Julian Apostata Mispogon, albo Nieprzyjaciel Brody t � um aczenie: w ww.zr odla .historyczne.prv.pl mail: [email protected] MMIII � JULIAN APOSTATA - (331 lub 332 � 363 n.e.) By� ostatnim niechrze�cija�skim cesarzem Rzymu. Cho� pocz�tkowo wyznawa� chrze�cija�stwo, to okazywa�, cho� skrywan�, sympati� dawnym bogom [g�. Heliosowi]. Jego umi�owanie dla dawnych religii by�o skutkiem starannego, jak na owe czasy, wykszta�cenia � Apostata by� wychowankiem poga�skich filozof�w z ate�skiej Akademii, za�o�onej jeszcze przez samego Platona, a istniej�cej a� do 529 r. n.e.. Neoplatonizm, kt�ry w�wczas by� filozofi� w �wiecie dominuj�c�, ukszta�towa� te� i Juliana, kt�ry, mimo odnowienia dawnych kult�w, nie prze�ladowa� chrze�cija�stwa. Jako cesarz pragn�� przywr�ci� �wietno�� Rzymu � jego tryb �ycia odznacza� si� wyj�tkow� surowo�ci�. Julian spa� na zwyk�ych siennikach, jad� niezwykle skromnie i ubogo, zlikwidowa� te� przepych, kt�rym odznaczali si� jego poprzednicy � wygna� z dworu rzesze s�u�by i cesarskich �klient�w�, kt�rych jedynym zaj�ciem by�o gromadzenie fortun, rujnuj�cych skarb Cesarstwa, w zamian za przypochlebianie si� w�adcy. Odm�wi� tak�e p�acenia upokarzaj�cego trybutu plemionom germa�skim, przekroczy� Ren i pokona� German�w, zmuszaj�c ich do wyrzeczenia si� wojny z narodem rzymskim, zwr�cenia wszystkich je�c�w, oraz odbudowania zniszczonych przez siebie obiekt�w [w tym most�w na Renie]. Wypowiedzia� te� wojn� Persom, wkroczy� na ich tereny i pokona� w �wietnie zaplanowanej kampanii wojennej. Nie doprowadzi� jednak wojny do ko�ca � zgin�� w niewyja�nionych okoliczno�ciach podczas jednej z potyczek � niekt�re �r�d�a m�wi� nawet, i� za jego �mier� odpowiada kt�ry� z jego w�asnych �o�nierzy � chrze�cijanin, kt�ry nienawidzi� mia� swego w�adcy za oddawanie czci dawnym bogom, cho� jest to prawdopodobnie jedynie legenda, wymy�lona p�niej przez chrze�cijan. Na polu dzia�alno�ci filozoficznej i literackiej Julian znany jest dzisiaj jako autor kilku pism, m.in. niezwykle ciekawej korespondencji z czo�owymi intelektualistami swej epoki (np. Libaniuszem � antioche�skim poga�skim retorem i filozofem), oraz z dzie�a �Cesarze�, a tak�e z prezentowanego ni�ej satyrycznego tekstu �Mispogon, albo Nieprzyjaciel Brody� i in. Jest to paszkwil, skierowany przeciw mieszka�com Antiochii, kt�rzy s�yn�li z przepychu i wyszydzali Juliana za jego prostot� �ycia i surowe zasady moralne, gdy przebywa� w tym mie�cie przed wypraw� na Persj�. �Mispogon...� jest pozornie samokrytyk� Juliana, to jednak tylko przykrywka. Pod pozorem wyliczania swych rzekomych ogromnych wad, cesarz gani lubuj�cych si� w luksusie i zbytku mieszka�c�w Antiochii. S. Drej N a og� w�adcy, gdyby si� ich rozebra�o z purpury i nagich rzuci�o w �wiat, pogr��yliby si� natychmiast w najni�szy stan spo�eczny bez nadziei wyj�cia kiedykolwiek z cienia. Ale w wypadku Juliana zas�ugi osobiste by�y w pewnej mierze niezale�ne od stanowiska. Bez wzgl�du na drog�, jak� obra�by on sobie w �yciu, na pewno dzi�ki sile swojej nieustraszonej odwagi, �ywego dowcipu i wyt�onej pilno�ci osi�gn��by najwy�sze zaszczyty wybranego zawodu albo ju� co najmniej by zas�ugiwa� na nie; m�g�by si� podnie�� na stanowisko ministra b�d� dow�dcy w kraju, w kt�rym by si� urodzi� jako zwyczajny obywatel. Gdyby zazdrosny kaprys w�adzy zawi�d� jego oczekiwania albo gdyby on sam roztropnie zboczy� ze �cie�ek wielko�ci, to i tak wykorzystanie tych�e samych talent�w w jakim� pracowitym odosobnieniu umie�ci�oby jego szcz�cie doczesne i nie�mierteln� s�aw� poza zasi�giem kr�l�w. Wydaje si� wprawdzie, �e w portrecie Juliana, gdy go badamy z drobiazgow� i mo�e nawet krytyczn� uwag�, czego� brak do tego, aby posta� ta by�a wdzi�czna i doskona�a. Nie mia� on w sobie geniuszu tak pot�nego i wznios�ego jak geniusz Cezara ani doskona�ej roztropno�ci Augusta. Cnoty Trajana by�y chyba bardziej sta�e i wrodzone, a filozofia Marka Aureliusza prostsza i bardziej konsekwentna. A przecie� Julian stawia� czo�o przeciwno�ciom losu nieugi�cie i pomy�lno�� nie uderza�a mu do g�owy. Po przerwie trwaj�cej od �mierci Aleksandra Sewera przez lat sto dwadzie�cia Rzymianie oto zn�w zobaczyli cesarza, kt�ry nie czyni� rozr�nienia pomi�dzy obowi�zkiem a przyjemno�ci�, kt�ry dok�ada� wszelkich stara�, aby ul�y� w niedoli swoim poddanym i wskrzesi� w nich ducha, i kt�ry zawsze usi�owa� ��czy� autorytet z zas�ug�, a szcz�liwo�� z cnot�. Nawet fakcja, i to fakcja religijna, musia�a uzna� wy�szo�� jego talentu, zar�wno w czasie pokoju, jak w czasie wojny, i przyzna� z westchnieniem, �e Julian Apostata kocha� sw�j kraj i zas�ugiwa� na cesarstwo �wiata doczesnego. Edward Gibbon (Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego, t. II, Warszawa 1975, s. 299) I Poeta Anakreon napisa� wiele zachwycaj�cych pie�ni, kt�re s�awi�y luksusowe �ycie, jakim obdarzy�a go Tyche. Ale Alceusowi i Archilochowi z Paros b�g nie zezwoli� na po�wi�cenie �ycia zabawie i przyjemno�ci. Aby za� sk�oni� ich do znoszenia trud�w, raz jednych, raz drugich, zmniejszono ci�ar na�o�ony na nich przez Niebiosa i przekl�ci zostali ci, kt�rzy ich zwodzili. Lecz, jako, �e prawo zakazuje mi oskar�a� imiennie tych, kt�rym wszelako nie uczyni�em �adnego z�a, [to jednak] pr�buj� okazywa� mi sw� nienawi��; z drugiej za� strony dominuj�cy obecnie mi�dzy dobrze urodzonymi styl edukacji, zabrania mi u�ycia muzyki, sk�adaj�cej si� na t� pie��. W tych bowiem czasach ludzie uwa�aj�, �e bardziej poni�aj�ce jest studiowanie muzyki ni� nieuczciwe wzbogacenie si�. Pomimo tego jednak, nie zrzekn� si� z tej przyczyny pomocy, kt�r� posiadam dzi�ki darowi Muz. Istotnie bowiem, obserwowa�em, �e nawet barbarzy�cy po drugiej stronie Renu �piewaj� barbarzy�skie pie�ni, skomponowane w j�zyku przypominaj�cym kracz�ce ptactwo i w owych pie�niach znajduj� upodobanie. Ponadto zawsze dzieje si� tak, �e nawet po�ledni grajek, pomimo, �e dra�ni swe audytorium, znajduje przecie� w tym muzykowaniu ogromn� rado��. Z t� my�l�, cz�sto powtarzam sobie, tak jak Ismenias, chocia� me mierne talenty nie daj� si� nawet por�wnywa� z jego, �e mam, jak si� przekona�em, podobn� niezale�no�� ducha, zatem � �Sobie �piewam, a Muzom�. II Aczkolwiek pie��, kt�r� w�a�nie snuj�, zosta�a u�o�ona proz� i zawiera du�o gwa�townych wyrzut�w, skierowanych nie, na Zeusa, przeciwko innym � jak�e by mog�o tak by�, odk�d jest to prawem zakazane, lecz przeciwko poecie i autorowi � czyli samemu sobie. Prawo wszak nie zakazuje pisania w�asnej apoteozy, ani te� krytyki. Zatem, jako, �e nie mam powod�w do chwalenia samego siebie, chocia� by�bym niezmiernie rad, mog�c to uczyni�, maj�c za� niesko�czenie wiele powod�w do ganienia, zaczn� od swej twarzy. Jako, �e natura nie uczyni�a jej ani zbyt przystojn�, ani zbyt zaszczytn�, ani nie da�a jej tego powabu m�odo�ci, ja sam, z czystej perwersji i z�o�liwej irytacji, doda�em mej twarzy d�ug� brod�, aby twarz m� pokara�, gdy� wydaje si� by� wielk� zbrodni� nie by� przystojnym z natury. Z tego samego powodu cierpi�, gdy� sta�a si� ona siedliskiem pierzchaj�cych w nich wszy, jak gdyby by�a zaro�lami, w kt�rych skrywaj� si� dzikie zwierz�ta. Co si� za� tyczy �apczywego jedzenia lub picia z szeroko otwartymi ustami, nie jestem w stanie, a powinienem si� tym zaj��, spo�ywa� pokarmu w ten spos�b, gdy� obawiam si� po�kni�cia swych w�asnych w�os�w wraz z kawa�kami chleba. W kwestii bycia ca�owanym, lub ca�uj�cym, najmniej jeszcze odczuwam zwi�zane z brod� niedogodno�ci. I w�a�nie dlatego, jak i z innych jeszcze powod�w, broda jest ewidentnie uci��liwa, odk�d nie pozwala mi przycisn�� ogolonych �ust do ust bardziej rozkosznie� (chyba z tego powodu, �e takie usta s� bardziej g�adkie, jak mniemam), jak napisa� ju� jeden z tych, kt�rzy z pomoc� Pana i Kalliope komponowa� wiersze na cze�� Dafne. Lecz, m�wicie, �e brod� sw� m�g�bym skr�ca� na kszta�t powroz�w. C�, jestem sk�onny przychyli� si� do waszego zdania, je�li tylko znajdziecie do�� si�y, aby me w�osy skr�ci�, a ich szorstko�� nie uczyni przera�aj�cych zniszcze� waszym �nieu�ywanym i delikatnym d�oniom�. I niechaj nikt nie przypuszcza, �e czuj� si� obra�ony wasz� satyr�. Osobi�cie spiesz� z przeprosinami do was, gdy� nosz�c na twarzy sw� brod� tak, jak nosz� j� koz�y, m�g�bym przecie, jak przypuszczam, uczyni� m� twarz delikatn� i ogolon�, jak nosz� si� przystojni m�odzie�cy i wszystkie kobiety obdarzone przez natur� powabem. Lecz wy, nawet b�d�c w podesz�ym wieku, gorliwie na�laduj�c w�asnych syn�w i w�asne c�rki przez wydelikacony i mi�kki spos�b waszego �ycia lub, by� mo�e, przez wasze zniewie�cia�e sk�onno�ci, starannie golicie swe podbr�dki, za� wasza m�sko��, ledwo co ujawnia si� i nieznacznie zaznacza na waszych czo�ach, nie za� w w�sach, jak to ma miejsce u mnie. III Lecz, jak gdyby zwyk�a d�ugo�� mej brody nie wystarcza�a, na dodatek i ma g�owa jest rozczochrana i rzadko w�osy me �cinam, tako� i paznokcie, za� palce mam ci�gle niemal ca�e czarne od cz�stego u�ywania pi�ra. A je�li chcieliby�cie dowiedzie� si� czego�, co zwykle jest tajemnic�, tak�e ma pier� jest kud�ata i ca�a pokryta w�osami, jak piersi lw�w, kt�re monarchami s� mi�dzy dzikimi bestiami, tak jak i ja [jestem monarch�] i nigdy w mym �yciu nie wyg�adzi�em mej piersi, taki jestem sczez�y i obskurny; nigdy te� �adnej innej cz�ci cia�a mego nie ogoli�em i nie wypiel�gnowa�em. Gdybym mia� brodawki, jak Cycero, powinienem wam o tym powiedzie�, ale tak si� jako� dzieje, �e nie mam �adnej. Za waszym pozwoleniem, powiem wam co� jeszcze. Nie jestem wcale kontent maj�c swe cia�o w takim chropawym stanie, lecz zaprawd�, styl �ycia, jakiemu ho�duj�, jest rzeczywi�cie wielce rygorystyczny. Sam wygna�em si� z teatr�w, takim jestem idiot�! Nie dozwalam te� na swym dworze [a�eby ustawiono] thymele1, za wyj�tkiem pierwszego dnia Nowego Roku, bo jestem zbyt wielkim g�upcem, a�eby si� tym cieszy�, tak jak jaki� wie�niak, kt�ry ze swego ma�ego maj�tku musi zap�aci� podatek lub odda� trybut brutalnemu panu. A je�li ju� nawet wejd� do teatru, wygl�dam jak zbrodniarz � pokutnik. Nast�pnie znowu, jako, �e tytu�uj� mnie Pot�nym Cesarzem, nie zatrudniam nikogo do nadzoru nad mimami, ani te� wo�nicy rydwan�w nie zatrudni� jako swego oficera, czy dow�dcy wojsk, tak dzieje si� ze mn� w ca�ym zamieszkanym �wiecie. I, obserwuj�c to zupe�nie niedawno, �przypomnij sobie teraz jego m�odo��, jego rozum i m�dro��. IV Prawdopodobnie b�dziecie mieli jeszcze i inne pretensje i jasne dowody bezwarto�ciowej mej natury � dlatego to kontynuuj� i dodam tu wi�cej jeszcze z mej dziwnej charakterystyki. Mam na my�li to, �e ja w og�le NIENAWIDZ� wy�cig�w konnych, tak jak d�u�nik nienawidzi rynku. Dlatego tak rzadko asystuj� w wy�cigach, w�wczas jedynie, gdy trwaj� igrzyska ku czci bog�w, a i wtedy nie zostaj� na nich ca�ego dnia, tak jak zwyk� czyni� to m�j kuzyn, m�j wuj, brat i syn mego ojca. Sze�� wy�cig�w to wszystko, co ogl�dam i zadowolony jestem, gdy mog� si� stamt�d ulotni�. V Lecz wszystkie te rzeczy � to s� jeno pozory, i w rzeczy samej, jak�e niewielk� cz�stk� mej urazy do was dot�d opisa�em! Lecz wracaj�c do 1 Thymele- okr�g�y o�tarz stoj�cy w staro�ytnym teatrze po�rodku orchestry, na kt�rej umiejscawiano zwykle ustawiony w dw�ch lub trzech rz�dach ch�r. mego prywatnego �ycia na mym dworze. Bezsenne noce na mym bar�ogu i dieta, kt�ra jest niczym innym, jak przesytem, nadaj�cym memu nastrojowi szorstko�� i nieprzyjazne uczucia w stosunku do pe�nego luksus�w miasta, jak wasze. Jednak�e nie po to jest to wszystko, a�eby dawa� wam przyk�ad, �e przyswoi�em sobie me przyzwyczajenia. Lecz w dzieci�stwie ukaza�a si� mi tajemnicza i bezrozumna zjawa, kt�ra nam�wi�a mnie do wypowiedzenia wojny przeciwko w�asnemu �o��dkowi, tak wi�c nie pozwalam mu nape�nia� si� olbrzymi� mas� po�ywienia. Z powodu tego zdarzenia jest mi zaprawd� niezwyk�e wymiotowanie w�asnym pokarmem. I, jako, �e pami�tam, i� takie zdarzenie do�wiadczy�o mnie raz jedynie, odk�d zosta�em cesarzem i by�o spowodowane przypadkiem, a nie przejedzeniem, warto by mo�e po�wi�ci� chwil� na opowiedzenie historii, kt�ra sama w sobie nie jest mo�e zbyt wdzi�czna, lecz w�a�nie przez to wyj�tkowo przypad�a mi do gustu. VI Historia ta zdarzy�a si� na zimowych kwaterach w mej umi�owanej Lutecji2 - jak Celtowie zw� stolic� Paryzj�w. To malutka wyspa le��ca na rzece, otoczona murem, i z drewnianymi mostami po jej obu stronach. Rzeka rzadko podnosi si� i opada, zazwyczaj jej poziom jest taki sam, tak latem, jak i zim�, dostarczaj�c wody, kt�ra jest zar�wno mi�a dla oka, jak i bardzo przyjemna dla ka�dego, kto zechcia�by si� jej napi�. Z tych powod�w mieszka�cy owej wyspy przewa�nie czerpi� sw� wod� prosto z rzeki. Zima tutaj jest raczej �rednia, prawdopodobnie ze wzgl�du na ciep�o pobliskiego oceanu, kt�ry rozpo�ciera si� nie dalej jak jakie� 900 stadi�w od miasta i by� mo�e lekka morska bryza niesie si� od wody tak daleko, 2 Lutecja � obecnie Pary�. jako, �e morska woda zdaje si� by� raczej ciep�a, ni�eli �wierza. W ka�dym razie, z tego, czy z innych powod�w, kt�rych nie znam, fakty s� takie, jak m�wi� � ludzie tam mieszkaj�cy maj� z regu�y cieplejsz� zim�. Rosn� tam r�wnie� dobre gatunki winnej latoro�li, a niekt�rzy mieszka�cy hoduj� nawet drzewka figowe, przykrywaj�c je zim� chocia�by cz�ciami znoszonej odzie�y, okrywaj�c s�om� i rzeczami w tym rodzaju, jakich u�ywa si� do zabezpieczania drzew przed szkodami spowodowanymi zimnym wichrem. Ta jednak zima by�a zimniejsza ni� zwykle, a rzeka przynosi�a olbrzymie bloki z kry, wygl�daj�ce zupe�nie jak kawa�ki marmuru. Wiecie zapewne, o co mi chodzi? To taki bia�y kamie� sprowadzany z Frygii, te bloki lodu wygl�da�y dok�adnie tak samo, wielkie i sp�ywaj�ce w d� rzeki jedna za drug�. Prawd� m�wi�c, to wygl�da�o nawet na to, �e lodem skuta zostanie ca�a rzeka, tworz�c niby mocny most z lodu nad p�yn�cym nurtem. Zima zatem by�a ostrzejsza ni� zazwyczaj i tak jednak pok�j, w kt�rym spa�em by� nie ogrzewany, mimo, �e wi�kszo�� tamtejszych dom�w mia�o ogrzewanie poprzez specjalne podziemne piece i m�j pok�j tak�e by� przystosowany do ogrzewania go ciep�ym powietrzem uzyskiwanym w ten spos�b. Sta�o si� jednak tak, �e nie ogrzewano go, jak przypuszczam z powodu tego, �e tak wtedy, tak i dzisiaj jestem wyj�tkowo kapry�ny i okazuj� swoj� nieludzko�� w pierwszym rz�dzie, co jest zupe�nie naturalne, samemu sobie. Zechcia�em zatem przyzwyczai� si� do znoszenia zimna, bez znoszenia tej dogodno�ci jak� jest ogrzewanie. W miar� jak zima stawa�a si� coraz ostrzejsza i bardziej surowsza, nawet w�wczas nie pozwoli�em s�u�bie na ogrzanie domostwa, gdy� ba�em si�, �e ciep�o ze �cian wyci�gnie ca�� wilgo�, co spowoduje zadymienie. Kaza�em jednak s�u�bie przynie�� niewielk� ilo�� roz�arzonych w�gli, z ognia, kt�ry si� w pobli�u pali� i zezwoli�em na umieszczenie ich w pokoju. Lecz te w�gle, chocia� nie by�o ich wiele, wyci�gn�y ze �cian mn�stwo dymu, od kt�rego straci�em przytomno��. I, podczas gdy dym wype�ni� ju� niemal ca�� moj� g�ow�, prawie si� nie zad�awi�em. Nast�pnie wyniesiono mnie na zewn�trz i, podczas, gdy doktorzy radzili mi abym wyrzuci� z siebie to jedzenie, kt�re dopiero co prze�kn��em, a by�o tego niewiele, Na Zeusa! Zwymiotowa�em i od razu poczu�em si� l�ej, mia�em te� spokojniejsz� noc, a ju� nast�pnego dnia mog�em robi�, wszystko, jakby nic si� nie sta�o. VII Po tym wszystkim, nast�pnie, nawet, gdy by�em mi�dzy Celtami, jak z�o�nik [z komedii] Menandra, �Osobi�cie bra�em ca�� mas� r�nych problem�w na swoj� g�ow�. Ale podczas gdy Celtowie pogodnie znosili me nastroje, poczuliby si� naturalnie ura�eni takim zamo�nym i pstrym miastem, gdzie wielu przebywa tancerzy, fletnist�w i wi�cej mim�w, ni� normalnych obywateli, oraz brak zupe�ny szacunku dla w�adz. Rumieniec wstydu wygl�da na waszych twarzach tak niem�sko, lecz wszak�e tacy dzielni m�czy�ni, jak wy, uwa�aj� za stosowne rozpoczyna� hulanki wraz z jutrzenk�, aby sp�dza� nast�pnie dnie i noce na przyjemno�ciach, pokazuj�c nie tylko s�owami, ale nawet czynem wasz� pogard� prawom. W rzeczy samej to tylko dzia�anie tych, kt�rzy s�dz�, �e w�adza wyzwala w ludziach strach i obra�aj� tych, kt�rzy j� posiadaj�, przyczynia si� do deptania praworz�dno�ci. A wy za� znale�li�cie w tym szczeg�lne upodobanie, jak pokazali�cie jasno przy wielu okazjach, szczeg�lnie za� na rynkach i w teatrach; t�umy ca�e wrzeszcz� i klaszcz�, kiedy ludzie na urz�dach przechwalaj� si�, chc�c zdoby� popularno�� na konto sum, kt�re wy�o�yli na takie przedsi�wzi�cia; tacy ludzie s� w�wczas bardziej popularni i wi�cej si� o nich m�wi ni� o Ate�czyku Solonie i o jego rozmowie z Krezusem, kr�lem Lidyjczyk�w. I wszyscy jak�e jeste�cie przystojni! Jak�e wysocy i smukli, o g�adkiej sk�rze i bez zarostu. Wszyscy � starzy i m�odzi wolicie raczej szcz�cie Feak�w, przedk�adacie �strojenie si�, wanny z ciep�� wod� i ��ka�. VIII �C� z tego?� � odpowiadacie � �Czy� naprawd� s�dzi�e�, �e twe gburowate maniery i dzikie i niezdarne zachowanie wsp�gra� by mog�y z naszymi?� O! Najbardziej g�upi i k��tliwi z ludzi! Tak bezsensowna i �a�osna jest ta kar�owato�� waszych dusz, kt�r� to ludzie niskiego ducha zw� �Pow�ci�gliwo�ci�� Czy naprawd� kt�ry� z was my�la�, �e powinno�ci� wasz� b�dzie ukrycie si� pod mask� wstrzemi�liwo�ci? Mylicie si�, bo po pierwsze, nie wiadomo w�a�ciwie czym wstrzemi�liwo�� jest, jako, �e s�yszymy tylko sam termin, podczas gdy samej wstrzemi�liwo�ci nie spos�b zobaczy�. Je�li za� jest to rzeczywi�cie co�, co musicie obecnie praktykowa�, to wstrzemi�liwo�ci istota tkwi w pos�usze�stwie bogom i prawom, w zachowaniu pe�nym godno�ci i szacunku dla r�wnych urodzeniem i rang�, wytrzymywaniu i znoszeniu ze zrozumieniem wszelkich nier�wno�ci mi�dzy lud�mi, w uczeniu si� i w zrozumieniu my�li, �e biedacy nie mog� cierpie� jakiejkolwiek niesprawiedliwo�ci z r�ki bogatych, tak�e w osi�gni�ciu tego, �e odrzucicie od siebie wszelkie zmartwienia, z kt�rymi naturalnie ka�dy si� spotyka, nienawi��, z�o, obel�ywo��, nast�pnie w znoszeniu tych rzeczy z ca�� moc� i godno�ci�, w nieobra�aniu si� i w niedawaniu pola swemu gniewowi, lecz w trenowaniu si� tak daleko, jak to mo�liwe w umiarze, i, je�li te rzeczy rzeczywi�cie oznaczaj� �wstrzemi�liwo��, to oznacza to powstrzymywanie si� od przyjemno�ci, nawet, je�li nie s� one nadmiernie niew�a�ciwe, albo godne pot�pienia, to wszystko. Bo musicie zrozumie�, �e cz�owiek nie mo�e �adn� miar� by� pow�ci�gliwy prywatnie, w ukryciu, podczas gdy publicznie okazuje rozwi�z�o�� i rozkoszuje si� widowiskami teatralnymi. Je�li wi�c wstrzemi�liwo�� jest naprawd� tymi wymienionymi rzeczami, to w takim razie sami si� rujnujecie i, co wi�cej, rujnujecie nas, jako, �e my nie mo�emy znosi� niewolnictwa [dla po��dliwo�ci], oboj�tnie, czy b�dzie to niewola bogom, czy prawom. Bo wolno�� jest ze wszech miar rzecz� godn� najwy�szego uznania!. IX �C� to za haniebna poza udawanej pokory! M�wisz, �e nie jeste� naszym panem i nie pozwalasz, aby tak na ciebie m�wiono, co wi�cej, przekona�e� wielu z ludu, od dawna ju� przyzwyczajonych do tego s�owa, do nieu�ywania tej nazwy �rz�d�, jako ubli�aj�cej, a teraz sam nas chcesz zmusi� do s�uchania urz�dnik�w i praw! O ile� lepiej dla ciebie by�oby zachowa� dla siebie nazw� �Pana�3, lecz, zaiste dajesz nam tak� �wolno��, ty, kt�ry jeste� taki �agodny, w zezwalaniu nam na nazwyanie ci� tak, jak chcemy, jeste� zarazem tak gwa�towny, co do rzeczy, kt�re robimy! Nast�pnie za� rozkazujesz nam te�, zmuszaj�c bogatych do umiarkowanego zachowania si� w s�dach, ponadto powstrzymujesz biednych od zarabiania donosicielstwem. Poza tym, poprzez okazanie swej 3 Dominus � [�ac.] Pan, W�adca; termin wprowadzony oficjalnie do tytulatury cesarskiej dopiero od czas�w Dioklecjana, st�d od jego czas�w mowa o �dominacie�, za� wcze�niej o �pryncypacie�; s�owo �dominus� budzi�o u Rzymian protesty, jako, �e jego semantyka wiod�a ku poj�ciu �w�adzy absolutnej�, podczas gdy a� do Dioklecjana ca�y czas zachowywana by�a pozorna forma republiki. niech�ci scenie, mimom i tancerkom, zrujnowa�e� nasze miasto i nic dobrego nas z twej strony nie spotka�o, a tylko samo okrucie�stwo, kt�re musieli�my znosi� przez siedem d�ugich miesi�cy4 tak, �e musieli�my zwr�ci� si� do starc�w czo�gaj�cych si� w�r�d mogi�, aby modlili si� od uwolnienia nas od takiej wielkiej kl�twy, lecz sami uwolnili�my si� od niej poprzez nasz� dowcipn� zuchwa�o��, wystrzeliwuj�c nasze satyry twymi w�asnymi strza�ami. Jak zatem, �wielki panie�, zamierzasz stawi� czo�o ��d�om perskim, je�li wszczynasz wojn� przeciw naszej �mieszno�ci?� X Chod�cie, ja jestem got�w do �wie�ej dawki obra�ania samego siebie! �Chadzasz, panie, regularnie do �wi�ty�, o k��tliwy zepsuty i ca�kiem bezwarto�ciowy cz�owieku! Twoja to sprawa, �e t�um ca�y ci�gnie nieprzerwanym strumieniem do �wi�tych okr�g�w, urz�dza ci wspania�e powitania, pozdrawia ci� okrzykami i oklaskami w tych okr�gach zupe�nie tak, jakby byli w teatrze. Dlaczego zatem nie zachowasz si� przyzwoicie i nie nagrodzisz ich? Zamiast tego pr�bujesz by� w tych kwestiach m�drzejszy ni�li sam pytyjski b�g5, wyg�aszasz do t�umu oracje surowo gani�c tych, kt�rzy wznosz� okrzyki w miejscach kultu. Takimi oto s�owami najcz�ciej ich ganisz: �Prawie nigdy nie pojawiacie si� w �wi�tyni, aby odda� cze�� bogom, ale aby odda� cze�� mi, spieszycie tu ca�� mas� i wype�niacie �wi�tyni� wielkim nieporz�dkiem. I jeszcze zak��cacie spok�j obywatelom, kt�ry, starymi zwyczajami przyszli tu prosi� o b�ogos�awie�stwo bog�w. Czy� nigdy nikt z was nie s�ysza� o maksymie Homera �w ciszy do samego siebie�? Albo jak Odyseusz 4 Julian przebywa� w Antiochii przez dziewi�� miesi�cy, przygotowuj�c sw� wypraw� na Persj�. 5 Pytyjski b�g � Apollo Delficki � w Delfach mie�ci�a najs�ynniejsza grecka wyrocznia, w kt�rej przysz�o�� przepowiada�a kap�anka Apollona. sprawdza� Euryklej�, gdy by�a dotkni�ta zdumieniem po jego wielkim sukcesie. �Ciesz si�, stara kobieto w swym sercu i powstrzymaj si� od gwa�townych krzyk�w�. I p�niej jeszcze, gdy Homer nie pokaza� nam kobiet troja�skich modl�cych si� do Priama, ani do �adnej z jego c�rek ni syn�w, ni nawet do samego Hektora (jednak rzeczywi�cie sam zaznaczy�, �e m�owie troja�scy mieli w zwyczaju modli� si� do Hektora jako do boga), ale w swych poematach nigdy nie ukaza� ni kobiet, ni m��w w akcie modlitwy do niego [Hektora], lecz powiedziano tylko Atenie, �e wszystkie niewiasty podnios�y w g�r� r�ce z g�o�nym lamentem, co samo w sobie by�o zwyczajem barbarzy�skim i odpowiednim w dodatku tylko dla kobiet, lecz nigdy nie okaza� takiej bezbo�no�ci, jak� okazuje wasze zgromadzenie. Wy za� oklaskujecie ludzi, zamiast bog�w, cho� powinienem rzec raczej, �e oklaskujecie zamiast bog�w mnie, ja za� jestem zwyczajnym cz�ekiem. S�dz� jednak, �e i tak najbardziej przystojne by�oby nie wiwatowanie bogom, lecz oddawanie im czci z cichym sercem. XI Patrzcie! Oto znowu jestem tutaj zaj�ty swym zwyk�ym kleceniem s��w. Nie pozwalam sobie nawet na m�wienie z nieprzemy�lan� nieustraszono�ci� i swobod�, lecz z m� zwyk�� niezdarno�ci� zbieram sam na siebie donosy. Takie oto sposoby i takie s�owa powinny by� adresowane do ludzi, kt�rzy chc� by� wolni, zachowuj�c nie tylko szacunek dla rz�dz�cych, ale te� i dla bog�w. Takim ludziom by� mo�e okaza�bym nale�ny szacunek �jak �agodny ojciec�, nawet b�d�c takim z�o�liwcem i niegodziwcem jakim jestem. �Zno� si� z nimi w takim razie, gdy oni ci� nienawidz� i obra�aj� w tajemnicy, czy nawet otwarcie, czy� my�la�, �e ci, kt�rzy oklaskiwali ci� w �wi�tyniach tak jednomy�lnie robili to szczerze, czy tylko ci schlebiali? Z pewno�ci� przecie� nie przypuszcza�e�, �e dojdziesz do harmonii i �adu z lud�mi, kt�rzy maj� takie zaj�cia, �ycie, temperament?� Przyznaj� to. �Lecz kt� zniesie inne jeszcze twe zachowania? Zawsze sypiasz sam noc� i nie ma mo�liwo�ci zmi�kczenia twego dzikiego i barbarzy�skiego niemal charakteru, odk�d zamkn��e� wszystkie drogi, kt�re mog�yby os�odzi� tw�j nastr�j � a najgorsze z tego ca�ego z�a jest to, �e ty zaprawd� jeste� zachwycony prowadz�c takie �ycie, kt�re trzyma na wodzy wszelkie rozkosze i nak�adasz na wszelkie przyjemno�ci generalny publiczny zakaz. Jak wi�c mo�esz si� czu� dotkni�ty s�ysz�c, �e tak ci� obmawiaj�. Powiniene� raczej odczuwa� wdzi�czno�� w stosunku do tych, kt�rzy bez nienawi�ci w sercu, za to dowcipnie upominaj� ci� w wierszach, aby� ogoli� swe policzki, a nast�pnie, zaczynaj�c od samego siebie, pokaza� tym kochaj�cym �miech ludziom wszelkie rodzaje wspania�ych przedstawie�, mim�w, tancerek, bezwstydnic, ch�opc�w, kt�rzy w swym pi�knie na�laduj� niewiasty i ludzi, kt�rzy nie tylko swe policzki g�adko ogolili, ale te� i ca�e swe cia�a, tak, �e ci, kt�rzy ich widz� my�l�, �e ich cia bezbo�nik�w).6 �Nadszed� Nowy Rok w Syrii i cesarz znowu uda� si� do przybytku Zeusa Przyjaznego. Nast�pnie nadesz�y og�lne igrzyska i cesarz przyby� do sanktuarium Fortuny, nast�pnie za�, po powstrzymaniu si� od tego przez okres dnia, w kt�rym zakazane by�y mod�y, znowu uda� si� do �wi�tyni Zeusa Przyjaznego, gdzie zam�wi� modlitwy za obyczaje naszych przodk�w. Kt� zatem m�g�by wytrzyma� z Imperatorem, kt�ry tak cz�sto chadza si� modli�, gdy powinien uda� si� do �wi�tyni raz, najwy�ej dwa, i potem odprawia� te� normalne �wi�ta, przeznaczone dla wszystkich mieszka�c�w, nie za� tylko dla tych, kt�rych profesj� jest wiedza o bogach i kt�rzy mog� bra� w owych uroczysto�ciach religijnych udzia�, ale �wi�ta dla wszystkich, kt�rzy t�umnie zjechali do miasta. Poniewa� przyjemno�ci i zachwycaj�cych rzeczy jest tutaj ca�e mn�stwo i cieszy� mog� one bez ko�ca, jak chocia�by widok pi�knych m�czyzn i ch�opc�w ta�cz�cych, jak i te� ka�da liczba czaruj�cych niewiast.� XII Gdy bior� to wszystko pod uwag�, zaprawd� powinienem gratulowa� wam dobrego losu, mimo, �e sam r�wnie� nie narzekam. By� mo�e istnieje gdzie� m�j w�asny b�g, kt�ry sprawi�, �e me upodobania innymi chadzaj� �cie�kami. Mo�ecie by� pewni, i� nie mam �alu do tych ludzi, kt�rych spos�b �ycia k��ci si� z moim, oraz z mymi �yciowymi wyborami. Sam doda� musz�, tak, jak tylko mog�, do tego sarkastycznego opisu skierowanego przeciwko samemu sobie, �e szczerze wylewam na sw� g�ow� ca�e kub�y obel�ywych oskar�e�. Moj� win� jest, �e w mym szale�stwie nie dostrzeg�em, jaki jest charakter tego miasta od samego 6 Tu wyra�na aluzja do chrze�cijan, kt�rzy w�wczas czuli si� ju� na tyle pewnie, �e atakowali i podpalali lub burzyli poga�skie sanktuaria. Konkretnie chodzi o �wi�tyni� Apollona w Dafne, kt�r� podpalili chrze�cijanie. pocz�tku, cho�, a jestem tego pewien, przeczyta�em w swoim �yciu tyle ksi��ek, ile cz�owiek w moim wieku tylko zdo�a�by. Znacie oczywi�cie opowie�� o kr�lu, kt�ry nada� swe w�asne imi� temu miastu, lub raczej, kt�rego imi� otrzyma�o, po tym, jak skolonizowano te ziemie, a fundatorem miasta by� Seleukos � chocia� imi� miasto otrzyma�o od syna Seleuka. M�wi si�, �e �w syn od nadmiernego luksusu i zbytniej mi�kko�ci zakocha� si�, i to z wzajemno�ci�, a� w ko�cu zapa�a� haniebn� po��dliwo�ci� do swej w�asnej macochy. I, chocia� chcia� bardzo ukry� stan swego ducha, nie by� w stanie tego uczyni�, a� w ko�cu, krok po kroku, pocz�� chudn�� w oczach, a� sta� si� niemal ca�kowicie przezroczysty, utraci� ca�� si��, a jego oddech sta� si� s�aby. Lecz co mu dolega�o by�o dla wszystkich, jak s�dz�, zagadk�, skoro jego choroba nie mia�a �adnych widocznych przyczyn, czy te� raczej, jak mniemam, nie pokaza�o si�, co by�o jego prawdziw� natur�, cho� s�abo�� m�odzie�ca by�a oczywista. A� w ko�cu pewien lekarz z Samos zosta� wyznaczony do rozwi�zania tej trudno�ci, czyli do ustalenia przyczyn choroby kr�lewicza. Ten�e medyk, podejrzewa�, na podstawie s��w Homera, �e �zbytnia troska poch�ania latoro�l� i �e w wielu przypadkach nie chodzi o jak�� przypad�o�� cielesn�, ale s�abo�� duchow�, kt�ra jest przyczyn� niszczenia cia�a, ponadto widzia� przecie�, �e m�odzieniec by� wielce podatny na mi�ostki, zwa�ywszy na jego wiek i przyzwyczajenia. Podj�� te� takie kroki, aby wykry� przyczyn� choroby: siad�szy opodal kr�lewicza bacznie obserwowa� jego oblicze, podczas, gdy wszystkie damy dworu przedefilowa�y przed jego �o�em, nie wy��czaj�c w pierwszym rz�dzie samej kr�lowej. Kiedy tylko ta wesz�a, natychmiast lekarz rozpozna� u m�odzie�ca rozpoczynaj�ce si� objawy choroby. Zacz�� oddycha� jak kto�, kto zaraz si� zakrztusi, albowiem stara� si� zbytnio uwa�a� na kontrol� swego oddechu, co mu nie wychodzi�o, ponadto na jego obliczu pojawi� si� rumieniec. Lekarz po�o�y� mu r�k� na piersiach i stwierdzi�, �e serce ko�ata�o mu strasznie szybko, pr�buj�c wyrwa� si� z jego piersi. To wszystko mia�o miejsce, gdy kr�lowa by�a w pobli�u, lecz gdy jej zbrak�o kr�lewicz uspokoi� si� i znowu powr�ci�a jego poprzednia apatyczno�� i spok�j. Wtedy to Erazystratus ju� wiedzia�, co dolega m�odemu nast�pcy tronu. Nast�pnie powiedzia� o tym kr�lowi, a ten, z mi�o�ci do syna got�w by� odda� synowi sw� �on�. Ch�opak pocz�tkowo odm�wi�, lecz gdy jego ojciec zmar� nied�ugo p�niej, tym gwa�towniej dost�pi� tego zaszczytu, kt�rego tak honorowo nie przyj��, gdy by� mu ofiarowany. XIII Teraz wi�c, jako, �e by� to spos�b zachowania si� Antiocha, nie mam prawa, aby gniewa� si� na jego potomk�w, gdy ci na�laduj� za�o�yciela, tego, kt�ry da� imi� miastu. Gdy� zar�wno jak w przypadku ro�lin, naturalne jest to, �e ich w�a�ciwo�ci b�d� takie same w kolejnych pokoleniach, czy te�, innymi s�owy, kolejne generacje przypominaj� przodk�w, zatem i w�r�d ludzi naturalne jest to, �e moralno�� potomk�w przypomina moralno�� przodk�w. Ja osobi�cie, dla przyk�adu, zauwa�y�em, �e Ate�czycy s� najbardziej ambitni i honorowi ze wszystkich Grek�w. I w rzeczy samej zaobserwowa�em, �e te w�a�ciwo�ci istniej� w najwi�kszym stopniu u wszystkich Grek�w, zatem mog� o nich powiedzie�, �e bardziej ni�li inne nacje kochaj� bog�w i s� niezwykle go�cinni dla obcych. Mam tu na my�li og�lnie wszystkich Grek�w, lecz w�r�d nich Ate�czycy przewy�szaj� wszystkich, co mog� po�wiadczy� jako �wiadek. I je�li oni faktycznie przechowuj� w swych charakterach obraz staro�ytnej cnoty, logiczne, �e te same s�owa prawdziwe b�d� zar�wno w stosunku do Syryjczyk�w, tak samo do Arab�w, Celt�w, Trak�w i Pano�czyk�w i do tych, kt�rzy mieszkaj� mi�dzy Trakami i Pano�czykami, mam tu na my�li Myzyjczyk�w �yj�cych nad brzegami Danube, sk�d te� i moja rodzina pochodzi, asortyment ca�kiem gburowaty, prosty, niezgrabny, bez wdzi�ku i trwaj�cy niewzruszenie w swych decyzjach, kt�rych jako�� jest dowodem strasznego nieokrzesania. XIV Dlatego w pierwszym rz�dzie prosz� o przebaczenie dla samego siebie, z mojej za� strony i ja wam wybaczam, jako, �e wy po prostu na�ladujecie obyczaj waszych przodk�w, ani te� nie staram si� was urazi�, gdy m�wi�, i� jeste�cie: �k�amcami i tancerzami, wyuczonymi �wietnie ta�ca w ch�rze� � przeciwnie � to forma panegiryku, kiedy przypisuj� wam na�ladownictwo przodk�w. Wszak i Homer chwali� Autolikusa, kiedy ten m�wi�, i� prze�cign�� wszystkich m��w w �z�odziejstwie i krzywoprzysi�stwie�. Za� co do mojej niezgrabno�ci, ignorancji, chorego nastroju i braku podatno�ci na wp�ywy. Maj�c na wzgl�dzie sw�j w�asny interes, gdy za� lud b�aga mnie, lub pr�buje oszukiwa�, ja za� nie chc� ulega� ich krzykom � takie wym�wki mi czynione akceptuj� z zadowoleniem. Jednak�e rozstrzygni�cie, czy wasze, czy te� moje drogi �ycia s� lepsze i czystsze, jest, by� mo�e, jasne bogom, ale mi�dzy lud�mi nie znajdziecie takiego, kto by�by dobrym s�dzi� w tej sprawie. Taka jest bowiem wielka w cz�owieku mi�o�� w�asnej osoby, �e nigdy by�my im nie uwierzyli, jako, �e ka�dy z nas naturalnie aprobuje sw�j spos�b bycia i pogardza sposobem �ycia innych. Wed�ug mnie � ci, kt�rzy akceptuj� cele innych ludzi, chocia� s� przeciwne jego celom, s� zaprawd� najroztropniejszymi z ludzi. XV Teraz jednak przechodz� do rozwa�enia kwestii, �e pope�ni�em i inne jeszcze straszne grzechy. A to, �e wszed�em do waszego wolnego miasta, kt�re przecie� nie toleruje rozczochranych w�os�w, wszed�em nieogolony, z d�ug� brod�, jak kto�, kogo nie sta� na fryzjera. Jedni pomy�le� mogli, i� widz� jakiego� Smicrinesa, albo Thrasyleona, starego z�o�liwca, czy szalonego wojaka, gdy przecie poprzez upi�kszenie si� m�g�bym wkroczy� do miasta jak jaki� kwitn�cy m�odzian i zmieniony w m�odzieniaszka, je�li nie w latach, to chocia� w zachowaniu i zniewie�cia�o�ci mych cech! �Nie wiesz� � odpowiadacie � �jak obcowa� z lud�mi i nie aprobujesz maksymy Theognisa, gdy� nie na�ladujesz polipa, kt�ry przybiera barw� ska�y, do kt�rej jest przytwierdzony. Ty raczej zachowujesz si� w stosunku do ludzi z przys�owiow� myke�sk� gburowato�ci�, ignorancj� i g�upot�. Czy nie jeste� �wiadom, �e my tutaj daleko r�nimy si� od Celt�w, Trak�w czy Ilir�w? Czy� nie widzisz, jaka u nas mnogo�� sklep�w w mie�cie? Ale ty jeste� znienawidzony przez sklepikarzy, bo nie pozwalasz im swobodnie dyktowa� cen zwyk�ym ludziom i przyjezdnym. Sklepikarze narzekaj� na wi�ksze czynsze dzier�awne u w�a�cicieli posesji, ale i tych uczyni�e� swymi wrogami przez zmuszenie ich do tego co wed�ug ciebie jest s�uszne. Zn�w ci z kolei, kt�rzy maj� w mie�cie swe biura i posesje � ci cierpi� zar�wno jeden, jak i drugi rodzaj kary � zar�wno jako w�a�ciciele posesji i sklepikarze, zatem oczywiste jest, i� oni s� teraz krzywdzeni na dwa sposoby, odk�d zostali ograbieni z dochod�w p�yn�cych z obu �r�de�. Nast�pnie wywo�a�e� niezadowolenie u ca�ej spo�eczno�ci syryjskiej poniewa� nie mog� si� upi� i ta�czy� cordaxa. Ty, jednak�e my�lisz, �e karmisz ich wystarczaj�co, je�li dostarczasz im a� nadto samego tylko zbo�a. Kolejna czaruj�ca rzecz dotycz�ca twego post�powania, �e ty nawet nie troszczysz si� o to, �e miasto powinno mie� po�awiaczy ma��. Co wi�cej, kiedy kto� skar�y� si� pewnego dnia, �e w sklepach brakuje tak ma��y, jak i drobiu, z�o�liwie si� za�mia�e� i odrzek�e�, �e dobrze prowadz�ce si� miasto potrzebuje chleba, wina i oliwy z oliwek, za� mi�sa tylko w�wczas, gdy zaczyna obrasta� w luksusy. Doda�e� te�, �e samo m�wienie o rybach i drobiu jest skrajnym luksusem i rozrzutno�ci�, tak jak by�o to poza zasi�giem obydwu stron w Itace i ka�dy, kt�rego nie cieszy�a dieta z wieprzowiny i baraniny by�by wielce rad mog�c przerzuci� si� na warzywa. Musia�e� chyba sobie my�le�, �e te przepisy uk�adasz dla Trak�w, swoich obywateli � ziomk�w, albo dla dzikich lud�w Galii, kt�rzy � tym gorzej dla nas! � nauczyli ci�, aby� mia� �serce z klonu, serce z d�bu�, lecz mimo to nie tak jak �ten, kt�ry walczy� pod Maratonem�, lecz raczej jakby po�owa ciebie by�a Acharne�czykiem, za� ca�o�� nieprzyjemn� osob� i niewdzi�cznym facetem. Czy� nie by�oby zaiste lepiej, gdyby sklepy pachnia�y mirr�, gdy si� do nich udajesz i gdyby w �lad za tob� pod��a�y grupy przystojnych ch�opc�w, na kt�rych mieszka�cy mogliby zatrzymywa� sw�j wzrok i ch�ry kobiet, takich jak te, kt�re codziennie wystawiaj� swe wdzi�ki w naszym mie�cie?� XVI Nie. M�j charakter nie zezwala mi na patrzenie si� na rozpust�, i rozgl�danie si� we wszystkich kierunkach, w kt�rych w waszym mniemaniu m�g�bym znale�� jakie� pi�kno, oczywi�cie my�licie o pi�knie cia�a, nie za� duszy. W waszej ocenie prawdziwe pi�kno duszy zawiera si� w rozpu�cie �ycia. Ja jednak�e zosta�em nauczony przez mego nauczyciela, aby patrze� w ziemi�, zar�wno gdy chodzi�em do szko�y, jak i do teatru. I nigdy nie widzia�em nic z takiego dop�ki, dop�ty za� nie mia�em wi�cej w�os�w na mej brodzie ni� g�owie. I nawet gdy by�em ju� w tym wieku, nigdy nie sta�o si� to z mojego upodobania ani te� �yczenia, lecz trzy, czy cztery razy, musicie wiedzie�, namiestnik, b�d�cy moim powinowatym i bliskim krewnym �robi�c przys�ug� Patroklowi� nakaza� mi branie udzia�u w takich zbytkach, to jednak mia�o miejsce jeszcze w�wczas, gdy by�em osob� prywatn�. Dlatego to wybaczcie mi. Musz� oskar�y� tutaj zamiast siebie tego, kogo wy jeszcze s�uszniej powinni�cie nie znosi�. Mam na my�li tego sk�pca mego wychowawc�, kt�ry to n�ka� mnie nawet tym, i� uczy� mnie chodzenia jedn� prost� drog�. To on jest teraz odpowiedzialny za moje z wami spory. To on by� tym, kt�ry wyry� w to wszystko w mej duszy, jakby wyrze�bi� w niej, czego ja w�wczas wcale nie pragn��em, jednak on by� niezwykle gorliwy w zaszczepianiu mi tych rzeczy, i w okazywaniu czaruj�cych charakter�w; i tak gburowato�� nazywa� godno�ci�, brak smaku wstrzemi�liwo�ci�, za� nieust�pliwo�� dla czyich� zachcianek i osi�gni�cie w ten spos�b szcz�cia nazywa� m�sko�ci�. Zapewniam was, na Zeusa i Muzy! Gdy by�em jeszcze zwyk�ym ch�opcem, m�j opiekun zwyk� by� do mnie mawia�: �Nigdy nie pozw�l, aby t�umy twych towarzyszy t�ocz�cych si� do teatr�w poprowadzi�y ci� do b��d�w prowadz�cych do znajdywania przyjemno�ci w takich spektaklach jak te, kt�re maj� tam miejsce. Masz zami�owanie do wy�cig�w? Jest to w Homerze doskonale obja�nione � bierz ksi��k� i ucz si�. S�yszysz jak oni rozmawiaj� o ta�cz�cych w pantomimach? Zostaw ich w spokoju. Ju� u Fenicjan m�odzie�cy ta�cz� w bardziej m�skich strojach! Jako cytrzyst� masz Phemiusa, jako pie�niarza Demodocusa. Ponadto u Homera jest wi�cej zachwycaj�cych rzeczy do s�uchania ni� mogliby�my zobaczy�.7 Nawet ja jeszcze widzia�em m�ody p�d drzewa palmowego rozkwitaj�cego w pobli�u o�tarza Apollina na Delos i uszanowa�em lesist� wysp� Kalipso i jaskinie Circe8 i ogrody Alcinousa i mo�esz by� pewien, �e nigdy nie widzia�em nic bardziej zachwycaj�cego�. XVII A teraz chcecie jeszcze, abym powiedzia� wam imi� tego mego opiekuna i jego narodowo��? By� on barbarzy�c�, przez bog�w i boginie, z urodzenia by� Scyt�, za� imi� jego by�o takie same jak imi� tego, kt�ry nam�wi� Kserksesa do najazdu na Grecj�. Co wi�cej by� on eunuchem, to s�owo jeszcze dwadzie�cia miesi�cy temu by�o powszechnie s�yszane i akceptowane, teraz jednak stanowi synonim obrazy i obel�ywo�ci. Zosta� on sprowadzony przez mego dziadka, w tym celu, aby nauczy� m� matk� znajomo�ci dzie� Homera i Hezjoda. A odk�d ona, po daniu �ycia i urodzeniu mnie � jej jedynego dziecka, umar�a w kilka miesi�cy p�niej, skorzysta� z okazji i zabra� mnie daleko chroni�c mnie od tych nieszcz��, kt�re mia�y nadej��. Po sko�czeniu si�dmego roku �ycia zosta�em mu oddany pod opiek�. Od tamtego czasu wygra� mnie dla swoich plan�w i stylu �ycia i posy�a� mnie do szko�y jedn� prost� drog� i uwa�a�, aby nikt nie doprowadzi� mnie do zboczenia z wyznaczonej drogi. To on wi�c by� przyczyn� waszej nienawi�ci do mojej osoby. Jednak�e, je�li wyrazicie zgod� zako�czmy ten sp�r mi�dzy nim, wami, a mn�. Jako, �e on ani wiedzia�, �e ja was tutaj odwiedz�, ani nie przewidzia�, �e, nawet je�li ju� tu przyb�d�, to jako w�adca i �e takie brzemi� bogowie w�o�� na me barki, 7 W staro�ytnym Rzymie bogaci obywatele nie zwykli byli czyta� po cichu. Zazwyczaj czyta� na g�os specjalny niewolnik, sekretarz etc. 8 Wysp� Circe (c�rk� Heliosa I Okeanidy Perse) by�a wyspa Aja. co, wierzcie mi, nie sta�o si� bez usilnego namawiania i usilnego odmawiania z mej strony. Jako, �e bogowie mieli wol�, aby mi w�adz� ofiarowa�, ja za� mia�em du�o uporu, aby j� odrzuca�, chocia� powinno dzia� si� wszystko z wol� bog�w. Aczkolwiek, gdyby m�j wychowawca przewidzia� dla mnie taki los, by�by szkoli� mnie i �wiczy� z du�o wi�kszym zapa�em a� do ko�ca, a wtedy m�g�bym by� mo�e wyda� si� mi�y waszym oczom. XVIII �C� wobec tego� � zapytacie � czy jest niemo�liwe nawet teraz od�o�enie na bok mego charakteru i �a�owanie mego gburowatego nastroju, kt�ry zaszczepiono mi dawniej? C�, jak m�wi przys�owie � przyzwyczajenie drug� natur�. Z natur� za� niezwykle trudno walczy�, a i strz�sn�� z siebie przyzwyczajenia trzydziestu lat jest niezwykle trudno, zw�aszcza, �e zosta�y zaszczepione z takim bolesnym mozo�em, ja za� mam ju� wi�cej ni�li trzydziestk� na karku. �Dobrze, dobrze� � odpowiecie � �ale co z tob� si� dzieje, �e chcesz nawet podejmowa� decyzje odno�nie przypadk�w spisywania wzajemnych um�w? Z pewno�ci� tw�j wychowawca tego ci� nie nauczy�, skoro nawet nie wiedzia� tego, czy kiedy� staniesz u steru rz�d�w�. C�, to by� zaprawd� taki straszliwy cz�ek, �e i to mi wpoi� i dobrze by�cie zrobili, gdyby�cie pomogli mi zel�y� tego cz�eka, jako, �e on jest najbardziej odpowiedzialny za m�j spos�b bycia, aczkolwiek i on, musicie to wiedzie�, zosta� zwiedziony uprzednio przez innych. Te ich imiona z pewno�ci� s�yszycie do�� cz�sto, kiedy s� o�mieszane w komediach � mam tu na my�li Platona i Sokratesa, Arystotelesa i Teofrasta. Ten starzec w swym szale�stwie zosta� pierwej przekonany przez nich, nast�pnie za� zarazi� i mnie, kiedy by�em jeszcze ma�y i rozmi�owany w literaturze i przekona� mnie, �e je�li b�d� wiernie na�ladowa� tych s�ynnych m��w we wszystkich rzeczach, stan� si� lepszy, nie w sensie �lepszy od innych ludzi�, bo nie chodzi tu o wsp�zawodnictwo, lecz lepszy od tego, kim by�em wcze�niej. Zgodnie z tym, odk�d ju� nie mia�em wyboru, poszed�em pos�usznie za jego nauk� i obecnie nie jestem ju� w stanie si� zmieni�, chocia� rzeczywi�cie nieraz bym i chcia� i zarzucam sam sobie, �e zbyt wielu da�em odej�� bezkarnie � bez kary za przewinienia, kt�re pope�nili. Ale w�wczas brzmi� mi w uszach s�owa Platona: �Ci, kt�rzy sami z�a nie czyni� s� lud�mi honoru, lecz ci, kt�rzy sami nie pozwalaj�, aby niegodziwi z�o czynili, s� lud�mi honoru w dw�jnas�b, bo gdy pierwszy odpowiedzialny jest tylko za siebie, to drugi odpowiada jeszcze i za wielu innych opr�cz siebie, gdy sk�ada doniesienia urz�dnikom o przest�pstwach innych. I, o ile on sam mo�e, w miar� mo�liwo�ci pomaga urz�dnikom w ukaraniu czyni�cych z�o, sam staje si� wielki i pot�ny w mie�cie, i niech mi b�dzie wolno og�osi� go zwyci�zc� g��wnej nagrody za m�stwo. I my sami winni�my wypowiada� pochwa�y z szacunkiem dla umiarkowania i m�dro�ci i wielu innych dobrych cech, jakie ten cz�ek posiada, kt�re s� takie, �e �w m�� nie tylko, �e posiada je sam dla siebie, ale i jeszcze udziela tych cn�t innym�. XIX Tych rzeczy on nauczy� mnie, kiedy my�la�, �e b�d� osob� prywatn�. Nie przewidzia� bowiem z pewno�ci�, �e Zeus przydzieli mi tak wiele w �yciu, w kt�rym teraz b�g mnie umie�ci�. Lecz, jako �e wstyd by mi by�o, gdybym jako w�adca mia� mniej cnoty, ni� jako zwyk�y obywatel, da�em wam nie�wiadomie przyk�ad mej w�asnej gburowato�ci, chocia� nie by�o takiej potrzeby. I inne jeszcze prawo Platona, jak my�l�, uczyni�o mnie nienawistnym w waszych oczach. Mam tu na my�li te prawo, kt�re m�wi, �e ci, kt�rzy rz�dz�, a tak�e i starcy powinni �wiczy� si� w szacunku dla innych i w samo opanowaniu z zamiarem dania przyk�adu dla mas, kt�re obserwuj�c to, sami w�a�ciwie poprowadz� swe �ycie. Teraz za�, kiedy ja sam, lub raczej w towarzystwie kilku zaledwie jeszcze, krocz� t� �cie�k�, przynios�o to zgo�a zupe�nie inne wyniki i przyczyni�o si� do zarzut�w przeciwko mnie. Poniewa� jest nas tu zaledwie siedmiu w waszym mie�cie � obcych i przybysz�w. Chocia�, tak naprawd� jeden z nas jest waszym wsp�obywatelem i wsp�ziomkiem, cz�owiekiem drogim i mnie i Hermesowi, doskona�ym w prowadzeniu dysput.9 I nie mamy tutaj z nikim interes�w, ani nie chadzamy drogami innymi, ni� te, kt�re prowadz� do �wi�ty� bog�w i rzadko, i to nie wszyscy z nas, chadzamy do teatr�w, odk�d to przyst�pili�my do wyznawania najhaniebniejszego sposobu bycia i d��ymy do najmniej popularnego w �yciu celu i samego �ycia kresu. M�drzy Grecy z pewno�ci� zezwol� mi na powiedzenie tutaj kilku powiedzonek, powszechnych mi�dzy wami, jako, �e nie znam innych sposob�w ukazania wam, wok� czego kr��� me my�li. Stan�li�my zatem w po�owie drogi, tak wysoce cenimy sobie sposobno�� rozj�trzenia sporu z wami i dania wam okazji do znielubienia nas, podczas, gdy powinni�my byli raczej pr�bowa� podlizywa� si� wam i schlebia�. �Taki � to � a � taki uciska� tego � to � a �tego�. G�upcy! Jaki jest w donosicielstwie wasz interes?! Kiedy by�o w waszej mocy, by wygra� jego dobr� wol�, poprzez zostanie towarzyszem w jego �z�ym post�powaniu�, najpierw pozwolili�cie rozej�� si� zyskom, poza tym doprowadzili�cie do nienawi�ci. I kiedy to czynili�cie wydawa�o si� wam, �e czynicie dobrze i dbacie o w�asne sprawy. Ale powinni�cie pomy�le�, i� gdy ludzie s� 9 Libanios � s�ynny filozof i retor z IV w. n.e. krzywdzeni, nie ka�dy od razu oskar�a urz�dnik�w, ale ludzi, kt�rzy go skrzywdzili, lecz cz�owiek, kt�ry pragnie czynienia z�a i przeszkodzono mu w tym, nie oskar�y swej potencjalnej ofiary, lecz zwr�ci sw� skarg� przeciw urz�dnikom. XX �To kiedy by�o w twej mocy z pomoc� rozs�dnych wniosk�w mog�e� powstrzyma� si� od zmuszania nas do robienia rzeczy s�usznych, kiedy mog�e� pozwoli� ka�demu, aby robi� cokolwiek tylko ma ochot� i mo�liwo�ci zrobi� � poniewa� charakter tego miasta jest z pewno�ci� takowy � nadmiernie niezale�ny � czy wy, w takim razie � m�wi� � nie jeste�cie w stanie zrozumie� i doj�� do tego, �e obywatele powinni by� m�drze rz�dzeni? � �Czy� nigdy nie zauwa�y�e�, jak wielk� dum� i niezale�no�� maj� obywatele naszego miasta � nawet na samych do�ach pomi�dzy os�ami i wielb��dami. Ludzie, kt�rzy je wynajmuj�, nawet te pod�e zwierz�ta prowadz� poprzez portyki, jakby by�y pannami m�odymi. Wszak niezadaszone aleje i szerokie promenady zosta�y zbudowane nie dla u�ytku jucznych os��w, ale przede wszystkim na pokaz i jako dow�d naszej szczodrej r�ki, lecz w swej niezale�no�ci os�y preferuj� portyki i nikt ich od nich nie trzyma z dala, ni nie wyp�dza, chocia� mo�e powinny by� stamt�d dla strachu p�dzone, tak niezale�ne jest nasze miasto! A ty w dodatku my�lisz sobie, �e nawet m�odzie�cy powinni siedzie� cicho i, o ile to w og�le mo�liwe, powinni my�le�, to, co tobie jest mi�e i za ka�d� cen� m�wi�, to, co przyjemnie ci s�ucha�. Ale to jest w�a�nie ich niezale�no��, �e lubuj� si� w ucztach, �e zawsze wygl�daj� przystojnie, za� w czasie igrzysk ucztuj� wi�cej jeszcze, ni�li zazwyczaj�. XXI Dawno temu mieszka�cy Tarentu musieli zap�aci� kar� Rzymianom za takie dowcipkowanie, poniewa�, pijani podczas Dionizj�w, obrazili rzymskich pos��w. Lecz wy jeste�cie, z ca�ym szacunkiem, bardziej szcz�liwi ni� Tarentyjczycy, gdy� wy pozwalacie sobie i folgujecie przez ca�y rok, nie za� jedynie przez par� dni i zamiast obcych ambasador�w obra�acie swego w�asnego Suwerena! Tak � zar�wno g�sty zarost na jego podbr�dku, jak i god�a bite na jego monetach. Doskona�a robota, o m�drzy obywatele! Zar�wno ci, kt�rzy urz�dzaj� sobie takie zbytki, jak i ci, kt�rzy nap�dzaj� b�aze�stwa i chc� za nie p�aci�. Oczywiste jest bowiem, �e pokazywanie ich i puszczanie w obieg [tych �art�w] sprawia przyjemno�� tw�rcy, podczas gdy ca�a reszta znajduje przyjemno�� w s�uchaniu i ogl�daniu dowcip�w tego rodzaju. Podzielam wraz z wami przyjemno�ci p�yn�ce z takiej jedno�ci � dobrze wychodzi wam jedno�� w tego typu sprawach. Nie jest bowiem spraw� ani dodaj�c� godno�ci, ani te� godn� pozazdroszczenia karanie i upominanie rozpusty i rozpasania m�odo�ci. Ka�dy bowiem, ograbiaj�c ludzi z mocy robienia wszystkiego pod�ug w�asnej woli i m�wienia pod�ug w�asnej my�li, ograniczy�by pierwsz� zasad� wolno�ci. Dlatego, odk�d wiadomo jest, �e ludno�� powinna by� z wszelkim szacunkiem niezale�na, post�pili�cie s�usznie, w pierwszym rz�dzie pozwalaj�c kobietom, aby same sob� rozporz�dza�y, co uczynili�cie jednak licz�c na zysk, gdy� przez t� ich niezale�no�� sta�y si� rozwi�z�e a� do przesady; po drugie, kiedy powierzyli�cie im rodzenie dzieci, ze strachu, aby nie do�wiadczy�y w przysz�o�ci ci�szej w�adzy, co wed�ug was zamieni�oby je w niewolnik�w, nie pozwolili�cie nauczy� ich, gdy byli m�odzi szacunku dla starszych, gdy� bali�cie si�, aby pod wp�ywem tego �z�ego nawyku�, nie okazywali p�niej zbytniego szacunku urz�dnikom i aby nie stali si� dobrze utemperowani i wychowani, wi�c zanim ich tego nauczono, zepsuli�cie m�odzie� zupe�nie. Jaki tedy kobiety maj� wp�yw na swe dzieci? Ucz� je, aby czci�y te same rzeczy, kt�re i one czcz�, dostarczaj�c sobie przyjemno�ci, co jest, jak wam si� wydaje czym� najbardziej b�ogos�awionym i honorowym, nie tylko w rzeczywisto�ci u ludzi, ale i u zwierzyny. To z tego powodu, jak sadz�, jeste�cie tak wielce szcz�liwi, gdy� odrzucili�cie wszelkie formy zniewolenia, w