu -4-rurkopławow. Kolonie osiągają długość 8 cm. Górna część pnia rozszerza się w zbiornik z gazem - pneumatofor. F. miewają barwę żółtawą lub różową aż do czerwieni. Pod wpływem podrażnienia polipy przekształcone w długie nici z parzydełkami kurczą się i u-krywają się wśród polipów karmicieli i gonoforów. F. zamieszkują ciepłe rejony Atlantyku i Morza Śródziemnego, ale prądy morskie niekiedy przenoszą je daleko na północ. (Z.S.] galązwa 70 G gałązwa (Cotylmhiza tubercu-lata) - gatunek jamochłona z rzędu -»-meduz kanalikowych. Jej meduza, osiągająca niekiedy wielkość ludzkiej głowy, ma klosz (dziwem) z wierzchu spłaszczony, z garbkowatą naroślą pośrodku. Jest on żółfobrunat-ny, podczas gdy ramiona przy-ustoe imają odcień białawy z niebieskimi 'brzegami. Brzegi ramion isą postrzępione. Liczne, drobne, czułkopodobne przy-dałtki kończą niebieskie zgrubienia. G.C.t. ma 8 rozwidlonych ramion przyustaych. Roz-.wój jej przebiega z przemianą pokoleń. Zamieszkuje Morze Śródziemne. Niekiedy opisywano ten gatunek pod nazwą Cassźopea borbonźca (-?-kasjo-pea). [Z.S.] galeczka {Sphaerium) - rodzaj mięczaków z rodziny Sphaeri' idaę, z rzędu -^.blaszkoskrzel-nych właściwych. Muszle g. są kształtem zbliżone do kuli, długości 8-24 mm, barwy żół-tawolbruinatnej. G. -mają długą, językowatą nogę, która służy im równie dobrze do zagrzeby-wania się w dnie, jak i do pełzania po rozmaitym podłożu. Brzegi .płaszcza zrastają się, pozostawiając otwór dla nogi i tworząc 2 długie, wysuwalnez muszli syfony. Całkowicie wyciągnięte syfony mogą przekraczać długość muszli. Liczne gatunki g. zamieszikują wody słodkie Europy, północnej Azji i Ameryki Północnej. Żyją przeważnie w większych rzekach, a także w strefie przybrzeżnej dużych jezior. W Polsce występują 3 gatunki rozpowszechnione na całym obszarze nizinnym. [T.U.] gałęzatka (Cordylophora)-rodzaj jamochłonów z rzędu -»-stułbiowców. Przedstawiciele tego rodzaju tworzą silnie roz-krzewione kolanie, przypominające mech, wyrastające na zanurzonych obiektach ina wysokość do 8 om. Występują tylko w postaci polipów. Komórki jajowe i plemniki powstają w gonoforach, w oddzielnych koloniach męskich ł żeńskich (diocja). Po zapłodnieniu, z zygpty rozwija się larwa -»-planula. G. żyją w wodach słonawych i słodkich Eurazji i Ameryki; najbardziej znany gatunek Cordylophora lacustris zasiedla wody europejskie. Przed nastaniem zimy kolonie obumierają, a przyszłoroczne wyrastają z pozostałości ->-stolonów. [Z.S.] gametogeneza -*gamogonia. gamogonia, gametogeneza - proces wytwarzania gamet. Osobnik rodzicielski wytwarzający gamety nosi nazwę gamonia. W przypadku wyraźnej anizogamii wyróżnia się maikrogamonta, który wytwarza l dużą makrogametę, i mi-krogamonta produkującego przeważnie wiele drobnych mikrogamet. Mikrogamonty i makrogamonty spotykane są m.in. u -otoczka oraz u ->-spo-rowców właściwych. Zob. też: procesy płciowe u pierwotniaków. [A.J.K.] garnęła {Crcmgon} - rodzaj stawonogów z sekcji -»garne-Iowców. .Obejmuje gatunki o długości samic do 9 cm, a samców - do 5 cm. Mają one ciało półprzeźroczyste, często żół- 71 garnelowce tawo naikrapiane. Niemal całkowicie-gładki pancerzyk gło-wotułowia jest wysunięty ku przodowi w bardzo krótki, zbliżony kształtem do trójkąta imię ząbkowany dziob czołowy. Odnóża tułowiowe I pary wieńczy (podłużny, spłaszczony człon z ruchomym pazurkiem. Znacznie smuklejsze odnóża tułowiowe II pary są na 'końcu zaostrzone łub mają mikroskopijne szczypce. Rodzaj jest reprezentowany przez około 40 gatunków. Żyją one w morzach klimatu umiarkowanego, ciepłego i gorącego. Większość zamieszkuje północny Pacyfik, występując gromadnie, szczególnie na płytkim dnie. Pewne gatunki bytują także w głębinach oceanicznych do głębokości przekraczającej 3000 m. Na płytkim dnie wszystkich nieomal mórz europejskich występuje g. pospolita (Cran-.oon crangon), która w morzach pełnoslonych rośnie Garnęła pospolita do 9 cm. a w Bałtyku - do 5 cm. W Morzu Bałtyckim odbywa regularne wędrówki sezonowe, przemieszczając się na okres zimy na głębokość kilkudziesięciu metrów. Na południowych płyciznach Morza Północnego łowi się ją w ilości około 40 000 ton rocznie. W rejonie Bałtyku służy pospolicie wędkarzom jako przynęta do połowu ryb. [L.Ż.] garnelowce (Caridea) - sekcja stawonogów z podrzędu -*kre-wetek. Obejmują półprzeźroczyste dziesięcionogi, które noszą jaja pod odwłokiem, przytrzymując je odnóżami odwłokowymi -żywika. G. osiągają zwykle kilka, rzadziej - kilkanaście centymetrów , długości. U dorosłych osobników szczypce występują przeważnie tylko na 2 przednich parach odnóży tułowiowych. Tarcza II segmentu odwłokowego zakrywa częściowo tarcze obu przyległych segmentów. Odwłok począwszy od III segmentu zgina się zwykle dość znacznie w dół. Niektóre gatunki rozwijają się najpierw jako samce, a po odbyciu kopulacji i dalszym wzroście przemieniają się w samice, wydając następnie potomstwo. Wiele gatunków g. związanych jest dość ścisłe z zaroślami podwodnymi. Za .pomocą długich, szczudłow.atych odnóży łażą po roślinach i polują na mniejsze zwierzęta, chwytając je wysmukłymi szczypcami. Szereg .gatunków (np. ponto-nia) to komensale niektórych większych zwierząt, osiadłych lub mało ruchliwych. Znane są też gaituntei zajmujące się "kosmetyką" wielkich ryb, polegającą na usuwaniu z powierzchni ich ciała pasożytów Gasteracanthinae 72 zewnętrznych. Niektóre g. wyciąga najrozmaitsze .dźwięki, przypominające zgrzytanie, chrobot czy też cykanie, albo donośnie "strzelają", kłapiąc potężnymi kleszczami. Do sekcji g. 'należy ponad il600 gatunków. Większość 2 nich zasiedla płytkie dno morskie stref subtropikalnych i tropikalnej, znane są także liczne gatunki polarne, a także głębokomorskie, występujące krzyżakowatych. Pająki te, o długości ciała 5-15 mm, mają bardzo rozrośnięty, spłaszczony odwłok, pokryty nadzwyczaj twardym pancerzem. Pancerz ten jest zwykle bardzo żywo ubarwiony (przeważają kolory czerwony i żółty) i zaopatrzony w dość duże, symetrycznie rozmieszczone ciem-mniejsze dołki oraz w umieszczone w określonych miejscach na obrzeżu długie kolce, skierowane promieniście na boki lub skośnie ku górze. G. budują koliste sieci, podobne do sieci naszych krzyżaków. Z kilkuset należących tu gatunków olbrzymia większość zamieszkuje kraje tropikalne, a tylko niektóre występują wzdłuż wybrzeży Pacyfiku prawie po Cieśninę Beringa. G. stanowią w tropikach odpowiednik naszych krzyżaków i są tam równie pospolite, a dzięki swym dziwacznym kształtom i żywemu ubarwieniu często bywają opisywane (podobnie jak prządki i ptasznik!) w reportażach oraz w książkach podróżniczych. [W.S.] gąbki (Porifera, Spongia) - typ -^bezkręgowców, którego przedstawiciele swym wyglą- . Typy budowy gąbek A - askon; B - sykon; C - leu-kon; strzałki wskazują kierunek prądu wody 73 gąbki dem zewnętrznym upodobniają się raczej do roślin niż do zwierząt. Tworzą formy krzaczaste, bryłowate, rozrastają się na podobieństwo glonów w płaskie, plechowate powłoki, są stale przytwierdzone do podłoża, miewają (zwłaszcza gatunki 'osiadłe w mieoscach nasłonecznionych) barwę zieloną, nie wykazują samodzielnych, widocznych ruchów. Mogą żyć pojedynczo, ale z reguły tworzą bardzo zwarte 'kolonie, w których trudno wyodrębnić poszczególne osobniki. G. są najbardziej prymitywnymi zwierzętami wielokomórkowymi. Poszczególne .komórki ich ciała pełnią w organizmie funkcje tkanek i organów wyżej wyspecjalizowanych zwierząt, jak np. funkcje oddechowe, pokarmowe i wydalnicze, ale mają już także tendencję do tworzenia tkanek. Powierzchnia ciała g. jest zwykle nierówna, szczeciniasta, rzadziej - równa i gładka. Wiele gatunków ma ciało miękkie i elastyczne, niektóre - wręcz twarde. Całe ciało pokryte jest licznymi maleńkimi otworka-mi - porami - i stąd ich nazwa naukowa Porifera. Przy całej różnorodności wyglądu zewnętrznego g. budowę dch ciała można odnieść -do jednego z 3 zasadniczych typów: askonu, sykonu lub leukonu (nazwy te pochodzą od 3 nazw rodzajowych gąbek). Najprostszy jest typ asibon, według którego zbudowany pojedynczy osobnik g. ma kształt worka lub szklanki z otworem wyciekowym (oskulum) na górnym biegunie ciała. Wypełniona wodą jama paragastralna łączy się z powierzchnią ciała wieloma kanalikami, biegnącymi między -»-choanocytami, a dalej - przez mezogleę i porocy-ty. Ścianki ciała składają się z 2 warstw komórek - zewnętrznej i wewnętrznej -między którymi znajduje się bezpostaciowa, śluzowata masa zwana mezogleą, w .której przebywają luźno rozrzucone komórki 'najczęściej postaci (pełzakowatej, zwane -^archeocytami. Warstwa .zewnętrzna składa się z płaskich komórek okrywających, czyli -^pinakocytów, z komórek wydzielających śluz oraz z dużych komórek, zwanych porocytami, zaopatrzonych w otworki (pory), przez które woda wnika d'o kanalików, przepływa z nich do jamy paragastralnej i uchodzi przez oskulum na zewnątrz. Woda t'a niesie ze sdbą pokarm i tlen. Warstwę wewnętrzną tworzą choanoeyty. Typ askon Schemat budowy gąbki l - otwór wyciekowy; 2 - pory; 3 - igły; 4 - choanoeyty; S - archeocyty; 6 - pinakocyty; 1 - porocyty gąbki spotykany jest jedynie u bardzo inieKcznych g. Częściej występuje 'typ sykon mający nieco bardziej złożoną budowę, która •związana jest z rozrastaniem isię mezoglei, a co za tym idzie - grubieniem ścianek g. Różnica w budowie między askonem i sykonem polega 'na tym, że w tym ostatnim typie budowy choanocyty wyściełaj-ą jamę paragastralną jedynie w' stadiach młodocianych, przechodząc .później do przestrzeni wewnątrz ścianki ciała, gdzie okalają jej szerokie kanały, a komora ciała, podobnie jak powierzchnia zewnętrzna, wyścielona jest pinakocytami. Najczęściej spotykanym i najbardziej złożonym typem budowy jest typ leufcon. Następuje tu jeszcze silniejszy rozrost mezoglei. Choanocyty grupują isię jedynie w licznych okrągła wych jamkach, które nie łączą się bezpośrednio z jamą paragastralną, a jedynie za pomocą kanalików. "W typie leukona wnętrze jamy paragastralnej i ścianki kanalików -wysłane są pinakocy-tami. Większość g. tworzy ze; -*.skleroblastów szkielet zbudowany z igieł krzemionkowych lub wapiennych. Jest to szkielet mineralny. Oprócz ->sklerytów w budowie szkieletu często biorą 'udział elastyczne włókna substancji organicznej, zwanej sponginą, dzięki której pojedyncze igły mogą sklejać się ze sobą. Niektóre ig. mają tylko szkielet sponginowy. Charakter szkieletu i budowa jego elementów stanowią najważniejsze kryterium systematyczne g., podstawę 'do ich podziału ima gromady i rzędy. Istotną cechą wyróżniającą g. spośród innych zwierząt jest brak u nich jakichkolwiek elementów mięśniowych i nerwowych, co z kolei sprawia, że g. są organizmami pozbawionymi zdolności ruchu (poza ruchem iniekitórych komórek). G. to 'organizmy roz-dzielnopłciowe lub 'obojmacze. Mogą też rozmnażać isię bezpłciowo. Komórki płciowe powstają s. archeocytów. Jaj a pozostają zazwyczaj wcielę organizmu macierzystego, natomiast plemniki wydostają się na zewnątrz i zapładrriają jaja innego osobnika w jego ciele. Z 'zapłodnionego jaja powstaje larwa, zwana celoblastulą, a z niej -i-amfiblastula lub ->-pa-renchymula, która pływa przez jakiś czas swobodnie w wodzie, po czym osiada na dnie, rozwija się i daje początek nowemu osobnikowi. W przypadku gatunków obojnaczych okres dojrzewania komórek płciowych męskich i żeńefeich .w tych samych okazach jest różny, dzięki czemu gatunki te unikają samozapłodnienia. Proces rozrodu bezpłciowego u g. •polega na pączkowaniu. Pączkująca wypuklina otrzymuje od organizmu macierzystego części wszysitkich warstw komórek, iktóre stopniowo rosną, tworząc z czasem w pełni ukształtowanego osobnika. U niektórych gatunków nowy •osobnik wytworzony zostaje wewnątrz organizmu macierzystego na skutek [przekształcenia się grupy archeocytów. W zależności od gatunku może on pozostawać stale w kontakcie z organizmem rodzicielskim (tak tworzą się kolonie) bądź też może oddzielić się, osiąść obok i wieść samodzielne życie. Innym specyficznym sposobem rozmnażania bezpłciowego 'u g. jest wytwarzanie •»fgemmul i ~*sorytów. Barwa ciała g. 'bywa często bardzo jaskrawa - żółta, ciemnobrązowa, pomarańczowa, zielona, czerwona, fioletowa. Gatunki grabki pozbawione pigmentu (z reguły g. głębinowe) mają barwę białą lub szarą. G. rosną bardzo wolno. Na przykład długowieczna g. końska (żyjąca co najmniej 50 lat i osiągająca maksymalną średnicę około l m) uzyskuje średnicę 30 cm wciągu 4-7 lat. Najszybciej rosną gatunki drobne, których długość życia nie przekracza 2 lat. Osiągają one w ciągu 14 dni wysokość do 3,5 cm, a więc prawie maksymalną. Najkrócej żyją g. słodkowodne, bo tylko kilka miesięcy. Wielkość poszczególnych gatunków g. waha się w bardzo szerokich granicach i wynosi od kilku milimetrów do ponad l m. G. mają Przedstawiciel gąbek głębinowych Hyalostylus dives stosunkowo niewielu wrogów, głównie dzięki posiadaniu twardego szkieletu. Resztki g. znajdowano co prawda w żołądkach ryb i fok, ale był to dla nŁch raczej pokarm przypadkowy. Częściej g. odżywiają TSię zwierzęta drobna jak np. inagosfcrzelne ślimaki, strzyfcwy i larwy wodnych owadów. Wiele gatunków zwierząt spotkać można na powierzchni lub wewnątrz ciała g. Są to fcomensale lub sym-bionty. Do teomensali g., wykorzystujących ich ciało jako schronienie przed wrogami, należą rozmaite skorupiaki - widlohogi. równonogi, krewetki. Syimbi'ontami g. jest wiele gatunków krabów, polipów, a także roślin, jak np. jednokomórkowe Zoochlorel-la. 'G. są szeroko rozprzestrzenione w wodach całej 'kuli ziemskiej, a zwłasizcza w wodach oceanicznych. Najliczniej, zarówno pod względem jakości, jak i ilości, występują w morzach strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją .przeważnie na dnie twardym, kamienistym, 'od strefy pływów do 500 m głębokości, rzadziej głębiej, a wyjątkowo powyżej 6000 m. G. przebywające na znacznych głębokościach mają wydłużone ciało i często osadzone są na długich nóżkach. G. pełnią w przyrodzie Istotną rolę jako biofiltry, .przepuszczając przez swoje ciało znaczne ilości wody (średnio około 5 l na dobę na gram masy ciała), z której wychwytują rozkładające się szczątki organiczne. Gospodarcze znaczenie g. polega przede wszystkim na użytkowaniu sponginowego szkieletu niektórych gatunków do celów higienicznych i gospodarczych {znaczenie to w dużym stopniu zmalało od czasu wprowadzenia tworzyw sztucznych). Niegdyś stosowano je w lecznictwie i kosmetyce. Na przykład alkoholowy wyciąg z g., zawierający znaczne ilości jodu, podawano chorym na tarczycę; popiół z g., zawierający ikrzemionkowe igiełki, zmieszany e tłuszczem i wcierany w 'bolesne miejsca, gąbki citeroosiowe 76 powodował miejscowo silne przekrwienie, nagrzanie i przynosił anaczną ulgę przy chorobach reumatycznych, a sproszkowanych igieł g. używano 'jako kosmetyku na wywołanie rumieńców na policzkach. G. obejmują 3 gromady - g. wapienne, g. szkliste i g. zwyczajne - 6 rzędów oraz ponad 50,00 gatunków. (Tabl. II, III). [J.M.R.] gąbki czteroosiowe (,Tetraxoni-da) - rząd z gromady ->.g-ąbek zwyczajnych. Ciało ich jest z reguły szorstkie i ma liczne, sterczące na zewnątrz igły o wyglądzie gęstej szczeciny. Szkielet składa się zasadniczo z igieł czteroosiowych, jednak często 3 osie u nich zanikają i powstają 'igły wtórnie jednoosiowe. Sponginy w szkielecie brak. Wiele gatunków -ma piękne, jaskrawe ubarwienie - czerwone, pomarańczowe, zielone, niebieskie lub też fioletowe. Rozmiary g. cz. są bardzo zróżnicowane, wynoszą od kilku milimetrów do 1,5 m. Należy tu m.in. puchar Neptuna oraz morska pomarańcza. [J.M.R.] gąbki krzemorogowe (Corna-cuTOSpongźa) - rząd z gromady -»-gąbek zwyczajnych. Obejmują głównie organizmy koloni j-' ne. Kształt ich ciała jest ogromnie zróżnicowany. Wygląd zewnętrzny, kontury i struktura ciała są bardzo zmienne mawet 'u przedstawicieli tego samego gatunku. O przynależności gatunkowej można sądzić jedynie na podstawie szkieletu i budowy igieł. Kolonie imają najczęściej wygląd poduszkowatych narośli, nieforemnych, nierównomiernie rozrastających się brył z odrostami rozmaitej wielkości. G.k. są z reguły miękkie, elastyczne. Ich szkielet składa się z drobnych, jednoosiowych igieł, sklejających się ze sobą w pęczki za pomocą sponginy i tworzących siatkę. Przy większej ilości sponginy pojawiają się włókna isponginowe, wewnątrz iktórych tkwią pojedyncze krzemionkowe igły. U niektórych przedstawicieli g.k. igły nie występują, a ich szkielet tworzą jedynie włókna sponginowe. Substancja spon-ginowa zawiera znaczne ilości jodu, 'niekiedy 'do 14°/o masy szkieletu. G-k. tworzą najliczniejszą grupę gąbek. Są szeroko rozprzestrzenione w wodach słonych i słodkich całej kuli ziemskiej. Należy do nich wiele gatunków, które znajdują zastosowanie w zabiegach higienicznych, w medycynie, a także bywają używane w gospodarstwie domowym (-»gąbki toaletowe). [J.M.R.] gąbki pospolite ->,gąbki zwyczajne. gąbki szkliste (Hyalospongia) - gromada z łypu -xgąbek. Obejmują organizmy żyjące na ogół (pojedynczo, rzadziej kolonijne. Kształt ich ciała jest radialnosymetryczny, workowaty, pucharowaty lub trąb-kowaty, a typ budowy leuko-nidalny, z rozszerzoną jamą paragastralną. G. sz. osiągają wysokość l m. Są przeważnie białe, 'brązowe, szare lub żółtawe. Żyją w oceanach, głównie w Spokojnym i Indyjskim, na znacznych głębokościach, często na grząskim, mulistym dnie. Ich piękne szikielety służą j alko dekoracje i upominki. Dzieli się je na 2 rzędy: Hexasterophora, którego przedstawiciele mają szkielet zbudowany ze sklerytów sześcio-osiowych, oraz Amphidiscopho-ra, o sklerytach w postaci dwu- 77 gąbki zwyczajne dysków. Do najbardziej znanych przedstawicieli g.sz. należy koronkowiec, monorafis oraz włosieniowiec. (Tabl. III). [J.M.R.1 gąbki toaletowe - handlowa nazwa ikilteu form g. z rzędu ->-gąbek krzemorogowych (gąbki lewantyńskiej, greckiej, dal-matyńskiej i fcońskieB), których szkielet zbudowany jest z gęstej sieci rogowych (spongino-• wych) włókien. G.t. mają kształt bryłowaty, osiągają wielkość 20-60 cm i są zabarwione żółto, ciemnobrązowe, szaro, a nawet czarno. Ich bardzo elastyczne szkielety po oczyszczeniu z miękkich cząstek ciała znajdują rozmaite zastosowanie. Na przykład szkielet gąbki lewantyńskiej, miękki i lekki, służy z dawien dawna człowiekowi do mycia ciała. Przez. pewien czas w medycynie stosowano g.t. jako tampony łatwo nasiakalne, tamujące ikrew; jeszcze dzisiaj sproszkowanych g.t. używa się jako leku doustnego przy niedoborach jodu w organizmie. Ich szkielety znajdują zastosowanie w jiutoilerstwie, w 'optyce i w przemyśle porcelanowym jafco nadzwyczaj delikatny materiał szlifierski, W przemyśle chemicznym służą jako filtry. G.t. poławia się w dużych ilościach u wybrzeży krajów leżących nad Morzem Śródziemnym, Morzem Czerwonym, Zatoką Meksykańską, Morzem Karaibskim, Oceanem Indyjskim oraz w (pobliżu Filipin. {J.M.R.] gąbki wapienne (Calcispongia. Calcarea) - gromada z typu ->-gąbek. Ich przedstawiciele żyją pojedynczo lub w koloniach. Maja 'kształt ciała z reguły cylindryczny, beczułko-waty. Niektóre (gatunki wyposażone są w nóżkę, którą przytwierdzają się 'do podłoża. Powierzchnia ciała g.w. bywa gładka lub sterczą z niej pęczki igieł. Często wokół otworu wyciekowego znajduje się wieniec długich, jednoosiowych igieł. G.w. są 'jedyną grupą gąbek, gdzie spotyka się wszystkie 3 typy budowy (askon, sy-kon i leukon). Ich szkielet zbudowany jest z wapiennych igieł jedno-, trój- i czteroosiowych. Igły te z reguły leżą luźno w ciele, są bardzo drobne i rzadko przekraczają długość 0,3 mim, a jedynie igły jednoosiowe osiągają długość 3 'cm. GJW. rzadko (przekraczają wysokość 7 cm, są bardzo często pozbawione pigmentu l mają barwę ibiałą lub szarą. Są organizmami wyłącznie morskimi, żyjącyimi 'na niewielkich głębokościach. Obejmują 2 rzędy: Homocoela, mające asko-nidalny typ budowy, oraz He-terocoela, gdzie występuje typ budowy zwany sykonem i leu-konem. [J.M.R.] gąbki zwyczajne, gąbki pospolite (.Demospongia} - gromada z typu ->gąbek. Należy 'do nich większość obecnie żyjących gąbek. Są to na ogół organizmy kolonijne. Mają kolonie tak zwarte, że zanika w nich prawie zupełnie indywidualność poszczególnych osobników. Reprezentują leukonidalny typ budowy. Jama paragastralną jest mała, zwykle okrągława, przypominająca ikształt gruszki, czasem nieco wydłużona. Szkielet tworzą jedno- i czteroosiowe igły krzemionkowe, często powiązane z organiczną substancją - spooginą. U niektórych gatunków szkieletu brak. Gsz. są bardzo-zróżnicowane pod względem rozmiarów i barwy. Zasiedlają wody oce- gąścioły 78 śnieżne i słodkie całej kuli ziemskiej. Obejmują 2 rzędy: gąbki czteroosiowe i gąbki krzemorogowe. [J.M.R.] gąścioły -»,gorgonie. gemmula - forma przetrwał* nikowa słodkowadnych gąbek będąca formą rozmnażania bezpłciowego. Podobnie jak -»isoryt powstaje wewnątrz dojrzałego organizmu gąbki ze skupienia pewnej liczby arche-ocytów. Ten zespół -»-archeo-cytów wytwarza ina zewnątrz mocną, schitynizowaną 'otoczkę, zawierającą elementy szkieletowe. Powstałe w ten apos&b g. mogą przetrwać warunki zabójcze dla organizmu macierzystego (np. zamarznięcie do dna zbiornika wodnego). G. Gemmula l - otw&r gemuli; 2 - Igly mierzą około 0,3 mm średnicy i występują nieraz w bardzo dużej liczbie. Przy sprzyjających warunkach wewnątrz g. zaczyna się proces różnicowania (komórek, które w postaci nieforemnej masy wydostają się na zewnątrz przez otworek w chitynowej osłonce, 'tworząc stopniowo młoda gąbkę. G. spotyka się także u niektórych gatunków gąbek morskich, ale są one mnich prościej zbudowane, m.in. nie mają elementów szkieletowych. [J.M.R.] gibula (Gżbbula) - rodzaj mięczaków z rzędu ->-dwuprzed-sionikowiców. Obejmuj e gatunki blisko spokrewnione z ->tro-chusami i do nich podobne. Muszla g. ma kształt dość prawidłowego stożka wysokości do 2 cm i jest wewnątrz wysłana piękną masą perłową. Otwór muszli zamyka wieczko z konchiolioy. G. zamieszkują wody przybrzeżne wielu mórz pelnosłonylch. Brak ich w morzach podbiegunowych. Są li- -czne u .brzegów Europy. Żyją na dnie skalistym i wśród łąk podwodnych, na głębokości od kilku metrów do około 100 m. IT.U.] gigantocypris (Gigantocypris) - rodzaj stawonogów z pod-gromady ->małżoraczk6w. Ma skorupę kulistawą, o średnicy do 23 mm, 'barwy wiśniowo-czerwonej. Ozułki wykształcone są w postaci wiosełek pływ-nych. Oprócz oczka pływiko-wego istnieją także 2 drobne oczka złożone. U g. (w przeciwieństwie do większości mał-żoraczków) występuje serce. Mają one narządy świetlne. RodzaJ obejmuje nieliczne gatunki rozsiedlone w głębszych warstwach toni oceanicznej, pomiędzy 200 i 4000 m. Są to gatunki drapieżne, które żywią się strzałkami, widłonogami, a nawet niewielkim narybkiem. [L.Z.] glista bydlęca (Weoascans. vl-tulorum) - gatunek obleńca z grupy -»glist pasożytujący w jelicie cienkim bydła. Zaraża s^ę nią również bawół i zebu. Długość samców dochodzi do około 190 mm, samic - do około 256 mm. Jaja, prawie kuliste, pokryte są otoczką z drobnymi'wgłębieniami. Zarażenie cieląt następuje najczęściej jeszcze w okresie pło- 79 glista ludzka dowym przez wędrujące w ciele matki larwy pasożyta. Rozwój g.b. przebiega jak u -mglisty ludzkiej. Na terenie Polski g.b. spotykana jest dość rzadko. [M.S.] glista kocia (Toxocara cati) - gatunek obleńca z grupy -^glist pasożytujący w jelicie cienkim przedstawicieli rodziny kotów, lisa i wyjątkowo człowieka. Samiec osiąga 'do 70 mm 'długości, samica - do 100 mm. Jaja wydostają się z kałem żywiciela. Drapieżniki zarażają .się przez połknięcie jag zawierających inwazyjne larwy. Większość 1'a'rw migruje podobnie jak; u glisty ludzkiej, a część (przenika do mięśni i tkanki łącznej. Niektóre z tych ostatnich docierają stąd 2 powrotem do jelita. Jajami g.k. mogą się zarażać również myszy, u których larwy po wylęgnięciu się z jaj wędrują do wątroby i płuc, ale nie osiągają tam 'dojrzałości płciowej i w końcu otorbiają eię w mięśniach i tkance łącznej. Po zjedzeniu zarażonej myszy przez kota larwy uwalniają się, wnikają do ścianki jego żołądka, gdzie dwukrotnie linieją, po czym wracają do światła żołądka, a dostawszy się do jelita, dojrzewają i rozpoczynają produkcję jaj. G.k. jest dość pospolita w Polsce. [M.S.] glista końska (Parascarte equ-orum) - gatunek obleńca z grupy -^glist pasożytujący w jelicie cienkim konia, osła, muła, zebu i zebry. Długość samców wynosi 150-280 mm, samic - 180-<370 mm. Wędrówka larw odbywa się podobnie jaku-»g. ludzkiej. Najbardziej wrażliwe na inwazję są zwierzęta młode, w wiefeu 5-7 miesięcy, wśród których mogą wystąpić zejścia śmiertelne. W Polsce g.k. należy do pospolitych pasożytów k'oni. Całkowity rozwój igJk. do dojrzałości płciowej trwa 44-77 dni. [M.S.] glista ludzka (Ascaris lumbri-coides) - gatunek obleńca z grupy -4-gli.st pasożytujący w jelicie cienkim człowieka. Jest to nicień silnie wydłużony (samiec do 14 om, samica do 25 cm długości), zwężony na obu końcach, przyżyciowe barwy bladoróżowej. Martwy robak przybiera kolor szarotriały. Otwór gębowy 'znajdujący się w przedzie ciała otaczają 3 wargi: grzbietowa i 2 brzuszne. Nad wargami umieszczone są brodawki. Koniec ciała samca jest zagięty na stronę brzuszną. Zapłodniona samica składa na dobę około 200000 jaj. Jaja są 'owalne, otoczone z zewnątrz sfałdowaną osłonką białkową. Wydostają się przez szparę sromową samicy do wnętrza jelita żywiciela, a stąd wraz z kałem na zewnątrz. W środowisku zewnętrznym (przy odpowiedniej temperaturze, wilgotności i dostępie tlenu) rozwija się w jaju larwa, która wewnątrz jaja linieje po raz pierwszy, osiągając stadium inwazyjne. Dopiero jaja zawierające taką larwę, przełknięte przez odpowiedniego żywiciela, są zdolne do zarażenia. W jego jelicie larwy wydostają się z jaj i przenikają do naczyń krwionośnych, którymi dostają się do wątroby, skąd również z krwią do prawej komory serca, a dalej przez tętnicę płucną do płuc. Wl płucach larwy czynnie opuszczają naczynia (przerywając je) i przedostają się do światła pęcherzyków płucnych. Dalsza wędrówka larw prowadzi przez oekrzelilki, oskrzela, tchawicę i gardziel, a następnie przełyk do przewodu pokarmowego. W glista psia 80 trakcie migracji larwy linieją dwukrotnie w płucach, następnie zachodzi jeszcze jedno linienie i pasożyty dojrzewają. Kopulacja odbywa się w jelicie. Pierwsze jaja pojawiają się w kale 60-70 dni ipo zarażeniu. Inwazja g.l. i choroba przez nie wywoływana zwie się gli-stmcą. [M.S.l glista psia (Toa:ocara canis) - gatunek obleńca z grupy -».glist pasożytujący w jelicie cienkim psa, szakala, lisa i innych mięsożernych. Długość samców wynosi 99-177 mm, samic 126-198 mm. U szczeniąt rozwój g.p. przebiega podobnie jak u -mglisty ludzkiej (wędrówka przez wątrobę i płuca do przewodu pokarmowego), natomiast u starszych zwierząt część larw zostaje zaniesiona wraz z (krwią do różnych narządów wewnętrznych, gdzie ulega otorbieniu, zachowując przez 'długi czas żywotność. Larwy g.p. mogą występować i otorbiać 'się również u gryzoni. Po zjedzeniu przez lisy lub psy zarażonego gryzonia następuje dalszy rozwój pasożyta już bez migracji. Znane są również liczne przypadki zarażenia płodu wędrującymi w terwiobiegu larwami glisty (zarażenia śródmaciczne). Najbardziej wrażliwe na infekcję są szczenięta w wieku 3-10 tygodni. [M.S.] glista świńska (Ascaris suwn) - gatunek obleńca z grupy -a-glist pasożytujący w jelicie cienkim świni. Dotychczas nie wyjaśniono ostatecznie, czy g.ś. ł -mglista ludzka to odrębne gatunki czy też nie. Główną cechą odróżniającą je jest to, że wiele prób zarażenia świń jajami glisty ludzkiej i ludzi jajami g.ś. nie powiodło się. Różnice morfologiczne w budowie, a również badania serologiczne przemawiają za pokrewieństwem obu form. Niektórzy uważają, że są to tzw. rasy fizjologiczne w obrębie l gatunku. (Tabl. IX). [M.S.] glisty - nazwa zbiorcza obejmująca przedstawicieli obleń-ców z rodziny Ascarididae i Anisakidae, z gromady -^-nicieni. Należą do nich m.in.: g. ludzka, g. końska, g. psia, g. bydlęca i Ascandża galli (występująca u kurcząt). G. wywołują schorzenie zwane glis-tnicą. [M.S.] globigeryna (Globłgerina) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -potwornie. Obejmuje gatunki, których .pancerzyk składa się z kilku kulistych komór, ułożonych względem siebie spiralnie. Kolejno powstające komory mają coraz większe rozmiary. Są one poprzebijane licznymi otworkami, prz&z które wychodzą cienkie, nitkowate mibynóżki. Opadające na dno pancerzyiki martwych g. stanowią główny składnik tzw. iłów globigerynowych, tworzących ogromne złoża na dnie mórz i oceanów. G. występują masowo w morzach i oceanach z Pancerzyk globigeryny l - pory wyjątkiem (r)tref chłodniejszych, Ibrafe ich mp. w Bałtyku, natomiast spotyka się w dużych ilościach w Morzu Śródziemnym. [A.J.K.1 TABLICA I. PIERWOTNIAKI Entodinwmorpha. V góry Entodmmm, u dołu - Epidmium TABLICA l. PIERWOTNIAKI (c.d.) Pantofelek. Widoczny układ ciałek podstawowych rzęsek Wirczyki TABLICA II. GĄBKI SŁODKOWODNĘ Nadęczatk stawowy TABLICA 111. GĄBKI MORSKIE TABLICA 111. < Szkielety gąbek morskich TABLICA III. GĄBKI MORSKIE (c.d.) Szkielety gąbek morskich 81 gordius glowa Gorgony -^gorgona. Stawonogi (Cepbalopoda) - gromada mięczaków z podtypu ->imusztowiców. Postacią zewnętrzną różnią się iznacznie od 'innych mięczaków. Ich noga przeobraziła się w ramiona osadzone na głowie (stąd nazwa) oraz w lejek - narząd Schemat budowy wewnętrzne] glo-wonoga l - muszla; 2 - nerka; 3 - wątroba; 4 - żołądek; 5 - serce; 6 - gonada; 7 - serce shrzelowe; 8 - skrzele; 9 - lejek służący do wyprowadzania wody z jamy płaszczowej - o kształcie zgodnym z nazwą. Skurcz mięśni płaszcza może wysitrzyknąć wodę z jamy płaszczowej z taką siłą, że zwierzę uzyiskuje napęd odrzutowy. Jama płaszczowa ma postać obszernej kieszeni, zajmującej całą brzuszną stronę worka trzewiowego. Muszla bywa rozmaicie zbudowana u różnych grup. Do g. należą największe 6 Bezkręgowce mięczaki i w ogolę największe bezkręgowce. Niektóre mają długość IkUku metrów i ważą wiele ton, a rozmiary pospolicie spotykanych wynoszą około pół metra długości ciała (bez ramion) i kilka kilogramów ciężaru. G. wyróżniają się znaczną aktywnością ruchową i - co z tego wynika - sprawnym układem oddechowym i krwionośnym, wysokim rozwojem narządów zmysłów (przede wszystkim 'oczu) i w ogóle układu nerwowego oraz wyższych czynności psychicznych. G. dzieli się na 2 podgromady: czteroskrzelne oraz dwuskrzel-ne. [T.U.] gniazdówka (Lima) - rodzaj mięczaków •2 rzędu ->nierów-nomięśniowych. Muszle g. ociągają zwykle długość 2-5 cm, wyjątkowo 'do 10 cm, i przypominają trochę zwężonego i nie-kolorowego ->przegrzebtea. Za to płaszcz i ciało zwierzęcia są bajecznie kolorowe, najczęściej ognistoczerwone. Babek płaszcza m'a kilkadziesiąt czułków, które długością mogą dorównywać średnicy muszli. Noga jest stosunkowo duża i długa oraz ruchliwa. G. pływają wy-strzykując z muszli wodę oraz skaczą za pomocą nogi. Ich nazwa pochodzi stąd, że potrafią budować gniazda z kawałków kamieni, muszli, korali i patyków, połączonych nićmi bisioru w jedną konstrukcję. (Tabl. XVI): fT.U.] gordius, drucieniec (GorcMus aguatźcMS) - gatunek obleńca z gromady -^nitaikowców. Osiąga długość ponad 70 cm. Jest pospolitym pasożytem owadów. Poza żywicielem nie pobiera pokarmu. Ze złożonych w wodzie jaj wylęgają się larwy uzbrojone w kolczasty ryjek, które po pewnym okresie gorgona 82 życia swobodnego przedostają się do ciała larw owadów wodnych (czynnie przez powłoki ciała albo są zjadane). Drapieżne owady zarażają się, 'pożerając •zarażone larwy innych owadów. Jeszcze przed osiągnięciem dojrzałości płciowej pasożyt wydostaje się z jamy ciała owada do wody, -gdzie dojrzewa. Larwy g., fetóre me znajdują właściwego żywiciela, otorbiają się. W takim przypadku przyczepione do roślin mogą być zjadane przez owady wraz z roślinami, co zdarza się stosunkowo często wtedy, kiedy zlbiornilk wysycha. G. występują w zbiornikach wód słodkich. [M.S.] gorgona., głowa Gorgony (Gor-gonocephalus) - rodzaj szkar-łupni z rzędu ->lkędzierzawcow. Obejmuje formy 'o średnicy tarczy centralneij do 10 cm i silnie rozgałęzionych ramionach. Nazwa rodzaju wywodzi się od mitologicznej Gorgony, Gorgona Gorgonocephalus caryi która zamiast włosów miała na głowie wijące się żmije. Należy tu kilkanaście gatunków (rozsiedlonych w polarnej, umiarkowanej, subtropikalnej i częściowo tropikalnej strefie północnych obszarów Atlantyku i Pacyfiku, na' głębokości od fcilku do 2000 m. [L.Ż.] gorgonie, roakrzewy, gąścioły {Gorgonaria) - rząd jamochłonów z podgromady -^-koralowców ośmiopromiennych. Są to osiadłe formy, tworzące przeważnie rozgałęzione kolonie o twardych bąidż giętkich, biczo-watych odrostkach. Szkielet osiowy składa się albo z wapiennych sklerytow, .mniej lub bardziej mocno ze sobą zespolonych, albo z rogopodobnej suihstaincoi organicznej (stąd dawniejsza nazwa rzędu: korale rogowe), 'zwanej gorgoni-ną, w różnym stopniu przesyconej węglanem wapnia. Jest on pokryty żywą korą, z .której sterczą polipy. Rozgałęzienia kolonii u nietetórych gatunków łączą się ze solbą wtórnie w jednej płaszczyźnie, tworząc w ten sposób giętką sieć, szczególnie sposobną do odcedzainia pokarmu z ruchliwej wody. Kolonie takie sięgają niekiedy 3 m wysokości. Do rzędu g. należy ok. 1200 gatunków, m.in. • wachlarz'Wenery i czarny koral właściwy. [Z.S.] goździcznik, kariofyleus (.Cary-ophyllaeus laticeps) - gatunek płazińca z rzędu Pseudophyl-lidea, z podgromady -^-tasiemców właściwych. Jest to jedno-członowy tasiemiec, .pasożytujący w stadium dojrzałym w jelicie ryb kaTipiowatych. Jajnik u tego gatunku ma 'kształt litery H i leży w tyle. Jądra znajdmją się wzdłuż linii środkowej ciała. Żywicielami pośrednimi g. są skąposzczety (->rurecznihi z rodzaju Tubi-fex i Limnodrilus), gdzie rozwija się -iprocerkoid. Ryby zarażają się, zjadając zarażonego żywiciela pośredniego. Najsilniej zarażają się młode karpie (do l roku życia). Silna 83 gromadnica Gożdziczraiik inwazja powoduje podrażnienie jelit, co obniża wyraźnie kondycję ryb. G. jest obecnie uważany za neoteniczny -».plero-cerkoid. [M.S.] goździen {Caryophyllaeus} - rodzaij [ptaizińców •z rzędu Pseu-dophyllidea, z podgromady -.-tasiemców właściwych. Obejmuje stosunkowo niewielkie, mieczłonowane pasożyty ze sfco-leksem płatowatym, pozbawio-inym bruzd przyssawkowych. Otwory płciowe znajdują się na brzusznej stronie ciała, a ujście prącia w płytkiej zatoce. Jednym z pospolitszych przedstawicieli rodzaju g. jest goź-dzicznik. [M.S.] graptolity (Graptolithina) - wymarła grupa zbliżona do ->ipióroskrzelnych. Występowały ikolonijnie (od kambru do łkanbonu) w rozgałęzionych rurkach mieszkalnych. Rozmiary poszczególnych osobników wynosiły około l mm. G. prowadziły życie osiadłe lub pływały w morzu na podobieństwo -^ruricopławów. W tym ostatnim przypadku kolonie unosiły się w wodzie za pomocą pęcherza pławnego wypełnionego gazem. [L.Ż.] gregaryny -yhurmaczki. gromadnica (Pandonna) - rodzaj pierwotniaków z rzędu ->Phytomonadida. Obejmuje gatunki kolonijne. Każda kolonia składa się z 16 ściśle przylegających do siebie, idwu-wiciowych osobników i osiąga średnicę od 40-250 ^m. Rozmnażanie wegetatywne kolonii polega na czterokrotnym, równoczesnym podziale wszystkich 16 'osobników kolonii macierzystej. Następnie kolonia macierzysta rozpada się na kolonie potomne, które powiękiszają swoje rozmiary, nie 'zwiększając liczby osobników, aż do 'następnej fazy czterokrotnego podziału. Cyfel takiego rozmna- Gromadntea l - żelowata otoczka kolonii; 2 - poszczególne osobniki kolonii żania wegetatywnego powtarza się wielokrotnie. Co pewien czas zachodzi proces płciowy, polegający na kopulacji dwu-wiciowych gamet, nie różniących się od siebie morfologicznie. Gamety wytwarzane są groszkówka 84 przez trzykrotny podział podłużny każdej komórki kolonii. Z jednego osobnika kolonii tworzy się -wobec tego 8 gamet. Diploidalna zygota, powstała po kopulacji 2 gamet niesiostnzanych, tworzy cystę. Po okresie spoczynkowym ulega ona podziałowi redulacyjne-mu. Komórki haploidalne powstałe w wyniku tego podziału dają początek nowym koloniom. G. stanowią pospolity składnik planktonu wód słodkich w klimacie umiarkowanym. [A.J.K.1 groszkówka (Pisidium) - rodzaj mięczaków z rodziny Sphaeriidae, z rzędu -».blaszko-skrzelnych właściwych. Muszle g. są owalne, długości 2-5 mm, wyjątkowo do l cm. Z powodu mało .uchwytnych'cech gatunkowych i dużej zmienności postaci g. ich gatunki są trudne do odróżnienia. G. - najmniejsze spośród krajowych małżów - mają stosunkowo długą, języfcowatą nogę, za pomocą której mogą zagrzebywać się w podłożu i pełzać po dnie, po roślinach i kamieniach, a nawet po btonce powierzchnio-weg wody. Brzegi płaszcza zrastają się, pozostawiając 3 otwory: duży otwór dla nogi i 2 syfony, z których wypustowy wydłuża się w rurkę, nieco wystającą z muszli. Liczne gatunki g. •zamieszlaują -wody słodkie Europy, północnej Azji i Ameryki Północneo. Żyją. w rozmaitych środowiskach - zarówno w małych zbiornikach, gęsto zarośniętych, jak a •okresowo •wysychających, a nawet w mule dennym w największych głębinach jezior. W Polsce występuje około 15 gatunków g., które można spotkać we wszelkich zbiornikach wód słodkich. [T.U.] gryziel (Atl/pus affinis) - gatunek stawonoga, jeden z 3 krajowych przedstawicieli rodziny Atypidae, z podrzędu ->• ptaszników. Pająk ten ma ciało krępe, o długości do 15 mm. Występuje w środowiskach silnie nasłonecznionych i ciepłych, jednakże prawie całe życie spędza, w riorze-stuidni o głębokości do 50 om, zakończonej na' powierzchni ziemi rodzajem zamkniętego rękawa z pajęczyny,. zamaskowanego okruchami ściółki. Owad zabłąkany na powierzchnię takiego rękawa zaczepia się o przędzę pazurkami, a próbując uwolnić się, zwraca szarpaniną uwagę pająka. Nie wychodząc z wnętrza "rękawa", poprzez jego ściankę g. zabija ofiarę uderzeniem szczękoczułków, po czym na chwilę rozrywa "rękaw", żeby wciągnąć ofiarę do środka, i natychmiast naprawia •uszkodzenie. Jedynie w okresie godowym samce opuszczają swe nory i wędrują w poszukiwaniu samic. W Polsce spotykano dotąd tylko pojedyncze okazy g., w innych krajach natomiast wysitępują one. w dużych koloniach, liczących do 200 osobników. Niekiedy na powierzchni l m2 znajdowano do 20 nor tych zwierząt. G. żyją aż do 8 lat, co jest rzadkością wśród pająków. (Tabl. XII). [J.P.] grzebiolinek (Glycymeris) - rodzaj mięczaków z rzędu -»-taksodontowych. Obejmuje gatunki mające muszlę średnicy 2-10 cm, prawie idealnie kolistą. Powierzchnia muszli, zależnie od gatunku, jest gładka lub zdobna promienistymi albo koncentrycznymi żeberkami. Nieraz naśladuje dość wiernie muszle innych małżów, np. sercówki albo wenus, i dopiero widok zamka typu taksodon- 85 grzybinka Muszla grzeblolinka towego rozstrzyga wątpliwości. Liczne gatunki g. zamieszkują morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją niegłęboko na dnie mu-listym lub piaszczystym. Są spożywane przez ludzi. Muszle służą za materiał do rznięcia kamei. [T.U.] grzybinka, grzybowieniec (Fungia) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^.korali madrepo-rowych. Jej przedstawiciele stanowią największe pojedynczo żyjące formy korali ma-dreporowych. Polipy mogą osiągać do 30 cm średnicy. Są jaskrawo zielono ubarwione, a -ich długie czułki mają białe czubki. W cyklu życiowym g. występuje swoista przemiana pokoleń: ze swobodnie pływającej larwy powstaje po jej przytwierdzeniu się do podłoża mały, kielichowaty polip, który po pewnym czasie przez boczne pączkowanie tworzy nieliczną kolonię, złożoną z podobnych kielichowatych osobników. Potem każdy 2 nich rozszerza się i rozpłaszcza, wytwarzając poniżej wieńca czuł-ków płytkę bazataą, i oddziela się wreszcie od nóżki. Oddzielone w ten sposób fragmenty kolonii stanowią płciowe postacie g., przenoszone w tym stadium ruchami wody. Pozostające na kolonii kikuty nóżek polipów wytwarzają na swym wolnym zakończeniu ponownie płytkę bazalną, ciało i czułki nowego osobnika. Tak •zatem kielichowaty polip odbywa proces podobny do strobilacji. Polipy oddzielone od kolonii rozmnażają się płciowo, a ponadto przez boczne pączkowanie. Szkieletowe płytki bazalne mają bardzo liczne septy, między które zwierzę chowa się w razie zagrożenia, tak że na powierzchni pozostaje tylko cienka warstwa żywej tkanki. Po śmierci polipa płytki z septami pozostają jako trwały składnik raf koralowych. G. 'zamieszkują płytkie wody (do 80 m głę- Grzybinka A - kielichowata postać [rozmnażająca się przez pączkowanie szczytowe (l - "blizna" po oddzieleniu się pączka; 2 - bruzda, w której nastąpi oddzielenie się pączka od organizmu macierzystego); B - postać rozmnażająca się płciowo. Przez ciało polipa prześwituje wapienna płytka podstawowa o licznych, promieniście biegnących przegrodach grzybowieniec 86 boteości) tropikalnych części Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. (Tabl. VI). [Z.S.] grzybowieniec -»-grzybinka. gwiazdnica, rozgwiazda słoneczna, rozgwiazda purpurowa (Solaster) - rodzaj szkarłupni z rzędu -»gwiazdnic. Obejmuje formy o średnicy do 50 cm. Z dużej tarczy centralnej wyrasta 7-16 ramion (liczba ich zwiększa się e wiekiem zwierząt). Zabarwienie ciała (w zależności od gatunku) bywa czerwonawofioletowe lub żół-toponBarańczowe. G. prowadzą Gwiazdnica Solaster papposus dość ruchliwy, drapieżny tryb życia. Żywią się rozmaitymi szkarłupniami, niekiedy większymi od nich samych. Są ja-jorodne, przy czym z jaj wylęgają się (przeobrażone już młode osobniki. Do g. należy blisko 20 gatunków rozsiedlonych szeroko we wszystkich morzach o zasoleniu powyżej 25%B. [L.Ż.] gwiawtnice (Spinulosa) - rząd szkarłulpni z gromady -rozgwiazd. Obegmuaą gatunki różnorodnego kształtu, od mniej , ięcej pięciokątnego z nieznacznie zaznaczającymi się narożnikami do wyraźnie gwiaździstego, o 5 ramionach lub wieksizej ich liczbie. Płytki brzezinę są z reguły słabo rozwinięte i nie tworzą wyraźnej granicy pomiędzy górną i dolną stroną ciała. Nóżki ambula-kralne, ustawione zwykle w 2 rzędach, wieńczą przyssawki. Pedicellarii ibrak lub występują nielicznie, przy czym ich końcowe człony nie krzyżują się. Do g. należą liczne żywo-rodme gatunki, rozsiedlone we wszystkich pełnosłonych morzach. Większość g. zamieszkuje morza arktyczne, a także morza klimatu umiarkowanego północnej półkuli. Niektóre gatunki tropikalne (jak np. pospolita korona cierniowa) niszczą rafy koralowe, wyrządzając tym poważne szkody. [L.Ż.] gyrodaktylus {Gyrodactylus) - rodzaj płazińców z gromady -^przywr monogenetycznych. Obejmuje gatunki mające tarczę czepną w kształcie krążka z 16 hakami brzeznymi i 2 środkowymi, 2 pnie jelita kończące się ślepo, jajnik w kształcie litery V i kuliste jądro. Żółtniki i pochwa nie występują. Należący do tego rodzaju Gyrodactylus elegans pasożytuje na skórze ryb karpiowa-tych. Ma on ciało długości 0,5 -0,8 mm, z 2 kurczliwymi wy'-rostkami na przedzie. Plamek ocznych brak. Z jaj tego gatunku już w macicy rozwijają się zarodki, które po wydostaniu się z niej przyczepiają się do skory żywiciela. W wyniku działalności Gyrodactylus elegans mogą wystąpić u ryb zmiany w skórze pod postacią martwicy skóry bądź też o-wrzodzeń. [M.S.] 87 henrycja H harpaktikoidy (Harpactżcoźda) - podrząd stawonogów z rzędu -»-widło,nogokształtnych. Mają ciało kształtu robakowa-tego, o słabo wyodrębnionej głowie, tułowiu i odwłoku, a czulki I pary bardzo krótkie, kilkuczłonowe. Odnóża tułowiowe w liczbie 5 par są jednakowe. Samica nosi jaja w l, rzadziej w 2 pakietach przytwierdzonych do spodniej strony seigmentu genitalnego. Niemal wszystkie gatunki h. wiodą denny i swobodny tryb życia, pełzając po dnie lub roślinach bądź też wijąc się wśród ziarenek piasku. Należy tu ikilfea tysięcy gatunków szeroko roasiedlonych w wodach słodkich i morskich. [L.2.] Helioporida - rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców ośmiopromiennych. Polipy należących ido nich gatunków tworzyły 'osiadłe kolonie. Miały twardy ektodermahiy szkielet wapienny, przypominający szkielety korali madreporo-wych. Polipy tkwiły w rurkach połączonych -»cenenchymą złożoną z sieci ->-stolonów, a poprzedzielanych w poprzek denkami, czym przypominały or-gankowca i denkowce. H. występowały w kredzie i trzeciorzędzie. Obecnie żyje tylko l gatunek z tej grupy, Heliopora coerulea, mieszkaniec raf koralowych Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. [Z.S.l hebnka (Waldheirma cranium) - gatunek czułkowca z podgromady -*-zawiasowców. Ma skorupki .białe lub jasnożółte, rzadziej ciemnobrunatne. Dziób (występ tylnej części brzusznej skorupki) jest krótki i tępy oraz wyposażony w duży, okrągły otwór. H. żyją na głębokości 35-400 m. Są rozprzestrzenione w morzach strefy borealnej, a także arktycz-nej. [J.M.R.] hernonchus (Haemonchus con-tortus) - gatunek obleńca z rodziny Trichostrongylidae, z gromady -»inicieni. Długość samca dochodzi do około 21 mm, samicy - do około 34 mm. Jest pasożytem przeżuwaczy. Z jaj wydalonych wraz z kałem zarażonych zwierząt rozwijają się -»iarwy rato-ditoidahie. Po dwóch linieniach przetoształcasją się one w -••larwy filarioidalne, które są adol-ne do zarażenia zwierząt. Takie larwy zjedzone wraz z trawą dostają 'się do trawieńca i przedniej części jelita cienkiego gospodarza, gdzie po dalszych z kolei 2 linieniach dojrzewają. [M.S.] henrycja (Henrycia) - rodzaj szkarłupni z rzędu ->-gwiazdnic. Obejmuje formy o średnicy do 15 cm, z 5 długimi, cylindrycznymi ramionami. Zabarwienie ich w zależności od gatunku bywa żółtopomarańczowe, krwistoczerwone lub o kolorach pośrednich między tymi dwoma. H. są żyworodne. Inkubacja ich jag przebiega w wokółgębowej kieszeni lęgowej. Należą do nich liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione 'w morzach obu stref polarnych i umiarkowanych, o zasoleniu powyżej 25%o. H. żywią się gąbkami i innymi bezkręgowcami. [L.2.] Heterocorallia 88 Heterocorallia - 'rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromiennych. Należą do mich formy wyłącznie kopalne, z paleozoifeu. W rozwoju osobniczym ich pierwsze septy tworzyły krzyż, a powstające później - układ dwuboczny, ale zarazem promienny. Najbardziej znanym rodzajem H. jest Heferophyllia z dolnego karbanu. [Z.S.] heteronereis - epitokalna -»epitokia), dojrzała płciowo część dimorficznego osobnika nieteitórych gatunków pierścienic z podgromady ->-wieloszcze-tów wędrujących. H. pływa wolno pod powierzchnią wody i różni się wyraźnie kształtem i zabarwieniem od żyjącej na dnie formy niedojrzałej płciowo, tzw. aiłokalnej. [M.G.] hias (Hyas) - rodzaj stawonogów z sekcji -»krabów. Obejmuje gatunki mające głowo-tułów długości do 10 cm, z tyłu szeroki i zaokrąglony, a z przodu ze zbliżonym do kształtu trójkąta dziobem czołowym i bocznymi narożnikami u nasady oczu. H. żyją przeważnie wśród wodorostów, maskując swe ciało fragmentami glonów, gąbek itp. Obejmują 'kilka gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie mórz arktycznyeh i klimatu umiarkowanego. [L.2.] Holopeltidia - podrząd stawonogów z rzędu ->Uropygi, zaliczany dawniej do zbiorczego rzędu ->-nogogłaszczkowców, obejmujący tylko l rodzinę Thelyphonidae liczącą 75 gatunków. Osiągają do 8 cm długości. Odznaczają się potężnymi nogogłaszczkami, bardzo wydłużoną i cienką I parą nóg pełniących funkcję narządu dotyku oraz bardzo długim i cienkim "ogonem", wyrastającym z ostatniego segmentu odwłoka. Głowotułów pokrywa jednolity pancerz, VII segment ciała tworzy cienki łącznik między głowotułowiem a odwłokiem, a ten ostatni ma zewnętrzną segmentację. H. prowadzą nocny tryb życia, chowając się w dzień pod kamieniami, pod korą drzew, w ściółce lub w norach wykopanych w ziemi. Drapieżne, żywią się owadami i innymi bezkręgowcami, mogą pożerać również mate płazy. Żyją w wilgotnych okolicach, strefy tropikalnej, a w rejonach suchych pojawiają się jedynie podczas okresów deszczowych. Występują w południowej i wschodniej Azji, w Ameryce Południowej i w południowej części Ameryki Północnej. (Tabl. XII). [J.P.] homar amerykański (Howiarus aTnericanus) - gatunek stawonoga z sekcji ->rakowców. Rośnie do 75 cm długości i o-siąga wagę do 20 kg. Ma ubarwienie ciemnoniebieskie. Samice są mniejsze od samców, linieją co 2 lata, a samce linieją corocznie. H. a. są uzbrojone w potężne kleszcze. Dojrzałość płciową osiągają po upływie 8 do 14 lat. W 'lecie co 2 lata samice składają do 80 000 ziaren ikry, nosząc je przez 11 miesięcy na odnóżach. H. a. żywią się rozmaitymi zwierzętami, jak mięczaki, kraby, jeżówce, oraz padliną. Są mieszkańcami kamienistego lub skalistego dna, rozciągającego się wzdłuż wybrzeży północnego Atlantyku, mniej więcej od okolic Nowego Jorku po Laibrador. Szczególnie licznie zasiedlają strefę płytkowodną, jakkolwiek spotkać je można także na dnie podmorskich kanionów, tj. na głębokości co najmniej 1000 m. Wykonują 89 wędrówki sezonowe, przemieszczając się na zimę w nieco głębsze miejsca, oddalone do kilkunastu kilometrów od letnich żerowisk. H. a. poławiane są rocznie w ilości około 50 000 ton. Mięso ich jest słodkawe, a więc wymaga pikantnej przyprawy. [L.Ż.] homar europejski (Homarus gammarus) - gatunek stawonoga z sekcji -»-rakowców. Samce rosną do 65 cm długości, a samice - do 40 cm, osiągając przy tym wagę,do 11 kg. Samice składają do 3(0000 jaj rocznie, nosząc je pod odwłokiem. H. e. zamieszkują wody morskie wzdłuż zachodnich i południowych brzegów Europy, od północnej Norwegii oraz Islandii aż po Morze Czarne włącznie. Poławia się je głównie wokół Wysp Brytyjskich w ilości niespełna 2000 ton rocznie. [L.2.] homarzec, nerczan (Nephrops noTvegicus) - gatunek stawonoga z sekcji -»-rakowców. Samce rosną do 22 cm długości, samice - do 18 cm. Ich ciało jest wysmukłe, barwy bladoczerwonej. Wzdłuż przedniej części ciała oraz kleszczy występują rzędy cierni tworzących ząbkowane krawędzie. W początku lata samice składają 1500-4000 jaj, z których wiosną roku następnego wylęgają się larwy ->lasonóżiki, wiodące przez kilka miesięcy planktonowy tryb żyda. Larwy te różnią się wyraźnie od larw homara, gdyż na grzbiecie odwłoka sterczy u nich kilika długich, zaostrzonych cierni. H. przebywają na miękkim, przeważnie mulistym dnie, w którym się chętnie zagrzebują. Występują na głębokościach 30-300 m, rzadziej do 800 m. Żyją w morzu wzdłuż wybrze- Homar europejski Homarzec hurmaczki 90 ży całej zachodniej Europy (po Maroko), wkraczając także częściowo do Morza ^arentsa oraz Morza Śródziemnego. Odznaczają się bardzo smacznym mięsem, w związku z czyim stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Rocznie wydobywa się około 50 000 ton h. [L.Ż.1 hurmaczki, gregaryny (Grega-rina) - gromada pierwotniaków z podtypu -rtsporowców właściwych. Pasożytują u bezkręgowców, najczęściej w wi-jach i owadach lądowych, rzadziej - w owadach wodnych, wieloszczetach, szczecioszczę-kich, osłonicach i w mięczakach. Występują w tkankach, jamach ciała, a 'wiele z nich, (przynajmniej w pewnych stadiach rozwojowych, w świetle jelita gospodarza. Typowy organizm h., żyjący jako stadium troficzne w świetle jelita bezkręgowca, jest komórką 'długości do 1,5 mm. Taki osobnik wegetatywny (frofont) składa się z 3 części: przedniej, czeipnej, zwanej epimeritem, środkowej, zwanej protomeri-tem, oraz tylnej, zawierającej jądro komórkowe, określanej mianem deutomeritu. Epimerit ma postać ryjka zaopatrzonego w haczylki, przyssawki i tarczę czepną bądź główki z wyrostkami zakotwiczającymi się w ściankach jelita gospodarza albo banieczki wydzielającej śluz. Poszczególne części ciała oddzielone są od siebie przegrodą z ektoplazmy. Dorosły osobnik wegetatywny odżywia się intensywnie całą powierzchnią ciała i rośnie, natomiast nie ulega podziałom. Komórki wegetatywne pozbawione epimeritów (które łatwo odpadają) poruszają się w świetle jelita na zasadzie odrzutu, wyrzucając ku tyłowi przez pory w ciele substancję śluzowatą. Przy spotkaniu się ze sobą 2 "dojrzałych komórek otaczają się one wspólnie otoczką, tworząc tzw. gameto-cystę. Wewnątrz cysty zachodzą wielokrotne podziały mi-totyczne jąder partnerów. Liczne potomne jądra w każ- Cykl rozwojowy hurmaczków A - sporozoit; B - trofont (l - epimerit; 2 - protomeri't; 3 - deu-tomerit; 4 - jądro); C - zespolone ze sobą 2 osobniki; D - ga-metocysta; E - powstawanie gamet; F - kopulacja gamet w cyście; G - spora; H - spora ze sporozoitami dej z obu komórek 'przyporządkowują sobie część cyto-plazmy oraz błony komórkowej i każdy z osobników zamkniętych w cyście rozpada się na szereg drobnych komórek potomnych. Te komórki są gametami. Wewnątrz cysty gamety 'kopulują ze sobą. W rezultacie tego .procesu na terenie cysty powstaje wiele zygot, a z kolei zygoty przekształcają się w spory. W .każdej sporze wytwarzają się mniej lub bardziej liczne sporozoity. Spory ze sporozoitami, wydalane na ze- 91 hyperia wnątrz z kałem, stanowią źródło zarażenia dla następnych żywicieli. Pożarte przez nowego żywiciela spory są trawione w jelicie, a uwolnione sporo-zoity wnikają do nabłonka jelita i albo tam pozostają, albo penetrują w głąb ciała, wnikając do odpowiednich narządów. U typowych h. jelitowych .nie występuje w cyklu schizo-gonia i sporozoity w nabłonku jelita gospodarza zaczynają intensywnie rosnąć i odżywiać się bez żadnych podziałów. Takie osobniki powoli przekształcają się w dorosłe postacie wegetatywne. Początkowo występują one wewnątrz komórek nabłonka, ale wkrótce rozsadzają te ikomórki, jednocześnie różnicując się na epi'merit,pro-tomerit i ideutomerit. Epimerit pozostaje nadal zanurzony w tkance nabłonkowej, podczas gdy reszta ciała znajduje się w świetle jelita. H. rozwijające się poza jelitem, w. rozmaitych narządach czy w jamie ciała gospodarza, różnią się budową i cyklem życiowym od typowych h. jelitowych, ponieważ ich osobniki troficzne nie są podzielone na części. Niekiedy sporozoity po wniknięciu do ciała żywiciela przechodzą schizogonię i dopiero po niej przekształcają się w dorosłe osobniki wegetatywne, co przypomina proces występujący u -^•ziarniaków. U poszczególnych gatunków h. istnieją różne odmiany przebiegu cyklu życiowego i różne sposoby uwalniania się spór z organizmu żywicielskiego. H. nie mają znaczenia' gospodarczego. (Tabl. I). [A.J.K.] Hydatina senta - gatunek obleńców z gromady ->-wrot-ków. Składa się zawsze z 959 komórek,, z których 80 tworzy • przewód pokarmowy, 8 żółtni- ki, 14 narządy wydalnicze itd. Jest kształtu eliptycznego, z krótką nogą. Występuje w małych stawach i jeziorach. Samce cechuj e uwisteczniony aparat wrotkowy oraz brak przewodu pokarmowego. [M.S.] hydra -^stułbia. hydrant - nazwa używana w różnych znaczeniach w odniesieniu do polipów -»-parzydeł-kowców. Mianem h. oznacza się: l. trofozoida (syfona, czyli polipa odżywczego) w koloniach -^-rurkopławów; 2. hy-droida - typowego polipa w kolonii -^-stułbiopławów; 3. główkowate, szczytowe rozszerzenie ciała polipa -»stułbiow-ców z otworem gębowym i z jednym bądź z większą liczbą wieńców czułków. [Z.S.l hydrokorale (Hydrocorallidae) - nazwa, pod którą dawniej łączono dwie obecnie .niezależnie traktowane rodziny jamochłonów z rzędu -»istułbiow-ców. Ich wspćtliną cechą jest produkowanie kutiteularnego szkieletu, silnie nasyconego złogami węglanu wapnia. Kolonie h. ze względu na tę cechę i na często rozgałęzione formy bardzo przypominają kolonie ->-korali madreporowych. Należące tu gatunki zalicza się o-becnie do rodzin Stylasteridae i Milleporidae. Do tej ostatniej rodziny należy szeroko rozprzestrzeniony w morzach na-kłutek. [Z.S.] hydromeduzy ->stułbiopławy. hyperia (Hypena galba) - gatunek stawonoga z rzędu -*obu;nogów. Samce dochodzą do długości 12 mm, a samice- do 20 mm. Ciało ich jest bardzo zwarte i stosunkowo wy- igielnik 92 Hyperia sokie. Niemal cala powierzchnię głowy zajmują ogromne, czerwonawe oczy. H. żyją przeważnie w jamie gastralnej meduz, zwłaszcza -»chełbi modrej i ->bełtwy. Zimą spotyka się je wśród planktonu lub na igielnik (Diadema) - rodzaj sztearłupni z rzędu ->.igielni-kowców. Obejmuje gatunki o kształcie spłaszczonej kuli, mające średnicę do 10 cm, wyposażone w liczne, cienkie, Igielnik igiełkowato zaostrzone kolce •długości do 30 cm. Zabarwienie ciała jest ciemnobrunatne, a kolców - fioletowo-białe, często z poprzecznym paskowa- dnie morskim. Stanowią one gatunek arktyczny, szeroko rozprzestrzeniony w północnym Atlantyku i Pacyfiku. W Europie znane są ze wszystkich mórz, z wyjątkiem Morza Czarnego oraz Azowskiego. [L.Z.] niem. I. są jadowite. Występują ma płytkim skalistym i kamienistym dnie Oceanu Indyjskiego, Pacyfiku i izachodniego Atlantyku. [L.Z.] igielnikowce (Aulodonta) - rząd szkarłupni z podgromady -yjeżowców regularnych. Obejmują postacie najeżone igiełkowato zaostrzonymi kolcami o długości przewyższającej znacznie średnicę ich ciała. Kolce te są bardzo ruchliwe i błyskawicznie reagują na podrażnienie, skierowując się w stronę ewentualnego wroga, przy czym składają się po kilka sztuk, tworząc ostry szpikulec. Powierzchnię kolców pokrywają drobne zadziorki, utrudniające znacznie cofanie się kolca w przypadku ukłucia. Zwykle czubki kolców obłamują się wtedy, powodując długo ropiejącą ranę. Przy ukłuciu dostaje się do rany jad, który jeszcze bardziej nasila ból. Ząbki 93 iglik aparatu żującego są w przekroju półkoliste. Do i. należą nieliczne gatunki, rozsiedlone w tropikalnych i subtropikalnych pełnosłonych morzach. [L.2.] igliczek (Acźcula) - lądowy rodzaj mięczaków z rodziny Igliczkowatych (Aciculidae), z rzędu-».jednoprzedsionkowców. Muszla i. jest wałeczkowata, wysokości dochodzącej do 3 mm, cienka i lśniąca. Otwór jej zamyka wieczko. I. zamiesz- Muszla igliczka kują środkową i południową Europę, sięgając ku .wschodowi do Kaukazu, a ku południowi - do północno-zachodniej Afryki. Żyją w ściółce cienistych lasów, zwłaszcza podgórskich. Żywią się strzępkami grzybni, a także jajami różnych ślimaków. Ze względu na nikłe rozmiary i miejsce występowania są trudne do znalezienia. W Polsce spotyka się 2 gatunki l., bardzo podobne do siebie. (T.U.] iglik (Bytotrephes longimanus) - gatunek stawonoga z rzędu -^-wioślarek. Długość ciała bez igiełki ogonowej dochodzi u samicy do 5 mm, a u pojawiających się tylko jesienią samców - do 4 mm. Duża, ruchliwa głowa łączy się z krótkim tułowiem, zaopatrzonym w 4 pary dwugałęzistych odnóży, z których I para jest silnie wydłużona. Wysmukły odwłok, o wyraźnej segmentacji, wyciągnięty jest w niezwykle długą igiełkę ogonową. Zredukowana skorupka u samicy tworzy owalną komorę lęgową, do której składane są nieliczne jaja. Ogromne oko, zajmujące przednią część głowy, świadczy o drapieżnym trybie życia. I. zasiedlają północną Eurazję. Występują także miejscami w górskich jeziorach południowej Europy, np. w rejonie Kaukazu. Iglik ignik 94 W Polsce zamieszkują toń wodną otwartych przestrzeni jezior, natomiast na dalekiej północy występują głównie w strefie przybrzeżnej. Znane są też z wód słonawych. [L.Ż.] Ignik ->ofeogłów. maczek {Inachus) - rodzaj stawonogów z sekcji ->.krabów. Obejmuje gatunki imające gło-wotułów długości do 3 cm, kształtu zaokrąglonego trójkąta. Są one pokryte na grzbiecie oraz u nasady oczu nielicznymi cierniami. I. przebywają wśród podmorskich zarośli, kolonialnych hydropolipów itp., po których łażą za pomocą swych szczudłowatych odnóży. Występują od strefy brzegowej do głębokości kilkuset metrów. Należy do nich szereg gatunków rozprzestrzenionych w strefie klimatu tropikalnego, subtropikalnego i umiarkowanego, głównie wzdłuż wschodnich wybrzeży Oceanu Atlantyckiego. [L.2.1 inwazja - 'stan zarażenia organizmu lub wielu organizmów pasożytami. Intensywność i. oznacza liczbę pasożytów danego gatunku w jednym żywicielu. Ekstensywność i. to odsetek zarażonych żywicieli. Superinwazja, czyli i. dopełniająca, [polega na tym, że do istniejącej i. dołącza się nowa. Reinwazja oznacza inaczej inwazję powtórną. Dział parazytologii zajmujący się drogami i warunkami i. pasożytniczych zwie się inwazjologią. Nazwy chorób inwazyjnych, tj. chorób wywołanych .przez pasożyty ze świata 'zwierzęcego, tworzy się od nazw rodzajowych poszczególnych pasożytów lub nazw wyższych jednostek systematycznych przez dodanie zwykle końcówki -oza (łac. -osis), np. fascioloza, cestodoza. [M.S.] Jamochłony (Coelenterata) - tradycyjna nazwa, 'którą się obejmuje typ -»parzydełkow-ców i -róebropławów. Mają prosty, promienisty (niekiedy dwulpłaszczyznowy) podstawowy schemat budowy ciała, zbliżony do schematu budowy dwuwarstwowego zarodka, gastruli (-^rozwój zarodkowy). Odpowiednio do tego jedyną jamę ich organizmu (homologa prajelita gastruli), czyli jamę gastralną (chłonąco-trawiącą), wyścieła warstwa komórek, zwana entodermą, od zewnątrz natomiast ciało pokrywa również cienka warstwa, zwana ektodermą. Między nimi zawarta jest cieńsza lub grubsza, zasadniczo bezkomórkowa warstwa wspierająca - mezoglea - niekiedy o galaretowatej konsystencji i znacznej miąższości (u dużych meduz), czasem w postaci cienkiej błony podstawowej (u polipów stuł-biopławów). W licznych wypadkach komórki ekto- i ento-dermy wnikają do mezoglei, zwiększając jej miąższość i przekształcając się w komórki szkieletotwórcze, czyli sklero-blasty (u koralowców), bądź w pewnym stopniu upodobniając się do mezodermy (u żebrepła-wów). Pojedynczy z reguły otwór gębowy jest odpowiednikiem pragęby gastruli. Jama gastralną może być'nie podzie- 95 jednotarczowce łona (u polipów 'stułbiopła-wów), podzielona promieniście na komory (u polipów krążko-pławów i koralowców) bądź rozgałęziać się promieniście w kanały (u meduz stułbio- i krążkopławów oraz u żebropła-wów), tworząc łącznie z nimi ulkład pokarmowo-naczyniowy Schemat ukazujący strukturalne podobieństwo między meduzą (A) i polipem (B).. Linią czarną zaznaczono entodermę, kreskami - ektoderme; pomiędzy nimi leży mezoglea (gastrowaskularny). Rozród bywa u j. .bezpłciowy (pączkowanie, ->.strobilacja, podział, -••frustulacja) i płciowy (u że-bropławów wyłącznie). Rozwój bywa pośredni (larwa zwykle typu ->planuli, niekiedy -rSk-tinuli) bądź bezpośredni. J. żywią się w sposób drapieżniczy - zatruwając lub omotując swe ofiary -^parzydełkami bądź lepiącymi komórkami (kolloblastami), osadzonymi na niciach - albo odcedzają zawiesinę i pochłaniają szczątki organiczne. Są wyłącznie wodne, przeważnie morskie, rozprzestrzenione we wszystkich strefach mórz, znan-e już ;z osadów paleozoicznych. [Z.S.] jantina, tratewnik (Janthina) - rodzaj mięczaków z rodziny Janthinidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Ich muszle, dochodzące do 3 'cm długości. mają (kształt zbliżony do kuli i charakterystyczną barwę błękitną lub fiołkową. J. żyją planktonicznie, unosząc się na powierzchni wód na pełnym morzu za pomocą 'kilkucentymetrowej tarczki ze stosunkowo sztywnej piany. Celem jej uformowania j. chwytają nogą pęcherzyki powietrza, otaczają je wydzielanym przez nogę śluzem i sklejają razem. Owa "tratwa" służy nie tylko samemu ślimakowi. J. przyczepiają do niej również swoje jaga, które tutaj odbywają rozwój. J. są drapieżcami. Żywią się niemal wyłącznie rur-kopławami, przede wszystkim z rodzaju ->-welelli, będąc zapewne niewrażliwe na jad ich parzydełek. J. w liczbie kilku gatunków zamieszkują strefę tropikalną wszystkich oceanów na Ziemi. [T.U.] jednoprzedsioiikowce (Monoto-cardia) - rząd mięczaków z podgromady ->-przodoskrzel-nych. Mają l skrzele i l przedsionek serca. Należy do nich ogromna większość współczesnych przodoskrzelnych. J. żyją przeważnie w morzach, rzadziej w wodach słodkich, a jeszcze rzadziej na lądzie. Są reprezentowane przez wiele rodzin, m.in. przez wodożytko-wate, porcelanki, brzeżnice i rozkolcowate. [T.U.] jednotarczowce (Monoplaco-phora) - prymitywna gromada mięczaków z podtypu -»mu-szlowców, znana do niedawna tylko w stanie kopalnym z ery paleozoicznej. Muszle kopalnych j. mają kształt symetrycznych czapeczek frygijs- jelitodyszne 98 97 jeżówce kich. Na ich wewnętrznej powierzchni widnieje po kilka par odcisków mięśni, ułożonych symetrycznie, a .ponadto meta-merycznie. Jedynym egzystującym współcześnie przedstawicielem gromady j. jest neopilina. [T.U.l jelitodyszne (Enteropneusta) - gromada z typu -»półsitrunow-ców. Obejmują formy robako-kształtae długości przeważnie kUku centymetrów, a tylko nietotóre gatunki rosną do długości 250 cm. Ciało j. zróżnicowane jest ina wydłużony, mięsisty ryjek (zwany niekiedy żołędzia) i krótki kołnierz (na których pograniczu mieści się otwór gębowy) oraz silnie wydłużony tułów. Ten ostaitai podzielić można na część przednią z parzystymi otworkami sterzelowymi (łączącymi przewód pokarmowy ze środowiskiem zewnętrznym), środkową z licznymi ślepymi 'kieszonkami wątrobowymi, widocznymi często z zewnątrz w postaci wypukłości, oraz część tylną z jelitem prostym, zaikończonym odbytem. Od gardzieli wybiega ku przodowi, tj. w głąb ryjka, wyrostek ślepy (notochorda) wykazujący pod względem rozwoju i budowy znaczne podobieństwo do struny grzbietowej -^strunowców. Układ krwionośny składa się z 2 podłużnych naczyń: brzusznego i grzbietowego zakończonego z przodu zatoką sercową. Głównymi elementami układu nerwowego są 2 podłużne pnie - brzuszny i grzebietowy - połączone pierścieniem kołnierzowym. J. żyją przeważnie na płytkim dnie morskim, w którym ryją mięsistym ryjkiem, żywiąc się materią organiczną zawartą w osadach dennych. Utworzone przez nie kanaliki mają zazwyczaj kształt litery U. W rozwoju występuje larwa tornaria z 3, wieńcami rzęskowymi o zawiłym przebiegu, bardzo podobna do larw szkar-łupni, a zwłaszcza rozgwiazd. Tornaria posiada parę oczu, ulegających z czasem zanikowi. Około 75 współcześnie żyjących gatunków j. zamieszkuje pełnosłone morza wszystkich stref geograficznych Ziemi. [L.2.] jera (Jaera) - rodzaj stawonogów z rzędu ->równonogów. Obejmuje gatunki mające ciało długości około 5 mm, owalnie rozszerzone i spłaszczone. Ich barwa bywa bardzo zmienna, mniej więcej jednorodna lub z poprzecznymi jasnymi pasami. Duża płytka ogonowa ma drobne wycięcie na końcu, z którego wystają odnóża ogonowe. Dotychczas poznano 7 gatunków j. występujących w przybrzeżnych wodach północnego Atlantyku wraz ze wszystkimi morzami europejskimi. Zamieszkują one skaliste i •kamieniste dno o czystej wodzie. Część gatunków wytrzymuje znaczne wysiedzenie wody morskiej, a niektóre z nich przystosowały się nawet 'do środowiska zupełnie słodko-wodnego. [L.2.] jesiostrzeń (Dichelestium ob-longum) - gatunek stawonoga z rzędu ->CaUgoida. Długość samca dochodzi do 13 mm, samicy - do 17 mm. Zabarwienie ciała jest bladożółte, a woreczków jajowych - brązowe. J. pasożytują u jesiotrów europejskich oraz północnoamerykańskich, przytwierdzając się mocno do skrzel swoich żywicieli. p-i.z.] jeżafe brzegowy (PsaTOTOecht- nus miliaris) - gatunek szkar-łupnia z rzędu -Miajeżykow- Jeżak brzegowy ców. Ma kształt półkuli o średnicy do 4 om. Jest usiany gęsto krótkimi, krępymi kolcami długości do l cm. Zabarwienie jego bywa przeważnie zielonkawe, z fioletowymi czubkami kolców. Płytki ambulakralne mają po 3 pary otworków dla nóżek amibulakralnych. J. b. żywią eię polipami i drobnymi mięczakami. Maskują się czasami fragmentami wodorostów. Bytują na obszarze od strefy pływów morskilchf 'do głębokości 100 m, na skalistym dnie północno-^achodniego Atlantyku, od rejonu Zielonego Przylądka aż po wody Islandii i Norwegii, a także w cieśninach duńskich i w Zatoce Ki-lońskiej. Nadają się doskonale do hodowli akwaryjnej. Drobne rozmiary j. b. umożliwiają zjadanie ich przez ryby denne, np. płastugi. [L.Ż.] jeżokrab (Lithodes maia) - gatunek stawonoga z sekcji ->-pustelnikowców. Ma ciało o długości do 15 cm, barwy ce-glastoczerwonej. Jest podobny do krabów, od których różni się przede wszystkim obecnością jedynie 4 par dobrze rozwiniętych odnóży tułowiowych (V para jest bardzo drobna i zazwyczaj ukryta) oraz asymetrią odwłoka występującą u samic. Te ostatnie mają z wyjątkiem I (pary tylko lewostronne odnóża odwłokowe. U samców odnóży odwłokowych brak. Silnie zwapniały pancerz głowotułowia kształtu stylizowanego serca .pokrywają liczne kolce. Dziób czołowy jest z boków ząbkowany. Na wszystkich odnóżach występują liczne kolce. I parę odnóży tułowiowych wieńczą niejednakowo rozwinięte szczypce. J. występują na twardym podłożu na głębokości 20-200 m, rzadziej do 550 m. Zamieszkują chłodne wody północnego Atlantyku z częścią Morza Ba-rentsa włącznie. [L.2.] jeżówce (Echinoidea) - gromada z typu ->-szkarłupnł. Obejmują wolno'żyjące i różnorodnie 'zabarwione zwierzęta, uzbrogone w liczne, ruchomo osadzone kolce. Ciało ich ma kształt mniej lub bardziej spłaszczonej kuli, rzadziej dysku, jaja lub serca o średnicy l do 25 'cm. Szkielet większości gatunków stanowi twarda skorupa, utworzona 'z licznych, wzajemnie zrośniętych płytek. wapiennych, rozmieszczonych w 20 południkowych rzędach, biegnących od gęby znajdującej się na spodzie do odbytu. zlokalizowanego przeważnie na wierzchu ciała. 5 par rzędów płytek (tzw. ambulakralnych) ma maleńkie otworki, przez które wysuwane są niezwykle rozciągliwe nóżki, zakończone przyssawką przywierającą bardzo silnie do podłoża. Pomiędzy nimi występuje 5 par rzędów większych płytek (między -ambulakrailnych), pozbawionych nóżek. Szkielet wytwarza guzki stanowiące podstawy kolców. Każdy kolec ima wklęsłą panewkę połączoną ruchomo z guzikiem i objętą silnie umięśnioną tordbką stawową. Kolce te bywają •cienkie lub grubsze, niekiedy nawet ma-czugowate, o powierzchni gładkiej lub delikatnie ząbkowanej, jeżówce niercgularke 98 chropowatej albo żeberkowa-nej. Szkielet pokrywa skóra. Wśród kolców rozrzucone są maleńkie, kilkumilimetrowe pedicellaria, złożone z główiki w postaci 4, rzadziej 3 wapiennych ząbków chwyt-nych oraz trzoneczka osadzonego 'na szczycie maleńkiego guzka. Służą one do oczyszczania powierzchni ciała lub do obrony j. przed wrogami. Często zawierają gruczoły jadowe, niekiedy o bardzo silnym działaniu paraliżującym przejściowo nawet dorosłego człowieka. Gęba j. (z wyjątkiem serdusz-kowców) uzbrojona jest w cha-raicterystycany aparat żujący, zwany latarnią Arystotelesa. Składa się on z 25 ruchomo połączonych beleczek i płytek wapiennych, zakończonych 5 'dłutowatymi ząbkami, widocznymi częściowo na zewnątrz otworu gębowego. Roztarty przez latarnię Arystotelesa pokarm 'przesuwa się następnie wzdłuż 'jelita tworzącego dużą, podwójną, równoleżnikową pętlę i biegnącego ku biegunowi przeciwgębowe-mu. J. są przeważnie wszyst-kożeme; żywią się zarówno pokarmem zwierzęcym, a nierzadko także roślinnym, jak i martwymi szczątkami organicznymi. Większe ofiary przytrzymują kolcami, odgryzając ząbkami drobne kęsy. Pewne gatunki kryją się w ciągu dnia pod kamieniami, wychodząc na żer tylko nocą. J. są mało ruchliwe. Łażą na ogół z szybkością 2-20 cm na minutę. Tylko nieliczne gatunki zdolne są pokonać odległość l do 2 m w ciągu mtouty. J. chodzą na kolcach oraz wysuniętych między nimi nóżkach amtoulakral-nych. Są 'zwierzętami rozdziel-nopłciowymi. Wyrzucają miliony mikroskopijnych jajeczefe i plemników do otaczającej wody, w której następuje zapłodnienie oraz rozwój plank-tonowych larw. Typową larwą j. jest przezroczysty -i-echino-pluteus. J. żyją do kilku lat, osiągając dojrzałość płciową nierzadko już w l roku życia. Obejmują około 1000 gatunków. Zasiedlają wszystkie morza o •zasoleniu powyżej 20%o. Występują przeważnie na dnie płytkich mórz, rzadziej w głębinach oceanicznych. W morzach pełnosłonych tworzą często ilościowo pokaźny składnik fauny dennej, a szereg 'większych gatunków poławianych jest przez człowieka dla celów konsumpcyjnych. Ich globalne wydobycie roczne sięga około 50000 ton. J. dzielimy na 2 podgromady: j. regularne oraz j. nieregularne. [L.2.] jeżówce nieregularne (Irregu-laria) - podgromada szkarłup-ni z gromady -^jeżowców. 0-beamują formy o .mniej lub bardziej spłaszczonym i zazwyczaj owalnie wydłużonym ciele. Biegun gębowy bywa u nich na ogół przesunięty w kierunku brzegu pancerza, natomiast odbyt znajduje się na biegunie przeciwległym, przy czym leży on nie u zbiegu wszystkich rzędów płytek, lecz w obrębie tylnego rzędu płytek międzypromieniowych. Wynikiem tego jest zatracenie promienistej symetrii ciała, tak charakterystycznej dla większości szkarłupni. J. n. są dwu-bocznie symetryczne, w związku z .czym można u nich wyróżnić grzbietową, brzuszną, przednią i tylną część ciała. U większości gatunków rzędy płytek ambulakralnych rozszerzają się płatkowate na grzbietowej stronie ciała, tworząc na powierzchni szkieletu charakterystyczny obraz pięcio-płatkowego kwiatu lub liścia 99 joldia kasztanowca położonego nierzadko w zagłębieniach szkieletu. J. n. zasiedlają na ogół miękkie grunty. Szereg przedstawicieli zagrzebuje się w podłożu lub nawet ryje jak krety poziome chodniki w dnie. J. in. odżywiają się drobnym pokarmem zwierzęcym i roślinnym, a niektóre gatunki należą nawet do typowych mułoja-dów. Zamieszkują wszelkie peł-nosłone morza. W isikład podgromady j. n. wchodzi kilka rzędów, m. •in. pieniążkowce oraz serduszkowce. [L.Ż.] jeżówce regularne {Regularia} - podgromada szkarłupni z gromady ~»-jeżowców. Mają kształt mniej lub bardziej spłaszczonej kuli lub dysku. Gęba umieszczona jest pośrodku spodniej, czyli gębowej strony ciała, natomiast odbyt - w centrum górnej,' czyli przeciwgębowej strony, w związku z 'czym wszystkie rzędy płytek ambulakralnych są jednakowo grube i długie. Do usuwania odchodów gromadzących się na wierzchu ciała oraz innych zanieczyszczeń służą pedicellaria wyrastające pomiędzy 'kolcami. J. r. zamieszkują dno wszystkich pełnosło-nych mórz, przy czym większość gatunków występuje na twardych gruntach, np. na skałkach, kamieniach, rafach koralowych oraz na zbitym żwirze muszlowym, Najmując chętnie wszelkie naturalne zagłębienia. Żywią się głownie glonami. Należy tu 'kilka rzędów, m.in. turbańce, igielni-kowce oraz najeżykowce. IL.2.1 jeżowiee jadalny (Echinus es-culentus) - gatunek szkarłup-nia z rzędu -wnajeżykowców. Ma kształt kuli spłaszczonej nieco od apodiu, o średnicy do 16 cm. Jest barwy białawej lub Jeźowiec jadalny. Usunięto większość kolców i nabłonek dla pokazania płytek ambulakralnych i międzyambulakralnych czerwonawofioletowej. Pokrywają go krótkie, masywne kolce, z których najdłuższe są mniej więcej sześciokrotnie krótsze od średnicy ciała. Pomiędzy nimi znajduje się mnóstwo maleńkich pediicel-larii oraz nóżki ambulakralne, które w stanie rozkurczu sięgają ponad wierzchołki kolców. Płytki ambulakralne mają po 3 pary otworków dla nóżek ambulakralnych. J. j. żywią się zarówno pokarmem Toślinnym, jak i zwierzęcym, np. mszy-wiołami, hydropolapami, a nawet mniejszymi od siebie jeżowcami. Są pospolitymi mieszkańcami płytkiego, zarośniętego dna Atlantyku wzdłuż zachodnich brzegów Europy, spotykanymi zazwyczaj na głębokości 5-40 m, jakkolwiek trafiają się też sporadycznie znacznie głębiej, 'do głębokości 1200 m. Dojrzałe gonady 'j. j. uważane są za wielki przysmak, w związku z czym zwierzęta te odławia się lokalnie, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży Portugalii. Nadają się do hodowli akwaryjnej. [L.Z.] Joldia (Yoidźa) - rodzaj mięczaków z rzędu -^takisodonto-wych. Obejmuje gatunki, których muszla ma długość 2- -8 'cm i dość rozmaity kształt. julusy______________ -Niektóre gatunki żywo przypominają ->-ledę, inne ->-arkę. Jak na małże, j. są dosyć ruchliwe, mogą pływać i podskakiwać. Zamieszkują morza stref polarnych i chłodniejszej części stref umiarkowanych. Żyją na dnie piaszczystym lub mulisitym, od 'brzegu do głębokości kilkudziesięciu metrów. Bywają często łupem ryb. Jeden z gatunków j. upamiętnił się w historii geologicznej Bałtyku. Kiedy mianowicie około 10 000 lat temu Bałtyk łączył się z Morzem Północnym przez zalane południowe regiony obecnej Szwecji i na tym terenie panował .klimat arktyczny, zasiedliła go licznie Yoldia arc-tica. Ponieważ ten małż, dziś żyjący bardziej na północy, dopiero w Morzu Arktycznym, był bardzo charakterystycznym składnikiem ówczesnej fauny Bałtyku, nazwano ten etap historycznego 'rozwoju Morza Bałtyckiego okresem Morza Joldiowego. [T.U.] julusy (Julida) - rząd stawonogów z gromady -*ikrociono-gów. Mają ciało cylindryczne. V samców obie pary odnóży VII segmentu przekształcone __________________100 są w nóżki kopulacyjne. Liczba segmentów ciała jest duża i zmienna nawet w obrębie gatunku. Większość gatunków ma barwy ochronne, u niektórych jednak, nawet krajowych, zdobią grzbiet silnie odbijające Pokrój krocionoga z rzędu julu-sów od tła podłużne pasy białe, czerwone lub żółte. J. wykazują zdolność do zwijania się w spiralę, co jest odruchem o-bronnym. Przebywają w glebie i ściółce, przy czym wiele gatunków występuje w jaskiniach. W Polsce żyje 47 gatunków i podgatunków j., a jednym z pospolitszych przedstawicieli krajowych jest Blaniu-lus guttulatus. [W.S.] K kaczenica •(Lepas) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-toracz-kowców. Obejmuje gatunki uważane ongiś za jaja gęsi ber-nikli, a później zaliczane <3o małży. Ciało ich, zwane "główką", długości l-5 cm otoczone jest 5 wapiennymi płytkami i •osadzone na mięsistym trzonku. Długość .skurczonego trzonka niewiele przekracza długość "główki". Trzonek w stanie rożku rczu wydłuża się wielokrotnie, osiągając w morzach tropikalnych niekiedy długość 75 cm (w wodach chłodnych jest 2-3 razy mniejszy). K. - to zwierzęta wyłącznie oboj-nacze. Przyczepiają się do wszelkich stałych przedmiotów podmorskich, a zwłaszcza do rozmaitych przedmiotów pływających po morzu, np. gałęzi, butelek itp. Należy tu wiele gatunków o nierzadko szerokim rozsiedleniu. [L.Ż.] 101 kalanus Kaczenice Lepas anaWera kalanoidy (Calanoida) - pod-rząd stawonogów z rzędu -••widłonogokształtnych (uważany przez niektórych autorów z powodu obecności u jego przedstawicieli drobnego serca i niektórych innych cech za odrębny rząd podgromady ->widłonogów). K. to niemal wyłącznie skorupiaki plankto-nowe o bardzo długich czuł-kach pływnych, składających się zwykle z 20-25 członów. U -samców l człon prawego czułka pływnego jest zwykle zmieniony, wskutek czego czu-łek może się zginać, służąc do obejmowania samicy w czasie kopulacji. Nogi V pary wykształcone są u samców w postaci szczypczyków, służących do przyczepiania spenmatofo-rów do ciała samicy. Samica składa jaja do wody lub nosi je 'w pojedynczym pakiecie, przyklejonym do brzusznej strony I segmentu odwłokowego (geinitalnego). Krótki i smukły odwłok zakończony jest długimi, pierzastyinai szczecinkami, ułatwiającymi unoszenie się w wodzie. W ciele znajdują się często kropelki tłuszczu zmniejszające ciężar właściwy ustroju. Do k. należy około 1200 gatunków 'morekich (kalanus, temora) oraz ponad 400 - slodkowodnych (widlatek). Liczni przedstawiciele wykonują dobowe lub sezonowe wędrówki pionowe, nierzadko o amplitudzie 'kilkuset metrów. Niektóre gatunki głębokomor-skie przemieszczają się nawet w granicach od 2000 do 3000 m. K. z uwagi na gromadne występowanie tworzą ważny składnik pokarmu wielu ryb oraz wielorybów i innych zwierząt morskich. [L.2.] kalanus (Calanus iinmarchi-cus} - gatunek stawonoga z podrzędu -rkalanoidów. Długość ciała samca dochodzi do 4 mm, samicy - do 5,5 mm. Przednia część ciała jest owalna, odwłok wysmukły i krótki, zakończony widełkami z pierzastymi szczecinkami. Bardzo długie czułki mają przy końcu 2 duże, pierzaste szczecinki. W Kalanus ciele występują często czerwone 'kropelki tłuszczu, nadające zwierzęciu charakterystyczny kaletówka 102 odcień. K. wykonują wędrówki dobowe, nierzadko w granicach 300-500 m, podpływając nocą w kierunku powierzchni morza i opuszczając się w dzień w nieco głębsze warstwy. Wiosną i latem młode osobniki żyją blisko powierzchni morza, jesienią zaś, w miarę dorastania, przemieszczają się do głębszych warstw. K. to skorupiak jednoroczny, składający żółta-woczerwonawe jajeczfca do wody. Jest najważniejszym składnikiem plantetoniu zwierzęcego mórz arktycznych i częściowo strefy umiarkowanej. Występuje często w ogromnych masach, 'zabarwiających wodę na kolor czerwonawy. W Morzu Baremtsa stanowi nierzadko do 90YB planktonu. Ma poważne znaczenie jako główny składnik pokarmu 'wielu ryb przemysłowych, przede wszystkim śledzi. [L.Ż.] kaletówka (Anthura gracilis} - gatunek .stawonoga z rzędu -»-równonogów. Ma ciało długości do 11 'mim, .bardzo wydłużone i wysmukłe, barwy żółtawej z brunatnymi kropkami. Odwłok jest zakończony szerokim wachlarzykiem ogonowym. Głowa 'w zarysie okrą-gława posiada parę dużych oczu i stosunkowo 'długie cz.uł-ki. K. występują w otaczającej Europę części Atlantyku, a także w Cieśninach Duń-skioh. Wymagają zasolenia wody co najmniej kilkunastu promillle, w związku z czym do właściwego Bałtyku nie przenikają. [L.Z.] kaligus (Caligus) - rodzaj stawonogów z rzędu -rCaligoida. Jego przedstawiciele mają ciało silnie spłaszczone. Przednie 3 segmenty tułowiowe zlewają się z głową, tworząc podków- kowaty głowotułów, okryty jednolitym, przesyconym chityną pancerzem. Niesegmentowany odwłok u dorosłej samicy jest zaopatrzony w 2 długie, kieł-baskowate woreczki z licznymi, spłaszczonymi jajami. K. obejmują liczne gatunki szeroka rozprzestrzenione w środowisku morskim i słonawowodnym. Ich larwy żyją swobodnie w wodzie, natomiast osobniki 'dorosłe są pasożytami najrozmaitszych ryb, żerującymi na skórze, w jamie gębowej oraz na skrzelach żywicieli. Szczególnie często spotkać je można aa wewnętrznej strome pokryw skrzelowych. Czasami spotyka się okazy dorosłe pływające swobodnie w przydennej warstwie wody. [L.Ż.] kalinek (Callinectes) - rodzaj stawonogów z sekcji -»-krabów. Obejmuje gatunki o głowotu-łowiu dochodzącym do 10 cm długości, wyjątkowo szerokim, z 8 ząbkami wzdłuż bocznej krawędzi oraz z 9. znacznie dłuższym od pozostałych. Odwłok samców ma silnie zwężone 2 końcowe segmenty. K. potrafią nieźle pływać, posługując się wiosełkowato spłaszczoną, ostatnią parą odnóży krocznych. Zamieszkują płytkie dno morskie 'do głębokości kilkunastu, rzadziej do około 100 m. Nocą podpływają (ku powierzchni morza. Chętnie przebywają w rejonie ujść rzecznych, wstępując tateże okresowo do wód słodkich. Należy tu kilkadziesiąt gatunków szeroko rozprzestrzenionych w strefie tropikalnej, subtropikalnej i częślciowo umiarkowanej. Niektóre .gatunki k. mają poważne znaczenie użytkowe. Najważniejszym gatunkiem przemysłowym jest k. błękitny. [L.Ż..] 103 kałamarnica olbrzymia kalinek blękitny, krab błękitny (Caliźnectes sapźdus) - gatunek stawonoga z rodzaju -^-kalinka. Ma głowotułów długości do 9 cm. Żyje w wodach morskich, słonawych, a nawet słodkich, na płytkim dnie, do głębokości około 35 m. Jest rozprzestrzeniony wzdłuż amerykańskich wybrzeży Atlantyku, od Nowej Szkocji po Urugwaj. Ponad 70 lat temu został sprowadzony do Europy, gdzie rozprzestrzenił się u wybrzeży Morza Śródziemnego oraz przyległego Atlantyku, dochodząc na północy po okolice Kopenhagi. Jego roczne połowy wynoszą około 70 000 ton rocznie. Wydobywany jest przez rybaków Stanów Zjednoczonych, a także Meksyku. [L.Z.] kalmar, kałamarnica, płetwik, loligo -wdowa. Osiąga długość ciała do 15, a nawet czasem do 20 mm. Ma barwę czarną, przy czym na brzusznej powierzchni odwłoka występuje charakterystyczna czerwona plama w kształcie klepsydry, a na _________________104 grzbietowej - 8 do 13 białawych, żółtych, pomarańczowych lub czerwonych plam albo kropek, czasem z jaśniejszą obwódką. U wielu osobników plamy te nie są wykształcone. Pająki te zamieszfcują Afrykę, południową Europę, Kaukaz oraz zachodnią i środkową Azję. Żyją w biotopach suchych - na stepach, półpu-styniach, ugorach i polach uprawnych, ale osobniki migrujące można spotkać właściwie wszędzie. Sieć budują tuż nad powierzchnią gleby, pod skarpami i nawisami przydrożnymi, ipod 'kawałkami drewna itp. K. 'należą do najbardziej jadowitych zwierząt. Z całego zamieszkiwanego przez nie obszaru są dane o śmiertelnych Karakurt wypadkach ukąszeń ludzi, koni, krów i wielbłądów. U pająków tych stwierdzono cykliczne masowe pojawy co 10- -12 lub co 25 lat, trwające 4-8 lat. W okresach tych spotkać można w niektórych miejscach nawet po kilka k. na l m2. Szczególnie niebezpieczne są samice migrujące dwu- 105 keratella krotnic w ciągu życia (po raz pierwszy w poszukiwaniu odpowiedniego miejsca do budowy sieci i po raz drugi - miejsca do złożenia kokonów) i trafiające wówczas nierzadko do 'domostw oraz samice strzegące swych kokonów. Bardzo bliskim krewnym k. jest amerykańska ->-czarna wdowa. Sam k. w niektórych krajach bywa również nazywany czarną wdową. Inną jego lokalną (włoską) nazwą jest malmi-gnatto. IW.S.] kariofylleus -».,goździcznik. kasjopea (Cassźopea) -rodzaj jamochłonów z rzędu -^.meduz kanalikowych. Meduzy najbardziej znanego gatunku Cossźo-pea xamachana mają średnicę do 24 cm. Tylko w młodości pływają swobodnie, później osiadają na podłożu (nieraz masowo), przyczepiając się do niego jak przyssawką spłaszczonym wierzchem klosza, z rzadka przepływając w inne miejsca; Pokarm w postaci planktcnu napędzają sobie rozgałęzionymi obficie ramionami przyustnymi. Spotyka się je u wybrzeży Ameryki Północnej. Inne gatunki występują w większości mórz. K. reprezentują formę łączącą w sobie cechy osiadłego -^polipa i typowej pływającej -^meduzy. Są blisko spokrewnione z ga-łazwą. (Tabl. V). [Z.S.j batipo (Latrodectus hasseiti} - gatunek stawonoga z rodzaju -»-wdowa. Długość jego ciała wynosi około 10 mm, a więc jest pająkiem średniej wielkości. Ma odwłok czarny z czer-wono-żółtym wzorem. Zamieszkuje obszar od Indii po Australię i Nową Zelandię oraz wyspy Oceanii. Odznacza się silnym jadem, który może spowodować śmierć człowieka. [W.S.] kauri -wporcelanki. kądziolki przędne -^pajęczyna. kątnik (Tegenaria) - rodzaj stawonogów z rodziny lejkow-cowatych (Agelenidae), z pod-rzędu -^pająków wyższych. Długość ciała reprezentujących go gatunków wynosi 7-18 mm. Ubarwienie jest przeważnie szarobrunatne, nogi, zwłaszcza u samców, długie i kosmate. Kilka gatunków zamieszkuje zabudowania. Można je rozpoznać po charakterystycznej sieci prawie poziomo rozpiętej w kątach, zakończonej krótkim lejkiem lub skierowaną do dołu rurką, w której gnieździ się pająk. Ponieważ sieci k. wiszą przez długi czas, pokrywa je kurz, nadając im brudny szary lub czarny kolor. Późnym latem i wczesną jesienią widuje się samce wędrujące w poszukiwaniu samic. Samice są mniej ruchliwe. Ze względu na swą siłę k. kąsając jest w stanie przebić skórę człowieka, a ukąszenia, jakkolwiek nie niebezpieczne, są .przykre i powodują lokalny obrzęk i lekki ból. Nie niepokojony pająk nie kąsa. Ukąszenia zdarzają się najczęściej w porze nocnej, gdy śpiący ludzie poruszając się przypadkiem przygniotą wędrującego po posłaniu k. (Tabl. XII). [J.P.] keratella (Keratella) - rodzaj obleńców z gromady -»-wrot-ków, jeden z najczęściej występujących w Polsce. Zaliczana do tego rodzaju K. cochlea-ris występuje głównie w dużych zbiornikach wodnych w strefie wód otwartych. Długość jej ciała dochodzi do 0,2 mm. Znana jest jej spora zmienność morfologiczna. [M.S.] kędzierzawce 106 kędzierzawce (Euryalae) - rząd szkariupni z gromady -»wężowideł. Mają ciało pokryte dość grubą, często bro-dawkowatą skórą. Niekiedy na tarczy centralnej występują duże, promieniste tarczki, sięgające od środka tarczy ku jej brzegowi. Średnica tarczy dochodzi niekiedy do 10 cm. Przeważnie mniej lub bardziej rozgałęzione ramiona poruszają się głównie w płaszczyźnie pionowej, zawijając się nierzadko wokół rozmaitych przedmiotów. Wyrastające z icb boków ciernie skierowane są • zawsze ku dołowi ramienia i mają często postać haczyków. Należą tu stosunkowo nieliczne gatunki, bytujące zwykle na głębiej położonym dnie mórz pełnosłonych, t j. w granicach 20-2000 m. Niektóre formy spotykane są do głębokości 5000 m. Gatunki o ramionach rozgałęzionych (np. głowa Gorgony) zasiedlają wszystkie strefy geograficzne, podczas gdy gatunki o ramionach nie rozgałęzionych (np. kędzierza-wiec) związane są z morzami tropikalnymi, gdzie występują zwłaszcza wśród raf koralowych. [L.Ż.] kędzierzawiec (,Asteronyx lo-veni) - gatunek szkarłupnia z rzędu -*kęd2ieTzawc6w. Jego tarcza centralna ma do 4 cm średnicy, a ramiona 'do 40 cm długości. Na wypukłej (prze-ciwustnej) stronie tarczy widnieje 5 par [promieniście rozmieszczonych płytek, które układają się w rysunek przypominający rozpostarty kwiat o pięciu wydłużonych i wąskich płatkach. Ramiona są nie-rozgałęzione i bardzo wysmukłe. Mają one niejednakową wielkość i są niezwykle giętkie oraz czepne. Zabarwienie ciała jest czerwone. K. .zamieszkują wody wszechoceanu stref subtropikalnych i umiarkowanych. Występują w zakresie głębokości, od 100-3000 m. Młode k. pełzają ;po dnie morskim, żywiąc się detrytusem. Po osiągnięciu średnicy tarczy około 5 mm zmieniają tryb życia, wspinają się na rozmaite korale lub pióra morskie i rozpoczynają się odżywiać plank-tonem i zawiesiną organiczną, a prawdopodobnie także polipami jamochłonów przez nie zamieszkiwanych. [L.Ż.] klelczak, zębik (Dentalium) - rodzaj mięczaków z gromady -»-walconogów. Jest to .najliczniejszy rodzaj, do którego należy większość żyjących i wymarłych gatunków walcono-gów. Muszle k. znajdowano już w osadach pochodzących z ordowiku. Współcześnie k. zasiedlają wszystkie .pełnosłone morza świata. Żyją na dnie piaszczystym ma głębokości od kilku •do kilku tysięcy metrów. (Tabl. XVIII). [T.U.l kielż (Gammarus) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-obuno-gów. Obejmuje gatunki o ciele długości do 3 cm, charakterystycznie łukowato wygiętym, barwy przeważnie scarawo-brunatnej lub rdzawej. Obie pary czułków są prawie jednakowo silnie rozwinięte. 3 ostatnie segmenty odwłokowe mają 'ciecnie na grzbiecie. Płytka ogonowa jest głęboko rozszczepiona i także usiana cierniami. K. obejmują liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w płytkich wodach słodkich i morskich. W Polsce żyje kilkanaście gatunków k., z czego 6 zamieszkuje Bałtyk. Najbardziej pospolitym polskim siodkowodnym gatunkiem jest k. zdrojowy (Gammarus pulex). [L.2.] 107 kieszeniec europejski Kopulujące kielże zdrojowe kieszeniec, krab kieszeniec, krab szlachetny (Cancer) - rodzaj stawonogów z sekcji -..krabów. Maksymalna długość głowotułowia reprezentujących go gatunków waha się w granicach 6-20 cm, przy czym samice są zwykle o jedną trzecią mniejsze. K. mają pancerz gładki, owalny, zaopatrzony w 3-5 drobnych, zaokrąglonych ząbków czołowych oraz zwykle w 9 szerokich i niemal płasko ściętych ząbków bocznych. Szczypce, szczególnie u samców, są silnie rozwinięte. Odwłok samców składa się z 5, a samic - z 7 segmentów. K. żyją przeważnie na dnie skalistym i kamienistym, od strefy brzegowej do głębokości 750 m. Osobniki młodociane przebywają na płytkim dnie, natomiast dorosłe osobniki, zwłaszcza samce, wędrują w rejony głębsze. K. są drapieżcami napadającymi na rozmaite mięczaki, szkarłupnie, skorupiaki, a nawet na mniej ruchliwe ryby. Wyszukują sobie kryjówki w szczelinach skalnych. Wydają często charakterysty-ne dźwięki, przypominające skrzypienie zardzewiałych zawiasów, wywołane pocieraniem o siebie żuwaczek. Należy tu ponad 20 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach strefy klimatu umiarkowanego, zwłaszcza w rejonie północnego Pacyfiku. K. poławiane są często dla celów konsumpcyjnych. Szczególnie ważne znaczenie użytkowe mają 2 gatunki: k. europejski i k. magister. [L.2.] kieszeniec europejski (Cancer pagurus) - gatunek stawonoga z rodzaju -Aieszeńcow. Szerokość głowotułowia u dorosłych osobników mieści się na ogół w granicach 8-15 cm, a tylko u niektórych samców dochodzi do 20 cm. Boczne ząbki pancerza są płasko ścięte lub regularnie zaokrąglone. K.e. występują wzdłuż wybrzeży zachodniej i południowej Europy, od rejonu Szetlandów i Lofotów po Morze Sródziem- Kieszeniec europejski ne. Są gatunkiem jadalnym, poławianym głównie u wybrzeży brytyjskich i norweskich. Roczne połowy k.e. wynoszą .globalnie 20-30000 ton. Wydobywają go rybacy brytyjscy, kieszeniec magister 108 norwescy, irlandzcy, francuscy i inni. [L.Z.] kieszeniec magister (Cancer magister) - gatunek stawonoga z rodzaju -?-kieszeńców. Ma boczne ząbki pancerza zaokrąglone. Zamieszkuje skaliste lub kamieniste dno Pacyfiku u wybrzeży Ameryki Północnej. Odznacza się smacznym mięsem. W rejonie .swego występowania .stanowi ważny obiekt połowów przemysłowych. Roczne wydobycie k.m. waha się w ostatnich latach w granicach od 10-25 000 ton rocznie. Pozyskiwany jest przez rybaków Stanów Zjednoczonych oraz częściowo Kanady. [L.Ż.] kikutnice (Pantopoda, Pycno-gonida} - gromada morskich -^stawonogów o nieustalonych pokrewieństwach. Najczęściej zalicza się je do ->-szczękoczuł-kowców. Większość z nich to zwierzęta niewielkie, o długości głowotułowia 0,2-1,5 cm. Długość ciała .największego przedstawiciela wynosi 6 cm, długość nóg - 24 cm. K. odznaczają się stosunkowo niewielkim głowotułowiem, szczątkowym odwłokiem oraz potężnymi długimi nogami, do których bioder wnikają częściowo niektóre organa wewnętrzne (uchyłki przewodu pokarmowego, uchyłki gonad i pewne gruczoły). Przednia część głowotułowia wyodrębnia się w odcinek głowowy zaopatrzony w ryjek. Na części głowowej osadzone są trójczłonowe szczękoczułki, delikatne, wieloczłonowe nogogłaszczki oraz I para nóg - delikatnych, wydłużonych, służących do przytrzymywania jaj, którymi samce opiekują się bardzo troskliwie, oraz do oczyszczania ciała. Na części tułowiowej znajdują się mocne nogi kro- czne w liczbie 4-6 par w zależności od gatunku. K. stanowią więc wyjątek pomiędzy szczękocAlłkowcami, u których z reguły występują 4 pary nóg krocznych (licząc ze szczęko-czutkami i nogogłaszczkami - 6 par odnóży). Larwy mają; jednak tylko 3 pary odnóży, a Kakutntea Nymphon distensum l - ryjek; 2 - szczękoczulki; 3 - nogoglaszczkt; 4 - odnóża jajo-nośne; 5 - odwłok pozostałe rozwijają się stopniowo w czasie kolejnych procesów linienia. Otwór gębowy k. znajduje się na czubku ryjka. Narządów wydalniczych brak. Układ 'krwionośny obejmuje rurkowate serce oraz jamę ciała, w której krąży krew. K. są rozdzielnopłciowe. Po kopulacji samce zbierają jaja składane przez samice w liczbie do 1000 sztuk i noszą je zlepione wydzieliną gruczołów cementowych w wielką kulę; opiekują isię również przez jakiś czas młodymi. K. żyją w morzach zarówno płytkich, jak i głębokich (aż do głębokości 6800 m). Żywią się polipami, meduzami, mszywiołami i mięczakami, a .niektóre z nich, tak larwy jak i dorosłe, prowadzą życie pasożytnicze ,na dużych bezkręgowcach. [J.P.] 109 kleszcze twarde Kinetoplastida - rząd pierwotniaków z podgromady -i-wiciowców zwierzęcych. Mają l jądro, l-4 wici oraz swoistą strukturę wewnątrzkomórkową, zwaną kinetopla-stem. Kinetoplast jest dużym mitochondrium, o znacznej zawartości mitochondrialnego kwasu dezoksyrybonukleinowego, wykrywalnego nawet w mikroskopie świetlnym, oraz enzymów oddechowych. K. rozmnażają się wyłącznie wege-tatywnie przez podział podłużny komórki. Zalicza się do nich zarówno wolno żyjące (np. bodę), jak i pasożytnicze (np. świdrowce). [A.J.K.] klawella {Clavella) - rodzaj stawonogów z rzędu ->.CaUgo-. »da. Długość samic dochodzi do 6 mm, samców - do 0,5 mm. K. mają ciało teulistawe i nie-segmentowane. Ich samce są pasożytami samic; żyją uczepione do specjalnego wyrostka ciała tych ostatnich, które z kolei pasożytują na rybach dorszowatych i morszczukowa-tych, przytwierdzając się w rozmaitych miejscach, zarówno na powierzchni ciała (zwłaszcza u nasady płetwy ogonowej), jak i w jamie gębowej, a szczególnie na skrzelach. [L.Ż.] klejnotka -^.euglena. kleszcze (Ixodides) - grupa stawonogów z podrzędu ->Pa-rasitiformes. Żywią się krwią zwierząt, przede wszystkim ssaków i ptaków. Wyróżnia się wśród nich te. twarde i obrzeż-ki. K. są niebezpieczne, gdyż często przenoszą zarazki chorób ludzi i zwierząt. [J.P.] kleszcze twarde (Ixodidae) - rodzina pasożytniczych stawonogów z grupy -^kleszczy. U samców 'cała strona grzbietowa pokryta jest twardym pancerzem, a u samic - tylko jej przednia część. Zarówno postacie dorosłe k. t., jak i ich larwy żywią się płynem tkankowym i krwią zwierząt, głównie ssaków. Ciężar wessanej krwi przekraczać 'może do 200" razy wagę k. t. Większość gatunków iprzysysa się do żywiciela na 'kilka, 'kilkanaście lub kilkadziesiąt dni i po nassaniu się spada w rejonie legowisk lub innych miejsc często odwiedzanych przez potencjalnych żywicieli (zwiększa to szansę ponownego znalezienia żywiciela). Tamże opite krwią samice składają jaja, a larwy linieją. Zmiana żywicieli zwiększa zasięg geograficzny k. t., a równocześnie ma duży wpływ na przenoszenie przez. nie chorób. Po spędzeniu pewnego czasu na ziemi te. t. wspina się na wysokie trawy lub gałęzie krzewów i zawieszony na tylnych nogach, z daleko w przód wyciągniętymi iprzedni-mi, oczekuje na nowego żywiciela. K. t. są bardzo wytrzymałe na głód, co zwiększa przeżywalność. Pomimo to tylko niewielka ich część osiąga dojrzałość. Olbrzymia rozrodczość (jedna samica składa wiele tysięcy jaj) zapewnia jednak istnienie gatunków. Dojrzałe samce i samice spotykają się na ciele żywiciela, gdzie dochodzi do 'kopulacji. K. t. przysysają się do ciała żywiciela w miejscach, gdzie skóra jest cienka i wilgotna. Skórę przecinają ostrymi szczękoczułfeami i w utworzoną szczelinę wciskają szczękoczułki wraz z kolczastym wyrostkiem, zwanym hipostomem. Wyrostek ten ma zagięte ku tyłowi kolce, utrudniające oderwanie kleszcza od żywiciela. W związku z tym oderwa- knida 110 nie całego przyssanego zwierzęcia (łącznie z hipostomem) jest możliwe jedynie przez okręcanie go, przy czym wyrywa się pasożyta przeważnie wraz z kawałkiem skóry. K. t. mogą .przenosić pierwotniaki .żyjące we Ikrwi, krętki, riket-sjp i wirusy. Mikroorganizmami tymi zarażają się młode k. t. bądź od matki, bądź od któregoś z kolejnych żywicieli. W Polsce najpospolitszym przedstawicielem k. t. jest kleszcz pastwiskowy (I-rodes ricinus- Tabl. XII). [J.P.] knida -^parzydełko. koibka czuciowa -»-ropalium. kolcoglowy (Acarathocephala) - typ wyłącznie pasożytniczych -^.bezkręgowców, Których formy dojrzałe płciowo występują w jelicie kręgowców, larwy zaś umiejscowiają się najczęściej w jamie ciała stawonogów. Długość ciała k. waha się od kilku milimetrów do około 50 cm, przy czym samice są większe od samców. Ciało ich można podzielić na ryjek, szyję 'i tułów. Ryjek pokryty jest zagiętymi do tyłu kolcami i może być wciągany do wnętrza w pochewkę za pomocą mięśni wciągaczy. Pełni on rolę narządu czepnego. W przedzie znajdują się lemnistei - uchyłki hypodermy, które prawdopodobnie toiorą udział przy wysuwaniu ryjka. Ciało otacza 'wór skórno-mięśniowy, składający się z oskórka, syn-cytialnej hypodermy oraz 2 warstw mięśni. Wnętrze wora skórno-mięśmiowego zajmuje jama ciała, mająca 'charakter jamy pierwotnej. K. .brak przewodu pokarmowego. Układ wydalniczy w postaci nieco zmienionych protonefrydiów stwierdzono tylko u rzędu Archiacahthocephala. Układ nerwowy składa się z nieparzystego zwoju mózgowego, umieszczonego w pochwie ryjka, oraz z 2 pni bocznych. Od zwoju odchodzą drobne gałązki, unerwiające ryjek. K. są rozdzielnopłciowe. W skład układu rozrodczego męskiego wchodzą 2 owalne jądra. Od każdego jądra odchodzi nasie-niowód. Obydwa nasieniowody łączą się w przewód wytryskowy, do którego wlewa się wydzielina gruczołów .cementowych służąca do zamykania żeńskiego otworu płciowego po kopulacji. Przewód wytryskowy znajduje się w narządzie kopulacyjnym. Narząd ten otacza torebka kopulacyjna, która obejmuje przy kopulacji tylny koniec samicy. Układ rozrodczy żeński u młodych okazów składa się z l lub 2 jajników, rozwijających się podobnie jak układ rozrodczy męski w świetle więzadła, które rozciąga się aż do tylnego końca ciała. Jajniki rozpadają się u starszych osobników na szereg pakieci-ków jajowych, które po pewnym czasie przerywają ścianki więaadła i wpadają do jamy ciała. W niej następuje zapłodnienie jaj. Zapłodnione i nie-zapłodnione jaja wchodzą potem do tzw. dzwonu macicznego, mającego w tylnym końcu 2 jajowody. Wąskie jajowody przepuszczają tylko jaja zapłodnione (o wrzecionowatym kształcie). Niezapłodnione pa-kieciki jaj, nie mogąc przejść przez przewody jajowodów, uchodzą z powrotem do jamy ciała iprzez otwór na stronie grzbietowej, w tylnej części dzwonu. Jajowody łączą się na swym drugim 'biegunie, tworząc nieparzystą macicę. Macica przechodzi w wąską pochwę, otwierającą się na zewnątrz w tylnym końcu ciała. 111 komórka pierwotniacza Rozwój k. odbywa się z udziałem żywicieli pośrednich, którymi najczęściej są skorupiaki i owady. W przewodzie pokarmowym tych stawonogów larwa -»-akantor opuszcza skorupkę jajową i przebija się do jamy ciała, gdzie, przekształca się w postać bardziej podobną do dorosłego k., tzw. -»-akan-tellę. Po zjedzeniu zarażonego żywiciela pośredniego przez kręgowca (rybę, płaza, ptaka, ssaka) pasożyt dojrzewa. Znanych jest przeszło 500 gatunków k. Należy tu m.in. kolcogłów szczupaczy i kolcogłów olbrzymi. [M.S.] kolcogłów •Ibrzymi (Macra-canthorhynchus hirudinaceus) - gatunek z typu -»kolcogło-wów. W stadium dojrzałym pasożytuje u świni domowej, dzika, kołowatych i naczelnych w dwunastnicy, jelicie cienkim, rzadziej w jelicie grubym i żołądku. Samce mają długość 5- -15 cm, samice 10-50 cm. Samica składa jaja do światła jelita żywiciela, skąd wraz z kałem wydostają się one na zewnątrz. Dalszy rozwój uzależniony jest od przełknięcia jaj przez żywicieli pośrednich, którymi najczęściej bywają pędraki chrabąszcza. Larwy zachowują inwazyjność również po przeobrażeniu pędraka w dorosłego chrabąszcza. W żywicielu pośrednim mogą żyć 2-3 lat. Dojrzałość płciową osiąga k.o. w żywicielu ostatecznym po upływie 70-110 dni od chwili jego zarażenia. Ryjek, którym pasożyt przyczepia się do ścianki jelita, przenika często dość głęboko, powodując mechaniczne jej uszkodzenia, a nawet perforację. [M.S.] kolcogłów szczupaczy (Acan-thocephaius lucii) - gatunek z typu ->kolcogłowów spotykany w postaci dojrzalej w przewodzie pokarmowym ryb słodko-wodnych. Samica osiąga 8- - 21 mm długości, samiec natomiast 4-*-7,5 mm. Żywicielem pośrednim, w którym rozwija się larwa ->.akantella, jest -^ośliczka pospolita. [M.S.] kolpoda (Colpoda) - rodzaj pierwotniaków z podgromady -^równorzęsych. Obejmuje gatunki o nerkowatyim kształcie i wymiarach 15-HO [wn. Całe ciało pokrywają równomiernie podłużne rzędy rzęsek. Komórkowy "otwór gębowy" znajduje się w usztywnionej błonie komórkowej, na 'dnie niewielkiego zagłębienia w formie poprzecznego rowka. W okolicy cytostomu znajdują się krótkie rzędy rzęsek napędzających pokarm do gęby. K. mają zdolność do wytwarzania cyst podziałowych (->-cysta pierwotniacza). Osobniki w cyście przestają się poruszać. W cyście zachodzi l-3 podziałów. Przez mechaniczne rozerwanie jej ścianki uwalniają się potomne osobniki, które się intensywnie odżywiają, ale się nie dzielą. K. poza cystami podziałowymi tworzą także cysty przetrwalnikowe. Należą do najpospolitszych pierwotniaków słodkowodnych. Służą jako organizmy •wskaźnikowe do biologicznego oznaczania stopnia zanieczyszczenia wód. Znane są w Europie, Azji, Ameryce Północnej, jak również w Australii. [A.JJK.] komórka pierwotniacza. Należy do kategorii komórek jądrowych. Oznacza to, że (w .przeciwieństwie do sinic i bakterii) na jej terenie znajduje się wyodrębnione jądro, oddzielone od cy.toplazmy błoną jądrową. K.p. charakteryzuje często T komórka pierwotniacza 112 bardzo silna pobudliwość, równa pobudliwości wyspecjalizowanych komórek mięśniowych i nerwowych organizmów wielokomórkowych. Pierwotniaki mają zdolność •do reakcji na bodźce mechaniczne, chemiczne, elektryczne, a niektóre także i na .bodźce świetlne. Be-atecje na bodźce przejawiają się ruchem, skurczami bądź zmianą kierunku i charakteru ruchu. K.p. zawierają zarówno zespół składników charakterystycznych 'dla każdej komórki jądrowej, jak też i utwory specyficzne dla pierwotniaków. Do struktur komórkowych spotykanych u -wszystkich typów komórek jądrowych należą: cytoplazma, jądro, mitochon-dria (zespoły enzymów oddechowych oraz pewnej ilości mitochondrialnego DNA), lizo-somy (zespoły enzymów hydro-litycznych) i błona cytopla-zmatyczna. U wiciowców roślinnych, podobnie jak w komórkach roślin samożyw-nych, występują ponadto pla-stydy, a wśród nich chloropla-sty, służące do 'dokonywania fotosyntezy dwutlenku węgla. Substancje zapasowe te.p. gromadzone są, podobnie jak w komórkach roślinnych, w postaci ziaren skrobi lub kropelek tłuszczu, bądź - jak w komórkach zwierzęcych - w postaci ziaren glikogenu lub złogów substancji zapasowych, charakterystycznych wyłącznie dla poszczególnych grup pierwotniaków (np. leukozynę magazynują ->Chrvsomonadida, a paramylon -->Euglenida). W przeciwieństwie do komórek organizmów wielokomórkowych, a podobnie jak u pewnych jednokomórkowych (lub złożonych zaledwie z paru komórek) glonów, niektóre pierwotniaki wydzielają na zewnątrz usztywniające struktury, tworzące skorupki wapienne (u -potwornie), celulozowe pancerzyki (u -»bruzdnic) i skorupki o białkowo-mineral-nym składzie (u -^-pełzaków skorupkowych). W k.p. spotyka się też szkielet wewnętrzny, zwany cytoszkieletem. Jest nim np. pałeczka osiowa (axostyl), występująca w niektórych ->-wiciowcach zwierzęcych, bądź też mineralny szkielet złożony z igieł u niektórych -opromienić. K.p. różni się zasadniczo od komórek organizmów wielokomórkowych tym, że jest zdolna do pełnienia wszystkich niezbędnych funkcji życiowych, będąc całością organizmu, podczas gdy komórki organizmów wielokomórkowych są mniej lub bardziej wyspecjalizowanymi, częściami składowymi ustroju. W związku z tym k.p. miewa wyspecjalizowane struktury, które spełniają funkcje analogiczne do czynności wykonywanych przez narządy organizmu wielokomórkowego. Takie struktury nazywają się organellami. Organella ruchu k.p. stanowią wici, rzęski lub kurczliwe nibynóżki. Zarówno wici, jak i rzęski osadzone są w cytoplazmie i biorą początek a. zespołu włókienek, zwanych ciałkiem podstawowym, bazalnym lub kmetoso-mem. Pęczek wystających włókienek, wyrastających z ciałka bazalnego, otoczony błoną cy-toplazmatyczną, stanowi rzęskę lub wić. Utwory te poruszają się dzięki ślizganiu się i przesuwaniu względem siebie włókienek składowych. Ciałko podstawowe wici i rzęski ma identyczną budowę jak centriola i u niektórych wiciowców pełni jednocześnie jej funkcję. U ->nad-wiciowców, -*-opalin i ->.orzęs-ków ciałka podstawowe rzęsek 113 koracidium lub wici połączone są między sobą systemem włókien biegnących pod .błoną komórkową. Tworzą one sztywne struktury podporowe, przebiegające jako podłużne lub spiralne pęczki wzdłuż rzędu rzęsek czy wici. Wbrew dawnym poglądom żadne włókienka (podporowe nie przewodzą bodźców komórkowych, a więc nie są orga-nellum układu przewodzenia bodźców. U wielu orzę&ków organellum pobierania pokarmu stanowi wyspecjalizowany teren błony komórkowej, służący 'do intensywnego tworzenia wodniczek fagocytalnych (-^-fagocytoza). Organellum to jest zwane cytostomem, a dodatkowe orzęsienie napędzające pokarm do gęby nosi nazwę orzęsienia gębowego. Okolica wokół cytostomu, na której u orzęsków leży orzęsienie gębowe, nosi nazwę lejka gębowego (peristomu). U większości orzęsków istnieje też określone miejsce wydalania na zewnątrz nie strawionych resztek wodniczek pokarmowych noszące nazwę cytopyge i odpowiadające swoją funkcją odbytowi organizmów wielokomórkowych. Organellami wydalania płynnych produktów przemiany materii oraz nadmiaru wody u niektórych pierwotniaków są wodniczki tętniące. Wodniczka tętniąca kurcząc się wyrzuca swą zawartość na zewnątrz organizmu przez tworzące się połączenie z błoną cytoplazma-tyczną. Następnie na terenie cytoplazmy tworzy się wodni-czka ponownie. Jej tworzenie się i zanikanie powtarza się cyklicznie. Do odbierania bodźców ze środowiska zewnętrznego służy błona komórkowa, która może być światłoczuła. U niektórych wiciowców roślinnych (->Euglenida) orga- » Bezkręgowce nellum wrażliwe na światło może być bardzo złożone i jako dodatkowy selektor światła występuje na terenie cytoplazmy barwna plamka, zwana s t i g m ą. [A.J.K.] komórki kolnierzykowate -9-choanocyty. konchecja (Conchoecia) - rodzaj stawonogów z podgroma-dy -^małżoraidzków. Obejmuje gatunki o skorupce do 8 mm długości, z •charakterystycznymi wyrostkami w przedłużeniu krawędzi grzbietowej. K. pozbawione są oczu. W przeciwieństwie ido większości mał-żoracżków mają serce. Niektóre gatunki - to kosmopolici wszechoceanu. K. wiodą plan-ktonowy tryto życia, wykonując nierzadko imponujące wędrówki dobowe, podpływając nocą ku powierzchni morza i przemieszczając się •o świcie do warstw głębszych. W Bałtyku nie występują. Żywią się wi-dłonogami oraz innymi drobnymi zwierzętami planktono-wymi. [L.Z.] kopepodit (copepodźt) - starsze stadium larwalne ->widło-nogów. Rozwija się z -»-pływi-ka. Ma już rozwinięte pierwsze pary odnóży tułowiowych oraz wykształcony, lecz jeszcze niesegmentowany odwłok. W miarę wzrostu i kolejnych li-nień rozwijają się pozostałe odnóża i tworzą się segmenty odwłokowe. Zwykle już po 5 linieniach k. przekształca się w dojrzałego widłonoga. K. większości gatunków prowadzą planktonowy tryb życia. P.i.Ż.] kora -^enosark. koracidium (coractdiiim) - wolno żyjąca postać larwalna koral czerwony 114 -^-tasiemców właściwych z rzędu Pseudophyllidea. Ciało larwy otacza warstwa dużych, przezroczystych komórek, gęsto pokrytych rzęskami o mniej więcej jednakowej 'długości. K. porusza się w wodzie stosunkowo szybko, wykonując zarówno ruchy postępowe, jak i obracając się dookoła swej osi. Nie pobiera pokarmu ze środowiska •zewnętrznego, lecz odżywia się kosztem zapasowych materiałów embrionalnych. Żyje przez kilka dni. Zdolność poruszania się słabnie wraz z wiekiem larwy. Szybkie ruchy k. zwracają uwagę zwierząt planktonowych, w tym rożnych gatunków widłono-gów, iktóre je zjadają. W przewodzie pokarmowym wielu organizmów k. ulegają strawieniu. Nie są natomiast trawione przez żywicieli pośrednich. W tych ostatnich k. tracą warstwę orzęsioną, uwalniając znajdującą się wewnątrz -»-on-kosferę, która przebija się przez jelito 'do jamy ciała, gdzie rozwija się w tzw. ->procer-koid. [M.S.] koral czerwony, koral szlachetny (CorallźuTO rubruTO) - gatunek jamochłona z rzędu -»goreonli. Tworzy drzewko-wate kolonie •do 30 cm wysokości, których twarda, różowa ' bądź czerwonawa oś szkieletowa pokryta jest żywą, miękką, jaskrawoczerwoną korą (-»-gorgonii. Tworzy wa-chlarzowate kolonie, rozgałęzione w jednej płaszczyźnie, rosnące do 50 .cm wysokości. Czarny, giętki szkielet pokryty jest pomarańczową, żywą korą (->-cenosark), na której tle wyraźnie widać bardzo liczne, białe polipy. Zabarwienie szkieletu po wypreparowaniu go 'dość szybko zanika. K.r. zamieszkuje europejskie morza szelfowe. [Z.S.] koral szlachetny wony. »koral cżer- korale madreporowe, korale rafowe (Madreporarźa) - rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców sześciopromien-nych. Są to formy zawsze wytwarzające szkielet wapienny, przeważnie kolonijne. Młody, rozwijający się z larwy polip odkłada najpierw szkieletową płytkę podstawową, czyli ba-zalną, na której powstaje promieniście pierwszych 6 sklero-septów. Z czasem powstają dalsze ich okółki, przy czym każda następna przegroda tworzy się pomiędzy poprzednio istniejącymi. Prócz tego tworzy się też okrężna ścianka (theca) łącząca między sobą sklerosepty i rozdzielająca .jamę gastralną na część środkową i zewnętrzną; od zewnętrznej strony ściany 'ciała polipa również tworzy się (pokryte korą) wapienne obwałowanie. Polipy tworzące kolonię łączą się między sobą zewnątrzteko-wymi częściami jam gastral-nych i żywą tkanką - korą, czyli -..cenenchymą, pokrywającą wapienne złogi i pogrubiającą je odkładaniem nowych warstw węglanu wapniowego. Polipy podwyższają septy i teki, a ponadto pionowe słupki (columellae) w ciągu całego swego życia, wobec czego zawarte między nimi przestrzenie stają się zbyt głębokie, aby mogły być wypełnione ciałami poszczególnych osobników. Co pewien czas polipy oddzielają się więc od niższych, opuszczonych przez siebie złogów 'denkami (dissepimentaimi), które służą im jako nowe płytki ba-zalne. Ponieważ tego rodzaju zjawisko dotyczy wszystkich polipów w kolonii, rafy rosną wzwyż - zależnie od gatunków tworzących je koralowców - od 0,5 do 30 cm rocznie. Szkielety wapienne dają polipom dobre schronienie w razie niebezpieczeństwa, w tym również w razie utraty wody podczas odpływu morza. Wciągają się one pomiędzy septy i teki tak, że na zewnątrz całego szkieletu kolonii pozostaje tylko cienka warstwa żywej tkanki. Polipy kolonijnych k. m. mają średnicę l-30 mm, natomiast pojedynczo żyjące mogą osiągać ponad 25 om średnicy. Zapłodnienie u k.m. jest z reguły wewnętrzne, zarówno u gatunków rozdzielnopłcio-wych, jak i 'u obupłciowych. Na zewnątrz .wydostaje się larwa ->"planula, osiedlająca się i wydzielająca płytkę bazalną już po upływie doby od chwili zapłodnienia. Polipy rozmnażają się też przez pączkowanie, które może być dwojakiego rodzaju, a mianowicie przez pączkowanie ekstratentaikular-ne i intratentakularne. To pierwsze (odbywające się poza koroną czułków) 'doprowadza do powstawania wokół krawędzi podstawy osobnika macierzystego 4 nowych polipów, z których każdy po wyrośnięciu też odpączkowuje od siebie 4 osobniki potomne. Pączkowanie intratentakularne (przebiegające wewnątrz wieńca czułków) prowadzi 'do wydłużania w owal tarczy oralnej i nastę- korale rafowe 116 pnie przeważnie tylko do przedzielenia się otworu gębowego na 'dwa, przy nie podzielonej reszcie ciała. Po wielu takich procesach 'dochodzi 'do powstania długich, meandrycz-nie wijących się ciągów tylko częściowo oddzielonych od siebie polipów. W szeregach tych zarówno czułki, jak i septy każdego z polipów nie są już ustawione promieniście, ale równolegle do ciebie, po obu stronach tych ciągów. Większość k-m. żyje 'w morzach ciepłych, gdzie głównie .dzięki ich aktywności szkłeletotwórczej powstają rafy koralowe - mniej lub bardziej rozległe nagromadzenia martwych złogów szkieletowych i żyjących na powierzchni raf różnokształt-nych i różnokolorowych kolonii. Na podstawie zlokalizowania i kształtu wyróżnia się raf y przybrzeżne, barierowe i pierścieniowe. Największa znana na świecie rafa typu barierowego (Wielka Rafa Koralowa) ciągnie się na odcinku 2000 km u północno-wschodinich wybrzeży Australii, na skraju Morza Koralowego. Liczne zwłaszcza na Pacyfiku pierś-cieniowate wyspy koralowe, czyli atole, powstają według interpretacji Karola Darwina następująco: Jakaś wyspa, wokół której powstała pierście-niowata rafa barierowa najpierw zapada się; po tym obniżeniu się wyspy i otaczającego ją dna rafa rośnie nadal w górę, a wskutek następującego z kolei wypiętrzenia się zapadniętego uprzednio dna wynurza się ponad powierzchnię morza. Kruszenie się wapienia, rozkład substancji organicznych, a ponadto przybywanie z wiatrem i wodą zwierząt i nasion umożliwiają rozwój szacie roślinnej i faunie. Rafy koralowe stwarzają niezwykle urozmaicone środowisko dla wielkiej liczby gatunków roślin i zwierząt (ryb koralowych, szkarłupni, skorupiaków, gąbek, pierścienic, jamochłonów itd.). Już od paleozoiku przyczyniały się do tworzenia wielkich masywów wapiennych. Opisano ok. 25 000 gatunków k.m. Należy do nich m.in.: madrepora i wądolnica. (Tabl. VI). [Z.S.] korale rafowe porowe. wkorale madre- koralowce (Anthozoa) - gromada jamochłonów z typu -^parzydełkowców. Występują wyłącznie w postaci -^polipów, żyjących pojedynczo (niektóre z nich osiągają średnicę 1,5 m) bądź częściej w bardzo różno-kształtnych i różnobarwnych Schemat budowy koralowca 1 - ektoderma; 2 - otwór gębowy; 3 - gardziel; 4 - pasma mięśniowe; 5 - jama gastralna; 6 - nić mezenteriataa koloniach, zachowując wówczas drobne rozmiary (do ok. 2 cm) i na ogół nie wykazując zróżnicowań postaci. Wewnątry 117 koralowce wieńca czułków polipa k. widnieje tarcza ustna (oralna), pośrodku której wgłębia się ektodermalna gardziel, wiodąca do jamy gasitralnej. Ściana ciała uwypukla się ku środkowi tej jamy entoder-malnymi, przeważnie radial-nie ustawionymi fałdami - zwanymi czasem sarkoseptami -toraczkowców. Osiąga maksymalną wysokość 8 cm przy średnicy 10 cm. Ma ciało ukryte w symetrycznej i masywnej skorupce, utworzonej z 6 regularnych płytek wapiennych, połączonych wzajemnie za pomocą charakterystycznie urzeźbionych, poczwórnych listewek. Duży wierzchołkowy otwór zakrywa skórzasta przepona z 2 szczątkowymi płytkami wieczka. K.w. jest komensalem wielkich wędrownych ssaków morskich, zwłaszcza wielorybów fałdow-ców, osadzając się na ich chropowatej skórze. Podobnie jak wielu jej gospodarzy, k.w. jest gatunkiem kosmopolitycznym, znanym ze wszystkich ocea- koronkowiec 120 nów oraz stref geograficznych. [L.2.] koronkowiec, '.koszyczek Weme-ry (Euplectella) - rodzaj gąbek z rzędu Hexasterophora, z gromady -wgąbek szklistych. Reprezentujące go gatoniki mają cylindryczny kształt ciała; jego ścianki wzmocnione są licznymi, 'krzemionkowymi igłami. Piękny kształt szkieletu spowodował, że k. nazywa się również koszyczkami We- Koron&owiec hery. Ich komorę ciała często zamieszkują pary -^garnelow-ców z gatunku Spongicola ve-nusta. Skorupiaki te wnikają tu prawdopodobnie jeszcze jako larwy, dorastają do długości około 2 om i pozostają u-więzione w komorze ciała k. przez całe swe życie. K. osiągają wysokość 30-60 cm. Żyją w Oceanie Spokojnym i Indyjskim. (Tabl. III). [J.M.R.] korzenionóżki {Rhizopoda) - podgromada pierwotniaków z gromady -^zarodziowych. Mają nilbynóżki płatowate, nitkowate lub siateczkowate. Niekiedy te same gatunki mogą wytwarzać różne rodzaje niby-nożeik w zależności od jonowego składu środowiska. U k. nie występują nibynóżki osiowe, co odróżnia je od -i-promienionó-żek. K. dzieli się na 4 rzędy: pełzaki nagie, pełzaki skorupkowe, otwornice oraz śluzo-wce. [A.J.K.] kosarz ścienny (Opilio parie- tinus) - gatunek stawonoga, najbardziej typowy krajowy przedstawiciel rzędu ->kosarzy. Ma ciało jajowate długości 5-8 mm, nogi długie (do kilkunastu centymetrów rozpiętości) i cienkie; ubarwienie szare lub beżowoszare. K.ś. jest gatunkiem synantropijnym, mieszkańcem drewnianych wiejskich (i nie tylko wiejskich) zabudowań. Prowadzi nocny tryb życia. Odżywia się muchami, komarami itp., chociaż (podobnie jafe inne teosarze) nie ma gruczołów jadowych. Jest pospolity w całej Polsce. Zamieszkuje Europę, Kaukaz, środkową Azję, Amerykę Północną i Tasmanię. [W.S.] kosarze (Opiliones) - rząd wysoko wyspecjalizowanych stawonogów z gromady -»paję-czaków. Są to zwierzęta niewielkie, długości ciała do 22 mm, ale o znacznej 'rozpiętości nóg, dochodzącej u niektórych gatunków do 25 cm. Ciało ich sprawia wrażenie, jakby składało się l tagmy, ale pod wspólnym pokryciem zachowuje się anatomiczny podział na głowotułów i odwłok. Głowotułów jest zawsze okryty jednolitym pancerzem, odwłok miękki hub z wykształconymi 121 kosarze Kosarz ścienny twardymi lub skórzastymi tarczami, zlanymi u niektórych grup z pancerzem głowotuło-wia. Charakterystyczną cechą budowy k. jest silna redukcja segmentów odwłoka (do najwyżej 10) i nierównomierne wykształcenie ich grzbietowych i brzusznych płytek szkieletowych (tergitów i ster-nitów): w różnych grupach zachowuje się 8-10 tergitów i 7-9 stemitów, przy czym liczba tergitów i sternitów nie jest nigdy równa. Szczękoczuł-ki są trzyczlonowe; 2 i 3 człon tworzą kleszcze. Gruczołów jadowych brak. Nogogłaszczki pełnią funkcje narządu chwyt-nego lub czuciowego (u różnych grup rozmaicie). Odnóża kroczne, zwykle bardzo 'długie i cienkie, u form bardziej prymitywnych są dość krótkie i ma-sywne. Nogi II pary spełniają zwykle (u form długonogich) rolę narządu dotyku. Odnóża odwłokowe są całkowicie zredukowane. O wysokim stopniu rozwoju ewolucyjnego k. świadczy również bardzo silna koncentracja centralnego układu nerwowego. Składa się on ze zlanych węzłów nad- i podiprzełykowego oraz jednej tylko pary małych węzłów odwłokowych. Występuje zasadniczo l para oczu (u niektórych form, mp. jaskiniowych, oczu brak) osadzona na górnej powierzchni głowotułowia, ina wspólnym wzgórku lub w pobliżu bocznych krawędzi. Specyficzny dla k. jest również układ oddechowy, złożony z 2 głównych .pni tchawkowych, silnie rozgałęzionych i kończących się na 2 sternicie odwłoka; u podrzędu Eupnoi - w związku ze znaczną długością nóg - występują po 2 dodatkowe przetchlinki na każdej goleni. K. są zwierzętami wszystkożemyimi, z przewagą pokarmu mięsnego. Aktywne nocą, w dzień kryją się - •z.a- koszyczek Wenery 122 leżinie od triotopu, w którym żyją - pod kamieniami lub kawałkami .drewna, w ściółce, na roślinach lub w szczelinach skał, murów i kory drzew. Wiele gatunków żyje w jaskiniach. Rząd ik. obejmuje około 4000 gatunków z całego świata i jest podzielony na 5 podrzę-dów i około 20 rodzin. Większość form występuje w tropikach, w Polsce - zaledwie 31 gatunków. Najbardziej pospolitym przedstawicielem k. w faunie krajowej jest kosarz ścienny. [W.S.] koszyczek Wenery -^-koronkowi ec. kotwicznik (Synapta) - rodzaj szkarłupnia z rzędu -Aotwicz-nikowców. Obejmuje formy o robaikowato wydłużonym i dość smukłym 'ciele. Na powierzchni cienkiej sikory sterczą bardzo drobne, wapienne kotwiczki, Kotwicznik Synapta inhaerens pomagające przy pełzaniu. Nóżek ambulakralnych brak, a gęba otoczona jest zwykle 12 czułkami, lekko piórkowate rozgałęzionymi. K. żyją w mule i w piasku, żywiąc się martwą materią organiczną. Są reprezentowane przez liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w płytkich' morzach strefy gorącej oraz umiarkowanej. [L.Ż.] kotwicznikowce (Apoda) - rząd szkarłupni z gromady ->strzykw. Mają robakowatą postać i długość dochodzącą w skrajnych przypadkach do 2 m. Brak im nóżek ambulakralnych, a pełzają dzięki skurczom elastycznego ciała, zapierając się przy tym licznymi, drobnymi kotwiczkami szkieletu, sterczącymi na powierzchni ciała (stąd.nazwa). Gębę otacza 10-20 (lub nawet 'więcej) pal-cowatych lub pierzastych czuł-ków. K. bytują na głębokości od kilku do ponad 10 000 m. Są mieszkańcami mulistego dna. Odżywiają się martwą materią organiczną. Niektóre gatunki tropikalne żyją w sło-nawowodnym środowisku zarośli mangrowych. K. reprezentuje kilkadziesiąt gatunków rozprzestrzenionych w pelno-słonych morzach, zwłaszcza strefy tropikalnej. (L.2.1 koflatka, kaprella (CapreEla) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-obunogów. Obejmuje gatunki dochodzące 'do długości 20 mm, o 'ciele 'wysmukłym i silnie wydłużonym. Mają one zdolność do upodobniania się do koloru podłoża. Głowa ich jest ściśle połączona z I i II segmentem tułowia, .tułów złożony z 6 wolnych segmentów, a odwłok zredukowany do maleńkiego, mieczlonowanego przydatka. Wśród kończyn wyróżniają się rozmiarami czuł-ki, zwłaszcza I pary, oraz odnóża I wolnego segmentu tułowia, silnie rozwinięte i uzbrojone pazurem chwytnym. Segmenty II i III są wolne i pozbawione odnóży, których miegsce zajmują blaszkowate skrzela, a u samicy także ifco-mora lęgowa. Hakowate wy- 123 krab lunatyk gięte ostatnie 3 pary odnóży tułowiowych służą do przyczepiania się 'do podłoża. K. żyją wśród roślin i hydropolipów w płytkich wodach morskich. Poruszają się wysuwając przednią część ciała do 'przodu, a po przyczepieniu się do podłoża podciągają część tylną ku przodowi, podobnie jak to czyni krocząca pijawka lub gąsienica miernikowca. Znanych jest około 90 gatunków k., szeroko rozprzestrzenionych we wszystkich strefach klimatycznych, w morzach o zasoleniu powyżej 10%o. [L.Z.] kóiccznik (Chmdota laeyis) - gatunek szkarłupnia z rzędu ->kotwicznikowców. Ma przezroczyste ż odcieniem różowa-wym, robakowato wydłużone i dość smukłe ciało długości do 20 cm. Na powierzchni skóry widoczne są liczne, drobne, wapienne ciałka, w kształcie charakterystycznych sześcioszpry- •chowych kółeczek. Nóżek ambulakralnych brak, a gębę otacza 12 krótkich, krępych czuł-ków, zakończonych koroną niewielkich, palcowatych wyrostków w liczbie 18. K. to subar-ktyczny, północnoatlantycki gatunek, rozsiedlony głównie na płytkim dnie do głębokości 100 m. [L.2.] krab amerykański -*krabik amerykańsiki. krab Mękitny -^.kalinek błękitny. krab kamczacki lewiski. ».krabon kró- krab kieszeniec -^kieszeniec. hrab kokosowy -•-krab palmowy. krab Kolumba ->-planus. krab kosarz (Chionoecetes opi-lio) - gatunek stawonoga z sekcji -..krabów. Długość gło-wotułowia samców dochodzi do 15 cm; samice są znacznie mniejsze. Pancerz ma kształt zbliżony w zarysie do trójkąta z dwupłatowym dziobem czołowym, a odnóża są długie i spłaszczone. K. ik. należy do wybitnie eurybatycznych gatunków, występuje bowiem zarówno ina płytkim dnie na głębokości kilku metrów, jak też na głębokości do 2200 m. Wiosną k. k. zibliżają się ku brzegom, gdzie .kopulują. Z jaj zapłodnionych w roku ubiegłym i .noszonych przez samicę pod odwłokiem wylęgają się larwy. Latem stada k. k. koczują wzdłuż .brzegów, przy czym samce trzymają się bliżej brzegu, co .pozwala ipoławiać je bez niepokojenia samic. Połowy przekraczają .100'000 ton rocznie, wykazując tendencję wzrostową. K,ik. zasiedlają północny Pacyfik, od wybrzeży koreańskich po Kalifornię. Występują też w Morzu Czukoc-kim oraz wzdłuż północnych wybrzeży Azji i Ameryki. [L.Z.] krab lunatyk (Aratus pisani) - gatunek stawonoga z sekcji -Arabów. Ma głowotułów o długości około 3 cm, żywo ubarwiony. Szczypce pokrywają czarne włoski. K. l. zamieszkują błotniste obszary strefy pływów, porosłe przez man-growce. Łażą tu po zaroślach i obgryzają liście. Jaja noszone są przez samicę tylko nieco ponad 2 tygodnie, po czym wylęgają .się z nich żywtki, które samice wysypują do morza, same ledwo muskając wodę. Lęgi te u większości samic odbywają się w okresie 'maksymalnych pływów morskich, zachodzących podczas pełni lub nowiu księżyca. K. l. rozprzestrzenio- krab mangrowy 124 ne są wzdłuż atlantyckich i pa-cyficznych brzegów tropikalnych rejonów obydwu Ameryk. [L.Ż.] krab mangrowy -?-kwadratnik. krab mrugacz -^skrzypek. krab nawigator -^skrzypek. krab palmowy, złodziej palmowy, krab kokosowy, krab rozbójnik (Birgus tatro) - gatunek stawonoga z sekcji -rpu-stelnikowców. Długość jego głowotułowia sięga niekiedy ponad 30 cm. Ma on 4 pary dobrze rozwiniętych odnóży, z których I para 'uzbrojona jest w masywne kleszcze. Spośród wszystkich dziesięcionogów przystosował się w największym stopniu 'do życia lądowego. Dorosłe osobniki mogą występować nawet w dość suchych miejscach i w dość znacznym oddaleniu od morza. Na lądzie też dochodzi do kopulacji oraz inkubacji jaj, które samica przytwierdza do odnóży odwłokowych. Dopiero w okresie wylęgania się larw samica wchodzi do morza. Z jaj wyteluwają się plankto-nowe larwy, zwane ->żywika-mi, przekształcające się następnie w -^lasonóżki. Te ostatnie osiadają z biegiem czasu na dnie, przekształcając się w kolejne stadium larwalne, w tzw. pustelniczka, o długim workowatym i asymetrycznym odwłoku, chowanym do muszki ślimaczej. Mniej więcej półroczna larwa opuszcza środowisko morskie, dźwigając jeszcze przez pewien czas muszlę. Dopiero przy długości powyżej l cm porzuca muszlę, a jej odwłok w miarę kolejnych linień stopniowo maleje, podwijając się pod głowotułów. K. p. prowadzi nocny tryb życia, kryjąc się na 'dzień w prowizorycznie wygrzebanej jamce ziemnej. O zmierzchu opuszcza kryjówkę, wyszukując najpierw wodę słodką, a dopiero później rozpoczyna 'poszukiwanie pokarmu, zachowując przy tym wielką ostrożność. Nocny tryb życia wytworzył się u k.p. dopiero bardzo niedawno, bowiem jeszcze w trzydziestych latach ubiegłego wieku opisany został przez Darwina jako typowo dzienne zwierzę. Co więcej, zdołano ustalić, że na niektórych wyspach zmienił swój dobowy rytm w ciągu najwyżej kilkunastu lat, co wskazuje na ogromne zdolności przystosowawcze do zmieniających się warunków związanych z rozwojem współczesnej cywilizacji. K. p. żywią się zarówno \ pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym. Przepadają za orzechami kokosowymi, pan-danowymi i niektórymi innymi. Owoce te zbierają pod drzewami, radząc sobie znako-* micie z ich twardymi skorupami za pomocą ostrych odnóży krocznych i potężnych kleszczy. K. p. są mieszkańcami tropikalnych wysp Pacyfiku i O. Indyjskiego, pospolitymi w rejonie Archipelagu Sundajskie-go, zwłaszcza na małych wyspach koralowych (na większych wyspach zostały mocno przetrzebione). Mają smaczne mięso, spożywane przez tubylców. [L.Ż.] krab rozbójnik wy. Arab palmo- krab sargassowy ->planus. krab szlachetny -••kieszeniec. krab welnistoręki {Eriocheir sinensis) - gatunek stawonoga z sekcji -^.krabów. Ma głowotułów o długości do 9 cm, ku- 125 krabik amerykański listawy, lekko kanciasty, z 4 czołowymi i 4 bocznymi ząbkami, malejącymi ku tyłowi. U dorosłych okazów szczypce są silnie owłosione. K. w. żyją w wodach słodkich, głównie w rzekach i kanałach o urwistych brzegach, w których ryją podziemne .chodniki. Często wyrządzają poważne szkody w budownictwie wodnym, niszczą bowiem groble i tamy. Rozra-dzają się w ujściach rzek, w wodzie o zasoleniu 20-30%o. Tam też pozostają osobniki młodociane w ciągu pierwszego roku życia, po czym rozpoczynają wędrówkę w górę rzek, skąd po upływie 4-5 lat powracają do morza. Młode k.w. wędrują z szybkością l-3 km na dzień, podczas gdy osobniki dorosłe przemierzają dziennie około 10 km. Ojczyzną k. w. są wybrzeża chińskie, skąd na początku bieżącego stulecia zostały zawleczone do Europy, najprawdopodobniej w wodzie na 'dnie statków. [L.2.] krabi koń -^tułacz. hrabianek (Gnathia) - rodzaj stawonogów z rzędu -»równo-nogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 8 cm długości. Samce wyróżniają się szeroką i niemal prostokątną w zarysie głową oraz potężnymi żuwacz-kami, tworzącymi parę kleszczy o funkcjach obronnych. Różnią się one tak dalece od samic, iż zaliczane były dawniej do odrębnej rodziny. Odwłok ik. jest smukły, odcinający się wyraźnie od reszty ciała. Larwy wiodą pasożytniczy tryb życia, żywiąc się krwią płaszczek i rekinów. Dorosłe k. nie odżywiają się wcale, korzystając z zapasów zgromadzonych w ciele "w okresie larwalnym. Spotyka się g e wśród raf koralowych, w jamie gastralnej Krabian.ek~Gnathia dentata gąbek," w szczelinach skalnych lub w pustych rurkach po wie-loszczetach. Są żyworodne. Należy tu szereg gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych i klimatu umiarkowanego. [L.Ż.] krabik amerykański, krab amerykański (Rhithropanopeus harrisii) - gatunek stawonoga z sekcji -^krabów. Długość giowotułowia samca dochodzi do 1,5 cm; samice są niemal dwukrotnie mniejsze. Lekko rozszerzony z przodu pancerz ma płasko ściętą krawędź czołową, nieznacznie pośrodku rozciętą, oraz 3 tępe ząbki boczne. Szczypce, zwłaszcza u samców, są potężne, niejednakowo rozwinięte. K. a. zamieszkują silnie wyśledzone wody morskie o optymalnym zasoleniu około 5%o, wytrzymują jednak dość duże wahania w zasoleniu wody, bytować bowiem mogą. przejściowo nawet w środowisku całkowicie słodkowodnym, a z drugiej strony - wytrzymują okresowy wzrost zasolenia do 20 i więcej promille. Żyją na płytkim dnie piaszczysto-mulistym, do głębokości 10 m. Zagrzebują krabon królewski 126 Krabon królewski się całkowicie w gruncie, kryjąc się chętnie pod muszlami i innymi iprzedmiotami. Z uwagi na małą ruchliwość obrastają dość łatwo hydropolipami i innymi osiadłymi 'organizmami. K. a., 'zasiedlające pierwotnie ujścia rzek wzdłuż atlantyckich brzegów Ameryki od Kanady po Brazylię, zostały zawleczone przez człowieka min. do zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej oraz 'do Europy. W Europie znane są obecnie z mórz: Azowskiego, Kaspijskiego, Północnego i Bałtyckiego. W Polsce należą do pospolitych mieszkańców Zalewu Wiślanego i Martwej Wisły. Utrzymują się także wzdłuż brzegów Zatoki Gdańskiej, przede wszystkim w obrębie portów. [L.2.] krabon królewski, krab kam-czacki (Paralithodes camtscha-tica) - gatunek stawonoga z sekcji ->-pustelnikowców. Samce rosną do 25 cm długości, osiągając ciężar do 7 kg. Samice są znacznie mniejsze. K. k. żyją ponad 20 lat. Mają 4 pary bardzo długich odnóży tułowiowych (V para jest szczątkowa), których 'długość u starszych okazów dochodzi .do 150 cm. Silnie zwapniały i usiany cierniami głowotułów ma kształt niemal kolisty z wysuniętą lekko .ku przodowi przednią krawędzią. Drobny i zaostrzony dziób .czołowy otoczony jest bocznymi kolcami. Odwłok u samic jest asymetryczny. K. k. odbywają wędrówki sezonowe na odległość 50-200 'km. Zwykle zimują na głębokości 100- -250 m, a rozradzają się na płytkim dnie na głębokości 10-50 m. Zamieszkują chłodne wody północnego Pacyfiku, od Archipelagu Aleucteiego po wybrzeża Korei 'oraz Stanów Zjednoczonych A.P. Mają doniosłe znaczenie użytkowe. Wydobycie ich w ostatnich latach oscyluje w granicach 60 000- -90 000 ton rocznie, wykazując przejściowo tendencję zniżkową. Największe ilości wyławiają USA, Związek Radziecki oraz Japonia. [L.Ż.1 kraby (Brachyura) - sekcja stawonogów z podrzędu -*cho-daczków. Obejmują formy o charakterystycznej, bardzo zwartej budowie. Mają pokryty litym pancerzem głowotułów oraz drobny, listkowaty 127 krasokrzewka (u samców węższy niż u samic) odwłok, podwinięty pod głowo-tulów. Ciało szeregu gatunków usiane jest licznymi kolcami. Ozułlki są krótkie, a oczy mieszczą się na słupkach, niekiedy znacznej długości. Pierwszą parę odnóży tułowiowych wieńczą potężne zwykle szczypce. Pozostałe 4 pary odnóży służą do chodzenia. Niekiedy odnóża tułowiowe ostatniej pary są wiosełkowato spłaszczone i przystosowane do pływania. U innych gatunków ostatnia para odnóży tułowiowych jest znacznie słabiej rozwinięta od pozostałych i uniesiona ku górze, służąc do przytrzymywania na grzbiecie kolonii gąbek lub żachw, stanowiących ochronę przed napastnikami. Szereg gatunków maskuje .swe ciało fragmentami glonów, osadzając je na grzbiecie za pomocą szczypców. Ubarwienie upodabnia się zazwyczaj do podłoża, przy czym szczególnie wyraźną mimikrę obserwować można u mieszkańców zarośli (np. u inaczka). Larwy k. rozwijają się 'zwykle w środowisku morskim (rzadziej słodkowodnym), w związku z czym gatunki lądowe w okresie wylęgania się larw wędrują na 'brzeg morza, gdzie wyrzucają je bezpośrednio do wody. K. wiodą zwykle bardzo skryty tryb życia, przebywając za dnia w rozmaitych norkach, szczelinach, z których wychodzą przeważnie dopiero o zmierzchu. Pewne gatunki żyją wewnątrz ciała dużych, osiadłych lub mało ruchliwych zwierząt morskich, opuszczając je tylko w czasie rozrodu. Wśród k. 'znane są gatunki wydające rozmaite dźwięki. K. zasiedlają głównie płytkie morza tropikalne, rzadziej morza klimatu umiarkowanego. Tylko bardzo nieliczne gatunki występują w morzach polarnych lub w głębinach oceanicznych, nie przekraczając jednak w zasadzie głębokości 4000 m. Niektóre gatunki opanowały środowisko słonawowodne i słodkowodne. Typowym mieszkańcem wód słodkich jest np. wałęsacz, a okresowo w środowisku słodkowodnym pojawiają się np. kalinek oraz dwa zawleczone do Polski kraby - krabik amerykański i krab wełnistoręki. Ten ostatni spędza zresztą w wodach słodkich znaczną część swego życia. Liczne k. zasiedlają zalewaną okresowo falami morskimi strefę pływów morskich lub wilgotne brzegi 'morskie. Niektóre k. przystosowały się do życia lądowego, •zamieszkując wilgotne tropikalne lasy, nierzadko do 1000 m n.p.m. Wiele k. ma poważne znaczenie użytkowe. Do najważniejszych gatunków przemysłowych należą kalinek błękitny, kiesze-niec magister i kieszeniec europejski. Ogólne wydobycie k. wynosi 'około 300 000 ton rocznie. [L.Ż.] krasokrzewka (Eudendrium) - rodzaj jamochłonów z rzędu -Mstułbiowców. Jej gatunki mają nitkowate, na wierzchołku zgrubiałe polipy z wysuniętym, odcinającym się od pozostałej części ciała stożkiem gębowym (proboscźs) i pojedynczym wieńcem czułków. K. żyją w drzewkowato rozgałęzionych koloniach. Każdy polip objęty jest szkieletową miseczką - teką (-^peridermą). Na kolonii pączkują -umeduzoidy. Pień ma barwę 'brunatną, polipy - różową. K. przebywają na podłożu raczej kamienistym, ale również na obiektach drewnianych i metalowych, w strefie przybrzeżnej (do 250 m głębo- kraspedakusta 128 kości) mórz północnych, Morza Czarnego i Pacyfiku. [Z.S.] kraspedakusta (Craspedacusta sowerbyź) - gatunek jamochłona z rzędu -^stułbi owców. Jest to jeden z nielicznych gatunków isłodteowodnych jamochłonów, w którego cyklu życiowym występuje w pełni ukształtowana, swobodnie pływająca meduza. Osiąga ona z czasem średnicę ponad 2 cm Braspedakusta A - dojrzała meduza (l - gonada); B - 3 rodzaje polipów wytwarzające różne typy pączków (l - pączek podobny do osobnika macierzystego; 2 - fiaustula; 3 - meduza) i ma 614 czułków, -natomiast bezpośrednio po odpączkowa-niu od polipa ma ich tylko 8 i l mm średnicy. Polipy wielkości ok. 2 mm, o bardzo małych czułkach, zostały pierwotnie opisane jako odrębny gatunek, tzw. mikrohydra (Microhydra ryderi}. Powstają one w trojaki sposób: przez pączkowanie meduz, przez pączkowanie polipów i przez ->-frustulację. K. zamieszkują przeważnie zbiorniki o muli-stym 'dnie i o słabym przepływie wody. Występują w Europie, Ameryce Północnej i w Azji. [Z.S.1 • kraśniak (Micarźa) - rodzaj stawonogów z rodziny ->wor-czakowatych. Obejmuje pająki mające ciało wydłużone, długości ok. 5 mm, z często przewężonym .odwłokiem i dość długimi nogami. Ubarwienie ich jest brunatne lub czarne, a u wielu gatunków z pięknym metaUczlnym, połyskiem dzięki pokrywającym ciało drobniutkim łusecakOTO. K. żyją w ciepłych i suchych biotopach. Polują aktywnie w dzień. Naśladują mrówki swym zachowaniem oraz 'kształtem i ubarwieniem dała. Uniesione do góry nogi I pary imitują u k. czułki, a zwierzęta te poruszają się bardzo szybko i sprawnie na pozostałych 3 parach. Kilkadziesiąt- gatunków k. znanych jest głównie z Europy, Azai i Ameryki Północnej. W Polsce stwierdzono do tej pory występowanie 9 gatunków. [W.S.] krawiec ->rak stawowy. krągllk (Pomatios elegans) - lądowy gatunek mięczaków z rodziny Pomatźasźdae, z rzędu ->-jednoprzedsionkowców. Jego muszla jest stożkowato-kulista-wa, stosunkowo smukła, wysokości około 1,5 cm. Otwór muszli zamyka' koliste wieczko. Skrzele zanikło, a płaszcz z licznymi naczyniami krwionośnymi umożliwia oddychanie powietrzem atmosferycznym. K. zamieszkuje tereny wokół Morza Śródziemnego. Jest jedynym europejskim przedstawicielem rodziny Pomatźastdae, rozpowszechnionej w Ameryce Środkowej i w tropikalnych częściach Afryki. Żyje wśród obficie zarośniętych skał wa- TABLICA III. GĄBKI MORSKIE polipa, jak i -^meduzy. Polipy (scyfo-stomy, scyfopolipy) są drobne (wielkości od l do 7 mm), nie tworzą kolonii (z wyjątkiem jedynego rodzaju Nausithoe), mają początkowo po 4, a później po 16 czułków i wystający stożek gębowy (proboscźs). Polipy chwytają ramionami (czuł-kami) drobne organizmy zwierzęce, a prócz tego pobierają pokarm dzięki ruchowi rzęsek pokrywających czułki, rzęski bowiem przesuwają ku otworowi ustnemu opadłe na nie cząstki. Boczne pączkowanie prowadzi do powstawania nowych scyfopolipów, a szczytowe - do powstawania scyfo-meduz. Te ostatnie mogą osiągać znaczne rozmiary (np. beł-twa dochodzi do 2 m średnicy). Ich klosz (dzwon) składa się z części wierzchniej (eks-um!breHi) i spodniej (subum-brelli), przedzielonych układem pokarmowo-naczyniowym (gastrowaskularnym). Brzeg podzielony jest na 8 płatów wcięciami, w których zlokalizowane są narządy zmysłów (-^-ropalium), złożone z organów zmysłu równowagi oraz foto- i chemoreceptorów. Pomiędzy ropaliami krawędzie klosza przeważnie obsadzone są licznymi czułkami. Czworokątny otwór gębowy, leżący pośrodku subumibrelli, wysunięty bywa niekiedy na krótszym lub dłuższym ryjku, zwa- kreweta 130 nym rączką (manubrium). Obejmują go cztery, niekiedy dość duże płaty (ramiona przy-ustne), ułatwiające chwytanie zdobyczy (drobnych zwierząt m.in. ryb). Obszerna jama ga-stralna wybiega u młodych meduz ku brzegom klosza 16 uchyłkami, które później rozgałęziają się w zawiły system naczyń, tworząc łącznie z nią układ gastrowaskularny, o schemacie zasadniczo promienistym. Polipy i meduzy k. stanowią naprzemienne generacje w przemianie pokoleń, przy czym polipy to pokolenie bezpłciowe, a meduzy - ipłcio-we. K. są rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie następuje w otaczającej wodzie. Z zygoty rozwija się swobodnie pływająca larwa typu -»-planuli. Poza przedstawicielami rzędu Stau-romedusae k. wiodą planktono-wy tryb życia, przeważnie w górnych warstwach wody morskiej, występując nieraz w wielkich skupiskach (do 50 km długości) o znacznym zagęszczeniu. Chmary te powstają wskutek ruchów wody bądź masowej w danym okresie strobilacji polipów w jakimś szczególnie sprzyjającym bytowaniu k. rejonie. W strefie głębinowej spotyka się przedstawicieli rodzajów Stygióme-dusa, Atolla i Nausithoe. Do k. należy około 200 gatunków, które grupuje się w 5 rzędach: Stauromedusae, Cubomedusae, Coronata, Semaestomeae i meduzy kanalikowe. [Z.S.] kreweta (Penaeus) - rodzą} stawonogów z sekcji -Arewet. Obejmuje gatunki osiągające kilkanaście i więcej centymetrów długości. Mają one pancerz głowotułowia wydłużony ku przodowi w ostry' .dziób (ząbkowany wzdłuż grzbietowej i brzusznej krawędzi) i zaopatrzony w kilka zaostrzonych wyrostków. Wzdłuż grzbietu odwłoka sterczy wyraźna listewka, tworząca rodzaj kilu grzbietowego. Należy tu około 30 gatunków rozprzestrzenionych przeważnie w obrębie szelfu kontynentalnego strefy tropikalnej, rzadziej stref subtropikalnych. Spośród 6 atlantyckich gatunków k. największe znaczenie użytkowe ma k. biała. W Pacyfiku szczególnie idużo poławia się ik. wschodnich. Globalne odłowy k. dochodzą obecnie do l 000 000 ton rocznie. [L.2.] kreweta biała (Penaeus seti-ferus) - gatunek stawonoga z sekcji -Arewet. Rośnie 'do długości 20 cm. Jest przezroczysta z nieco błękitnawym odcieniem. Wyróżnia się wyjątkowo 'długimi czułkami, przekraczającymi •dwukrotną długość ciała, oraz 'długim dziobem czołowym, przedłużonym ku tyłowi w postaci grzbietowego kilu, dochodzącego do 2!s długości pancerza głowotulowio-wego. Pancerz okrywa głowę wraz ze wszystkimi segmentami tułowiowymi. K. b. zamieszkuje płytkie, muliste dno morskie, szczególnie licznie w pobliżu ujść rzecznych. Występuje w Zatoce Meksykańskiej, w Morzu Karaibskim i sąsiednich rejonach Atlantyku, zwykle na głębokości do 30 m, rzadziej - do 80 m. Jest pod względem użytkowym najważniejszym skorupiakom 'tworzącym podstawę amerykańskich połowów krewetek. Roczne światowe wydobycie k. b. sięga kilkudziesięciu tysięcy ton. [L.Ż.] kreweta plamista krewet. Samice rosną do długości 21 cm, samce - do 17 cm. Ciało barwy 131 krewetniki szarawej ma zwykle dość wyraźną, ciemną plamkę ina III lub IV segmencie odwłokowym. Niemal przezroczysty wachlarz ogonowy zdobi błękitne obrzeżenie. Czułki, jakkolwiek długie, nie przekraczają dwukrotnej długości ciała. Krótki i masywny dziób czo-Iowy przechodzi w grzbietowy kil, sięgający aż do tylnej krawędzi pancerza głowotułowio-wego. Pancerz jest z tyłu .na grzbiecie głęboko wycięty i nie okrywa ostatniego segmentu tułowiowego. K. p. zamieszkuje płytkie piaszczyste dno, zwłaszcza w pobliżu ujść rzecznych, na głębokości do 50 m, jakkolwiek spotkać ją można niekiedy do głębokości 350 m. Jest szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem atlantyckim, znanym od wybrzeży Mauretanii ipo Angolę oraz od wybrzeży Stanów Zjednoczonych po Brazylię. Bywa poławiana w dużych ilościach (około 5000 ton rocznie) szczególnie w Zatoce Meksykańskiej i Gwinej-skiej. [L.2.] kreweta wschodnia (Penaeus orientalis) - gatunek stawonoga z sekcji -Arewet. Samice rosną do 'długości 17 'cm, samce - do 24 cm. K. w. ma bardzo 'długie ozułki, przekraczające dwukrotną długość jej ciała, oraz wyjątkowo długi dziób czołowy, przechodzący ku tyłowi w postaci kilu grzbietowego, osiągającego naj- Ka-eweta wschodnia wyżej długość pancerza gło-wotułowiowego. Jest mieszkańcem płytkich wód morskich wzdłuż wybrzeży wschodniej Azji. Ma poważne znaczenie użytkowe. Jest odławiana w ilości kilkudziesięciu tysięcy ton rocznie. [L.Ż.] krewetka (Palaemon) - rodzaj stawonogów z sekcji -»-game-Iowców. Reprezentujące ją gatunki rosną do długości 12 cm. Mają one wydłużony dziób czołowy, z 'kilkoma ząbkami wzdłuż górnej i dolnej krawędzi oraz z dwuwierzchołkowym czubkiem. Czułki I ipary zaopatrzone są w 3 wici, częściowo u nasady zrośnięte. 2 przednie pary odnóży tułowiowych mają wysmukłe szczypce, o dość długiej 'części chwytnej. Do k. należy kilkadziesiąt gatunków. Większość z nich zamieszkuje płytkie i z reguły zaro$|tięte dno morskie w strefie tropikalnej i w cieplejszych wodach strefy umiarkowanej, a niektóre występują w wodach .silnie wyśledzonych, a nawet w środowisku słodko-wodnym. Jeden gatunek - Paiaemon adspersus - żyje w Bałtyku; bytując szczególnie licznie w obficie zarośniętej Zatoce Puckiej. [L.Ż.] krewetniki, pływające (Natan-tia) -• podrząd stawonogów" z rzędu ->-dziesięcioinogów. Mają ciało mniej lub bardziej przezroczyste, wyraźnie wydłużone i 'bocznie ścieśnione. Głowotu-łów tworzy często na przedzie charakterystycznie ząbkowany dziób czołowy (rostrim). Wydłużony ii 'silnie umięśniony odwłok jest zakończony szerokim wachlarzem ogonowym. U nasady czułków II pary wyrasta podłużna listkowata łuska. Odnóża 'tułowiowe są silnie wydłużone i wysmukłe. Ich 2-3 krewety______________ przednie pary zaopatrzone są w .delikatne szczypce. Na odwłoku występuje 5 par krępych odnóży pływnych, (które wraz z wachlarzem ogonowym stanowią organ ruchu. K. są świetnymi pływakami, odbywając wędrówki sezonowe, a niekiedy też dobowe. Obejmują ponad 2000 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w środowisku morskim i słona-wowodnym, a niektóre zamieszkujące krainy subtropikalne i tropikalne spotyka się także W wodach słodkich. Większość gatunków bytuje w płytkich, a zwłaszcza zarosłych rejonach morza. Ich odłowy przekraczają już l 500 000 ton rocznie i nadal wzrastają. K. dzieli się na dwie sekcje: bardziej prymitywne krewety oraz garne-Iowce. [L.Ż.] krewety (Penaeidea) - sekcja stawonogów z podrzędu -(jkre-wetete. Obejmują prymitywne dziesięoionogi, składające jaja do otaczającej wody i nie opiekujące się nimi. Z jaj wy-kluwają się larwy z reguły w stadium ->.pływika, charakterystycznego dla wielu niższych skorupiaków. Obok gatunków kilkucentymetrowych należy tu szereg większych, osiągających 20 i więcej centymetrów długości. U 'dorosłych osobników 3 .przednie pary odnóży tułowiowych zakończone są szczypcami prawie jednakowej długości, a tarcza boczna II segmentu odwłokowego nie zakrywa bocznej tarczy segmentu poprzedniego. Sekcja k. obejmuje około-400 gatunków występujących wyłącznie w morzach tropikalnych i subtropikalnych. Odbywają one sezonowe wędrówki rozrodcze do miejsc głębszych i wędrówki pokarmowe do miejsc płyt-szych i zarośniętych. Młode ___________________132 osobniki szeregu gatunków wstępują do wysłodzonych zatok, limanów i ujść rzecznych. Niektóre k. są mieszkańcami głębszego 'dna morskiego, występując do głębokości co najmniej 1000 m. Znane są też nieliczne gatunki słodkowodne. Gatunki fc., które występują masowo, stanowią ważny obiekt połowów. Rocznie wydobywa się blisko 1,5 min ton tych skorupiaków, przy czym połowy te wykazują tendencję zwyżkową. Najważniejsze łowiska k. znajdują się w płytkich rejonach Zatoki Meksykańskiej, w pobliżu ujść wielkich rzek amerykańskich, jak Missisipi i Rio Grandę. Duże ilości k. wydobywa się także w zatokach: Gwinejskiej, Ben-galskiej i Syjamskiej. [L.Ż.] kręcone schodki -^skalana. krężelnice (.Stelmatopoda, Gy- •mnolaemata) - rząd czułkow-ców z gromady --mszywiołów. Pojedyncze osobniki ich kolonii mają kształt rurek lub skrzyneczek i są wyraźnie od siebie oddzielone, nigdy nie zlewając się w jedną masę, jak niektóre ->-podkówczaki. Ciało ipokrywa chityna w różnym stopniu u-wapniona. Lofofor jest kolisty, epistomu brak. U wielu gatunków występuje swobodnie pływająca larwa. Większość gatunków k. to zwierzęta morskie, bytujące wzdłuż wybrzeży Europy, Afryki, Ameryki Północnej i Chin; nieliczne gatunki zamieszkują wyśledzone wody przybrzeżne oraz wody słodkie Europy, Azji, Ameryki Północnej i Nowej Zelandii. K. obejmują 10 rodzin i blisko 4000 gatunków. [J.M.R.] krocioaogi, dwuparce (Diplo-poda) - gromada stawonogów z podtypu ->wargowców. Mają 133 kneczek po 2 pary odnóży krocznych na każdym segmencie ciała z wyjątkiem głowy, kilku pierwszych i ostatniego segmentu. Ciało o długości od 3 mm do kilkunastu centymetrów pokryte jest łbardzo twardym pancerzem, złożonym z połączonych elastycznie grubych pierścieni, chroniących' [poszczególne segmenty. Na segmentach tych widnieją otwonki gruczołów obronnych, wydzielających żrącą ciecz o odstraszającym zapachu. Olbrzymia większość gatunków ma zdolność zwijania się w spiralę lub kulkę. Zwijanie się i wydzielanie wyżej wymienionej cieczy są jedynymi formami obrony tych nieszkodliwych zwierząt, żywiących się butwiejącymi resztkami roślin, grzybami i glonami. Spośród znanych około 7000 gatunków większość żyje w tropikach, a w Polsce - łącznie 85 gatunków i pod-gatunków. Do k. zalicza się 10 rzędów, z 'których W faunie Polski występują przedstawiciele 6 rzędów, m.in. juluśy, rosochatki oraz skulice. (Tabl. XIV). [W.S.] krwinkowce (Haełnosporidia) - gromada pierwotniaków z podtypu -*sporowców właściwych. W stadium dojrzałym pasożytują w krwinkach różnych (kręgowców. Ich sporozo-ity są wprowadzane do krwi gospodarza przez owady lub kleszcze. Wewnątrz krwinek tworzą się -»-plazmodia podlegające podziałowi. Wraz z rozpadem zarażonych krwinek uwolnione k. dostają się do osocza i atakują następne komórki krwi. Ostateczne różnicowanie się gamet i ich kopulacja zachodzi w jelicie owada lub kleszcza. Wytworzone w wyniku kopulacji gamet ruchliwe zygoty [przenikają do śli- nianek żywiciela, gdzie dzielą się, tworząc liczne sporozoity. Zarażenie k. powoduje objawy anemii i zatrucia. Do k. należą m.in. zarodźce. [A.J.K.]. kryl ant&fktyozny (Euphausia superba) - gatunek stawonoga z rzędu -»eufauz3i. Rośnie do około 5 cm długości. Ma ciało barwy czerwonawej. Samice k.a.. znoszą jaja w wodzie przypowierzchniowej, po czym jaja te pogrążają-się do głębokości 2-3000 m, gdzie wykluwają się larwy. W miarę wzrostu, larwy stopniowo wypływają ku powierzchni morza. K.a. zasiedlają morza antarktyczne, występując w największych skupiskach w miejscach prądów wynoszących wody głębinowe (bogate w sole odżywcze) na powierzchnię morza. Stanowią podstawowy pokarm wielorybów żyjących w rejonie antar-ktycznym. W ostatnich latach podjęto ich eksploatację, która sięga już blisko 400 000 ton rocznie. Wydobywane są przez rybaków radzieckich, japońskich i polskich. [L.Ż.] kryl północny (Meganyctipha- nes noryegica) -'gatunek stawonoga z rzędu ->-eufauzji. Rośnie do 5 cm długości. Ma ciało barwy czerwonawej. Pancerz głowotułowia tworzy z przodu krótki, zaokrąglony dziób czołowy oraz 2 boczne ząbki przy każdym oku. K.p. żyją w wodach powierzchniowych o głębokości nie przekraczającej 100 m. Są mieszkańcami umiarkowanie ciepłych wód północnego Atlantyku; ' dostają się wraz z Prądem Zatokowym także do Morza Barentsa, gdzie jednak się nie rozmnażają. [L.Ż.] krzeczek (Trochosa) - rodzaj stawonogów z rodziny ->po-gońcowatych. Obejmuje gatun- krzewek 134 ki pająków o długości ciała do 15 mm i oliwfeowoszarym lub brunataolszarym ubarwieniu. K. 'kryją się zwykle pod kamieniami na łąkach i polach. Prowadzą prawdopodobnie nocny tryb życia. Spośród kilkudziesięciu opisanych gatunków w Polsce występują 4, trudne do rozróżnienia nawet dla specjalistów. [W.S.] krzewek (Dinobrion) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -rChry-somonadida. Obejmuje gatunki kolonijne, których komórki osiągają długość około 30- -50 ysn. Są one w zasadzie dwuwiciowe, przy czym jedna wić jest bardzo krótka. K. mogą okresowo poruszać się za pomocą nibynóżek, co wskazuje na ich pokrewieństwo z peł-zakami, formami typowo zwierzęcymi. Każdy osobnik kolonii ma zdolność do wytwarzania wokół siebie celulozowej torebki, do której dna przyczepiony jest tylnym końcem ciała. W ikażddj komórce kolonii Kolonia krzewka l - torebka opuszczona po podziale; 2 - chloroplast; 3 - jądro; 4- wić k. znajduje się pojedynczy chloroplast koloru żołtawo-zielonego, zawierający barwniki chlorofil i chryzochrom. Substancje zapasowe gromadzone są w postaci kropel tłuszczu, gliteogenu i węglowodanu zwanego leukozyną. Tworzenie się i rozrósł kolonii odbywa się w następujący'sposób: komórka macierzysta dzieli się, a 2 komórki potomne częściowo wysuwają się z celulozowej torebki i d obudowuj ą własne 2 nowe, tkwiące częścią nasadową w starej torebce. Proces ten, powtarzając się wielokrotnie, prowadzi do powstania wieloosobniczej kolonii, przy czym tylko w szczytowych torebkach tkwią pierwotniaki. Nową kolonię k. zapoczątkowuje osobnik, który po podziale komórki nie odtworzył od razu własnej torebki, tylko odpłynął od starej kolonii i dopiero po pewnym czasie wytworzył torebkę. Przez kolejne podziały tego osobnika tworzy się nowa kolonia. K. występują we wszystkich typach wód: morzach, wodach słonawych i słodkich. W wodach słodkich spotyka się k. zarówno jako formy plan-ktonowe, jak osiadłe na pływających liściach i glonach. W klimacie 'umiarkowanym masowo pojawiają się jedynie w lecie. [A.J.K.] krzyżak - nazwa obejmująca kilkadziesiąt krajowych gatunków pająków 2 rodziny ->krzy-żakowatych, zaliczanych . do niedawna do wspólnego rodzaju Araneus. Rodzaj ten został podzielony ostatnio na kilka rodzajów. W znaczeniu węższym nazwa k. oznacza 11 gatunków bardzo do siebie podobnych i zaliczanych do rodzaju Araneus sensu stricte. W znaczeniu najwęższym na- 135 krzyżakowate zwą ta oznacza k. ogrodowe- -go. [J.P.] krzyżak łąkowy -krzyżakowatych. Osiąga długość^do 20 mm. Ma żółtawy głowotułów, a odwłok zwykle zielony lub bladozielony, czasem prawie biały, żółty, czerwonawy albo fioletowo- -ła-unatny. Duże białe plamy na barwnym tle odwłoka są ułożone w czworobok, a nie w kształt krzyża, jak u krzyżaka ogrodowego. K. ł. rozpina zwykle swe duże sieci łowne, dochodzące do l m rozpiętości i około 40 cm średnicy, wśród kęp krzewów rosnących na wilgotnych łąkach oraz wśród wysokich ziół. Występuje również, ale rzadziej, na polach uprawnych oraz w lasach i młodnikach sosnowych. Jest gatunkiem znanym z całej Europy, środkowej Azji oraz z Grenlandii. Występuje pospolicie w całej Polsce. IW.S.] krzyżak ogrodowy (Araneus diadematus) - gatunek stawonoga z .rodziny -.krzyżakowa-tych. Ma dość duże jak na pająka rozmiary, samice bowiem dochodzą prawie do 20 mm, a samce do 8 mm długości. Rozpina swe sieci wśród zabudowań wiejskich, w ogrodach, młodnikach i lasach so- Krzyżak ogrodowy snowych. Odznacza się charakterystycznym 'układem białych plam, dających rysunek krzyża na ciemnym tle w kształcie dębowego liścia, otoczonym z kolei jaśniejszym obrzeżeniem. To ubarwienie bywa zmienne w odcieniu od szarobrunatnego do prawie czarnego. K.o. występuje w prawie całej Eurazji i w Ameryce Północnej. Jest pospolity w całej Polsce. [J.P.] krzyżak zielony (Araniella cu- cwbitina) - gatunek stawonogów z rodziny -»krzyżakowa-tych. Osiąga długość 5-8 mm. Ma głowotułów żółty lub ró-żowawy (zwłaszcza u samców) z czarnym brzegiem, odwłok żółtozielony lub , intensywnie zielony 2 6 parami czarnych kropek (2 pary z iprzodu pośrodku l 4 z tyłu przy brzegach) i jaskrawoczerwoną okolicą kądziołków przędnych. K.z. w odróżnieniu od innych krzyża-kowatych 'buduje często sieci poziome. Żyje wśród gałązek krzewów i drzew zarówno liś-ściastych, jak i iglastych. Jest pospolity wszędzie w Polsce, znany z całej Europy, północnej Afryki, zachodniej, środkowej i wschodniej Azji aż po Kamczatkę i Japonię. W Polsce występują jeszcze 3 gatunki z rodzaju Araniella, różniące się 'ubarwieniem (m.in. układem czarnych kropek) i szczegółami budowy aparatów kopulacyjnych. Gatunki te są jednak rzadsze niż k.z. IW.S.] krzyżakowate -perider-ma) i tkwi na pierścieniowanej nóżce. Kolonie są albo stojące, krzaczkowate (np. u Campanu-laria verticilliata), albo płozą się po podłożu (np. u Campa-nularia johnstoni). K. zasiedlają obficie przybrzeżną strefę mórz, w tym Morza Północnego i częściowo Bałtyku (zwłaszcza jego zachodniego rejonu). [Z.S.] hulanka (ArmadUlidium) - rodzaj stawonogów z rzędu -wównonogów. Obejmuje gatunki długości do kilkunastu centymetrów, o wydłużonym, wąskim i stosunkowo wysoko sklepionym ciele. Głowa ma trójkątnawy płat środkowy i trójkątnawe płaty boczne. Odwłok jest krótki i zaokrąglony. K. obejmują ponad 100 gatunków występujących w krajach tropikalnych, subtropikalnych i częściowo klimatu umiarkowanego. W Europie liczne gatunki zamieszikują kraje środ- kwadratolk ziemnomorskię, zwłaszcza Półwyspu Bałkańskiego.'W Polsce występuje kilka gatunków k., z których najszerzej rozprzestrzeniona gest k. nadobna. ("Niektóre gatunki ciepłolubne S spotykane są u nas wyłą-i cznie w cieplarniach. (Tabl. l XIII). [L.Ż.1 I1 kulanka nadobna (ArmadiW-dium pulchellum) - gatunek stawonoga z rodzaju -».kulanki. Bośnie do 6 mm •długości. Ma ciało lśniące, o zabarwieniu ciemnobrunatnym z jaśniejszymi plamkami. Zasiedla głównie lasy 'liściaste, rzadziej iglaste. Żyje zwykle towarzysko pod odstającą korą oraz w ściółce leśnej pod kamieniami i opadłymi liśćmi lub we mchu. Zamieszkuje zachodnią i środkową Europę, w tym prawie całą Polskę. [L.Ż.] kulorzęsek (Ichthyophthirius multifiliis) - gatunek pierwotniaka z podgromady -M-ÓW-norzęsych. Pasożytuje w łącz-notkankowej warstwie skóry ryb słodkowodnych. Dojrzałe osobniki maga kształt kulisty, a ich średnica •dochodzi do 1000 (im. Są one równomiernie pokryte gęstymi rzędami rzęsek, któr'B biegną południkowo. K. odżywiają się zarówno żywą tkanką gospodarza, jak i obumarłymi fragmentami tkanek. Dzięki pęknięciu lub ropieniu tkanki łącznej uszkodzony zostaje nabłonek, przez który pasożyty po osiągnięciu maksymalnego wzrostu ciała wydostają się na zewnątrz, a następnie tworzą cystę i opadają na dno zbiornika. K. w cyście dzieli się kolejno na wiele komórek potomnych. W rezultacie tych podziałów powstaje około 1000 drobnych, wrzecionowatych pływek długości około 30-W yam. Powstawanie pływek w cyście przypomina obraz bruzdkowama jaja zwierząt tkankowych. Oznacza to, że k. dzieli się zarówno na drodze podziałów poprzecznych w stosunku do przebiegu kinet, jak też i podłużnie. Taki podłużny podział ciała orzęska spotykany gest tylko u tego rodzaju. Po szeregu podziałów cysta pęka, a pływki aktywnie atakują ryby, wnikając do ich skóry, zwłaszcza w miejscach zranionych. Inwazja k. objawia się wyraźnymi iguakami, które łatwo ropieją. K. powodują niekiedy poważne ttraty w rybostanie, dziesiątkując głównie narybek. Mają bardzo szeroki zasięg geograficzny. IA.J.K.] kwadratniak, krab mangrowy (Sesarma) - rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki mające głowotu-łów długości l-2 cm, niemal kwadratowy w zarysie. Ich oczy znajdują się na krótkich słupkach. Szczypce samców są kilkakrotnie większe od szczypiec samic, a człony nasadowe odnóży rozszerzone, często z 2 przednimi ząbkami. Niektóre gatunki k. ryją norki powyżej górnego zasięgu pływów, sięgające wód gruntowych. Ot-worki prowadzące do norek bywają często otoczone kopczykiem z urobku o wysokości do 20 cm. Pewne gatunki żyją wśród ściółki wilgotnych puszcz, porastających wyspy Pacyfiku, dochodząc tu i ów-dzie do wysokości 1000 m n.pan. Do k. należy niemal 140 gatunków. Występują one głównie wzdłuż wybrzeży ;on-tynentów i wysp rejonów tropikalnych oraz subtropikalnych. [L.2.] kwadratnik (Tetragnatha) - rodzaj stawonogów z rodziny lamblia_______________ kwadrataikowatych (Tetragna-thidae), z podrzędu -^-pająków wyższych. Obejmuje formy odznaczające się bardzo długim cienkim odwłokiem, zwykle srebrzyście zabarwionym, oraz bardzo długimi, cienkimi nogami. Siedząc na sieci k. wyciągają 2 'przednie pary nóg daleko do przodu, a 2 tylne daleko do tyłu, równolegle do podłużnej osi ciała, co jeszcze bardziej wydłuża ich sylwetkę. Szczękoczułki dojrzałych samców są bardzo wydłużone. K. budują niezwykle regularne, płaskie sieci, przypominające siec -Arzyżakowatych. Najczęściej sieci takie można spotkać w miejscach wilgotnych, zwłaszcza nad brzegami wód, wśród roślinności nadwodnej. W Polsce występuje 6 gatunków z rodzaju k. [J.P.] ________________138 kwietnik (Misumęna vatia) - gatunek stawonogów z rodziny ukośnikowatych {Thomisidae). z podrzędu -^pająków wyższych. Samica osiąga długość do 8 mm, samiec - do 4 mm. K. żyją wśród roślin zielnych, krzewów l na gałęziach drzew. Bywają często spotykane w kielichach lub na płatkach kwiatów, gd-zie czatuj ą na owady. Mają zdolność częściowej zmiany ubarwienia ciała - od białawożółtego do zielonego lub różowego - w zależności od barwy podłoża, na którym przebywają. Znane są z siły jadu, który błyskawicznie zabiją pszczoły. Dla człowieka nie stanowią * żadnego niebezpieczeństwa, z uwagi na delikatną budowę szczękoczułków. K. zamieszkują Holarktykę. Są pospolite w całej Polsce. [J.P.] lamblia {LambUa, Giardia) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -^•Diplomonadida. Obejmuje gatunki pasożytnicze długości około 10-20 p.m. Mają one 2 jądra, 2 pałeczki osiowe i 8 wici. Uzasadnia to przypuszczenie, że podczas ewolucji l. powstały na drodze nie ukończonego podziału komórkowego. Ich brzuszna powierzchnia ciała jest przekształcona w przyssawkę, za pomocą której przyczepiają się do nabłonka wątroby, pęcherzyka żółciowego lub jelita żywiciela. Przez przyssawkę odbywa się najintensywniejsze wchłanianie awiązków białkowych i węglowodanów. Substancje odżywcze l. pobierają z nadtrawio-nych lub rozpuszczonych komórek nabłonka albo z mleczka pokarmowego, jeśli paso- Lamblia wici; 2 - pałeczki osiowe; 3 - jądra 139 langusty żyłują w świetle jelita. Pasożyty te niszczą tkankę wątroby przez jej mechaniczne uszkodzenia. L. występują u człowieka i u rozmaitych kręgowców, np. u płazów, świnek morskich, psów i szczurów. Zespół objawów chorobowych spowodowany przez l. nazywany jest 'lambliozą. Lamblia intestinalis występuje w przewodzie pokarmowym człowieka, gdzie uszkadza ścianki pęcherzyka żółciowego i miąższ wątroby. Leczenie jest długie, farmakologiozine i musi być przeprowadzane w szpitalu .pod ścisłą opiefeą. [A.J.K.] lambrus ->nasrożeń. lancctnik ->ibezczaszkowce. langustowce (Palinura) - sekcja stawonogów z podrzędu ->-chodacaków. Obejmują duże skorupiaki morskie, przeważnie o bardzo twardym, silnie zwapniałym pancerzu, okrywającym głowotułów, i o symetrycznym, wyraźnie segmentowanym odwłoku, który wieńczy duży, szeroki wachlarz ogonowy. Zwykle pozbawione szczypców odnóża tułowiowe są mniej więcej jednakowo silnie rozwinięte. Ich ostatnia para bywa jednak często u samic zakończona dwuwierzchołkowym członem. Ozułki mają postać długich i grubych bi-czyków (u langust) lub mocno rozszerzonych, płytkowatych tworów (u łopaciarzy). Należy tu ponad 120 gatunków zamieszkujących głównie płytkie morza tropikalne i subtropikalne. Około 35 gatunków zaopatrzonych w smukłe, szczypce u I pary odnóży tułowiowych żyje w głębinach oceanicznych, dochodząc do głębokości 4500 m. [L.2.] langusty (Palinurus i Panuli-rus) - 2 objęte wspólną nazwą, rodzaje stawonogów z sekcji -»-lainigustowców. Ich samce rosną do długości 45 cm, a samice - do 35 cm. Mają pancerz silnie zwapniały, z licznymi kolcami. Odnóża w liczbie 5 par są niemal j ednaikowo wykształcone. Długie i dość sztywne czułki służą do obmacywania otoczenia. L. prowadzą skryty Langusta Palinurus yulgaris tryb życia, kryjąc się w ciągu dnia w szczelinach skalnych. Żerują nocą, żywiąc się mniejszymi od siebie i niezbyt ruchliwymi zwierzętami dennymi. Zaniepokojone wydają donośny dźwięk, pocierając zgrubiałą nasadą czułków o przednią krawędź pancerza. Odbywają sezonowe wędrówki, przemieszczając się na zimę w głębsze miejsca. Trasa tych wędrówek przekracza nierzadko 100 km. Do l. należy wiele gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie mórz tropikalnych, rzadziej larwa cyprysoidalna 140 subtropikalnych. Z uwagi na gromadne występowanie oraz wysoko cenione mięso stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Roczne " ogólnoświatowe wydobycie l. wynosi około 70000 ton, wykazując obecnie tendencję wzrostową. Największe ilości poławiane są w pobliżu Australii, Kuby i południowej Afryki. [L.Ż.] larwa cyprysoidalna -^.cypris. larwa filarioidalna - larwa wielu nicieni przypominająca swoją budową nicienie z rodzaju -*filarii. Gardziel l.f. jest długa, cienka, a także pozbawiona wyraźniejszych wypukłości. [M.S.] larwa rabditoidalna - stadium larwalne wielu nicieni .podobne do nicieni z rodzaju ->Rhabdi-tis. Larwę tę cechuje zwykle dość krępa budowa ciała. Najbardziej charakterystyczna jest gardziel - 'krótka, dobrze umięśniona, z 2 zgrubieniami (przednim i tylnym), przedzielonymi przewężeniem. L.r. przekształca się w -»-larwę filarioidalna. [M.S.] lasonogi (Mysidacea) - rząd stawonogów z podgromady -^pancerzowców. Obejmują skorupiaki o wydłużonym i przezroczystym ciele długości 5-30 mm. Głowę oraz większość segmentów tułowiowych okrywa schitynizowany pancerz, przyrośnięty jednak tylko do głowy i 2-3 przednich segmentów tułowiowych. Oczy znajdują się na słupkach. Czuł-ki I pary dzielą się na 2 biczykl, a czułki II pary - na biczyk oraz podłużną listkowatą łuskę, mającą duże znaczenie rozpoznawcze przy oznaczaniu gatunków. Tułów składa się z 8 segmentów, z których każdy zaopatrzony jest w parę dwu-gałęzistych odnóży. 2 przednie pary odnóży tułowiowych, nieco odmiennie zbudowanych od pozostałych, pełnią funkcję szczękonóży. Odwłok jest silnie rozwinięty f przeważnie dłuższy od reszty ciała. Odnóża odwłokowe są u samic szczątkowe, u samców - dobrze rozwinięte. Dwugałęziste odnóża ogonowe, wydłużone i spłaszczone, tworzą wraz z listkowatą płytką ogonową szeroki wachlarz ogonowy. Wewnętrzna gałązka odnóży ogonowych zawiera z reguły statocystę (której brak u podobnych z pokroju krewetek). L. obejmują około 700 gatunków. Zasiedlają wszystkie morza, a część przystosowała się do życia w wodach słodkich. W Bałtyku żyje stale 5 gatunków l., a ponadto okresowo pojawiają się niektóre inne. Do najpospolitszych mieszkańców naszego morza należy l. pospolity i l. wielki. [L.Ż.] lasonóg pospolity (Neomysis integer) - gatunek stawonoga z rzędu ->lasonogów. Rośnie .do długości 17 mm. Ma charakterystycznie zaostrzoną łuskę czułków II pary i klinowato zwężającą .się płytkę ogonową. Jest bardzo pospolitym mieszkańcem strefy płytkowodnej Lasonóg pospolity 141 Leishmania donovani Bałtyku. Wytrzymuje stężenie soli w wodzie nawet poniżej l%o, w związku z czym występuje gromadnie także w słona-wych zalewach i jeziorach przybałtyckich. Jest rozprzestrzeniony od Zatoki Biskajskiej po Morze Białe. W związku z gromadnym występowaniem ma duże znaczenie jako pokarm ryb, a także innych zwierząt. [L.Ż.] ^ lasonóg wielki (Mysis mixta) - gatunek stawonoga z rzędu -»-lasonogów. Osiąga ponad 30 mm długości. Ma długą, zaostrzoną łuskę czułków II pary i szeroką, na końcu głęboko wyciętą płytkę ogonową. Występuje pospolicie w Bałtyku w głębszych, chłodniejszych wodach, na głębokościach 20i- -2100 m. W zimnych porach roku podpływa nocą ku powierzchni morza. Zasiedla chłodne wody całego północnego Atlantyku, od wybrzeży kanadyjskich i grenlandzkich po Spitsbergen i Morze Białe. Często bytuje w ogromnych skupieniach, stanowiąc ważny składnik pokarmu ryb. [L.Ż.] lasonóżek (mysis) - najstarsze stadium larwalne -^krewetek. Rozwija się z ->-żywika. Wiedzie planktonowy tryb życia. Odznacza się całkowicie segmentowanym ciałem i obecnością dwugałęzŁstych odnóży tułowiowych, jakkolwiek początkowo jeszcze nie wszystkich. Odnóża odwłokowe występują w postaci zawiązków. W dalszym rozwoju l. przekształca się stopniowo w osobnika młodocianego. Istnieje podobieństwo tej larwy do dojrzałych ->lasonogów, co ma doniosłe znaczenie w rozważaniach nad filogenezą dziesięcio-nogów. [L.Ż.] latarnia Arystotelesa -»-jeżow-ce. leda (Leda) - rodzaj mięczaków z rzędu -^.taksodontowych. Obejmuje gatunki, których muszla rzadko sięga 2 cm długości, od przodu jest półkolista, tylna zaś jej część - wydłużona i jakby lekko wygięta ku górze. Powierzchnię muszli o barwie zwykle żółtawobrunat-nej pokrywają 'koncentryczne prążki, 'które są w zależności od gatunku bardziej lub mniea wypukłe. Płaszcz tworzy 2 wyraźnie wyodrębnione syfony, a woda przez nie wciągana służy jedynie do wentylacji stazel. L. pobierają pokarm, zbierając go z dna 2 parami wydłużonych, wystających z muszli ża-gietków. Występują we wszystkich morzach pełnosłonych, ale najliczniej zasiedlają wody stref podbiegunowej i umiarkowanej. Żyją na wpół zagrzebane w dnie mulistym lub piaszczystym, zwykle na głębokości kilkudziesięciu metrów, rzadziej na płyciznach. Często znajduje się je w żołądkach ryb dorszowatych. [T.U.] Leishmania donovani - gatunek pierwotniaka z rodzaju -»-leiszmanii. Jest przenoszona przez niektóre gatunki komarów. Wprowadzona przez komara do krwi człowieka wnika następnie do wnętrza leukocytów i komórek' układu sia-teczkowo-sródtołonkowego, powodując chorobę kala azar manifestującą się m.in. ciężkim schorzeniem śledziony i wątroby, a także krwotokami płucnymi. Kala azar nie leczona za pomocą środków farmakologicznych prowadzi do śmierci chorego w ciągu 10-12 miesięcy. L.d. występuje w środkowej i południowej Azji Leishmania tropica 142 oraz w basenie Morza Śródziemnego. [A.J.K.] Leishmania tropica - gatunek pierwotniaka z rodzaju -^.leisz-manii, który powoduje chorobę, zwaną leiszmaniozą skórną. Pasożyty L.t. wnikają do leukocytów i wywołują owrzodzenie skórne, które nie leczone po wygojeniu pozostawia widoczne blizny. LeŁszmanioza skórna jest więc schorzeniem względnie łagodnym w porównaniu z kala azar wywoływaną przez -^Leishmania donovani. L.t. występuje w basenie Morza* Sród-ziemnego, w środkowej i południowej Azji, a także na wyspach Oceanu Indyjskiego. [A.J.K.] leiszmania (Leishmania) - rodzaj pierwotniaków z rodziny ->świdrowców. Obejmuje gatunki będące w stadium dojrzałym wewnątrzkomórkowymi pasożytami białych ciałek krwi oraz układu siateczkowo- -śródbłonkowego zwierząt kręgowych i człowieka. W tym stadium l. są kulistymi, bez-wiciowymi komórkami. Zachowuje się jednak ciałko podstawowe wici, a u niektórych Leiszmania A - forma leishmanin; B - lep-tomonas (l - jądro; 2 - klneto-plast; 3 - wić) gatunków - nawet fragment wici zagłębionej w kieszonce błony komórkowej. Zarażanie żywiciela odbywa się przez ukłucie zarażonego l. owada. W jelicie owada l. występują w postaci uwicionej, zwane.i leptowołias. Po wtargnięciu l. do krwi kręgowca lub człowieka pasożyty wnikają do komórek gospodarza i przechodzą znowu w postać zwaną leish-•mania. Choroby wywoływane przez l. noszą miano leiszma-nioz. [A.J.K.] lejkowiec (Agelena) - rodzaj stawonogów z rodziny lejkow-cowatych (Agelenidae), z pod-rzędu -i-pająków wyższych. Obejmuje gatunki średniej wielkości, o 'długości ciała wynoszącej około 15 mm. L. budują głównie na łąkach charakterystyczne sieci w kształcie lejków o średnicy do 30 cm, zawieszonych wśród ziół i niżej położonych gałęzi krzewów. Pod lejkiem znajduje się kuliste gniazdo, złożone z labiryntu skręconych korytarzy, w których pająk kryje się oraz ukrywa swój kokon z jajami. Owad, który dostanie się na powierzchnię lejka, zaczepia pazurkami o gęstą sieć pajęczyny i szarpiąc się, powoduje drgania sieci, wywabiające pająka z kryjówki. Uzyskując podobne drgania sieci za pomocą źdźbła trawy, można łatwo wprowadzić l. w błąd i zaobserwować sposób podchodzenia 'do zaplątanej zdobyczy. Efektywność lejfcowato ukształtowanej sieci zwiększają pojedyncze nici, rozpięte w różnych kierunkach nad lejkiem. Owad, który w locie uderzy o 'taką nić, traci równowagę i spada na powierzchnię lejka, gdzie staje się ofiarą drapieżnika. W Polsce występują 2 gatunki l., w innych 143 ligula częściach Europy oraz w Azji, Afryce i obu Amerykach - kilkadziesią't'gatun'ków. [J.P.l leptodora (Leptodora) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-wiośla-rek. Długość samic 'dochodzi do 10 mm, samców - do 7 mm. Szklisto-przezroczyste ciało składa 'się z podłużnej głowy oraz 4 silnie wydłużonych segmentów, z których jeden zaopatrzony jest w 6 par odnóży 'malejących znacznie 'ku tyłowi. Samice mają owalną komorę lęgową, utworzoną ze zredukowanej .skorupki. Duże oko oraz niezwykle masywne czułki pływne świadczą o drapieżnym trybie życia. W rozwoju osobniczym występuje oryginalne odstępstwo od innych wioślarek. Mianowicie z jaj letnich wylęgają się młode, podobne 'do rodziców, a z jaj zimowych lęgną się larwy typu -».pływika. Rodzaj obejmuje l tylko gatunek Leptodora kin-dtii, szeroko rozprzestrzeniony w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej. Występuje w powierzchniowych warstwach jezior, rzadziej stawów, wód słonawych lub zakwaszonych. [L.Ż.] ligia, psotówka (Ligia} - rodzaj stawonogów z rzędu -»-równonogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 3 cm długości, o ciele spłaszczonym, w zarysie owalnym. Zaokrąglona głowa zaopatrzona jest w duże oczy. Czułki II pary są silnie rozwinięte, a między nimi sterczą krótkie, najwyżej trójczło-nowe czułki I pary. Odnóża ogonowe mają parzyste, wy- -aniukłe odgałęzienia. Należą tu nieliczne ziemnowodne gatunki zamieszkujące skaliste i kamieniste, rzadziej muliste brzegi morskie, chroniące się w razie niebezpieczeństwa w wodzie. L. są rozprzestrzenione szeroko wzdłuż .brzegów mórz tropikalnych i mórz klimatu umiarkowanego o zasoleniu co najmniej 10%o. W zachodnim Bałtyku występuje l. oceaniczna. [L.2.] ligia oceaniczna (Ligia oceani-ca) - gatunek stawonoga z rodzaju ->-ligii. Dorasta do 3 cm długości. Jest barwy szarej z niebieskawym lub zielonkawym malotem i nieregularnymi, jaśniejszymi plamami. L.o. uwija się zwinnie na brzegu wśród wilgotnych kamieni oraz zwiędłych wodorostów, wyrzuconych przez fale morskie. Szczególnie aktywna jest w nocy. (Tabl. XIII). [L.2.] ligula, rzemieniec (Ligula in-testinalis) - gatunek płazińca z rzędu Pseudophyllidea, z podgromady ->-tasiemców właściwych. Ma wydłużone, taśmo-wate ciało o długości do 100 cm. Poza mało widoczną segmen-tacją zewnętrzną w przedniej połowie ciała charakteryzuje l. segmentacja wewnętrzna, zaznaczona przez zwielokrotniony aparat płciowy. Słabo wyodrębniona główka zaopatrzona jest w 2 bruzdy przyssawkowe. Dojrzałe formy l. występują w jelicie cienkim wielu rybożer-nych ptaków wodnych. Formy larwalne mają 2 kolejnych żywicieli pośrednich. Jaja l. 2 kalem ptaka wydostają się na zewnątrz, w wodzie wychodzą z nich urzęsione larwy, zwane -Aoracidiami. Po zjedzeniu koracidiów przez niektóre wi-dłonogi larwy przedostają się ^ przez ścianki ich jelita •do jamy ciała, gdzie przekształcają się w -^procerkoidy. Jeśli zarażone widłonogi zostaną zjedzone przez rybę, to w jej jamie ciała procerkoidy przekształcają się w ->plerocerko- liliowce 144 idy. W jamie ciała ryby plero-cerkoidy mogą osiągnąć długość do 80 cm. Tak duży pasożyt hamuge wzrost ryby, utrudnia odżywianie, uszkadza naczynia, powodując zahamowanie wzrostu gonad. Ryby zarażone l. cechuje niekiedy bardzo znaczne wzdęcie 'brzucha. Przy zarażeniu dużą liczbą (pasożytów może nawet na-stSipić przerwanie powłok ciała ryby. Liguloza - choroba wywoływana .przez plerocerkoidy l. - jest czasami przyczyną dużej śmiertelności ryb, szczególnie wśród narybku. Ugulo-za występuje najczęściej u leszcza. Ryby zarażone plerocer-koidami l. są mniej ruchliwe, często pływają pod powierzchnią wody, stając się łatwym łupem ptaków rybożernych. W jelicie ptaka następuje dokończenie procesów dojrzewania pasożyta oraz rozpoczyna się wytwarzanie jaj. (Tabl. VIII). [M.S.] liliowce (Crinoidea) - gromada z typu ->-szkarłupnl. Obejmują zwierzęta przypominające kształtem i barwą jaskrawe kwiaty. Ciało ich ma postać kielicha skierowanego rozszerzonym, gębowym biegunem ku górze. Na biegunie tym znajduje się otwór gębowy oraz odbyt umieszczony zwykle nieco z boku. Z górnej krawędzi kielicha wyrasta 5 rozdwojonych i pierzaste rozgałęzionych ramion. Wzdłuż górnej części ramion i gałązek przebiegają bruzdy pokarmowe wysłane nabłonkiem migaw-• kowym, napędzającym pokarm (schwytany nóżkami ambula-kralnymi) w kierunku gęby. L. odżywiają się mikroskopijnymi organizmami oraz 'drobnymi cząstkami organicznymi, opadającymi z toni wodnej na rozłożone gałązki ramion. Ogólna długość gałązek wszystkich ramion dochodzi do kilkudziesięciu metrów. L. mają dobrze rozwinięty wapienny szkielet, złożony z licznych płytek oraz 2 tzw. kręgów. Prowadzą one, przynajmniej w. okresie młodocianym, osiadły tryb życia, przytwierdzając się do podłoża trzonkiem wyrastającym z nasady kielicha. Większość współcześnie żyjących gatunków zatraca (jednak w czasie rozwoju osobniczego trzonek, którego miejsce zajmują liczne wąsy chwytne. L. te łażą za pomocą swych długich ramion po rozmaitych przedmiotach podwodnych i mogą także pływać ślizgowo, stopniowo opadając z wyżej położonych miejsc. Jednakże większość beztrzonkowych gatunków jest mało ruchliwa. Przyczepiając się wąsami do podłoża pozostają one w bezruchu nierzadko przez wiele miesięcy. L. wykazują ogromną zdolność regeneracyjną. Zaatakowane odrzucają samorzutnie ramiona pochwycone przez napastnika i uciekają na pozostałych, utracone zaś ramiona wkrótce im odrastają. Gromada l. obejmuje około 5000 gatunków kopalnych oraz około 800 współcześnie żyjących. Zasiedlają one wszystkie •oełno-słone morza, zwłaszcza w tropikalnych rejonach O. Spokojnego oraz O. Indyjskiego, od wybrzeży Afryki po morza wschodnioazjatydkie. Wszystkie współczesne gatunki należą do jednego tylko rzędu - do liliowcokształtnych. L. doszły do największego rozkwitu w fearbonie. W permie większość ich wymiera. Pod koniec triasu pojawiają się l pierzaste. [L.Z.] liliowce beztrzoneczkowe - -^-liliowce pierzaste. 145 Uścionogi liliowce pierzaste, czupryn-kowce (CoTOdtultda) - ipod-rząd 'szkarłupni z rzędu ->-li-liowcokształtnych. Grupa ta obejmuje gatunki wiodące życie osiadłe tylko w okresie młodocianym. Dorosłe osobniki pozbawione są trzonka, mają natomiast liczne wąsy chwytne, służące do chwilowego przytwierdzania się do podłoża. Należy tu znaczna większość współcześnie żyjących liliowców (około 700 gatunków, m.in. z rodzaju czuprynki i rozwie-Tuchy), rozprzestrzenionych głównie na płytkim dnie mor-skSm, zwłaszcza strefy tropikalnej i subtropikalnej. [L.Ż.] liliowce trzoneczkowe (Penta-crinoidea) - dawny podrząd ->-liliowcoksztaltnych, obecnie rozdzielony na trzy odrębne podrzędy. Nazwa ta używana jest teraz tylko roboczo. Należą tu archaiczne i prymitywne gatunki, które zachowują trzonek przez cale życie osobnicze, wiodąc zdecydowanie osiadły tryb życia L.t. rer prezentuje około 100 współczesnych gatunków, które do obecnych czasów zachowały się niemal wyłącznie w głębszych 'częściach wszechoceanu, jak np. batykrinus, metakrinus i rizokrinus. P-i.2.] liliowcoksztaitne (Articula-ta) - rząd szkarłupni z gromady -^-liliowców. Obejmują około 800 gatunków. Dzielą się na 4 podrzędy: Isocrinida, Mil-lericrinida, Cyrtocrmida oraz liliowce pierzaste. Trzy pierwsze podrzędy, łączone dawniej we wspólny podrząd -»-Liliow-ców trzoneczkowych, zachowują •W ciągu całego życia osobniczego trzonek, którym przytwierdzają się na stałe do podłoża morskiego, natomiast przedstawiciele podrzędu liliowców pierzastych wiodą osiadły tryb życia tylko w o-kresie młodocianym. L.cz. występują głównie w morzach tropikalnych, a niektóre gatunki - w zimnych morzach półkuli północnej. [L.Ż.] limozella (Rhynehelmis Urno-sella) - gatunek pierścienicy z rodziny -^dżdżowniczek. Ma ciało wydłużone, o przekroju z przodu kolistym, w środkowej części czworokanciastym, w tylnej spłaszczonym. Długość jej wynosi 80-180 mm. Zabarwienie ciała jest różowe z fioletowym połyskiem. Płat głowowy wyciągnięty jest 'w wyrostek jest jedynym przedstawicielem nadwiciowców spotykanym w Polsce. [A.J.K.] lucerna.ria -oświetla. lucyna (Ludna) - rodzaj mięczaków z rodziny Lucinidae,. z rzędu -Alaazkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę średnicy l- -5 cm, w zarysie kolistą, spłaszczoną z boków, białą, czasem z lekkim nalotem żółtawym. L. zamieszkują morza tropikalne i subtropikalne. Żyją na-dnie piaszczystym i mulistym, od brzegu do głębokości kilku metrów. [T.U.] l&dyżnica (Rhizaxmella pyrife-i'a) - gatunek gąbki z rzędu ->-gąbek czteroosiowych. Jej żółtoszare ciało osadzone jest na długiej, szarej łodyżce i mierzy łącznie około 10 cm. Szkielet składa się z wtórnie jednoosiowych, / krzemionkowych igieł. Ł. ispotyka się na głębokości 50-200 m w Morzu Śródziemnym. [J.M.R.] łodzik (Nautiius) - rodzaj mięczaków z podgromady -»-czteroskrzelnych. Obejmuje gatunki mające mus.zlę o budowie typowej dla czteroskrzel-nych, barwy białawożółtawej, pokrytą nieregularnymi, żółto-brązowymi pręgami.- Wewnątrz muszla wysłana jest warstwą. pięknej substancji perłowej. We wszystkich cechach budowy ł. zaznacza się prymitywizm tych zwierząt w porównaniu z resztą współczesnych głowonogów. Ramiona ł. w liczbie 82-90 nie mają przyssawek, oczy są typu kubkowego i brak im soczewek. Lejek składa się z 2 nie zrośniętych płatów, wobec czego-ciśnienie wystrzykiwanej wody nie może być duże. Ł. w liczbie kilku gatunków zamieszkują-niewielki obszar wód Pacyfiku, rozciągający się mniej więcej od Moluków i Filipin do Wysp Fidżi. Li. żyją na głębokości 400-700 m, z rzadka tylko wą- topaciarze 148 fiają się płycej. Korzystając ze swej muszli jak z pływaka, unoszą się tuż nad dnem i poruszają za pomocą odrzutu wody wystrzykiwanej z lejka. Podobnie do innych głowono-gów ł. żywią się pokarmem zwierzęcym, ale wobec małej sprawności ruchowej ograniczają się do chwytania zwierząt małych, słabych i powolnych, jak wieioszczeły, małże, i ślimaki i niektóre skorupiaki. Prawdopodobnie jadają też padlinę, na co wskazuje częste chwytanie ich w pułapki z przynętą w postaci martwych zwierząt. Ludność miejscowa jada mięso ł., muszli zaś używa jako naczyń i do wyrobu ozdób. (Tabl. XIX). [T.U.] lopaciarze (Scyllarus i Scylla-roides) - 2 objęte wspólną nazwą rodzaje stawonogów z sekcji -»-lang'ustowców. Dorastają do 30 cm, rzadziej do 50 cm. Ich krępe, grzbietowo- -brzusznie spłaszczone ciało okrywa masywny, silnie zwapniały pancerz toarwy brunatnej, pokryty licznymi kolcami. Czułki przekształcone są w bardzo krótkie i niezwykle szerokie płytki z zątokowanymi krawędziami. Ł. żyją na skalistym gruncie płytkich mórz tropikalnych, 'rzadko dochodząc 'do głębokości 400 im. Grupa ta reprezentowana jest przez około 40 gatunków. Pomimo znacznych, jak na skorupiaki, rozmiarów mają znikome znaczenie gospodarcze, nie występują bowiem w większych skupieniach. [L.2.] łódkonogi ->-walconogi. luskacz (Psolus) - rodzaj szkarłupni'z rzędu -»-ogórkow-ców. Obejmuje formy o wyraźnie dwubocznej symetrii ciała. Mają one zabarwienie czerwone, różowe łub pomarańczowe, rzadziej brunatne. Łopaciarz Sci/Zlarus latu* Łuskacz Psolu* perony Ciało długości do 13 garnelowców. Obejmuje gatunki o ciele długości kilku centymetrów, przezroczystym i pięknie zabarwionym. Odnóża II pary są wydłużone, zakończone mocnymi szczypcami. M. zasiedlają ujścia rzek oraz wody słodkie, zwłaszcza potoki górskie niemal do 1000 m 'n.p.m. Występują od USA do ' Brazylii, włąezinie z wyspami Morza KararbsSkie-go. M. poławia się kilka tyś. tan rocznie. (L.2.J maktra (Mactra) - rodzaj mięczaków z rodziny Mactridae, z rzędu ->iblaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę cienkościenną, trójkątno-owalną, długości 5- -9 cm. Jej gładką powierzchnię o zmiennej barwie'- od białej do brązowej z odcieniami fioletowymi lub czerwonawymi - zdobią często ciemniejsze pasemka promieniste i 'koncentryczne. Wnętrze muszli bywa zwyikle białe, rzadziej różowe, czerwone lub fioletowe. Do m. należy kilka bardzo pospolitych gatunków małżów z pełnosłonych mórz europejskich. 2yją one na dnie malmignatto 150 piaszczystym lub mulistym, niektóre tuż przy brzegu, inne spotyka się głębiej, na głębokości 20-30 m. Większość gatunków m. jest spożywana przez człowieka. [T.U.] malmignatto -^karakurt. malgiew, piaskołaz (Mya arę" naria) - gatunek mięczaka z rodziny Myidae, i rzędu -r -?-blaszkoskrzelnych właściwych. Ma muszlę eliptyczną, Małgiew przy czym lewa połówka jest nieco mniejsza i opatrzona sterczącym prostopadle do wnętrza wyrostkiem w kształcie łyżki. Obie połówki są wygięte tak, że przy zupełnie zamkniętej muszli tworzą się z przodu i z tyłu obszerne szczeliny, przez które może się wysuwać noga i syfony. Warstwa konchiolinowa muszli jest brązowa, ale tak cienka, że sprawia wrażenie lekko żółtawej. Muszle znajdowane na plaży, pozbawione warstwy konchiolino-wej, są kredowobiałe. M. zamieszkują atlantyckie brzegi Europy, od Norwegii do Zatoki Biskajskiej, i Ameryki, od La-bradoru do Wirginii. Na tych terenach dochodzą muszle, do 15 cm długości. M., będąc odporne na obniżone zasolenie, zasiedlają również Bałtyk, ale są tu skarlałe, tak że rzadko osiągają 8 cm długości. Na naszych plażach ich muszle są jedynymi dużymi i zarazem białymi muszlami, stąd łatwo je rozpoznać. M. mają małą nogę, a za to syfony (zrośnięte w jedną rurę) bardzo długie, mogące przy pełnym wyciągnięciu trzykrotnie przekroczyć długość muszli. Żyją na dnie piaszczystym z drobną domieszką mułu, od strefy pły-wów do kilkudziesięciu metrów głębokości. Na ogół całe życie spędzają na jednym miejscu, zagrzebane w piasku na całą długość wyciągniętych syfonów i tylko ich otwory wystawiają na powierzchnię. Z niewiadomych przyczyn nie isą poławiane w Europie, natomiast u wybrzeży Ameryki Północnej łowi się je w dość'dużych ilościach dla celów konsumpcyjnych. [T.U.] malżak ->ponłonia. małżanek tatrzański (Cyzicus tatraeus) - gatunek stawonoga z rzędu -^muszelkowców. Rośnie do długości kilku milimetrów. Żywi się przeważnie osadami dennymi, których cząstki podrywa za pomocą prądu wodnego wytwarzanego przez liczne odnóża. Jest mieszteań- Malżanek tatrzański cem górskich stawów i jeziorek środkowej Europy, m-in. w rejonie Tatr. Został opisany po raz pierwszy przez Kryniclde-go. (L.Ż.] 151 małże małże (Bwalma, Lamellibran-chia) - gromada mięczaków z podtypu -^rnuisalowców. Pod względem rozmiarów ciała są dość -zróżnicowane, gdyż najmniejsze gatunki mają około 2 mm długości, największe zaś (przydawanie) osiągają długość 135 om i ciężar 200 kg. Odznaczają się całkowitym zanikiem głowy, szczęki i' tarki oraz muszlą zbudowaną z dwu połówek, prawej i lewej, połączonych konchiolinowym •więza-dłem. Dodatkowe połączenie obu połówek muszli stanowi zameik, czyli inaczej zawiasa. Jest to układ wapiennych listew, ewentualnie również zębów, (które wchodzą między odpowiednie listwy i zęby drugiej połówki. Noga m. bywa różnie rozwinięta, zależnie od trybu życia i środowiska. Pierwotne małże, np. nukula i jol-dia, podobnie jak ślimaki mają nogę opatrzoną płaską podeszwą, 'u większości jednak noga jest klinowata i silnie umięśniona, a tylko u niektórych gatunków osiadłych zupełnie zanika. U nasady nogi większości gatunków osiadłych leży gruczoł toisiorowy. Jego lepka wydzielina krzepnie w wodzie, tworząc nici zwane b i sterem, służące do przytwierdzania się do .podłoża, np. u omułków. Wewnątrz 'muszli pod płaszczem, 'który ściśle do niej przylega, znajduje się obszerna jama płaszczowa, a w niej para dużych skrzel. Oba płaty płaszcza oraz obydwa skrzela są pokryte 'urzęsionym nabłonkiem. Ruch rzęsek powoduje wnikanie wody z zewnątrz do jamy płaszczowej, omywanie skrzel i wypływanie jej na zewnątrz. Ten strumień wody zapewnia wentylację, a także stały dowóz najdrobniejszych zawiesin organicznych żywych i martwych, służących m. za pokarm. Obydwa płaty płaszcza mogą zrastać się ze sobą w różnym stopniu, tworząc osobną rurkę do wprowadzania wody (tzw. isyfon wpustowy) i do jej wyrzucania (syfon wy-pustowy). Ponad nasadą nogi leży otwór gębowy, któremu towarzyszą 2 pary listkowa-tych płatów przygębowych, czyli źagielków, silnie urzęsio-nych j aktywnie uczestniczących w przesuwaniu pokarmu do gęby. Krótki przełyk wiedzie do żołądka, do którego uchodzi duży gruczoł trawienny, tradycyjnie zwany wątrobą. Z żołądka wybiega długie jelito, tworzące zwykle pętlę w nodze, następnie przebijające toomorę serca i kończące się otworem odbytowym na tylnym końcu 'ciała, w pobliżu syfonu wypustowego, jeżeli taki istnieje. Układ wydalniczy stanowi para nerek, zwanych narządami Bojanusa, oraz para narządów Kebera, które są płatami tkanki gruczołowej ściany osierdzia. Układ ikrwSonośny składa się z serca o l komorze i parze dużych, błoniastych przedsionków, zawartego w obszernym, błoniastym osierdziu, oraz z szeregu naczyń i zatok krwionośnych. Układ nerwowy ma budowę dość swoistą, związaną z niskim poziomem aktywności małżów. W jego skład wchodzą 3 główne pary zwojów: głowowych, nożnych i trzewiowych, htóre tworzą 3 równorzędne centra nerwowe o dużej autonomii. M. w liczbie około 20 000 gatunków zamieszkują wyłącznie środowisko wo-> dne. W wodach słodkich jest ich znacznie mniej niż w wodach morskich, gdzie zasiedlają przede wszystkim płycizny przybrzeżne, jakkolwiek znane są nawet z największych głębin oceanu, przekraczających małże 152 Schemat budowy wewnętrznej małża l - noga; 2 - gonada; 3 - otwór gębowy; 4 - mięsień zwieracz muszli; 5 - żołądek; 6 - wątroba; 7 - nerka; 8 - serce; 9 - syfon wypustowy; lo - syfon wpustowy; 11 - sta-zele; 12 - płaszcz 10000 m głębokości. Wszystkie m. oraz niektóre ślimaki mogą wytwarzać perły. Zdarza się to wtedy, gdy jakiekolwiek ciało obce dostanie się między muszlę a płaszcz i zostanie całkowicie przez płaszcz otoczone. Płaszcz wydziela wtedy substancję wapienną dokoła ciała obcego l po pewnym czasie powstaje mniejsza lub większa bryłka substancji wapiennej - perła. Wartość handlowa perły zależy od tego, czy została wytworzona z suto-' stancji porcelanowej czy perłowej i od gatunku m., a mówiąc ściślej - od barwy i połysku jego substancji perłowej. Perły o wartości kamieni szlachetnych produkują wyłącznie perłopławy. Wiele gatunków m. jest spożywanych na całym świecie. Niekiedy spożycie ich pociąga za sobą zatrucie pokarmowe, 'którego przyczyna nie zawsze jest wyjaśniona. Wiadomo jednak, że m. bardzo łatwo ulegają rozkładowi i nawet trochę tylko nieświeże są już bardzo szkodliwe, podobnie zresztą do ryb i skorupiaków. Stwierdzono też, że w razie masowego rozmnożenia się jednokomórkowych glonów o właściwościach trujących m., żywiąc się nimi, mogą nagromadzić w ciele duże ilości trucizny. Ponadto, jeżeli woda zostanie zanieczyszczona ściekami, m. mogą wychwytywać i zagęszczać w swoim ciele szkodliwe bakterie lub trucizny pochodzące z tych ścieków. Podział systematyczny m. nastręcza wiele trudności i był przedmiotem długotrwałych sporów. Dzielono je na podstawie budowy zawiasów muszli, budowy mięśni zwieraczy muszli bądź ze względu na budowę skrzeli. Jak się wydaje, tylko niektóre z tych grup były naturalne, odzwier-ciadlały faktyczne pokrewieństwo, inne zaś były grupami sztucznymi. Obecnie przyjmuje się system wyróżniający wśród m. 3 rzędy: taksodontowe, nie-równomięśniowe i blaszko-skrzelne właściwe, przy czym każdy z nich odpowiada jednemu z rzędów wziętych z dawniejszych systemów. [T.U.] 153___________________ małżoraezek ->.cypris. malżoraczki (Ostracoda) - podgromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Długość większości gatunków waha się w granicach 0,3-3 mm. Największym gatunkiem jest gi-gamtocypris, który rośnie do 23 mm. Ciało na podobieństwo małży okryte jest u m. w ca-łości dwuklapową skorupą. W czasie poruszania się z rozwartej skorupki wysuwają się 2 pary czułków oraz widełki ogonowe i ewentualnie także końce innych odnóży. Ogólna liczba odnóży dochodzi zwykle do 7 par, z czego 4 wyrastają z głowy, a 3 z tułowia. Głównym organem ruchu u gatunków pływających są zwykle czulki II pary, u gatunków zaś dennych ponadto II para odnóży tułowiowych. Zuwaczki i szczęki zbudowane są najczęściej z nasady żującej oraz głaszczka pełniącego niekiedy także funkcje ruchowe. M. to zwierzęta rozdzielnopłciowe o słabo na ogół wyrażonym dymorfizmie płciowym. Niektóre gatunki, zwłaszcza z krainy polarnej, raamnażają się wyłącznie dzieworod-nie. Samice składają na dnie lub roślinach wodnych jaja, z których wylęgają się następnie larwy typu -»"pływika, mające dwuczęściową skorupkę. Znane są też gatunki ży-worodne. M. żyją zwykle tylko kilka miesięcy, znacznie rzadziej do 3 lat. Występują we wszystkich typach wód, nie wyłączając okresowo wysychających kałuż oraz największych głębin oceanicznych. Większość gatunków zamieszkuje dno morskie w miejscach płytkich. Stosunkowo nieliczne m. bytują w toni morskiej bądź te7 zamieszkują wody słodkie, w których wiodą denny tryb ży- ^__________małżynek cia albo wspinają się po roślinach. Obok licznych drapieżników, żywiących się drobną fauną wodną, znani są wśród tej grupy mułożercy i roślinożercy. Kilka gatunków żyje w wilgotnej ściółce leśnej. Do podgromady m. zalicza się kilka tysięcy współcześnie żyjących gatunków. Niektórzy autorzy dzielą ją na 2 rzędy. Rząd Myodocopidd obejmuje gatunki wyłącznie morskie, o skorupce zaokrąglonej z dołu i często wyciętej z przodu, przeważnie posiadające serce (tu .należy m.in. filomenes i gigantocypris). Rząd Podocopi-da obejmuje obok morskich także formy słodkowodne, zawsze pozbawione serca, o wklęsłej lub prostej brzusznej krawędzi skorupki, nigdy nie wyciętej z przodu (tu należy m.in, cypris). [L.Ż.] małżynek, stylonychia (Stylo-nychia) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -*spodorzęsków. Obejmuje pospolite, drapieżne Małżynek l. 2, 3, 4, 5 - cirrri; 6 - makro-nukleus; 7 - cytostom; 8 - peri-stom; 9 - btonka falująca; 10 - blonki dogebowe mangora 154 gatunki wi&lkości 300-400 p,m. Mają one orzęsienie złożone z systemu błonek dogębowych napędzających pokarm do gęby oraz szereg oddzielnych szczecinek, zbudowanych ze zlepionych rzęsek (cirri). Liczba tych ostatnich (21) jest zawsze ta sama i każda szczecinka ma stałe położenie na ciele pierwotniaka. M. były obiektem klasycznych prac nad regeneracją, prowadzonych przez Wallengrena i . Dembowską. Badania te pozwoliły ustalić, że podczas podziału i regeneracji po uszkodzeniu Komórki m. stare szczecinki zanikają, a nowe tworzą się jako małe zawiązki na polu rzęskowym, zwanym 'polem organizacyjnym. Zawiązki te aktywnie przesuwają isię na odpowiednie miejsca w dalszych stadiach reorganizacji. M. wchodzą w skład fauny czynnego osadu w biologicznych oczyszczalniach ścieków. Znane są liczne gatunki m. z terenu Europy, Aziji i Ameryki. Większość z nich występuje w wodach słodkich, a tylko niektóre w wodach słonawych oraz słonych. [A.J.K.] mang&ra (Mangora acalypha) - gatunek stawonoga z rodziny -»krzyżakowatych. Buduję małe sieci wśród roślin zielnych i młodych sosenek. Jest bardzo pospolity w całej Polsce oraz w zachodniej części regionu palearktycznego. [J.P.] mątewka (Sepiola) - rodzaj mięczaków z rzędu ->dziesię-ciornic. Obejmuje gatunki mające ciało krępe, wałeczkowate, lekko spłaszczone grzbietowo- -brziusznie, długości 2-3 cm ('bez ramion), przy czym głowa jest prawie tej samej wielkości co worek trzewiowy. Po bokach worka trzewiowego wi- Mątewka dnieje para płetw w kształcie kolistych łatek. Muszla m. jest silnie uwsteczniona, składa się tylko z konchioliny i ma postać cienkiego listka. M. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone. Jako niezbyt sprawni pływacy żyją zawsze w pobliżu dna na różnych głębokościach, sięgając w głąb do 700 m (pokrewne rodzaje żyją nawet znacznie głębiej). Wiele czasu spędzają leżąc na dnie, często w dołkach samodzielnie i pracowicie wypłukanych lub wykopanych przez siebie. Polują głównie na skorupiaki i mało ruchliwe ryby, chwytając je z zasadzki na dnie. M. są jadane przez lodzi. Niektóre gatunki poławia się na większą skalę. [T.U.1 mątwa (Sepia) - rodzaj mięczaków z rzędu -*dziesięcior-nic. Obejmuje gatunki mające ciało spłaszczone grzbietowo--brzusznie, w zarysie eliptyczne, długości do 30 cm (bez ramion). Worek . trzewiowy na całej długości obramowują 2 wąskie płetwy. Strona brzuszna jest biaława, a barwa grzbietu zmienna. Możliwy jest 1.55 mątwik burakowy każdy kolor od żółtego ido czarnego, iprzy czym występują rozmaite desenie, najczęściej ciemne, poprzeczne pręgi, przypominające rysunek na skórze tygrysa. M. mogą dopasowywać kolor grzbietu do otoczenia. Są doskonale poznanymi zwierzętami. Na przykład z m. zwyczajną (Sepia officinalis) zaznajomiono się już w starożytności i wszechstronnie ją użytkowano. Była już wtedy i jest do dzisiaj .powszechnie jadana, przyrządzana w rozmaity sposób. Światowe jej wydobycie wynosi obecnie około 50 000 ton rocznie. Z zawartości jej worka czernidłowego sporządzano ciemny barwnik, używany do różnych celów. Kolor jego do dziś nosi nazwę sepii. Muszla m. jest wapienna, kształtu dość grubej, eliptycznej płytki, złożonej z wielu cienkich, kruchych. blaszek. Mątwa Blaszki te są odpowiednikiem przegród między komorami w muszlach głowonogów cztero-skrzelnych. U m. komór nie ma, a pozostały same przegrody ułożone w stos, jedna na drugiej. Muszla pod handlową nazwą os sepiae była niegdyś stosowana w lecznictwie, używana do polerowania metali szlachetnych, a obecnie podaje się ją kanarkom w klatkach, jako źródło wapnia. Szereg gatunków m. zamieszkuje wszystkie pełnosłone cieplejsze morza. Żyją one na niewielkiej głębokości. W dzień leżą na dnie częściowo zagrzebane w piasku, a w nocy pływają tuż ponad dnem, polując głównie na kraby i krewetki. Zwykle zbliżają się do upatrzonej ofiary powoli, ipłynąc za pomocą płetw, gdy zaś zbliżą się na dostateczną odległość, wyrzucają gwałtownym ruchem ramiona chwytne i nader rzadko chybiają. Jeżeli ofiara ratuje się zakopywaniem w piasek, potrafią ją stamtąd wypłukać odpowiednio skierowanym strumieniem wody z lejka. W okresie godowym samce odbywają prawdziwe toki, przypominające zaloty niektórych ptaków. W tym czasie zmieniają zabarwienie, staczają rytualne walki między sobą, a w trakcie zalotów przybierają rozmaite rytualne pozy. [T.U..] mątwik burakowy (Heterodera schachtii) - gatunek obleńca z rodziny Heteroderidae, z gromady -^nicieni, będący groźnym szkodnikiem buraka cukrowego. Gotowe do zapłodnienia samice umiejscowią j ą się pod osłoną korzonków buraka. Po pewnym czasie osłona pęka, a 'odsłonięte, białawe, kulistego kształtu samice zostają zapłodnione przez samce znajdujące się w glebie. Następnie samce wracają do gleby, a'w tylnej części ciała u wielu zapłodnionych samic tworzy się po pewnym czasie galaretowaty woreczek, do którego składane są jaja. Z tych jaj wylęgają się larwy atakujące młode korzonki buraka. U innych samic woreczek nie tworzy się, a jaja zatrzymują się w ciele samicy, tworząc cytrynowatego kształtu cystę długości 0,5- -l mm i .szerokości 0,4- -0,8 mm. Encystowane jaja zimują. Dopiero ina wiosnę, po przejściu l linienia wychodzą z cyst larwy wnikające do korzonków buraków, gdzie dojrzewają. Dojrzałe samce uchodzą do gleby i przebywają w pobliżu rośliny, która je wy- mątwik ziemniaczany 156 karmiła, samice 2aś pasożytują w tkankach korzenia. Larwy znajdujące się w cystach mogą być zdolne do zarażenia, jeszcze po 10 latach. M.b. występuje na terytorium Polski dość powszechnie. Straty przezeń wywoływane mogą sięgać nawet 50»/a plonów. wądolnica. mech morski - potoczna nazwa runi porastającej podwodne przedmioty w strefie przybrzeżnej mórz, a składającej się z rozgałęzionych, różno-kształtnych kolonii polipów jamochłonów z rzędu -»-stuł-biowców, przede wszystkim rozkrzelipki. Po zebraniu, wysuszeniu i zabarwieniu m.m. używany bywa do dekoracji wnętrz. [Z.S.] mechowce (Oribatei) - liczna grupa rodzin stawonogów, zaliczana przeważnie do podrzę-du ->.Sarcoptiformes, odznaczająca się zwykle twardymi i zgrubiałymi, zesklerotyzowany-mi pancerzami. Larwy i -»-nim- fy różnią się na ogół znacznie od osobników dojrzałych i mają często bardzo piękne kształty. M. występują w wielkiej liczbie w glebie, ściółce i mchu. Na łąkach liczba ich osiąga 30 000-50 000 osobników na l m2, a w lasach może nawet dochodzić do 1000 000 na l m2, stanowiąc najliczniejszą grupę fauny glebowej. M. żywią się przede wszystkim szczątkami organicznymi. Odgrywają poważną rolę w rozkładzie szczątków roślinnych i tworzeniu urodzajnej próchnicy w glebie. Niektóre m. są żywicielami pośrednimi larw tasiemców. Na terytorium Polski stwierdzono dotychczas występowanie około 5fli0 gatunków m. (Tabl. XII). U.P.1 meduza - jedna z dwóch za-i sadniczych (obok -»polipa) form pokrojowych (postaci) -uparzydełkowców. Typowa m. pływa swobodnie w toni, ma kształt parasolowaty o mniej lub bardziej wypukłym kloszu (dzwonie), złożonym z części wierzchniej, zwanej eksumbrel-lą, i spodniej - subumbrellą, przedzielonych układem pokar-mowo-naczyniowym. Ogólny schemat budowy, a zwłaszcza uwarstwienia ciała m. jest homologiczny jak u polipa. Ciało składa.się z 2 błonkopodobnych warstw komórkowych: z obejmującej je z zewnątrz ektoder-myi wyścielającej jamę gast-rainą entodermy, między którymi leży gruba warstwa pierwotnie bezkoroórkowej, galaretowatej mezoglei, do której jednak 'wnikają komórki obu pierwszych warstw. Brzeg klosza wieńczą mniej lub bardziej liczne czułki. U meduz -Arąż-kopławów (tzw. scyfomeduz) jest on podzielony na 8 płatów wcięciami, u których szczytu tkwią narządy zmysłowe (->.ro- 157 meduzoidy palia), a u meduz ->.stułbio-pławów (tzw. hydromeduz) - uwypukla się ku środkowi, tworząc cienki, pierścieniowa-ty, ektodermalny rąbek, zwany za g lelkiem •{velum, cras-pedon), usprawniający pływanie sposobem odrzutowym, powodowane skurczami klosza. Czworokątny otwór gębowy zwrócony fcu dołowi (przeciwnie niż u polipów) leży na wyniosłości tworzącej stożek gębowy czasem w postaci długiej rurki, tzw. rączki (manu-briwm), i otoczony bywa zazwyczaj 4 mniejszymi lub większymi ramionami przyu-stnymi. Urządzenia te łącznie z licznymi parzydełkami ułatwiają pokonywanie i połykanie zdobyczy (zwykle drobnych zwierząt morskich). Obszerna jama. gastralna uwypukla się promieniście w 4 do 100 kanałów (niekiedy dodatkowo się rozgałęziających) i uchodzi z reguły do kanału okrężnego, biegnącego wzdłuż brzegu klosza. Cały ten układ nosi nazwę pokarmowo-naczyniowego (ga-strowaskulamego), ponieważ trawi i jednocześnie rozprowa-• dza strawiony pokarm po ciele, głównie dzięki skurczom klosza w trakcie pływania. M. są z reguły rozdzielnopłciowe. W typowej przemianie pokoleń stanowią pokolenie rozmnażające się płciowo. Istnieją jed- • nak także m. mnożące się bezpłciowo przez ódpączkowywa-nie organizmów potomnych. Zapłodnienie odbywa się w otaczającej wodzie. Wielkość m. waha się od ułamka milimetra do średnicy 2 m. Ciało ich zawiera tylko kilka procent suchej masy. M. stanowią ważny składnik planktonu morskiego. Wyrządzają nieraz szkody w narybku. Wielkie gatunki mogą powodować nawet u człowieka przykre oparzenia skóry jadem parzydełek. Niektóre formy, jak np. ropilema i cheł-bia, bywają jadane przez ludzi. M. niektórych gatunków są osiadłe (np. m. z rzędu -rSta-uromedusae). W koloniach -4-stułbiopławów m. mogą nie odczepiać się od całości, ale jako tzw. -^meduzoidy wytwarzać gamety bądź jako dzwony pływne .skurczami nadawać kolonii aktywny ruch. M. kilku form (jak np. kraspedakusty)-występują w wodach słodkich. [Z.S.] meduza jadalna -i-ro-pilema. meduza kanalikowa -.-rozli-stek. meduza kompasowa (Chri/sao-ra) - rodzaj jamochłonów z. rzędu -ł-Semaeostomeae. Meduzy reprezentujących ją gatunków osiągają średnicę do 30 cm. Wierzch klosza mają naznaczony 16 radialnie biegnącymi, ciemnymi liniami, rozwidlającymi się ku krawędziom. Mocno pokarbowane-ramiona przyustne mogą osiągać 2 m długości. Czułki występujące w liczbie 24 są cienkie i bardzo rozciągliwe. M;k. w młodym wieku funkcjonują jako samce, później stają się obojnacze, a w ostatnim okresie życia pełnią wyłącznie funkcje samicze. Zamieszkują pełnosłone morza europejskie, lecz niekiedy trafiają nawet do Bałtyku. [Z.S.] meduza świecąca -*ipelagia. meduzoidy - pączkujące na kolonii polipów -»stułbiopła-wów małe meduzy nie w pełni rozwinięte, nie odrywające się od kolonii i pełniące w nie} funkcje narządów wytwarzających, płciowe produkty rozrodcze. [Z.S.] meduzy kanalikowe 158 meduzy kanalikowe (Rhizosto-meae) - rząd jamochłonów z gromady -»-krążkopławów. Otwór gębowy m.k. uległ zanikowi, a z jamy gastralnej prowadzą liczne kanaliki uchodzące drobnymi otworkami na S ramionach przy ustnych. Czułki brzeżne nie występują. M.k. odżywiają się przeważnie drobnymi organizmami plank-tonowymi, wciąganymi wraz z prądem wody dzięki ruchom .klosza do kanalików i już tu trawionymi. Większe zwierzęta -ogarniają ramionami przyu-stoymi i trawią sokami, wydzielanymi z ujść kanalików, po czym już w. formie rozpuszczonej wchłaniają do wnętrza. M.k. są rozprzestrzenione w wielu morzach. Najbardziej znanymi formami tej grupy są rozlistek, ropilema i kasjo-pea. [Z.S.] 'Mermis subnigrescens - gatunek obleńca z rodziny ->-struń-'córw pasożytujący w jamie ciała szarańczaków. Samica składa Jaja •na trawie. Z jaj zjedzonych wraz; z trawą przez owada wylęgają się larwy. Po upływie około 4-10 tygodni pasożytowania w jamie ciała -żywiciela larwa 'opuszcza go i oojrzewa w środowisku zewnętrznym. Samica może składać jaja po kopulacji, ale zdolna jest również do rozrodu parte-nogenetycznego. [M.S.] meryzja (Moerisia) - rodzaj jamochłonów z rzędu -»stuł-biowców o dwóch postaciach polipów: jedne wiodą denny i kolonijny tryb życia, a drugie - planktonowy, również kolonijny, ale łkażda kolonia składa się tylko z 2 osobników połączonych okolicami podeszwo-wymi i wspólną jamą gastral-ną. Po upływie pewnego czasu odrywają się one od siebie, a Dwuosobnikowa kolonia polipów meryzji Moerista pallasi l - pączkujące meduzy w miejscu oderwania każdemu z nich wyrasta "wieniec czułków i tworzy się nowy otwór gębowy. Jest to początek powstania nowego osobnika na miejscu oderwanego. Polipy odpączkowują też od siebie drobne, swobodnie pływające meduzy. Jeden z gatunków m. (Moerisia pallasi) występuje w Morzu Czarnym i Azowskim, , drugi - w słonych jeziorach "północno-wschodniej Afryki. [Z.S.] Mesothelae, Liphistiomorpha - prymitywny ipodrząd stawonogów z rzędu -^pająków, 'który cechuje zachowana zewnętrzna segmentacj a odwłoka, położenie wieloczłonowych kądzioł-ków przędnych pośrodku brzusznej strony odwłoka i brak płytek szczękowych. Te duże (do 3,5 cm długości) pająki żyją w norach wygrzebanych w 159 Mesozoa. ziemi i zamykanych ruchomym wieczkiem z pajęczyny oblepionej cząstkami gleby. Współcześnie żyje tylko 9 gatunków M, w południowo-wschodoiej Azji i w południowej Japonii. Najczęściej cytowanymi przedstawicielami M. są Liphistius malayanus i Heptathela kimu-rai. Jako "żywe skamieniałości" budzą one duże zainteresowanie zoologów. [J.P.] Mesozoa - grupa -^-bezkręgowców o nie ustalonej pozycji systematycznej. Ciało ich składa się z pojedynczej komórki osiowej, otoczonej przez l warstwę komórek okrywających, zwaną somatodermą. M. są pasożytami różnych bezkręgowców: głowonogów, wirków, pierścienic i osłonie. Najlepiej zbadano M. z rodzaju Dicyemi-dae, występujące w kanalikach nerkowych głowonogów. Dorosłe osobniki z tego rodzaju, długości 6-7 mm, są orzęsione i składają się z l komórki osiowej oraz z 24 komórek somato-dermy. Część (do 9) .komórek tej warstwy ciała tworzy czapeczkę, którą pasożyty przyczepiają się do ścianki kanalika nerkowego gospodarza. Rozmnażanie zaczyna się od podziałów jądra 'komórki osiowej. Następnie z jednego z jąder potomnych tworzy się grupa jąder, z których każde otacza się częścią cytoplazmy, i w ten sposób wewnątrz komórki osiowej osobnika rodzicielskiego powstaje .grupa (lub kilka grup) drobnych komórek. Są to larwy stanowiące miniatury osobnika dorosłego, tzn. również składają się z komóirki osiowej i 24 komórek somatodermy, ale odpowiednio mniejszych. Po ukończeniu pewnego etapu rozwoju larwy rozrywają ściankę osobnika macierzystego i wydostają się do światła hafnalika nerkowego, gdzie rosną i dojrzewają. Cykl ten powtarza się wielokrotnie. Co pewien czas niektóre jądra znajdujące się wewnątrz komórki osiowej przechodzą - jak się wydaje - podziały redukcyjne, powstają komórki haploidame. które następnie łączą się ze sobą w procesie saniozapłod-nienia. Prawdopodobnie z zy-goty tworzy się nieco inny typ larwy niż opisany powyżej. Opuszcza ona osobnika rodzicielskiego jako kula złożona z orzęsionych i nie' orzęsionych komórek. Dalsze losy takiej larwy oraz sposób zarażania nowego żywiciela nie są znane. Nadal nie wiadomo też, jaka jest filogeneza M. Van Benden uważa je za organizmy zbliżone do kolonijnych pierwotniaków, Hatschek - za pasożyt- Schemat budowy Mesozoa. l - Komórka somatodermalna; 2 - komórka osiowa; 3 - jądro komórki osiowej; 4 - organizmy potomne rozwijające się wewnątrz komórki osiowej; 5 - komórka osiowa organizmu potomnego; 6 - komórki zarodkowe; 7 - komórki czapeczki •meta 160 nicze i zmodyfikowane larwy jamochłonów, natomiast Gras-se - za pasożytnicze, zdegene-rowaine płazińce. Na uwagę zasługują fakt całkowitego wyodrębniania się komórek potomnych ' wewnątrz komórki osiowej, co różni ten proces od bruzdkowania, w którym potomne komórki powstają przez przewężenie siei podział komórki macierzystej. Powstawanie komórek potomnych wewnątrz komórki osiowej Świadczy o tym, że zewnętrzna błona komórki może w całości powstać z błon wewnątrzkomórkowych. Podobne zjawisko występuje u niektórych pierwotniaków pasożytniczych, 'np. u ->sporowców peł-zakowatych, u których komórki wyróżnicowują się wewnątrz plazmodium rodzicielskiego. [A.J.K.] meta (Meta) - rodzaj stawonogów z rodziny ->.krzyżako-watych. Obejmuje gatunki pająków średniej wielkości (7- -15 mm długości). Z nich najbardziej znany jest dość duży pająk Meta menardi, żyjący w strefie półmroku w jaskiniach i niszach skalnych oraz w piwnicach. Razem z nim w tym samym środowisku występuje często drugi pokrewny gatunek - Meta merianae. Dwa pozostałe gatunki krajowe żyją wśród ziół i krzewów, najczęściej na skrajach lasów i na polanach. [J.P] metacerkaria - larwalne stadium inwazyjne w cyklu rozwojowym ->.przywr digenety-cznych, powstające 2 -*cerka* rii. W trakcie przeobrażania się w m. zanikają pewne narządy certearii (gruczoły pene-tracyjne, narządy czuciowe, -oczy), następuje odrzucenie ogonka, a także sztylecika u tych larw, 'które go posiadały. M. jest zwyfcie formą ocysto-waną. Cerkarie mogą się incy-stować w środowisku zewnętrznym lub w organizmie, do którego dostają się biernie lub przenikają aktywnie. Do niedawna cer karle incystujące się w środowisku zewnętrznym, jak np. u -»-motylicy wątrobowej, 'nazywano adoleska-riami, ostatnio jednak coraz częściej adoleskarie nazywane są również m. Wśród niektórych przywr w stadium m. może zachodzić 'daleko idąca orga-nogeneza. W pewnych przypadkach w stadium m. mogą być wytwarzane komórki jajowe i plemniki, a nawet mogą tworzyć się jaja. Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając m. wraz z trawą albo też z zarażonym żywicielem pośrednim. [M.S.] metakrynus (Metacrinus) - rodzaj szkarłupni z podrzędu Isocnmdn, z rzędu -^-liliowców członowanych. Obejmuje kilka gatunków o 'długim, pięciogra-niastym trzonku, z którego powierzchni wyrasta szereg okół-ków długich wąsów (po 5 wąsów w okółku). Silnie rozgałęzione ramiona układają się w kształcie kielicha kwiatu. M. znane są głównie z mórz otaczających południowo-wschod-nią Azję, gdzie zasiedlają dno zwykle na głębokości 100- -600 m. [L.2.] mezostoma, bajornik (Mesosto-łna ehrenbergi) - rodzaj pła-żińców z rzędu -^-wirków pro-stojelitowych. Obejmuje gatunki silnie spłaszczone, o ciele przezroczystym, osiągające 9- -15 mm długości. Przez ciało przeświecają białawe zwoje mózgowe, pnie nerwowe, wypełniony pokarmem przewód pokarmowy oraz narządy roz- " /? •••\ ;^ ^ s '/, 3 b /":; 3(c); ;-? iQ •*'.".': J Q; ;-ii \Q .•.' •(c)! s'1 ^ j(c) L Q\'< /(c) 2 (c) % ^'• \(c) (c) '*' (c) Li .0..-' :(c).:./ •' ''•^ Mezostoma rodcze. M. odżywiają się głównie wioślarkami oraz częściowo niektórymi skąposzczetami i wrotkami. Chwytanie ofiary ułatwia im wydzielina gruczołów śluzowych znajdujących się na brzusznej stronie ciała. M. są bardzo wytrzymałe na głodowanie. W Polsce występują na niżu w drobnych zbiornikach wodnych, wśród obfitej roślinności. [M.S.] Micropharyngea fera. Microsporidia - gromada pierwotniaków z podtypu -»czułkowce. mikrofilaria (microfilaria) - pierwsze stadium rozwojowe -^•filaru, pasożytujące we krwi ssaków i człowieka. M. są larwami rozwijającymi się w ciele dorosłej samicy. W momencie opuszczania dróg rodnych matki są już dobrze wykształcone, kształtu nitkowatego, ruchliwe. W tym momencie otacza je zwykle pozostałość osłonki jajowej. Dalszy rozwój m. przez stadium -»-larwy rabditoidalnej do stadium larwy inwazyjnej odbywa się w żywicielu .pośrednim, tj. u krwiopijnych stawonogów, iktóre zarażają się pijąc krew chorego zwierzęcia. M. wielu filarii charakteryzuje dobowa wędrówka w ciele żywiciela. Zob. też: filaria Ban-krofta i loa-loa. [M.S.] mikrohydra -»-kraspedakusta. miracidlum - pierwsze stadium larwalne w cyklu rozwojowym -*przywr digenetycz-nych, rozwijające się z jaja. Stadium to zaraża pierwszego żywiciela pośredniego. U większości przywr m. wydostaje się z jaja w środowisku zewnętrznym, w wodzie, u niektórych zaś wylęga cię dopiero wewnątrz żywiciela pośredniego po zjedzeniu przezeń jaja przywry. M. wylęgające się w środowisku zewnętrznym atakuje żywiciela pośredniego czynnie, przedostając się do jego ciała. Długość życia m. zależy głównie od temperatury i kwasowości otoczenia, a również od ilości materiału zapasowego (glikogenu), jakim dysponuje. Na przykład m. -»mo-tylicy wątrobowej żyje 6-25 godzin. Na ogół ciało m. ma kształt cylindryczny z pewnym rozszerzeniem w przedniej jego części (mniej więcej w 1/3 długości). Pokrycie ciała rzęskami, obecność narządów zmysłowych (mogą występować plamki oczne) i swobodny tryb życia jest reminiscencją wolno żyjących przodków przywr. U m. występuje l-2 par komórek płomykowych. Układ nerwowy ma postać zwoju głowowego i podłużnych pni. W tylnej części ciała m. znajdują się komórki zarodkowe. Z komórek tych, występujących oddzielnie lub zgrupowanych w postaci kuł, rozwija się już w pierwszym żywicielu pośrednim następne stadium rozwojowe, zwane -^sporocystą. [M.S.] mitra (Mitra) - rodzaj mięczaków z rodziny Mitridae, z rzędu -»jednoprzedsionkówców. Muszla m. jest wrzecionowata, wysokości 1-10 cm, i ma powierzchnię gładką, lśniącą, rzadko z wystającymi guzkami lub listewkami. W szczelinowatym otworze muszli po stronie wewnętrznej występuje kilka wyraźnych listewek. Liczne gaitunki m. zamieszkują morza strefy tropikalnej i subtropikalnej, przy czym gatunki subtropikalne są mniejsze i mniej barwne (brunatne, żółtawe lub szarawe), natomiast m. z mórz tropikalnych odznaczają się znacznymi rozmiara- 163 motylim wątrobowa mi i bajecznym ubarwieniem. M. żyją na niegłębokim dnie kamienistym lub skalistym. Ich muszle były i są nadal używane przez krajowców do wyrobu ozdób oraz poszukiwane przez kolekcjonerów. CT.U.] mooetka -»porcelanki. monorafis Monorhaphis chuni - gatunek gąbki z rzędu Am-phtdiscophora, z gromady -^gąbek szklistych. Ma silnie rozdęte, cylindryczne ciało, którego wysokość wynosi około l m. Jest ono przeszyte igłą osiągającą długość 3 m i grubość 8,5 mm. Część tej igły wy- Fragment monorafisa staje poza ciało i tkwi w mu-listym dnie. M. m.ch. żyją w Oceanie Indyjskim na głębokości 1500-2000 m. [J.M.R] morska pomarańcza (Tethys aurantium) - gatunek gąbki z rzędu ->gąbek czteroosiowych. Ma kształt kulisty. Nazwę swą zawdzięcza wielkiemu podobieństwu wewnętrznej budowy ciała do budowy pomarańczy. Również jej barwa jest jaskrawa, często pomarańczowa. Radialny szkielet składa się z dużych, wtórnie jednoosiowych igieł. M.p. stanowi gatunek kosmopolityczny, spotykany prawie we wszystkich morzach. [JJM.R.] motylioa wątrobowa {Fasciola. hepatica) - gatunek płazińca z gromady -»przywr digenety-cznych. Osiąga 18-51 mm długości oraz 4-13 mm szerokości. Jest 'kształtu liściastego, rozszerzona w przedzie ciała, z wyodrębnionym krótkim stożkiem, na którego wierzchołku znajduje się otwór gębowy okolony przyssawką gębową. Przyssawka brzuszna leży dość blisko przyssawki gębowej. Przed przyssawką brzuszną uchodzi otwór płciowy, z 'którego może wystawać męski narząd kopulacyjny - prącie. U dojrzałych płciowo osobników za przyssawką brzuszną znajdują się pętle macicy. Rozgałęzione jądra leżą w środkowej i tylnej części ciała. Po prawej stronie ciała, przed jądrem, znajdujesięgałązkowaty jajnik. Silnie rozgałęzione 2 pnie jelita dochodzą do końca ciała. Wzdłuż osi ciała przebiega rozgałęziony pęcherz wydalniczy. Dorosła m.w. pasożytuje w przewodach żółciowych owcy, bydła, kozy i innych przeżuwaczy. Tylko przypadkowo zaraża się nią człowiek, świnie, zające i inne gatunki zwierząt. Zapłodniona w ooty-pie komórka jajowa zostaje otoczona przez komórki żółtni-kowe, a następnie cały ten zespół przesuwa się do początkowego odcinka macicy, gdzie pokrywa się najpierw bezbarwną i cienką, a potem grubiejącą i ciemniejącą otoczką. Jaja po przejściu przez całą macicę wydostają się przez otwór płciowy. Dalszy rozwój notylica wątrobowa 164 lasłępuje wtedy, gdy jajo wy-1 ostające się z kałem żywiciela na zewnątrz trafia do wody. Z jaja wylęga się ->noiracidium. A.by miracidium mogło się dalej rozwijać, musi wniknąć do j amy płaszczowej ślimaka -wbagnicy moczarowej, a stąd do jego trzustko-wątroby. W trzustko-wątrobie ślimaka miracidium przekształca się w ->.sporocystę (a ta z kolei może wytwarzać sporocysty potomne). W sporocystach powstaje następne stadium w postaci licznych -»-redu. W ciągu lata redie mogą wytwarzać redie lotomme. Wewnątrz redii macierzystych (albo potomnych) ; worzą się -»cerkarie. Cerkarie ii.w. opuszczają ciało ślimaka ; po krótkim okresie swobodnego życia otorbiają się, przytwierdzając się do roślin wodnych, źdźbeł trawy, jak również do przedmiotów pływających na wodzie lub pod powierzchnią wody. Otorbione cerkarie nazywa się adoleska.. riami lub -*metacerkariami. Żywiciele ostateczni zarażają się, zjadając je wraz z trawą. Przypuszcza się, że młode m.w. uwolnione w przewodzie pokarmowym dostają się do przewodów żółciowych dwiema drogami: przebijając się do naczyń krwionośnych i płynąc żyłą wrotną wraz z krwią do wątroby albo przebijając się przez jelito do jamy brzusznej, skąd przedostają się czynnie przez torebkę wątroby i miąższ do drobnych przewodów żół- Motylica wątrobowa Jajo z wieczkiem; B - wykluwające się miracidium; C - sporo-cysta; D - redia; f; - cerkarla 165 motylicska ciowych. W miarę dorastania pasożyty przemieszczają się do większych przewodów. Po osiedleniu się w przewodach żółciowych pasożyty wywołują stan zapalny wątroby. Przeciskając się przez drobne przewody żółciowe powodują rozrywanie ścianek, co może prowadzić do krwawień. Na skutek działania 'pasożyta ścianki przewodów żółciowych, zwłaszcza u bydła, ulegają stwardnieniu, często odkładają się w nich sole wapnia i magnezu. Wskutek rozrostu tkanki łącznej międzyzrazikowej cała wątroba ulega stwardnieniu (marskość wątroby). M.w. może ponadto zaczopować przewody żółciowe oraz zawlekać do wątroby niepożądaną florę bakteryjną. Zwierzęta zarażone, zwłaszcza owce, chudną i szybko się męczą. W następstwie wzrastającego wyniszczenia może nastąpić śmierć zwierzęcia. Choroba wywołana przez m.w. zwie się fasciolozą albo też chorobą motyliczą. (Tabl. VIII). [MJ3.] motyliczka (Dicrocoelium den-driticum) - gatunek płazińca z gromady ->przywr digenety-cznych. Osiąga 4-12 mm długości. Pasożytuje jako postać dojrzała w wątrobie przeżuwaczy, a ponadto jest spotykana czasami u człowieka, zajęcy, królików, świń, koni. Jej pierwszym żywicielem pośrednim są ślimaki lądowe (mjn. Zebrź-na detrita i Helicella ericeto-rum). Z przełkniętych przez ślimaka 'jaj wykluwają się --xmiracidia, które w jego trzustko-wątrobie przekształcają się w -^sporocysty. Ze sporo-cyst macierzystych powstają sporocysty potomne (do 100), a w nich tworzą się -»-cerkarie zaopatrzone na przednim końcu ciała w sztylecik. Cerkarie MotyUczka l - przyssawka gębowa; S - gardziel; 3 - przełyk; 4 - część pochwowa macicy; 5 - torebka prącia; 6 - przyssawka brzuszna; 7 - widełki jelita; 8 - macica; » - jądro; 10 - jajnik; U - zbiornik nasienny; 12 - gruczoł Mehiisa; U - żółtnik wydostają się ze ślimaka do środowiska zewnętrznego. Do niedawna przyjmowano, że cerkarie były zjadane przez przeżuwacze, gdzie w przewodach żółciowych wątroby uzy- . skiwały dojrzałość. Obecnie uważa się, że cykl rozwojowy m. przebiega ż udziałem jeszcze jednego żywiciela pośredniego, a mianowicie mrówki, w której odwłoku cerkarie przekształcają się w -»imetacerka-rie. Przeżuwacze zarażają się zjadając wraz z trawą mrówki mózgownik 1(r)6 opanowane przez metacerkarie. Jak podają niektórzy badacze, w mrówce może się otorbiae nawet do 100 cerkarii. M. znana jest na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Australii. [M.S.] mózgownik (Dtptona cerebrź-formis) - gatunek jamochłona z rzędu -^.korali madreporo-wych. Tworzy bułowate kolonie o zwartym wapiennym szkielecie, przy czyim poszczególne polipy, dzieląc się wzdłuż niecałkowicie, formują długie szeregi, wijące się na podobieństwo zakrętów kory móz- Mózgownik gowej (analogicznie jak u wą-dolnicy). Kolonie m. osiągają do 20 cm średnicy. Występuje on u zachodnich wybrzeży Atlantyku. [Z.S.] mrówczarka (Dfpoena) - rodzaj stawonogów z rodziny -*omatmkowatych. Obejmuje gatunki o długości ciała 2- -4 mm, przeważnie czarno ubarwione. M. nie budują sieci, żywią się głównie mrówkami, a zdobycz chwytają opuszczając się 'na nitce przymocowanej do gałązki sosenki nad ścieżką uczęszczaną przez mrówki. Po złapaniu pojedynczej robotnicy m. natychmiast ucieka po nitce 'na 'bezpieczną gałązkę i dopiero tam zabiera się do jedzenia. W Polsce m. są dość rzadkie. Występuje ich tu 7 gatunków. [W.S.1 mrówezynka (Myrmmachne formicaria) - gatunek stawonoga z rodziny ->drakunowa-tych. Należy do -^pająków mrówkokształtnych. Odznacza się - przy niewielkich rozmiarach ciała (4-5 mm długości) - łudzącym podobieństwem do niektórych mrówek zarówno ze względu ha kształt, jak i sposób poruszania się. Upodobnienie m. do mrówek zniechęca prawdopodobnie wielu spośród ich wrogów do napaści na nie. [J.P.] mrugacz -^skrzypek. mszywioły (Bryozoa) - gromada z typu ->czułkowców. Żyją w koloniach mających przeważnie postać krzaczków, na których gałęziach osadzone są poszczególne osobniki, wyglądem zewnętrznym przypominające polipy stułbiopławów. Dla kolonii przyjęto nazwę zoarium, a dla pojedynczego osobnika-zooid. Zoaria cechuje znaczna różnorodność postaci - mogą one plożyć się na podłożu lub też wyrastać do góry. Mierzą od kilku milimetrów do kilku metrów i liczą dziesiątki, a nawet setki tysięcy drobnych osobników. Między poszczególnymi osobnikami kolonii istnieje pewien podział funkcji. Wyróżnia się wśród nich autozooidy, keno-zooidy i heterozooidy. Autozooidy są zdolne zarówno do samodzielnego odżywiania się, jak i rozrodu, kenozooidy pełnią przede wszystkim rolę elementów mechanicznych, a więc przytwierdzają się do podłoża i łączą między sobą, ale mogą też przez pączkowanie wytwarzać kolonie, a heterozooidy służą do rozrodu i ochrony ko- mszywioły Różne gatunki mszywiołów lonii. Pomiędzy zooidami kolonii zanikają ścianki częściowo hub zupełnie bądź też istnieją w nich otworki umożliwiające przenikanie płynu celomatycz-nego, a co za tym idzie - rozprowadzanie pokarmu po całej kolonii. Ciało autozooidów składa się z kolistego (u ferę-żełnic) lub podkowiastego (u podkówczaków) lofoforu, otaczającego jamę gębową i dźwigającego czułki, z występującego tylko u podkówczaków epistonu oraz z tułowia. Z reguły .nie przekracza ono długości -l nam. Czułki, podobnie jak cała powierzchnia ciała, służą do oddychania. Dzięki osadzonym na ich wewnętrznej stronie rzęskom, które swym ruchem powodują napływ wody zawierającej plankton do otworu gębowego, biorą także u-dział w wychwytywaniu pokarmu. U m. brak jest układu krwionośnego. Zastępuje go płyn celomatyczny, krążący w poszczególnych osobnikach dzięki istnieniu w otrzewnej orzęsionych komórek. Przewód pokarmowy jest wygięty w pętlę i kończy się. otworem odbytowym, położonym w pobliżu jamy gębowej. Składa się on z gardzieli, przełyku i żołądka. Poza swą rolą trawienia i przyswajania pokarmu pełni również funkcje wydalnicze. Układ nerwowy m. w związku z osiadłym trybem życia jest bardzo uproszczony. Składa się z l zwoju nerwowego, leżącego między otworem gębowym a odbytowym, od 'którego odchodzą nerwy do czułków i pozostałych narządów. M. rozmnażają się płciowo i bezpłciowo przez pączkowanie. Przy rozrodzie płciowym (m. są z reguły •dbojnakaimi) jaja i plemniki zostają wydalane do jamy ciała, gdzie następuje zapłodnienie, jaja zaczynają się rozwijać i powstaje z nich larwa. U większości m. rozwój larwy odbywa się w jamie ciała, po czym - już w pełni ukształtowana - wydostaje się ona na zewnątrz i prawie natychmiast osiada na dnie, rozpoczynając dość skomplikowany proces pączkowania. W nielicznych przypadkach . rozwój larwy przebiega w środowisku zewnętrznym, a swobodnie pływająca larwa nosi nazwę ->cy-fonautesa. Proces pączkowania polega na tym, że w określonych miejscach na powierzchni kolonii tworzą się wzgórki - zaczątki pączka. Taki wzgórek rośnie i przewęża się u nasady, ale nie dochodzi do jego całkowitego oddzielenia się i pączek pozostaje w połączeniu z kolonią, W pączku za- mucedo 168 wią2uje się przewód pokarmowy, zwój nerwowy i czułki, co W konsekwencji prowadzi do powstania całkowicie ukształtowanego osobnika, który sam zaczyna tworzyć pączki. U niektórych m., żyjących zwłaszcza w morzach strefy tropikalnej, szybkość pączkowania jest niesłychanie wysoka: pewne gatunki mogą zaledwie w ciągu kilku godzin wytworzyć kolonię wysokości do 2 m! Swoisty typ pączkowania wewnętrznego spotyka się u m. słodko-wodnych. U m. występuje zjawisko, zwane przemianą pokoleń: kolonie powstają z reguły przez pączkowanie osobników wytworzonych na drodze rozrodu płciowego, a więc obie formy rozrodu - płciowa i wegetatywna - powtarzają się cyklicznie. M. są szeroko rozsiedlone na całej kuli ziemskiej, zarówno w morzach, jak i wodach słodkich, w granicach temperatur od -2 do +29°C. W morzach z reguły występują w strefie przybrzeżnej do. głębokości 300 m, ale znajdowane były także nieliczne gatunki na głębokości 8000 m. Gatunki słodkowodne żyją u brzegów wód wolno płynących lub stojących. Osiadają zwykle na twardych przedmiotach, a więc na dnie kamienistym, żwirowatym, na zatopionych wrakach statków oraz na żywych roślinach i zwierzętach. M. mogą powodować pewne szkody w wodociągach, w których brak jest dobrych filtrów, zatykając swoimi koloniami rury i zanieczyszczając wodę; niekiedy stają się uciążliwe, obrastając grubymi powłokami dna statków. Obejmują rząd krę-żelnic l podkówczaków, a w nich 12 rodzin i 4000 gatunków żyjących współcześnie oraz około 15000 gatunków kopalnych. [J.M.R.] mucedo (Cristatella mucedo) - gatunek czułkowca z rzędu -^podkówczaków. Kolonie o-siągają długość kilku centymetrów, a sporadycznie do 30 cm. Są one zaopatrzone w szeroką śluzowatą podeszwę, za pomocą której mogą wolno pełzać po przedmiotach pogrążonych w wodzie, np. w stronę światła, z prędkością l-il5 mim na dzień. M. zamie- Mucedo szikuje wody słodkie Europy, Ameryki Północnej, wschodniej części Syberii i Palestynę. [J.M.R.] mulik {Radix) - rodzaj mięczaków z rodziny -»-błotniarko-watych. Obejmuje gatunki, których muszla odznacza się wielką zmiennością kształtu. Zwykle jest ona jajowata, z małą skrętką i olbrzymim ostatnim skrętem. Jej otwór przypomina zarys ludzkiego ucha. M. imają na ogół barwę żółtawobrunatną w nieregularne ciemniejsze plamki, rzadziej .prawie czarną. Ich kształt nie odbiega od kształtu typowego dla rodziny. Należą do najpospolitszych ślimaków wodnych całej Europy, północnej Azji i Ameryki Północnej. W Polsce żyją 2 gatunki m. Na skutek zmienności muszli podział systematyczny tego rodzaju na gatunki gest 'utrudniony. H, 169 muszelkowce Muszla mulika można spotkać we wszystkich wodach naszego kraju, włącznie z przybrzeżnymi płyciznami Bałtyku. W przeciwieństwie do błotniarki stawowej jedzą znacznie mniej żywych, zielonych części roślin, a za to więcej obumarłych i rozkładających się substancji roślinnych. Chętnie żywią się padliną. Są żywicielami pośrednimi wielu gatunków przywr. IT.U.] munida, długokleszcz (Munida} - rodzaj stawonogów z sekcji -»-pustelnikowców. Obejmują gatunki o długości ciała nie przekraczającej zwykle 8 cm. Mają odwłok dobrze rozwinięty, zgięty w dół, lecz nigdy nie przylegający do głowotułowia, zakończony wachlarzem ogonowym. Przód głowotułowia zdobi na przedzie długi nie ząbkowany cierń, otoczony 2 bocznymi, krótszymi cierniami. Duże oczy osadzone są na krótkich słupkach. Odnóża tułowiowe I pary, znacznie dłuższe od całego ciała, wieńczą bardzo smukłe szczypce. Trzy następne pary odnóży przystosowane są do chodzenia, a ostatnia, znacznie mniejsza para zmieniona jest w szczoteczki przeznaczone do oczyszczania powierachni ciała. Należy tu ponad 80 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach klimatu tropikalnego, subtropikalnego i umiarkowanego. Zamieszkują one głębsze partie dna morskiego, występując przeważnie na głębokościach 500-2000 m. [L.Ż.] muszelkowce (Concfaostroca) - rząd stawonogów z podgroma-dy -»-liścionogów. Mają ciało długości 3-5 mm, wyjątkowo do 17 mm, barwy brązowawej, różowawej lub zielonkawej. Jest ono bocznie ścieśnione l zamknięte w dwuklapkowym pancerzu w kształcie muszelki. Na 'powierzchni skorupki widoczne są koncentryczne pierścienie przyrostowe, powstające w czasie kolejnych linień. W przeciwieństwie do wszystkich .pozostałych skorupiaków u m. stare skorupki nie odpadają wraz z wylinką w czasie Imienia, lecz przyrastają z reguły do nowej skorupki, wzmacniając ją. M. pływają za pomocą silnie rozwiniętych, dwu-gałęzistych, wiosełkowatych czułków II pary. W skład tułowia wchodzi 10-32 segmentów zaopatrzonych w parzyste odnóża, malejące stopniowo ku tyłowi. Każde odnóże składa się ze skrzelowej gałązki zewnętrznej oraz kilku listków wewnętrznych, napędzających pokarm do gęby. U samicy gałązki zewnętrzne kilku środkowych odnóży przekształcone są w długie wyrostki przytrzymujące jaja, a niekiedy także zarodki znajdujące się wewnątrz muszelki. Prawie wszystkie gatunki wiodą denny tryb życia, podpływając- ku powierzchni tylko w okresie rozrodu. M. żywią się głównie mikroskopijnymi glonami. Są to mieszkańcy drobnych, przeważnie okresowo wysychających zbiorników wodnych. musilowce 170 Znanych jewt około 300 gatunków m., roaprzełtrzenionycfa na wszystkich kontynentach, szczególnie w strefie tropikalnej i subtropikalnej. W Polsce skorupiaki te pojawiają się na ogół tylko w nielicznych zbiornikach słodkowodnych. Do pospolitszych przedstawicieli m. w naszym kraju należy Myxosporidia. Z połkniętych przez rybę spór m. wydostają się amebule, •które przenikają do mięśni. Z ame-bul przez przyrost cytoplazmy i zwielokrotnienie jąder wytwarzają się ogromne -*plaz-modia. Zostają one otorbione przez tkankę łączną ryby i przybierają postać sporych guzów, do 7 mm średnicy. Guzy te tworzą wypukłości dobrze widoczne na powierzchni ciała ryby. Ulegają one łatwo mechanicznym uszkodzeniom wówczas, kiedy ryba ociera się o przedmioty podwodne. Dzięki temu spory, które rozwijają się wewnątrz plaamodiów, wypadają do wody, a poraniona ryba zdycha, bądź ataje się łatwą zdobyczą innych zwierząt. Spory ra. o średnicy 12-20 [im otoczone są grubą otoczką. We wnętrzu każdej spory znajdują się 2 komórki biegunowe oraz dwujądrowa amebula. M. jest pasożytem wielu ryb ałodko-wodnych oraz może powodować znaczne straty w rybosta-nie. [A.J.K.] mysz morska -^-złotorunka. Myxosporidl» - gromada pierwotniaków z podtypu -*apo-JOWCÓW pełzakowatych. Charakteryzuje je występowanie wielokomórkowych spór o l-4 Spora przedetawiclela Myxosport-dia l - komórki tworzące otoczkę spory; 2 - dwujądrowa amebula; 3 - torebka biegunowa ze skręconą nicią biegunową; 4 - jądro komórki biegunowe j; 5 - wieczko Bpory torebek biegunowych. Są pasożytami wyłącznie niższych kręgowców, zwłaszcza ryb. Niektóre gatunki M. znajdowano w płazach i gadach. Znanym przedstawicielem tej gromady jest myksobolus. [A.J.K.] 171 najada N nadeczolk stawowy (Spongilla lacwtris) - gatunek gąbki z rzędu -*gąbek krzemorogo-wych. ^wykle koloniiJny. Tworzy okazy krzewiaste, gałęzi-ete, rzadziej .bryłowate. Ich szkielet zbudowany jest z gładkich igieł krzemionkowych, zlepionych flponginą. N.s. roś-' nie do wysokości l m. Rozród trwa od maja do lipca. Z zapłodnionych jaj rozwija się larwą -iparenchymula. Od lipca do września trwa okres tworzenia się ^-gemmul, których .powstaje w l osobniku do 200 sztuk. NA. spotyka się w stawach, jeziorach i wolno płynących rozlewiskach rzek. Jest szeroko rozieiedlony aż po strefę arktyczną. W górach dochodzi do wysokości 2000 m n.p.m. W Polsce wszędzie pospolity (Tabl. III). [JJM.B.]. nadwiciowce (Hypermastigida) - rząd pierwotniaków z pod-gromady -*wiciowców zwierzęcych. Mają wiele (u niektórych gatunków nawet kilkaset) wici zgromadzonych w przedniej części ciała w postaci okrężnych wieńców lub podłużnych rzędów. Ciałka podstawowe wici łączą się ze sobą. za pomocą białkowych włókienek usztywniających. Jądro jest pojedyncze. U niektórych gatunków wykryto procesy płciowe. Wszystkie gatunki są pasożytami przewodu pokarmowego owadów. Większość n. występuje w jelicie różnych termitów. Jedynym spotykanym na terytorium Polski n. jest Lophomonas blattarum, który pasożytuje w jelicie karalucha. [A.J.K.] nag-oskrzelue (.Nudibranchia) - rząd mięczaków z podgromady -ł-tyłoskrzelnych wyróżniający się całkowitym zanikiem płaszcza, muszli i pierwotnego skrzela. Na całej stronie grabietoweij 'mają liczne wyro-siUki steóme, funkcjonujące jako ekrzela, nieraz rozgałęzione i fantazyjne w kształcie. Zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz świata, żywiąc się przeważnie pokarmem zwierzęcym. Reprezentuje je m-in. dendronotus i natcheł-nik. IT. U.] najada (Nais) - rodzaj pierścienic z rodziny Naididae, z gromady -»skąposzczetów. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone, o niewielkiej liczbie segmentów, 'bezbarwne, szarobrunatne lub żółtawe. Długość ich wynosi kilka do kilkudziesięciu milimetrów. Mają szczecinki rozmieszczone podobnie jak u rureczników na 'poszczególnych • pierścieniach w 2 pęczkach grzbietowych i 2 torzusznych, co uznawane jest za cechę pierwotną. Rozmnażają eię najczęściej bezpłciowo przez podział lub pączkowanie, w wyniku czego tworzą się często łańcuchy osobników. U niektórych występuje co kilka pokoleń bezpłciowych jedno płciowe. Wiele gatunków jest szeroko rozprzestrzenionych. N. żyją wyłącznie w wodzie, głównie w wodach śródlądowych, w tym tafeże w -bardzo małych zbiornikach (stawach, kałużach), oraz w ujściach rzek Europy i Ameryki. Występują wśród roślinności przybrzeżnej, w szlamie lub prowadzą nekto-niczny tryb życia. Żywią się mikroorganizmami i drobnymi zwierzętami wodnymi. Niektóre są homensalami w kolo- najeiak skalny 172 niach mszywiołów i gąbek. Gatunki rodzaju n., a także wiele gatunków innych rodzajów w obrębie rodziny Ndtdtdae, są morfologicznie bardzo do siebie podobne przy jednoczesnej dużej zarrieności cech taksonomicznych w obrębie gatunku, co stwarza znaczne trudności przy oznaczaniu. Niektóre gatunki rozróżnia się jedynie po długości szczecinek włosowatych oraz przez określenie sto-»unku długości szczecinek igiełkowatych do szczecinek włosowatych. [M.G.l najezak skalny (Paracentrotus Iroidus) - gatunek szkarłupnia z rzędu -*-najeżykowców? Ma kształt kuli spłaszczonej silnie od spodu, o średnicy do 6 cm. Jest barwy ciemnozielonkawej lub fioletowej. Pokrywają go niezbyt gęsto rozmieszczone kolce długości do 3 cm. Płytki ambulakralne mają po 5 par otworków dla nóżek ambula-kralnych. N. s. żyją w burzliwym środowisku morskim na głębokości do 30 m, w wywierconych przez siebie zagłębieniach skalnych, lub też wspinają się po roślinach porastających dno morskie. Chętnie maskują się fragmentami glonów. Są bardzo pospolite na płytkim skalistym dnie Morza Śródziemnego i przyległych częściach Atlantyku, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży afrykańskich. Ich dojrzałe gruczoły rozrodcze stanowią cenny przysmak, zjadany w stanie surowym, w związku z czym n. s. bywają często poławiane w celach konsumpcyjnych. Dają się łatwo hodować w akwarium morskim. [L.2.1 najeżyk zielony (Stonefi/locen- trotus droebac/liensis) - gatunek szkarłupnia z rzędu ->.na-jeżykowców. Ma kształt półkuli o średnicy do 9 cm. Zabarwienie powierzchni ciała i kolców jest zielone. Liczne i krępe kolce dochodzą do 2 cm długości. Płytki arobulakralne mają po 5 par otworków dla nóżek ambulakralnych. N. z. zamieszkują skaliste płytkie dno strefy pływów, a także głębsze partie dna morskiego do głębokości ,1200 m. Są pospolite i szeroko rozprzestrzenione w morzach arktycznych i subarktycznych. Bywają, często zjadane przez ryby denne, zwłaszcza płastugi. Mają także znaczenie użytkowe. Ich roczne odłowy osiągają 30-40 000 ton. [L.2.] najeżykowce (Camarodonta) - rząd sizkarłupni z podgromady -»jeżowców regularnych. Mają kształt słabo spłaszczonej kuli o średnicy od kilku centymetrów do ponad 20 cm. Są pokryte licznymi, krótkimi, dość masywnymi kolcami, u niektórych gatunków o maczugowa-tym kształcie. Pomiędzy kolcami występują 4 typy pedi-cellarii oraz zdolne do znacznego wydłużania-się nóżki ambulakralne. N. łażą przy zgodnej współpracy kolców, nóżek ambulakralnych, a często także zębów służących do chwilowego przytrzymywania się przedmiotów leżących na dnie. Zęby zaopatrzone są w podłużną listewkę w postaci kilu oraz objęte silnie rozwiniętymi belecz-kami latarni Arystotelesa, tworzącymi charakterystyczne sklepienie. N. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone, najliczniej - morza strefy tropikalnej. Szereg gatunków (mań. jeżowiec jadalny i na-jeżak skalny) ma duże znaczenie użytkowe. [L.2.] naklutek (Millepora) - rodzaj jamochłonów z rzędu -wstuł- 173 namulek biowców, zaliczany dawniej do grupy tzw. ->-hydrokorali. Reprezentujące go gatunki tworzą duże, rozgałęzione kolonie o wapiennym szkielecie, przypominające kolonie -wkorali madreporowych. Szkielet n. powstaje przez nasycanie kuti-kuli złogami węglanu wapniowego. W drobnych otworkach tkwią 2 rodzaje .polipów: odżywcze i (wokół nich) obronne. Parzydełka tych ostatnich mogą dotkliwie oparzyć również człowieka. Gatunki tego rodzaju są szeroko rozprzestrzenione w wodach morskich obu półkul. (Tabl. IV). [Z.S.] nakrytka (Crepiduld) - rodzaj mięczaków z rodziny Calyp-traetdae, z rzędu -»-jednoprzed-sionkowców. Muszle n. długości do 5 cm mają kształt połówki jaja. Dolna, skierowana do podłoża powierzchnia muszli jest lekko wklęsła. Mniej więcej połowę tej powierzchni zajmuje otwór. Wieczka brak. N. spotyka się w przybrzeżnych wodach morskich, siedzące na skałach, kamieniach lub muszlach, często po kilka, jedna na drugiej. Wiodą skrajnie nieruchliwy tryb życia. Nie przyrastają jednak ani .nie przymocowują się na stałe do podłoża. W zasadzie są zdolne do poruszania się przez całe życie, ale od osiągnięcia dojrzałości płciowej w ogóle nie ruszają się z miejsca. Wobec tego odżywiają się metodą właściwą większości zwierząt osiadłych, odfiltrowując z wody najdrobniejsze organizmy planktonowe, głównie okrzemki. Używają do tego swego dużego skrzela, pokrytego nabłonkiem migawkowym. Pobierają więc ten sam pokarm i w ten sam sposób, co wiele -t-małżów, a m.in. -^.ostrygi. Ponieważ n. występują nieraz masowo, osiedlają się w ławicach ostryg i filtrują skuteczniej od nich, są poważnym konkurentem pokairmowym l powodują znaczne szkody w gospodarce ostrygowej. Jeden z pospolitszych gatunków - Crepidula fornicata - pochodzi z atlantyckich brzegów Ameryki, gdzie znana była od dawna z hamującego wpływu na wzrost ostryg. Zawleczona około 1880 z importowanymi ostrygami •do Anglii rozpowszechniła się po ławicach tych małży u brzegów Europy. N. w trakcie rozwoju osobniczego zmieniają płeć. Młodsze osobniki są samcami, później, gdy rosną dalej, gonada ich zaczyna wytwarzać jaja, tak że duże okazy stanowią wyłącznie samice. We wspomnianych "stosach" kilku n. na dole siedzą zawsze duże samice, pośrodku sztuki średniej wielkości, będące w trakcie zmiany płci, a na szczycie - małe samce. N. w liczbie .kilkunastu gatunków są rozpowszechnione we wszystkich morzach pełnosłonych. [T.U.] nalepian -^piaskówka. namiastek (Oxyptila) - rodzaj stawonogów z rodziny ukośni-kowatych (ThomtStdae), z po<-rzędu -»pa jaków wyższych. Jego przedstawiciele są doić rzadfeo spotykani, a biologia ich jest prawie nieznana. Występują wśród traw i w ściółce leśnej, w miejscach o różnej wilgotności i nasłonecznieniu. Jł. reprezentuje w Polsce 9 gatunków. [J.P.] namulek (Lithoglyphus naU-coides) - gatunek mięczaka z rodziny -+-wodożytkowatych. Ma muszlę kulistawą, grubo" scienną, wysokości do 10 mm. Żyje w rzekach, przebywając narząd Cuvier» 174 w miejscach o słabym prądzie, na płytkim dnie mulistym lub na kamieniach i palach. Do połowy XIX w. zamieszkiwał po-łudniowo-wschodnie kraje Europy po dorzecze Dniepru i Dunaju. Od tego czasu, zapewne na skutek przekopania kanałów i nasilenia żeglugi śródlądowej, rozprzestrzenił się na zachód i północ, docierając do Belgii, Holandii i Francji. U nas aa niżu jest dość pospolity. [T.U.l narząd Cuyiera ->strzykwy. nasadoocme (Basommatopho-ra) - rząd mięczaków z pod-gromady ->-płucodysznych. Odznaczają się obecnością l pary niewciągalnych czułków i oczami położonymi u nasady czuł-ków. Są przeważnie słodko-wodne, rzadko lądowe. Zalicza się •do nich szereg rodzin, m.in. błotniarkowate i zatoczkowa-te. [T.U.] nasięMorca (DroOTtd) - rodzaj stawonogów z sekcji -»ikrabów. Obejmuje gatunki o pancerzu twardym, okrągławym, gęsto owłosionym. Ma on krawędź czołową nieco wysuniętą, z 2 ząbkami o zaokrąglonych wierzchołkach. 2 tylne pary odnóży kroranych są niewielkie, zakończone haczykowatymi pazurkami. Wznoszą się ku górze i służą do przytrzymywania gąbek lub kolonialnych żachw, którymi się n. zwykle maskują. W miarę wzrostu krabów wyszukują one sobie odpowiednio większych symbiontów. N. wybierają przeważnie gąbki obrastające okrągławe kamienie, wycinając z mich owalny kawałek, potrzebny do pokrycia całego pancerza. Następnie wciskają sobie gąbki ze zwróconymi otworami wyciekowymi do góry odciętą powierzchnią na grzbiet Ma to ogromne znaczenie^efeologiczne, niejadalna bowiem gąbka chroni kraby przed widoma naturalnymi wrogami, nawet takimi jak ośmiornice. N. reprezentują Ijćzne gatunki, szeroko rozsiedlone na płytkim dnie tropikalnych i subtropikalnych mórz. [L.2.] nasrożeń, lambrus (Partenops) - rodzaj stawonogów z sekcji -^.krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 4 cm, kształtu szerokiej gruszki z zaostrzoną krawędzią czołową. Ich szczypce są potężne i silnie wydłużone. Niemal całe ciało jest usiane tępymi kolcami, które na szczypcach Układają się w podłużne krawędzie. N. żyją na piasku i żwirze muszlowym na głębokości od kilku do kilkunastu metrów. Reprezentuje je szereg gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, a także subtropikalnych. [L.2.1 nassa (Nassa) - rodzaj mięczaków z rodziny Nassidae, z rzędu -^.jednoprzedsionikow-ców. Obejmuje kilkanaście gatunków, których muszle maga wysokość 2-3 cm, są jajowato- -wieżyczkowate, grubościenne, o powierzchni pokrytej licznymi drobnymi żeberkami. N. zamieszkują północne morza europejskie. Żyją na niegłębokim dnie piaszczystym. Zwykle poruszają się po okolicy, ryjąc tuż pod powierzchnią dna i wystawiając na wierzch wydłużoną rynienkę, uformowaną przez płaszcz, zwaną syfonem. Przez syfon wciągają wodę do jamy płaszczowej i w ten sposób oddychają, a zarazem dowiadują się zmysłem chemicznym, czy w okolicy nie ma ewentualnej zdobyczy - wie- 1W natchemik loszczetów, małżów, padliny. Zmysł chemicziny jest u nich tak czuły, że wykrywają pokarm z odległości ok. 30 m, po czym pełzną w jego stronę, kierując się pod prąd, tak jak lądowe drapieżniki podchodzące zwierzynę .pod wiatr. Prawdopodobnie najgroźniejszym wrogiem n. są rozgwiazdy. Na zbliżenie się tych drapieżników reagują niezwykle gwałtowną ucieczką w sposób trochę przypominający reakcję -».skrzy-delnika. Podskakują i fikają kilka szybkich koziołków, co najczęściej usuwa je z pola bezpośrednio zagrożonego. Muszle aa. są używane do wyrobu tanich naszyjnikowi pamiątek znad morza. [T.U.] ' nastrzępka (.Emarginula) - rodzaj mięczaków z rzędu -^dwu-przedsiookowców. Muszla n. nie jest skręcona i ma kształt stożkowatej czapeczki z wydłużoną podstawą, długości li- -6 om. Od przedniej krawędzi muszli ku tyłowi biegnie w płaszczyźnie symetrii wąskie, szczelinowate wcięcie. Jest ono homologiczne szczelinie w muszli ->pleurotomarii i -»-belero-fona: N. zachowują jeszcze częściowo pierwotną symetrię dwuiboczną - w ich jamie płaszczowej znajdują się 2 skrzela równej wielkości. N. zamieszkują wody przybrzeżne peino-słonych mórz strefy subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją na skałach, do których przyczepiają się mocno szeroką, przyssawkowatą nogą. Powolne i nieruchliwe, żywią się najdrobniejszymi glonami, zdrapywanymi tarką z powierzchni skał. [T.U.] oaszyjka (.Natica) - rodzaj mięczaków z rzędu -+dwu-przedsionkowców. Muszla n., o wysokości 2-10 cm, jest kształtem zbliżona do kun, zwykle jednobarwna łub delikatnie cieniowana, o gładkiej, lekko błyszczącej powierzchni. Otwór muszli zamyka cienkie wieczko konchiolinowe lub nieco grubsze, zwapniałe. Na żywym ślimaku 'widać tylko niewielką część muszli, gdyż jest ona w dużym stopniu okryta grubymi, mięsistymi płatami płaszcza. Liczne gatunki 'n. zamieszkują wszystkie morza o pełnym zasoleniu. Żyją niegłę-boko na dnie piaszczystym, zwykle ryjąc pod powierzchnią dna. Są to groźne drapieżniki, żywiące się prawie wyłącznie małżami, a częściowo także ślimakami. Napotkawszy zdobycz, przytrzymują ją- nogą i rozpoczynają wiercenie otworu w muszli ofiary. Używają do tego przede wszystkim zębów tarki, ale również kwaśnej wydzielmy odpowiedniego gruczołu. Gdy po paru godzinach pracy otwór jest gotów, n. wsuwa przezeń swój ryjek do wnętrza muszli i tarką wyjada ciało. Otwory wykonane przez n. można rozpoznać bezbłędnie, gdyż są idealnie koliste, lekko zwężające się w głąb i mają średnicę kilku milimetrów. Często widuje się takie otwory w muszlach wyrzuconych przez morze, zwłaszcza w muszlach małżów. Wszystkie większe gatunki n. są spożywane przez ludzi. [T.U.] natchetoik (Plewóbranchus) - rodzaj mięczaków obejmujący najbardziej pierwotne gatunki z rzędu -»oagoskrzelnych. Ich prymitywizm przejawia się m.in. w tym, że mają muszlę, której brak u pozostałych na-goskrzelnych. Muszla ta jest mała, szczątkowa i całkowicie ukryta pod płaszczem. N. przypominają z wyglądu żółwia, bo fcb całe ciało okrywa płaszcz nawleró 176 177 neopilina podzielony na duże i stosunkowo twarde płyty, wzmocnione wewnątrz igłami wapiennymi. 1'ylko z przodu przez otwór w 3 łaszczą wystaje głowa z parą 3,zułków. N. (w zależności od ?»tuniku) osiągają rozmiary 6- -20 cm długości. Są zwykle iość 'kolorowe, przy czym tarcze płaszcza mają inną barwę niż cieńszy płaszcz między nimi, co daje charakterystyczny rysunek w postaci siatki. N. zamieszkują pełnosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Pełzają po dnie .piaszczystym i mulistym na niewielkich głębokościach lub pływają za pomocą falistych ruchów nogi. Podobnie do innych nagich i bezbronnych ślimaków morskich wydzielają śluz O właściwościach odstręczających ewentualnego napastnika. W skład śluzu wchodzi min. kwas siarkowy. Można niekiedy zaobserwować, jak ryba drapieżna wypluwa n. 'pospiesznie, jeszcze szybciej, niż go chwytała. [T.U.l nawieró (Limnoria limnoriłłri) - gatunek stawonoga z rzędu -ł-równonogów. Ma ciało długości do 5 mm, wydłużone i Niwierć zdolne do zwijania się w kulkę, białawe wa żółtawoszare, cienano nalo-apiane. Za pomocą silnych, dłutowatych żuwa-czek draży chodiniki w drewnie o jpębokości 2-5 cm, wyrządzając nierzadko wielkie szte0dy w budownictwie morskim. Działalność swą 'rozpoczyna na głębokości około 20 om 'poniżej średniego poziomu wody w czasie przypływu. Atakuje także gumowe powłoki kabli podmorskich. Potrafi nieźle pływać, 'przenosząc się w razie potrzeby na nowe podłoże. Jest gatunkiem niemal kosmopolitycznym, wymaga je-dnak środowiska o zasoleniu co najmnieg 15%o. [L.2.] nawigator -^skrzypek. nawodnik rzeczny (Ephydatia flwiatiiis} - gatunek gąbki z rzędu -»gąbek krzemorogo-wych. Ma znuenny pokrój ciała, zależny od podłoża, najczęściej w kształcie płaskich, różnej grubości powłok z tępymi, palczastymt wyrostkami. Często obrasta zwisające w wodzie korzenie i pędy roślin. Powierzchnia jego ciała jest śliska. N.rz. osiąga wysokość około 60 cm. Ma barwę żółtopło-wą, szarą, a czasem od strony nasłonecznionej zieloną, którą nadają mu glony występujące w komórkach jego organizmu. Okres rozrodu trwa od marca do czerwca. Z zapłodnionych jaf powstaje larwa -*paren-chymula. Od kwietnia do września n.rz. wytwarza 50-70 ->-gemul. Jest szeroko rozprzestrzeniony w wodach słodkich Europy, Azji, północnej Afryki i Ameryki Północnej. W Polsce pospolity, zwłaszcza na nizinach. [J.M.K.] neftyda (Nephthys) - rodzaj pierścienicy z rodziny Neph- thydidae, z pc>dgromady ->-wie-loszczetów wędrujących. Jego przedstawiciele rt\ajq ciało wydłużone, o dużej liczbie segmentów. Osiągają długość w granicach 25-250 mm. Kyjek jest silnie wykształcony. Pomiędzy dwoma rozgałęziemiami parapodiów znajdują się nitkowate, spiralnie zwinięte skrze-la. Szczecinki z przodu ciała są krótkie i mocne, z tyłu - dłuższe, delikatniejsze z drobnymi, ząbkowanymi płytkami. Gatunki z rodzaju n. żyją w przybrzeżnej strefie mórz, zwykle na głębokości 5-15 cm, zagrzebane w piasku lub w mule. Potrafią na ogół dobrze pływać. Są drapieżne. Żywią się drobnymi organizmami morskimi. W rejonie Bałtyku i Morza Północnego znaleziono 6 gatuników n. [M.G.] Negleria eruberi - gatunek pierwotniaka z rzędu -»wicio-wcopełzaków. Występuje w 2 postaciach różniących się od siebie. Jedną z nich jest postać typowego pełzaka, drugą - wiciowiec o 4 wiciach. Przejście jednej formy w drugą można wywołać doświadczalnie, zmieniając odpowiednio skład jonowy środowiska. Na przykład można wpłynąć na pełzaka, by wciągnął swoje ni-bynóżki i wytworzył wici wraz z ich ciałkami podstawowymi, słowem - przekształcił się w wiciowca. [A.J.K.] Nematorhyncha -yobleńce. neopilina (Neopilina) - jedyny żyjący obecnie rodzaj mięczaków z gromady ~>-jednotar-czowców. Uważano, że gromada ta wymarła pod koniec ery paleozoicznej. Dopiero w 1952 duński statek badawczy "Gala-thea" wydobył żywe n. z głębokości 3570 m na Pacyfiku, 12 Bezkręgowce niedaleko brzegów Kostaryki. Opisano je pod nazwą gatunkową Neopilina galatheae w 1957. W 2 lata później opisano drugi gatunek - Weopilina ewingi - złowiony w 1958 na głębokości 5820 m w Bowie Atakamskim przez amerykański statek "Vema". N. przypominają ślimaka z czapeczko-watą muszlą długości około 3 cm. Mają głowę opatrzoną parą płatów skórnych, tzw. ża-gielków, i parą czułków oraz szeroką nogę o podeszwie prawie kolistej. Już w wyglądzie zewnętrznym uderza obecność 5 (u Neopilina galatheae) lub 6 par skrzel (u Weopilina ewingi). W budowie wewnętrznej stwierdza się metameryczne ułożenie 8 par nerek, 8 par mięśni wciągaczy nogi i 10 par spoideł nerwowych. 2 pary gonad, a w sercu para komór i 2 pary przedsionków - to również cechy dla mięczaków nietypowe. Muszla n. ma strukturę charakterystyczną dla -ł-muszlowców, tzn. składa się z 3 warstw: konchiolinowej, porcelanowej i perłowej, natomiast ich układ nerwowy przypomina układ nerwowy -».obu-nerwców. Jest on zbudowany z pasm tkanki nerwowej nie zróżnicowanych na zwoje i pnie. Składa się z obrączki okołoprzełykowej iż 2 par pasm - bocznych i nożnych. W gardzieli leży typowa tarka. N. isą rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie zachodzi u nich na zewnątrz organizmu. Odkrycie n. i poznanie ich budowy rzuciło wiele nowego światła na pochodzenie i systematykę mięczaków. Jednotarczowce o-kazały się odrębną, niezmiernie prymitywną gromadą nau-szlowców, wykazującą jeszcze liczne podobieństwa do ot»u-nerwców. Z metamerycznego ułożenia wielu narządów n. neptunik sargasowy nietetórzy 'badacze wnioskują, że mięczaki pochodzą od przodków o segmentalnej budowie ciała.. O trybie życia n. wiadomo niewiele. Przypuszczalnie są one niało ruchliwe i żywią się organicznymi składnikami głębinowego mułu radiolario-wego. [T.U.] neptuniit sargrasowy (Neptunus sayi) - gatunek stawonoga z sekcji -».krabów. Ma glowotu-łów o •długości do 3 cm, szeroki, z 10 bocznymi ząbkami, z których ostatni jest wyraźnie większy od 'pozostałych. Ostatnia para odnóży krocznych jest wilosełkowata. Odwłok samca ma kształt zbliżony do trójteąita. Szczypce zdobią wyraźne listewki i kilka cierni. N. s. żyje wśród pływających glonów w Atlantyku oraz Oceanie Indyjskim. [L.Ź.] nerozaa --homarzec. nereldy (Nereidae) - rodzina pierścienic z podgromady ->.wieloszczetów wędrujących. Mają ciało wydłużone, zwykle mniej lub więcej grzbietowo- -brzusznie spłaszczone, zwężające się ku tyłowi. Zabarwienie strony grzbietowej jest żółtobruna-tae, czerwone lub zielonkawe. Długość ciała wynosi od kilku do 80 cm, najczęściej około 10 cm. Na prosto-mium znajdują się 2 krótkie czulki, 2 płatowate głaszczki oraz 2 pary oczu o skomplikowanej 'budowie. W pobliżu otworu gębowego występują 2 pary -wąsów przyustnych. Wysuwalna gardziel, tworząca ryjek, zaopatrzona jest w 2 chi-tynowe szczęki i chitynowe ząbki. Poszczególne gatunki n. różnią się układem i wielkością ząbków w gardzieli, długością wyrostków głowowych, kształtem parapodiów oraz kształtem prostopnuim. N. rozmnażają się wyłącznie płciowo. U niektórych/gatunków mogą występować/ zarówno formy rozd-detaolHCiowe, jak i obu-płciowe. /Larwy są pelagiczne (-*itroc)26fora) lub żyją na dnie, ponadto u niektórych gatun-ków^ Występuje postać -»-hete-rorfereis. N. poruszają się pełznąc po dnie morskim lub drążąc w nim chodniki, które utwardzają, wyściełając wydzieliną parapodiów. Wydzielina ta służyć'może także jako sznur kierunkowy, ułatwiający powrót do norki. N. występują zarówno na dnie głębszych, jak i płyhszych' partii wielu mórz, w strefie pływów, a poza tym w ujściach rzek, a nawet jako formy lądowe w wilgotne") glebie. Są na ogół organizmami stenohalinowyimi. W Bałtyku i w Morzu Północnym występują niemal wyłącznie euryha-linowe gatunki, m.in najpospolitszy Nereis dwersicolor oraz Nereis pelagica i Nereis dume-rili. N. odżywiają się cząstkami organicznymi i drobnymi roślinami, a niektóre są drapieżne. Zwierzęta te stanowią istotny składnik pokarmu wielu zwierząt morskich, przede wszystkim ryb, stąd w ZSRR przed kilkunastu laty dla polepszenia zasobów pokarmowych jesiotra przeniesiono z Morza Azowskiego do Morza Kaspijskiego kilkadziesiąt tysięcy okazów Nereis succinea, aby się tam zaaklimatyzowały i rozmnożyły. W Japonii, w okresie masowego rozrodu Nereis japonica, kiedy roje osobników tego gatunku podpływały pod powierzchnię wody, odławiano je i używano jako nawóz. (Tabl. X). [M.G.] nerita (Wenta) - rodzaj mięczaków z rzędu -»dwuprzed-sionkowców, blisko sipoikrew- nicienie niony z naszą -t-rozdepką i do niej podobny. Orubościenna muszla n. długości l-3 cm ma kształt zbliżony •do półkuli lub połówfai jajka. Otwór zamyka półkoliste, grube wieczko, opatrzone od wewnątrz wyrostkiem służącym do przyczepu mięśni. N. zamieszkują przybrzeżne wody pełnosłonych mórz strefy gorącej i ciepłej. Żyją przeważnie w strefie pływów na dnie skalistym, żywiąc się różnymi roślinami, od okrzemek aż do trawy morskiej Thalassia włącznie. [T.U.] nerkowiec (Dioctophi/ma rena-le) - gatunek obleńca z rodziny Dioctophymatidae, z gromady -^nicieni. Pasożytuje jako postać dojrzała głównie w prawej 'miedniczce nerkowej i jamie brzusznej, a czasami piersiowej, w pęcherzu moczowym i w innych narządach wielu ssaków (psa, kota, wilka, foki, świni, konia, szczura, człowieka). Samiec dochodzi do 45 cm długości, samica zaś - do 103 cm. Jaja n. wydostają się z moczem na zewnątrz. Po zjedzeniu jaj przez ->-dżdżownicz-kę wylęgają się z nich larwy, które przedostają się do naczynia krwionośnego brzusznego. Żywiciel ostateczny zaraża się zjadając zarażonego skąpo-szczeta. Drugim żywicielem pośrednim (który jednak nie jest konieczny do zamknięcia cyklu rozwojowego n.) bywają ryby. Pasożyt, zanim dostanie się do miedniczki nerkowej ssaka, przebywa pewien czas w jego wątrobie i jamie brzusznej. Do miedniczki nerkowej dostaje się czynnie, drążąc miąższ nerki. Po wniknięciu n. do miedniczki miąższ nerki na skutek ucisku ulega- stopniowemu zanikowi, aż wreszcie pozostaje sama torebka nerkowa. [M.S.] nękawka (Anźlocra) - rodzaj stawonogów z rzędu ->równo-nogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 5 cm długości, o ciele spłaszczonym i często asymetrycznym. Ich drobna, z przodu zwężona głowa ma po bokach niezbyt duże, ciemno-brunaitne oczy i krótkie czułki. Odnóża zakończone są haczykami służącymi do przytwierdzania się do skóry ryb. N. szczególnie często osiedlają się w jamie gębowej i skrzelowej gospodarzy. Są hermafrodytami, przy czym dojrzewają najpierw jako samce, a następnie przekształcają się w samice. Do n. 'należą nieliczne gatunki występujące w ciepłych morzach. [L.2.] nicienie (Wematoda) - gromada z typu ->obleńców, zawierająca około 10000 znanych gatunków. Mają kształt wydłużony, a długość ich wynosi zwykle 0,2 mm-l m. Ciało okrywa oskórek, pod którym znajduje się syncytialna hypo-derma, tworząca 4 podłużne, uwypuklające się do wewnątrz wałki. Pod hypodermą leży jedna warstwa podłużnych włókien mięśniowych. Oskórek, hypodermą i warstwa mięśni tworzą tzw. wór skór-no-mięśniowy. Pierwotną jamę ciała, wewnątrz 'której rozmieszczone są narządy wewnętrzne, wypełnia wodnisty płyn nadający n. pewną sprężystość i elastyczność. Otoczony wargami otwór gębowy prowadzi do mięsistej gardzieli, wysłanej grubą warstwą oskórka. Dzięki skurczom odpowiednich mięśni gardzieli działa ona jak pomipa ssąco-tłocząca; Gardziel może w swojej przedniej części tworzyć torebkę gębową. Światło gardzieli ma w przekroju kształt trójkąta. Następnym odcinkiem przewodu po- nicienie niedzwiadnik karmowego jest cienkościenne jelito środkowe, zbudowane z l warstwy cylindrycznych komórek nabłonkowych. W komórkach tych gromadzą się substancje pokarmowe, przede wszystkim glikogen, będący głównym energetycznym materiałem zapasowym n. Ostatni odcinek przewodu pokarmowego stanowi krótkie jelito tylne. 2 boczne, ślepo zakończone z jednej strony przewody, przebiegające w bocznych wałkach hypodermy, pełnią funkcję układu wydalniczego. Przewody te łączą się w przedniej części ciała we wspólny krótki przewód, otwierający się na zewnątrz nieco z tyłu za otworem gębowym. Mogą one ulegać różnym modyfikacjom. Nierozpuszczalne produkty przemiany materii gromadzone są w fagocytamych komórkach gwiaździstych. U n. wyróżnia się 2 główne ośrodki koncentracji układu nerwowego: większy, w okolicy gardzieli, tworzący obrączkę okołogar-dzielową, i mniejszy, w okolicy odbytowej. Ośrodki te są połączone biegnącymi podłużnie pniami nerwowymi, z których najczęściej wyróżnia się pnie: grzbietowy, brzuszny i boczne. U wolno żyjących n. morskich spotyka się większą liczbę pni podłużnych - 5 lub 6 par. Z narządów zmysłów występują brodawki czuciowe znajdujące się na wargach oraz tzw. narządy naboczne, uważane za chemoreceptory. Nie wyjaśniona jest dotychczas rola gruczołów przyogonowych, występujących u części n. Inne gruczoły, otwierające się na końcu ogona, wydzielają lepką sub-łtancję ułatwiającą przyczepianie się do podłoża. Poza nielicznymi wyjątkami dzieworództwa i hermafrodytyzmu n. są rozdzielnopłciowe, często z dymorfizmem płciowym. Samce są zwykle mniejsze i mają zagięty ogon, który może być zaopatrzony w torebkę kopulacyjną. Układ rozrodczy żeński rozpoczyna się szparą sromową, która prowadzi do krótkiej pochwy. Od pochwy odchodzą 2 cewki (wyjątkowo l) macicy, rozchodzące się w przeciwnych kierunkach lub kierujące się do przodu, a czasem ku tyłowi ciała. Cewki maciczne przechodzą w jajowody, a te w jajniki. Samce większości n. mają nieparzyste jądro, od którego odchodzi na-sieniowód zakończony przewodem wytryskowym wpadającym do jelita tylnego (steku), tuż przed odbytem. Narządy kopulacyjne stanowią 2 szczecinki, umieszczone w torebce powstającej z uchyłków ściany steku. N. są na ogół jajofodne. Tylko u nielicznych gatunków już w ciele samicy z jaj wylęgają się larwy. Rozwój n. jest zazwyczaj prosty. Istnieją jednak grupy systematyczne wymagające do swego rozwoju żywiciela pośredniego. W rozwoju pozazarodkowym rozróżnia się 5 stadiów, wyznaczonych przez 4 linienia. Każde stadium charakteryzuje się odpowiednim rozwojem zawiązka płciowego, a u niektórych n. różną budową gardzieli. Typowa dla n. jest stała liczba komórek oraz brak zdolności regeneracyjnych. N. pasożytnicze migrują w żywicielu ostatecznym. Prawie zawsze, by móc ukończyć swój rozwój, muszą one odbywać wędrówkę wewnątrz jednego żywiciela bądź z jednego żywiciela do drugiego. Rozpowszechnionym zjawiskiem u n. jest zapadanie w stan spoczynku (diapauzę), który może trwać nawet do 12 lat. N. zamieszkują prawie wszystkie środowiska: wody morskie, wody śródlądowe, glebę. W glebie stanowią około óWo wszystkich żyjących tam zwierząt wielokomórkowych. Większość n. to gatunki żyjące wolno, ale jest również wśród nich bardzo dużo organizmów bytujących jako pasożyty wewnętrzne u różnych bezkręgowców i kręgowców, a także pasożytów -roślin. Do n. pasożytniczych należy m.in. rodzina filarii. [M.S.] niedźwładkowlec (Upoflebm) - rodzaj stawonogów z sekcji -»ipustelnikowców. Obejmuje gatunki rosnące do 15 cm długości. Mają one wyraźnie segmentowany odwłok, zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, w związku z czym były przedtem zaliczane do ->-długo-odwłokowców. W odróżnieniu od tych ostatnich odwłok n. ma tylko szczątkowe tarcze boczne oraz dobrze rozwinięte i obficie uszczecinione odnóża. W przeciwieństwie do innych dziesię-cionogów odnóża odwłokowe l pary występują tylko u samic. Słabo zwapniały pancerz głowotułowia wyciągnięty jest ku przodowi w płaski, zbliżony kształtem do trójkąta dziób czołowy, nie obejmujący z tyłu ostatniego segmentu tułowiowego. U n. nie rozwinęły się typowe szczypce, a wszystkie odnóża są przystosowane do rycia. N. prowadzą wybitnie skryty tryb życia, spędzając większość czasu w głębokich, często rozgałęzionych norkach długości 30-50 cm, wygrzebanych samodzielnie lub odebranych innym zwierzętom. Nierzadko rozgałęzioną norkę zamieszkuje kilka osobników. Schowki te znajdują się często w obrębie strefy pływów morskich, rzadziej - na głębokości ponad 100 m. Nocą n. wychodzą z nich i mogą podpływać niekiedy nawet tuż pod powierzchnię morza. Należy tu ponad 40 gatunków, rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, a częściowo w morzach klimatu umiarkowanego. W Europie występują one od Morza Czarnego i Azowskiego aż po Wyspy Brytyjskie. [L.Ż.] niedźwiadnik (Callianassa) - rodzaj stawonogów z sekcji ->-pustelnikowców. Obejmuje gatunki o długości ciała do-chodząceg do 10 cm, podobne do -»-nieidźwiadkowca, od którego różnią się brakiem dzioba czołowego oraz •dobrze wy- Niedźwiadnik Callianassa normami; kształconymi szczypcami na : przednich parach odnóży tuło waowych. Szczypce I pary tych że odnóży są niejednakowi rozwinięte. 3 tylne pary płyt kowatych odnóży odwłokowyc l różnią się wyraźnie od 2 przed nich. N. żyją w bardzo głębo kich, rozgałęzionych norteac' niemieraica 182 długości do 210 cm, które wygrzebują za pomocą szczypco-watych odnóży oraz przedniej krawędzi pancerza, a cały urobek wypychają na 2ewnątrzna Sposób kreta. Wejście do norki zastawiają często przednim potężnym odnóżem. Nocą opuszczają schronienie, podpływając ku powierzchni wody. Należy tu kilkadziesiąt gatunków szeroko rozsiedlonych na płytkim dnie tropikalnych oraz subtropikalnych mórz. Szereg gatunków zasiedla strefę pływową. [L.Ż.] niemlernica (Halistemma) - rodzaj jamochłonów z rzędu -».rurkopławów. Kolonie jej przedstawicieli składają się z pnia ('długości do l m) z pneu-małoforem, z dzwonów pływ-nych, polipów żywiących kolonię, ochraniających, płciowych i chwytnych. Te ostatnie mają postać długich, rozgałęzionych czulków z parzydełkami. Osobniki płciowe pączkują na gonoforach (blastostylach) i stanowią przekształcone meduzy. Niektóre osobniki kolonii skupione są w -».kormi'diach, odrywających się z biegiem czasu i dających początek nowym koloniom. N. zamieszkują Morze Śródziemne. [Z.S.] nieparzydelkowoe wy. >-żebr'opła- nierównomięśniowe (Anisomy-aria) - rząd mięczaków z gromady ->-malżów. Mają silnie zredukowany lub zanikły przedni mięsień zwieracz muszli. Wszystkie listki Skrzelowe są przekształcone w długie nici. Nici te zwisają aż do dołu jamy płaszczowej, po czym podwijają się ku górze i sięgają swymi .końcami do punktu, z którego wyrosły. Ponieważ końce nici skrzelowych są powiązane między sobą, a także w innych punktach sąsiadujące ze sobą nici mogą się "łączyć, całość wygląda jak jeden płat o ażurowej konstrukcji. Zamek łączący obie połówki muszli na j częściej zanika zupełnie, jeżeli zaś istnieje, to w niczym nie przypomina pierwotnego typu budowy zamka -^tataso-dontowych. Płaty płaszcza wcale lub prawie wcale nie zrastają się ze sobą, stąd n. nigdy nie miewają syfonów. Zgrubiały rąbek płaszcza może być silnie rozwinięty, opatrzony fałdami, czułkami, a nawet oczkami. Wśród n. szczególnie często' spotyka się dobrze rozwinięty basior oraz różine formy osiadłego trybu życia. N. zamieszkują wyłącznie morza. Wiele z nich, np. omułki, ostrygi, perło-pławy i przegrzebki, ma poważne znaczenie dla gospodarki człowieka. [T.U.] nieróżka (Afcera)-rodzaj mięczaków z rodziny Akeridae, z rzędu -*okrytoskrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę elipsoidalną, bardzo cienką, wysokości 1,5-3 cm. Ostatni skręt całkowicie okrywa skręty wcześniejsze. Ślimak osiąga długość 5 cm, nie moee więc schować się do muszli. Na żywym zwierzęciu muszlę ledwo widać, gdyż jest ona w znacznym stopniu okryta płatowatymi wyrostkami nogi. Za pomocą tych wyrostków n.'dość sprawnie pływają, a poza tym pełzają jak inne ślimaki. N. w liczbie kilku .gatunków zamieszkują pełnosłone morza europejskie, zwłaszcza chłodne. Żyją wśród łąk .podwodnych i na dnie mulistym. Żywią się martwymi szczątkami traw morskich i padliną. [T.U.] nieruch -^błotniarka stawowa. niesporczakl nie«i>orcz*ki (Tardźgroda) - grupa .bezkręgowców o 'nieusta-lonej pozycji systematycznej, zbliżona do -^-stawonogów i -»(praitchawców, uważana za podityp stawonogów lub odrębny typ. N. żyją w słodko-wodnych zbiornikach wodnych oraz w wilgotnym mchu, a nieliczne gatunki - w wodzie morskiej. Przystosowane do przetrzymywania okresów suszy, otorbiają się, tworząc cysty, i w tym stanie potrafią przetrwać do 6 lat. Wytrzymują również temperaturę +100 i -272°C (w ciekłym helu) oraz przetrzymywanie w tak niezwykłych środowiskach, jak w czystym wodorze, azocie, dwutlenku węgla i w siarkowodorze. N. są formami bardzo Echiniscoides mundi sigts- drobnymai - największy znany gatunek dochodzi zaledwie do 1,2 mm długości. Ciało ich jest spłaszczone grzbietowo-brzusz-nie i opatrzone 4 parami, krótkich i nie segmentowanych nóg. Głowa nie wyodrębnia się. Zachowały się tylko ślady seg-mentacji, m.in. w postaci 5 par woreczków celwnatycznych w rozwoju embrionalnym, oraz w budowie systemu nerwowego. Zewnętrznej segmentacji brak. Ciało pokryte jest .płytkami zgrubiałej kutikull, nie zawierającej chityny i przepuszczalnej dla wody. Płytki te nie mają związiku z segmentacją ciała. Ułożone metamerycznie mięśnie nie tworzą jednolitego wora skórno-mięśniowego. 0-twór gębowy położony jest na przednim końcu dała. W jamie gębowej znajdują się 2 wapienne igły, zwane sztyletami, wysuwane za pomocą specjał-. nych mięśni przez otwór gębowy. Za jamą gębową znajduje się przełyk, którego tylna część ma charakter narządu ssącego, następnie jelito środkowe i wyłożone kutikulą jelito tytae, do którego dołączone są 3 woreczki pełniące zapewne funkcje filtru j ąco-wydzietoi-cze, podobnie do cewek Mal-pighiego. Do jamy gębowej uchodzą przewody wyprowadzające 2 dużych gruczołów ślinowych. System nerwowy składa się z mózgu, .pary węzłów okołoprzełykowych i 2.pni brzusznych, połączonych 4 węzłami nerwowymi. N. są roz-dzielnopłciowe. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne. Jaja są składane do pustej wy-linki samicy, gdzie rozwijają się zarodki. Bruzdkowanie jest całkowite. Woreczki celomaty-czoe pączkują od prajelita, co charakteryzuje wtórnogębowce (-»-rozwój zarodka). 4 pierwsze woreczki celomatyczne rozpadają się, tworząc mięśnie i niektóre inne narządy mezo-dermalne, a z 5 pary powstają gonady. Cechą szczególną n. jest stała, stosunkowo niewielka liczba komórek, z których jest zbudowane ich ciało. Występują we wszystkich strefach klimatycznych i na wszystkich niezmogowce kontynentach, z Antarktydą włącznie. W górach dochodzą do wysokości 6600 m. Tak szeroki zasięg geograficzny związany jest zapewne z przenoszeniem cyst n. przez prądy powietrza. Znanych jest 350 gatunków n. [J.P.] niezmogowce (Priapulida) - gromada o niepewnej pozycji systematycznej, zaliczana przez niektórych badaczy do typu -^pierścienic, przez innych - do typu ->-obleńców. Mają 184 Ntezmogowiec Priapulus caudatuf l - ryjek z przebiegającymi wzdłuż niego mięśniami; 2 - poprzecznie prążkowany tułów; 3 - wyrostki skrzelowe kształt walcowaty, a zabarwienie brunatne. Długość ich waha się od 3 do 10 cm. Przedni odcinek ciała tworzy wciągal-ny ryjek, pokryty rzędami brodawek i haków. Tylny koniec ciała w formie kurczliwego przydatku ogonowego ma rozgałęzione brodawki, uważane za wyrostki skrzelowe. Wór skórno-mięśniowy zbudowany jest jak u -»-sikwiaków. Wtórna jama ciała nie ma przegród poprzecznych. Przewód pokarmowy zaczyna się otworem gębowym na szczycie ryjka i składa się z bulwiastej gardzieli, jelita środkowego i krótkiego jelita prostego, zakończonego odbytem w tylnym końcu ciała. Narządami wydal-niczymi są protonefrydia. U-kładu krwionośnego brak. N. oddychają przez okrywę ciała, a gatunki mające wyrostki ogonowe - ponadto przez skrzela. Prosty układ nerwowy składa się z pierścienia około-gardzielowego oraz pnia brzusznego bez zwojów. N. są rozdzielnopłciowe. Produkty płciowe wydostają się z gonad do przewodów moczopłciowych, uchodzących w tyle. Larwa podobna jest do form dorosłych, ale ma ciało silniej grzebietowo-brzusznie spłaszczone i bez ogonowego przydatku. N. są zwierzętami literalnymi. Żyją w jamkach w mule, na dnie chłodnych mórz strefy arktyczne j i antarktycz-nej. W Bałtyku występują 2 gatunki n. na dnie o głębokości od 20-100 m. N. obejmują nieliczne gatunki i są słabo poznane. [M.G.] nifargus -»6tudniczek. nimfa - ostatnia larwa owadów o przeobrażeniu niezupełnym oraz niektórych rzędów -»-pajęczaków. [W.S.] nitnikowce, drucieńce (Gordźa-cea) - niewielka, zawierająca około 100 gatunków gromada z typu -»obleńców. Mają ciało wydłużone długości od kilku milimetrów do 1,5 m, o małej średnicy, pokryte askórkietn 185 noga pelikan* pozbawionym rzęsek i szczecinek. Przewód pokarmowy n. jest częściowo uwsteczniony. Układ nerwowy występuje w postaci [pierścienia nerwowego leżącego w iprzodzie ciała i odchodzącego od niego l pnia brzusznego. N. są organizmami rozdzielnopłciowymi. Ujście parzystych, wydłużonych gonad łączy się z jelitem tylnym, tworząc stek. Jaga składane są w wodzie. N. przechodzą rozwój z przeobrażeniem. Wyklute z (jaj larwy po pewnym czasie wnikają do j.amy ciała owadów, linieją i zmieniają się w młode 'n. Po osiągnięciu odpowiednich rozmiarów przebijają powłoki ciała żywiciela i wydostają się do wody, gdzie osiągają dojrzałość płciową. W przypadku gdy żywiciel nie jest dostatecznie "duży, dalszy rozwój n. może zachodzić dopiero po zjedzeniu pierwszego żywiciela przez większego osobnika. Dorosłe formy n. w odróżnieniu od stadium larwalnego pasożytującego w owadach prowadzą swobodny tryb życia. Pochodzenie n. nie jest dotychczas wyjaśnione. Ich najbardziej znanym przedstawicielem jest gordius. [MJS.] n&coświetlik (Noctiiuca milia-ris) - gatunek pierwotniaka z rzędu -»-bruzdnic. Osiąga do 1,5 mm średnicy. Ma 'kształt kulisty. Jest pokryty zgrubiałą błoną cytoplazmatyczną. Porusza się za pomocą wici osadzonej na przedzie ciała. Obok wici w zagłębieniu znajduje się gruby, kurczliwy czułek, służący do chwytania pokarmu, np. małych skorupiaków. Zarówno pochłanianie pokarmu, jak i usuwanie nie strawionych części odbywa się przez wspomniane wyżej zagłębienie, spełniające funkcję cytostomu, a zarazem cytopyge. Cytoplaz- ma n. w okolicy bieguna przedniego jest najbardziej zagęszczona i tutaj znajduje się jądro. N. ma zdolność do świecenia. Jest ona reakcją na podrażnienie wywoływane falowaniem wody. Z ciała n. wyodrębniono substancję zwaną lucyferyną, która pod wpływem enzymu zwanego lucyte-razą powoduje świecenie komórki w ciemności. Lucyferyną jest związkiem tłuszczowym o charakterze substancji zapasowej. Rozmnażanie bezpłciowe n. odbywa się przez podział, natomiast rozmnażanie płciowe - przez kopulację drobnych gamet przypominających swoją budową typowe bru-zdnice. Gamety te tworzą się jako pączki na powierzchni komórki n. Kopulacja zachodzi pomiędzy gametami różniącymi się od siebie tylko fizjologicznie. N. są jedynymi bru-zdnicami, u których wykryto proces płciowy. Zawdzięczają swą nazwę zdolności świecenia. Występują masowo jako składnik planktonu w morzach o pełnym zasoleniu. W dzień przebywają w warstwach głębszych, a w nocy wypływają pod samą powierzchnię morza. [A.J.K.] noga pelikana (AporrTiaźs pes-pelecani) - gatunek mięczaka z rodziny Aporrhaidae, z rzędu -^-jednoprzedsiionkowców, blisko spokrewniony ze -»skrzy-delnikami. Muszla jego rośnie do 5 cm wysokości. U młodych okazów ma kształt wysmukłego stożka. Po osiągnięciu dojrzałości ślimak rozbudowuje zewnętrzną krawędź otworu muszli w szeroką płytkę z pal-czastymi wyrostkami, co przypomina nieco nogę ptaka z rozcapierzonymi palcami i rozciągniętą błoną pławną. N.p. za-mieszteuje Morze Śródziemne, nogacz Muszla nogi pelikana Morze Północne i europejskie wody przybrzeżne Atlantyku. Żyje na głębokości poniżej 10 m, na dnie piaszczystym lub mulistym, 'najczęściej całkowicie w nim zagrzebana. Żywi się organicznymi cząstikaimi anułu. Jest jadalna. IT.U.I Bogacz (Macropodtd) - rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości do 2 cm, o kształcie zbliżonym do trójkąta. Ich odnóża są niezwykle długie i wysmukłe. N. przebywają w podmorskich zaroślach, maskując się często fragmen- Nogacz Macropodia rostrata tami glonów. Są reprezentowane przez 12 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych. Jednym z nich jest Mocropodźa rostrata, która występuje również w morzach europejskich aż po wody południowych krańców Morza Barentsa. [L.Ż.] nogotłaszczkowce, spawęki (Pedtpalpź)-dosyć często spotykana jeszcze nazwa wyróżnianego dawniej rzędu z gromady -».pajęczaków. Odznaczają się bardzo wydłużonymi nogami I pary, przekształconymi w głaszczki, spłaszczonym grzbietowo-brzusznie ciałem, przewężonym przez częściową redukcję VII segmentu, oraz dobrze rozwiniętymi płu-cotchawkami. Obecnie w miejsce n. utworzono 2 rzędy - "ogoniaste" ->Uropygi i pozbawione "ogona" (tj. segmentowanego wyrostka na końcu odwłoka) pająkokształtne ->Am-blypygi. [J.P.] Nosema bombycis - gatunek piery/otniaka z gromady ->Mi-crosporidia. Pasożytuje w jedwabniku morwowym. Inwazja odbywa się przez spory o wymiarach 3-4 (un X 2 pan, otoczone azitywiną otoczką, wewnątrz Której znajduje się amebula oraz l torebka biegunowa ze zwiniętą nicią biegunową długości około 60 fum. Owad zaraża się sporami, zjadając je wraz z pokarmem. Po podrażnieniu chemicznym w jelicie gospodarza następuje wystrzelenie nici biegunowej (będącej drożnym przewodem), która wbija się w -nabłonek jelita. Przez nią przeciska się ametoula i wnika do komórki nabłonka jelita owada. Z ame-buli po szeregu podziałów tworzą się spory przenikające do różnych tkanek gospodarza, Cykl rozwojowy Nosema bombycts A - komórka nabłonka żywiciela (l - jąda-o); B, C, D - pierwotniak w trakcie szeregu podziałów wewnątrz komórki żywiciela; E, F - kolejne stadia tworzenia się spory (2 - lądro amebuli; 3 - torebka biegunowa spory); G - spora po opuszczeniu komórki żywiciela; H - spora z wystrzeloną nicią biegunową m.in. także do wnętrza rozwijających się jaj. Choroba wywoływana przez N-b; zwana pebryną,'stanowi poważne zagrożenie dla hodowli jedwabnika. Pebryna objawia się obecnością brązowo-czarnych plam na ciele gąsienicy. Intensywnie zarażone gąsienice nie są zdolne do przeobrażenia, nie wytwarzają kokonów i giną. Jeżeli zarażeniu ulegnie dorosły motyl, to N.b. jest wówczas przenoszona przez jaja na następną generację gąsienic. Schorzenia wywoływane przez gatunki pierwotniaków z rodzaju Nosema noszą ogólną nazwę nosemoz. [A.J.K.] Notostigmata - podrząd stawonogów z rzędu -^roztoczy obeamujący prymitywne formy o segmentowanej odwłokowej części ciała. N. mają szczątkowe segmentalne płytki grzbietowe - tergity. Żyją pod ka-mieniaimi i w ściółce. Polują na inne Toztocze, wije i ko-sarze. Występują w krajach o klimacie ciepłym, w Azji, Afryce i Ameryce oraz w Eu- numulit ropie w strefie śródziemnomorskiej. [J.P.] Nuda, Atentaculata - gromada jamochłonów z typu -róebro-pławow. Kluczową cechą tej grupy zwierząt jest brak na ich ciele czułków (ramion chwytnych), typowych dla pozostałych żebropławów. N. mają ciało cylindryczne bądź w formie wysokiego hełmu, a gardziel zbliżoną szerokością do średnicy ciała. Należy do nich niewiele żebropławów, spośród których najbardziej znana sjest beroe. [Z.S.] nukula ^Nucula) - rodzaj mięczaków z rzędu -»4;akisodonto-wych. Obejmuje gatunki mające muszlę w zarysie troijką-tno-owahią, średnicy rzadko przekraczającej 1,5 cm. Noga opatrzona szeroką podeszwą służy do zakotwiczania się w dnie. Żyją na dnie mulistym, rzadziej piaszczystym, na głębokościach 20-200 m. Na wpół zagrzebane w podłożu żywią się drobnymi cząstkami organicznymi, których jednak nie odfiltrowują z wody, jak większość małżów, lecz zbierają z powierzchni dna bardzo wydłużonymi żagielkami, wysuwanymi w tym celu z muszli. Liczne gatunki n. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone świata, są jednak najpospolitsze w wodach strefy umiarkowanej. N. służą za pokarm wielu rybom, zwłaszcza płastu-gom, tam zaś, gdzie występują w płybszych wodach, żywią się nimi również kaczki. [T.U.] numiilit (Nummulites) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -potwornie. Obejmuje gatunki wymarłe, których wielokomo-rowe skorupki przypominagą swoim kształtem muszle niektórych ślimaków, np. -»-za- nużeniec toczfcowatych. N. osiągały duże jak na pierwotniaki rozmiary, średnica bowiem ich skorupki dochodziła do 'kilku milimetrów. Były one bardzo liczne, zwłaszcza 'na początku trzeciorzędu. Ich pozostałością są tzw: wapienie numulitowe. [A.J.K.] nużeniec (Demodex folliculo-rum) - gatunek stawonoga z rodzimy Demodicidae, z pod- _________________1S8 rzędu -t-Trombidiformes, żyjący w cebulkach włosowych skóry człowieka, wielkości 0,3- -0,4 mm. Jest bardzo pospolity, chociaż rzadko dostrzegany przez żywiciela. Prawdopodobnie nie powoduje żadnej szkody poza wypadaniem włosów. Pokrewne mu gatunki występują w cebulkach włosów innych zwierząt ssących. (Tabl. XII). [J.P.] O obelia (Obelia, Laomedea) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^stułbiowców. Polipy reprezentujących ją gatunków w liczbie od kilkuset do kilku tysięcy żyją w koloniach o pniu pojedynczym bądź rozgałęzionym, Są one objęte dzwonkowatymi tekami i tkwią na pier-ścieniowanych trzonkach. Kolonie osiągają wysokość do 3 cm. Meduzy są płaskie, tar-czowate, o licznych czułkach brzeżnych. Ich żagielek uległ całkowitej redukcji. O. występują w strefie przybrzeżnej Bałtyku, Morza Północnego i Śródziemnego. Spotyka się je o każdej porze roku. (Z.SJ ebleńce, robaki obłe {Nema-thelminthes, Ascheirriinthes) - tyip -^bezkręgowców charakteryzujący się .nieczłonowanym, przeważnie wydłużonym ciałem, które w (przekroju poprzecznym jest z reguły koliste. Wór skómo-mięśniowy pokrywaj ący ciało większości o. składa się z oskórka, nabłonka i mięśniówki. U o. występuje wypełniona płynem pierwotna jama ciała, w której znajdują się narządy wewnętrzne. Pa-renchyma jest zredukowana do niewielkiej liczby komórek. Układ pokarmowy, zaczynający się otworem gębowym w przedzie ciała, składa się z 3 odcinków: jelita przedniego, środkowego i tylnego kończącego się odbytem. Przedni i końcowy odcinek przewodu pokarmowego powstaje z ekto-denmy, środkowy - z ento-denmy. U niektórych -*nitni-kowców jelito przedmie zanika i przewód pokarmowy traci swoją drożność. W odróżnieniu od -*ipłazińców prawie wszystkie o. są rozdzielno-płciowe. Rozwój ich jest prosty bądź z przeobrażeniem. Nie mają układu krwionośnego i oddechowego. Oddychają całą powierzchnią ciała lub beztlenowe. Układ wydalniczy ma kształt kanałów pozbawionych rzęsek lub występuje w postaci jednokomórkowego gruczołu. U niektórych o. układ wydalniczy nie występuje. Układ nerwowy składa się z pierścienia okołogardzielowego i podłużnych pni nerwowych. Narządy zmysłów są słabo rozwinięte. Do o. należą następujące gromady: nicienie, brzuchorzę-ski, nitnikowce, wrotki i ryjo-krętki. Do niedawna do o. zaliczano ponadto priapulidy l kolcogłowy. Niektórzy nadają 189 obunogi rangę typu wrotkom, a z gromady brzuchorzęsków i ryjo-krętków tworzą osobny typ Nematorhyncha. [M.S.] obłęczatek -»pilumnus. chłystek (Zonitoides nitidus) - gatunek mięczaka z rodziny -*szklarek- Ma muszlę o średnicy 5-6 mm, kształtu bardzo niskiego stożka o lekko zaokrąglonym wierzchołku, barwy czerwonawobrunatnej, na żywych okazach bardzo ciemnej. Powierzchnia muszli jest błyszcząca. O. zamieszkuje całą Polskę, z wyjątkiem gór. Żyje w miejscach wilgotnych, na łąkach, na bagnistych brzegach jezior, stawów i rzek, w wilgotnych lasach, pod opadłymi liśćmi, pod kamieniami i bu-twiejącym drewnem, często wśród wyrzuconych przez wodę butwiejących szczątków roślin. W przeciwieństwie do innych szklarek o. żywi się przeważnie martwymi szczątkami roślinnymi, ale jada również zielone części żywych roślin zielnych, niższe grzyby, a czasami także rozmaite martwe szczątki zwierzęce. [T.U.] obrzeżki •(Argasidae) - rodzina pasożytniczych stawonogów z grupy -^kleszczy. Od kleszczy różnią się brakiem twardego pancerza oraz tym, że u ich osobników dorosłych narządy gębowe znajdują się na brzusznej stronie ciała, a przede wszystkim biologią. Są pasożytami; przysysają się co noc na 20-40 minut do śpiących kręgowców, głównie ptaków, żywią się ich krwią i płynem tkankowym. Gnieżdżą się w szczelinach kurników i w gniazdach ptasich. W Polsce reprezentuje tę grupę Argas persźcus. Do bardziej znanych przedstawicieli o. należy rodzaj Ornithodorus, którego kilka gatunków w Afryce oraz w zachodniej części Ameryki Północnej pasożytuje na ludziach i przenosi szereg niebezpiecznych chorób. Na przykład Or-nithodorus moubata, zamieszkujący rozległe obszary Afryki i gnieżdżący się w szczelinach i w pyle glinianych chat afrykańskich, w nocy na krótko przysysa się do śpiących ludzi, zakażając przy tym swych żywicieli m.in; jedną z odmian tyfusu. [J.P.] obunerwce (AmpMneura, Acu- Ufera) - nieliczny, prymitywny podtyp -^mięczaków. Wyróżniają się brakiem czułków, oczu, statocyst i szczęki. Mają worek trzewiowy bardzo słabo wykształcony. Muszla .nie wy-stępulje lub składa się z zachodzących na siebie dachów-kowaito płytek. Układ nerwowy jest bardzo prymitywny, zbudowany głównie z pasm tkanki nerwowej, nie zróżnicowanej na zwoje i pinie. Należą tu 2 morskie, •znacznie różniące się od siebie gromady: chitony i bruzdobrzuchy. [T.U.] obunogi (Amphipoda) - rząd stawonogów z podgromady -»pancerzowców. Obejmują skorupiaki o długości od kilku milimetrów do kilku centymetrów, przeważnie bocznie spłaszczone i często o łukowato wygiętym grzbiecie. U większości ciało składa się z dobrze wyodrębnionej głowy (z którą zrasta się I segment tułowia), z 7 wolnych segmentów tułowiowych oraz 6 segmentów odwłokowych. Z przodu głowy wyrastają 2 pary czułków, z których I, tj. górna para, bywa krótsza, równie długa lub dłuższa od II pary. Niekiedy II para czulków stanowi najbardziej rozwiniętą oceania 180 parę kończyn. Wśród odnóży tułowiowych wyróżniają się zwykle 2 przednie pary, z reguły rozszerzone na końcach i zaopatrzone w pazurek chwy-tny. Człony nasadowe odnóży tułowiowych mają często kształt szerokich, okrągławych tarcz, okrywających z boków dolną część ciała (u samic wraz z komorą lęgową). Odnóża odwłokowe, podobnie jak i segmenty odwłokowe, zróżnicowane są zazwyczaj na 2 części. 3 przednie pary odnóży mają postać wiecznie ruchliwych skrzel, a 3 tylne pary pełnią nierzadko rolę odnóży skocznych. O. to niemal wyłącznie zwierzęta rozdzielno-płciowe i jajorodne. Inkubacja jaj przebiega wewnątrz koszyczka lęgowego, usytuowanego pomiędzy odnóżami tułowiowymi. O. żywią się głównie pokarmem roślinnym lub rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Obejmują około 5000 gatunków Występujących licznie we wszystkich strefach klimatycznych. Zasiedlają rozmaite środowiska wodne, a niektóre przystosowały się nawet do życia lądowego, występując w wilgotnym piasku lub pod kamieniami na brzegu morskim. Znane są też gatunki żyjące z dala od środowiska wodnego i spotykane np. w cieplarniach. Pewne gatunki są stałymi mieszkańcami wód podziemnych. Większość o. zasiedla przybrzeżną strefę mórz. Szereg gatunków wiedzie stale lub przynajmniej okresowo planktonowy tryb życia, przy czym niektóre z nich (np. be-czułnik) zamieszkują przezroczyste osłonki innych zwierząt plainktonowych, a inne (np. hyperia) - jamę gastraLią meduz. Wśród przedstawicieli o. spotykamy także gatunki toczące drewno (chelury), a nawet pasożytnicze (zaważcie). W niektórych bardzo starych jeziorach powstały w drodze ewolucji liczne gatunki endemiczne, tj. żyjące tylko w l zbiorniku. Na przykład w Baj-kaile żyje ok. 200 endemicznych gatunków z rodziny kiełżowa-tych (Gammaridae), które -zostały odkryte, zbadane i opisane przez Benedykta Dybow-skiego. W jeziorze Titicaca podobną ewolucję z wytworzeniem mnóstwa gatunków endemicznych przeszły zmieraczko-wate (Tolitridae). [L.Ż.] oceania (Oceania) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->.stułbiow-ców. Polipy mają czułki skupione wokół stożka gębowego w jednym lub w 'kilku ciasno stłoczonych okółkach. Meduzy występują. Osobniki męskie i żeńskie żyją w oddzielnych koloniach (diocja). O. zamieszkują Morze śródziemne. [Z.S.] oczfcowiec (Oculina) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^korali madreporowych. Jego przedstawiciele tworzą krzewiaste kolonie wysokości do 60 cm, o zwartym szkielecie i obfitej -»-cenenchymie. Dobrze poznany gatunek Oculma diffusa zasiedla rejon Morza Karaibskiego. (Tabl. VI). [Z.S.] oczlik, cyklop (Cyclops) - rodzaj stawonogów z .podrzędu -»-oczlikowców. Długość ciała samic dochodzi do 3,5 mm, samce są nieco mniejsze. Silnie rozszerzone ciało w przedniej części ma zarys owalny. Zwężony odwłok zakończony jest widełkami zaopatrzonymi w niezbyt długie, pierzaste szczeciny. Odnóża pływne w trakcie poruszania się wiosłują z dużą szybkością, z częstymi krótkimi przerwami - stąd bardzo charakterystyczny, jak gdyby ról odlepka. Oczlik skaczący sposób pływania z chwilowym opadaniem w czasie krótkich spoczynków. W czasie pływania czułki oraz odwłok pełnią rolę steru. O. wykonują wędrówki 'dobowe, podpływając nocą ku powierzchni zbiorników wodnych. Obejmują 15 szeroko rozprzestrzenionych gatunków, występujących w toni wodnej jezior i stawów, a nawet okresowo wysychających zbiorników. W Tatrach Ci/clops tatricus sięga do około 2200 m n.p.m. [L.2.] oczlikowce (Cyclopoida) - podrząd stawonogów z rzędu -t-widłonogokształtnych. Niektórzy autorzy uważają je za odrębny rząd z podgromady widłonogów. Charakteryzuje je długi, wysmukły odwłok oraz niezbyt długie czuBd pływne, składające się najczęściej z kilkunastu członów. Odnóża tułowiowe V pary wykształcone są u samca i samicy jednakowo. Samica nosi jaja w 2 pakietach przytwierdzonych dc spodniej strony I segmentu odwłokowego • (genitalnego). Większość o. to skorupiaki słodkowodne, żyaące na dnie zarośniętej strefy przybrzeżnej (np. oczlik), rzadziej morskie (inp. ojtona). W morzu bytują niemal wyłącznie w rejonie szelfu, zarówno wśród roślinności, jak i w *oni wodnej, w której 'ustępują jednak liczebnie klajlanoidom. Obok gatunków wolno żyjących znane są też gatunki (pasożytnicze (np. ergasilus) mające narządy czepne. O. bywają żywicielami pośrednimi wielu form pasożytniczych, np. tasiemców, którymi zarażają następnie ryby. [L.2.] odlepka (Glossźphonźa) - rodzaj pierścienic z rzędu ^-pijawek ryjkowych. Reprezentujące ją gatunki mają ciało stosunkowo szerokie i silnie spłaszczone, o 'długości do około 30 mm. Brodawki segmentalne, jesili występują, ułożone są w 6 podłużnych szeregach. Żołądek jest nierozgałęziony lub tylko bardzo słabo. Kokony, a Odlepka ofiopluteus 192 TABUCA VII. ŻEBROPŁAWY następnie młode pijawki przebywają we wgłębieniu na spodzie ciała, 'osobnika macierzystego. O.'są rozprzestrzenione na .dużych obszarach Europy, Aziji i Ameryki Północnej. W Polsce występują 2 gatunki: Glossźphonźa complanata, spotykana w całej Polsce, oraz GlossźphoTiźa heteroclita, nie spotykana dotychczas jedynie na terenach górskich. Przedstawiciele o. żyją w wodach śródlądowych. Są pasożytami lub drapieżnikami bezkręgowców - ślimaków, skąposzczetów i larw muchówek z rodziny Chi-ronomidae. Młode osobniki pobierają krew z pijawek z rodzaju enpobdelii. [M.G.] ofiopluteus (ophioplutew) - planktoinicana larwa -»-wężowi-deł podobna do larwy jeżow-ców, zwanej -^•echinopluteu-sem. Ma jednak dłuższe od tej ostatniej wyrostki boczne (ramiona) wspierające się na wapiennych igiełkach. [T.S.l ogonice (Appendicularia) - gromada strunowców z podty-pu -^osłonie. Obejmują drobne zwierzęta o rozmiarach nie przekraczających kilku milimetrów. Ich przezroczyste ciało składa się z tułowia zawierającego narządy wewnętrzne oraz dłuższego, "wysmukłego ogona. We -wnętrzu ogona przebiega elastyczna struna grzbietowa, która w przeciwieństwie do większości •osłonie zachowuje .się przez całe życie. Całą o. lub tylko jeg przednią część obejmuje wydzielana przez nią delikatna, toezkomórkowa, galaretowata osłonka, mająca postać pęcherzyka albo nawet domłku o bardzo skomplikowanej budowie. W tym ostatnim przypadku we wnętrzu domku, w pobliżu otworu gębowego zwierzęcia, wytwarza się aparat łowny przypominający mi- ^ sterny spadochronik, służący i do odfilltrowywania z przepływaj ącej wody delikatnego pokarmu, złożonego z najdrobniejszych organizmów plankto-nowych. Nieco większy plank-ton nie dostaje się w ogóle do wnętrza domku pozostając na rzadszym, selektywnym sicie przy otworze wlotowym. Niektóre maleńkie organizmy planktonowe zostały po raz pierwszy odkryte na aparacie łownym o. Zanieczyszczony domek o. porzucają, budując wkrótce nowy. Opuszczają swój domek także wtedy, gdy są czyimś zaniepokojone, w związku z czym w siatce planktonowej spotyka się najczęściej zwierzęta już bez osłonki. Bez niej o. dość szybko opadają, natomiast domek umożliwia im unoszenie się w toni. O. są przeważnie obu-płciowe i rozmnażające się wyłącznie płciowo. Plemniki wydostają się do otaczającej wody maleńkim otworkiem płciowym, natomiast dojrzewające nieco później jaja uwolnione zostają dopiero wskutek rozerwania się ścianek ciała, co powoduje śmierć osobnika rodzicielskiego. Zapłodnienie jaj następuje przeważnie w wodzie morskied. Szczyt rozrodu przypada na ciepłą porę roku. Do o. należy niewiele -ponad 60 gatunków żyjących wyłącznie w toni morskiej jako składnik planktonu. Większość zasiedla otwarte wody oceanów d'o 200 m głębokości. 2 uwagi na masowe występowanie odgrywają one niemałą rolę w życiu morza. Szczególnie gromadnie pojawiają się latem, barwiąc wówczas nierzadko wodę na kolor mleczny, pastelowopoma-rańczowawy lub fioletowy. Niektóre gatunki mają zdolność świecenia. [L.2.] Beroe Callianira biedota TABLICA VIII. PŁAZ1NCE (c.d.ł Cysticerkoid tasiemca Diploposta laevis pasożytujący w oczliku Plerocerkoidy liguli Larwy tasiemca bąblowcowego w wątrobie świni Amfilina TABLICA VIII. PŁAZ1ŃCE (c.d.) Motylica wątrobowa TABLICA IX. OBLEŃCE , Samica (większa) i samiec (mniejszy) glisty świńskiej Koniec ciała samca glisty świńskiej. W pobliżu steku widoczny narząd kopulacyjny TABLICA IX. OBLENCE (c.d.l Larwy włosienia otorbione w mięśniach Mątwik burakowy. Zbiór cyst TABLICA IX. OBLENCE (c.d.) Mątwik burakowy. U góry pojedyncza cysta znacznie powiększona, z widocznymi zwiniętymi larwami; na dole rozwinięta larwa po opuszczeniu cysty TABLICA IX. OBLENCE (c.d.) Cysty mątwika ziemniaczanego na korzeniu ziemniaka 193 ogórkowoe ogórczak (Cucumaria) - rodzaj szkarłupni z rzędu -».ogórkow-ców. Obejmuje gatunki kształtu ogórka, dochodzące do półmetrowej długości. O. wyjęte z wody kurczą się silnie, przyjmując postać gaijowaltą lub niemal kulistą. Powierzchnia ich ciała jest .gładka, błyszcząca. Gębę otacza 10 długich, silnie rozgałęzionych czufców, służących do łowienia pokarmu w postaci 'martwych szczątków organicznych. U nasady każde- Ogórczak Cucumaria piana go czułka występują kieszonki służące do chowania czułków, gdy zwierzę zostanie podrażnione. Kieszonki te widoczne są na zewnątrz w postaci charakterystycznych wybrzuszeń. Wzdłuż ciała widnieje 5 pasów nóżek ambulaikralnych, dobrze wykształconych i zaopatrzonych zazwyczaj w przyssawkę. Każdy pas składa się z 2 do 5 podłużnych rzędów nóżek. O. żyją na 'dnie mulistym, piaszczystym oraz na skałach porosłych glonami. Są szeroko rozprzestrzenione na obu półkulach, zwłaszcza w morzach strefy umiarkowanej. Mają duże znaczenie gospodarcze. Dobrze wysuszone ciało o. zawiera do 828/* białka. Najważniejszym gatunkiem użytkowym jest o. japoński. O. nadają się doskonale do hodowli akwaryjnej. [L.2.] ogórczak japoński (Cucumaria japonica) - gatunek szkarłup-nia z rodzaju -»-ogórczaków. Dochodzi do długości 40 cm i wagi l kg. Nóżki amibulukral-ne 2 grzbietowych rzędów *ą słabo rozwinięte i mają postać kulistych wypustek. O. pełzają bardzo wolno. Żywią się martwymi i rozkładającymi się szczątkami organicznymi, pochłanianymi wraz z mułem. Występują zarówmo na dnie kamienistym, jak i mulistym, głównie na głębokości 5-10 m. Zamieszkują płytkie dno wszystkich wschodnioazjatyckich mórz. Bywają poławiane masowo dla celów konsumpcyjnych. Stanowią przysmak kuchni chińskiej. [L.2.] ogórecznik (Thyone) - rodzaj szikarłupnł z rzędu -».ogórkow-ców. Obejmuje gatunki toształ-tu ogórka, długości-do 12 cm. Cała powierzchnia ciała usiana jest nóżkami amibulakral-nymi. Gębę otacza 10 drzew-kowato rozgałęzionych czuł-k6w. O. zarmeszfcują (płytkie i przeważnie muliste dno do głębokości IOW m. Liczne gatunki o. są szeroko rozprzestrzenione w morzach strefy umiarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej obu półkul. [L.Ż.] ogórkowce {Dendrochirota) - rząd szkarłupni z gromady ->-strzykw. Mają przeważnie dość dobrze wyrażoną symetrię pięciopromienistą. Zakończone przyssawką nóżki ambulakral-ne rozmieszczone są w 5 rzędach i służą do pełzania. Wokół gęby znajduje się wieniec drzewkowato rozgałęzionych oikopleura .194 czułków. O. 0'bejmują gatunki o .dość różnorodnych kształtach przystosowane ido rozmaitych siedlisk. Są one szeroko rozprzestrzenione w pełnosło-nych morzach i •oceanach, zasiedlając (jak inp. ogórczak, ogórecznik i łuskacz) głownie morza płytkie, rzadziej - głębiny oceaniczne do głębokości 5000 m. [L.2.1 oikopleura (OżJcopZeitTO dźożca) - gatunek strunowców z gromady ->.ogonic. Cale zwierzątko długości 'do 5 mm otacza się galaretowatym domkiem, w którego skład wchodzi apa- Oikopleura l - domek; 2 - sitko, przez które woda dostaje się do wnętrza; 3 - tułów; 4 - ogon; 5 - otwór, przez który woda wypływa z domku rat łowny. Ciało złożone jest z groszkowatego tułowia, mieszczącego narządy wewnętrzne, oraz 3- lub 4-krotnie 'dłuższego ogona, obwiedzionego płetwą i zawierającego strunę grzbietową. Gatunek ten rozsiedlony jest dość szeroko w północnym rejonie Oceanu Atlantyckiego. [L.Ż.] ojtona (Oithona similis) - gatunek stawonoga z podrzędu ->-oczlikowców. Długość samicy dochodzi do l mm, samca - do 0,6 mm. Ciało składa się z owalnie rozszerzonego głowo-tułowia oraz długiego, wysmukłego odwłoka, zakończonego długimi szczecinami. Samica nosi nieliczne jaja w 2 podłużnych woreczkach. Wśród wi-dłonogów jest to jeden z nielicznych kosmopolitów, rozsiedlonych 'we 'wszystkich szelfo-wych morzach, nie wyłączając Morza Bałtyckiego. Nierzadko występuje w dość znacznej liczbie, stanowiąc pokarm dla ryb. [L.2.] okladniczki (Solen, Ensźs i inne) - grupa rodzajów mięczaków z rodzimy Solenidae, z rzędu ->-blaszkoskrzelnych właściwych. Ich muszle można rozpoznać na pierwszy rzut oka, są bowiem niepodobne do muszli innych małżów. Obie połówki .muszli wyglądają jak wydłużone, wąskie rynienki. Po złożeniu ich razem muszla ma kształt 'długiej (12-20 cm), trochę spłaszczonej z boków rury, prostej 1'u'b wygiętej łukowato i otwartej na obu końcach. W tylnym otworze muszli widnieją stosunkowo krótkie syfony, a z 'przedniego lub ze szczeliny między połówkami muszli wystaje 'bardzo ruchli- Muszla okiadniczki z rodzaju Solen 195 okrytoskrzelne wa noga. O. żyją na dnie mu-listym lub piaszczystym, w w miejscach płytkich, rzadziej głębiej, najwyżej do 40 ,m głębokości. Wyróżniają się 'niezwykłymi jak na małże uzdolnieniami ruchowymi, czemu sprzyja kształt muszli stawiający mały opór środowisku. O. umieją wystrzykiwać przez syfony wodę 'z taką siłą, że uzyskanym stąd odrzutem skaczą w dal na '/s m. Jeszcze dalej skaczą, odbijając się od dna nogą, która może się wyciągać na długość prawie równą 'długości muszli. Położone na piasku potrafią w mim zniknąć w ciągu 30 s. Najpierw wciskają weń bardzo głęboko nogę. Koniec nogi nabrzmiewa wówczas silnie i przez to zakotwicza Się w piasku. Potem noga kurczy się, wciąga małża w piasek i zaczyna znowu wciskać się głębiej. Niekiedy trzema takimi "krokami" potrafią o. zagrzebać się całkowicie. Liczne gatunki o. zamieszkują morza pełnosłone poza strefami polarnymi i chłodniejszymi rejonami 'stref umiarkowanych. Wszystkie o. są jadalne. Niektórzy 'smakosze przedkładają je nad wszystkie inne rodzaje małżów. [T.U.] okogfów, ipolifem, ignik (Poly-phemus pediculus) - gatunek stawonoga z rzędu -».wioślarek. Długość samic dochodzi do 1,8 mm, samce są o połowę mniejsze. Olbrzymie oko zajmuje całą przednią część ruchomo 'osadzonej i wydłużonej głowy, co świadczy o drapieżnym trybie życia. Silnie zre-. dukowana skorupa tworzy u samic obszerną komorę lęgową, mieszczącą kilkadziesiąt jaj. Na krótkim tułowiu 'znajdują się 4 pary dwugalęzistych odnóży. Drobny odwłok wyciągnięty jest w diugi wyrostek ogonowy, zakończony parą długich szczecin. O. występują w różnorodnych zbiornikach słod-kowodnych, zwłaszcza w przybrzeżnej strefie zbiorników, w której najliczniej rozwijają się z początkiem lata. Są rozsie- Okoglów dione na półkuli północnej w Starym, jak i Nowym Świecie, w strefie klimatu umiarkowanego. tL.2.] okręt portugalski ^bąbelnica. okrytoskrzelne (Tecdbrancfeta) - rząd mięczaków z podgro-mady -rtyłoskrzelnych. Pochodzą od -.•przodoskrzelnych, same zaś dały początek wszystkim innym rzędom tyłoskrzel-nych oraz podgromadzie -»plu-codysznych. Zawsze mają muszle. Jama płaszczowa leży u nich z tyłu i mieco na prawo. W jamie płaszczowej znajduje się l iskrzele. Pnie nerwowe są długie, nie skrzyżowane. O. mają liczne wyrostki skórne o różnorodnej budowie i funkcji. Żyją na 'dnie strefy przybrzeżnej mórz. Należą 'do nich m.in. akteon i aplyzja. [T.U.] solirywacz____________ okrywacz (Callapa) - rodzaj stawonogów z sekcji -Arabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości ponad 11 cm, szeroki, silnie zwapniały i pięknie zabarwiony. Ich masywne szczypce I ipary odnóży krocz- Oicrywacz nych .służą nie tylko do ataku, lecz funkcjonują także jako tarcza osłaniająca przednią, delikatną część ciała. 4 pozostałe, słabiej rozwinięte pary odnóży tułowiowych przystosowane są do chodzenia, O. żyją na dnie mulistym, od strefy brzegowej do 50 m, rzadziej do 200 m głębokości. Stanowią bogaty w gatunki rodzaj, szeroko rozprzestrzeniony w morzach tropikalnych i subtropikalnych. [L.Ż.l •ksn (Malleus) - rodzaj mięczaków z rzędu ->nierówno-mięśniowych, odznaczający się nie spotykanym wśród innych małżów 'kształtem muszli. Obie jej 'połówki mają znacznie wydłużony i iprosty górny brzeg oraz wydłużony językowato ku dołowi dolny brzeg. Ponieważ ponadto muszla jest nieco spłaszczona, wygląda z boku jak młotek. Wysokość jej może osiągać 20 cm. O. w liczbie kilku gatunków zamieszkują morza obszaru indopacyficzne-go. Żyją ,na niewielkiej głębo- __________________196 kości, na 'dnie skalistym, do którego przytwierdzają się nićmi bisioru. Ze względu na oryginalny wygląd są poszukiwane przez kolekcjonerów. (Tabl. XVI). [T.U.] oliwki (Olwidae) - rodzina mięczaków z rzędu -»-jedno-przedsionkowców. Ich muszle wysokości l-10 cm naśladują kształtem wiernie owoc, od którego wzięły mazwę. Skręty muszli są prawie całkowicie okryte iprzez duży ostatni skręt tak, że widać 'tylko ich fragmenty przy wierzchołku. Wydłużony, szczelinowaty otwór ciągnie się prawie przez całą wysokość muszli. Poszczególne rodzaje i gatunki o. różnią się od siebie niewiele kształtem muszli, za lo znacznie barwą i rysunkiem. O. zamieszkują morza strefy tropikalnej, subtropikalnej oraz umiarkowanej, przy czym liczba ich gatunków stopniowo maleje w miarę spadku temperatury. Żyją na niezbyt głębokim dnie, szczególnie licznie na rafach koralowych. Ze względu na atrakcyjne barwy 'o. były od niepamiętnych czasów używane do wyrobu naszyjników i innych ozdób, a obecnie są chętnie kolekcjonowane, (Tabl. XVII). [T.U.l omatnik (Therżdźon) - rodzaj stawonogów z rodziny -*oma-tnikowatych. Obejmuje formy długości ciała do 5,5 mm, mające prawie kulisty (u samic) lub walcowaty (u samców) odwłok, nieraz bardzo żywo ubarwione. O. budują nieregularną sieć przeważnie wśród niskich roślin lub na gałązkach drzew i krzewów, a niektóre gatunki - w szczelinach skał lub murów. Sieć zawsze wyposażona jest w specyficzną kryjówkę, gdzie przebywa pa- 1&7 omulek jak. O. jest jednym z największych rodzajów pajęczaków. Liczy kilkaset gatunków ze wszystkich stref klimatycznych i •części świata. W Polsce jest reprezentowany przez 15 gatunków. O. opiekują się potomstwem. Kilka .pospolitszych gatunków ma pewne znaczenie gospodarcze - tępią one niektóre szkodniki upraw sosnowych. FW.S.] omatnikowate -pogoń-ców. Świeżo wylęgnięte pajączki karmione są wydzielaną przez matkę •zawartością jej przewodu pokarmowego, nieco starsze jedzą same zdobycz upolowaną i oadtrawioną przez matkę. Opieka kończy się z chwilą uzyskania przez potomstwo zdolności do samodzielnego zdobywania pokarmu. Młode pajączki opuszczają wówczas sieć matki i zaczynają niezależną egzystencję. Niektóre gatunki o., jak np. czarna wdowa, dysponują bardzo silnym jadem, groźnym nawet dla człowieka i 'innych dużych ssaków. Samce wszystkich gatunków o. mają dobrze rozwinięty aparat głosowy (strydu-lacyjny), a dźwięki wydawane przez niektóre gatunki są słyszalne i odróżnialne nawet uchem ludzkim. O. liczą ponad 1500 gatunków, z których w Polsce znane są 53. [W.S.] omułek (Mytiius) - rodzaj mięczaków z rzędu -^nierów-nomięśniowych. Obejmuje gatunki mające muszlę o kształcie zbliżonym do trójkąta, na tylnym końcu zaokrągloną, cienkościenną, ciemnobrązową lub ciemnofioletową, prawie czarną. Długość muszli wynosi 2-15 cm (zależnie od gatunku i środowiska). O. w liczbie kil- Muszla omulka onkomiracidium 198 ku gatunków zamieszkują wszystkie morza; jeden, o. jadalny {Mytiius edulis), żyje również w Bałtyku. Obniżone zasolenie wody sprawia jednak, że tutaj osiąga on długość na 'ogół n8e większą miż 5 cm, podczas igdy ten sam gatunek w Morzu Północnym lub Śródziemnym rośnie niekiedy nawet do długości 15 cm. O. żyją gromadnie na bardzo .niewielkich głębokościach, przyczepione bisiorem do skał, kamieni, pali i różnych budowli portowych. Na zachodzie i południu Europy są 'uważane za .przysmak S spożywane w setkach tysięcy ton rocznie. Obecnie znaczna większość o. znajdujących się w handlu pochodzi z hodowli. Hodowla polega na dostarczaniu odpowiedniego podłoża ido osiedlania .się larw, a następnie na przenoszeniu młodych o. ma miejsca szczególnie dogodne, przesiedlaniu zwierząt nadmiernie zagęszczonych i ochronie przed drapieżnikami. Głównymi wrogami 'hodowli 'o. są ślimaki z rodziny rozkolcowatych, rozgwiazdy i w nieco mniejszym stopniu kraby. Globalnie poławia się o. w ilości ponad 300 000 ton rocznie. [T .U.] onkomiracidium - powstające z jaja, orzęsione stadium larwalne -xprzywr monogenetycz-nych. Larwa ta przekształca się zazwyczaj bezpośrednio w stadium dorosłe. [M.S.] onkosfera (oncosphaeraj - pierwsze stadium larwalne -••tasiemców, rozwijające się już w jaju. Bywa zwykle kształtu kulistego, a zbudowana jest z 'kilkuset komórek. W pobliżu jednego bieguna •znajduje się 6 embrionalnych haków .ułożonych parami w ten sposób, że daje się wyróżnić parę haków środkowych i dwie pary bocznych. Haki obsługiwane przez iwłókienka mięśniowe, gruczoły wydzielające substancję rozpuszczającą 'komórki oraz zdolność zmiany kształtu ciała ułatwiają o. przeciskanie się .przez tkanki żywiciela pośredniego. O. otoczona warstwą urzęsionych komórek nazywa się -Aoracildium. Dostaje isię do jelita żywiciela pośredniego biernie, przez zjedzenie jaja albo koracidium. Rozwija się dalej tylko w określonych żywicielach, a nierzadko w określonych tkankach. Przekształca 'się w ->procer-koid bądź w -i-wągier. [M.S.] opallny (Opalinata) - gromada pierwotniaków z podtypu ->-Sarcomastżgophora. Komórki ich zawierają 2 lub więcej jąder i pokryte są gęstym orzę-sieniem. Poszczególne rzęski, podobnie jak u -i-orzęsków, układają się w podłużne szeregi, zwane 'kinetami, biegnące równolegle od przodu ku tyłowi ciała. O. osiągają 100- -300 urn długości. W .odróżnieniu od orzęsków nie mają 'komórkowego "otworu gębowego". Odżywiają się całą powierzchnią ciała, wchłaniając płynny pokarm w postaci aminokwasów, peptydów itp. Dawniej sądzono, że o. pobierają rozpuszczone w wodzie substancje jedynie na drodze osmozy. Obecnie na podstawie obserwacji przez mikroskop elektronowy wiadomo, że składniki pokarmowe pobierane są przez maleńkie wpuklenie błony komórkowej, tworzące wod-niczki pinocytalne. Proces ten nazwano mikropinocytozą (-wpinocytoza). O. mają złożony cykl życiowy. Pasożytują w jelicie odbytowym płazów, rzadziej ryb. Na wiosnę duże, płaskie okazy o., zwane trofonta- 199 organella mi, wielokrotnie dzielą się poprzecznie i podłużnie. Następnie drobne, kilkujądrowe formy edcystują się i są wydalane ź odchodami żywiciela do wody. Cysty połykają kijanki. W ich jelicie otoczka cyst zostaje strawiona i wydostają, się z nich tzw. gamonty, które wzrastając przekształcają się w osobniki troficzne (trofonty) albo przez dalsze podziały wytwarzają mikro- i makroga-mety. Po kopulacji gamet zy-goty tworzą generację cyst, Cykl rozwojowy opalin l - trotcmt; 2, », 4, 5 -,kolejne podziały trofonta; 6 - cysta; 7 - gamont; 8 - makro- i mikroga-meta; 9 - kopulujące gamety; 10 -zygocysty; 11-protrofont; 12- miody trofont zwanych zygocystami, które zostają wydalone do wody. Z cyst tych po połknięciu przez kijanki wydostają się początkowo jednojądrowe komórki. Stają się one gamoniami następnej generacji. Ta generacja gamontów wytwarza również trofonty bądź gamety, a następnie zygoty i zygocysty. Cykl płciowy o. zachodzi więc w kijankach kilkakrotnie aż do ich metamorfozy w dorosłe żaby i współwystępuje z rozwojem bezpłciowym (tworzeniem pro-trofontów i trofontów). O. występują u wszystkich gatunków żab w Polsce. Najpospolitszymi krajowymi gatunkami 'o. są: Opalma ranarum występująca • w żabie trawnej, żabie ziemnej, w ropusze zielonej i ropusze szarej, Cepedea dimidiata - w żabie wodnej oraz Proto-opalina caudata - w kumce. Zarażenie żab o. zachodzi zwykle masowo w marcu i kwietniu. Zakażenie jałowych kijanek za pomocą cyst w warunkach laboratoryjnych jest bardzo łatwe do przeprowadzenia. Należy jedynie do wody, w której hodowane są kijanki, dodać nieco kału żab zarażonych o. [A.J.K.] organccznik, .tubipora (Tubi-pora) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^korkowców. Jego gatunki tworzą ikolonie o twardym szkielecie z mocno spojonych sklerytów, mające postać równoległych względem siebie, blisko ze sobą sąsiadujących rurek barwy ciemnoczerwonej, w których tkwią jaskrawozielone polipy. W miarę wzrostu kolonii wzwyż, polipy odgradzają się od 'dolnych opustoszałych części rurek denkami (tabulae). Pod wpływem zaniepokojenia chowają się >do 'wnętrza. O. współuczestniczą w tworzeniu raf koralowych Oceanu Indyjskiego, Pacyfiku, Morza Czerwonego i Atlantyku. [Z.S.] organella -^komórka pierwot-niacza. orzęski orzęski (Ciiiata) - jedyna 'gromada pierwotniaków z podty-pu ->Ciliophora. Charakteryzują się specyficzną budową powierzchniowej warstwy ciała i związanym z nią sposobem podziału komórki, zróżnicowaniem jąder i (procesem płciowym, zwanym koniugacją. Ciało o. pokrywa mniej lub -bardziej jednolite orzęsienie. Rzęski są organellum ruchu. Ich współdziałanie ze sobą powoduje 'określone, 'kierunkowe ruchy zwierzęcia. Orzęsienie i położenie innych struktur powierzchniowych, np. cytosto-mu, otworków wydaliniczych, wodniczete tętniących i komórkowego 'otworu odbytowego (cytopyge) wyznaczają przód i tył organizmu. W czasie podziału wegetatywnego o. z osobnika macierzystego powstają 2 osobniki potomne w położeniu jeden za drugim (metame-rycznym) w stosunku do przo-dotylnej osi ciała osobnika macierzystego, a więc zachodzi tu podział 'poprzeczny. Podział o. wiąże się z 'odpowiednią reorganizacją struktur cytoplaz-małycznych, a w szczególności orzęsienia. Proces ten nazywa się morfogenezą podziałową. Niektóre organella zostają zachowane i są rozdzielane do obu osobników .potamnych, inne rozpuszczają się i są odtwarzane na nowo w każdym z nowych osobników itak, że ich wielkość i położenie są dostosowane do •wielkości i kształtu ciała tych osobników. Drugą istotną cechą o. jest zróżnicowanie jąder na mikronukleusy (jądra generatywne) i malkro-nukleusy (jądra wegetatywne). Milkronu'kleusy mają zdolność zarówno do podziału mitotycz-nego, jak i podziału redukcyjnego, czyli mejozy. Duże makronulkleusy są jądrami o bardzo dużej ilości chromaty- ___________________200 ny, lecz nie mają 'wyróżnico-wanych, typowych chromosomów, tylko granule chromaty-nowe. W makronukleusie zachodzi synteza kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) jafe i rybonukleinowego (RNA). W jądrze tym występują również jąderfea zawierające RNA. Mi-kronukleus nie zawiera jąde-rek, a synteza kwasu rybonukleinowego jest w nim prawdopodobnie ograniczona lub zablokowana. Tym tłumaczy się fakt, że o cechach fenotypo-wych idecyiduje makronukleus, a nie miferonukleus. W procesie koniugacji 'uczestniczą po 2 osobniki łączące się ze sobą ściśle stronami gębowymi. W miejscu tym zanikają rzęski i prawdopodobnie fragmenty błony (komórkowej, a powstaje most cytoplazmatyczny. Wówczas mikronukleusy obu partnerów przechodzą podział redukcyjny. Z 4 jąder potomnych, powstałych z każdego mikro-nukleusa, 3 rozpuszczają się, a l •dzieli mitotycznie, wytwarzając tzw. pronukleusy, czyli jądra gametyczne. Jeden z nich Schemat koniugacji orzesków A - połączeni partnerzy (l - makronukleus (rodzicielski; 2 - ml-kronukleus 'rodzicielski); B - 4 ha-ploMalne jądra po meiozie - 3 z nich rozpuszczają się, a I dzieli się mitotycznie; C - wymiana pro-mukleusów; D - kontuganty z jądrem zygotycznym (3); E - eks--koniugant z zanikającym starym mafcronukleusem i z formującymi się nowymi malaronukleusem (4) oraz mikronukleusem (5) 201____________________ jest stacjonarny, a drugi - migracyjny. Procesy takie odbywają się w obu partnerach jednocześnie. Pronukleusy migracyjne wędrują na krzyż przez most cytoplazmatyczny. W wyniku tej wymiany każdy z partnerów ma l pronukleus własny, stacjonarny, i l cudzy, migracyjny, uzyskany od partnera. Te 2 pronukleusy zlewają się (jest to właściwy proces zapłodnienia), tworząc diploi-dalną zygotę. Po rozdzieleniu się partnerów w każdym z nich jądro zyg etyczne podlega szeregowi podziałów mitotycznych i przemianom, 'wytwarzając w rezultacie nowy diploidalny mikronukleus i nowy poliplo-idałny makronukleus, podczas gdy stary makronukleus ulega rozpuszczeniu w cytoplazmie. Osobliwość zjawiska koniugacji polega na tym, że partnerzy po rozdzieleniu się mają jądra genetycznie różne niż poprzednio, będąc morfologicznie tymi samymi osobnikami, z tą samą cytoplazmą, z tym samym układem rzęskowym i innymi strukturami cytoplazmatycznymi. Jest to jak gdyby naturalna transplantacja jąder. Proces koniugacji powodujfe 'zmianę genetyczną, a mimo to pierwotniaki przez; kilka pokoleń zachowują cechy morfologiczne charakterystyczne 'dla uprzedniego genotypu. O. opanowały wiele środowisk. Część z nich jest ważnym elementem plan-ktonu, niektóre zaś pędzą kolonijny i osiadły tryb życia, jak np. wirczyki. Znamy wiele gatunków o. występujących wśród wilgotnych ziaren piasku plaż morskich i słodkowod-nych. Liczne o. bytują w ciałach innych organizmów bądź jako symbionty, jak np. Ento-diniom.orpha, bądź jako pasożyty, jak np. tailorzęsek. Formy wolno żyjące zjadają bak- ______________osłonice terie i sinice lub większe okrzemki albo odżywiają się drapieżnie. W obrębie o. wyróżnia się 4 podgromady: rów-norzęse, SpTrotricha, wieńco-rzęse i bezrzęse. [A.J.K.] osiadki -»-wieloszczety osiadłe. oskrobia (Anomia) - rodzaj mięczaków z rzędu ->nierów-nomięślniowych. Nieregularnie kolista muszla o. składa się z odmiennie ukształtowanych (połówek. Prawa połówka muszli, będąca połówką 'dolną, jest płaska, a w pobliżu wierzchołka ma głębokie wycięcie, czasem przekształcające się w otwór. Przez ten otwór wychodzi na zewnątrz bisior połączony w jeden słupek, silnie zwapniały, często przyrastający do prawej połówki muszli. Lewa połówka muszli, funkcjonująca jako górna, jest silnie wypukła. Całość wygląda jak tacka nakryta kloszem. Muszle mają barwę niepozorną, żółtawobru-natną, a średnica ich wynosi 2-6 cm. O. wiodą życie osiadłe. Zamieszkują wszystkie morza pełnosłone z wyjątkiem podbiegunowych. Żyją na niewielkiej głębokości, na .skałach, kamieniach i muszlach innych małżów, a także na palach, kijach, koszach, płotach, łodziach, a nawet korkowych pływakach sieci rybackich. Nad Morzem Śródziemnym o. są jadane jak ostrygi, na surowo. [T.U.] osłonice (Tunicata) - podtyp z typu ^strunowców. Obejmują zwierzęta bardzo prymitywne, o budowie dwubocznie symetrycznej. Mają ciało nieseg-mentowane, otoczone celulozową osłonką, zwaną tuniką. Obok 'bandzo drobnych gatunków o wielkości zaledwie l mm należą tu olbrzymy osiągające długość kilku metrów. Długość osnuwilc 202 niektórych kolonijnych o. przekracza nawet 25 m. Przedni odcinek przewodu pokarmowego ma ipostać worka skrze -lewego, pełniącego 'jednocześnie funkcję oddechową 'i pokarmową. Następuje tu wymiana gazowa oraz odf litrowy-wanie pokarmu złożonego z drobnych organizmów plankto-nowych i z cząstek martwej materii organicznej. O. są niemal wyłącznie obupłciowe, lecz rozmnażają się również bezpłciowo przez pączkowanie. Prowadzą osiadły lub plankto-niczny tryb życia. Stanowią niezbyt 'wielką grupę zwierząt, obejmującą ponad 2000 gatunków. Zasiedlają niemal wyłącznie pelnosłone środowish.o morskie, znacznie rzadziej - wody słonawe. Większość przedstawicieli o. zamieszkuje wody [płytkie, a tylko 'nieliczne gatunki żyją w głębinach morskich, w których nie przekraczają jednak igłębokości 3000 m. Podtyp osłonie dzieli się na 3 gromady: ogonice, sprzągle i żachwy. [L.Ż.] osnuwik (Linyphia triangula-ris} - gatunek stawonoga z rodziny ->-osnuwikowatych. Osiąga do 7 mm długości. Dość duże, płachtowate sieci rozpina najczęściej wśród gałązek jałowców i młodych sosenek. Jest jednym z najpospolitszych krajowych pająków. Gdy występuje bardzo licznie, ma pewien wpływ na zmniejszenie liczebności niektórych szkodników upraw sosnowych. [W.S.] osnuwikowate (Linyphiidae) - rodzina stawonogów z podrzę-du -^pająków wyższych. Obejmują małe i łbardzo małe formy o długości l-8 mm. Mają ciało wydłużone, odwłok zwykle owalny, inogi długie. U mniejszych gatunków odwłok bywa brunatny, szary lub czarny, jednobarwny albo ze słabo widocznym deseniem z jaśniejszych (białawych) i ciemnych plam. Niektóre większe formy, np. osnuwik, są żywo ubarwione, z charakterystycznym dla każdego gatunku rysunkiem na odwłoku, a często też i na głowotułowiu. O. budują sieć dość nieregularną, zawsze poziomą, złożoną z zasadniczej, gęsto tkanej płaszczyzny łownej oraz rozpiętych powyżej i poniżej niej nici napinających. Pająk biega zawsze po dolnej powierzchni płaszczyzny łownej (grzbietem w dół) i zdobycz atakuje przez sieć. Zaniepokojony lub wystraszony próbuje ukryć się w odległym zakątku sieci, a jeśli to nie wystarcza, pozornie na oślep rzuca się w dół, zawsze jednak asekurując się błyskawicznie wysuwaną nitką. Niektóre gatunki nie budują sieci łownych i polują jak pająki biegające. O. spotyka się w różnych środowiskach, zwykle jednak żyją wśród roślin zielnych, na krzewach lub gałęziach drzew (gatunki budujące sieci) albo w ściółce czy pod kamieniami (gatunki biegające). Wiele form przystosowało się do życia w jaskiniach, co wyraża się u nich zanikiem pigmentu, częściową lub całkowitą utratą oczu, wydłużeniem odnóży oraz rozwojem włosków i szczecinek czuciowych. O. są jedną z najliczniejszych rodzin pająków. W Polsce stwierdzono występowanie ponad 100 gatunków. Liczba gatunków znanych z całego świata .szacowana jest na Około 2500. Jednym z .pospolitszych krajowych o. jest osnuwik. [W.S.] ostrogony (X2phosiwa) - rząd stawonogów z gromady -*sta- 203 osirożanka roraków, którego przedstawiciele istniegą do dziś w prawie nie zmienionej postaci od sylu-ru. O. dochodzą ido 60 cm długości. Mają głowotułów i VII segment ciała pokryte wspólnym pancerzem o zarysie podkowy. Druga tarcza okrywa segmenty odwłoka. Miejsce styku obu pancerzy pozostaje elastyczne ii w tym miejscu zwierzę może zginać ciało. Na ikoń-cu .odwłoka znajduje się ruchomo z mim połączony, długi, ostro zakończony wyrostek, stanowiący zmodyfikowany ostatni segment odwłoka (tel-son), zrośnięty z 3 poprzedzającymi go segmentami (X, XI i XII). Odnóża ukryte są pod pancerzem. Szczękoczułki pełnią funkcję chwytną, a mogo-głaszczki przypominają dalsze 4 ipary odnóży. Te ostatnie - odnóża glowotułowiowe (kro-czme) - zakończone są szczypcami. Na członach biodrowych mają wykształcone płytki szczękowe. Za IV parą odnóży krocznych znajdują się szczątkowe odnóża segmentu VII, tzw. chilaria, służące do popychania .pokarmu, pokruszonego przez płytki szczękowe, w kierunku otworu gębowego leżącego pomiędzy obu rzędami nóg. Odnóża odwłokowe mają kształt ipłytek. Ich pierwsza para przekształcona jest wwie-człko płciowe kryjące otwory płciowe, a pozostałe na tylnych powierzchirriach wyposażone są w iskrzela. O. mają l parę oczu złożonych, na grzbietowej stronie pancerza głowotułowia oraz parę małych pojedynczych oczek na przedniej krawędzi pancerza. Narządami zmysłu chemicznego (smak, węch) są szczeciny czuciowe rozmieszczone gęsto na odnóżach. O. żyją w 'strefie przybrzeżnej, (na mulistym lub piaszczystym dnie płytkich mórz. Żywią się mięczakami i pierścienicami, które wygrzebują z dna. Dorosłe poruszają się pełzaniem, odpychając się od podłoża no-^gami, zwłaszcza 'ostatniej pary. Ruchy ich są powolne. Stwierdzono • np., że są one zdolne przebyć odległość 33 km w ciągu 56 'dni, czyli nieco mniej niż 0,5 km dziennie. Umieją zagrzebywać się w piasku lub mule. Młode pływają w pozycji grzbietem do dołu, wiosłując skrzelowatymi odnóżami głowotułowia. Samice składają jaja w dołkach wykopanych w piasku na brzegu, w strefie zalewanej podczas przypływu. W czasie składania jaj samiec polewa je nasieniem, zapłodnienie jest więc zewnętrzne. Do jednego dołka samica składa 200-1000 jaj, powtarzając tę czynność w o-kresie godowym CK),-il5 razy. Jaja dochodzą do 3 mm średnicy. Wylęgająca się z jaja larwa przypomina nieco pokrojem -^trylobity. Ma ona niepełną liczbę odnóży odwłokowych i pozbawiona jest kolca odwłokowego. Braki te uzupełniają się po l linieniu. O. osiągają dojrzałość w wieku 9-12 lat, liniejąc do tego czasu około 16 razy. Mogą żyć do 19 lat. Obecnie żyją 4 gatunki o. Skrzy-płocze występują przy atlantyckich wybrzeżach Ameryki Północnej, 2 gatunki z rodzaju Tachypleus - u wybrzeży po-łudniowo-wschodniej Azji, a Carmoscorpźus - u wybrzeży Zatoki Bengalskiej, Półwyspu Malajskiego i Filipin. Wymarłe gatunki z ery paleozoicznej i mezozoicznej żyły również na obszarze dzisiejszej Europy i Bliskiego Wschodu. [J.P.] ostrożanka (Scapholeberis mu-cronata) - gatunek stawonoga z rzędu -»-wioślarek. Długość samicy 'wynosi około l mm, ostryga 204 samce są niemal dwukrotnie mniejsze. Ciało jest silnie nabrzmiałe, głowa dość dobrze wyodrębniona, z wyraźnymi klinem bocznym i ostro zakoA*-' czonym rogiem czołowym. Czułki oraz odwłok są krótkie 1 masywne. Wzdłuż brzusznej krawędzi skorupki występują 2 rzędy szczecinek. O. rozmnaża się dzieworodnie od wczesnej wiosny nicieni, pasożytujący w tylnym odcinku jelita cienkiego i w przednim jelita grubego człowieka. Samiec ma 2,5- -3,0 mm długości i Ą2 mm szerokości, a samica 12 mm długości i 0,6 mm szerokości. Samica czynnie przedostaje się w okolice odbytu, gdzie składa około 12 000 jaj. Zlepione lepką cieczą jaja przyklejają się do fałd odbytu. Już po 4-5 godzinach w jaju rozwija się larwa inwazyjna. Po połknięciu jaja larwa wykluwa się z niego w jelicie cienkim. Większość larw dojrzewa w jelicie grubym i w wyrostku robaczkowym. Czasami larwy wylęgają się z jaj już w okolicy około-odbytowej i przenikają z powrotem przez otwór odbytowy do jelita grubego, gdzie dojrzewają płciowo. Na skutek Owsik zarażenia mogą wystąpić bóle głowy, nudności, brak apetytu, ogólne osłabienie, niespokojny sen, zwiększona pobudliwość, 2,09 pająki charakterystyczny świąd w okolicy odbytu podczas wędrówki samic. Ten ostatni objaw powoduje drapanie się, zanieczyszczenie rąk jajami i przy przeniesieniu ich do ust - ponowne zarażenie. Najczęściej o. zarażają się dzieci. Wyschnięte jaja o. mogą być roznoszone przez wiatr. [M.S.] ożarek (Botryllus) - rodzaj strunowców z gromady -»-żachw. Obejmuje gatunki kolonialne, mające ciało spłaszczone, mięsisto-galaretowate, o średnicy ido 10 cm, ścielące się po podłożu. Poszczególne osobniki długości do 2 m rozmieszczone są równolegle do powierzchni kolonii, tworząc niezbyt regularne okółki wokół zagłębień kloacznych. O. odznaczają się często przepięknym zabarwieniem, 'które jednak po śmierci szybko blednie. Żyją na kamieniach, falo- Ożarek Botryllus schlossert obronach i dużych wodorostach, a także na kadłubach statków i palach pływających w morzu. Zamieszkują płytkie, pełnosło-ne morza strefy 'tropikalnej, subtropikalnej oraz umiarkowanej. [L.Z.] P pająki (Arami, Araneae, Ara-neida) - rząd stawonogów z gromady -wpajęczaków. Mają ciało podzielone na 2 wyraźnie odrębne tagmy - głowotułów i odwłok - połączone cienkim łącznikiem, który stanowi zredukowany VII segment ciała. Głowotułów pokryty jest na stronie grzbietowej jednolitym pancerzem, 'na brzusznej - tarczą piersiową. Dwuczłonowe szczękoczułki zawierają w segmencie podstawowym gruczoł jadowy. Segment końcowy ma kształt sztyletu, na którego zakończeniu znajduje się otwór kanalika jadowego. Na biodrach nogogłaszczków wy-. kształcone są płytki szczękowe rozgniatające pokarm. Na stopach nogogłaszczków samców znajduje się bardzo skomplikowany zwykle narząd kopulacyjny. 4 pary nóg są uzbrojone w silne kolce oraz 2 lub 14 "Rezkreeowce 3 grzebyikowate pazurki. Odwłok kulisty lub owalny utracił oma-tnikowate) z cienkich nici, bardzo lepkich dzięki zawieszonym na nich kropelkom wydzieliny. Pająk sam może poruszać się po własnej sieci łownej dzięki specjalnej 'budowie stóp oraz umiejętności poruszania się, co umożliwia utrzymanie się na nitkach, a jednocześnie wyklucza niebezpieczeństwo przyklejenia się. Sposób 'budowy sieci łownej przez -s-krzyżaka przedstawiają rysunki. Najpierw powstaje szkielet nośny (rys. l- -9), a po jego ukończeniu tymczasowa spirala (rys. W, której zadaniem jest unieruchomienie promieni szkieletu. Odstęp między zwojamrtej spirali jest stały, gdyż w czasie budowy następnego zwoju pająk trzyma dwie nogi na poprzednim. Teraz następuje budowa właściwej spirali łownej (rys. 11), gęściej nawiniętej i lepkiej. Pająk zaczyna ją od końca spirali tymczasowej, którą jednocześnie likwiduje, poruszając się w kierunku przeciwnym do jej pierwotnego biegu. Ostatnią czynność (rys. 12) stanowi wypełnienie pustych sektorów sieci spiralą Kolejne fazy budowy sieci łownej krzyżaka łowną. Gotowa sieć zaopatrzona jest tu w nić sygnalizacyjną, łączącą środek sieci z kryjówką. Ukryty krzyżak trzyma jedną z przednich nóg na tej nici i, odebrawszy za jej pośrednictwem drgania sieci poruszanej przez zaplątaną ofiarę, zsuwa się po nici sygnalizacyjnej i oplątuje zdobycz, wyciągając wydzielinę gruczołów r palemonetka zmienna 214 215 palpigrady przędnych tylnymi nogami. Niektóre gatunki krzyżakowa-tych zaopatrują swe sieci w charakterystyczne zygzakowate wzmocnienia, a jeden z przedstawicieli podrodzmy ->-Gaste-racanthinae nie buduje sieci, lecz łowi zdobycz rzucając w nią dużą kroplą lepkiej substancji, przymocowanej do końca nici trzymanej jedną z przednich nóg. P. jest zbliżona składem chemicznym i wyglądem ido jedwabiu, ale znacznie przewyższa go wytrzymałością na zerwanie. P. bywa' też używana w przemyśle optycznym przy produkcji wszelkiego typu przyrządów wymagających nalepienia na soczewkach podziałek (w okularach pomiarowych, mikroskopach, lornetkach itp.) oraz w chirurgii ocznej, mianowicie do zszywania białkówki. Zob. też: prządka. [W.S.] palemonetka zmienna game-Iowców. Rośnie do długości 6 cm. Ma dziób czołowy dość długi, przeźroczysty, nie pi-gmentowany, ząbkowany wzdłuż dolnej i górnej krawędzi. Czułki I pary wieńczą 3 wici, 'z .których 2 są u nasady zrośnięte. 2 przednie pary odnóży tułowiowych mają wysmukłe szczypce, o stosunkowo krótkiej części chwytnej. P. z. zamieszkuje płytkie, zarośnięte dna. Występują w 2 formach ekologicznych: słodkowodnej (składającej 'duże jaja), znanej głównie z szeregu jezior obszaru śródziemnomorskiego, oraz słooawowodinej (składającej małe jaja), znanej z wielu miejsc zachodniej i środkowej Europy. W Polsce występuje ta ostatnia forma, 'bytująca wśród przybrzeżnych .szuwarów Martwej Wisły. [L.2.] palisadnik (Fauosites) - rodzaj wymarłych jamochłonów z rzędu -denkowców. Jego gatunki tworzyły kolonie o szkielecie złożonym z równoległych, wie-lokątnych rurek, poprzedzielanych prostopadłymi do ich długich osi denkami. Rurki te przylegają do siebie ściśle ściankami, nadając szkieletowi kolonii wygląd przypominający pszczeli plaster. Septy są zaznaczone słabo, u niektórych gatunków w ogóle nie występują. P. były kosmopolityczne. Żyły głównie od dolnego sylu-ru do dewonu, a nieliczne - także w karbonie i permie. Wraz z pokrewnymi rodzajami p. odgrywały niegdyś ważną rolę w tworzeniu ówczesnych raf. [Z.S.] palolo - nazwa obejmująca epitokałne części (-»epiitbkia) kilku gatunków pierścienic z podgromady -*wieloszczetów wędrujących (m.ia. Eunice vt-ridis i Eunice fucata). Gatunki te, o zróżnicowanej metamerii, Pało! o l - epitokalna część ciała żyją w •ukryciu wśród raf koralowych. Unikają światła. Opuszczają kryjówki tylko w dni pochmurne i w nocy dla żerowania. Jedynie gamety tych gatunków do dojrzenia wymagają światła, są odrzucane wraz z 'częścią ciała, zwykle tylną, i wypływają .pod powierzchnię morza. Gatunki z rodzaju Eunice są rozdzielno-płciowe, a ich rozmnażanie związane jest z kwadrami Księżyca. Osobniki Eunice viridis osiągają około 40 cm długości i l -2 cm grubości. Samice są ciemnozielone lub niebieskawe, samce - białawe lub żółtawe. W ciągu 2. i 3. dnia ostatniej kwadry Księżyca w październiku ma miejsce pierwszy okres rozmnażania się tego gatunku, a w listopadzie następny, w 'których tylne części ciała wypełnione gametami (jajami i plemnikami) wypływają z dna ku powierzchni wody w takiej ilości, że mogą 'tworzyć zbitą, pływającą masę 'do oteoło l m grubości. Początkowo ma-j ą one długość 20-30 om, szybko jednak rozpadają się na krótsze odcinki, wydalając produkty płciowe. W tym czasie p. są odławiane w dużej ilości przez ludność wysp Firiżi, Samoa i Tongo na Oceanie Spokojnym i ajadane ma surowo bądź pieczone w liściach. Okres odłowu p. jest lokalnym świętem. Pojawienie się p. trwa zaledwie halka godzin. Już po około 2 godzinach liczba p. stopniowo zmniejsza isię, a o świcie znikają zupełnie. Zjawisko powtarza 'się piaez 2-3 nocy, przy czyim najliczniej pojawiają się p. w ciągu 'drugiej nocy. Jeden osobnik Eunice viridis może przez szereg lat regenerować tylne 'odcinki ciała i wytwarzać w mich gamety, odrzucane następnie ku powierzchni morza. Inny gatunek wytwarzający części epitokałne, objęty nazwą p. - Eunice fucata - żyje u wybrzeży Bermudów w Oceanie Atlantyckim i u wybrzeży zachodnich Indii w Oceanie Indyjskim. Gatunek ten osiąga około 70 cm długości. Rozmnaża się przez 3 dni przed nastaniem 3 kwadry Księżyca w o-kresie między 29 czerwca a 28 lipca, [M.G.] palpigrady (Palpigrada) - bardzo słabo poznany rząd stawonogów T. gromady ->pajęcza-ków. Dochodzą do 2,8 mm długości. Mają ciało wydłużone, przy czym odwłok jest zakończony segmentowanym, cienkim ogonkiem. Pancerz glowo-tułowia dziali się na l dużą i 2 małe płytki - tergity. Stronę brzuszną pokrywają oddzielne .płytki, sternity - zja- Palpigrad Koenenia mirabilts wisko wyjątkowe wśród ^aje-czafców. I para nóg przekształcona jest w wydłużone, wielo-segmentowe czułki. Układy 'krwionośny i oddechowy są r pałkun______________ całkowicie zredukowane w awiąziku z małymi rozmiarami ciała. Również •w innych na-rM(dach wewnętrznych obserwuje •ię Hczne uproszczenia. P. żyją w wilgotnej tlebie pod na wpół zagrzebanymi w ziemi kamieniami, razem z drobnymi -4-wijami z igromad Symphyla i Pawropoda. Dotychczas znane są z południowej Europy (na północ sięgają do Austrii, gdzie spotykano je w jaskiniach koło Innsbrucka), z Afryki, Ameryki Południowej i Północnej. Opisano dotąd około 50 gatunków p. [J.P.] pałkun (Heterocentrotus) - rodzaj szkarłupni z rzędu -*na-jeżykowców. Obejmuje formy mające lekko spłaszczoną i owalną skorupę o średnicy do 8 cm. Niezwykle potężne, ma-czugowate kolce (w przekroju okrągławe lub graniaste) są rzadko rozmieszczone. Pomiędzy nimi wyrastają liczne, bardzo krótkie kolce z płaskimi wierzchołkami. Każda płytka ambulakralna ma 'do 16 par otworków 'dla nóżek ambu-lakralnych. P. reprezentuje kilka gatunków szeroko rozsiedlonych w Oceanie Indyjskim i w Pacyfiku. Maczugowate kolce p. pełniły niegdyś na Dalekim Wschodzie rolę rysików 'do pisania. [L.Ż.] pancerzowce (Malacos(raca) - podgromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Obejmują grupy najwyżej uorganizo-wane, o stałej liczbie segmentów. Dochodzą zwykle do długości kilku centymetrów, niektóre jednak gatunki osiągają rekordowe dla skorupiaków rozmiary prawie l m. Głowa p. powstała z całkowitego zlania się 5 segmentów, tułów składa się z 8 segmentów, a odwłok - z 7 segmentów, z których osta- __________________216 tni, zwany telsonem (płytką ogonową), ma zwykle odmienną od pozostałych budowę. U więlhszości p. jeden lub kilka przednich segmentów tułowiowych zrasta się z głową w jedną całość, zwaną głowo-tułowiem, a ich odnóża przemieniają się w szczękonóża i pełnią rolę 'dodatkowych narządów gębowych. Niekiedy zlewają się ze sobą segmenty odwłokowe. P. są wyłącznie rozdzielnopłciowe. Żeński otwór [płciowy znajduje się na VI, a męski - na ostatnim segmencie tułowiowym. Samice składają jaja przeważnie do koszyczka lęgowego, utworzonego z wewnętrznych gałązek odnóży tułowiowych, bądź też przyklejają je do swych odnóży odwłokowych. Lęgną się z nich larwy (-»-pły-wik, -rży-wik) albo od razu ipo-stacie młodociane. Tylko nieliczne pierwotne gatunki (kre-wety) składają swe jaja do wody i wyikluwają się z nich larwy w stadium pływika. Charakterystyczną cechą p. jest zdolność zmieniania ubarwienia ciała, co pozwala na dostosowywanie się do aktualnego 'koloru otoczenia. Zdolność tę zawdzięczają obecności w skórze rozgałęzionych (komórek barwnikowych - chromatoforów, z których jedne zawierają barwnik żółty, inne czerwony lub czarny, a nierzadko także biały, niebieski lub fioletowy. Barwniki te mogą się skupiać i optycznie zanikać bądź też rozprzesitrzeniać, zabarwiając odpowiednio ciało. W przypadku równoczesnego rozprzestrzeniania się barwnika żółtego i czarnego ciało przybiera kolor brunatny, a żółtego i czerwonego - pomarańczowy. Co więcej, p. mogą przybierać w różnych częściach ciała odmienne zabarwienie, wskutek 217__________________ czego powstaje nierzadko przepiękna mozaika barw. Należy tu ponad 20 000 gatunków. Większość z nich zamieszkuje środowisko morskie, część - wody słodkie, a 'niektóre stanowią gatunki lądowe związane z biotopami wilgotnymi, np. mrocznymi piwnicami lub leśną ściółką. P. dzieli się na kilkanaście rzędów, z .których większe znaczenie w przyrodzie mają równonogi, obunogi, pośródki, eufauzje, dziesięcio-nogi oraz ustonogi. [L.Ż.] pandaletka północna (Pandalus borealis) - gatunek stawonoga z sekcji ->-garneilowców. Jej samice rosną do 19 cm, a samce nie przekraczają 12 'cm długości. Wyraźnie bocznie ścieśnione i przeźroczyste ciało ma bladoczerwonawy odcień. Bardzo długi i wysmukły dziób czołowy jest •ząbkowany wzdłuż całej swej długości. Na jego górnej krawędzi znajduje się 12-16 ząbków, a na dolnej 7. P. p. rozwijają się początkowo jako samce, a po kopulacji oraz dalszym wzroście przemieniają się w samice. Żyją w wodach przydennych o temperaturze kilku stopni oraz zasoleniu co najmniej 30%o, awy-kle na głębokości 40-^500 m, rzadziej do 900 m. Wykonują regularne dobowe wędrówki ku powierzchni morza. Ich migracje ku górze trwają od wczesnego popołudnia prawie do północy, natomiast w kierunku przeciwnym płyną znacznie szybciej, przybliżając się do dna już o świcie. P. p. są szeroko rozprzestrzenione w chłodnych rejonach północnego Atlantyku i Pacyfiku. Występują często w ogromnych skupiskach, co ułatwia połowy. Naj wydajniejsze połowy 'odbywają się 'w godzinach przedpołudniowych, .kiedy krewetki pantofelek te gromadzą 'się w wodzie przy dnie. Ich połowy sięgają około 60 000 ton rocznie. [L.Ż.] pandaletka trawiasta (Pandalus latirostris) - gatunek stawonoga z sekcji -garnelow-ców. Długość samic dochodzi do 19 cm, a samców - do 13 cm. Ciało jest barwy zielonkawej. Silnie wydłużony dziób czołowy wykazuje drobne ząb-kowanie. P. t. zamieszkują podmorskie łąki w płytkich i zacisznych zatokach. Na zimę przemieszczają •ię na nieć* •głębiej położone dno, do głębokości 30 m. Występują w strefie umiarkowanej północno- -zachodniego Pacyfiku, od Korei po Sachalin..Są poławiane w dość dużych ilościach. [L.Ż.] pandar (Pandarus) - rodzaj stawonogów pasożytniczych z rzędu -^-Caligoida. Należące tu gatunki mają ciało długości do 10 mm, silnie spłaszczone, kil-kusegme,nł'owe, toarwy żółtawej lub brązowej. I segment tułowiowy zlewa się z głową i wraz z nią okryty jest wspólnym pancerzem. Ostatnie. 2 segmenty tułowiowe zlewają się w l dłuższy segment. Odwłok jest drobny i nie segmentowany. U 'dojrzałej samicy sterczą z tyłu ciała 2 kiełbaskowate woreczki z jajami. Do rodzaju p. należy kilka szeroko rozprzestrzenionych gatunków pasożytujących na skórze rozmaitych gatunków rekinów. [L.Ż.] pantofelek (ParamecźuTO) - rodzaj pierwotniaków z pod-gromady ->.równorzęsych. 0-bejmuje gatunki, które zarysem swego ciała przypominają bucik. Są pokryte przebiegającymi regularnie, południkowymi rzędami rzęsek. Asymetria p. wiąże się z bocznym poło- paragonimus 218 219 parzydelkowcc żeniem lejka wiodącego do kieszonki gębowej, w które; znajdują się 4 rzęskowe błonki, napędzające pokarm do gęby. P. osiągają 50-300 ym długości. Odżywiają się bakteriami. Wodniczki pokarmowe p. wędrują po cytoplazmie, a nie strawiona ich zawartość usuwana jest na zewnątrz przez odbyt komórkowy, położony w okolicy tylnego końca ciała. U p. występują 2 wodniczki tętniące, a każdą v nich otacza 5 kanalików doprowadzających wodę do banieczki wydalającej ją z ustroju. P. należą do najlepiej poznanych orzęs-ków. Wykonano na nich wiele doświadczeń, zwłaszcza z zakresu koniugacji, genetyki, be-hawioru, mechaniki i koordynacji ruchu rzęsek. P. są pospolitymi słodkowodnymi pierwotniakami, znanymi ze wszystkich części świata włącznie z Arktyką (Paramecium arcti-cum). Najczęściej występują w drobnych zbiornikach wodnych, także w kałużach. U p. nie wykryto form przetrwalni-kowych. (Tabl. I). [A.J.K.] paraewnimus -^przywrą płucna. paraiTifistomuui lenia. ^przywrą ]e- Parasitiformes - podrząd stawonogów z rzędu -^roztoczy obejmujący -^kleszcze oraz grupę Mesostigmata, do której należą często spotykane na dużych owadach, także w Polsce, żółtobrunatne roztocze z rodziny Parasźtidae oraz rodzina Dermanyssidae. [J.P.] pareczniki (Chilopoda) - gromada stawonogów z podtypu -»wargowców. Mają ciało lekko spłaszczone grzbietowo- -brzusznie, długości 2-17 cm. Każdy segment wyposażony jest w l parę nóg. Większość gatunków sprawnie i szybko biega. P. są drapieżne, a ich szczękonóża mają gruczoły jadowe. Ukąszenie bywa bard M bolesne (-*-skolopendry). P. prowadzą nocny tryb życia, a w -dzień kryją się pod kamieniami, pod korą drzew oraz w ściółce, w miejscach raczej suchych i ciepłych. Znanych jest ogółem około 3000 gatunków p., z których kilkadziesiąt występuje w Polsce. Gromada p. dzieli się na 4 rzędy: drewniaki, przełączniki, skolopendry i zieminki. [W.S.] parenchymula - larwa większości gatunków -»-gąbek swobodnie pływająca w toni wodnej. Ma owalne lub kuliste ciało, pokryte drobnymi, cylindrycznymi komórkami wiciowymi. Dzięki ich ruchom p. może dość energicznie pływać. Wnętrze jej ciała składa się ze śluzowatej masy, zawierającej duże, ziarniste komórki, włók- Parerachymula l - warstwa uniesionych komórek ektodermalnych; 2 - skleryty na sponginowe oraz larwalne igły. P. powstaje w efekcie nierównomiernego bruzdkowania jaja. Już w pierwszym okresie tego procesu tworzą się komórki rożnej wielkości, tzw. makro- i mikromery. Szybko dzielące się nńikroimery obrastają zwartą masę .makrome-rów, tworząc w ten sposób larwę o dwuwarstwowej strukturze. Osiąga ona wielkość do l mm. Jej okres swobodnego pływania, tj. do momentu przytwierdzenia się do podłoża, trwa od kilku godzin do trzech dób. Po tym okresie u p. następuje specyficzny dla gąbek proces przemieszczania się listków zarodkowych. Komórki wiciowe zewnętrznej ektoder-malinej warstwy imigrują w masę komórek wewnętrznych i 'przekształcają się w -^choa-nocyty. Natomiast komórki en-todermy, leżące pod warstwą zewnętrzną, wydostają się na powierzchnię, dając początek warstwie okrywającej oraz me-zoglei. Proces ten nosi nazwę odwrócenia listków zarodkowych. [J.M.R.] parzawka -^parzydełko. parzydełko, parzawka, knida (cwda) - zaczepno-odpoma broń -»-parzydełkowców. Pojedyncze p. znajduje się w komórce ektodermalnej, przekształconej w komórkę parzydełkową, czyli knidoblast. Szczególnie gęste ich skupienia (tzw. baterie) występu!] ą na czułkach i ramionach przy-ustnych. Typowy knidoblast zawiera w swym wnętrzu właściwe p., czyli torebkę (knido-cystę) z wpukloną do środka i skręconą, drożną nicią, a od góry zamknięty jest wieczkiem, na którym sterczy szczeciinka czuciowa - knidocyl. Podrażnienie tej szczecinki powoduje odskoczenie wieczka i wynico-wanie drożnej nici, a niekiedy wyrzucenie całego p. wskutek szybkiego rozprostowania lezącego pod nim w knidoblaście Komórki parzydetkowe - u góry przed wystrzeleniem nici, poniżej po nim A - wolwent (z nicią niedrożną); B - penetran.t żebropławom). Schemat budowy ciała p. jest zasadniczo dwuwarstwowy, ale między błonkopodobną ekto- i entodermą występuje pierwotnie bezkomórkowa warstwa wspierająca, czyli podstawowa, zwana mezogleą, mająca u parzyć! clkowce 220 -^polipów stułbiopławów postać cienkiej błony, a u meduz krążkopławów - postać galarety o znacznej nieraz miąższości. Jej komórkowe elementy pochodzą z ekto- i entoder-my, nie przybierając charakteru litej tkanki - mezoder-my. Charakterystyczną cechą p. jest występowanie u nich -.parzydełek. Ektoderma prócz parzydełek zawiera komórki nabłonkowo-mięśniowe okrywające ciało i opatrzone u podstawy we włókienka kurczliwe (miofibryle), a ponadto komórki nerwowo-czuciowe, łączące się wypustkami w sieć. Ento-derma prócz 'komórek nabłon-kowo-mięś-niowych i komórek czuciowo-nerwowych zawiera komóriki gruczołowe, wydzielające do jamy gastralnej soki trawienne, oraz komórki wciągające nadtrawione cząstki pokarmu do swego wnętrza, gdzie proces trawienia przebiega do końca. Wkraczające niekiedy do mezoglei komórki ekto- i entodermalne powiększają jej miąższość i przekształcają się u niektórych grup w komórki szkieietotwór-cze - skleroblasty. Jedyna jama organizmu p. - jama ga-stralna, czyli chłonąco-trawią-ca - bywa mniej lub bardziej wyraziście podzielona na różną liczbę 'komór i rozgałęziona, wciskając się u niektórych -^polipów do czułków. U»wielu ->-meduz promieniście odchodzące z niej kanały obficie się rozgałęziają ii uchodzą do brzeżnego kanału okrężnego, co umożliwia rozprowadzanie pokarmu po całym ciele przy współdziałaniu skurczów klosza (dzwonu). Tego rodzaju układ zwie się gastrowaskular-nym, czyli pokarmowo-naczy-niowym. P. rozmnażagą się płciowo i bezpłciowo. W pierwszym wypadku powstałe w gonadach komórki jajowe i plemniki wydostają się zwykle przez otwór gębowy do otaczającej wody, gdzie .następuje zapłodnienie, a z zygoty rozwija się swobodnie pływająca, orzę-siona larwa -^planula, która po krótkim czasie osadza się jednym końcem ciała na podłożu i rozwija w polipa bądź też niekiedy, nie osiadając, przekształca się bezpośrednio w meduzę. Rozród bezpłciowy odbywa się najczęściej w drodze pączkowania, przy czym u polipów pączkowanie boczne ekstra- i initratentakularne (-^korale madreporowe) prowadzi do powstawania nowych polipów, natomiast wierzchołkowe (->łsbrobilacj'a) daje początek meduzom. Niekiedy również meduzy odpączkowują sobie podobne osobniki. Ponadto okazy dorosłe, zwłaszcza polipy, mogą się dzielić podłużnie allbo poprzecznie, odtwarzać całe ciało w procesie -»frustulacji bądź z oderwanych fragmentów. Opisane dwa podstawowe typy rozrodu - płciowy i bezpłciowy - wiążą się zasadniczo z dwiema postaciami p. występującymi na przemian w typowej przemianie pokoleń: z formą płciową - meduzą i bezpłciową - polipem. Od tego schematu istnieją jednak liczne odchylenia (np. u kraspedakusty, stułbi, sarsji i koralowców). W zasadzie polipy są formami osiadłymi, a meduzy swobodnie pływającymi. może jednak być odwrotnie (np. u pelagohydry i Stauromedu-sae). Nie wiadomo, która z tych dwóch postaci jest filogene-tycznie pierwotniejsza, gdyż planula, choć częściej rozwija się w 'polipa, może również przekształcić się w meduzę. Niewykluczone, że stadium polipa wcisnęło się w cykl rozwojowy p. dopiero wtórnie. 22(1 pelagohydra, Obie postacie mają jednak ten sam schemat budowy, tylko z odwrotnym skierowaniem o-tworu gębowego i różną grubością warstwy wspierającej. P. zamieszkują wszystkie morza, a w wodach słodkich reprezentowane są jedynie przez nieliczne gatunki. Stanowią ważmy składnik planktonu morskiego i czynnik skałotwór-czy. Obejmują ok. 9000 gatunków należących do 3 wyraźnie wyodrębniaj] ących się gromad: stultoiopławow, krąźkopławów i koralowców. [Z.S.] pawieniec (Pauonźa) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^-korali madreporowych. Tworzy kolonie. Polipy odkładają płytki bazalne o licznych septach, tak jak polipy grzybinki, z którą p. jest blisko spokrewniony. Zamieszkuje O. Indyjski i Pacyfik. (Tabl. VI). [Z.S.] pazurnice -*pratchawce. pąkU (Balanus) - rodzaj stawonogów z rzędu ->toraczkow-ców. Obejmuje gatunki o budowie znacznie odbiegającej od schematu budowy skorupiaków, ukryte całkowicie w wapiennej skorupce o kształcie ściętego stożka, przyrośniętego podstawą do podłoża. Wysokość i szerokość .poszczególnych osobników zależnie od gatunku waha się zazwyczaj w granicach l-8 mm. Kształt skorupki zależy w dużym stopniu od warunków środowiskowych; w miejscach o silnym falowaniu jest ona bardzo przysadzista i ma szeroką podstawę, .natomiast w spokojnej wodzie, zwłaszcza w zwartym jednogatunkowym zespole; wznosi się dość wysoko w górę, mając stosunkowo wąską podstawę. Skorupka składa się z 6 połączonych ze sobą płytek bocznych oraz 2 par ruchomych płytek, tworzących rozsuwane na boki wieczko. Przez otwór p. wysuwają 6 par członowanych, dwugałęzistych odnóży tułowiowych, będących jedyną zewnętrzną cechą świadczącą o ich przynależności do skorupiaków. P. pokrywają gromadnie rozmaite podmorskie przedmioty, jak kamienie, skały i falochrony, osiadając także na iniektćirych większych zwierzętach, zwłaszcza na pancerzach dużych skorupiaków, muszilach mięczaków itip. Należy tu kilkadziesiąt gatunków żyjących na płytkim dnie wszystkich mórz i oceanów. (Tabl. XIII). [L.Z.l pedicellaria -^.jeżówce. Pelagia, meduza świecąca (Pelagia noctiiuca) - gatunek jamochłona z rzędu ->-Semaeo-stomeae. Występuje wyłącznie w postaci meduzy. Ma półku-listy klosz barwy pastelowo-purpurowej. Gonady i czułki są ciemnoczerwone. P. żyje w strefie otwartego morza, nieraz w chmarach wielokilome-trowea długości. Przy podrażnieniu wydziela światło, którego chemiczne podłoże nie jest znane. Zasiedla Atlantyk 1 Morze Śródziemne. [Z.S.] pelagobydra (Pelagohydra) - rodzaj jamochłonów z rzędu -»-stułbiowców. Mały, liczący 2 mm długości polip jej przedstawicieli wiedzie pelagiczny tryb życia, wisząc czułkami w dół na pęcherzyku (o około 2 cm średnicy), powstałym z jego części stopowej. Wnętrze tego tworu podzielone jest na wiele komór, które częściowo komunikują się z jamą ga-stralną. Z pęcherzyka tego wyrastają -»stolony i pączki me- T, pelagoturia 222 223 peranema duzoidalne. P. występują u wybrzeży Nowej Zelandii. [Z.S.] pelagoturia {Pelagothuria) - rodzaj szkarłupni z rzędu -••straszykowców. Obejmuje formy wiodące pelagiczny tryb życia, a wyglądem przypominające drobne meduzy. Ciało ich ma konsystencję galaretowatą, o różowym lub fioletowym zabarwieniu. Unosi się ono stroną .gębową ku górze. Gębę otacza 13-20 palcowa-tych czulków. Tuż za nimi rozpięta jest błona pływina na kilkunastu .długich wypustkach wspornikowych. P. żywią się mikroskopijnymi okrzemkami, pro.mienicami itp. Są reprezentowane przez kilka gatunków rozsiedlonych w głębszych warstwach tropikalnych części Atlantyku i Pacyfiku. Pojawiają się niekiedy także na powierzchni oceanu. [L.2.] peimatozoa (Pelmatozoa) - podtyp z typu -^-szkarłupni. Były reprezentowane w przyrodzie szczególnie licznie w erze paleozoicznej. Spośród należących do nich 5 gromad - Cystidea, Blastoidea, Edrio-asteroidea, Heterostela i liliowców - do czasów współczesnych dożyli tylko przedstawiciele gromady ostatniej. (L.2.1 pelzak czerwonki (Entamoeba histolytica) - gatunek pierwotniaka z rzędu ->-pełzaków nagich. Jest pasożytem, który występuje w 2 formach: minuta (o średnicy 7-16 (*m) i magna '(o średnicy 40-50 (im). Częściej spotykana jest forma minuta, nieszkodliwa dla organizmów stanowiących jej siedlisko. Natomiast formy magna nadtrawiają nabłonek jelita, odżywiagąc .się jego zawartością. W ten sposób powstają nadżerki i owrzodzenia, ponieważ 'do ranek dostają się bakterie. Ranki mogą silnie krwawić. Choroba zwana czerwonką amebową objawia się silną biegunką i pojawianiem krwi w kale. Nie wiadomo dokładnie, w jakich okolicznościach forma minuta, która może przebywać w jelicie jako ko-mensal, przechodzi w formę magna i raptem dochodzi do rozwoju choroby. Wydaje się, że zachorowalności sprzyjają takie czynniki, jak osłabienie i złe 'odżywianie, zwłaszcza w klimacie ciepłym. P.cz. występuje nie tylko u człowieka, ale również u małp, psów i innych kręgowców. [A.J.K.] pelzak okrężnicy (Entamoeba coli) - gatunek pierwotniaka z rzędu -»pelzaków nagich. Podobnie jak -»-pełzak 'czerwonki 'może występować w 2 formach: minuta (ok. 10 (im średnicy) i magna (ok. 40 urn średnicy) i ma podobny do niego cykl życiowy i wygląd. Odróżnić go można od tego ostatniego tylko po bardziej owalnym kształcie komórki, bardziej ziarnistej cytoplazmie i po tym, że nigdy nie pożera krwinek. Występuje w jelicie grubym człowieka. W krajach o klimacie umiarkowanym zachodniej Europy zarażenie p.o. populacji ludzlhich dochodzi do 50°/i). Występuje ono jako ko-merasal w jelicie grubym człowieka. Inne zwierzęta, np. mal-py i szczury, nie zarażają się nim w naturze. [A.J.K.] pelzaki nagie, ameby (Amoebi-da) - rząd pierwotniaków z podgromady -*korzenionóżek. Mają duże, płatowate nibynóź-ki. Zwykle jest ich kilka, jednakże pod wpływem określonych zmian w składzie wody środowiska mogą wytwarzać tylko pojedynczą nibynóżkę. Ciało ich pokrywa błona cyto-plazmatycżna. Zawiera ono ziarnistą cytoplazmę wewnętrzną, w której występują wo-dniczki trawienne, wodniczhi tętniące i jądro, oraz nieziar-nistą cytoplazmę zewnętrzną. Przedstawiciel pelzaków nagich l - nibynóżki; 2 - jądro; 3 - wodniczka tętniąca; strzałki wsfka-zują kierunek 'ruchu cytoplazmy Rozmnażanie p.n. odbywa się przez podział komórki. Procesy płciowe nie są znane. W przypadku form wielo'jądro-wych podział komórki .poprzedza (podział jąder, które zostają rozdzielone pomiędzy potomne osobniki. Niektóre p.m. dzielą się wielokrotnie wewnątrz cysty. P.n. występują na roślinach, w ściółce, glebie i we wszelkich nieomal wodach. Znane są też formy pasożytnicze (np. pełzak okręż-nicy i (pełzak czerwonki). P.n. stanowią obiekt licznych badań nadi zjawiskami ruchów cytoplazmy, -».pinocytozy i ->.fagocytozy. Dawne przekonanie o niezwykłej prymitywnoe-ci tej grupy zwierząt zostało zachwiane przez wykrycie ->-wiciowcopełzaków, stanowiących ogniwo pośrednie między pełzakami a wiciowcami. [A.J.K.] pelzaki skorupkowe (Testacea) - rząd pierwotniaków z pod-groimady -a-korzenionóżek. Wytwarzają zewnętrzną skorupkę organiczną, •mineralną albo organiczną z dolepianymi cząstkami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego, •np. z drobnymi ziarenkami kwarcu, okruchami okrzemków lub ze szczątkami łodyg. Skorupki p.s. mają 'kształt banieczki, wazonika lub .spłaszczonego dzbanuszka i są zaopatrzone w l otwór. Przezeń wydostaje się pęk nibynóżek, podczas gdy całe ciało ukryte jest w skorupce. W czasie podziału komórki część cytoplazmy wraz z potomnym jądrem wysuwana jest na zewnątrz przez otwór gębowy starej skorupki i dobu-dowuge sobie mową skorupkę. Substancje organiczne i mineralne służące do budowy skorupki gromadzone są na terenie cytoplazmy i następnie wypychane ku jej warstwom powierzchniowym. Ostateczne formowanie szkieletu odbywa się na powierzchni komórki. Nibynóżki p.s. są płatowate lub nitkowate. P.s. występują we wszystkich środowiskach słodko- i słonawowodnych o odczynie kwaśnym. W ich szkieletach nie wykryto nigdy węglanu wapnia. Znaczenie badań nad p.s. rośnie wraz ze wzrostem zainteresowań ochroną wód i procesami biologicznymi, które w nich zachodzą. Ich łatwo wykrywalne w wodzie skorupki są wygodnym wskaźnikiem procesów biologicznych, odbywających się w różnych środowiskach, np. w biologicznych oczyszczalniach. Najpospolitszymi rodzajami p.s. są Arcella, Euglypha oraz Diffiu-gia. [A.J.K.l peranema (Peranema) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -rEu-glenida. Obejmuje gatunki bez-zieleniowe, długości 40-70 u.m. P. mają wić usztywnioną u nasady, a jedynie część dystal-na jest ruchliwa. Obecność stigmy wskazuje, że p. są blisko spokrewnione z wiciowca- perlą 23A rai zdolnymi do fotosyntezy. P. występują masowo w zbiornikach słodteowodnych, zawierających 'duże ilości substancji gnijących. [A.J.K.] perlą ->imałże, ->perłopław. perioplaw (Pteria, Pinctada) - rodzaj mięczaków z rzędu -+nierównomięśniowych. Muszle p. mają grzbietową krawędź prostą, a poza nią kształt prawie kolisty i osiągają w zależności od gatunku i warunków środowiskowych 10-30 cm średnicy. Zewnętrzna powierzchnia muszli jest barwy zielonkawej lub brunatnej, zupełnie 'niepozornej. Znajdująca się wewnątrz warstwa perłowa odznacza się znaczną grubością i wyjątkowo pięknym blaskiem. P. w liczbie kilku gatunków zamieszkują wszystkie morza tropikalne, a w rejonie Pacyfiku rozprzestrzenione są też szeroko w strefie subtropikalnej, od Japonii po Australię. Żyją ma dnie, od strefy pływów do głębokości ponad 30 m, najlepiej jednak rozwijają się w miejscach płytkich. Do twardych przedmiotów na dnie przytwierdzają się bisio-rem. Masę perłową, zwaną też macicą perłową, i perły p. z dawien dawna używano do wyrobu cennych ozdób. W czasach nowożytnych głównymi terenami połowu p. było Morze Czerwone i 'okolice Cejlonu, a gdy tamtejsze ławice zostały wyniszczone rabunkową eksploatacją, połowy jęły się koncentrować na zachodnim Pacyfiku. Również na Morzu Karaibskim poławia się nieco p. Ich masa perłowa przynosi dochód niewielki, perły zaś wielkiej wartości znajduje się bardzo rzadko. Prawdziwy przewrót w obrocie perłami nastąpił na krótko przed I Wojną Światową, kiedy Japończyk Milkimoto opracował technikę sztucznej ich hodowli. Zasada tej techniki jest prosta, lecz wykonanie wymaga mistrzowskich umiejętności. Z dorodnego okazu p. pobiera się fragment nabłonka płaszcza, nabłonkiem tym obszywa kawałek masy perłowej i całość wszczepia temuż osobnikowi w nogę. Jeżeli przeszczep się przyjmie, nabłonek (pochodzący z płaszcza wydziela nadal masę perłową, odkładając ją na powierzchni obszytego za-wiązka przyszłej perły. Małże z przeszczepami są oczywiście troskliwie hodowane, zwykle w koszykach zawieszonych w morzu na odpowiedniej głębokości. Wytworzenie dostatecznie dużej perły trwa 2-7 lat. Można uzyskiwać różny kształt sztucznych pereł, wszczepiając odpowiednio uformowane zawiązki. Masę perłową zaczęły ostatnio coraz gwałtowniej wypierać tworzywa sztuczne, w związku z czym obecne połowy p. mają przeważnie na celu tylko pozyskanie żywych małżów dla farm hodowli pereł. Niedawno na Morzu Czerwonym podjęto . z ramienia UNESCO akcję odtworzenia wyniszczonych ławic p. W tym celu zakotwicza się na morzu tratwy złożone z cieniutkich listewek bambusowych w miejscach, gdzie znajdują się w wodzie larwy p. już dojrzałe do osiadania na podłożu. Osiadają one na listewkach tratw, po czym listewki te rozkłada się na rusztowaniach podwodnych, aby zapewnić małżom optymalne warunki rozwoju. W hodowlach poważny problem stanowi zabezpieczenie p. przed drapieżnymi ślimakami i rozgwiazdami. [T.U.] perłoródka, perłoródka rzecz- TABLICA X. PIERŚCIENICE Pijawka rybia Wieloszczet osiadły Spirographis spalaniami TABLICA X. PIERŚCIENICE (c.d.) Wazonkowiec Cognellia sphagneloriim Nereid Nereis pelagica TABLICA X PIERŚCIENICE (cdi Rurki serpul na muszli przegrzebka TABLICA XI. OSTROGONY TABLICA Xli. PAJĘCZAK1 Skrzypłocz od strony grzbietowej (u góry) i od strony brzusznej (u dołu) Przedstawiciel Holopeltidia Mastigoproclus giganteus Przedstawiciel Amblypygi Tarantula marsinemaculata (H.W. Levi: Spiders and their Kin) TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d ) Samica prządki Nephila maculata Kątnik Tefenaria domestca (H.W. Levi: Spiders and their Kin) TABLICA Xli. PAJĘCZAKI (c.d ) Poskocz krasny. U góry samiec, u dołu samica (H.W. Levi: Spiders and Iheir Kin) TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d.) Tarantula ukraińska Gryziel 225 Philaeus chrysops na, sk&jka perłorodna (Marga-ritifera margaritifera) - gatunek mięczaka z rodziny Mar-gwitiferidae), z rzędu -»-blasz-koskrzelnych właściwych. Jej muszla dochodząca do 15 cm długości przypomina muszlę dużej -wskójki o tępych końcach i grubych ścianach. Barwa muszli jest ciemnobrązowa, prawie czarna. Gruba warstwa perłowa muszli ma piękny połysk. P. wytwarzają stosunkowo często duże perły, które mają pewną wartość handlową. Zamieszkują północne rejony Europy, Azji i Ameryki Północne]. Żyją w chłodnych potokach górskich, płynących na podłożu nie zawierającym wapnia. U nas p. spotykano kiedyś w Sudetach, ale prawdopodobnie wyginęły tam całkowicie, a próby ponownego rozmnożenia ich na tym derenie na razie nie powiodły się. Obecnie wszędzie są rzadkie bądź zagrożone wyginięciem z powodu wielkiej wrażliwości na zanieczyszczenie wody ściekami. W Europie do spadku ich liczebności przyczynił się też rabunkowy połów dla pozyskania masy perłowej i pereł. [T.U.] perloródka rzeczna - -<-perlo-ródka. peryderma - zesklerotyzowana osłona ciała graptolitów, a także jamochłonów, występująca głównie u kolonijnie żyjących -».stułbiopławów. P. jest swoistą formą kutikuli. U niektórych gatunków obejmuje tylko łodygi kolonii, u innych tworzy kielich owale bądź rurowate osłony (niekiedy z wieczkiem) wokół polipów i zwie się wówczas teką, hydro-teka, a w odniesieniu do polipa rozrodczego - gonoteką. P. spełnia funkcję wzmacniania kolonii i ochrony jej przed uszkodzeniami. [Z.S.] perystom -^komórka pierwo-tniacza, ->fagocytoza. pęczka (Simocephalus) - rodzaj stawonogów z rzędu -4-wioślarek. Długość ciała samic wynosi 1,5-4 mm, samców - około l mm. Skorupka okrywa cały tułów wraz z 5 parami odnóży. Drobna, nieco zaostrzona głowa jest nieznacznie oddzielona od tułowia. Owalna skorupka ma charakterystyczny wzgórek na tylnym brzegu i rząd szczecin wyrastających z bruzdy przebiegającej blisko brzusznej krawędzi skorupki. Odwłok jest masywny, z charakterystyczną wnęką z tyłu. Samce pojawiają się okresowo. Samice rozmnażające się dzie-worodnie składają do 48 jaj, natomiast rozradzające się płciowo - tylko l jajo. Znanych jest 17 gatunków p., z których kilka należy do kos-mopolitów. Zasiedlają one wszelkiego rodzaju zbiorniki wodne, nie wyłączając kałuż, torfianek i pól ryżowych. Bytują także w strefie przybrzeżnej jezior i słonawowodnych zalewów. W Tatrach występują aż do wysokości 1500 m n.p.m. [L.Ż.] Philaeus chrysops - gatunek stawonoga z rodziny ->.skaku-nowatych. Jeden z największych (długość ciała około 8 mm) i najładniejszych krajowych przedstawicieli tej rodziny pająków. Głowotułów obu płci jest czarny, odwłok samicy szary lub oliwkowo-szary z 2 podłużnymi, białymi paskami na grzbiecie i czarną "strzałką" między inimi. Samiec ma odwłok jasterawoczer-wony, również z czarną "strzałką" na stronie grzbietowej. P. Phytomonadida 226 ch. jest gatunkiem bardzo pospolitym w południowej Europie. W Polsce występuje rzadko na nielicznych stanowiskach, pospolitszy jest tylko w Pieninach. Zamieszkuje miejsca szczególnie dobrze nasłonecznione i ciepłe, w Pieninach - skałki i rumowiska wapienne, na niżu - wysokie 'brzegi rzek (Wisły, Odry i Nidy) oraz wydmy (np. w Puszczy Kampinoskiej). [J.P.] Phytomonadida - rząd pierwotniaków z podgromady -i-wi-ciowców roślinnych. Charakteryzuje je przednie położenie 2-4 wici prawie równej długości. Są typowymi wiciowca-mi roślinnymi. Mają jasnozielony chloroplast o kształcie miski lub kubeczka. W zagłębieniu chloroplastu leży jądro. Niektóre P. są pozbawione chloroplastu, a węgiel do syntezy związków organicznych czerpią z octanów. Substancją zapasową P. jest skrobia. Ścianki ich komórki zbudowane są z celulozy. Tylko nieliczne gatunki są zdolne do tworzenia nibynóżek. P. mogą występować jako osobniki pojedyncze (np. chlamydomonas) bądź formy kolonijne (np. toczek i gromadnica). Większość gatunków zdolna jest do wytwarzania gam»t różniących się od siebie morfologicznie lub tylko fizjologicznie. Zygota powstała po kopulacji gaanet podlega podziałowi redukcyjnemu, rozpadając się na 4 haplo-idalne osobniki wegetatywne. P. są pospolitym składnikiem planktonu wód słodkich, słona-wych i słonych. [A.J.K.] piasecznik ->piaskówka. piaskolaz -».małgiew. piaskówka, piasecznik, nale-pian {Arenicola. marina) - gatunek pierścienicy z podgromady ->wieloszczetów osiadłych. Ma kształt wydłużony, obły. Ubarwienie bywa u niej różne, najczęściej zielonkawe, żółtawe lub czerwonawe, jasne lub bardzo ciemne. P. dochodzą czasem do długości 40 cm, zwykle - do 20 cm. Ciało ich dzieli się na 3 zasadnicze odcinki: odcinek przedni, złożony z 6 pierścieni z parapodia-mi i pęczkami szczecinek, środkowy, złożony z 13'pierścieni, z parą rozgałęzionych, czerwonych skrzeli na każdym z nich, oraz odcinek końcowy, węższy od pozostałych, pozbawiony szczecinek. P. są roz-dzielnopłciowe. Larwy tego gatunku przebywają początkowo na powierzchni piasku i dopiero po osiągnięciu około 8 cm długości zaczynają bytować w sposób podobny do osobnika dojrzałego. Dojrzałość płciową osiągają w 2 roku życia. P. występują masowo na piaszczystych wybrzeżach Bałtyku i Piaskówka Widoczne skrzela na środkowym odcinku ciala 227 pierścienice Morza Północnego, w strefie przyboju. Żyją w wygrzebanym w piasku chodniku o głębokości 20-30 cm, w kształcie litery L lub U. Wejście do chodnika ma formę lejka, a ścianki chodnika zlepione są śluzem. P. odżywiają się resztkami organicznymi i mikroorganizmami, pobierając podobnie do dżdżownic cały substrat glebowy. Mniej więcej co 40- -45 minut każda z nich wydala na powierzchnię piasku tzw. 'koprolity, których stożki wskazują miejsce przebywania zwierząt. P. są zbierane przez wędkarzy jako przynęta dla ryb. [M.G.] pielgrzym (Gecarcźraus) - rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 7 cm, w kształcie mocno zaokrąglonego trapezu, rozszerzającego się ku przodowi. P. spędzają dzień w norkach o głębokości zazwyczaj 30-50 cm. Żerują nocą, wędrując przy tym nierzadko gromadnie. Potrafią wspinać się na krzewy i niskie drzewa. Należy do nich szereg gatunków zamieszkujących lasy tropikalne w pobliżu wybrzeży morskich, do około 350 m n.p.m. Poławia się je w celach konsumpcyjnych. [L.Ż.] pieniążek (Clypeaster) - rodzaj szkarłupni z rzędu ->pie-niążkowców. Obejmuj e formy o silnie spłaszczonej, okrągławej lub owalnej skorupie, osiągającej niekiedy średnicę 20 cm. Rzędy płytek ambulakralnych tworzą ina górnej stronie skorupy regularny rysunek liścia kasztanowca. Powierzchnia ciała usiana jest gęsto krótkimi, przeważnie ciemnobrunatnymi kolcami, spomiędzy których wysuwają się liczne nóżki am-bulakralne. P. obejmują wiele gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych. W Oceanie Indyjskim należą do najbardziej pospolitych mieszkańców płytkiego dna piaszczystego, a także dna mulistego. Niektóre gatunki ryją w dnie chodniki. [L.Z.] pieniążkowce (Clypeastroidea) rząd szkarłupni z podgromady -••jeżowców nieregularnych. Obejmują formy o masywnej, silnie spłaszczonej skorupie, mającej często postać kolistego lub owalnego dysku. Uzbrojona w mocne zęby gęba znajduje się pośrodku strony brzusznej, natomiast odbyt mieści się na tylnym krańcu lub nawet prze-" sunięty jest na brzuszną stronę ciała. Górna część skorupy łączy się zazwyczaj z dolną za pomocą beleczek i listewek, tworzących niekiedy sieć otaczającą narządy wewnętrzne. Rzędy płytek ambulakralnych formują na górnej stronie skorupy bardzo charakterystyczny wzór pięciopłatkowego kwiatu lub liścia kasztanowca, przy czym każda para otwor-ków ambulakralnych połączona jest wzajemnie bruzdą. Skorupę pokrywają gęsto bardzo drobne kolce, tworzące zwartą powloczkę w rodzaju krótko strzyżonego futerka. P. zamieszkują przeważnie miękkie dno, w którym chętnie się zagrze-bują. Żywią się mikroskopijnymi organizmami dennymi, np. okrzemkami, korzenionóż-kami, drobnymi widłonogami. Obejmują wiele gatunków, rozsiedlonych głównie w morzach tropikalnych. Należy do nich m.in. pieniążek. Nieliczne gatunki subarktyczne tego rzędu reprezentuje m.in. dolaretepia-, skowy. [L.Ż.] pierścienice (Annelida) - typ zwierząt o ciele wydłużonym, pierścienice 228 obłym (u ,prapierścienic ł ską-poszczetów) lub częściej grzbie-towo-brzusznie spłaszczonym (mp.-u wieloszczetów i pijawek), zbudowanym z szeregu pierścieni (metaimerów) zróżnicowanych w zespół -głowowy i tułowiowy. Część głowowa składa się z płata przedgębo-wego, czyli czołowego (prosto-mium), i płata gębowego (pe-nstomźum). Ciało kończy się pierścieniem odbytowym (py-gidium). Na odcinku głowowym niektórych p. (wieloszczety) znajdują się przydatki w postaci wąsów, głaszczek i czuł-ków, a na pierścieniach tułowia - skrzela. Długość p. waha się od kilku milimetrów do ponad 2 m. Pierścieniowej budowie zewnętrznej odpowiada na ogół budowa wewnętrzna. Poszczególne pierścienie, zwane także segmentami lub so-mitami, to odcinki ciała, w których w zasadzie powtarzają się te same narządy. U niektórych grup p., np. u pijawek, zewnętrzne .pierścienie są liczniejsze, zostały wytworzone w wyniku sfałdowania okrywy ciała i nie odpowiadają se-gmentacji wewnętrznej. U szczelnie i sikwiaków segmen-tacja wewnętrzna zanikła. W skórze większości p. znajdują się 'liczne gruczoły, organa zmysłowe i szczecinki. Szczecinki mogą być osadzone bezpośrednio w skórze, np. u steąposzcze-tów, lub na specjalnych przy-datkach, zwanych iparapodia-mi, jak np. u wieloszczetów. Wór sikórno-mięśniowy p. składa się z jednowarstwowego nablonika pokrytego na ogół cienkim oskórkiem, warstwy mięśni okrężnych oraz grubej warstwy mięśni podłużnych. Ponadto u wielu p. występuje jeszcze warstwa mięśni skośnych, a niekiedy także osobne pasmo •tkanki łącznej. Między muskulaturą a przewodem pokarmowym znajduje się wtórna jama ciała (coeloma). Wypełnia ją płyn surowiczy, pośredniczący w wymianie gazów i pokarmu między układem krwionośnym a komórkami ciała. Układ krwionośny jest na ogół dobrze rozwinięty. W grzbietowym naczyniu krwionośnym, położonym ponad jelitem, krew płynie od tyłu ku przodowi ciała. W naczyniu brzusznym kierunek przepływu krwi jest odwrotny. U wielu p. krew przepływa dzięki pulsującym ruchom naczynia grzbietowego. U typowych p. układ krwionośny jest zamknięty i wtedy naczynia grzbietowe i brzuszne połączone są naczyniami pierścieniowymi. Niektóre z naczyń pierścieniowych (np. u dżdżownic) lub naczynia boczne (np. u pijawek) pulsują i stąd nazwano je "sercami". Osocze krwi p. może być- bezbarwne, czerwone lub zielonkawe. W przewodzie pokarmowym wyróżnia się otwór gębowy, jelito przednie, złożone z ijaany gębowej gardzieli i przełyku, jelito środkowe i 'krótkie jelito proste, zakończone odbytem. Otwór gębowy znajduje się 'zawsze po stronie brzusznej i jest osłonięty od góry płatem przedgę-bowym. Początkowy odcinek przewodu pokarmowego uwypukla się czasem na zewnątrz i tworzy ryjek. Wydalanie zbędnych produktów przemiany 'materii odbywa się przeważnie poprzez narządy rurkowe, czyli nefrydia, znajdujące się parami w poszczególnych pierścieniach i stąd zwane narządami odcinkowymi. Narządy te są typu metanefrydialne-go. Każdy z nich składa się z orzęsionego lejka, którego 228 pierwieńce krótki przewód przebija przegrodę dzielącą pierścienie i przechodzi w skręconą rurkę, otwierającą się na zewnątrz w następnym pierścieniu. U wie-loszczeftów przewody wydalni-cze służą równocześnie jako przewody układu rozrodczego. Większość p. oddycha całą powierzchnią ciała, a pozostałe, głównie wieloszczety, wyposażone są w prymitywne skrzela znajdujące się na odcinku głowowym, na parapodiach, rzadziej na "tylnym końcu ciała. Niektóre p. mają oczy, przy czym spotyka się u jednych jedynie prymitywne plamki oczne, u innych dobrae rozwinięte oczy, zaopatrzone w soczewki, u jeszcze innych - różne organa wzroku, stanowiące pośrednie stadia pod względem zaawansowania w rozwoju między 'dwoma wyżej wymienionymi skrajnymi. U-kład nerwowy p. .składa się ze zwojów mózgowych, spoidła (obrączki) okołogardzielowego i odchodzącego od niego brzusznego, drabinkowego łańcucha nerwowego, w skład którego wchodzą 2 pnie nerwowe, niekiedy zrośnięte, połączone 2 zwojami w każdym pierścieniu. Gonady, czyli skupienia ko-• mórek tworzących gruczoły rozrodcze, powstają w nabłonku otrzewnej. U niektórych p. gonady wykształcają się tylko w określonych odcinkach oiała i mają specjalne kanały wyprowadzające. Na ogół komórki jajowe i plemniki wytworzone w gonadach wpadają do jamy ciała i przez narządy wydalnicze wydostają się na zewnątrz. Składane jaja zlepione są zwykle po kilka lub kilkanaście, a niekiedy (jak np. u skąposzczetow i pijawek) otoczone bywają kokonem. U p. występuje rozdzielnopłciowość (u większości wieloszczetów) lub obupłciowość (u shapo-szczetów, pijawek, niektórych wieloszczetów), a także rozmnażanie bezpłciowe (u niektórych wieloszczetów i skąposzczetow). Rozwój p. jest na ogół prosty i tylko pewne gatunki morskich wieloszczetów przechodzą przeobrażenie. U tych ostatnich występuje postać larwy pelagicznej -»tro-chofory, u innych - larwy przystosowanej do życia dennego, a u jeszcze innych w okresie rozrodu następują znaczne zmiany morfologiczne, przy jednoczesnym przejściu z życia na dnie w formy pływające pod powierzchnią wody, zwane -?-heteronereis. P. żyją na całym świecie w wodach morskich, śródlądowych oraz w środowiskach wilgotnych, np. w gnijącym materiale roślinnym lub w glebie. Poruszają się pełzając lub przeciskając przez suhstrat, rzadziej są formami pływającymi lub osiadłymi. Wśród p. istnieją formy drapieżne, odżywiające się resztkami organicznymi, a także pasożyty zewnętrzne, rzadziej wewnętrzne zwierząt kręgowych i bezkręgowych. Wiele wodnych p. stanowi istotny składnik pokarmu ryb i innych zwierząt wodnych. Lądowe p. (dżdżownice, wazorakowce) odgrywają poważną rolę w procesach mineralizacji substancji organicznej. Niektóre p., np. pasożytnicze pijawki, są przenosicielami chorób. Wśród poznanych dotąd około 7000 gatunków p. wyróżniono 6 gromad, a mianowicie wieloszczety, skąposzczety, pijawki, szczetnice, sikwiaki oraz p. o nie ustalonym jeszcze stanowisku systematycznym - nie-zmogowce. [M.G.] pierwieńce ->prapierścienice. pierwotniaki 230 pierwotniaki (Protozoa) - typ -^bezkręgowców o mikroskopijnej wielkości, jednokomórkowych, mających (z wyjątkiem bruzdnic) jądro o budowie chromosomowej. Przynajmniej w pewnych Warunkach i w pewnych stadiach życiowych p. są zdolne do wykonywania aktywnych ruchów. Chociaż p. zalicza się do zwierząt, to jednak przedstawiciele niektórych ich rzędów wykazują zdolność syntetyzowania pewnych związków chemicznych podobnie jak rośliny (np. dokonywania fotosyntezy, wytwarzania związków białkowych z nieorganicznych źródeł azotu, tworzenia skrobi i wytwarzania błonnika). Kształt ciała p. może być zmienny, wyznaczony jedynie właściwościami błony komórkowej, bądź też stały, wówczas gdy ciało usztywnia cytoszkielet, struktury włókniste pod powierzchnią cytoplaz-my albo pancerzyk zewnętrzny. Kształt ciała bywa często uwarunkowany wpływami środowiska, w którym przebywa dany p. Ponadto zachodzi duża zmienność kształtu w zależności od fazy w cyklu życiowym p. Niektóre p. mogą występować w większych skupieniach, tworząc mniej lub bardziej zintegrowaną kolonię. Niekiedy w obrębie kolonii następuje podział funkcji między poszczególnymi osobnikami. P. prowadzą życie aktywne w środowiskach wodnych albo w płynach ustrojowych czy w komórkach żywiciela (w przypadku form pasożytniczych). Zamieszkują wody glebowe, podziemne, wody słodkie, sło-nawe i morskie. Znane są formy o bardzo szczególnych wymaganiach środowiskowych, jak też formy o bardzo szerokim zakresie tolerancji. Na ogól gatunki p. wolno żyjących mają szeroki zasięg geograficzny. P. narażone na gwałtowne zmiany środowiska, np. wysychanie małych zbiorników wodnych, mają zdolność do wytwarzania cyst prze-trwalnikowych. Także formy pasożytnicze wytwarzają zwykle cysty wydalane na zewnątrz gospodarza, zdolne do zarażenia następnego żywiciela. Rola p. w przyrodzie jest bardzo duża. P. roślinne stanowią zasadniczy, a czasem jedyny element planktonu zdolny do fotosyntezy i stoją wobec tego u samej podstawy łańcucha troficznego. Zasoby związków organicznych wytwarzane w morzach przez p. są równie wydajne jak glonów. Ma to poważne znaczenie dla utrzymania przy życiu zwierząt wyżej uorganizowanych. P. "slodko-wodne służą jako element wskaźnikowy do oceny czystości wód, ponieważ ich występowanie jest ściśle uzależnione od obecności lub nieobecności specyficznych związków w stężeniach nieomal niewykrywal-nych innymi metodami. Niektóre p. są groźnymi pasożytami chorobotwórczymi człowieka i zwierząt. W ostatnich latach wykorzystano niektóre p. pasożytnicze 'do zwalczania klęsk powodowanych przez inwazje np. owadów czy królików. Badanie szkielecików otwornic kopalnych ma istotne znaczenie w poszukiwaniu złóż ropy naftowej, bowiem niektóre ich gatunki są wskaźnikami pokładów roponośnych. Pomiędzy p. występują ogromne różnice w zdolności do syntetyzowania związków chemicznych, nie spotykane w żadnej innej grupie, z wyjątkiem może bakterii. Wiele gatunków p. hoduje się w laboratoriach badawczych, gdyż są dobrym materiałem do badań szeregu 231 Pijawka końska procesów biologicznych, tanim i względnie łatwym w hodowli. P. obejmują około 50000 gatunków. Zaledwie kilka 2 nich zbadano bliżej pod względem biochemicznym. P. podzielono na 4 podtypy: Sarcomastźgo-phora, sporowce właściwe, spo-rowce pełzakowate i Ciiiopho-ra, [A.J.K.] pijawczak (Branchiobdella pd-raszta) - gatunek pierścienicy z rodziny Branchiobdellidae, z gromady -^skąposzczetów. Ma ciało wydłużone, krępe, o zabarwieniu od brudnożółtego do czerwonego, o długości około 10 mm. Nazwa gatunkowa pochodzi od podobieństwa w budowie, sposobie życia i poruszania się do pijawek. Na ciele brak szczecinek (jak u wszystkich Branchiobdellidae). Segmenty głowowe są wyraźnie szersze od następnych. W jamie gębowej występują oskór-kowe twory, tzw. szczęki, służące do rozdrabniania pokarmu. Tylny pierścień ciała wyposażony jest w przyssawkę (jedyny przypadek u skąposzczetów) szerszą niż pozostałe pierścienie końcowe. P. porusza się kroczącym ruchem pijawki. Jest znany 2 Europy Środkowej, Bałkanów i Finlandii. W Polsce znaleziono go na rakach na Pomorzu. Okazy dojrzałe żyją pasożytniczo na skrzelach, w okolicach stawów odnóży, na czułkach i na jajach raków rzecznych, żywiąc się głównie krwią i włóknami mięśni gospodarzy. Okazy młodociane pożerają detrytus. [M.G.] pijawka kacza (Theromyzon tessulatum) - gatunek pierścienicy z rzędu -^pijawek ryj-kowych. Ma ciało bardzo miękkie, krępe, stosunkowo szerokie, po stronie brzusznej płaskie lub wklęsłe, złożone z 74 pierścieni zewnętrznych. Zabarwienie strony grzbietowej od zielonooliwkowego, zielono-brunatnego do brunatnego, 2 6 wzdłużnymi rzędami żółtych lub pomarańczowych plam. Żółte lub pomarańczowe plamki występują także dookoła tylnej przyssawki. Długość ciała dochodzi do 50 mm, szerokość - do 15 mm. W części głowowej, wyposażonej w krótki ryjek, znajdują się ustawione jedne za drugimi 4 pary oczu. Żołądek ima 7 par rozgałęzionych kieszeni. Do dojrze-nia niezbędne jest czterokrotne pobranie krwi. Po 4 ssaniu krwi następuje okres aktywności płciowej, trwającej 2-3 tygodni, a po 10 dniach od momentu kopulacji p.k. składa 5-10 kokonów. W tym czasie tył ciała uwypuRla się silnie w stronę grzbietu, a w powstałą po stronie brzusznej komorę składane są kokony. Tam też przebywa potomstwo, wylęgające się z kokonów po około 10 dniach. Opieka nad nim trwa 2-3 miesięcy. P.k. jest gatunkiem bardzo ruchliwym, szybko reagującym na bodźce zewnętrzne. Swój szeroki zasięg geograficzny zawdzięcza głównie ptakom. Na ogół nie występuje licznie. Żyje w wodach stojących Eurazji oraz obu Ameryk. W Polsce spotyka się je w całym kraju. Żywi się wyłącznie krwią ptaków, głównie wodnych (kaczek, gęsi, łabędzi, nurów, .perkozów itp.). Lokuje się często w wolu gospodarza lub w dziobie, zatykając otwory nosowe. Powodować może epizoocje w hodowlach gęsi i kaczek. (M.G.l pijawka końska, pijawka wie-lożerna (Haemopis sanguisuga) - gatunek pierścienicy z rzędu -»pijawek szczękowych, podobny z wyglądu do pijawki pijawka lekarska 232 lekarskiej. Długość jej ciała wynosi 60-100 mm. Zabarwienie, a zwłaszcza układ .plamek bywa bardzo zmieśćmy. Grzbiet ma zwykle kolor brunatny, zie-lonikawoczarny lub szarawy, czasem z boczną żółtą pręgą, a strona brzuszna - żółtoszary. Otwór odbytowy jest szeroki. P.k. jest gatunkiem ziemno- -wodnym. Występuje w stojących i wolno płynących wodach. W jeziorach o dużym przytooju fal żyje na pobrzeżu. W zimie można ją często spotkać pod 'kamieniami na brzegach wód. Zamieszkuje całą Europę, zachodnią i środkową Azję oraz północną Afrykę. Nie występuje w Ameryce. W Polsce jest pospolita na terenie całego kraju. Wbrew nazwie nie paisożytuje. Jest wszyst-kożema, żywi się różnymi zwierzętami: skąposzczetami wodnymi i lądowymi, ślimakami, larwami owadów, kijankami, małymi rybkami oraz innymi pijawkami, także własnego gatunku. Zdobycz pochłania w całości lub wysysa jej soki ustrojowe. Może powodować ograniczone szkody w wylęgarniach ryb. [M.G.] pijawka lekarska (Hirudo me-dicinalis) - gatunek pierścienicy z rzędu -^.pijawek szczękowych. Ma dało silnie wydłużone, grzbietowo-brzusznie spłaszczone. Strona grzbietowa jest wypukła, brzuszna - płaska. Jedynie po wypełnieniu przewodu pokarmowego krwią ciało nabiera niemal walcowatego kształtu. Zabarwienie bywa zmienne, niejednolite, zwykle zielonawe lub brunatne, z 4 altoo 6 żółtopomarańczowymi lub brunatnymi wzdłużnymi paskami bądź z szeregami plam. P.1. osiąga długość 6- -15 cm. W przedniej •części ciała ma 5 par oczu. Gardziel zaopatrzona jest w 3 twarde, pólksiężycowate szczęki, których krawędzie zewnętrzne mają rząd ostrych ząbków. W żołądku znajduje się 10 par rozgałęzionych kieszonek. Otwór odbytowy jest bardzo drobny, ledwie widoczny. Słabo zaznaczone siodełko obejmuje 15 pierścieni. Wydłużone obłe ko- Pijawka lekarska kony pokryte są siecią włókie-nek. Długość ich waha się od 20 do 30 mm. Są one składane w okresie od sierpnia do września do wilgotnej gleby w pobliżu zbiorników wodnych. W kokonie znajduje się do 30 jaj, zwykle kilka lub kilkanaście. Młode p.l. opuszczają kokony po miesiącu, a czasem dopiero na wiosnę następnego roku. Dojrzewają po około 5 latach. P.l. żyje do 30 lat. Występuje w płytkich, niewielkich zbiornikach - w bagniskach, stawach, irowach - o mulistym, porośniętym roślinnością dnie, rzadziej w jeziorach lub w wolno płynących rzekach Eu- 233 pijawka wielożerna ropy, południowo-wschodniej Azji i północnej Afryki. Zasiedla także północno-wschodnią część USA, dokąd została wprowadzona przez człowieka. W Polsce obecnie wskutek intensywnego odławiania jest gatunkiem rzadko i 'nielicznie spotykanym. P.l. jako pasożyt żywi się 'krwią ssaków, rzadziej ryb i płazów. Dwie 'ostatnie grupy zwierząt atakują młode p.l. Okazy dorosłe nagryzają skórę, tworząc złożone z 3 nacięć ranki i wysysają 10 do 15 ml krwi, po czym odpadają, a z ranki wypływa 'jeszcze samoczynnie dalsze 20 do 50 ml krwi. Dzieje się tak dlatego, że wprowadzona do rany ze śliną p.l. hirudyna zapobiega krzepnięciu krwi. Osobniki młodociane p.l. 'są drapieżne, a dojrzewają dopiero po pobraniu krwi ssaków. P.l. hodowana jest w celach leczniczych i przystawiana chorym na nadciśnienie, a także na zakrzepowe zapalenie żył. [M.G.] pijawka nilowa (Limnatis ni-lotica) - gatunek pierścienicy z rzędu -^-pijawek szczękowych. Stanowi jeden z 17 gattinków rodzaju Limnatis, obejmującego formy o bardzo zróżnicowanej morfologii, anatomii i zabarwieniu. Długość jej ciała dochodzi do 10 cm. Występuje w południowej Europie w rejonie ticódziemnomorskim, po-łudniowo-zachodniej Aziji oraz w północnej i wschodniej Afryce. Żyje w wodach śródlądowych, trafiając często do pojników zwierząt domowych. W czasie pojenia koni lub bydła przytwierdza się do dziąseł zwierząt, a następnie przenika do ich przewodu oddechowego lub pokarmowego, gdzie przyczepiona do ścianek wysysa krew. Często przez zapchanie przewodu oddechowego powoduje uduszenie igospodarza. Młode okazy p.n. atakują także człowieka. [M.G.] pijawka rybia (Piscicola geometra) - gatunek pierścienicy z rzędu -^pijawefe ryjkowych. Ma ciało cylindryczne, co najmniej 15 razy tak długie jak szerokie. Jest zabarwienia zielonkawego lub żółtawego z czarnymi lub czerwonobrunat-nymi punktami. Długość jej dochodzi do 5 cm. Na końcach ciała znajdują się 2 koliste przyssawki. Tylną przyssawkę, o średnicy dwukrotnie większej od przedniej, zdobią ciemne promienie i punkty. Na grzbietowej stronie części głowowej znajduj ą się 2 pary oczu. W porze składania kokonów p.r. opuszczają ryby, na których paisożytują, i przebywają wśród roślinności wodnej, gdzie składają kokony długości l- -1,5 mm. P.r. występują w europejskiej i azjatyckiej części strefy umiarkowanej. Do Ameryki Północnej zostały zawleczone wraz z karpiem. W Polsce są pospolite na obszarach nizinnych. P.r. pasożytują na rybach rzecznych, jeziorowych i stawowych. Stanowią jedyny występujący w Polsce gatunek pijawki spotykanej także w Bałtyku. Wyrządzają szkody zwłaszcza w zarybionych stawach, osłabiając ryby, powodując schorzenie zwane pijawczycą oraz przenosząc inne choroby i pasożyty, np. wi-ciowca Cryptobia borrelii. P.r. pozostaje na ciele gospodarza w czasie^d kilku dni do około miesiąca- Na większych karpiach znajdowano niekiedy do 100 osobników p.r. (Tabl. X). [M.G.1 pijawka wielożerna -^-pijawka końska. pijawki 234 pijawki (Hirudinea) - gromada z typu -^pierścienic. Mają ciało miękkie, wydłużone, z reguły grzbietowo-brzusznie spłaszczone, rzadko walcowate, zwykle zwężone na obydwu końcach, które wieńczą z reguły 2 przyssawki. Tylko u p. szczeciowych przyssawka występuje jedynie z tyłu ciała. P. mają wyraźną segmentację zewnętrzną. Zabarwienie skóry bywa brunatne, zielonawe, szarawe, żółte lub czerwone, u niektórych gatunków jaskrawe z charakterystycznym rysunkiem. Osiągają rozmiary od l do około 20 cm .długości. Większość nie 'ma szczecinek ani pa-rapodiów. Ciało zbudowane jest zawsze z 34 pierścieni, przy czym segmentacja zewnętrzna nie odpowiada wewnętrznej i na l właściwy somit, czyli metamer, przypada 2-14 pierścieni zewnętrznych. W przedniej, mniejszej przyssawce znajduje się otwór gębowy. Duży żołądek ma parzyste boczne wypustki, w których przez dłuższy czas może być magazynowany pokarm (krew). Otwór odbytowy znajduje się po stronie grzbietowej tylnego końca ciała. U dojrzałych p. zaciera się charakterystyczna dla innych pierścienic eegmen-tacja wewnętrzna (w rozwoju uwsteczniają się przegrody międzysegmentalne) i zanika wtórna jama ciała. Pierwotną jamę ciała wypełnia mezenchy-matyczna tkanka łączna i silne mięśnie, pomiędzy którymi znajdują się przestrzenie w formie szpar, zawierające na ogół układ krwionośny. Tęp ostatni bywa zamknięty, otwarty lub nie występuje wcale. Większość p. oddycha skórą, a niektóre gatunki za pomocą pęcherzy-kowatych lub rozgałęzionych narządów oddechowych, stanowiących wypustki wora skór- no-mięśniowego. System wy-dalniczy tworzy 10-17 par nefrydiów (znacznie mniej niż u skąposzczetów) występujących po l parze w poszczególnych pierścieniach. Układ nerwowy składa się z łańcucha złożonego z 2 pni nerwowych oraz z 34 zwojów, z których krańcowe tworzą w przedniej części ciała pierścień okołogar-dzielowy, a w tylnej łączą się, tworząc zwój odbytowy. Narządami zmysłowymi są oczy, których l-5 par występuje w części głowowej, i brodawki skórne, będące prawdopodobnie narządami dotyku. U niektórych gatunków oczy lub brodawki znajdują się na wzniesieniach skórnych, albo oczu i brodawek skórnych brak. Wszystkie p. są obojna-kami. W skład ich narządów płciowych wchodzi 8-90 jąder i usytuowana przed nimi l para jajników. Organy płciowe męskie i żeńskie mają na ogół ujścia osobne, rzadziej wspólne. Plemniki z reguły dojrzewają wcześniej niż jaja i przekazywane są w akcie kopulacji bezpośrednio lub w spermato-forach. Narządy płciowe znajdują się u p. w segmentach VIII-XIII. Segmenty te w okresie aktywności płciowej nabrzmiewają, formując siodełko. Wydzielina gruczołów skórnych siodełka tworzy kokon osłaniający jaja. Kokony składane są na roślinach, kamieniach itp. w wodzie, w wilgotnej glebie na brzegach wód lub umieszczane na spodzie ciała organizmu macierzystego. Liczba jaj w.kokonie waha się od l do ponad 300. Zapłodniona p. składa l lub kilka kokonów. Rozwój p. jest prosty, bez przeobrażenia. U niektórych gatunków młode po opuszczeniu kokonu zdolne są natychmiast do samodzielnego 235 pijawki ryjkowe życia, u innych jednak formy rodzicielskie opiekują się jakiś czas potomstwem, nosząc przyczepione po brzusznej 'stronie ciała kokony, a później młode osobniki. P. poruszają się po podłożu, wyciągając ciało do przodu, gdzie przyczepiają się przednią przyssawką, a następnie podkurczając pod siebie tylny odcinek ciała. Gatunki wodne mogą także pływać ruchem wężowym. Większość p. żyje w wodach śródlądowych, mniej liczne - w morzach, a niektóre przystosowały się do życia w wilgotnych biotopach lądowych. Wśród p. spotyka się zarówno gatunki eury- jak i stenotopowe, przy czym nawet te pierwsze nie występują w wodach zanieczyszczonych. P. są pasożytami zewnętrznymi zwierząt, stałymi lub okresowymi, albo półpasożytami, a tylko niektóre gatunki są drapieżne. Te ostatnie odżywiają się stosunkowo często i szybko trawią pokarm, natomiast większość p. żywiących się krwią zwierząt pobiera pokarm rzadko, w dużej ilości, i trawi go bardzo długo. Dzięki wydzielanej .przez gruczoły ślinowe hirudynie krew przechowywana w przewodzie pokarmowym p. nie krzepnie. P. hemofagiczne wyrządzają szkody nie. tylko przez wysysanie krwi zwierząt i człowieka, lecz także przez przenoszenie chorób i pasożytów krwi. P. pasożytujące na rybach są szkodnikami w stawach hodowlanych. P. lądowe, żyjące w tropikalnych lasach południowej Azji, spadając z drzew atakują ptaki i ssaki, a także człowieka. Od czasów starożytnych około 15 gatunków p. używano w medycynie do upuszczania krwi. W Europie największe zastosowanie do tego celu miała p. lekarska. Na świecie znanych jest około 450 gatunków p., a w Polsce stwierdzono występowanie 22 gatunków. W gromadzie p. wyróżniono 4 rzędy: p. szczeciowe, p. ryjkowe, p. szczękowe oraz p. gardzielowe. [M.G.] pijawki eardzielowe (Pharyn-gohdellida) - rząd pierścienic z gromady -»-pijawek. Nazwa pochodzi od długiej gardzieli, mającej trójkątny przekrój poprzeczny i pozbawionej szczęki. Ryjka brak. Czerwona krew wypełnia przestrzeń szczątkowej wtórnej jamy ciała. Do p.g. należą gatunki żyjące głównie w wodach śródlądowych, drapieżne, np. pospolita w Polsce erpobdella. [M.G.] pijawki ryjkowe (Rhyncho-bdeUida) - rząd pierścienic z gromady -^pijawek. W skład jednego pierścienia wewnętrznego ciała wchodzi u nich 3, C lub więcej pierścieni zewnętrznych. Nazwa rzędu pochodzi od ryjka utworzonego z wysuwalnej przez niewielki otwór w przedniej przyssawce przedniej części przewodu pokarmowego. .Szczęk brak. Występują owalne lub kuliste żółtawe, brązowe albo zielone komórki, zatopione w tkance łącznej, którym przypisuje się funkcję, gromadzenia wydalin, a więc spełniające podobną rolę jak u skąposzczetów tkanka chloragogenna. Brak ciągłej wtórnej jamy ciała. Skomplikowany układ krwionośny znajduje się w 4 podłużnych zatokach - w grzbietowej, w brzusznej, w 2 zatokach bocznych oraz w szeregu zatok drobniejszych. Naczynia krwionośne połączone są na obu końcach ciała siecią naczyń włosowatych (naczynia pierścieniowe nie występują). Rolę serca pełni kurczliwe na- pijawki szczeciowe 236 czynie grzbietowe. Krew jest bezbarwna.- Do p.r. zalicza się wyłącznie formy wodne, żyjące w-wodach śródlądowych i morzach, stałe lub okresowe pasożyty •zwierząt kręgowych i bezkręgowców. Z występujących w Polsce p.r. znane są na.in. pijawka rybna, kacza i odlepka. [M.G.] pijawki szczeciowe (Acantho-bdellida) - rząd pierścienic z gromady -^-pijawek. Charakteryzują się brakiem przyssawki z przodu ciała i szczęk. Na szczycie części głowowej występują szczecinki, podobnie jak u -wsikąiposzczetów. Jama ciała przedzielona jest poprzecznymi przegrodami nie stanowiącymi przegród międzyseg-nientamych. Na pierścieniach od II do IV znajdują się po 2 pary szczecinek. Układ krwionośny, podobny do układu krwionośnego ->wieloszczetów, składa się z .naczyń brzusznego i grzbietowego, połączonych naczyniami tłocznymi. Jedyny przedstawiciel tego rzędu - Acanthobdella peledina - żyje w jeziorze Onega, jeziorze Baj-kał i w kilku innych jeziorach syberyjskich. Jest pasożytem ryb łososiowatych. [M.G.] pijawki szczękowe (Gnatho- bdeliźda, Arhynchobdellida) - rząd pierścienic z gromady -^pijawek. W środkowej części ciała poszczególnym pierścieniom wewnętrznym odpowiada zwykle po 5 pierścieni zewnętrznych. Otwór gębowy jest stosunkowo duży. W gardzieli występują 3 podłużne nabrzmienia i u większości gatunków - szczęki. Układ krwionośny jest otwarty. Pozostałości wtórnej jamy ciała tworzą system zatok, a płynącej w nich krwi czerwone zabarwienie nadaje hemoglobina. Rolę serca pełnią zatoki boczne, kurczące się na przemian. P.sz. obejmują formy wodne i lądowe, okresowe lub stałe pasożyty zwierząt, a także nieliczne gatunki drapieżne. W Polsce najbardziej znane z tej grupy są pijawka lekarska i pijawika końska. [M.G.] pilidium - stadium larwalne -»-wstężniaków. Jest postacią swobodnie pływającą, przypominającą kształtem hełm z na-usznikami. Wierzchołek "hełmu" wieńczy pęczek czuciowych rzęsek. Otwór gębowy leży w dolnej części ciała i prowadzi do przełyku, a ten- do kończącego się ślepo jelita środkowego. P. pokryte jest nabłonkiem rzęskowym. Dorosła postać wstężniaka tworzy się wewnątrz larwy, a po ostatecznym ukształtowaniu się przerywa jej ściankę ciała i wydostaje się wówczas na zewnątrz. [M.S.] pilnica (Pocźllopora) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^-korali madreporowych. Polipy tworzą płaskie kolonie, uwypuklające się niekiedy we 'wzgórki i gałązki. Początek kolonii daje larwa planula, W 24 godziny po zapłodnieniu fcomórfei jajowej, z której się rozwinęła, osiada ona i wydziela toazalną płytkę szkieletową. Reszta kolonii powstaje przez pączkowanie eks-tratentakularne z tego osobnika założyciela. P. występują wyłącznie w morzach tropikalnych. [Z.S.] pilumnus, obłęczatek (Pilum-nus) - rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki 'mające głowotułów rosnący do długości 2 cm, z niemal gładką, dwudzielną krawędzią czołową oraz z 3-5 drobnymi ząbkami bocznymi. 237 pinocytoza Są one barwy szarawej lub brunatnej i obficie owłosione. Mają masywne szczypce. Należy tu ponad 100 gatunków szeroko rozsiedlonych na płytkim dnie mórz tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego. P. występują pospolicie na wszelkiego rodzaju gruntach, zagrzebując się w dnie lub kryjąc w szczelinach skalnych, wśród kamieni i muszli, a także w ciele gąbek oraz innych zwierząt osiadłych. [L.2.] pinakoeyty - płaskie 'komórki okrywające, tworzące zewnętrzną powierzchnię -»gąbek. Oddzielają one mezogleę od środowiska zewnętrznego. W bardziej złożonych typach budowy gąbek, a mianowicie w typie sykonu oraz. leukonu, p. pokrywają także wewnętrzną powierzchnię komory ciała. [J.M.R.] piana, przyszynika, szołdra (Pinna) - rodzaj mięczaków z rzędu - -wnierównomięśniowych, osiągających olbrzymie, jak na małże, rozmiary. Długość jednego z gatunków śródziemnomorskich może dochodzić do 90 cm. Muszla p. ma kształt bardzo wydłużanego trójkąta, zaokrąglonego na swym szerokim końcu. P. w liczbie kilku gatunków zamieszkują morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na głębokości kilku metrów na dnie piaszczystym lub mulistym, tkwiąc w nim swoim cieńszym końcem do 1/3 długości, dodatkowo zakotwiczone pędzlem szczególnie długiego bisioru. Starsze muszle są tak porośnięte roślinami i osiadłymi na nich zwierzętami, że nieraz trudno je na pierwszy rzut oka rozpoznać. W krajach śródziemnomorskich p. są spożywane przez ludzi. W starożytności w tym rejonie z ich bisioru sporządzano cenną tkaninę tejże nazwy, odznaczającą się oryginalną, złoło-rdzawą barwą. W niewielkich ilościach wyrabia się bisior i dzisiaj, głównie na użytek turystów. P. wytwarzają także perły, ale ponieważ warstwa perłowa jest u nich cienka i okrywa tylko część wnętrza muszli, perły tworzą się najczęściej z substancji porcelanowej. Nie umniejsza to ich wartości, bo warstwa porcelanowa p. ma przepiękną, głęboką barwę ciepłobrązową. Perły p. posiadają wartość kamieni półszlachetnych, trafiają się jednak tak rzadko, że p. nie grozi wyniszczenie, gdyż masowe poławianie tego cennego gatunku jest nieopłacalne. [T.U.] pinocytoza - pobieranie pokarmu przez tzw. picie komórkowe. Pewne substancje, np. jony nieorganiczne i organiczne, małe cząsteczki białek, zwane induktorami, adsorbo" wane na powierzchni błony ko-mórteowej powodują, że błona w 'miejscu adsorpcji wpukla się, tworząc cienki kanalik, który wchodzi w głąb cytopla-zmy. Na jego dnie odrywają się drobne wodniczki, zwane wodniczkami pinocytalnymi. Wodniczki te, znacznie mniejsze od wodniczek fagocytal-nych, zawierają oprócz induk-tora płyn środowiska: Prawdopodobnie błony wodniczek pinocytalnych ulegają rozpuszczeniu w cytoplazmie. Jak się wydaje, większość, a może wszystkie komórki, które mają zdolność -4-fagocytozy, mogą również pobierać roztwór wodny na drodze p. Dotyczy to nie tylko ->ipełzaków - klasycznych obiektów badań nad p. - ale i -^-orzęsków. [A.J.K.] piórcgynek 238 piórczynek (Penella) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-zawryb-kowców. Obejmuje gatunki rosnące do 32 cm. Wszystkie są pasożytami zewnętrznymi o silnie uwstecznionej budowie. Dorosłe samice mają zwykle robakowate ciało, pozbawione jakichkolwiek śladów segmen-tacji, przy czym z tylnej jego części wyrastają piórkowate skrzela oraz 2 nitkowate woreczki jaj owe; długości nierzadko przekraczającej długość całego ciała. Rozwój p. jest stosunkowo 'krótki, z jaj bowiem wykluwają się od razu larwy typu -Aopepodita, które Wkrótce osiągają dojrzałość płciową i kopulują. Jedynie do czasu kopulacji p. podobne są do skorupiaków widłonogich. Po kopulacji samce wymierają, natomiast samice rozpoczynają Piórczynek Penella saattta pasożytniczy tryb życia, zmieniając po pewnym czasie gospodarza. Pierwszym ich żywicielem są głowonogi lub ryby, natomiast końcowym - walenie, w których skórę wwiercają się niekiedy do głębokości 7 cm. [L.2.] pióro morskie -^.piórówka. pióroskrzelne (Pterobranchia) - gromada z typu -»-półstru-nowców. Obejmują drobne i dość prymitywne zwierzęta, podobne zewnętrznie do -»-mszywiołów. Ciało ich jest silnie skrócone i składa się z tarczki głowowej, kołnierza oraz woreczkowatego tułowia. Jelito tworzy pętlę, a otwór gębowy i odbyt mieszczą się u nasady kołnierza. Z kołnierza wyrastają pierzaste i urzęsione czułki, których liczba waha się w granicach 2-12. Ciągły ruch rzęsek napędza mikroskopijny pokarm do gęby. P. rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. W tym ostatnim przypadku osobniki potomne pączkują na szczycie łodyżki wyrastającej z boku tułowia organizmu macierzystego. P. prowadzą stale lub okresowo życie osiadłe, tworząc zwykle kolonie. Przebywają przeważnie w drzewkowato rozgałęzionych rurkach mieszkalnych. • Zasiedlają głębsze dno zimnych mórz. Są w nich reprezentowane przez 17 gatunków. [L.2.] piórówkst, pióro morskie (Pen-natula) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->-piórówek. Reprezentujące ją gatunki tworzą pió-rokształtne kolonie, dochodzące do 30 cm długoici, o szkielecie złożonym z nie spojonych ze sobą spikul. Nasadowa, gruba część głównej osi kolonii tkwi w miękkim dnie morskim albo przyczepia się do twardych obiektów. Drobne czerwone polipy rozmieszczone są szeregami na bocznych "promieniach" kolonii. Kosmopolityczny gatunek Pennatula phospho- 239 plądrak rea, występujący również w Bałtyku, odznacza się dużą wrażliwością na bodźce, na które reaguje rozbłyskami Światła, będącymi przejawem jego zdolności bioluminescen-cyjnych. [Z.S.] • piórówki (Pennatularia) - rząd jamochłonów z podgromady -^koralowców ośmiopromien-nych. Polipy należących do nich gatunków tworzą półosia-dłe kolonie o kształcie pióra, maczugi bądź nerki. Jeśli istnieje pień kolonii, to wówczas dolna, zgrubiała jego część może się pogrążać w miękkim podłożu bądź przyczepiać do twardego, dzięki czemu całość przybiera pozycję zbliżoną do pionowej. Kolonia leżąca na podłożu może po nim pełzać. Przedstawiciele p. są szeroko rozprzestrzenieni przede wszystkim w pełnosłonych wodach morskich. Do najbardziej znanych rodzajów należą: piórów-ka, wrżeciennica oraz renil-la. [Z.S.] Pirata - rodzaj stawonogów z rodziny -»-pogońcowatych. 0-bejmuje gatunki pająków o długości ciała oteoło 6-9 mm i o nie rzucającym się w oczy ubarwieniu, zwykle szarobrunatnym lub czarnooliwkowym, czasem z dość niewyraźnym deseniem z białych plamek. P. żyją w miejscach bardzo wilgotnych - na torfowiskach, źródliskach, bagnach i brzegach wód - wśród roślinności i kamieni. Bardzo sprawnie biegają i polują na błonce powierzchniowej wody, a w razie niebezpieczeństwa świetnie nurkują. Z całego świata znanych jest kilkadziesiąt gatunków p., z których 7 występuje w Polsce. [W.S.] Piroplasma ->.Babcsźa. planes, krab Kolumba, krab sargassowy (Planes minutus) - gatunek stawonoga z sekcji -ł-krabów. Ma głowotułów długości do 15 mm, kulistawy w zarysie, z płasko ściętą krawędzią czołową. Krótkie l wio-sełkowato spłaszczone odnóża wieńczą drobne szczypce. P. wykazują daleko idącą mimi-krę, upodabniając się całkowicie do podłoża, na którym się znajdują. Mogą przybierać zabarwienie zielone, brązowe, a nawet błękitne. Żyją wśród glonów, a także na rurkopła-wach, żółwiach oraz drewnie unoszonym przez fale oceanu. Są pospolitymi mieszkańcami krzaczastych skupień glonów Bargassowych, unoszących się na powierzchni zachodniej części północnego Oceanu Atlantyckiego, w tzw. Morzu Sargas-sowym. [L.Ż.] planula - stadium larwalne -^.jamochłonów. W skład jej owalnego ciała wchodzi ento-derma oraz orzęsiona ektoder-ma. P. przez -pewien czas pływa swobodnie, a następnie osiada na dnie, przyczepiając się swym przednim końcem do podłoża, i przekształca się w polipa. [T.S.] plazmodium - wielojądrowy twór, który powstaje z pojedynczej komórki przez namna-żanie się jąder wewnątrz wspólnej cytoplazmy. Plasmo-dium natomiast oznacza naukową nazwę rodzaju -»-za-rodźca malarii. [A.J.K.] plądrak (Erigonk) - rodzaj stawonogów z rodziny ->plą-drakowatych. Obejmuje drobne pajączki o wielkości ciała 1,7 -3,5 'mm. P. budują małe płaskie sieci na ziemi, na<' dołkami. Niektóre gatunki .należą do głównych twórców ba- plądrakowate 240 biego lata, a 'dzięki rozprzestrzenianiu się tą 'drogą zamieszkują olbrzymie obszary, m.in. całą Paleąrktykę. Większość gatunków żyje w krajach o klimacie umiarkowanym lub zimnym. W Polsce znanych jest 6 gatunków p. [W.S.] plądrakowate (Erigonidae) - rodzina stawonogów z podrzę-du -^pająków wyższych. Należą tu formy bardzo małe, o długości ciała 0,8-4,5 mm i o niepozornym, szarym, brunatnym lub czarnym ubarwieniu. U większości gatunków p. występuje znaczny dymorfizm płciowy - samce mają 'na gło-wotułowiu najrozmaitsze garby, guzy, grzebyki szczecin lub rogi o często fantazyjnych kształtach, samice zaś są pozbawione tych "ozdób". P. zamieszkują wszystkie biotopy lądowe od Arktyki do tropików. Spotkać je można najczęściej we mchu i ściółce leśnej, ale żyją również na pniach i gałęziach drzew, pod kamieniami i wśród niskich roślin na suchych pagórkach, na wilgotnych łąkach i polach uprawnych, na wydmach i skałach. Na ogół budują małe, nieregularne, płachitowate, poziome sieci, podobne .do sieci -i-osnuwikowatych. Wiele gatunków p. wędruje za .pomocą babiego lata. Jest to jedna z większych rodzin pająków. Na całym świecie znanych jest ponad 2000 jej gatunków, a co rok; .odkrywa się kilkanaście czy kilkadziesiąt nowych. Polskę zamieszkuje około 120 gatunków ip., jest to więc najliczniejsza rodzina pająków w naszej faunie. Mimo drobnych rozmiarów ciała p. mają duże znaczenie w gospodarce iprzy-rody, gdyż występują czasem w olbrzymich ilościach (np. w Anglii stwierdzono w niektórych toiotopach liczebność p. sięgającą 750 000 osobników na hektar). Należą tu m.in. rodzaje plądrak oraz Walckenae-ria. [W.S.] plerocerkoid (plerocercotdus} - stadium larwalne -^tasiemców właściwych z rzędu Pseudo-phyllidea, rozwijające się z -»-procerkoida w drugim żywicielu pośrednim, którym zwykle jest ryba. Stadium to tworzy się ipo odrzuceniu cerkomeru. Na tym etapie rozwoju wykształcona zostaje główka, której narządy czepne utrzymują później tasiemca w żywicielu ostatecznym. Główka zaopatrzona jest w bruzdy przyssawkowe, niekiedy w przyssawki. P. ma zwartą budowę ciała i wydłużony kształt. Bywa zwykle niewielkich rozmiarów, jednakże niektóre tasiemce (np. ligula) 'mogą osiągać na tym etapie wielkość do kilkudziesięciu centymetrów oraz znacznie zaawansowany stopień morfogenezy (włącznie z wytworzeniem układu rozrodczego). P. spotykane są w mięśniach, jamie ciała i narządach wewnętrznych żywicieli pośrednich, gdzie zwykle otor-biają się. Zjadane przez ryby drapieżne i rnine organizmy nie będące żywicielami ostatecznymi nie rozwijają się dalej, a często przenikają przez jelita nowego gospodarza do wnętrza jego ciała, gdzie otorbiają się ponownie. Przypuszcza się, że w przebijaniu się przez tkanki gospodarza pomagają p. gruczoły rozpuszczające owe tkanki. Niektóre p. mogą pączkować (-4-sparganum). P. zjedzony przez żywiciela ostatecznego rozwija się w dorosłego tasiemca. Część tasiemców (np. goździcznik) nie wykracza w swym rozwoju poza stadium p., osiągając już na 241 pletwik tym etapie dojrzałość płciową. [M.S.] pleurotomarla (Pletirotomaria) - rodzaj mięczaków z rzędu -»-dwuprzedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę w kształcie prawidłowego, szerokiego stożka wysokości 8- -12 cm. Łatwo je rozpoznać po szczelinie, która przecina wzdłuż ostatni skręt muszli od krawędzi otworu na odcinku ok. 1/8 obwodu muszli. Otwór muszli zamyka koliste, kon-chiolinowe wieczko. Liczne gatunki kopalne p. są znane od triasu. Współcześnie żyje 8 gatunków p. zamieszkujących na głębokości 100-3000 m wody morskie wokół Japonii-i Morze Karaibskie. Z 'powodu rzadkości muszle ich są poszukiwane przez kolekcjonerów oraz osiągają wysokie ceny. [T.U.] płask [Phyllosoma) - najstarsze stadium larwalne -^langu-stowców. Rozwija się z -^-ży-wika. Wiedzie przydenny tryb życia. Charakteryzuje się li-stkowato spłaszczonym ciałem. W 'dalszym rozwoju p. przekształca się stopniowo w młodocianą langustę. [L.2.] plazińce, robaki płaskie (P!a-tyhelminthes) - najprymitywniejszy typ -^bezkręgowców o dwubocznęa symetni ciała. Mają ciało wydłużone', listkowate taśmowate, spłaszczone grzbie-towo-brzusznie. Zewnętrzną ścianę ciała stanowi wór skór-no-mięśniowy, składający się z nabłonka i leżących pod nim mięsni. W nabłonku, zwłaszcza u form wolno żyjących, znajdują się liczne gruczoły. Wnętrze ciała wypełnia parenchy-ma, w której 'są pogrążone narządy wewnętrzne. Układ pokarmowy składa się z gardzieli 16 Bezkręgowce oraz jelita, które może być proste lub rozgałęzione i kończy się ślepo. U niektórych pasożytniczych p. układ pokarmowy uległ zanikowi (^-tasiemce). U p. z rzędu wirków bezjelitowych rolę układu pokarmowego pełnią wyspecjalizowane komórki parenchymy. Układ nerwowy składa się z połączonych poprzecznymi spoidłami 'podłużnych .pni nerwowych, odchodzących z parzystego zwoju mózgowego mieszczącego się w przedniej części ciała. Układ wydalniczy jest typu protonefrydialnego, jednak ostatnio przeważa pogląd, że układ protonefrydial-ny u wielu p. bierze udział w procesach osmoregulacji, a wy-dalniczą funkcję przypisujfr się raczej specjalnym komórkom, przylegającym do kanałów wydalniczych, iktóre wiodą do protonefrydiów. P. nie mają układu krwionośnego i oddechowego. Oddychają całą powierzchnią ciała albo, jak w przypadku wielu pasożytów wewnętrznych, zachodzi u nich oddychanie beztlenowe. P. są w zdecydowanej większości obojnakami, a ich układ rozrodczy ma budowę skomplikowaną. U jednych grup rozwój bywa prosty, u innych - z przeobrażeniem. U pasożytniczych p. występuje przemiana pokoleń, a także zmiana żywicieli. P. żyją w dość różnorodnych środowiskach, zawsze jednak w bardzo wilgotnych. Zamieszkują wody słone, słodkie, a także glebę. Wiele gatunków prowadzi pasożytniczy tryb życia. Do p. należą gromady: wirki, przywry mono-genetyczne, przywry digene-tyczne, tasiemce i Temno-cephala. [M. S.] pletwik -Aałamarmca. pluoodyszne 242 ptucodyszne (Pulmonata) - podgromada mięczaków z gromady -^.ślimaków. Oddychają powietrzem przez ścianki jamy płaszczowej, w których biegną silnie rozgałęzione żyły płaszczowe (płucne). Mają zwoje nerwowe ciasno skupione w głowie, wokół przełyku. Są obojnakami. Żyją na lądzie i w wodach słodkich. Dzieli się je na 2 rzędy: nasadooczne i trzonkooczne. [T.U.] pływające -(.krewetki. pływik (nauplius) - pierwsze stadium larwalne większości -4-skorupiaków. Ma zasadniczo kształt nieczłonowanej gruszki lub kuleczki, zaopatrzonej początkowo w 3 pary odnóży będących zawiązkami 2 par czuł-ków oraz żuwaczek. P. wyposażony jest w l oko, zwane o-kiem pływikowym (naupliuso-wym), które zachowuje się u niektórych skorupiaków przez całe życie. Wykluwa się z jaja i wiedzie planktonowy tryb życia, wiosłując swymi 3 parami odnóży. Ich rytmiczny ruch napędza jednocześnie do gęby pokarm złożony z bardzo drobnego planktonu i drobnej zawiesiny organicznej. W miarę wzrostu p. przechodzi kilka linień, w czasie których przybywają stopniowo dalsze odnóża, a równocześnie ciało wydłuża się powoli i zarysowują się pierwsze segmenty. Larwę na tym etapie rozwoju osobniczego nazywa się metanaupliu-sem. Dalszy rozwój, zależnie od rzędy, do którego należy larwa, prowadzi do przeobrażenia się w ->-kopepodiita, -»-żywika, ->-cyprisa lub bezpośrednio w osobnika młodocianego. Wiele skorupiaków przechodzi przez stadium p. w jaju, a z osłonek jajowych uwalniają się dopiero starsze larw/ bądź też ostatecznie uformowane postacie młodociane. [L.Ż.] pobrzezka, brzegówka, litorina (Littorina) - rodzaj mięczaków z rodziny pobrzeżek (Lit-torni(dae), z rzędu -^jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszle grube, stóżkowato-kulistawe, rzadko przekraczające wysokość 2 cm. Otwór muszli zamyka wieczko. P. zamieszkują wybrzeża niemal wszystkich mórz świata. Żyją w strefie pływów i w strefie oprysku, na twardym podłożu, głównie na skałach, ale także na pniach i korzeniach mangrowców. Spożycie ich datuje się już od czasów przedhistorycznych. Gatunki odporne na niskie zasolenie sięgają w Bałtyku po wybrzeża Rugii. [T.U.] poczwarówki (Yertiginidae) - rodzina mięczaków z rzędu -».trzonkoocznych. Muszle p. osiągają wysokość od poniżej 2 do 3 mm. Kształt muszli jest zwykle jajowaty lub wałecz-kowaty. Rozwinięty trąbkowa-to otwór muszli bywa najczęściej opatrzony wewnątrz kilkoma fałdkami. Po układzie tych fałdek rozróżnia się poszczególne gatunki. P. są szeroko rozpowszechnione po wszystkich lądach. Polskę zamieszkuje 13 gatunków p. Żyją one w różnych środowiskach - w górach i na niżu, w lasach, zaroślach i na łąkach, na podmokłych terenach nadwodnych i na suchych zboczach wzgórz. Zwykle kryją się w ściółce, pod opadłymi liśćmi, wśród zeszłorocznych źdźbeł, korzonków traw itp. Biologia p. jest bardzo słabo zbadana. Z gatunków występujących w Polsce p. północna (Vertigo arctica) wyróżnia się swoim oryginal- 243 podon Muszla poczwarówki z rodzaju yerttgo nym rozmieszczeniem. Żyje ona na dalekiej północy Europy, w wysokich górach, a u nas w Tatrach i w Karkonoszach. Takie rozmieszczenie jest pozostałością epoki lodowej, kiedy ten zimnolubny gatunek zamieszkiwał całą Europę wolną od lodowca. Po ustąpieniu lodów zachował się tylko w regionach o chłodnym klimacie, a więc na północy oraz w górach. [T.U.] podkówczaki (Lophopodo, Phy-lactolaemata) - rząd czułkow-ców z gromady -»-mszywiołów. Ich przedstawiciele mają rurkowaty kształt ciała i są zaopatrzeni w osłonki chitynowe lub galaretowate. W tym ostatnim przypadku poszczególne osobniki - zooidy - zlewają się jakby w jedną masę, tworząc jedną wspólną jamę ciała. Lofotor jest kształtu podko-wiastego. Występuje fałd nad-gębowy - epistom. U p. istnieje swoisty sposób rozmnażania wegetatywnego, polegający na wytwarzaniu wewnątrz ciała pączków, tzw. statoblastów, stanowiących formy przetrwal- nikowe. P. są wyłącznie słodko-wodne. Żyją w wolno płynących rzekach oraz w jeziorach i stawach Europy, Azji, Afryki i Ameryki Północnej. Obejmują 2 rodziny i około 30 gatunków. Jednym z najszerzej rozprzestrzenionych gatunków p. jest mucedo. [J.M.R.] podliśó zwinny (Philoscia mus-carurn) - gatunek stawonoga z rzędu -».równonogów. Ma ciało dochodzące do około l cm długości, wydłużone, owalne, barwy żółtobrunatnej z brunatnymi plamami. Głowa z przodu jest zaokrąglona, a płytka ogonowa - trójkątna. P.z. - to ruchliwy skorupiak lądowy, rozprzestrzeniony w zachodniej Europie. W Polsce występuje niemal wyłącznie w rejonie wybrzeża morskiego. Zasiedla wilgotne zarośla, olszyny i parki, ukrywając się pod opadłymi liśćmi i kamieniami, a także-pod odstającą korą drzew. Żyje ponadto w trawie, w wilgotnych dolinkach pośród wydm. [L.Ż.] podon (Podon) - rodzaj stawonogów z rzędu ->wioślarek. Długość ciała reprezentujących go gatunków dochodzi do l mm.. Podon Podon tntermedius podwoik 244 Silnie zredukowana skorupka tworzy u samic kulistawą komorę lęgową, mieszczącą kilka jaj lut> zarodków. Samce pojawiają się wyłącznie jesienią. Duże oko świadczy o drapieżnym trybie życia. Zwarty tułów ma 4 pary dużych, dwu-gałęzistych odnóży. Odwłok jest szczątkowy. Należy tu 6 gatunków zamieszkujących powierzchniowe warstwy mórz europejskich oraz znacznych obszarów Atlantyku strefy tropikalnej i klimatu umiarkowanego. W Bałtyku występują 4 gatunki, rozwijające się latem w ogromnych ilościach w dobrze nagrzanej wodzie powierzchniowej). [L.2.] podwoik (Idotea) - rodzaj stawonogów z rzędu ->równono-gów. Obejmuje gatunki o ciele długości do 4 cm, wydłużonym i zakończonym dużą płytką ogonową z l lub 3 tylnymi wyrostkami. Spłaszczone i podwinięte pod płytkę ogonową odnóża ogonowe zamykają komorę skrzelową. Niezwykle zmienne zabarwienie ciała zależy w dużym stopniu od koloru podłoża. P. są mieszkańcami zarośli podwodnych, na których tle dość trudno je dostrzec zarówno z powodu maskującego ubarwienia, jak i podłużnego kształtu oraz małej ruchliwości. Rodzaj ten obejmuje liczne gatunki, występujące głównie w morzach ciepłych i strefy klimatu umiarkowanego. Większość zamieszkuje płytko położone i zarosłe dmo, niektóre jednak spotykane są na głębokościach ponad 1000 m. W morzach europejskich występuje 10 gatunków p., z których 3 spotykane są w Bałtyku. [L.2.) podwój wielki, wesz morska (Mesidotea entomon) - gatu- Podwój wielki nek stawonoga z rzędu -9-rów-nonogów. Ma ciało długości do 8 cm, które swój charakterystyczny kształt zawdzięcza dużej, klinowato zwężającej się płytce ogonowej oraz małej głowie z bocznymi wcięciami. Jest zabarwiony niemal jednolicie na kolor brudnożółtawy. Segmenty tułowiowe mają boczne, zaostrzone wyrostki, skierowane ku tyłowi. P.w. stanowi słonawowodny gatunek arktyczny, rozsiedlony wo-kółbiegunowo. Występuje także w Bałtyku, w którym należy do reliktów z okresu polodow-cowego. Jako gatunek polarny zamieszkuje wyłącznie zimne głębinowe wody o temperaturze przeważnie poniżej 10°C. Jest drapieżcą dennym, napada na mniejsze od siebie skorupiaki, na wieloszczety itd. Z powodu gromadnego występowania i pokaźnych rozmiarów stanowi ważny składnik pokarmu ryb, m.in. młodocianych dorszy bałtyckich. [L.2.] podział wegetatywny (podział somatyczny) pierwotniaków - podział pierwotniaczesj komórki 245 pogonofory macierzystej .na 2 lub więcej komórek potomnych bez zmiany w materiale genetycznym komórek potomnych w stosunku do materiału genetycznego komórki macierzystej. P.w.p. towarzyszy mitoza jądra komórkowego bądź też amitoza makronukleusa. U pierwotniaków w trakcie mitozy zostaje zachowana błona komórkowa. Wrzeciono mitotycane powstaje wewnątrz jądra (np.w mi-kronufeleusach ->orzęsków) lub jest tworzone na zewnątrz jądra. Organizatorami wrzeciona mitotycznego mogą być ciałka podstawowe wici (np. u ->wiciowców roślinnych, -»świ-drowców) albo wyspecjalizowane ciałka, zwane centrio-lami (np. u -^nadwiciowców), podobne do ciałka podstawowego wici. Najczęstszym p.w.p. jest podział komórki rodzicielskiej na 2 komórki potomne. Jeżeli przewężenie rozdzielające 2 osobniki przebiega wzdłuż osi .przodo-tylnej ciała, tego rodzaju podział nazywa się podłużnym, jeśli przebiega w poprzek tej osi - poprzecznym. Gdy podział tworzy 2 komórki wyraźnie różniące się wielkością i wyglądem, to zwie się pączkowaniem, a osobnik mniejszy stanowi pączek (-^-bezrzęse). Jeżeli najpierw zachodzi wielokrotny podział jąder, a następnie wyodrębnia się wiele komórek potomnych, to określa się ten typ podziału terminem -*.schizogonii. W trakcie p.w.p. rozdziałowi podlegają również cytoplazma i struktury w niej zawarte. Niektóre struktury pierwotniaków, jak np. cytostom, ulegają w trakcie p.w,p. znacznej przebudowie lub tworzą się na nowo. [A.J.K.] pogonofory (Pogonophora) - typ -^bezkręgowców. Obejmują formy o robakowato wydłużonym ciele, osiągającym długość 6-36 cm przy średnicy 0,1-2,5 mm. 2yją w bardzo mocnych, długich i prostych rurkach chitynoidalnych długości 15-150 cm, tkwiących w dnie i wyrastających górnym końcem ponad powierzchnię osadów dennych. Ciało zróżnicowane jest na 3 odcinki: przedni, środkowy i tylny. Budowie zewnętrznej odpowiada organizacja wewnętrzna, bowiem odcinki te zawierają odrębne jamy ciała (->-rozwój zarodka). W odcinku przednim znajduje się tylko l jama, natomiast w 2 pozostałych występują po 2 boczne jamy ciała. Z krótkiego odcinka przedniego (protosoma) wyrastają zwykle liczne i łatwo regenerujące czułki. Nieco dłuższy odcinek środkowy (mesosoma) pozbawiony jest wyrostków zewnętrznych, natomiast z powierz- Przedstawiclel pogonoforów Sptro-brcmchia grandis pogońcowate 246 chni silnie wydłużonego i zwykle cieńszego odcinka tylnego (metasoma) wyrastają liczne płytki chitynoidalne, służące do zakotwiczenia się lub przesuwania w rurce. Wielką zagadką był początkowo sposób odżywiania się -p., zwierzęta te bowiem pozbawione są całkowicie przewodu pokarmowego. Dopiero w rezultacie żmudnych badań udało się stwierdzić, iż występuje tu. trawienie zewnętrzne w przestrzeni międzyczuł-kowej. Czułki, których liczba wynosi zwykle 6-220, układają się niemal równolegle i nierzadko zrośnięte są na znacznej przestrzeni, tworząc podłużne kanaliki, wysłane licznymi, jednokomórkowymi wypustkami, zwanymi pihnulami (pinnulae), tworzącymi gęstą siateczkę, na której osadzają się z przepływającej wody mikroorganizmy i martwa materia organiczna. Ruch wody zapewniają liczne rzęski, rozmieszczone u nasady pinnul. W obrębie siateczki odbywa się trawienie i wchłanianie pokarmu, a więc pinnu-le spełniają rolę kosmteów jelitowych. Znane są także p. jednoczułkowe, u których jedyny, niezwykle długi czułek zwija się spiralnie w postać cylindra pozwalającego na analogiczny jak wyżej sposób odżywiania. Ciało p. pokryte jest kutikulą. Prymitywny układ nerwowy mieści się w nabłonku skórnym. Układ krwionośny jest zamknięty i składa się z naczynia brzusznego oraz grzbietowego, zakończonego sercem mieszczącym się w odcinku przednim. P. są rozdzielnopłciowe. Ich gonady znajdują się w tylnym odcinku ciała. Jaja składane są do przedniej rurki, gdzie przebiega cały rozwój zarodkowy potomstwa. Rurkę opuszczają młodociane osobniki, z których każdy buduje wkrótce własną rurkę na dnie morskim. Dotychczas opisano około 100 gatunków p. rozmieszczonych głównie na dnie Pacyfiku na głębokości 1000-10000 m. Pewne gatunki spotyka się sporadycznie na płytkim, morskim dnie. [L.Ż.] pogońcowate (Lycostdae) - rodzina stawonogów z podrzędu -^pająków wyższych. Są na ogół średniej wielkości (5- -35 mm), aktywnie polują, biegając po powierzchni ziemi. Ze względu na występowanie w dużej liczbie oraz ruchliwy tryb życia należą do najbardziej rzucających się w oczy przedstawicieli pająków. Odznaczają się długimi i silnymi nogami oraz dosyć •dużymi przednimi oczami. Ubarwione są na ogół brunatno lub szaro, z jasnym, podłużnym pasem, przebiegającym przez środek głowotułowia. Dojrzałe samice można rozpoznać z daleka po dużych, kulistych, białawych kokonach jajowych, przyczepionych do kądziołków przędnych, z którymi to kokonami nie rozstają się na moment nawet w czasie polowania lub ucieczki. Wzruszająca jest troskliwość samicy o potomstwo. Samica, której odebrano kokon, zaprzestaje ucieczki i poszukuje go bardzo długo. Młode pajączki po opuszczeniu kokona włażą na grzbiet samicy i pozostają .na nim przez kilka tygodni, korzystając ze zdobyczy upolowanej przez matkę. Nieco starsze próbują opuszczać grzbiet matki, wracając nań jednak początkowo w razie niebezpieczeństwa. P. znajduje się niemal we wszystkich warunkach środowiskowych występujących na powierzchni gleby. Znamy gatunki przystosowane <3o rozpalonych słoń- 247 polip Samica (z kokonem) pogoftca z rodzaju walęsaka cem wydm piaszczystych, piarżysk w górach, warstw ściółki w cienistym lesie, pól uprawnych, wilgotnych łąk i bagnisk, a gatunki z rodzaju Pirata przebywają chętnie na błonce powierzchniowej wód. P. biegają szybko, a w czasie ucieczki potrafią wykonywać również dosyć duże skoki, toteż złapanie ich nastręcza pewne trudności. Sieci nie robią. Nici pajęczyny, które snują, używają do budowy kokonu, 'wyściełania norek, w których mają swoje kryjówki, oraz do asekuracji przy skokach. Z całego świata znanych jest około 2000 gatunków p., w Polsce - 64. Do p. zaliczane są słynne tarantule, należące do najja-dowitszych pająków południowej Europy i środkowej Azji, niebezpieczne również i dla człowieka. [J.P.1 pokropnłk (Brecbites) - rodzaj mięczaków z rodziny Clava-gellidae, z rzędu -».blaszko-skrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki przypominające małże tylko w bardzo wczesnej młodości, kiedy mają normalną, dwuklapową muszlę długości około 2 mm. W toku dalszego rozwoju muszla nie rośnie, zaś p. robakowato wydłużone wydzielają wokół siebie kredowobiałą, wapienną rurę, która u dorosłych okazów dochodzi do 16 cm długości i .prawie 2 cm średnicy. W pobliżu przedniego końca tej rury znajduje się pierwotna muszla, przyrośnięta do dna niewielkiego wgłębienia. Rura p. na przednim końcu ma lekko wypukłe sitko, przypominające sito polewaczki, tylny zaś koniec jest otwarty i otoczony lejkowatym, f ałdzistym kołnierzem. Ponieważ p. w późniejszych okresach życia rosną tylko na długość, ich rura ma stałą średnicę, ale wokół tylnego końca może być kilka kołnierzy, zaznaczających kolejne etapy wzrostu. Żywe okazy tkwią przednim końcem w piasku lub w mule, -wystawiając tylny koniec z syfonami nad powierzchnię dna. Kilka gatunków p. żyje w przybrzeżnych, płytkich wodach Morza Czerwonego i Oceanu Indyjskiego. [T.U.] polifem -»okogł6w. polip jedna z dwóch zasadniczych (obok -^meduzy) form pokrojowych (postaci) -»-parzy-dełkowców. Typowy p. jest o-siadły. Ma kształt rurkowaty, cylindryczny bądź woreczko-waty. P. niekolonijne przywierają do podłoża stopą (podeszwą), a kolonijne wyrastają z pnia kolonii bądź ze -*sto-lonów. Na przeciwległym (u-stnym, oralnym) biegunie znajduje się płytka okołoustna albo stożek gębowy (proboscżs), pośrodku którego leży pojedynczy otwór gębowy, odpowiednik pragęby (->.rozwój zarodkowy), u koralowców zapadnięty w polipodium głąb ektodermalnej gardzieli. Na krawędzi płytki czy stożka, a niekiedy i niżej, zgrupowane są w jednym bądź wielu okół-kach czułki o różnym kształcie (guzkowate, buławkowate lub długie, nitkowate), szczególnie bogato usiane parzydełkami. Ściana ciała składa się zasadniczo z 2 warstw komórek: zewnętrznej, zwanej ektodermą, i wewnętrznej, zwanej ento-dermą, między którymi występuje pierwotnie bezkom orkowa mezoglea bądź to w postaci cienkiej błony podstawowej (u stułbiopławów i krążkopła-wów), bądź grubszej warstwy galaretowatej (u koralowców). Do mezoglei wkraczają komórki zarówno z ento-, jak i z ektodermy, z których te ostatnie wytwarzają elementy szkieletowe. W charakterystycznej dla parzydełkowców przemianie pokoleń p. (występujące w niej na przemian z meduzami) stanowią pokolenie mnożące się bezpłciowo przez pączkowanie boczne i szczytowe (strobilację), podział poprzeczny i podłużny oraz przez -*frustulację. Od opisanego wzorca istnieją jednał? liczne odstępstwa: pewne p. żyją planktonicznie (np. meryzja), niektóre są pasożytnicze (np. polipodium), wiele rozmnaża się płciowo (stułbia, koralowce). U rurkopławów p. tej samej kolonii, czyli żołdy, ulegają różnorodnym, daleko ddącym przekształceniom, schodząc do roli iniemal narządów organizmu wyższego rzędu (tzn. kolonii). Rozmiary p. wahają się od mikroskopijnych do długości 2 m. Istnieją 3 podstawowe typy P.: l. hydropolipy - występujące u etułbiopławów o jednolitej, nie podzielonej jamie gastralnej; 2. scyfopolipy - u krąźlkopławów, u których wzdłuż ja«my gastralnej prze- 248 biegają 4 listewki entodermy; 3. p. koralowców - o ektodermalnej gardzieli i jamie podzielonej na liczne komory i kieszenie wkraczające do czuł-ków. [Z.S.] polipodium (.Polypodium hydri- forme) - gatunek jamochłona o spornej przynależności syste- . matycznej, -według jezdnych poglądów zaliczany do rzędu -MStułbiomeduz, a według innych - .do rzędu ->Coronata. Występuje w postaci polipa pasożytującego w ziarnach ikry ryb jesiotrowatych jeszcze przed jej złożeniem. Dwuwarstwowa larwa p. wnika do tworzących się jaj ryb i w miarę wzbogacania się ich w żółtko odpączkowuje kilkadziesiąt polipów. Polipy są początkowo odwrotnie uwarstwione, tzn. że ich ektodermą zwrócona jest ku wnętrzu, a entodenma na zewnątrz, co pozwala tym pasożytom trawić i przyswajać z zewnątrz otaczające żółtko. Przed tarłem ryby żywicielskiej polipy wni-cowują entodermę do wnętrza, PoMpodium A - stadium wolno żyjące; B - ziarno ikry sterleta z pączkującymi na stolonach polipami; C - fragment jajnika sterleta z powiększonym, zarażonym ziarnem ikry pontoporej* osiągając normalne uwarstwienie, i wchłonąwszy resztki żółtka -wydostają się ze złożonego tymczasem jaja do wody, gdzie przez całe lato mnożą się przez pacaikowanie. Pod jesień wytwarzają feomórki rozrodcze. Są z reguły rozdzielnopłciowe. Nie wyjaśniano jeszcze, w jakich okolicznościach dochodzi do zapłodnienia fcomórete jajowych p. i zakażania ryb. P. wykryto w Wołdze i jej niektórych dopływach. Wyrządzają one znaczne szkody w pogłowiu ryb z rodziny jesiotrowatych oraz w zasobach ich ikry, używanej do produkcji kawioru. [Z.S.] połyartemia. (Polyartemia for-cipata) - gatunek stawonoga z podgromady ->skrzelonogów, o wyjątkowo dużej liczbie segmentów tułowiowych, .których ma aż 19. Samica wyróżnia się osobliwym odwłokiem, zlanym w jedną całość, i charakterystyczną plamą na wierzchu. P. jest mieszkańcem wód słonych krainy arktycanej. Towarzyszy nierzadko skrzelopływce, jednak w odróżnieniu od tej ostatniej zasiedla również nieco głębsze zbiorniki słodko-wodne. [L.Ż.] pomrowy (Limacżdae) - rodzina mięczaków z rzędu -s-trzon-koocznych. Dla niewprawnego oka są trudne do odróżnienia od -^-silników. Różnią się od tych ostatnich położeniem otworu oddechowego, który u p. leży w tylnej połowie krawędzi płaszcza, oraz ciałem bardziej wysmukłym, na końcu zaostrzonym. Szczątkowa muszla ma kształt niewielkiej wapiennej płytki, całkowicie ukrytej w płaszczu. P. żyją najczęściej w lasach i zaroślach pod opadłymi liśćmi, butwiejacym drewnem i ka- mieniaimi. Żywią się pokarmem bardzo 'różnorodnym. Jadają grzyby, liście, korzenie, bulwy i owoce. Wiele p. towarzyszy człowieikowi, zasiedlając śmietniska, tereny ru-deratoe, pola uprawne, ogrody, szklarnie, piwnice i inne pomieszczenia, w których magazynuje się warzywa. P. mogą wyrządzać poważne szkody w uprawach i magazynach warzyw. Polskę zamieszkuje około 16 gatunków z tej rodziny. (Tabl. XVII). [T.U.] poatonia, małżak (Pontonia) - rodzaj stawonogów z sekcji -»-garnelowców. Obejmuje gatunki o długości l-4 cm; o przeźroczystym ciele. Dziób czołowy jest u nich bardzo krótki, nie ząbkowany. Odnóża kroczne I pary mają drobne szczypczyki, a odnóża II pary - masywne kleszcze nierównej wielkości. P. są komensa-lami. Żyją w jamie płaszczowej większych małży, a także w kanałach dużych gąbek, w ża-chwach i niektórych innych osiadłych lub mało ruchliwych zwierzętach. Zasiedlają płytkie morza tropikalne i subtropikalne. [L.Ż.] pontoporeja (Pontoporeźa) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-obunogów. Obejmuje gatunki od niespełna 10 mm do 18 mm długości. Czułki stosunkowo rzadko występujących samców są cienkie i osiągają mniej więcej długość ciała. Czułki samic są ikrótikie i krępe. Silnie łopatkowato rozszerzony człon nasadowy ostatniej pary odnóży tułowiowych służy do zagrzebywania się w osadach dennych. Płytka ogonowa jest do połowy długości rozszczepiona. P. żyją na dnie zbiorników wodnych, podpływając nocą, szczególnie w okresie popływka 250 Pontoporeja czarnooka (Pontoporem affinis) godowym, ku powierzchni wody. Obejmują nieliczne gatunki, rozmieszczane głównie w chłodnych morzach północnej półkuli. Niektóre gatunki zasiedlają również wody słodkie, a zwłaszcza silnie wyśledzone obszary ujściowe wielkich rzek syberyjskich. W Bałtyku żyją 2 gatunki p. Mają one poważne znaczenie gospodarcze jako pokarm ryb. [L.2.] popływka (Cymbulia) - rodzaj mięczaków z rzędu ->-skrzydło-nogich. Cechą szczególną tego rodzaju jest wytwarzanie wtórnej muszli (właściwa muszla zostaje odrzucona we wczesnym stadium rozwoju) z substancji zbliżonej do chrząstki. Podobnie do innych przedstawicieli skrzydłonogich p. żyją w planktonie mórz, wiosłując 2 płatowatymi wyrostkami nogi. Zamieszkują morza strefy tropikalnej oraz subtropikalnej. [T.U.] poranią (Poranią) - rodzaj szkarłupni z rzędu -*tarczo-gwiazd. Obejmuje gatunki o średnicy do 20 cm, mające kształt zbliżony do pięciokąta, z krótkimi, prawie trójkątnymi ramionami. P. znane są z chłodnych wód północnego Atlantyku. [L.Ż.] porcelanki (Cypraeidae) - rodzina mięczaków z rzędu ->je-dnoprzedsionkowców odznaczająca się wielką jednolitością kształtu i różnorodnością barwy. Muszle p. mają długość l-10 cm i kształt elipsoidy lekko spłaszczonej od spodu. Skręty muszli są całkowicie otoczone praez ostatni skręt i przez to niewidoczne od zewnątrz. Od dołu przez całą długość muszli ciągnie się szczelinowaty otwór, którego brzegi mogą być lekko karbowane i podkreślone odmienną barwą. Powierzchnia muszli jest gładka i lśniąca, jakby pokryta emalią. Na żywym ślimaku muszlę widać tylko częściowo, gdyż 2 boków okrywają ją fałdy płaszcza. Ponad 150 gatunków p. zamieszkuje wszystkie pełnosłone morza świata. Najliczniejsze są w tropikalnych regionach Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Żyją na niegłębokim dnie. Są wszystkożerne. Żywią się wodorostami, gąbkami, ukwiałami i mniejszymi skorupiakami. Oryginalne piękno muszli p. spowodowało, że od niepamiętnych czasów były one awiąza-ne z kulturą ludzką na dziesiątki sposobów. Używano ich do ozdoby strojów, sprzętów, instrumentów muzycznych, przedmiotów obrzędowych itd. Nawet nasi górale noszą wokół kapeluszy nanizane muszle monetki, czyli k a u r i (Cy-praea moneta). Duże i piękne gatunki p. były nieraz odznaką godności kapłańskiej, wodzowskiej Itp. 2 gatunki, mianowicie kauri i p. pierście-niowata {Cypraea annulus), były do końca XIX w. powszechnie używane w wielu krajach Afryki jako drobna moneta (np; w Sudanie za jedną kauri można było wówczas kupić garść fasoli, czarkę wody albo l cebulę; na północ od Kamerunu jajko kurze kosztowało 8, kura 30-150, a skóra lwa 4000 -8000 kauri). Sławne mapy 251 portunik Muszla porcelanki z rodzaju Cy praea morskie żeglarzy polinezyj-skich były sporządzane z mat, na których muszelki p. oznaczały położenie wysp. Ludom z kręgu kultury śródziemnomorskiej dolna strona muszli p. przypominała kobiece zewnętrzne narządy płciowe, stąd poświęcano je bogini miłości i używano jako amuletów przeciw bezpłodności, chorobom kobiecym i nieodwzajemnionej miłości. Tego rodzaju praktyki magiczne przetrwały aż do dzisiaj w niektórych okolicach południowych Włoch. Nawet nazwa najpospolitszego rodzaju Cypraea wywodzi się od Pani Cypryjskiej, co było jednym z przydomków Afrodyty (Wenus). Wbrew pozorom nazwa p. nie wywodzi się od porcelany, lecz wręcz przeciwnie - porcelana zawdzięcza nazwę muszlom tych ślimaków. Kiedy mianowicie Marco Polo przywiózł ze swej podróży do Chin pierwsze w Europie naczynia porcelanowe, ich gładka, lśniąca powierzchnia nasunęła skojarzenie z muszlami ślimaków, zwanych po włosku porcelletta lub por-ccilana. Przez długie lata pokutowało nawet przekonanie, że Chińczycy wytwarzają te piękne naczynia z pokruszonych muszli p. Muszle te są zbierane powszechnie; przeciętny turysta poszukuje możliwie dużej i ładnej kolorowej pamiątki znad morza, natomiast rasowy kolekcjoner, podobnie jak filatelista, nie przywiązuje większej wagi do urody muszli, lecz stara się gromadzić przede wszystkim kompletne serie, poszukując do nich gatunków rzadkich, które wobec tego osiągają na rynku wysokie ceny. [T.U.I porpita (Porpźta) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->-rurko-pławów. Pień kolonii należących tu gatunków jest silnie skrócony, stanowiąc tratwowa-tą tarczę, którą otacza blisko 100 pierścieniowatych pęcherzy z gazem. Kolonia ma średnicę około 5 cm. Porusza się biernie dzięki prądom wodnym, falowaniu i wiatrowi. P. zamieszkują Atlantyk, Morze Śródziemne oraz Ocean Indyjski. [Z.S.1 portunik, włosiennik (Portunus) - rodzaj stawonogów z sekcji -^krabów. Obejmuje gatunki o głowotułowiu do 7 cm długości, z przodu zaokrąglonym, z 5 bocznymi ząbkami. Mają one szczypce masywne, lewe i Portunik europejsKI (Portunus puber) poskoez krasny 252 prawe prawie sobie równe. Są świetnymi pływakami, wiosłują listkowato spłaszczoną ostatnią parą odnóży. P. obejmuje liczne gatunki rozprzestrzenione we wszystkich peł-nosłonych morzach strefy u-miarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej. Występują one na płytkim dnie do głębokości 50 m, rzadziej do 200 m. Niektóre gatunki, szczególnie 2 rejonu tropikalnego Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku, mają znaczenie użytkowe. Głównie poławiany jest p. gazami (Portunus trttubercuiotus) w ilości ponad 20 000 ton rocznie. (Tabl. XIII). [L.2.] poskoez krasny (Eresus niger) - gatunek stawonoga z rodziny Eresidae, z podrzędu -rpa-jąków wyższych. Długość jego ciała 'dochodzi do l •cm. Samice są niepozorne, szarobruna-tno ubarwione. Samce należą do najpiękniejszych naszych pająków i niewątpliwie do najładniejszych krajowych zwierząt bezkręgowych w ogóle. Odwłok ich pokryty jest aksamitnym, czerwonym "futerkiem" (o gęstych, krótkich włoskach) z 4 okrągłymi, regularnie ułożonymi, dużymi, czarnymi cętkami, otoczonymi białymi obwódkami. Mają gło-wotułów aksamitnoczarny, nogi przednie I i II pary - pomarańczowe z białymi przegubami, nogi III i IV pary - czarne, również z białymi przegubami. Samice żyją przez cały rok w głębokich norach, samce natomiast wędrują w lecie po powierzchni ziemi. P.k. jest bardzo rzadki i dlatego zasłu- Juje na całkowitą ochronę. yje na nasłonecznionych skarpach i stokach porośniętych roślinnością stepową i ciepłolubną. (Tabl. XII). [J.P.] pośródek pospolity (Diastylis rathkei) - gatunek stawonoga z rzędu ->-pośródków. Rośnie do 20 mm długości. Żyje na dnie mulistym, podpływając nocą ku powierzchni morza. Rozradza się zimą. Samica nosi w swym •koszyczku lęgowym do 100 jaj. P.p. zamieszkuje Pośródek pospolity chłodne wody północnego Atlantyku, 'od wybrzeży kanadyjskich i grenlandzkich po wybrzeża europejskie z Morzem Barentsa włącznie. W Bałtyku, jako zimnolubny gatunek, przebywa w miejscach głębszych, głównie poniżej 30 m, licząc od poziomu morza. [L.Z.] pośródki (Cumacea) - rząd stawonogów z podgromady ->pancerzowców. Większość należących tu gatunków osiąga długość ciała 5-il5 mm, nieliczne - do 35 mm. Mają one głowotułów jajowate rozszerzony, a odwłok zakończony 263 pólstrunowce długimi, widełkowatymi odnóżami ogonowymi, często podwiniętymi pod ciało. Głowa wraz z 3-4 przyległymi segmentami tułowiowymi okryta jest przyrośniętym do tej części ciała schitynizowanym pan-celTzykiem, pod 'którym u samców ukryta jest często nasada długich czułkót'/ II pary. Przez pancerzyk przeświecają szczątkowe oczy. Większość spośród ponad 700 gatunków żyje w mule lufo piasku .morskim, wystawiając na powierzchnię tylko głowę i koniec odwłoka. Nocą p. opuszczają dno i pływając w toni morskiej zbliżają się w (płytszych miejscach do powierzchni morza, gdzie w określonej porze roku zachodzi kopulacja. Samica znosi od l'C do ponad ilIOlOi jaj, składając je do koszyczka lęgowego, który rozwija się okresowo na spodzie tułowia. W koszyczku tym 'następuje inkubacja jaj. Lęgnące się po l-3 miesięcy młode są już podobne do swych rodziców. P. zasiedlają wszystkie morza, nawet silnie wyśledzone. Ponieważ występują gromadnie, stanowią ważny składnik pokarmu wielu gatunków ryb i innych zwierząt. W Bałtyku występuje m.to. p. pospolity. [L.2.] powlócznica (Halichondria pa-nźcea) - gatunek gąbki z rzędu ->-gąbek krzemorogowych. Tworzy płaskie lub bryłowate kolonie z licznymi, niewysokimi, cylindrycznymi wyrostkami. Szkielet jej zbudowany jest z cienikich i krótkich, lekko wygiętych igieł ikrzemionko-wych. P. spotyka się w literalnej strefie mórz europejskich. [J.M.R.] pwwoźnica (Calliactis parasiti-ca, Sagartia parasitica) - gatunek jamochłona z rzędu -Mikwiałów. Osiąga wysokość około 10 cm. Na żółtobrunat-nym tle ma ciemne, przebiegające wzdłuż ciała paski. Zamieszkuje strefy przybrzeżne mórz europejskich. Wspina się na napotkane puste muszle ślimaków, 'zwłaszcza zamieszkane przez kraba -^pustelnika Eu-pagurus bernhardus, na których może się gromadzić w liczbie do 8 osobników. Polipy wykorzystują resztki pożywienia kraba, który przenosi je na muszli w dogodniejsze 'miejsca żerowiskowe, same natomiast dzięki swym parzydełkom stanowią dla skorupiaka ochronę przed wrogami. Jeszcze ściślejszy typ symbiozy przejawia p. z innym gatunkiem kraba - Pagurus arrosor, na którego ślimaczych muszlach osiedla się wyłącznie pojedynczo. Skorupiak przesiedlając się odrywa szczypcami p. od starej muszli i osadza ją na nowej, przytrzymując polipa, dopóki się do niej nie przyssie podeszwą bądź czułkami. Gdy mu się zabierze ukwiała i u-mieści opodal, szuka go i przynosi z powrotem. [Z.SĄ pólstrunowce (Hemźchordata) - typ zwierząt stojący na pograniczu 'kręgowców i -^bezkręgowców. Według niektórych badaczy uważane są za pod-typ -^-strunowców, z uwagi na obecność parzystych i .segmen-talnie rozmieszczanych szczelin skrzelowych oraz występowanie niewielkiego, ślepego uwypuklenia gardzieli, skierowanego w głąb ryjka i wykazują- - cego duże podobieństwo do struny grzbietowej tak pod względem rozwoju, jak ł budowy oraz położenia. Z drugiej strony, zwierzęta te spokrewnione są ze szkarłupniami, na-co wskazuje budowa ich postaci larwalnych. Ciało p. zróż- prą ja 254 nicowane jest na 3 odcinki: ryjek, kołnierz oraz największy z nich - tułów. Odcinkom tym odpowiadają oddzielne woreczki wtórnej jamy ciała. Układ pokarmowy zaczyna się gębą umieszczoną u nasady 'ryjka lub na pograniczu kołnierza i tułowia. Dalsze odcinki tego układu - to gardziel, przełyk oraz jelito, którego przednia część ma boczne kieszonki wątrobowe. Po bokach przełyku występują liczne szczeliny skrzelowe, łączące przewód pokarmowy ze środowiskiem zewnętrznym. Układ krwionośny składa się zasadniczo z 2 podłużnych naczyń: brzusznego oraz grzbietowego, przechodzącego ku przodowi w zatokę sercową. Układ wydalniczy jest bardzo prymitywny. Ma postać urzęsionych przewodów, łączących jamę ciała ze środowiskiem zewnętrznym. Niezwykle prostą budową odznacza się także układ nerwowy oraz układ rozrodczy. W skład pierwszego wchodzą 2 podłużne pasma nerwowe (grzbietowe i brzuszne), połączono w obrębie kołnierza obrączką. Parzyste gonady położone są po bokach jelita i mają krótkie przewody, wyprowadzające produkty płciowe bezpośrednio na zewnątrz. Powłokę ciała tworzy nabłonek migawkowy i bezstrukturalna błona, pod którą rozmieszczona jest muskulatura. P. są rozdzielnopłcio-we i jajorodne. Zapłodnienie przebiega w wodzie morskiej. Należy tu niespełna 100 współcześnie żyjących gatunków, zamieszkujących wyłącznie dno mórz pełnosłonych. P. dzieli się na 2 gromady: jelitodyszne i pióroskrzelne. [L.2.] praja (Praya) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->.rurkopła-wów. Tworzy kolonie o długim pniu, z narządem hydrostatycznym w postaci zbiornika olejowego i z 2 naprzeciw siebie rozmieszczonymi dzwonami pływnymi u szczytu. Pozbawione czułków osobniki występują na pniu grupami w -rkormidiach złożonych z żywiciela, nici chwytnych z parzydełkami, elementów ochraniających i roeduzoidu. P. zamieszkują wody Morza Śródziemnego. [Z.S.] prapierścienice, pierwieńce (Archiannelida) - grupa systematycznie niejednorodna z gromady -».wieloszczetów. Mają ciało obłe, wydłużone, o zabarwieniu od białego, przez szare, żółtawe do czerwonego. Należą do nich formy na ogół drobne, o długości od l do ponad 100 mm. Segmentacja jest słabo zaznaczona lub jeśli wyraźna, to występuje nie więcej niż 50 pierścieni o podobnej budowie. Parapodiów brak bądź są słabo wykształcone. Szczecinki nie zawsze występują. Po stronie brzusznej ciało jest zwykle mniej lub więcej silnie orzęsione. Na końcowym odcinku ciała mogą występować gruczoły wydzielające kleistą substancję, służącą do przytwierdzania się do podłoża. Układu krwionośnego zwykle brak. Układ nerwowy jest prymitywny. P. są przeważnie rozdzielnopłciowe, rzadziej obu-płciowe. Jaja u niektórych gatunków wydostają się do wody przez rozdarcie ścianki ciała organizmu macierzystego. W rozwoju występuje larwa pe-lagiozna -».trochofora. Okazy rozmnażające się spotykane są u większości gatunków w ciągu całego roku. P. występują w morzach i w ujściach rzek, na piaskach przybrzeżnych. Pełzają po dnie lub pływają wijącym ruchem, rzadziej pę- 255 procerkoid dzą osiadły tryb życia na glonach. Żywią się na ogół drobnymi, dennymi organizmami wodnymi. Niektóre pasożytują u zwierząt morskich. P. nie są dokładnie poznane. Uważane były do niedawna za grupę prymitywnych, pierwotnych pierścienic. Obecnie przeważa pogląd, że p. obejmują uwstecz-nione wieloszczety. W wyniku rewizji cech taksonomicznych różne gatunki p. stopniowo włączane są do wieloszczetów wędrujących lub do wieloszcze-tów osiadłych. Z Bałtyku i z Morza Północnego znanych jest około 20 gatunków p., wśród nich gatunki z rodzajów Proto-drźlus i Polygordżus. [M.G.] pratchawce, pazurnice (Protra-cheata, Onychophora) - typ -^•bezkręgowców, których pewne elementy budowy upodobniają je do -^pierścienic, a Inne - do -^stawonogów. Osiągają zwykle około fl cm długości, a maksymalnie 15 cm. Mają kształt robakowaty i są spłaszczone na stronie brzusznej. P. cechuje metameria ho-monomiczna. Z każdego pierścienia ich ciała, prócz ostatniego, wyrasta para nieczłonowa-nych odnóży, kończących się pazurkami. Na głowie znajduje się 'l para członowanych czułków. Za nimi leżą oczy proste. Schitynizowane szczęki otaczają otwór gębowy, umieszczony na spodniej stronie głowy. Po bokach głowy 'znajdują się drożne brodawki, przez które p. wyrzucają ciecz z gruczołów śluzowych na odległość do 15 cm, co stanowi sposób ich obrony. Na pokrywającym ciało oskórku widoczne są liczne drobne brodawki i szczecinki. Układ pokarmowy składa się z gardzieli, przełyku i jelita zakończonego odbytem. Układ wydalniczy jest podobny do układu wydalniczego pierścienic. P. mają otwarty układ krwionośny, w skład którego wchodzi serce, a układ nerwowy drabinkowy. Oddychają tchawkami. Są rozdzlelno-płciowe. Występuje u nich zapłodnienie wewnętrzne. Przechodzą rozwój iprosty (bez stadium larwalnego). Reprezentuje je 70 gatunków. Żyją w ciemnych i wilgotnych bioto-pach - pod kamieniami, pod korą drzew i liśćmi. Występują głównie na półkuli południowej - w Australii, na Nowej Zelandii, w Ameryce Południowej oraz w południowych rejonach Afryki. [T.S.] procerkoid (procercoźdus) - stadium larwalne -^tasiemców rozwijające się z -»-onkosfery lub z likofory (-».amfilina) w jamie ciała pierwszego ływi-ciela pośredniego. Jest kształtu wydłużonego, a jego wnętrze wypełniają komórki pa-renchymy, ciałka wapienne ' oraz komórki gruczołowe. W przedniej części p. mogą znajdować się tzw. gruczoły frontalne, służące prawdopodobnie do przebijania tkanek żywiciela na drodze enzymatycznego ich rozpuszczania. Na przeciwległym końcu ciała występuje niewielki przydatek embrionalny, tzw. cerkomer, będący pozostałością onkosfery cay likofory. Przydatek ten ma kształt kulisty lub wydłużony. Na cer-komerze znajduje się 6 lub 10 haków embrionalnych. Cerkomer może odpadać po dłuższym pobycie larwy w żywicielu pośrednim. Przez pewien czas zachowuje nawet zdolność do samodzielnego ruchu, wkrótce- jednak ginie. Istnieje podobieństwo cerkomeru do tarczy czepnej ->-przywr monoge-netycznych. Na tej podstawie przywry monogenetyczne i ta- procesy płciowe u pierwotniaków 256 siemce łączy się nawet we wspólną grupę Cercomeromor-pha. V większości tasiemców, których rozwój przebiega z u-działem p., następuje później przekształcanie się go w -wple-rocerkoild. Znany jest tasiemiec, który osiąga dojrzałość płciową na etapie rozwoju p. Jest 'nim ->Archigetes crypto-bothrius. [M.S.] procesy piętowe u pierwotniaków. Nazywa się je często, ale niesłusznie, rozmnażaniem płciowym. Ich istotą jest zespolenie się 2 jąder komórkowych, pochodzących z 2 osobników danego gatunku, zwanych gametami. Każde z tych jąder niesie pewną informację genetyczną. Jądro powstałe ze zlania się jąder genetycznych nosi nazwę jądra izygoty lub synkarionu i stanowi nową kombinację genetycznego materiału. W trakcie procesu zlewania się jąder (kopulacji gamet) zwykle gamety 'ulegają również zlaniu się, 'dając tzw. zygotę. Jądra gamet są jądrami o zredukowanej liczbie chromosomów, czyli haploidal-nymi, a jądra zygot stanowią jądra o podwójnej liczbie chromosomów, czyli dtploidalne. Jądra haploidalne powstają z jąder diploidalnych w trakcie podziału redukcyjnego (mejo-zy). W czasie tego procesu (w przeciwieństwie do wegetatywnego podziału somatycznego) chromosomy nie podlegają re-plikacji, lecz są jedynie segregowane do potomnych komórek. W wyniku tej segregacji każda potomna komórka otrzymuje 'zaledwie pojedynczy garnitur chromosomów. Takie haploidalne komórki mogą stać się gametami. W chromosomach znajdują się geny, czyli struktury warunkujące dziedziczenie określonych cech. Segregacji chromosomów podczas mejozy towarzyszy segregacja materiału dziedzicznego zgodnie z prawami Mendla. U pierwotniaków występuje mejoza pregamiozna i postgamiczna. W przypadku tej pierwszej (-^•opaliny, -»orzęski, wszystkie organizmy wielokomórkowe) podział redukcyjny zachodzi bezpośrednio przed wytworzeniem gamet i ich kopulacją. Stąd stadia wegetatywne organizmów o mejozle pregamicz-nej cechuje diploidalność. 0-znacza to, że stadia wegetatywne są identyczne pod względem genetycznym z eygotą, z której powstają przez podziały somatyczne. Mejoza postgamiczna (-»-wiciowce, -^-spo-rowee właściwe) występuje wówczas, gdy diploidalny syn-karion podlega od razu podziałowi redukcyjnemu, a więc mejoza zachodzi bezpośrednio po procesie płciowym. W wyniku mejozy powstają różne genetycznie komórki haploidalne. Te komórki z kolei dzielą się wegetatywnie wielokrotnie, zachowując stale haploidalność, powstałą w wyniku mejozy. Dopiero po wielokrotnych podziałach wegetatywnych komórki te w sprzyjających warunkach dojrzewają fizjologicznie, stając się gametami. W trakcie tego dojrzewania materiał genetyczny nie ulega już żadnym zmianom. Nieco odmiennie procesy te kształtują się u -potwornie. Ich zygota diploidalna wytwarza pokolenia diploidalne. Dopiero po szeregu podziałów jąder diploidalnych 'występuje podział redukcyjny. Następnie powstają znów generacje haploidalne. Wobec tego mejoza nie jest tu ani prę- ani postgamiczna, ale pośrednia. Jeżeli gamety są morfologicznie takie same, proces kopulacji nazywa TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c.d.) Skakun TABLICA XII. PAJĘCZAKI (c d.) Przedstawiciel szpecielowatych żerujący na śliwie Samica mechowca. W odwłoku widoczne jaja 257 promienłoe się izogamią -x;hlamydomo-nas). Izogamety, chociaż identyczne morfologicznie, różnią się między sobą fizjologicznie, w związku z czyim •wyróżnia się łzw. typy płciowe, oznaczone symbolicznie znakiem + i -. Procesowi kopulacji podlegają jedynie osobniki pochodzące z 'linii wegetatywnych o przeciwnym typie płciowym. Jeżeli kopulujące gamety różnią się między sobą morfologicznie, wówczas mniejszą określa się jako mikrogametę, czyli gametę męską, a większą - jako gametę żeńską albo makrogametę. Proces kopulacji nosi wtedy miano anizogamii. Anizogamia występuje m.in. u -•toczka, -^nadwiciowców, -*• opalili i ->-sporowców 'właściwych. Szczególnym rodzajem procesu płciowego jest koniugacja orzęsków. W trakcie koniugacji osobniki nie ulegają zlaniu się jak przy ikopulaicii, lecz wymianie ulegają krzyżowo jedynie halploidalne pronu-kleusy. Otóż na początku koniugacji diploidatoe jądro ge-neratywne orzęaka, czyli mi-kronukleus, podlega mejozie, wytwarzając haploidalne jądra gametyczne. Dwaj koniugujący partnerzy przez most cytoplaz-Jnatyczny wymieniają po jednym pronukleusie. Jądro zygo-ty powstaje w wyniku zlania się jądra haploidalnego jednego partnera z takimż jądrem haploidalnym drugiego partnera. [A.J.K.] promienieć (Radiolaria) - rząd pierwotniaków z ipodgromady -^promienionóżek. Średnica ich ciała wynosi 15 (mi - l mm. Mają one szkieleciki zbudowane z krzemionki. Szkielety powstają z krótkich igieł lub be-leczek, które wylkrystalizowują pomiędzy licznymi pęcherzykami zewnętrznej cytoplazmy. VI Bezkręgowce Jeżeli igieł czy toeleczek ieat stosunkowo mało, to ułożone są dosyć luźno, natomiast przy dużej liczbie końce ich spaja krzemionka i tworzy się jednolity, mineralny pancerzyk o sześciokątnych oczkach. Dalsza mineralizacja a wzrost p. rio-prowadza często do dalszego wypełniania ścianek lub wtórnej modyfikacji iszkiel&tu. W cytoplaizmie p. występuje ponadto szkielet organiczny w postaci tzw. torebki centralnej (capsula centralis) zbudowanej z wielocukrów. Cytoplazma wewnątrz torebki obejmującej także jądro kontaktuje się z piankowatą cytoplazmą zewnętrzną przez otworki w torebce. Jedną z istotnych cech systematycznych poszczególnych gatunków p. jest liczba otwor-k6w w ich torebkach centralnych. Nibynóżki p. mają zasadniczo charakter sztywnych, nitkowatych wypustek, wybiegających promieniście z ciała. Mogą (jednak również tworzyć połączenia pomiędzy sobą, tworząc delikatną siateczkę. W czasie podziału p. następuje podział torebki centralnej prawie jednocześnie z podziałem jądra. U gatunków o małej liczbie igieł mineralnych ich rozdział następuje wraz z podziałem cytoplazmy, a każda z potomnych komórek uzupełnia braki. W przypadku p. o szkielecie spoistym albo następuje podział szkieletu, a następnie dobudowa 'brakujących części, albo jeden z potomnych osobników oddziela się bez szkieletu .krzemionkowego. Wytwarza on sobie potem szkielet od nowa, podczas gdy drugi osobnik potomny pozostaje w starym szkielecie. U wielu p. obserwuje się w ektoplazmie występowanie symbiotycznych glonów -równo-nogów. Obejmuje gatunki o wyraźnie spłaszczonym ciele długości do 2 cm. Głowa ma 258 prządka z przodu 3 występy: 2 narożnikowe i l szerszy, środkowy. Płytka ogonowa jest kształtu trójkątnawego. Zabarwienie ciała bywa bardzo różnorodne. R. obejmują około 150 szeroko rozprzestrzenionych gatunków, występujących na wszystkich kontynentach, szczególnie licznie reprezentowanych w po-łudniowo-zachodniej Europie. Najpospolitszym gatunkiem krajowym jest p. szorstki. Nazwą p. obejmuje się często również gatunki należące do innych pokrewnych mu rodzajów. [L.2.] prosionek szorstki (Porcellźo scaber) - gatunek stawonoga z rodzaju ->prosionka. Dochodzi do długości 16 mm. Powierzchnia ciała bywa prze-' ważnie matowa, zmiennie u-barwiona, usiana licznymi guzkami. "P.sz. może zwijać się w kulkę. Jest on najpospolitszym krajowym równonogiem, rozpowszechnionym w całej nizinnej Polsce. Żyje w lasach pod odstającą korą, a także w ruinach, mieszkaniach, cieplarniach i piwnicach, w których występuje nierzadko gromadnie. Przebywa w miejscach dość suchych. W ciągu dnia chętnie wysiaduje na nasłonecznionych skałach i murach. Gatunek ten został przez człowieka rozwleczony niemal po całym świecie. Jest on jedynym równonogiem przekraczającym koło podbiegunowe. W Alpach występuje zwyikle do wysokości 1000 m, a miejscami nawet do 1800 m. n.p.m. (Tabl. XIII). [L.Z.] prządka (Nephila) - rodzaj stawonogów z rodziny -*krzy-żakowatych. Obejmuje liczne gatunki tropikalne, odznaczające się silnym dymorfizmem płciowym. Samce są niepozorne, o długości ciała dochodzącej do kilteu zaledwie milimetrów, nie budują własnych sieci i "korzystają z gościny" na sieciach samic. Samice osiągają długość do 100 mm, mają wydłużony, walcowaty, często pięknie i kolorowo ubarwiony odwłok oraz długie nogi. P. budują sieci o rozpiętości do 8 m, przy czym sama płaszczyzna łowna ma średnicę około metra i jest w charakterystyczny sposób asymetryczna -. początek spirali (czyli środek sieci) jest przesunięty ku górze. W niezwykle mocną pajęczynę p. zaplątują się nawet nieduże ptafci, a na niektórych wyspach Pacyfiku ludność tubylcza wyrabia z niej worki i sieci rybackie. Czyniono rów- Prządka Nephila ciauipes nież próby wykorzystania jej w przemysłowej produkcji tkanin, jednak ze względu na trudności awiązane z otrzymywaniem przędzy w dużych ilościach (trudności z hodowlą dostatecznie dużych stad pająków) prób zaniechano, gdyż przegrzebek 260 produkt byłby, mimo o wiele lepszej jakości, zbyt drogi w porównaniu z jedwabiem naturalnym czy sztucznymi włóknami. (Tabl. XII). [W.S.] przegrzebek (Pecten) - rodzaj mięczaków z rzędu ->nierów-nomięśniowych. Znakomita większość p. ma muszle średnicy 4-8 cm, ale śródziemnomorski Pecten mcucimus rośnie do 15 cm, a kilka gatunków z głębszych wód północnego Atlantyku i Pacyfiku osiąga nawet średnicę 20 cm. Prawa połowa muszli jest zwykle wypukła, jaśniejsza i stale kontaktuje z dnem, natomiast lewa, płaska i ciemniejsza, znajduje się na górze. Muszla p. przypomina leżące na dnie pudełeczko z pokrywką. Młode p. wkrótce po ukończeniu rozwoju larwalnego zaczynają wieść żywot osiadły, przytwierdzając się do skał lub kamieni bisiorem. Dojrzewając, odrzucają bisior i leżą swobodnie na dnie. P. odznaczają się silnie rozwiniętym rąbkiem płaszcza, który jest bardzo szeroki, umięśniony i zawinięty do wnętrza. Dzięki temu rąbki obu płatów płaszcza mogą się zetknąć, zamykając wypełnioną wodą jamę płaszczową, kiedy Muszla przegrzebka muszla jeszcze nie jest zamknięta. Jeżeli wówczas mięsień zwieracz zamknie muszlę ee znaczną siłą, woda zawarta w jamie płaszczowej zostaje wy-strzyknięta na zewnątrz wąskim strumieniem o wysokim ciśnieniu. Ruchomość rąbka płaszcza umożliwia zwierzęciu wystrzykiwanie wody w 2 różnych kierunkach - grzbietowym i brzusznym. Efektem < jest odrzut, dzięki któremu p. wcale zręcznie pływają w jednym lub drugim, .dowolnie wybranym kierunku. Zewnętrzną powierzchnię rąbka płaszcza okrywają liczne, drobne czulki i również maleńkie, ale stosunkowo wysoko uorganizo-wane oczka. Dość dobry wzrok pozwala p. dojrzeć z daleka zbliżającego się napastnika i ratować się przed nim ucieczką. P. są najczęściej atakowane przez rozgwiazdy i^prawie równie często przez ośmiornice. Zamieszkują wszystkie morza północne. Żyją na wszystkich rodzajach dna i na rozmaitych głębokościach. Wiele gatunków p. jest spożywanych przez ludzi. Na łowiskach u wybrzeży Nowej Fundlandii łowi się nie tylko ryby; wypływają tam także kutry, które łowią p. tonami za pomocą odpowiednio dużych drąg. W wielu krajach elegancki obyczaj nakazuje niektóre potrawy, np. móżdżek, podawać w dużych muszlach (prawych oczywiście) p., czyli w tzw. kokilkach (fr. coquille - muszla). [T.U.] przejrzystka (Cźona intestina-lis) - gatunek strunowca z gromady -».żachw. Ma ciało walcowate wydłużone z niezbyt długimi syfonami, umtese-czonymi na szczycie. Wysokość jej waha się w granicach 5- -15 cm. Przez niemal przeźroczystą i lefcko żółtawą osłonę 261 przekopnica właściwa. przeświecają czerwonawe narządy wewnętrzne, a wśród nich podłużne pasma mięśni, za których pomocą p. może się kurczyć. Żyje pojedynczo lub w zwartych kępkach. Występuje w pełnosłonych morzach Przejrzystka na płytkim skalistym dnie, na palach, kadłubach statków i na bogach. Jest gatunkiem ark-tyczno-borealnym, rozwleczonym pa niemal wszystkich portach świata. Nadaje się do hodowli akwaryjnej, jak również do konsumpcji. [L.Z.] przekopnica afrykańska (Tnops grananus) - gatunek stawonoga z rzędu ->-tarczowców. Ma niewielki pancerz i silnie wydłużony odwłok. Jest rozsiedlona w drobnych, okresowo wysychających zbiornikach słod-kowodnych całej Afryki oraz południowej i częściowo środkowej Eurazji. [L.Ż.] przekopnica arktyczna (Lep;-durus glacialis} - gatunek stawonoga z rzędu ->-tarczowców. Ma charakterystycznie ząbko-wane tylne wycięcie pancerza. Pomiędzy widełkami na końcu odwłoka znajduje się płytka ogonowa. P.a, zamieszkuje lodowato zimne zbiorniki wodne głębokości l-30 m, wolne od lodu w ciągu niewielu miesięcy w roku. Jest to jedyny polarny przedstawiciel rzędu tarczowców, szeroko rozsiedlony w Arktyce, szczególnie często spotykany w drobnych zbiornikach Grenlandii. Występuje także w niektórych górskich jeziorkach strefy umiarkowanej na wysokości 1300- -3000 m n.p.m. (m.in. w Skandynawii i w Armenii). [L.Ż1 przekopnica wiosenna (Lepidu-rus apus) - gatunek stawonoga z rzędu ^-tarczowców. Ciało jej jest koloru zielonkawo-brązowego, długości wraz z widełkami ogonowymi dochodzącej do 5 cm. Ma do 40 par odnóży, a pomiędzy widełkami na końcu odwłoka występuje języczkowata płytka ogonowa (której brak u przekopnicy właściwej). Żyje przeważnie w okresowych zbiornikach wodnych, powstałych z wiosennych wód roztopowych, o temperaturze zaledwie kilku stopni. Zjawia się w nich wczesną wiosną i znika już w maju, znosząc uprzednio grubo otor-bione jaja. Rozmnaża się przeważnie dzieworodnie. Samce pojawiają się bardzo nielicznie. P.w. rozsiedlona jest w całej umiarkowanej strefie Eurazji. W Polsce należy do dość pospolitych mieszkańców śródleśnych i śródląkowych rowów, większych kałuż oraz wód o podobnym charakterze. [L.Ż.] przekopnica właściwa (Triops cancriformis} - gatunek stawonoga z rzędu -^.tarczowców. Ma brązowawe lub czerwonawe zabarwienie. Długość pancerza części grzbietowej wynosi zwykle 2-4 cm, a niekiedy dochodzi nawet do 7 cm. Wyrośnięta p.w. ma co najmniej przepaska Wenery 262 60 par odnóży. W czasie całego rozwoju osobniczego skorupiak ten przechodzi 40 linień. Rozwój ten w okresie letnim trwa zaledwie 2-4 tygodni. W ciągu jednego lata rozwija się kilka kolejnych generacji. Samce pojawiają się stosunkowo rzadko, większość zaś samic rozmnaża się dzieworodnie. P.w. jest typowym mieszkańcem drobnych śródłąkowych staw-ków o dnie gliniastym. Spotkać ją można także w kałużach śródleśnych, rowach melioracyjnych i tym podobnych zbiornikach slodkowodnych. Przekopnica wlaściwa (od strony brzusznej) Występuje w nich w ciepłym okresie raku, tj. przeważnie od maja do września włącznie. Jest niezwykle szeroko rozprzestrzenionym skorupiakiem, spotykanym zarówno w strefie umiarkowanej, jak i w strefie tropikalnej. W Polsce jest dość pospolitym mieszkańcem drobnych zbiorników wodnych. Gatunek ten występuje na kuli ziemskiej już od początku ery mezozoicznej, tj. około 180 min lat (Tabl. XIII). [L.Ż.] przepaska Wenery (Cestus ve- neris) - gatunek jamochłona z gromady -^Tentaculifera. Ciało jej przedstawicieli jest wstęgowate. Wyrośnięte osobniki osiągają długość do 1,5 m i wysokość 8 cm. P.W. ma ciało szkliste, fluoryzujące, bardzo giętkie. Na grzbietowej stronie biegną 2 szeregi blaszek pływ-nych, których uderzenia powo= dują płynięcie w określonym kierunku, z reguły w pozycji wyprostowanej. Jest szarotko rozprzestrzeniona w oceanach obu półkul. [Z.S.] przeplataniec (Isis) - rodzaj jamochłonów z rzędu -*gorgo-nii. U reprezentujących go gatunków osie szkieletów składają się z na przemian po sobie następujących rogowych ł wapiennych członów, prześwitujących przez czysto białą korę (-••cenosark). P. zamieszkują Ocean Indyjski. [Z.S.] przepólka, ampularia (AmpuE--.laria) - rodzaj mięczaków z rodziny Ampullariidae, z rzędu ->-jednoprzedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę wysokości kilku centymetrów, przypominającą muszle -*żyworódek, ale bardziej pękatą, o bardzo wypukłych skrętach. Otwór (jak u żywo-ródki) zamyka koliste cienkie wieczko. P. są zwierzętami ziemno-wodnymi, przystosowanymi do przebywania przez dłuższy czas na lądzie. Ich jama płaszcza jest podzielona na 2 komory. W prawej leży normalne skrzele, lewa zaś, o bogato uiriaczynionej ścianie, .może być napełniana powietrzem i pełnić rolę płuca. P. nawet przebywając w wodzie często oddychają powietrzem atmosferycznym, pobieranym znad powierzchni przez syfon oddechowy, tj. długą rurkę wytworzoną z płaszcza. Odznaczają się wielką odpornością na wysychanie. Zapadając w .stan odrętwienia, mogą przetrwać w mulą nawet 'kilka lat suszy. Zamieszkują tropikalne części Ameryki Południowej i Azji. Żyją niegłęboko w wodach 263 przeźroczka stojących. Amerykańska p. olbrzymia (Ampullaria gigas) jest często hodowana w akwariach. Duże gatunki p., mnożące się w Indiach na polach ryżowych, są'jadane przez miejscową ludność. [T.U.] przełączniki (Scutigeromorpha) - rząd stawonogów z gromady ->-pareczn,ików. Mają ciało krótkie, dochodzące do 30 mm długości, izlożone z 18 częściowo zlanych ze sobą segmentów, co zapewnia znaczną sztywność. Nogi w liczbie 15 par są bardzo długie (zwłaszcza ostatnie pary), dzięki czemu p. poruszają się z wielką szybkością we wszystkich kierunkach. P. zamieszkują zabudowania w krajach o ciepłym i gorącym klimacie. Na terenie Europy występują w Rumunii, Bułgarii, Jugosławii, we Włoszech i Francji. Są pożyteczne, gdyż Przetacznik Scutigera coleoptrata ich ulubioną zdobycz- stanowią muchy. Ogółem opisano około 130 gatunków p. [W.S.] przewiertka (Fus.łtrella) - rodzaj mięczaków z rzędu ->-dwu-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę przebitą na wierzchołku podłużnym otworem, nie skręconą, kształtu stożkowatej czapeczki z wydłużoną podstawą, długości 1-12 cm. Z otworu wierzchołka muszli wystają rozmaicie ukształtowane i ubarwione wyrostki płaszcza, prawdopodobnie pełniące funkcje czuciowe. P. zachowują jeszcze prymitywną symetrię dwuboczną - w ich jamie płaszczowej znajdują się 2 skrzela równej wielkości. Liczne gatunki p. zamieszkują wody przybrzeżne mórz pełnosłonych strefy gorącej, ciepłej i umiarkowanej. Żyją na skałach,, do których przyczepiają się mocno szeroką, przyssawkowatą nogą. Poruszają się wolno i niewiele. Żywią się najdrobniejszymi glonami, zdrapywanymi tarką z powierzchni skał. [T.U.] przewiertka (Terebratulina septentrionalis) - gatunek czulkowca z podgromady -»-za-w.iasowców. Ma skorupki białe lub jasnożółte, z tyłu zwężone, dziób (uwypuklenie tylnej części brzusznej skorupki) krótki, tępy, z dużym, okrągłym otworem. P. są szeroko rozprzestrzenione we wszystkich morzach. Spotyka się je na głębokościach 50- -400 m. [J.M.R.] przewięźnik -».szczudlik. przeźroczka (Sida cristallina) - gatunek stawonoga z rzędu ->-wioślarek. Rośnie do 4 mm długości. Skorupa okrywa cały tułów wraz z 6 parami drobnych odnóży oraz część odwłoka uzbrojonego w 2 rzędy cierni rozmieszczonych wzdłuż grzbietowej krawędzi. Masywne czulki pływne kończą się cierniem oraz drobnymi ząbkami. Pojawiające się późną jesienią samce są dwukrotnie mniejsze od samic. Samice składają jednorazowo do swej komory lęgowej do 75 jaj. P. to mieszkaniec jezior i stawów, przebywający zazwyczaj wśród wodorostów, zwłaszcza wśród przeźrotka szklista 264 Przeżroczka roślin o liściach pływających. Jest bardzo szeroko rozsiedlona, znana z większości obszarów Eurazji oraz Ameryki Północnej i Południowej. [L.2.] przeźrotka szklista {Yitrina pellucida) - gatunek mięczaka z rodziny ->-przeźrotek. Ma ku-listawę muszlę, o średnicy 3- -5 mm, bardzo cienką, przejrzystą i lśniącą. Jest pospolita na całym obszarze' Polski w najbardziej różnorodnych środowiskach nawet stosunkowo suchych jak na przedstawiciela tej rodziny. Licznie albo nawet masowo występuje jednak tylko w tych miejscach, w których przez cały rok utrzymuje się względzie stała, dość wysoka wilgotność, a więc np. w sąsiedztwie strumyków lub źródeł. [T.U.] przeźrotki (Vitr{nidae) - rodzina mięczaków z rzędu ->trzonkoocznych. Ich muszle są bardzo cienkie, przejrzyste i błyszczące, o średnicy 3-5 mm, wyjątkowo do 6 mm. W stosunku do ślimaka muszla jest zbyt mała, aby mógł on się cały do niej schować. P. zamieszkują Europę, Aż j ę, Afrykę i Amerykę Północną. W Polsce występuje 5 gatunków, z czego 4 są ograniczone wyłącznie do gór i podgórzy, a tylko l - p. szklista - jest pospolity w całym kraju. P. żyją przeważnie w miejscach cienistych i wilgotnych, ale zdarzają się i na górskich halach, zwykle jednak w sąsiedztwie potoków lub źródeł. Wiadomości o pokarmie tych ślimaków są skąpe. 'W hodowli karmiono je sałatą, plasterkami marchwi i makaronem, a także mięsem. W terenie obserwowano zjadanie przez nie zwiędłych liści i but-wiejących szczątków roślinnych, rzadziej - dżdżownic. Prawdopodobnie żywią się też niższymi grzybami. Nie mając dostatecznie dużej muszli p. są bardzo wrażliwe na suszę. Przy suchej pogodzie w ogóle nie można ich znaleźć. Natomiast w przeciwieństwie do większości innych ślimaków, nie przeszkadza im chłód. Na początku zimy widuje się nieraz liczne p. w pełni aktywne, pełzające po wilgotnych liściach wśród płatów śniegu. [T.U.] przędziorkowatc (Tetranychi-dae) - rodzina .stawonogów z podrzędu -^Trombidiformes, obejmująca liczne pasożyty roślin. Najpospolitszymi przedstawicielami p. są przędziorki, zwane często czerwonymi pajączkami. Żyją one na liściach drzew liściastych i igłach drzew iglastych, -uszkadzając je przez wysysanie zawartości komórek. Przędziorki mają zdolność przędzenia cienkich nici, zabezpieczających je przed spadnięciem 2 liści. Ich gruczoły przędne otwierają się na wardze górnej. (Tabl. XII). [J.P.] przodoskrzelne (Prosobranchźa) - podgromada mięczaków z gromady -^ślimaków. Mają worek trzewiowy obrócony, w jamie płaszczowej parę lub l skrzele, a pnie nerwowe długie i skrzyżowane. Są rozdzielno-płciowe. Z tej grupy pochodzą niemal wszystkie bardzo duże, 265 praylbica kolorowe lub dziwaczne muszle, używane do ozdoby. P. dzieli się na 2 rzędy: dwuprzed-sionkowce i jednoprzedsion-kowce. rr.U.] przydacznia, tridaikna (Trźdac-na) - rodzaj mięczaków z rodziny Tridacnidae, z rzędu -*,blaszlkostezelnych właściwych. Obejmuje gatunki należące do największych małżów świata. Ich muszle mają do 135 cm długości i do 200 kg ciężaru. Są wydłużone i zaopatrzone w kilka promienistych, grubych żeber, pokrytych półksiężycowymi łuskami. Krawędź tych muszli ma linię falistą, przy czym dołki i wzniesienia jednej połówki przystają do dołków i wzniesień drugiej. W rezultacie otwór lekko rozchylonej muszli Jest zygzakowatą szczeliną, w której widnieje podobnie zygzakowata krawędź płaszcza, jaskrawo ubarwiona. Powierzchnia muszli jest biaława, z reguły całkowicie obrośnięta przez mszywioły, gąbki, glony, korale, rurki wieloszczetów i muszle drobniejszych małżów. Białe wnętrze muszli opasuje żółty brzeg. Podobnie . jak wszystkie małże, p. mogą wytwarzać perły. Największa znaleziona dotychczas perła pochodziła z p. olbrzymiej (Trź-docna gigas) i miała rozmiary 23X14X15 cm. Perły p. nie mają jednak wartości handlowej. P. w liczbie (kilku gatunków zamieszkują tropikalne wody Oceanu Indyjskiego, Morza Czerwonego i Pacyfiku. Żyją na głębokości nie przekraczającej kilku metrów, na rafach koralowych. Ich plan-ktoniczne larwy, osiadając na podłożu i przeobrażając się w ostateczną postać małża, przytwierdzają się do podłoża bi- siorem. Po rychłym zaniknięciu bisioru p. leżą swobodnie na rafie, zwykle nieco przez nią obrośnięte z boków, otworem zwrócone ku górze. Zamaskowaną wówczas muszlę zdradza jednak zawsze żywa barwa płaszcza. P. są jadane przez miejscową ludność. Szczególnie duże egzemplarze muszli spotyka się jeszcze w kościołach jako chrzcielnice. [T.U.] przylądnik (Eriphia honagra) - gatuneik stawonoga z sekcji -^.krabów. Ma głowotułów o długości do 3 cm, z boczną krawędzią wyraźnie ząbkowa-ną, a czołem niemal płasko ściętym, z wnęką pośrodku. Szczypce są masywne, nierównej wielkości, a pancerz - żywo ubarwiony. P. zamieszkują strefę pływów i przyległych obszarów, gdzie ukrywają się wśród kamieni, wodorostów, gąbek i raf koralowych. Występują też w słonawych kałużach brzegu morskiego. Są rozprzestrzenione w strefie tropikalnej i subtropikalnej wzdłuż amerykańskich wybrzeży A-tlantyku. [L.Z.] przyłbica (Cassis) - rodzaj mięczaków, z rodziny Cassidae, z rzędu -»-jednoprzedśioinlkow-ców. Muszla p. jest kształtu stożkowato-kulistawego, wysokości (zależnie od gatunku) 8-.35 om. U dorosłych okazów brzegi otworu muszli rozrastają się w szeroką, owalną lub eliptyczną tarczę, która częściowo lub całkowicie okrywa muszlę od dołu. U wielkich gatunków tropikalnych tarcza ta jest tak wielka, że zupełnie maskuje pierwotny kształt muszli. Powierzchnia tarczy w przeciwieństwie do matowej i białawej muszli, jest pięknie ubarwiona, najczęściej w pastelowych kolorach różowych, przystawiec 266 łososiowych lub jasnobrązo-wych. Otwór jest zwykle obrzeżony szeregiem gładkich zębów czy wzgórków, odcinających się jasnym kolorem od bardzo ciemnego tła. Szereg gatunków p. zamieszkuje pełnoslone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i •cieplejszych części strefy umiarkowanej. Żyją one na nieglębokim dnie piaszczystym, odżywiając się głównie jeżowcami. Mniejsze gatunki spotykane w Morzu Śródziemnym są poławiane i spożywane przez ludzd. Duże gatunki tropikalne również służą człowiekowi za pokarm, ale znacznie cenniejszą zdobycz stanowią ich muszle. Z kolorowego obrzeżenia muszli rżnięto kiedyś piękne kamee, cale zaś muszle były w okresie secesji ulubioną ozdobą salonów. Muszle p. czerwonej (Cassźs rufa) są używane do dnia dzisiejszego przez myśliwych jako instrument do naśladowania godowego ryku jelenia. (Tabl. XVII). [T.U.] przystawiec (Ligidium) - rodzaj stawonogów z rzędu -.-równonogów. Obejmuje gatunki o ciele owalnym, wydłużonym, lśniącym, barwy żółtawej z ciemnymi plamami. Po bokach szerokiej głowy widnieją duże oczy, złożone z wielu oczek pojedynczych. Czułki II pary (w przeciwieństwie do analogicznych czułków pozostałych krajowych równono-gów lądowych) są bardzo wydłużone (dochodzą do kilkunastu centymetrów długości i składają się z kilkunastu członów). P. obejmują około 15 gatunków roBprzestrzenionych w Palearktyce i Nearktyce, szczególnie licznie reprezentowanych w południowo-wschodniej Europie. Na terenie Polski najpospolitszy z nich jest p. pospolity. [L.Ż.1 przystawiec pospolity (Ligidium hypnorum) - gatunek stawonoga z rodzaju ->-przy-stawców. Długość jego ciała dochodzi do l cm. Jest on pospolitym mieszkańcem wilgotnych lasów i zarośli, szczególnie olszyn. Ukrywa się zwykle pod opadłymi liśćmi. Gatunek ten zasiedla znaczne obszary nizinnej Europy, pojawiając się też niekiedy w górach do wysokości 1000 m n.p.m. [L.Z.] przyszynka -^.pinna. przytulik (Ancylus fluviatilis) - gatunek mięczaka z rodziny przytulikowatych (Ancylidae), z rzędu ->nasadoocznych. Różni się od innych ślimaków muszlą, która nie jest skręcona spiralnie, lecz ma kształt czapeczki frygijskiej o długości 5-8 mm. Jedynym krajowym gatunkiem o podobnej .muszli jest.->iprzywierka należąca do rodziny Acroloxidae. P. zamieszkują Europę, północną Afrykę i zachodnią Azję. W Polsce są rozprzestrzenione w całym kraju, ale dość rzadkie. Żyją w potokach i rzekach, rzadziej w jeziorach. Sięgają stosunkowo wysokich rejonów podgórskich. Znaleźć je można najczęściej przyczepione do powierzchni kamieni. Od naukowej nazwy p. pochodzi nazwa jednego z etapów geologicznej historii Bałtyku. Po okresie Morza Joldiowego (-*ijoldia), na skutek wypiętrzenia lądu obecnej Finlandii i południowej Szwecji, powstało wielkie, śródlądowe, słodkie jezioro, od obfitości p. nazwane Jeziorem Ancylusowym. [T.U.] przywierka (Acrolo.rus lacus-tris) - gatunek mięczaka z rodziny Acroloxidae, z rzędu --nasadoocznych, różniący się od innych ślimaków z tego rzę- 267 przywrą kocia du muszlą, która nie jest skręcona spiralnie, lecz ma kształt wydłużonej i lekko wysklepio-nej tarczki długości 6-8 mm. Jedynym gatunkiem o podobnej muszli jest -wprzytulik, należący do rodziny przytulikowatych. P. zamieszkują Europę z wyjątkiem jej .krańców południowych i północnych. W Polsce są pospolite w całym kraju z wyjątkiem gór i pod-górzy. Żyją przeważnie w wodach stojących, obficie zarośniętych. Najczęściej można je znaleźć przyczepione do liści i łodyg roślin wodnych. P. podobnie do innych ślimaków wodnych bywają żywicielem pośrednim niektórych gatunków przywr. O trybie życia p. wiadomo nam bardzo niewiele. [T.U.] • przywrą jelenia, paramfisto-mum (ParamphźstomuTO cervi} - gatunek płazińca z gromady -.•przywr digenetycznych. Długość jej wynosi 5-15 mm. Ma kształt stożkowaty oraz silnie rozwiniętą przyssawkę brzuszną, położoną na końcu ciała. Pasożytuje w czepcu i żwaczu wielu gatunków przeżuwaczy. Rozwój jej przebiega podobnie do rozwoju ->'motylicy wątrobowej. Żywicielem pośrednim Przywrą jelenia w środkowej Europie jest ślimak -^zatoczek pospolity. Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając wraz z trawą otorblo-ne na źdźbłach -wmetacerkarie. Chorobotwórcze są głównie młode pasożyty, gdyż w okresie wędrówek wewnątrz tkanek i narządów gospodarza uszkadzają je, powodując szereg zmian anatomopatologicznych. Intensywna -^inwazja prowadzi niejednokrotnie 'do śmierci żywiciela ostatecznego. [M.S.I przywrą kocia (Opisthorchis fe-lineus) - gatunek płazińca z gromady -^-przywr digenetycznych. Długość jej ciała wynosi 7-12 mm. Formy dorosłe pasożytują w przewodach żółciowych psa, kota, lisa i innych mięsożernych, a także człowieka. -*Miracidium opuszcza jajo w żołądku słodkowodnego ślimaka zagrzebki sklepioneji Przebija ono następnie ścianki jelita i w jamie ciała ślimaka przekształca się w -»-sporocy-stę. W sporocyście tworzą się ->-redie, które przenikają do trzustko-wątroby ślimaka. Następne stadium rozwoju stanowią -»cerkarie. Opuszczają one ciało zagrzebki i w wodzie atakują przepływające ryby z rodziny karpiowatych. W mięśniach ryby cerkaria otacza się cystą, przekształcając się w ->imetacerkarię. Żywiciel ostateczny .zaraża się, spożywając surową lub .niedostatecznie ugotowaną rybę. Uwolnione z torebek metacerkarie dążą do przewodów żółciowych, gdzie osiągają dojrzałość w ciągu 12 dni. Jaja opuszczają organizm żywiciela ostatecznego wraz z jego kałem. P.k. występuje w krajach Dalekiego Wschodu. Na skutek działalności pasożyta może dojść do szeregu zmian anatomopatologicznych u żywiciela. U kotów silniejsza inwazja powoduje wycieńczenie, powiększenie wątroby, żółtaczkę, silne powiększenie przewodów żółciowych. Również u człowieka przebieg choroby zależy od liczby pasożytów. Przy intensywności zarażenia prze- przywrą płucna 268 Przywrą kocia l - przyssawka gębowa; 2 - gardziel; 3 - widełki jelita, 4 - przyssawka brzuszna; 5 - źóitnik; 6 - zwoje macicy; 7 - gruczot Mehii-sa; 8 - jajnik; 9 - pęcherz moczowy; 10 - jądro; 11 - otwór wydalniczy; 12 - zbiornik nasienia kraczającej 60 przywr przebieg choroby bywa poważny. Ja-jeczka pasożyta, na których odkłada się cholesterol, mogą zapoczątkować powstawanie kamieni żółciowych. [M.S.] przywrą płucna, iparagonimus (Paragonirn.iłs westermani) - gatunek płazińca z gromady .-Mprzywr digenetycznych. Ma ciało kształtu owalnego, długości 8-16 mm. Jej formy dojrzale pasożytują najczęściej w płucach (rzadziej w innych narządach) człowieka, psa, kota i świni. Jaja p.p. wydostają się z wykrztusiną na zewnątrz. Pierwszym żywicielem pośrednim, w którym z -».miracidium powstają ->sporocysty, a następnie ->-redie i -•-cerkarie, jest ślimak czerniak (Melania). Cerkarie wydostają się ze ślimaka i atakują pewne skorupiaki słodkowodne, w których powstają ->metacerkarie. Żywiciel ostateczny zaraża się, zjadając w stanie surowym zarażone skorupiaki. Paragoni-moza wywoływana przez p.p. jest groźną chorobą ludności Dalekiego Wschodu i Ameryki Południowej. [M.S.] przywrą szczupacza (Azygia lu-cii) - gatunek płazińca z gromady -^przywr digenetycznych. Ma wydłużone ciało o długości od 10 do ponad 30 mm. W stadium dojrzałym pasożytuje w żołądku wielu gatunków ryb drapieżnych, np. szczupaka, sandacza, okonia. Jaja wydostają się •L kałem ryby do wody, gdzie zjadane są przez ślimaki -»-bągnice. W przewodzie pokarmowym ślimaków z jaj wydostają się -rfniracidia, które przenikają do trzustko-wątroby, gdzie przekształcają się w -^cerkarie. Wydostające się ze ślimaka cerkarie zjadane są przez ryby karpiowate, w których cerkarie przekształcają się w ->-metacerkarie. Szczupak zaraża • się zjadając zarażone me-tacerkariami ryby karpiowate. P.sz. zaopatrzona jest w silnie rozwinięte przyssawki. Drażniąc nimi ścianki żołądka może powodować jego owrzodzenie. Przy silnej inwazji powoduje śniecie ryb. [M.S.] przywrą żylna, schistosoma (Schistosoma hciematobium) - gatunek płazińca, z gromady -^.przywr digenetycznych. Jest to jeden z nielicznych gatun- 269 przywry digenetyezne ków tej gromady, który cechuje rozdzielnopłciowość. Długość ciała samca wynosi 10-15 mm, samicy - 15-20 'mm. Stadium dojrzałe p.ż. pasożytuje m.in. u człowieka w żyłach, głównie w okolicy miednicy. Jaja składane są we włosowatych-naczyniach krwionośnych, skąd następnie z prądem krwi dostają się w okolicę pęcherza moczowego, gdzie za pomocą kolca przebijają jego ściankę i z moczem wydalane są na zewnątrz. W wodzie z jaj rozwijają się --»miracidia. Żywicielem pośrednimi p.ż. są ślimaki słodkowodne (m.in. z rodzaju Bulinus). Powstające w ślima- Przywra żylna A - samiec; B - samica noszona przez samca w rynience, którą tworzą faidy skórne po jego brzusznej stronie ciała kach ->cerkarie po przejściu do wody przenikają przez skórę żywiciela ostatecznego. Proces dojrzewania trwa około 2-3 mieś. P.ż. żyje stosunkowo długo, bo od 5 ido przeszło 18 lat. 2 rodzaju Schźstosołna pasożytuje u człowieka jeszcze Schistosoma mansoni waz Schistosoma japonicum. Objawy chorobowe są wynikiem uszkodzeń powodowanych przez wędrujące jaja. [M.S.] przywry digenetyczne (Dige-nea) - gromada z typu ->-pła-zińców. Rozmiary ich wahają się na ogół od ułamków centymetra do kilku centymetrów. Wyjątkowo tylko niektóre gatunki mogą osiągać około l m długości. P.d. są pasożytami wszystkich gromad kręgowców i niektórych bezkręgowców. Reprezentuje je przeszło 2000 gatunków. Są wydłużonego lub owalnego kształtu. Większość ma aparat czepny .składający się z przyssawek bez haków, a tylko nieliczne gatunki mają l przyssawkę lub są ich pozbawione. Przyssawka gębowa ipołożona na samym przodzie ciała otacza otwór gębowy, brzuszna zaś znajduje się zwykle w pnzedńiej części, na stronie brzusznej. Otwór gębowy prowadzi do gardzieli, a u niektórych gatunków od razu do przełyku, ód którego odchodzą 2 ślepo zakończone gałęzie jelita. Bardzo rzadko przewód pokarmowy ma kształt nie rozgałęzionej rurki. Proto-nefirydialny układ wy.dalniozy składa się z 'komórefe płomykowych oraz z głównych pni wy-dalniczych, łączących się w tyle w pęcherz wydalniczy, który uchodzi na zewnątrz pojedynczym otworem wydalniczym na końcu ciała. W skład układu nerwowego wchodzi parzysty zwój mózgowy, od którego odchodzą 3 pary pni •nerwowych połączonych poprzecznymi spoidłami. Silnie unerwione są przyssawki i gardziel. Dorosłe p-id. nie mają oczu. Narządy zmysłów występują jedynie w postaci komórek czuciowych umieszczonych głównie na przyissawikach. Ogromna "większość p.d. jest obojnakami z przywry monogenetyczne 270 Schemat budowy przywry (Łigene- tycznej l - otwór gębowy; 2 - przyssawka gębowa; 3 - kołnierz z wieńcem kolców; 4 - torebka gardzielowa; 5 - kolce skórne albo łu-seczki; 6 - gardziel; 7 - przełyk; 8 - część pochwowa macicy; 9 - przedsionek płciowy; 10 - prącie; 11 - gałąź jelita; 12 - pęcherzyk nasienny; 13 - torebka prąciowa; 14 - przyssawka brzuszna; 1S - macica; 16 - gruczoł Mehiisa; 17 - kanał Laurera; l« - ootyp; 19 - jajowód; 20 - zbiornik nasienia; 21 - przewód żółtnikowy wspólny; 22 - nasieniowód; 23 - jajnik; 24 - przewód żółtnakowy; 26 - przewody wyprowadzające; 26 - jądra; 27 - żółtn.ik; 28 - pęcherz wydal-niczy silnie rozwiniętym układem rozrodczym. Układ rozrodczy męski składa się przeważnie z 2 jąder, od których odchodzą 2 nasieniowody. Nasieniowody łączą się, tworząc wspólny kanał wytryskowy, znajdujący się w prąciu. Przed ujściem ido prącia nasieniowody mogą się rozszerzać, tworząc pęcherzyk nasienny. W skład układu rozrodczego żeńskiego wchodzi pojedynczy jaginik, od 'którego odchodzi jajowód, przechodzący z kolei w ootyp. Do jajowodu . bądź ootypu wpada wspólne ujście groniastych żółtników, rozmieszczonych po bokach ciała. Zółbniki produkują komóriki z materiałem odżywczym 'dla jaj. Do ootypu otwiera się gruczoł Mehiisa, którego rola nie jest jeszcze całkowicie wyjaśniona. U wielu gatunków od jajowodu lub ootypu odchodzi otwierający się po grzbietowej stronie ciała przewód, zwany kanałem Laurera. Przypuszcza się, że przez kanał Laurera jest 'usuwany na zewnątrz 'nadmiar wydzieliny żółtników i gruczołów Mehiisa. Ootyp przechodzi w macicę w postaci długiego, zwykle skręconego przewodu, wypełnionego jajami formującymi się w ootypie. Macica otwiera się najczęściej obok męskiego narządu kopulacyjnego w tzw. zatoce płciowej. Zapłodnienie jest na ogół krzyżowe, ale występuje niekiedy również sa-mozapłodnienie. U p.d. wyodrębnia się następujące stadia larwalne: -»imiracidium, ->-spo-rocystę, -^-redię, -^.cerkarię i ->metacerkarię. Rozwój p.d. jest zawsze złożony i przebiega ze zmianą żywicieli. Pierwszymi żywicielami pośrednimi są zawsze mięczaki, a ostatecznymi głównie kręgowce. P.d. są bardzo rozpowszechnione. Powodują powstawanie licznych chorób, zwanych trematodoza-mi. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych na kuli ziemskiej p.d. jest motylica wątrobowa. Do innych dość często spotykanych należą m.in.: mo-tyliczka, przywrą jelenia, przywrą szczupacza, przywrą żylna i przywrą kocia. [M.S.] przywry monogenetyczne (Mo-nogenoidea) - gromada z typu -»płazińców. Rozmiary ich cia- 271 ptasznik! ła wynoszą od l do kilku milimetrów. Znanych jest około 900 gatuników, p.m. Są to pasożyty zewnętrzne, występujące na skrzelach, skórze oraz w jamie gębowej ryb słodko-wodnych i morskich. Niektóre spotyka się w pęcherzu moczowym płazów lub w jamie gębowej oraz w przełyku gadów. Utrzymanie się pasożytów na żywicielu umożliwia silna tarcza czepna, zaopatrzona w przyssawki oraz halki czepne, •znajdujące się na końcu ciała. Stadium dorosłe ma oczy. P.m. są podobnie jak -^przywry di-genetycane oboijnakami, ale przechodzą rozwój bez żywiciela pośredniego. W skład ich układu rozrodczego wchodzi l jądro, rozpadające się u niektórych gatunków na liczne pęcherziyfci jądrowe, i pojedyn- -•zy jajnik. Ujście macicy oraz prącia znajduje się w przedsionku płciowym, leżącym w przedzie ciała. Pochwa kończy się samodzielnym otworem na grzbietowej lub brzusznej sitro-nie ciała. W przypadku występowania 2 pochw, 'mają one ujście po bokach. Od żółtników odchodzą 2 przewody żółtniko-we, fctóre łączą 'się we wspólny kanał wpadający do jajowodu. P.m. są jajorodne bądź żywo-rodne. Wytwarzają niewiele jaj. Po dostaniu 'się do wody w jaju rozwija się -^onkomiraci-dium. Główne pnie boczne układu wydalniczego otwierają się 2 otworami na grzbietowej stronie ciała. Otwór gębowy (pozbawiony przyssawki) znajduje się na przedzie. Prowadzi on do krótkiej gardzieli, która zazwyczaj przez przełyfe łączy się z rozwidlonym jelitem. Tylko wyjątkowo jelito 'nie jest rozwidlone i ma kształt woreczka. U 'niektórych gatunków p.m. jelito łączy się z jajowodem kanałem, którego rola nie została jeszcze wyjaśniona. P.m. charakteryzuje daleko posunięta specyficzność w stosunku do żywiciela. Szczególnie duże straty powodują one wśród narybku. Do p.m. należą m.m. daktylogyrus, gyro-daktylus i diiplozoon. [M.S.] pseudoplazmodium ->śluzowce komórkowe. psotówka -»-ligła. ptaszniki iMygalomorphae) - podrząd stawonogów z rzędu --pająków. Typowe p. (z rodziny Theraphosidae) odznaczają 'się poza olbrzymimi jak na pająki rozmiarami ciała (długość do 11 om, rozpiętość nóg do 25 cm) bardzo obfitym owłosieniem, potężnymi szczę-koczułkami, których 2 człon jest ustawiony równolegle do osi ciała (a nie poprzecznie jak u większości pająków), oraz masywnymi, podobnymi do nóg nogogłaszczkami i dość krótkimi, ale silnymi nogami. P. nie tylko sprawiają wrażenie bardzo groźnych zwierząt, ale i są nimi w rzeczywistości. Niektóre ich gatunki (z rodzajów Acanthoscurrźa, Pfconnźctopus i Theraphosa) dysponują jadem zdolnym zabić człowieka, a Ptasznik z rodziny Theraphostdae puchar Neptuna 272 wszystkie zabijają drobne ptaki, myszy czy jaszczurki. Oprócz ^silnego jadu p. mają jeszcze ^nną broń: włosy .pokrywające ich odwłok odrywają się i ; wbijają w ciało ewen-. tualinego .prześladowcy, powodując podrażnienie skory. P. żyją na drzewach i w dziuplach, w szczelinach skal i norach wykopanych w glebie. Wiele gatunków buduje rurkowate sieci-schronienia. P. .nie budują sieci łownych, lecz polują aktywnie, zwykle o zmierzchu lub w nocy. Jest to grupa wyłącznie tropikalna. Większość gatunków z rodziny Theraphosi-dae występuje w Ameryce Południowej, niektóre w Afryce i Indonezji. Spokrewnione rodźmy zamieszkują również inne części świata. Do jednej z takich rodzin należy nasz gry-zael, do innej - jeden z najbardziej jadowitych pająków, australijski Atrax. Znanych jest około 600 gatunków typowych p., a razem z pokrewnymi rodzinami jest ich około 1500. (Tabl. XII). [W.S.] puchar Neptuna (Poterionnep-tuni) - gatunek gąbki z rzędu -^gąbek czteroosiowych. Ma kształt .pucharowaty. Jest jedną z największych gąbek - Puchar Neptuna osiąga wysokość 1,5 m i średnicę 80 cm. Podobnie jak pozostali przedstawiciele rodziny Clionidae, p.N. drążą kanały w skałach wapiennych, w skorupach mięczaków i w szkieletach raf koralowych dzięki wydzielaniu substancji rozpuszczających wapień. Często pogrążają się w skale wapiennej na znaczną głębokość. Są spotykane w morskich wodach strefy tropikalnej, głównie w Oceanie Indyjskim. [J.M.R.] purpurowieć -»-szkarlatnik. pustelniczek -Arab palmowy. pustelnik (Pagwus Ł Eupagu-rus) - 2 objęte wspólną nazwą rodzaje stawonogów z sekcji -»pustelnikowców niesłusznie nazywane niekiedy rakami pustelnikami. Większość należących do nich gatunków osiąga długość 5-10 mm, a tylko niektóre - do 10 cm. Mają one głowotułów okryty w przedniej części twardym pancerzem. Miękki, workowaty i spiralnie zagięty odwłok jest ukrywany w głębi pustej muszli ślimaka, wraz z którą p. łażą po dnie morskim. Na zewnątrz muszli wystawiają oczy oraz 3 pary odnóży tułowiowych, z których I parę wieńczą mocne szczypce, silniej rozwinięte na prawej kończynie. Tylne pary odnóży tułowiowych są silnie skrócone i służą wraz z odnóżami odwłokowymi (rozwiniętymi nie na wszystkich segmentach i z reguły tylko z lewej strony odwłoka) 'do przymocowania się w głębi muszli. W miarę wzrostu p. muszą zmieniać zamieszkiwaną skorupę ślimaczą na większą, co wiąże się z koniecznością przynajmniej chwilowego obnażenia delikatnego odwłoka. Skorupiaki te rozsiedlone są głów- 273 racicznica Pustelnik Pagurus nie na płytkim, piaszczystymi żwirowatym dnie mórz tropikalnych, subtropikalnych i mórz klimatu umiarkowanego. Niektóre gatunki występują też w głębszych miejscach oceanu, co najmniej do 1000 m głębokości. [L.2.] pustelnikowce (Anomura) - sekcja stawonogów z podrzędu -».chodaczków. Obejmują dość różnorodne skorupiaki o długości od kilku milimetrów do około metra i rozmaicie wykształconym odwłoku, U typowych przedstawicieli (np. u pustelnika i staczała) jest on niesymetryczny i ma postać miękkiego, zwężającego się worka, ukrytego zazwyczaj w głębi muszli ślimaczej. U szeregu gatunków odwłok jest symetryczny, silnie wydłużony i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym, bądź też ulega dość •znacznej redukcji upodabniając te zwierzęta do przedstawicieli sekcji krabów. W itym ostatnim przypadku ip. można jednak łatwo odróżnić po obecności 4 ipar dobrze rozwiniętych odnóży tułowiowych. Szczątkowa V para jest zazwyczaj niewidoczna od strony grzbietowej. Na odwłoku wielu p. występują .nieparzyste, lewostronne odnóża. Sekcja p. obejmuje około 1500 gatunków rozprzestrzenionych głównie w środowisku morskim, w którym występują od strefy brze-• gowej do . głębokości co najmniej 5000 m. Nieliczni przedstawiciele przystosowali się do życia w wodach słodkich, a nawet na lądzie. Wszystkie p. przechodzą w swym rozwoju osobniczym przez morskie, wolno pływające stadia larwalne <-»-żywika i ->lasonóżka). Powyższy fakt ogranicza rozsiedlenie gatunków słodkowod-nych i lądowych do stosunkowo wąskiego pasa wzdłuż wybrzeży morskich. Jednak pewne gatunki mogą oddalać się na odległość co .najmniej kilku kilometrów od brzegów morskich, wędrując na wzgórza wzniesione do kilkuset metrów in.p.m. Niektóre p. mają znaczenie użytkowe. Ich globalne wydobycie waha się w granicach 80 000-160 000 ton rocznie. Głównym gatunkiem użytkowym p. jest krabon królewski. [L.Z.] R racicznica (Dreissena polymor-pha) - gatunek mięczaka z rodziny Dreissenidae, z rzędu -s-blaszkoskrzelnych właściwych. Jej muszla ma kształt trójkąta o ostrych krawędziach, długości 2-4 om. Na żółtawo-brunatnym tle muszli występują liczne zygzakowate, ciemne kreski, tak że całość sprawia wrażenie czarniawe. Podobnie do małżów morskich, a przeciwnie niż wszystkie małże słodkowodne, r. wylęgają się z jaja w (postaci swobodnie pływającej larwy planktonioz- racznica 274 nej. Po około 8 dniach osiada ona na podłożu, przytwierdzając się doń bisiorem. R. za miodu ma dobrze rozwiniętą nogę, może oddzielić się od swego bisioru i popełznąć gdzie indziej. W miarę dojrzewania noga coraz bardziej uwstecznia się i dojrzałe zwierzę mię może już porzucić swego podłoża. Do końca XVIII w. r. zamieszkiwały dolny bieg rzek wpadających do Morza Czarnego i Kaspijskiego. Od początku XIX w. ich zasięg, zaczął się gwałtownie rozszerzać na północ i na 'zachód tak, że w okresie 40 lat rozprzestrzeniły się w całej środkowej Europie łącznie z Anglią. Prawdopodobnie przyczyną tego zjawiska było przekopanie kanałów i nasilenie żeglugi śródlądowej, przenoszenie tu i ówdzie r. osiadłych 'na dnach statków, łodzi i ma tratwach, skąd rozchodziły (r)ię dalej same dzięki stadium swobodnej larwy. B. 'w miejscach dogodnych potrafią tworzyć wielkie, wielocenty-metrowej grubości ławice. Powoduje 'to gdzieniegdzie zatykanie przepustów kanałów i rur. W jeziorach spotyka się kolonie r. o wielkości pięści, osadzone ma muszlach skójek, przez 'co zapewniają sobie lokomocję, W Polsce r. są pospolite we wszystkich wodach niżu. [T.U.] racznica, luszozyn (Golathea) - rodzaj stawonogów z sekcji ->pustełnikowców. Obejmuje gatunki o 'długości ciała kilku, rzadziej kilkunastu centymetrów. Mają one zabarwienie żółtawe, 'czerwonawe, brązowawe lub fioletowawe i są często cętkowane. Dobrze rozwinięty, zagięty w 'dół odwłok nie przylega ściśle do głowotu-łowia. Wieńczy go szeroki wachlarz ogonowy. Dość długi dziób czołowy zdobią po bokach szerokie ząbki. R. mają oczy osadzone .na grubych słupkach. Ich odnóża tułowiowe I pary są silnie wydłużone i zakończone smukłymi szczypcami. 3 następne pary odnóży służą do chodzenia, a ostatnia, znacznie mniejsza para przystosowana jest do oczyszczania powierzchni ciała. B. w ciągu dnia kryją się w szczeliinach skał, pod kamieniami itd., 'natomiast żerują nocą. Tan bogaty w gatunki rodzaj jest szeroko rozprzestrzeniony w płytkich morzach klimatu tropikalnego, subtropikalnego i u-miarkowanego. R. są chętnie spożywane, zwłaszcza w Chile. Raczoica Galathea strigosa Ich roczne połowy wynoszą ponad 20 000 ton. [L.Z.] raczyniec jadalny (Carcinus •maenas) - gatunek stawonoga z sekcji -^-krabów. Ma głowo-tułów rosnący 'do 6 iom długości, •charakterystycznie ku przodowi rozszerzony, z niemal równo ściętym 'czołem oraz z 5 bocznymi ząbkami. Jego lancetowato zakończone odnóża 276 rak rzeczny przystosowane są do szybkiego biegania oraz zagrzebywania się w dnie. R. j. występują pospolicie w rejonie pływów morskich. W czasie odpływu przemieszczają się ku głębszym miejscom bądź też zagrzebują w imulistym 'dnie albo chowają się pod kamieniami i wodoro- Raczyniec jadalny stami. Są drapieżcami żerującymi nocą podczas przypływu. Zamieszkują brzegi morskie strefy umiarkowanej, subtropikalnej i tropikalnej wszystkich kontynentów. Bytują też w obrębie Cieśnin Duńskich, po zachodnie krańce Bałtyku. Czasami przywędrowują do naszych brzegów. Połowy r.j. dochodziły do .niedawna w pewnych latach do 600 ton rocznie, obecnie jednak zmalały niemal do zera. Gatunek ten nadaje się do hodowli akwaryjnej. [L.Z.] rak pręgowany (Cambarus IŹTOOSUS) - gatunek stawonoga z sekcji --rakowców. Długość jego ciała mię przekracza zwykle 10 cm. Na grzbietowej stronie odwłoka znajdują się duże, czerwonawobrązowe, poprzeczne plamy. Na przedniej części pancerza występują nieliczne ciernie. Szczypce i czuł-ki są krótkie. Samica składa do 600 jaj rocznie, nosząc je pod odwłokiem. R.a. zamieszkuje strefę przybrzeżną najrozmaitszych zbiorników wód słodkich, nie wyłączając wód słona wyć h o zasoleniu do 2%o. W przeciwieństwie do większości ra-kowców jest gatunkiem świa-tlolubnym, wygrzewa się chętnie w promieniach słonecznych tuż ponad powierzchnią wody. Ojczyzną r.a. są wody słodkie wzdłuż atlantyckich wybrzeży Ameryki Północnej, w rejonie Waszyngtonu i Filadelfii. Do Europy został sprowadzony w 1890 do obsadzenia stawu rybnego koło Myśliborza na Pomorzu Zachodnim, w którym wskutek epidemii wyginęły raki rodzime. Następnie przeniesiono go także do innych zbiorników wodnych Polski, Niemiec i Francji, z których rozprzestrzenił się już samodzielnie na znacznym obszarze niżu środkowoeuropejskiego, wypierając nierzadko szlachetnego raka rzecznego z jego pradawnych siedlisk. Z powodu niewielkich rozmiarów r.a. nie ma większego znaczenia użytkowego. (Tabl. Xlii). [L.2.] rak rzeczny, rak szlachetny, szewc (Astacus astacus) - gatunek stawonoga z sekcji -^ra-kowców. Samce rosną do 17 'cm długości, samice - do 15 cm. Ciężar dużych okazów wynosi 200-300 g. Zabarwienie pokrywy ciała jest prawie jednolicie brązowawe lub oliwkowozielo-ne z czerwonawym odwłokiem. Krótkie'! masywne szczypce I pary odnóży tułowiowych zamykają się inieszczelnie. Pancerz głowotułowia jest gładki, a czułki krótkie. Jesienią samice składają zależnie od swej wielkości 60-200, rzadziej do 300 ciemnoczerwonych jaj. Po około 6 miesiącach wykluwają się z mich larwy -^-lasonóżki (długości l cm), przytwierdzające się początkowo do odnóży odwłokowych samicy lub do rak stawowy 276 przyklejonych ido mich osłonek jajowych. Po kilkunastu dniach zaczynają opuszczać na krótko matkę, a przed upływem miesiąca, mając 1,5-1,7 cm długości, rozpoczynają całkowicie samodzielny żywot. Wkrótce potem samica linieje, pozbywając się szczątków osłonek jajowych. R.rz. uzyskują dojrzałość płciową zwykle pod koniec 3 lub 4 roku życia, a żyją do 20 lat. Zasiedlają wody słodkie znacznej 'części Europy. Zamieszkują jeziora, stawy oraz wolno płynące rzeki o Stromych, ikamienistych lub zadrzewionych brzegach. Są zwierzętami nocnymi, spędzają dzień w ukryciu pod kamieniami, wśród korzeni lub w samodzielnie wygrzebanej norce, skierowując zawsze swe szczypce w stronę otworu. O zmierzchu wychodzą na żer, żywiąc się rozmaitymi zwierzętami i roślinami wodnymi, a także padliną. Z uwagi na znaczne rozmiary oraz bardzo smaczne mięso r.rz. jest ważnym gatunkiem użytkowym, znanym pod nazwą raka szlachetnego, któremu przeciwstawia się 2 pozostałe, mało wartościowe raki krajowe. (Tabl. XIII). [L.Z.] rak stawowy, krawiec (Astacus leptodactylus) - gatunek stawonoga z sekcji -*rakowców. Długość ciała samców nie przekracza zwykle 19 cm; samice są 'trochę miniejsze. Ubarwienie powierzchni ciała jest przeważnie brązowo-marmurkowa-ne. Długie i wysmukłe szczypce. I pary odnóży tułowiowych zwierają się szczelnie wzdłuż całej niemal swej długości. Ozutki są 'długie, sięgają mniej więcej do ikońca ciała, a powierzchnia pancerza głowotu-łowiowego - usiana licznymi cierniami. R.s. prowadzą dość ruchliwy tryb życia. Zerują nie tylko mocą, lecz często także w ciągu 'dnia. Zamieszkują wszelkiego rodzaju wody słodkie, wytrzymując zasolenie do 5%o. Pierwotnie zamieszkiwały wyłącznie obszar pontyjsko--fcaspiaski, po zbudowaniu sieci kanałów rozprzestrzeniły się po całej niemal Europie i przyległej części Azji. Jako bardziej płodne (samica składa do 800 jaj rocznie) i mniej wrażliwe na nie sprzyjające warunki środowiskowe, wyparły raka rzecznego z wielu jego pierwotnych siedlisk. Z uwagi na stosunkowo małą ilość mięsa nie mają dużego znaczenia użytkowego. (Tabl. XIII). [L.Z.] rak szlachetny -rrak rzeczny. raki niższe -»czlonowce. rakowce (Astacura) - sekcja stawonogów z podrzędu ->cho-daczków. Należą do nich duże skorupiaki, których pewne gatunki rosną nawet do 75 cm długości. Głowotułów r. okrywa twardy pancerz, wyciągnięty ku przodowi w zaostrzony i ząbkowany dziób czołowy. Odwłok jest wyraźnie segmentowany i zakończony szerokim wachlarzem ogonowym. 1 parę odnóży tułowiowych wieńczą potężne kleszcze. Podobne, lecz znacznie niniejsze kleszoze znajdują się także na 2 następnych parach odnóży. R. chodzą za pomocą 4 par odnóży tułowiowych, unosząc po-tęane kleszcze przed sobą. Czułki I pary są krótkie i dwudzielne, natomiast II para czuł-ków ma postać pojedynczych, długich, ruchomych witek. Większość r. prowadzi mocny tryb życia, kryjąc się w ciągu dnia ma 'dnie w najrozmaitszych szczelinach i zakamarkach. Na żer wychodzą przeważnie dopiero o 277 ramienionogi Przekrój przez ciało samca raka l - dwudzielny czulek I pary; 2 - czulek H pary; 3 - łuska; 4 - dziób; 6 - oko; 6 - żołądek; 7 - tętnica oczna; 8 - mięsień żu-waczM; 9 - wątrobo-trzustka; 10 - Storzela; 11 - jąda-o; 12 - otwór, przez który hemolimta wnika do serca; 13 - serce; 14 - nasienio-wód; 15 - tętnica odwłokowa; 18 - jelito; 17 - mięśnie odwioka zmierzchu. Żywią się padliną lub niewielkimi, mało ruchliwymi zwierzętami. Latem co 2-3 lata samice składają liczne drobne jaja, przyklejając je do odnóży odwłokowych. Wiosną następnego roku rozwijają się z nich larwy w stadium ->-lasonóżki, wiodące samodzielny tryb życia lub też noszone nadal przez samicę. Do r. należy niespełna 300 gatunków, z fetórych 200 reprezentuje rodzinę Astacidae (rak amerykański, rak rzeczny, rak stawowy) rozprzestrzenioną w wodach słodkich i częściowo słonawych półkuli północnej, a około 80 gatunków - rodziny Parastacidae i Austroasta-cźdae, zamieszkujące wody słodkie i słonawe południowej półkuli. Zaledwie kilkanaście gatunków należy do rodziny Wephropsźdae. Przedstawiciele tej ostatniej bytują w środowisku morskim, w umiarkowanej strefie północnego Oceanu Atlantyckiego a także w Oceanie Spokojnym i Oceanie Indyjskim. R., a zwłaszcza ich gatunki morskie, mają poważne znaczenie użytkowe, poławiane są bowiem w ilości przekraczającej 80 000 ton rocznie. [L.Z.] ramienica (brochźolana) - forma larwalna niektórych gatunków -»-rozgwiazd. Powstaje z -*dwurzęsicy. Jej krótkie ramiona są wyposażone w przyssawki. Po przyczepieniu się do podłoża ulega przeobrażeniu w ostatecznie ukształtowaną, niewielkich rozmiarów rozgwiazdę. [T.S.] ramienionogi (Brachiopoda) - gromada z typu -».czułkowców. Wyglądem zewnętrznym przypominają małże, do których były niegdyś zaliczane. Ciało ich okrywają skorupki - brzuszna i grzbietowa - z których brzuszna jest zazwyczaj większa i bardziej wypukła. Skorupki łączą się ze sobą za pomocą Tnięśni lub mięśni i zamka. Zamek tworzą wyrostki znajdujące się na tylnej części skorupki brzusznej i wchodzące w odpowiednie zagłębienia skorupki grzbietowej. Zamykanie i otwieranie skorupek odbywa się dzięki złożonemu systemowi mięśni. Na przednim odcinku ciała znajdują się z reguły spiralnie zwinięte ramiona, na których osadzone są czułki otaczające rawka Ramientonogi przytwierdzone trzonkiem do podłoża otwór gębowy. Tylną część ciała u niektórych gatunków tworzy trzonek (noga) służący do przyczepiania się do podłoża. Gatunki nie mające trzonka przytwierdzają się za pomocą brzusznej skorupki. Ciało zajmuje tylną część komory utworzonej przez skorupki, których część przednią wyściela dwuwarstwowy oskórek, powodujący przyrost skorupek. Układ nerwowy r. jest słabo rozwinięty w związku z osiadłym trybem życia. Krew pompowana przez kurczliwe serce krąży w układzie zamkniętym. Funkcje wydalnicze pełnią narządy typu metanefrydialinego, które biorą również udział w transporcie i wydalaniu .pro-duiktów rozrodczych. Skorupki współczesnych r. osiągają wielkość l-84 mm, a rozmiary skorupek niektórych gatunków kopalnych - do 400 mm. Największy rozwój i zróżnicowanie osiągnęły r. w erze paleo-zoicznej. Badania wykazały, że od tego czasu struktura morfo-logiczno-anatomiczna r. prawie w ogóle nie uległa zmianie. R. isą zwierzętami morskimi, prowadzącymi osiadły tryb życia. Żywią się one drobnym, roślinnym i zwierzęcym plank-tonem oraz unoszącymi się w wodzie szczątkami organiczny- ____________________278 mi. Żyją do kilkunastu lat. Większość gatunków jest roz-dzielnopłciowa, ale dymorfizm płciowy mię uwidacznia się. Rozród 'następuje najczęściej w miesiącach letnich. Jaja za-pladniane są z reguły wewnątrz muszli samicy, gdzie też często odbywa się proces początkowego rozwoju. Z chwilą ukształtowania się larwy wydostaje się ona na zewnątrz, żyjąc swobodnie w toni wodnej od kilku godzin do 12 dób. Osiada następnie na dnie i stopniowo (przekształca się w postać dorosłą. Krótki okres swobodnego pływania stanowi dla r. jedyną możliwość rozprzestrzeniania się. R. Spotykane są 'zarówno w morzach tropikalnych, jak i polarnych. Większość występuje na szelfie kontynentalnym do głębokości 300 m, jednak kilkadziesiąt gatunków znaleziono na głębokości poniżej 2000 m, a wśród nich dwa ina głębokości 6000 m. Okazy r. znajdowane niekiedy w żołądkach ryb należy uznać raczej za przypadkowe. Jak wynika z dotychczasowych badań, odżywia się nimi tylko l gatunek rozgwiazdy. R. obejmują 2 pod-gromady, to jest zawiasowce oraz bezzawiasowce, 7 rodzin i około 380 współcześnie żyjących gatunków. [J.M.R.] rawka {Squilla) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-ustonogów. Obejmuje gatunki dochodzące do 30 cm długości. Ciało ich jest grzbietowo-brzu&znie spłaszczone, dość silnie wydłużone, zakończone szeroką płytką ogonową i zabarwione na kolor żółtawobrunatny, czerwonawy lub bladofioletowy. R. reprezentuje około 70 gatunków rozprzestrzenionych we wszystkich morzach tropikalnych i subtropikalnych. Stano- 279 Rawka Sguilla oratoria \vią one rarytas kuchni krajów Południa. [L.Ż.] rdzeniaczek (Actźnospherżum) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -^-słonecznie. Średnica należących do niego gatunków wynosi 0,2-l mm. Odżywiają się drobnymi wrotkami, okrzem- Rdzeniaczek l - jądro; 2 - promieniste niby-nóżki; 3 -• cytoplazma zewnętrzna; 4 - cytoplazma wewnętrzna ________________redlą \ karni i pierwotniakami. Ofiary są najpierw paraliżowane przez dotknięcie sztywnymi, promienistymi nibymożikami. Następnie nibynózki wiotczeją, ich włókienka osiowe ulegają rozpuszczeniu i nibynóżki ulegają wciągnięciu do wnętrza komórki 'wraz z ofiarą. Trawienie odbywa się w wodniczkach pokarmowych znajdujących się w centralnej, gęstszej warstwie cytoplazmy. R. rozmnażają się przez podział 'na 2 osobniki lub przez pączkowanie. Obserwowano u mich także procesy płciowe, polegające na wytwarzaniu gamet zdolnych do kopulacji w obrębie jednego okazu rodzicielskiego. [A.J.K.] redia - stadium rozwojowe -»-przywr digenetycznych powstające w macierzystej -*spo-rbcyście. Dorosłą r. cechuje o-becność przewodu pokarmowego, złożonego z gardzieli i workowatego jelita. Na podstawie pokroju ciała wyróżnia się r. workowate, nitkowate i z bocznymi wyrostkami. Kształt jelita jest ważną cechą, rozpoznawczą w systematyce r. U niektórych r. stwierdzono gruczoły uchodzące do światła gardzieli. Przypuszcza się, że mogą one brać udział w procesie odżywiania. Układ wydalniozy r. składa się z komórek płomykowych, kanałów wydalni-czych oraz przewodów zbierających. W skład układu nerwowego r. wchodzi izwój znajdujący się w [pobliżu gardzieli oraz odgałęzienie nerwów odchodzących do przodu (2) i tyłu ciała (4). Organy czuciowe rozlokowane są naj'częściej wokół otworu gębowego, znajdującego się w przodzie ciała. Opuszczanie przez r. sporocysty macierzystej odbywa się przez rozerwanie ścianki jej ciała. Dzieje się to zwykle między 10 renilla________________ a 20 dniem rozwoju. Liczba powstających r. z l sporocy-sty wymosi l-20. Wewnątrz r. z komórek zarodkowych powstają od razu -^cerkarie bądź najpierw r. potomne, które z kolei wytwarzają następne pokolenia r. lub cerikarie. [M.S.] teofila (Renilla) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->-piórówek. Tworzy kolonie bez osi, o kształcie nerkowatym. Polipy żeńskie i męskie żyją w oddzielnych koloniach (diocja). R. znoszą znaczne wysiedzenie wody. Występują m.in. w ujściu Missisipi oraz wzdłuż wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej. [Z.S.] Rhabdltis - rodzaj z rodziny Rhabditidae, z gromady ->-ni-cieni. Obejmuje gatunki nie przekraczające l mm długości, mające gardziel z rozszerzeniami. Żyją one przeważnie w rozkładających się substancjach pochodzeinia roślinnego i zwierzęcego. Niektóre z nich mogą pasożytować w ciele bezkręgowców, rzadziej kręgowców. W Polsce pospolite. [M.S.] Ricinulei - rząd niewielkich, dochodzących do l 'cm 'długości, słabo poznanych stawonogów z gromady -»fpajęczaków. Mają ciało krępe, pokryte niezwykle grubym pancerzem, i centralny układ nerwowy skoncentrowany w jedną masę mózgu. Występują w równikowych lasach zachodniej Afryki Południowej, w .leśnej ściółce, pod piniami obalonych drzew i W jaskiniach, a więc w półmroku lub ciemności - stąd trudności przy ich obserwowaniu. Mogą żyć co najmniej kilka lat. Stwierdzono, że odżywiają się im.im. larwami muchówek oraz termitami. Po- 280 Przedstawiciel Ricinulei Ricinoicies sjoestedti znano dotychczas 25 gatunków stawonogów z tego rzędu. [J.P.1 rizokrinus (Rhizocrinus) -' rodzaj szkarłupni z podrzędu Millericrinida, z rzędu -^-liliowców członowanych. Obejmuje formy mające cylindryczny trzonek długości do 8 cm, "a którego części nasadowej znajdują się cienkie wąsy, służące do przytwierdzania się do podłoża morskiego. Z drobnego kielicha wyrasta jedynie 5 ramion z nielicznymi bocznymi odgałęzieniami. Należy itu kilka gatunków występujących w Atlantyku na głębokości 500- -4000 m. [L.Ż.] robactwo -*-robaki. robacznik (Yermetus) - rodzaj mięczaków z rodziny Verme-tidae, z rzędu -».jednoprzed-sionkowców, o niezwykłym wyglądzie i trybie życia. Młode r. mają spiralnie zwiniętą, stożkowatą muszlę, podobną do muszli innych ślimaków, i pędzą swobodny tryb życia. Po krótkim .czasie jednak przyklejają się do podłoża wapienną wydzieliną. Od tej chwili wio- 281__________________ da żywot osiadły, a dalszy ciąg muszli budują w kształcie nieregularnie powyginanej rurki długości do 10 cm. Muszle dorosłych r. są tak bliźniaczo podobne do rurek wytwarzanych przez -»wieloszczety osiadłe, że w materiałach kopalnych nieraz nie udaje się stwierdzić, czy imamy do czynienia ze szczątkami ślimaka czy pierścienicy. R. w dziwaczny sposób pobierają pokarm: wysnuwają z gruczołów nogi pasma śluzu osiągające nieraz 30 cm długości; do pasm tych przyklejają się drobne organizmy planktonowe i martwe cząstki organiczne, po czym ślimaki zgarniają i pożerają całą tę sieć wraz z zawartością. / ~.s^ Muszla robacznika Liczne gatunki r. zamieszkują wody przybrzeżne wszystkich mórz z wyjątkiem podbiegunowych. [T.U.] robak medyński -»drakunku- lus. robaki, robactwo-termin potoczny, którym obejmuje się wiele drobnych zwierząt bezkręgowych, w tym pijawki, ______________rogowiec dżdżownice, wije i owady (zwłaszcza pasożytnicze lub szczególnie dokuczliwe). Jeszcze do niedawna w systematyce zoologicznej wyróżniano typ r. (Vermes), do którego zaliczano płazińce, obleńce, wstęż-niaki i pierścienice. Obecnie nazwy r. używa się tylko roboczo dla oznaczenia płazińców i obleńców. [M.S.] robaki obie -^-obleńce. robaki płaskie -*czułkowce. rogatka {Chalina oculata) - gatunek gąbki z rzędu ->-gąbek krzemorogowych. Jej 'kolonie tworzą bardzo długie wyrostki, na których widoczne są liczne, okrągłe, pojedyncze osobniki. Szkielet składa się z krótkich, tępo zakończonych, jednoosiowych igieł krzemionkowych, połączonych włótenainai spongi-ny. Kolonie r. osiągają wysokość około 30 cm. Występują licznie w strefie przybrzeżnej Morza Pomocnego i Oceanu Atlantyckiego na głębokości 2-30 m. [J.M.R.] rogowiec (Macowa) - rodzaj mięczaków z rodziny Tellini-dae, z rzędu -».blaszkoskrzel-nych właściwych. Muszla jego przedstawicieli jest owalna, czasem nieco wydłużona, o gładkiej, matowej powierzchni i barwie białej, niekiedy z lekkim nalotem żółtawym lub ró-żowawym. Długość muszli wynosi zwykle 2-4; cm, a tylko nieliczne gatunki bywają większe. R. żyją na dnie piaszczystym iluto mulistym, całkowicie w nim zagrzebane. Nad powierzchnię wystawiają tylko swoje bardzo długie syfony, przy czym syfon wpustowy obmacuje dno dookoła i zbiera ropalium 282 z jego powierzchni cząstki pokarmu. Zamieszkują morza półkuli 'północnej, a wśród nich 2 gatunki odporne na niskie zasolenie wody występują również w Bałtyku. R. bałtycki (Macoma baltića) jest bardzo pospolity w rejonie wybrzeży na głębokości od kilku metrów aż do 50 m. Na plażach widuje się jego muszle w wielkich ilościach. R. zwapniały (Macoma caicarea) przebywa w najgłębszych częściach Morza Bałtyckiego, stąd muszle jego na plażach trafiają się bardzo rzadko. (T.U.] ropalium, ciałko brzeżne, kolb-ka czuciowa {rhopalium} - zespół narządów zmysłowych występujący w zmiennej liczbie na brzegu klosza licznych -^•meduz. W skład r. wchodzą narządy zmysłu równowagi (statocysty) i narządy światło-. czułe, a często również narządy zmysłu chemicznego. Elementy te miewają różną budowę u odrębnych gatunków, czasem mogą być od siebie oddalone bądź też w ogóle się nie rozwijać. Najlepiej wykształcone r. istnieją u swobodnie pływających meduz krążkopła-wów. U chełbi występują w liczbie 8. [Z.S.] ropilema, meduza jadalna (Rhopilema esculenta) - gatunek jamochłona z rzędu -meduz kanalikowych. Pokrojem przypomina rozlistka. Ma silnie rozwinięte, rozgałęzione ramiona przyustne i wypukły klosz. Jest imało ruchliwa. Gromadzi się często w ujściach rzek zbitymi chmarami, dochodzącymi do 3 km długości. Występuje 'u chińskich i japońskich wybrzeży, gdzie bywa masowo poławiana do celów konsumpcyjnych. Użytkuje się tylko oczyszczoną me.dwuprzedsion-kowców. Ma grubościenną muszlę długości 7-13 'mm, ipółku-listą, barwy czarnej lub brązowej, niekiedy z odcieniem fioletowym, zdobną białymi kreskami i plamkami, czasem pokrytą czamo-białą szachownicą. Otwór muszli 'zamyka grube, półkoliste wieczko. R.rz. zamieszkuje rzeki i jeziora prawie całej Europy aż po Dniepr, z wyjątkiem .dalekiej północy (do 64° szerokości północnej). Występuje także w przybrzeżnych wodach Bałtyku. U nas na niżu jest dość pospolita. Najczęściej spotyka się ją na kamieniach, czasem na drewnianych palach, .rzadziej na roślinach. Mimo jej pospolitości, czym się odżywia, nie jest .dokładnie zbadane. Wiadomo, że zdrapuje tarką glony porastające powierzchnię 'kamieni, 'być może zjada również martwe szczątki zwierzęce. Jaja składa w kulistych, białawych kokonach o średnicy około l mm, przyklejanych 'do kamieni i do muszli innych r.rz. W każdym kokonie rozwija się tylko jedno jajo. Pozostałe natomiast jaja w liczbie kilkudziesięciu służą za pokarm rozwijającemu się zarodkowi. [T.U.] rozdętka (Physa) - rodzaj mięczaków z rodziny rozdętko-watych {Physidae), z rzędu -rnasadoocznych. Muszle r. różnią się od większości musz- Muszla rozdepkj. Muszla rozdętki pospolitej li innych krajowych ślimaków słodkowodnych tym, że są le-woskrętne. Mają one kształt jajowaty, 8-12 mm wysokości oraz bardzo cienką i przejrzystą ściankę, o gładkiej i silnie błyszczącej powierzchni. U żywych r. zwraca uwagę stosunkowo duża głowa, bardzo długa i wysmukła noga oraz płaszcz, który częściowo okrywa muszlę i tworzy długie, palczaste wypustki. R. jak na ślimaki poruszają się zadziwiająco szybko. Zamieszkują wody słodkie wszystkich kontynentów. W Polsce żyją 2 gatunki r. R. pospolita (Physa fontinalis), mająca zaokrąglony wierzchołek muszli, jest pospolita w całym kraju w płytkich i obficie zarośniętych wo- rozglowce 284 dach stojących i leniwie płynących. R. zaostrzona (Physa acuta) różni się od poprzedniej ostrym •wierzchołkiem i nieco grubszymi ścianami muszli. Pochodzi ona z krajów śród-ziemnomoiskicht U nas 'była hodowana w akwariach, zwłaszcza na śląsku.. Ponieważ mnoży się łatwo i jest mało wymagająca, rozpowszechniła się z roślinami wodnymi po basenach wodnych cieplarni i ogrodów botanicznych, a istam-tąd jęła zasiedlać zbiorniki naturalne, zasilane podgrzanymi wadami poprzemysłowymi. R. żywią się pokarmem różnorodnym, od jednokomórkowych glonów, (które zdrapują z powierzchni roślin wodnych, liści rdestnicy, dkrężnicy i rzęsy wodnej, do rozkładających się (szczątków roślinnych i zwierzęcych. [T.U.] rozglowce {Rhizocephala) - rząd stawonogów z podgroma-dy -».wąsonogów. Obejmuje pasożyty o bardzo uproszczonej budowie. Ciało 'dorosłych osobników składa się wyłącznie z silnie rozgałęzionych, ko-rzonkowatych wyrostków, wrastających głęboko w ciało gospodarza, oraz ze sterczącego na powierzchni woreczka lęgowego, przypominającego owoc-nik grzyba o rozmiarach nierzadko Uniku centymetrów i zawierającego gonady. Z jaj lęgną się maleńkie, swobodnie pływające -»pływiki, przekształcające się wkrótce w ->larwy cyprysoidalne. Larwy te przyczepiają się do odwłoka krabów. Tutaj przemieniają się w bezkształtną grudkę, która wnika u nasady szczecinek w głąb ciała gospodarza. Larwy (podobnie jak i dorosłe osobniki) pozbawione są przewodu pokarmowego. Nie pobierają pokarmu, żywiąc się kosztem substancji wyniesionej z jaja. Po wniknięciu do ciała kraba r. wchłaniają pokarm osmotycznie. Należy tu co najmniej 200 gatunków (np. worecznica) rozprzestrzenionych we wszystkich pełnosło-nych morzach. Pewne tropikalne gatunki pasożytują na krabach słodkowodnych, stanowiąc jedyne wąsonogi wód słodkich. [L.Z.] ro-zglówka ->-chelura. rozgwiazda czerwona (Asterźas rubens) - gatunek szkarłupnia z rzędu -^rozgwiazd właściwych. Ma bardzo drobną tarczę centralną oraz 5 (rzadko 4 lub 6) długich, w przekroju zaokrąglonych ramion. Zabarwienie ciała bywa bardzo zmienne - żółte, pomarańczowe i czerwone aż po ciemnobrązowe. R. cz. żywi się głównie małżami, m.in. ostrygami i omułkami, wyrządzając przez to często szlkody gospodarcze. W Bałtyku występuje sporadycznie, i to jedynie w jego zachodnich krańcach; W Morzu Północnym jest wydobywana w ilości rów-4000 ton rocznie przez rybaków Danii, RFN i Holandii. [L.2.] Rozgwiazda czerwona 285 rozgwiazdy rozgwiazda gigantyczna (Pyc-nopodia holianthoides) - gatunek szkarłupnia z rzędu -^.rozgwiazd właściwych. Ma średnicę ciała do 80 cm, a liczba jej ramion dochodzi najwyżej do 24. Wskutek redukcji szkieletu ramiona te są niezwykle giętkie i ruchliwe. R.g. zamieszkuje skały porosłe bru-nataicami w północno-wschod-nim Pacyfiku. [L.Ż.] rozgwiazda purpurowa -»gwia-zdnica. rozgwiazda słoneczna -a-gwia-zdnica. rozgwiazdoksztattne {Forcipu-lata) - rząd iszkarłupni z gromady -^rozgwiazd. Mają stosunkowo idługie i giętkie ramiona w liczbie 5 (jak np. u rozgwiazdy czerwonej), rzadko większej <'jak inp. u rozgwiazdy gigantycznej). Ramiona te są mniej lub bardziej •walcowate oraz brak im wyróżniających się płytek brzeżnych. Nóżki anabulalkralne ustawione w 4, rzadłko 2 rzędach, mają wyraźne przyssawki. Wierzch ciała usiany jest drobnymi pedicel-lariami, których końcowe człony często się krzyżują. R.w. są reprezentowane przez niezbyt liczne gatunki. Zasiedlają wszystkie 'morza o zasoleniu co najmniej kilkunastu pro-mille, występując na różnej głębokości dna. W miejscach hodowli ostryg i omułków wyrządzają nierzadko poważne szkody gospodarcze. [L.2.] rozgwiazdy (Asteroźdea) - gromada z typu ->szkarłupni. Obejmują wolno żyjące zwierzęta, w większości jaskrawo zabarwione, o wyraźnej gwiaździstej budowie. Maksymalna średnica r. waha się zależnie od gatunku w granicach od kilku centymetrów do około l m. Ciało ich składa się ze słabo wyodrębnionej tarczy centralnej, przechodzącej bezpośrednio w 5 lub w większą liczbę ramion. Wzdłuż dolnej strony każdego ramienia przebiega wyraźna bruzda, z której wysuwają się setki nóżek am-bulakralinych, ustawionych w . 2, rzadziej w 4 rzędach. Nóżki ' te są niezwykle rozciągliwe i kończą się z reguły przyssawką. Służą do pełzania, obejmowania zdobyczy itp. Większość r. pełza z szybkością 5»-15 cm na minutę. Tylko nieliczne gatunki, zwłaszcza wieloramien-ne gwiazdnice, potrafią pełzać znacznie szybciej - l-2 m na minutę. Szkielet r. składa się ze śródskórnych, ruchomo połączonych elementów wapiennych, co zapewnia pewną giętkość ciała. Na powierzchni ciała występują rozmaite o-chronne przydatki szkieletowe, często ruchomo połączone z płyi&ami szkieletu podstawowego. Mają one postać brodawek, guzków i listewek albo kolców lub igieł, nierzadko uwieńczonych pęczkiem drobnych 'szczytowych cierni lub czopów. U niektórych r. na powierzchni ciała występują ponadto drobne szczypczyki (pe-dicellaria), .osadzone na ruchomych trzoneezkach lub bezpośrednio na płytkach szkieletu podstawowego. Służą one do oczyszczania powierzchni ciała, a niekiedy taikże do obrony. Pomiędzy tymi przydatkami mogą występować delikatne, cienkościenne, oddechowe wy-pustiki jamy ciała, zwane skrzelami skórnymi. W pobliżu środka górnej (przeciwgębo-wej) części tarczy centralnej istnieje l (wyjątkowo więcej) płytka madreporowa, przez którą układ wodny ikomuniku-je się ze środowiskiem zewnętrznym. Gęba jest nie rozkolcowate 286 uzbrojona i znajduje się pośrodku spodniej (gębowej) strony tarczy centralnej. Prowadzi ona do przełyku rozszerzającego się w workowaty żołądek, którego ślepe odgałęzienia (kieszenie wątrobowe), podobnie jak gonady, sięgają w głąb ramion. Jelita oraz odbytu brak lub tez jelito jest słabo rozwinięte i kończy się odby- ' tem zlokalizowanym na górnej części tarczy centralnej. R. są bardzo żarłoczne. Żywią się małżami, ślimakami, skorupiakami, jeżowcami i innymi szkarłupniami, a nawet padliną i odpadkami kuchennymi. Drobne zwierzęta r. połyka w całości, natomiast większą zdobycz przed połknięciem trawi, otulając ją wysuwanym na zewnątrz, bardzo rozciągliwym żołądkiem. Małże np. obejmowane są ramionami i chwytane za pomocą licznych nóżek ambulakralnych. Ofiara zwiera początkowo bardzo silnie swą muszlę, jednak w końcu ulega zmęczeniu i zmuszona jest ją rozchylić. Na ten właśnie moment czeka napastnik, który natychmiast wprowadza swój żołądek pomiędzy skorupy małża, rozpoczynając proces trawienia. Wśród r., zwłaszcza zamieszkujących głębie oceaniczne, znanych jest szereg mu-łożerców. R. to w większości zwierzęta rozdzielnopłciowe. Wyrzucają do otaczającej wody swe plemniki oraz miliony miki ośli opijnych jajeczek. Tu następuje zapłodnienie, po czym rozwija się dwubocznie symetryczna larwa -^dwurzęsica, która odżywia się 'drobnymi glonami iplanktonowymi. Po kilku tygodniach przekształca się ona w kolejne stadium larwalne, w tzw. -^ramienicę, która osiada wkrótce na dnie i przeobraża się w maleńką r. Wiele gatunków, zwłaszcza z mórz polarnych oraz wielkich głębi oceanicznych, składa tylko kilkadziesiąt lub kilkaset większych jaj, obfitujących w żółtko, z 'których po pewnym czasie wylęgają się od razu, z pominięciem form larwalnych, młode r. Samice tych gatunków roztaczają daleko idącą opiekę nad jajami, obejmując je (a później także noworodki) ramionami złożonymi iku dołowi i tworząc w iten sposób ze swego 'ciała rodzaj koszyczka lęgowego. Niektóre gatunki mają specjalne ikieszenie lęgowe bądź też młodociane osobniki rozwijają się na ich grzbiecie wśród kolców. R. żyją do kilku lat, rozmnażając się corocznie. Należy do mich ponad 2000 gatunków zamieszkujących wyłącznie dno morskie. Większość z mich zasiedla płytkie morza, zwłaszcza strefy tropikalnej. Szereg gatunków występuje w obrębie strefy pływów oceanicznych, w związku z czym można je dość łatwo zbierać w czasie odpływu morza. Pewne gatunki wytrzymują dość znaczne wysiedzenie wody. R. w morzach pełnosło-nych stanowią ważny składnik fauny dennej, tworząc nierzadko zwarte zespoły denne. Corocznie wydobywa się z mórz co najmniej kilka tysięcy ton r., przeznaczonych głównie do produkcji mączki na paszę. R. dzieli się na 3 rzędy: tarczogwiazdy, gwiazdnice i rozgwiazdoksztaitne. [L.2.] . rozkolcowate (Muricidae) - rodzina mięczaków z rzędu -^jednoprzedsionkowców. Mają muszle grubościenine, kształtu jajowato-stożkowatego, stosunkowo niewielkie, rzadko przekraczające 10 cm wysokości. U niektórych przedstawicieli r. są one pokryte licznymi, wiel- 287 rozkonarek kimi kolcami, które w znacznym stopniu maskują podstawowy kształt muszli. Mogą mieć 'także wybiegający od otworu rynienkowaty wyrostek - syfon - który nieraz bywa 'dwukrotnie 'dłuższy od reszty muszli. Otwór muszli zamyka dość grube, konchioli-nowe wieczko. Liczne gatunki r. zamieszkują pelnosłone morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na niegłębo-kim 'dnie. Wszystkie są drapieżnikami. Żywią się przeważnie osiadłymi zwierzętami oskorupionymi, a więc głównie małżami i pąklami; sporadycznie jadają też padlinę. Niektóre są groźnymi szkodnikami w hodowlach ostryg, omułków i perlopławów. W jamie płaszczowej r. leży gruczoł, którego wydzielina służyła starożytnym ludom basenu Morza Śródziemnego ido sporządzania słynnego barwnika purpury. Wełna lub płótno namoczone w wywarze z rozgniecionych gruczołów i wysuszone na słońcu, przybierały piękną i trwałą barwę zależnie od użytego gatunku ślimaka - czerwoną, fioletową lub ametystową. Purpurą barwiono też kość słoniową i pergamin, a dla eleganckich dam dworu sporządzano z niej szminki. Do r. należą m.in. rozkolce, szkarłatniki i wiercielce. [T.U.] rozkolec (Mure-r) - rodzaj mięczaków z rodziny -».rozkol-cowatych. Obejmuje gatunki mające muszle grubościenne, o powierzchni urzeźbionej w grube żebra i guzy. Krawędź otworu muszli jest zawsze uzbrojona w kilka tmponują-jących kolców. Kiedy r. rosną i ^obudowują 'dalszy ciąg muszli, kolce zostają w tyle na powierzchni muszli, a wokół otworu wyrasta następny sze- Muszla rozkolca reg kolców, jeszcze większych. Tak powstaje charakterystyczna forma muszli, zdobna wieloma szeregami coraz to większych kolców, znaczących kolejne 'położenia otworu. Przedni koniec otworu wybiega w długą rynienkę, zwaną syfonem, 'która może przewyższać dwukrotnie długość muszli. Kilka 'gatunków r. z Oceanu Indyjskiego ma kolce tak długie i cienkie, że szeregi ich iprzypomtoasją ozdobne grzebienie do włosów. Liczne gatunki odznaczają się, prócz oryginalnego kształtu, piękną, barwą muszli, 'są więc gromadzone przez kolekcjonerów i używane nieraz jako ozdoby mieszkań. 2 gatunki r., mianowicie Mu-rex trunculus i Mwex branda-ris, były głównymi dostarczycielami purpury, przy czym pierwszy z nich dawał barwnik czerwony, drugi zaś - fioletowy. (Tabl. XVII). [T.U.] rozkonarek (Dendrophyllia ra-mea) - gatunek jamochłona z rzędu -*korali madreporowych. Tworzy rozgałęzione kolonie, osiągające długość i rozpię- rozkruszek drobny 2B8 tość "konarów" do l m. Odgałęzienia te mogą mieć kilkucentymetrową grubość. Polipy wielkości 'do 2 Sarcoptiformes. Należą do nich szkodniki magazynów zbożowych, składów suszonych owoców i sera. Ponieważ bardzo szybko się rozmnażają (dając co kilkanaście idni nowe pokolenie) oraz są wytrzymałe na suszę i brak pokarmu, stanowią prawdziwą plagę. Najpospolitszym ich przedstawicielem jest r. mączny (Acarus SITO, Tyroglyphus farinae) rosnący do długości 0,6 mm. Jego wydzieliny w produktach żywnościowych oraz w pyle magazynów mogą powodować u ludzi zatrucia oraz różne objawy uczuleniowe, m-in. astmę. (Tabl. XII). [J.P.] rozkrzelipka, sertularia (Sertu-laria) - rodzaj jamochłonów z rzędu -».stułbiowców. Tworzy mocno rozgałęzione kolonie do 70 cm wysokości. Polipy mają kielichowate osłony i osadzone są po obu stronach łodygi kolonu. Występują wśród nich gonofory. Różne gatunki r. zamieszkują nuta. morza europejskie (w tym Bałtyk) poniżej strefy pływów. Stanowią składnik tzw. mchu morskiego, który po zebraniu, wysuszeniu i zabarwieniu służy do dekoracji wnętrz. [Z.S.] rozkrzewy ->gorgonie. rozlistek, meduza kanalikowa (Rhizostoma, Pilema) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->-meduz kanalikowych. R. są to duże meduzy, niekiedy osiągające 80 cm średnicy. Zamiast otworu gębowego mają liczne drobne pory na ramionach przy-ustnych, prowadzące cienkimi kanalikami .do jamy gastralnej. Woda wraz z zawiesiną dostaje się do ich wnętrza podczas ruchów pływnych, a drobne cząstki pokarmowe wskutek działania rzęsek w kanalikach przedostają się do jamy trawiącej. R. zamieszkują głównie morza ciepłe, tylko gatunek Rhizostoma pulmo bywa spotykany w chłodniejszych, np. w Morzu Północnym. Klosz meduz z tego gatunku jest wypukły, żółtawy, z kobaltowo-niebieskim rąbkiem drobnych tarzeżnych płatków. Pokrewny gatunek Rhizostoma. octopus ma cały klosz o odcieniu kobaltowym. (Tabl. V). [Z.S.] rozłogi -»stolony. rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych. Występuje ono w postaci rozrodu płciowego i bezpłciowego (wegetatywnego). Gąbki nie mają układu rozrodczego ani narządów rozrodczych. Ich komórki rozrodcze (odpowiedniki mikro- i makrogamet pierwotniaków, drtóre tu i w wyższych typach zwierząt zwykło się nazywać plemnikami i jajami) powstają w mezoglei z przekształconych archeocytów. Plemniki gąbek w okresie rozrodu przedostają się do wody przez ściankę ciała i wnikają 289 rozmnażanie się bezkręgowych zwierząt tkankowych do innych osobników, zapład-niając tam komórki jajowe. Zarodek opuszcza po pewnym czasie organizm macierzysty. Żyjąc początkowo swobodnie jako larwa, a następnie osiadając na podłożu, przekształca się w dojrzałą gąbkę. Niektóre gąbki są rozdzielnopłciowe, inne - obojnacze. U obojna-ków dojrzewanie }aj i plemników w tym samym ustroju zachodzi nierównocześnie, co wyklucza samozapłodnienie. Gąbki rozmnażają się także bezpłciowo przez pączkowanie. U jednych gąbek pączkujące osobniki pozostają w mniej lub bardziej ścisłym związku z organizmem macierzystym, tworząc kolonię, a u pozostałych odrywają się i wiodą w pobliżu życie samodzielne. U gąbek słodkowodnych zachodzi rozmnażanie bezpłciowe za pomocą pączków przetrwalniko-wych, zwanych ->-gemulami. Są to zespoły komórek, których warstwa zewnętrzna wytwarza grubą, zawierającą komory powietrzne otoczkę. Po śmierci 'kolonii w okresie suszy czy zimy gemule zachowują żywotność i przy sprzyjających warunkach na wiosnę rozwijają się z nich nowe gąbki. U roadzielnopłciowych na ogół parzydełkowców zapłodnienie zachodzi w wodzie poza organizmem rodzicielskim albo w jamie gastralnej zwierzęcia. Rozród wegetatywny parzydełkowców występuje w postaci podziału podłużnego lub poprzecznego, pączkowania i -^-frustulacji. Pączek tym różni się od frustuli, że w skład jego wchodzą większe fragmenty ekto- i entodermy (ewentualnie taikże mezoglei) organizmu macierzystego, natomiast fru-stula składa się z nielicznych komórek, które modyfikują się w miarę wzrostu nowego osobnika. TT jamochłonów z gromady krążkopławów podział poprzeczny polipów odbywa się bądź kilkakrotnie w trakcie wzrostu polipa, bądź dzieli się on jednorazowo na szereg larwalnych meduz, zwanych -zefirami. Ten typ podziału poprzecznego nosi nazwę strobilacji. U stułbi opławów i krążkopławów występujących w postaci polipów i meduz zachodzi często regularna przemiana pokoleń (metageneza). Polega ona na tym, że polipy na drodze rozrodu wegetatywnego wytwarzają meduzy, a te rozmnażając się płciowo, tworzą pokolenie polipów. P łazi ń c e (nie licząc wirków) i obleńce rozmnażają się tylko płciowo, a zapłodnienie jest u nich wewnętrzne. Większość ich jest jajorodna^tzn.że organizmy potomne uwalniają się z •otoczki jajowej dopiero po pewnym czasie po wydaleniu jaj z organizmu matki. U gatunków jajożyworodnych rozwój zarodków odbywa się w organizmie matczynym, w osłonkach jajowych, a młode wykluwają się w momencie wydalania jaj przez samicę. Pierścienice są rozdzielnopłciowe (większość wielo-szczetów) lub obupłciowe (ską-poszczety, pijawki i niektóre wieloszezety). Zapłodnienie bywa u nich wewnętrzne albo zewnętrzne. Skąposzczety i pijawki otaczają składane jaja kokonem. U przeważnie roz-dzielnopłciowych stawonogów oraz u mięczaków, które są rozdzielnopłciowe lub obojnacze, rozród wegetatywny nie istnieje. Niektóre skorupiaki rozmnażają się'glównie dzie-worodnie (partenogenetycznie), tzn. bez udziału samców. Co jakiś czas jednak, po serii pokoleń partenogenetycznych pojawia się u nich .pokolenie rozskoez 290 dwupłciowe i dochodzi do zapłodnienia. Zjawisko cyklicznego występowania po sobie na przemian pokoleń partenogene-tycznych i dwupkiowych nosi miano heterogonii. U niektórych stawonogów (np. u zale-szczotków) zapłodnienie odbywa się za pośrednictwem sper-matolorów, czyli woreczkowa-tych pojemników" z nasieniem, które samiec przykleja do podłoża, a samica zgarnia i wprowadza -do swych narządów rodnych. S z k a r ł u-pnie są na ogół (z nielicznymi wyjątkami) rozdzielno-płciowe. Występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne. Ponadto u rozgwiazd, liliowców, strzykw i wężowideł spotyka się często rozród bezpłciowy przez odtwarzanie całości z utraconych części organizmu. U z reguły obupłciowych osłonie wiele gatunków jest zdolnych także do rozrodu bezpłciowego przez pączkowanie. Pączki tworzą się u nich na -»-stolonach. [T-S.] rozsfcocz ~*emiera'cze& zalewowy. roztocze (Acari, Acarina) - rząd stawonogów z gromady ->-pajęczaków. Rozmiary ich ciała leżą zwykle w granicach 0,5-2 mm (ale dorosłe samice niektórych gatunków po opiciu się krwią dochodzą nawet do 3 cm długości, a istnieją również gatunki mające mniej niż 0,1 mm długości). Budowa ciała r. odbiega nieco od ogólnego schematu budowy pajęczaków. Zewnętrzna segmentacja jest w dużym stopniu zatarta. Siady jej można znaleźć jedynie w ułożeniu płytek okrywających część ciała, w wyodrębnieniu się poszczególnych tagm i w metamerycznym układzie członowanych odnóży. Seg- ineirrtacja ciała jest jednak wyraźna w czasie rozwoju zarodkowego. Podział na tagmy jest rożny u różnych grup. U większości r. wyodrębnia się przednia część ciała, odpowiadająca segmentom szczękoczułkowemu i nogoglaszczkowemu oraz segmentom, na których osadzone są nogi I i II pary. Ta część zwie się proterosomą. Segmenty, 'na których osadzone są nogi III i IV pary, zrastają się z odwłokiem w jednolity region zwany histerosomą. Te 2 zasadnicze regiony wykazują rol-maity podział u różnych grup r. System nerwowy koncentruje się w proterosomie, tworząc mózg. Narządy zmysłowe to różnego rodzaju szczecinki i włoski czuciowe, szczeliny zmysłowe oraz (u niektórych gatunków) oczy. Układ pokarmowy r. składa się ze skomplikowanej jamy przedgębo-wej, gdzie znajdują się szczę-koczułki, z otworu gębowego, gardzieli ssącej i jelita. Jelito odbytowe i odbyt występują tylko u niektórych grup r. Narządami wydalniczymi są cewki Malpiighiego uchodzące do jelita oraz gruczoły biodrowe (należące do r. kleszcze zakażają zarazkami niektórych chorób właśnie przez wydzielinę tych gruczołów). Niektóre r. (przędziorkowate) wyposażone są w gruczoły przędne na wardze górnej. Wiele małych r. oddycha przez powłoki ciała i nie ma żadnych specjalnych narządów oddechowych, u innych występują tchawki. Tylko u niektórych istnieje krótkie serce z l lub 2 parami otworów opatrzonych zastawkami. B. są rozdzielnopłciowe. Do zapłodnienia dochodzi za pomocą odnóża przekształconego do przenoszenia nasienia, a u Acaroidei - prącia. W rozwoju osobniczym większości r 291 roswój zarodka występują 4 stadia młodociane (larwa i 3 kolejne stadia -»-eunice. rozwielitka ->-dafnia. rozwierucha (Antedon) - rodzaj szkarłupni z podrzędu -»-liliowców pierzastych. Obejmuje formy o zabarwieniu purpurowym, różowym lub żółtym. Pośrodku górnej (oralnej) Rocwterucha Antedon melUterra-nea strony niewielkiej tarczy mieści się gęba, na jej zaś skraju - odbyt. R. prowadzą .osiadły tryb życia tylko w okresie młodocianym. Okazy dorosłe łażą po dnie lub pływają w jego pobliżu za pomocą 10 długich, ruchliwych ramion (długości do 15 cm każde) bądź też przyczepiają się do różnych przedmiotów 'podmorskich kilkunastoma wysmukłymi wąsami chwytnymi. Należy tu 7 gatunków zamieszkujących pół-noono-wschodni Atlantyk l przyległe morza pełnosłone, na głębokości 5-500 m. [L.Ż.] rozwój zarodka. Trwa on od momentu zapłodnienia jaja do chwili podjęcia przez osobnika swobodnego, samodzielnego życia. Pierwsza faza rozwojowa, polegająca na podziale zapłodnionej komórki jajowej na szereg komórek potomnych (bla-stomerów), nazywa się bruzd-kowaniem. Szybkość przebiegu tego procesu i jego specyfika zależą od ilości i rozmieszczenia w jaju plazmy odżywczej (żółtka, deutoplazmy), ponieważ żółtko utrudnia bruzdko-wanie. U jaj ubogich w plazmę odżywczą występuje bruzdko-wanie całkowite i równomierne, tan. że w trakcie kolejnych podziałów jajo dzieli się całe na ibiastomery mniej więcej rozwój zarodka 292 równej wielkości. Bruzdkowa-nie -prowadzi tu do uformowania moruU - zbitego zespołu komórek, przypominającego kształtem owoc morwy. Następnie komórki moruli roz-stępują się, tworząc pęcherzyk o ściance złożonej z l warstwy komórek, zwanej blastodermą. Pęcherzyk wypełnia się płynem powstałym z wydzieliny komórek i z wody przenikającej tu ze środowiska zewnętrznego (jeżeli bruzdkowanie zachodzi w wodzie). Jamka w pęcherzyku zwie się pierwotną jamą ciała (blastocelem), a cała struktura - blastulą. Jaja ubogie w żółtko występują m.in. u niektórych robaków, u jeżow-ców i bezczaszkowców, a mówiąc ogólnie - u zwierząt przechodzących przez stadium larwy oraz u form żyworod-nych, czerpiących pokarm w trakcie rozwoju embrionalnego z organizmu matki. W jajach bogatszych w żółtko, zwanych biegunowożółtkowymi, wyróżnia się biegun animalny, zawierający jądro, i plazmę twórczą, oraz biegun wegetatywny, w 'którym skupia się plazma odżywcza. Bruzdkowanie bywa wówczas (w zależności od ilości deutoplazmy) całkowite, prawie równomierne, lub całkowite, nierównomierne, tzn. że na biegunie wegetatywnym tworzą się komórki bogatsze w żółtko i większe od komórek bieguna animalnego, albo cząstkowe, zwane tarczowym. To ostatnie zachodzi w jajach bardzo bogatych w deutoplazmę. Nie bierze ona udziału w podziale komórid, a podział ogranicza się do bieguna animalnego, gdzie jądro wraz z plazmą tworzy niewielką tarczkę zarodkową. Drugą formą bruzdkowa-ma cząstkowego jest tzw. bruzdkowanie powierzchniowe, występujące np. u owadów. Zachodzi ono w jajach śródżół-tkowych. Wnętrze tego typu jaj wypełnia plazma odżywcza z pogrążonym w niej jądrem, otoczonym znikomą ilością plazmy twórczej (ooplazmy), której reszta gromadzi się na obwodzie komórki. W jajach śródżółtkowych jądro dzieli się na wiele jąder potomnych, rozmieszczających się początkowo równomiernie w deutoplazmie, a następnie podążających na jej powierzchnię, gdzie otaczają się częściami plazmy twórczej. W ten sposób tworzy się na obwodzie jednowarstwowa blastodermą blastuli zawierającej wewnątrz żółtko. Z, blastuli w wyniku dalszego procesu rozwojowego, zwanego gastrulacją, powstaje tzw. ga-strula. U wielu gąbek, jeżow-ców i u lancetnika gastrula tworzy się przez wpuklenie do środka wegetatywnej części ściany blastuli. W miejscu wpuklenia powstaje tzw. prą" gęba. Zewnętrzną warstwę komórek stadium gastruli nazwano zewnętrznym listkiem zarodkowym (ektodermą), a wewnętrzną - wewnętrznym listkiem zarodkowym (entoder-mą). Przebieg gastrulacji zależy od zawartości deutoplazmy w jaju. U wielu form zwierzęcych proces tworzenia się gastruli jest odmienny od tego, który opisano powyżej, a mianowicie entoderma powstaje dzięki obrastaniu komórek bieguna wegetatywnego (makromerów) przez komórki bieguna animalnego (mikromerów) albo na drodze wwędrowywania niektórych komórek blastoder-my do blastocelu bądź dzięki rozszczepieniu się komórek blastuli, polegającym na jednoczesnym podziale wszystkich komórek blastodermy rozdzielających się tym sposobem na 2 warstwy - ekto- i ento- 293 róg Trytona dermę. U gąbek i jamochłonów również w stadium dorosłym ciało zbudowane jest tylko z 2 listków zarodkowych - ekto- i entodermy. Choć u tych pierwszych i u wielu przedstawicieli tych ostatnich występuje ponadto warstwa pośrednia, me-zenchymatyczna, zwana tu me-zogleą, to jednak nie ma ona zwartej postaci listka zarodkowego, gdyż składa się z nie u-postaciowanej substancji, do której wtórnie wniknęły komórki z innych warstw. Natomiast u pozostałych grup tkankowców, począwszy od płaziń-ców, w trakcie rozwoju tworzy się jeszcze trzeci, środkowy listek zarodkowy, zwany mezo-dermą. Powstaje on rozmaicie - np. u pierścienic, skorupiaków i mięczaków z blastoder-malnego brzegu pragęby, skąd komórki wwędrowują do pierwotnej jamy ciała, gdzie dzieląc się wielokrotnie tworzą litą tkankę. U szkarłupni i bezcza-. szkowców mezoderma formuje się z kieszonkowatych wypustek entodermy stanowiącej ściankę jelita pierwotnego. Pierwotna jama ciała z czasem bądź zanika, bądź utrzymuje się częściowo, op. jako światło naczyń krwionośnych, albo pozostaje dobrze rozwinięta, jak np. u nicieni. Począwszy od pierścienic w trakcie r.z. tworzy się prócz pierwotnej także wtórna jama ciała (celoma), która pojawia się w obrębie mezodermy. U postaci rozwiniętych zajmuje ona zwykle przestrzeń między trzewiami a ścianką ciała, u niektórych jednak grup jest reprezentowana przez jamę gonad lub jamę osierdziową, jak np. u mięczaków. U płazińców, ob-leńców, pierścienic, stawonogów i (mięczaków pragęba stanowi przyszły otwór gębowy, stąd zwą się one pragębowcami (pierwoustymi). U wtórnogę-bowców (wtórnoustych), do których należą szkarłupnie i strunowce, pragęba z czasem zamyka się bądź przekształca w odbyt, a otwór gębowy powstaje na przeciwległym końcu zarodka. Ostatnim etapem r.z. jest tworzenie się rozmaitych tkanek i narządów z 3 listków zarodkowych. Z ektoder-my wykształca się pokrycie ciała, nabłonek wyścielający światło przedniego i tylnego odcinka przewodu pokarmowego oraz układ nerwowy z komórkami zmysłowymi. Z entodermy tworzy się nabłonek wyścielający środkową część przewodu pokarmowego, nabłonek pełniący w gruczołach trawiennych funkcje wydziel-nicze i inne nabłonki wewnętrzne. Z mezodermy wywodzi się tkanka łączna formująca m.in. szkielet wewnętrzny, tkanka mięśniowa, krew. [T.S.] róg Trytona, tryton (Charonia) - rodzaj mięczaków z rodziny Cymatiidae, z rzędu ->jedno-przedsionkowców. Muszle tych olbrzymich ślimaków, skręcone spiralnie w kształt wysmukłego stożka, osiągają wysokość 25-50 cm. R.T. zamieszkują pełnosłone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i cieplejszych części strefy umiarkowanej. Żyją na niezbyt głębokim dnie kamienistym i skalistym, rzadziej piaszczystym. Są groźnymi drapieżnikami: napadają i połykają w całości rozgwiazdy, strzykwy i małże. Ich 'nazwa pochodzi stąd, że ongiś greckiego bożka Trytona przedstawiano często grającego na muszli ślimaka z tego rodzaju. Gdy odpiłuje się wierzchołek muszli i zadmie w nią, powstaje donośny, huczący dźwięk. B.T. były używane pospolicie .przez starożytnych rówien 284 róznonogi Greków, przez legiony rzym-tfeie, a nawet i dzisiaj rybacy na Morzu Śródziemnym używają ich nie&iedy jako rogów mgłowych. Największy gatunek r.T. Charania tritonis z Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku jest także używany przez krajowców jako instrument muzyczny, ale wykonują oni otwór z boku muszli, w jednej trzeciej jej długości od wierzchbłka. (Tabl. XVII). [T.U.l rówień (Brissus} - rodzaj szkarłupni z rzędu -Mserdusz-kowców. Obejmuje formy mające dużą, spłaszczoną od spodu, owalnie wydłużoną skorupę długości do 20 -cm. Zabarwienie skorupy i kolców jest popielate. W przedniej części skorupy widnieje charakterystyczny rysunek, utworzony z wfcięsłych pasm płytek ambu-lakralnych, z których przednia para rozszerza się równomiernie ku przodowi, a 4 pozostałe są płatkowało rozszerzone. Ciało okrywają krótkie, przypominające futerko kolce, skierowane do tyłu. R. reprezentuje szereg gatunków rozsiedlonych na dnie piaszczystym i mulistym w ciepłych morzach Atlantyku, Pacyfiku oraz Oceanu Indyjskiego. [L.Ż.] równonogt (Isopoda) - rząd stawonogów z podgromady -»-pancerzowców. Długość ich ciała waha się najczęściej w granicach 0,5-3 cm, ale niektóre gatunki rosną nawet do 25 cm długości. R. mają ciało na ogół mniej lub bardziej grzbietowo-torzusznie spłaszczone, niekiedy bardzo szerokie, rzadko wysmukłe i walcowate. Jest ono zróżnicowane na głowę, tułów i odwłok. Z głową zrasta się I segment tułowia. Niekiedy (np. u krabian-ka) silnie rozwinięte żuwaczki tworzą parę potężnych kleszczy. Cz-ułki są na ogół krótkie, przy czym I para bywa często ledwo widocana, a długość II pary rzadko przekracza połowę długości dała. W obrębie tułowia wyróżnić można 6 do 7 segmentów zaopatrzonych w parzyste, jednogałęzicte odnóża, czasami osiągające znaczne długości (np. u szczudlika). Odwłok składa się z 6 segmentów, zlewających się niekiedy ze sobą. Z każdego segmentu wyrasta para odnóży odwłokowych. Ostatnia para, będąca ważną cechą rozpoznawczą przy oznaczaniu gatunków, nosi nazwę odnóży ogonowych. Ostatni segment odwłoka różni ślęz reguły d«ść znacznie budową od pozostałych i zwany jest płytką ogonową; u szeregu gatunków wodnych osiąga ona spore rozmiary, okrywając od strony grzbietowej listkowate skrzela. Charakterystycznym odruchem obronnym wielu gatunków r. jest zwijanie całego ciała w dość regularną kulkę. Liczne gatunki potrafią przystosować zabarwienie swego ciała do otoczenia, zmieniając kolor i deseń w dość szerokich granicach. B. są w większości rozdzielnopłciowe i jajorodne. Żywią się głównie pokarmem roślinnym lub rozkładającymi się szczątkami organicznymi. Szereg morskich gatunków wiedzie życie drapieżne (np. podwój) lub pasożytnicze, żywiąc się krwią ryb (ega, nę-fcawka, rybosz). Znane są też wśród r. drewno jady (np. na-wierć, stutoik) drążące kanaliki w palach i drewnianych budowlach wodnych, wskutek czego wyrządzają nierzadko poważne szkody gospodarcze. R. przystosowały się do najrozmaitszych środowisk. Większość spośród 4000 znanych gatunków zamieszkuje środowisko morskie. Znane są też gatunki słodkowodne oraz lądowe. Na brzegach morskich w strefie oprysku żyje bardzo ruchliwa łigia, chowająca się w razie niebezpieczeństwa pod wodę. Lądowe i lądowo-wodne r. zasiedlają najchętniej wilgotne biotopy, kryjąc się pod kamieniami, opadłymi liśćmi lub korą drzew. Niektóre jednak gatunki (jak np. prosioaek szorstki) nie stronią od bardziej suchych miejsc, wygrzewając się niekiedy nawet w promieniach słonecznych na karnie- -niach i skałach. [L.Ż.] równorzęae (Holotricha)-pod-gromada pierwotniaków z gromady -»orzęsków. Mają równomierne orzęsienie ciała. Rzęski ułożone są w podłużne południkowe szeregi, biegnące od przedniego końca ciała ku tyłowi, zwane kinełami. Ciałka podstawowe należące do tej samej kinety łączą się między sobą delikatnymi włókienkami, widocznymi dokładnie jedynie w mikroskopie elektronowym. Dzięki nim ktaeta jest strukturą sztywną i wzmacnia ciało komórki. Cy tostom znajduje się bądź bezpośrednio na powierzchni ciała (np. u prorodona i chilodonelii), bądź na dnie jamki (kieszonki) gębowej, która stanowi wpuklenie błony komórkowej (np. u pantofelka i tetrahymeny). Cytostom otoczony jest rzędami rzęsek napędzających pokarm, tworzącymi często 4 błonki dogębowe ze zlepionych rzęsek. Czasem wzmocniony bywa włókienkami. R. obejmują formy wolno żyjące lub pasożytnicze. Występują w wodach słodkich i słonych. [AJ.K.] róża wiatrów (Solarium, Ar-chitectonica, Philippia) - grupa pokrewnych i bardzo podobnych do glebie rodzajów mięczaków z rodziny Archtte-ctonicidae, z rzędu ->-jedno-przedsionkowców. Ich muszle o średnicy do 7 cm mają kształt regularnego stożka, bardzo niskiego i szerokiego, przypominającego tarczę lub chińaki słomiany kapelusz. Są złożone z dużej liczby wąskich, ciasno nawiniętych skrętów i pokryte delikatnym ornamentem regularnie rozmieszczonych plamek i pasków, stąd też nasuwają na myśl ozdobną tarczę zegara lub kompasu. Należy tu około 40 gatunków zamieszkujących morza tropikalne. R.w. żyją na płytkim dnie piaszczystym. Są poszukiwane przez kolekcjonerów. (TabL XVII). IT.U.] róznonogi (Heteropoda) - grupa mięczaków z rzędu -»-jedno-przedsionkowców obejmująca rodziny Atlantidae, Carinari-idae i Pterotracheidae), przystosowana do pelagioznego, planktonicznego trybu życia i do drapieżnictwa. W rodzinie Atlantidae typowy rodzaj Atlanta ma muszlę średnicy około 3 cm, tak dużą, ze całe zwierzę może się w niej schować, ale tak lekką, że nie przeszkadza mu ona swobodnie unosić się w wodzie. Noga dzieli się na 2 części. Na tylnej znajduje się wieczko, a przednia jest przekształcona w płetwy i opatrzona przyssawką do przytrzymywania zdobyczy. Atlanty nie są dobrymi pływakami i mogą napastować tylko organizmy dość powolne, jak np. meduzy. W rodzinie Cari-nariidae typowy rodzaj chy-b o t k a (Cannaria) osiąga długość ciała 50 cm, ma muszlę o wysokości zaledwie 5 cm, kształtu czapeczki frygijskiej, cienką i przejrzystą jak blon-ka. Worek trzewiowy jest też odpowiednio oiewieBd. Tylna różnorzęski 296 Chybotka część nogi, pozbawiona wieczka, służy za główny narząd napędowy, podobnie jak ogon ryby. Na przedniej części nogi zachowuje się jeszcze przyssawka. Oczy są rozwinięte znacznie lepiej niż u atlanty - zjawisko normalne u aktywnego drapieżcy. Większa też jest gardziel, zbrojna w potężniejszą tarkę. Chybotka ma zwyczaj pływać w odwróconej pozycji, .grzbietem ku dołowi. Najwyższy szczebel doskonałości w przystosowaniu do pela-gicznego i •drapieżnego trybu życia osiąga rodzina Pterotra-cheidae z typowym rodzajem ściężnicy (Pterotra-chea). Muszla u reprezentujących ją gatunków zanika całkowicie, a jeszcze lepiej rozwinięte oczy i zwoje mózgowe umożliwiają sprawny pościg. Gardziel znajduje się na końcu ruchliwego, długiego ryjka, tarka zaś składa się z niewielkiej liczby długich i ostrych zębów. Sciężnica potrafi chwytać nawet ryby, z których mniejsze połyka w całości. R. są rozpowszechnione we wszystkich morzach gorących i ciepłych. [T.U.] różn&rzęsld {Heterotricha) - rząd pierwotniaków z podgro-mady -^-Spirotricha. Mają gęste, równomierne orzęsienie, złożone z południkowych rzędów rzęsek (kinet), oraz spiralę złożoną z szeregu rzęskowych błonek dogębowych, które prowadzą do "otworu gębowego" komórki. Do r. należy m.in. spirostomum i trębacz. [A.J.K.] rureczniki (Tubź.ficidae) - rodzina pierścienic z gromady -9-skąposzczetów. Są kształtu wydłużonego, wysmukłego, a u niektórych gatunków przód ciała bywa nieco rozszerzony. Osiągają od 2 do ponad 200 mm długości, przy czym przeważają formy drobne, długości kilku do kilkunastu milimetrów. Mają zabarwienie od żółtoczer-wonego, przez czerwone, brunatne, szare, do czarnego. U niektórych z nich przednia część ciała jest nieco inaczej zabarwiona niż reszta, u innych - siodełko bywa jaśniejsze od reszty ciała. Szczecinki rozmieszczone są na poszczególnych pierścieniach w 4 pęczkach - 2 grzbietowych i 2 brzusznych, co uważa się za cechę pierwotną. Osocze krwi ma barwę jasnożółtą, czerwoną lub zielonkawą. R. rozmnażają się wyłącznie płciowo, przy czym u wielu gatunków występuje wysuwalne prącie. Siodełko w formie pierścienia opasuje ciało lub jest przerwane po stronie brzusznej. Do r. należą wyłącznie formy wodne, głównie będące składnikiem fauny dennej wód śródlądowych, ujść rzek i mórz. Rozmieszczenie geograficzne r. jest b. szerokie. Szczególnie duży zasięg występowania mają eu-rytopowe gatunki przybrzeżne. R. występują w całej strefie umiarkowanej półkuli północnej, mniej licznie w strefie zwrotnikowej i na półkuli południowej. Żywią się resztkami organicznymi, mikroorganizmami i wykorzystują także 207 rurkeplawy wolne aminokwasy występujące w mule. Ze względu na często liczne występowanie r., jakość ich pokarmu i przystosowanie się niektórych gatunków do życia w wodach ściekowych należą one do najważniejszych gospodarczo wodnych skąposzczetów. Ich pozytywne znaczenie polega na znacznym udziale w oczyszczaniu wód ściekowych oraz na tym, że stanowią pokarm ryb i innych zwierząt wodnych. Pewne gatunki są jednak żywicielami pośrednimi tasiemców z rodziny Caryophyllaeidcie, pasożytów ryb, i przyczyniają się w ten sposób do powstawania szkód w hodowlach jeziorowych i stawowych. Gatunki z rodzaju Tuł)ifex żyją w koloniach złożonych nieraz z bardzo dużej liczby osobników, w wodach śródlądowych zamulonych, szczególnie licznie w ściekach. Tkwią zwykle przednią częścią ciała w dnie zbiornika, natomiast część tylna, wystająca nad powierzchnię dna, wykonuje faliste ruchy, ułatwiające przepływ wody i oddychanie. Niektóre gatunki przebywają w rurkowatych kanalikach. Gatunek Tubi}ex tubifex, dochodzący do 8,5 mm długości, barwy czerwonej, hodowany jest .jako pokarm ryb akwariowych. Dotąd opisano około 150 gatunków r., z których w Polsce występuje 20. [M.G.] Kolonia fureczników z rodzaju Tubifex rurkopławy (Siphonophora) - rząd jamochłonów z gromady -Mstułbiopławów. Przedstawiciele ich żyją wyłącznie w koloniach zwanych kormusami, unoszących się swobodnie w toni, przeważnie u powierzchni morza. Wykazują daleko posunięty polimorfizm i specjalizację funkcji. Zapłodnione jajo rozwija się w larwę typu -»-planuli, która wyrasta w polipa - założyciela kolonu. Przybiera on rurkowatą postać pnia kolonii i zwraca się otworem gębowym ku dołowi. Od-pączkowują od niego polipy, które specjalizują się w pełnieniu różnorodnych funkcji i uwstecaniają nieomal do narządów. W ten sposób całość kolonii uzyskuje wyższy poziom integracyjny, jakby nową osobowość wyższego rzędu. Poszczególne osobniki (zoidy) połączone są ze sobą swymi jamami gastralnymi, a jama pnia spełnia rolę wspólnego spichrza. 2 typy osobników kolonii nie będące polipami, tylko meduzami - to dzwony pływne i osobniki słciowe. Pień kolonii u niektórych gatunków bywa dyskowaty i krótki (np. u we-lelli i porpity). W skład typowej kolonii wchodzą osobniki następujących typów: l. pień (założyciel) kolonii Ha swym górnym (przeciwustnym) końcu wytwarzający, mocny pęcherz - pneumatofor - wypełniony gazem i utrzymujący całość przy powierzchni wody; 2. dzwony pływne - nektofory, ożyli uwstecznione meduzy, których skurcze powodują kierunkowy ruch kolonii; 3. rurowate bądź workowate polipy odżywcze karmiące kolonię (syfony, trofozoidy, gastrozoidy), o wystającym na stożku, silnie rozciągliwym otworze gębowym; 4. polipy obronne, wyrastające u nasady poprzednich rurkowiec 208 w formie długich, wielokrotnie rozgałęzionych- nici kurczliwych z licznymi parzydełkami; 5. twarde, łuskowate polipy ochraniające, które osłaniają kolonię przed uszkodzeniami; 6. bezuste nidowate polipy - palpony - pełniące rolę czuł-kow; 7. osobniki płciowe - gonozoidy - pączkujące na częściach pnia, zwanych bla-stostylami lub gonoforami. Poszczególne okazy kolonii skupione bywają niekiedy w tzw. ->-kormidia. U większości r. osobniki żeńskie i męskie rozwijają się w osobnych koloniach. B. w liczbie ok. 150 gatunków zasiedlają wyłącznie pełnosłone morza, w ciepłych rejonach zamieszkują raczej warstwy głębsze i chłodniejsze, Schemat budowy kolonii rurkopia-wów l - pęcherz z gazem; 2 - dzwony plywne; 3 - pień kolonii: 4 - osłona; 5 - nić chwytna; 8 - polip odżywczy; 7 - gonofor z widoczną w środku pączkując; meduzą a w umiarkowanych - przypowierzchniowe. Do r. o największym zasięgu geograficznym należy bąbelnica. [ZJS.] rarfcowiec, tubularia (Tubula-ria) - rodzaj jamochłonów z rzędu -»stułbiowców. Tworzy często kilkunastocentymetrowej wysokości kolonie, których polipy mają, po 2 wieńce czuł-kow i tkwią nasadową częścią w długiej rurce ochronnej, utworzonej z -»peride'rmy nie wzmocnionej węglanem wapniowym. Jeden z najpospolitszych gatunków Titbularia in-diyisa występuje w morzach europejskich, ale me wkracza do Bałtyku; jej kolonie dochodzą do 20 cm długości. Częstsza od niej TubuZaria larynx tworzy żółtoczerwonawe skupienia na dnie morskim u brzegów Europy. Górne, główkowało rozszerzone części jej polipów, nie osłonięte peridermą, gdy zostaną oderwane (np. wskutek żerowania różnych skorupiaków), odrastają nadzwyczaj łatwo. R. tworzą oddzielne kolonie osobników żeńskich i męskich (diocja). Polipy r. wykazują nietypowe dla stułbiopła-wów wzdłużne rynienki wewnątrz jamy gastralnej. [Z.S.1 rurowka ->-serpula. irybosz (Nerocila) - rodzaj stawonogów z rzędu. -*.równono-gów. Obejmuje gatunki dochodzące do 4 cm długości, o ciele szerokim i spłaszczonym. Po bokach zaokrąglonej głowy widnieją drobne oczka. Czułki są bardzo krótkie. Odnóża tułowiowe wieńczą haczyki cze-pne, służące do trwałego przytwierdzania się do ciała ryb. B. pasożytują najczęściej w jamie gębowej, na skrzelach lub u nasady płetwy ogonowej. Ciało niektórych gatunków, seczegól- 209 rzęsistek Bytooaz NeroclUa btołttata nie tych, które żyją w zakamarkach jamy gębowej lub skrzelowej, bywa mniej lub bardziej asymetryczne. R. są hermafrodytami i funkcjonują najpierw jako samce, a następnie przekształcają się w samice. Należy tu. szereg gatunków rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych i subtropikalnych. [L.2.] ryjokrętM, szczotkoryjce (Ki-norhyncha, Echinodera) - gromada organizmów morskich z typu -»-obleńców, licząca około 100 gatunków. Ciało, ich długości do l mm. podzielone jest na odcinki (12-14), w odróżnieniu od segmentów zwane zenitami. Odmiennie niż u -^pierścienic segmentacja zaznaczona jest tutaj w zasadzie tylko w kutikuli. Ciało .dzieli się zwykle na głowę, która może być wciągana w głąb pierwszych zenitów, szyję i tułów. Szyja jest mniej więcej tej samej szerokości co tułów. Całe ciało pokrywa dość gruba ku-tikula. Pod nią występuje epi-derma, mająca mniej lub bardziej syncytialny charakter. Układ pokarmowy T. jest w zasadzie podobny do układu pokarmowego oicieini i ibrzucho- rzęsków. Otwór odbytowy znajduje się w ostatnim zoni-cie. Układ nerwowy składa się z pierścienia okołoprzełykowe-go i podłużnego brzusznego pinia nerwowego ze zwojami w zenitach. Narządami zmysłów są szczecinki .czuciowe oraz prostej budowy oczy. Protone-frydialny układ wydalniczy ma postać 2 kom&rek płomykowych po obu stronach jelita. Komórki płomykowe zaopatrzone są w l lub 2 wici. R. są rozdzielnopłciowe, ale bez wyraźnego dymorfizmu. Ich rozwój embrionalny nie był badany. Wylęgające się larwy osiągają stopień organizacji dorosłego osobnika na drodze wielu linień. Pochodzenie r. nie jest całkowicie wyjaśnione. R. żyją w strefie' przybrzeżnej mórz, odżywiając się pokarmem amajdowanym m.in. w mule. Prowadzą głównie denny tryb życia. Rzadziej spotyka się je na wodorostach. [M.S.] rzemieniec -^ligula. rzęsistek (Trichomonas) -rodzaj pierwotniaków z rzędu -»rzęsistków. Obejmuje gatunki pasożytnicze kształtu groszkowatego, długości około 5- -30 (Jim, zaopatrzone w 4 wid. W przedniej części ciała pałeczka osiowa, dałka podstawowe wici i inne struktury włókniste tworzą wspólną granulę w miejscu ich połączenia, tzw. cenłroblefaroplast. Rz. rozmnażają się jedynie przez podział, Są pasożytami przewodu pokarmowego, dróg rodnych l moczowych kręgowców. U człowieka występuje nieszkodliwy rz. jelitowy (Trichomonas hominis) oraz rz. pochwowy (Trichomonas vaginalis). U bydła rozpowszechniony jest rz. bydlęcy (Trichomonas foetus). Gatunki te są bardzo podobne 300 Rzęsistek l - wić sterowa; 2 - błona falująca; 3 - jądro; 4 - wici przednie; 5 - pałeczka osiowa morfologicznie, a różnią się jedynie cechami fizjologicznymi. Kz. pochwowy i rz. bydlęcy przenoszą się w trakcie bezpośredniego kontaktu płciowego. Nie mają jakichkolwiek form przetrwalnikowych czy inwazyjnych. Nie wiadomo natomiast, jak następuje zarażenie się człowieka nieszkodliwym rz. jelitowym. Rz. dróg rodnych człowieka i bydła powodują zespół objawów chorobowych, zwanych rzęsistkowicą. U kobiet masowe występowanie rz. sprowadza przewlekłe stany zapalne i ropiejące nadżerki szyjki macicy. U mężczyzn rz. rzadziej wywołują stany zapalne, co sprzyja nosicielstwu. Bzęsistkowica u bydła jest chorobą groźną, ponieważ powoduje poronienia. [A.J.K.] rzęsistki (Trichomonadida) - rząd pierwotniaków z podgro-mady -»-wiciowców zwierzęcych. Mają na przednim końcu ciała 4-8 wici, przy czym jedna z nich skierowana jest do tyłu ciała. Ta ostatnia u większości gatunków rz. przyrasta do błony powierzchni komórki za pośrednictwem tzw. błonki falującej. Ciało rz. wzmacniał usztywnia pałeczka osiowa (aksostyl), zbudowana z drobniutkich włókienek białkowych, widocznych jedynie w mikroskopie elektronowym. Rz. ca pasożytami bezkręgowców l kręgowców. [A.J.K.] S sabella (Sabella) - rodzaj pierścienicy z podgromady -»-wie-loszczetów osiadłych. Jego przedstawiciele mają ciało wydłużone, o brunatnawym zabarwieniu, długości kilkudziesięciu do kilkuset milimetrów. Odcinek głowowy zaopatrzony jest w pęk długich, pierzastych włosków, służących do zagarniania pokarmu. Na stronie grzbietowej występują szczecinki włosowate, a na stronie brzusznej - hakowate i łopat- kdwate. Po stronie brzusznej i grzbietowej ciała znaj dują się skrzela. S. to zwierzęta morskie, żyjące na dnie, gdzie budują kanały ochronne, z których wystawiają jedynie pierzaste przydatki. Spotyka się je zarówno w strefie przybrzeżnej, jak i w głębszych partiach mórz, m.łn. Morza Bałtyckiego, a także Morza Północnego. [M.G.] sakulina -^worecznica. 301 Schizopeltidia Sarcocystis - rodzaj pierwotniaków należący prawdopodobnie do podtypu ^.sporowców właściwych. Obejmuje gatunki pasożytnicze, tworzące we wnętrzu mięśni zwierząt kręgowych (np. u owiec i świń) duże cysty - obłonione plaz-modia - o wielkości do l cm. Plazmodia te .dzielą się na liczne komórki macierzyste spór (sporoblasty), które z kolei przekształcają się w spory. Spory S. mają kształt banana i długość 15-40 (im. W jednej dojrzałej cyście znajduje się ogromna ich liczba, przy czym każda spora zawiera tylko l sporozoit. Stanowisko systematyczne S. jest niejasne, gdyż inne stadia cyklu życiowego są nie znane. Badania w mikroskopie elektronowym wykazały jednak podobieństwo struktury sporozoitów ->-za-rodźców i S. Dlatego wydaje się prawdopodobne, że te ostatnie są spokrewnione ze spo-rowcami właściwymi. Patogen-ność S. jest zwykle niewielka. Jedynie przy masowej infekcji powodują one niekiedy porażenie tylnych kończyn u świń. [A.J.K.] mady: wiciowce, zarodziowe i opaliny. [A.J.K.] Sarcoptiformes - podrząd stawonogów z rzędu -».roztoczy obejmujący wiele gatunków pasożytniczych. Między innymi należy tu świerzbowiec oraz gatunki z rodziny Psoroptidae wywołujące parchy. Do S. zaliczane są również czasami me-chowce, co jednak jest sprawą dyskusyjną. [J.P.] sarsja (Sarsia) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^stułbiow-ców. Polipy niektórych jej gatunków zaliczano dawniej do odrębnego rodzaju - Syncory-ne. Polipy są maczugowate, z cz.ułkami w kształcie buławek. Wytwarzają meduzy mające bardzo wypukły klosz o średnicy do l cm, z 4 narządami światłoczułymi (-»-ropalia). Niekiedy nie odrywają się one od polipa i wówczas określa się je jako --»-meduzoidy. U meduz z gatunku Sarsia gemmifera zachodzi nie tylko rozmnażanie płciowe, ale ze stożka gębowego odpączkowują meduzy. S. występują w'Atlantyku, Morzu Północnym i Bałtyckim. [Z.S.1 Sarcomastigophora - podtyp z typu -^.pierwotniaków. Poruszają się za pomocą wici, ni-bynóżek bądź obu tych rodzajów organelli ruchu. U form wielojądrowych z wyjątkiem niektórych gatunków otwornic brak zróżnicowania jąder. Jeżeli zachodzą procesy płciowe, to wówczas faza haploidalna przeważa w cyklu życiowym nad diploidalną. U wielu grup S. procesy płciowe jednak nie występują. S. są grupą bardzo zróżnicowaną pod względem metabolicznym. Należą do nich zarówno formy typowo roślinne, jak i typowo zwierzęce. W obrębie S. -wyróżnia się 3 gro- schistosoma -»-przywra żylna. schizogonia - typ wegetatywnego rozmnażania się pierwotniaków. Występują m.in. u -*sporowców właściwych i -potwornie. Polega na rozpadzie wielojądrowego -»-plazmo-dium na liczne jedno jądrowe schizozoity. Każdy ze- schizo-zoitów może wytworzyć nowe plazmodium przez przyrost cy-toplazmy i przez liczne podziały jądrowe. [A.J.K.] Schizopeltidia - podrząd stawonogów z rzędu- -*Uropygi. Bosną do 7 mm długości. Wyróżniają się głowotułowiem po- • schodówka 302 dzielonym na 2 części, z 'których pierwsza, 'większa, pokrytą jest jednolitym pancerzem, druga ma natomiast 2 drobne płytki grzbietowe. Segmentowany "ogon" jest bardzo krótki, często zakończony buław-kowato rozdętym segmentem. Nogoglaszczki podobnie jak I para nóg są silnie wydłużone! pełnią funkcje dotykowe. S. żyją pod kamianiami lub w ściółce w strefie tropikalnej i subtropikalnej (w Indonezji, Afryce, Ameryce Południowej i południowej części Ameryki Północnej). Do Europy bywają przywożone przypadkowo i obecnie występują w niektórych szklarniach w Anglii. Znane są 52 gatunki S. [J.P.] •chodowkft -^skalaria. • Semaeostomeae - rząd jamochłonów z gromady -»krążko-pławów. Meduzy ich mają na ogół dość płaski klosz i długie ramiona przyustne. Na brzegu klosza występuje 8 -wopaliów. S. przechodzą przemianę pokoleń. Zasiedlają wszystkie morza. Tu należą najpowszech-niej znane i najokazalsze (do 2 m średnicy) rodzaje, jak np. chełbia i bełtwa. [Z.S.] sercówka (Cardźuwi) - rodzaj mięczaków z rodziny serców-kowatych (Cardiidae), z rzędu ->-blaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę średnicy 2-10 cm, kulistawą, pokrytą żeberkami o przebiegu promienistym, niekiedy opatrzonymi łuskami lub kolcami. Nader charakterystyczną cechą s. jest długa, wysmukła, kolankowato zgięta noga. Zaczepiając nogą o podłoże, a następnie prostując ją gwałtownie, s. mogą wykonywać skoki na odległość kilkudziesięciu centymetrów. Dosyć Muszla •ercówid długie syfony są opatrzone przy otworach czułkami, a u niektórych gatunków - także i oczkami. S. zamieszkują wszystkie morza. Żyją na dnie piaszczystym lub mulistym, często zagrzebane na kilka centymetrów w podłożu, od strefy pływów do głębokości 100 m. Prawie wszystkie gatunki są jadalne, a niektóre wysoko cenione. Ich roczne spożycie w krajach południowej i zachodniej Europy szacuje się na około 20 000 ton. Muszle s. wyrzucane przez fale w wielkich ilościach są używane jako podłoże dla osiedlania młodych ostryg. Jeden z gatunków, mianowicie s. jadalna (Cardium edule) odznacza się znaczną odpornością na obniżone zasolenie wody, w związku z czym zasiedliła również Bałtyk. W tych warunkach nie dorasta jednak typowych dla swego gatunku rozmiarów, rzadko osiągając średnicę 3 cm. Na naszych plażach muszle s. spotyka się pospolicie. S. są łatwe do rozpoznania jako jedyny gatunek o promieniście żeberkowanej muszli. [T.U.] serduszkowce (.Spatangoidea') - rząd szkarłupni z podgromady -»jeżowców nieregularnych. Są pozbawione aparatu żującego. Ich skorupa ma kształt owalny lub zbliżony do stylizowanego serca, o spłaszczonej dolnej stronie. Na wypukłej 301 serpul* grzbietowej stronie skorupy widnieje charakterystyczny rysunek, utworzony z płatkowate rozszerzonych rzędów płytek ambulakralnych. Ciało gęsto pokrywają delikatne kolce, skierowane ku tyłowi, sprawiające wrażenie miękkiego futerka. Gęba umieszczona jest ekscentrycznie w pobliżu przedniej krawędzi ciała. Wiele gatunków ryje w miękkim dnie morskim. S. są reprezentowane we wszystkich pełnosłonych morzach, najliczniej w morzach strefy tropikalnej. [L.Ż.] serduszkowiec (Spatangus) - rodzaj szkarłupni z rzędu ~>.serduszkowców. Obejmuje formy o dość dużej skorupie w kształcie półkuli ż głębokim wycięciem z przodu, w którego pobliżu mieści się bezzębna gęba. Zabarwienie ciała oraz miękkich, futerkowatych kolców jest ciemnopurpurowe. Na grzbiecie skorupy widnieją Serduszkowtec Spatangus purpu" reus z części okazu usunięto kolce dla uwidocznienia płytek ambulakralnych płatkowało rozszerzone rzędy płytek ambulakralnych, tworzące wyraźny pięciopłątkowy rysunek kwiatu, przesunięty nieco ku przodowi. S. ryją chodniki w dnie piaszczystym, posługując się kolcami. Należy do nich 13 gatunków rozmieszczonych w ciepłych morzach Atlantyku, Pacyfiku oraz Oceanu Indyjskiego, na głębokości od kilku do ponad 1000 m. [L.2.] -erdusznik (EchtTiocardium) - rodzaj szkarłupni z - rzędu ->.serduszkowców. Obejmuje formy mające kształt nieznacznie wydłużonej i lekko wklęsłej z przodu półkuli długości do 8 cm, barwy żółtawej. Powierzchnię ciała pokrywa mnóstwo krótkich kolców, skierowanych ku tyłowi i podobnych do futerka. Z ich pomocą s. ryją poziome chodniki w dnie piaszczystym lub piaszczysto- -mulistym, które jednak tuż za nim zapadają się. Wymiana wody niezbędnej do oddychania oraz wysuwania nóżek odbywa się przez pionowy komin wysłany śluzem i budowany od nowa po każdym przemieszczeniu się jeżowca. Pokarm w postaci mikroorganizmów i drobnych martwych szczątków organicznych jest zbierany z powierzchni dna przez kilka niezwykle długich, pędzelkowa-tych nóżek ambulakralnych, zakończonych lepkimi, palusz-kowatymi wyrostkami. Inne nóżki służą do odsuwania odchodów w głąb chodnika. S. należą do najpospolitszych je-żowców pełnosłonych mórz szelfowych północnej strefy umiarkowanej. [L.Ż.] serpula. rurówka (Serpula) -~ rodzaj pierścienicy z podgromady -»-wieloszczetów osiadłych. Reprezentujące ją gatunki' mają ciało wydłużone, rozmaicie zabarwione, często 2 dominacją koloru brunatnego lub czerwonego. Większość stanowią formy drobne o długości od kilku do kilkudziesięciu rzadziej do kilkuset milimetrów. Szczecinki na pierwszyn- sertularia 304 pierścieniu przed wydłużonym, spiczastym zakończeniem mają 2 boczne ząbki. Liczne nitkowate" czułkł tworzą koronę i wyrastają z głaszczek na pro-stomium. W czułkach znajdują się liczne naczynia krwionośne, stąd narządy te pełnią także rolę skrzel. S. żyją w zaopa- Serpula l - wieczko; 2 - rurka mieszkalna trzonych w wieczko, wyściełanych własną wydzieliną i wytworzonych przez nie rurkach wapiennych o trójkątnym przekroju, których nigdy nie opuszczają. Tworzą często kolonie na muszlach, kamieniach, dnie morskim lub glonach. Występują najczęściej u wybrzeży mórz lub w ujściach rzek, ro-in. Bałtyku i Morza Północnego. (Tabl. X). [M.G.] sertularia ->rozkrzelipka. sękacz (Voswm) - rodzaj mięczaków z rodziny Vasżdae, z rzędu -»-jednoprzedsionkow- ców. Muszle s. mają kształt dość pękatego dwustożka o chropowatej powierzchni, pokrytej szeregami grubych i krótkich, tępych kolców. Na pierwszy rzut oka wydają się podobne do muszli ->rozkol-ców. Wysokość muszli wynosi 4-12 cm. Ubarwienie bywa rozmaite, najczęściej jednak od stosunkowo obojętnego tła odcinają się jaskrawą barwą kolce. S. zamieszkują morza tropikalne. Żyją na nieglębo-kim dnie skalistym, zwłaszcza wśród raf koralowych, gdzie zjadają drobne zwierzęta, jak wieloszczety, małże i krewetki. Muszle s. bywają używane do ozdoby mieszkań, a taikże poszukiwane przez kolekcjonerów. [T.U.] sferularia (Sphaerularia bombź) gatunek obleńca z rodziny Spherulariidae, z gromady -Mlicieni. Pasożytuje w jamie ciała trzmieli. Cechą charakterystyczną tego pasożyta jest silnie rozwinięta macica, która przez otwór płciowy uwypukla się -na zewnątrz i osiąga tak duże rozmiary, że czasem całe ciało samicy zdaje się być jedynie niewielkim jej przy-datkiem. Do organizmu trzmie- Sterularia Samica będąca maleńkim przyda-tklem (l) na końcu swej ogromnej macicy (2) 305__________________ la przenikają zapłodnione samice. Z jaj produkowanych w ciele żywiciela wylęgają się larwy, które opuszczają go po pewnym czasie i w środowisku zewnętrznym dojrzewają oraz odbywają kopulację. [M.S.] sikwiaki (Sipunculoidea) - gromada z typu -^.pierścienic. Zalicza się do nich formy walcowate, ze zdolną do częściowego wpuklania się przednią, ryjkowatą częścią ciała, niejednokrotnie przewyższającą długość reszty ciała. S. mają zabarwienie białawe lub sza-robrunatnawe. Długość ciała waha się od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Wór skórno-mięśniowy składa się z grubego oskórka, często z brodawkami, gruczołowatego nabłonka, tkanki łącznej oraz z 3 warstw mięśni: okrężnych, skośnych i podłużnych. Wnętrze jamy ciała tylko u niektórych s. podzielone jest niepełnymi zresztą przegrodami. Jamę ciała wyściela otrzewna i wypełnia ciecz, w której pływają różowe, płaskie ciałka, zawierające barwnik hemery-trynę (o budowie chemicznej zbliżonej do budowy hemoglobiny), białe ciałka pełzakowate, kuliste skupienia komórek chloragogennych oraz urny. Te ostatnie, nazwane tak z powodu swego kształtu, poruszają się szybko i wyławiają ziaren-kowate wydaliny oraz naładowane wydalinami ciałka pełzakowate, usuwając je poprzez nefrydia. Różowe, płaskie ciałka służą m.in. do zaklejania ścianek jelita uszkodzonych przez ziarnka piasku. S. mają układ wodny podobny do tego, jaki występuje u ->strzykw. Układ ten umożliwia uwypuklanie lub wciąganie ryjka i czułków, a jak się przypuszcza, spełnia także rolę narządu ______________sikwiaki limfatycznego lub wydalnicze-go. Przewód pokarmowy jest kształtu litery U. Otwór odbytowy znajduje się z przodu ciała, nieco poniżej otworu gębowego. Otwór gębowy na szczycie ryjka, otoczony zwykle wieńcem czułków, przechodzi w gardziel. Dalej znajduje się długie, skręcone jelito środkowe, .krótkie jelito proste i odbyt. Układ wydalniczy składa się z l pary, rzadziej z po- Schemat budowy Sipunculus nudus l - mózgowie; 2-czulki; 3 - odbyt; 4 - jelito; 5 - brzuszny pień nerwowy; 6 - łnetanefrydium jedynczych metanefrydiów, służących także do wyprowadzania produktów płciowych. S. oddychają całą powierzchnią ciała, W ich układzie nerwowym pień nerwowy nie tworzy zwojów. Organa zmysłów u s., siodełkowce 308 ze względu na ich mało ruchliwy tryb życia, są słabo rozwinięte. Składają się na nie brodawki czuciowe skoncentrowane zwykle przy obu końcach ciała oraz plamki oczne. S. są rozdzielnopłciowe. Komórki płciowe, wytwarzane w określonych miejscach przedniej części jamy ciała, dojrzewają w cieczy jamy ciała. W rozwoju występuje larwa o budowie podobnej do -».trocho-fory. S. są mało ruchliwą, nieliczną w gatunki grupą zwierząt. Żyją na dnie oceanów oraz mórz o dużym zasoleniu, nieraz na znacznej głębokości, do kilku tysięcy metrów. Żywią się detrytusem, mikroorganizmami oraz niewielkimi bezkręgowcami, które trawią, przepuszczając substrat dna morskiego przez przewód pokarmowy. Przedstawicielem s. jest szeroko rozpowszechniony Sipunculus .nudus oraz występujący w Morzu Śródziemnym i w Oceanie Atlantyckim gatunek Phascotosoma vv.lga.re. Niegdyś s. oraz szczetnice, ze względu na znaczne ich podobieństwo do • siebie, zaliczano do wspólnej grupy Gephyrei. Dziś odmawia się im bliższego pokrewieństwa, a podobieństwo ich budowy Uznaje się za efekt przystosowania do życia w podobnych warunkach środowiska. Z powodu braku szczecinek, niewyraźnej, śladowej metamerii i larwy zbliżonej tylko wyglądem do trocho-fory s. uważane są przez niektórych badaczy za zwierzęta bardziej pierwotne od pierścienic. [M.G.1 riodelkowee (Clitellata) - wyróżniany w niektórych klasyfikacjach podtyp -pierścienic, obejmujący skąposzozety i pijawki. Wspólnymi cechami s. są: rozwój prosty, hermafrody- tyzm oraz obecność siodełka (clitellitTO), czyli zgrubienia skórnego z licznymi, silnie rozwiniętymi gruczołami, z których wydzieliny powstaje kokon osłaniający jaja. [M.G.] skafander (Scaphander) - rodzaj mięczaków z rodziny Sca-phandridae, z rzędu -»okryto-skrzelnych. Obejmuje gatunki mające muszlę elipsoidalną, bardzo cienką, bliźniaczo podobną do muszli -*-grzybinek. Zwykle spotyka się je w sąsiedztwie ich ofiar. Niektóre wytwarzają barwnik - purpurę, podobnie jak rozkolec i szkarłatnik. Rzadkie gatunki s. osiągają na rynku ceny dziesiątków dolarów za jedną sztukę. (Tabl. XVII). [T.U.l skalpellum (Scalpellum) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-to-raczkowców. Obejmuje gatunki o silnie wyrażonym dymorfizmie płciowym. Ciało samic 8-30 mm, zwane "główką", otoczone kilkunastoma wapiennymi płytkami, osadzone jest na mięsistym trzonku, pokrytym drobnymi łuseczkami wapiennymi, zwykle nieco krótszym od "główki". Wielokrotnie mniejsze od samic, karzeł-kowate samce o rozmiarach zaledwie 0,5-1,5 mm mają postać nieregularnego woreczka, niekiedy ze szczątkową nóżką. Żyją one pasożytniczo na ciele samicy, niekiedy po kilka na jednej. Rodzaj s. obejmuje ponad 100 gatunków rozprzestrzenionych we wszystkich pełno-słonych morzach. Przeważają wśród nich mieszkańcy wielkich głębin oceanicznych, występujący często wyłącznie na głębokościach 2000-4000 m, a kilka gatunków spotyka się do 7000 m poniżej poziomu morza, najgłębiej spośród wszystkich wąsonogów. [L.2.] skalosinica (Petricola pholadi-formis) - gatunek mięczaka z rodziny Petricolidae, z rzędu -»blaszkoskrzelnych właściwych. Jej muszla długości 6 cm jest łudząco podobna do muszli -i-skałotocza, z którym bynajmniej nie jest blisko spokrewniona. Podobieństwo polega na silnym skróceniu przedniej części muszli, pokrytej promienistymi szeregami krótkich ostrych kolców, oraz na wydłużeniu tylnej części o znacznie delikatniejszej rzeźbie. Muszla jest biała lub żółtawa. Ojczyzną s. są atlantyckie wybrzeża Ameryki Północnej, steąd około 1890 s. zostały zawleczone do Europy z transportami ostryg, po czym zadomowiły się i rozpowszechniły wzdłuż brzegów europejskich. Żyją na niewielkiej głębokości, zwykle w strefie pływów, gdzie drążą 'poziome korytarze w średnio twardym podłożu, jak zbita glina, pokłady podmorskiego torfu, zbite masy rurek włeloszczetów lub miększe skały wapienne. Narzędziem wiertniczym są kolce na muszli. Wodę z tlenem i pokarmem wciągają s. przez bardzo długi syfon wpustowy, który zawsze wystaje z otworu korytarza. Syfon wypustowy jest nieco krótszy. [T.U.] skałotocz (Pholas dactylus) - gatunek mięczaka z rodziny Pholadidae, z rzędu -*blaszko-skrzelnych właściwych. Jego muszla, długości do 8 cm ma wydłużony, smukły kształt, wywołany głównie silnym wydlu- 309 skąposzczety Prawa połówka muszli ckałotocza żeniem jej tylnej części. Przednia część jest krótka, pokryta gęsto krótkimi, ostrymi kolcami. Na samym przedzie obie połówki muszli są wygięte w ten sposób, że zawsze pozostaje między nimi duży kolisty otwór. Tędy przechodzi noga, stosunkowo krótka, bardzo muskularna, zakończona przyssawką. Z tyłu również połówki muszli nie schodzą się dokładnie, pozostawiając dość szeroką szczelinę, przez którą wystają syfony. Przy górnej krawędzi obie połówki muszli po zetknięciu się, ponownie rozchylają się na zewnątrz i do tej rozchylonej części przytwierdza się przedni mięsień zwieracz. Na skutek takiego przyczep.u mięsień ten faktycznie rozwiera muszlę. Wszystkie inne małże zamykają muszlę za pomocą mięśni, a więc z dużą siłą, otwiera ją zaś tylko sprężyste wiązadło. U s. ruch rozwierania muszli jest wykonywany zarówno przez wiązadło, jak i przez mięsień. S. zamieszkują u wybrzeży Europy, od Morza Północnego do Śródziemnego. Żyją w korytarzach, które drążą w niezbyt twardych skałach (wapieniach) lub w drewnie. Przyssawka na nodze służy im do bardzo silnego przytwierdzania się w korytarzu podczas wiercenia skały, mięsień rozwierający muszlę zapewnia w tym momencie docisk kolców muszli do ścian korytarza, a muskulatura nogi powoduje obrót małża w korytarzu, przy czym przedni koniec muszli działa jak wiertło lub frez. Ponieważ s. pogłębiają i poszerzają swoje jamki w miarę swego wzrostu, korytarze są w głębi szerokie, ale prowadzą do nich stosunkowo wąskie otwory, przez które syfony zwierząt wystają na zewnątrz. Dorosłe okazy nie mogą już później opuścić swej kryjówki. [T.U.] skąposzczety (Oligochaeta} - gromada z typu ->.pierścienic. Mają ciało wydłużone, o wyraźnej segmentacji zewnętrznej i przeważnie odpowiadającej jej segmentacji wewnętrznej. Drobne gatunki s. są przeźro-czystobiaławe lub białawe, a większe o pigmentowanej skórze - czerwone, brunatne lub fioletowe. Długość ciała waha się od l mm do ponad 2 m. W przeciwieństwie do ->.wielo-szczetów s. nie mają na ciel(r) parapodiów, czułków i wąsów. Liczba segmentów w zależności od gatunku wynosi kilka do kilkuset. Część głowowa s. składa się z płata czołowego, osłaniającego otwór gębowy, l płata gębowego. Na większości pierścieni znajdują się proste szczecinki, ustawione rzędami pojedynczo lub w pęczkach w zagłębieniach skóry. Zależnie od części ciała, na jakiej się znajdują, szczecinki bywają różnie wykształcone i spełniają funkcje umożliwiające pełzanie, czepianie się, pływanie lub funkcje organów dotyku. Na ostatnim segmencie ciała na ogół brak szczecinek. Niektóre gatunki wodne mają tam skrzelowate przydatki, które u form pasożytniczych przekształcone są w przyssawki. Stosunkowo prosty pod względem budowy przewód pokarmowy s. rozpoczyna się otworem gębowym, położonym zwykle po stronie brzusznej, a kończy otworem odbytowym. skąposzczety 310 Przegrody między pierścieniami tworzą .przewężenia jelita. Narządy wydalnicze składają się z metanefrydiów. W systemie krwionośnym wyróżnia się naczynie grzbietowe i brzuszne, .połączone parzystymi naczyniami okrężnymi. Poza tym często występują sploty naczyniowe i zatoki krwionośne. System nerwowy składa się ze zwoju nadprzełykowego, obrączki okoloprzełykowej i łańcucha nerwów brzusznych. Narządami zmysłowymi są włoski czuciowe, rozmieszczone w różnych częściach ciała, a w przedniej -jego części - che-moreceptory. Wszystkie s. są obojnakami. Zaplemniają się krzyżowo, tzn. że -2 osobniki wymieniają między sobą nasienie. Ich organa płciowe znajdują się w przedniej części ciała i składają się z l lub 2 par jąder oraz z położonych za nimi jajników. Od chwili osiągnięcia dojrzałości płciowej, na stałe lub w okresie rozmnażania pojawia się na określonym odcinku ciała tzw. siodełko (clitellum) - gruczo-hwate nabrzmienie nabłonka - którego wydzielina odgrywa pewną rolę przy kopulacji oraz tworzy osłonę jaj, tj. kokon. W czasie kopulacji 2 osobniki stykają się swymi brzusznymi stronami, przy czym ich części głowowe skierowane są w przeciwnym kierunku. Partnerów łączy śluz siodełka. Każdy z osobników wydziela nasienie, które przyjmowane jest przez torebki nasienne drugiego osobnika i przezeń magazynowane. Później, w okresie składania jaj, siodełko wytwarza wokół siebie jakby mufkę z substancji, której zewnętrzna powłoka twardnieje na powietrzu. Następnie w trakcie wysuwania się s. z. (tej mufki wpadają do niej jaja lub l jajo i plemniki z torebek nasiennych. Zsunięta mufka zasklepia się tworząc kokon jajowy, w którym zachodzi zapłodnienie jaj. W rozwoju s. nie ma przeobrażenia. Młode po zużyciu pokarmu białkowego zawartego w kokonie opuszczają go i są zdolne do samodzielnego żyda. Rosną przez powstawanie coraz- nowych pierścieni w. tylnej części ciała. Niektóre gatunki rozmnażają się także wegetatyw-nie .przez podział ciała z równoczesną regeneracją części brakującej. Tego rodzaju rozmnażanie umożliwia duża zdolność regeneracyjna s. U niektórych gatunków w pierwszej fazie podziału osobnika tworzą się łańcuchy (Mobników potomnych. Pewne gatunki s. regularnie i na przemian rozmnażają się płciowo i bezpłciowo. Wśród s. są formy lądowe (glebowe), amfibiotyczne i wodne, a wśród tych ostatnich zarówno żyjące w wodach śródlądowych jak i w morzach, w strefie przybrzeżnej i pelagicznej. Lądowych i amfibiotycanych form s. jest znacznie więcej niż wodnych, ale formy wodne są bardziej rozprzestrzenione głównie dzięki większej .możliwości biernego przenoszenia przez prądy wodne, ptaki itd. Optymalnym środowiskiem dla form lądowych są wilgotne, próchniczne gleby, szczególnie łąk tortowych, gdzie spotykana jest największa liczba gatunków. Do lądowych gatunków s. należą głównie dżdżownice i wazonkowce. S. żywią się resztkami organicznymi, mikroorganizmami i cząstkami żywych roślin. Nieliczne gatunki są koprofagiczne, drapieżne lub pasożytują na zwierzętach wodnych, głównie skorupiakach i rybach. S. żyjące w glebie (dżdżownice, wazonkowce) 311 skoczek wywierają korzystny wpływ na stan i żyzność gleb, a s. wodne (głównie rureczniki i wazonkowce) są cennym pokarmem ryb. Znanych jest około 3000 gatunków s., w tym ponad 200 w Europie Środkowej. [M.G,] skleroblasty - komórki wytwarzające elementy szkieletu (->-skleryty). Spotyka się je u -»-gąbek oraz u -^koralowców w mezoglei, a u ->-szkarłupni - głównie w skórze właściwej. [TJS.1 skleryty - mineralne elementy wchodzące w skład szkieletu -»gąbek, -^koralowców, -*bruzdobrzuchów i -»-szkar-łupni. Szczególnie zróżnicowane kształty mają s. gąbek, u niewielkich pająków o długości ciała 2-5 mm, o niepozornym, szarobrunatnym ubarwieniu. Gatunki s. wykazują zróżnicowanie wymagań środowiskowych. Na przykład z 2 gatunków łąkowych jeden występuje raczej na wierzchołkach traw i ziół, gdzie buduje Typy igieł gąbek których występują w postaci jedno-, trój-, cztero- albo też sześcioosiowych igieł (spi-kul). [J.M.B.] skoczek (Sitticus) - rodzaj stawonogów z rodziny -»-ska-kunowatych. Obejmuje formy Skoczek Sitticus ftoricola. oprzęd, drugi natomiast - w pobliżu ziemi. Pewne gatunki przystosowane «ą do środowiska skalnego, inne do terenów piaszczystych albo do bytowania na pniach drzew czy nasłonecznionych ścianach budynków i płotów. Pomimo właściwego pająkom kanibalizmu niektóre s. gnieżdżą się gromadnie, np. górski gatunek Sitticus rupicola, który buduje oprzędy pod kamieniami leżącymi na powierzchni skał. Pod jednym kamieniem można niekiedy znaleźć kilkanaście oprzędów, w których samice strzegą swych kokonów. Duże (do 2 cm średnicy) białe oprzędy Sitticus flmicola spotyka się często na wierzchołkach trawi sitowia na wilgotnych łąkach oraz nad rozmaitymi zbiornikami wodnymi. Ze znanych ok. 50 gatunków s. na terenie Polski stwierdzono występowanie 11. [J.P.] skolopendry S12 skolopendry (iS'co!operadrołnor-pha) - rząd stawonogów z gromady -»pareczników. Mają ciało dość .silnie wydłużone, długości kilkunastu centymetrów, złożcne z 23-26 segmentów, z których tylko pierwsze za głową wykształcone są nieco odmiennie niż reszta. Dość krótkie i mocne nogi wieńczą ostre pazurki. Wiele gatunków jest bardzo żywo ubarwionych, żółtych, zielononiebieskich lub wielobarwnych. S. dysponują silnym jadem, zabijającym żaby i jaszczurki i powodującym długotrwale bóle u człowieka. Samice s. opiekują się jajami i potomstwem, zwijając się wokół nich w jamce wygrzebanej w ziemi. Spośród około 550 znanych gatunków olbrzymia większość żyje w tropikach. Skolopendra Scolopendra ytrtdts Niektóre są dość pospolite w południowej Europie. S. kryją się pod kamieniami w suchych i ciepłych biotopach. [W.S.] skorpiony (Scorpźones) - rząd prymitywnych stawonogów z gromady -»-pajęczaków, z których największe (Pandinus) osiągają 18 cm długości. Ciało ich dzieli się na głowotułów okryty jednolitym pancerzem oraz dwuczęściowy odwłok, złożony z 5 segmentów dużych l 5 małych, (przekształconych w cienki, ruchliwy 2aodwłok. 0-statni segment, telson, zawiera gruczoł jadowy i zakończony jest kolcem jadowym. I segment odwłoka (VII ciała) zanikł, a VIII i IX są tylko częściowo zachowane. S. mają szczękoczułki krótkie, kończące się małymi szczypcami, no-gogłaszczki długie, zakończone potężnymi kleszczami, oraz 4 pary odnóży krocznych. Biodra nogogłaszczków i I pary odnóży krocznych uzbrojone są w płytki szczękowe. Odnóża IX segmentu ciała są przekształcone w charakterystyczne grzebyki i pełnią funkcje organu dotykowego; prawdopodobnie służą też do pobierania wody z wilgotnego podłoża. Na segmentach X-XIII znajdują się płucotchawki, będące przekształconymi szczątkami odnóży odwłokowych. S. wyróżniają się wieloma prymitywnymi cechami, jak np. słabą koncentracją centralnego układu nerwowego i siateczkową formą gonad. Słyną ze swojego zabójczego jadu, jednakże opinie te są znacznie przesadzone, tylko niektóre bowiem gatunki mogą być groźne dla człowieka. Są to na ogół gatunki średniej wielkości, o delikatnych szczypcach nogogłaszczków. Do najniebezpieczniejszych należy półriocno-afrykańskł Androctonus aus-tralis, którego jad może zabić człowieka w ciągu kilku godzin. Ukłucie' innych gatunków powoduje jedynie mniej lub bardziej silny ból. Jad ma charakter neurotoksyny i zbliżony jest do jadu niektórych węży. Istnieją surowice przeciw jadowi s., opracowano również metody osłabiania działania jadu przez długotrwałe (do kilku dni) chłodzenie ukłutej części ciała i leczenie objawowe. Pierwsza ipomoc, podobnie jak 313 skorupiaki przy ukąszeniu węży, polega na przewiązaniu ukłutej części ciała, wykrwawieniu zatrutej tkanki i, jeśli to możliwe,-chłodzeniu w wodzie z lodem lub za pomocą okładów chłodzących. S. nie niepokojony nie kłuje. "Ukąszenie" następuje zwykle _ przy próbie łapania lub przy podrażnieniu s. przypadkowo zaplątanego w ubraniu, pościeli, obuwiu. S. prowadzą nocny tryb życia, kryjąc się w dzień w norach dochodzących nawet do 80 cm głębokości, pod kamieniami, w szczelinach skał lub pod korą drzew. Są drapieżne. Pokarm (owady i inne drobne bezkręgowce) chwytają •i zabijają szczypcami nogogłaszczków, a jedynie większą zdobycz uśmiercają jadem. W pozycji bojowej odwłok jest wygięty do góry i do przodu tak, że kolec jadowy znajduje się w pobliżu przedniej krawędzi głowotułowia. Po wbiciu kolca jadowego w ciało ofiary następuje wyciśnięcie jadu zawartego w pęcherzyku jadowym. W okresie godowym samce i samice wykonują charakterystyczny taniec godowy, w czasie którego samiec wytwarza i przylepia do podłoża zawiera jacy nasienie chitynowy woreczek o skomplikowanym kształcie (spermatofor), który samica sama wprowadza do swoich narządów rozrodczych. Po zapłodnieniu samiec, jeśli nie zdąży uciec, często bywa pożerany przez samicę. Rozwój zarodków odbywa się wewnątrz ciała matki, w jajnikach lub jajowodach, przy czym u niektórych s. wytwarza się rurkowaty przewód pomiędzy przewodem pokarmowym matki i otworem gębowym zarodka, przez który odbywa się odżywianie zarodka. Młody s. wylęga się z jaja w macicy i zostaje następnie Skorpion z rodzaju Pandłnu* urodzony. Samica opiekuje się młodymi do 2 miesięcy, nosząc je na grzbiecie i karmiąc częścią własnej zdobyczy. S. żyją w strefie klimatu ciepłego i gorącego, raczej suchego, na wszystkich kontynentach. W Europie występują w basenie Morza Śródziemnego (dosyć boleśnie kłujące gatunki z rodzaju Buthus), dochodząc na północ aż do północno-wschod-niej Austrii (nieszkodliwe gatunki z rodzaju Euscorpius), W Polsce, podobnie jak w wielu miastach portowych Europy, s. trafiają się sporadycznie, zawleczone z transportami owoców tropikalnych (bananów) i drewna z krajów cieplejszych, nie są one jednak w stanie przeżyć w naszych warunkach chłodniejszych pór roku. W każdym razie należy się liczyć z możliwością napotkania u nas s. (jak również egzotycznych pająków, owadów i węży), np. w dojrzewalniach bananów. Ogółem znamy około 700 gatunków żyjących współcześnie s. [J.P.] skorupiaki (Crustacea) - pod-typ, a zarazem gromada z typu -^stawonogów. Ciało ich składa skorupiaki niższe 314 się z głowy powstałej ze zlania się co najmniej 5 segmentów, wielosegmentowego tułowia o-raz segmentowanego odwłoka. U niektórych grup s. l lub kilka przednich segmentów tułowia zrasta się z głową w jednolitą całość, zwaną głowotuło-wiem. Zasadniczo z każdego segmentu ciała wyrasta para odnóży, przeważnie dwugałęzi-stych. Do odnóży głowowych należą 2 pary czułków (z których I lub II para służy u niektórych grup do poruszania się w wodzie, a obie są siedliskiem narządów zmysłów, głównie zmysłu chemicznego), para żu-waczek i 2 pary szczęk. 3 ostatnie pary odnóży głowowych pełnią rolę narządów gębowych, w skład których wchodzi często także l do 5 par odnóży tułowiowych, zwanych wówczas szczękonóżami. Liczba szczękonóży zależy od liczby segmentów tułowiowych wchodzących w skład głowotułowia. Pozostałe odnóża tułowiowe, zwykle w liczbie 5 lub więcej par, służą do chodzenia lub pływania. Niektóre z nich mogą być zmienione w narządy chwytne, zakończone szczypcami. Odnóża odwłokowe rozwinięte są tylko u s. z podgroma-dy pancerzowców. Oczy gatunków drapieżnych składają się z kilkuset soczewek; u niektórych mieszkańców głębin oceanicznych liczba ich dochodzi do 3000. S. są przeważnie rozdziel-nopłciowe i jajorodne, znacznie rzadziej żyworodne. W rozwoju-występuje l lub kilka postaci larwalnych. Najbardziej rozpowszechnionym stadium larwalnym jest -*.pływik. Gromada s. obejmuje ponad 40 000 gatunków zasiedlających w większości środowisko morskie. Spora liczba gatunków zamieszkuje także wody słodkie, a tylko stosunkowo nieliczne, wyżej uorganizowane s. przystosowały się do środowiska lądowego. Wśród s. obok drapieżców znamy też wielu ro-ślinożerców, żywiącyah się przeważnie mikroskdyijnymi glonami, oraz mułożerców i padlinożerców. Liczne gatunki wiodą pasożytniczy tryb życia, co w szeregu przypadków doprowadziło do całkowitego przeobrażenia postaci dorosłych, w których nie sposób dopatrzyć się cech stawonoga, a przynależność ich do gromady s. widoczna jest tylko w postaci larwalnej. Nieco odmiennemu, lecz nie mniej poważnemu przeobrażeniu, związanemu z trybem życia, ulegli liczni. przedstawiciele wąsonogów. S. dzielimy na 7 podgromad. a mianowicie cefalokaridy, skrzelonogi, liścionogi, małżo-raczki, widłonogi, wąsonogi oraz pancerzowce. Dawniej pancerzowce, jako tzw. s. wyższe, przeciwstawiano pozostałym s., zwanym członowcaml lub s. 'niższymi. [L.2.] skorupiaki niższe -»"człoinowce. akojka (Unio) - rodzaj mięczaków z rodziny ->"skójkowa-tych. Obejmuje liczne gatunki, rozsiedlone w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. Należą do nich również nasze duże słodkowodne małże. W odróżnieniu od przedstawicieli drugiego rodzaju dużych, słod-kowodnych małżów, -^szczeżui, s. mają muszle bardziej wydłużone, w przekroju poprze- Muszla ekójki 316 skrobikularia czmyim bardziej zbliżone do koła, a ściany muazii znacznie grubsze i bez porównania grubszą warstwę .perłową. Ponadto w przeciwieństwie do szczeżui (u których brak zamka) zamek s. składa się z silnych, dobrze rozwiniętych zębów i listew. S. są pospolite w całym kraju na niżu, gdzie żyją w wodach stojących lub też niezbyt szybko płynących. Unikają wartkich potoków oraz zbiorników silnie zakwaszonych. [T.U.] skójka perłorodna -»perło-rodka. skójkowate (Unionidae) - rodzina mięczaków z rzędu ->bla-szkoskrzelnych właściwych. Ich muszle są kształtu mniej lub bardziej owalnego, dwubocznie spłaszczone, długości 4-20 cm. Płaty płaszcza s. nie zrastają się, ale w normalnym położeniu ściśle do siebie przylegają, pozostawiając otwarte tylko 2 wąskie szczeliny, zwane syfonami. Syfon dolny (wpustowy) jest opatrzony licznymi drobnymi czułkami, syfon górny (wypustowy) jest gładki. Liczne gatunki s. zamieszkują wody słodkie niemal wszystkich rejonów Ziemi. Tu należą wszystkie gatunki dużych małżów krajowych. Bardzo charakterystyczny dla s. jest ich rozwój larwalny. Jaja rozwijają się w zewnętrznych płatach skrzel aż do stadium larwy, zwanej glochidium. Ma ona muszlę z 2 trójkątnych połówek, średnicy około 0,3 mm, przy czym na każdym z wolnych kątów muszli leży ruchowy, ostry kolec. Glochidia za pomocą kolców czepiają się skóry przepływających ryb. Naskórek ryby rozrasta się "w miejscu zranienia, obrastając dokoła całą larwę, która następnie do 10 tygodni pasożytuje w naskórku ryby, nie wyrządzając zresztą żywicielowi poważniejszych szkód. Po u-kończeniu rozwoju larwalnego młode małże wydostają się z naskórkowej otoczki, opadają na dno i rozpoczynają życie typowe dla postaci dojrzałej. W przepływie materii i energii biocenoz wodnych s. odgrywają dosyć doniosłą rolę, wykorzystują bowiem jako pokarm zawiesiny organiczne (dostępne tylko niewielu organizmom), przetwarzając je 'na białko zwierzęce o dużych wartościach pokarmowych. S. służą za pożywienie wielu zwierzętom wodnym i nadwodnym. W Polsce w niektórych okolicach są wykorzystywane na niewielką skalę jako pasza dla świń i drobiu. [T.U.l tkręp -».trochus. skrobikularia (Scrobicularia piana) - gatunek mięczaka z rodziny ScrobicuZaritdae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Ma muszlę owalną, długości do 5 cm, szarawą z lekkim nalotem żółtawym lub czerwonawym. Zamieszkuje wybrzeża Atlantyku, od północnej Afryki do południowej Norwegii, oraz Morze Śródziemne. Żyje na dnie mulistym, od brzegu do głębokości 15 m, również w wodach częściowo wyśledzonych oraz przy ujściach rzek. Zwykle zagrzebuj e się w muł na głębokość około 10 cm, wystawiając tylko syfony. Odznacza się oryginalnym sposobem pobierania pokarmu: podczas gdy syfon wypustowy tylko wystaje z dna, syfon wpustowy, całkiem od niego oddzielony i znacznie dłuższy, zatacza koła i obmacuje dno, zbierając cząstki pokarmu z jego .powierzchni. S. są skrytosz S16 jadalne, wyróżniają się pikantnym smakiem, stąd w niektórych językach noszą nazwę "małży pieprzowych". [T.U.] skrytosz (Dorippe) - rodzaj stawonogów z sekcji -^-krabów. Obejmuje gatunki o głowotu-łowiu dochodzącym do 2 cm długości. 2 tylne pary odnóży tułowiowych zmienione są w drobne, wzniesione ku górze organa chwytne, służące do przytrzymywania na grzbiecie maskujących ciał obcych. S. skrzydlówka Storytosz Dorippe granulatu A - odsłonięty; B - ukryty pod muszlą biegają po dnie morskim za pomocą jedynie 2 wysmukłych par odnóży. Zasiedlają płytkie dno mórz tropikalnych, rzadziej .subtropikalnych. [L.Ż.] .skrzelonogi l. (Anostraca) - podgromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Mają ciało inie pokryte pancerzem, jednorodną segmentację tułowia i odnóża o listkowatych członach, jak u wielu -»-li- ścionogów. 2, (Branchiopodd) - grupa skorupiaków obejmująca liścionogi i Anostraca. [T-S.] skrzeloptywka (Branchinecta paludosa) - gatunek stawonoga z podgromady ->skrzelono-gów o wysmukłym, półprzeźroczystym ciele. Tułów ma 11 par dwugałązkowych odnóży pływnych. S. jest gatunkiem arktycznym o szerokim wokół-biegunowym rozsiedleniu. Jej głównym biotopem "są małe i płytkie stawki, utworzone z wód roztopowych, zimą przemarzające aż do dna. Aktywne życie s. ogranicza się do kilku miesięcy w ciągu roku. W Polsce gatunek ten występuje tylko w jednym jeziorku tatrzańskim (w Stawie Dwoistym), w którym zachował się jako relikt polodowcowy. S. żyją zasadniczo w wodach słodkich, jednak sporadycznie spotkać je można w środowisku mniej lub bardziej słonym. [L.2.] skrzelowce - -^przywry mo-nogenetyczne z rodziny Dacty-logyridae i Gyrodactylidae. Pasożytują na skrzelach i skórze ryb słodkowodnych i morskich. Ważne z gospodarczego punktu widzenia są rodzaje daktylo-gyrus i gyrodaktylus. [M.S.1 skrzydelnik (Strombus) - rodzaj mięczaków z rodziny Strombidae, z rzędu -»-jedno-przedsionkowców. Muszle s. mają najczęściej wysokość 3- -10 cm, ale istnieją gatunki rosnące do 30 cm, a nawet 40 cm. Samice są nieco większe od samców. Muszla młodych s. jest stożkowata, a u dorosłych zewnętrzna krawędź otworu muszli rozbudowuje się w kształt szerokiego "skrzydła". To skrzydło może być znacznej grubości, a jego wewnętrzna powierzchnia - wyszukanej barwy. Wieczko z konchioliny jest sztyletowate wydłużone, osadzone na wydłużonej i bardzo ruchliwej, tylnej części nogi. Gwałtownymi ruchami wieczka może się s. odbijać od podłoża i w ten sposób w razie zagrożenia kilku skokami oddalić w bezpieczniejsze miejsce. Przypadkowe uderzenie wieczkiem może być dla napastnika bolesne, a nawet spowodować poważne okaleczenie. Normalnym sposobem poruszania się ś. jest również odpychanie się wieczkiem od podłoża, tylko w wolniejszym tempie. Ślimaki te w ogóle nie mogą zwyczajnie pełzać, gdyż noga ich nie ma płaskiej podeszwy. S. w liczbie kilkudziesięciu gatunków zamieszkują przybrzeżne wody wszystkich mórz tropikalnych i ciepłych. Żyją na niezbyt głębokim dnie piaszczystym, często w pobliżu łąk podwodnych. Muszla elorzydelnika Żywią się pokarmem roślinnym. Duże gatunki są jadane; istnieje nawet spory przemysł przetwórczy, a także specjalne potrawy, przyrządzane wyłącznie ze s. (amerykański conch chowder). Z dużych muszli-i. wyrabia się trąbki bądź wycina ozdoby z ładnie ubarwionych "skrzydeł". Niektóre gatunki wytwarzają piękne różo-wawe perły, cenione na równi z kamieniami półszlachetnymi. [T.U.l skrzydłonogie (Pteropoda) - rząd mięczaków z podgromady -^•tyłoskrzelnych. Mają nogę i muszlę silnie uwstecznione. Pływają wiosłując wyrostkami skórnymi, przypominającymi skrzydła motyli. Żyją w plan-ktonie wszystkich mórz pełno-słonych. Stanowią ważny składnik pokarmu ryb i wielorybów fiszbinowych. Należą do nich m.in. skrzydłówka i po-pływka. [T.U.] skrzydlopławka (Clione) - rodzaj mięczaków z rzędu -^•skrzydłonogich. Obejmuje gatunki o długości ciała l- -3 cm, których muszla zanikła całkowicie. S. pływają w toni wodnej, wiosłując 2 wyrostkami nogi. Pożerają nieco mniejsze od siebie organizmy plan-ktoniczne. Zamieszkują licznie morza polarne i zimne, gdzie występują masowo i są ważnym składnikiem pożywienia większych organizmów plan-ktonożernych, głównie wielorybów fiszbinowych. [T.U.] skrzydtówka (Cttó) - rodzaj mięczaków z rzędu -^-skrzydło-nogich. Obejmuje gatunki odbiegające od kształtów typowego ślimaka. Ich muszle długości (kilku milimetrów stanowią wysmukłe stożki bez skrętów, bardzo cienkie i zupełnie przejrzyste. S. pływają swobodnie w wodzie za pomocą ruchów dwupłatowatych wyrostków nogi. Ponieważ obydwa skrzypek wyrostki uderzają równocześnie, przypominają nieco lecącego motyla. Liczne gatunki s. zamieszkują wszystkie morza l oceany świata, unosząc się swobodnie w toni wodnej od powierzchni do głębokości 2000 m. Żywią się mniejszymi od siebie organizmami plan-ktonowymi, które odfiltrowują z wody. Występują w tak ogromnych ilościach, że w wielu miejscach na dnie oceanicznym tworzą się pokłady mułu złożone przeważnie z ich muszelek. Stanowią ważny składnik pokarmu większych zwierząt planktonożernych, jak niektóre ryby i wszystkie wieloryby fiszbinowe. [T.U.] skrzypek, uka, mrugacz, 'krab mrugacz, nawigator, krab nawigator (Uca) - rodzaj stawonogów z sekcji -».krabów. Obejmuje gatunki mające głowotu-łów 'długości l-2 cm, trape-zoidalny, rozszerzony z przodu. Ich oczy umieszczone są na długich słupkach. Szczypce z jednej strony ciała znamionuje znacznie silniejszy rozwój niż ze strony przeciwnej. Dysproporcja ta zaznacza się szczególnie jaskrawo u samca, u którego większe szczypce mają niezwykle wydłużone końce. S. są pospolitymi mieszkańcami plaż tropikalnych, graniczących z bagnami. Żyją w głębokich norkach, zlokalizowanych w niewielkiej odległości od wody. Część norek mieści się w zasięgu maksymalnych pływów morskich. Te ostatnie zamykane są dość szczelnie w czasie przypływu, w związku z czym przynajmniej w części pomieszczenia utrzymuje się powietrze. S. żerują gromadnie w czasie odpływu morza. Są wszystkożerne. Samce wydają, szczególnie w porze nocnej, skrzypliwe dźwięki, przyipomi- 318 nające świerkanie świerszcza. Dźwięki te nasilają się w okresie godowym. Do rytuału godowego należą ponadto harce wokół samiczki, połączone z ukłonami oraz wymachiwaniem potężnych l barwnych szczypiec, które jednocześnie ostrzegają rywali przed wkroczeniem na zajęte terytorium. S. żyją w dużych skupieniach, do 50 okazów na l m* dna. Do rodzaju s. należy ponad 60 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w strefie tropikalnej l spełniających ważną funkcję czyścicieli strefy przybrzeżnej morza. [L.2.] skrzyplocz (.Limulus polyphe-mus) - gatunek stawonoga z rzędu -»-ostrogonów. Długość jego ciała dochodzi do 60 cm. Jest zwierzęciem morskim, występuje przy dnie płytkich przybrzeżnych wód Atlantyku wzidłuż całej prawie Ameryki Północnej. Żywi się pierścienicami i nagimi mięczakami, które wygrzebuje z mułu i piasku. Żyje do 19 lat. Nie ma znaczenia gospodarczego, natomiast pokrewne gatunki, występujące u wybrzeży Wietnamu, są łowione i spożywane przez rybaków. (Tabl. XI). [J.P.] skubnn (Ischyropsalis) - rodzaj stawonogów z rzędu -»leo-sarzy. Obejmuje gatunki wyposażone w potężne szczęko-czułki, dłuższe niż reszta ciała. Długość ciała wraz ze szczęko-ozułkami wynosi kilkanaście milimetrów. Nogi jak na kosa-rza są niezbyt długie i dość silne. Ciało łącznie z odnóżami jest jednolicie czarne, a jedynie miejsca słabiej zeskleroty-zowane mają jaśniejszą barwę. S. zamieszkują środowiska wilgotne i ciemne. Kryją się pod butwiejącymi pniami drzew, pod kamieniami w pobliżu gor- 319 słonaczek sfeich potoków i w jaskiniach. Ich podstawowym pożywieniem są ślimaki głównie z rodziny szklarek. Swymi potężnymi szczękoczułkami potrafią obłamywać po kawałku muszlę tak długo, aż dobiorą się do schowanego w jej wnętrzu ślimaka. S. kruszą nie tylko delikatne muszle szklarek, ale i ślimako-watych, a nawet wyjątkowo. twarde i mocne skorupki świd-rzyków. Żyją. wyłącznie w Europie. Zamieszkują góry i wyżyny, od Hiszpanii i Portugalii po Rumunię. W Polsce wystę--pują 2 gatunki s., jeden w Sudetach i Jurze Kratoowsko--Częstochowskiej (w jaskiniach koło Ojcowa), a drugi w Karpatach. [W.S.] skuiłce (Glomerida) - rząd stawonogów z gromady -»fcro-cionogów. Mają ciało o owalnym zarysie, wysoko wyskle-pione, złożone z kilkunastu segmentów, na pierwszy rzut oka przypominające -»-równonogi. Drobne gatunki są białe i pokryte licznymi wyrostkami skórnymi, a większe - gładkie i lśniące, przy czym na zielonkawym, brunatnym lub czarnym tle ich ciała występują złociste, żółte lub czerwone plamy i kreski. Wszystkie s. mają zdolność zwijania Się w kulkę, która u gatunków tropikalnych przekracza rozmiary piłeczki pingpongowej. U samców zmodyfikowana ostatnia .para odnóży służy do kopulacji. S. żyją głównie w ściółce leśnej, rzadziej na łąkach i w ogrodach. Czasem zdarzają się ich masowe pój a-wy i wówczas zaczynają wędrować w zespołach liczących tysiące okazów. Większość gatunków zamieszkuje obszary tropikalne. W faunie Polski występuje łącznie 12 gatunków i podgatunków s. [W.S.] skuliczek (Ci/listicus) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-równo-nogów. Obejmuje gatunki o wydłużonym, w zarysie jajowatym ciele. Mają one falistą przednią krawędź głowy, z zaostrzonym występem czołowym i bokami głowy. Płytka ogonowa jest z tyłu zaokrąglona i zaopatrzona w długi ostry wyrostek, po którego bokach sterczą odnóża ogonowe. Zaniepokojone s. zwijają się w nieregularną kulkę, przyciskając czulki do grzbietowej strony ciała. Rodzaj ten obejmuje kilkanaście gatunków rozprzestrzenionych w południowej, rzadziej środkowej Europie oraz w przyległych częściach Azji, zasiedlających różne bio-topy lądowe. W Polsce występuje s. gładki. [L.2.] skuliczek Kładki (Cylisttcus convexus) - gatunek stawonoga z rodzaju -»-skuliczka. Ma ciało długości do 14 mm, barwy szarobrunatnej, z 2 podłużnymi smugami, złożonymi z białawych plamek. Występuje w rozmaitych biotopach - zarówno pod kamieniami (zwłaszcza u podnóża wapiennych skał), jak i w piwnicach (głównie pod ziemniakami), w cieplarniach, ruinach i koło zabudowań. Spotkać go można także na brzegach zbiorników wodnych pod kamieniami i zwałami trzciny lub trawy morskiej. Niekiedy zasiedla nawet nory jaskółek brzegówek. S.g., rozprzestrzenione pierwotnie tylko w Europie, zostały zawleczone przez człowieka w inne rejony Ziemi, zwłaszcza do Ameryki Północnej i Południowej. [L.Ż.1 słonaczek, solowiec, solanko-wiec (Artemid salina) - gatunek stawonoga z podgromady ->-skrzelonogów. Ma ciało wy- sionecznice 330 Slonaczek dłużone i półprzeźroczyste, lekko różowawe, długości do 18 mm. Część tułowiowa jest bocznie ścieśniona i zaopatrzona w 11 par odnóży. Głównym siedliskiem s. są bardzo słane wody śródlądowe, o zasoleniu 40-200 %o, jakkolwiek spotkać go można w jeszcze bardziej słonym środowisku (do 300 %o), jak również w niemal słodkiej wodzie. Tak ogromną zdolność przystosowawczą zawdzięcza on 'doskonałemu mechanizmowi fizjologicznemu umożliwiającemu utrzymywanie stężenia soli we krwi na stale jednakowym poziomie. W każdym ze środowisk o odmiennym zasoleniu inna jest .szybkość dojrzewania s., co wpływa na budowę ciała. W im bardziej słonej wodzie przebywają s., tym bardziej wydłuża im się odwłok i dochodzi do tym większej redukcji ostatnich członów. S. jest gatunkiem kosmopolitycznym, spotykanym na wszystkich kontynentach. Występuje nie tylko na nizinach, ale i w wodach górskich do wysokości 4500 m (w Tybecie) oraz w niektórych przymorskich limanach. S. rozmnaża się dzieworodnie. Jego larwy (-»-pływik) wykluwają się czasami z jaj już w woreczku lęgowym. S. żywią się planktonowymi okrzemkami i zielenicami, a w razie ich niedostatku opuszczają się na dno zbiornika, pochłaniając delikatny muł wraz z bakteriami. Są hodowane nierzadko jako pokarm dla ryb akwaryjnych, a nawet ryb użytkowych, z cennym jesiotrem włącznie. Bywają konsumowane również przez człowieka (a mianowicie przez niektóre plemiona indiańskie oraz arabskie). [L.Ż.] slonecznice (Heliozoa) - rząd pierwotniaków z podgromady ->lpromienionóżek. W przeciwieństwie do -opromienić i -potwornie nie mają ani szkieletu organicznego, ani mineralnego. Pewne jednak elementy szkieletowe w postaci małych płytek, igiełek i kryształów krzemionkowych mogą być porozrzucane w cytoplazmie naokoło centralnej części, w której znajduje się jedno lub kilka jąder. Nie występuje u s. nigdy charakterystyczna dla promienie torebka organiczna, otaczająca jądro wraz z częścią cy-toplazmy. Nibynóżki wzmocnione są włókienkami osiowymi (aksonemami), które promieniście rozchodzą się z centrum cytoplazmy kulistej komórki o średnicy 10-100 [im. Dotychczas tylko u niektórych gatunków wykryto zdolność do wytwarzania gamet i ich kopulację. Zewnętrzna warstwa cytoplazmy, w której u pewnych gatunków s. przebywają symbiotyczne glony, ma strukturę piankowatą i silnie uwodnioną. W cytoplazmie wewnętrznej odbywają się procesy trawienne i znajduje się wodniczka tętniąca. S. występują najczęściej w wodach słodkich, otwartych lub w środowiskach wilgotnych, np. torfowych. Parę gatunków żyje w wodach słonych. Niektóre formy tworzą kolonie, w których osobniki połączone są żelatynowatą mufką. S. często wiodą drapieżny tryb życia i są zdolne do pożerania nawet TABLICA XIII. SKORUPIAKI Pąkle przytwierdzone do muszli omulka Śpiewka z rodzaju Argulus l małych bezkręgowców, np. wirków. [A.J.K.] sloniczka ->ibosmina. slonopójki (Halacandae) -rodzina stawonogów z podrzędu -rTrombidiioTmes. Żyją głównie w morzach na glonach lub pasożytują na różnych morskich bezkręgowcach. Nieliczni przedstawiciele występują również w wodach słodkich. [J.P.] slupkowce ->istrongylidy. solankowiec -»6łonaczek. solfugi (Solifugae) - rząd stawonogów z gromady ->paję-czaków. Rosną 'do 7 cm 'długości. Mają segmentowany gło-wotułów i odwłok, szczęko-czułki bardzo masywne, a nogogłaszczki wydłużone, pełniące funkcję narządów dotyku. Mimo groźnego wyglądu są nieszkodliwe, gdyż brak im gruczołów jadowych i mogą co najwyżej kaleczyć szczypcami szczękoczułków. Są aktywne wieczorem lub nocą, biegając charakterystycznym, zygzakowatym i na pozór 'szybkim ruchem, a w 'dzień 'kryją się w norach. Żywią się' owadami Cap. termitami, konikami polnymi) i innymi bezkręgowcami _______________. soryt (np. 'dżdżownicami); obserwowano również pożeranie przez nie 'jaszczurek. S. nie wykonują tańców godowych, a 'samice po złożeniu jaj i przykryciu ich . ziemią nie interesują się dalszym losem potomstwa. Występują w isuchych, gorących lub 'ciepłych okolicach .południowej Europy i Azji, w Afryce i w obu Amerykach. Znanych jest ponad 800 gatunków z rzędu s. [J.P.] soliter -tasiemiec uzbrojony. solowiec -wsłonaczek. soryt - forma przetrwalniko-wa większości gatunków -^gąbek zwyczajnych, będąca formą rozmnażania wegetatywnego, noszącego miano pączkowania wewnętrznego. S. mają kształt kuli o średnicy znacznie mniejszej od l mm. Powstają wewnątrz organizmu macierzystego gąbki ze skupienia pewnej liczby -»-archeocy-tów. Sam zarodek tworzy się z reguły z jednej tylko komórki i odżywia się kosztem pozostałych archeocytów. S. przekształcają się w swobodnie pływające larwy, niczym nie różniące się od larw powstałych na 'drodze rozrodu płcio- Solfuga z rodzaju Caleodes sparganum wego (->-amfiblastula, ->-paren-chymula). Larwy te pływają przez jakiś czas swobodnie w wodzie, a następnie osiadają na dnie, przechodzą metamorfozę i przekształcają się w młode gąbki. Formy przetrwalnikowe gąbek słodkowodnych noszą nazwę --ngenrul. [J.M.R.] spar&anum - -^plerocerkoid mający zdolność pączkowania, co prowadzi do powstania larwy z rozgałęzieniami. S. występuje w rozwoju bruzdo-głowca Diphyllobothrium eri-nacei. Spotyka się go w mięśniach somatycznych żab, węży oraz wielu gatunków ptaków i ssaków. Różni się od plero-cerkoidów -^-bruzdogłowca szerokiego taśmowatym kształtem, długością i podłużnym rowkiem, biegnącym wzdłuż brzusznej części ciała. [M.S.-] spawęki -Mnogogłaszczkowce. spirostomum (Spirostomitw) - rodzaj pierwotniaków z rzędu -^•róanorzęsków. Obejmuje gatunki o rozmiarach l-3 mm. Są one 'wydłużone, silnie spłaszczone, o zarysie prawie prostokątnym. Wzdłuż krawędzi ciała przebiega idługi szereg błonek dogębowych. Szereg ten zakręca do zagłębienia gębowego, które przesunięte jest nieco na stronę brzuszną. Podobnie jak u innych orzęsków na dnie tego zagłębienia znajduje się "otwór gębowy" komórki. Wnętrze tylnej części ciała zajmuje l olbrzymia wo-dniczka tętniąca. Makronukleus ma postać sznura ze zgrubieniami i każdemu jego zgrubieniu towarzyszy l mikronu-kleus. Ciało s. jest bardzo silnie kurczliwe. S. odżywiają się bakteriami. Znane są zarówno z wód słodkich, jak i słonych. Spotyka się je w Europie, w Azji oraz w Ameryce Północnej. [A.J.K.] Spirotricha - podgromada pierwotniaków z gromady -»-orzęsk6w. Charakteryzuje je rozwinięte pole gębowe, otoczone prawoskrętną spiralą, złożoną z licznych tołonek dogębowych, które zbudowane są ze zlepionych rzęsek. Ruch tych błonek, zwanych także mem-branellami dogębowymi, wywołuje dogębowy prąd wody, napędzający pokarm. Do S. należą rzędy: rożnorzęsków, spo-dorzęsków oraz Entodinio-morpha, różniące się między sobą pozagębowym orzęsieniem ciała. [A.J.K.] spirula (Spirula spirala) - gatunek mięczaka z rzędu ->-dzie-sięciornic. Ma ciało kręte. kształtu fasolowatego, długości około 5 cm (bez ramion), z czego oikolo 1/3 przypada na głowę. Ramiona są bardzo krótkie. Na końcu tego zaokrąglonego worka trzewiowego znajduje się po bokach para niedużych, kolistych płetw. Muszlę s. obrasta wprawdzie płaszcz (jak 3fl3 spodorzęski Spirostomum -makronukleus; 2 - mikronukleusy; 3-rynienka gębowa; 4-"otwór gębowy" komórki; 5 - blonki dogębowe; 6 - wodniczka tętniąca u wszystkich dwuskrzelnych), ale jest ona zwinięta spiralnie, podzielona przegrodami na komory, podobnie jak u łodzika i innych czterosikrzelnych. Tak samo jak u tych ostatnich przegrody muszli są przebite pośrodku otworkami, przez które aż do komory początkowej przebiega rurkowata wypustka ciała, zwana syfonem. Wnioskuje się stąd o wielkiej długowieczności tego gatunku. S. żyją pelagicznie we wszystkich morzach strefy tropikalnej i subtropikalnej, na głębokości 250-1750 m. O ich trybie życia wiadomo bardzo mało. Na podstawie obserwacji w akwariach przypuszcza się, że unoszą się one najczęściej w wodzie głową na dół, co spowodowane jest izapewne obecnością muszli, która działa jak pęcherz pławmy. Pływają podobnie do innych dziesięcior-nic, używając płetw do ruchów powolnych i odrzutu do ruchów szybkich. Muszle s. znajdują się mieraz na plażach, wyrzucone tam przez fale morskie. [T.U.] śpiewka karpiowa (Argulus fo-liaceus) - gatunek .stawonoga z rzędu -wsplewek. Rośnie do długości 12 mm. Pasożytuje okresowo na rybach karpiowa-tych, szczupaku i niektórych innych rybach słodkowodnych Eurazji. Występuje także w obrębie zarosłych zatok wód słonawych, np. w Zatoce Puckiej, tj. w wodzie o zasoleniu około 7%o. Wyrządza poważne szkody w gospodarstwach karpiowych, ponieważ zranione ryby ulegają często groźnej chorobie pleśniawce. [L.Ż.] śpiewki {Branchiwa) - rząd stawonogów z podgromady -.-widłonogów (niektórzy autorzy traktują je jako odrębną podgromadę skorupiaków). Należą tu gatunki pasożytnicze o silnie spłaszczonym, w zarysie niemal kulistym ciele, złożonym z głowy i 4-segmentowego tułowia, okrytym z wierzchu szerokim pancerzem, spod którego sterczy drobny rozwidlony odwłok. Kończyny głowowe przekształcone są w 2 duże przyssawki oraz haczyki. S. posługują się w czasie pływania 4 dwugałęzistymi .odnóżami pływnymi tułowia lub bocznymi 'skrzydełkami pancerza. Żywią się krwią ryb słodkowodnych (rzadziej morskich) albo płazów, przyczepiając się okresowo do ich skory, którą rozcinają ostrymi żuwaczkami. W przypadku gromadnego występowania s. 'ryby ulegają osłabieniu, a w powstałych ranach rozwija się często pleś-niawka, prowadząca nierzadko do śmierci gospodarza. S. są rozdzielnopłciowe i jajorodne. Kopulacja 'przebiega w toni wodnej lub na ciele ryby. Jaja sklejone w długie sznureczki składane są na roślinach, kamieniach lub innych przedmiotach podwodnych. Po kilku tygodniach wylęgają się młode osobniki, dość podobne do swych rodziców. S. obejmują zaledwie 75 gatunków, z których znaczna większość należy do jednego tylko rodzaju s. (Tabl. XIII). [L.2.] spodorzęski (Hypotricha) - rząd pierwotniaków z podgromady ->-Spirotricha. Mają silnie spłaszczone ciało. Orzęsie-nie składa się z wielu dużych, ruchliwych i grubych szczecinek (cirri), które wyglądaj ą tak jak duże rzęski, a składają się z pozlepiany ch ze sobą pojedynczych rzęsek. Oprócz szczecinek s. mają orzęsienie dogę-bowe typowe dla iSpźrotricha, złożone z wielu błonek dogę- spondylus bowych (zlepionych rzęsek), ustawionych kolejno jedna za drugą, które napędzają pokarm do cytostomu. Poszczególne rodzaje i gatunki s. wyróżniają się różną liczbą, wielkością i położeniem szczecinek. Do s. należy m.in. małżynek. [A.J.K.] spondylus (Spondylus) - rodzaj mięczaków z rzędu ->aie-równamięsniowych. Muszla s. przypomina muszlę ->prze-grzebka zarysem oraz tym, że jej prawa połówka jest bardziej wypukła od lewej. Powierzchnię muszli okrywają liczne sterczące toolce, sięgające u niektórych gatunków do 5 cm długości, podczas gdy średnica całej muszli rzadko przekracza 10 cm. Zamek jest dobrze rozwinięty i składa się z 2 zębów w 'jednej i 2 dołków w drugiej [połowie muszli. Muszle s. są barwne, przy czym ich barwa może się znacznie wahać nawet w obrębie l gatunku. S. zamieszkują morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją ma 'ogół na głębokości 'do kilkunastu metrów, na skałach, wrakach itp., przytwierdzając się do nich prawą połówką muszli. (Tabl. XVI). [T.U.] sporocysta - stadium 'rozwojowe -Mprzywr digenetycznych powstające z -Mmiracidium. Po wniknięciu do żywiciela pośredniego miracidium przekształca się w s. macierzystą. Następuje przy itym redukcja organów zmysłów, uproszczenie .układu nerwowego oraz ulega pewnej przebudowie układ wydalniczy. Cała metamorfoza trwa zwykle 2-3 dni. Dorosła macierzysta s. przedstawia Się jako cienkościenny, kształtem zbliżony do ikuli, wrzecionowaty lub wydłużony woreczek, wewnątrz którego znajdują się komórki zarodkowe. Z narządów występujących w miracidium zachowują się komórki zarodkowe i zwykle też protonefrydia. S. macierzysta 'osiąga zazwyczaj 2- -3 mm długości, może jednak u niektórych gatunków dochodzić do 10 mam. Umiejscawia się w organach wewnętrznych mięczaków (głównie ślimaków). Z (komórek zarodkowych s. macierzystej mogą powstawać -»iedie lub s. potomne, które różnią się od s. macierzystej przede wszystkim mniejszymi rozmiarami. Redie lub s. potomne wydostają się ze s. macierzystej przez otwór rodny albo przez rozerwanie ściany jej ciała. W s. potomnej powstają następne stadia rozwojowe przywr, zwane -^-cerka-riami. [M.S.] sporogonia - proces wytwarzania ikomórek inwazyjnych, zwanych s p o r o z o i t a m i. U niektórych aporowców właściwych (-^-ziarniaki i ->hurmacz-ki) sporozoity powstają wewnątrz spór na drodze podziałów encystowanej komórki. Sporozoity mogą również tworzyć się bezpośrednio z encystowanej zygoty, a więc z pominięciem stadium spory (-^krwinkowce). [A.J.K.] sporowce pelzakowate (Amoe-bosporidia, Chidosporidia) - podtyp z typu -.-pierwotniaków. Są pasożytami zarówno kręgowców, jak i bezkręgowców, tworząc wewnątrz tkanek żywiciela bądź wielojądrowe plazmodia (u Myxosporidia), bądź jedynie formy dwujądro-we (u Microsporidia). W cyklu rozwojowym s.p. występują spory zaopatrzone w tzw. torebki biegunowe. Te ostatnie to wodniczki wypełnione płynem, w którym znajduje sporowce właściwe się tzw. nić biegunowa. Żywiciel zaraża się połykając spory. Gdy zewnętrzna otoczka spory zostaje nadtrawiona, nić biegunowa wystrzela ize swej torebki i wbija się w nabłonek jelitowy gospodarza. Wystrzelenie nici spowodowane jest wysokim ciśnieniem płynu wewnątrz torebki. Nić jest w środku 'drożna, podobnie jak igła strzykawki. Przez jej przewód wydostaje się inwazyjna amebula. Jest to jednoją-drowy lub dwujądrowy pierwotniak, mający postać pełza-ka. Amebula zostaje wstrzyknięta w głąb nabłonka, po czym aktywnie penetruje tkanki żywiciela, aby usadowić się w odpowiednim dla siebie miejscu. Następnie rozrasta się w wielojądrowe plazmo-dium, z Iktórego wyodrębniają się inwazyjne spory. S.p. wytwarzają spory jednokomórkowe (u Mźcrosporźdźa) bądź wielokomórkowe (u Myxosporidia). Spora jednokomórkowa jest pojedynczą komórką, która w swym wnętrzu zawiera l lub rzadziej 2 torebki biegunowe. Jej jądro wraz z częścią cytoplazmy tworzy amebulę powstającą w momencie opuszczania spory. Spora wielokomórkowa składa się z wyodrębnionej komórki dwu-jądrowej amebuli, z całkowicie wyodrębnionych komórek biegunowych z torebkami biegunowymi oraz ze zdegenero-wanych komórek tworzących otoczkę spory. Po wystrzeleniu nici biegunowej komórki biegunowe oraz komórki otoczki nie biorą udziału w dalszym rozwoju pierwotniaka. W obrębie s.p. wyróżnia się 2 gromady: Microsporidia oraz Myxosporidia. [A.J.K.] sporowce właściwe (Sporozoa, Apicomplexa, Telosporidia) - podtyp z typu -»pierwotnia-ków. Należą do nich wyłącznie gatunki pasożytnicze, które cechuje złożony cykl życiowy, niekiedy przebiegający w 2 żywicielach. Rozwijają się zarówno w świetle przewodu pokarmowego, jak łez (przynajmniej w pewnych stadiach) śródtkainfcowo i wewnątrz komórek żywicielskich. Wspólną cechą wszystkich s.w. jest wytwarzanie komórek inwazyjnych, zwanych isporozoitami, o kształcie banana, mających zdolność penetracji komórek żywiciela. Ich przedni koniec jest zaostrzony i tworzy penetrującą część, tzw. zespól api-kalny (stąd nazwa Apicomplexa). Ostatnio wykazano podobieństwo w budowie różnych Sporozoitów i na tej podstawie do B.W. zaliczono toksoplazmy. Stporozoity wnikają 'do ciała gospodarza w postaci spór zjedzonych wraz z pokarmem bądź 'zostają wprowadzone do krwi przez ukłucie zarażonego nimi owada. Niezależnie od dróg penetracji atakują bezpośrednio komórki gospodarza. Wewnątrz nich isporozoity rozrastają się. Dalsze drogi rozwoju przebiegają różnie u rozmaitych iS.w. U większości s.w. jądro zaczyna 'dzielić się wielokrotnie i powstaje wielojądrowe plazmodium. Jego jądra przyporządkowują sobie część cytoplazmy, tworząc komórki potomne. Proces ten nosi 'nazwę -schizogonii. W tym czasie komórka żywiciela ulega ostatecznemu zniszczeniu, a drugie pokolenie (pasożyta atakuje następne komórki. Kolejna generacja plazmodiów może (powtórzyć schizogonię. Jedynie u niektórych hurmacz-ków brak schizogonii. Sporo-zoit po wniknięciu do komórki gospodarza rośnie, ale nie wytwarza potomnych 'pokoleń ko- sporozoit 327 - mórek inwazyjnych. Po ukończeniu procesu dojrzewania hurmaczki te przechodzą -»-ga-mogonię. W pełnym cyklu życiowym s.w. zachodzą 3 procesy: schizogonia, gamogonia i ->aporogonia. Wiele s.w. powoduje groźne schorzenia. Walka z pasożytami polega ina usuwaniu źródeł zarażenia i farmakologicznym leczeniu chorych. W obrębie s.w. wyróżnia się 4 gromady: ziarniaki, hur-maczki, krwinkowce oraz toksoplazmy. [A.J.K.] sporozoit -»-sporogania. sprzągla (Salpa) - rodzaj strunowców z gromady -^sprzągli. Obejmuje gatunki .kształtu cylindrycznego lub wrzecionowatego, długości l-20 cm. Poprzez przezroczystą powłokę ciała (osłonę) widoczne są o-krężne pasma mięśni, nie zamykające 'się na stronie brzusznej. W rozwoju występuje przemiana pokoleń. Pokolenie bezpłciowe prowadzi do powstawania długich łańcuchów osobników, które z czasem oddzielają się od siebie. Rodzaj s. obejmuje liczne gatunki, szeroko rozprzestrzenione w pełnosłonych morzach. Niektóre z nich występują gromadnie, zdradzając swą obecność, szczególnie nocą, intensywnym świeceniem. [L.Ż.] sprzągle (.Thaliacea) - gromada strunowców z podtypu ->o-słonic. Mają kształt beczułko-waty, wrzecionowaty lub cylindryczny. Długość ich oscyluję od l do 20 cm. Znaczna przezroczystość umożliwia bez sekcji oglądanie budowy wewnętrznej, przy czym szczególnie rzuca się w oczy szereg okrężnych wiązek mięśni, przylegających do galaretowatych ścianek osłonki ciała. U wielu gatunków wiązki te' są przerwane na stronie brzusznej. W czasie rytmicznych skurczów mięśni woda jest wyrzucana z obszernej jamy ciała na zewnątrz, popychając zwierzątka na zasadzie odrzutu do przodu. Szereg gatunków ma organa świecące. U s. występuje przemiana pokoleń płciowych i bezpłciowych. Generacja płciowa wytwarza pojedyncze osobniki, rozmnażające się z kolei bezpłciowo przez pączkowanie. Młode okazy pączkują zwykle w jednym miejscu, z tyłu ciała, przy czym nie od razu odrywają się od osobnika rodzicielskiego, tworząc przejściowo łańcuchy osiągające niekiedy długość ponad 25 m. S. obejmują około 100 wyłącznie morskich gatunków, żyjących w toni wodnej jako składnik planktonu. Występują zarówno w wodach powierzchniowych, jak i głębinowych. [L.Ż.] staczał (Coenobita) - rodzaj stawonogów z sekcji -s-pustel-nikowców. Obejmuje gatunki o długości ciała dochodzącej do około 5 cm. Delikatny 'workowaty odwłok chowają one do wnętrza rozmaitych muszli morskich lub lądowych ślimaków. Larwy ich rozwijają się w środowisku morskim. S. zamieszkują wilgotne tropikalne lasy w kilkukilometrowym pasie wzdłuż wybrzeża morskiego. Żywią się pokarmem zwierzęcym i roślinnym. W poszukiwaniu owoców potrafią wspinać się na niezbyt wysokie zarośla. Są zwykle bardziej aktywne nocą niż za dnia. Wędrują nierzadko dość dużymi stadami. Reprezentuje je 14 gatunków, które są szeroko rozprzestrzenione w krainie tropikalnej. [L.Ż.] staroraki (Merostomata) - gromada stawonogów z podtypu ->-szczękoczułkowców. 0-bejmują archaiczne szczęko-czulkowce morskie ze skrzelo-wymi odnóżami odwłokowymi. Do gromady tej zaliczamy 2 rzędy: ostrogony i wielkoraki. Te ostatnie są reprezentowane wyłącznie przez formy kopalne. [J.P.] statoblasty - formy przetrwal-nikowe słodkowodnych gatunków mszywiołów z rzędu -4-podkówczaków. Z zewnątrz 'okrywa je dwuklapkowa os-ionka. Tworzą się w naszych warunkach 'klimatycznych jesienią, a w strefach tropikalnych - przed nastaniem okresu suszy. Z chwilą śmierci mszywiołu rodzicielskiego, spowodowanej wysychaniem zbiornika bądź znacznym obniżeniem się temperatury wody, s. wydostają się na zewnątrz organizmu macierzystego i opadają na dno lub unoszą się w wodzie. Niektóre Statoblast zaopatrzony w haczyki odmiany s. zaopatrzone są w chitynowe haczyki, służące do przyczepiania się do rozmaitych zwierząt, które przenoszą je nieraz na znaczne odległości. Dzięki mocnej osłonce s. przeżywają nie sprzyjający dla ich rodziców okres. Z wiosną lub po ponownym zalaniu zbiornika wodą osłonki ich rozchylają się i z każdego s. rozwija się młody dający przez pączk czątek nowej kolor Stauromedusae, Ca rząd jamochłonów -Arążkopławów. SE o kształcie kielicha klosza wyciągnięty< mion" zakończonyc krótkich, buławkow k6w. Na środku (przeciwustnej) czi występuje narząd w postaci styliika z bądź tarczki przylj rymi zwierzęta te B lub bardziej trwale dzać się do ipodło tryb życia polipów wykształcają się c tyczne dla meduz ii kopławów brzezinę) braik iim również i ciowych (-*ropaliu ma gastralna pod; na 4 obszerne teiesz stawiciele S. są s przestrzeniem w-i morzach. Należy d świetla. [Z.S.] stawonogi (Arthro) --bezkręgowców, należy olbrzymia znanych przedstaw zwierzęcego - ok współczesnych gat ło s. jest segmenty nych grup w ir< przejawia się 'tend< wania się sąsiedin tów i tworzenia czyli wyspecjalizo cinków ciała. S. m zesklerotyzowany wnętrzny, służący jako miejsce przyi i jako pancerz cl rządy wewnętrzni nowane odnóża, szczególne części( czone są stawami. się na 3 podtypy stągwica 328 wargowce i szczękoczułkowce. Niektórzy badacze uważają s. za grupę polifiletyczną, tj. pochodzącą nie od l wspólnego, ale od kilku różnych przodków. Brak dostatecznego materiału kopalnego uniemożliwia rozstrzygnięcie 'tej .kwestii. [W.S.] stągwica (Tonłia, Dolium) - rodzaj mięczaków z rodziny Tonnidae, z rzędu -»jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszle kształtem zbliżone do kuli, o powierzchni gęsto pokrytej na przemian drobnymi żeberkami i rowkami. Wysokość muszli wynosi 15-30 cm. S. odznaczają się bardzo długim i ruchliwym ryjkiem, zakończonym silną przyssawką otaczającą otwór gębowy. Do gardzieli uchodzą przewody 2 dużych gruczołów Wytwarzających kwas siarkowy o stężeniu 2- -Wo. Kwas ten służy prawdopodobnie do zabijania zdobyczy. S. zamieszkują morza pełnosłone strefy tropikalnej, subtropikalnej i cieplejszych części strefy umiarkowanej. Żyją na dnie, od brzegu do znacznych głębokości. Są drapieżne. Z napadniętego zwierzęcia wyrywają kawały ciała i połykają je. Niekiedy kaleczą kąpiących się ludzi. (Tabl. XVII). [T.U.] steatoda (Steatoda) - rodzaj stawonogów z rodziny ->oma-tnikowatych. Należą do większych przedstawicieli rodziny; długość ich ciała dochodzi do 10 mm. Mają ubarwienie brunatne lub czarne, z białym, żółtym albo czerwonym rysunkiem. Dysponują silnym jadem, który w przypadku południowoeuropejskiej Steatoda pay-kulliana zabija drobne kręgowce (myszy, jaszczurki) i powoduje silne bóle -u człowieka. W Polsce występuje 5 gatunków s., z czego 2 bardzo pospolite w 'zabudowaniach. [W.S.] stenopus (Stenopus hispidus) - gatunek stawonoga z sekcji -»-garnelowców. Rośnie do długości 8 cm. Ciało barwy białej z czerwonymi paskami, miejscami niebieskie i brunatne, usiane jest licznymi cierniami. Przednie 3 pary odnóży tułowiowych wieńczą kleszcze, przy czym III para wyróżnia się wyraźnie wielkością. S. oczyszczają .skórę wielu ryb z pasożytów zewnętrznych, które stanowią ich ulubiony pokarm. Są rozprzestrzenione na płytkim dnie wszystkich tropikalnych mórz. Kryją się chętnie w zakamarkach raf koralowych i innych nieruchomych przedmiotów, rzadziej wśród zarośli podmorskich. [L.Ż.] stentor -^trębacz. stigma -rkomórka pierwotnia-cza. stolony, rozłogi - drożne, poziome rozrosty tkanek, z których pączkują organizmy potomne, spotykane u gąbek, jamochłonów, graptolitów i Sprzągli. [T.S.] stonoga (Oniscus} - rodzaj stawonogów z rzędu ->równono-gów. Obejmuje gatunki o ciele nie przekraczającym 2 cm długości, silnie rozszerzonym, w zarysie jajowatym. Płytka ogonowa bywa stożkowato zaostrzona, a głowa - niemal prostokątna. S. są mało ruchliwe i nie mogą się zwinąć całkowicie w kulkę. Obejmują szereg gatunków lądowych, znanych ze wszystkich kontynentów. W Polsce występuje s. murowa. [L.Ż.] straszykowce stonoga murowa (Oniscus asel-lus) - gatunek stawonoga z rodzaju -^stonogi. Rośnie do długości 18 mm. Jej pierwotnym środowiskiem są lasy, gdzie żyje głównie pod odstającą korą drzew i w gnijących kłodach, zwłaszcza w buczynach. Towarzyszy także człowiekowi, zasiedlając piwnice, mieszkania oraz ruiny, cmentarze i parki. [L.Ż.] stożeczek (Euconulus fulvus) - gatunek mięczaka, z rodziny EuconuUdae, z rzędu -»trzon-koocznych. Ma muszlę stożkowatą, o średnicy około 3 mm, odznaczającą się błyszczącą powierzchnią i piękną, złota-wobrązową barwą. Zamieszkuje całą Polskę. Jest pospolity w najróżniejszych środowiskach lądowych - w lasach, zaroślach, na łąkach, gdzie przebywa ukryty pod ściółką. O życiu i pożywieniu tego gatunku brak sprawdzonych wiadomości. [T.U.] stożek (COTOMS) - rodzaj mięczaków z rodziny stożków (Co-widae), z rzędu -^-jednoprzed-sionkowców. Obejmuje gatunki mające muszle kształtu dwu-stożka, przy czym górny stożek, utworzony ze skrętki jest mały, szeroki i spiczasty, dolny zaś, na który składa się ostatni skręt, znacznie większy, smuklejiSzy i ścięty. Powierzchnia muszli jest zawsze gładka i lśniąca, ale u poszczególnych gatunków ma rozmaitą barwę i rysunek. Zdecydowana większość gatunków s. zamieszkuje morza strefy tropikalnej, a nieliczne tylko trafiają się w morzach strefy subtropikalnej. Żyją na niewielkich głębokościach, zwykle od strefy pływowej do kilkunastu metrów, rzadko do kilkudziesięciu metrów. Są groźnymi drapieżnikami. Zęby ich tairfei, nieliczne, duże, wydłużone i bardzo ostre, 'mają wewnątrz kanał, którym jak igłą do zastrzyków wprowadzają do ciała ofiary gwałtownie 'działający jad. Jest on niebezpieczny nawet dla człowieka. Znane są wypadki śmiertelne wśród ludzi, spowodowane ukłuciem dużych, tropikalnych gatunków s. Ze względu na niezwykłe piękno barwy i rysunku s. są szczególnie poszukiwane przez kolekcjonerów, jednak podobnie jak w kolekcjonerstwie znaczków pocztowych najwyższe ceny na rynku osiągają okazy gatunków najrzadszych, nie zaś najpiękniejszych. Rekord ceny zapłaconej kiedykolwiek za jedną muszlę należy do gatunku Conus gloriamaris z pobliża wy&p tropikalnej strefy Pacyfiku. W okresie międzywojennym, kiedy liczba jego okazów we wszystkich zbiorach świata wynosiła około 25 sztuk, za 2 kolejne muszle zapłacono 1200 i 2000 dolarów. Teraz muszla tego s. kosztuje około 1000 dolarów. (Tabl. XVII). [T.U.l straszyk (Deima) - rodzaj szkarłupni z rzędu ->straszy-kowców. Obejmuje formy mające -duże, stożkowate wypustki, rozmieszczone wzdłuż grzbietu i boków ciała. Wzdłuż brzegów podeszwy widnieją nóżki ambulakralne zakończone przyssawkami. S. występują w głębinach oceanicznych, najliczniej w Pacyfiku, gdzie przebywają na głębokości 800 -4000 m. [L.Ż.] straszykowce (Elasipoda) - rząd szkarłupni z gromady ->-strzykw. Mają wyraźną dwu-boczną symetrię ciała. Silnie spłaszczona podeszwa obrzeżona jest rzadko rozmieszczonymi nóźikami ambulakralny- strongylidy 330 mi, pozbawionymi przyssawek. Na grzbiecie występują duże, stożkowate wypustki, przydatki ogonowe i inne twory nadające s. dziwaczne nieraz .kształty. Gębę otacza 10-20 krótkich, tarczkowatych i niewciągal-nych czułków. S. obejmują liczne gatunki, z których wiele znanych jest wyłącznie z wielkich głębin oceanicznych. [L.2.] strongylidy, słupkowce (Stron-gyloidea) - zespół rodzin ob-leńców z .gromady -Mnicieni. Charaicteryzują isię idobrze rozwiniętą torebką gębową. U samców na "tylnym końcu ciała występuje torebka kopulacyjna złożona z trzech płatków o-skórkowych, wspartych na tzw. żeberkach. [M.S.] strunowce (Chordata) - typ zwierząt o dwubocznej symetrii ciała, mających szkielet wewnętrzny w postaci struny grzbietowej występującej przez całe życie lub tylko w stadium zarodkowym. Przedni odcinek przewodu pokarmowego spełnia u nich również funkcje oddechowe. Istnieje zamknięty u-kład krwionośny, a ośrodkowy układ nerwowy znajduje się po stronie grzbietowej. Obok form prymitywnych należą tu także grupy wysoko zorganizowane. Pierwsze z nich wyodrębniane są w podtypach osłonie i bez-czaszkowców, a drugie - w podtypie kręgowców. [L.Ż.] struńce Wermithidae) - rodzina obleńców z gromady ^-nicieni. Pasożytują u wielu grup bezkręgowców. Są silnie wydłużone (niektóre gatunki dochodzą do 20 cm długości), w związku z czym w ciele żywiciela przybierają postać silnie skręconej nici. Stosunkowo często wystają nawet na zewnątrz ciała żywiciela. Pospolitym pasożytem pasikoników, świerszczy i szarańczy jest Agamer-mis decaudata i Merrms sub-nigrescens. Wiele pasożytów z rodziny e. występuje u mrówek. Na skutek zarażenia się ciało mrówki może ulegać deformacji, przyjmując postać osobników o pośredniej budowie między iposzczegolnymi kastami. [M.S.] strzałka (Sagitta) - rodzaj z typu -*szczecioszczękich. Obejmuje formy o strzałkowatej postaci, B 2 parami płetw bocznych oraz l ogonową. Ciało ich jest szklisto-przeźroczyste, zwykle o długości l-3 cm, jakkolwiek niektóre gatunki rosną do 8 cm. Mają głowę uzbrojoną w 2 grupy chityno- strzykwy Strzałka mała (Sagitta setosa) wych szczecin chwytnych, które w stanie spoczynku mieszczą się w skórnym kapturku. S. reprezentuje prawie 50 gatunków rozsiedlonych w toni wodnej wszystkich mórz i oceanów. [L.2.] strzeżek (Pinnoteres) - rodzaj stawonogów z sekcji -.-krabów. U gatunków, które reprezentuje, długość głowotułowia samic nie przekracza 2 cm; samce są o połowę mniejsze. S. mają pancerz ciemnobrązowy, Strączek Pinnoteres pisum kulisty w zarysie i - w przeciwieństwie do większości krabów - przeważnie o miękkiej, skórzanej konsystencji, rzadko zaś i to tylko u niektórych samców, dość silnie zwapniały. S. żyją w jamie ciała osiadłych lub mało ruchliwych zwierząt morskich jako komensale lub niekiedy jako pasożyty. Gospodarzami ich są rozmaite małże (np. omułek, ostryga, sercówka), żachwy, strzykwy i inne dostatecznie duże zwierzęta. S. odżywiają się mifcroplankto-nem i substancją organiczną (zawartą w wodzie służącej do oddychania gospodarza, a także odkładającą się ma blaszkach skrzelowych i na ściankach zamieszkałej jamy), uszkadzając przy tym często tkanki gospodarza. Kopulacja odbywa się w toni morskiej, po czym samce giną, a samice wyszukują ponownie dogodnego gospodarza, pozostając w nim do swej śmierci. W rozwoju występują planktonowe larwy, zwane ->żywikami. S. obejmują ponad 120 gatunków szeroko rozprzestrzenionych w morzach tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego. [L.2.] strzępnik - ->-eurydyka strzykwa (Holothuria) - rodzaj szkarłupni z rzędu -»-tre-panigowców. Obejmuje ogórko-kształtae gatunki s., o długości do 40 cm i wyraźnej symetrii dwubocznej. Grzbietowa strona ciała pokryta jest dużymi, często stożkowatymi brodawkami oraz nóżkami .anabu-lakralnymi przemienionymi w krótkie wypustki czuciowe. Brzuszna strona ciała ma postać płaskiej podeszwy z licznymi nóżkami amibulakralny-mi, uszeregowanymi w 3 podłużnych rzędach. Dobrze wykształcone narządy Cuviera Strzykwa Holothuria tubulosa wyrzucane są w razie niebezpieczeństwa iprzez odbyt. Gęba otoczona jest 20 .krótkimi, rozgałęzianymi czułkami. S. reprezentuje kilkadziesiąt iga^unków rozsiedlonych we wszystkich płytkich 'tropikalnych i subtropikalnych morzach. Większość gatunków ma znaczenie użytkowe. Są one zbierane zazwyczaj w czasie odpływu, często po prostu gołymi rękoma lub z łodzi za pomocą ka-szorka na długim kiju. [L.2.1 strzykwy (Holothurioidea) - gromada z typu -••szkarłupni. Są kształtu ogórkowatego lub robąkowatego, o mniej lub bardziej zatraconej symetrii promienistej. Ich długość waha się w granicach l-200 cm, a średnica nie przekracza zazwyczaj 5 cm. Ciało okryte jest miękkim worem skórno-mięś-niowym. W skórze rozrzucone są luźno 'drobne wapienne pły-fki lub igiełki szkieletowe, mające postać kółeczek, rozwidlonych stożków, pałeczek, kotwiczek itp. Na powierzchni ciała widnieje 5 podłużnych rzędów nóżek ambulakralnych, z [których trzecie/ kroczne, znajdują się na spodniej stronie ciała, zwanej często podeszwą, a drugie, nierzadko całkowicie odmiennie wykształcone, przebiegają wzdłuż grzbietu. Często jednak 'zachodzi częścio- studniczek wa lub całkowita redukcja rzędów nóżek ambulakralnych. S. pełzają po dnie, rozciągając i hurcząc na przemian swe ciało, przytrzymując się dna nóżkami lub elementami szkieletowymi. U szeregu gatunków na powierzchni ciała sterczą brodawki. Gęba oraz odbyt umieszczone są na 2 przeciwległych końcach, w 'związku z czym można wyróżnić przednią i tylną 'część ciała. Gęba otoczona jest przez 10-30 czuł-ków, mających kształt palcza-sty albo mniej lub bardziej rozgałęziony, dzułki te służą do pobierania pożywienia składającego się najczęściej z martwej materii organicznej, 'którą s. pochłaniają wraz z osadami 'dennymi. Przewód pokarmowy kończy się obszerną kloalką, kurczącą się rytmicznie dzięki pracy specjalnych mięśni. U większości gatunków do kloaki otwierają się parzyste płuca wodne, napełniane rytmicznie wodą, oraz wydłużone narządy Cuviera, wyrzucane w razie niebezpieczeństwa na zewnątrz wraz z tylną częścią przewodu pokarmowego oraz częścią płuc i oplątujące napastnika. Utracone narządy szybko się regenerują. Większość s. jest rozdzielnopłciowa i jajorodna. W rozwoju występuje przeważnie planktonowa larwa typu -.-uszatka. Znanych jest około 1000 gatunków s. rozprzestrzenionych we wszystkich pełnosłonych morzach. Około 50 gatunków ma znaczenie użytkowe, stanowiąc ważny składnik kuchni chińskiej. Corocznie wydobywa sie^około 15 000 ton s. S. dzieli się na 5 rzędów: ogórkowce, trepan-gowce, straszykowce, beczuł-kowce i kotwicznikowce. [L.Z.] studniczek, nifargus (Niphar-gus) - rodzaj stawonogów z rzędu -s-obunogów. Obejmuje gatunki o przeźroczystym ciele. Mają one niezbyt długie czułki, ostatnią parę odnóży odwłokowych silnie wydłużoną i dwugałęzistą, a płytkę ogonową częściowo rozszczepioną. S. brak oczu lub występują u nich tylko oczy szczątkowe, co wiąże się z podziemnym trybem życia. Zamieszkują rozmaite wody podziemne, pozbawione całkowicie lub częściowo dostępu .światła. Spotkać je można przede wszystkim w jaskiniach i studniach. Żyją też na głębokim dnie dużych jezior alpejskich, a także w niektórych osłoniętych źródłach lub kałużach, mających połączenie z wodami podziemnymi. Obejmują ponad 50 gatunków rozprzestrzenionych najliczniej w w południowej i środkowej Europie (zwłaszcza w krajach bałkańskich) oraz w przyległych częściach Azji. Na terenie Polski występuje kalka gatunków s. [L.Z.] stulnik (Sphaeroma) - rodzaj stawonogów z rzędu -wówno-nogów. Obejmuje gatunki, których ciało dochodzi .do 15 mm długości, jest spłaszczone, w zarysie regularnie owalne, barwy szarawej z ciemnymi plamami. Spłaszczone, wachlarzy-.kowate odnóża sterczą po bokach płytki ogonowej. Zaniepokojone s. zwijają się w regularną kulkę. Rodzaj obejmuje kilkadziesiąt gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie wszystkich mórz strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją pod kamieniami i wśród glonów. Niektóre gatunki ryją jamki lub kanaliki w skałach wapiennych albo w palach, wgryzając się niekiedy do głębokości 10 cm. W Morzu Bałtyckim występują 2 gatunki s. [L.Z.] 333 stułbioplawy stułbia, hydra - zbiorcza nazwa .przedstawicieli kilfcu rodzajów jamochłonów z rzędu ->(r)tułbiowców, m.Łn. z rodzaju Hydra, Chlorohydra, Protohy-dra i Pelmatohydra. Są to zwierzęta o postaci wyłącznie polipa, rozmiarach na ogół kilku milimetrów (maksymalnie 3 cm) i 'bardzo rozciągliwych czułkach, które mogą wielokrotnie przekraczać długość ciała (np. u Pelmatohydra - ośmiokrotnte). Zamieszkują z reguły wody słodkie, stojące bądź powoli płynące, zarośnięte. Wiodą życie półosiadłe, przyczepione podeszwą (stopą) do roślin bądź innych obiektów podwodnych, co pewien czas jednak przemieszczają się, krocząc sposobem gąsienicy miernikowca albo wykonując przerzut stopy ponad przyczepionym do podłoża wieńcem czułków. S. rozmnażają się zarówno bezpłciowo (przez pączkowanie, rzadko przez podział), jak i płciowo, przy czym niektóre gatunki są obojnacze (np. Hydra vulgaris i Chlorohydra viridissima), a inne roz-dzieLnopłciowe (Hydra attenua-ta). Jądra rozwijają się w górnej części polipa, pod czułka-mi, a jajniki - w niższych partiach ciała. S. wytwarzają jaja przeważnie przed zimą, kiedy same schodzą w głębsze rejony zbiorników, po czym zapadają w zimowe odrętwienie albo giną. Jaga objęte są twardą otoczką. S. nie tworzą nigdy kolonii, chociaż obficie pączkujące osobniki mogą przez 'krótki czas sprawiać takie wrażenie. Są drapieżnikami. Ofiarami ich bywają .drobne skorupiaki, pierścienice, larwy owadów itp., a nawet wycier ryb. Rozciągliwość ścianek ciała pozwala s. połykać zdobycz stosunkowo bardzo dużą. Narządami łownymi są, jak u większości polipów, ruchliwe czuiki (u Pelmatohydra do 25 cm długości). Niektóre s., np. Chlorohydra •umdissima, współżyją z glonami z rodzaju Chlorella, nie wiadomo jednak dokładnie, czy wyzyskują pro-idukowane -przez nie związki organiczne. Upodobanie do wód słabo zasolonych (5-10%o) wykazuje Protohydra leuckarti, nie mająca czułków. Osiąga ona wielkość do 1,5 mm i żywi się przeważnie nicieniami. (Tabl. IV). [Z.S.] stułblomeduzy (Trachylida) - rząd jamochłonów z gromady -^stułbiopławów. Poza nielicznymi wyjątkami (-ypolipodium) występują wyłączanie w postaci meduzy, która rozwija się. zwykle z larwy -^aktinuli. Ich gonady leżą przy kanałach radialnych, a narządy zmysłów zwieszają się z brzegów telosiza na entoidermalnych 'trzonkach. Meduzy s. występują w pełnomorskim planktonie. Podział systematyczny a. opiera się na umiejscowieniu ozułków i budowie jamy chłonąco-trawią-cej. [Z.S.] stułbioplawy (Hydrozoa) - gromada jamochłonów z typu ->fparzydełkowców. Ich polipy (ław. hydropolipy) mają rozmiary od ulaimka milimetra do 2 m, a swobodnie pływające kolonie osiągają do 3 m długości. Średnica meduz dochodzi niekiedy do 40 cm. W stadium polipa większość gatunków żyje kolonijnie i w morzach, a tylko nieliczne (jak np. stułbia) pojedynczo i w wodach słodkich. RóanoikBztałtne kolonie, w których liczba osobników może sięgać miliona, powstają z jednego polipa założyciela, przy czym nowe osobniki mogą wyrastać z nóżki macierzystego, bądź też ze -»-sto- stułbiopławy lonów w koloniach osiadłych. Polip założyciel kolonii wrasta w głąb podłoża pionowymi wyrostkami, które rozgałęziają się poziomo i łączą ze sobą, tworząc utkanie (hydrorhizę), wczepione w podłoże dodatkowymi pionowymi wyrostkami, a u niektórych gatunków wyrastające również w górę ponad podłoże. W koloniach pływających poszczególne okazy powstają w określonej kolejności. Jamy gastralne wszystkich osobników kolonii są miedzy sobą połączone. Na zewnątrz polipy wydzielają często twardy oskórek, który z czasem nawarstwia się, tak że na najstarszych częściach kolonii jest najgrubszy (-».peri-derma). Niektóre s. wytwarzają również twarde szkielety wapienne. W obrębie kolonii występuje niekiedy (z reguły u rurkopławów) podział funkcji poszczególnych osobników (żołdów), przekształcających się w urządzenia hydrostatyczne (pineumatofory, nektofory), w okazy odżywiające kolonię (ga-strozoidy, syfony), chwytne (ankany), dotykowe (palpony), okazy ochraniające i rozrodcze (gonozoidy). Polipy żyjące pojedynczo są bądź osiadłe, bądź potrafią przemieszczać się czynnie (np. stułbia), natomiast nie osiadłe .kolonie poruszają się biernie pod wpływem ruchów "wody i wiatru albo aktywnie dzięki skurczom nekto-forów {dzwonów pływinych). Prawie wszystkie s. wiodą drapieżny tryb życia, pokonując ofiary czasem wielokrotnie od siebie większe, tetórę obezwładniają parzydełkami i wciągają do jamy gastralnej. Tylko nieliczne, jak np. polipodium, są pasożytami. Wstępny rozkład pokarmu odbywa się w jamie gastralnej, a dalsze trawienie przebiega we wnętrzu komórek entodermy. W koloniach zachowujących się jak organizmy wyższego rzędu 'chwytanie większej zdobyczy odbywa się niekiedy przy współudziale wielu polipów, pokonujących ją i trawiących wspólnie. Połączonymi jamami gaistralnymi pokarm rozchodzi się do wszystkich 'części kolonii. Meduzy s. , (hydromeduzy) z niewidoma | wyjątkami są małe (nie prze- , kraczają kilku centymetrów i średnicy), mają grubą warstwę | zwykle bezkomórfcowej mezo- l glei, a pod spodem klosza (dzwonu) - okrężny, poziomy, ektodermalny fałd, tzw. żagie-lek (velum), którego zaciskanie się wskutek skurczu mięśni okrężnych przyśpiesza prąd wody wytłaczany spod klosza, a tym samym odrzutowy rucł zwierzęcia. Na brzegu klosza występują liczne komórki bądź narządy światłoczułe i hydrostatyczne. Zwłaszcza u form młodych silnie zaznacza się czteropromieraność budowy, podkreślona 4 kanałami radialnymi i rozmieszczeniem czuł-ków; z wiekiem liczba ta zwykle się zwielokrotnia. Hydro-meduzy są składnikiem plank-tonu, 'zwłaszcza otwartej strefy mórz, ale również strefy przybrzeżnej 'do głębokości ok. 250 m. Meduzy słodkowodne występują tylko u kilku gatunków {np. u kraspedakusty). Hydromeduzy trzymają się na ogół w gromadach, co ^stwarza większe szansę zapłodnienia jaj. Odżywiają się drobnymi zwierzętami, które dostają się pod ich klosz bądź zetkną z parzydełkami 'struktur chwyt-nych. Przebieg trawienia jest u nich podobny jak u polipów. Pokarm rozchodzi się w kanałach dzięki sikurczom klosza. Hydromeduzy osiągają wiek nie przekraczający 2 do 3 miesięcy. S. rozmnażają się za- syngamus równo płciowo, jak i bezpłciowo, a ich rozwój przebiega u około 1/3 liczby gatunków z przemianą pokoleń. Z reguły meduza jest pokoleniem płciowym, a polip - bezpłciowym, choć niektóre meduzy (np. sarsji) mnożą się przez pączkowanie, a polipy (np. stutbi) - płciowo. Poza pączkowaniem bocznym rozród bezpłciowy miewa formę strobilacji (pączkowania wierzchołkowego), podziału i -rfrustulacji. Niekiedy do podziału dochodzi już w stadium -^planuli. (np. u polipodium i ikraspedakusty). Opisano ok. 2700 gatunków s., które grupuje się w rzędzie stułbiowców, stułbiomeduz i rurkopławów. [Z.S.] stułbtowce (Hydroidea) - rząd jamochłonów z gromady ->^stuł-biopławów. Ich polipy bywają z reguły osiadłe, żyjące koloniijnie toądź pojedynczo. Wytwarzają swobodnie pływające meduzy albo nie odrywające się od 'kolonii ->meduzo-idy. Obie te formy meduz rozmnażają się płciowo. W rzadkich wypadkach (np. u stułbi) stadium meduzy nie występuje. S. tworzą różnorodnie, ale swoiście dla poszczególnych rodzajów rozgałęzione kolonie, wchodzące m.m. w skład "mchu morskiego", używanego po wysuszeniu i zabarwieniu do dekoracji wnętrz. Zamieszkują morza, a tylko nieliczne gatunki - wody słonawe i słodkie. Podział systematyczny opiera się na występowaniu albo braku peridermalnej osłony (hydroteki) chroniącej hydranty, na obecności albo nieobecności narządów hydrostatycznych u meduz i na u-miejscowieniu ich gonad. Do s. należy m.in. stułbia, kraspeda-kusta, sarsja, obelia i gałęza-tka. IZ.S.] stylaria (Stylarża lacustris) - gatunek pierścienicy z rodziny Naididae, z gromady ->skąpo-szczetów. Ma ciało wydłużone, przejrzyste, o zabarwieniu bru-natnawym, o długości do 18 mm. Płat głowowy wyciągnięty jest w nitkowaty wyrostek (czułek). Na segmentach ciała (z wyjątkiem II i ostatniego) znajdują się po 2 grzbietowe pęczki szczecin włosowatych i igłowatych oraz po 2 pęczki szczecin dwuząbkowych, wygiętych esowato. S. mają oczy. W ciągu roku pojawia się kilka generacji bezpłciowych i jedna płciowa (jesienią). W wyniku rozmnażania przez podział powstają łańcuchy osobników, 'które po rozpadzie na poszczególne organizmy żyją około l miesiąca. Osobniki płciowe żyją l-2 miesięcy. Wytwarzają one zimujące kokony, przyczepiane do roślin wodnych. S. występują licznie w Europie, Ameryce Północnej, Afryce i Azji. Żyją w różnych środowiskach wodnych, wśród roślin i w mule. Dobrze pływają. W Polsce są pospolite w całym kragu, w rzekach, jeziorach, stawach i u wybrzeży Bałtyku. [M.G.] stylonychia -^-małżynek. syngamus (Syngamus trachea) - gatunek obleńca z rodziny Syngamidae, z gromady ->.ni-cieni. Jest koloru krwistoczerwonego; Pasożytuje w stadium dojrzałym w tchawicy u ponad 30 gatunków ptaków (u kura domowego, indyka, bażanta, kuropatwy i innych). Samce osiągają długość 2-6 mm, samice 7-22 mm. Jaja wydostają się na zewnątrz z kałem ptaka. Wewnątrz jaja rozwija się larwa inwazyjna. Larwa ta połknięta wraz z jajem przez ptaki może 'być źródłem zara- sysydlaezki 336 Syngamus żenią. Częściej jednakże jaja zjadane są przez bezkręgowce (dżdżownice, mięczaki), u 'których w przewodzie pokarmowym larwa wydostaje się z jaja, przebija ściankę przewodu pokarmowego i otorbia się w ich jamie ciała lub w mięśniach, wykazując pełną inwazyjność przez ponad 4 lata. Po zjedzeniu przez ptaka 2arażonego bezkręgowca następuje w jego przewodzie pokarmowym u-wolnienie larw, które wnikają do naczyń krwionośnych, a potem przez wątrobę i płuca dostają się 'do tchawicy, gdzie bardzo mocno przyczepiają się dobrze rozwiniętą torebką gębową. Dojrzałe samce i samice pozostają połączone na stałe w stadium kopulacji. Pierwsze jaja pojawiają się w kale ptaka w 3 tygodnie po jego zarażeniu się pasożytem. Ś. jest szczególnie groźny dla kurcząt, które przy intensywniejszej inwazji giną wśród objawów uduszenia. tM.S.] sysydlaezki -ybezrzęse. szczeciak (Chaetogaster lim-naei) - gatunek z rodziny Naididae, z gromady ->-skąpo-szczetów. Ma ciało wydłużone, niezbyt wysmukłe, z przodu nieco grubsze, pokryte brodawkami, białawe, nieprzejrzyste, do 5 mm długości. Szczecinki występują w pęczkach tylko po stronie brzusznej, przy czym każdy pęczek oddzielony jest od następnego 3 pierścieniami bez szczecinek. Sz. rozmnażają się przede wszystkim przez podział, tworząc przejściowo łańcuchy osobników. Rozmnażanie płciowe ma miejsce rzadko. Sz. występują w wodach śródlądowych oraz w ujściach rzek, m.in. w Bałtyku. Poruszają się niezdarnie, ociężale. Żyją na powierzchni skorupy, na nodze i w jamie płucnej niektórych ślimaków wodnych oraz na skrzelach raków jako komensale lub organizmy mu-tualistyczne. Formy sz. występujące w nerce pewnych ślimaków wodnych są pasożytami i tworzą odrębny podgatunek. Niektóre inne gatunki z rodzaju Chaetogaster prowadzą drapieżny tryb życia. [M.G.] szczccionogi (Chaetopoda) - według, niektórych, głównie starszych klasyfikacji zwierząt, podtyp -pierścienic obejmujący wieloszczety i skąposzcze-ty. Wspólną cechą sz. jest obecność szczecinek jako narządów ruchu. [M.G.] szczecioszczękie (Chaetognatha) - typ -^bezkręgowców. Obejmują formy dwubocznie symetryczne, strzałkowato wydłużone i grzbietowo-brzusznie spłaszczone, długości 5-80 mm. W obrębie ich szklisto-prze-zroczystego ciała można wyróżnić ikulisty odcinek głowowy, długi odcinek tułowiowy i krótszy ogonowy. Mieszczący 33i7 szczetnicfr się po stronie brzusanej otwór gębowy jest uzbrojony w l albo 2 rzędy drobnych ząbków oraz w kilkanaście ruchomych szczecinek chwytnych, które w stanie spoczynku przykrywa skórny kapturek. Na wierzchu głowy widnieje para maleńkich oczek. Boki tułowia i częściowo ogona obwiedzione są 2 parami płetw pomagających w utrzymywaniu równowagi. Lokomocja odbywa się 'dzięki płetwie ogonowej oraz -skurczom całego ciała. Przewód pokarmowy przebiega przez 'całą długość tułowia. Sz. nie .mają .specjalnych narządów oddechowych, krążenia i wydalniczych. Są obojnakami. Jajniki mieszczą się w tułowiu, a jądra w części ogonowej. Inkubacja jaj przebiega zazwyczaj w toni morskiej, przy czym z jaj wyklu-wają się od razu postacie młodociane, zbliżone budową do postaci dorosłych. Sz. są przeważnie typowymi mieszkańcami toni morskiej. Żywią się planktonowymi okrzemkami, pierwotniakami i skorupiakami. Napadają •(akże na larwy ryb, wyrządza jąć'przez to pewne szkody w rybołówstwie. Z drugiej strony, same są zjadane przez ryby planktonożerne. Zalicza się do nich około 70 gatunków, z których większość należy do rodzaju strzałki. [L.Ż.] szczetnice (Echiuroidea) - gromada z typu -^-pierścienic. Mają ciało walcowate, u osobników dorosłych o niewidocznej" segmentacji, bezbarwne lub brunatnoczerwonawe, o długości 3-100 cm. Część przedgębo-wa sz. wydłużona jest w rynien-kowaty płat, niekiedy rozwidlony i dłuższy niż cały tułów. Po brzusznej stronie przedniej części ciała znajduje się para silnych, haczykowatych szczecin, 22 Bezkręgowce a czasem także 2 wieńce mniejszych szczecinek występują na tylnym końcu ciała. Wór skór-no-mięśniowy zbudowany jftst z nabłonka z silnym oSkórkiem, warstwy tkanki łącznej i silnie rozwiniętych warstw mięśni podłużnych i skośnych. Wtórna jama ciała niema budowy pierścieniowej. Wypełnia ją płyn z nielicznymi komórkami płciowymi. Przewód pokarmowy składa się z jelita przedniego, środkowego i tylnego zakończonego (stekiem. Narządami wydalniczymi są u larw pro-tonefrydia (l para), a u form. dojrzałych - metanefrydia (zwykle l-3 par, rzadziej do kilkuset). Układ krwionośny jest zamiknięty. Naczynie grzbietowe biegnie wzdłuż je-liła przedniego i w okolicy płata przedgębowego przechodzi pętlą w naczynie brzuszne, kończące się ślepo w tylnym końcu ciała. Układ nerwowy sz. jest bardzo prosty. Zwoju mózgowego brak. Występuje pierścień okołogardzielowy o-raz pień nerwowy. Komórkami zmysłowymi są jedynie rozsiane na powierzchni ciała komórki czuciowe. Sz. są roz-dźielnopłciowe. U niektórych gatunków występuje wyraźny dymorfizm płciowy, a samiec może żyć pasożytniczo w ciele samicy. Produkty płciowe wydalane są podobnie jak u wie-loszczetów przez metanefrydia. W rozwoju występuje pelagi-czna larwa -»trochofora. Do sz. zalicza się Ok. 60 gatunków, wyłącznie morskich, o na wpół osiadłym trybie życia na dnie - w mule lub w szczelinach sikał. Sz. poruszają się bardzo powoli, pełzając. Opierają się przy tym na wysuwalnych szczecinkach. Żywią się detry-tusem, glonami i innymi drobnymi organizmami morskimi. Szczególnie interesującym ga- szczeżuja 338 tunkiem sz. ze względu na bardzo daleko posunięty dymorfizm płciowy jest rodzaj bo-nelia. [M.G.] szczeżuja (Anodonta) - rodzaj mięczaków z rodziny -Mskójko-wa-tych. Obejmuje gatunki zasiedlające Europę, północną Azję i Amerykę Północną. Należą do nich również nasze duże, slodkowodne małże. W odróżnieniu od przedstawicieli drugiego rodzaju dużych, słod-kowodnych małżów, -»,skójek, sz. madą muszlę szeroką, silnie dwubocznie spłaszczoną, a ściany muszli cienkie. Ponadto u sz. brak zaimka, a więc na kra-wędzi stykającej się z drugą połową muszli nie występują żadne eęby ani listwy. Sz. są Prawa połówka muszli szczeżui pospolite w całym teaju na niżu. Żyją w wodach stojących i leniwie płynących. Ostatnio zostały bardzo przerzedzone przez zanieczyszczenia wody ściekami. [T.U.l szczękoczulkowce (Chelicerata} - podtyp z typu -Mstawono-gów. Ciało ich zbudowane było pierwotnie z 20 segmentów złączonych w kilkusegmentowe tagmy. Liczba tych segmentów uległa z czasem redukcji w różnym stopniu u różnych grup. Pierwszą tagmą u wszystkich sz. jest głowotułów (cephalothorax, prosoma) złożony z wyrostka, tzw. akronu, i 6 segmentów. Segment VII, stanowiący łącznik między gło-wotułowiem 'i następną tagmą - odwłokiem, jest zwykle częściowo (rap. u pająków) lub całkowicie (np. u skorpionów) zredukowany. Odwłok (składający się pierwotnie z 13 segmentów i wachlarza ogonowego, zwanego łelsonem) ma obecnie u poszczególnych grup sz. różną liczbę segmentów w związku z ich przynajmniej częściową redukcją. Wspólną cechą wszystkich sż. jest loka-lizącja otworu narządów rozrodczych na VIII, a otworu odbytowego - na XIX segmencie lub jego 'zredukowanych pozostałościach. W głowotułowiu skupiają się narządy lokomo-toryczne (odnóża i mięśnie) oraz znaczna część centralnego układu nerwowego. Odwłok koncentruje narządy pokarmowe (jelito środkowe i tylne, gruezioły wątrobowe), krążenia (serce), oddechowe (skrzelo-tchawki, płucotchawki i tchaw-ki) i rozrodcze. I para odnóży sz., zwana szczękoczułkami (chelicerae), jest dwu- lub trzy-członowa i tworzy narząd chwytny lub rozdrabniający zdobycz, zakończony szczypcami albo ruchomym szponem. II para odnóży, zwana nogogła-szczkami (pedtpalpź), składa się z 6 członów i pełni funkcje dotykowe lub chwytme ('np. u skorpionów i zaleszczotków). U samców pająków na ostatnim członie nogogłaszczków znajduje się narząd kopulacyjny. Następne odnóża - to 4 pary członowanych nóg o lo-komotoryoznym z zasady znaczeniu, choć niekiedy (np. I para nóg u solfug lub II para u niektórych kosarzy) pełnią ro- 339 szkarlatnik lę narządów dotyku. Na członach biodrowych nóg i nogo-głaszczkow bywają osadzone płytki szczękowe, służące do miażdżenia i rozcierania lub przecedzania (dzięki gęstym szczecinom) pokarmu oraz przesuwania go w kierunku otworu gębowego. Odnóża odwłokowe .uległy w rozwoju rodowym znacznej redukcji u wszystkich sz. U przeważającej liczby lądowych sz. występują na odwłoku l (większość pająków) - 4 par (skorpiony) płu-cotchawek, będących przekształconymi szczątkami odnóży odwłokowych. U wielu sz. płucotchawki są zastąpione częściowo lub zupełnie przez wtórnie wykształcony system tchawek. Centralny system nerwowy składa się z węzłów segmentalnych, z których pierwszy (węzeł nadprzełykowy) zwie się mózgiem, i z brzusznego pnia nerwowego. Węzły segmentów II-VIII (a u niektórych pajęczaków również i następne) są zlane we wspólny węzeł podprzełykowy. Oczy złożone występują tylko u ostrogonów, natomiast pajęcza-ki mają tzw. oczy proste, niekiedy .bardzo wysoko rozwinięte i dające dobry obraz. Liczba oczu waha się od 8 do 0. Zanik oczu u niektórych pajęczaków jest cechą wtórną. Większość sz. ma zdolność magazynowania substancji odżywczych w komórkach gruczołu wątrobowego, wypełniającego znaczną część odwłoka. Układ (krwionośny, podobnie jak u innych stawonogów, jest otwarty. Rurkowate serce wsysa krew z jamy osierdziowej preez otwory z zastawkami, a następnie tłoczy ją do przodu tętnicą głowową, która otwiera się do jamy ciała. Krew omywa zakątki jamy, a dopłynąwszy do osierdzia, ponownie jest wsysana przez serce. Krew sz. ma rozpuszczony w osoczu pigment oddechowy - hemocy Janinę. Sz. isą rozdzielnopłciowe. U ostrogonów zapłodnienie jest zewnętrzne, u wszystkich pozostałych-wewnętrzne, z tym że u niektórych pajęczaków sperma bywa przenoszona za pośrednictwem spermatoforu. Sperma przechowywana jest przez samicę w zbiornikach nasiennych przez bardzo długi okres, nawet powyżej roku. Sz. są jajorodne, a jedynie u niektórych skorpionów istnieje żyworodność. Rozwój pożaza-rodkowy bywa na ogół prosty (młode przypominają od razu formy dorosłe, wzrastając • w czasie kolejnych linień), a tylko u niektórych roztoczy występują postacie larwalne. Sz. liczą około 60000 współczesnych gatunków. Dzielą się na 2 gromady: staroraki i paję-czaki. [J.P.] szczętki ->-eufauzje. szczotkoryjce -M-yjokrętki. szczudlik, przewięźnik (Mun-nopsis typica} - gatunek stawonoga e rzędu ->.równonogów. Rośnie do 18 mim długości. Ma ciało wysmukłe, barwy rdza-weg, a czułki oraz 'odnóża rv i V pary - bardzo długie. Dalsze 3'pary odnóży tułowiowych są przystosowane do pływania. Sz. jest mieszkańcem chłodnych wód północnego Atlantyku wraz z Morzem Arktycz-nym. W Europie bytuje głownie wzdłuż wybrzeży Norwegii po Skagerrak włącznie. Występuje na dnie mulistym do głębokości 1200 m. [L.Ż.] szewc ->rak rzeczny. szkarlatnik, purpurowieć (Purpura) - rodzaj mięczaków z rodziny ->rozkolcowatych. szkarłupnie Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowato-stożko-watego, grubościenną, o powierzchni matowej, pokrytej zgrubieniami i guzami, wysokości 3-8 cm. Liczne gatunki sz. zamieszkują pełnosłone morza strefy tropikalnej, subtropikalnej i umiarkowanej. Żyją na nieglębokim dnie, przeważnie skalistym. Żywią się małżami i pąklami, wiercąc otwory w ich skorupkach i wyjadając przez nie ciało zdobyczy. Nieraz wyrządzają szkody w hodowlach omułków i ostryg. Jeden ze śródziemnomorskich gatunków - Purpura haemastoma - był używany w starożytności do wyrobu purpury o odcieniu fioletowym, jednak rzadziej niż -^.rozkolce. (Tabl. XVII). [T.U.] szkarłupnie (Echinodermata) - typ --bezkręgowców morskich, wyróżniających się pięciopro-mienistą symetrią ciała. Jest to symetria wtórna, gdyż ich larwy są dwubocznie symetryczne. Pewne szczegóły z rozwoju zarodkowego pozwalają na połączenie sz. wraz z pogonofo-rami i strunowcami we wspólną grupę wtórnoustych <-*roz-wój zarodka). Naukowa nazwa sz. pochodzi od 2 wyrazów greckich: echinos i derma, oznaczających jeża i skórę. Nawiązuje to do ich szkieletu złożonego ze śródskórnych płytek wapiennych, z których przeważnie wyrastają kolce. Ciało sz. ma kształt ogórka lub mniej lub bardziej spłaszczonej kuli bądź też zróżnicowane jest na tarczę centralną oraz na 5 (niekiedy więcej) ramion. W 'związku z promienistą budową ciała nie ma ono zwykle przodu ani tyłu, ani nawet strony grzbietowej i brzusznej. W obrębie ciała wyróżnia się natomiast biegun gębowy (oralny) i przeciwgębowy (aboralny) oraz odpowiednio - stronę gębową i przeciwgębową. Sz. mają osobliwy, nie spotykany zupełnie u innych typów zwierząt układ wodny, czyli ambu-lakralny, komunikujący się ze środowiskiem zewnętrznym poprzez drobno dziurkowaną płytkę wapienną, zwaną (płytką madreporową (czasami występuje szereg takich płytek). Układ wodny składa się z o-krężnego kanału okołogardzie-Iowego oraz 5 kanałów promienistych z licznymi parzystymi odgałęzieniami ku tzw. nóżkom ambulakralnym, mającym postać cienkich i bardzo rozciągliwych cylinderków, zakończonych zazwyczaj przyssawkami. System ten pełni funkcję lokomocyjną i dotykową, a częściowo także wydalniczą i oddechową, gdyż sz. nie mają odrębnych narządów wy-dalniczych, a często i oddechowych. Układ wodny łączy się ze środowiskiem wodnym za pomocą tzw. kanału kamienistego, którego ujście zamyka przebita otworkami płytka ma-drelporowa. Przewód polkarroo-wy stanowi tylko jelito zaczynające się otworem gębowym, a kończące odbytem zlokalizowanym zwykle na biegunie przeciwgębowym, bądź też rozszerza się w obszerny i niekiedy ślepo zakończony żołądek. System krwionośny nie pełni funkcji oddechowych, krew bowiem nie zawiera barwników i nie rożni się zbytnio pod względem składu chemicznego od płynu jamy ciała lub systemu ambulakralnego. Naczynia krwionośne leżą wewnątrz przewodów swoistego układu peryhemalnego (pseudohemal-nego), w którym krąży ciecz podobna ze składu do płynu jamy ciała. Kanały peryhemal-ne pozbawione są własnych 341 szorstnik skórzasty ścianek i utworzone po prostu z prześwitów w tkance łącznej. Wśród kanałów tych wyróżnić można l do 2 kanałów okrężnych oraz kanały promieniste. Bardzo prymitywną budowę ma także system nerwowy. Składa się on z 2-3 wzajem- , nie połączonych układów, z których każdy utworzony jest z pierścienia okołoprzełykowe-go lub węzła centralnego oraz wybiegających od nich promienistych pni nerwowych. Z organów zmysłowych znane są tylko narządy dotyku, równowagi, zmysłu chemicznego i odbioru natężenia światła. Sz. są zwierzętami rozdzielnopłcio-wymi i jajorodnymi. Z mikroskopijnych jaj, zapłodnionych zazwyczaj w wodzie, wyklu-wają się planktonowe, dwu-tiocznie symetryczne larwy różnego typu: ->-uszak, -^dwu-rzęsica, -^.ramienica, -»pluteus itp. Znane są także żyworodne gatunki sz. Formy dorosłe żyją z reguły na dnie mórz peł-nosłonych, a tylko nieliczne gatunki mogą bytować także w wodzie słonawej o zasoleniu 20-30%<>, rzadziej - 10-20%o. Sz. występują na wszelkich głębokościach, od strefy pły-wów morskich po największe zapadliska oceaniczne. Większość gatunków zasiedla jednak płytsze obszary mórz, zwłaszcza w obrębie strefy tropikalnej. Typ sz. obejmuje około 7000 współczesnych gatunków, należących do 2 podtypów: pel-matozoa i eleute.rozoa. [L.2.] szklarki (Zonitidae) - rodzina mięczaków z rzędu ->trzonko-ocznych. Mają muszle kształtu krążka, zupełnie płaskie albo lekko tylko wypukłe od góry. Wypukłość ta bywa stożkowata lub soczewkowata. Zwykle bardzo cienkie i prześwitujące ściany muszli zdobi gładka i błyszcząca powierzchnia. Liczne gatunki sz. zgrupowane w ponad 30 rodzajach, są szeroko rozmieszczone na półkuli północnej. W Polsce stwierdzono występowanie 5 rodzajów z 21 gatunkami. Muszle krajowych sz. mają 2-15 mm średnicy. Sz. są lądowe, ale ponieważ cienka muszla nie chroni ich dostatecznie przed wysychaniem, zamieszkują zwykle środowiska wilgotne. Żyją w lasach pod 'opadłymi liśćmi, but-wiejącymi pniami drzew, kamieniami, w szczelinach skał i w 'jaskiniach. Istnieją grupy gatunków tak podobnych do siebie zewnętrznie, że rozróżnienie ich po muszli nie jest możliwe nawet dla wytrawnego znawcy. Rozpoznać je można wyłącznie na podstawie budowy narządów wewnętrznych, zwłaszcza rozrodczych. Sz. żywią się 'pokarmem różnorodnym, ale zawsze ze znaczną domieszką substancji zwierzęcych. Większe sz. napastują i pożerają dżdżownice i doniczkowce, a także różne gatunki ślimaków nagich i oskorupionych. W związku z tym tarka sz. ma budowę typową dla ślimaków drapieżnych. Składa się ona ze stosunkowo niewielkiej liczby ząbków, za to dość dużych, długich i ostrych. Najłatwiejszym do rozpoznania i pospolitym gatunkiem krajowym sz. jest chłystek. [T.U.] szołdra ->pinna. szorstnik skórzasty (Cerianthus membranaceus) - gatunek jamochłona z rzędu -»szorstni-ków. Jest to iniekolonijny polip wysokości do 20 cm, nie wytwarzający szkieletu, a tylko zewnętrzną, skórzastą osłonę w postaci pogrążonej w miękkim podłożu rury, do której może szorstniki 342 się chować w razie niebezpieczeństwa. Występuje w płyt-szych rejonach Atlantyku i Morza Śródziemnego. [Z.S.] szorstniki (.Ceriantharia) - rząd jamochłonów z podgro-mady -^koralowców sześcio-promiennych. Są 'to pojedynczo żyjące polipy nie wytwarzające szkieletu wewnętrznego, mające 2 rodzaje czułków: brzeżne i iprzyustne. Dolny (pnzeciwustny) koniec ciała jest zaokrąglony i pogrążony w miękkim podłożu, często w twardej osłonie z własnej wydzielimy inkrustowanej ciałami obcymi. Septy są bardzo liczne i mają układ symetryczny. U sz. często występuje obojnactwo. Zamieszkują liczne morza. Najbardziej znanym gatunkiem jest sz. skórzasty. [Z.S.] szparkosz okrężnicy (Balanti-dium coli) - gatunek pierwotniaka z podgromady -»równo-rzęsych. Ma gruszkowate ciało długości 30-'150 [im, pokryte równomiernie, południkowo przebiegającymi rzędami rzęsek, czyli kinetami. Na przednim biegunie występuje zagłębienie prowadzące do gęby, otoczone krótkimi rzędami rzęsek. Blisko z nim spokrewnione gatunki spotyka się pospolicie w jelicie świń i małp, rzadko natomiast u człowieka. Przy stanach zapalnych jelit sz.o. mogą niszczyć śluzówkę i podśluzówkę, odżywiać się krwinkami lub nawet wnikać do naczyń krwionośnych. Są przenoszone z żywiciela na żywiciela za pośrednictwem cyst wydalanych z kałem, których średnica wynosi 40-60 urn. [A.J.K.] szpecielowate (Eriophyidae) - rodzina stawonogów z podrzę-du Tetrapodiii, z rzędu -^roztoczy. Powodują powstawanie różnego rodzaju wyrośli, czyli galasów, na liściach i młodych pędach roślin. Niektóre przenoszą wirusy chorób roślin. Poszczególne gatunki sz. są zwykle przystosowane do określonych gatunków żywicieli. Sz. odróżniają się na pierwszy rzut oka od innych roztoczy tym, że mają tylko 2 pary nóg oraz ciało robakowato wydłużone. Są najmniejszymi stawonogami - ich długość wynosi zaledwie 0,08-0,27 mm. (Tabl. XII). [J.P.] szponiatka (Lambźs) - rodzaj mięczaków z rodziny Strombi-dae, z rzędu -*.jednoprzedsion-kowców, o wyjątkowo oryginalnych i ozdobnych muszlach, blisko spokrewniony ze -Mskrzydelnikami, znany dawniej pod naukową nazwą Pte-rocera. Obejmuje gatunki mające muszlę długości 15-30 cm, jajowatą ze szczelinowatym otworem, sięgającym od końca do końca muszli. Najbardziej uderzającą cechą jest silnie rozszerzona zewnętrzna krawędź otworu muszli, wybiegająca na wszystkie sitrony kilkoma (6-12) wyrostkami, dłu-gi'm'i, zaostrzonymi i zakrzywionymi szponiasto. Sz. w liczbie 10 gatunków zamieszkują przybrzeżne wody tropikalnych części Pacyfiku i Oceanu Indyjskiego. Żyją na płytkim dnie piaszczystym. Żywią się glonami. (Tabl. XVII). [T.U.] szypulnik (Boltema ovifera) - gatunek strunowca z gromady ->żachw. Ma ciało kształtu i wielkości dużego jaja 'kurzego, które unosi się na cienkiej nóżce długości 3-10 cm. Jest barwy jaskrawopomarańczowej lub czerwonej. Zasiedla płytkie partie dna północnego Atlantyku, głównie u wybrzeży amerykańskich. [L.Ż.] 343 ślimak przydrożny Ś ściężnica -»różnonogi. ślimaczek CVallonia) - rodzaj mięczaków z rodziny Valloni-idae, z rzędu -»-trzonkoocznych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu krążka, o średnicy 2-3 mm, najczęściej białawą, matową. Żyją one niemal wyłącznie na terenach otwartych, na łąkach, trawiastych zboczach, wśród wapiennych skał, wyraźnie unikając środowisk wilgotnych. Trzymają się pod kamieniami, kawałkami drewna lub wśród splątanych korzonków traw. Na powierzchni skał lub roślin spotyka się je w ciepłe dni po deszczu. Żywią się martwymi szczątkami roślinnymi. Polskę zamieszkują prawdopodobnie 4 gatunki ś. [T.U.] ślimak austriacki ->wstężyk. ślimak gajowy ->wstężyk. ślimak nadobny (HelicżgoTid Jaustina) - gatunek mięczaka z rodziny -9-ślimakowatych. Ma muszlę kształtu szerokiego krążka, od góry trochę stożko-watowypukłego, średnicy 14- -22 mm. Barwa muszli jest żółta z ciemnobrązowym paskiem, co w połączeniu z gładką i lśniącą powierzchnią usprawiedliwia nazwę polską. Ś.n. zamieszkują całe Karpaty wraz z ich przedgórzami i dokolny-mi nizinami, sięgając na zachód do Ziemi Kłodzkiej. W Polsce dochodzą na północ do okolic Krakowa, Jury Krakowsko- -Wieluńskiej i Gór Świętokrzyskich. W tych regionach można je spotkać prawie że wszędzie, gdzie istnieją wilgotne wąwozy wśród skał wapiennych, zarośnięte bujną roślinnością. [T.U.] ślimak ogrodowy ->-wstężyk. ślimak ostrokrawędzisty (Heli-cźgona lapicida) - gatunek mięczaka z rodziny -^ślimako-watych. Ma muszlę kształtu soczewkowatego, z wyraźną ostrą krawędzią, średnicy 15- -'17 m'm. Jest gatunkiem zachodnioeuropejskim, który u nas spotyka się ty Ikona zachód od Wisły i na Pomorzu. Żyje w cienistych lasach, zwłaszcza bukowych, gdzie widuje się go po deszczu, jak pełza po pniach drzew. Przebywa też wśród skał wapiennych, jeżeli są gęsto zarośnięte i zacienione. Żywi się zwiędłymi i nadbut-wiałymi liśćmi ziół, a być może i innym pokarmem. [T.U.] ślimak przydrożny (Helicella obvia) - gatunek mięczaka z rodziny ->ślimakowatych. Ma muszlę kształtu krążka prawie płaskiego od góry, o średnicy 12-20 mm, barwy białej z kilku •ciemnobrązowymi lub czarnymi spiralnymi paskami. Jest ciepło- i sucholubnym gatunkiem z Europy południowo- -wschodniej, 'który został rozwleczony przez człowieka po całej Europie różnymi środkami transportu lądowego. Widomym znakiem tego jest najczęstsze występowanie ś.p. na nasypach kolejowych i drogowych. Drugą przyczyną takiego rozmieszczenia jest fakt, że te nasypy po swojej słonecznej stronie stwarzają szczególnie dogodne dlań środowisko, suche i ciepłe. Ś.p. występuje zwykle gromadnie. Na stosunkowo niewielkiej powierzchni można spotkać nieraz do 100 okazów na l m2. Żywią się one roślinami zielnymi. Na czas suszy zamykają otwór muszli błoną ślimak winniczek przesyconą substancją wapienną i przechodzą w stan ana-biozy. W tym stanie (podobnie jak wiele innych gatunków z rodzaju Helicello) mogą przetrzymać bardzo długo, według niektórych autorów nawet kilka lat. [T.U.] ślimak winniczek -^winniczek. ślimak zarostowy (Helicigona arbustorum) - gatunek mięczaka z rodzimy ->ślimafcowa-tych. Ma muszlę przypominającą nieco kształtem muszlę winniczka, ale 'nieco niższą, o średnicy 18-3,5 mm, charakterystycznej brunatnej barwy, z licznymi, drobnymi, wydłużonymi, jasnymi plamkami i słabo widocznym, ciemniejszym paskiem. Jest najpospolitszy i najszerzej rozpowszechniony z naszych ślimaków. Można go znaleźć w całym kraju, od nadmorskich lasów do górskich hal, niemal we wszystkich środowiskach lądowych. W niektórych okolicach jednak z niewiadomych przyczyn nie występuje. Jest bardzo żarłocznym roślinożercą i może niekiedy wyrządzać szkody w ogrodach warzywnych. Obserwowano również pobieranie przez niego martwych szczątków roślinnych. Poszczególne osobniki należące do tego gatunku wykazują 'znaczne różnice w ubarwieniu muszli i w jej grubości. Przyczyn tej zmienności jeszcze nie ustalono. [T.U.] ślimaki (Gastropoda) - najliczniejsza i wysoce zróżnicowana gromada mięczaków z podtypu -^muszlowców. Ciało ich dzieli się na dobrze wyodrębnioną głowę, nogę i worek trzewiowy okryty płaszczem wytwarzającym pojedynczą zewnętrzną muszlę. Na 345 ślimaki Schemat budowy muszli ślimaka l - wierzchołek; 2 - Szew; 3 - skręt; 4 - żeberka promieniste; 5 - prążki spiralne; 6 - warga; 7 - otwór; 8 - syfon głowie znaj duj e się l lub 2 pary czułków i para oczu. Układ pokarmowy ma budowę zależną od sposobu odżywiania się poszczególnych grup ś. Gardziel zawiera .dobrze rozwiniętą konchiolinową szczękę i tarkę. Zazwyczaj istnieje przełyk z wolem, żołądek i długie jelito. Do gardzieli uchodzi para gruczołów ślinowych, a do żołądka - wielki, płatowaty gruczoł trawienny, zwany wątrobą. W związku z silnym rozrostem worka trzewiowego przewód pokarmowy wygiął się w kształt litery "u", co spowodowało, że odbyt leży niedaleko otworu gębowego. W układzie nerwowym zwykle występuje 5 par dobrze rozwiniętych zwojów: głowowych, mózgowych, nożnych, bocznych, ściennych i trzewiowych, a ponadto para małych zwojów gębowych. U ś. wysoko uorga-nizowanych wszystkie zwoje skupiają się w głowie. Ś. były pierwotnie dwubocznie symetryczne. Miały jamę płaszczową położoną z tyłu worka trzewiowego oraz parzysty zespół narządów jamy płaszczowej: parę skrzel, serce z parą przedsionków, parę narządów węchu - osfradiów - i parę nerek. Na .skutek 'obrotu worka trzewiowego w toku ewolucji o 180° względem płaszczyzny symetrii nastąpiło skrzyżowanie się ipni nerwowych i przewodu pokarmowego. W dalszym rozwoju zanikło prawe skrzele, prawy przedsionek serca, prawe osfradium i prawa nerka, powodując asymetrię budowy ciała. Różne grupy ś. znajdują się na różnych etapach tego procesu. Stadium po obrocie worka trzewiowego reprezentuje podgromada ś. przodo-skrzelnych. Wśród nich wymarłe belerofony miały prawdopodobnie obrócony worek trzewiowy i skrzyżowane pnie nerwowe, ale poza tym worek trzewiowy i zespół jamy płaszczowej jeszcze zupełnie symetryczne. Współcześnie żyjące ś. z 'rzędu dwuprzedsionkowców mają worek niesymetryczny, natomiast u pierwotnie j szych z nich (u pleurotomarii i u przewiertki) zespół narządów jamy płaszczowej jest jeszcze pełny i symetryczny. Nieco mniej pierwotne (jak np. ucho-wiec) mają też pełny zespół Schemat budowy wewnętrznej ślimaka l - skrzele; 2 - nerka; 3 - serce; 4 - gonada; 5 - wątroba; « - muszla; 7 - żołądek; 8 - wieczko narządów jamy płaszczowej, ale prawe skrzela, nerki itd. są już .mniejsze, częściowo uwste-czoione. Wyżej rozwinięte dwu-przedsionkowce wyposażone są już tylko w l lewe skrzele, ale w sercu pozostał jeszcze zachowany szczątkowy prawy przedsionek. Przedstawiciele rzędu jednoprzedsionkowców mają tylko l przedsionek serca i w ogóle tylko lewą połowę narządów jamy płaszczowej. Inne grupy ś. reprezentują kolejne stadia innego procesu, mianowicie częściowego odkręcania się worka trzewiowego-z powrotem. Nie przywróciło im to symetrii, ale np. pnie nerwowe zostały odkrzyżowane. Liczba gatunków ś. sięga prawdopodobnie 100 000, z czego większość żyje w przybrzeżnych wodach mórz, około 10 000 zamieszkuje wody słodkie i około 25 000-lądy. Obok znakomitej większości wolno żyjących, stosunkowo ruchliwych, które pełzają, żyją w mule dennym albo w glebie, wspinają się po krzakach albo koralach czy też pływają, są między nimi organizmy osiadłe, planktoniczne, a nawet pasożyty. Istnieją ś. odżywiające się cząstkami organicznych zawiesin odfiltrowywanych z wody, są ro&linożercy, wszyst-kożercy i drapieżnicy, niekiedy zbrojni w gruczoły jadowe i zęby jadowe. Wśród wielu grup niezależnie zdarza się zanik muszli. Bównież opanowywanie nowych środowisk, przechodzenie z mórz do wód słodkich lub z wody na ląd odbywało się wielokroć, -w różnych grupach niezależnie od siebie. Piękne muszle ś. były od niepamiętnych czasów używane na ozdoby, a także jako -drobna moneta Cporcelanki). Obecnie wiele z nich jest poszukiwanych przez kolekcjonerów, nie- ślimaki nagie które osiągają wysokie -ceny rzędu setek dolarów za sztukę. Wiele dużych gatunków ś. poławia się lub. zbiera na pokarm (skrzydelniki, czareczki, tro-cbusy, uchowce i in.). Wydzieliny rozkolców i szkarłatników używamo w starożytności w basenie Morza Śródziemnego do siporządizania barwnika - sławnej purpury tyryjskiej. Wreszcie niektóre gatunki, zwłaszcza rozkolców, szkarłat-nilków i wiercielców, są poważnymi szkodnikami w hodowlach omułków i perłopławów. Ś. dzieli się na 3 podgromady: przodoskrzelne, tyłoskrzelne i plucodyszne. Według nowszych poglądów, tyłoskrzelne i płuco-dyszine należy połączy ć w jedną podgromadę Euthyneura, która nie ma jeszcze polskiej nazwy. Nad ś. z zaliczonych do tych podgromad rzędów prowadzi się nadal badania zmierzające do wyświetlenia ich wzajemnych pokrewieństw. Należy więc sądzić, że układ systematyczny ś. ulegnie w najbliższej przyszłości daleko idącym zmianom. [T.U.] ślimaki nagie - mięczaki z rzędu ->-trzonkoocznych. Nie stanowią 'odrębnej grupy sy-stematyczneg, tylko zespół rodzin bliżej ze sobą nie spokrewnionych, które nieraz roboczo wymienia .się łącznie z uwagi na podobieństwo wyglądu zewnętrznego i trybu życia. Od innych ślimaków różnią się brakiem muszli i wyodrębnionego worka trzewiowego. Ciało ś.n. jest wydłużone, od strony grzbietowej częściowo okryte płaszczem, który tworzy niewielką, eliptyczną tarczkę na przodzie. W prawej krawędzi płaszcza widnieje wycięcie tworzące otwór oddechowy, prowadzący do jamy płaszczowej, czyli płucnej. W Polsce występują 3 rodziny ś.n., z których pospolite są 2, mianowicie śliniki i pom-rowy. IT.U.] ślimakowate (Helicidae) - rodzina mięczaków z rzędu -•trzonkoocznych. Ich muszle mają 6 .mm'-6 cm średnicy. Są one zwykle 'kształtu ikulistawo- -stożkowatego, mniej lub bardziej podobne do muszli winniczka. Istnieje jednak sporo takich gatunków ś., których muszle są podobne do muszli przedstawicieli innych rodzin. Mają one op. kształt krążka zupełnie płaskiego od góry albo kształt soczewfki o ostrej krawędzi. Nawet w obrębie jednego rodzaju różnice muszli bywają bardzo duże. Natomiast budowa narządów wewnętrznych jest u ś. dość jednorodna i nie pozostawia żadnych wątpliwości co do przynależności systematycznej tych wszystkich form, tak różnorodnych morfologicznie. Ubarwienie muszli jest bardzo żywe i ozdobne i może wykazywać ogromny zakres zmienności w obrębie jednego gatunku, jak np. u naszych wstężyków. S. stanowią dużą rodzinę, obejmującą około 60 rodzajów i wiele gatunków rozsiedlonych głównie w Europie, zachodniej Azji i północnej Afryce. W Polsce żyje około 30 gatunków ś. Poszczególne ich gatunki mają odmienne wymagania środowiskowe. Jedne np. występują głównie w podmokłych olszynach, podczas gdy inne - wyłącznie na "skrajnie suchych, silnie nasłonecznionych stokach wzgórz. S. są wyłącznie lub też przeważnie roślinożerne. [T.U.] śliniki (Arionidae) - rodzina mięczaków z rzędu -^trzonkoocznych. Dla niewprawnego śluzowce komórkowe oka są trudne do odróżnienia od -łpomrowów. Cechą rozpoznawczą jest położenie otworu oddechowego, który u ś. leży w przedniej połowie krawędzi płaszcza. Poza tym ś. mają bardziej terępy niż pomrowy pokrój ciała. Szczątki muszli zachowują się jeszcze w postaci kilku wapiennych ziarenek, ukrytych w płaszczu, albo zanikają całkowicie. Polskę za-mieszikuje 7 gatunków ś. Żyją one głównie w lasach i zaroślach pod opadłymi liśćmi, but-wiejącym drewnem i kamieniami. Są w zasadzie wszystko-żerne, ale szczególnie często żerują na grzybach kapeluszowych, nie wyłączając gatunków silnie dla człowieka trujących. [T.U.] śltzgun (Phżlodromus) - rodzaj stawonogów z rodziny ukoś^ nikowatych (Thomisidae), z podrzędu -^pająków wyższych. Obejmuje gatunki pająków średniej wielkości, dochodzące do około 10 mm długości, bardzo szybko biegające i skaczące. Na szczególną uwagę zasługuje igrupa kilku gatunków występujących w młodnikach i lasach sosnowych, gdzie spełniają ważną rolę, niszcząc szkodniki sosny. Samice budują białe oprzędy średnicy do 4 om w szczytowych okólkach młodych sosenek, w 'których składają jaja. Przez cały .czas rozwoju zarodków czuwają nad nimi i opuszczają oprzęd jedynie na krótkie chwile polowania. Polują na owady siadające na gałązkach sosen. Jak wykazały obserwacje, ś. atakują z powodzeniem drobne owady, natomiast polowania na większe muszą się uczyć. Pierwsze ich próby są nieporadne i dopiero z czasem nabywają wprawy. Głodne ś. wysysają zdobycz prawie całkowicie, co może trwać nawet 24 godziny, a bezpośrednio potem gotowe są łapać następne owady, z tym że dokładność wysysania staje się coraz mniejsza. W Polsce ś. są reprezentowane przez 10 gatuników. [J.P.] śluzowce (Mycetozoa) - rząd pierwotniaków z podgromady -4-korzenionóżek. Stanowią wielo jądrowe -.•plazmodia, widoczne gołym okiem, lub agregaty komórkowe powstałe na drodze skupiania się wielu początkowo pojedynczych pełza-ków. S. wytwarzają ciała owocujące, przypominające zarod-nie grzybów. Są one okryte celulozą, a wewnątrz zawierają zarodniki, które również mają własne ściany celulozowe. Z zarodników tych 'kiełkują jednak nie strzępki grzybni, lecz pełzaiki lub plazmodia. Z powodu mozaiki cech zwierzęcych i roślinnych, jaką przedstawiają ś., stanowią one za- Jadkową i fascynującą grupę. . dzielimy na 2 podrzędy: ś. właściwe i ś. komórkowe. [A.J.K.] ślutowce komórkowe (Acrasź-idea) - podrząd pierwotniaków z rzędu ->śluzowców. Zewnętrznie przypominają --śluzowce właściwe. Ich "plazmodia", podobnie jak plazmodia śluzowców' właściwych, wytwarzają ciała owocujące, wewnątrz których powstają zarodniki. Dokładne obserwacje pozwoliły jednak stwierdzić, że nie są to prawdziwe plazmodia, lecz tzw. p s e u d o-plazmodia, będące skupiskiem wielu komórek. Zarodniki z ciał owocujących wytwarzają jednojądrowe pełza-ki. Pełzaki te umieszczone na płytce agarowej skupiają się, tworząc pseudoplazmodia. Pseudoplazmodium porusza się Cykl rozwojowy śluzowców komórkowych - zarodnik; 2, 3 - pojedyncze ameby; 4 - agregacja ameb; 5, 6 pełzające pseudoplazmodia; 7 - plazmodium z ciałem owocującym tak, jak gdyby było ono dużą amebą. Przez cały czas zachowane są tu jednak błony komórek wchodzących w jego skład. Powstałe przez agregację pseudoplazmodium od dawna przykuwało uwagę uczonych, przypomina ono bowiem skupienie komórek tkanki zwierzęcej. U ś.k. skupianie się komórek zachodzi spontanicznie. Prawdopodobnie spotkanie się 2 komórek powoduje, że rozpoczynają one wytwarzać substancję, która wywołuje aktywne skupianie się innych komórek. Im więcej komórek wchodzi w skład skupienia, tym więcej produkuje ono "substancji przyciągającej" i tym silniej przyciąga te komórki, które pozostają jeszcze swobodne. Ostatnio wydzielono ową substancję w stanie chemicznie czystym. Jest to cykliczny kwas adenozynomono-fosforowy. Pozostaje jeszcze do wyjaśnienia, czy pełni on jakąś uchwytną rolę w formowaniu zawiązków organów w trakcie rozwoju zwierząt wyższych. [A.J.K.] śluzowce właściwe (Eumyceto-zoa) - podrząd pierwotniaków z rzędu -»-śluzowców. Tworzą ogromne, dobrze widoczne gołym okiem, wielojądrowe -»plazmodia, które mają postać mlecznobiałej, czerwonawej, fioletowej lub żółtawej galaretki, skupionej, rozlanej po podłożu lub rozgałęzionej. W naturze można je niełkiedy znaleźć w wilgotnych lasach na pniach drzew, na parkanach lub na mchach. Plazmodium ś.w. przeniesione na podłoże agarowe zachowuje się w ściśle określony sposób. Zaczyna się natychmiast równomiernie roz-pełzać ma wszystkie strony. Znajdująca się na krawędź? plazmodium frontalna cyto-plazma płynie ku przodowi, co można z łatwością obserwować pod niewielkim powiększeniem mikroskopu. Buch ten odbywa się na całej długości "frontu". W głębi plazmodium widoczne są wyraźne strumienie. Mogą one płynąć w różnych kierunkach, ale przeważą ruch ku krawędziom. Następnie wnętrze plazmodium rozpada się na szereg kanałów, podczas gdy płynąca wciąż nieprzerwanie ku krawędziom cytopla-zma frontalna przez jakiś czas zachowuje swoją ciągłość, a w końcu również się rozgałęzia. Jeżeli wilgotność powietrza jest niedostateczna, to wówczas plazmodium wytwarza buławkowate ciała owocujące (sporangia), otoczone sztywną powłoką celulozową o kolorze brązowoczarnym, dobrze widoczne gołym okiem. Cytoplaz-ma, która znajduje się wewnątrz ciał owocujących, rozpada się na jednojądrowe zarodniki, spowite grubą otoczką. Zarodniki te przeniesione przez wiatr do wilgotnego środowiska wytwarzają wiciowe gamety, podobne' do tych, jakie występują u -potwornie. Powstałe po ich kopulacji zygoty tracą wici i stają się pełzakami, które rozrastając się, tworzą ponownie ogromne plazmodia. S. w. hodowane są w wielu laboratoriach, biologicznych, gdyż stanowią źródło dużej masy cy-toplazmatycznej oraz obiekt badań mad fizjologią ruchów cytoplazmatycznych. [A.J.K.] śmieciarka (Xenophora) - rodzaj mięczaków, z rodziny Xe-nophoridae, z rzędu ->jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu regularnego, szerokiego stożka wysokości do 10 cm. Ich przynależność rodzajową można rozpoznać na pierwszy rzut oka, gdyż ś. przyklejają do powierzchni muszli różne obce przedmioty, przede wszystkim muszle ślimaków i małżów, a także kawałki gałązek korali, rurki wieloiszczetów osiadłych, kamyki itd. Muszle ś. są tym wszystkim okryte od góry do dołu i wyglądają jak kupka śmieci. Niekiedy taka "kupka śmieci" bywa bardzo dekoracyjna, jeżeli dany gatunek rozmieszcza zgarnięte przedmioty w regularny wzór. Otwór muszli zamyka konchiolinowe wieczko. Ciało ś. jest jaskrawo-czerwone. Ś. wiodą żywot bardzo aktywny, zwłaszcza wśród raf koralowych, gdzie pełzają po płytkim dnie. Są reprezentowane przez kilka gatunków ______________świdrafc zamieszkujących morza tropikalne. [T.U.] śmiertek (Thanatus) - rodzaj stawonogów z rodziny ukoś-nikowatych (Thomisidae), z podrzędu -^.pająków wyższych. Jego przedstawiciele kształtem ciała, trybem życia i sposobem poruszania się upodobnili się do przedstawicieli innej rodziny pająków, a mianowicie do -»ipogońcowatych. Na pierwszy rzut oka trudno je od siebie odróżnić. Różnice sprowadzają się do pewnych szczegółów budowy wewnętrznej. Ś. spotyka się w miejscach piaszczystych, dobrze nasłonecznionych. Są reprezentowane w Polsce przez 5 gatunków. [J.P.] świdrak (Teredo) - rodzaj mięczaków z rodziny Teredini-dae, z rzędu -Alaszkoskrzel-nych właściwych. Obejmuje gatunki tak niepodobne do żadnego małża ani innego mięczaka, że w językach narodów z. tradycjami morskimi noszą one nazwę "robaków okrętowych", a zoologowie stosunkowo późno zorientowali się, do jakiej grupy systematycznej je zaliczyć. Ciało ś. jest wydłużone, roba-kowate i miękkie, długości do 20 cm iprzy średnicy około 8 mm. W przedzie leży niewielka, ale mocna noga i dwu-klapowa muszla o średnicy 7-8 mm. Kilka gatunków ś. zasiedla wszystkie morza peł-nosłone poza obrębem stref polarnych. Żyją one w drewnie, a więc we wszelkiego rodzaju palach, słupach, belkach urządzeń portowych i nadbrzeżnych oraz w drewnianych ka-' dłubach łodzi i statków. Larwy ś. pływają swobodnie, a następnie osiadając .na jakimś obiekcie drewnianym, przeobrażają się w małe, dosyć typowe małże, przyczepione do świdrowce świdrowiec gambijski drewna bisiorem. Te ostatnie zaczynają drążyć w 'drewnie korytarz, przy czym muszle już nie rosną, tylko przekształcają się w narzędzie wiertnicze, charakterystyczne 'dla dojrzałych ś. Korytarze w drewnie 'biegną zwykle wzdłuż słojów i z zewnątrz są niewidoczne. Dopiero po przepiłowaniu zaatakowanego pala lub gdy o'n sam się rozleci, widać, że przypomina gąibkę lub plaster pszczeli, że składa 'się cały z kanałów i z cieniutkich blaszek drewna między nimi. S. należy do tych nielicznych gatunków zwierzęcych, które potrafią trawić celulozę. Żywią się drewnem i podobnie jak inne małże zjadają plankton wciągnięty wraz z wodą przez syfony. W 'dobie drewnianych statków i drewnianych budowli portowych ś. powodowały wielkie szkody. Jedynym środkiem skutecznie chroniącym przed inwazją ś. jest stosowanie stali w budownictwie okrętowym i betonu w budownictwie portowym. [T.U.l świdrowce (Trypanosomatidae) - rodzina pierwotniaków z rzędu -i-Kinetoplastida. Obejmują pasożyty zwierząt kręgowych i owadów. Występują w 4 zasadniczych postaciach. Wszystkie postacie charakteryzuje posiadanie pęcherzykowa-tego jądra, kinetoplastu, ciałka podstawowego wici oraz brak gęby -i wodniczek tętniących. Postać trypanosoma jest silnie wydłużona i ma długą wić, osadzoną na tylnym końcu ciała, skierowaną ku przodowi i zrastającą się z krawędzią komórki cienką błonką falującą. Postać crithidium ma ciałko podstawowe, z którego wyrasta wić w środku ciała, oraz błonkę falującą znacznie krótszą niż u postaci trypanosoma. V postaci leptomonas nasad wici osadzona jest na przednii biegunie ciała, a błonką falu^| jąca nie występuje. Postać let-1 sftmanźa jest bezwiciowa i ma':, kulisty kształt komórki. Uf zwierząt kręgowych ś. wystę-i pują w postaci trypanosoma i lub leishmania. S. z rodzaju! Trypanosoma w stadium try-| panosoma przebywają w oso-"|S czu krwi kręgowców i w in- | nych płynach ustrojowych, np.| w płynie mózgowo-rdzenio-1 wym, leiszmanie zaś w stadium | leishmania wewnątrz komórek gospodarza (głównie w białych ciałkach krwi i w komórkach układu siateczkowo-śródbłon-kowego). Ogólny schemat cyklu życiowego poszczególnych gatunków ś. jest bardzo podobny. Prawie zawsze ś. przenoszą owady krwiopijne: komary, muchy i pluskwiaki. Są one żywicielami pośrednimi. Ś. wraz z wyssaną krwią dostają się do jelita owada. Tam przechodzą charakterystyczne przekształcenia. U ś. z rodzaju Trypanosoma jest to przekształcenie postaci trypanosoma w postać zwaną crithidium. Natomiast leiszmainie, które w stadium leźshmanźa występują w komórkach kręgowców, po dostaniu się do jelita owada przechodzą w postać Zeptomo-nas. Postacie występujące we krwi i w komórkach kręgowców różnią się od powstałych z nich postaci w jelicie owada nie tylko morfologicznie, lecz również fizjologicznie. O podobieństwie fizjologicznym postaci trypanosoma i leishmania świadczyć może fakt, że obie nie ulegają zatruciu tlenkiem węgla i cyjanowodorem (związki te u pozostałych postaci ś. łączą się z enzymami oddechowymi zawartymi w mito-chondriach, blokując w ten sposób procesy oddechowe na poziomie komórkowym). Nie-wrażliwość na tlenek węgla i cyjanowodór wskazuje, że w oddychaniu postaci trypanosoma i leishmania biorą udział inne enzymy, a nie mitochon-drialne, zawarte w kinetopla-ście. Postacie te mają więc nieczynny kinetoplast. Dopiero po przekształceniu się postaci trypanosoma i leishmania w postacie crithidium i leptomo-nas dochodzi u tych ostatnich do rozrostu kinetoplastu i powstaje wrażliwość na tlenek węgla i cyjanowodór. S. są groźnymi pasożytami człowieka oraz zwierząt gospodarskich. Występują epidemicznie w bardzo wielu krajach afrykańskich. {A.J.K.] świdrowiec, trypanosoma (Trypanosoma) - rodzaj z rodziny -^widrowców (Trypanosoma-tidae). Obejmuje .gatunki o bardzo wydłużonym kształcie ciała, oplecione spiralnie 'błoną falującą, rozciągniętą pomiędzy ciałem komórki a wicią, która m Świdrowiec A - forma trypanosoma; B - forma crithidium (l - tólnetolplast; 2 - błona falująca; 3 - jądro; 4 - wolny koniec wici) wybiega z tylu ciała i 'kieruje się ku przodowi. Ruch wici powoduje falowanie błony, a także całego ciała. S. pasożytują jako postacie 'dojrzałe w osoczu fcrwi zwierząt kręgowych i człowieka. Przenoszenie zarażenia ś. odbywa się przez drugiego żywiciela, fctórym są różne gatunki much. Wyjątkowo tylko u ś. zarazy stadni-czej zarażenie odbywa się bezpośrednio przy kryciu klaczy. Inne 'gatunki ś. ulegają przekształceniu morfologicznemu w jelicie muchy, przechodząc w postać crithidium. Crithidia stanowią źródło zarażenia przy ukłuciu przez muchówkę następnego osobnika żywiciel-skiego. [A.J.K.] świdrowiec Evansa, świdrowiec Jsurra (Trypanosoma euansi) - gatunek pierwotniaka •z rodzaju -^świdrowca. Ma tylpową dla rodzaju budowę i wielkość. Jego charakterystyczną cechą jest występowanie jedynie w fonmie morfologicznej trypcnosoma. Żyje w płynach ustrojowych zarażonych koni i bydła. Przenoszą go z żywiciela na żywiciela krwiopijne gatunki bąków. S.E. jest szczególnie groźny dla koni. Występuje w strefie klimatu gorącego. [A.J.K.] świdrowiec gambijski (Trypa-nosoma pambiense) i świdrowiec rodezyjski (Trypanosoma rhodesźense) - gatunki pierwotniaków z rodzaju ->Swi-drowca. Osiągają długość 15- -30 (un. Są przenoszone na człowieka przez muchy tse-tse, u których występują w jelicie i śliniankach. Podczas ukłucia człowieka dostają się do jego układu krwionośnego w postaci crithidźum, przekształcając się tam w formę trypanosoma. Z układu krwionośnego dostają świdrowiec nagany TAE się do płynu mózgowo-rdzenio-wego, gdzie intensywnie rozmnażają się, a ich jady uszkadzają mózg, powodując chorobę zwaną śpiączką afrykańską. Prowadzi ona do postępującego wyniszczenia organizmu, a często do śmierci. S.r. jest bardziej zjadliwy od ś.g. Ten ostatni występuje: w całej Afryce Równikowej, natomiast s.r. - w Rodezji oraz w Mozambiku. [A.J.K.] świdrowiec nagany (Trypano- soma brucei) - gatunek pierwotniaka z rodzaju -»-świdrow-ca. Występuje w formie try-panosoma we krwi zwierząt hodowlanych i wielu zwierząt dzikich, a w formie crithidium - w muchach tse-tse i w bąkach z rodzaju Tabanus. Powoduje ostrą chorobę, tzw. naganę, u świń, psów, wielbłądów, koni, osłów, bydła, owiec i kóz, o przebiegu 'podobnym do śpiączki 'człowieka. U wielu dzikich zwierząt afrykańskich, jak antylopy, bawoły i słonie, zarażenie ś.n. nie wywołuje objawów 'choroby, ale zwierzęta te stają się rezerwuarem tego pasożyta. Od nich zarażają się muchy tse-tse, które następnie przenoszą pasożyty do krwi innych ssaków. Przenosicielem ś.n. są więc te same muchy, które przenoszą świdrowca śpiączki afrykańskiej. Na terenie Azji, Ameryki Południowej i Australii, 'gdzie nie występują muchy tse-tse. rolę przenosiciela ś.n. pełnią bąki z rodzaju Tabanus. [A.J.K.] świdrowiec surra -^świdrowiec Evansa. świdrowiec zarazy stadniczej (Trypanosoma eąuiperdum) - gatunek pierwotniaka z rodzaju ->świdrowca. Występuje tylko u koni i osłów. Bywa przenoszony z osobnika na osobnika podczas krycia, nie ma 'więc żywiciela pośredniego i stadium crithidium w swym cyklu życiowym. Powoduje uszkodzenia błon śluzowych dróg rodnych, a następnie wycieńczenie i paraliż chorych zwierząt. Zaraza stadnicza rozpowszechniona jest w południowej Europie, Azji i w północnej Afryce. Pojawiła się również w środkowej Europie, dokąd zawleczono ją w wyniku importu koni w czasie II wojny światowej. Na terenie Polski ś.z.s. obecnie nie występuje. [A.J.K.] świdrzyki (Ciausiliidae) - rodzina mięczaków z rzędu -»-trzonkoocznych. Odznaczają się lewoskrętną muszlą wysmukłego, wrzecionowatego kształtu, wysokości 7-20 mm u gatunków europejskich i do 40 mm u gatunków subtropikalnych i tropikalnych. Tuż przed otworem muszla zwęża się mocno, otwór zaś jest 'nieco rozszerzony -w kształcie trąbki. W otworze sterczy na ogół kilka wapiennych fałdek oraz ruchoma wapienna płyt- Gniazdówka Lima scabra (R.T. Abbott: Marinę Shells) Muszla spondylusa Spondy-lus americanus Muszla Muszla świdrzyka z rodzaju Ciau-silia 353___________________ ka w 'kształcie wydłużonej i spiralnie wygiętej łopatki. Płytka ta, zwana ciausźlźuin, jest sprężysta. Ślimak wysuwając się z muszli odsuwa ją na bok, gdy natomiast chowa się do muszli, dausilium szczelnie zamyka muszlę w miejscu, gdzie jest ona najwęższa. S. zamieszkują przede wszystkim podgórza i igóry, a na iniżu isą rzadsze. Żyją w wilgotnych lasach, wśród ocienionych skał, pod kamieniami, w ściółce leśnej oraz w próchnie starych drzew i pniaków. Lubią tereny wapienne. S. są zdecydowanie ciepłolubne, a najczęściej (w tym wszystkie krajowe) także i wilgociolutone. Okresy suche przetrzymują, wciągając się w głąb muszli. Skomplikowany system fałdek w otworze oraz dausilżuTO służą jako ochrona przed wysychaniem. Po deszczu, w okresach pogody dżdżystej i cieplej widuje się ś. pełzające masowo po powierzchni pni drzew i skał. W przeciwieństwie do większości krajowych ślimaków ś. opuszczają kryjówki zimowe bardzo późno, dopiero w maju, kryją się zaś ponownie już pod koniec września. Nadmiar wilgoci im nie szkodzi, przeżywają nawet kilkudniowe pogrążenie w wodzie podczas wiosennych roztopów. Mnożą się niezbyt szybko - składają rocznie zaledwie kilkanaście jaj. Niektóre gatunki są źyworodne. S. pobierają bardzo różnorodny pokarm: szczątki roślinne i zwierzęce, grzyby włącznie z muchomorami, świeże rośliny zielne i żywe zwierzęta, jak np. drobne skąposzczety, a także inne ślimaki z przedstawicielami własnego gatunku włącznie. Żyją około 3 lat. Na terenie Polski występuje około 25 gatunków ś. rr.u.] 13 Bezkrefowce świetla Swierzbowiilec świerzbowie.c (Sarcoptes sca- biei} - gatunek stawonoga z podrzędu -^Sarcopttfonnes o rozmiarach 0,18-0,4 mm, pasożytujący w naskórku człowieka, gdzie drąży cienkie i dłu-kie kanały, widoczne na zewnątrz jako delikatne białe linie. Żywi się komórkami naskórka i limfą. Powoduje dotkliwe swędzenie. Pokrewne z nim gatunki .beroe. taksodontowe (Ta-rodonta) - rząd mięczaków z gromady -^-małżów. Obejmują gatunki niewielkie, długości l-10 cm. Odznaczają się wieloma cechami prymitywnymi. Mają obie połówki muszli połączone zamkiem typu taksodontowego, tzn. złożonym z dużej liczby niewielkich, podobnych do siebie ząbków, wchodzących w odpowiednio .niewielkie •dołki. Ich skrzela są stosunkowo niewielkie, prostej budowy. Mięśnie zwieracze muszli, o podobnej wielkości, występują zazwyczaj w liczbie 2. Noga jest najczęściej opatrzona płaską podeszwą. T. zamieszkują morza całego świata. [T.U.] tarantula - 'nazwa nadawana kilku gatunkom dużych, (długości ciała 25^35 mm) pająków z rodziny ->'pogońcowa-< tych. Najbardziej znane są: t. apuliijska (Lyeosa tarantula) występująca we Włoszech i Jugosławii, t. narbońska (Lycosa narbonensis) z obszaru śródziemnomorskiego i środkowej Azji oraz t. ukraińska (Lycosa singoriensis) sięgająca od Chin i Syberii po Bułgarię, Rumunię, Węgry i Czechosłowację. Ten ostatni gatunek spotyka się też na Podolu. U nas nie został dotychczas znaleziony. T. są mieszkańcami -stref leś-no-stepowych, stepowych i pół-pustynnych - suchych i ciepłych. Żyją w norkach dochodzących ido 30 cm głębokości i w przeciwieństwie do innych pogońców pędzą tryb życia raczej osiadły. Zwykle norki ich leżą w pobliżu siebie, w liczbie dochodzącej nieraz do kilkudziesięciu sztuk. Ze względu na swoją wielkość są łatwo dostrzegane i często opisywane. Ukąiszenie t. jest bardzo bolesne i może powodować bóle i opuchliznę trwające przez dość długi czas, a czasem bywa śmiertelne. W południo- 355 tarczowce wych Włoszech istniała'legenda, że lekarstwem na ukąszenie t. jest skoczna muzyka i bardzo szybki taniec (taran-tele). Rozmaici autorzy używali na określenie t. różnych naew rodzajowych (Hogna, Lycosa, Tarentula, Trochosa), stąd możliwość pewnych nieporozumień. Nie należy jej mylić z ->.wilkoszem (Tarentula), również z rodziny pogońcowatych, z kilkunastoma gatunkami znanymi w naszym kraju, oraz z należącym do -/-Amblypygi tropikalnym rodzajem Tarantula. W południowej części Stanów Zjednoczonych nazwą t. określa się występujące tam wielkie i kosmate ptasznik!. (Tabl. XII). [J.P.] tarczogwiazdy (Phanerozonia) - rząd .szkarłupni z gromady -.rozgwiazd. Mają ciało kształtu pięciograniastego (cerama-ster, poranią) lub pięcioramiennej gwiazdy (astropekten). Ramiona otoczone są 2 rzędami dużych tarczek brzeźnych, znacznie większych od pozostałych tarczek. Tworzą one krawędź oddzielającą wyraźnie górną (przeciwg^bową) stronę zwierzęcia 'od strony dolnej (gębowej). T. są formami ryjącymi. Ich kikutowate nóżki amtoulakralne, pozbawione zazwyczaj przyssawki końcowej, występują w 2 rzędach. Pedi^ cellariów zwykle •brak, a jeśli istnieją, to -wówczas ich końcowe człony nie krzyżują się. T. to prymitywny, a zarazem najbogatszy w gatunki rząd rozgwiazd, reprezentowany we wszystkich pełnosłonych morzach, na rożnych głębokościach aż po wielkie głębie oceaniczne. Większość gatunków (ponad 70%) zasiedla'ipłytkie dno mórz strefy tropikalnej Oceanu Spokojnego i Oceanu Indyjskiego. [L.Ż.] tarczowce (Notostraca) - archaiczny rząd stawonogów z podgromady -^-li&cionogów, obejmujący gatunki występujące w nie zmienionej postaci co najmniej od 200 min lat. Są to skorupiaki długości l-7 cm, , barwy brązowej. Wyróżniają się bardzo charakterystyczną sylwetką, .którą nadaje im silnie rozpłaszczony i w zarysie owalny pancerzyk, zakrywający od strony grzbietowej całą głowę i tułów oraz część słabo odgraniczonego odwłoka. Głębokie wycięcie w tyle pancerza pozwala na swobodne ruchy odwłoka zakończonego długimi widełkami. W przedniej części pancerza widoczna jest para złożonych oczu oraz tzw. oczko pływikowe (->,pływik). Ciało składa się najwyżej z 40 segmentów, natomiast liczba odnóży dochodzi u niektórych gatunków do 70 ipar. Tylne segmenty itułowiowe począwszy od trzynastego zaopatrzone są w 4-6 par odnóży. Każde odnóże 10 przednich segmentów tułowiowych składa się z dużego, spłaszczonego wiosełka i mniejszej gałązki skrzelowej oraz z 6 listków napędzających pokarm do gęby. Część listków odnóży I pary wykształcona jest w postaci długich, wieloczłonowych witek, sterczących częściowo poza krawędzie pancerza. Funkcjonalnie zastępują one szczątkowe czułki. Wiosel-ka nóg 11 segmentu 'tułowiowego zmienione są w okrągłą komorę, w której przebiega inkubacja jaj. T. pływają zwrócone brzuszną stroną ku górze (ściślej: w kierunku źródła światła). Zamieszkują wody stojące, wysychające w okresie letnim lub całkowicie przemarzające w porze zimowej. Aktywne życie wiodą nierzadko ipdynie w ciągu kilku tygodni w roku. W pozostałym okresie Tarsonemini zachowują się wyłącznie ich silnie otorbione jaja, które mogą przeleżeć bez wody do 9 lat. Wytrzymują też bez szkody wzrost temperatury do 80°C oraz nie ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym płazów i niektórych innych zwierząt. Z łatwością przenoszone są przez wiatr, często na dalekie odległości. Należy tu zaledwie 9 gatunków, znanych ze wszystkich kontynentów nie wyłączając krainy ipolamej (przekopnica arktyczna) i tropikalnej (przekopnica afrykańska). Do kosmopolitycznych t. należą przekopni-oa wiosenna oraz właściwa. [L.Ż.] Tarsonemini - grupa stawonogów z- podrzędu -^Trombi-diformes obejmująca wiele gatunków pasożytujących na owadach i roślinach. Należy do nich m.Łn. mikroskopijny, długości 0,1 mm Acarpis woodi, pasożytujący w tchawkach .pszczół i (powodujący .tzw. chorobę roztoczową. Gatunki z rodzaju Tarsonemus Są poważnymi szkodnikami różnych roślin. (Tabl. XII). [J.P.] tasiemce (Cestoidea) - gromada z typu -»ipłazińców. Wszystkie są pasożytami •wewnętrznymi i w stadium dojrzałym w ogromnej większości występują w jelitach kręgowców. Mają ciało najczęściej wydłużone, taśmowate, grzbie-towo-brzusznie spłaszczone. Długość t. waha się w dość dużych granicach od 0,5 mm do kilkunastu metrów. Prawie u wszystkich gatunków ciało jest rozczłonkowane, złożone z większej lub mniejszej liczby członów. Wyróżnia się w nim skoleks (scoie-e), czyli główkę, szyjkę (collum) i wstęgę (stro-bila}. Skoleks utrzymuje pasożyta w żywicielu. Zaopatrzony jest u różnych gatunków w rozmaite narządy czepne - bruzdy (bothria), bruzdy przyssawkowe (bothridia), przyssawki (acetabula), haki (uncini). V niektórych t. wierzchołek skoleksu wydłuża się w kurczliwy ryjek (rostellum). W pewnych przypadkach występują aż 4 ryjki zaopatrzone w haki. Szyjka jest miejscem, w którym tworzone są nowe człony. Powstawanie ich trwa przez całe życie t. Im bliżej skoleksu, tym człony są młodsze. Z czasem przesuwają się one ku tyłowi i rosną. Liczba członów dochodzi u niektórych gatunków do kilku tysięcy. U jednych t. mogą się od strobili odrywać młode człony, które dojrzewają samodzielnie, u innych zaś są połączone z resztą strobili aż do całkowitego wypełnienia jajami. T. okryte są cskórkiem, który - jak wykazały badania za pomocą mikroskopu elektronowego - ma skomplikowaną budowę, umożliwiającą (w związku z brakiem przewodu pokarmowego) wchłanianie pokarmu całą powierzchnią ciała. W skład wora skórno-mięśniowe-go prócz bezpostaciowego o-skórka wchodzi nabłonek oraz 2 warstwy: zewnętrzna, złożona z mięśni okrężnych, i wewnętrzna, składająca się z mięśni podłużnych. Ponadto przez całą .parenchymę przechodzą (pasma mięśni .grzbie-tobrzusznych. Układ wydalni-czy jest typu proitonefrydialne-go. Kanaliki wydalnicze odchodzące od komórek płomykowych uchodzą do 2 bocznych, podłużnych, biegnących wzdłuż całego ciała (przewodów wydal-niczych. W tylnej części każdego członu kanały boczne połączone są kanałem poprzecznym. Jeśli żadne człony nie oderwały się jeszcze, to w 357 tasiemce właściwe ostatnim członie znajduje się jeden otwór wydalniczy. Po oderwaniu się tego członu rolę otworu wydalniczego przejmują otwory przerwanych kanałów wydalniczych. Kanały te poza połączeniem w każdym członie łączą się ze sobą w skoleksie. Układ wydalniczy poza usuwaniem zbędnych produktów przemiany materii spełnia funkcję osmoregulacji. W skoleksie znajduje się parzysty zwój głowowy układu nerwowego. Od niego odchodzą do narządów cz&pnych krótkie nerwy, a w przeciwnym kierunku, wzdłuż strobili, toiegną podłużne pnie nerwowe (w najprostszym przypadku 2, u wyższych form do 10), przy czym 2 biegnące po bokach ciała są najgrubsze. Głóyime pnie nerwowe łączą się w/każdym członie pierścieniowatym spoidłem poprzecznym. /Gałązki nerwowe wychodzące ż podłużnych ipni tworzą w worze skór-no-mięśniowym dość gęstą sieć> T. brak narządów zmysłowych, a występują u nich: tylko słabo rozwinięte komórki czuciowe. Poza nielicznymi gatunkami t. są •obojnakami. Tylko u niektórych t. jednóczłonowych aparat rozrodczy jest pojedynczy, podczas gdy u innych, nawet nieczłonowanych form, występuje biegnący wzdłuż ciała rząd aparatów rozrodczych. U t. członowanych w każdym członie rozwija się własny komplet aparatu rozrodczego. - Zawiązki aparatu rozrodczego powstają za szyjiką, przy czym najpierw pojawiają się narządy -męskie. Całkowicie wykształcone gonady, zarówno żeńskie, jak i męskie, 'znajdują się mniej więcej w środku strobili. W miarę dalszego przesuwania się członów ku tyłowi, gonady zanikają, a coraz silniej rozwija się macica wypełniona zapłodnionymi jajami, aż wreszcie w najstarszych członach zajmuje ona prawie całe ich wnętrze. Jaja wydostają się na zewnątrz ciała przez otwór macicy lub w braku takiego otworu - przez rozerwanie się członu, po jego • uprzednim oderwaniu się od reszty strobili. Największe t. wytwarzają w ciągu swego życia ogromną liczbę jaj. U t. występuje zarówno zapłodnienie krzyżowe; jak i samoza-płodnienie. Pierwszym stadium rozwojowym jest ->onkostera. Gdy otacza ją warstwa urzę-sionych komórek, nosi wówczas nazwę ~»-koracidium. Następnymi stadiami rozwojowymi mogą być: -».procerkoid, -»• plerocerkoid, ->.cysticerkoid, ->-cysticercus, -».cenurus, -»-echi-nokok, ->sparganum. Stadia te bytują w żywicielach pośrednich. Gromadę t. dzieli się na 2 podgromady: -»t. niższe i ->t. właściwe. [M.S.] tasiemce nieczlonowane -^-tasiemce niższe; tasiemce niższe, tasiemce nie-członowane (Cestodaria) - podgromada płazińców z gromady -^tasiemców. Pasożytują w jamie ciała lub w jelicie przeważnie ryb chrzęstnoszkie-letówych. Ciało ich nie 'składa się z szeregu członów (jak u -^tasiemców właściwycht l zawiera pojedynczy komplet narządów rozrodczych. Larwę t.n. - likoforę (lycophora) - cechuje obecność 10 haczyków embrionalnych, w odróżnieniu od -^onkostery, która ma tylko 6 haków. Najbardziej znanym przedstawicielem t.n. jest am-filina. [M.S.] tasiemce •właściwe, tasiemce wyższe (Eucestoda) - podgromada płazińców z gromady tasiemce właściwe 358 -^-tasiemców, do których należy większość znanych gatunków. Ciało ich jest, poza nielicznymi wyjątkami, rozczłono-wane. Jeżeli nawet nie występuje wyraźny podział zewnętrzny, to członowała budowa zaznacza się metamerycznym ułożeniem kompletów narządów rozrodczych. Wyjątkowo występują w tej podgromadzie tasiemce o pojedynczym aparacie rozrodczym (np. z rodzaju Archigetes). Pierwszą larwą w rozwoju t.w. jest -xmkosfe-ra. Stadia dojrzałe pasożytują we wszystkich gromadach kręgowców. Największe szkody w gospodarce człowieka wyrządzają przedstawiciele 2 rzędów: Pseudophyllidea i Cyclo-phyllidea. Do Pseudophyllidea zaliczane są t.w. o skoleksie zaopatrzonym na ogół w l lub 2 bruzdy przyssawkowe. 0-twierająca się na brzusznej stronie członu macica jest kształtu worka lub rury ułożonej w rozetkę. Znajdujące się w niej jaja zaopatrzone są w wieczko. W cyklu rozwojowym występuje 2 żywicieli pośrednich oraz larwy: -^-koracidium, onkosfera, -^-procerkoid, -^-ple-rocerkoid. Tasiemce z tego rzędu pasożytują głównie w rybach kostnoszkieletowych. Przedstawicielami ich są m.in. ligula i bruzdogłowiec szeroki. Do Cyclophyllidea zaliczane są t.w. o ciele najczęściej wyraźnie rozczłonowanym. Ich macica w przeciwieństwie do macicy Pseudophyllidea jest zazwyczaj ślepo zakończona, a więc nie ma.otworu wyprowadzającego jaja. Jajom brak wieczka, a onkosferze urzęsio-nej otoczki. Skoleks wieńczą 4 położone na krzyż półkoliste przyssawki, między którymi u wielu gatunków znajduje się ruchliwy ryjek, uzbrojony w 2 lub więcej wieńców haków 10 11 ,, Układy rozrodcze tasiemców A - Pseudophyllfdea; B - CyclophylUdea l - ootyp; 2 - jajnik; 3 - macica; 4 - żółtntk; 5 - jądra; 6 - kanały wyprowadzające; 7 - gruczoł Mehilsa; 8 - pochwa; 9 - otwór macicy; 10 - otwór płciowy żeński; 11 - otwór płciowy męski; 12 - nasiemio-wód; 13 - torebka prąciowa; 14 - wewnętrzny pęcherzyk nasienny; 15 - zewnętrzny pęcherzyk nasienny 359 tasiemiec karłowaty czepnych. W rozwoju występuje zwykle l żywiciel pośredni. Larwami u Cyclophyllidea są: -4-cysticerkoid, ->-cysticer-cus, ^bąblowiec. Do bardziej znanych przedstawicieli Cyclor phyllidea należą: tasiemiec u* zbrojony, tasiemiec nieuzbrojoA ny i tasiemiec bąblowco- wy. [M.S.] tasiemce wyższe właściwe. ^tasiemce tasiemiec bąblowcowy (Eehitio- cocus granulosus) - gatunek płazińca z rzędu Cyclophylli-dea, •z podgromady ->-tasiem-ców właściwych. Osiąga długość 2-5 •mm. Strobila jego składa się najczęściej z 3 członów. Ostatni, 3 'człon jest najdłuższy i zawiera macicę wypełnioną jajami. Główka t.b. długości 0,5 mm zaopatrzona jest w 4 przyssawki.! ryjek, na .którym znajduje się 28- -50 haków. Dojrzała forma t.b. występuje w jelicie psa, wilka, szakala, dingo i koflota. Jaja zawierające wewnątrz ->"onko-sferę 'cechuje duża żywotność. W wodzie żyją około 12 dni. W ziemi przy temp. 0°C przeżywają do 116 dni. Pośrednim żywicielem t.b. są głównie przeżuwacze, a także świnie i czasami konie, osły, muły czy człowiek. Larwy t.b. osiedlają się najczęściej w wątrobie żywiciela (pośredniego, przybierając kształt pęcherzy, które mogą np. u człowieka dochodzić do średnicy około 10 cm. Rozwój larwy jest powolny i zwykle 'trwa 10-20, a nieraz nawet do 30 lat. W miesiąc po zarażeniu tworzą się pod torebką łąeznotkankową wątroby guzki o średnicy l mm, a po 5 miesiącach osiągają one około l om średnicy. Bąblowce bywają znajdowane również w płucach, w jamie brzusznej i innych narządach wewnętrznych. Ich szkodliwość polega na mechanicznym oddziaływaniu na zarażone narządy oraz na zatruwaniu żywiciela produktami przemiany materii pasożyta. T.b. jest kosmo-politą. (Tabl. VIII). [M..S.1 tasiemiec karłowaty (Hymeno-lepis nana) - gatunek płazińca z rzędu Ćyclophyllidea, z podgromady -^tasiemców właściwych, którego głównym żywicielem jest człowiek, a poza tym myszy i szczury. Liczba członów waha się od 100 do 800, ale długość całego osobnika 'nie przekracza zwykle 5 cm. Szerokość 'członów stro-bili jest znacznie większa niż ich długość i wynosi 0,5-l mm. Dojrzałe człony wypełnione są workowatą macicą, w której znajduje się około 140 kulistych jaj. Gdy jaja dostaną się do jelita cienkiego gospodarza, wylęgają się z nich -».onko-sfery, które w ciągu 30-40 godzin .wnikają 'do kosmków jelitowych, gdzie przekształcają się w -^.cysticerkoidy. Po przeszło 100 godzinach od momentu wniknięcia 'do kosmikow larwy wypadają do światła jelita, gdzie dojrzewają płciowo. Dojrzałe osobniki przytwierdzają się do ścianek jelita kulistym skoleksem z krótkim ryjkiem, otoczonym hakami w liczbie 20-27. Jaja opuszczają przewód pokarmowy wraz z kałem. Obecnie 'przypuszcza się, że pierwotnie cykl rozwojowy t.k. przebiegał 2 udziałem żywicieli pośrednich, którymi były stawonogi, a 'dopiero wtórnie wykształcił się cykl przedstawiony powyżej (cykl z żywicielem pośrednim, w którym rozwija się cysticerkoid, można odtworzyć eksperymentalnie). T.k. może powodować u żywiciela występowanie choroby tasiemiec kreókowy zwanej hymenolepidozą, polegającej na zakłóceniach czynności trawiennych i zaburzeniach nerwowych. W Polsce spotykany jest u ludzi bardzo rzadko, natomiast częściej u myszy. [M.S.] tasiemiec kręćkowy (Multiceps multiceps) - gatunek płazińca z rzędu Cyclophyllidea, z pod-gromady -^.tasiemców właściwych. Długość jego ciała waha się od 40 do 100 cm. Dojrzały płciowo pasożytuje w jelicie cienkim psa i lisa. Jaja rozsiewane są wraz z kałem żywiciela 'ostatecznego po pastwisku i jeśli wraz z trawą zostaną zjedzone przez owcę czy innego przeżuwacza, wtedy ->-onikosfery wydostają się z jaj, przebijają ścianki jelita i z krwią lub przez naczynia chłonne dostają się do prawie wszystkich narządów. Dalej rozwijają się te larwy, które zawędrowały do mózgu lub rdzenia kręgowego. Tam powstaje następne stadium larwalne w postaci pęcherzyka, zwane ->cenurusem, na którego wewnętrznej powierzchni tworzą się liczne (czasami kilkaset), skierowane do środka skoleksy. Bąbel osiąga pełny rozwój po upływie 2-3 miesięcy. Przy średnicy dochodzącej do 5 cm wywiera znaczny ucisk na mózg. Powoduje to u zarażonych zwierząt szereg objawów chorobowych, jak niepokój, nieskoordynowane ruchy, ruchy maneżowe (kręcenie się w koło) w stronę półkuli mózgowej opanowanej przez larwę, a nierzadko ślepotę. Gdy pasożyt umiejscowiony jest w pobliżu powierzchni czaszki, może nastąpić zanik kości przylegającej do larwy. W przypadku, gdy znajduje się. w mózgu, zwierzęta charakteryzuje wzmożona pobudliwość oraz chwiejny chód. Umiejscowienie się pasożyta w rdzeniu kręgowym prowadzi zwykle do porażenia kończyn tylnych. Niezależnie od lokalizacji larwy wszystkie zarażone zwierzęta tracą po pewnym czasie apetyt, chudną, pokładają się lub stoją z opuszczoną głową. Zarażenie kończy się zwykle śmiercią żywiciela pośredniego. Psy zarażają się, pożerając mózg przeżuwacza z rozwiniętą larwą. [M.S.] tasiemiec nieuzbrojony (Taenia saginata) - gatunek płazińca z rzędu Cyclophyllidea, z pod-gromady -i-tasiemców właściwych. Pasożytuje jako postać dojrzała w jelicie cienkim człowieka. Długość jego wynosi 4-12 m, przewyższa więc nieraz długość przewodu pokarmowego gospodarza. Skoleks gruszikowatego 'kształtu, o średnicy l-2 mm, pozbawiony jest ryjka i haków, a do ściany jelita przymocowuje się za pomocą 4 przyssawek. W odróżnieniu od tasiemca uzbrojonego macica t.n. ma 15-30 i więcej par rozwidlonych na końcu odgałęzień. Dojrzałe człony odrywają się pojedynczo i wypełzają przez otwór odbytowy żywiciela. Żywicielami pośrednimi t.n. są przeżuwacze, w których żołądku ze zjedzonych z zanieczyszczoną trawą jaj uwalniają się -»-onkosfery. Te ostatnie przenikają do naczyń krwionośnych i limfatycznych, aby ostatecznie osiedlić się w mięśniach jako ->.wągry. Wągry najczęściej osiedlają się w mięśniach przełyku, języka, żuchwy, serca, a także w mięśniach międzyżebrowych. Czasami stwierdza się je w wątrobie, w płucach, węzłach chłonnych i w mózgu. Człowiek zaraża się jedząc surowe lub nie 'dogotowane czy inie dosma- tasiemieci uzbrojony żonę mięso. W -związku z tym t.n. jest szczególnie rozpoiwsze-clmiony w krajach, gdzie mięso surowe jest chętnie spożywane (np. w Etiopii). Po Upływie 2-3 miesięcy od momentu zjedzenia mięsa zarażonego wągrami tasiemiec dojrzewa, a jego strobila może zawierać do 2000 członów. Liczba jaj składanych przez tn. w ciągu roku oceniana jest na prawie 600 000 000. Zarówno tasiemiec uzbrojony, jak i t.n. należą do tasiemców długowiecznych. Przypuszcza się, że tasiemce te potrafią przeżyć w jelicie człowieka około 20 lat. Człowiek nie może być żywicielem pośrednim t.n. [M.S.] tasiemiec psi (Dipylidium cani-num) - gatunek płazińca, z rzędu CyclophWIidea, z pod-gromady -^tasiemców właściwych. Należy do najbardziej pospolitych tasiemców psa. Dokonuje czasem masowych inwazji. Oprócz psa zarażają się nim i inne mięsożerne, jak lis, szakal i kot. Zdarzają się również zarażenia dzieci. T.p, występuje w przednim i środkowym odcinku jelita cienkiego. Strobila ma długość 15-50 cm, a skoleks uzbrojony jest w ryjek, na którym znajduje się 4-7, a niekiedy większa liczba haków. Każdy człon zawiera podwójny komplet narządów rozrodczych. Końcowe człony przybierają kształt ziaren dyni. Macica w dojrzałych członach rozpada się na torebki zawierające 3-30 jaj. Odrywające się od strobili człony wydostają się z kawern bądź czynnie wypełzają w\ okolice odbytu, powodując silny\świąd. Naiwet w wyschniętych członach, przypominających kształ-^ tem ziarna owsa, mogą znajdować eię 'nie uszkodzone, żywotne jaja z onkosferami. Cykl rozwojowy przebiega z udziałem jednego żywiciela pośredniego, którym są larwy pcheł pasożytujące na psach lub wszoły. W jamie ciała 'tych bezkręgowców rozwija się stadium larwalne, zwane -^ysti-cerkoidem. Ostatecznie wykształcone cysticerkoidy, połknięte wraz z żywicielem pośrednim przez żywiciela ostatecznego, dojrzewają w ciągu 2-3 tygodni. Zarażenie tjp. powoduje nieżyt jelita cienikie-go oraz wyniszczenie organizmu żywiciela. Oprócz wychudzenia może wystąpić podniecenie, drgawtei epileptoidalne oraz objawy wścieklianopodob-ne i inne. T.P. 'występuje w Europie, w Ameryce Północnej, w Chinach i na Filipinach. [M.S.] tasiemiec uzbrojony, soliter (Taenźa solium) - gatunek płazińca z rzędu Cyclophylli-dea, z podgromady -^-tasiemców właściwych. Występuje w jelicie cienkim człowieka. Długość całej strobili może osiągać 2-8 m, a liczba członów 800- -1000. Na skoleksie o średnicy do l mm znajdują się 4 przyssawki i podwodny wieniec haków, umieszczony na terótikim ryjku. W miarę oddalania się od szyjki człony t.u. zmieniają kształt z kwadratowych członów płciowych na' wydłużone człony maciczne. Człony iznaj-dujące się na końcu strobili mają długość dwukrotnie większą niż szerokość. Otwory płciowe umieszczone są na ogół, na-przemianiegle. Macica biegnie tasiemiec uzbrojony wzdłuż głównej osi ciała i w miarę dojrzewania uzyskuje 7-10 rozwidlonych rozgałęzień z każdej strony członu. Może zawierać około 50 000 jaj. Jafia okryte są brązową, grubą skorupką i zawierają wewnątrz -».onkosferę o średnicy około w y.m. Człony maciczne odrywają się od 'strobili w odcinkach po 5-6 członów i -wraz z teałem wydostają się na zewnątrz. Człony te pożerane są przez różne ssaki (m.in. świnie), które są żywicielami pośrednimi t.u. Człowiek bywa czasem żywicielem pośrednim tego gatunku przez spożycie zanieczyszczonych jajami jarzyn bądź wtedy, kiedy na skutek ruchów antyperystaltycznych jelita człony -maciczne dostaną się z jelit do żołądka, co może spowodować uwolnienie się jaj, a z nich onkosfer. U żywiciela" pośredniego onkosfery przedostają się przez ścianki żołądka lub jelit do naczyń krwionośnych i limfatycznych, a następnie z krwią 'bądź limfą przez prawą komorę serca i mały obieg krwi do lewej komory, skąd nadal z krwią roznoszone, są do różnych narządów wewnętrznych. Osiedlają się najczęściej w mięśniach i tkance łącznej. Tu larwa traci haczyki embrionalne i przekształca się w -»wągra mającego kształt pęcherzyka długości 15 mm i szerokości 8 m. Wągier t.u. nosi nazwę cysticercus cellulo-sae, a jego zdolność do zarażania utrzymuje się w organizmie świni przez parę lat. Jeśli czło-' wiek zje niedostatecznie ugotowane, zarażone wągrami mięso, wtedy -w jego żołądku skoleks ulega uwypukleniu, a pęcherzyk rozpuszczeniu. W jelicie cienkim skoleks przytwierdza się hakami i przyssawkami, dając początek strobili. Choroba wywołana obecnością larw t.u. nazywa się cysticerkozą. Dla człowieka groźnie j,sze jest zarażenie się larwami niż formami dorosłymi. Wągry są szczególnie niebezpieczne wtedy, kiedy umie- tęgoryjęc dwunastniczy Tasiemiec uzbrojony A - skoleks; B - człon płciowy (l - brodawka płciowa; 2 - prącie w to-i-S^11?"^(r)11 s ~ P0'11""1.* - nasieniowód; 5 - naczynie wydalni-^"R011.1""" 6 r PSaw.zyri^ądrowe; 7 - macica; ł - trójpła.towy lalnik; 9 - gruczoł MenUw; 10 - żółtntk; n - naczynie wydalnicze podłużne); C - człon maciczny 3zczają się w mózgu, mięśniu sercowym czy oku. Cysticerko-L3. mózgu kończy się zazwyczaj śmiercią. [M.S.] telsoa ->pancerzowce. Temnocephala - gromada z , typu -i-płazińców. Są blisko spokrewnione z ->wirkami. Nie przefcraczają 14 mm długości. Mają ciało zupełnie lub częściowo oieurzęsione. Na głowie występują czułki, a w tylnym końcu ciała - narząd .czepny. T. są ektokomensalami słodko-wodnych żółwi, ślimaków, a głównie skorupiaków. Większość z nich występuje w .krajach tropikalnych. [T.S.] temora (Temora longicornis} - gatunek stawonoga z podrzędu --kalanoidów. Ma ciało do 1,5 mm długości, barwy niebieskawej, najszersze w przedniej części, zaopatrzone w bardzo długie, 24-czlonowe czułki. Odwłok jest zakończany bardzo długimi widełkami ognowymi. T. - to pospolity imieszfcaniec umiarkowanej i arktycznej strefy północnego Atlantyku. Tam, gdzie występuje gromadnie, stanowi ważny składnik pokarmu ryb. [L.Ż.] Tentaculata ->Tentaculifera. Tentaculifera, Tentaculata, Mi-cropharyngea - gromada jamochłonów z typu ->-żebropła-wów. Kluczową cechą tej grupy jest występowanie na ich ciele pary czułków (ramion chwyt-nych) i obecność rurkowatej gardzieli. Należy do niej znaczna większość gatunków że-bropławów, zgrupowanych w 5 rzędach. Najbardziej znane T. - to przepaska Wenery i Ctenoplana kowalewskii. (Tabl. VII). [Z.S.] tctrahymcna (Tetrahymena) - rodzaj pierwotniaków z pod-gromady -••równorzęsych. 0-beflimuje gatunki, których orzę-sienie stanowią południkowe rzędy rzęsek oraz orzęsienie Tetrahym&na l - rzędy .rzęsek; 2 - blonki clo-gębowe; 3 - kieszonka gębowa przygębowe. To ostatnie znajduje się na krawędzi oraz wewnątrz kieszonki gębowej. Orzęsienie •przygębowe stanowią 4 .błonki dogębowe, zbudowane ze zlepionych rzęsek. T. mają wymiary 40-60 '.im. W dobrych warunkach rozmnażają się wegetatywnie bardzo szybko. Obecnie można je hodować z łatwością na pożywce bezbakteryjnej o znanym składzie chemicznym. Przyczyny te 'złożyły się na to, że t. 'są częstym obiektem badań biochemicznych, fizjologicznych i genetycznych. W naturze różne gatunki t. występują pospolicie w wodach słodkich z intensywnymi procesami gnilnymi. [A.J.K.] tęgoryjec dwunastniczy (Ancy-lostoma duodenale) - gatunek obleńca z rodziny Ancylosto- tkanki ^^ matźdae, z gromady ->.nici?ni. Charakteryzuje go silnie rozwinięta torebka gębowa, zaopatrzona w ząbki trące, oraz 2 lancetowate listewki. Jest pasożytem człowieka, goryla, szympansa, świni i niektórych mięsożernych. Jako postać dojrzała występuje głównie w dwunastnicy i jelicie cienkim. Samiec ma długość 8-11 mm, samica - 10-13 mm. Samica składa w ciągu .doby 30 000 jaj, które z kałem żywiciela wydostają się na zewnątrz. Z jaj wylęgają się -»-larwy rabdito-idalne, które przekształcają się w inwazyjne -"-larwy filario-idalne. Mogą one wnikać przez skórę i wtedy odbywają migrację przez serce, płuca i tchawicę do przewodu pokarmowego. Przy zarażeniu doustnym larwy ,nie migrują przez płuca, dojrzewając na miejscu w jelicie. T.d. odżywiają się krwią, powodując znaczny spadek liczby erytrocytów. Przyczepiają się do błony śluzowej i wysysają krew, powodując powstawanie ranek krwawiących .nawet po odczepieniu się pasożytów, które wydzielają substancję przeciw-zakrzepową. Są rozpowszechnione w strefach o klimacie wilgotnym i 'ciepłym. [M.S.] tkanki - zespoły komórek o wspólnym pochodzeniu, podobnej budowie i funkcji. W organizmach zwierzęcych wyróżnia się 4 zasadnicze typy t.: t. na-błonikową, mięśniową, nerwową i łączną. T. nabłonkową, zwaną też nabłonkiem, cechuje ścisłe przyleganie do siebie komórek i nieznaczna ilość substancji międzykomórkowej (kitowej, podstawowej). T. ta pokrywa ciało oraz wyściela światło jam i przewodów wewnątrz organizmu, wchodząc także w skład wszystkich gruczołów, gdzie pełni czynności wydzielnicze. T. nabłonkowa dzieli się na nabłonek jednowarstwowy i wielowarstwowy. Ten ostatni u bezkręgowców nie występuje. Niektóre nabłonki mają wici, rzęski albo wytwarzają nibynóżfci (pseudo-podia) służące do chwytania pokarmu. U licznych bezkręgowców nabłonek pokrywowy (naskórek, epiderma) jest pokryty oskórkiem (kutikulą) stanowiącym mniej lub bardziej twardą wydzielinę komórek nabłonkowych. Oskórek u niektórych grup zwierzęcych bywa inkrustowany, np. przez sole wapnia, substancję o charakterze węglowodanu - c h i-t y n ę lub utwardzone białko - sklerotynę. U dużych nicieni nabłonek pokrywowy tworzy tzw. s y n c y t i u m, tj. zespół licznych komórek, między którymi zanikły błony komórkowe. Taki nabłonek pokrywowy łącznie z oskórkiem nosi miano hypodermy. T. mięśniowa składa się z komórek zaopatrzonych we włókieinka kurczliwe. Zespoły tych komórek zwą się mięśniami. Wyróżnia się mięśnie gładkie i poprzecznie prążkowane. U bezkręgowców występują bądź tylko mięśnie gładkie, bądź (u stawonogów, niektórych pierścienic i mięczaków) oba te rodzaje mięśni. Komórki mięśni gładkich u bezkręgowców mają kształt wrzecionowaty lub są rozgałęzione, zawierają roiofibrille zbudowane z jednorodnej substancji i kurczą się znacznie wolniej od poprzecznie prążkowanych. Komórki mięśni poprzecznie prążkowanych mają charakter syn-cytialny. Są one z reguły wydłużone, a ich włółdenka kurczliwe składają się z dwojakiego rodzaju substancji, układających się na przemian po sobie. Substancje te odmiennie załamują światło, a że w sąsiadujących ze sobą włó-kienkach leżą na jednej płaszczyźnie, dlatego pod mikroskopem komórki tej tkanki sprawiają wrażenie poprzecznie prążkowanych. T. nerwowa składa się z komórek zawierających zawsze włókienka nerwowe, zwane neurofibrillami, które stanowią struktury podpierające cytoplazmę komórek nerwowych i ich wypustek. Komórki nerwowe mają rozmaite kształty i są zaopatrzone w l, 2 lub większą liczbę wypustek. W tym ostatnim przypadku zwykle l z nich jest dłuższa od pozostałych, nosi nazwę neurytu i służy do* przekazywania bodźców od jednej fco-mórki nerwowej do drugiej lub do rozmaitych narządów (np. do mięśni czy gruczołów). Pozostałe wypustki, krótsze, często silnie rozgałęzione, zwane dendrytami, przyjmują bodźce i przenoszą je do komórki macierzystej. T. łączną charakteryzuje luźne ułożenie komórek i duża ilość substancji międzykomórkowej, w skład której wchodzą u bezkręgowców mało elastyczne włókna klejorodne. Jedynie w tzw. miąższu (parenchymie) - t. łącznej występującej u płaziń-ców - substancja kitowa częściowo zanika, komórki na ogół przylegają do siebie i są zwykle silnie zwakuolizowane. Poszczególne typy t. łącznej pełnią różne funkcje: spajają inne t., tworzą szkielet, unieszkodliwiają ciała obce i magazynują substancje zapasowe. Prymitywną formę t. łącznej stanowi t. galaretowata, -występująca m.in. u gąbek i meduz, gdzie nosi nazwę me'zoglei. Zawiera ona wodnistą czy śluzowatą substancję podstawową, w której wypustki komórek _______________tkanki tworzą sieć o dużych oczkach. Tak zwana mezenchyma stanowi zespół komórek embrionalnych tkwiący w substancji międzykomórkowe j, powstający dtp. u gąbek i jamochłonów z komórek blastoder-my, a u innych zwierząt po gastrulacji z ekto- lub częściej z entodermy <-»-rozwój zarodka). T. łącza-ią chrzestną cechuje twarda, lecz elastyczna substancja międzykomórkowa. Znajdujące się w niej komórki są zwykle zaokrąglone. Ponieważ 'nie jest unaczyniona, wymiana materii zachodzi w niej osmotycznie przez substancję podstawową. Pośród bezkręgowców występuje tylko u głowonogów. Należącą również do t. łącznych t. kostną spotyka się tylko u 'kręgowców. Krew niektórzy autorzy wyodrębniają jako osobną t., a inni traktują jako t. łączną, w której elementy komórkowe pływają w substancji międzykomórkowej, zwanej osoczem. U •wistężnlc, pierścienic, szkar-łupni, mięczaków, stawonogów, czulkowców i pogonoforów, słowem u bezkręgowców (z wyjątkiem -»-foronidów) mających układ krążenia, barwniki służące do wymiany gazowej nie znajdują się jak u kręgowców w elementach 'komórkowych krwi, tylko są rozpuszczone w osoczu. Barwniki te stanowią związki białkowe zawierające metale i nadają krwi barwę czerwoną (gdy występuje w nich żelazo) bądź niebieską (gdy występuje w nich miedź). W skład krwi wchodzą m.in. sole, których stężenie u bezfcręgowców morskich jest zbliżone do stężenia tychże w wodzie morskiej, a u zwierząt lądowych i słodkowodnych - znacznie od niego mniejsze. U bezkręgowców z zamkniętym układem krwionośnym poza toczek krwią występuje jeszcze inna ciecz ustrojowa, która wypełnia szczeliny jamy ciała i jest podobna do limfy zwierząt kręgowych. U grup o otwartym układzie krwion'ośinyim płyny te nie są rozdzielone i noszą miano h e m o l i m f y. [T.S.] toczek Phvto-irtonadida. Obejmuje gatunki tworzące kuliste kolonie, w których liczba osobników waha się od 500 'do 50 000, a wymiary całej kolonii od 0,5 .do feilku milimetrów średnicy. Każdy osobnik ma 2 wici równej długości, stłgmę i wodniczkę tętniącą. Ciało ilcomórki okryte jest celulozową ścianką oraz żelowała otoczką. Otoczki poszczególnych osobników kolonii ściśle przylegają do siebie. T. posiadają zdolność do fotosyn-. tezy i gromadzenia zapasów w postaci skrobi. Wiosną rozwi- Toczek l - osobnik na wegetatywnym biegunie kolonii; 2 - fragment ścianki kolonii; 3 - kolonia potomna we wnętrzu kolonii macierzystej; 4 - osobnik na genera-tywnym biegunie kolonii; 5 - ma-krogameta; 6 - mikrogamety; 7 - zygota w celulozowej cyście jaja się w pierwszą, jeszcze nie zróżnicowaną kolonię w kształcie małej kuli, wypełnioną wewnątrz wodą lub żelowatą substancją. Wraz ze wzrostem kolonii odbywa się różnicowanie komórek. Na biegunie ge-neratywnym stwierdza się występowanie nieco większych komórek i mniej aktywnych w fotosyntezie niż na biegunie wegetatywnym. W miarę dojrzewania kolonii komórki te przekształcają się w gamety. Niektóre gatunki t. mają zdolność do wytwarzania gamet męskich i żeńskich przez tę samą kolonię, natomiast inne gatunki są zróżnicowane na kolonie wytwarzające tylko gamety męskje 'bądź tytko żeńskie. Powstanie komórki żeńskiej - jaja - 'odbywa się u t. przez przekształcenie l komórki pochodzącej z bieguna generatywnego, a plemników - przez wielokrotny, szybki podział l komórki, prowadzący do wytworzenia pęczka 16 dwuwiciowych plemników. Te ostatnie wydostają się z otoczki żelowatej przez jej rozpuszczenie, podpływają do jaj i zapład-niają je. U gatunków obuplcio-wych najczęściej plemniki jednej kolonii zapładniają jaga innej kolonii, gdyż dojrzewanie jaj i plemników w obrębie tej samej kolonii występuje niejednocześnie. Powstała w wyniku zapłodnienia zygota otorbia się i po degeneracji całej holonii opada na dno zbiornika. Przebywa tam aż do wiosny następnego roku. W swych pierwszych podziałach komórkowych diploidalna zygota t. przechodzi podział redukcyjny i dlatego osobniki kolonii są haploidalne. Oprócz rozmnażania płciowego występuje u t. rozmnażanie 'beapłcio-we. Otóż grupy bezpłciowych osobników kolonii, zwane go- toksoplazmy nidiami, wpuklają się w głąb macierzystej kolonii, następnie odrywają się od pozostałych komórek i wewnątrz ciała kolonii wytwarzają małe, potomne, zamknięte kolonie wtórne. Każda komórka gonidium rośnie do wymiarów kilkakrotnie większych od komórek normalnych, aby następnie podzielić się wielokrotnie. Przypomina to ibruzdkowanie jaja zwierząt wielokomórkowych. Po wytworzeniu kilku kolonii potomnych wewnątrz macierzystej kolonii następuje rozerwanie jej ścianek, wypłynięcie kolonii potomnych na zewnątrz, a cykl Tozmnażania wegetatywnego kolonii rozpoczyna się na nowo. W ten sposób w o-kresie wiosennym rozwija się kilka generacji 'kolonii. Procesy wegetatywnego rozwoju kolonu t. stały się podstawą do rozważań na itemał dróg powstawania i rozwoju organizmów wielokomórkowych przez przekształcenie zróżnicowanej kolonii komórek w jeden organizm wielokomórkowy. T. stanowią dosyć pospolity składnik planiktonu wód śródlądowych, stojących. Występują w klimacie chłodnym, umiarkowanym i ciepłym. Najliczniej pojawiają się na wiosnę, tworząc masowe skupienia. T. były jednymi z pierwszych mikroorga-nilzmów, wykrytych przez Le-euwenhoeka za pomocą mi-krosikopu około 1700 r. [A.J.K.] toksoplasma (Toa-oplasma gon-dź) - gatunek pierwotniaka z gromady -^toiksoplazm. Paso-żytusje w białych •ciałkach krwi, w układzie lirafatycznym, sia-teczlkowo-firódbłonkowym, płynie mózgowo-rdzeniowym i w nabłonku płciowym ptaków i ssaków. Atakuje komórki żywiciela w postaci rogalikowa-tych tworów, podobnych do sporozoitów. Wewnątrz komórki żywiciela namnaża się przez kolejne podziały lub przez -»-schizogonię. Wymiary t. wynoszą 4-10.Xil-4 p,m. Jej cykl życiowy nie jest całkowicie poznany. Wiadomo, że t. wytwarza trującą substancję dla gospodarza, tzw. toksotoksynę. Choroba spowodowana przez t. nosi nazwę toksoplazmozy. Powoduje ona niedokrwistość, uszkodzenia szpiku kostnego, śledziony, wątroby, nerek, gonad i zatrucie płynu mózgowo- -rdzeniowego. Zaatakowanie gonad sprowadza uszkodzenie płodu i możliwość poronień. Toksoplazmoza może przebiegać również bezobjawowo. Przypadki 'zachorowań na toksoplazmozę różnych żywicieli opisano w rozmaitych strefach geograficznych i klimatycznych. [A.J.K.] toksoplazmy (To-coplasmea) - gromada pierwotniaków z pod-typu ->Gporowców właściwych. Obejmują wewnątrzkomórkowe pasożyty ssaków i ptaków, zdolne do kolejnych podziałów na osobniki potomne lub podlegające -t-schizogonii. Atakują komórki wielu tkanek i udaje się de hodować w kulturach tkankowych. Poruszają się przez ślizganie się i wyginanie ciała, natomiast nie wytwarzają nibynóżek ani wici. Ich budowa, podleganie schizo-gonii oraz fakt, że atakują komórki, pozwala na zaliczenie t. do sporowców właściwych. Nie zbadano dotychczas, czy podlegają -^gamogonii i -»-sporogo-nii. Wiadomo natomiast, że tworzą cysty lub pseudocysty o wymiarach 20-40 y.m, z wieloma komórkami wegetatywnymi wewnątrz. Być może, że owady krwiopijne są ich przenosicielami. U ludzi t. powodują rozmaite schorzenia, w topik zależności od tego, jaki narząd został przez 'nie zaatakowany. [A.J.K.] topik (Argv'roneta aąuatica) - gatunek stawonoga z rodziny topikowatych (Argyranetidae), z podrzędu -^.pająków wyższych - jedyny krajowy gatunek pająka spędzający całe życie pod wodą. T. nie różni się ani budową, ani fizjologią od innych pająków, a jego przystosowanie do środowiska wodnego polega "tylko na zmianie obyczajów. Oddychanie powietrzem atmosferycznym pod wodą umożliwia t. umiejętność pokrywania odwłoka (na którym znajdują się otwory narządów oddechowych) specjalną otoczką .powietrzną, wyglądającą w wodzie jak kropla rtęci. Otoczka ta powstaje przez wciągnięcie do wody ba-nieczki powietrza. Aby tego dokonać, pająk wynurza z wody koniec odwłoka wraz z ką-dziołkami przędnymi i tylnymi nogami, między którymi rozsnuwa plątaninę nici pajęczyny, wciąga łę pajęczynę pod wodę, zagarniając nią bańkę powietrza, którą "przylepia" do odwłoka. T. 'zsuwa potem taką banieczkę nogami z odwłoka i uzupełnia mią zapas powietrza w podwodnym dzwonie, w którym mieszka "w cieplejszej porze roku. Podwodny dzwon jest to powłoka 2 pajęczyny wypełniona powietrzem, z otworem u spodu, przyczepiona do roślin wodnych. T. spędź? w nim większość czasu, wysuwając przednią część ciała przez otwór na zewnątrz. W tej pozycji czatuje na zdobycz, którą po złapaniu natychmiast wciąga do dzwonu. Nie byłby. w stanie zjeść zdobyczy w wodzie, gdyż rozcieńczyłaby ona i spłukała soki trawienne, którymi oblewa zdobycz (jak wszystkie pająki) dla róż-; puszczenia pokarmu. T. poluje na larwy jętek i komarów,, ośliczki i rozwielitki, wodopój- l ki, młode kijanki, a nawet na j bardzo drobny narybek. W' okresie godowym t. łączą się l w pary, przy czym samiec bu- ; duje swój dzwon obok dzwonu samicy, a następnie obydwa gniazda zostają połączone. Ko- f pulacja, składanie jaj, a potem « trwający 45 dni ich rozwój odbywa się we wnętrzu dzwonu samicy. Samica przez cały czas troskliwie opiekuje się potomstwem. T. zimuje pod wodą, najczęściej w pustych muszlach ślimaków, zasnuwając ich otwór pajęczyną. Taki wypełniony powietrzem domek pływa najczęściej początkowo po powierzchni zbiornika, jednakże przy spadku temperatury powietrze kurczy się, do muszli dostaje się nieco wody i obciążona muszla opada na dno, unikając w ten sposób zamarznięcia. Wiosną przy wzroście temperatury powietrze rozpręża się, wypychając wodę z muszli, a odciążona muszla wypływa ponownie na powierzchnię. Gniazda zimowe t. bywają unoszone prądem wody, co ułatwia rozszerzanie zasięgu geograficznego tych zwierząt. T. występują pospolicie w całej Polsce w wodach stojących, szczególnie torfowych, oraz w wodach wolno płynących. Preferują wody o bogatej roślinności, zwłaszcza tam, gdzie powierzchnię pokrywa rzęsa wodna. Poza Polską znajduj ą się w prawie całej Europie i na Syberii. T. dają się łatwo hodować w akwariach. Chowając jednak więcej niż jednego it. w 'tym samym 'naczyniu, należy zapewnić dostateczną ilość pokarmu, aby uniknąć wzajemnego pożerania się. [J.P.] TABLICA XX. SZKARŁUPN1E trąbifc Brodawnik Holocynthia poli-carpia Liliowiec pierzasty Antedon bifida (R. Buchsbamn i L.J. Milne: Livmg Inverte-brates of the World\ toraczkowce (Thoracica) - rząd stawonogów z podgromady -»-wąsonogów. Obejmują skorupiaki osiadłe, przeważnie nie-pasożytnicze. Mają ciało okryte skorupką i przyrośnięte są do podłoża bezpośrednio (koronka wielorybia, pąkla, weru-ka) bądź też za pośrednictwem grubego, mięsistego trzonka (kaczenica, skalpellum). W obrębie skorupki t. usytuowane są stroną brzuszną w kierunku jej otworu. Mają tułów wyraźnie segmentowany. Należą do organizmów obupłciowych, u których mniej więcej równocześnie dojrzewają plemniki oraz jaja. Wzajemne zapład-nianie się lub samozapłodnienie odbywa się za pośrednictwem długiego biczykowatego prącia. Inkubacja jaj przebiega wewnątrz skorupki. Z jaja wylęga się planktonowy ->-pływik, wyróżniający się obecnością charakterystycznych bocznych wyrostków w przedniej części ciała, zwanych różkami. Po szeregu linień przemienia się on w larwę, zwaną ->-cyprisem, której ciało otacza dwuczęściowa, przesycona chityną muszelka. Larwa ta ima 6 par dwugałęzistych odnóży pływ-nych, szczątkowe narządy gębowe oraz wydłużone czułki I pary, z tarczami (przyssawkowymi i gruczołami cementowymi u nasady. Za pomocą tych czułków larwa przymocowuje się do podłoża. T. przytwierdzają się •do wszelkich stałych przedmiotów znajdujących się w morzu, nie wyłączając butelek pływających w wodzie (kaczenica) lub podwodnych części kadłubów statków (pąkla). W tym ostatnim przypadku zostaje poważnie znaołejszona szybkość statków, w związku t czym poszukuje się środków zapobiegających przytwierdzaniu się t., np. an- typorostowych farb, zawierających trujące składniki. Szereg gatunków t. osiada wyłącznie na ciele określonych zwierząt morskich, zwłaszcza większych krabów, małży i ślimaków. Niektóre gatunki z rodzaju skalpellum upodobały sobie nogi dużych kikutnic, a pewne gatunki pąkli i werruk występują wyłącznie na gąbkach. Znane są łez komensale wielorybów (np. koronka wielorybia). Rząd t. obejmuje ponad 600 gatunków rozsiedlonych głównie w płytkich, peł-noislonych morzach. Nieliczne gatunki bytują w morzach wygłodzonych bądź w głębinach oceanicznych do 7000 m. [L.Ż.] torebki biegunowe pełzakowate. >.sporowce • tornaria -»-jelitodyszce. tratewuik -».jantina. trąbik (BuccMium) - rodzą} mięczaków z rodziny Buccini-dae, z rzędu -»-jednoprzedsion-kowców. Obejmuje gatunki mające muszlę jajowato-stoż-kowatą, dość grubościenną, z charakterystycznym rysunkiem na powierzchni, złożonym z krzyżujących się żeberek spiralnych i poprzecznych. Wysokość muszli może przekraczać 10 cm. Dwadzieścia kilka gatunków t zamieszkuje pełno-słone morza Arktyki l północnej strefy umiarkowanej. Żyją one na różnych rodzajach dna, od brzegu do znacznych głębokości. Są aktywnymi i żarłocznymi padlinożercami, a w pewnej mierze także drapieżcami. Największy i najpospolitszy gatunek Ł - atlantycki Bucct-num undatum - bywa utrapieniem rybaków łowiących homary i langusty, wyjada bowiem z koszy pułapkowych trąbik przynętę złożoną z martwych ryb. Poławia go cię jednak także częściowo do spożycia, częściowo zaś jako przynętę na duże ryby. Jego puste muszle są szczególnie często wykorzystywane przez kraby -^-pustel-niki, które w pomocnym Atlantyku mieszkają niemal wyłącznie w muszlach Buccinum undatum. [T.U.] trąbik -•-trębacz. trepanc (Stichopus) - rodzaj szkarłupni z rzędu ->-trepan-gowców. Obejmuje największe gatunki strzykw, rosnące niekiedy ido l m długości i 20 cm średnicy. Ciało ich jest kanciaste, zróżnicowane na spłasz-.czoną stronę brzuszną z 3 eze-rokimi pasami nóżek amtoula-kralnych oraz silnie wzniesiony i ciemniej zabarwiony grzbiet, pokryty dużymi i mniejiszymi, stożkowatymi brodawkami. Gębę otacza ponad 20 czulków, z których każdy składa się z cylindrycznej podstawy oraz rozszerzonego wierzchołka, pokrytego drobnymi wyrostkami. T. liczą około 20 gatunków. Zasiedlają strefy tropikalne i subtropikalne wszystkich oceanów. Większość z nich ma duże znaczenie użytkowe, a ich głównymi konsumentami są Chińczycy. Najbardziej znanymi gatunkami t. są t. japoński i t. ikrótewski. [L.2.] trepa.ng japoński (Stichopus jdponicus) - gatunek szkarłu-pnia z rodzaju -»-trepanga. Rośnie do 40 cm długości. Żyje do 5 lat. Ma barwę zielonkawą lub ciemnobrunatną z wyraźnie jaśniejszą stroną brzuszną. Jest mało ruchliwy. Ulubionym siedliskiem t.j. jest dno piaszczyste wśród skał. Zasiedlają one płytkie morza ' w pobliżu 37!l trichodina Trepanc Japoński wschodniej Azji na głębokości l-60 m. Stanowią ważny obiekt połowów przemysłowych. Są poławiane przeważnie przez nurków. Wypatroszone i dobrze wysuszone zawierają 35-52*/» białka. Ich roczne wydobycie sięfia około 13000 ton. [L.Ż.] trepanp królewski (Stichopus regalis) - gatunek szkarłupnia , z rodzaju -^-trepanga. Ma barwę żółtawobrunatną z czerwoną plamą pośrodku strony brzusznej. Jego kanciaste ciało usiane jest białawymi brodawkami. Gębę otacza 20 czułków. T.k. żyją na dnie piaszczystym i mulistym, na głębokości 5- -400 m. Występują w Morzu Śródziemnym. [L.Ż.] trepangowce {Aspidochirota) - rząd , szkarłupni z gromady -»Btrzykw. Obejmują formy kształtu ogórkowatego, rzadziej robakowatego, często o dość dobrze wyfcształcon-eij podeszwie. Na powierzchni ciała widnieją liczne brodawki oraz mnóstwo nóżek arobulakral-nych, zarówno lokomocyjnych, zalkończonych przyssawkami, jak i szczątkowych w postaci kulistawych wypustek. Gębę otaczają liczne nfewciągalne czuiki, (których liczba waha się w granicach 15-30, a najczęściej wynosi 20. Do Ł należą gatunki, szeroko rozprzestrzenione w morzach tropikalnych, subtropikalnych i klimatu umiarkowanego, zwłaszcza rejonu indopacyfioznego. Wielu przedstawicieli t. (jak np. strzykwy i trepangi) ma duże znaczenie użytkowe. Najwięcej poławia się trepangów japońskich. [L.2.] trębacz, trąbik, stentor (Sten-tor) - rodzaj pierwotniaków z rzędu ->.różnorzęsków. Obejmuje liczne gatunki słodko- Trebacz l - stopa; 2 - makronukipus; 3 - miloroniukleusy; 4 - wodniczka tętniąca; 5 - cytostom; 6 - pe-rittom; 7 - spirala .dopębowych blonek rzęskowych wodne. Największe 2 nich osiągają 1,5 mm •długości. T. są zwykle zielonkawe dzięki obecności pod powierzchnią pelli-kuli ziaren pigmentu, zwanego stentoryną. Mają kształt odwróconego stożka. Na 'biegunie przednim występuje pole gębowe otoczone ,/wargą" i spiralą dogębowych błonek rzęskowych, napędzających pokarm do zagłębionej nieco gęby (cytostomu). Resztę ciała pokrywają rzędy rzęsek biegnące mniej więcej poludniko- wo. Mikronukleusy są rozproszone w cytoplazmie, a ma-kronukleus zwykle ma kształt sznura koralików. Występuje jedna wodniczka tętniąca. Ciało t. zdolne jest do skurczów dzięki występowaniu pod pel-IŁkulą podłużnych włókienek kurczliwych. T. mogą przyczepić się do podłoża za pomocą bieguna tylnego ("stopy") i pędzić osiadły tryb życia bądź swobodnie pływać. Odznaczają się wielką zdolnością do regeneracji. •1/2]6Q część ich ciała może odtworzyć całość, jeśli zawiera bodaj l fragment ma-kronukleusa, mikronukleus i fragment powierzchni komórki z rzęskami. T. odżywiają się bakteriami. Są znane z rozmaitych regionów geograficznych Europy, Azji i obu Ameryk. [A.J.K.] trichodina (Trichodina) - rodzaj (pierwotniaków z podgro-mady ->.wieńcorzęsych. Obejmuje gatunki pasożytujące na rybach, hydrach i niektórych ślimakach. T. mają postać płaskiego krążka o średnicy 50- -90 ysn lub kapelusza. Górna powierzchnia ciała stanowi tarczę gębową. Tarczę 'dolną (cze-pną), otoczoną wieńcem rzęsek, wzmacnia wieniec płasko ułożonych haków. Jest ona całkowicie płaska i sztywna i może Trichodina l - wieniec rzęskowy tarczy czep-nej; 2 - lejek gębowy; 3 - przy-gebowy wieniec rzęMk Trichonympha 372 373 trochosfera mocno przylegać do skóry lub nabłonka żywiciela. U ryb t. występują najliczniej na skrze-lach, poruszając się po ich powierzchni ruchem ślizgowym. Pokarmem t. są bakterie i komórki nabłonka skrzel. Stopień szkodliwości t. nie został ustalony. Opisano liczne gatunki tych pasożytów u różnych zwierząt wodnych z rejonu Europy, Azji, Afryki i Ameryki, zarówno z wód słodkich, jak i słonych. [A.J.K.] Trichonympha - rodzaj pierwotniaka, 2 rzędu -»nadwi-ciowców. Siwym wyglądem zewnętrznym przypomina -*orzę-ski. Wici tworzą podłużne, południkowe rzędy, równomiernie pokrywające całe ciało komórki. Jedynie tylna okolica ciała jest naga. Jak się wydaje, powierzchnia ta pełni funkcję chłonną. Komórka T. dzieli się podłużnie. Rzędy wici oraz liczne pałeczki osiowe są wówczas równomiernie rozdzielane pomiędzy 2 osobniki potomne. Jądro zawiera pojedynczą lub podwójną liczbę chromosomów. W procesie płciowym biorą udział gamety o haploidalnej liczbie chromosomów, swoim wyglądem przypominające o-sobniki wegetatywne. Gameta męska iest tylko nieco mniejsza od gamety żeńskiej. Kopulacja przebiega w ten sposób, że gameta męska swoją przednią częścią ciała wsuwa się w głąb tylnej, nagiej części gamety żeńskiej. Po całkowitym pochłonięciu gamety męskiej przez gametę żeńską następuje zlanie się jąder oraz stopniowa resorpcja ciałek bazalnych, wici i pałeczek osiowych gamety męskiej. Brak zróżnicowanych jąder, podłużny podział komórki, równomierny podział struktur komórkowych oraz tworzenie gamet są to cechy, które świadczą o tym, że T. są -»-wi-ciowcami, a nie -iorzęskami. [A.J.K.] tridakna ->'przydacznia. trienoforus, trójzębiec (Triae-nophorus nodulosus) - gatunek plazińca z rzędu PseuUo-phyllidea, z podgromady -^-tasiemców właściwych. Jest tasiemcem pozbawionym seg-mentacji zewnętrznej. Osiąga około 30 cm długości i około 4 mm szerokości. Jego postać dojrzała pasożytuje w jelicie ryb drapieżnych, a mianowicie szczupaka, sandacza, okonia i łososia. Skoleks uzbrojony jest w 4 charakterystyczne, trój-wierzchołkowe haki i 2 płytkie bruzdy. Żółtniki i liczne pęcherzyki jądrowe zajmują korową część członów. Krótka, faliście przebiegająca macica otwiera się na stronie brzusznej członów. Pozostałe otwory płciowe znajdują się na krawędzi członów, przy czym wzdłuż całej strobili otwierają się naprze-mianiegle'- raz z prawej, raz z lewej strony. Rozwój t. podobny jest do rozwoju -».bruz-dogłOwca szerokiego. Pierwszym żywicielem pośrednim są oczliki - Cyclops strenuus i Cyclops vicźłius. -*Plerocerkoid rozwija się głównie w wątrobie ryb słodkowodnych. Jest szczególnie szkodliwy dla narybku, który przy silnej -^-inwazji ginie w ciągu kilku dni od chwili zarażenia. (M.S.] trochofora (trochophora).- stadium larwalne morskich pierścienic (-»-wieloszczetów i -*si-kwiaków) oraz wielu mięczaków (prymitywnych gatunków z gromady -».przodoskrzel-nych). U większości wymienionych zwierząt t. jest swobodnie pływającą, pelagiczną larwą, a tylko u nielicznych mięczaków pozostaje w osłonkach jajowych. T. ma kształt zbliżony do kulistego. Na szczycie ciała znajduje się pęczek rzęsek. Ponadto równikowe okalają t. 2 wieńce rzęsek, za pomocą których larwa pływa. Między wieńcami rzęsek znajduje się otwór gębowy, prowadzący do jelita zakończonego odbytem. Tylna część ciała jest nieco wydłużona, U niektórych ga- Larwy wieloszczetów typu trocho-tory A-z rodzaju Polygordius (l - otwór gębowy; 2 - odbyt; 3 •-szczytowy pęczek rzęsek; 4 - 2 równikowe wieńce rzęsek); B - i rodzaju Młtraria (l - szczeciny plawne) tunków budowa t. odbiega nieco od podanego schematu. Może występować równomierne orzęsienie całego ciała lub zamiast zanikłych rzęsek narządami ruchu są wydłużone l rozszerzone na teońcu szczeciny. W procesie rozwoju wieloszczetów część tylna t. wydłuża się, a następnie dzieli na pierścienie wchodzące w skład ciała wieloszczeta. Występowanie t. w rozwoju mięczaków i pierścienic świadczy o filogene-tycznym pokrewieństwie tych zwierząt. [M.G.] trochostera (Trochosphaera) - rodzaj obleńców z gromady ->-wrotków, do którego zaliczane są 2 gatunki: Trocfco-sphaera aeouctorialis oraz Tro-chosphaera solstitialis. Oba gatunki charakteryzuje kuliste, pozbawione nogi ciało, otoczone wieńcem rzęsek. Ze względu na kształt ciała i wiele innych cech, upodobniających t. do larwy -»-trochofory, wysunięto hipotezę, że wrotki pochodzą Trochoslera Trochosphaera aolsti-tlalis l - nerw równikowy; 2 - oczko; 3 - przedgębowy wieniec rzęsek; 4 - czułek grzbietowy; S - jajnik; 6 - jelito; 7 - kloaka; 8 - orotonefrydlum; • - otwór gębowy trochu 374 S75 tarb«a od trochoforopodobnych larw niektórych pierścieni. [M.S.] tr-lHM, aicręp (Trochus) - rodzaj mięczaków z rzędu -».dwuprzedsionkowców. Muszla t. ma kształt niemal doskonałego stożka wysokości 5- -il5 cm (wyjątkowo do 20 cm), o płaskiej podstawie. Wewnątrz jast rwyłoeona grubą warstwą mi«niącej się pięknie maty perłowej. Otwór muszli zamyka cienkie, koliste wieczko z konchioliny. Ltcane gatunki t. zamieszkują wody przybrzeżne niernal wszystkich mórz pełno-ełonych strefy gorącej, ciepłej i umiarkowanej, najliczniejtze jednak i najpiękniejsze eą w rejonie hidopacyficznym. Żyją w różnych środowiskach - na dnie piaszczystym lub karnie-' ni«tym, na skałach l wśród raf koralowych. Niektóre, jak np. Trochus nilotźcus, są poławiane na wielką skalę dla pozyskania masy perłowej na gu-zjki i inne wyroby. Z dużych Muszla trochuEa okazów wycinają krajowcy bransolety. Większe gatunki bywają jadane przez ludność miejscową. (Tabl. XVII). [T.U.] TrombicuHdae - rodzina stawonogów z podrzędu -»-Trom-bidiformes, obejmująca liczne gatunki drapieżne i pasożytnicze, lądowe i wodne, odznaczające «ię często charakterystycznym aksamitnym, czerwonym Ubarwieniem. Należy tu m.in. gatunek Neotrombicula autumnalis, którego larwy atakują jesienią człowieka, przyczepiając się do skóry w okolicach stóp i kolan, co powoduje charakterystyczne owędzenie. Spotyka się go również w Polsce na podmokłych pastwiskach. Larwy z rodzaju Lepto-trombidium, którego przedstawiciele żyją na Dalekim Wschodzie, pirzenoezą z gryzoni na człowieka jedną z odmian tyfusu. [J.P.] Trombidlfwmes - podrząd stawonogów z rzędu -^-roztoczy, obejmujący wiele rodzin o znaczeniu chorobotwórczym i gospodarczym. Zaliczane <ą tu m.m. wodapójki, przędzioriko-wate i Trombiculidae. [J.P.] trójzębiec -^trienoforua. tryloMty {Trilobita) - gromada z typu -^-stawonogów wyodrębniana niekiedy w osobny podtyp Trilobitomorpha, obejmująca około 4000 wymarłych gatunków, znanych od okresu kambryjskiego po peranaki. T. uważane są za jedne z najprymitywniejszych i mai] wcześniej istniejących łtawonogów w hi-Btorii życia na Ziemi i jako takie stały cię przedmiotem licznych hipotez usiłujących wykazać ich pokrewieństwo z różnymi grupami ttaiwono-gów. Ze wzglądu na masowe wstępowanie w niektórych okresach t. «ą doskonałymi skamielinami przewodnimi, pomocnymi przy określaniu wieku •kał osadowych. Największy znany okaz ma 75 cm długości. Ciało t. podzielone jest poprzecznie na część głowową, tułów i końcową czꜥ zwaną pygidium, a podłuanie - na część środkową i dwa płaty boczne. Część głowowa, pokryta wspólnym pancerzem, składa eię z 8 zrośniętych Begmen-1 tów. Płaskie płaty policzkowe przechodzą -w długi, płaski, skierowany iku tyłowi kolec. Na grzbietowej ktrcnae płatów policzkowych -wytępują oczy złożone. Segmenty tułowia u większości t. nie są zrośnięte, w przeciwieństwie do końcowego odcinka ciała - pygidium. Na •tronie brzusznej znajduje cię l para pojedynczych czulków, położonych przed otworem gębowym, oraz seria idwugałęzistych, •nie różniących się między .sobą nóg - po. l iparze na każdym segmencie ciała. Stanowi to bardzo 'niski stopień epecjalizacji, gdyż u wszystkich pozostałych stawonogów kilka pierwszych par odnóży jest zwykle przekształconych w różine przydatki gębowe, dalsze odnóża ulegają zróżnicowaniu lub zanikowi. Dolne osmioczlonowe ramię dwugałęzistej nogi służyło t. zwykle do marszu, górne, złożone ze zmiennej liczby rozszerzonych członów pokrytych miękkimi wyrostkami, służyło zapewne do wiosłowania oraz pełniło funkcje oddechowe. Oba ramiona osadzone były na wspólnym członie podstawowym, zwanym biodrem. T. żyły w morzach, gdzie prowadziły przydenny tryb życia. Szczegóły ich biologu nie są nam znane. [J.P.] trypanocoma -»-świdrowiec. trzonkooofae (Stylommatopho-ra) - rząd mięczaków z pod-gromady -upłucodysznych. Odznaczają się 2 parami wciągal-nych czulków i oczami położonymi na wierzchołku czuł-ków górnej, większej pary. Żyją na lądzie. Należą do nich min. rodziny: poczwarówek, •zfciarek, iwidrzyków, pomro-wów, źlimakowatych, silników, dodebardii, jak równiee pcze-źrotek. [T.U.] tubipora -t-organecznik. tubularia -^rurkowiec. tułacz, krabi koń (Ocypoda) - rodzaj stawonogów z sekcji •»-krabów. Obejmuje gatunki mające głowotułów długości do 5 cm, niemal pro»tokątny. Oczy ich są duże, umieszczone na długich słupkach. Zamieszkują wilgotny brzeg morski w bliskości wody. Dzień spędzają zazwyczaj w jakiejś jamce, której otwór w godzinach południowych zamykają wilgotnym (piaskiem. O emierzchu wychodzą na cer i uwijają tię ewalwo po wilgotnej plaży w poszukiwaniu martwych lub osłabionych organizmów, wyrzucanych przez morze .na brzeg. Zaniepokogone chronią Bię chwilowo w morzu lub w swej jamce, którą odnajdują nawet z odległości 200 m. T. są typowymi mieszkańcami, a zarazem czyścicielami wszelkich plaż strefy tropikalnej. Obejmują około 20 gatunków. Niektóre z nich, siedząc w jamce, nasadą szczypiec wydają dość często chrapliwe dźwięki, przypominające rechotanie ropuchy. [L.2.] tunika -•-oigłonice. turban .uchowiec. uchowiec, ucho morskie (Halio-tis) - rodzaj prymitywnych mięczaków z rzędu -»-dwu-przedsionkowców. Obejmuje gatunki o muszli mającej 5- -30 cm długości, nieproporcjonalnie wielki ostatni skręt i olbrzymi otwór. Ostatni skręt muszli jest przebity na wylot szeregiem otworów, które łączą jamę płaszczową ze środowiskiem zewnętrznym. Otwory te uważa się za homologiczne szczelinom przecinającym muszle belerofonów i pleuro-tomarii. Cechą pierwotną jest obecność 2 skrzel, z których jedmate prawe jest już znacznie mniejsze, uwstecznione. Około 70 .gatunków u. zamieszkuje wody przybrzeżne mórz strefy igorąceg, ciepłej i umiarkowane!), zwłaszcza obszaru indopacyficznego. Nie ma ich u atlantyckich brzegów Ameryki. Żyją na dnie skalSiatym, do którego przywierają z ogromną siłą za pomocą szerokiej nogi. Są dość pospolite, miejscami poławiane w dużych Muszla uchowoa A - od strony grzbietowej; od Btrony brzusznel uba 378 3T9 •kład pokarmowy ilościach i wy»6ko cenione jako przyBmak. Muszle u. mają grubą warstwę mieniącej się pięk-nie masy perłowej. Są chętnie kolekcjonowane i sporządza się z nich ozdoby. [T.U.] uka -»akrzyipek. układ krążenia - układ narządów roznoszący 'po organizmie tlen, pokarm i produkty gruczołów •dokrewnych, pośredniczący w odprowadzaniu wytworów przemiany materii, stanowiący siedlisko komórek pełzakowatych niszczących ciała obce i wytwarzający ciała odpornościowe. U jamochłonów i wielu płazińców zastępuje go układ gastro-wasku-larny (-»-układ pokarmowy), a u większości obleńców - ciecz pierwotnej jamy ciała bądź parenchyma (-^tkanki). Pozostałe wyżej uorganizowane bezkręgowce mają u.k., przy czym u niektórych pierścienic, u stawonogów i mięczaków jest on otwarty, tzn. hemolimfa krąży w nim zarówno w naczyniach, jak i w szczelinach jamy ciała, a u wstężniaków, większości pierścienic, u szkar-iupni, bezczaszkowców i osłonie jest zamknięty, krew bowiem nie opuszcza jego naczyń. Ruch krwi czy hemolimfy zachodzi dzięki pulsowaniu niektórych przewodów (np. u dżdżownic) lub centralnego narządu, serca, położonego u bezkręgowców zawsze po stronie grzbietowej. Serce ma kształt cewki (np. u stawonogów) zaopatrzonej w otworki (ostia), przez które hemolimfa przenika do serca z jamy ciała lub woreczka podzielonego n*i czę-ici (np. u mięczaków). [T.S.] układ aerwowy - układ narządów służący do percepcji bodźców i ich przewodzenia do narządów wykonawczych (ef aktorów). U najprymitywniejszych tkankowców, t j. gąbek, u.n. brak. U pozostałych tkankowców istnieje u.n. rozsiany, scentralizowany lub oba te układy występują razem. W układzie rozsianym rozproszone komórki nerwowe stykają się ze isobą wypustkami na kształt sieci. Tego rodzaju u.'n. mają'jedynie polipy jamochłonów. U meduz i wszystkich innych 'wyżej uorganizo-wanych zwierząt towarzyszy cm scentralizowanemu u. n. Ten ostatni tworzy U meduz pierścień nerwowy wokół brzegu 'parasola- U płaziń-c6w, obleńców i prymitywniej -szych mięczaków składa się ze skupiska komórek nerwowych (zwojów nerwowych), znajdujących się w przedniej części ciała, i biegnących wzdłuż ciała 2 lub kiliku pni 'nerwowych, na ogól .powiązanych poprzecznymi spoidłami. Jest to tzw. układ pasmowy. U pierścienic scentralizowany u.n, zwany u. n. drabinkowym, tworzy większe zwoje nerwowe w okolicy głowowej oraz po parze mniejszych zwojów w każdym segmencie ciała, połączonych podłużnymi ł poprzecznymi spoidłami. Ten typ urn. ulega u stawonogów i mięczaków modyfikacji polegającej na zbliżeniu się do siebie lub zmniejszeniu się liczby zwojów 'przez zlanie się ich ze sobą. U iszkarłupni scentralizowany u.n. wkłada się z 3 części leżących na różnych poziomach. Każda z nich ma pierścień okołoprzełykowy, od którego odchodzą promieniście pnie nerwowe. U b«zczaszkow-ców centralna część u.n. przebiega po stronie erzbietoweij w połtaci dToanej wewnątrz cewki, kończącej *ię w przednim końcu ciała pęcherzykitm mózgowym. Stąd układ ten zwie się układem cewkowym. Od tych głównych części u.n. odchodzą liczne gałązki nerwów obwodowych. [T.S.] układ oddechowy - układ narządów służący do pobierania tlenu i wydalania' z ustroju dwutlenku węgla. U gąbek, jamochłonów, większości pierścienic i niektórych drobnych stawonogów ta wymiana gazów zachodzi wyłącznie przez powierzchnię ciała. U (pozostałych griip tkankowców, choć oddychanie skórne 'pełni u nich nadal dość ważną rolę, wykształcają się narządy oddechowe w postaci skrzel, skrzelotchawek, tchawek, płucotchawefc lub płuc. Skrzel a służą do pobierania tlenu w wodzie. Są to cienkościenne, bogato unaczy-nione płaty skórne. U wielo-szczetów występują na para-podiach, u skorupiaków na odnóżach bądź też całe odnóża funkcjonują u nich jako narządy oddechowe. Małże mają skrzela o strukturze sieci, a pozostałe mięczaki skrzelódysz-ne - zwykle iskrzeila grzebyko-wate, umieszczone w jamie płaszczowej. U ślimaków lądowych i u większości słodko-wodnych ckrzela ulegają redukcji, a zamiast nich powstaje jama oddechowa w ściance płaszcza, zwana płucem skórnym. Skrze-lotchawki stanowią narządy oddechowe tych larw owadów, które żyją w wodzie. Mają postać cienkościennych, blasz-kowatych lub nitkowatych wyrostków na odwłoku, w których wnętrzu rozgałęziają się tchawki. Tchawki służą tu do rozprowadzania po ciele powietrza, pobieranego za pośrednictwem wyrostków skórnych, Występujące, u owadów i pajęczaików •tchawki są to silnie rozgałęziające cię rurki o ściankach wzmocnionych chi-tyną, otwierające się na zewnątrz otworkami, zwanymi przetch l Inkami. Prze-tchlinki bywają zaopatrzone w mechanizm zamykający, który (każdorazowo dopuszcza do organizmu optymalną ilość powietrza, zależną od aktualnego zapotrzebowania na tlen. Przy znaczneg aktywności owada, zwłaszcza w czasie lotu, uruchamia się mechanizm wentylacyjny. Wówczaa niektóre mięśnie, kurcząc się, zmniejszają światło tchawek, a tym samym wypychają powietrze z kanałów itchawkowych, które przy rozkurczu mięśni dzięki swej elastyczności wypełniają się powietrzem •z powrotem. Pajęczaki oddychają tchawka-mi, płucatchawkami bądź mają oba te rodzaje narządów. Płucotchawki w liczbie l-4 par znajdują cię w od-włolku i zaczynają się prze-tchlinkaimi prowadzącymi do jamek podzielonych blaczko-watymi przegrodami, w których zachodzi dyfuzja gazów. U większości szkarłupni funkcjonują skrzela, a u niektórych, mianowicie u strzykw, tzw. płuca wodne. Te ostatnie maga postać drzewiasto rozgałęzionych rurek, ttanowiących uwypuklenie gelita końcowego do jamy ciała, i uchodzą do Idoaki. Bezczaazkowce i osło-nice oddychają aterzelatni u-tworzonymi (przez przednią część przewodu pokarmoweigo, przebitą szczelinami skrzelo-wymi. U pasożytów spośród przywr i nicieni oraz u tasiemców i kolcogłowów brak u.o. i w związku z tym zachodzi u nich oddychanie beztlenowe. [T.S.] układ Pokarmowy, układ tra-wiemny - układ narządów układ rozrodczy 380 l 381 układ ruchowy służący do pobierania, rozdrabniania, przerabiania chemicznego, wchłaniania oraz wydalania resztek nie strawionego pokarmu. U wielu zwierzęcych form pasożytniczych u.p. nie występuje, a pokarm bywa chłonięty osmotycznie całą powierzchnią ciała bądź przez niektóre jego części. Trawienie odbywa się w takim wypadku wewnątrzkomórkowe, podobnie jak u gąbek. U tych ostatnich woda wnikająca przez pory do kanalików, a stąd do lamy paragastralnej (co odbywa się -dzięki ruchom wici komórek kołnierzyk owych wyścielających wnętrze ciała), wycieka przez otwór wyrzutowy (Olskulum) na zewnątrz. Niesione z prądem wody cząstki pokarmowe są wyławiane przez komórki kołnierzykowe za pomocą nibynóżek i trawione przez te komórki. Substancje pokarmowe 'są dalej przekazywane pełzakowatym komórkom mezoglei i za ich pośrednictwem rozprowadzane po całym organizmie. U jamochłonów i u części płazińców u,p. ma postać worka lub rury prostej .albo rozgałęzionej, wyposażonej w l tylko otwór będący zarazem otworem gębowym i odbytowym. W przypadku gdy układ ten się rozgałęzia, nosi miano układu naczyniowo-pokarmo-w e g o (gastro-waskularnego), ponieważ służy jednocześnie do trawienia i rozprowadzania pokarmu po ciele. Trawienie jest tu częściowo wewnątrzko-mórteowe, a częściowo pozako-mórkowe (zewnątrzkomórko-we). To ostatnie odbywa się w świetle przewodu pokarmowego dzięki enzymom wydzielanym przez jego ścianki. Począwszy od obleńców u.p. jest już z reguły zaopatrzony w 2 otwory - gębowy i odbytowy (jednak brak tego ostatniego u niektórych szkarłupni) i zachodzi w nim trawienie wyłącznie zewnątrzkomórkowe. U wielu grup zwierzęcych u.p. różnicuje się na odrębne morfologicznie i czynnościowo odcinki, jak jama gębowa, gardziel, przełyk, żołądek i jelito. Pojawiają się też gruczoły trawienne - śli-nianki, wątroba (np. u mięczaków) czy wątrobo-trzuska (u skorupiaków). [T.S.] układ rozrodczy - układ narządów służących celowi rozrodu. Narządami wytwarzającymi komórki rozrodcze są gruczoły rozrodcze (gonady). W gonadach żeńskich (jajnikach) powstają jaja, a w gonadach męskich (jądrach) - plemniki. U organizmów obu-płciowych (hermafrodytów, obojnaków) występują bądź oba te typy gonad, 'bądź l gruczoł obojnaczy. Prócz gonad w sikład u.r. wchodzą przewody wyprowadzające (komórki rozrodcze (w u.r. żeńskim jajo--wody, a w UJ", męskim nasie-niowody), a często także dodatkowe gruczoły płciowe oraz narządy kopulacyjne. U jamochłonów i bezczaszkowców rozwijają się tylko gonady. Komórki rozrodcze wydostają się z nich do wody bezpośrednio przez ściankę ciała lub (u niektórych jamochłonów) przez jamę gastralną. U płazińców u.r. męski składa się z jąder, kanalików nasiennych uchodzących do nasieniowodu, z na-sieniowodu oraz kanału wytryskowego przebiegającego w prąciu. W skład żeńskiego u.r. wchodzą jajniki, jajowody, macica (w której gromadzą się zapłodnione jaja) oraz gruczoły •dodatkowe - żółtniki (wraz z przewodami) i ootyp. W żół-tnikach powstają komórki żółtkowe, które przechodząc do ootypu otaczają zapładniane tam jaja i stanowią ich materiał odżywczy. Ścianki ootypu wydzielają substancję tworzącą skorupki jajowe. Płazińce są przeważnie obojnakami. Roz-dzielnopłciowość występuje u obleńców. Ich samce mają nitkowate, zwykle pojedyncze jądro, przechodzące w nasienio-wód kończący się przewodem wytryskowym. Jako narząd kopulacyjny funkcjonują u wielu gatunków szczecinki (spżculae) występujące zwykle w liczbie 2 i znajdujące się w okolicy steku, do którego uchodzi przewód wytryskowy. Samice obleńców mają zwykle parzyste, nitkowate jajniki i jajowody. Od jajowodów odchodzi macica przechodząca w pochwę, której ujście znajduje się zawsze po stronie brzusznej, na ogół mniej więcej pośrodku ciała. Pierścienice są rozdzielnopłciowe (większość wieloszczetów) lub obupłciowę (niektóre wieloszczety, skąpo-szczety i pijawki). U skąpo-szczetów występują zbiorniki nasienne służące do przechowywania nasienia partnera po zaplemnieniu. U niektórych pierścienic produkty płciowe są wyprowadzane przez metane-fridia. Mięczaki są rozdzielnopłciowe lub obupłciowę. Mają l lub 2 gonady. U form prymitywniejszych produkty płciowe wydostają się przez narządy wydalnicze. Większość mięczaków ma jednak u.r. bardzo skomplikowany, dotyczy to zwłaszcza form herma-frodytycznych. U wielu oboj-naków prócz gruczołu obojna-czego, przewodu obojnaczego, nasieniowodu, prącia, jajowodu, macicy i pochwy występuje szereg gruczołów dodatkowych i urządzenia pomocnicze. Na przykład w pobliżu ujścia nasieniowodu do prącia może znajdować się biczyko-waty wyrostek (flagellum), wytwarzający wydzielinę otaczającą plemniki tuż przed kopulacją. Do pochwy uchodzą niekiedy taw. igruczoly palcowate (śluzowe) oraz l-4 dodatkowych narządów kopulacyjnych, zwanych woreczkami strzałki miłosnej. Zawarte w tych woreczkach strzałki wbijają się w ciało kopulujących partnerów (którzy zapładniają się nawzajem). Stawonogi są z reguły rozdzielnopłciowe; jedynie u nielicznych skorupiaków zdarza się hermafrodytyzm. U tych ostatnich gonady rozmieszczone są w odwłoku bądź W różnych częściach tułowia, natomiast u owadów i pajęcza-ków - tylko w odwłoku. Jako narządy kopulacyjne samców stawonogów funkcjonują zmodyfikowane odnóża. Szkarłup-nie, zwykle rozdzielnopłciowe, mają z wyjątkiem strzykw promieniście ułożone gonady, od których odchodzą przewody wyprowadzające. [T.S.] układ ruchowy - układ narządów obejmujący czynne narządy ruchu, itj. mięśnie, oraz szkielet spełniający przy poruszaniu się rolę bierną. U tkankowców takich jak wirki i u wielu larw aparat ruchowy stanowią wici luo rzęski. U jamochłonów funkcje ruchowe pełnią komórki nabłonkowo--mięśniowe. U dalszych typów zwierzęcych wykształcają się mięśnie. Zwierzęta beziszkiele-towe, jak płazińce, obleńce, kolcogłowy i. pierścienice, mają mięśnie zrośnięte z nabłonkiem, tworzące z 'nim wór skórno-mięśniowy. U tkankowców wyposażonych w szkielet istnieją mięśnie szkieletowe, tj. mięśnie o stałych punktach przyczepu. Szkielet etanowi rusztowanie ciała bądź zapew- aklad trawienny 3fi2 nią jego ochronę, otaczając miękkie tkanki. Wyróżnia się takielety zewnętrzne i wewnętrzne. Szkielety •wewnętrzne zbudowane z włókien spongi-nowych (tj. z substancji orga-niczneij o składzie chemicznym podobnym do rogu), z igieł wapiennych lub ikrzemionikowych mają gąbki. Silnie rozwinięte, wapienne szkielety wewnętrzne, zewnętrzne lub Oba te rodzaje szkieletów występują u korali. Stawonogi, małże oraz większość ślimaków mają szkielet zewnętrzny. U tych pierwszych stanowi go zgrubiała, silnie schitynizowana warstwa osikórka, a u ślimaków i małży - powstała z wydzieliny płaszcza muszla wapienna, pokryta od zewnątrz sutostancją organiczną (kon-chioliną). Szkielet zewnętrzny w kształcie muszli mają •też głowonogi czterosikrzelne, natomiast giowonogi dwu&krzelne posiadają szkielet wewnętrzny wykształcony w formie płytki wapienned lub rogowej. U większości głowonogów dwu-skrzelnych występuje ponadto chrzestna torebka głowowa, służąca do ochrony mózgu. U szkarłupni szkielet złożony z wapiennych płytek znajduje się między nabłonkiem a warstwą łącznotkankową skóry, a ponadto (u wężowideł) - w części centralnej ramion, gdzie składa się z wapiennych członów, zwanych kręgami. U bez-czaszkowców i larw osłonie szkielet wewnętrzny tworzy pręcik ze swoistej tkanki, zwany struną grzbietową. [T.S.] układ trawienny karmowy. >-uklad podkład wydalniczy (nefrydial-ny) - układ 'narządów służących do wychwytywania, zagęszczania i wydalania końcowych płynnych produktów przemiany materii oraz do regulowania w ustroju ciśnienia osmotycznego. Wydaliny bywają zwykle usuwane na zewnątrz, lecz niekiedy odkładają się w organizmie bądź w postaci rozproszonej, bądź w skupionej w określonych narządach, np. u skąposzczetów, rzadziej u wieloszczetów, w tzw. komórikach chloragogen-nych, otaczających przewód pokarmowy i niektóre naczynia (krwionośne. U jamochłonów pozbywanie się wydalin zachodzi bezpośrednio przez komórki enłodermy do jamy gastralnej. U-płazińców i większości obleńców istnieje już u.w., zwany protonefry-dialnym. Sfcłada się on z tzw. ikomórefe płomykowych zbierających produkty przemiany materii z cieczy ustrojowej, od których prowadzą kanaliki łączące się z szerszymi kanałami, uchodzącymi na zewnątrz. Od komórek płomykowych biegną wzdłuż kanalików pęczki rzęsek pozostających w stałym ruchu, które powodują przepływ wydalin. U niektórych obleńców, np. u glisit, do wydalania służą tzw. komórki olbrzymie, przekształcone w kanały rozciągające się wzdłuż ciała i zaopatrzone w przewody wyprowadzające. U pierścienic tzw. m e t a n e-f r y d i a l n y u. w. składa się z pary urzęsionych lejków, umieszczonych w każdym pierścieniu, i odchodzących od nich krętych kanalików uchodzących na zewnątrz zawsze w pierścieniu następnym. Według typu metanefrydialnego (jakkolwiek zmodyfikowanego) zbudowane są także narządy wydalnicze steorupiaików i mięczaków. U owadów i pajęcza-ków u.w. ma postać rurek uchodzących do jelita, zwanych 3a» Bkwiały cewkami Malpighiego. U szkarłupni rolę u.w. spełnia układ wodny oraz a m e-b o c y t y, które gromadzą w sobie wydaliny. U żachw wydaliny pozostają w ustroju, gdzie są magazynowane w pojedynczych komórkach lub w zespołach komórełk mezenchy-my. U bezczaszkowców narządy wydalnicze składające się z zespołów komórek, zwanych sole nocy tam i, chłoną zbędnie substancje z krwi i wydalają je do jamy okołoskrze-Iowej. [T.S.] nkoinik (Thomisus onustus) - gatunek stawonoga z rodziny ukośnikowatych (Thomisidae), z podrzędu -•-pająków wyższych. Jest pająkiem długości do 7 mm, o trójkątnym odwłoku. Ma zielonkawą, żółtą lub różową barwę ciała. Przejawia zdolność do zmiany ubarwienia w zależności od podłoża podobnie jak pokrewny mu -•-kwietnik. U. nie buduje sieci łownych. Spotkać go można w ciepłych, dobrze nasłonecznio- Ukoinik nych miegscach na kwiatach, gdzie siedząc nieruchomo czatuje na 'pszczoły i inne owady. Dysponuje prawdopodobnie stosunkowo silnym jadem, gdyż ukąszona pszczoła, choć znacznie większa od u., ginie natychmiast, nie zdążywszy zrobić użytku z żądła. U. jest gatunkiem południowoeuropeja-kim, w Polsce rzadko •potykanym. IW.S.] ukwteł koński (.Actinia equinu) - gatunek jamochłona z, rzędu -9-ukwiałów. Polip może osiągać wysokość około 7 cm. Ubarwiony jest przeważnie purpurowo, niekiedy brunatno-czerwono, żółtawo bądź zielono. Wokół otworu gębowego występują 192 czułki w 6 okół-kach. U.k. żyje często w strefie przyboju i w strefie pły-wów, kurcząc się mocno i chowając czułki podczas odpływu. Jest wytrzymały na wysychanie. Żywi się drobnymi zwierzętami (rybami, skorupiakami itd.), które poraża parzydełkami. Mię występuje nigdy w dużym zagęszczeniu, zachowując dystans osobniczy, wywalczany aktywnie. Jest to najpospolitszy 'wśród ukwiałów i szeroko rozprzestrzeniony gatunek, łatwy w hodowli akwariowej. [Z.S.] ukwialy (Actmiana) - rząd jamochłonów z podgromady -(•koralowców sześciopromien-nych. Żyją pojedynczo, osiągając niekiedy duże rozmiary (do 1,5 m średnicy). Nie wytwarzają szlkieletu wewnętrznego, a jedna tylko, głębinowa, o»ia-dła rodzina Galatheanthemidae produkuje twardą kutikularną osłonę, obejmującą robakowate ciało polipa. Do (podłoża polipy przytwierdzają się tzw. podeszwą, fctóra zazwyczaj może się po nim przesuwać. Ich ubarwienie bywa bardzo żywe, w wyraźne desenie. Występują nawet w strefie otchlannej. We wnętrzu jamy chłonąco-tra-wiącej występują przegrody w liczbie 6 par lub jej wielokrotności, znacznie rzadziej 8 bądź, urąbek 10 par. CzuHd, jeśli są liczne, rozmieszczone bywają w okół-kach, z których kaady składa się z czułków godnego rodzaju, mogących znacznie różnić się od czułków sąsiedniego .pierścienia. Oprócz .nici mezente-rialnych, tworzących się na wolnych krawędziach przegród, bogatych w gruczoły i parzydełka, 'u niektórych gatunków występują innelgo typu nici - akoncja - wyrzucane w celach obronnych na zewnątrz przez otwór gębowy 'bądź otwory istniejące u u. w ścianie ciała. Akoncja są szczególnie bogate w parzydełka. Umięśnienie u. jest wysoko rozwinięte, zbudowane z włókien okrężnych, wzdłużnych i radialnych (wokół otworu gębowego). Układ nerwowy składa się z rozprzestrzenionej po całym ciele sieci ektodermalnej i z ubogiej sieci entodermalnej, umiejscowionej w przegrodach; 'szczególnie dobrze unerwione są czułki i płytka gębowa. U. żywią się zwierzętami, które pokonują parzydełkami i wciągają czuł-kami do jamy gastralnej, bądź napędzają rzęskami ku otworowi ustnemu zawiesinę cząstek organicznych. Bardzo rzadko rozinnażają się przez pączkowanie, podział .poprzeczny znany jest tylko u rodzaju Gonactinia (mającego do 3 mm długości), natomiast częściej występuje podział podłużny. Jednak podstawowym sposobem rozrodu u. jest rozmnażanie ipłciowe. Gamety są pochodzenia entodermalnego, zapłodnienie bywa zewnętrzne albo wewnętrzne, a u pewnych gatunków występuje opieka naid ipotoimstweirn, które przez ' jakiś •czas przebywa na ciele matki. Zdolności regeneracyj-,'ne u. są znaczne. W rozwoju, jak u wszystkich koralowców, brak stadium meduzy. Większość u. jest rozdzielnopłciowa. Niektóre żyją w symbiozie z innymi zwierzętami (kraby, ryby). Poznano ponad 100 gatunków u. Do najbardziej znanych gatunków należy m.in. u. koński. (Tabl. VI). [Z.S.] urąbek (Donna:) - rodzaj mięczaków z rodziny Donacidae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu trójkąta prostokątnego lub rozwar-tokątnego, którego przeciwpro-stokątna jest łukiem. Muszla jest mocno spłaszczona z boków, połyskliwa i nieraz pięknie ubarwiona, przy czym okazy tego samego gatunku mogą mieć wszelkie możliwe barwy w skali od śnieżnej bieli ciemnego fioletu, również od wewnątrz. Połówki pustych muszli często pozostają złączone i przypominają wtedy wyglądem motyla z rozłożonymi skrzydłami. Długość muszli wynosi 2-4 cm. U. mają długą nogę, za pomocą której mogą skakać podobnie do -^"sercówek. Syfony są dość długie, rozdzielone, tak że każdy z •nich może się poruszać niezależnie. Liczne gatunki u. zamieszkują wszystkie morza pełnosłone, są jednak najliczniejsze w strefie tropikalnej. Żyją na dnie piaszczystym lub mulistym, zagrzebane w podłożu, zwykle tuż przy brzegu, rzadziej aż do głębokości 35 m. Mimo drobnych rozmiarów są cenione w kuchni wielu narodów. Nad Morzem Śródziemnym jada się je najczęściej na surowo, jak ostrygi. W Stanach Zjednoczonych uważa się za przysmak zupę przyrządzoną z gatunku Donaa; variabi-lis. [T.U.] Uropygi - rząd stawonogów z gromady -»-pajęczak6w. Były 385 Walekenaeria. dawniej włączane do rzędu -»-nogogłaszczkowców. Mają odwłok o zwężonych tylnych segmentach, przechodzących w dłuższą lub krótszą, segmentowaną wić ("ogon"). Obok odbytu otwierają się gruczoły obronne, opryskujące napastnika odstraszającą cieczą (84<)/o kwasu octowego, 5°/t kwasu kaprylowego, ll°/o wody) wyrzucaną celnie na odległość do 80 cm. Ciecz ta u człowieka powoduje oparzenie skóry, u owadów natomiast rozpuszcza chitynę pancerza i drażni tkanki miękkie. Zapas kwasu wystarcza na 7 "strzałów". U. dzielą się się na dwa podrzę-dy: Holopeltidżd i Schizopeltż-dtd. [J.P.] ustonogi (Stomatopoda) - rząd stawonogów z podgromady ->-pancerzowców. Obejmują duże i dość osobliwe skorupiaki, przypominające trochę gigantyczne modliszki. Długość ciała w zależności od gatunku wynosi od kilku db ponad 30 cm. Głowa wraz z 5 segmentami tułowiowymi okryta jest jednolitym, schitynizowanym pancerzem, za którym -Widoczne są 3 pozostałe, wolne' segmenty tułowiowe oraz potężny szeroki odwłok, zakończony szeroką płytką ogonową. Wśród kończyn wyróżnić .można 2 pary czułków, 5 par szczękondży, 3 pary odnóży krocznych oraz 6 par odnóży odwłokowych. I para szczękonóży ma postać szczoteczki i służy do czyszczenia powierzchni ciała, a II wykształcona jest w postaci dużych ramion chwytnych. Końcowy człon tych odnóży, uzbrojony w niezwykle ostre kolce,-składa się 'jak scyzoryk w ibruzdę na przedostatnim członie, stanowiąc groźną broń. Dwugałęziste odnóża odwłokowe są dobrze umięśnione i służą do pływania. U. żyją w pie-^ czarach i szczelinach skalnych,. a niektóre gatunki - w powierzchownych warstwach piaszczystego dna. Są drapieżcami, napadają 'na rozmaite, zwłaszcza niezbyt ruchliwe zwierzęta denne, •np. 'na ukwia-ły i mięczaki. Nierzadko chwytają także niektóre ryby lub skorupiaki. Rząd u. obejmuje 200 gatunków rozsiedlonych na płytkim dnie inćrz tropikalnych i subtropikalnych. Z uwagi na znaczne rozmiary i smaczne mięso u. są poławiane dla celów konsumpcyjnych. Najpospolitszym ich przedstawicielem jest rawka. [L.Z.] uszak, usznica (auricularia) - swobodnie żyjąca larwa, występująca w rozwoju ->-strzykw. Jest opatrzony sznurem rzęsek, •tworzącym jakby uszka ł 'stąd pochodzi jego nazwa. [T.S.] usznica -i-uszak. W Wałckenaerla - rodzaj stawonogów z rodziny -^plądrako-watych. Należą tu 'najwięksi przedstawiciele rodziny, o długości ciała do 4,5 mm. Samice większości gatunków mają gło- 25 Bezkręgowce wotułów z fantastycznego kształtu "hełmem", "peryskopem" lub innego kształtu wyrostkami. W. żyją najczęściej w ściółce wilgotnych lasów, ale niektóre formy spotkać •moda i w innych środowiskach. Na terytorium Polski są reprezentowane przez 19 gatunków. [W.S.] wal-«ei, łódkonogi (Scapho-poda) - licząca zaledwie 350 gatunków i mało zróżnicowana gromada mięczaków z podtypu •>-muszlowców. Ciało ich składa się z nogi i worka trzewiowego. Głowa nie wyodrębnia »ię. Płaszcz wyrastający z grzbietu worka trzewiowego zrasta się w wydłużoną rurę i wytwarza muszlę kształtu wydłużonego, ściętego stożka, wygiętego w lekki łuk. Obydwa 3cońce muszli są otwarte. Noga wysuwa się z przedniego, szerszego otworu. Ponad nasadą nogi leży otoczony pękiem nitkowatych wyrostków chwyt-nych otwór gębowy, wiodący do gardzieli, w której znajduje się u góry półksięzycowata szczę-;ka, u dołu zaś język okryty tarką. Przełyk wiedzie w głąb ciała do żołądka, do którego otwiera się gruczoł trawienny, zwaną wątrobą. Z żołądka do •przodu wybiega jelito, uchodzące otworem odbytowym za nasadą nogi. Układ pokarmowy ma więc kształt pętli, podobnie .jak u Alimaków i głowonogów. Narządami wydalniczymi są parzyste nerki. Układ krwionośny reprezentuje tylko iser-ce o prostej, .jednokomorowej budowie. Układ nerwowy w. jest liczbą i układem zwojów -podobny do układu nerwowego małży. W. są mało zróżnicowane 'pod 'względem rozmiarów ciała. Najmniejsze gatunki mają muszlę długości około l cm, a muszla największych dochodzi do 12 cm. W. zamie- -szkują pełnosłone morza całego świata, od płycizn przybrzeżnych do głębin przekraczających 5000 m. Ponieważ w -głębinach liczba gatunków innych zwierząt jest niewielka, w. odgrywają tam stosunkowo znaczną rolę. Żyją one na dnie piaszczystym, tkwiąc w nim przednią częścią muszli, tylny zaś koniec wystawiają na zewnątrz. Żywią się bardzo drobnymi organizmami dennymi, m.in. otwornicami, które chwytają za pomocą wyrostków chwytnych. [T.U.] walęsłcz (Potamm) - rodzaj stawonogów z sekcji -^-krabów. Obejmuje gatunki mające gło-wotułów długości do około 6 cm, poprzecznie owalny, z tyłu nieco zwężony, a szczypce lekko asymetryczne. Ulubionym ich siedliskiem są kamienie i zarośla podwodne wód bieżących. W. reprezentuje około 65 gatunków zasiedlających wody słodkie południowej Europy, południowej i środkowej Azji, północnej Afryki oraz Australii, a także niektórych większych wysp o ciepłym klimacie, np. Madagaskaru. [L.2] włęsak (Pordota) - rodzaj stawonogów z rodziny -»-po-gońcowatych. Obejmuje gatunki pająków o długości ciała 5-10 mm (wyjątkowo do 15 mm) i o nie rzucającym się w oczy, szarym, brunatnym lub czarnym ubarwieniu. W. zamieszkują wszystkie środowiska, od plaż nadmorskich po wysokogórskie rumowiska i od suchych, silnie nasłonecznionych i nagrzanych stoków po zacienione i wilgotne lasy na brzegach wód. Bardzo sprawnie i szybko biegają, a w czasie ucieczki wykonują długie skoki. Znanych jest więcej niż 100 gatunków w. z samej tylko Holarktyki, a rodzaj ten ma licznych przedstawicieli również w tropikach. Na terenie Polski występuje 25 gatunków w. [W.S.] 367 wazonkowce walkowka (Ena) - rodzaj mięczaków z rodziny wałkówek (Enidae), z rzędu ->-trzonko-ocznych. Muszla w. jest jajo-wato-wrzecioiiowata, wysokości 7-16 mm, barwy brązowej. W. żyją w cienistych lasach i zaroślach. Przebywają zwykle w ściółce leśnej, ale nieraz, zwłaszcza po deszczu, pełzają po pniach drzew, po kamieniach, skałach i murach. Zjadają wilgotne, zwiędłe liście, czasem także i świeże, a być może jeszcze i inny pokarm. Polskę zamieszkują 2 gatunki w. - w. pospolita (Ena obscu-ra), rozpowszechniona w całym kraju z wyjątkiem wyższych partii górskich, oraz większa od niej, w. górska (Ena mon-tana), która zasiedla podgórza i góry. [T.U.] y wargowce (Labiata) - podtyp z typu -^stawonogów. Mają wydzieloną głowę jako odrębną część ciała, skomplikowany aparat gębowy, w skład którego wchodzą żuwaczki, szczęki i warga dolna, oraz układ oddechowy złożony z tchawek. W. dzieli się na gromady: krocio-nogi, pareczniki, Pauropoda i Symphyla (obejmowane zbiorczą nazwą ~».wijów) oraz owady. [W.S.] wazonkowce (Enchytraeidae) - rodzina pierścienic z gromady -»-skąposzczetów. Mają kształt ciała obły lub lekko spłaszczony, a zabarwienie białawe, żółtawe, rzadziej czerwonawe lub zielonkawe. Osiągają rozmiary l-50 mm, najczęściej poniżej 20 mm. Pierścienie w. są dłuższe w stosunku do swojej szerokości niż u .dżdżownic. Szczecinki zarówno na stronie grzbietowej, jak i brzusznej, rozmieszczone są w pęczkach, w liczbie 2 lub większej w pęczku. U niektórych gatunków z rodzaju Marionin* szczecinki występują tylko w określonych miejscach, a u rodzaju Achaeta w ogóle ich brak. Siodełko znajduje się zwykle w okolicy, 12- pierścienia. Pod względem budowy anatomicznej w. .podobne są do dżdżownic, ale u niektórych w szczegółach budowa ta jest bardziej pierwotna. Na przykład grzbietowe naczynie krwionośne występuje tylko w przedniej części ciała, a budowa przewodu pokarmowego jest zwykle prostsza, brak na ogół wola i żołądka, istnieją jedynie kieszenie na styku przełyku i jelita. W. rozmnażają się przeważnie płciowo, przy czym nierzadko partenogenetycznie. Jedynie niektóre gatunki rozmnażają się w sposób bezpłciowy, przez rozpad organizmu macierzystego na części, z których regenerują nowe osobniki. Jaja składane są do śluzowatych kokonów, pozostawianych zwykle w wierzchniej warstwie gleby do głębokości 5 cm. Liczba jaj w jednym kokonie zależy od gatunku, wieku osobników roz-radzających się oraz od warunków środowiska i waha się od l do kilkudziesięciu. Rozwój trwa zwykle kilka tygodni. Biologia większości gatunków jest słabo poznana. Wśród w. spotyka się przeważnie formy lądowe (glebowe), a poza tym także amfibiotyczne i wodne, te ostatnie głównie przybrzeżne, zarówno morskie, jak i żyjące w wodach śródlądowych. W. są szeroko rozprzestrzenione, głównie na półkuli północnej, od strefy umiarkowanej po daleką północ. To, że nie mamy danych o występowaniu w. w strefach subtropikalnej i tropikalnej oraz na półkuli południowej (z wyjątkiem skąpych wiadomości z Ameryki Południowej, Australii i Nowej wądolnica 388 309 wdowa Zelandii) wynika nie tyle z braku w. w tych regionach, ile z braku badań fauny w. Najwięcej gatunków w. spotyka się w glebach łąk torfowych, najmniej - w glebach suchych, piaszczystych. Do pospolitych w glebach należą gatunki z rodzajów Cognettia, Enchytraeus, Mesenchytraeus, Fridericia, Henlea, Achaeta, Lumbricillus i Marionina. W wodach oprócz niektórych gatunków z wymie-aiomych wyżej rodzajów spotykane są przede wszystkim gatunki z rodzajów Lumbrictl-lus, Cernosvitoviella i Hemifri-dericia. Największe zagęszczenie osobników spotykane jest w detrytusie przy brzegach wód, zarówno mórz, jak i wód śródlądowych, oraz w wilgotnych glebach próchniczych (do 800 sztuk na 100 cm2), najmniejsze - w ziemi suchej i błotnistej. W przeciwieństwie do dżdżownic w. są na ogół licznie spotykane w glebach kwaśnych, np. w glebach borów iglastych. Zagęszczenie w. może ulegać w ciągu roku (np. w glebie pól pod wpływem zabiegów uprawowych) powolnym lub raptownym zmianom. W. żyjące na dnie zbiorników wodnych występują przede wszystkim w warstwach powierzchniowych dna, mniej licznie do głębokości 10 cm. W środowiskach lądowych rozmieszczenie pionowe'w. w glebach jest 'bardziej zróżnicowane'! zależy od gatunku, pory roku i warunków środowiska. W glebach uprawnych w. występują w całej warstwie ornej, najliczniej tuż pod powierzchnią. W glebach łąk ii lasów najliczniej spotykane są w warstwie organicznej, poniżej której spotyka się tylko pojedyncze osobniki. W glebach mineralnych, piaszczystych - jeśli w. występują - koncentrują się zwykle w głębszej, wilgot- niejszej warstwie. W. odżywiają się przede wszystkim mikroorganizmami i szczątkami organicznymi, rzadziej cząstkami żywych roślin i grzybów. Nieliczne tylko są drapieżnikami. Jedyny dotąd znany gatunek pasożytniczego w. (Fridericia -parasita) żyjącego w dżdżownicach opisano w Jugosławii. Mikrobofagiczne i sa-profagiczne w. pobierają podobnie jak dżdżownice cały substrat, w którym żyją (de-trytus, glebę). Przyczyniają się dzięki temu do stymulowania rozwoju ł aktywności mikroflory, do tworzicniia gruzełków mineralno-organicznych gleby i do tworzenia określonych form próchnicy. Ma to szczególne znaczenie dla gleb kwaśnych, tj. takich, w których dżdżownice albo w ogóle nie występują, albo są bardzo nieliczne. Niektóre gatunki w., np. Enchytraeus albidus, hodowane są jako pokarm ryb w stawach lub ryb akwariowych. Znanych jest około 300 gatunków w., w tym ponad 110 z Europy. (Tabl. X). [M.G.l wądolnica, meandrina (Maean-drina) - rodzaj jamochłonów z rzędu -^.korali madreporo-wych. Tworzy bryłowate kolonie, w których niecałkowicie dzielące się wzdłuż polipy formują podobnie jak u mózgow-nika długie szeregi wijące się meandrycznie. Na szkielecie pasma te widnieją w postaci rowków w wapiennej bułowa-tej bryle. Pospolity gatunek Maeandrina lamellina zamieszkuje Morze Czerwone. (Tabl. VI). [Z.S.] wągier - nazwa obejmująca szereg postaci larwalnych --tasiemców właściwych z rzędu Cyclophyllidea zaopatrzonych w l skoleks, a mianowicie -t-cysticerkoid, cysticerkus, di-tyrydium i strobilocerkus. Do niedawna mianem w. określano larwę typu cysticerkus a. Ma ona kształt pęcherzyka i składa się z warstwy oskórko-wej (zewnętrznej) i mezenchy-matycznej (wewnętrznej) oraz z wnicowanego do wnętrza pęcherzyka skoleksu. Cysticerkus występuje w cyklu rozwojowym m.in. ->-tasiemca uzbrojonego oraz ->.tasiemca nie-uzbrojnego. Obecnie niektórzy autorzy mianem w. określają wszystkie postacie larwalne powstające z ->-onkostery. W takim przypadku w. dzieli się na: w. robakowate (do nich zalicza się -^-procerkoid i -»-ple-rocerkoid) oraz w. pęcherzyko-wate (takie jak cysticerkus, cysticerkoid, ->-cenurus i -»-bą-blowiec). W. pęcherzykowate powstają w ten sposób, że w trakcie wzrostu onkosfery komórki leżące w środku larwy ulegają rozpuszczeniu i tworzy się wolna przestrzeń, która może być wypełniona płynem oraz jedną lub większą liczbą główek. IM.S.1 wąsonogi (Cimpedia) -' pod-gromada stawonogów z gromady -^.skorupiaków. Mają postać przystosowaną do osiadłego i nierzadko pasożytniczego trybu życia. Stąd u dorosłych osobników trudno rozpoznać cechy typowe dla stawonogów. Ciało osiadłych w. okrywa skorupka złożona z szeregu płytek wapiennych. 2 wierzchołkowe pary płytek rozsuwają się na boki, a przez otworek bywa wysuwany wachlarz składający się z 6 par członowanych, dwu-gałęzistych i piórkowatych odnóży tułowiowych, napędzających dzięki rytmicznym skurczom pokarm do gęby. Budowa gatunków pasożytniczych jest jeszcze bardziej zmieniona, ich ciało bowiem składa się niemal wyłącznie z woreczka, u dojrzałych osobników wypełnionego produktami płciowymi, oraz z korzonkowatych wyro- . stków wrastających głęboko w tkankę żywiciela. Niemal wszystkie w. są obojnakami. Ze złożonych do wody jaj wy-kluwają się swobodnie pływające larwy - -i-pływiki, które po szeregu linień przemieniają się w ->-larwy cyprysoidalne, świadczące o pokrewieństwie z • -••małżoraczkami. Larwa cy-prysoidalna wyszukuję odpowiednie dla siebie podłoże, przyczepiając się do niego czuł-kami I pary. Gatunki pasożytnicze wnikają wkrótce potem w głąb ciała żywiciela, formy zaś osiadłe przytwierdzają się do podłoża wydzieliną,gruczołu cementowego. W. stanowią niezbyt liczną grupę skorupiaków, obejmującą około 800 gatunków żyjących niemal wyłącznie w środowisku morskim. Zasiedlają głównie płytkie obszary morskie, rzadziej głębsze, do głębokości 7000 m. Tylko nieliczne gatunki przystosowały się do egzystencji w wysło-dzonych wodach morskich, np. Bałtyku, lub nawet w wodach słodkich. W. reprezentuje m.in. rząd toraczkowców i rozgłow-ców. [L.2.1 wdowa (Ldtrodectus) - rodzaj stawonogów z rodziny -»-omat-nikowatych. Obejmuje pająki o długości ciała dochodzącej do 20 mm, mające kulisty, zwykle czarny odwłok. W. znane są ze swej jadowitości. Ich jad jest piętnastokrotnie silniejszy od jadu grzechotników i wywołuje u człowieka rozmaite objawy zatrucia i niezwykle silne bóle, które w ciągu 10-15 minut od ukąszenia rozchodzą się prawie po całym ciele. Wy- wcieli* 980 3fll wegorek jelitowy zdrowienie następuje po upływie 2-3 tygodni, ale pewne osłabienie odczuwane jest jeszcze do 2 miesięcy. W ciężkich przypadkach i przy braku pomocy lekarskiej następuje śmierć po upływie l-2 dni od chwili ukąszenia. Obecnie w wielu krajach produkuje się surowice przeciw jadowi w. Najczęstsze wypadki ukąszeń zdarzają się podczas ręcznego zbioru siana lub zboża, których wysuszone pokosy i snopki stanowią ulubioną kryjówkę w. Często również kąsają osobniki przypadkowo nadepnięte czy przygniecione oraz samice strzegące kokonów. Oprócz ludzi szczególnie wrażliwe na jad w. są konie, krowy i wielbłądy, a znacznie słabiej - owce i kozy. Do rodzaju w., obejmującego swym zasięgiem wszystkie kraje o klimacie gorącym i ciepłym, należy około 10 gatunków, z których nie wszystkie są jednakowo silnie jadowite. Najsilniejszym jadem dysponują: czarna wdowa, ka-rakurt i katipo. [W.S.] wcielił (Yelella) - rodzaj jamochłonów z rzędu ->.rurkopła-wów. Pień ich kolonii jest skrócony, dyskowaty, przekształcony w tratwę, wokół której leżą schitynizowane, pierścieniowate pęcherze, wypełnione powietrzem. Pod spodem przyczepione są polipy (zoidy), zaopatrywane w powietrze atmosferyczne za pośrednictwem wspomnianych wyżej pęcherzy. Pośrodku tkwi duży polip żywicielski, a wokół niego liczne gonofory. Odpączkowane z nich meduzy opadają w głębinę, a z wytworzonych i zapłodnionych przez nie jaj wylęgają się larwy, które dzięki zmniejszeniu ciężaru ciała na skutek powstawania w nich kropelek tłuszczu unoszą się do fory, wracając znów w powierzchniowe warstwy wody. Ubarwienie w. jest niebieskie, a średnica kolonii sięga około 8 cm. Zwierzęta te nie poruszają się aktywnie. Ruch form dorosłych powodowany jest częściowo przez wiatr, w czym pomaga istnienie grzebieniowatego wyrostka, "żagielka", na wierzchu dysku. [Z.S.] welp», eolidia (Aeolidia papil-losa) - gatunek mięczaka z rzędu -».nagoskrzelnych. Rośnie do 8 cm długości. Ma głowę opatrzoną 2 parami nitkowatych czułków, ciało wydłużone, po bokach całkowicie okryte mnóstwem listkowatych skrzeli skórnych, które zachodzą na grzbiet. Ubarwienie jej jest dosyć zmienne, od białego do ciemnoróźowego, przy czym skrzela są brązowe z białymi końcami. W. zamieszkują Atlantyk na północ od Zatoki Biskajskiej. Żyją na głębokościach nie przekraczających kilku metrów, na dnie skalistym i na różnych urządzeniach portowych. Podobnie do wielu ślimaków nagoskrzelnych w. żywią'się jamochłonami, zwłaszcza dużymi gatunkami u-kwiałów, nie bacząc na ich parzydełka. [T.U.] wcnus (Ve»ius) - rodzaj mięczaków z rodziny Veneridae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Jej przedstawiciele mają muszlę w zarysie kolistą, średnicy 2-15 cm, najczęściej ozdobioną koncentrycznymi żeberkami lub blaszkami, nieraz wyposażoną również w guzki, kolce itp. Większość gatunków odznacza się pięknym ubarwieniem. Wydłużona, smukła noga umożliwia im wykonywanie skoków, pełzanie i zagrzeby-wanie się w dnie. Syfony są dosyć długie. W. zamieszkują pełnosłone morza całego świata, im bliżej jednak równika, tym więcej jest gatunków, są one większe i bardziej kolorowe. W. żyją na dnie płaszczy-' stym i mulistym, nieco w nim zagrzebane, na różnej głębokości (zależnie od gatunku) od strefy pływów do 50 m, rzadko głębiej. Wiele gatunków jest jadalnych. Jeden z nich - Ve-łius mercenaria z amerykańskich brzegów Atlantyku - był jadany już przez Indian jeszcze w czasach przedhistorycznych, a dziś smakosze uważają go •za najsmaczniejszego małża. Kolorowe muszle w. były używane przez ludy pierwotne do ozdabiania masek i strojów rytualnych, przyborów magicznych, totemów itd. Obecnie stanowią obiekt poszukiwań kolekcjonerów. [T.U.] werruka (Verruca) - rodzaj stawonogów z rzędu -*toracz-kowców. Ma gatunki o ciele ukrytym w niesymetrycznej, spłaszczonej, kllkumilimetro-wej skorupce, złożonej z 4 płytek wapiennych przyrośniętych do podłoża oraz 2 ruchomych, zamykających szczytowy otwór. Wszystkie płytki mają charakterystycznie urzeźbioną powierzchnię. Należy tu kilkadziesiąt gatunków zamieszkujących dno w głębszych częściach Atlantyku i sąsiadujących z nim mórz. [L.Z.l wesz morska -»-podwój wielki. we»z rybia ->-ergas,ilus. wesz wieloryb!* -^zawszela. wqK*rek chryzantewrwiec (Apbelenchoidet ritzemaboti} - gatunek obleńca z rodziny Aphelenchoididae, z gromady -»-nicieni. Pasożytuje na chryzantemach, astrach, piwoniach, daliach, begoniach i -innych roślinach. Jest szczególnie rozpowszechniony w szklarniach. Atakuje liście i kwiaty. Za względu na niewielkie wymiary (ma około l mm długości) dostaje się do wnętrza liści przez szparki oddechowe. Z liścia na liść przedostaje się szczególnie łatwor w warstewce wody, wykonując ruchy wężowate. Na zaatakowanych przez w.ch. liściach Zjawiają się; brązowe plamy. [M.S.] wętorek jelitowy, węgorek ludzki (StronoKlożdes stercma-lis) - gatunek obleńca z rodziny Strongyloididae, z gromady -mieleni. Występuje w jelicie cienkim człowieka w postaci partenogenetycznej samicy długości około 2,2 mm. Z jaj jeszcze w jelicie człowieka rozwijają się -»larwy rab-ditoidalne, które po przebyciu 2 linień w środowisku zewnętrznym (po wydostaniu się z kałem żywiciela) przekształcają się w inwazyjne -ł-larwy filarioidalne. Mogą one przenikać przez skórę człowieka, a dostawszy się do naczyń krwionośnych zanoszone są do płuc, skąd przedostają się do tchawicy i przełknięte - do przewodu pokarmowego, gdzie dojrzewają. Inwazyjnymi larwami można zarazić się także drogą doustną i wtedy również larwy odbywają migrację, podobną jak w przypadku penetracji przez skórę. Czasami wylęgające się w przewodzie pokarmowym larwy rabditoidalne mogą przekształcać się w formy inwazyjne jeszcze w jelicie, co zdarza się w przypadku długotrwałych zaparć. Wtedy w tym samym żywicielu przedostają się do naczyń i odbywają migrację przez płuca. Poza opisanym powyżej rozwojem wtorek ludzki 392 prostym u pasożytów z rodzaju Strongyloides może występować także złożony cykl rozwojowy. Otóż z nieznanych jeszcze przyczyn larwy rabdi-toidalne dojrzewają niekiedy w środowisku zewnętrznym. Tworzą się wtedy saprobion-tyczne samce i samice. Następnie zapłodnione samice składają jaja, z których wylęgają się larwy rabditoidalne przekształcające się w wolno żyjące samce i samice lub w inwazyjne larwy filarioidalne, które zarażają człowieka. Cykl prosty przeważa w krajach o klimacie umiarkowanym, cykl złożony zaś - w klimacie podzwrotnikowym. Silniejsza -*in-wazja jest przyczyną uporczywych biegunek oraz niedo-krwistości. [M.S.] wegorek ludzki -».węgorek jelitowy. węgorek octowy (Tubatrźa; ace-ti) - gatunek obleńca z rodziny Panagrolaimidae, z gromady -••nicieni. Występuje w fermentujących owocach oraz w środowiskach zdecydowanie kwaśnych. Może żyć nawet w kwasie octowym o stężeniu do 12°/o, ale rozmnaża się tylko w stężeniach poniżej 6°/ł. [M.S.I wegorek owczy (Strongyloides papillosw) - gatunek obleńca ź rodziny Strongyloididae, z gromady -••nicieni, pasożytujący w jelicie cienkim owiec i kóz. Jego partenogenetyczne samice osiągają długość 6- -8 mm. Pierwsze jaja z charakterystyczną, ruszającą się w środku larwą pojawiają się w kale żywiciela około 9 dnia od momentu zarażenia. Earwy inwazyjne mogą zarażać zwierzęta zarówno przez nie uszkodzoną skórę, jak też drogą pokarmową. Zawsze jednak mi- 383 wężowidta grują, podobnie jak larwy ->-węgorka jelitowego. W.o. może w pewnych warunkach odbywać rozwój ze stadium wolno żyjących samców i samic. W Polsce występuje najczęściej u jagniąt. Ze względu na znaczną odporność, jaką pozostawia po przebytej inwazji, owce starsze nie zarażają się w ogóle lub zarażają się nim w znacznie słabszym stopniu niż osobniki młodociane. [M.S.] wegorek pszcnicznik, wegorek ziarnowy (Anąuina tritici) - gatunek obleńca z rodziny An-guillulidae, z gromady -»-nicie-ni, pasożytujący na pszenicy. Samiec osiąga 2,4 mm, samica - 3,8 mm długości. Szczególnie dobre warunki do rozwoju znajdują w klimacie 'chłodnym i wilgotnym. Larwy przenikają z gleby do młodej, rozwijającej się roślinki wtedy, kiedy pokrywa ją warstewka wody. Przez pewien czas pasożytują na liściach i źdźbłach. Po wykształceniu się kłosa larwy wnikają do tworzących się zawiązków kwiatowych. Przenikają tam zarówno takie larwy, które rozwiną się później w samice, jak i takie, z których powstaną samce. Każda samica po osiągnięciu dojrzałości płciowej produkuje setki, a nawet tysiące jaj. W jajach rozwijają^ się larwy mogące jeszcze w jaju przechodzić l linienie. W tym czasie stare osobniki wymierają. Na skutek działalności pasożytów tkanki rośliny rozrastają się, tworząc naroślą, zwane galasa-mi, wewnątrz których znajdują isię larwy. Po wysianiu gala-sów razem z ziarnem larwy, które dotychczas znajdowały się w stanie anabiozy, w odpowiednich warunkach uaktywniają się, zarażając młode rośliny. W stanie anabiozy mogą one zachowywać inwazyjność ' przez parę lat. [M.S.] wegorek świński (Strongyloides ransomi) - gatunek obleńca z rodziny Strongyloźdżdae, z gromady -^-nicieni, pasożytujący w jelicie cienkim świni. Jego rozwój jest podobny do rozwoju -^.węgorka jelitowego i -»-węgorka owczego. Larwy inwazyjne tego gatunku są roz-sadnikami włoskowca różycy. [M.S.] wegorek ziarnowy -»-węgorek pszenicznik. wężogon (Asteronyx loveni) - gatunek szkarłupnia z rzędu -*kędzierzawców. Ma bardzo długie i niezwykle ruchliwe ramiona, którymi owija się zazwyczaj dokoła rozmaitych przedmiotów i organizmów, zwłaszcza wokół ->-piórówek. Wężogon Średnica tarczy dochodzi do 4 cm, długość ramion jest dziesięciokrotnie większa. W. spotyka się we wszechoceanie od strefy umiarkowanej do tropikalnej, na głębokościach 100-3000 m. [L.Z.] wężowidta (Ophiuroidea) - gromada z typu ->szkarłupni. Obejmują wolno żyjące zwierzęta o gwiaździstej budowie. W przeciwieństwie do pozostałych gromad szkarłupni w. wy-. kazują stosunkowo małą różnorodność kształtów zewnętrznych. Ciało ich składa się z niewielkiej, spłaszczonej i krążkowatej tarczy centralnej, skierowanej stroną gębową ku dołowi, oraz z 5 (wyjątkowo 6-7) długich, wysmukłych i niekiedy silnie rozgałęzionych ramion. Szkielet jest dobrze wykształcony, złożony z wielu połączonych ze sobą elementów wapiennych. W obrębie ramion ma on postać szeregu ruchomo zestawionych kręgów wypełniających w znacznej mierze ich wnętrze. Kręgi te - to wciągnięte w głąb, zmienione płytki ambulakralne. U w. właściwych ramiona okryte eą płytkami powierzchniowymi, t j. rzędem dolnych, górnych i 2 rzędami płytek bocznych. Często po bokach ramion sterczą rzędy cierni. Bruzdy ambula-kralnej brak, a słabo rozwinięte nóżki ambulakralne wysuwane są pomiędzy płytkami dolnymi i bocznymi. Pełnią one niemal wyłącznie rolę narządów oddechowych i czuciowych. Tarcza centralna ma kształt kolisty lub pięciokątay z zaokrąglonymi narożnikami. Jej szkielet składa się z szeregu płytek wapiennych, tworzących na powierzchni charakterystyczną ornamentację. Gęba mieści się pośrodku spodniej strony ciała i prowadzi do w^iowidio biftłe 384 396 workowatego i ślepo zakończonego żołądka. Odbytu brak. W. odżywiają się zwykle martwą materią organiczną. Znane są też gatunki roślinożerne oraz drapieżne, napadające na drobne zwierzęta denne. Drobne cząstki pokarmowe bywają chwytane bezpośrednio gębą, a większe - za pomocą giętkich ramion. W odróżnieniu od innych szkarłupni w. są zwierzętami dość ruchliwymi, zdolnymi do pełzania połączonego niekiedy z podskokami z szybkością kilkudziesięciu centymetrów na sekundę. Poruszają się dzięki wężowatym ruchom silnie umięśnionych ramion. Są zwierzętami przeważnie roz-dzielnopłciowymi i jajorodny-mi. W rozwoju występuje planktonowa larwa, zwana -*ofiopluteusem. Dorosłe ,-w. wykazują ogromną zdolność do regeneracji. Wielu przedstawicieli ma zdolności świecenia. Należy tu ponad 2000 współcześnie żyjących gatunków, rozsiedlonych we wszystkich morzach o zasoleniu co najmniej kilkunastu promille. Większość w. zasiedla stosunkowo płytkie dno morskie, jakkolwiek istnieją też gatunki zamieszkujące głębiny oceaniczne, znane wyłącznie z obszarów głębokości 2000-7000 m. W. są stosunkowo licznie reprezentowane w morzach polarnych. Należą do 2 rzędów: wężowidłokształtnych i kę-dzierzawców. [L.Z.] wężowidio białe (Ophiura (libida) - gatunek szkarłupnia z rzędu ->-wężowidłoksztaltnyph. Ma jasnoczerwone zabarwienie, przy czym na ramionach występują białe płytki. 'Ramiona dochodzą do 6 cm długości. Tarcza centralna, charakterystycznie urzeźbiona, o średnicy do 15 mm, ma na-gór- Wężowidio białe nej stronie u nasady ramion wnęki usiane drobnymi, palu-szkowatymi wyrostkami. W.b. są pospolitymi mieszkańcami mórz europejskich, bytującymi od strefy brzegowej do głębokości 800 m. W Bałtyku spotyka się je wyłącznie w zachodnich krańcach Głębi Arkoń-skiej. [L.2.] węzowidtokształtnc- (Ophiwae) - rząd szkarłupni z gromady -»wężowideł. Obejmują na ogół dość drobne zwierzęta, o średnicy tarczy centralnej wynoszącej zazwyczaj l-3 cm. Tarczę oraz ramiona okrywają drobne, łuseczkowate tarczki wapienne, usiane niekiedy cierniami lub brodawkami. Ramiona są zawsze nie rozgałęzione i poruszają się głównie w płaszczyźnie poziomej. Z ich boków wyrastają zazwyczaj krótsze lub dłuższe ciernie, skierowane na boki lub ku zakończeniu ramienia. Należy tu około 2000 gatunków zamieszkujących wszelkie akweny morskie, przy czym niektóre (np. węźowidło białe) wytrzymują rozcieńczenie wody do około 15%«. Większość gatunków zasiedla dno morskie, nie wyłączając strefy brzegowej. Co najmniej 200 gatunków żyje w głębinach oceanicznych do głębokości 7000 m i tyle samo - w morzach polarnych. [L.Ż.] wiciowce (Mastigophora, Fla-gellata) - gromada pierwotniaków .z podtypu ->-Sarcoma-rttoophora. Charakteryzuje je występowanie w stadium wegetatywnym jednej lub większej liczby wici. Wić zanika jedynie u niektórych gatunków pasożytniczych. W. żyją pojedynczo lub tworzą kolonie. Rozmnażają się przez podział mitotyczny jądra komórkowego i podział podłużny na 2 osobniki potomne. Procesy płciowe u wielu grup nie są znane. W. odżywiają się jak rośliny lub jak zwierzęta, albo na oba te sposoby jednocześnie. Dzieli się je na 2 podgromady: w. zwierzęce oraz w. roślinne. [A.J.K.] wiciowce roślinne (Phyloma-stigina) - podgromada pierwotniaków z gromady ->.wi-ciowców. Są na ogół jedno- lub dwuwiciowe. Tworzą często kolonie. Odżywiają się całkowicie samożywnie lub też częściowo cudzożywnie. Dzieli się je na 3 rzędy, a mianowicie na bruzdnice, Chri/somonadtda o-raz na Euglenida. [A.J.K..1 wiciowce zwierzęce (Zoomastż-gina} - podgromada pierwotniaków z gromady -»-wiciow-ców. Są organizmami wyłącznie cudzożywhymi, o dużym zróżnicowaniu morfologicznym. Niektóre mają zwielokrotnioną liczbę jąder i wici. Występują tu formy pasożytnicze, ale większość jest wolno żyjąca. W obrębie w.z. wyróżnia się następujące rzędy: wiciowcopeł-zaki, rzęsistki, nadwiciowce, Diplomołiadźdd oraz Kinetopla-stida. [A.J.K.1 wiciowcopelztki (Rhizomattł-Otda) - rząd pierwotniaków z podgromady ->-wiciowców zwierzęcych. Mają zdolność wytwarzania zarówno wici, jak 1 nibynóżek, stoją więc na pograniczu -^korzenionóżek i --»-wiciowców, co świadczy o pokrewieństwie filogenetycz-nym tych obu grup. W. reprezentuje m.in. rodzaj Negle-ria. [A.J.K.] widlttek (Dtaptornus) - rodzaj stawonogów z podrzędu -Aa-lanoidów. Obejmuje gatunki, których długość ciała waha się w granicach l-5 mm. Mają one przednią część ciała owalną w zarysie, często z zaostrzonymi tylnobocznymi narożnikami. Przednie 2 segmenty odwłoka zrośnięte są w l segment, kilkakrotnie dłuższy od 2 końcowych. Samica nosi jaja w dużym pakiecie, przyklejonym do spodniej strony odwło- f ka. W. są pospolitymi mieszkańcami wód słodkich, reprezentowanymi przez ponad 300 widlłtek gatunków o stosunkowo małych obszarach rozsiedlenia. Okres ich życia nie przekracza l roku. IL.2.] witHonog! 397 wieloszczety widlonogi (Copepoda) - pod-gromada stawonogów z gromady -^skorupiaków. Obejmuje przeważnie drobne gatunki o rozmiarach od ułamka milimetra do kilku milimetrów. Część segmentów tułowiowych zlewa się z reguły z głową, tworząc zwarty głowotułów ze wspólną osłoną, wzmocnioną chityną. Na głowie występuje jedno tylko, tzw. pływikowe (naupliu-sowe) oko. Wśród kończyn głowowych wyróżniają się czułki I pary pełniące funkcje pływ-ne, a także mieszczące organa zmysłowe. W skład tułowia wchodzi z reguły 5 wyraźnie oddzielonych od siebie segmentów, zaopatrzonych w 5 par dwugałęzistych odnóży pływ-nych. V para ulega jednak często redukcji bądź też wykształca się u samca w postaci organu chwytnego, służącego do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji oraz przyklejania do jej ciała spermatoforów. Odwłok bywa często wyraźnie węższy od głowotułowia. Składa się z 6 lub mniejszej liczby segmentów pozbawionych odnóży i jest zakończony 2 widełkami ogonowymi. W. obejmują ponad 10 000 gatunków rozsiedlonych we wszystkich środowiskach wodnych, nie wyłączając większych, okresowo wysychających kałuż oraz wielkich głębi oceanicznych. Występują zarówno w strefie przybrzeżnej, jak też głęboko w toni wodnej oraz na samym dnie. W jeziorach, a zwłaszcza w morzu mają one bardzo poważne znaczenie gospodarcze, stanowiąc a powodu niezwykle licznego występowania ważny składnik pokarmu wielu ryb morskich oraz wielorybów. Obok licznych gatunków wolno żyjących znane są gatunki pasożytnicze w., żywiące się przeważnie krwią ryb morskich i słodkowodnych. W obrębie omawianej podgromady-wyróżniamy rzędy: widłonogo-kształtnych, Caligoida, zaw-rybkowce i śpiewki. [L.2.] widionogoksztaitne {Copepoda) - rząd stawonogów z pod-gromady ->-widłonogów. Obejmują gatunki drobne, zwykle długości około l mm, a tylko niektóre z nich dorastają do 30 mm. W. prowadzą plank-tonowy lub denny tryb życia. Obok bardzo licznych gatunków wolno żyjących znane są niezbyt liczne gatunki pasożytnicze, zwykle o silnie zmienionej postaci, z zatraconą se-gmentacją ciała u postaci dorosłych. W rozwoju w. występuje larwa -»-pływik, z której po 6 linieniach rozwija się forma młodociana -*kopepodit, • mająca już segmentowy odwłok. Po 5 kolejnych linieniach tej ostatniej powstaje osobnik dorosły. W obrębie rzędu w. wyróżnia się najczęściej 3 pod-rzędy: kalanoidy, oczlikowce i harpaktikoidy. [L.2;.] wielkoraki (Eurypteroidea, Gi-gantostraca) - wymarły rząd stawonogów z gromady ->-sta-roraków. Są znane z wykopalisk ery paleozoicznej (od or-dowiku po perm) i nieco przypominają kształtem dzisiejsze -^-skorpiony. Prowadziły przy-denny tryb życia w przybrzeżnych wodach słonych, a być może również i słodkich. Nie wykluczone, że niektóre z nich mogły również na krótko wychodzić na ląd. Znamy szczątki około 200 gatunków w. Największy Osiągał 180 cm długości. (J.P.1 wielooczka czarna (Polyceiźs nigra) - gatunek płazińca z rzędu -*wypławków. Jest pozbawiona czułków. Ma przód ciała pośrodku lekko wypukły. Dochodzi do 12 mm długości. Liczne oczy ustawione w rzędzie kształtu podkowy rozmieszczone są w przedzie i po bokach ciała. Oczy znajdujące się przy krawędziach bocznych sięgają ku tyłowi dalej niż u -*wielooczki rogatej. W.cż. występują w Polsce na niżu, w wodach stojących oraz rzekach o słabym prądzie, zwykle na głębokości l-1,5 m. W zimie i w jesieni migrują do dna, w lecie natomiast przemieszczają się w kierunku powierzchni wody. W.cz. bywają najczęściej spotykane w pobliżu brzegów. [M.S.] wielooczka rogata (Polycelźs felina) - gatunek płazińca z rzędu -*wypławków. Ma barwę szarą lub czarną. Dochodzi do 18 mm długości. Liczne oczy rozmieszczone są w przedzie i po bokach ciała w jednym rzędzie kształtu podkowy. Na bokach nie dochodzą do środkowej części ciała zwierzęcia. Podobnie jak u -i-wypławka alpejskiego w przedzie znajdują się czułki. .W.r. żyją w strumieniach. W Polsce stwierdzono ich występowanie w okolicy Gdyni i Bydgoszczy. [M.S.] wieloszczety (Polychaeta) - gromada z typu -^-pierścienic. Mają ciało na ogół wydłużone, o najbardziej zróżnicowanej budowie z wszystkich pierścienic. Poszczególne odcinki ciała mogą być różnie wykształcone, a pierścienie podobne są wtedy jedynie w obrębie danego odcinka. Zabarwienie w. bywa różne, nierzadko metalicznie kolorowe. Długość ciała waha się od kilku milimetrów do kilku metrów. Na bokach ciała, z wyłączeniem pierścieni głowowych i tworzących odcinek tylny, znajdują się przysadki służące do poruszania się, zwane przynóżkami lub parą-podiami. U ich nasady znajdują się liczne zwykle szczecinki, stąd nazwa gromady. Kształt i lokalizacja szczecinek są ważnymi cechami w takso-nomii w. Na prostomium osłaniającym otwór gębowy od strony grzbietowej znajdują się czułki, głaszczki, a także komórki zmysłowe (wzrokowe i chemoreceptory). Oczy w. są różnej budowy - od najprostszych komórek wzrokowych,. poprzez bardziej skomplikowane, aż do, być może, odbierających obrazy oczu soczewkowych. Oczy występują w części głowowej lub tylnej, na bokach ciała albo na skrzelach. Przed pygidium znajduje się-strefa wzrostu w., w której wytwarzane są nowe pierścienie. Pod na ogół jednowarstwowym nabłonkiem występuje warstwa mięśni okrężnych, a pod nimi zwykle silniej rozwinięta warstwa mięśni podłużnych. W poruszaniu się w. bierze także udział płyn wypełniający wtórną jamę ciała,. spełniający wobec mięśni rolę hydroszkieletu. SegmentacjŁ zewnętrznej odpowiada wewnętrzny podział jamy ciała. Przewód pokarmowy składa się w zasadzie z jelita przedniego, środkowego i prostego. Jelito-przednie rozpoczyna się otworem- gębowym, znajdującym się na brzusznej stronie pierścienia gębowego, a dalej składa się z jamy gębowej, gardzieli l przełyku. U form drapieżnych wysuwalna gardziel może tworzyć ryjek, a ponadto zaopatrzona bywa w brodawki i zęby (tzw. szczęki). Jelito. środkowe ma przewężenia na. granicy pierścieni i przechodzi w krótkie jelito proste. U jednych w. w większości odcinków-ciała z wyjątkiem prostomium. 308 3S9 i pygidium, a u innych tylko w niektórych znajdują się narządy wydalnicze oraz gonady. Narządami wydalniczymi większości w. są narządy odcinkowe, czyli metanefrydia. Znacznie rzadziej, głównie u w. pełzających i u prapierścienie, spotykane są zmodyfikowane nefrydia, zwane solenocytami, a także komórki chloragogeno-we, czyli wyspecjalizowane komórki nabłonka otrzewnej, magazynujące zbędne produkty przemiany materii. System nerwowy składa się z układu •ośrodkowego, obwodowego oraz z na ogół słabo rozwiniętego układu wspólczulnego. U niższych w. ośrodkowy układ nerwowy, złożony ze zwoju mózgowego i łańcucha brzusznego, związany jest z okrywą ciała. U wyżej uorganizowanych obserwuje się odrywanie się tego układu od nabłonka i jego przemieszczanie do warstw mięśni lub do jamy ciała. Parzysty zwój nadgardzielowy ("mózg") znajduje się po grzbietowej stronie pierścienia gębowego. "Mózg" w. osiadłych ma budowę bardziej uproszczoną niż "mózg" w. pełzających, na ogół drapieżnych. Dwa spoidła łączą "mózg" z parzystym zwojem podgardzielo-wym, od którego odchodzi brzuszny łańcuch nerwowy. U prymitywniejszych, w. składają się na niego 2 oddzielone od siebie pnie brzuszne. U większości w. komórki nerwowe tworzą w obrębie tych pni zwoje metamerycane. często połączone drabinowymi spoidłami. U gatunków wyżej uorganizowanych pnie i zwoje są zrośnięte, tworząc jakby l sznur zaopatrzony w węzły. Na układ obwodowy składają się najczęściej po 3 pary nerwów odchodzących z każdego zwoju łańcucha brzusznego. Unerwiają one muskulaturę, powłoki ciała oraz tworzą sieć kontaktującą się z komórkami czuciowymi. Układ współczul-ny w. składa się z nerwów odchodzących od "mózgu" i róż-galęziających się na ściankach | gardzieli lub całego przewodu jlL pokarmowego. Stosunkowo ||| prostą budowę narządów wy- .Jf. dalniczych w. komplikuje ich częściowe zespolenie z przewodami płciowymi. U wielu w. występujące w zasadzie w każdym pierścieniu metanefrydia zostały zredukowane do 2, a nawet do l pary. W zamkniętym układzie krwionośnym rolę serc pełnią często pulsujące naczynia boczne, łączące naczynie grzbietowe z brzusznym. Tlen dostaje się do krwi przez skórę lub skrzela, które u różnych gatunków występują w różnych miejscach ciała. U nielicznych gatunków układ krwionośny jest zredukowany, a rolę krwi pełni płyn jamy ciała. U w. o małej liczbie segmentów (u tzw. form oligo- merycznych) brak w ogóle układu krwionośnego. Rozmnażanie w. jest na ogół płciowe, rzadziej bezpłciowe przez podział lub pączkowanie. W. są przeważnie rozdzielnopłciowe, przy czym rzadko występuje dymorfizm płciowy. Gonady tworzą się w okresie dojrzałości płciowej we wszystkich segmentach z wyjątkiem gębowego i odbytowego lub też tylko w określonych odcinkach ciała. Produkty płciowe wydalane są najczęściej przez przewody wydalnicze, czasem przez pękające w okresie rozmnażania ścianki ciała. Zapłodnienie bywa na ogół zewnętrzne. Rozród bezpłciowy przez podział osobnika połączony jest z -».epitokią. Polega ona na znacznych zmianach zewnętrznych tych pierścieni (zwykle tylnych), które zawierają dojrzewające produkty płciowe (-»-palolo). Część epitokalna po wydaleniu produktów płciowych ginie, a pozostała, atokalna, regeneruje utracone »egmenty. Rzadziej obie części regenerują utracone fragmenty. U pewnych gatunków w. tworzy się w wyniku regeneracji łańcuch zo-oiulów (osobników), który następnie rozpada się. Rozwój w. związany jest z przeobrażeniem. Występuje larwa pela-giczna ->-trochofora, co wskazuje m.in. na pokrewieństwo w. z -^.mięczakami. U niektórych gatunków formy rodzicielskie opiekują się potomstwem. Większość w. występuje w przybrzeżnych rejonach mórz. Niewiele gatunków toleruje wody słonawe. Spotyka się je głównie w strefie tropikalnej, w ujściach rzek i wśród namorzynów. Jeszcze mniej w. żyje w wodach śródlądowych lub w wilgotnych środwiskach lądowych. W wodach śródlądowych występują nieliczne gatunki osiadłe. Znaleziono je w Ameryce Północnej, w jeziorze Bajkał, w jaskiniach Szwajcarii i na Bałkanach. Jedyny w naszym kraju słodkowodny gatunek z tej grupy - Troolochaetits bera-necki - występuje na Dolnym Śląsku. Na Sumatrze spotyka się należące do w. nereidy w wilgotnej glebie, a w różnych okolicach strefy tropikalnej - nereidy żyjące w pachwinach liści palm. Wśród w. przeważają formy pełzające po podłożu lub drążące kanaliki w dnie morskim, mniej liczne są formy pływające. Niektóre w. budują osłonki z cząstek mineralnych, skorupek mięczaków itp. Wśród w. żyjących w wodach śródlądowych dominują nereidy. W przeciwieństwie do gatunków morskich, składających wiele ubogich w żółtko jaj, z których powstają trocho-fory, gatunki słodkowodne składają nielicane, polilecy-talne jaja, z których wylęgają. się młode podobne do form dojrzałych, lecz o mniejszej liczbie pierścieni. Na świecie znanych jest ponad 4000 gatunków w., w tym z Bałtyku około 150, z Morza Północnego Około 300, a z Morza Śródziemnego około. 600. W. żywią się przeważnie resztkami organicznymi i mikroorganizmami, rzadziej większymi roślinami lub zwierzętami. Często bywają komensa-lami gąbek, polipów, mięczaków, krabów, szkarłupni i innych zwierząt morskich. Nieliczne gatunki są pasożytami zewnętrznymi lub wewnętrznymi zwierząt wodnych. Wraz ze skorupiakami i mięczakami w. stanowią podstawowy pokarm ryb, co ma duże znaczenie dla gospodarki rybackie j.-W hodowlach ostryg w. wyrządzają niekiedy szkody. Wśród w. wyróżnia się 3 podgromady: w. wędrujące, w. osiadłe i w. krążkokształtne. Podział ten, oparty na charakterystykach ekologicznych, a nie na pokrewieństwie, jest obecnie rewidowany. Według dawnych klasyfikacji, zaliczane do w. pra-pierścienice uznawano za formy pierwotne. Według dzisiejszych poglądów, prapierścieni-ce obejmują często formy wtórnie uproszczone, systematycznie niejednorodne, których część włącza się do w. osiadłych, a pozostałe - do w. wędrujących. [M.G.l wieloszczcty krążkokształtne (Myzóstomida) - podgromada-pierścienic z gromady ->wielo-szczetów. Mają ciało tarczowa-to spłaszczone, białawe lub-szare, o długości do kilkudzie- wieloszczety osiadłe 401 wieńcorzęse ^ 3 "Wieloszczet krążkoksztaitny Mtjr-zostorouTO cysticolum l - otwór gębowy; 2 - wyrostki żołądka; 3 - parapodium; 4 - jelito; 5 - metanefrydium; 6 - jądro; 7 - otwór płciowy męski sięciu milimetrów. Segmen-tacji zewnętrznej brak. Część głowowa nie wyodrębnia się. Ciało jest pokryte całkowicie lub częściowo nabłonkiem rzęskowym. Po bokach występują brodawki lub wąsy. Po stronie brzusznej znajduje się 5 par krótkich parapodiów z haczykowatymi szczecinkami i l większą szczecinką podporową. Między parapodiami istnieją 4 pary przyssawkowych narządów bocznych, pełniących prawdopodobnie funkcje organów zmysłowych. Otwór gębowy zaopatrzony jest w wysu-walną gardziel (ryjek). Żołądek ma ślepe wyrostki, zwiększające powierzchnię chłonną. W grzbietowej części jamy ciała znajduje się l lub kilka par metanefrydiów, których przewody uchodzą do jelita. Układu krwionośnego i oddechowego brak. Zwój mózgowy jest słabo wykształcony. W.k. są obojnakami. Jajowody uchodzą do otworu stokowego, a nasie-niowody - do brodawkowate-go prącia u nasady 3 pary przynóżek. W rozwoju larwa -*-trochofora. W.k. żyją w morzach. Są pasożytami zewnętrznymi i wewnętrznymi szkar- •łupni, głównie liliowców. Budowa ich ciała tak różni się od budowy innych wieloszczetów, że próbowano wyłączyć je z typu pierścienic. Mają one pewne cechy wskazujące na powinowactwo z płazińcami oraz ze stawonogami. [M.G.] wieloszczety osiadłe, osiadki (Sedentana) - podgromada pierścienic z gromady ->-wielo-szczetów. Mają ciało wydłużone, zbudowane ze zróżnicowanych grup segmentów i stąd podzielone na odcinki. Parapo-dia w.o. są zwykle słabo rozwinięte, a ich brzuszne rozgałęzienia mają kształt podusze-czek. Przydatki głowowe bywają zwykle charakterystycznie wykształcone lub zredukowane. Skrzela występują najczęściej tylko w przedniej części ciała. Większość gatunków ma ograniczone możliwości przemieszczania się, a niektóre są osiadłe. W.o. żywią się resztkami organicznymi i drobnymi organizmami. Występują głównie w morzach, lecz także w wodach śródlądowych, na brzegach wód i w wilgotnej glebie. Żyją przeważnie w kanalikach wyściełanych wydzieliną nabłonka, często utwardzonych węglanem wapnia albo ziarenkami piasku. Spotyka się je we wszystkich morzach świata. Do bardziej znanych, występujących także w Bałtyku, należą m.in. gatunki z rodzajów amfitryty, serpuli i sabelli. (Tabl. X). [M.G.l wieloszczety pełzające -(•wieloszczety wędrujące. wieloszczety wędrujące, wieloszczety pełzające, błędki (Er- rnntia) - podgromada pierścienic z gromady -(•wieloszczetów. Mają ciało z reguły wydłużone, zbudowane z podobnych segmentów z wyjątkiem części głowowej i analnej ciała. Parapodia są u nich zwykle dobrze rozwinięte i podobnie wykształcone na poszczególnych segmentach z wyjątkiem pierwszego, a narządy gębowe - zwykle wysuwalne. Większość w.w. występuje w morzach. Tylko nieliczne gatunki żyją w wodach śródlądowych, a pojedyncze - na lądzie. W.w. związane są głównie z wodami strefy umiarkowanej i tropikalnej. Są formami na ogół wolno żyjącymi, pływającymi, rzadziej przebywają w korytarzach lub są formami osiadłymi. Przeważają gatunki drapieżne, mniej liczne są roślinożerne. Do w.w. należą, m.in. następujące rodziny: ne-reidy, afrodyty {Aphroditidae}, Eunicidne, jak również Neph-thydidae. [M.G.] wielotarczowce -^chitony. wieńcorzęse (Perźtrżcha) - podgromada pierwotniaków z Wieloszczety wędrujące A - gatunek z rodziny Sinaltonłdae: B-I - części głowowe gatunków z rodzin: Alclóptdae (B), Phyllodocłdae (C), Gly-cerldae (D), Nephthydidae (E), SylUdae (F), Hesionidae (G), nereMów (H), Eunicidae (I) 28 Bezkręgowce wiercielec 402 403 wilkosz gromady -»-orzęsków. Mają postać wydłużonego lub spłaszczonego walca, odwróconego dzwonu itp. Nie występują u nich nigdy podłużne, południkowe rzędy rzęsek. Orzęsienie ograniczone jest jedynie do 2 lub l wieńca rzęskowego i stąd pochodzi nazwa grupy. Wieniec górny, zwany przygębo-wym, otacza górną powierzchnię ciała, tworząc kolistą tarczę gębową. Rzęski wieńca przygębowego nie stanowią zamkniętego pierścienia, lecz otwartą spiralę, której końce zachodzą na siebie. Na zewnętrznym końcu wieńca znajduje się wejście do lejka gębowego, do którego wchodzą rzęski wieńca i formują wewnątrz niego spiralne błonki rzęskowe. Pokarm napędzany dzięki ruchom rzęsek wieńca do wnętrza lejka gromadzi się na jego dnie. Tutaj znajduje się dopiero właściwy "otwór gębowy" komórki, gdzie tworzone są wodniczki pokarmowe. Drugi wieniec rzęsek otacza dolną powierzchnię ciała, zwaną powierzchnią odgębną. Wieniec ten, w przeciwieństwie do wieńca górnego, stanowi zamknięty pierścień, złożony z pojedynczych rzęsek. Większość w. to kolonijne organizmy osiadłe, zaopatrzone w nóżki i pozbawione dolnego wieńca rzęskowego. Co pewien czas wytwarzają one jednak formy wolno żyjące, z 2 wieńcami. Są to osobniki zakładające nową kolonię, u których zachodzi proces płciowy. Odbywa to się w ten sposób, że któryś z ko-niugantów podpływa do danego osobnika osiadłego, zwykle z innej kolonii i łączy ,się z nim. Dla koniugacji tej jest rzeczą charakterystyczną, że nie następuje potem rozłączenie ko-niugantów (jak np. u pantofelka), lecz przeciwnie, koniu- gant pływający zostaje rozpuszczony w osobniku osiadłym. Obok w. osiadłych istnieją również formy swobodnie pływające, które przez cale życie zachowują oba wieńce rzęsek. Są to wyłącznie pasożyty zewntęrzne różnych zwierząt wodnych, np. hydr, ślimaków, kijanek i ryb. Do tych ostatnich należy np. trichodina, której gatunki żyją na skórze i skrzelach kilku gatunków ryb, a na wiosnę - także na kijankach żab. Do w. osiadłych należy np. pospolity w Polsce .wirczyk. [A.J.K.] wiercielec (Urosałpma:) - rodzaj mięczaków z rodziny -».rozkolcowatych. Obejmuje gatunki mające muszlę kształtu jajowato-stożkowatego, grubo-ścienną, pokrytą zgrubieniami w formie żeber i. guzów, wysokości 2-3 cm. W. żyją w peł-nosłonych morzach strefy tropikalnej, subtropikalnej i u-miarkowanej. Bytują na nie-głębofeim dnie, żywiąc się małżami i pąklami. Z w. rekrutują się najgroźniejsze szkodniki ławic ostrygowych. Najbardziej •osławiony z w. Urosalpźłia; ci-nerea z- wybrzeży Ameryki Północnej dorównuje szkodliwością rozgwiazdom, a na niektórych terenach nawet przewyższa je. [T.U.] wiesionkowate [Lingulidae) - rodzina czutkowców z podgro-ma.dy -»-bezzawiasowców. Ich przedstawiciele 'mają .najbardziej wśród ->-ramieniono.gów rozwinięty trzonek (nogę). Jego długość przekracza 5-6 razy długość skorupki. To znaczne wydłużenie się trzonka spowodowane zostało zapewne odmiennym od pozostałych ra-mienionogów trybem życia. W. żyją w strefie pływów lub na niewielkich głębokościach na Przedstawiciel wiesionkowatych z .rodzaju Lingula wciągnięty do norki -jedno-przedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszle kształtu bardzo wysmukłego, dość gładkiego stożka wysokości do 10 cm, złożonego z około 16 skrętów. Otwór muszli jest zamknięty konchiolinowym wieczkiem. W. żyją na płytkim mulistym dnie, zazwyczaj całkowicie zagrzebane w mule, z którego odfiltrowują pokarm w postaci cząstek materii organicznej. Około 50 gatunków w. zamieszkuje morza tropikalne, a kilka gatunków - ciepłe wody mórz europejskich. (Tabl. XVII). [T.U.] wije (Myriapoda) - nazwa zbiorcza obejmująca 4 grorria-'dy stawonogów z podtypu ->wargowców. Długość cfała należących do nich gatunków leży w granicach od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów. Są one pokryte twardym pancerzem z silnie zeskle-rotyzowanej chityny. Jedyną wydzieloną tagmą jest głowa, zbudowana podobnie jak u owadów, a reszta ciała składa się (w zależności od gatunku) z kilkunastu do prawie 2|00. segmentów nie zróżnicowanych lub słabo zróżnicowanych morfologicznie i zaopatrzonych w l lub 2 pary odnóży krocznych. W skład grupy w. wchodzą reprezentowane licznie w faunie polskiej krocionogi i pareczni-ki oraz głównie tropikalne, niewielkie gromady, a mianowicie Pauropoda (około 350 gatunków) i Symphyla (około 120 gatunków). [W.S.] wilkosz (Tarentula) - rodzaj stawonogów z rodziny ->-po-gońcowatych. Obejmuje gatunki pająków o długości do 20 mm, których ciało ma zwykle rysunek w postaci maskujących pasów brunatnych, szarych lub czarnych, czasem jednak żółtych lub pomarańczowych. Podobnie jak więk- winniczek 404 szość pogońcowatych, w. polują w dzień na powierzchni gleby lub ściółki leśnej. Z całego świata znanych jest około 100 gatunków w., z terenu Polski - 17. (W.S.] winniczek (Helia- pomatia) - gatunek z rodziny -»-ślimako-watych. Jest największym lądowym ślimakiem europejskim. Jego kulistawo-stożkowa-ta muszla osiąga do 5 cm średnicy. Rozpowszechniony u nas i pospolity w całym kraju z wyjątkiem wyższych terenów górskich jest jednak gatunkiem rodzimym zapewne tylko na południu. Na wszystkie pozostałe obszary został wprowadzony w średniowieczu przez zakonników jako przysmak tym cenniejszy, że dozwolony do spożycia w okresie postu. Do dzisiaj liczne kolonie w. spotyka się w okolicy starych klasztorów. W. żyją w parkach, ogrodach, lasach i zaroślach. Od maja do końca lipca .składają jaja, umieszczając je w wykopanych przez siebie dołkach w ziemi, które następnie zakopują. Jedno zniesienie obejmuje 40-60 kulistych, białych jaj, o średnicy około 5 mm. Rozwój zarodkowy trwa zależnie od temperatury otoczenia 20-30 dni. Świeżo wylęgnięte w. mają muszle o średnicy około 4,5 mm. Do pierwszej zimy osiągają średnicę około l cm, a dopiero w 3 roku życia uzyskują ostateczne rozmiary i dojrzałość płciową. Żyją zazwyczaj około 5-6 lat, wyjątkowo do 10 lat. Podstawę ich pożywienia stanowią świeże liście ziół. W hodowli można je karmić wszelkimi warzywami z dodatkiem otrąb. W. wyrządzają niekiedy szkody w ogrodach warzywnych. W krajach Europy Zachodniej, zwłaszcza we Francji, w. są do dziś spożywane w dużych ilościach. Aby nie zniszczyć zasobów, wprowadzono tam szczegółowe przepisy ochronne dla tego gatunku, m.in. dość długi okres ochronny. Polska eksportuje na zachód duże i stale rosnące ilości w. (Tabl. XVII). [T.U.l wioslowiec (Polybius henslowi) - gatunek stawonoga z sekcji -.-krabów. Ma głowotułów o długości kilku centymetrów, rozszerzony z przodu i silnie zwężony w tyle. Świetnie pływa, wiosłując z dużą szybkością ostatnią parą listkowato spłaszczonych odnóży krocz-nych. W czasie pływania przedostatnia para odnóży pełni rolę sterów, natomiast przednie odnóża przylegają ściśle do ciała. W. żyją w pobliżu brzegów Morza Śródziemnego i w Atlantyku, od Hiszpanii po kanał La Manche. [L.Ż.] wioślarki (Ciadocera) - rząd stawonogów z podgromady ->.liścionogów. Rozmiary większości gatunków wynoszą 0,5- -2 mm, niektóre jednak rosną do 10 mm długości. Ciało w. jest zazwyczaj zwarte i słabo segmentowane, o słabo wyodrębnionym odwłoku. Na ogół całe ciało okrywa dwuklapo-wa skorupka. U niektórych gatunków, szczególnie drapieżnych, skorupka ulega redukcji, tworząc na grzbiecie samicy komorę lęgową. Na przedzie głowy istnieje duże oko, złożone z 20-30, a u form drapieżnych nawet ze 100-300 soczewek. II para czułków rozwinięta jest w postaci silnych dwugałęzistych wiosełek. Stanowiących główny, a nierzadko jedyny organ służący do pływania, krótkie bowiem zazwyczaj odnóża w liczbie 4-6 par służą przede wszystkim do 405 wirczyk oddychania oraz chwytania pokarmu. U w. silnie zaznacza się dymorfizm płciowy. Występujące tylko w pewnych miesiącach samce są zwykle dwukrotnie mniejsze od samic, a wskutek braku komory lęgowej mają odmienne od samic kształty. Pojawiają się przeważnie tylko jesienią, a w o-kresowycń zbiornikach wodnych - przed ich wyschnięciem. Zapłodnione jaja składane są do komory lęgowej. Komora ta chroni jaja w czasie suszy, a ponadto ułatwia roznoszenie ich na znaczne nieraz odległości. Jaja zawierają dużo żółtka. Młode odbywają cały rozwój wewnątrz jaja i wylęgają się już podobne do rodziców, brak zatem stadium larwy. Wiosną z jaj zi-. mowych rozwijają się wyłącznie' samice, które rosną niezwykle szybko i często już po kilku dniach wydają potomstwo rozradzające się dziewo-rodnie. W ten sposób powstaje w ciągu roku kilka pokoleń. W komorze lęgowej znajduje się od l do 'kilkudziesięciu jaj, z których lęgnące się wkrótce młode są uwalniane w czasie najbliższego linienia matki. Jedna samica rozradza się wielokrotnie. Tak więc w. odznaczają się ogromną rozrodczością, odgrywając dużą rolę w biocenozach wodnych. Często pokolenia wiosenne dość znacznie różnią się od pokoleń letnich lub jesiennych, co utrudnia rozpoznanie poszczególnych gatunków. W. zasiedlają wszystkie zbiorniki słod-kowodne, bytując zarówno w toni (ignik, leptodora i inne), jak też wśród roślinności brzegowej (np. chydorus, ostrożan-ka i przeźroczka), rzadziej na samym dnie (alona). Znanych jest szereg w. "wszędobylskich", żyjących w najrozmaitszych zbiornikach wodnych (jak np. bosmina i dafnia). Omawiane skorupiaki rozsiedlone są we wszystkich strefach klimatycznych. Istnieje też kilkanaście gatunków morskich w. (np. ewadna) bądź też wi stepujących wyłącznie w słonawych jeziorkach Azji (np. cerkopagis). Ogółem należy tu kilka tysięcy gatunków. [L.Ż.] wirczyk (Vor(tcella) - rodzaj pierwotniaków z podgromady ->-wieńcorzęsych. Obejmuje gatunki podobne kształtem do odwróconego dzwonu wysokości 50-200 [urn, osadzonego na długiej, kurczliwej nóżce. Wewnątrz nóżki znajduje się włókno kurczliwe. W. reagują na bodźce mechaniczne (np. na . przyspieszony przepływ wody, wstrząs naczyniem, w którym się znajdują) natychmiastowym skurczem swych nóżek, przybierających wówczas postać małej sprężynki. W. znajduje się w wodach ściekowych na dnie i na błonkach powierzchniowych. Im woda jest żyź-niejsza, tym więcej spotyka się w niej w. (Tabl. I). [A.J.K.l Wirczyk l - makronukleus; 2 - mikironu-kleus; 3 - cytostom; 4 - wodni-czka tętniąca; 5 - peristom; 6 - spiralna btonka dogębowa; 7 - włókienko kurczliwe nóżki wirki 406 wirki (Turbellarźa) - gromada z typu -^płazińców. Rozmiary ich ciała wahają się na ogół w granicach od ułamków milimetra do kilku centymetrów, tylko nieliczne gatunki osiągają długość około 6 cm. Znanych jest około 1600 gatunków. Kształtem przypominają wydłużony listek. Są grzbietowo--brzusznie spłaszczone i mają słabo wyodrębnioną część głowową, zaopatrzoną w czułko-wate lub płatowate wyrostki. U większości gatunków całe ciało pokrywa urzęsiony nabłonek, zaopatrzony w komórki gruczołowe i czuciowe. Ruch rzęsek powoduje powstawanie w wodzie drobnych wirów (stąd nazwa gromady). Nabłonek oddzielony jest od paren-chymy bezkomórkową błoną podstawową, która nadaje ciału określony kształt oraz służy za przyczep dla mięśni. W nabłonku znajdują się rabdity oraz ramity - pręciki silnie załamujące światło. Ich rola nie jest jeszcze wyjaśniona; być może spełniają funkcje obronne lub pomagają przy chwytaniu zdobyczy. W. poruszają się za pomocą skurczu mięśni biegnących w różnych kierunkach (podłużnych, okrężnych, skośnych i grzbietowo-brzusz-nych) oraz ruchu rzęsek nabłonka. Mogą pełzać i pływać, wykonując ruchy faliste, czy też poruszać się tak jak gąsienica miernikowca. Mogą również pełzać grzbietem ku dołowi po błonce napięcia powierzchniowego lustra wody. Otwór gębowy znajduje się zawsze na brzusznej stronie ciała, w różnej odległości od jego przedniego końca. Gardziel (lub wiele gardzieli) prowadzi do jelita (jeśli występuje), które może mieć różny kształt. Układ pokarmowy w. nie ma otworu odbytowego, a nie strawione części pokarmu wydostają się przez otwór gębowy. W zdecydowanej większości w. rozmnażają się w sposób płciowy. Poza nielicznymi wyjątkami są obojna-kami. Komórki rozrodcze powstają w gruczołach rozrodczych (gonadach) - jądrach i jajnikach. Tylko w. bezjelito-we nie mają gonad, a ich komórki rozrodcze powstają z amebocytów. Na ogół występuje u w. zapłodnienie krzyżowe, a samozapłodnienie i dzieworództwo bywa bardzo rzadkie. Niektóre w. rozmnażają się także przez podział. Rozwój osobniczy przebiega u większości bez stadiów larwalnych. Tylko u niektórych w. morskich występuje larwa Mullera, która napierw prowadzi plank-tonowy tryb życia, a następnie opuszcza się na dno, przekształcając się w maleńkiego w. Larwa ta przypomina nieco ->-trochoforę i stąd wysnuwano hipotezy wyprowadzające -^pierścienice od w. Układ nerwowy składa się z 2 zwojów mózgowych i odchodzących od nich podłużnych pni nerwowych, z licznymi poprzecznymi połączeniami. Liczba pni, ich położenie oraz położenie mózgu są charakterystyczne dla poszczególnych rzędów. U w. występują prymitywne oczka o charakterystycznej, inwertowanej, czyli odwróconej, budowie. Polega ona na tym, że do miseczki z pigmentu stanowiącej dno oka wnikają nerwy wzrokowe od zewnątrz, od strony, z której pada światło, czyli odwrotnie niż u większości zwierząt. Liczba oczu waha się od jednego do kilkudziesięciu. Istnienie narządu równowagi - statocysty - stwierdzono u form morskich. Dzięki doskonałemu zmysłowi węchu w. znajdują pokarm z dość du- 4l0ff wirki prostojelitowe żej odległości. Oddychają całą powierzchnią ciała. Charakterystyczna jest ich znaczna zdolność do regeneracji oraz wytrzymałość wielu gatunków na brak pokarmu. Niektóre wypławki mogą nie jeść miesiącami. W trakcie głodówki zmniejszają się znacznie rozmiary głodującego osobnika. W. są w zdecydowanej większości zwierzętami wolno żyjącymi, zwykle pełzającymi 'lub pływającymi. Niektóre są pasożytami. (Na przykład wśród w. znajdowanych na terenach Polski pasożytniczy jest Varso-viella koźmiaAskii, występujący na skrzelach -okiełza). W. występują w wodach słodkich i słonych, rzadziej w miejscacn wilgotnych na lądzie. Wiodą przeważnie drapieżny tryb życia, odżywiając się drobnymi skorupiakami, larwami owadów, skąposzczetami, wrotkami itd. W zależności od budowy układu pokarmowego podzielono w. na rzędy: w. bez-jelitowe, w. prostojelitowe, •wypławki, w. wielo jelitowe, Perilecithophora i Archeopho-ra. Do niedawna do w. zaliczane były ->Te'm'nocephala. Obecnie grupa ta traktowana jest na ogół jako oddzielna gromada płazińców. [M.S.] wirki bezjelitowe (Acoela) - rząd płazińców z gromady -^wirków. Osiągają długość od poniżej l do kilku milimetrów. Największy gatunek Anaperus sulcatus dochodzi do 12 mm długości. W.b. nie mają wewnątrz ciała jamy służącej do trawienia. Otwór gębowy prowadzi do gardzieli albo bezpośrednio do parenchymy, która pełni funkcje trawienne. Tylko u niektórych w.b. występują podłużne pnie nerwowe, znajdujące się głęboko w parenchymie. U prymitywnych form układ nerwowy przypomina sieć podobną do występującej u -^-jamochłonów. W.b. brak układu wydalniczego, a wydalanie odbywa się całą powierzchnią ciała. Nie mają również uformowanych, zwartych gonad i przewodów wyprowadzających komórki płciowe. Z tych ostatnich wyodrębnia się tylko męski narząd kopulacyjny, do którego czynnie przedostają się plemniki. Zapłodnione jaja wydostają się na zewnątrz , z parenchymy przez otwór gębowy. W.b. żyją w morzach, na ogół w strefie przybrzeżnej pod kamieniami, pomiędzy glonami, a także na dnie. Niektóre gatunki są pe-lagiczne. Spotyka się również ekto- i endokomensale. [M.S.] wirki prostojelitowe (Rhabdo-coela) - rząd płazińców z gromady -*wirków. Osiągają najczęściej 0,3-3 mm, zdarzają się jednak formy dochodzące do 15 mm długości. W większości są to organizmy mniej lub bardziej przezroczyste, a zabarwienie niektórych gatunków jest spowodowane obecnością symbiotycznych glonów. Nabłonek ciała ma u pewnych gatunków charakter syncytial-ny. U niektórych form urzę-sienie jest mocno zredukowane, ograniczone np. tylko do powierzchni brzusznej (u lądowych w.p.). Większość gatunków ma l parę oczu, niektóre - l oko lub 4. W przedniej części ciała przed oczami znajduje się dwupłatowa lub pojedyncza mózgowa część układu nerwowego. Do mózgu dochodzą 2 dobrze wyodrębnione pnie brzuszne oraz wiele mniejszych odgałęzień unerwiających przednią część ciała. U prymitywnych gatunków liczba podłużnych pni może dochodzić do 4 par. Wśród sła- wirki trójjelitowe 408 bo wykształconych połączeń poprzecznych wyróżnia się obrączkę okołogardzielową lub leżące poniżej gardzieli spoidło. Układ pokarmowy składa się , z prostej lub rozszerzonej gar-' dzieli i nie rozgałęzionego, rurkowatego lub woreczkowa-tego jelita. W.p. odżywiają się pokarmem zwierzęcym. Mają układ wydalniczy w postaci 2 protonefrydiów; wyjątkowo występuje l protonefrydium, znajdujące się w środkowej części ciała. Układ rozrodczy składa się z 2 jąder, l lub 2 jajników, z przewodów wyprowadzających oraz z pary gruczołów żółtnikowych. Niektóre gatunki nie mają wyodrębnionych żółtników i wykształconego narządu kopulacyjnego. Ujście narządów rozrodczych znajduje się nieco w tyle ciała. Samozapłodnieniu zapobiega protandria. Jaja składane są pojedynczo bądź po 2, 3 lub kilka, przy czym otacza je kokon. W.p. mogą również rozmnażać się bezpłciowo przez podział poprzeczny. Większość z nich stanowią formy wolno żyjące w zbiornikach słodkowodnych i w oceanach w strefie literalnej. Rzadziej występują w wodach bieżących, a jeszcze rzadziej w wilgotnej glebie. Niektóre gatunki pasożytują w morskich bezkręgowcach. Mimo dość częstego występowania są słabo poznane. [M.S.] wirhi trójjelitowe ->.wypławki. wirki wielojelitowe (.Polyclada) - rząd płazińców ż gromady -»-wirków. Osiągają od około 2 mm do kilku centymetrów długości. Mają ciało spłaszczone, owalne lub prawie koliste. Otwór gębowy prowadzi do gardzieli, od której promieniście biegną liczne, rozgałęzione pnie jelitowe. Pnie nerwowe odchodzą od otoczonych torebką zwojów mózgowych. Liczne oczy występują w przedniej części ciała. Układ rozrodczy ma budowę skomplikowaną, u wielu gatunków jest zwielokrotniony. Występuje zwykle wiele jąder i jajników, żółtników natomiast brak. Rozwój w.w. jest prosty lub przebiega z przeobrażeniem. Gatunki pe-lagiczne są zazwyczaj przezroczyste, denne natomiast - często białawe, brązowe, szare, a niekiedy zabarwione jaskrawymi kolorami. W.w. występują w oceanach i morzach strefy podzwrotnikowej oraz w morzach Europy. [M.S.] wkamiennik (.Lithophaga) - rodzaj mięczaków z rzędu ->-nierównomięśniowych. Obejmuje gatunki mające muszlę w w przybliżeniu cylindryczną, z zaokrąglonymi końcami, w związku z czym nazwano je w wielu językach "morskimi daktylami", bo rzeczywiście kształtem nieco przypominają ten owoc. Długość muszli wynosi 2-8 cm. W. zamieszkują morza, stref y tropikalnej i subtropikalnej. Żyją na głębokości nie przekraczającej kilku metrów. Planktoniczne larwy w. osiadają na skałach wapiennych i przyczepiają się do ich powierzchni bisiorem niezwłocznie po przeobrażeniu się u młodocianego małża. Wkrótce potem zaczynają drążyć w skale korytarze. Drążenie odbywa się na drodze chemicznej przez rozkład skały wapiennej kwaśną wydzieliną gruczołu zlokalizowanego w rąbku płaszcza. Dorosłe w. znajduje się wyłącznie w skałach, nieraz podziurawionych tak, że przypominają plaster pszczeli. W. uważane są za smakowite, a mają być podo- 409 włosień bno najsmaczniejsze w postaci surowej. [T.U.] wlosieniowiec (Hyalomena sie-boldi) - gatunek gąbki z rzędu Amphidiscophora, z gromady -••gąbek szklistych. Ma owalny kształt ciała, u którego podstawy znajduje się długi do 50 cm, W żołądku pod wpływem działania soków trawiennych torebki ulegają rozpuszczeniu, a larwy dostają się do jelita cienkiego gospodarza, gdzie już po upływie 2-3 dni mogą dojrzewać. Po kopulacji, każda z samic przeniknąwszy do przestrzeni chłonnych błony śluzowej rodzi około 1500 larw. Nowo narodzone larwy wędrują wraz z krwią i chłonką, osiedlając się w mięśniach poprzecznie prążkowanych, najczęściej w przeponie, mięśniach międzyżebrowych, mięśniach szyi i języka. W mięśniu tworzą się po pewnym czasie wokół pasożyta torebki - hyalinowa, wytworzona przez pasożyta, i łącznotkanko-wa, budowana przez organizm żywiciela. Po upływie kilkunastu miesięcy torebki ulegają Wlosieniowiec skręcony pęczek igieł. Za pomocą tych igieł zwierzę "zakorzenia się" w mulifctym gruncie. W. żyją w Oceanie Spokojnym na znacznych głębokościach. (J.M.RJ wlosiennik ->.portunik. włosień (Tnchinella spźralźs)- gatunek obleńca z rodziny Trichinellidae, z gromady -».ni-cieni. Pasożytuje u wielu ssaków, m.in. u świni domowej, dzika, szczura, myszy, niedźwiedzia, lisa i człowieka. Samiec osiąga 1,4-1,6 mm długości, samica - 2-5 mm. Zarażenie w. następuje przez zjedzenie mięsa, w którym znajdują się otorbione ich larwy. Włosień wlosoglówka ludzka 410 całkowitemu zwapnieniu. Inwazja w. wywołuje groźną chorobę, zwaną włośnicą (tri-chinellozą). Pierwsze stadium choroby u ludzi (2-7 dni po zarażeniu) przebiega bezobja-wowo lub (przy bardzo silnej inwazji) daje objawy nieżytu jelit i biegunki. W następnym okresie, trwającym do 5 tygodni, chory odczuwa bóle mięśni i zmęczenie. W tym czasie pojawiają się zwykle obrzęki twarzy oraz silny wzrost temperatury (do 40°C), wykwity na skórze i wzrost poziomu eozy-nofilów, U zwierząt przebieg włośnicy jest łagodniejszy. Zarażone zwierzęta wykazują m.in. osowiałość lub wzmożoną ruchliwość, niechęć do jadła, sztywność mięśni i upośledzenie ruchów. Objawy i przebieg choroby zależą od gatunku i wieku żywiciela, intensywności -••inwazji i indywidualnej wrażliwości. (Tabl. IX). [M.S.] wlosoglówka ludzka (Tnchoce-phalus trichiwris) - gatunek obleńca z rodziny -^włosogłó-wek pasożytujący w jelicie grubym człowieka oraz niektórych małp człekokształtnych. Źródłem zarażenia są zanieczyszczone jajami pasożyta jarzyny, owoce itp. W.l. dojrzewa w jelicie grubym po upływie miesiąca od momentu przełknięcia inwazyjnego jaja. Jest pasożytem pospolitym w Polsce. [M.S.] wlosoglewki (Trichocephalidae) -rodzina obleńców z gromady -^-nicieni. Nazwy poszczególnych gatunków w. są urabiane od nazwy żywiciela, w którym występują. Istnieje np. w. ludzka, końska, świńska i owcza. Nicienie te charakteryzują się nitkowatą przednią częścią ciała, zawierającą gardziel. Zarażenie nimi następuje przez poł-irnippip doirzałych jaj. Uwolnione z osłonek jajowych larwy dojrzewają w przewodzie pokarmowym, gdzie wnikają do śluzowki jelita swą przednią nitkowatą częścią ciała i żywią się krwią. Są dość szeroko rozprzestrzenione, zwłaszcza w krajach o wilgotnym i ciepłym klimacie. [M.S.] wodopójki (Hydrachnellae, Hy-dracarina)- - prawdopodobnie polifiletyczma grupa roztoczy, zaliczana do podrzędu ->-Trom-bidiformes, obejmująca Wiele rodzin o zbliżonej biologii. Są to organizmy wodne, w przeważającej liczbie słodkowodne, drapieżne lub w niektórych stadiach pasożytujące, zwłaszcza na owadach wodnych i mięczakach. Liczne gatunki w. żyją w toni wodnej zbiorników wody stojącej, rzek i strumieni, a inne trzymają się roślinności przybrzeżnej lub dna. Spotyka się je również w wodach gruntowych. W Polsce występuje około 250 gatunków w., m.in. z rodzaju Lebertia. (Tabl. XII). [J.P.] wodożytka Jcnkinsa (Potamo-pyrgus jenkinsi} - gatunek mięczaka z rodziny -^wodożyt-kowatych. Jej stożkowato-jajo-wata muszla ma wysokość 4,5 mm. W.J. pochodzi z Nowej Zelandii. Zawleczona do Europy zaaklimatyzowała się tu doskonale. W 1883 napotkana w Tamizie, w 1927 dotarła do Zatoki Ryskiej. Żyje w przybrzeżnych, wyśledzonych wodach morskich, a także w wodach słodkich. V nas spotyka się ją w Bałtyku i w pobliskich .zbiornikach słodkowodnych. W Europie rozmnaża się tylko dzieworodnie. [T.U.] wodoiytka pospolita (Hydrobia stagnorum) - gatunek mięczaka z rodziny -^-wodożytkowa- 411 worecinica tych. Jej stożkowato-jajowata muszla wysokości do 4,5 mm jest podobna do muszli ->wo-dożytki przybrzeżnej. Różni się od niej podobnie jak muszla żyworódki jeziornej od rzecznej, tzn. ma bardziej wypukłe skręty i głębiej wcięte szwy. W.p. są odporne na niskie zasolenie, nie karleją w Bałtyku. Żyją w płytkich wodach przybrzeżnych na dnie piaszczystym lub mulistym. [T.U.] wodożytka przybrzeżna (Hydrobia ulvae) - gatunek mięczaka z rodziny -»-wodożytko-watych. Jej stożkowato-jajowata muszla wysokości do 4,5 mm (w Bałtyku) lub do 10 mm (w Morzu Północnym) jest podobna do muszli -».wo-dożytki pospolitej. Różni się od niej mniej wypukłymi skrętami i płytszymi .szwami. W.p. żyją w płytkich, wyśledzonych wodach przybrzeżnych mórz strefy umiarkowanej, na dnie piaszczystym lub mulistym. W Bałtyku, podobnie jak wiele innych mięczaków, występuje w formie skarlałej na skutek zbyt niskiego zasolenia środowiska. [T.U.] wodożytkowate (HydrobMdae) - rodzina mięczaków, z rzędu ->-jednoprzedsionkowców. Odznaczają się ogromnym zróżnicowaniem tak co do wyglądu, jak i co do wymagań środowiskowych swych przedstawicieli. Należą do nich ślimaki małe, wyjątkowo osiągające 15 mm wysokości muszli. Muszle te bywają różnych kształtów: ku-listawe, jajowate, stożkowate lub wałeczkowate. W. żyją w wodach słodkich, słonawych i pełnosłonych, a nawet na lądzie. Zamieszkują prawie całą Ziemię. Niektóre (jak np. wodożytka Jenkinsa), zawleczone przez człowieka pomyślnie skolonizowały kraje bardzo odległe od swej pierwotnej ojczyzny bądź (jak namułek) rozpowszechniły się w krajach o-ściennych. [T.U.] worczakowate (Gnaphosidae) - rodzina stawonogów z podrzędu -^-pająków wyższych. Należą tu pająki o długości 5- -15 mm, a więc małe lub średniej wielkości, mające ciało wydłużone i lekko grzbieto-wo-brzusznie spłaszczone. U-barwienie bywa najczęściej brunatne lub czarne, przy czym u niektórych gatunków występuje biały wzór na odwłoku. Czasem ciało pokrywają drobne łuseczki, nadające mu metaliczny połysk. W. prowadzą przeważnie nocny tryb życia, a w dzień kryją się pod karnie-, niami, korą drzew lub w innych kryjówkach. Sieci nie budują, polując wyłącznie aktywnie. Swoją kryjówkę zwykle wyściełają woreczkowatą otoczką z pajęczyny (stąd polska nazwa). W worku tym samica buduje kokon, który u wielu gatunków bywa przez nią pilnowany. W. znane są z całego świata, przy czym większość gatunków zamieszkuje biotopy suche i ciepłe. Opisano ich dotychczas około 1400 gatunków, z czego w Polsce występują 53. Do większych krajowych rodzajów należy worczak (Gn.a-phosa - 6 gatunków), smoklik (Haplodrassus - 9 gatunków), skalnik (Zelotes - il8 gatunków) i kraśniak. [W.S.] worecznica, sakulina (Sacculź-na) - rodzaj stawonogów z rzędu -^.rozgłowców. Należą tu gatunki o niezwykle uwstecz-nionej budowie, przystosowanej do pasożytniczego trybu życia. Są pasożytami krabów, osadzają się na ich odwłoku i wrastają w głąb ciała gospo- worko językowe 412 darzą licznymi korzonkowaty-mi wypustkami. Na zewnątrz kraba widoczny jest tylko woreczek, u dojrzałych pasożytów wypełniony niemal wyłącznie produktami płciowymi. [L.Ż;] workojęzykowe (Saccoglossa) - rząd mięczaków z podgromady -^tyłoskrzelnych. Odznaczają się całkowitym zanikiem muszli. Gardziel jest opatrzona woreczkiem, w którym odkładają się zużyte zęby tarki. W. żyją w morskich wodach przybrzeżnych. W Bałtyku reprezentują je wypławczak i alderia'. [T.U.] wręga (Harpa) - rodzaj mięczaków z rodziny Harpidae, z rzędu -••jednoprzedsionkow-ców. Muszle reprezentujących ją gatunków osiągają wysokość 5-20 cm. Podobnie jak muszle --stągwicy są kształtu kulistego, mają tak samo uformowany otwór i cienkie ściany. W przeciwieństwie jednak do spiralnych i gęsto ułożonych żeberek stągwicy muszlę w. zdobią żeberka biegnące równolegle do osi muszli, tj. z góry na dół. Żeberka te są rozłożone dość rzadko i w równych odstępach. Stąd muszle te robią wrażenie obiektów wysoce uporządkowanych architektonicznie. U-barwienie w. bywa bardzo piękne, ale zwykle niejaskra-we, bez krzykliwych kolorów i szokujących zestawień. W. zamieszkują morza tropikalne, gdzie żyją na niezbyt głębokim dnie. [T.U.] wrotki (Rotatoria) - gromada z typu -»obleńców obejmująca około 1500 gatunków. Długość ich ciała wynosi l-3 mm. Prowadzą zwykle swobodny, na ogół ruchliwy tryb życia. Występują najczęściej w wodach słodkich, ale spotyka się je również w morzach oraz na lą- Wrotek z rodzaju brachionusa A - samica (l - jaja; 2 - otwór odbytowy; 3 - jajniki; 4 - żołądek; 5 - gruczoły ślinowe; 6 - aparat żujący; 1 - protonefry-dium; 8 - zwój nerwowy; f - pęcherz moczowy); B - samiec (l - narząd kopulacyjny; 2 - jądra; 3 - protonefrydium; 4 - pęcherz moczowy) dzie. Całe ciało w. okrywa kutikula, pod którą występuje cienka, syncytialna warstwa nabłonka. Mięśnie nie tworzą z 'oskórkiem wora skórno-mięś-niowego. Występuje pierwotna jama ciała. W. mają najczęściej postać wydłużoną, dającą się podzielić na odcinek przedni, tułowiowy i tylny. W pierwszym odcinku niektórzy wyróżniają część głowową i szyjną. Przednia część ciała zaopatrzona jest w tzw. aparat wrotkowy, w skład którego wchodzą 2 wieńce rzęsek. Aparat ten służy do poruszania się, a ponadto wytwarza w wodzie 413 wrzeciennica wiry pomagające w wychwytywaniu drobnych cząstek pokarmowych (wiciowców, jednokomórkowych glonów itp.). Przedni odcinek może być wciągany w głąb części tułowiowej, gdzie znajduje się większość narządów wewnętrznych. Tylny odcinek ciała stanowi tzw. nogę zakończoną 2 ruchliwymi, palczastymi wyrostkami. Ta umięśniona część ciała służy do pełzania. U podstawy palczastych wyrostków znajdują się 2 gruczoły cementowe, wydzielające substancję, za pomocą której wiele w. może przytwierdzać się na stałe lub chwilowo do różnych przedmiotów wodnych. Niektóre gatunki w. osiadłych tworzą wokół siebie rurki ochronne. Na ciele form plan-ktonowych wytwarzają się wyrostki zwiększające powierzchnię ciała. Układ pokarmowy w. składa się z otworu gębowego w części głowowej, prowadzącego do jamy gębowej, z gardzieli, przełyku, woreczkowate-go żołądka oraz jelita tylnego, które otwiera się do kloaki. Jedynie u asplanchny końcowy odcinek przewodu pokarmowego nie występuje. Gardziel zaopatrzona jest w charakterystyczny aparat żujący (mastarc). Mastaa: zbudowany jest z płytek kutikularnych, zwanych młoteczkiem i kowadełkiem, które służą do przecierania pokarmu. Układ nerwowy składa się na ogół z pojedynczego zwoju nadgardzielowego oraz szeregu nerwów odchodzących do narządów wewnętrznych i narządów zmysłów. Najbardziej rozwinięte są 2 nerwy biegnące po bokach przewodu pokarmowego. Z narządów zmysłów występują oczy oraz czułki (2 brzuszne i l grzbietowy). Układ wydalniczy typu protonefrydialnego ma 2 słabo rozgałęzione przewody, otwierające się do kloaki. W skład układu rozrodczego żeńskiego wchodzi jajnik zbudowany z części produkującej jaja i produkującej komórki żółtnikowe. Sperma bywa wprowadzana do jamy ciała przez kloakę, a czasami przez kutikulę. Układ rozrodczy męski składa się z jądra i przewodu wyprowadzającego, który może kończyć się penisem. W. są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, z zaznaczonym dymorfizmem płciowym. Samce są znacznie mniejsze od samic i zaraz po kopulacji giną. Wiele narządów samców (przewód pokarmowy, układ wydalniczy) jest uwste-cznionych. Cykl rozwojowy w. charakteryzuje heterogonia. Po jednym lub wielu pokoleniach partenogenetycznych następuje pokolenie rozmnażające się płciowo z udziałem samic i samców. Z zapłodnionych jaj rozwija się pierwsze pokolenie partenogenetycznych samic. U niektórych gatunków spotyka się jajożyworodność. Dla w. charakterystyczna jest określona i stała liczba komórek ich ciała oraz brak zdolności do regeneracji. W. wyprowadzane bywają od wirków prostojeli-towych. Do bardziej znanych rodzajów należą m.in. brachio-nus, keratella oraz trocho-sfera. [M.S.] wrzeciennica Veretillum cyano-•moriwm - gatunek jamochłona z rzędu ->-piórówek. Jest najczęściej cytowanym gatunkiem wrzeciennic. Ma zwykle kształt maczugowaty, a polipy tkwią na pniu kolonii, rozmiesizczome dookoła nieregularnie. Jednak w okolicach o stałym prądzie kolonia spłaszcza się jak u innych piórówek, a polipy ustawiają się w jednej płaszczyźnie. Kolonia tkwi dolną częścią wrzęchy 414 swej osi w mule. W skurczu ma postać kilkucentymetrowej, pomarszczonej maczugi. W. V.c. zamieszkują strefę przybrzeżną Morza Śródziemnego i wschodniego Atlantyku. [Z.S.] wrzęchy (Pentastomida, Lin-guatulida) -grupa bezkręgowców pasożytniczych o niepewnym stanowisku systematycznym, prawdopodobnie spokrewniona ze -^stawonogami. Mają kształt robakowaty i dochodzą do 16 cm długości. Jedyną formą przydatków są u nich 2 pary haków położonych w przedniej części ciała, zwykle w pobliżu otworu gębowego. Haki te są, być może, szczątkami zredukowanych odnóży. Ciało pomarszczone jest z zewnątrz w rodzaj pierścieni, •których liczba dochodzi do 100. Jego powierzchnię pokrywa schitynizowana kutikula, przebita kanalikami licznych gruczołów wydalniczych. Mięśnie poprzecznie prążkowane tworzą warstwę okrężną i podłużną. Układ nerwowy jest uproszczony i zredukowany do kilku szczątkowych węzłów, połączonych brzusznym pniem podłużnym. Układ pokarmowy składa się z prostego przewodu, z przednim i tylnym odcinkiem wysłanym schitynizowana kutikula. Jamę ciała wypełnia płyn z pływającymi w nim komórkami. Brak narządów oddechowych i krążenia. W. są rozdziemopłciowe. Gonady oraz jajowód-macica u samicy wypełniają znaczną część jamy ciała. Zapłodnienie jest wewnętrzne. Spośród 65 znanych gatunków większość pasożytuje w płucach i drogach oddechowych węży, krokodyli i jaszczurek, żywiąc się krwią, a rodzaj Linguatula - w jamach nosowych drapieżnych ssaków, odżywiając się śluzem, komór- Linguatula serrata l - haki; 2 - przełyk; 3 - zbiornik nasienny; 4 - jelito; 5 - jajnik; 6 - pochwa karni nabłonka i limfą. Larwy w. spotyka się czasami również i u ludzi, dorosłe osobniki - tylko wyjątkowo. W związku z pasożytniczym trybem życia ilość jaj składanych przez samicę jest olbrzymia i dochodzi do kilku milionów. Larwy wylęgają się z jaj, dopiero po połknięciu ich, w żołądku żywiciela. W rozwoju w. spotykamy do 3 stadiów larwalnych i zmianę żywicieli. Zarówno larwy, jak i osobniki dorosłe kilkakrotnie linieją. [J.P.] wstężniaki, wstężnice (Nemer-tini) - typ -^-bezkręgowców reprezentowany przez jedną gromadę o tej samej nazwie, zawierającą około 750 gatunków. W większości są to organizmy morskie bytujące na dnie. Mają ciało wydłużone o przekroju cylindrycznym lub niekiedy spłaszczonym. Osiąga- 415 wstęźyk ją zwykle nie więcej niż l- -2. cm długości." Tylko nieliczne gatunki bywają dłuższe, a jeden z nich - Lineus longis-simus - osiąga długość 30 m przy średnicy 9 mm. W przedzie ciała znajduje się otwór gębowy, prowadzący do ekto-dermalnej gardzieli. Gardziel przechodzi w jelito środkowe, tworzące zazwyczaj parzyste uwypuklenia. O tym, że w. są wyżej uorganizowane od robaków płaskich, świadczy obecność ektodermalnego jelita tylnego, kończącego się otworem odbytowym, oraz występowanie układu krążenia mającego zamknięte naczynia krwionośne. W. są pozbawione serca, a krew krąży dzięki skurczom naczyń oraz ruchom całego ciała. Produkty przemiany materii wydala układ wydalniczy typu protonefrydialnego. Układ nerwowy składa się z części centralnej, zbudowanej z 2 par zwojów połączonych obrączką okoloprzełykową, oraz pary biegnących po bokach ciała pni nerwowych, od których odchodzą drobne gałązki nerwowe. U niektórych gatunków wyróżnia się jeszcze nieparzysty nerwowy zwój grzbietowy. Z narządów zmysłów rozwinięte są narządy czucia chemicznego w postaci tzw. szczelin bocznych, mieszczących się w ipraedniej części ciała. Także w •tej okolicy znajdują się oczy przypominające budową oczy -».wirków. W. są organizmami rozdzielnopłciowymi, ale dymorfizm płciowy występuje jedynie u niektórych form swobodnie pływających. Komórki rozrodcze powstają w licznych, parzystych jajnikach lub jądrach, ułoźnych po bokach ciała. Zapłodnienie jest zewnętrzne. Z zapłodnionego jaja powstaje pływająca larwa, która może mieć rożny kształt. Typową larwą w. jest ->-pili-dium. W. prowadzą drapieżny tryb życia. Do atakowania zdobyczy, a także do obrony służy im ryjek zaopatrzony czasami w ostry kolec lub wiele sztylecików. Ryjek mieści się w przedniej części ciała i może być wciągany do mięśniowej pochewki. Jego długość przekracza niekiedy długość całego dała w. Wynicowanie ryjka odbywa się na skutek skurczów mięśni pochewki, wciągnięcie - za pomocą mięśnia wciągacza przyczepionego do pochewki ryjka. W., podobnie jak wirki, okryte są nabłonkiem rzęskowym z licznymi gruczołowymi komórkami śluzowymi. Pod nabłonkiem znajduje się błona podstawowa, a pod nią warstwa mięśni otaczających ciało. Ich ułożenie jest cechą systematyczną. Narządy wewnętrzne pogrążone są w parenchymie. Istnieje wiele dowodów przemawiających za tym, że w. pochodzą od wir-ków. [M.S.] wstężnice ->wstężniaki. wstęźyk (Cepaea) - rodzaj mięczaków z rodziny -»-ślima-kowatych. Muszle w. są kuli-stawo-stożkowate o średnicy 15-25 mm, najbardziej kolorowe ze wszystkich krajowych ślimaków. Odznaczają się też wielką zmiennością ubarwienia, zwłaszcza co do liczby i szerokości ciemnych pasków zdobiących muszlę. W Polsce występują 3 gatunki w. Są one zdecydowanie roślinożerne. Dla niezbyt wprawnego oka jedyną cechą rozpoznawczą jest barwa wargi, czyli zgrubiałej i-nieco wywiniętej krawędzi otworu muszli. W. ogrodowy, zwany też ślimakiem ogrodowym (Cepaea hortensźs) ma wargę białą, muszlę żółtą, białawąi wydmowiec 416 417 wypławki różowawą lub jasnobrunatną. Paski spiralne są barwy czarnej, brunatnej albo też bezbarwne, prześwitujące. Może ich'nie być wcale, mogą być cienkie w liczbie l-5 albo też szerokie, powstałe ze zlania się pasków cienkich. W. ogrodowy jest liczniejszy w zachodnich i północnych regionach kraju, gdzie żyje w wilgotnych lasach, parkach i zaroślach. W. gajowy, zwany też ślimakiem gajowym (Cepaea ne-moralis) ma wargę ciemnobrązową lub czarną. Jego muszla może być każdej barwy od żółtej lub różowej do ciemnobrązowej. Układ pasków jak u w. ogrodowego. W. gajowy żyje wśród roślin, dziko na zachodzie, na pozostałym zaś obszarze wszędzie tam, gdzie został zawleczony z roślinami ogrodowymi. W. austriacki, zwany też ślimakiem austriackim •(Cepaea. yindobonensis) ma wargę jasnobrunatną, prawie białawą lub różowawą, a układ pasków podobny, jak u gatunków poprzednich, lecz o mniejszej zmienności. Jest gatunkiem ciepłolubnym, rozmieszczonym na południu Polski. Trzyma się głównie słonecznych stoków wzgórz. (Tabl. XVII). [T.U.] wydmowiec (Yllenus arenarźus) - gatunek stawonoga z rodziny -»-skakunowatych. Jest pięknym przykładem ubarwienia ochronnego - szaropłowy kolor jego ciała całkowicie zlewa się z tłem wydm piaszczystych, na których żyje. W Polsce spotykany bywa lokalnie (w związku ze specyficznym bio-topem), poza Polską znany tylko z terenu Ukrainy oraz Węgier. (J.P.l wyplawczak garbaty (Limapon-tia capitata) - gatunek mięczaka z rzędu ->-workojęzykow-ców. Wyglądem zewnętrznym bardziej przypomina ->'wy-pławka niż ślimaka. Jego wydłużone ciało nie ma ani muszli, ani wyraźnego worka trzewiowego, ani cżułków. W.g. dochodzi do 8 mm długości. Jest barwy czarniawej w jaśniejsze kropki, a tylko głowa, "garb" pośrodku grzbietu i tylny koniec ciała są białawe. W.g. zamieszkują wybrzeża Europy, od Portugalii po Morze Białe. Żyją w płytkich wodach, nieraz bardzo wysłodzonych, wśród łąk podwodnych, na trawie morskiej lub na dużych glonach. Żywią się jednokomórkowymi glonami - zielenicami i okrzemkami. U naszych brzegów są zapewne nierzadkie, ale napotkano je dotąd tylko w niewielu miejscach, na co niewątpliwie wpłynął ich niepozorny wygląd, drobne rozmiary i bytowanie w środowisku mało penetrowanym przez człowieka. [T.U.] wypławek alpejski (Crenobia alpina) - gatunek płazińca z rzędu -».wypławków. Długość jego ciała dochodzi do 16 mm, przy 5 mm szerokości. Na tępo zakończonym przedzie ciała wykształcone są 2 wyraźne czułki o długości l mm. Dość duże oczy występują w liczbie l pary. W.a. żywi się głównie kiełżami. Jest gatunkiem zim- Wyptawek alpejski nolubnym, żyjącym w chłodnych źródłach i potokach o kamienistym dnie. Występuje na znacznych przestrzeniach Palearktyki, w Polsce m.in. w Karpatach, Sudetach i Pieninach. (M.S.] wypławek biały (Dendrocoelum lacteum) - gatunek płazińca z rzędu ->-wypławków. Jest barwy mlecznobiałej. Rośnie do około 26 mm długości i do około 6 mm szerokości. Ma przedni koniec ciała jakby tępo ucięty, tył lekko zaokrąglony, a kra- Wyplawek biały wędzie boczne biegnące mniej więcej równolegle do siebie. W pobliżu przedniego końca ciała znajduje się l para szeroko rozstawionych oczu. W.b. spotyka się w wodach stojących, rzadziej w bieżących. W zbiornikach okresowo wysychających występuje tylko sporadycznie. W odróżnieniu od innych wirków w.b. odznacza się małą wrażliwością na różne koncentracje soli znajdujących się w wodzie, co pozwala mu na egzystencję w słonawych wodach Bałtyku. Doświadczalnie stwierdzono, że nie zdradza większych wymogów tlenowych. Znana jest również jego niewielka wrażliwość na wahania temperatury. W.b. jest dość szeroko rozpowszechniony na niżu Europy. [M.S.] wypławek czarny (Dugesia lu-gubris) - gatunek płazińca z rzędu -»-wypławków. Ma ciało dość wąskie, dochodzące do 20 mm długości, oraz trójkątny zarys przedniej jego części. Jest barwy czarnobrunatnej. W przedzie ciała występuje l para oczu, umieszczona nie na jego krawędziach (jak bywa u innych wypławków), lecz przy-środkowo. W.cz. żyje w wodach wolno płynących i stojących, m.in. w Polsce. [M.S.] w Tł^7lrrptfnwAe wyplawki, wirki trójjelitowe (Triclada) - rząd płazińców z, gromady ->-wirków. Są to jedne z największych wirków; niektóre gatunki mogą przekraczać 50 mm długości. Otwór gębowy położony w pobliżu środka ciała prowadzi do umięśnionej gardzieli w kształcie rury. Od gardzieli odchodzi. jelito w postaci l pnia idącego do przodu ciała oraz 2 pni kierujących się ku tyłowi. Wszystkie 3 pnie jelita mają wiele odgałęzień. Tylko u nielicznych w. nie obserwuje się wyraźnego rozgałęzienia jelita na 3 pnie. W skład układu nerwowego wchodzi parzysty zwój głowowy oraz podłużne pnie nerwowe (2 brzuszne silniej rozwinięte i 2 grzbietowe rozwinięte słabiej). Z narządów zmysłów obecne są chemoreceptory i u wielu gatunków - oczy. W. nie mają jednak możliwości widzenia obrazowego, a rozróżniają jedynie jasność od ciemności. Są obojnakami. Otwór płciowy mieści się zwykle za otworem gębowym i prowadzi do zatoki, zwanej przedsionkiem płciowym. Układ rozrodczy żeński składa się przeważnie z małych jajników, położonych z przodu dała, żółthików znajdujących się zwykle między wypuklina-mi jelita oraz z przewodów wyprowadzających. W skład układu rozrodczego męskiego wchodzą jądra (rzadko 2, zazwyczaj wiele) leżące przed gardzielą lub wzdłuż całego ciała oraz przewody wyprowadzające kończące się narządem kopulacyjnym. Jaja są składane w kokonach. Gatunki w. pozbawione barwnika (jak np. wypławek biały) mają kolor mlecznobiały, zabarwione zaś są w kolorze brunatnym lub czarnym. W. wykazują fototro-pizm ujemny i dlatego spotyka się je najczęściej w miejscach wytrzeszcz 41.8' 4.18 zarodzlec malarii zaciemnionych. Należą do nich gatunki morskie, słodkowodne oraz lądowe. Te ostatnie występują głównie w strefie podzwrotnikowej. [M.S.] wytrzeszcz (Megalopa) - najstarsze stadium larwalne -Arabów. Rozwija się z -»ży-wika po jego osadzeniu się na dnie. Charakteryzuje się zwartym, lecz jeszcze niezupełnie uformowanym głowotułowiem (ze szczątkowymi cierniami larwalnymi na grzbiecie) oraz wysmukłym segmentowanym odwłokiem,' nie podwiniętym pod głowotułów i zaopatrzonym w zawiązki odnóży. W dalszym zadychra (Branchipus stagnalis) - gatunek stawonoga z pod-gromady -.skrzelonogów. Jej ciało jest barwy różowej i ma 11 par odnóży pływnych. Na głowie samca wyrastają 3 pary nitkowatych wyrostków: 2 pary czułków oraz para bardzo długich. przydatków czołowych, zlewających się ze sobą u nasady. Z. zasiedla okresowo wysychające wody, zwłaszcza o rozwoju w. przekształca się stopniowo w młodocianego kraba. Należy podkreślić pewne podobieństwo tej larwy do dojrzałych -makowców, z czego można wnioskować o powiązaniach filogenetycznych sekcji krabów z rakowcami w obrębie rzędu dziesięciono-gów. [L.2.] ' wyziernik (Podophthalmus) - rodzaj stawonogów z sekcji -•krabów. Obejmuje 2 gatunki mające oczy umieszczone na wyjątkowo długich słupkach. Zamieszkują tropikalne wody Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku. [L.Ż.] Zadyehra podłożu gliniastym, oraz zbiorniki trwałe, gdzie rozwija się również w lecie. Rozprzestrzeniona jest w Europie, w rejonach o klimacie umiarkowa- nac nym i w przyległej części Azji. [L.Z.] zagrzebka (Bithynia) - rodzaj mięczaków z rodziny --wodo-żyfkowatych. Obejmuje gatunki mające muszlę stożkowato- -jajowatą, rzadko osiągającą 18 mm wysokości. Otwór muszli zamyka wieczko. Z. żyją w różnych typach słodkich wód tlizinnych, unikają silnego prądu, lubią miejsca muliste, obfitujące w roślinność. W Polsce występują 2 gatunki z. różniące się kształtem muszli. Pospolitsza z. pospolita (Bithynia tentaculata) ma skręty mało wypukłe, szwy płytkie i o-twór muszli owalny, rzadsza zaś z. sklepiona •(.Bithynia lea-chi) odznacza się skrętami wypukłymi, ^głębokimi szwami, jak również kolistym otworem muszli. [T.U.] zając morski -.aplyzja. zaleszczotki (Pseudoscorpiowes) - rząd stawonogów z gromady --pajęczaków. Największy znany gatunek z tej grupy dochodzi do 12 mm długości, na ogół jednak długość ciała waha się w granicach 2-4 mm. Z. można rozpoznać od pierwszego spojrzenia po wielkich szczypcach na końcu nogogłaszczków, bardzo podobnych do szczypiec skorpionów - stąd ich naukowa nazwa "niby-skorpiony". W odróżnieniu od --skorpionów z. mają odwłok szeroki, tępo zakończony, pozbawiany zaod-włoka z gruczołem i kolcem jadowym. Ciało z. jest spłaszczone grzbietowo-brzusznie, głowotułów pokryty jednolitym pancerzem, natomiast odwłok ma dobrze zachowaną zewnętrzną segmentację z wyraźnymi płytkami tergitów VII-XVII. Na ruchomym członie dwuczłonowych szczę-koczułków, opatrzonych szczypcami, znajduje się otwór gruczołu przędnego, produkującego rodzaj pajęczyny służącej do wyściełania gniazda. Biodra nogogłaszczków mają płytkowate wyrostki, tworzące wraz ze szczękoczułkami jamę przedgębową. Na szczycie nieruchomego członu lub obu członów szczypiec nogogłaszczków znajduje się otwór gruczo- • łu jadowego. Jad służy do zabijania zdobyczy. Z. mają układ pokarmowy .zbudowany podobnie jak u innych pajęczaków. Są rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie odbywa się za pomocą spermatoforu, który samiec przylepia do podłoża, a następnie samica wprowadza sobie do narządów rozrodczych. Zapłodnieniu towarzyszy taniec godowy, w którym samiec i samica, trzymając się szczypcami nogogłaszczków, wykonują "taneczne" kroki, posuwając się w przód i w tył. Samica składa jaja do torby lęgowej, utworzonej na brzusznej stro- Zsdeszczotek Chelifer cancroldes nie odwłoka, pomiędzy ścianką odwłoka w okolicy otworu rozrodczego a warstwą specjalnej stwardniałej wydzieliny. Rozwijające się zarodki są odżywiane mleczkiem samicy: Po wylęgnięciu się z jaj młode jeszcze przez pewien czas pozostają w torbie lęgowej i są karmione przez samicę. Na ogół młode osiągają dojrzałość po 10 miesiącach, u niektórych jednak gatunków dopiero po 2 latach. Długość życia z. dochodzi do 5 lat. Z. są przystosowane do różnorodnych środowisk. Spotkać je można w ściółce i mchu, pod korą i kamieniami, w szczelinach skalnych i- jaskiniach, w zabudowaniach, na pustyniach oraz na brzegu morza w strefie zalewanej przypływem. W mieszkaniach i bibliotekach gnieżdżą się często w starych książkach. Z. są drapieżcami i żywią się najczęściej drobnymi owadami. Zasięg geograficzny poszczególnych gatunków z. jest dosyć duży dzięki ich obyczajowi przyczepiania się do nóg większych muchówek i innych owadów, dzięki czemu mogą być przenoszone na duże odległości. Poznano do dziś około 2000 gatunków z., z których w Polsce żyje 41. [J.P.] zarodziec malarii, zarodziec zimnicy (Plasmodmm) - ro- zarodziec malarii 420 421 zarodziec malarii dzaj pierwotniaków z gromady -».krwinkowców. Jego przedstawiciele w kolejnych stadiach swego cyklu życiowego bytują na przemian w kręgowcach i owadach. Kilkadziesiąt gatunków z.m. pasożytuje u różnych ssaków (małp, nietoperzy, gryzoni, przeżuwaczy), u ptaków -zarodziec zarodziowe (Sarcodina) - gromada pierwotniaków z pod-typu ~>Sarcomdstigophora" Wspólną cechą tej nadzwyczaj różnorodnej grupy pierwotniaków jest występowanie przynajmniej w pewnych okresach życia kurczliwych wypustek cytoplazmatycznych, zwanych nibynóżkami, pokrytych jak reszta ciała cienką błoną cyto-plazmatyczną. Nibynóżki mogą być płatowate, nitkowate, sia-teczkowate i osiowe. Poszczególne grupy z. różnią się trwałością, budową i kształtem ni-bynóżek. Wytworzone niby-nóżki mogą ulegać zanikowi lub przez przelanie się w nie całej , cytoplazmy grubieć i przemieszczać ciało komórki. Ruch postępowy za pomocą ni-bynóżek polegać może na podciąganiu ciała przez kolejne wydłużone nibynóżki, przytwierdzone do podłoża, albo na przelewaniu cytoplazmy do wysuniętej nibynóżki. Pobieranie pokarmu przez z. polega na -»-fagocytozie i -•-pinocyto- zie. Z. dzieli się na 2 podgro-mady: korzenionóżki i promie-nionóżki. [A.J.K.] zaroślarka ^Bradybaena fruti-cum) - gatunefc mięczaka z rodziny zaroślarkowatych (Bra-dybaenidae), s. rzędu ->trzon-koocznych. Ma muszlę kształtu stożkowato-kulistawego, o średnicy 17-20 mm. Jest jedynym europejskim przedstawicielem rodziny zaroślarkowatych, obfitującej w gatunki i szeroko rozsiedlonej na południu i wschodzie Azji oraz w obu Amerykach. W Polsce z. spotyka się w całym kraju z wyjątkiem wyższych terenów górskich. Żyją w lasach, parkach i zaroślach, wybierając raczej miejsca wilgotne. Często widuje się je pełzające po łodygach i liściach różnych ziół. Odżywiają się niemalże wyłącznie zielonym listowiem roślin. [T.U.] zaskalec (Saxicava) - rodzaj mięczaków z rodziny Saxica-vidae, z rzędu -'•blaszkoskrzel-nych właściwych. Obejmuje gatunki mające muszlę prawie prostokątną z zaokrąglonymi rogami, długości 2-5 cm i barwy brudnobiałej. Z. żyją we wszystkich morzach pełnosło-nych na niewielkiej głębokości. Można je znaleźć przyczepione bisiorem do kamieni, muszel i kawałków drewna, zagrzebane w piasku lub'mule dna, ukryte w szczelinach skalnych, a także w korytarzach wydrążonych w twardej glinie, w gąbkach, rafach koralowych, skałach wapiennych, piaskowcach i betonie. Nie wiadomo jednak jeszcze, czy z. same wiercą owe korytarze, czy korzystają z o-puszczonych nor. [T.U.] zatoczek lśniący (.Segmentina nitida) - gatunek mięczaka. z rodziny ->-zatoczkowatych. Od innych krajowych zatocz-ków różni się wyraźnie bardzo ładną muszlą, która ma kształt płaskowypukłej soczewki o lśniącej powierzchni i rudo-czerwonej lub pomarańczowo-' czerwonej barwie. Wewnątrz znajdują się 2 lub 3 poprzeczne białe listewki, które widać przez półprzejrzyste ściany muszli. Średnica muszli wynosi 4-1 mm. Z.1. zamieszkuje Europę i północną Azję. W Polsce jest dość pospolity. Prowadzi podobny tryb życia do innych zatoczków. [T.U.] zatoczek łamliwy (Anisus vor-tex) - gatunek mięczaka z rodziny -»zatoczkowatych. Ma muszlę kształtu -cieniutkiego krążka z ostrą krawędzią, średnicy 8-11 mm i grubości l mm. Zamieszkuje Europę z wyjątkiem jej części południowych i północnych i podobne szerokości geograficzne Azji do Jeniseju. W Polsce jest pospolity w płytkich, zarośniętych wodach słodkich. Służy jako żywiciel pośredni niektórym gatunkom przywr. [T.U.] zatoczek pospolity (Planorbis planorbis) - gatunek mięczaka z rodziny -»-zatoczkowatych. Ma muszlę kształtu krążka, średnicy 14-20 mm i grubości 3- -4 mm. Żyje przeważnie w płytkich wodach stojących lub leniwie płynących, obfitujących w roślinność zanurzoną. Zdarza mu się wypełzać na ląd, choć ma maleńką nogę w porównaniu z muszlą i workiem trzewiowym. Znosi dobrze długi czas bez wody i dlatego może zasiedlać małe zbiorniki, okresowo wysychające. 'Zamieszkuje całą Europę oraz północną Afrykę i Azję. W Polsce jest jednym z najpospolitszych ślimaków. Jest żywicielem pośrednim wielu przywr, m.in. ->przywry jeleniej pasożytującej w żołądku różnych przeżuwaczy. [T.U.] zatoczek rogowy (Planorbanus corneus) - gatunek mięczaka z rodziny ->zatoczkowatych. Ma muszlę kształtu krążka, średnicy 20-30 mm i grubości 8-13 mm. Żyje .w płytkich i zarośniętych wodach stojących lub o słabym prądzie. Żywi się martwymi szczątkami roślin i zwierząt oraz jednokomórkowymi glonami, które ze-skrobuje z podłoża. Z tego względu można go hodować w akwariach bez obawy o rośliny, ale należy dokarmiać suszonymi dafniami. Najładniej wyglądają w akwarium z.r. albinosy, czyli okazy pozbawione barwnika, gdyż od prześwitującej z wnętrza krwi są pięknie czerwone. Z.r. zamieszkuje prawie całą Europę i północną Azję aż do Ałtaju. W Polsce jest bardzo pospolity, rozpowszechniony w całym kraju z wyjątkiem gór. Z.r. służą za pokarm wielu zwierzętom, np. lisom, jeżom, rzęsorkom, kaczkom, bocianom, wronom, żabom i pijawkom końskim. Są też żywicielami pośrednimi wielu gatunków przywr pasożytujących głównie w kaczkach, gęsiach, a także bocianach. [T.U.] zatoczek skręcony (Bathyom-pha].us contortus) - gatunek mięczaka z rodziny zatoczko-watych. Ma muszlę kształtu małego, grubego krążka o zaokrąglonych brzegach, średnicy do 6 mm i grubości do 2 mm. Od wszystkich innych krajowych zatoczków różni się wyraźnie bardzo gęsto nawiniętymi skrętami oraz wąskim i półksiężycowatym otworem muszli. Zamieszkuje Europę i zatoczkowate 424 425 zawrybkowce północną Azję. W Polsce jest gatunkiem pospolitym w całym kraju. [T.U.] zatoczkowate (Planorbidae) - rodzina mięczaków z rzędu -*nasadoocznych. Muszla większości z., w tym wszystkich gatunków krajowych, jest zwinięta spiralnie w jednej płaszczyźnie, tworząc płaski krążek. Średnica muszli wynosi (zależnie od gatunku) kilka milimetrów do kilku centymetrów. Pojemność muszli jest bardzo duża, tak że ślimaki mogą się do nich schować bardzo głęboko. Odpowiednio do pojemności muszli worek trzewiowy jest stosunkowo bardzo duży i niezmiernie wydłużony, obszerna jest też jama płaszczowa, czyli płucna. Ta ostatnia cecha w połączeniu z obecnością hemoglobiny we krwi powoduje, że z. cechuje stosunkowo małe uzależnienie od o-becności tlenu w wodzie ł znoszenie braków tlenowych lepiej od innych ślimaków. Z. mają głowę stosunkowo niewielką, opatrzoną parą długich, cienkich, nitkowatych czułków. Także niewielka jest noga, co powoduje, że unikają one środowisk o silnym ruchu wody - zarówno falowania, jak prądu. Ponieważ mogą się wciągać głęboko do muszli, znoszą bardzo dobrze okresowe wysychanie. Niektóre gatunki zamykają przy tym otwór muszli śluzową błoną, co jeszcze bardziej o-granicza utratę wody. Z. zamieszkują wody słodkie wszystkich kontynentów. Żyją w płytkich, zarośniętych wodach stojących lub leniwie płynących. W Polsce występuje 8 rodzajów z 16 gatunkami, rozsiedlonymi po całym .kraju prócz górskich potoków. Z. są żywicielami pośrednimi licznych gatunków przywr. [T.U.l ^awiasowce (Artżculnta) - pod-gromada czułkowców z gromady -••ramienionogów. Ich sko-rupiki zawierają wapń i są połączone mięśniami oraz dodatkowo w tyle zamkiem. Składa się on z 2 wyrostków skorupki brzusznej wchodzących w odpowiednie zagłębienia skorupki grzbieitowej. Połączenie jest talk dopasowane, że skorupek nie daje się łatwo rozdzielić. .W brzusznej znajduje się otwór dla trzonka, którym z. przytwierdzają się do podłoża. Z. są zwierzętami rozdzielnopłciowymi, a jedyny pod tym względem wyjątek wśród nich stanowią ar-gyroteki. Z. są szeroko rozsiedlone w morzach i oceanach. Obejmują ponad 200 gatunków. [J.M.R.] zawijka ->apleksa. zawitka (Cerithium) - rodzaj mięczaków z rodziny Cerithii^ dae, z rzędu ->-jednoprzedsion-kowców. Obejmuje gatunki mające muszlę do 10 cm długości, w kształcie bardzo wysmukłego stożka. Jej powierzchnia jest często zdobna różnymi guzami, kolcami itp. u-tworami, a ku otworowi muszli nieco się zwęża. Sam otwór, zwłaszcza u gatunków tropikalnych, bywa rozszerzony trąbkowato i opatrzony fantazyjnymi wyrostkami. Bardzo liczne gatunki z. żyją w strefie pływowej różnych mórz, przede wszystkim tropikalnych. Są pospolite na dnie piaszczystym wśród łąk podwodnych, na rafach koralowych i w zaroślach mangrowców. Kilka gatunków z tego rodzaju występuje w wodach mórz europejskich, a jeden dociera nawet na zachodnie krańce Morza Bałtyckiego. Większe gatunki z. bywają jadane. [T.U.] zawójka (Valvata) - rodzaj mięczaków z rodziny zawójek (Valvatidae, z rzędu -».jedno-przedsionkowców. Muszla z. nie przekracza 6 mm wysokości i bywa rozmaitego kształtu, zależnie od gatunku. Otwór muszli jest zawsze opatrzony cienkim wieczkiem. Z, odznaczają się stosunkowo dużym skrze-lem w kształcie delikatnego piórka. Pełzając, wysuwają skrzele na zewnątrz muszli i rozpościerają je szeroko. W przeciwieństwie do innych ślimaków -ł-przodoskrzelnych z. są obojnakami. Europę i Polskę zamieszkują 4 wymienione poniżej gatunki z., żyjące na niżu w wodach o mulistym dnie. Z. pospolita (Valvata pi-scinalis) ma muszlę wysokości do 6 mm, zwiniętą stożkowato. Jest rozpowszechniona w rozmaitych wodach, także w dużych jeziorach, nawet na znacznej głębokości. Z. rzeczna (Valuata naticina) ma muszlę półkulistą, o .średnicy do 6 mm, przypominającą miniaturę morskiego ślimaka -»-naszyjki, skąd pochodzi jej gatunkowa nazwa łacińska. Bywa spotykana przeważnie w rzekach. Z. płaska (Valvata cristata) ma muszlę o średnicy 3 mm, zupełnie płaską, przypominającą maleńkiego -^.zatocz- Muszla zawój Id pospolttel ka. Od zatoczków można ją odróżnić łatwo po obecności wieczka. Żyje głównie w drobnych zbiornikach wodnych. Z. przypłaszczona (Valuata pul-chella) ma muszlę kształtu niskiego, ściętego stożka, o średnicy dochodzącej do 4,5 mm. Gatunek ten jest dość pospolity w płytkich wodach o mulistym dnie. [T.U.] zawrybkowce (Lemaeoida) - rząd stawonogów z podgroma-dy ->.widłonogów. Samice rosną zwykle do kilku centymetrów (np. zawrybnica i zawrybka), a w skrajnych przypadkach przekraczają nawet 30 cm długości (np. piórczynek). Samce osiągają długość 2 mm. Z. mają silnie zmienioną postać: dorosła samica stanowi tylko wydłużony woreczek z długą szyjką i kilkoma płatami głowowymi, dzięki którym zakotwicza się głęboko w tkankach żywiciela. Pozbawiona jest całkowicie odnóży, podczas gdy samiec ma l-2 par odnóży pływnych. Ich przynależność do widionoigów można rozpoznać tylko na podstawie postaci larwalnych i młodocianych. Z. przystępują bardzo wcześnie do kopulacji, już przy długości ciała zaledwie od 0,5 do 2 mm. Po kopulacji samce giną, a samice rozpoczynają intensywny wzrost, żywiąc się krwią gospodarza. Z. - to przede wszystkim pasożyty najrozmaitszych ryb morskich (np. zawrybnica), a rzadziej słodkowodnych (np. zawrybka). Niektóre gatunki (np. piórczynek) napastują walenie, wwiercając się na kilka centymetrów w głąb warstwy tłuszczowej gospodarzy. Znane są także gatunki z., które pasożytują wyłącznie na rozmaitych rybach zasiedlających głębiny oceaniczne. [L.Z.] zawrybnica 426 4,27 ziarniaki zawrybnica (Lernaeocera) - rodzaj stawonogów z rzędu ->-zawrybkowców. Młode dwu-milimetrowe z. przytwierdzają się zazwyczaj do skrzel płastug, gdzie następuje zapłodnienie, po czym samce giną, a samice zmieniają żywiciela, usadawia-jąc. się zwykle na skrzelach ryb dorszowatych. Tu samice rozrastają się silnie, zatracając całkowicie segmentację ciała i przybierając kształt wydłużonego worka, wygiętego w kształcie litery S. Jednocześnie wydłuża się im tzw. szyjka i wrasta głęboko w tkanki ryby, zakotwiczając się szeregiem wyrostków głowowxch. Pod koniec l roku życia samice o-siągają długość 4 cm i składają skłębione sznureczki jaj. Zawrybnica Lernaeocera cyprina-cea Do z. należy szereg gatunków, które pasożytują na licznych gatunkach - przydennych ryb morskich. [L.Ż.] zawszcia, wesz wielorybia (Cyamus) - rodzaj stawonogów z rzędu -»-obunogów. 0-bejmuje gatunki o ciele dochodzącym do- długości 12 mm, silnie skróconym i grzbietowo-"brzusznie spłaszczonym. Głowa zlewa się z I segmentem tułowiowym. Tułów złożony jest z 6 wyraźnie wyodrębnionych i rozciągniętych na boki segmentów. Szczątkowy odwłok ma kształt drobnego języczka. 2 przednie pary odnóży tułowiowych (w tym l na segmencie zlanym z głową) mają postać potężnych narządów chwytnych, a 3 ostatnie pary zakończone są haczykami, służącymi do przytwierdzania się na skórze gospodarza. III i IV segment tułowia pozbawione są kończyn, których miejsce zajmują skrzela, a u samicy - także komora lęgowa (podobnie jak u -Aoźlatki). Z. są pasożytami waleni, żywiącymi się ich naskórkiem. Często występują gromadnie, w związku z czym na ciele wielorybów mogą powstawać głębokie rany. Pływać nie potrafią, a przenoszenie się z jednego gospodarza na drugiego odbywać się może tylko w czasie ich wzajemnego zetknięcia się, co ma miejsce przy kopulacji czy przy karmieniu młodych. Rodzaj z. obejmuje nieliczne, lecz szeroko rozprzestrzenione gatunki. [L.Ż.] zewnętrznomuszlowe ->.cztero-skrzelne. zębik ->kiełczak. ziarniaki (Coccidia) - gromada pierwotniaków z podtypu -•sporowców właściwych. Ich cykl życiowy składa się z 3 faz: -)-schizogonii, -^-gamogonii i -»sporogonii.. Pasożytują w jelicie zwierząt bezkręgowych i kręgowych. Żywiciel zaraża się połykając cysty ze sporo-zoitami. Otoczka cyst zostaje strawiona, a uwolnione sporo- Cykl rozwojowy ziarniaków l - rozpad sporocysły, wypadanie spór i uwalnianie się sporozoi ów ze spór; 2 - wnikanie sporozoitu do komórki nabłonka jelita żywiciela; 3 - schozogonia; 4 - rozpad komórki żywiciela i uwalnianie się schizoitów; 5 - wnikanie schizoitów do innych komórek żywiciela i powtórzenie sctrizogonii; 6 - wnikanie schizoitu do komórki żywiciela i wytworzenie mikrogamet; 7 - wnikanie schizoitu do komórki żywiciela i wytworzenie mokrogamety, 8 - kopulacja gamet; 9 encystowana zygota (sporocysta); 10 - podział redukcyjny w sporocyście; 11 - sporogonia zoity aktywnie wnikają do komórek nabłonka jelita. Dalszy rozwój odbywa się w tychże komórkach lub w nieco głębszych warstwach jelita. Spo-rozoity wytwarzają -».plazmo-dia, które rozmnażają się na drodze schizogonii. Po paru schizogoniach następuje gamo-gonia. Makrogamety mają postać dużych, jednojądrowych komórek, a mikrogamety są drobne i uwicione. Po zlaniu się ich ze sobą, a więc po powstaniu zygot, te ostatnie wytwarzają liczne spory, wewnątrz których znajdują się sporozoity. Spory wypadają do światła jelita, potem wraz z odchodami usuwanie są na zewnątrz i zarażają następnego żywiciela. Dla gospodarki człowieka najbardziej istotne znaczenie mają z. z rodzaju Eimeria. Na przykład Eime-ria tenella pasożytująca w jelicie kurcząt wywołuje biegunkę, niestrawność i masowe padania drobiu (tzw. kurzą cholerę). Innym gatunkiem bardzo szkodliwym jest Eimeria stiedae powodująca owrzodzenia i ubytki w wątrobie i drogach żółciowych, a przez to często śmierć królików i zajęcy. Oba wymienione gatunki mogą być sprawcami lokalnych epidemii. W Ameryce, Europie i Azji ptactwo domowe oraz króliki są pod kontrolą weterynaryjną, która uniemożliwia rozprzestrzenianie się i masowe zarażenia na fermach hodowlanych. Natomiast do Australii i Nowej Zelandii naumyślnie sprowadzono króliki zarażone z., aby przeciwdziałać pladze miejscowych zdzi- ziejka 429 zmłeraczek zalewowy czałych królików. W jelicie by-dłs domowego spotyka Się Et-rtieria zuernii. Jej obecność przy słabej kondycji żywicieli powoduje silną i przewlekłą biegunkę. Znane są również mniej szkodliwe gatunki z. u kóz, owiec, świń i u świnek morskich. U człowieka występuje l gatunek z., Jsospora ho-•miltis, o szerokim zasięgu geograficznym. Tylko w szczególnych okolicznościach bywa on chorobotwórczy, powodując nieżyt jelit. Podobnie jak w przypadkach innych pasożytów odporność na z. zależy od kondycji żywiciela. [A.J.K.] ziejka (C/iama) - rodzaj mięczaków z rodziny Chamidae, z rzędu -^.blaszkoskrzelnych właściwych. Muszla z. średnicy 2-7 cm odznacza się niezwykłym kształtem, wynikającym z odmiennego uformowania obu jej połówek. Lewa połówka muszli przyrasta do podłoża i przybiera postać jakby ptasiego gniazda o nieregularnej powierzchni zewnętrznej, wtapiającej się w podłoże, i jest wewnątrz gładka, porcelano-wobiala. Prawa połówka, służąca za pokrywkę, jest prawie płaska, połączona zamkiem zbudowanym z 2 dużych zębów. Muszla bywa pokryta licznymi, płaskimi i szerokimi kolcami i jest nieraz kolorowa, ale zwykle tak porośnięta glonami i drobnymi zwierzętami osiadłymi, że pierwotnego koloru dostrzec nie sposób. Szereg gatunków z. zamieszkuje morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją one od strefy pływów do głębokości około 50 m, przyrośnięte do skał, kamieni, falochronów, muszli większych małżów, korali, wraków, a nawet kawałków drewna. [T.U.] zieminki (Geophilomorpha) - i rząd stawonogów z gromady -»-pareczników. Mają ciało wy- ' dłużone, o długości 3-17 cm " i zmiennej liczbie segmentów, sięgającej 180. Nogi krótkie, -poruszające się niezależnie od siebie. Z. poruszają się powoli, ruchem wężowatym. Żyją głównie w glebie, sięgając do 70 cm w głąb. Samice z. strzegą jaj i młodych, owijając się szczelnie wokół nich. Spośród około 1000 znanych gatunków z. kilkanaście występuje w Polsce. (Tabl. XIV). [W.S.] złodziej palmowy -Arab palmowy. złotorunka, mysz morska, afrodyta tęczowa (Aphrodtte acu-leata) - gatunek pierścienicy z rodziny afrodyt (Apfcroditź-dae), z podgromady -*wielo-szczetów wędrujących. Ma wydłużony kształt ciała i jest grzbietowo-brzusznie Złotorunka (od strony grzbietowej) spłaszczona. Na grzbiecie występują 2 rzędy szerokich łusek. Boki ciała pokryte są poza' typowymi szczecinkami oraz ostrymi, lancetowatymi szczecinkami obronnymi także bogatą runią miękkich, mieniących się metalicznie szczecinek. Z. osiąga 10-20 cm długości i do 6 cm szerokości. Na prosto-mium (->.więloszczety) znajdują się oczy i czułki: Z. jest gatunkiem rozdzielnopłciowym. W rozwoju jej występuje postać larwy pelagicznej -»-tro-chofory. Żyje u wybrzeży Morza Północnego, Morza Śródziemnego i północnego Atlantyku. Często zagrzebuje się w mulistym dnie tylko częścią ciała i w tej pozycji tkwi, wykonując rytmiczne ruchy oddechowe i oczekując zdobyczy, którą stanowią drobne bezkręgowce. Podobnie jak i inne gatunki z rodzaju Aphrodite, stanowi pokarm wielu ryb morskich, zwłaszcza dorszy i pla-miaków. [M.G.] zmieraczek cieplarniowy (Tali-troides allaudi) - gatunek stawonoga z rzędu -»obunogów. Ma ciało długości do 7 mm, barwy brunatnej, czułki I pary o połowę krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża dość szeroko rozstawione na boki dała. I para odnóży tułowiowych jest wysmukła i me przystosowana do chwytania zdobyczy. Z.c. występują w krajach tropikalnych, szczególnie licznie na Madagaskarze i Polinezji. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zostały szeroko rozwleczone wraz z transportami roślin egzotycznych po rozmaitych ogrodach botanicznych, a zwłaszcza palmiar-niach. Ukrywają się tam pod doniczkami i cegłami oraz wśród niskich roślin ścielących się po ziemi. W Polsce są pospolite w dużych cieplarniach Krakowa, Poznania i kilku innych miast. [L.2.] zmieraczek plażowy (Talitrus saltator) - gatunek stawonoga z rzędu -*obunogów. Ma ciało długości do 16 mm, barwy żółtawopopielatej. Czułki I pary są kilkakrotnie krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża kroczne szeroko rozsta- zmieraczek plażowy wionę, przystosowane do poruszania się po plaży. Szerokie człony nasadowe 3 ostatnich odnóży tułowiowych ułatwiają szybkie zagrzebywanie się w piasku. Za pomocą silnie u-mięśnionych 3 ostatnich par odnóży odwłokowych z.p. potrafi świetnie skakać po brzegu, i to nierzadko na odległość do 50 cm. Jest mieszkańcem wilgotnych plaż morskich, o-pryskiwanych przez fale, kryje się w wygrzebanych jamkach lub pod zwiędłymi wodorostami oraz drewnem wyrzuconym na brzeg. W poszukiwaniu żeru opuszcza kryjówki o zmierzchu. Zamieszkuje wybrzeża północno-wschodniego Atlantyku i mórz przyległych, od Azorów i Morza Śródziemnego po południowe wybrzeża Skandynawii. Występuje także wzdłuż piaszczystych brzegów południowego Bałtyku, zwłaszcza w miejscach, które są mało uczęszczane przez plażowiczów. [L.2.] zmieraczek zalewowy, rozskocŁ (Orchestia ca.vima.na) - gatunek stawonoga z rzędu ->"obu- ziejka czałych królików. W jelicie bydła domowego spotyka się Ei-•ttieria zuernii. Jej obecność przy słabej kondycji żywicieli powoduje silną i przewlekłą biegunkę. Znane są również mniej szkodliwe gatunki z. u kóz, owiec, świń i u świnek morskich. U człowieka występuje l gatunek z., Jsospora ho-mnits, o szerokim zasięgu geograficznym. Tylko w szczególnych okolicznościach bywa on chorobotwórczy, powodując nieżyt jelit. Podobnie jak w przypadkach innych pasożytów odporność na z. zależy od kondycji żywiciela. [A.J.K.] ziejka (C/iama) - rodzaj mięczaków z rodziny Chamidae, z rzędu -»-blaszkoskrzelnych właściwych. Muszla z. średnicy 2-7 cm odznacza się niezwykłym kształtem, wynikającym z odmiennego uformowania obu jej połówek. Lewa połówka muszli przyrasta do podłoża i przybiera postać jakby ptasiego gniazda o nieregularnej powierzchni zewnętrznej, wtapiającej się w podłoże, i jest wewnątrz gładka, porcelano-wobiała. Prawa połówka, służąca za pokrywkę, jest prawie płaska, połączona zamkiem zbudowanym z 2 dużych zębów. Muszla bywa pokryta licznymi, płaskimi i szerokimi kolcami i jest nieraz kolorowa, ale zwykle tak porośnięta glonami i drobnymi zwierzętami osiadłymi, że pierwotnego koloru dostrzec nie sposób. Szereg gatunków z. zamieszkuje morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Żyją one od strefy pływów do głębokości około 50 m, przyrośnięte do skał, kamieni, falochronów, muszli większych małżów, korali, wraków, a nawet kawałków drewna. [T.U.] 429 zmieraczek zalewowy zieminki (Geophilomorpha) rząd stawonogów z gromady ->-pareczników. Mają ciało wy- ' dłużone, o długości 3-17 cm " i zmiennej liczbie segmentów, , sięgającej 180. Nogi krótkie, -poruszające się niezależnie od siebie. Z. poruszają się powoli, ruchem wężowatym. Żyją '. głównie w glebie, sięgając do 70 cm w głąb. Samice z. strzegą jaj i młodych, owijając się szczelnie wokół nich. Spośród około 1000 znanych gatunków / z. kilkanaście występuje w Polsce. (Tabl. XIV). [W.S.] złodziej palmowy ->-krab palmowy. zlotorunka, mysz morska, afrodyta tęczowa (Aphrodite acu-leata) - gatunek pierścienicy z rodziny afrodyt (Apfcroditt-dae), z podgromady ->.wielo-szczetów wędrujących. Ma wydłużony kształt ciała i jest grzbietowo-brzusznie Złotorunka (od strony grzbietowej) spłaszczona. Na .grzbiecie występują 2 rzędy szerokich łusek. Boki ciała pokryte są poza' typowymi szczecinkami oraz ostrymi, lancetowatymi szczecinkami obronnymi także bogatą runią miękkich, mieniących się metalicznie szczecinek. Z. osiąga 10-20 cm długości i do 6 cm szerokości. Na prosto-mium (-»-więloszczety) znajdują się oczy i czułki; Z. jest gatunkiem rozdzielnopłciowym. W rozwoju jej występuje postać larwy pelagicznej -»-tro-chofory. Żyje u wybrzeży Morza Północnego, Morza Śródziemnego i północnego Atlantyku. Często zagrzebuje się w mulistym dnie tylko częścią ciała i w tej pozycji tkwi, wykonując rytmiczne ruchy oddechowe i oczekując zdobyczy, którą stanowią drobne bezkręgowce. Podobnie jak i inne gatunki z rodzaju Aphrodite, stanowi pokarm wielu ryb morskich, zwłaszcza dorszy i pla-miaków. [M.G.] zmiersczek cieplarniowy (Talt-troides allaudi) - gatunek stawonoga z rzędu -*obunogów. Ma ciało długości do 7 mm, barwy brunatnej, czułki I pary o połowę krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża dość szeroko rozstawione na boki dała. I para odnóży tułowiowych jest wysmukła i nie przystosowana do chwytania zdobyczy. Z.c. występują w krajach tropikalnych, szczególnie licznie na Madagaskarze i Polinezji. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat zostały szeroko rozwleczone wraz z transportami roślin egzotycznych po rozmaitych ogrodach botanicznych, a zwłaszcza palmiar-niach. Ukrywają się tam pod doniczkami i cegłami oraz wśród niskich roślin ścielących się po ziemi. W Polsce są pospolite w dużych cieplarniach Krakowa, Poznania i kilku innych miast. [L.Z.] zmieraczek plażowy (Talitrus saltator) - gatunek stawonoga z rzędu ->-obunogów. Ma ciało długości do 16 mm, barwy żółtawopopielatej. Czułki I pary są kilkakrotnie krótsze od masywnych czułków II pary, a odnóża kroczne szeroko rozsta- Zmieraczek plażowy wionę, przystosowane do poruszania się po plaży. Szerokie człony nasadowe 3 ostatnich odnóży tułowiowych ułatwiają szybkie zagrzebywanie się w piasku. Za pomocą .silnie u-mięśnionych 3 ostatnich par odnóży odwłokowych z.p. potrafi świetnie skakać po brzegu, i to nierzadko na odległość do 50 cm. Jest mieszkańcem wilgotnych plaż morskich, o-pryskiwanych przez fale, kryje się w wygrzebanych jamkach lub pod zwiędłymi wodorostami oraz drewnem wyrzuconym na brzeg. W poszukiwaniu żeru opuszcza kryjówki o zmierzchu. Zamieszkuje wybrzeża północno-wschodniego Atlantyku i mórz przyległych, od Azorów i Morza Śródziemnego po południowe wybrzeża Skandynawii. Występuje także wzdłuż piaszczystych brzegów południowego Bałtyku, zwłaszcza w miejscach, które są mało uczęszczane przez plażowiczów. [L.Ż.] zmieraczek zalewowy, rozskocz (Orchestia ccmimana) - gatunek stawonoga z rzędu -»obu- zmysły 430 43ł znaczenie bezkręgowców dla człowieka nogów. Dochodzi do 16 mm długości. Jest bardzo podobny do -»zmieraczka plażowego, od którego różni się przede wszystkim budową II pary odnóży tułowiowych. Odnóża te u samców z. z. mają znaczne rozmiary i zakończone są pazurem ehwytnym. Z.z. zamieszkują kamieniste brzegi wód słonawych lub słodkich. Na terenie Polaki żyją miejscami nad brzegami Zalewu Szczecińskiego oraz Wiślanego, a także nad brzegami Martwej Wisły. [L.Ż.] zmysły - zdolności organizmów do przekształcania pewnych form energii w odpowiedni stan pobudzenia. Funkcję i-eagowania na bodźce, którą u jednokomórkowców pełni cała żywa protoplazma bądź jej fragmenty, u tkankowców przejmują poszczególne komórki, tkanki zmysłowe lub narządy. Do grupy z. mechanicznych należy m.in. dotyk (najpierwotniejszy ze wszystkich z. i występujący powszechnie u zwierząt), z. równowagi (z. ciężkości), z. wibracyjny oraz słuch. Jako receptory dotykowe służą liczne, tkwiące w nabłonku komórki zmysłowe lub wolne zakończenie nerwowe. Aparatem pomocniczym dla z. dotyku bywają rozmaite szczecinki czy włoski. Narządami z. równowagi u jamochłonów, skorupiaków, mięczaków i szkar-łupni są tzw. statocysty - jamki lub pęcherzyki wyścielone urzęsionym nabłonkiem zmysłowym i. wypełnione płynem. Wewnątrz tych tworów znajdują się kamyczki słuchowe (statolity), zbudowane zwykle z węglanu lub fosforanu wapnia bądź (w przypadku ja-mek) - ziarenka piasku. Ucisk kamyczków słuchowych na o- kreślone komórki zmysłowe informuje zwierzę o jego położeniu. W toku ewolucji ze z. wibracyjnego (dobrze rozwiniętego m.in u pająków), rejestrującego drgania środowiska o małej częstotliwości, powstał słuch. Wśród bezkręgowców receptory słucho-. we mają tylko owady. Jamochłony, płazińce, obleńce, pierścienice i szkarłupnie są wrażliwe na bodźce chemiczne odbierane przez rozsiane po ciele komórki zmysłowe, które u form wyżej uorganizowanych skupiają się w określonych częściach ciała, tworząc narządy chemorecepcyjne w postaci brodawek bądź jamek wysłanych rzęskami. U stawonogów i mięczaków z. chemiczny różnicuje się na z. smaku i z. węchu (powonienia). Z. wzroku w zależności od budowy narządów pomocniczych, regulujących dostęp światła do komórek wzrokowych, pozwala na widzenie stopnia jasności, wyróżnianie kierunku padających na nie promieni świetlnych lub także obrazów. Zróżnicowanie czynnościowe komórek wzrokowych umożliwia niektórym zwierzętom, z bezkręgowców - owadom i głowonogom, rozróżnianie rozmaitych długości fal świetlnych, a więc widzenie barwne. Zakres tej zdolności może być inny niż u człowieka. Na przykład niektóre zwierzęta widzą światło podczerwone albo nadfioletowe. Komórki światłoczułe pozwalające na rozróżnianie intensywności światła bywają u pewnych form, np. u niektórych pierścienic, rozsiane po całym ciele. Są one zaopatrzone w wod-niczkę, której zawartość ma prawdopodobnie zdolność załamywania światła. Proste urządzenie do widzenia kierunkowego w postaci tzw. oczek kubkow.atych spotyka się np. u niektórych wirków i u lan-cetnika. Są to komórki zmysłowe otoczone częściowo komórką barwnikową, pełniącą rolę zasłony, dzięki czemu światło dochodzi do nich tylko z jednego kierunku. U innych wirków liczne komórki światłoczułe otacza wiele komórek pigmentowych. Oczy jamowe (dołkowe) występują m.in. u meduz i mięczaków. Tworzą się przez wniknięcie komórek wzrokowych między komórki nabłonka, który wpukla się, tworząc jamki. Tutaj pigment skupia się bądź w samych komórkach wzrokowych, bądź w sąsiadujących z nimi. Wydzielina w jamkach może spełniać rolę soczewki. Kiedy brzegi jamek schodzą się ze sobą, powstają oczy pęcherzykowe, działające na zasadzie kamery optycznej. Powstaje w nich obraz odwrócony na dnie pęcherzyka tworzącego warstwę komórek światłoczułych, zwaną siatkówką. Zwykle towarzyszy im również soczewka i inne elementy składowe, upodobniające ten typ oczu występujący u wolno żyjących wie-loszczetów i głowonogów do oczu kręgowców. U stawonogów istnieją oczy proste, pojedyncze, zwane przyoczkami (podobne do oczu jamowych, lecz wyposażone w specyficzny dla tej grupy zwierząt aparat do załamywania światła), bądź tzw. oczy złożone albo obie te formy narządów wzrokowych razem. Oczy złożone składają się z wielu pojedynczych oczek, noszących tu nazwę o-matidii, z których każde -daje obraz jedynie małego wycinka pola widzenia. Tego rodzaju widzenie nazywa się mozaikowym. [T.S.] , znaczenie bezkręgowców dla człowieka. Ogromna liczebność i zróżnicowanie gatunków wynikają przede wszystkim z archaiczności bezkręgowców, których wszystkie najważniejsze typy rozwinęły się już w prekambrze, a formy jednokomórkowe sięgają prawdopodobnie czasów sprzed 2-2,5 mld lat. Długi okres działania podstawowych czynników ewolucji - mutacji i doboru naturalnego - przyczynił się nie tylko do powstania zaadaptowanych do bardzo różnorodnych środowisk życia planów zewnętrznej i wewnętrznej budowy, rozmiarów i trybów życia, ale także do powstania zachowanych do dziś, podstawowych typów troficznych: fago- i pinocytozy, drapieżnic-twa, pasożytnictwa i saprofi-tyzmu. Formy, które w toku ewolucji zaczęły wytwarzać twarde, trwałe elementy strukturalne tworzące złogi (skorupki otwornic, muszle, koralowł-na itd.), stawały się czynnikami przekształcającymi środowiska życiowe własnego potomstwa i innych gatunków oraz producentami sikał osadowych. Mimo jednak tak znacznej różnorodności stosunkowo niewiele bezkręgowców - poza owadami - opanowało ląd; największa liczba gatunków, a zarazem i osobników, zamieszkuje wody, zwłaszcza morza i oceany, a także ciała różnych roślinnych i zwierzęcych żywicieli. Różnorodne i dawne są współoddziaływania poszczególnych gatunkó-^ i większych grup bezkręgowców z człowiekiem. Jednakże tradycyjny podział na gatunki pożyteczne i szkodliwe należy pojmować bardzo ogólnie, ponieważ w określonych warunkach środowiska i przy pewnym zagęszczeniu populacji znaczenie bezkręgowców dla człowieka 432 •ten sam gatunek może być zarazem pożyteczny i szkodliwy. Zgodnie z zasadami wytyczonymi w raporcie Sekretarza Generalnego ONZ UThanta (1(968) z przyczyn dobrze umotywowanych (np. celem zachowania wszystkich istniejących jeszcze na Ziemi genotypów) nie powinno się dopuścić do wyginięcia ani jednego, dotąd jeszcze istniejącego gatunku, nawet jeżeli obecnie jest on dla człowieka zdecydowanie szkodliwy. Wynika to właśnie z relatywności pojęcia szkodnika i wskazuje zarazem, że każdy gatunek traktować należy jako potencjalnego nosiciela cech, które w przyszłości mogą się okazać dla nas korzystne. Toteż ocena przydatności czy szkodliwości gatunku opierać się może tylko na przewadze takich czy innych czynników w warunkach danego regionu bądź całej Ziemi. Dla przedstawicieli rodzaju Homo bezkręgowce miały . zawsze znaczenie bardzo istotne, ponieważ współzależności z biotycznymi czynnikami swego środowiska przejęli oni jeszcze od swych zwierzęcych przodków. Prawdopodobnie pierwotni ludzie w większym stopniu niż współcześni użytkowali jako pokarm bezkręgowce lądowe, a zarazem byli bardziej bezbronni wobec gatunków chorobotwórczych, pasożytniczych i jadowitych. W miarę rozwoju cywilizacji bezkręgowce znajdują coraz liczniejsze i bar-dzięi różnorodne zastosowania, a zakres ich szkodliwych oddziaływań zmniejsza się. Do celów konsumpcyjnych najwięcej bezkręgowców czerpie się obecnie z morskich ich zasobów. Są to przede wszystkim mięczaki, skorupiaki i •szkarłupnie, poza tym również parzydełkowce, pierścienice i osłonice. Wśród nieowadzich bezkręgowców słodkowodnych i lądowych największe znaczenie mają skorupiaki, ślimaki i małże. Niektóre małże i skorupiaki o szczególnych walorach są obiektami, hodowli (ostrygi, omułki, perłopławy, krewetki), a pewne masowo występujące formy traktuje się jako spodziewane źródło białka konsumpcyjnego na przyszłość (kryl). Poważne znaczenie mają bezkręgowce jako pokarm zwierząt hodowanych i dziko żyjących, a niekiedy jako nawóz (gatunki plankto-nowe, mięczaki i inne). W skali światowej w r. 1979 ilość bezkręgowców wydobywanych z mórz głównie w celach konsumpcyjnych przedstawiała się następująco (w tysiącach ton): omułki - 500, przegrzebki - 400, sercówki - 25, ostrygi - 900, kalmary - 960, ośmiornice - 150" krewetki - 1500, kryl - około 400, langusty - 70, homary - 52, jeżówce - około 40, strzykwy (trepangi) - 13. Bezkręgowce są dla nas cenne nie tylko jako pokarm. Uzyskujemy od nich także surowce dla różnych gałęzi przemysłu: budowlanego (osadowe skały wapienne), galanteryjnego (masa perłowa), kosmetycznego (gąbki kąpielowe, szkielety strzykw), zdobniczego (perły, różne koralowce, "mech morski", muszle ślimaków), farbiarskiego (czernidła głowo-nogów, dawniej purpura z roz-kolców). W rolnictwie i leśnictwie wykorzystuje się do biologicznej walki ze szkodnikami fakt, ze liczne bezkręgowce (nicienie, roztocze, wije) są naturalnymi wrogami niszczycieli plonów i zasobów. Niektóre gatunki przyczyniają się do przewietrzania i zasilania w próchnicę gleby (pierwo- 433 zwójka tniaki, skąposzczety, roztocze). Bezkręgowce są przedmiotem doniosłych badań naukowych, zarówno podstawowych, jak i skierowanych na cele praktyczne. Niektóre gatunki bywają używane jako zwierzęta laboratoryjne (np. pierwotniaki, gąbki, stułbie, wypławki, ośmiornice, jeżówce, lancetni-ki). Bezkręgowce hoduje się do celów dydaktycznych i popularyzatorskich w ogrodach zoologicznych i szkołach (pierwotniaki, parzydełkowce, mięczaki, skorupiaki, pajęczaki) oraz do celów amatorskich. W geologii pozostałości pewnych gatunków wskazują często pochodzenie i wiek warstwy, w której zostały wykryte (skamieniałości przewodnie są tu najjaskrawszym przykładem). Określone zespoły gatunków wioślarek charakteryzują pewne typy troficzne jezior. Na pograniczu biologii i lecznictwa rozwinęła się parazytologia, której badania dotyczą głównie pierwotniaków i robaków pasożytniczych (płaziń-ców i obleńców) atakujących rośliny, zwierzęta i ludzi. Groźne dla zdrowia i życia są też bezkręgowce wytwarzające trucizny (parzydełkowce, pajęczaki, wije). Gatunki zwane szkodnikami uszczuplają plony i zasoby żywnościowe (roztocze), niszczą bądź unie-czynniają urządzenia techniczne, np. wodociągi (gąbki, beł-kaczek) i obiekty zanurzone (mięczaki, skorupiaki). [Z.S.] Zoantharia - rząd jamochłonów z podgromady -».koralow- ców sześciopromiennych. Polipy wielkości do 2 cm tworzą niewielkie kolonie, nie wytwarzające własnych szkieletów. Ich ektoderma i w pewnej mierze mezoglea pochłania jednak zlepiony piasek i inne ciała obce, inkrustując się nimi. Septy są ustawione symetrycznie, parami, w których jedna przegroda, zawsze większa, zawiera gonadę. Najbardziej znanym gatunkiem Z. jest oboj-naczy Zoanthus socialis z rejonu Morza Karaibskiego. [Z.S.] zoarium -»-mszywioły. zooid ->-mszywioły. zwójka (Vo!uta) - rodzaj mięczaków z rodziny Vo!t(tidae, z rzędu -ł-jednoprzedsionkow-ców. Muszle z. wysokości 5- -15 cm i kształtu krępego dwustożka odznaczają się szeregiem rozmaicie ukształtowanych guzów wzdłuż górnej krawędzi każdego skrętu. Otwór muszli jest wąski i wydłużony, a jego przyśrodkowa, wrzecionowata krawędź ozdobiona szeregiem spiralnych, wybiegających z wnętrza muszli listew. Powierzchnia muszli jest lśniąca i pięknie ubarwiona. Z. zamieszkują morza tropikalne. Żyją na dnie skalistym, na głębokości kilkudziesięciu do stukilkudziesięciu metrów, żywiąc się rozmaitym pokarmem zwierzęcym, żywym i martwym. Jako okazy bardzo piękne, a przy tym rzadkie, z. są wysoko cenione przez kolekcjonerów, na równi z por-celankami i stożkami. IT.U.] żrolUarka karpacka 434 435 żebroplawy zridlarka karpacka (Bythinella austriaca) - gatunek mięczaka z rodziny -ł-wodożytkowatych. M» muszlę wałeczkowatą, dochodzącą do wysokości 3 mm. Żyje w zimnych i czystych wodach źródeł i potoków górskich w Alpach, Sudetach i Karpatach oraz w Jurze Krakowsko-Wieluńskiej. [T.U.] Ź żachwa (Ascidio) - rodzaj strunowców z gromady ->-żachw. Obejmuje gatunki o żółtawym lub zielonkawym zabarwieniu powłoki ciała, z lekko przeświecającymi brunatno-czerwonawymi narządami wewnętrznymi, mające kształt worka o nieco asymetrycznej budowie, spowodowanej skośnym przytwierdzaniem .się do podłoża. Średnica ciała wynosi 5-15 cm. Otwór wlotowy zlokalizowany jest na szczycie worka, a wylotowy - w połowie jego wysokości. Oba otwory mieszczą się na krótkich wzniesieniach i otoczone są kil- Zachwa Ascidia mentula koma płatami (przeważnie 8). Z. żyją pojedynczo na kamieniach, dużych muszlach itp., na płytkim dnie, rzadko poniżej 200 m. Są bardzo szeroko rozprzestrzenione w pełnosłonych morzach. [L.Z.] żachwy (Ascźdźacea) - gromada strunowców z podtypu -^osłonie. Obejmują zwierzęta o długości 1-20 cm, w kształcie worka lub dzbanka, z 2 o-tworami (syfonami) zlokalizowanymi zazwyczaj na wzniesieniach: szczytowym (gębowym) oraz bocznym (odbytowym). Filtracja wody, a także wymiana gazowa odbywa się w obszernym koszyczku skrzelo-wym, do którego otwiera się syfon gębowy. Powłoka ciała może mieć konsystencję niemal galaretowatą (np. u czarka) lub twardą skórzastą (np. u bro-dawnika i żachwy) i nierzadko niemal przeźroczystą. Większość przedstawicieli ż. wiedzie osiadły tryb życia, przyrastając do kamieni, skał i innych przedmiotów na dnie morza. 2. przyrastają podstawą na ogół prostopadle do podłoża, niektóre formy przytwierdzają się do niego skośnie, wskutek czego są mniej lub bardziej asymetryczne, a istnieją też gatunki osadzone na dość długiej nóżce. 2. żywią się drobnym planktonem i zawiesiną organiczną, którą odfiltrowują z wody przepływającej ustawicznie przez ich ciało. Zużyta woda wydalana jest na zewnątrz wraz z odchodami (a w okresie rozmnażania się także z produktami płciowymi) przez syfon odbytowy. Większość ż. jest obupłciowa. W ich rozwoju występują larwy bardzo podobne do -^.ogonie, uważanych zresztą przez wielu zoologów za stadia larwalne, które uzyskały zdolność rozmnażania się w stadium młodocianym. Larwy te żyją w planktonie morskim, wyszukując po pewnym czasie dogodnego podłoża do osadzania się, po czym zatracają ogon, a wraz z nim strunę grzbietową. Szereg gatunków ż. rozradza się także bezpłciowo przez pączkowanie, przy czym powstające tym sposobem osobniki potomne nie zawsze oddzielają się od osobnika macierzystego, co prowadzi do powstania kolonii (np. u ożarka). Gromada ż. obejmuje około 2000 gatunków zasiedlających dno mórz i występujących od najpłytszych miejsc po głębiny oceaniczne. [L.Z.] żacielek -^.meduza. żebroplawy, nieparzydełkowce [Ctenophora, Acnidaria) - typ -^-bezkręgowców, zaliczany tradycyjnie do -^-jamochłonów. Prócz dwóch zasadniczych .warstw ciała - ekto- i ento-jermy - rozwija się u nich mezoglea lub warstwa uważana przez pewnych badaczy za prymitywną mezodermę (->ro-zwój zarodka), a przez innych tylko za komórkowe elementy mezogleK Symetria ż. jest dwupłaszczyznowa, kształt szikliścieprzejrzystego ciała przeważnie jajowaty, gruszko- Schetnat budowy żebroplawa l - ctatocysta; 2- kieszeń czui-ka; l - podżeberkowe kanały żołądkowe - płytki rzęskowe, 5 - gardziel; 6 - żołądek; 7 - czułek waty, niekiedy wstęgowaty bądź liściowaty. Rozmiary wahają się od kilku milimetrów (Ctenoplana) do 1,5 m (przepaska Wenery). Otwór gębowy leży na dolnym (ustnym, oralnym) biegunie ciała, a na przeciwległym, zwanym przeciw-ustnym lub aboralnym - centralny narząd zmysłowy układu nerwowego ze statocystą, kontrolujący ruch rzęsek i u-trzymanie pionowego kierunku osi ciała. Pomiędzy biegunami przebiega południkowe 8 pasm, "żeberek", wzdłuż których uszeregowane są główne narządy ruchu - blaszki pływne, czyli grzebyki, tzn. płytki utworzone z zespolenia grup rzęsek. Ruch tych płytek przebiega falowo (metachro-nicznie), a fala ich silnych uderzeń rozpoczyna się zawsze od przeciwustnego bieguna ciała. Ku biegunowi aboralnemu szeregi płytek przedłużają się w rynienkowate Unie rzęskowe, zbiegające się parami we wspólne pole rzęskowe. Cen- żeglarek 438 tralny narząd zmysłowy stanowi statocysta przykryta rzęskami, a statolit spoczywa na 4 szczecinkach czuciowych; całość jest od spodu gęsto unerwiona. Zagęszczenia sieci nerwowej występują też w bardzo wrażliwej części przyustnej i wzdłuż żeberek. Para pierza-sto rozgałęzionych, kurczliwych bocznych ramion (czuł-ków) spełnia rolę obronną i chwyta zdobycz (drobne zwierzęta, w tym małe ryby), oplą-tując ją lepiącymi komórkami (kolloblastami) osadzonymi na niciach. Nasady ramion leżą po przeciwległych stronach równoleżnikowej .płaszczyzny ciała w kieszeniowatych zagłębieniach. Otwór gębowy prowadzi do ektodermalnej spłaszczonej i urzęsionej gardzieli, przechodzącej w krótki przełyk i obszerny żołądek, który w płaszczyźnie osadzenia ramion uwypukla się w 2 kanały rozwidlające się następnie dwukrotnie i przechodzące ostatecznie w 8 wzdłużnych kanałów biegnących pod żeberkami. Wskutek tego znacznego rozgałęzienia cały ten układ uznać można za odpowiednik układu pokarmo-wo-naczyniowego (gastro-was-kularnego) meduz parzydeł-kowców. Ż. są obojnakami. Ich gruczoły rozrodcze powstają w entodermie kanałów podżeber-kowych, a jaja i plemniki wydostają się przez otwór gębowy do otaczającej wody, gdzie następuje zapłodnienie. Dojrzałość płciowa i rozród pojawia się u wielu gatunków w rozwoju osobniczym dwukrotnie: w stadium bardzo wczesnym (np. u Pleurobrachia pileus, osiągającej maksymalną wielkość 3 cm, już przy rozmiarach 0,5-1,5 mm) i powtórnie, po przerwie, w stanie wyrośniętym. Między tymi okresami stan gotowości do rozrodu i proces rozmnażania zanika. Bruzdkowanie jest nierównomierne, rozwój bezpośredni, tzn. bez stadium larwy. Z wyjątkiem kilkunastu gatunków pełzających ż. wiodą pe-lagiczny, planktonowy tryb życia. Już przy nieznacznym podrażnieniu wydają niebieskawe bądź zielonkawe światło, którego chemicznego podłoża nie poznano dotąd dokładnie. Zamieszkują wszystkie morza, zwłaszcza jednak ciepłe, niekiedy pod wpływem nasłonecznienia bądź falowania przemieszczając się z warstw powierzchniowych w głębsze. Skupione ruchami wody w gęste chmary (rozciągające się na długość do 100 m) mogą wyrządzać poważne szkody w ławicach małego narybku. Mimo pewnych cech wspólnych z pa-rzydełkowcami - takich jak istnienie mezoglei, statolitów, kanałów przypominających u-kład gastro-waskularny, podobnego trybu życia - ż. wykazują tak istotne odrębności, że należy je uznać za typ bardzo dawno oddzielony od pozostałych jamochłonów, tzn. parzydełkowców. Opisano około 80 gatunków współczesnych ż., które skupiają się w 2 gromadach: Tentaculifera oraz Nuda. [Z.S.] żeglarek (Argonauta) - rodzaj mięczaków z podrzędu -»o-śmiornic właściwych, wyróżniający się spośród wszystkich głowonogów daleko posuniętym dymorfizmem płciowym. Samice ż. mają około 20-30 cm długości (z ramionami) i wyglądem przypominałyby małe ośmiornice, gdyby nie miały 2 ramion, które są spłaszczone tak bardzo, że tworzą jakby 2 arkusze cienkiej błony. Nabłonek tych ramion wydziela substancję wapienną i buduje z 437 żywik Muszla żeglarka niej muszlę, sylwetką nieco podobną do muszli łodzika. Nie jest to oczywiście odpowiednik muszli mięczaków, którą wytwarza płaszcz i która jest integralną częścią ciała. To jest raczej łódeczka, do której zwierzę może wsiąść lub z niej wysiąść. Samice ż. spotyka się zwykle siedzące w swojej łódeczce, trzymające się jej spłaszczonymi ramionami i w ten sposób żeglujące po powierzchni morza. Żeglowanie ułatwia wypełnienie wierzchołka muszli gazem. Muszla pełni także funkcję komory lęgowej, gdyż samica składa do niej jaja, następnie siada na nich i pływa razem z nimi aż do wylęgu młodych. Samice ż. umieją co prawda pełzać po dnie, a także trochę pływać, są jednak wybitnie niesprawne w ruchach, w związku z tym ich polowanie polega na chwytaniu zwierząt, które przypadkowo zbliżyły się na odległość ramienia napastnika. Samce ż. mają długość ok. l cm i nie budują muszli. W okresie godowym l z ich ramion wydłuża się znacznie i w nim zostaje umieszczony pakiet plemników, zwany spermatoforem, a zmienione ramię nosi nazwę hektokotylusa. Dojrzały hekto-kotylus odrywa się od ciała samca, pływa swobodnie i samodzielnie poszukuje samicy, a znalazłszy, wnika do jej jamy płaszczowej i zapładnia ją zawartością spermatoforu. Dopóki nie rozszyfrowano tego zdumiewającego przebiegu kopulacji, przez wiele lat hektokotylusy znajdowane w samicach ż. uważano za jakiś gatunek pasożyta. Nadano mu naukową nazwę Hecto-cotylus, co w wolnym przekładzie znaczy "stuprzyssawko-wiec". Liczba gatunków ż. nie jest dokładnie znana. Zamieszkują one wszystkie morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Choć najczęściej pływają po powierzchni, ale zdarzało się, że łowiono je na głębokości wielu setek metrów. [T.U.] żeglarz portugalski ca. >-bąbelni- żywik (zoea) - starsze stadium larwalne ->-dziesięcionogów. Rozwija się z ->.pływika lub wykluwa bezpośrednio z jaja. W pierwszej fazie (zwanej pro-tozoea) ciało zróżnicowane jest na głowotułów (obejmujący głowę oraz I segment tułowiowy), czterosegmentowy tułów oraz niesegmentowany odwłok. Na głowie mogą występować oczy słupkowe (złożone), a niekiedy zachowuje się oko nau-pliusowe. Brak jeszcze całkowicie nóg tułowiowych i odwłokowych. W miarę dalszego wzrostu ż. pojawia się segmen-tacja odwłoka, oczy unoszą się na słupkach i pojawiają się zawiązki odnóży tułowiowych i odwłokowych. Na pancerzu głowotułowia ż. krabów wyrastają 2 lub 4 bardzo długie kolce (grzbietowy, czołowy i ewentualnie 2 boczne). 2. większości gatunków prowadzą planktonowy tryb życia. W dalszym rozwoju przekształca- żeglarek 436 tralny narząd zmysłowy stanowi statocysta przykryta rzęskami, a statolit spoczywa na 4 szczecinkach czuciowych; całość jest od spodu gęsto unerwiona. Zagęszczenia sieci nerwowej występują też w bardzo wrażliwej części przyustnej i wzdłuż żeberek. Para pierzaste rozgałęzionych, kurczliwych bocznych ramion (czuł-ków) spełnia rolę obronną i chwyta zdobycz (drobne zwierzęta, w tym małe ryby), oplą-tując ją lepiącymi komórkami (kolloblastami) osadzonymi na niciach. Nasady ramion leżą po przeciwległych stronach równoleżnikowej płaszczyzny ciała w kieszeniowatych zagłębieniach. Otwór gębowy prowadzi do ektodermalnej spłaszczonej i urzęsionej gardzieli, przechodzącej w krótki przełyk i obszerny żołądek, który w płaszczyźnie osadzenia ramion uwypukla się w 2 kanały rozwidlające się następnie dwukrotnie i przechodzące ostatecznie w 8 wzdłużnych kanałów biegnących pod żeberkami. Wskutek tego znacznego rozgałęzienia cały ten układ uznać można za odpowiednik układu pokarmo-wo-naczyniowego (gastro-was-kularnego) meduz parzydeł-kowców. Ż. są obojnakami. Ich gruczoły rozrodcze powstają w entodermie kanałów podżeber-kowych, a jaja i plemniki wydostają się przez otwór gębowy do otaczającej wody, gdzie następuje zapłodnienie. Dojrzałość płciowa i rozród pojawia się u wielu gatunków w rozwoju osobniczym dwukrotnie: w stadium bardzo wczesnym (np. u Plewrobrachia pileus, osiągającej maksymalną wielkość 3 cm, już przy rozmiarach 0,5-1,5 mm) i powtórnie, po przerwie, w stanie wyrośniętym. Między tymi okresami stan gotowości do rozrodu i proces rozmnażania zanika. Bruzdkowanie jest nierównomierne, rozwój bezpośredni, tzn. bez stadium larwy. Z wyjątkiem kilkunastu gatunków pełzających ż. wiodą pe-lagiczny, planktonowy tryb życia. Już przy nieznacznym podrażnieniu wydają niebieskawe bądź zielonkawe światło, którego chemicznego podłoża nie poznano dotąd dokładnie. Zamieszkują wszystkie morza, zwłaszcza jednak ciepłe, niekiedy pod wpływem nasłonecznienia bądź falowania przemieszczając się z warstw powierzchniowych w głębsze. Skupione ruchami wody w gęste chmary (rozciągające się na długość do 100 m) mogą wyrządzać poważne szkody w ławicach małego narybku. Mimo pewnych cech wspólnych z pa-rzydełkowcami - takich jak istnienie mezoglei, statolitów, kanałów przypominających u-kład gastro-waskularny, podobnego trybu życia - ż. wykazują tak istotne, odrębności, że należy je uznać za typ bardzo dawno oddzielony od pozostałych jamochłonów, tzn. parzydełkowców. Opisano około 80 gatunków współczesnych ż" które skupiają się w 2 gromadach: Tentaculifera oraz Nuda. [Z.S.] żeglarek (Argonauta) - rodzaj mięczaków z podrzędu -»o-śmiornic właściwych, wyróżniający się spośród wszystkich głowonogów daleko posuniętym dymorfizmem płciowym. Samice ż. mają około 20-30 cm długości (z ramionami) i wyglądem przypominałyby małe ośmiornice, gdyby nie miały 2 ramion, które są spłaszczone tak bardzo, że tworzą jakby 2 arkusze cienkiej błony. Nabłonek tych ramion wydziela substancję wapienną i buduje z 437 żywik Muszla żeglarka niej muszlę, sylwetką nieco podobną do muszli łodzika. Nie jest to oczywiście odpowiednik muszli mięczaków, którą wytwarza płaszcz i która jest integralną częścią ciała. To jest raczej łódeczka, do której zwierzę może wsiąść lub z niej wysiąść. Samice ż. spotyka się zwykle siedzące w swojej łódeczce, trzymające się jej spłaszczonymi ramionami i w ten sposób żeglujące po powierzchni morza. Żeglowanie ułatwia wypełnienie wierzchołka muszli gazem. Muszla pełni także funkcję komory lęgowej, gdyż samica składa do mej jaja, następnie siada na nich i pływa razem z nimi aż do wylęgu młodych. Samice ż. umieją co prawda pełzać po dnie, a także trochę pływać, są jednak wybitnie niesprawne w ruchach, w związku z tym ich polowanie polega na chwytaniu zwierząt, które przypadkowo zbliżyły się na odległość ramienia napastnika. Samce ż. mają długość ok. l cm i nie budują muszli. W okresie godowym l z ich ramion wydłuża się znacznie i w nim zostaje umieszczony pakiet plemników, zwany spermatotorem, a zmienione ramię nosi nazwę hektokotylusa. Dojrzały hekto-kotylus odrywa się od ciała samca, pływa swobodnie i samodzielnie poszukuje samicy, a znalazłszy, wnika do jej jamy płaszczowej i zapładnia ją zawartością spermatoforu. Dopóki nie rozszyfrowano tego zdumiewającego przebiegu kopulacji, przez wiele lat hektokotylusy znajdowane w samicach ż. uważano za jakiś gatunek pasożyta. Nadano mu naukową nazwę Hecto-cotylus, co w wolnym przekładzie znaczy "stuprzyssawko-wiec". Liczba gatunków ż. nie jest dokładnie znana. Zamieszkują one wszystkie morza strefy tropikalnej i subtropikalnej. Choć najczęściej pływają po powierzchni, ale zdarzało się, że łowiono je na głębokości wielu setek metrów. [T.U.] żeglarz portugalski -^bąbelni-ca. żywik (zoea) - starsze stadium larwalne ->-dziesięcionogów. Rozwija się z -»-pływika lub wykluwa bezpośrednio z jaja. W pierwszej fazie (zwanej pro-tozoea) ciało zróżnicowane jest na głowotułów (obejmujący głowę oraz I segment tułowiowy), czterosegmentowy tułów oraz niesegmentowany odwłok. Na głowie mogą występować oczy słupkowe (złożone), a niekiedy zachowuje się oko nau-pliusowe. Brak jeszcze całkowicie nóg tułowiowych i odwłokowych. W miarę dalszego wzrostu ż. pojawia się segmen-tacja odwłoka, oczy unoszą się na słupkach i pojawiają się zawiązki odnóży tułowiowych i odwłokowych. Na pancerzu głowotułowia ż. krabów wyrastają 2 lub 4 bardzo długie kolce (grzbietowy, czołowy i ewentualnie 2 boczne). Ż. większości gatunków prowadzą planktonowy tryb życia. W dalszym rozwoju przekształca- żyworódka 438 ją się w -».lasonóżka lub -^-wytrzeszcza. [L.Z.] żyworódka (Viviparus) - rodzaj mięczaków z rodziny ży-woródek (Ywiparidae), z. rzędu ->.jednoprzedsionkowców. Obejmuje gatunki mające muszlę zwiniętą spiralnie, kształtu stożkowato-kulistawego, wysokości 2-4 cm. Otwór zamyka cienkie, koliste wieczko. U żywych okazów ż. łatwo rozpoznać ich płeć, gdyż samice mają oba czułki długie, cienkie i zwężające się ku końcowi, natomiast prawy czułek samca, służący jako narząd kopulacyjny, jest krótki, gruby i tępo zakończony. Po muszli nie można rozpoznać płci, bo wprawdzie muszle samic mają zwykle nieco bardziej wypukłe skręty, ale różnice są niewielkie i niestałe. Samice rodzą żywe młode, niepodobne z wyglądu do rodziców, gdyż skręty ich muszelek są kanciaste. Liczne gatunki ż. zamieszkują wody słodkie półkuli północnej i całej Afryki. Przebywają najczęściej na nie-głębokim dnie, gdzie żywią się gnijącymi szczątkami roślinnymi i zwierzęcymi. W Polsce występują 2 bardzo pospolite gatunki ż., a mianowicie, ż. jeziorna i ż. rzeczna. 2. jeziorna, Muszla żyworodki czyli pospolita (Viviparus con-tectus), o wysokości muszli do 5 cm, ma skręty silnie wypukłe, oddzielone głęboko wciętymi szwami. Dla niewprawnego oka jest to jednak cecha trudna do uchwycenia. Wierzchołek muszli (na nie uszkodzonych okazach) jest zawsze spiczasty, kłujący przy dotknięciu. Gatunek ten występuje głównie w wodach stojących. 2. rzeczna, czyli paskowana (Viviparu,s viviparus), o wysokości muszli rzadko przekraczającej 3,5 cm, ma skręty mniej wypukłe i płytsze szwy mi*;dzy nimi. Wierzchołek muszli tego gatunku nigdy nie jest kłujący. 2. rzeczna za-mieszku.je przeważnie wody bieżąca. [T.U.] SKOROWIDZ NAZW ŁACIŃSKICH / Acantharia 7, 258 Acanthnster planet 119 Acanthetla 8 Acanthobdellida 236 Acanthocephala 110 Acanthocephalus lucii 111 Acanthor 8 Acanthoscurria 271 Acari 290 Acartdae 288, 291 Acarina 290 Acaroidei 290 Acarus siro 288 acetabula 356 Achaeta 387, 388 Achatźna 8 - /ulica 8 Achatinidae 8 Acicula 92 Actculidae 93 Aclitellata 23 Acmea 43 Acnidarta 435 Acoeia 407 Acrasiidea 347 Acroloridae 263, 267 Acroloms lacustrtg 263 Acropora 149 Acteon 9 Acteonidae 9 Actinta equtna 383 Actiniaria 383 Actinopoda 258 Actinosphaerium 279 actinula 9 Aculifera 189 Aedes pseudoscutellaris ft Aega 57 Aeolidia papilosa 390 Agamermis decaudata S, 330 Agelena 142 Agelenidae 105, 142 Akera 182 Akeridae 182 Alciopidae 401 Alcyonaria 119 AlcyonłUTO 119 - digitatum 119 Alderia modesta 9 Allolobophora 55 - rosea 55 Alona 10 Atpheus 10 - distinguendus 10 Amblypygi 10, 186, 355 ATlimonoidea 12 Amoeba proteus 12 Amoebtda 222 Ainoebosporidła 324 Amphidiscophora 76, 163, 409 Amphłlina ioUacea 11 Amphineura 189 Amphipoda 189 Amphitrite 12 Ampullaria 262 - gigas 263 Ampullartidae 262 Anaperus sulcatus 407 Ancylidae 266 Ancylostoma duodenale 363 Ancylostomatidae 363, 364 Ancylus fluviatilis 266 440 Androctonus australis 312 AnguUluliciae 392 Anoutna trttici 392 Anilocra 179 Anisotnyaria 182 Aftifus vortex 423 AnneHda 227 Anodonta 338 Anomża 201 Anołmira 273 Antedon 291 - wiediterranea 291 Anthipatharla 13, 44, 11« Anthozoa 116 Anthura gracilis 102 Aphelenchoides ritzeniabott 391 Aphelenchoididae 391 Aphrodlte 429 - aculeata. 428 Aphroditidae 401, 428 Apłcomplera 325 Aplacophora 29 Aple-ra hypuorum 13 Aplysia 13 - punctata H Apl]/!iidae 13 Apoda 122 Aporrhaidae 185 Aporrhatt pespelecani IW Appendicularia 192 Aracftnołdea 211 Araneae 209 Aranei 209 Araneida 209 Araneidae 135 Araneomorphae 211 Araneus 134 - diadematus 135 - guadratUJ 135 - sensu stricte 134 Araniella 135 - cucurtlitina 135 Aratus pisani 123 Arca 15 - noae 18 - secticostata 15 Arce(la 14, 223 - yulgata 14 Archeophora 407 Archłacanthocephala 110 Archtannelida 254 Archidoris tuberculata 50 Archigetes 15, 358 - cryptobothrtu* 14, 2S>6 Architectonica 295 Archłtectontcidae 295 Architheuthis 103 Arentcola marina 226 Argas persicus 188 Argasłdae 189 Argiope bruenntchi 376 Argonauta 436 Argylus foliaceus 323 Argyroneta aonatica 368 Aroyronetidae 368 Argyrotheca 15 Arfii/nchobdellida 236 Arionidae 346 - ArmadiIIidtUTO 136 - pulchellum 137 Artemid salina 319 Arthropoda 327 artlcitlamentuin 37 Articulata 145, 424 Ascarididae 80 Ascaris luwibrtcoides 79 - suum 80 - woodł 356 Aschelminthe* 188 Asctdia 434 - mentula 434 Asctdiacea 434 Asellus 205 - aguatlcu* 205 Aspidochirota 370 Asplanchna 15 Astacidae 277 Astacilla 15 - longicorni* l* Astacura 276 Astacus astacus 275 - leptodacti/lua 276 Asterłas rubeni 284 Asterołdea 285 Asteronyx lorent 106, 193 Astropecten 16 - aurantlacu» 16 Atentaculata 16, 187 Atlanta 2fi5 Atlantidae 295 Atolla 130 Atraz 272 Atl/pidae 84 Attipus affinis 84 Aulodonta 92 Aurelia aurita 36 auricularia 385 Austroastactdae 277 Autoli/tus 59, 60 axostyl 112 Azygia lucii 268 Babesia 16, 239 - bigemina 16 Balantidiurn coli 342 Balanus 201 Ba»onnnatophora 174 Bathl/crinus 18 - carpenteri 18 BathKomphalus contortus 423 Bathl/poreia 18 - pilosa 18 Belemnotdea 17 Bellerophon 17 bipinnarta 51 Birou* latro 124 Bithynia 418 - leachi 418 - tentaculata 418 Bivalvia 151 Blaniulu* guttulatus 24, 100 Btastoidea 222 Bodo 26 Boltenia oyifera 342 Bonellia 27 Boophilus 20 Bosmina 27 - coregont 28 bothria 356 bothrłdia 356 Botryllus 209 - schlossert 209 brachiolarża 277 Brachłonus 28 - ancularis 28 - cals/cifiorus 28 Brachtopoda 277 Brachl/ura 126 Bradybaena fTUticum 422 Bradybaenidae 422 Branchinecta paludosa 316 Branchtobdella parasita 231 Branchiobdellidae 231 Branchiopoda 316 Branchipus stagnalis 418 Branchtura 323 Brechites 247 Brissus 294 Bryozoa 166 Buccłnidae 369 Buccinum 369 Buccinum undatum S89, 370 Bulłnus 269 Buthus 313 Bythinella austriaca 434 Bytothrephes lonołmanm 91 Caecilioides acłcula 22 Calanolda 101 Calanus /inTnarchicu* 101 Calcarea 77 Calcispongla 77 Caligoida 33, 96, 102, 109, 21T Caligus 102 Callapa 196 Calliactis parasitłca 253 Callianassa 181 ~ normandi 181 Callinectes 102 - sapidus 103 Calycozoa 327 Calyptraea 44 Calyptraeidae 44, 171 Camarodonta 172 Cambarug limosu* 27S Campanularła 136 - johnstont 136 - verticW.ia.ta 136 Cancer 107 - magister 108 - pagurus 107 Caprella 122 capsula centrali* 257 Carchesium 34 Carcinus maenas 27< Cardttdae 302 Cardium 302 - edule 302 Caridea 71 Carinaria 295 Carinartidae 295 Carinoscorpius 203 Carychium 23 CaryophyUaeidae m Caryophyllaeut 81 - laticeps 82 Casstdae 266 Cassłopea 105 - borbontca 70 - a-aniachana 105 Cassis 266 - rufa 266 Catenotaenia pu»illa 291 Cepaea 415 442 Cepaea hortensts 415 - nemoralis 418 - uindobonensis 4H Cepedea ditttidiata 19S Cephalocarida 34 Cephalopoda 81 cephalothorax 338 Cephea 44 Ceramastef 35 cercaria 35 Gercopagis 38 Ceriantharia 342 Cerianthus membranaceut 341 Cerithiidae 424 Cerithium 424 Cernosułtoutella 388 Cestodaria 357 Cestoidea 356 Cestus yeneris 262 Chnetogaster 336 - Iłmnaei 336 Chaetognatha 338 Chaetopoda 336 Chalina oculata 281 Chama 428 Chamidae 428 •Chaos chaos 12 Charonia 293 • - tritonis 294 Charybdea marsupialis 41 Charybdoldea 36, 40 ChetracanthiuTO 9 Chelicerata 338 Chelifer cancroides 419 Chelura 36 - terebrans 38 Chidosportdła 324 Chilodonella 37 - cucullulus 37 Chilopoda 218 Chtonoecetes optiio 123 Chirldota leauis 123 Chirodropus palmatus 41 Chironomidae 192 Chlamydomonas 38 Chlorella 333 Chlorohydra 333 - ułrżdissiCTia 333 Choanoflagellata 39 Chordata 330 Chrysaora 157 Chrysonionadtda 39, 112, 134, 395 Chydorus 39 Ctdaris cidaria 376 Cidaroidea 376 Ciiiata 200 Ciiiophora 40, 200, 231 Ciona źntestinalis 260 Cirrata 68 cirri 153, 154 Cirrźpedia 389 Ciadocera 404 CIausilźa 352 Ciaustliidae 352 ciausilium 353 Clava.geV.idae 247 Cla»ella 109 Clio 317 Clione 317 Clitellata 30G cliteilum 306, 310 Ciubicma 9 Ciubionidae S ' Clypeaster 227 Clypeastroidea 227 Coccidia 426 Cochlicopa 26 Cochlicopidae 26 Coelenterata 94 coeloma 22S Coeloplana 40 coenenchyma 34 Coenobita 326 coenosarc 35 coenurus 35 Cognettia 388 collum 356 Colpoda 111 columellae 115 Comatula 45 Comatulida 145 Conchifera 170 Conchoecia 113 Conchostraca 169 Conidae 329 Conus 329 - gloriamaris 329 Copepoda 396 copepodlt 113 coracidium 113 Coraltium rubrum 114 Coraphium 21 Cordylophora 70 - lacustrźs 70 Coriarachne depressa 40 cormidium 119 CornacuTOspongia 76 Coronata 40, 130, 248 Coronuia 119 Corophium cuTyispinum 21 - uolutator 21 Colylorhiza tuberculata 70 cnida 219 Cnidaria 219 Crangon 70 - crangon 71 Craspedacusta sowerbyi 128 craspedon 157 Crenobła alpina 416 Crepidula 173 - fornicata 173 cribellum 209 Crinoldea 144 Cristatella mucedo 168 crithtdium 350-352 Crustacea 313 Cryptobża borreitł 233 Ctenophora 435 Ctenoplana 435 - koloalewskżź 40, 363 CiibOTOedusae 36, 40, 130 Cucumaria 193 - japonica 193 - piana 193 Culex qulnquefasciatus 67 Cumacea 252 Cyanea 21 - caplllata 21 -• lamarcki 21 Cyanus 426 Cyathura 49 - carinata 49 Cyclophyllidea 35, 42, 43, 358-361, 388 Cyclopoida 191 Cyclops 190 - strenuus 372 - tatricus-191 - tlici/ius 372 C'yclosa 41 - conica 41 Cylisticus 319 - convexus 319' Cymatiidae 293 Cymbulla 250 cyphonautes 41 Cypraea 251 - annulus 250 - moneta 250 Cypraełdae 250 Cyprts 41 - pubera 42 Cyrtocrinida 145 cysticercoides 42 cysticercus cellulosae 362 Cystidea 222 cystocercarźae 35 Cythere. 43 Cytherura 43 Cytodites nudus 353 cytopyge 200 Cyzicus tatraeus 150 Dactylogyridae 316 Dactylogyrus 46 - uastator 46 Damon 11 Daphnźa 46 Daudebardidae 49 Decabracflia 52 Decapoda 52 Delma 329 Demodex folUculorum 188 DeTnodicidae 188 Demospongia 77 Dendrobaena 55 - rubida 55 Dendrochirota 193 Dendrocoelum lacteum 417 Dendronotus 46 Dendrophyllia ramea 287 Dendryphantes 47 - hastatus 47 - rudis 47 Dentalium 106 Dermanyssidae 47, 218 DerTnanyssus gallinae 47 Diadema 92 Dtaptornus 395 Diastylis rathkei 252 Dibranchia 51 Dichelestium oblongum 96 DicrocoeUum dendriticum 165 Difflugla 48, 223 - oblonga 48 Digenea 269 Dinobrton 134 Dinoflagellata 28 DioctophyTOa renale 179 Dtoctophytnatidae 179 Diotocardia 51 Diphyes 51 - acuminata 51 Diphyllobothrium erinacei 322 - latum 30 444 DiplOCTlonadida 48, 138, 395 Diplopoda 132 Dtploria cerebriformis ISS Diplozoon paradoxum 48 Dipoena 168 Dłpylidimn caninum 361 Discus 129 - perspectitius 129 - rotundatus 129 - ruderatus 129 Dolium 328 Dolomedes 18 Donacidae 384 Donax 384 - tiarłabilis 384 Dorippe 316 - granulata 316 Dracunculidae 50 Dracunculus medtnensis 50 Drełssena polymorpha 273 Dreissenidae 273 Dromla 174 Ougesia lugubris 417 Echinarachnius panna 49 Echintscoides sigismundi 183 Echinocardium 303 Echinococcus granulosus 359 Echinodera 299 Echinodermata 340 Echinoidea 97 Echinus esculentus 99 Echiuroidea 337 Echiurus echiurus 57 Ectocochlia 44 Edrioasteroidea 222 Eimeria 427 - tenella 427 - stiedae 427 - zuermii 428 Eisenia foettda 58 - rosea 55 Eisemelia 55 - tetraedra 55 Elasipoda 329 Eledone 31 Eleutherozoa 58 Elobiidae 23 Elpidia 58 Emargtnula 175 Embletonia pallida 58 Ena 387 - montana 387 Enchytraeidae 317 Enchytraeus 388 - albidus 338 EndococMia 81 Endodontidae 129 Enidae 387 Ensis 184 Entamoeba coli 222 - - forma magna 222 - - forma minuta 222 - histolytica 222 - - forma magna 222 - - forma minuta 222 Enterobius cermicularis 208 Enteropneusta 96 Entodinioniorpha 58, 201, 322 Entomostraca 44 Ephydatla fluviatilis 176 ephyra 57 Epistylis 59 Epitoniżdae 307 Epitonium 307 Eresidao 252 Eresus niger 252 Ergasilus sieboldi 61 Erigone 239 Erigonidae 240 Eriocheir stnensis 124 Eriophyidae 342 Eriphia honagra 265 Ero 61 - /urcata 61 Erpobdella 61 - monostriata 61, 12 - nigricollłs 62 - octoculata 62 - testacea 62 ' Errantła 400, 401 Estheria 62 Eucestoda 357 Euconulidae 329 Euconulus fulvus 328 Eudendrium 127 Euglena 62 Euglenida 38, 62, 63, 112, 113, 223, 395 Euglypha 64, 223 - strigosa 64 EulflTnellibranchia 24 Eumycetozoa 348 Eunice 64, 215 - fucata 214, 215 - gigantea 64 - Yiridis 214, 215 Euntcella yerrucosa 114 Eunicidae 64, 401 Euophrys 307 Eupagurus 272 - bernhardus 251 Euphausia superba 133 Euphausiacea 62 • Euplectella 120 Euplezaura antipathes 44, 64 Eupnoi 121 Euryalae 10B Eurydice 64 - pulchra 65 Eurypteroidea 398 Eusćorptus 313 Euthyneura 346 Euadne 65 - nordmannł a Fasciola hepatica 163 Favites 66 FayosUes 214 Favosltida 47 Ferusacłidae 22 Ficus 66 Filariidae 67 Fissurella 263 Flaoellata 395 Foraminifera 208 Forctpulata 28t Fridericła 388 - parasita 388 Fungia 85 furcocercariae W Gammaridae 190 Gammarus 106 - pulex 108 Galathea 274 - strżgosa 274 Galatheanthemidae 381 Galba 20 - truncatula 20 Galeodes 321 GasteT-acanthlnae 72, 138, 214 Gastropoda 344 Gastrotricha 32 Gecarcinus 227 Geophtioniorpha 421 Gephyrei 306 Giardia 138 Gibbula 78 Gigantocyprts 78 Głgantostraca 396 Globigerina 80 Glomerida 319 Glossiphonia 191 - complanata 192 - heteroclita 192 Glyceridae 401 Glycymeris 84 Gnaphosa 411 Gnaphosidae 411 Gnathia 125 - dentata 125 Gnathobdellida 236 Gordiacea 184 Gordius aquaticus 81 Gorgonaria 82 Gorgonocephalus 82 - caryt 82 Graptolithtna 83 Gregarina 90 Gymnolaemata 132 Gyrodactylidae 316 Gi/rodactylus 86 - elegans 86 Hdemonchus contortus 87 Haemopis sanguisuga 231 HaeCTOsportdia 133 Halacaridae 321 Halichondria panicea 253 Haltothts 377 HaUstemma 182 Haplodrassus 411 Harpa 412 Harpacticoida 87 Harpłdae 412 Hectocotylus 437 Helicella 344 - ertcetorum 16S - obuta 343 Helicidae 346 Helicigona arbostoruni 344 - faustina 343 - laptcida 343 Heliophanus 307 Heltoporida 87, 118 Hellopora coerulea 87 Heliozoa 320 Helia: pomatia 404 Hemichordata 253 Hetiiyridertcta 388 Henlea 388 446 Henrycia 87 Heptathela kimurai 159 Hestonidae 401 Heterocentrotus 216 Heterocoela 77 Heterocorallia 88, 118 Heterodera rostochiensis 156 - schachtii 155 Heteroderidae 155, 156 Heterophj/llia 81 Heteropoda 29S Heterostelia 222 Heterotricha 296 Hezacorallia 118 Hearasterophora 76, 120 Hirudtnea 234 Hłrudo rnedicłnalis 232 Ńognd 355 Hoiocynthła 28 Hoiopelttdia 88, 385 Holothuria 331 - tubulosa 331 Holothurtoidea 331 Holotricha 295 Homarus americanus 88 - gammarus 89 Homo 432 Homocoela 77 Homola barbata 45 Hyalomena sieboldi 409 Hi/alospongia 76 Hyalostylus dives 75 Hyas 88 Hydatina senta 91 Hydra 333 - attenuata 333 - vul.ga.Tis 333 Hydracarina 410 Hydrachnellae 410 Hydrobta stagnarum 410 - ttluae 411 Hłfdrobiidae 411 Hydrocorallidae 91 Hydroidea 335 Hj/drozoa 333 Hymenolepis nana 359 Hyperia galtia 91 Hi/permałtigida 171 Hypotricha 323 Ichthyophthirius nultlflflis 137 Idotea 244 Inachus 9t Inarticulata 23 Incirrata 206 Irregularia 98 Ischyropsalis 318 Jsis 262 Jsocrinida 145, 160 Jsopoda 294 Isosporg, hominis 428 Jzodidae 109 Irodides 109 Jaera 96 Janthlna 95 Janthinidae 95 Keratella 105 Kinetoplasttda 26, 109, 359, 395 Kmorhyncha 299 KoeTienia mirabilis 215 Labiata 387 Labidognatha 211 Lambis 342 La.mW.ia. intestinalis 48, 138, 139 Lamellibranchia 151 Laomedea 188 Latrodectus 389 - hasseiti 105 - mactant •mactans 43 - - tredecintputtatus 104 Lebertia. 410 Leda 141 leishmania. 142, 350, 351 Leishmania U2 - donovani 141, 142 - tropica 142 Lepas 100 - anati/era 101 Łepiduru* apls 261 - glacialis 2B1 LeptodOTa. kindtii 143 leptomonas 142, 350, 351 Leptotrombidium 374 Lernaeocera 426 - ci/prinacea 426 Lernaeoida 423 Ligia 143 - oceanica. 143 Łłgidluni 2(6 - hypnorum 266 Ligula intestinalis 143 447 Lima 81 Ltmacidae 249 Limapontia capitata 416 Limnatis 233 - nłlotica 233 LiTTinodrilus 14, 82 Limnoria UmnoTum 176 Limulus polyphemus 318 Łineus lingissimus 415 Linguatula 414 - serrata 414 Łinguatulida 414 Lingula 403 Lingulłdae 403 Lini/phia triangularis 202 Łinyphiidae 202 LipfitstiOTnorpha 145, 158 Liphżstius malayanus 159 Ltthobiomorpha 50 Lithobius 50 Lithodes Tnaia 97 Łithoglyphus natżcoides 173 t.tthophaga 408 Littorina 242 Littortnidae 242 Loa. loa 146 Loligo 103 - opalescens 103 Lophomonas blattarum 146, 147, 171 Lophopoda 243 Loricata 37 Lucenaria 353 - guadricornis 354 Lucinia 147 Luctnidae 147 Łumbricidae 53 Łumbrietllits 388 Lumbriculidae 58 JLumbriculus uariegatus 56 Lumbricus 55 - terrestris 54, 55 lycopfiora 357 Lycosa. 355 - narbonensts 354 - singoriensts 354 - tarantula 354 Lycosidae 246 Lymnaeidae 25 Łymnea. ttagnalis 25 Lynceus brachyurus 5S Macoma 281 - baltica 282 Macoma calcarea 282 Macracanthorhynchus hirudinaceus 111 ; Macrobrachium 149 Macropodia 186 - rostrata 186 Macrura 49 Mactra 149 Mactridae 149 Madrepora 149 Madreporaria 115 Maeandrina 388 - lamellina 388 Maja 149 Malacostraca 216 Malleus 196 Mangora acalj/pha 154 manut>rium 157 Margaritifera margaritifera. 22S Margarittferidae 225 MargineUidae 32 Marionina 387, 388 Mastigophora 395 Megalopoda 418 Meganyctiphanes noryegica. 13» Malanta 268 Mermis submgrescens 158, 330 Mermithidae 330 Merostomata 327 Mesenchytraeus 388 Mesłdotea entomon 244 mesosoma 245 Mesostigmata 218 Mesostoma ehrenbergi 160 Mesothelae 145, 158, 209, 211 Mesozoa 22, 159 Meta 160 - menardl 160 - TOerlanae 160 - segmentata 61 Metacrźnus 160 Micarla 128 -microfilaria 162 Microhydra ryderi 128 Młcropharyngea 161, 363 Microsporidla 161, 186, 324, 325 Millecrżnźda 18, 145, 280 Millepora 172 Mtlleporłdae 91 Mimetidae 61 Misumena Datia 138 Mitra 1«2 Mitrarła 373 448 Mttridae 162 Moerisia 158 - pallast IM Motpadla 17 Molpadonta 19 Molusca 161 Moluscotdea 45 Monogenoidea 270 Monoplacophora 95 Monorapftts chunt 163 Monotocardta 95 Multiceps multiceps 360 Munida 169 Munnopsis typica 339 Murez 287 - brandarłs 287 - trunculus 287 Muricidae 286 Mya arenarla 150 Mycetozoa 347 Mygalomorphae 171 Myidae 150 Myodocopida 153 Myriapoda 403 Myrmarachne ^onnicarła 168 Mysźdacea 140 Mysis 140 - niteta 141 Mytiius edulis 197, 198 Myxas glutinosa 206 Mj/zobolus pfeiferi 170 Myrosporżdia 170, 324, 32S Mj/zostoniidia 399 Myzostomum cystlcolum W Naididae 171, 335, 336 Nais 171 Nassa 174 Wassidae 174 Nntantia 131 Natica 175 nauplius 242 Nausithoe 129, 130 Nautiius 147 Negleria 395 NeopiUna swingi 177 Nemathelminthes 1W Nematoila 179 Nematorhyncha 177, 189 Nernertłnł 414 Weoascaris vitulorum 78 Neomysis integer 140 .WeopłHna 177 Neoplllna ewtngi 177 - galatheae 177 Neotrombicula autumnalts 374 Nephila 259 - claviceps 259 Nephrops norvegicus 89 Nephropsidae 277 Nephthydidae 17», 177, 401 Nephthys 176 Neptunus saył 178 Nerełdae 178 ATereis diuersłcolor 178 - dumetorum 17t - japonica 178 - pelagźca 178 - succtnea 178 Nerita 178 Neroclla 298 - biutttata 299 Nipharsrus 332 Noctiiuca •miliarls 185 Nosema 187 - bombi/cis 161, 186, 187 notoćhorda 98 Notostigmata 187, 291 Notostraca 355 Nucula 187 Nuda 16, 22, 187, 436 Nudtbranc(iia 171 WuCTTOulites 187 Nymphon distensum 108 Obelźa 188 Oceania 190 Octobrachia 206 Octocorallia 118 Octolasium 55 - lacteum 55 Octopoda 206 Octopus 205 - dofleini 205 - uulgaris 205 Oculina 190 - dtffusa 190 Ocypoda 375 Oikopleura diotca 194 Oithona simiUs 194 Oligochaeta 309 Oltvldae 196 oncosphaera 198 Oniscus 328 - asellus 328 Onychophora 255 Opalina caudata 199 - ranarum 199 Opalinata 198 ophiopluteus 192 Ophiura albida 394 Ophiurae 394 OpTtiuroidea 393. Opilio parietinus 120 Opiliones 120 Opisthobranchia 377 Opistorchis felineus 267 Orchestia cavimana 429 Oribatei 156 Ornithodorus 189 - •moubata 189 Ornithonyssus 48 Ostracoda 153 Ostrea 204 - edulłs 204 - yirginica 204 OxyptUa 173 Oxyuridae 208 Pagurus 272, 273 - arrosor 253 Palaemon 131 - adspersus 131 Palaemoitetes yarians 2:4 Palinura. 139 Palinwiis 139 - vulgaris 139 Palpigrada 215 Panagrolaimidae 392 Pandarus 217 Pandżnus 312, 313 Pandorłna 83 Pandulu* borealźs 217 - lotirostrłs 217 Pantopoda 108 Panulłru* 13» Paracentrotus Uvidus 172 Paragonimus westermani 268 PaTallthodes camtschatica 126 Parameciuni 217 - arcticum 218 Paramphistomum cervi 267 Paratcaria eguorum 79 Parasitidae 218 Paratitł/omiet 47, 109, 218, 291 PaTMtacidae 277 Pardosa 247, 386 Partenops 1W Patella 43 Pauropoda 216, 387, <-03 Panonia 221 Pecten 260 - •maximus 260 Pedipaipi 186 pedłpaipi 338 Pelagia noctiiuca 221 Pelagohydra 221 Pelagothuria 222 Pelmatohydra 333 - leucfcartł 333 Pelmatozoa 222 Penaeidea 132 Penaeus 130 - duoraruni 130 - orientalźs 131: - seti/erus 131 Penella 238 - sagitta 238 Pennatula 238 - phosphorea 238, 239 Pennatularia 239 Pentacrinoidea 145 Pentastomida 414 Peranema 223 PerUecłthophOTa 407 perinetuw 37 Periphi/lla hyacinthina 40 peristomiuTO 228 Perttricha 401 Peromedusida 40 Petricola pholadiformes 308 Petricolidae 308 Phanerozonia 355 Pharyngobdellidtt 235 Pfiascolosoma vv.lga.re 306 Philaeus chrygops 225 PhiUppia 295 P/iiiodromu* 347 PhUomenes 87 Philoscia muscorum 243 Pfioladidae 308 Pholas dactylus 308 Phormictopii* 271 Phoronidea 67 Phoronis 68 PhroniWta sedentaria 17 Ptirynus 11 Phylactolaemata 243 Phyllirhoe S9 Phyllododdae 401 PhI/IIopoda 145 Phl/IIosonia 241 Płiyluni 22 450 Pliysa 283 - acuta S/U - fontlnalid 283 Physalla physalis 18 Physidas U, 282 Physophora 89 PhytOCTdStigtna 395 Phytomonadida 38, 83, 226, 361 PUema 2d Pilumnir 238 Pinctada 224 Pinna 231 Płnnoteres 330 -• pisum 330 pinnulae 24< Pirata 239, 247 Piropfauma 16, 239 PUcicola geometra 233 Pisidłum M Ptacophora 37 Planorbaritu comeus 423 Planorbidae 424 Ptanorbł* planOrbis 423 Planu* rotnutu* 239 PIasmodtum 339, 419 - falciparum 422 - malariae 421 - otłdtó 421 - vivax 420 Platyhetminthef 241 plerocercoidu* 240 Pleurobrachia pileus 436 Pleurobranchus 175 Pleurotomaria 241 PocUlopora 236 podocopłda 153 podonaa - totcrmediuJ 243 Podophthatmu* 418 pogonophora 245 Połyartemia ^orcipata 249 Polubili* henslowi 404 Polycells feUlna 397 - ntgra W Polychaeta 387 Polyclada 408 potudesmida 282 Polygordius 25S, 373 polupartum 118 polyphemu* pedtculus 195 polypodium hydriforme W Pomatia* elegans 128 pomatiasidae 128 Pontonia 24S Pontoporeia 249 - affinis 250 Poranią 250 Porcellio 258 - scaber 259 pori abdominales 12 Porifera 72, 73 Porpita 251 Portunu* 251 -puber 251. ,252 Potamon 381 Potamopt/rgu* jenkinsi 410 Poterłon neptunł 272 Prai»a 254 PriapuUda 184 Prtapulus candattis 184 proboscił 127, 129, 247 procercoidus 255 Prorodon OUUTO 258 Prosobranchia 265 prosoma 338 prostomium 228 Protodrilu* 255 Protohydra 333 protosoma 24S Protozoa 230 Protracheata 255 Psammechtntu miltarts 96 pseudophifllłdea 14, 30, 82, 83, 114, 142, 240, 358, 372 Pseudoscorptones 418 Pseudosucctnea columella 25 Psolitó 148 - peronu 148 Psoroptidae 301 Pterla 224 Pterobranchia 238 Pterophullum 118 Pteropoda 317 Pterotrachea 296 Pterotracheldae 295, 296 Pulmonata 242 Purpura 339 - haema$toma 340 Pycnooonida 108 Pycnopodia Holtanthołdes 285 PUBidium 228 FUrosoma 17 Radtolaria 257 Radii 168 Hegularia 99 Renilla 280 Heptcntta 39 Rhabditidae 280 Rhabdlttt 140, 280 Rhabdocoela 407 Rhitropanopeus harristi 125 Rhizasinella pyrVera 147 Rhizocephala 284 Rhlzocrtnu« 280 Rhizomaatigida 335 Rhtzopoda 120 RhtZOStOłna 288 - OCtopU* 288 - pulmo 288 Rhizostomeae 158 rhopalium 282 Rhoptiema esculenta 282 Rhynehelmis ItTnosella 145 RhynochobdelUda 235 Ricinoides tjoestedtt 280 Ricinutei 212, 280 rostellum 356 rostrum 17. 131 Rotatoria 412 Rugosa 118 SabeIIa 300 Saccoglossa. 412 Sacculina 411 Sagaria parasitlca 253 Sagłtta 330 - setosa 330 Salpa 328 Salticidae 306 Salttcus 306 - scentcus 306 Sarcoci/stti 301 Sarcodina 422 Sarcoma»tlgophora 198, 231, 301, 395, 422 Sarcoptes scabiei 353 Sarcopti/ormes 156, 288, 291, 301, 353 Sarsta 301 - geminifera 301 Saxicava 422 Scalarta 307 Scalpellum 308 Scaphander 306 Scaphandrtdae 306 Scapholeberts mucronata 203 Scaphopoda 388 Schistosoma haematobium 268, 269 -- japonicum 269 - mansoni 269 Schizopeiittdia 301, 385 scoles 359 Scolopendra yirtdts 312 Scolopcndroniorpha 312 Scorptones 112 Scrobicularla piana 315 Scrobicularitdae 315 .Scuttgera colcoptrata 263 Scutigeromorpha 263 Sci/IIaroide* 148 Scyllami 148 - tatuś 148 Scwhozoa 129 Sedentaria 400 Segmentlna nttida 422 Semaeostoneae 36, 130, 157, 221, 30 Sepia 1S4 - offlcłnalis 155 Septola 154 SeroHa 282 Serpula 303 Sertularia 288 Sesanna 13T Sida cristalKna 264 Sigaltonidac 401 Stmocephalus 22S Siphonophanes grubii 53 Siphonophora 297 Sipunculoidea 305 Sipunculus nudus 305, 306 Sttttcut 311 - floricola 311 - rupiecia 311 Solarium 295 Solaster 86 - papposus 86 Solen 194 Solenidae 194 Solenogaster 29 Sollfugae 321 Spatanganus 303 - purpureus 303 Spatangotdea 302 Sphaerildae 70, 84 .Sphaertum 70 Sphaeroma 332 Sphaerularla bomb; 304 Sphaerularitdae 304 Spinulosa 86 Sptrobranchia grandis 245 •SpirostomuTO 322 Spirotricha 58, 201, 296, 322, 323 &'pirula Spirula 322 Spondylus 324 452 Spongia 72 Spongicola venusta 120 Spongłlln lacustris 171 Sporozoa 325 Sguilla 278 - oratoria 279 Stauromedusae 130, 157, 220, 327, 352 Steatoda 328 - paykulltana 328 Stelmatopoda 132 Stenoptis htspidus 328 Stentor 371 Stichopus 370 - japonicus 370 - regalts 370 Stomatopoda 385 Stongylocentrotus droebachiensis 172 Strobila 358 Strombidae 316, 342 Stromblf 31S Strongyloidea 330 Strongyloides 392 - papUlosus 39! - ransomi 393 - stercoralis 391 Strongyloidtdea 391-393 Stygiomedusa 130 Stylaria lucuttris 335 Stylasteridae 81 Stytommatophora 375 Stylonychia 153 Suberites domuncula 118 • Succinea 33 Succifieidae 33 Suctoria 23 Syllidae 401 Syllis Spongicola 60 Symphyla 216, 387, 40i Synapta 122 -• inhaereus 122 Syncorone 301 Syngamidae 335 Syngamus trachea 335 Tabanus 352 "^abulata 17 Tachypleus 203 Taettia tagtnata 360 - solium 361 Talitridae 190 TaUtroides allaudi 429 Talźtrus saltator 429 J Tamarovalva llmax 51 Tamanovalvacea 51 Tarantula 11 Tardigrada 183 Tarentula 355, 403 Tarsonemini 356 Tarsonemus 356 Tarrodonta 354 Tectłbranchia 195 Tegenaria 105 tegmentum 37 Tellinidae 281 Telosporidia 325 Temnocephala 241, 363, 407 Temora longicornis 363 Tentaculata 45, 363 Tentaculifera 40, 161, 262, 363, 438 Terebratulina serpentriołialia 263 Teredinidae 349 Teredo 349 Testacea 223 Tethys awantium 163 Tetrabranchia 44 Tetracorallia 118 Tetragnatha 137 Tetrugnathidae 138 TetTahymena, 363 Tetranychtdae 265 Tetrapodllt 291, 342 Tetrarontda 76 Thalassia 179 Thaliacea 326 Thanatus 349 theca 115 Thelyphonidae 88 Theodoitis .fluuiatżlźs 283 Theraphosa 271 Theraphosidae 271, 272 Therldiidae 197 Therldion 196 Theromyzon tessulatum 231 Thornisus onustus 382 Thoniosidae 26, 40, 138, 173, 347, 34S 383 Thoracica. 369 Thyone 193 Thyrophagus putrescentiae 288 Thj/sanoessa inerTOis 62 Tonna 328 Tonnidae 66 Tozocara cati 79 - cani 80 Toaroplasnia gondi 367 Toroplasmea 367 Trachylida 333 Trechaiehiae 18 Triaenophorus nodulosys 372 Trichinella spiralźs 409 TricMneIlidae 409 .Trichocephalidae 410 Tric;tocephalus trichiurus 410 Trichodina 371 TrichoinonadMa 300 TrłchOTłlonas 299 - foetus 299 - hominis 299 - cagtnaUs 299 Trichonympha 372 Trichostrongylidae 87 Triclada 417 Tridacna 265 - gtgas 265 Tridacnidae 265 Trłlobita 374 TriloWomorpha 374 Triops cancriformis 261 - granartus 261 trochophora 372 Trochosa 133, 355 Trochosphacra 373 - aeguatorialis 373 - solstitialis 373 Trochus 374 - nlloticus 374 Troglychaetus beraneckź 399 Trombłculidae 374 Trombidi/ormes 188, 265, 291, 321, 356, 374, 410 trypanosoTOa 350-352 Trypanosoma 351 - brucei 352 - eguiperduni 352 - euansi 351 - gambiense 351 - rhodesiense 351 Trypanosomatidae 350, 351 Tubatrte aceti 392 Tubt/e-r 82, 297 - tuWfex 297 Tubyiddae 296 Tubtpora 199 Tubularia 298 - indtoźsa 298 -• larynr 298 Tunłcata 201 rurbellarla 406 Turbo 375 TurriteUa 403 Turritellidae 403 Tyrogłyphus jarinae 288 Uca 318 uncini 356 Unio 314 Unionidae 315 Upogebia 181 UTOpygi 88, 186, 301, 384 Urosalpinz 402 Yalonia 343 yalonźidae 343 Valvata 423 - cristata 423 - naticina 423 - piscinalis 423 - pulchella 423 yarsowiella koźmianskli 407 » yasłdae 304 VasuTO 304 Vaucherla 9 yelarium 40 yelella 390 velum 157, 334 Yeneridae 282, 390 yenerupis 282 Venus 390 - •mercenarla 391 Veretillum cyanomorium 413 Vermes 45, 281 Yermetidae 280 vermetus 280 yermidea 45 verruca 391 yertiginidae 242 Yertigo 243 - arctica 242 yitrina pellucida 264 yitrintdae 264 Viviparus 438 - contectus 438 - Viviparus 438 Voluta 433 yolutidae 433 yoluoa: 366 Vorticella 405 Walcfcenaeria 385 "Waldheimta cranium 87 Wuchereria tiancrofti 67 454___________ Xenophora 349 Xenophoridae 349 ripMdiocercartae 35 Xiphosura 202 Systtcus 28 Yllenus arenarius 416 Yoldia 99 - arctica 100 zelotes 411 Zembrina dedrita 185 zoantharia. lis. 433 zoanthus sopialis 433 zoea m Zonitidae 341 Zonitoides nitidus 183 Zoochlorellae 75 Zoomastłgtna 395