praktyczny przewodnik krym adam dylewski Pascal Tytuł serii: Praktyczny Przewodnik - Polscy Autorzy Autor: Adam Dylewski Konsultacja: Oleg Aleksejczuk Redakcja: Mariusz Kulan, Jolanta Olejniczak Korekta: Bartosz Hankus Mapy: Wiesław Sadłek, Piotr Miller Skład: Remek Dąbrowski Koordynator projektu: Mariusz Dyduch Redaktor prowadzący: Joanna Socha Projekt okładki: Witold Siemaszkiewicz ?.??? Zdjęcie na okładce i we wkładce: Aleksander i Janusz Trybus - Biuro Turystyczne „TOP", Chorzów Wydanie pierwsze, 2003 Copyright © Wydawnictwo Pascal, 2003 Autorzy i wydawcy tego przewodnika starali się, by jego tekst był rzetelny, nie mogą jednak wziąć odpowiedzialności za jakiekolwiek skutki wynikające z wykorzystania podanych w nim informacji. Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal 43-300 Bielsko-Biała, skrytka pocztowa 329 tel. 33/8282828, fax 33/8282829 e-mail: [email protected] www.pascal.onet.pl ISBN 83-7304-155-9 A?( 314/06 ?? ????@???? D dkrywanie świata. Być może wielcy tego świata odkryli, poznali i zwiedzili już wszystko. Być może. Teraz kolej na Ciebie. obry pomysł na początek. Właściwie każdy jest dobry. Nie byłeś na Kaszubach, jedź na Kaszuby. Nie pamiętasz Wenecji, wróć do Wenecji, a jeśli marzysz o Chinach, ruszaj do Chin. zeczywistość. Praktyczny przewodnik będzie Ci o niej przypominał, dlatego marząc o dalekich wyprawach, nie pominiesz spraw bliższych ciału, jak przysłowiowa koszula (najlepiej ciepła), komplet dokumentów, preparat na komary czy latarka. smy cud świata. To może być wszystko: miasto, budowla, zapomniany zaułek, miejsce znane lub nieznane, drzewo lub człowiek poznany w czasie podróży. Odkryj swój prywatny ósmy cud świata. ycie. Nie musisz studiować opasłych tomów, aby je poznać. Trochę historii, trochę geografii, coś o obyczajach, kulturze i ludziach ją tworzących, ciekawe opisy miejsc, do których trafisz. fekt murowany. Nawet w najdalszym zakątku świata nie poczujesz się obco. Nie wejdziesz w butach do meczetu, a stojąc na rozgrzanym piasku pod piramidami, poczujesz się jak rodowity Egipcjanin. eztroski wypoczynek. Nie musisz przemierzać świata wzdłuż i wszerz. Jeśli marzysz, by po prostu odetchnąć, znajdziesz urocze miejsca, gdzie czas płynie wolniej i gdzie wreszcie można bezkarnie leniuchować. nergia. Nie marnuj jej na nerwowe poszukiwania hotelu o drugiej w nocy albo próbę odgadnięcia, co też mogą oznaczać te przedziwne nazwy w karcie dań, bo nie chciałbyś przecież spędzić reszty wakacji na oddziale gastrologicznym jaldegoś prowincjonalnego szpitala. akupy. Jeśli chciałbyś pokazać znajomym jakąś egzotyczną pamiątkę z Kenii, na przykład dzidę, nie musisz przywozić jej w plecach - wystarczy, że kupisz ją na bazarze, i w dodatku będziesz miał pewność, że nikt nie zedrze z ciebie skóry. odpowiedzi. Samolot, pociąg, własny samochód, a może autostop? Trasa zaproponowana przez autorów przewodnika czy raczej swobodne wariacje na jej temat? Wszystko zależy od twojej inwencji, upodobań i, co nie bez znaczenia, zasobów kieszeni. dresy. Skąd wysłać maila, gdzie wypożyczyć łódkę albo rower, gdzie spędzić wieczór, w której knajpce posiedzieć przy piwie i dobrej muzyce, gdzie szukać pomocy w" trudnej sytuacji? Pod wskazanym w przewodniku adresem. ajwiększe atrakcje. Nawet jeśli poznasz tylko niektóre, wrócisz zachwycony. Przewodnik wskazuje miejsca, które od dawna chciałeś zobaczyć i takie, o których jeszcze wczoraj nie miałeś pojęcia. Barwne lokalne święta i głośne w całym świecie imprezy. nformacje. Klimat, temperatury, sytuacje, których powinieneś unikać, odległości, zakupy, ceny, czyli wszystko, co powinieneś wiedzieć przed podróżą, a o co nie zdążyłeś zapytać. onkrety. Przewodnik to nie śmigus-dyngus, jeśli lubisz lanie wody, będziesz zawiedziony. To, co znajdziesz w książce, jest konkretne jak rozkład jazdy lub książka telefoniczna, a przy tym nie nudzi. dea przewodnika. Patrz hasło pionowe. J WYDAWCY Pierwsze wydanie przewodnika po Krymie przygotowaliśmy jesienią 2002 i zimą 2003 r. Sprawdziliśmy wszystkie informacje praktyczne dotyczące cen, godzin otwarcia, adresów, numerów telefonów itd. Musimy jednak powtórzyć za Heraklitem z Efezu: Panta ihei. Atrakcyjne obiekty, zabytki i muzea pewnie zostały na swoim miejscu, ale niektóre informacje szybko się dezaktualizują - ceny idą w górę, zmianie ulegają numery telefonów, powstają nowe hotele i restauracje, inne są zamykane, ba! nawet ulice niekiedy otrzymują nowe nazwy. Dlatego prosimy, drogi Czytelniku-obieżyświacie, pisz do nas, jeśli natrafisz na jakiekolwiek nieścisłości ([email protected]; Onet.pl SA, Oddział Wydawnictwo Pascal, ul. Kazimierza Wielkiego 26, 43-300 Bielsko-Biala|. Wykorzystamy twoje uwagi najpóźniej za dwa lata, przy aktualizacji książki. Najświeższe informacje dotyczące wszelkich podróży można uzyskać w Internecie. Na naszych stronach WWW (www.pascal.onet.pl) możesz znaleźć ceny, zarezerwować i kupić bilet (autobusowy lub lotniczy), przejrzeć oferty biur podróży, zdobyć garść podstawowych informacji na temat danego kraju, obejrzeć zdjęcia z wybranych miejsc świata, przeczytać reportaże z wypraw, sprawdzić pogodę, aktualny czas oczekiwania na polskich przejściach granicznych, a także dowiedzieć się najważniejszych rzeczy o koniecznym sprzęcie turystycznym do odbycia podróży. Jeśli masz kłopoty z nabyciem naszych książek, wpadnij do internetowej księgarni - kupisz, co zechcesz, nie ruszając się z domu. INFORMACJE O KRAJU INFORMACJE PRAKTYCZNE REGION STOŁECZNY - SYMFEROPOL REGION BAKCZYSARAJU REGION SEWASTOPOLA POŁUDNIOWE WYBRZEŻE KRYMU REGION TEODOZJI EUPATORIA I PŁW. TARCHANKUT KRYM STEPOWY PÓŁWYSEP KERCZEŃSKI BIBLIOGRAFIA INDEKS MORZE CZARNE [L Spis treści O INFORMACJE O KRAJU Historia ................2 Warunki naturalne .......23 Fauna i flora ...........26 Ludność...............26 Religia ................27 Kuchnia ...............28 Sztuka ................29 Polacy na Krymie ........35 Język .................36 O INFORMACJE PRAKTYCZNE ...................44 Podróż ................44 Informacja, mapy, Internet .46 Wjazd ................46 Dokumenty ............47 Przepisy celne ..........48 Placówki dyplomatyczne . .48 Ubezpieczenia ..........49 Co zabrać ze sobą? ......49 Komunikacja ...........50 Bezpieczeństwo i policja . . .53 Pieniądze ..............54 Poczta, telekomunikacja i mass media ...........54 Zdrowie ..............55 Noclegi ...............56 Gastronomia ...........57 Godziny pracy i święta ... .57 Zakupy ...............57 O REGION STOŁECZNY - SYMFEROPOL............59 Symferopol ..............60 Komunikacja ...........60 Orientacja .............62 Noclegi ...............63 Gastronomia ...........64 Informator.............64 Historia ...............65 Zwiedzanie ............68 Okolice Symferopola .....71 Bietogorsk ............73 & REGION BAKCZYSARAJU 75 Bakczysaraj ..............76 Komunikacja ...........76 Orientacja .............76 Noclegi ...............77 Gastronomia ...........77 Informator.............77 Historia ...............77 Zwiedzanie ............78 Okolice Bakczysaraju .....85 0 REGION SEWASTOPOLA .....................92 Sewastopol ..............93 Komunikacja ...........93 Orientacja.............94 Noclegi ...............94 Gastronomia ...........95 Informator.............95 Historia ...............96 Zwiedzanie ...........100 Batakława ............106 Inkerman .............107 Dolina Bajdarska .......108 0 POŁUDNIOWE WYBRZEŻE KRYMU .............109 Wielka Jałta .............110 Jałta ................111 Na zachód od Jałty .....117 Na wschód od Jałty .....122 Wielka Ałuszta ...........125 Ałuszta ..............125 Okolice Ałuszty ........129 Region Sudaku ..........131 Sudak ...............132 Okolice Sudaku ........136 ? REGION TEODOZJI ........................138 Teodozja ................139 Komunikacja ..........139 Orientacja ............139 Noclegi ..............141 Gastronomia ..........141 Informator ............141 Historia ..............141 Zwiedzanie ...........144 Stary Krym ............147 Wokół Koktebela .......150 ? EUPATORIA I PŁW. TARCHANKUT .............153 Eupatoria ...............154 Komunikacja ..........154 Orientacja ............156 Noclegi i gastronomia . . .156 Informator ............156 Historia ..............157 Zwiedzanie ...........157 Saki .................160 Cziernomorskoje .......161 Mieżwodnoje ..........162 Razdolnoje............162 O KRYM STEPOWY 164 Dżankoj ..............165 Krasnoperekopsk .......166 Armiansk .............167 Pierwomajskoje ........168 Krasnogwardiejskoje ... .169 Niżniegorsk ...........169 Sowietskij ............170 Kirowskoje ............171 O PÓŁWYSEP KERCZEŃSKI ....................172 Kercz ..................173 Komunikacja ..........173 Orientacja ............173 Noclegi ..............173 Gastronomia ..........174 Informator ............174 Historia ..............175 Zwiedzanie ...........176 Lenino ...............180 Półwysep Kazantyp .....180 © BIBLIOGRAFIA ...........................183 O INDEKS . .185 Ul -I > ?o Lista planów i map I s > ?o 1. Symferopol.............................62-63 2. Sewastopol............................... .94 3. Chersonez Taurydzki.........................105 4. Jałta.................................112-113 5. Ałuszta ..................................126 6. Teodozja .................................140 7. Eupatoria.................................155 8. Kercz....................................174 XIII < ? 2 ? (9 ? Legenda . Linia kolejowa, dworzec ® Inny interesujący obiekt ?? Dworzec autobusowy i Pomnik ? Lotnisko ? Fontanna SsM, Prom * Atrakcja ? Przystań wodna 9 Teatr 0 Przejście graniczne ® Informacja turystyczna S Kościół katolicki, protestancki H Poczta ? Kościół kalwiński ? ? Noclegi: hotele, kempingi ? Kościół prawosławny X Obiekt gastronomiczny $ Synagoga Punkt widokowy Mury miejskie, fortyfikacje rv Jaskinia ? Zamek, pałac ? Plaża • • • Ruiny W Kąpielisko, uzdrowisko UL Muzeum bisj Park f Skansen E3 Cmentarz O Krym (ukr. Krym, ros. Krym, krymsko-tatarski Qirim) to wielki półwysep w południowo--wschodniej Europie, w basenie Morza Czarnego. Stanowi autonomiczną część Ukrainy, z wyjątkiem Sewastopola, który jest miastem wydzielonym, podlegającym bezpośrednio władzom w Kijowie. Kraj zajmuje obszar 27 tys. km2 i liczy 2,55 min mieszkańców (1998). Oficjalna nazwa to Autonomiczna Republika Krymu. Językiem urzędowym jest ukraiński, ale zamiast niego używa się „języka większości i porozumienia wszystkich wspólnot" - rosyjskiego. Specjalny status prawny ma język krymsko-tatarski. Miejscową walutą jest ukraińska hrywna (hrn), dzieląca się na 100 kopiejek. W skład Krymu wchodzi 19 rejonów: Ałuszta, Bakczysaraj, Bieło-gorsk, Czernomorskoje, Dżankoj, Eu-Patoria, Jałta, Kercz, Kirowskoje, Kra-snogwardiejskoje, Krasnopieriekopsk, Lenino, Niżniegorskij, Pierwomajsko-je, Razdolnoje, Sowietskij, Sudak, Symferopol, Teodozja i niewchodzące w skład autonomii miasto wydzielone Sewastopol. Granica lądowa oddziela Krym od obwodu chersońskiego Ukrainy; dzięki bliskości rosyjskiego półwyspu Tamań czynne jest w Ker-czu przejście graniczne z Rosją (przeprawa promowa). Gdyby nie przesmyk Perekop, szeroki zaledwie na 8 km, Krym byłby wyspą. Widziany z powietrza przypomina romb, a nieco bardziej poetycko - lecącego ptaka. Jego „skrzydła" to dwa duże półwyspy: Tarchankut (na zachodzie) i Kercz (na wschodzie). Na północnym wschodzie zwraca uwagę ogromny Zalew Siwasz, nieco podobny do naszego Zalewu Wiślanego, choć nieporównanie bardziej zasolony. Siwasz oddzielony jest od otwartego morza długą na 115 km mierzeją Arabatska Striełka. Na zachodzie i południu Krym oblewają wody Morza Czarnego, na północy - Morza Azowskiego. Najdalej wysunięte punkty to: na zachodzie - przylądek Karamran (32°29'E), na sowieckich mapach „Pribojnyj"; na wschodzie - przylądek Fonar (36°39'E); na północy - przesmyk Perekop (46°15'N); na południu - przylądek Sarycz (44°23'N, także najdalej wysunięty na południe punkt Ukrainy, a kiedyś i europejskiej części ZSRR). Odległość (mierzona pomiędzy punktami skrajnymi) z zachodu na wschód wynosi 324 km, z północy na południe -207 km. Najwyższym szczytem jest Roman Kosz (1545 m n.p.m.). HISTORIA Krym był zamieszkany od zawsze. Półwysep o łagodnym klimacie, połączony z lądem ledwie dwoma naturalnymi przesmykami (Perekop i Arabat-ska Striełka), stanowił wymarzone miejsce dla osadnictwa, zwłaszcza że wraz z rozwojem żeglugi znalazł się na przecięciu szlaków handlowych. Stanowiska człowieka pierwotnego znaleziono w jaskiniach (najstarsze sprzed 100 tys. lat, z epoki mustier-skiej, w jaskiniach Kiik-Koba i Czo-kurcza), a najstarszymi znanymi budowlami są tzw. menhiry Skielskie (lub Bajdarskie) w pobliżu wsi Skiela (obecnie Rodnikowskoje), powstałe na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. Zostały odkryte i opisane w 1910 r. przez archeologa N. Repnikowa, choć znali je wcześniej miejscowi Tatarzy pod nazwą temke-tasz („stojące kamienie"). Szczegółowe badania w 1978 r. pozwoliły stwierdzić, że menhiry są zorientowane według stron świata i wykazują wiele podobieństw do angielskiego Stonehenge. Starożytność „Tak dotarłszy do samych oceanu krańcy Widzim kraj. Kimeryjscy siedzą w nim mieszkańcy, Którzy we mgle i ciemnicy brodzą ustawicznej, Nigdy bowiem nie spojrzy na nich Helios śliczny, Ani kiedy na niebo ugwieździone wkracza, Ani kiedy ku ziemi ze szczytów się stacza; Zawsze też lud ten nędzny w grubej nocy brodzi". (Odyseja, XI, 13-19). eryjczycy Takim oto krzywdzącym opisem, godnym raczej północnej Skandynawii, i to późną jesienią, wkracza Krym na arenę dziejów. Być może, opisując stan rzeczy z XII w. p.n.e., Homer nie odbiegł od prawdy aż tak bardzo - jeszcze Herodot w V w. p.n.e. pisze o Scytii, jako kraju śnieżnych zamieci, wspomina też o jeździe wierzchem przez zamarzniętą Cieśninę Kerczeńską. Może informatorzy Homera trafili na fatalną pogodę, podobnie jak 25 wieków później Turcy, którzy zobaczywszy sztormy, wymyślili określenie „Morze Czarne". Jakby nie było, wzmianka u Homera jest pierwszą w dziejach świata informacją o Krymie, wprowadza także określenie jego autochtonicznej ludności - Kimmeryjczyków. Z Iliady wiadomo jeszcze o „dziwnych mężach (...) biednych, żywiących się tylko mlekiem" (XIII, 6). Jak widać, wyobrażenia Greków o pierwszych mieszkańcach Krymu były nader ogólnikowe i nie podbudowane rzeczywistą wiedzą. Dzisiaj o Kimmeryjczy-kach, zwanych przez Greków Kimme-rioj, a przez Rzymian - Cimmerii, nie wiadomo wiele więcej. Zazwyczaj podaje się, że byli ludem trackim, czyli należącym do wymarłej dziś grupy ludów indoeuropejskich, zamieszkiwali nie tylko północny Krym, ale i tereny tzw. Sarmacji azjatyckiej (lewy brzeg Donu). Łączy się ich z wyodrębnionymi na Krymie przez archeologów kulturami „katakumb" (XX-XV w. p.n.e.) i kyzył-kobińską (700-600 r. p.n.e.). W VII w. p.n.e. Kimmeryjczycy zostali zaatakowani przez Scytów. Pod ich naporem „dojarze kobył" (jak ich określano) opuścili półwysep i przez Kaukaz weszli do Azji Mniejszej, gdzie splądrowali w 630 r. p.n.e. stolicę Lidii - Sardes (obok obecnego Izmiru). Ostatnie pamiątki po Kim-meryjczykach na Krymie pochodzą z VI w. p.n.e., znaleziono je w ich ostatnich znanych siedzibach, w Górach Krymskich. Taurowie Także autochtonami, tyle że części górskiej i Południowego Wybrzeża Krymu, byli Taurowie (gr. Tau-roj, łac. Tauri), zaliczani do ludów irańskich, znani starożytnym z kultu jakiejś bogini, którą Grecy utożsa- miali z Artemidą. Pozostawili po sobie nazwę Tauryda, określającą półwysep w starożytności, średniowieczu, a także w latach 1784-1920. Wiedli osiadły tryb życia, hodowali bydło, uprawiali myślistwo i rybołówstwo. Posługiwali się narzędziami z brązu i żelaza. Niektórzy uczeni wywodzą ich od kultury archeologicznej Kemi-Oba, z którą łączy Taurów podobieństwo ceramiki i pochówków. Ostatnie wzmianki o nich pochodzą z czasów podbojów Attyli, gdy ostatnie osady Taurów w górach zajęli uciekający przed Hunami Scytowie. Scytowie Pierwszymi znanymi najeźdźcami w historii półwyspu byli Scytowie (gr. Scythaj, łac. Scythae), również pochodzenia irańskiego. Znani jako znakomici żołnierze, zajęli w VII p.n.e. nie tylko Krym, ale i całą południowo-wschodnią Europę od Karpat po Don. Początkowo koczownicy, w niektórych regionach ok. III w. p.n.e., osiedlili się i skoncentrowali na uprawie zboża, sprzedawanego do krajów basenu Morza Egejskiego w zamian za tkaniny, wino, oliwę, ceramikę. Ziemie na Krymie zaludnione przez Scytów Strabon nazywa Małą Scytia. WII w. p.n.e. utworzyli własne państwo, obejmujące północny Krym i dolne Naddnieprze, ze stolicą w Neapolu Scytyjskim (Symferopolu). Państwo to mimo niewielkich rozmiarów, jak pisze prof. Bazylow, „odznaczało się nadzwyczajną prężnością", atakowało kolonie greckie, podpisywało z nimi rozejmy, prowadziło ożywiony handel. Scytowie krymscy osiągnęli wysoki poziom kultury materialnej, znanej z kurhanu Kul-Oba koło Ker-czu (odkrytego w 1830 ?.). Ich obyczaje były niezwykle surowe - w religii ważną pozycję zajmował bóg wojny, na cześć którego palono stosy zwieńczone żelaznymi mieczami; wartość wojowników mierzono ilością ściętych w bitwie głów nieprzyjaciół. Mała Scytia istniała aż do najazdu Gotów. Część jej ludności uciekła potem w góry, zajmując osady i pacyfikując resztki Taurów. Sarmaci Kolejni władcy stepowego Krymu, Sarmaci (łac. Sarmatae), jeszcze jeden irański lud w dziejach półwyspu, zajmowali część północną pomiędzy III w. p.n.e. a IV w. n.e. O Sarmatach wiadomo niewiele, pojawili się jako grupa plemion z zachodniej Syberii; niektóre z nich dotarły w głąb Europy (Jazygowie - na tereny dzisiejszych Węgier, Alanowie - aż na Półwysep Pirenejski), ale nie pozostawiły żadnych trwałych śladów (poza mitem Sarmacji i - być może - polskimi herbami szlacheckimi). Ich najazd znad Donu na tereny scytyjskie miał charakter niszczycielski,- jak pisze Diodor Sycylijski „zmienili większą część kraju w pustynię", ale osiadłszy na półwyspie, stali się sojusznikami Scytów w walkach z wojskami Bosforu. W okresach pokoju napływali do miast, nadając im, jak i Scytowie, hel-lenistyczno-barbarzyński charakter. Kultura materialna Sarmatów, stojąca niżej od scytyjskiej, nie wspominając już o greckiej, znana jest dzięki odkryciom archeologicznym z 1974 r. w Kurhanie Nogaj czyńskim, niedaleko od Niżniegorska. Kurhan usypano przed nadejściem Sarmatów w III tysiącleciu p.n.e., ale stulecia później sprawiono w nim „najbogatszy pochówek sarmackiej arystokracji na Krymie": złożono ciało ponad-czterdziestoletniej kobiety, w zachowanym drewnianym sarkofagu, bogato ozdobione srebrnymi bransoletami, kamieniami szlachetnymi i perłami. Była tam również szkatułka z kosztownościami oraz szereg małych figurek ludzi. Poza wielką wartością artystyczną biżuteria ma wartość historyczną - jest dowodem na wzajemne mieszanie się wpływów sztuki greckiej i oryginalnych motywów sarmackich. Fakt, że tak znakomite miejsce przeznaczono dla kobiety, potwierdza starożytne doniesienia o ważnej roli kobiet w społeczeństwie Sarmatów. Do naszych czasów przetrwały wiadomości o władczyni Amage (prawdopodobnie z przełomu II i I w. p.n.e.); jedna z hipotez mówi, że Kurhan Nogaj -czyński to właśnie jej grobowiec. Grecy Zjawili się na Krymie w VI w. p.n.e. Byli to koloniści z Miletu, poszukujący terytoriów do uprawy zboża, których brakowało w basenie Morza Egejskiego. Powstały dwa główne ośrodki kolonizacji greckiej na Krymie: starszy na wschodzie, zwany od cieśniny Bosforem Kimmeryjskim, położony na Półwyspie Kerczeńskim (Pantikapajon, Teodozja, Mirmekion, Nimfea, Tiritaka; na drugim brzegu -Fanagoria, Hermonassa) oraz młodszy na zachodzie, zwany od głównego miasta Chersonezem Taurydzkim (Chersonez, Kerkinityda, Kalos Li-men). Kolonie szybko zaczęły wyrastać w odrębne polis, niezależne od miast założycielskich. W następstwie penetracji ze strony irańskich sąsiadów z północy zaczęły powstawać specyficzne kultury lokalne. W efekcie, już po stuleciu kolonie stały się samodzielnymi, miejscowymi organizmami politycznymi i kulturalnymi, choć kontakty z Grecją, szczególnie korzystny dla obu stron handel, nie zostały zerwane. Dwie rywalizujące ze sobą kolonie zdominowały pozostałe: Pantikapajon (Kercz) i założony w 422 r. p.n.e. Chersonez (Sewastopol), rozkwitły na szlaku żeglugowym Bosfor-Grecja, będący dużym ośrodkiem eksportu surowców i niewolników z zachodniego wybrzeża Krymu. Bosfor Pierwszym na Krymie organizmem państwowym z prawdziwego zdarzenia było państwo Bosfor, założone w 480 r. p.n.e. jako federacja greckich kolonii na półwyspie Kercz (Pantikapajon, Nimfea, Tiritaka, Porf-mejon), na półwyspie Tamań (Fanagoria, Hermonassa) oraz w ujściu Donu (Tanais). Państwo obejmowało także ziemie Scytów (półwysep Kercz) i Me-otów (wybrzeża azowskie). Bosfor szybko się rozwijał dzięki eksportowi zboża i ryb do Grecji, koordynowanemu przez port w Pantikapajonie (łac. Panticapaeum), który był stolicą kra- I ju. Później rozwinęło się rzemiosło -wyroby z kamienia, metalu, ceramika, tkaniny. Klejnoty wytwarzano z surowców sprowadzanych z głębi kontynentu Tanaisem (Donem), a eksportowano do całej Azji Mniejszej i na Półwysep Bałkański. Pod względem politycznym Bosfor I był monarchią, początkowo z własną dynastią Spartokidów na tronie. Pierwszy z wybitnych władców Leu-kon I (389-348 r. p.n.e.) rozszerzył państwo o ziemie na półwyspie Tamań i wschodnim wybrzeżu Morza Azow- skiego. Dynastia Spartokidów rządziła do 108 r. p.n.e., kiedy to wybuchło powstanie ludności scytyjskiej pod wodzą niejakiego Sawmaka. Zginął w nim ostatni Spartokida, Perisa-dos V, ale tron wpadł w ręce wezwanego przez Perisadosa na pomoc potężnego władcy Pontu - Mitrydatesa VI Eupatora (132-63 r. p.n.e.) Mitrydates (władca Bosforu 108-63 r. p.n.e.) to najwybitniejsza postać w dziejach starożytnego Krymu. Dziedzic tronu niewielkiego państwa w północno- wschodniej części Azji Mniejszej, zamienił ojczysty Pont w potęgę zagrażającą interesom Rzymu na Wschodzie. Imponował wykształceniem (pisał traktaty historyczne, posiadał kolekcję numizmatów), znajomością języków (władał aż dwudziestoma dwoma), ogromną siłą fizyczną i energią. Z pomocą wojsk dowodzonych przez swego najbliższego współpracownika i stratega Dio-fantosa zdusił powstanie Sawmaka i, dysponując połączonym potencjałem Pontu i Bosforu, niebawem dodał swojemu imperium fundament ekonomiczny, anektując Chersonez Tau-rydzki. Dzięki tym zdobyczom Mitrydates stał się najpotężniejszym władcą nad Morzem Czarnym. Musiało to zaniepokoić największą potęgę świata antycznego - Rzym. Doszło do trzech wyniszczających wojen (89-84, 83-g2 74-64 r. p.n.e.), wskutek których _ po klęskach na Kaukazie - Mitrydates musiał wycofać się do najdalszych zakątków swojego imperium - nad Cieśninę Kerczefiską. Tu postanowił zagrać va banque: zbudować potężną armię i zdobyć samo miasto Rzym. Aby pozyskać żołnierzy dla tego przedsięwzięcia, zaproponował sojusze Sarmatom i Scytom, a także otworzył szeregi wojska dla zbiegłych niewolników. Te decyzje wzburzyły grecki establishment Bosforu, zagrożony ekonomicznie z powodu odpływu niewolników. Niezadowolone kręgi dworskie nawiązały kontakt z Rzymianami, przeciwko władcy zawiązano spisek pod wodzą jego syna Farnakesa. Zdradzony przez najbliższych, Mitrydates postanowił zażyć truciznę, ale jak się okazało, był pod-truwany już wcześniej i jego organizm się uodpornił. Został w końcu przebity mieczem przez sługę. Cyceron nazwał Mitrydatesa „największym wodzem, z którym Rzym toczył wojnę", a Mozart poświęcił mu jedną ze swych pierwszych oper - Mitrida-te, ?? di Ponto. Po Mitrydatesie tron przejął jego syn - zdrajca Farnakes (63-47 r. p.n.e.), który pomimo uzależnienia od Rzymu snuł ambitne plany podboju Azji Mniejszej. Próbując je realizować, poniósł w końcu klęskę w słynnej bitwie pod Zelą. Jego następca Asander (48-20 r. p.n.e.), wnuk Mitrydatesa VI, nie miał tak wygórowanych ambicji, za to okazał się znakomitym władcą, który umocnił północne granice Bosforu, uzależniając otaczające kraj plemiona Taurów i Scytów. Podboje podjął na nowo Po-lemon I (14-9 r. p.n.e.), który skierował się na wschód i ponownie podbił Tanais - bogatą kolonię u ujścia Do-nu, a potem całą Kolchidę na wschodnim wybrzeżu Morza Czarnego. Jego następca Aspurg kazał się już deifikować w Chersonezie, przez co postawił się na równi z cesarzem Au- gustem. Wszystkie te wydarzenia świadczą o ogromnym potencjale Bosforu, który byl „nie do przełknięcia" nawet dla Rzymian. Ostatecznie ustaliło się swoiste status quo: formalna zależność od Rzymu, ale skromniejsza niż protektorat. Władcy Bosforu nosili rzymskie imiona, tytułowali się Przyjaciel Cesarza i Rzymian, lecz nie tracili odrębności. Bosfor był cenniejszy dla Rzymian jako sojusznik, a nie jako prowincja,- armia bosforańska w zamian za subsydia pieniężne broniła granic Imperium Romanum na północnym wschodzie. Pod bezpośrednie zwierzchnictwo cezarów dostał się jedynie Chersonez, w którym stacjonowały legiony. Dlatego pamiątki po Rzymianach są na Krymie tak nieliczne - warto wspomnieć o ruinach twierdzy z czasów Wespazjana na przylądku Aj-Todor oraz o niedawno odkrytej przez archeologów świątyni Jowisza w Bała-kławie. W I w. zjawili się tu pierwsi chrześcijanie, być może nawracał sam św. Andrzej Apostoł. Bosfor istniał ponad 900 lat - upadł dopiero pod ciosami Gotów (253-255). Istnieją jednak przypuszczenia, że być może państwo to odrodziło się raz jeszcze i istniało do czasów Hunów (370 ?.). Obok Mitrydatesa do historii przeszedł także jego syn Farnakes (I w. p.n.e., od 63 r. p.n.e. władca Królestwa Bosforań-skiego). W 48 r. p.n.e., korzystając z walk domowych w Rzymie, Farnakes próbował odbudować potęgę ojca, napadając na Kolchidę i Kapadocję. Wyruszył przeciwko niemu Juliusz Cezar -w wyniku walki pod Zelą (47 r. p.n.e.) Farnakes poniósł miażdżącą klęskę. To właśnie o tej bitwie Cezar powiadomił swojego przyjaciela Amintiusa słynnymi słowami „veni, vidi, vici" - „przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem". Goci Germański lud Gotów, wywodzący się ze Skandynawii (Gotlandia), po dwustuletnim pobycie na Pomorzu, rozpoczął ekspansję na południe. Tocząc po drodze walki z Antami (przodkami Słowian), Goci rozdzielili się na dwa skrzydła - zachodnich Wizygotów i wschodnich Ostrogotów. Ci ostatni najechali na Krym. W latach 253-255 pod wodzą Farsanza opanowali Panti-kapajon, a historię tej części Europy zdominował na ponad sto lat ostro-gocki związek plemienny, z wybitnym władcą Hermanarykiem. W 375 r. pod naporem Hunów Goci opuścili Krym, sforsowali Dunaj i przedostali się w głąb Cesarstwa Rzymskiego. Pozostało jednak kilka czy kilkanaście wsi w górach, które okazały się zdumiewająco żywotne. Jeszcze tysiąc lat później Goci, zamieszkujący skalne miasto Mangup, zajmowali eksponowane stanowiska w państwie Teodoro. Ostatnie świadectwa bytności Gotów na Krymie pochodzą z XVIII w., choć język zanikł już w XVI w. Być może zostali jako chrześcijanie wysiedleni przez Rosjan wraz z Grekami i Ormianami i wtopili się w masę kolonistów gdzieś w Azowie lub na Kubaniu. Na Krymie Goci przetrwali najdłużej. Zafascynowało to Adolfa Hitlera, który przygotował plan kolonizacji tzw. Go-thengau (Kraj Gotów), w jaki chciał zamienić podbity przez Niemcy Krym. Alanowie Równocześnie z Gotami przybyli Alanowie, odłam dawniej już panujących na Krymie Sarmatów. Najpierw podążyli na Kaukaz, gdzie stworzyli tzw. Alanie, czyli istniejącą do dziś Osetię. Na początku III w. jakiś ich odłam wtargnął na półwysep, tocząc zawzięte walki z tubylcami. Dzięki greckiemu zapiskowi, zachowanemu w jednym z tureckich archiwów, znamy datę przesiedlenia się Alanów - 212 r. Utworzyli związek plemienny, rozbity przez Hunów. Mimo to liczna ich grupa pozostała na Krymie. Wiadomo, że stanowili znaczną część mieszkańców Pantikapajonu-Bosforu; przypisuje im się min. założenie Sudaku (we wspomnianym 212 ?.), ? także skalnego miasta Czufut-Kale, w którym w 860 r. św Cyryl udzielił im chrztu. Hunowie Pobyt Hunów na półwyspie, j z racji położenia geograficznego, wyglądał nieco inaczej niż w Europie. Hunowie trafili tu już ok. 370 r. Zmietli związki plemienne Alanów i Ostro- ; gotów, a także zniszczyli wszystkie miasta poza Chersonezem i prawdopodobnie Pantikapajonem-Bosforem. Potem podążyli na zachód, znikając z dziejów półwyspu na 120 lat. Powrócili raz jeszcze, wycofując się do Azji po klęsce na Polach Katalaunijskich (451 ?.), ?? ciekawe, w roli osadników. Jedno z ich plemion, zwane Utigur, zajęło całą część stepową. Hunowie tym razem nie niszczyli miast; wręcz prze-ciwnie, uważa się, że port w Bosforze objęli swoim protektoratem, potrzebo- j wali bowiem miejsca, gdzie skóry i mięso mogliby wymieniać na broń, tkaniny, ozdoby i wino. Na przełomie V i VI w. Bizantyjczycy próbowali usu- I nąć Hunów z półwyspu, opanowując Bosfor, a im samym zaoferowali udział w wyprawie przeciw Persji. Hunowie I nie przyjęli tej propozycji; stając w ob-1 liczu ciągłych walk o port bosforski, Bizancjum zmieniło taktykę. W 527 r. przybył do Konstantynopola niejaki Gord, władca Hunów z Półwyspu Ker-czeńskiego. Przyjął chrzest, został przyjęty przez Justyniana; odtąd miał jako sojusznik strzec północno--wschodniej granicy imperium. Niestety, próba chrystianizacji Hunów nie powiodła się - Gord został zamordowany, a jego pobratymcy zdobyli i zniszczyli Bosfor. Sytuację cesarz opanował dopiero po 533 ?., spychając ostatecznie potomków Attyli na stepy. Niestety, do tej pory nie przeprowadzono badań nad osiadłym życiem Hunów na Krymie; znane są miejsca pochówku (m.in. cmentarz na górze Mitrydatesa), ale ani jednej osady, choć wiadomo, że istniały. Ich ślady urywają się pod koniec VII w. Średniowiecze Chersonez Pierwszy najazd Hunów w 370 r. kończy epokę starożytną. Obraz, który ukazał się po ustąpieniu najeźdźców był przerażający. Nie istniało ani państwo Bosfor, ani Mała Scytia. Jedynym miastem, które przetrwało (na całym północnym wybrzeżu Morza Czarnego!), był Chersonez Tau-rydzki, wciąż zajęty przez Rzymian, tym razem rządzonych nie z Rzymu, a z Konstantynopola. Po podziale cesarstwa Chersonez znalazł się bliżej stolicy, ponadto, jako jedyne w regionie centrum handlu i rzemiosła, miał dla Bizantyjczyków ogromne znaczenie. Przez okres od IV do VI w. miasto zmieniło swój wygląd i rolę. Miejsce pogańskich świątyń zajęły greckie cerkwie (ponad 50), nie eksportowano tak jak niegdyś zboża, ani ryb. Bizantyjczycy postawili na rzemiosło, wychodząc z założenia, że przepływające przez Europę ludy zainteresowane będą dotąd nieznanymi im luksusowymi towarami. I tak popłynął na północ strumień żelaza, ceramiki, skór, drewna, tkanin, klejnotów, sprowadzanych na Krym z Bizancjum, Egiptu i Syrii. Ten solowy występ Chersonezu na arenie czarnomorskiej trwał aż do XII w. Bizantyjczycy interesowali się także resztą kraju, ale aż do czasów Justyniana czynili to bez dostatecznych sił i środków. Dopiero po 533 r. powstał szereg twierdz nadbrzeżnych (Kercz, Sudak, Ałuszta, Gurzuf), pozwalających przynajmniej na kontrolowanie sytuacji na półwyspie. W VI w. odrodził się Bosfor, tym razem jako port i strażnica strzegąca Cieśniny Kerczeńskiej, choć w żaden sposób nie mógł już konkurować z Chersonezem. Panowanie bizantyjskie nad południowym wybrzeżem Krymu trwało do końca VII w. (aganat Pod koniec VI w. sytuacja na północ od Krymu znów wpłynęła na dzieje półwyspu. Oto pojawił się nowy organizm państwowy - Kaganat Tur-kucki. Był to wielki związek wojowni- czych plemion ałtajskich m.in. Awarów, Bułgarów, Onogurów. W 576 r. najeźdźcy weszli na Krym, w 581 r. zdobyli Bosfor. Zatrzymały ich dopiero umocnienia Chersonezu. Jednak władztwo to okazało się nietrwałe, Kaganat rozpadł się w wyniku wojny domowej. Ok. 590 r. Bizancjum znów odzyskało kontrolę nad pótwyspem. Powstała na gruzach Kaganatu Wielka Bułgaria chana Kurbata nie przejawiała specjalnego zainteresowania Krymem, ale już Chazarowie, kolejny lud, który wyłonił się spośród ałtajskich koczowników proklamowali odrodzenie Kaganatu, co podkreślało ich ambicje odbudowania państwa tur-kuckiego w jego historycznych granicach. Pod koniec VII w. Chazarowie wtargnęli na półwysep. O skali ich ekspansji może świadczyć to, że za oddziałami wojskowymi szły nieprzebrane stada bydła, pędzone przez uzależnionych od Kaganatu Bułgarów chana Batbaja. Ciekawy jest stosunek Chazarów do Bizantyjczyków - pozostawili bizantyjską administrację, wyraźnie też starali się nie dopuścić do upadku gospodarczego kraju. Do historii przeszła ich tolerancja religijna: sami od I połowy VIII w. oficjalnie wyznający karaimizm, nie przeszkadzali chrześcijańskim Grekom i Alanom w kultywowaniu wiary. Godzili się nawet z podporządkowaniem miejscowej hierarchii kościelnej Konstantynopolowi. Stolicą władztwa chazarskiego stał się odrodzony po raz kolejny Pantikapajon-Bosfor, noszący teraz trzecią już nazwę, Karch lub Krc. Półwyspem, zwanym teraz Akkatzir, zarządzał tudun (namiestnik). Bogactwo pozostałości materialnych świadczy o wysokiej kulturze tej epoki. Pod koniec IX w. Chazarię dotknął poważny kryzys ekonomiczny i polityczny. Niebawem rozpadła się na skutek napadów Węgrów, Pieczyngów i ostatecznie Słowian. Bizancjum Na zwolnione przez Chazarów miejsce powrócili Bizantyjczy- < ?? u < s ?? ? ??. Krym stał się ośrodkiem handlu niewolnikami; kupcami byli Bizantyj-czycy, dostawcami - Węgrzy, towarem Słowianie. Poczyniono wiele inwestycji, nastąpił bujny rozwój miast -Chersonezu, Sugdei (Sudaku), Bosforu, Doros (Mangupu) i innych. Na południowo-zachodnich ziemiach Krymu powstały monastyry i tzw. skalne miasta, zakładane przez emigrantów religijnych doby ikonoklazmu (na półwyspie nie było walki z kultem ikon). Wspaniałym pomnikiem tej epoki jest cerkiew św. Jana Chrzciciela w Ker-czu. Nie można jednak zapominać, że władza Bizancjum nie sięgała poza mury miast. Na stepy przez Perekop czy Arabatską Striełkę wchodził kto chciał; po odejściu Węgrów na zachód byli to głównie Słowianie. Tmutarakań Słowiańskie, czy dokładniej rzecz ujmując, ruskie „pochody" na Krym zaczęły się jeszcze na przełomie VIII i IX w. W 965 r. książę kijowski Światosław (945-972) po zdobyciu chazarskiej stolicy Itil skierował się, płynąc Donem, nad Cieśninę Ker-czeńską, do ostatniego chazarskiego miasta Smkrc (dziś Tamań w Rosji, w starożytności Hermonassa). Miasto zostało zdobyte, a na jego miejscu Światosław założył ruski gród Tmutarakań. Jednak już w 971 r. po nieudanej wojnie Rusi z Bizancjum stracono z nim kontakt. Jednak Tmutarakań przetrwał i zamienił się w odrębne księstwo, rządzone przez Mścisława Chrobrego (988-1036), choć formalnie pozostawał częścią Rusi Kijowskiej. Księstwo Tmutarakańskie w czasach tego władcy zmieniło się w silne, ekspansywne państwo, jednak jego energia skierowała się nie na Krym, a w stronę Kaukazu. W 1022 r. Mścisław podbił Adygeję, Czerkiesję i Osetię. Tmutarakań rozwijał się, dopóki istniała Ruś Kijowska, z której płynął strumień towarów i ludzi do basenu Morza Czarnego. Jednak po śmierci Jarosława Mądrego, księstwo znalazło się bez zaopatrzenia i sojusz- ników. W 1078 r. przybył tu pokonany pretendent do tronu kijowskiego, Oleg. Rozsierdziło to Bizantyjczyków, którzy nie chcieli, aby arena polityki ruskiej przenosiła się w bezpośrednie sąsiedztwo ich posiadłości. Oleg został schwytany i uwięziony. Pozwolono mu powrócić do Tmutarakania w 1083 r. Traktował gród tylko jako miejsce do przeczekania ciężkich cza-1 sów; gdy w 1094 r. zmarł książę ki-? jowski Wsiewołod, Oleg zebrał swoją drużynę i powrócił na Ruś. Chrzest Rusi Oprócz Tmutarakania ze Słowianami w historii Krymu wiąże się jeszcze jedno bardzo ważne zdarzenie. Jeszcze w czasach Światopełka, w 971 ?., Bizancjum i Ruś zawarły traktat, na mocy którego pomiędzy oboma krajami zapanował pokój, a Ruś zobowiązała się m.in. do respektowania bizantyjskiego władztwa nad Chersonezem. Gdy wybuchły zamieszki wewnętrzne w Bizancjum, cesarz Bazyli II Bułgarobójca zwrócił się o pomoc do najwybitniejszego z synów Światopełka, księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego (980-1015). Ten wysłał 6 tys. żołnierzy (m.in. Wa-regów-Wikingów), którzy opanowali I sytuację. W zamian za to Włodzimierz zażądał ręki siostry cesarza, księżniczki Anny, na co wyrażono' zgodę, pod warunkiem przyjęcia chrztu przez Ruś. Jednak gdy Bazyli II przestał obawiać się buntu, a Warego-wie powrócili do domu, ani myślał wywiązać się z obietnicy. Wobec tego Włodzimierz złamał traktat z 971 r. i zajął Chersonez. Po stracie głównego miasta na północnych wybrzeżach Morza Czarnego, cesarz dopełnił umowy. Włodzimierz wziął w Cherso-nezie ślub, a przede wszystkim przyjął chrześcijaństwo. Był to początek Chrztu Rusi, tradycyjnie datowany na 988 ?., choć równie prawdopodobna jest data 989 r. Chersonez pozostał bizantyjski; był potrzebny Rusi Kijowskiej jako punkt zbytu towarów, wywożonych do Bizancjum. połowcy Kolejni chętni do władania Krymem pojawili się w XII w. Byli to Połowcy (zwani też Kumanami lub Kipczakami), liczny, agresywny i prężny lud turecki. Zajęli stepową część półwyspu. Ich ziemie utworzyły klin pomiędzy Chersonezem i Bosforem i przecięły wszystkie szlaki handlowe. Okresowi połowieckiemu Krym zawdzięcza ostateczny upadek pozbawionego zaplecza gospodarczego Chersonezu, a także awans byłej antycznej Teodozji, przez plemiona tureckie zwanej Kefe (Kaffa), która stała się na 500 lat największym miastem półwyspu. Tym razem Bizancjum nie mogło przeciwdziałać, bowiem samo legło pod ciosami „lacinników" z zastępów IV krucjaty (1204). Niebawem jednak Połowcy stanęli w obliczu ogólnoeuropej skiego niebezpieczeństwa - na horyzoncie pojawiły się hordy Mongołów i Tatarów. Wobec tego strasznego wroga zdecydowano się nawet na sojusz z dotychczasowym przeciwnikiem - Rusią, ale nic to nie dało. W końcu maja 1223 r. w słynnej bitwie nad Kałką, zjednoczone siły ru-sko-połowieckie zostały dosłownie rozbite w proch przez wielkich strategów Dżyngis-chana, Subutaja i Dże-be. Później Połowcy nie mieli już szans: znaleźli się na trasie Batu-cha-na i po rozbiciu swoich ord, uciekli na Węgry, gdzie szybko ulegli asymilacji. Teodoro, Qirq Yer Zmiana sytuacji geopolitycznej po nadejściu Połowców zastała na Krymie pozbawione rozkazów bizantyjskie jednostki wojskowe. W otwartym polu nie miały szans z najeźdźcami, natomiast w górach, gdzie były już tzw. skalne miasta, mogły przetrwać. Dowódcy jednostek zamienili się w lokalnych władców, a na mapie politycznej Krymu zagościły dwa nowe organizmy - Teodoro ze stolicą w skalnym mieście Mangup (przez Bizantyjczyków zwanym Teodoro) oraz Qirq Yer (nazwa chazarska/karaimska, wym. Kyrk Or) ze stolicą w Czufut-Kale (także zwanym Qirq Yer). Teodoro zrobiło większą karierę. Rozciągnęło swoje władztwo na wsie i monastyry w dolinach Rzeki Czarnej i Belbeku. W XIV-XV w. stało się do tego stopnia znaczącym państwem, że jedna z córek władcy Teodoro wyszła za syna władcy Moskwy Iwana III, druga - za hospodara Mołdawii. Teodoro utrzymywało stosunki z Genuą, a także z Tatarami. Qirq Yer zajmowało doliny rzek Kacza, Bodrak i Alma; nie osiągnęło nigdy takiego znaczenia jak sąsiad. Księstwa istniały aż do 1475 r. Ostatnim akordem w ich historii był upadek w lipcu 1475 ?., po pięciomiesięcznym oblężeniu stolicy Teodoro, Mangupu. Wszyscy jego mieszkańcy, z rodziną książęcą na czele, zostali wywiezieni do Stambułu i sprzedani na targu niewolników. Złota Orda Bezpośrednim następstwem najazdu Mongołów na Europę było powstanie Złotej Ordy, w granicach której znalazł się także Krym (z wyjątkiem Teodoro i Qirq Yer). Państwo to pierwotnie mongolskie, szybko przekształciło się w tatarskie. Przymiotnik ten oznacza tutaj: turecki, bowiem najeźdźcy nie byli jednorodni etnicznie. Najczęściej dzieli się ich na Mongołów - pochodzących ze stepów Mongolii, oraz Tatarów - współdziałające z Mongołami ludy tureckie i tunguskie. Stolicą Złotej Ordy był Saraj, niedaleko ujścia Wołgi. O ile Mongołami byli jeszcze pierwsi władcy Złotej Ordy: Batu-chan (1227-1255) i Berke (1257-1266), to już Uzbek (Ózbeg, 1312-1342), całkowicie sturczony, może uchodzić za Tatara. Złota Orda była dosyć osobliwym tworem: rozciągała się na olbrzymich terytoriach, na których nie utrzymywała własnych garnizonów wojskowych ani nie strzegła granic. Właściwie jedynym przejawem istnienia „państwa" było ściąganie podatków - zbierała je sama ludność, zagrożona w razie odmowy całkowitym zniszczeniem mienia i wymordowaniem. Nad prawidłowym działaniem tego „jarzma" na danym terytorium czuwał specjalny urzędnik zwany baskaluem. Chanowie zatwierdzali także lokalnych władców, obdarzając ich specjalnymi przywilejami, tzw. jarłykami. Podobnie jak Chazaro-wie, Orda nie ingerowała w sprawy religii; o ile mówi się o bezprzykładnym okrucieństwie kolejnych chanów, podkreśla się równie bezgraniczną tolerancję religijną. Na Rusi Cerkiew i majątki kościelne nie poniosły uszczerbku, a świątynie prawosławne działały nawet w samym Saraju. Tę politykę tolerancji kontynuowali późniejsi chanowie krymscy. Panowanie Złotej Ordy na Krymie odbiegało od powyższego scenariusza. Przede wszystkim pojawiło się tu stałe osadnictwo tureckie, będące następstwem najazdu Seldżuków z Ana-tolii na Sudak w 1223 r. Najeźdźcy osiedli na półwyspie, tworząc tzw. bej-liki (księstwa). Bejliki podlegały Złotej Ordzie - w krótkim czasie zjednoczono je w jednostkę administracyjną ze stolicą w ormiańskim miasteczku znanym z monastyru Surb Chacz, zwanym od niego Surchat lub Soł-chat. Turcy nie uznali tej oznaczającej „Święty Krzyż" nazwy i przyjęli własną - Twierdza (tureckie Keńm, tatarskie Qińm). Nowo powstałą jednostkę nazwano Jurtą Krymską (Qi-rim-jurt), co pozwoliło na rozciągnięcie nowej nazwy Sołchatu na cały kraj, odtąd zwany w skrócie Qirim (Krym). Tatarzy zachowywali się początkowo wobec podbitej ludności -Greków, Alanów, Połowców, Ormian - podobnie jak na Rusi, ale wobec stałego osadnictwa tureckiego stosunki z czasem zmieniły się w koegzystencję. Innym przełomem epoki Złotej Ordy na Krymie była misyjna działalność mameluckiego sułtana Egiptu, Zahira Sejf-ad-Din as-Salihi Bej Barsa (lata 70. XIII w.). Egipcjanin nakłonił do przyjęcia nowej wiary Uzbeka, który po wstąpieniu na tron w 1312 ?., stał się gorliwym krzewicielem islamu. Odtąd na Krymie pojawili się muzułmanie. Genueńczycy Ważnym czynnikiem na półwyspie w czasach Złotej Ordy byli Genueńczycy. Pojawili się - wraz z wysłannikami Wenecji i Pizy - pod koniec XIII w, uzyskując od Ordy przywilej na zakładanie faktorii handlowych. Głównym przedmiotem handlu byli niewolnicy oraz przywożone z Europy przedmioty zbytku. Niebawem doszło do współzawodnictwa pomiędzy poszczególnymi miastami włoskimi, z którego zwycięsko wyszli właśnie Genueńczycy, operujący z faktorii w Kaffie (Teodozji). W 1365 r. opanowali należącą dotąd do Wenecji Sugdeję (Sudak), potwier dzając tym samym swój prymat na Południowym Wybrzeżu Krymu. Faktorie genueńskie - Cembalo (Bałakła-wa), Sugdeja (Sudak), Kaffa (Teodozja) i Czerkio (Kercz) rozwinęły się w spore ośrodki miejskie, strzeżone przez silne garnizony wojskowe. Zależność od Złotej Ordy (wyrażana płaceniem trybutu) malała, aż kolonie stały się niezależnymi graczami na półwyspie. Ich udział w polityce był aktywny -i np. ok. 1380 r. Genueńczycy zdradziecko zamordowali przebywającego na emigracji politycznej w Kaffie chana Mamaja, idąc w ten sposób na rę-| kę innemu tatarskiemu liderowi -Tochtamyszowi. Ta polityka „wygrywania na antagonizmach" wystarczała do nadejścia Turków w 1454 r. Przez ponad dwadzieścia lat Genueńczycy potrafili grać na zwłokę, płacąc obfite daniny, ale przeciwnik był nieubłagany. 31 V 1475 r. Turcy rozpoczęli akcję likwidacji faktorii genueńskich na Krymie, i po kolejnych oblężeniach zdobywali włoskie miasta - począwszy od Kaffy, przez Czembalo, Sugdeję, aż do definitywnego końca. Ostatnim chrześcijańskim krajem na półwyspie pozostało Teodoro, ale istniało tylko dwa miesiące dłużej. Chanat Krymski Wraz ze słabnięciem Złotej Ordy Jurta Krymska stawali się coraz bardziej samodzielna. Wresz cie Hadżi Dewlet-Girej ben Giazeddir (1427-1466), zwany w skrócie Hadżi--Girejem (imiona kolejnych władców będą podawane bez tradycyjnego elementu -Girej, np. chan Selim nazywał się Selim- Girej itd.), założył Chanat Krymski. Nowe państwo, wyodrębnione w 1449 r. ze Złotej Ordy, obejmowało początkowo tylko południowo--wschodnią część półwyspu, i to bez Kaffy. Rządy Hadżi-Girej a to ciąg nieprzerwanych prób rozbudowy władztwa w walkach czy to z sukcesorem Złotej Ordy - Wielką Ordą, czy też Genueńczykami z nadmorskich kolonii. Ambicje chana były dużo większe niż Krym, tytułował się (nie on jeden) m.in. chanem stepów Kipczaku (pomiędzy Morzem Azowskim a dolnym biegiem Dniepru), Wielkiej Ordy (nad Wołgą), a nawet Nogajów (nad rzeką Jaik uchodzącą do Morza Kaspijskiego). Hadżi-Girej zwojował wiele - pod koniec jego panowania północna granica chanatu opierała się na Dnieprze, ale ostatecznie umocnił państwo wybitny gracz polityczny syn Hadżi-Gi-reja, Mengli-Girej (1467- 1515). 45-łetnie panowanie Mengli-Gireja było rekordowo długie i obfitowało w szereg ważnych zdarzeń. Przede wszystkim załatwił na początku kwestię konkurencyjnej Wielkiej Ordy, na czele której stanął inny wybitny strateg - Achmat (1459-1481), zawzięty przeciwnik Moskwy i zarazem sojusznik Kazimierza Jagiellończyka, zainteresowanego ochroną wschodnich granic Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mengli poszukał zatem kontaktu z głównym wrogiem swoich wrogów; od nawiązania stosunków dyplomatycznych (1474), całe jego panowanie zamieniło się w - jak pisze prof. Bazy-low - „jeden łańcuch usług świadczonych władcom moskiewskim przeciwko Litwie" (sięgającej wówczas aż do wybrzeży czarnomorskich). W zamian za to wielki książę moskiewski, Iwan III Srogi, wziął na siebie walkę z Ach- matem, i w zimie 1480 r. ostatecznie przechylił szalę zwycięstwa, odcinając Ordę od pomocy ze strony Kazimierza Jagiellończyka. Ostateczny cios zadał sam Mengli organizując w porozumieniu z Moskwą wielką wyprawę na Kijowszczyznę (1482 ?.). Zniszczono wówczas wszystkie ośrodki pań